Delphinclassics67valp PDF

Digitized by the Internet Arciiive
in 2008 witii funding from

IVIicrosoft Corporation
http://www.arcliive.org/details/delphinclassics67valp
T. LIVII PATAVINI
HISTORIARUM
LIBRI QUI SUPERSUNT,
EX EDITIONE G. A. RUPERTI
CUM SUPPLEMENTIS
NOTIS ET INTERPRETATIONE
IN USUM DELPHINI
VARUS LECTIONIBUS
NOTIS VARIORUM
RECENSU EDITIONUM ET CODICUM
INDICE LOCUPLETISSIMO
ET
GLOSSARIO LIVIANO
ACCURATE RECENSITI.
'd SOb5
VOLUMEN PRIMUM.
TT
LONDINI:
CUUANTE ET IMPRIMENTE A. J. VALPY. A. M.
SOlH-Lj-
\/24-
CONSPECTUS
EORUM QUtE HAC EDITIONE
CONTINENTUR.
Pag.
JoANNis DouJATii Epistola Serenissimo Delphino 1
Prooemiura de Livii Vita et Historia Romana 5
Elogia A.uctorum ac Judicia de T. Livio 37
Quaedam Antiquitatis Monumenta 47
Tabulae Historicae 69
T. Livii Praefatio . 163
T. Livii Historiarum Lib. i. . 167
Lib. 11. . 347
Lib. III. . . 527
Lib. IV. . 689
Lib. V. 813
Lib. VI. . 923
Lib. VII. 1012
Lib. VIII. 1101
Lib. IX. 1193
Lib. X. . 1297
Jo. Freinshemii Epistola Nuncupatoria . 1393
Catalogus Auctorum, quorum fide decern (ab undeci-
mo ad vicesimum) Supplementorum libri nituntui 1403
Supplementum Libri xi. Historiarum T. Livii 1405
Libri xii. 1421
Libri xiii. 1439
Libri xiv. 1466
Libri xv. , 1491
IV CONSPECTUS.
Pag.
Supplementum Libri xvi. 1501
Libri xvii. ^ . . 1533
Libri xviii. 1549
Libri xix. 1583
Libri xx. . 1617
T. Livii Historiarura Lib. xxi. 1651
Lib. xxii. 1765
Lib. xxiii. 1883
Lib. xxiv. 1983
Lib. xxv. 2075
Lib. XXVI. 2163
Lib. XXVII. 2275
Lib. XXVIII. . 2387
Lib. XXIX. . 2493
Lib. XXX. 2569
Lib. XXXI. 2649
Lib. xxxii. 2729
Lib. XXXIII. 2797
Lib. XXXIV. 2879
Lib. XXXV. 2965>
Lib. XXXVI. 3035
Lib. xxxvii. 3103
Lib. xxxviii. . 3197
Lib. XXXIX. 3293
Lib. XL. 3379
Lib. XLi. 3463
Lib. XLii. 3523
Lib. XLJii. 3619
Lib. XLiv. 3659
Lib. XL v. . 3743
Supplementum
....
Catalogus Auctorum, quorum fide nonaginta quin-
que (ab quadragesimo) Supplementorum libri ni-
tuntur
Libri XLvi. Historiarum T. Livii
Libri xlvii.
3829
3833
3856
Libri xlviii. . 3880
Libri xlix. 3903
CONSPECTUS. V
Pag.
Supplementum Libri l. . 3936
Libri li. . 3957
Libri lii. . 3989
Libri Liii. . 4016
Libri liv. . 4034
Libri lv. . 4053
Libri lvi. . 4069
Libri lvii. . 4086
Libri LViii. . 4104
Libri lix. . 4127
Libri lx. . 4155
Libri lxi. . 4163
Libri lxh. . 4210
Libri lxiii. . 4232
Libri lxiv. . 4253
Libri lxv. . 4273
Libri lxvi. . 4295
Libri lxvii. . 4317
Libri lxviii. . . 4340
Libri lxix. . 4369
Libri lxx. . 4390
Libri lxxi. . 4417
Libri lxxii. . . 4437
Libri lxxiii. . . 4456
Libri lxxiv. . . 4474
Libri lxxv. . . 4493
Libri lxxvi. . . 4510
Libri lxxvii. . . 4527
Libri lxxviii. . 4547
Libri lxxix. . . 4564
Libri lxxx. . . 4581
Libri lxxxi. . . 4598
Libri lxxxii. . . 4615
Libri Lxxxiii. . 4638
Libri lxxx IV. . 4656
Libri lxxx v. . 4667
Vi CONSPECTUS.
Pag.
Supplementum Libri lxxxvi. . 4676
Libri Lxxxvii. . 4685
Libri lxxxviii. . 4692
Libri lxxxix. . 4705
Libri xc. . 4723
Libri xci. . 4736
Libri xcii. . 4749
Libri xciii. . 4760
Libri xciv. . 4773
Libri xcv. . 4784
Libri xcvi. . 4796
Libri xcvii. . 4812
Libri xcviii. . . 4831
Libri xcix. . 4867
Libri c. . 4886
Libri ci. . 4896
Libri on. . 4912
Libri cm. . 4953
Libri civ. . 6011
Libri cv. . 5049
Libri cvi. . 5075
Libri cvii. . 5098
Libri cviii. . 5123
Libri cix. . 5139
Libri ex. . 5167
Libri cxi. . 5199
Libri cxij. . 5231
Libri cxiii. . 5264
Libri cxiv. . 5285
Libri cxv. . 5310
Libri cxvi. . 5335
Libri cxvii. . 5379
Libri cxviii. . . 5404
Libri cxix. . 5419
Libri cxx. . 5445
Libri cxxi. . 5483
CONSPECTUS. vii
Pag.
Supplementura Libri cxxii. . 5494
Libri cxxiii. . . 5.515
Libri cxxiv. . . 5532
Libri ex XV. . 5550
Libri cxxvi. . . 5571
Libri cxxvii. . . 5588
Libri cxxviii. . 5618
Libri cxxjx. . . 5641
Libri cxxx. . 5662
Libri cxxxi. . . 5677
Libri cxxxii. , . 570.3
Libri cxxxiii. . 5729
Libri cxxxiv. . 5769
Libri cxxxv. . 5825
Libri cxxxvi. . 5842
Libri cxxxvii. . 5877
Libri cxxxvin. . 5884
Libri cxxxix. . 5887
Libri ex L. . 5889
T. Livii Fragmenta . . 5905
Epitomae Librorum Livii . 5920
NoTyE Variorum in T. Livii Praefation em . 6047
Lib. I. . 6057
Lib. 11. . 6329
Lib. III. . 6719
Lib. IV. . 7145
Lib. V. . 7515
Lib. VI. . 7839
Lib. VII. . 8119
Lib. VIII. . 8357
Lib. IX. . 8591
Lib. X. . 8857
Lib. XXI. . 9085
Lib. XXII. . 9301
Lib. XXIII. . 9531
Vlll CONSPECTUS.
Pag.
NotcC Variorum in T. Livii Lib. xxiv. . 9679
Lib. XXV. . . 9811
Lib. XXVI. . . 9943
Lib. XXVII. . . lt)081
Lib. xxviii. . . 10251
Lib. XXIX. . . 10421
Lib. XXX. . . 10545
Lib. XXXI. . . 10671
Lib. XXXII. . . 10765
Lib. XXXIII. . . 10859
Lib. xxxiv. . . 10951
Lib. XXXV. . . 11105
Lib. XXXVI. . . 11229
Lib. XXXVII. . . 11351
Lib. XXXVIII. . . 11515
Lib. xxxix. . . 11701
Lib. XL. . . 11881
Lib. XLi. . . 12035
Lib. XLii. . . 12101
Lib. XLiii. . . 12179
Lib. XLiv. . . 12217
Lib. XLV. . . 12297
Epitomas Librorum Livii . 12387
Syllabus Codicum, quibus in Livio recensendo
usus Drakenborchius
est • 12716
Syllabus Codicum, quibus Hearnius usus est . 12729
NoTiTiA LiTERARiA de T. Livio . . 12731
Recensus Editionura T. Livii . • 12746
Index .....
Codicum Mss. qui in Bibliothecis Bri-
tannicis asservantur
Glossarium Livianum
.
.
.
.
.
.
12811
clxx
i
SERENISSIMO
DELPHI ISIO
JOANNES DOUJATIUS
SALUTEM ET FELICITATEM PERPETUAM.
Duo Serenissime Princeps, quibus homines ad

sunt,
verae gloriaeculmen perducuntur Natura atque Doctrina.
:
Horum utrumque Magno Fatri unice post Deum debet

Serenitas Tua. Ab eo virtutum semina Regiique aniini
igniculos nascendi felicitate traxisti ab ejus providentia
:
cultus omnis ingenii proficiscitur tui. Cumque Disciplina,

hinc praeceptis, inde exemplis perficiatur, illis Te imbui
per sumraos in omni bonarum artium genere vires, plus-
quam paterna solicitudine curavit, his, longe supra seecu-
lorum veterum heroas, per se ipse, Teque et omnes poste-
ros instriiit. Tu vero, Delphjne Serenissime,tot na-
tivis eximiae indolis dotibus ornatus, tot optiraae discipHnae
adminiculis praeclare usus, gratulandi nobis totique regno
materiam praebes araplissimam. Eniravero plena vixdum
pubertate, juventutis non Gallicae modo, sed Europaeae,
quanta quanta est, scientiarum, et (quod majus adhuc,
Teque dignius est,) virtutum, non jam spe, sed uberrimo
fructu, asque ac natalium splendore, Te vere Principem
praestas. Nemo quippe est qui acre illud ingeniura cum
exquisito judicio conjunctum, excelsum animum singulari
Delpk. et Var, Clas. Livius, A
2 EPISTOLA.
aequitate moderatum, certantcmque cum Majestate innata

comitatem non merito demiretur ac plaiisu justissirao
prosequatur. Quis enim, fd aetatis, in sacree ac profanae
Historice notitia, quis in Literis Humanioribus assidua
probatorum quoruravis scriptorum lectione pertractandis,
quis in Mathematicis praeceptionibus (quas quidem huic
gradui congruunt) et perdiscendis meditatione, et manii
quoque ac delineando ad actum producendis aeque profecit?
Quid dicam quantum, arduo cuique iucepto atque exerci-
tationi afi'atim respondente corporis robore, in feris aucu-
pio ac venatu indagandis, persequendis, et nunquam ab-
errante plumbo figendis valeas ;
quam decore, quam ex
arte, equos, ferocitate quantavis exultantes, agitare, ad-
mittere ad cursum, aut sustinere, ac regere noveris et per-
domare quem denique Te et qualem exhibeas in cunctis
;
hujusmodi belli non tirociniis minus quam simulacris, qui-

bus ad militares labores membra durantur ?
Quid nunc Serenitati Tum apprecandum optandum-
que nobis superest, Princefs Serenissime, nisi ut quam
hactcnus ad optima quaeque institisti viam, hac eadem
diutissime pcrgas, atque ad gloriosa Regis Maximi opti-
mique Parentis facta, non animo solum (ut prius) imbiben-
da, aut prosequenda nobiscum laudibus et admiratione,
sed rebus ipsis sequenda, et (quod Tui unius erit) asse-
quenda temet accingas ? Hae tibi imposterum artes, haec
esto perfecta disciplina, haec summa votorum nostrorum.
Ilium vides regia cuncta officia admirabili prudentia et
solicitudine sic implentem, ut evidenter appareat id eum
apud se statuisse, non ipsum sibi, sed nobis, sed bono pub-
lico natum ita omnia refert ad regni securitatem felicita-
:
temque populorum nee suorum modo, sed (ut Regem

;
vere Christianissinuim decet) omnium quotquot Christi

nomine censentur. Sic enim tinitimorura injuriis, aggres-
sionibus, ac tandem aperta conjuratione adactus, bella
semper gessit, ut eos quacumque via compelleret ad resu-
mendi otii necessitatem. Nee enim aliud cogitavit, cum,
non deficientibus belli nervis, nuUi sumtui pepercit, ut mi-
EPISTOLA. 3
lites suos provisis c longinqiio praesidiis atque fomcntis in-

suetis adversus locorum ac tempcstatum incommoda rau-
niret; ut eosdcm ad ardua quaeque, ac supra mortalium
vires posita, alacriter subeunda, et puncto temporis perfi-
cienda, amplissimis praeraiis inflammaret ; ut denique in-
auditis antea raachinis perterrefactos, comprchensosque
propria intra moenia, hostes ante omnem obsidentium spem
compelleret ad dcditionem. Sed quid suratibus parcat, qui
nee sibi ipse parcit; in se durus, atque, ut ita dicam, pro-
digus operum ac periculorum, quo ceteris et opera et pe-
ricula minuantur Hinc ilia, quae miratus est orbis, victo-
!
riarum prodigia, non proferendi imperii, sed constituendae

publioas quietis fine terminata. Tantura enim semper ab-
fuitab appetendis alienis, ut Reginas, Sanctissimae matris
tuas, jura nonnisisuspensa asseruerit manu, ut aliis quam
sibi aequiorera sese perpetuo prsestiterit, ut obstiterit,
ipse sibi, cum alius obsisteret nemo, victoriamque
sibi eripuerit ipse de manibus, cum solus posset. Et
miremur, si tandem conjuratis adversus Gallicum nomen
finitimis gentibus cunctis leges dixerit pacis, cum fortitu-
dini prius modum posuerit et fortunes suae.
Nee vero est, quod tibi prasreptam doleas, Serenissime
Princeps, expetitaj semper tui similibus glorias messem.
Neque enim, firmata jam terra marique Gallias potentia,
deesse unquam poterit palmarum etiara bellicarum seges,
quamdiu sub impiorum barbarorum jugo gement Christia-
nae tot nationes.Sunt praeterea sua paci decora, quorum
ingentia specimina et jam Magnus Pater tuus, in omni
laudum genere incomparabilis, dedit, quaecumque scilicet
temporibus turbidis dari poterant; et plura majoraque
imposterum dabit. Nee vero cedit Davidis fortitudini sa-
pientia Salomonis.
Hacc quidem a Deo inprimis postulanda, sed et hu-
mana baud respuenda subsidia: Historicorura inprimis,
quos mutos fidosque prae ceteris consiliarios non immerito
agnovere prudentissimi Reges. Inter Historicos autem,
quorum jam complures evolvisti, nullus majori usui esse
4 EPISTOLA.
poterit Serenitati TuTE, quam Romanae Princeps His-

toriae, T. Livius, quern non infrequenti lectione, pro studio-
rum tuorum quasi coronide, aliis Te adjecturum spero,
immo primas ei facile delaturura. Hunc ego, jubente Au-
gusto Patre tuo per Illustrissimum Carolum Montau-
SERiUM DucEM,(qui spei tuas magno suo merito, admotus)
a me Notis atque Interpretationibus illustratum Sereni-
TATI TUiE dico consecroque. Is in praeclarissimis domi
forisque gestis tot ac tantorum virorum, a quibus constitu-
tum atque auctum imperiorum quae unquam fuerunt longe
maximum ; in tot inquam ab hoc auctore mira descriptis
elegantia Prudentiae, Fortitudinis, Temperantiae, Charitatis
in Patriam, Religionis etiam in numen, (qua ipsis cogni-
tum,) exemplis, rudem tibi praebebit et adumbratara
speciem rerum paternarum ; quaiiura in spem certissimam
crescis, et quales a tanta indole tantisque Patris curis ex-
pectat a Te cum Gallia tua, turn Christianus orbis. Nostris
in eum lucubrationibus, Tu quidem, Princeps Serenis-
sime, parum nunc indigebis eas tamen sub August©
:
nomine tuo nonnihil publice profuturas confido. Illud

certe mihi audeo polliceri, hoc tibi a me oblatum aeterni
obsequii pignus, ex vetustae apud Te literariae operae meae
memoria, non ingratum omnino futurum.
Lutetiae Parisiorum, Kal. Novemb. anni 1678.

felicissimo natali tiio, quern ntinam centies
tibi recurrentem videaut seri nepotes.
P R O CE M I U M.
[Ex Ed. G. ALEX. RUPERTI.]
§ 1. De Livii eetate et vita.
1 • Xjivius,Chronico Eusebii fides habenda, natus est

si
a. U. C. Dcxcv.et obiit eodem, quo Ovidius, anno, U. C.
DCCLXX. p, Ch. n. 17. quadriennio post mortem August!
Imp. Natale ei solum fuisse Patavium, Venetorum opp. in
Gallia Transpadana, (h. Padua) quod ab Antenore ad Ti-
mavum fl. (h. Timavo) a quo tamen longe abest, conditum
poetas dicunt, praeter alios docent Symmachus Epist. iv.
18. Sidonius in panegyr. Anthemii vs. 188. et Statius Sylv.
IV. 7. extr. ubi 'Timavi alumnus' vocatur. Eodem spec-
tant verba Martialis Epigr. i. 62.3. * Censetur Apona'
(Patavina) Livio suo tellus, Stellaque, nee Flacco minus.'
*
Nam Aruntius Stella elegiographus et Valerius Flaccus,

qui Argonautica scripsit, fuere Patavini, (unde hie etiam in
Epigr. I. 77. 2. '
Antenorei spes et alumnus Laris' dicitur,)
et Aponus fons prope Patavium, cujus aquas salubres et
calidas celebravit Claudianus in Idyll, vi. (al. Epigr. viii.)
neque audiendi sunt, qui a Martiale Aponum designari
vicum Patavio proximum (h. Abano) contendunt. Quan-
quara enim Livius ita Patavinus eodem modo appellarl
potuit, quo Catullus Veronensis, Virgiliusque Mantuanus,
etsi ille in lacus Benaci paeninsula Sirmione, hie Andibus
UNIVERSITY -^
6 PROCEMIUM DE LIVII
in agro Mantuano est natus tamen, si non ipse vicus,

;
certe illud nomen ejus serioiis videtur originis esse nee ;
probabile est, tarn ignobilem locum non modo Livii, sed

etiam Stella, et Flacci fuisse patriam, neminemque praeter
Martialem rei omnino memoria dignissimas mentionem fe-
cisse.
De Livii parentibus, educatione, studiis, rebus domesti-
cis,muneribus publicis, vitae genere, moribiisque vix quic-
quam explorati memoriae proditum reperitur neque est> ;
quod valde id doleamus. Nam verum est judicium Valcke-

naerii, quod in Praef. ad ejus Diatr. de Aristobulo nuper
Luzac memoravit Uti fuere apud antiquos, qui nee sta-
:
tuam sibi poni, nee marmore memoriam sui ad posteros

propagari vellent, cum egregia facinora sibi pro omni mo-
numento satis esse existimarent; similiter Valckenaerius,
qui nee pingi se nee fingi voluit, arbitrabatur, viri, eru-
omnem memoriam esse debere in libris,
ditione insignis,
quibus conscribendis nomen suum futuris saeculis commen-
dasset, aut in discipulis, quos excellenti diseiplina ad
communem civium informasset utilitatem ; cetera, quas res
domesticas, parentes, uxorera, liberos, amores, amicitias,
lites, fortunas, vel prosperas vel adversas, spectent, baud
magis dignos esse, quae futuris saeculis innoteseant, quam
quae vel mereatoris praedivitis fuerint, vel viri cujusque in
suo ordine arteve sua spectati. Hinc et brevissimi erimus,
exemplo eorum, qui vitam Livii exposuere, Vossii, (de
hist. Lat. 1. 19.) Fabricii, (Bibl. Lat. i. 11.; Sigonii,
Miilleri, Funecii, Hambergeri, aliorumque. Verbosior qui-
dem est commentatio Jac. Phil. Tomasini de vita Livii,
(Patav. 1630. Amst. 1670. et in Drakenb. et Liv. T. vii.
p. 4. sq.) sed minus habet in recessu, quam fronte promit-
tit, et pro certis ac veris subinde dubia et falsa substituit.
Quo refero,LiviumClaudio Caesari adolescenti praeceptorem

fuisse datum
partem historiae ab eo contextam esse Nea-
;
poli duas fuisse uxores, totidemque filios, et filias qua-

; illi
tuor, haruraque minimara natu nupsisse L. Magio rhetori •
eundem, saturum honorum, annis et studiis fessum, accen-

VITA ET HISTORIA ROM. 7
sumque araorc patriae, post Augusti discessum e vitaPata-

vium remigrasse, ibique, anno imperii i v. Tiberii, ipsis Kal.
Jan. raortalitatem explevis.se quin et ibidem sepulcrura os-
;
saque ejus adlmc superesse. Prius colligitex Suet. Claud.

41. pr. ubi legimiis, hunc Caesarem T. Livii hortatu histo-
riam scribere aggressum esse ; alterum ex Pigliii Here.
Prodicio p. 330. qui saepius Livium, Hoiatium, Statium,
Claudianum, Senecam, aliosque praeclari ingenii viros, Nea-
polin studiorum causa secessisse monet reliqua ex Sene- ;
cas prooem. lib. v. Controv. in quo L. Magius, T. Livii

gener, laudatur, ex Eusebii et Hieron. Chronicis, quo his-
toricum nostrum Patavii tarn natum quam mortuum di-
cunt, et ex iv. In.scriptionibus monumentorum publico-
rum, quarum prima est: t. livivs c. f. sibi et svis t.
LIVIO T. F. FRISCO ET T. LIVIO T. F. LONGO ET CASSIA
SEX. F. PRiMiE vxoRi secunda v. F. t. livivs livi^ t.
:
F. QVART^ L. HALYS CONCORDIALIS PATAVI SIBI ET

SVIS oMNiBVs: tertia: t. livivs t. l. optatvs an. xv.
quarta: v. f. t. livivs t. lib. et liviê levinvs l. f.
STELL VENONIiE EXORAT^ P. LIVI^ FIRM^ ET
. . . .
festo FiLio ET FiRM.E FiLiM.^ Altera est epitaphium,

Patavii Ch. 1413. apud aedem D. Justinae effbssum una
a.
cum capsula plumbea ossibus plena, e quibus a. 1451.

Alphon.sus, Arragonias rex, os brachii a republica Patavina
dono accepit. NuUam vero harum inscriptionum, excepta
forsan prima, ad historicum nostrum, tresque jjosteriores
ad ejus aliusve T. Livii libertos esse referendas, adeoque
omnem corruere fabulam de ossibus Livianis Patavii re-
pertis, post Gudium docuere jam Morhofius, aliique mode
laudati in nota.
Livius et eloquentiae et philosophiae studiis deditus fu-
» Has inscriptioncs praeter Toma- num. Patav. p.27. et 202. sq. Jo.Ma-
sinuni niemoraiU Dan. Ge. Morhof. billon. Miis. Ital. T. i. p. 30. Tie-
in c. 3. diss, de Patavinitate Liviana, wenschroedei-. Fast. Liv. p. 304. Pet.
(Kilon, IGSii. inter alias ejus Diss. Servius Miscell. p. 131. et Laur. Pig-
Hamb. 1699. et in Drak. ed. Liv. T. nor. in Orig. Patav. c. 17.
VII. p. 27. sq.) Sertor. Ursal. in Mo-
isse videtur. Hoc ex eo probabile fit, quod libros edidit

philosophicos, (v. raox § 2.) illud ex historia quam scrip-
sit; ex qua etiam colligas, 6tim rei militaris civilisque baud
expertem fuisse, neque oranem de rebus belli et pacis tarn

prudenter judicandi facultatem ex sola Groecorum lectione
hausisse. Eundem in interiorem Augusti Imp. amicitiam
pervenisse, patet ex Tac, Ann. iv. 34. Quantam vero sui
famam excitaverit, vel ex eo
quod Gaditanus intelligitur,
quidam, ejus nomine gloriaque commotus, ad visendum ip-
sum ab ultimo terrarum orbe Romam venit, statimque, ut
viderat, abiit. £p. V. Plin. Ji. 3. et Hieron. Ep. 103. Cui
non adversantur haec Suidae in v. KopvouTo; verba : Joo a-vy-
ypu^ss 'Pu)[/,atco ^t»)V Tjtoj Alîog, oii Ziap'psl ttoXv xea xXeivov
ovofxx, xa) KogvoDTO^. To<Tct.uTr] 8s y]i> ^ Staôgo'rrjj eg TOuaSs TOug
av^gctg twv ccKpoao[ji.evwv, wj toD jxev Kogvourov Tra/x.TrAej'cTTOuj axousjy,
6epx7TSKx. TB xui xoKaxslu tov oivdpog (rvp'pkoVTUc, xou 8ia tyjV oiTToii^lav,
IAtt/Sj xkripovoiJi.lug, tov ys /x^v AijSlou oXlyoug, aXXoi. wv tj o^sXog v^v,
xai Iv x«XAsi "i^v^Yig -xui evyXasTTia. 'O XP°^°i ^^ ° aTrparog ts xa)

utexu<TTog, xai r^ tovtov (pxXcty^ xa.) ottuôc xoc) sôpog ^ ccXrjQetx. . .tov
|u,=v ccvspYjVuv xa) i^sxaXvâv, uKnreg xsxpo/XjU-svov Sr}(ravpQV xoti xs-
yavhora. ttoXXu xu) saSXa., TItov Alîor tov §; TrXoucrlov xu) jttsv tw
xa» TTspippsoii.svov rolg xprijxci<yi Xyj5r]v xuTB')(sv<7CiyT0, tov KopvovTdu.
§ 2. De Livii scriptis.
Quot qualiaque ingenii et doctrinae monumenta evulga-

verit Livius, ignoramus. Prajter hisloriarum libros non nisi
triaeaque paucis raemorantur, a Quintil. I. O. x. 1. Epis-
tolaad Jilium scripta, a Seneca in Ep. c. Dialogi, quos hie
non magis philosophiae annumerari posse dicit, quam his-
toriae, et Libri ex professo philosophiam coiitinentes. Horura
vero, aliorumque, quos forte composuitj librorum jactura
minus deploranda videtur, quam quod louge maxima pars
ejus operis, quo nominis sui memoriam iramortalitati com-
mendavit, injuria maligni fati nobis erepta est. Historiam
Romanam, sive, ut ipse XLiii. 13. modeste forsan, et Julius
VITA ET HISTORIA RO^f. 9
Firmicus (de error, prof, relig. p. 419.) appellat, Annales,^

Livius ab Urbe condita ad a. dccxliv. seu ad bellum in
Germania a Druso gestum hujusque mortem persecutus

erat, non cxl. ut vulgo olira credebatiir, sed cxlii. libris.
Id diserte tradit Petrarcha (de rebus memor. i. 8. \ el de
;
otio ac solitudine quorundam virorum c. 8.) neque obstat

numerus Epitomarum, qui perversam illam opinionem divi-
sioneraque librorum in Decadas, a nullo veterum Gramma-
ticorura, nedum ab ipso auctore, memoratam, peperisse
videtur: nam Epitomas librorum cxxxvi. et cxxxvii.
intercidisse, turn ex eo probabile fit, quod in Exc. Pithoei
et in Mss. Berg, et Sigon. numerantur cxlii. Epitomae, at-
que in fine Epit. oxxxv. vacuum relictura est spatium, in
quo hae leguntur notae, generaliter et communiter hie est de-
fectus quorundam librorum, et hie deceit, turn ex multitudine
annorum raemorabiliumque rerum, (v. c. ludorum sascula-
rium, tribuniciaj potestatis Augusti, templi Jani ab eo bis
clausi, &c.) quam ab auctore Epitomarum silentio praeter-
raissam fuisse, non facile erit, qui sibi persuadeat. Ex
illis auteni cxlii. libris Liviinon plures hodie quam xxxv.
et nonnulli (xli. xliii. xliv. xlv.) ne quidemintegri
restant: quorum decern priores historiam Romanam ab
origine Urbis ad a. cccglx. reliqui, xxi-xlv. ab a. U. C.
Dxxxvi. ad dlxxxvi. seu ab initio belli Punici ii. ad
a.
finera cum Perseo Gentioque gestorum complec-

bellorum
tuntur. Harum reliquiarum praestantia mirum quantum
exacuit librorum, qui periere, desiderium sensumque ingen-
tis, quam fecimus, jacturae quae tribuenda est turn moli
;
operis, cujus describendi laborem refugiebant ignavi mon-

achi, in una alteraque Decade aut Epitomis acquiescen-
tes, turn CaligulaeImp. et Gregorio M. Pontifici, quos co-
dicum Livii abolendorum consilia agitasse tradunt Suet.
Calig. 34. et Rich. Montacutius in Praef. ad Analecta.
Integer Livius superstes fuit Soec. iv. et v. forte et xu.
^ De historiarum et annalium dis- citi vita et scriptis p. IS. sq.

crimine disputavi in prooemio de Ta»
10 PROCEMIUM DE LlVIl
in Anglia : nam loca librorum deperditorum, a nobis in

Vol. IV. hujus edit. non modo a
Fragmentis inserta,
Symmacho Guilelmo Malmesburi-

et Sidonio, sed^ etiam a
ensi s. Sommerseto laudantur, nisi is ex aliis ilia scripto-
ribus desumsit. Saspius etiam Soec. xv. et xvi. percre-
bruit faraa, totura Livii opus in Gallia, Norvegia, Scotia,
Bremse, aliisque locis, repertura esse, et versiones saltem
Arabicas in bibliothecis Constantinopolitanis Arabumque
latitare."^ Sed adhuc omnis spes, opera, et impensa ad
vanmn et irritura cecidit. Neque jactura, quam passi
sumus, penitus resarcitur Supplement is Jo. Freinshemii ^ et
Epitome Liviana, etsi neque huic neque illis parvum est
pretium, et continua ex iis bistoriae Romanse series cog-
nosci potest. Freinshemius idem Livio, quod Curtio,
officium preestitit, omnesque ejus lacunas, et majores et
minores, tam solerter feliciterqueex Epitome modo memo-
rata et Grsecis Latinisque rerum Romanarum auctoribus
explevit, ut ipse jactanter quidem, at vera profiteatur, ' se
neutiquam metuere, ne quis ex omnibus his scriptoribus,
qui sunt in hominum manu, aliquid efficiat in hoc genere
concinnius, copiosius, verius.' Illae Epitomes librorum
Livii, quarura duas desiderari, cxxxvi. et cxxxvii. su-
pra monuimus, a quo confectae sint, non habemus dicere.
Nonnulli eas ipsi tribuunt Livio, alii Junio Maximo, quern
historias Sallustii Liviique in epitomen redegisse docet
Statius Sylv. iv. 4. plerique L. Annaeo Floro quae con- ;
jectura inde nata videtur, quod idem aliam rerum Roma-

narum epitomen scripsit, sed vel eam ob causam, et prop-
ter diversitatem turn styli, tum
rerum gestarum,
narrationis
paruni probabilis est. Quod ad ipsam Epitomes hujus
Livianae indolera attinet, si genus dicendi spectes, quo
singula enuntiantur, id quidem Liviano non par censendum
concinnitate, et seriorem passim aetatem redolet, verum
= V. Morhof.de Patavin. Liv. c. 1. Argentorati 1654. denique universi a

et Fabric. Bibl. Lat. i. 11. p. 296. sq. Jo. Donjatio, Clerico,Crevierio,Dra-
^ Eoriim priini decern libri vulgati kenborcho, Bipontiuis et Mauhem.
sunt Holmiee 1649. deinde sexag'mta Livii cditoribus.
pleruraque purum est ac tersura ; si res, quae traduntur,

auctor ejus plurimas depromsit ex ea historia,
longe
quam velut tabulam primis extremisque lineis adumbrare
in animum induxerat. Nonnunqiiam vero non modo inter
eum et Florum, sed ipsurn quoque Livium, discrcpare
videbis. Quod tantum abest, ut omnino reprehendi possit,
utdoctum potius arguat virura, qui non serviliter iisdem
semper insistat vestigiis, sed quaedam ex aliis etiam fon-
tibus, nee sine judicio, hauserit nisi forsan recte censeas,
;
ab eo, qui librum aliquera in epitomen cogat, requiri, ut

paucis indicet, iibi et cur dissentiat. Minus probandura
videtur, quod perssepe ab
ordo rerum narrandarum
illo et
mutatur, memorabilia. Hinc non
et silentio prsetereuntur
exemplo reliquoruni Livii editorum libris ejus xxxv, toti-
dem praemisi epitomas, sed omnes ad calcem rejeci, illis-
que alia substitui breviaria, ad seriem rerum perspicien-
dam accommodatiora, Nihilo tamen secius auctor sim
magistris scholarum, ut cum tironibus hoc potius Romanas
historiae compendium, quam quod Eutropio, aut Floro et
Velleio, debemus, cum juvenibus adulta estate ipsum Li-
vium legant. Quern in finem Epitomen quoque banc Livia-
nam cum notis virorum doctorum meisque seorsum typis
excudendam curabo.
Quibus annis Livius opus suum et inchoaverit et absolve-
rit, nemo facile dicat. Neque taraen vana est conjectura
virorum doctorum ' qui ex ejus lib. i. c. 19. colligunt, si non
omnes historiae libros, certe primum ab eo compositura
U. C. dccxxx. quo Augustus iterum clauserit
fuisse ante a.
templum Jani. Verba Liviana sunt: 'Janus bis post
Numae regnum clausus fuit ; semel T, Manlio consule,
post Punicum i. perfectum bellum iterum, quod nostras ;
Dii dederunt ut videremus, post bellum Actiacum,

aetati
ab Imperatore Caesare Augusto, pace terra marique parta.'
« Lipsii Elect. 1.20. Vossiide Hist, sum esse liistoriam snam, et a. 745.
Lat. I.Hanckii de scriptor. rer.
19. iiltimam ei manum imposuisse suspi-
Rom. I. 9. Dodwelli Anna!. Vellei. catur. Cf. et Jo. Masson. de templo
p. 65. qui Livium a. U. C. 725. exoi- Jani reserato p. 51. sq. et 165.
12 PROCEMIUM DE LIVIl
Satis autem constat, Janiim principe Augusto non modo

a. U. C. Dccxxv. post pugnam Actiacam, sed et a.
Dccxxx. in decimo ejus^ consulatu, Cantabris devictis,
clausum fuisse.' Quod si jam eo tempore, quo Livius ilia
scripsit, factum esset, is baud dubie in gratiam Augusti,
magni amici, idem raemorasset, quod dixit Suet. Aug. 22.
' Janum Quirinura, semel atque iterum a condita Urbe
memoriam suam clausum, in multo breviore temporis
ante
spatio, terramarique pace parta, ter clausit.' Quid vero ?
nonne Plutarchus hfec scire potuit ? et tamen idem, quod
Livius, de templo Jani scripsit enl ye toO Xeâa-roii Kala-agog
:
IxXsiVfiyj, xaSeXo'vTOj 'Avtoqviqv, xa\ TrpoTspov, VTruTsvovToiv Mapxov

'AtixIov xu) Audio sed nihil aliud inde con-
Thou Muxxlov. :
fici poterit, quam ilium more suo Liviana paene ad verbum
expressisse, nulla mutationis rerum ratione habita neque ;
locus ejus Liviano plane respondet nam, quod Lipsius :
jam Elect, i. 20. notavit, Graeco scriptori non idem, quod

Romano, propositum fuit, ut enumeraret quoties Janus
fuisset clausus. Omitto alia, baud graviora, argumenta
Massoni, quibus loco in nota 5. laudato probare conatur,
Livium serius historiae scribendas consilium cepisse.
§ 3. De exteriore forma et indole historic Romans a

Livio scrlplcc.
Minime incommodus hie locus videri possit, permulta

praefanditum universe de varia et historiarum et historico-
rum veteris recentiorisque asvi indole, et de utilitate ac fide
eorum recte aestimanda, tum in primis de antiquioribus re-
rum Romanarum auctoribus et de Livianae historiae forma.
^ Quin tertio Janiim clausum esse decretum quidem a Senatu, sed Da-
a. U. C. Dccxxxi. in xi. consiilatii corum et Dalmatanim irrnptione ir-
Augusti, viri docti modo laudati alii- ritum factum. Ipse Aug. in Ancyr.
que contendunt, provocantes ad in- lapide: Ter nie principe claaden-
'
scriptiouem lapidis, Emeritae in His- dum decrevit senatus.' Ita rem des-
pania reperti, ad Oros. I. vr. et Suet, tinatam Suetonius posuit pro facta,
Aug. 22. ubi tanieu Cel. Wolfius jam non praeter niorem.'
liajc monuit : 'Tertio ut clauderetur,
VITA ET IIISTORIA ROM. 13
fructn, Ibnlibus, virtutibus, ac vitiis. Sed ampli liujus

campi, in quo latius evagari posset disputatio nostra, fines
sunt coarctandi, et illud paene silentio praetereundura, hoc
paucis expediendum est.
Livius historiarn Romanam ab Urbis origine ad sua de-
duxit tempora. Quam ante eum jam raulti pertexuerant
turn versibus, ut Q. Ennius, epica? poeseos Romanorum
parens, cujus libri xviii. Annalium Rom. ad populum in
theatro et Virgilii adhuc temporibus cupidius ^neide ejus
legebantur,^ L. Acciiis s. Attius, familiaris D. Bruti et Pa-
cuvii eequalis, poeta tragicus,*" et ^, Furius ; tum prosa
oratione, et quidem Graeca P. Rutilius Rufus, orator, phi-
losophus, historicus, tribunus plebis et legatus Q. Mucii in
Asia,' A. Postumius Albinus, consul cum L. Lucullo a. U.
DCii. literatus et disertus,'' et C. Acilius,^ Latina Q. Fabius
Pktor, auctor antiquissimus, qui Livio aliisque in primis
fide dignus est visus, quia temporibus belli Punici ii. se-
nator fuit, et olg jx,sv avTog egyoig -jrapsyivsTO, 8ia rrjv ei^Treipluv
axptjSwi avsygu^s,'"^ M. Porcius Cato Censorius Tusculanus,

orator, JCtus, consul a. U. 557. censor a. U. 568. vir summi
ingenii, (v. Li v. xxxix. 40.) qui senex seripsit vii. libros
Originum, in quibus multam industriam comparere mul-
tamque doctrinam, Nepos Cat. 3. dicit, L. Calpurniiis Piso
Frugi s. Censorius, consul a. U. dcxx. qui gravis auctor
dicitur Plin. ii. 53. cujusque annales laudant Livius i. 55.
11.58. IX. 44. x.9. XXV. 39. Gell. vi. 9. xi. 14. xv.
29. et alii, sed Cicero de Or. ii. 12. et de legg. i. 2. exiliter,
ut Catonis et Fabii Pictoris, scriptos esse censuit, C. Sul-

picius Gallus praetor a. U. 583. consul a. 586. Graecis Ute-
ris eruditus, eloquens, et astrologiae peritus, (v. ad xliv.
s V. Gell. xii. 5. Martial, v. 10. xi.8. Polyb.xL.G.l.iibicf.Schweiglj.

Vitruv. IX. 3; V. ad Liv. xxv. 39, 6.
'
''
De ejus annalibus v. Cic. Brut. V. Liv. i. 44. 56. ii. 40. viii. 30.
"•
18. Gell. ni. 11. Macrob. Sat. i. 7. x. 37. xxii. 7. Dionys. Hal. i. 6. et
Priscian. 1. vi. 1. vii. p. 415. Fidem ejus, a Polybio
«
V. ad Liv. xxxix. 52. 1. i.14. 58. et in. 9. iiiinis elevatani,
k V. Cic. Brut. 21. et Acad. Qu. defendit Ernesti in Opusc. philol.
IV. 45. Plut. in M. Cat. p. 343. Gell. crit. p. 102. sq.
14 PROCEMIUM DE LIVH
37. 3.) cujus historiam Rom. Plutarchus in Rom. p. 28.

memorat, L. Cassias Hemina, quern a. U. Dcvii. floruisse,
Censorin. c. 17. docet, et cujus annales citant Gell. xvii.
21. Macrob. 1. 16. Nonius, et alii, Clodius Lkiriius s.
Sat.
Licinus, historicus languidus et inscitus," C. Fannius, Lajlii
Sapientis gener et Panaetii discipulus, moribus et ipso di-
cendi genere durior, cujus historiam non ineleganter scrip-
tarn, et neqiie nimis infantem, neque perfecte disertam, la
compendium redegit M. Brutus, percussor Caesaris,° Sex.
et Cu. Geliii, Varroni aequales, historici languid! et insciti,P
M. Tereulius Varro, legatus Pompeii M. Romanorum doc-
tissimus et iro\vygixipu)TaTog, cujus Annalium Charisius men-
tionem facit, Q. Claudius Quadngarius,"^ Q. Falerius Antias,
qui Syllae temporibus vixit, et multos quidem scripsit an-
nalium libros, sed in iis nullum tenuit mentiendi modum,
omniumque rerum numerum immodice auxit,'" Q. Tullius
Cicero M. frater,^ L. aut Q. JElius Tubero, M. Tullii Cice-
ronis affinis etQ. Ciceronis legatus in Asia,' C. Licinius
Mdcer, orator, repetundarum reus Cicerone praetore, C. Li-
cinii Calvi oratoris pater, baud ignobilis historicus, sed
argutae loquacitatis et saepe in orationibus ineptae," Cornelius
Nepos, qui tribus Chronicorum libris res Romanorum ab
ultima eorum origine repetitas descripsit," aliique. Horum
deinde exemplum post Livium secuti sunt e Graecis Ap-
'piatms et Dio Cassius, e Romanis L. Fenestella et alii. Mul-
to autem plures sibi singulares historiae Romanse partes
" V. ad Liv. XXIX. 22. 4. etCic. de i. 7. in. 8. v. 21. vi. 8. vii. 9. 19.
leg. I. 12. Maciob. i. 13. Plut. Rom. p. 25.
" V. Cic. Brut, XXI. xxvi. lxxxvii. Dionys. i. p. C.
Tusc. Qu, IV. 17. de leg. i. 2. ad Att. » V. Cic. ad Alt. ii. 16. xiii. 13.
IV. 16. XIII. 8. et Corradi Quaest. p. 278. ed. Lips.
P V. Cic. de leg. i. 2. et Div, i. 26. « V. Liv. iv. 23, x. 9. Cic. ad Qu.
Dionys. Hal. 1.7. Gell. VIII. 14. XIII. fr. i, 1. 3. Gell. vi. 3. 4. x. 28. Dio-
22. xviii. 12. Macrob. Sat. i. 16. nys. i. et alii.
Voss. de Hist. Lat. i. 8. u
y. Liv. iv. 7. 20. 23. vii. 9. ix.
1 V. ad Liv. xxv. 39. 8. et cf. vi. 46. x. 9. Cic. de leg. i. Dionys. i.
2.
42. VII. 10. viii. 19. IX. 5. xxxiii. 10. p. 6. Macrob. 1. 10. 13. Voss, de Hist,
XXXV. 14. Lat. I. 10.
I V. loca Livii in Iiidice, et Gell. » V. Gell. xvir. 21. etal.
tractandas snmsere/ de quibus consulcndi sunt Vossii dc

historicis Graecis et Latinis libelli. Ita solum bellum Pii-
nicum ii. de quo decern libri Livii, xxi-xxx. agunt, prop-
ter poetas, Silium Italicum et antiquiorem, nescio quern
(v. Ovid, ex Ponto iv. 16. 23.) enarrarunt muUi, v. c. Grae-
ce Memnon,'^ Charea,^ Silenus Calatianus, qui diligcntissimc
res ab Hannibale gestas persecutus est,'' Susihis lliensis
aut Lacedaemonius, qui cum Sileno in castiis fuit Hanni-
balis, eumque Graecas docuit literas, sed juJice Polybio
tonsorias plebeiasque fabulas divulgavit/ L. Cincius Ali~
mentus s. Jlimentius, diiigens vetustorum monumentorum
et maximus auctor, qui captus ab Hannibale multa ex eo
audivit, et deinde praetor creatus Siciliam provinciam obti-
nuit ;
'^
Latine M. Terentius Varro,^ L. Calius Antipater,
scriptor luculentus jurisque civilis peritus, Fannio asqualis
et L. Crassi oratoris raagister, qui Silenum maxime secu-
tus, historiara belli Punici ii. a M. Bruto in compendium
redactam, accuratius disertiusque scripsit superioribus, at
sine nitore/ L. Arruntius, qui Augusti temporibus idem
bellum stylo Sallustiano descripsit.^ His scriptoribus an-
numerandi sunt Dioni/sius Halicarnassensis, qui Livio ae-
qualis fuit, et Poli/bius Megalopolitanus, Scipioni African©
minori familiarissimus. llle historiam Rom. ab origine
Urbis ad initium belli Punici i. hie a principio belli Punici
y Quo forsan et nuns alterque eo- <*

V. Liv. vii. 3. xxi. 38. xxvi. 23.
rum, quos supra recensui, aliique re- 28. xxvii. 7. 29. Dionys. i. 0. et vii.
ferendi, quornin Historiw Rom. sen p. 415. Voss. de Hist. Lat. i. 4. His-
Annales simpl. memorantur. toriciim potius praetoris hiijus filium
V. Phot. Biblioth. c. 224.
* fuisse, snspicabatur Pigh. in Anual.
V. Polyb. IH. 20.
» ad a. 434.
V. Liv. XXVI. 49. Cic. de div. r.
•» ^ Ejus libros b. Punici ii. laudat
24. Nep. Hanu. xiii. Voss. de Hist. Priscian.
f
Gr. I. III. p. 189. V. Liv. xxi. 38. xxii. 31. xxiir.
V. Nep. Hanu. XIII. Diodor. Sic.
<=
6. xxvi. 11. xxvii. 27. xxviii. 46.
eel. XXVI. 3. qui euni lliensfm facit, xxix. 27. Cic. de Or. ii. 12. de leg.
et res ab Hannibale gestas vii. libris i. 2. Brut. 26. de div. i. 24. ad Att.
exposuisse auctor est. Xaip4as koI xiii. 8. Val. Max. i. 7. C. Gell. x. 1.

2w<r(Aoj ovK IcfToplas, aWa KovpeaKrjs Non.
24. Fest. Cliaris. Serv.
KoiiravSrjuov \a\ias, fixoi ye SoKovcrird^- V. ad Tac. Ann. I. 13.
e 1. Sen.
if ix^ty Kol SwojUiJ'. Polyb. iii. 20. Ep. 114. Voss. de Hist. Lat. 1. 18.
I
16 PROGEMIUM DE LI VI
II. ad finem regni Macedonici bellique a Romanis cum
Perse gesti persecutus est. Idem vero Polybius in libro

I. et II. quos 7rpox«T«(rx£u>ij loco praemisit, brevius bellum
Punicum i. et Africanum Poeuorum cum mercenariis suis

militibus, resque a Romanis in lllyrico et Gallia Cisalpina,
a Poenis in Hispania et ab Achaeis in Grascia ante a. U. C.
Dxxx. gestas exposuit, adeoque et telam contexuit a
Dionysio Halic. et Timceo abruptam, et eadem, quae Livius
in altera maximaque, nobis relicta, operis sui parte, in lib.
xxi-XLV. pertractavit. Ejus deinde historian! ad suam
aetatem continuavit Posidonius, Panaetii discipulus et ma-
gister Ciceronis, qui libros lii. twv /*st« IloXvîov scripsit
philosophico ingenio, quos laudant Strabo iii. 163. Athe-
nasus IV. 36. sq. et alii.
Hos aliosque rcrum Roraanarum auctores cum Livio ita

comparari posse, ut appareat, quomodo hie differat ab
illis, et quantum unicuique debeat, quis est, qui non mecum
optet? Sed omnium illorum, si Polybium, Dionysium,

Appianum, et Dionem, Graecos scriptores, exceperis, qui
jam a multis inter se et cum Livio collati, at ipsi quoque
misere mutilati sunt, nobis non nisi nomina et fragmenta
aliquot, tanquam tabulae de naufragio, restant neque de ;
eorum indole quicquam nobis constaret, nisi Polybius,

Livius, aliique nonnunquam breve de iis judicium tulissent.
Eo in primis spectant duo Ciceronis loca de N. D. ii. 12.
sq. et de leg. i.2. digna quae hie legantur permixte, et cum
iis, quae supra dixi, conferantur, ut certe qualiscumque
inde exoriatur veterum historicorum, qui Nostro praeivere,

recensus, simulque, quantum licet, intelligatur, quid quan-
tumque inter eos et Livium intersit, et quae, judice Cice-
rone, optima sit historiae scribendae ratio. * Qualis oratoris
et quanti hominis in dicendo putas esse, historiam scri^
bere? Si, ut Graeci scripserunt, summi ; si, ut nostri, nihil
opus est oratore ; satis est, non esse mendacem. Atqui
Graeci quoque sic initio scriptitarunt, ut noster Cato, et
Pictor, et Piso. Erat enim historia nihil aliud, nisi anna-
lium confectio : cujus rei memoriaeque publicae retinendas
causa ab initio rerum Romanamin usque

ad P. Mucium,
pontiliceni maximum, omnes siugulorum annorum
res
mandabat Uteris pontifex maximus referebatque in album
ct proponebat tabulam dorai, potestas ut esset populo
cognoscendi ii, qui etiam nunc annalcs maximi noniinan-
;
tur. Hanc similitudinem scribendi multi secuti sunt, qui

sine ullis ornamentis monumenta solum temporum, homi-
nurn, locorum gestarumque rerum reliquerunt. Itaque
qualis apud Graecos Pherecydes, Hellanicus, Acusilas fuit
aliique permulti, talis nosterCato et Pictor et Piso ct Van-
nius et Vennonius. Quanquam ex his alius alio plus habet
virium, tamen quid tam exile, quam isti omnes, qui neque
tenon t, quibus rebus ornatur oratio ? modo enim hue isla
sunt importata, et, dum intelligatur, unam di-
quid dicant,
cendi laudem putant esse brevitatem. Paululum se erexit
et addidit historiae majorem sonum vocis vir optimus
Coelius Antipater. Ceteri non exornatores rerum, sed
tanturamodo narratores fuerunt et ultima tempera sic
;
scripta sunt, ut ne legantur quidem. Sed iste ipse Coelius

neque distinxit historiam varietate locorum neque verbo-
rura collocatione et tractu orationis leni et aequabili perpo-
opus sed ut homo neque doctus, neque maxirae
livit illud ;
aptus ad dicendum, sicut potuit, dolavit, habuitque vires

agrestes atque horridas, sine nitore ac paleestra; vicit
tamen supeiiores et admonere reliquos potuit, ut accura-
:
tius scriberent. Ecce autem successere huic Gellii, Clo-

dius, Asellio, nihil ad Coelium, sed potius ad antiquorum
languorem atque inscitiam. Nam quid Macrum nume-
rem ? cujus loquacitas habet aliquid argutiarum nee id ;
tamen ex ilia erudita Graecorum copia, sed ex librariolis

Latinis in orationibus autem multus et ineptus ad suni-
:
raam impudentiam. Sisenna, ejus amicus, omnes adhuc

nostros scriptores, nisi qui forte nondum ediderunt, de qui-
bus existimare non possumus, facile superavit. Is tamen
neque orator in numero nostro unquam est habitus, et in
historia puerile quiddam consectatur; ut unum Clitarchum,
neque praeterea quenquam de Graecis, legisse videatur ;
Dclph. et Var. ilas. Livius. B

;
eum tamen duntaxat imitari : quern si assequi posset,

velle
aliquantura ab optimo taraen abesset. Minime vero mi-
rum, si literis nostris abest historia, et a nostris hominibus
adhuc aut ignorata est, aut relicta. Est enira opus unum
hoc oratoriutn maxima : et nemo studet eloquentiaj nostro-
rum hominum, nisi ut in causis atque in foro eluceat.
Apud Grascos autera eloquentissimi homines, remoti a
causis forensibus, cum ad ceteras res illustres, tum ad
scribendara historiam maxime se appli cave runt. Ipsa He-
rodoti, qui princeps genus hoc ornavit, eloquentia me
quidem maguopere delectat. Et post ilium Thucydides
omnes dicendi artificio, mea sententia, facile vicit; qui
ita creber est rerum frequentia, ut verborum propc nu-
merum sententiarum numero consequatur ita porro ver- ;
bis aptus et pressus, ut nescias, utrum res oratione, an

verba sententiis illustrentur. Deinde a philosophia pro-
fectus princeps Xenophon, Socraticus ille, post ab Aris-
totele Callisthenes, comes Alexandri, scripsit historiam ;
et hie quidem rhetorico peene more ille autem superior

:
leniore quodam sono est usus, et qui ilium impetum orato-

ris non habeat; vehemens fortasse minus, sed aliquant©
tamen est, ut mihi quidem videtur, dulcior.'
Quo tempore haec scribebat Cicero, nondum quidem
vulgata erat historia Romana, qualem in votis habebat
sed jam natus Livius, qui ita desiderio et pr£eceptis ejus
satis fecit et, quod ille perfcctissimum in hac re judicabat,
ita assecutus est, ut tam antiquioris quam recentioris aevi
judicio princeps habitus veterum historicorum et inge-
sit
nium imperio populi Romani par, vel, quod in monumento

Patavino, in honorem ejus posito, elogium legitur, unus
dignus, cujus invicto calamo invicti populi Rom. res gestae
conscriberentur. Vivebat ille sajculo Augusteo, cujus
elegantia et cultus rcspuebat jejunos annales aridosque
commentarios, et quo historia philosophico nondum ingenio
elaborari coepta erat, quam ei formam e Grfecis quidem
jam Posidonius et alii, e Romanis vero primus forte Taci-

tus, atmulto scitius Hume ahique Angli induerunt, sed ora-
forius in ilia desiderabatur ornatiis. Nam historia eo potis-

simum consilio a Graecis olim Romaiiisque scrihebatiir, ut
practicaquajdam philosophia essct vcl magistra vitae, pru-
dentiae civilisacmilitaiis, virtutiim atquc praeceptorum, tarn
civibus et privatis, quam Principibus magistratibusque sa-
lubiium. Qui finis obtineri nequit, nisi ipsa quoquc narratio
rerum magnarum mirabilinmque, a magnis viris gestaruni,
ad sensus magnos affectusque sive graviores sive molliores
suavioresqiie movendos accommodata est, ct animi legen-
tium tenentiir subtilitate judiciorum, sentcntiarum elegantia,
gravitate, copia et aciimine, orationisque varietate et elocn-
tione, a qua praecipue eloquentes dicuntur, h. e. naturali
venustate et urbanitate quadam, per illam, ut sanguis per
corpus, diffusa. Quibus si accedit ilia veterum historicorum,
tarn Graecorum quam Romanorum, ars, qua magni viri
non modo agentes, sed et ipsi causas, cur ita agant, scite
exponentes inducuntur qua^ lectio quaeve disciplina et
;
jucundior et utilior fingi potest ? Hinc Cicero censebat,

summi oratoris esse, historian! scribere, eamque hujus
doctrina sublevatam multo magis se commovere, et succum
quasi ac sanguinem, carnem ac colorem accipere, i. e. et
suaviorem reddi et fructuosiorem. Neque assequor, cur in
ea oratio, habitu oratorio vestita ethac arte animata, modo
neque nimis ea luxuriet, neque magis ornatus verborum,
quam rerum veritatis ratio habeatur, minus probanda sit
minusquc placere queat, quam qua plurimi utuntur historici
et antiquioris aevi et recentioris, qui vel res breviter sira-
pliciterque seu ad captum puerorura accommodate expo-
nere, vel doctis tantum hominibus consulere, disputare et
argumentari, difficiliores modos expedire, obscura et re-
condita scrutari solent. Quis certe Livium reprehen-
dat, quod secutus sit sensum, judicia, moremque popula-
rium suonmi, quos in primis et delectare et edocere cupie-
bat? et quis non ad hunc finem exigat annales ejus ? Quid
vero causae est, cur a nobis minor voluptas utilitasque ex
ejus aliorumque historiis antiquis percipiatur, quam a po-
pularibus eorum capta est ? A paucis illae eo modo ac fine
20 PR0(E!\1IUM DE LI VII
legiintnr, quo Longe

et solebant olim legi et debebant.
enim plurimi eas non ad vitam forraandam referunt, sed ad
antiquitatis tantum notitiam et bene dicendi scribendique
faciiltatem, sive, ut dicere solent, stylum. Alia etiam
hodie est vita3, studiorum, institutorumque ratio, quam
olim fuit neque ant finguntur amplius aut desiderantur
:
oratores veteribus similes, nisi forte apnd Britannos, sed

verae eorum eloquentiae jaradudum successit ubivis umbra-
tica et sacra, ex quo ilia e foro et curia in scholarum um-
bram suggesturaque ecclesiasticum relegata est. Alius
denique est genius hujus quo ingenuarum artium
saeculi,
antiquarumque literarum contemtus indies invalescit, et
oranis paene humanitatis sensus exuitur. Sed cui non dic-
tus Hylas ?
§ 4. De ifidoh interior i historic Liviana, et quidem (1.) de

ejus virtutibus fontibusque.
' Quis nescit, primam esse historiae legem, ne quid falsi

dicere audeat? delude ne quid veri non audeat? ne qua
suspicio gratiae sit in scribendo? ne qua siraultatis ? Haec
scilicet finidamenta nota sunt omnibus. Ipsa autem exas-
dificatio posita est in rebus et verbis. Rerum ratio ordi-
nem temporum regionum descriptionem
desiderat, vult :
etiara, quoniam in rebus magnis memoriaque dignis consi-

lia primum, delude acta, postea eventus expectantur, et de
consiliis significari, quid scriptor probet, et in rebus gestis

declarari, non solum quid actum aut dictum sit, sed etiam
quomodo et cum de eventu dicatur, ut causae explicentur
;
omnes, vel casus, vel sapientia^, vel temeritatis hominum- ;
que ipsorum non solum res gestae, sed etiam, qui fama ac
nomine excellant, de cujusque vita atque natura. Verbo-
rum autem ratio et genus orationis fusura alque tractum et
cum lenitate quadam a-quabili profluens, sine hac judicial!
asperitate et sine sentential um forcnsium aculeis persequen-
dum est.' Ad
vera haac praecepta Ciceronis (de Orat. Ji.
15.) si exegeris annales Livii, animadverles profecto, eum
VITA ET IIISTORIA ROM. 21
neglexisse niillam peifectaj historiae legem, ct omnibus ex-

emplum ad imitandum proposuisse. Primaria historicorum
virtus est studium veritatis, toto amavit affectu, quam ille
€t religiosissime coliiit. Nam

non modo omnem dedit ope-
ram, ut rerum narrandarum certam consequeretur notitiam,
sed etiam ea, qua^ vera, saltern probabiliora, variis naira-
tionibus solerter expensis, judicarat, sine ira et studio,
libere et aperte tradidit ; adeoque verum refcrre et potuit
et voluit.'' Prius patet ex eo, quod antiquiora ex monu-
mentis ea deficiebant, ex scriptoribus
publicis et, iibi
ex iisdem fontibus hausit aut ali-

fide dignis, recentiora
unde cognoscere potuit. Monumenta ilia, quorum sum-
ma est fides, maxima apud Romanos cura et confici,
et in tabulariis, ferario, Capitolio, aliisque templis figi aut
servari solebant, v. c. libri censuales, etiam antiquissimi,
Tulliani, qui oetate Dionysii Haiic. adhuc extabant;' se-
natorum, Equitum, judicumque catalogi; annales a Ponti-
fice Maximo consignati, acta senatus et populi ^ fasti ;
consulares et triumphales tabulae triumphantium in Ca-

;
pitolio fixae; leges, plebiscita, SCta, formulae pads et foe-

'
derum, aereis tabulis insculpta, quarum tria millia cum Ca-

pitolio conflagrasse tempore Vespasiani et ab eo restituta
esse,undique investigatis exemplaribus, Sueton. Vespas.
8. docet ; literas a regibus, sociis, magistratibus provincia-
rum et ducibus exercituum ad senatum et ab hoc ad illos
missae servataeque apud asrarium,"' quibus et modus et
causae rerum gestarum ac numerus legionura, navium, et
imperatorum continebantur magistratuum edicta et com- ;
mentarii ; inscriptiones statuarum, sepulcrorum, cet. Ho-
>>
Cf. Lnciamis de histoiia scriben- in Procem. ad Tac. Ann. p. 16. sq.
da, et Ernesti comm. de fide histo- Cf. Cic. de Or. n. 12. Tac. Ann. iii.
rica recte aestimanda in Opiisc. piii- 3. v. 4. 5. xv. 74. xvi. 22. Uio Lvii.
lol. crit. p. 64-101. nbi accuratius 16. Siiet. in Aug. xxxvr. in Cass. XX,
singula hue spectantia exposiiit, et ibiqne Exc. Ernesti.
exemplis ex Livio aliisque peiitis iU ' Cf. Atilius Fortunat. in arte p.
iustravit. 2C80. ed. Putsch.
' V. Dionys. Hal. 1. iv. p. 225. "> V. Dio Cass. 1. Liii. p. 509,
^ De hig annalibus et actis disserui
rum vero aliorumque raonumentorum neque inspiciendo-

rum facultatem, neque indagandorum consulendorumque
studium ac diligentiam diefuisse Livio, vel id argumento
est, quod passim ab eo memorantur, v. c. foederaet pacis
conditiones xxi. 2. xxiii. 33. xxvi. 24. xxix. 11. 12.
XXX. 37. 43. xxxiii.30. xxxiv.35. xxxviii.9. 38. fasti
et annales magistratuum, libri lintei, in aede repositi Mo-
netae IV. 7. 13. 20. 23. IX. 18. x. 38. xxxix. 52. inscrip-
tiones statuarum, tabularum, spoliorum et arraorum in
templis fixorum ii. 33. iv. 20. vi. 29. x. 2. xl. 52. xli.
28. laudationes funebres iraaginumque tituli iv. 16. viii.40.

leges, plebiscita et SCta multis locis in Indice citatis ; li-
ters regum, sociorum, imperatorum, magistratuuraque pro-
vincialium, cet. Ex monumentis multa etiam
his publicis
iis petiit locis, ubi id non more veterum
diserte tradit,
scriptorura, qui raro indicant fontes, unde sua hausere. Id
turn ex eorum intelligitur reliquiis, quae etiam nunc a nobis
comparari possunt, v. c. ex SCto de Bacchanalibus, ex quo
complura, nonnunquam ad verbum, exscripsit," turn ex am-
plis pra^liorum descriptionibus, quarum magna pars et li-
teris imperatorum ad S. P. Q. R. missis depromta videtur;
turn ex eo, quod subinde ab illis, quae ex ejusmodi fonti-
bus baud dubie ducta sunt, alia incertiora, ex fama aut tra-
ditione aut historicis et aliunde desumta atque comperta,
vel diserte discernuntur, ut iv. 20. et xxix. 14. vel ad-
jectis his velutinotis : tenet fama, diciiur, tradunt, accepimus,
ferunt, traditur memoria, cet. v.c i. 4. 16. 24.31. 36. XLiv.
6. 22. et sexcenties alibi.
Praeter publica haec monumenta ac literas Livius etiam
consuluit antiquiores historiae Roraanae scriptores, et qui-
dem fide dignissimos, qui vel senatui, ad quem tantum
non omnia referri solebant, vel rebus gestis ipsi interfue-
rant, vel aliunde verum poterant cognoscere. Quinam hi
fuerint, et quoties eorum injecerit mentionem, jam supra
" V, ad Liv. xxxi\. 18. 5. et xl. liiijns edit, typis excudendnm cnravi.
52.3. Hinc SCtuiti illud ad calceni [NosElogiis Auctoruiu subjunxinius.]
diximus § in. ubi locis laudatis addenda sunt multa alia,

quibus annales simpl. memorantur, v. c. ii. 54. iii. 8. iv.
34. VII. 9. 18. 42. VIII. 18. 23. 30. ix. 15. 42. 44. 45. x.
2.17. XXI. 25. xxii. 31. xxiii. 6. 47. xlii. 11. xliii.
13. Neque hos auctores teraere secutus est, sed critico
et subtili jiidicio eorum fidem una cum rerum natura ex-
ploravit, (v. c. Fabii i. 44. 55. ii. 40. viii.30. x.37. xxii.
7. Coelii XXI. 47. et Valerii Antiatis xxvi. 49. xxxiii.
10. xxxvi. 38.) et notavit erroies, ut iv. 20. ix. 15. 44.
xxi. 38. XX1I.31. et in dubiis rebus dissensum commc-
moravit, e. g. i. 55. iv. 23. ix. 15. 4G. x. 2. 9. 17. 30. xxi.
38. 4G. 47. xxii. 31. xxv.
xxvi.lG. 49. xxvii. 7. 39.
xxxix.52. XLiv.13. 15. Plurimum autein auctoritatis
tribuit Polybio,'^ et quidem, etsi id non diserte dixit,, tan-
tum, ut in libris xxi-xlv. pleraque ex eo desumserit, et
Grajce ab eo dicta saepissime ad veibum pa^ne verterit in
Latinum sermonem. Neque meliorem prot'ecto ducem ha-
bere potuit hoc praeclaro scriptore, artium belli pacisque
peritissimo, quo non alius quisquam majori studio verum
et causas ordinemque rerura scrutatus est, quique non modo
Romae, Scipionis Africani minoris, cujus lateri etiam in
castris ad Carthaginem et Numantiam positis adhaesit,
Laeliorum aliorumque intima familiaritate adjutus, anti-
quissima excussit monumenta, et historicos, tam Romanos
quara Graecos, diligenter contulit, sed etiam, ut plura ac
certiora cognosceret, multas Asiie, Africas et Europaj re-
giones lustravit, in his Alpes, Galliam, Hispaniam, om-
nemque fere Graeciam et Italiam.P Verum ne hunc qui-
dem servili modo imitatus est Livius sed multa ab eo ;
dicta vel oraisit, vel fusius pressiusve narravit, et non solum

longe ei antecelluit eloquentia et orationis venustate, sed
et nonnunquam, quae ille tradidit, in dubium vocavit, v. c.
xxxix. 52.
° V. Liv. XXX. 45. XXXIII. 10. 7. sq. Idem elicit in. 33. se Lacinii
XXXIV. 50. XXXVI. 19. XLv. 45. repeiisse taixiiam aencani, in ijua
i" Cf. lôiyb. III. 48. 59. 1X.25. xxiK Hannibal res a .se gestas ipse de-
21. xxxii. 9. XXXIV. 7. XXXIX. 3. xl. sciipserit.
24 PROCEMIUM DE LIVIl
Huic verittitis indagandae et facultati et studio accessit

felicitas saeculi Augustei, quo cuilibet sentire, qua? velletj
quaeque sentiret, dicere licebat.
Livius autem verum non modo tradere plerumque po-
tuit, sed semper voluit, ac ueque iia et odio, neque adu-
et
latione, partium studio et amicitia, sive publica, sive pri-
vata, se adduci passus est, ut a veritate, qua nihil antiquius
esse debet annalium conditori, vel transversum,quodaiunt,
unguem recederet. Cujus rei locupletissimum continetur
testimonium verbis Cremutii apud Tac. Ann. iv. 34. T. *
Livius, eloquentias ac iSdei praeclarus in primis, Cn. Pom-

peium tantis laudibus tulit,utPoMPEiANUM cum Augustus
appellaret neque id amicitiae eorum offecit. Scipionem,
:
Afranium, hunc ipsum Cassiura, hunc Brutum nusquam la-

trones et parricidas, quae nunc vocabnla imponuntur, saepe
ut insignes viros nominat.' Id vel solum sufficere videri
possit ad retundendas criminationes vanas eorum, qui et sibi
et aliis persuaserc, a Livio justo plus et Komanorum vir-
tutes ac res augeri, peccata ac clades imminui atque celari,
et hostium, in primis Gallorum Poenorumque, mores carpi
et res bene gestas elevari adeoque de his longe aliud nos
;
judicium laturos esse, si Gallicos Punicosque haberemus

scriptores. Fac autem eos extare. Quinam libi fidei dig-
niores viderentur? hi, quos vel patria et ingenium suspec-
tos redderent? an Livius, qui non minus candide popula-
rium peccata, vitia et clades fatetur, (quod permultis facile
exemplis evinci posset, si res lis indigeret) quam vere prae-
dicat, etiam in hostibus, quas laudanda erant? ''
Livius non solum dixit verum, sed etiam praeclare dixit,

sive res, sive verba respicias. Quae quovis anno in repub-
lica Romana contigerunt, accurate et ordine, graviora fuse,
leviora paucis exposuit regionum, populorum, urbium
;
indolem ac naturam bene adumbravit homirmm celebrium ;
non modo res bene aut male gestas, sed et virtutes, vitia,
vitam, ingenium, vere descripsit et egregie; quo modo
9 Cf. Ernesti in comment, supra nota ii. p. 21. laud. § 33. et 34.
acies instructa pugnaquc comraissa, quibus consiliis et qua

ratione meraorabilis res acta sit, qui ejus eventus et qua)
hujus causa; fuerint, seu casus, scu temeritatis, seu sapien-
tiae, quid in republica constituenda, administranda et rau-
tanda, quid in eligendo campo locoque castrorura, quid in

ordinanda acie, in subsidiis disponendis, in procursu con-
cursuve, in impetu hostis excipiendoet repellendo, quid ab
cquitatu et peditatu, hujusque et illius parte, bene aut male
sit factum, scite et luculenter declaravit. Quae praecipuae
sunt virtutes historiae 7rpayjw,«Tix^f et aTroSEixrix^j,"^ cujus
ille exemplum a Polybio sumserat, et ad cujus normam
Sallustius quidem et deinde alii jam singulas historiae Ro-
manas partes conf'ormaverant, Livius vero, quod sciamus,
totam primus accommodavit. Usee omnia si exemplis, ex
eo petitis, illustrare vellem et evincere charta et tempus ;
me citius deficerent, quam oratio et materies.

De Livii, historici omnium eloquentissimi, oratione ejus-
que indole et ornatu, non quod multa addam iis, quaj
est,
jam supra § in. dixi. Est ea non minus pulchra, nume-
rosa, elegans et nitida, quam dulcis, jucunda, venusta et
urbana est dilucida, simplex et ccquabilis, rebus et afFec-
;
tibus conveniens in concionibus diserta et gravis, verbo-

;
rum saspe seutentiarumque floribus conspersa, figuris et

translationibus distincta, nonnunquam et poetica ut pau- ;
cis multa complectar, plane oratoria et Ciceroniana: quam

bene ' miram facundiam et lacteam ubertatem dixit Quin- '
til. Inst. Or. viii.l. 3. et x. 1. 3:*. ubi etiam § 101. ita

judicavit: Historia non cesserit Grgecis, nee opponere
'
Thucydidi Sallustium verear nee indignetur sibi Herodo-

:
tus aequari T. Liviura, cum in narrando rairae jucunditatis

clarissimique candoris, turn in concionibus, supra quam
enarrari potest, eloquentem ita dicuntur omnia cum rebus,
:
turn personis accommodata. Sed aftectus quidem, praeci-

pue eos, qui sunt dulciores, utparcissime dicam, nemo histo-
ricoruracommendavitmagis. Ideoque immortalemillamSal-
' Cf. Polyb. I. 2. 35. ir. 37. in. 1.7.31. 32, vi. 5. ix. 2.
lustiivelocitatem diversis virtutibus consecutus est. Nam

mihi egregie dixisse videtur Servilius Nouianus, pares eos
magis, qiiara similes.'
Praeter virtutes historiae Livianee modo memoratas ex
ea spirant summum odium vitiorum, amor virtutis et animi
candor, judicium subtile et rectum, acer sensus veri, pul-
chri et honesti, artium pacis bellique peritia, multiplex
doctrina et copia tam egregiarum graviumque scntentia-
rum, quam exemplorum preeceptorumque, in omni vitse
genere et in arte militari ac politica utilium. Ex quibus
omnibus facile intelligitur, quot et quantae utilitates ex tali
historia capi queant.
Ceterum a nobis non totum opus Livianum, sed quarta
tantum, quae restat, pars recte aestimari potest. Cujus si
praestantia nobis tanta esse videtur, ut nemo veterum his-
toricorum Nostro anteferatur ;
quanti faceremus integram
ejus historian!, quae et upxî^> et 7r«âj(j«,^v seu (pkpuv
ajcju-i^v, et
reipublicae Romanas, tanquam bene pictis expres-
in tabulis
sas, oculis nostris subjecisset? quanto majoris posteriorem
ejus partem quam priorem? Nam in hac descripsit priraum
tempora antiquiora, quibus pleraque erant tenuia, incerta,
obscura et deinde ea, quorum omnem
fabulis involuta,"
pasne memoriam Polybio debebat; in ilia vero recentiora,
quibus propior erat aut adeo aequalis, quorumque res me-
raorabiles et ex limpidioribus hauriri poterant fontibus, et
^ Hincfreqnentissimednljitat.qiiod memoriae rernm gestaitim, et qiiod

jam Quintil. I. O. ii. 4. 19. moniiit, etiam, si (jiiae in commeiitariis ponti-
passinique de varietate annalium ve- ficiinialiisqiie publicis privatisque
teiiim et de defectii monumentorum erant monunientis, incensa urbe pie-
fide dignorum, caliglneni priscis tem- iffiqne interiere.' etviii. 40. *
Vitia-
poribus oft'iindente, qiieritur, v. c. ii. tam memoriam funebribns laudibus
21. v.21.vii.2.in primis VI.
1. 'Quae reor falsisque iraaginnm titulis, diim
ab condita urbe Roma ad captam familia ad se quaRqiie faniam rernm
t-andem Koinani gessere, qninque Ii- gestanim honoruniqne fallente men-
brisexposiii; res cum vetiistate ni- dacio trahunt. Inde rerte et singn-
inia obscnras, veluti quae magno ex lorum gesta, et publina nionninenta
intervallo loci vix cernuntur, turn rerum confusa. Nee qiiisquam anjua-
quod parvae et rarip per eadcm tcm- lis tcmporibus illis scriptor extat, quo
pora litera? fuere, una custodia fidelis satis certo auctore stetur.'
ingenio ejus multo digniorera ubcrioremque subministrabant

materiam, et a nullo scriptore, adhuc superstite, accurate
et continue ordine sunt exposita3. Inde etiam primis x.
libris quadringentos et sexaginta annos, reliquis XX v. non
nisi quinquaginta persecutus est, et in illis non raro impro-
babilia immiscuit et fabulosa, in his, Polybio duce, et cer-
tiora tradidit, et historiam, quae vulgo pragmatica vocatur,
scribere aggressus est, et, quod Cicero de Coelio dixit,
paulo inflavit vehementius ; ita ut hi plane dissimiles sint
illis, et, labore longius procedente, studium ejus non elan-
guisse, sed simul cum materia crevisse videatur. Quare
non est quod dubitemus, quin virtutes ejus maxime enitue-
rint inxcvii. libris xlvii.-cxlii. qui injuria maligni fati
nobis erepti sunt, quibusque res, annis tantum clviii. ges-
tas, ab a. U. C. 58G.-744. complexus est.
§ 5. (2.) De vitiis hisloria Liviana.
'Non est quod vel mireris, si in vastae molis opere bonus

quandoque dormitat Homerus, vel dissimiles, quos egregio
inspersos reprendas corpore, uaevos. Neque taraen au-
diendi, qui judicio aut inepto aut nimis moroso ducti om-
nia, etiam prasclara, vituperare aniant. Illorum numero,
praeter eos, qui Livii fidem veritatisque studium in dubium
vocarunt, et jam supra § 4. confutati sunt, habendus Ca-
ligula Imp. qui teste Suet. c. 34. ' non minore livore ac
raalignitate, quam superbia saevitiaque, paene adversus om-
nis aevi homines grassans, cogitavit de Homeri carminibus
abolendis, atque Virgilii et T. Livii scripta et imagines,
paulum afuit, quin ex omnibus bibliothecis amoverit quo- :
rum alterum, ut nullius ingenii minimaeque doctrinae, alte-

rum ut verbosum in historia negligentemque carpebat.'
Horum C. Asinius PoUio, vir clarissimus quidem belli pa-
' Negligentiae Liviiis inepte argiii- solvendiis vidctur ;

quod infra mo-,
tiir: verbositatis vitio non plane ab- ucbimus.
28 PROCEMIUiM DE LIVII
cisque artibus/ seel asperi tetiicique ingenii, et perpetuus

aequalium prsestantissimorumque scriptorum obtrectator,
qui, quamvis ipse dura, sicca, aspera, et salebrosa oratione
uteretur," Livio Palaviititatem exprobravit/ Qua crirai-
natione quidam designari putant niraias Patavinorum lau-
des,alii odium in Gallos, alii orthographiae insolentiam,^
aliiPompeianarum partiura studiura,^ alii redundans et

Asiaticum dicendi genus, seu I'rigidam et elumbem prolixi-
tatem, a Romana virilitate alienara,'' alii aliud. Sed ex
locis class. Quintil. i. 5. 65. et viii. 1. 3. manifesto appa-
ret, significari peregrinitatem aliquam in usu vocum Ro-
manis insolentium aliovc sensu captarum. Quod tamen
vitiura, si Livio fuit, ita latet, ut a nobis saltem hodic et in
lis qui supersunt libris ejus vix ac ne vix quidem depre-
hendi possit.''
Hujus
generis judicibus nescio an annumerandi sint, qui
valde improbarunt frequentem illam et accuratam prodi-
giorum portentorumque enumerationem, qua sapienter abs-
tinuisse Polybium jam Xiphil. (in Aug. p. 41. ed. H.
Steph.) judicavit, quasque prascipua creditur causa fuisse,
cur Gregorius M. propagandas religionis Christianee et su-
perstitionis tollendae studiosissimus, ex omnibus bibliothe-
cis historias Livii curaverit amovendas. Fastidiremus uti-
que talia legere in historicis nostri aivi, quo philosophia et
' V. ad Tac. Ann. i. 12. 3. de quo libello v. s\ip. nol. 1.

" V. auctor dialog! de Orat. c. 21. ^ Liviiim et Patavinos eanim par-
et Senec. Exc. Controv. et lib. iv. tinm, Asiniiiin vero PoUioneni Pom-
princ. peianisadversum fuisse, decent Tac,
* V. Quintil. I. O. i. 5. 50. et viii. Ann. iv. 34. Macrob. Sat. i.ll. Vel-
1. 3. 03. Cf. Morhof. 1. i. c. 2.
lei. 11.
y Cni conjecturaefavet,quod Quin- * Earn Jo. Buherius de Patavin.

til. I. 7. 24. docet, Livium sibe et qud- Livii ita festive, licet maligne, dic-
se scripsisse pro sibi et tpiasi. Enim- tarn ceusebat, quia Patavinorum mu-
vero id non pioprium Patavinis, sed lieres in Venerem frigidiores et seve-
literaruni e et i usuni in permultis ras moiibus fuisse cognoverat ex Mar-
vocibus proiniscunm fuisse antiquis tial. ix. 17. et Plin. Ep. i. 14.
scriptoribus, ex insciiptt. Mss. Gell. ^ Haec et Morhofii sententia fuit,
X. 24. Quintil. i. 4. et 7. Donato in qui illas aliasque conjecturas bene

Terent, Phorm. 1. 1. etaliis jam pro- lefntavit 1. i.
bavit Morhof. de Patavin. Livii c. 3,

VITA KT IIISTORIA ROM. 29
maxime physica veras rerum naturallura causas investigare

nos dociiit, et hujus generis errores cxemit homiuura animis.
Sed non est, quod vitio vertantur antiquis rerum llomana-
rum auctoribus. Nam hi et placere cupiebant popularibus
suis, qui omnes iram Deorum prodigiis portendi piaculis-
que et supplicationibus averteiidam esse putabant, (quibus
opinionibus etiam sapieiitlssimos fuisse imbutos, vel ex
Ciceronis de divinatione libris intelligitur,) et movebantur
turn gravitate harum superstitionum, qnas ma^nam vim ha-
bebant in consilia publica rcrumque gerendarum eventurn,
turn auctoritate antiquitatis monumentorumque veterura, e
quibus tantum non omnia hauriebant, in primis fastorum et
annalium pontificum, in quibus prodigia cum procurationi-
bus diligenter crant consignata. Quod si vero Livius in
his commemorandis modum excessit, minus eerie peccasse
videtur quam Polybius, qui semel tantum (iii. 112.) brevem
eorum mentionem fecit : nam ex historia Romana, quae
talia paene silentio praetermittit, non accurata percipietur
cognitio morum, opinionum, institutorumque hujus populi.
Ipse Livius non male earn, quam secutus est, rationem lib.
XLiii. 13. defendit his verbis: Non sum nescius, ab ea-
'
dem negligentia, qua nihil Deos portendere vulgo nunc

credunt,' so. homines, edocti a philosophis, Deorum provi-
dentiam negantibus, neque nuntiari admodum ulla prodi-
'
gia in publicum, neque in annales refevri. Ceterum et mihi

vetustas res scribenti nescio quo pacto antiquus fit animus,
et qucedam religio tenet, quae illi prudentissimi viri publice
suscipienda censuerint, ea pro dignis habere quae in meos
annales referam.' Idem aliis locis recte judicat de prodi-
giis, V. c.XXI. 62. xxiv. 10. 44. et xxvii. 23. quibus
dicit,multa oculorum auriumque ludibria, motis semel in
religionem animis, temere pro veris fuisse credita, et pra-
vam religionem etiam minimis inseruisse Deoc.
Fuere etiam et olim"^ et hodie, qui nimium orationis or-
« V. c. Lucianus lie scrib. hist. iX. 57. et impr. Diodonis Sic. Orationes
30 PROCEMIUM UE LiVII
natum et eloquentiae studium neutiqimm probarunt in liisto-

rico.Et recte hi judicare videntur: nam scriptores, qui ora-
toria ornamenta, elegantias et flores sermonis, rhetorumque
lecythos, et pigmenta sectantur, raajoreni pa^ne verborum
quam rerum, voluptatis quam utilitatis, et doctrinse inge-
niique ostentandi quam veritatis investigandae curam habere
Solent. Neque etiam tarn caeco Livii amore captus sum,
ut in hac re nihil ab eo peccatum esse contendam. Ora-
tiones,ex ejus fere ingenio profectae, nimis forsan crebrae
et saepe justo longiores sunt, copia variorum ornamento-
rum convenientior oratori quam historico, multi orationis
colores ex seriori aevo ejusque ritibus deproniti, multa
oratorum more exaggerata.'' Ipsa tamen h^c ubertas lac-
tea est et gratissima unde etiara non defuere, qui concio-
:
nes cxciii. e Livio excerptas separatim edendas ciirarcnt.*

Neque minori ille studio veri reperiendi, quam ornate ex-
primendi arsisse videtur.
Alii Livii peccata paucis recensebo,
quoniam plura de
iis jam
commentario dixi. Multa in ejus historia Rom.
in
reperiuntur exempla incuriae rerumque perverse narratarum,
v.c. 1.38.4. I. 45. 2. II. 8. 10. in. 31. iv. 12. iv.29.3. iv.
42. 3. V. 1. pr. v. 12. 8. x. 33. 5. x. 47.
xxi. 6. 3. xxii.
48.4. xxiii.11.9. xxiii.37. 3. xxiv. 1. 1. xxv.41. 8.
xxvi.21. G. xxviii. 45. 4. xxx. 24, 2. xxxi. 50. 4.
xxxiv. 59. 4. multa improbabilia et fabulosa aut miracn-
loriun commenta, ut i. 7. 9. 16. ii. 49. 50. vir. 6. xxyiii.
28. 1. cet. multa loca, quibus ille sui oblitus aut varlos se-
cutus auctores de eadem re aliud alio loco seu contraria
tradit, e. g. i. 7. 5. i.24. 2. et5. 1.05.4. iv. 2<). v. 12.
v. 27. coll. 42. 47. vii. 1. vii. 15. 2. vii. 32. 4. ix. 26.
1 ectas in Livio et Sallustio reprehen- tore argumentnm petilur ex Origini-

tlit, neeobliqnas in historia re-
nisi bus Catonis, qiiaium scribendarnm
ferendas censuit Pompeiiis Trogus jiic eo tempore nontliim ceperat con-
;
de quo v. Justin, xxxviii. 4. silium) xxxvi. 40. 3. et al.

V. ad IV. 54. 7. vf. 16. 4.
*»
ix. 14. <=
V. Fabricii Bibl. Lat. r. 11, pag.
8. xxviii. I. xxxiv. 5.3. (ubiabora- 295.
coll. 34. XXI. 3. 2. xxi. 56. 4. xxiii. 32.

IX. 44. 8.
XXVI. 21. xxvii.14.2. xxvii. 48. 6. xxix. 11. 3.
G.
xxix.22. 4. XXX. 2. 1. xxx. 19. 5. xxx. 24. 2. xxxiit.
9.3. XXXIII. 13. 3. XXXIV. 53. 5. xxxvi.24.3. xxxvii.
24.3. XXXVIII. 18. 2. xli. 27.2. alia, ubi errore lapsus
memoriae eadem fere verbis iisdem bis memorat, ut xxxv.
22. 2. XXXVI. 21. 4. xlv. 15. 8. vel mole rerum narran-
darum obrutus multa suo tempore ac loco praetermiUit, et
deinde per occasionem eorum, quasi jam ante relatorum,
brevem injicit mentionem, v. c. i. 30. in. 31. 32. iv.30.
V. 18. 31.40. viii.25. IX. 8. ix. 12. 4. ix. 31. 34.38.44.
X.12. coll. 41. X.33. xxii.9. 33. 60. xxiii. 21. xxiv.
10. 36. XXV. 25. XXV. 41. 8. xxviii. 4. 17. xxix. 13. 2.
xxx III. 44. cet.^ vel eadem committit peccata, quorum
alios arguit historicos, e. g. ii. 15. 16. 39. (quibus locis
consoles biennii omisit) ix.44. xxxvi. 40.3. vel male
intellexit verba Polybii, ut xxxi. 29. 1. xxxiii. 8. 5.
xxxiii. 13. 3. vel ejus aju-a^x^/LtaTa ju,vr]ju.oyixa sua fecit, V. c.
xxxviii. 11. 8. vel ejusdem auctoritate spreta ex aliis

minus fide dignis parum probabilia, ne dicam absurda,
hausit, ut xxviii. 28. 1. Praeterea nonnunquam verba
sunt abrupta et male nexa, ut x. 20. 7. brevitas obscura
V. c. III. 45. pr. ingrata orationis negligentia, (de qua v. ad
Pra;f.n. 3. adi.3.8. 11.32.3. v. 15. 6. v. 43. 4. vi.24.4.
et al.) crebri pleonasmi et inanis verborum copia atque
ubertas, cujus generis insignem fxaxôXoylav notavit Quintil.
VIII. 3. 53.
§ 6. De Mss. Livii.
De tantum non omnibus docte et accurate post Fa-

his
bricium (in Biblioth. Lat. i. 11.) et Creverium egit Drakenb.
f Cf. Perlz. anim. Hist. c. 4. p. ICO. tisstudio factum putabat. Quaciim

sq. qui id optimis accuratissimisque que vero de causa lianc iili consuelu-
sciiptoribns, praeseriini rerum Rom. dinem ascivere, ea vituperanda po-
et in !iis Livio, in usu fuisse, et for- tins, quam laudaiida et imitanda vi-
san non oblivioni aut incnriae tribu- detur.
endum, sed de indu'tria ac brevita-
:
in Preefat. Vol. vii. edit. Liv. et ibidem in Syllabo codicum

et editt. p. 320-341. cujus vestigia legere Livii editores Bi-
pontini. Nobis tantum suramas ex iis rerum seligere licet,
et in Incidiorem redigere ordinem.

Codices scripti, a viris doctis ad recensendum emen-
dandumque Livium adhibiti, sunt
I. Antiquissimi optimique, et quidem 1. Puteanens olim,
nunc Parisiensis, omnium prcKStantissinius, Uteris unciali-

bus et continuis, iisdem quibus clarus ille Florentinus ex
Pisano Pandectes, scriptus, cui historia belli Punici Livia-
na plurimum debet. 2. Cautabngiemis collcgii Trinitatis,
raro discrepans a Puteaneo. 3. Petavianus i. Alex. Peta-
vii, Puteaneo fideliter plerumque adhasrens, aut ita ab eo
detiectens, ut causa sit raanifesta. 4. Moguntinus, Uteris

Longobardicis in merabrana exaratus, qui in aidis Marti-
nianai ac metropolitanaj bibliotheca, in qua olim fuit, non
amplius rcperitur, et consultus est primum a Nic. Carba-
chio, deinde a Gelenio aut Rlienano, qui in ed. Frobeniana
lectiones variantes, ex eo diligentius excerptas, notavit,
et permultas quidem in contextum admisit, sed pauciores
quam Aldus (in ed. Ven. 1521.) et Drakenb. a quibus
nimium forte huic Msto tributum est. .5. Laurishemensis,
majusculis Uteris et sine vocum distinctione scriptus, et ex
bibliotheca raonasterii Laurishemensis in Caesaream, quae
Vindobonae est, illatus, sed nondum a quoquam accurate
collatus cum ed. Sim. Grynaei, qui Basil. 1531. ex eo pri-
mus vulgavit quinque ultimos Livii libros. (Cf. Lambe-
cii comm. de Bibl. Augusta Vindob. lib, ii. p. 493. sq.
ubi multa adhuc Livii loca ex eo corrigi posse ostendit.)

6. 7. 8. 9. Palatini iv. qui cum reliquis bibliothecaes Hei-
delbergensis Mss. in Vaticanam concessere. 10. 11. F/o-
Medicei i. et ii. quorum ille in prima Livii de-
rentini, s.
cade optimus, hie in altera secundus a Puteano est.
12. Leidensis i. in quo prima Livii decas ex eodem, ex quo
Florentinus I. certe ex siniili exemplari descriptus videtur.
13. Havercampianus I. Sigeb. Havercampii, qui libros Livii
iii.-x. integros et pauca librii. et ii. fragraenta continet:
unde non codex, sed fragmentum Tiavercamp. a Drak. vo-

catur. 14. Harleianus i. comitis Oxoniensis.
II. AtUlqui et meliores, 15. Leidensis ii. quern Lipsiiis
olim possedisse videtur. 16. hoveliamis \. a Thoma Coke
de Lovel, Barone Eiitanno, ad Drakenb. cum aliis missus,
qui primum Alphonsi regis, deinde Cujacii, Lipsii, aliorum-
que fuit, nee tamen ille, qui Alphonso regi dono datus est a
Cosmo Mediceo,et quo nullum in Italia augustiorem fuisse,
Valla ad Liv. xxin.18. testatur. 17. Lovelianus ii. qui
illo recentior esse videtur. 18. 19. Vossiaiii i. et ii. qui
cum ceteris Is. Vossii Mss. a curatoribus acaderaiae Lug-
duno-Batavae redemti sunt. 20. Petavlanus ii.
III. Receiitiores, 21. Gcertnerianus, qui olim fuit in biblio-

theca Car. Guil. Gaertneri Prof. Lips. 22. Harleianus ii.
23. Havercampiarius u. 24. Lipsienais in h'xhWoih. senato-

ria. 25. 26. 27. Xot;e//rt«Mii. IV. et v. 2S. Porfugallicus,
Hagae Comitum olim emtus jussu regis Portugalliae. 2}).
Berolinieiisis in biblioth. regia. 30. Harleionits iii. 31.

Havercampianus ill. 32. 33. rossiarii iii. et iv. 34. Haf-
niensis in biblioth. regia. 35. Recanatianus, qui olim fuit
Jo. Bapt. Recanato, Patricio Veneto, et in multis consentit
Laudino i. (cf. ad Liv. xxii. 18. et Fragmenta.) 36. Har-
leianus IV. 37. Lovelianus vi. qui cum Vossiano iv. con-
venire solet. 38. 39. Meadiani i. et ii. quorum olim pos-
sessor fuit Rich. Mead, medicus Londinensis. 40. 41. 42.
43. Palatini V. VI. vii. viii.
IV. Alii, quorum vera indoles subtiliori judicio hand explo-
rata et descripta est a viris doctis, qui satis habuere, eos certis
nominibus signisque distinguere, et varietatem lectionis eno-
tare; 44. Rottendorfii. 45. 46. Gudianus \. et \\. 47.

Thuaneus. 48. Chijletianns. 49. Gabr. Naudai. 50. Busli-
dianus. 51. Vormatiensis. 52. Spirensis. 53. Fuldensis. 54.
Coloniensis. 55. Codex veins Manu Poggii scriptus. 56. Co-
dex Claudii Fauchet. 57-62. vi. Oxonienses Hearnii ma-
nibus versati, scil. 57. B. Bodleianus, 58. D. Digbaei,
.59. L. I. Laudinus I. 60. L. 2. Laudinus ii. (qui quatuor
Delph. ct Var. Clas. Livius. C
Mss. in biblioth. Bodleiana asservanlur.) (21. C. in bibliofh.

collegii corporis Christi. 62. A'^. in biblioth. collegii novi
Oxoniensis. 63. 64. Veithiani i. et ii. a bibliopolis Au-
gustanis tratribusque hujus nominis cum Strothio comnm-
nicati.
V. Codices locis aliquot a J. Fr. Gronotio inspecti; 65.
66. Barherini. 68. Fenetus ccenobii D. An-
67. Andinus.
tonii. complures; et duo Oxoiiiemes,
69. sqq. Florentini
totidemque Pariuemes, forte ab Hearnio et Crevierio accu-
ratius excussi.
His codicibus addendi sunt alii a Crevierio usurpati, duo
a Gelenio, qui eos baud nominatim memorat, complures
ab Aldo, Curione, Sigonio, Modio, Grutero, et aliis, qui ne
dixerunt quidem, quot et quales fueriut, quidam Vallas,
nescio qui, (quorum meminit ad Liv. xxii. 12. et 51.) et
vctustum exemplar ex biblioth. Benedict Cornarii Patricii i
Veneti depromtum a Sabellico, qui ad illud Liviura con-

tulit in ed. Veneta a. 1491.
A Jo. Fr. Gronovio cum editionibus collati sunt co-
dices. 3. 4. 20. 44-50. et 65. sqq. a Jac Gronovio (cujus
excerpta Jos. Wasse dedit Drakenborcho) 2. a Jano Geb-
hardo (forte et a Grutero ac Jo. Fr. Gronovio, qui Palati-
norum codicum lectiones sa^pe, numerura vero et indolem
nusquam memorant) 6-9. et 40-43. a Drakenborcho 10-19.
et 21-39. a Rhenano 51. 52. a Modio 53. 54. ab Ursino
55. a Matthaeo Klockio 56. ab Hearnio 57-62. a Strothio
6.3. 64. Nullus vero horum codicum omnes, qui super-
sunt, libros Livii continet, sed 51. lib. i. 20. usque ad vi.
28. — 14. lib. i-viii. — 13. lib. iii-x. et aliquot libri i. et ii.
fragmeuta. - 6.7. 10. 12.14. 15. 18. 19. 22. 23. 24. 28. 30. 40.
44. 45. 47. 48. 53. 54. 57. 60. 61. 63. lib. i-x. -- 1. 2. 3. 8. 9.
11. 29. 30. 31. 32. 34.35. 41. 46. 52. 58. 64. lib. xxi-xxx.—
4. 20. 33. 36. 37. 38. 89. 42. 43. 49. lib. xxxi-xl. — 16. 17.
21. 25. 26. 27. 50. 59. 62. lib. i-x. et xxi-x l. 5. — lib. xli-
XLV. E codice quarto Nic.Carbachius in ed. Mogunt. 1519.
primus restituit maxiraara partem libri xxxiii. inde a cap.
17. § 6. et extremam libri xl. a cap. 37. § 3. ad finem ex ;
quinto Sim. Gryngeus in cd. Basil. 1631. libros qiiinque

postrcmos; et ex Ms. Bambergensi Casp. Lusignaniis in
ed. Rom.
1C16. prima 17. capita libri xxxiii. quae Li-
viani operis partes in reliquis Mss. desiderantur.
Ad recensendas quoque Epitomas Liviaitasviri docti ad-
hibuere codices Mstos Sigonius quosdam, nescio quot ct
;
quales; Gruterus Palatines ; J. Fr. Gronovius 7Ja/(^rt?///w;7j

et duos Gudianos ; Hearne cod. iV. Collegii Novi Oxoniensis
etNorvicensem Jo. Mori,Episcopi Norvicensis Drakenborch ;
Bergianiim Joannis van den Bergh, JCti et consulis Lngdu-

nensis, Baindermakerianum Theodori Boendermakeri, Cano-
nic! S. Martini apud Trajectinos, Leideiisem optimae not£e,
Lovelia/ium, quem supra Lovelianum ii. diximus, et Vossia-
nos I. II. 111. et IV. qui cum reliquis codicibus Vossianis
in Lugduno-Batavam migrarunt, et quorum primus, qui
recentissimus est, omnes Epitomas, veliqui vetustissimi
non nisi septem priores et duplicem seu diversam primi
libri Liviani exhibent.
§ VI I. De hiijus editionis indole et consilio.
De eo non est quod subtiliter disseram et copiose nam :
nova ha3c Livii editio plane accommodata est ad consilium,

jam aliquoties a me, cum Silium, Juvenalem, et Vol. i. clas-
sicorum Scriptorum Rom. ederem, multis expositum com-
mendatumque in Prooemiis, quae nunc repetere nihil attinet.
A Drakenborchiana textus recensione passim discessi, nee
tamen temere unquam aut prava libidine multa mutandi no-
vandique lacessitus, sed ubi criticas rationes suadebant, ut
vel antiquas lectiones a Drakenborcho repudiatas revoca-
rem, vel novis probabiliores, et conjecturis virorum docto-
rum, ab eo in contextum receptis, alias aliorum, interdum
et raeas, substituerem. Plerumque tamen dubia et vel
manifesto corrupta in commentario notasse et corrigendi
periculum fecisse satis habui, eaque servare malui, quam,
quae meliora vel aliis vel mihi viderentur, scriptori lectori-
busque obtrudere, cum incerta esset emendatio. Nova,
.^'^^
36 PROCEMIUM DE LIVII VITA ET HISTORIA ROM.
codicura proscipue Mss. subsidia, ex longinquo petenda et

potissimiim temporibus turbulentis, compa-
difficulter, his
randa, frustra circumspexi. Oranes tamen copias, aliorum
opera paratas, diligenter in rem meara converti.
Ut rerum narratarum sumnia et gestarum tempus sine
mora cognoscerentur, breviaria concinnavi librorum capi-
tumque, et in paginarum inscriptionibus annorura notas
apposui. Fragmenta Livii auctiora adjeci, iisque oranes
librorum ejus Epitomas, ob causas supra memoratas, his
vero Indicem rerum memorabilium, in Livio et Epitomis
obviarum, copiosiorem iis, quos alii confecere, et geogra-
phica paucis illustrantem, subjunxi. Ad calcem editionis
rejeci insignia quaedam antiquitatis monumenta et tabulas
chronologicas historicasque, aptatas Livio, qui in annis ab
Urbe condita numerandis non Varronianos, sed Catonianos
calculos secutus est quod patet ex frequenti designatione
;
anuorum m. 33. xxxi. 1. 5. 34. 54. In

iv. 7. v. 54. vii. 18.
utraque asra multi adhuc nodi reperiuntur, quos Glareanus,
Sigonius, Pighius, Dodwell, aliique, frustra expedire conati
sunt. Qui vero Varronianam prasferunt Catoniange, banc
facile ad illam, duobus soil, annis semper adjectis, redigere
poterunt.
ELOGIA AUCTORUM
AC JUDICIA
DE TITO LIVIO.
Seneca pater Suasoria 6.
CluoTiES magni alicujus mors ab Historicis narrata est,

consummatio vitae, et quasi fiinebris lauda-
toties fere totius
tio redditur. Hoc seroel atqiie iterura a Thucydide factum :
idem in paucissimis personis usurpatum a Sallustio. Livius

benignius omnibus magnis viris praestitit. Sequentes His-
torici multo id eiFusiiis fecerunt.
Mox eadem.
Ut est natura candidissimus omnium magnorura ingenio-
rum aestimator T. Livius, plenissimum testimonium Cice-
roni reddidit.
Prooemio lib. v. Controvcrs.
Pertinere ad rem non puto, quomodo Lucius Magius gener

Titi Livii declamaverit, quamvis aliquo tempore suumpo-
pulum habuit ; cum ilium homines non in ipsius honorera
laudarent, sed in soceri.
Controvers. 24.
Titus Liviu s tam iniquus Sallustio fuit, ut banc ipsam
(sententiam) *
Res secundae mire sunt vitiis obtentui et tan- '
w r. - c> Q
38 ELOGIA AUCTORUM
quam translatam, et tanqiiam corruptam dura transfertiir,

objiceret Sallustio. Nee hoc amore Thucydidis facit, ut
ilium praeferat. Laudat quern non timet et facilius putat
:
posse a se Sallustium vinci, si ante a Thucydide vinca-

tur.
Controvers. 25.
Tiius Livius, de Oratoribus qui verba antiqua et sor-

dida consectantur, et orationis obscuritatem severitatem
putant, aiebat, Miltiadem Rhetorem eleganter dixisse, 'En\
Velleius Paterculus lib. i.
Historicos (ut et Livium quoque priorum aetati astruas)

praeterCatonem, et quosdam veteres et obscuros, minus
octoginta annis circumdatum aevum tulit, &c.
Idem lib. ii.
Pa;ne stulta est inhasrentium oculis ingeniorum enume-

ratio, inter quae maxime nostri asvi eminent princeps car-
minum Virgilius Rabiriusque, et consecutus Sallustium
Livius, Tibullusque, et Naso, &c.
Valerius Maximus lib. i. cap. ult.
Quia supra usitatam rationem excedentia attigimus, ser-

pentis quoque a T. Livio curiose pariter ac facunde relatae
fiat mentio. Is enim ait in Africa, apud Bagradam flumen,
tantce magnitudinis anguem fuisse, ut Atilii Reguli exerci-
tum usu amnis prohiberet : multisque militibus ingenti ore
correptis, compluribus caudae voluminibus elisis, cum te-
lorum jactu perforari nequiret, ad ultimum ballistarum
tormentis undique petitam, silicum crebris et ponderosis
verberibus procubnisse : omnibusque et cohortibus et le-
gionibus ipsa Carthagine visam terribiliorem atque etiam :
cruore suo gurgitibus imbutis, corporisque jacentis pes-

tifero afilatu vicina regione polluta, Romana inde summo-
DE TITO LIVIO. 39
visse castra. Dicit belluas etiaiii corium, centum \iginti

pedes longum, in Urbem missum.
Seneca filius lib. i. cap. 16. de Ira.
Non quod existimes verum esse, quod apud disertis-

est
simum virura Livium dicitur, * Vir ingenii magni magis
quam boni.' Non potest illud separari : aut et bonum erit,
aut nee magnum, &c.
Idem lib. de Tranquillitate cap. 9.
Quadringenta millia librorum Alexandriae arserunt pul- ;
cherrimum regiae opulentias monumentum. Alius laudave-

rit, sicut Livius, qui elegantiae regum curasque egregium
ait opus fuisse. Non fuit elegantia illud aut cura, sed stu-
diosa luxuria.
Idem epistola 100.

AfFer quem Fabiano possis praeponere.
Die Ciceronem,
cujus ad Philosophiam pertinentes paene totidem sunt
libri
quot Fabiani. Cedam, sed non statim pnsillura est, si quid

maximo minus est. Die Asinium Pollionem. Cedam, sed
ut respondeam, In re tanta eminere est et post duos esse.
Nomina adhuc Livium scripsit enim et Dialogos, quos
:
non magis Philosophiee annumerare possis, quam Histo-

riae et ex professo Philosophiam continentes libros
: huic :
quoque dabo locum. Vide tamen quam multos antecedat,

qui a tribus vincitur, et tribus eloquentissimis.
Idem lib. v. Natur. quaest. cap. 18.
Nunc quod dc Caesare olim majore vulgo dictitatum

est, et a Tito Livio positum, *
In incerto esse, utrum ilium
magis nasci reipublicae profuerit, an non nasci,' dici etiam
de ventis potest.
Idem epistola 46.

Librum tuum, quem mihi pvomiseras, accepi, et, tanquam
lecturus ex commodo, adaperui, ac tantum degustare volui'
:
40' ELOGIA AUCTORUM
Deinde blanditiis est ipse,

iit procederem longlus. Qui
quara disertus ex hoc intelligas licet brevis mihi
fuerit, :
visus est cum esset nee mei nee tui corporis, sed qui
;
priiuo aspectu aut T. Livii aut Epicuri posset videri. Tanta

autem dulcedine me tenuit et traxit, ut ilium sine uUa di-
latione perlegerem.
Fabius Quintil. lib. i. Instit. Orat. c. 9.
Peregrina porro ex omnibus prope dixerim gentibus, ut

homines, ut instituta etiam multa, venerunt. Taceo de
Tuscis et Sabinis et Prsenestinis quoque nam ut eorum :
sermone utentem Vectium Lucilius insectatur, quemadmo-

dum Pollio deprehendit in Livio Patavinitatem licet om- :
nia Italicapro Latinis habeam.
Idem lib. viii. cap. 1.
Attica anus Theophrastum, hominem alioqui disertissi-

mum, annotata unius affectatione verbi, hospitem dixit
nee alio se id deprehendisse interrogata respondit, quam
quod nimium Attice loqueretur. Et in T. Livio, mirae fa-
cundiae viro, putat inesse Pollio Asinius quandam Patavini-
tatem, &c.
Lib. IX. cap. 2.

Apud Historicos reperiuntur obliquae allocutiones : ut in
T. Livii primo statim libro :
' Urbes quoque, ut cetera, ex
infimo nasci.'
Lib. IX. cap. 4.

T. Livius hexametri exordio coepit :
' Facturusne operas
pretium sim.' Nam ita edidit : estque melius quam quo-
modo emendatur.
Lib. II. Instit. cap. 4.
Saepe etiam quaeri solet, de tempore, de loco, quo gesta

res dicitur: nonnunquam de persona quoque: sicut Li-
vius frequeutissime dubitat, et alii ab aliis Historici dis-
sentiunt.
DE TITO LIVIO. 41
Lib. cjusdem cap. 6.
Ego optimos quidem, et statira ct semper, sed tamen eo-

rum candidissimiim quemque, et maxime expositum, ve-
lim : ut Livium a pucris magis quam Sallustium ct hie :
historias majoris est auctor: ad quem tamen intelligendum

jam profectu opus sit. Cicero, ut mihi quidem videtur, et
jucundus incipientibus quoqiie, et apertus est satis: nee
prodesse tantura, sed etiam amari potest turn (quemad- :
raodum Livius prascipit) ut quisque erit Ciceroni siniilli-

njus.
Lib. X. cap. 1.
Fuerit igitur brcvitas ilia tutissima, quae est apud Li-

vium, in epistola ad Filium scripta :
'
Legendos Demos-
thenem atque Ciceronem ; turn ita ut quisque esset Demos-
theni et Ciceroni simillimus.'
Eodem capite.
Neque ilia Sallustiana brevitas, qua nihil apud aures

vacuas atque eruditas potest esse perfectius, apud occu-
patum variis cogitationibus judicem, et saspius ineruditum,
captanda nobis est neque ilia Livii lactea ubertas satis
:
docebit eum, qui non speciem expositionis, sed fidem

quaerit.
Post multa ibidem.

At non historia cesscrit Grascis ; nee opponere Thucy-
didi Sallustium verear. Nee indignetur sibi Herodotus
aequari T. Livium, cum in narrando mirae jucunditatis,
clarissimique candoris, turn in concionibus supra quam
enarrari potest eloquentem ; ita dicuntur omnia cum rebus,
turn personis accommodata. Sed affectus quidem, praeci-
pue eos qui sunt dulciores, ut parcissime dicam, nemo
Historicorum commendavit magis idcoque immortalem :
illam Sallustii velocitatem diversitatem diversis virtutibus

;
42 ELOGIA AUCTORUM
conseciitiis est. Nam raihi egregie dixisse videtur Servilius
Nonianus, pares eos magis quam similes.
Plinius Avunculus Praefat. Natur. Hist, ad Vespas.

Imp.
Equidem ita sentio, peculiarem in studiis causam eorum
esse, qui, difficultatibus victis, utilitatera juvandi prastule-
runt gratiae placendi idque et in aliis operibus ipse feci,
:
et profiteer mirari me
T. Livium, auctorem celeberrimum,
in Historiarum suarum, quas repetit ab origine Urbis, quo-
dam volumine sic orsum Satis jam sibi gloriae quaesitura,
:
et potuisse se desinere, ni animus inquies pasceretur ope-

re. Profecto enim populi gentium victoris, et Romani no-
minis gloriae, composuisse ilia decuit. Majus
non suae,
meritum esset, operis amore, non animi causa perseverasse
et hoc populo Romano praestitisse, non sibi.
Cornelius Tacitus Oratione Cremutii Cordi, lib. iv.
Annal.
Brutum et Cassium laudavisse dicor: quorum res gestas
cum plurimi composuerint, nemo sine honore meraoravit.
Titus Livius, eloquentiae ac fidei prasclarus inprimis, Cn.
Pompeium tantis laudibus tulit, ut Pompeianum eum Au-
gustus appellaret: neque id amicitiae eorum oflfecit. Sci-
pionem, Afranium, hunc ipsum Cassium,hunc Brutum, nus-
quam latrones et parricidas, quas nunc vocabula impo-
nuntur, saepe ut insignes viros, nominat.
Suetonius Tranquillus, Caligula.
Sed T. Livii scripta et imagines paulum

et Virgilii et
abfuit quin ex omnibus Bibliothecis amoverit quorum :
alteram, ut nullius ingenii miuimeeque doctrinae, alterum,

ut verbosum in historia negligentemque, carpebat.
Idem Claudii cap. 41.

Historiam in adolescentia, hortante T. Livio, Sulpicio
vero Flavio etiam adjuvante, scribere aggressus est.
DE TITO LIVIO. 43
Idem Domitiani cap. 10.
Metium Poraposianum, quod habere imperatoriam genesin

vulgo fcrcbatur, et quod depictum orbera terrae in mem-
branis, concionesque regum ac ducum ex T. Livio circura-
ferret, interemit.
Plutarchus.
Auctoritatem Livii adducit in vita Carailli, Marcelli,

Catonis Majoris, Flaminini, Syllae, Luculli, Caesaris : item
quaestione Romana 25. sed sine elogio.
Martialis lib. xiv. Epigr. 190. de Livio in membranis.

Pellibus exiguis arctatur Livius ingens,
Quem mea non totum bibliotheca capit.
Plinius Junior lib. ii. Epist. 3.
Nunquamne legisti, Gaditanura quendam, T. Livii no-

mine gloriaque coramotum, ad visendum eum ab ultimo
terrarum orbe venisse, statiraque, ut viderat, abiisse?
Papinius Statins, lib.iv. Sylv. 7. ad Maximum Junium.

Sed tuas artes puer ante discat
Omne quis mundi senium remensus
Orsa Sallusti brevis, et Timavi
Reddis alumnum.
Justinus, qui Trogum contraxit, lib. xxxviii. Histor.

cap. 6.
Quam orationem dignam duxi, cnjus exemplnm brevitati

hujus operis insererem ;
quam obliquam Pompeius Trogus
exposuit ;
quoniam in Livio et in Sallustio reprehendit,
quod conciones directas pro sua oratione operi suo inse-
rendo historiae modum excesserint.
44 ELOGIA AUCrORUM
Ausonius de Staphylio Rhetore.
Grammatice ad Scaurum atqiie Probum, promtissime

Rhetor,
Historiam callens Livii et Herodoti.
Flavius Vopiscus in Aureliano.
Asserente Tiberiano, quod Pollio multa incuriose, multa

breviter prodidisset; me contra dicente, neminem scripto-
rum, quantum ad historiam pertinet, non aliquid esse men-
titum ;
prpdeute quinetiam, in quo Livius, in quo Sallus-
tius, in quo Cornelius Tacitus, in quo denique Trogus,
manifestis tcstibus convincerentur.
Idem in Probo.
Cn. Pompeium tribus fulgentem triuraphis, belli Piratici,

multarumque rerum ges-
belli Serloriani, belli Mithridatici,
tarum majestate sublimem, quis tandem nosset, nisi eum

M. Tullius, et T. Livius in literas retulissent, &c.
Mox eodem capite.
Et mihi quidem id animi fuit, non ut Sallustios, Livios,

Tacitos, Trogos, atque omnes disertissimos imitarer viros,
invita Principum et temporibus dirigendis, sed Marium
Maximum, Suetonium Tranquillum, Fabium Marcellinum,
Gargilium Martialem, JuliumCapitolinum, yEliumLampri-
dium, ceterosque, qui hsec, et talia, non tam diserte quam
vere memoriae piodiderunt.
Censorinus lib. de die Natali cap. 17.
Titus Livius libro cxxxvi. ' Eodem anno ludos saecu-

lares ingenti apparatu fecit, quos centesimo quoque anno
(is enim terminus saeculi) jBeri mos.'
DF, TITO LIVIO, 45
Eusebius in Chronico.
Ea quae de Catilina, Cethego, Lentulo, et consule Ci-

cerone, Sallustius scribit, et Livius, hoc gesta sunt tem-
pore.
Idem.
Messala Corvinus orator nascitur, et T. Livius Patavi-
nus scriptor historicus.
Idem.
Livius Historicus Patavii moritur.
D. Hieronymus in Prooemio in Danielem.
Ad extremas partes Danielis, multiplex

intelligendas
historia Grgecorum necessaria est, &c. praecipueque nostri
Livii, et Pompeii Trogi, atque Justini qui omnem extrc-
;
mae visionis narrant historiam, et post Alexandrum usque

ad Cassarem Augustum, Syriae et ^gypti, id est, Seleuci,
et Antiochi et Ptolemaeorum, bella describunt.
Idem Epistola ad Paullinum, Tom. in.
Ad Titum Livium, lacteo eloquentias fonte manantem,

de ultimis Hispaniae Galliarumque finibus quosdam ve-
nisse nobiles legimus ; et quos ad contemplationem sui
Roma nou traxerat, unius horainis fama perduxit. Habuit
inauditum omnibus saeculis celebrandumque mira-
ilia aetas
culum, ut tantam urbem ingressi aliud extra urbem quas-

rerent.
(De quo Gaditano iterum epistola ad D. Augustinum
quadam.)
Sidonius Apollinaris Paneg. Anthemii.

vel quicquid in £evum
Mittunt Euganeis Patavina volumina chartis.
46 ELOGIA AUCTORUM DE TITO LIVIO.
Cassiodorus-
C. Caesar vi. et M. Agrippa in. Caesar leges protulit,

judices ordinavit, provincias disposuit, et ideo Augustus
cognominatus est : cujus temporibus floruit Virgilius, Ho-
ratius, et Livius.
QV lEDAM
ANTIQUITATIS MONUMENTA.
[Ex Ed. G. Alex. Riiperti.]
I. DUODECIM TABULiE LEGUM DECEMVIR.

Tabula I. de in jus vocando.
Sin jus vocatquEat: Nit, antestamino : igitur, em capito.

Si calvitur pedemve strVit, manum endo jacito.
Si morbus sevitasve vitium escit, quin jus vocabit jumentum dato :
si nolet, arceram ne sternito.

Si ensiet, qui in jus vocatum vindicit, miTito.
ASiduo vindex aSidVs esto : proletario cuique volet vindex esto.
Endo via rem, uti paicunt, orato.
NIta paicunt, in comitio aut in foro ab ortu ante meridiem cau-
sam conscito, cum perorant ambo prsesentes.
Post meridiem prsesenli stlitem aDicito.
Sol oCasus suprema tempestas esto.
Tabula II. dejudiciis etfurtis.
— vades subvades — — — — —
extra quam si morbus sonticus — — — votum,
:
48 QU^DAM ANTIQUITATIS
absentia rei publicte ergo, aut status dies cum hoste intercedat
nam si quid horum fuat unum judici arbitrove reove, eo die
diFensus esto.
Cui testimonium defuerit, is tertis diebus obportum obvagulatum

ito.
Si nox furtum faxit, sira aliquis oCisit, jure caesus esto.
Si luci furtum faxit, sIm aliquis endo ipso capsit, verberator iLi-
que, coi furtum factum escit, aDicitor.
Servus virgis csesus saxo delcitor : Inpubes Prsetoris arbitratu
verberator noxiamque decernito.
Si se telo defensint, quiritato endoque plorato: post deinde si
csesi escint, se fraude esto.

Si furtum lance licioque conceptum escit, atque uti manifestum
vindicator.
Si adorat furto, quod nee manifestum escit, duplione decidito.
SlniuriAlienas arbores caesit, in singulas xxv. seris luito.
Si pro fure damnum decisum escit, furti ne adorato.

Furtivas rei a^ternAuctoritas esto.
Tabula JII. de rebus creditis.
Si qui endo deposito dolo malo factum escit, duplione luito.
Si qui unciario fenere amplius feneraSit, quadruplione luito.
Adversus hostem seternAuctoritas esto.

^ris confeSi rebusque jure judicatis xxx. dies justi sunto. Post
deinde manus injectio esto, in jus ducito. Ni judicatum facit,
aut quips endo eo in jure vindicit, secum ducito, vincito, aut
nervo aut compedibus xv. pondo ne majore : at si volet rainore,
vincito.
Si volet, suo Vlto : ni suo Vlt qui em vinctum habebit, libras
faRis endo dies dato : si volet, plus dato.
Ni cum eo pacit, lx. dies endo vinculis retineto. Interibi trinis
nundinis continuis in Comitium procitato, serisque eestimiam
judicati preedicato.
Ast si plures erunt rei, tertis nundinis partis secanto : si plus
MONUMKNTA. 49
minusve secuerunt, se frauclEsto : si volent, uls Tiberim pere-
gre venum danto.
Tabula IF. de jure patrio et jure connubii.
Pater insignem ad dcformitatem puenim cito necato.

Endo liberis justis vitse necis venum dandique potestas ei esto.
Si pater filium ter venundVit, filius a patre liber esto.

Si qui ei in x. mensibus proximis postumus natus escit, Justus
esto.
Tabula V. de heereditatibus et tutelis.
Paterfamilias iiti legaSit, super pecunise tuteleeve suae rei, ita

jus esto.
Ast sintestato moritur, cui sVs heres nee escit, agnatus proximus
familiam habeto.
Si agnatus nee escit, gentilis familiam heres nancitor.
Si libertus intestato moritur, cui sVs heres nee escit, ast patronus
patronive liberi escint, ex ea familia in earn familiam proximo
pecuniADuitor.
Nomina inter heredes pro portionibus hereditarls ercta, cita
sunto.
Ceterarum familiae rerum crcto non cito, si volent heredes,
erctum faciunto : Preetor ad erclum ciendum arbitros tris
dato.
Si paterfamilias intestato moritur, culnpubes suus heres escit,
agnatus proximus tutelam nancitor.
Si furiosus aut prodigus existat, ast ei custos nee escit, agnatorum
gentiliumque in eo pecuniavEjus potestas esto.
Delph, el Var. Clas. Livhts. D

: —
50 QU/liDAM ANTIQUITATIS
Tabula VI. de dominio et de possessione.
QVm nexum faciei mancipiumque, uti lingua nuncupaSit, ita jus

esto.
SInficias ierit, duplione damnator.
Statuliber emptoridando liber esto.
Res vendita transquedata emptori non adquiritor, donicum satis-
factum escit.
VS auctoritas fundi biennium :
aNVs VS esto.
Mulieris, quse aNum niatrimonl ergo apud virum remansit, ni
trinoctium ab eo usurpandi ergo abescit, usus esto.

Si quin jure manum conserunt, secundum eum qui poSidet: ast
si qui quem liberali causa manu adserat, secundum libertatem
vindicias dato.
Tignum junctum aedibus vineseve ne concapEt ne solvito. Ast
quijunxit, duplione damnator. Tigna quandoque sarpta, do-
nee dempta erunt, vindicare jus esto.
Si vir mulieri repudium miTere volet, causam dicito harumce
unam — — — — —
Tabula VII. de delictis.
Si quadrupes pauperiem faxit, dominus noxiAEstimiam oFerto :
si nolet, quod noxit dato.

SInjuria rupitias — — Ast si casu, sarcito.
Qui fruges excantaSit — — —
Qui friigem aratro quaesitam furtim nox pavit secuitve, suspensus
Cereri necator. Impubes Prsetoris arbitratu verberator noxi-
amque decernito.
Qui pecu endo alieno impescit — — — —
Qui eedes acervunive frumenti ad sedes positum dolo sciens incen-
sit, vinctus verberatus igni necator ast si casu, noxiam sar- :
cito. Si nee idoneus escit, levius castigator.
Si quinjuriam alteri faxit xxv. seris poenae sunto.

Si qui pipulOcentaSit carmenve conDISit, quod infamiam faxit
flagitiumve alteri, fuste ferilo.
Qui membrum rupsit, ni cum eo paicit, talio esto.
Qui OS ex genitali fudit, libero ccc. servo cl. seris poenae sunto.
MONUMRNTA, 61
Qui se siriTestarier libripensve fuerit, ni testimonium fariatur,
improbus intestabilisquEsto.
Si falsum testimonium dicaSit, saxo delcitor.
Si qui hominem liberum dolo sciens morti duit ....
Qui malum carmen incantaSit, malum venenum faxit duitve,
paRicida esto.
Qui parentem necaSit, caput obnubito culeoque insutus in pro-
fluentem mergitor.
Si tutor dolo malo gerat, vituperate, quandoque finita tutela escit,
furtum dupliore luito.

PatronuSi client! fraudem faxit, sacer esto.
Tabula Vfll. de Juribus prrediorum.
Ambitus parietis sextertius pes esto.

Sodales legem quam volent, dum ne quid ex publica coRompant,
sibi ferunto.
De finium ratione lex incerta, ad exemplum legis — Atticae Solo-

nis —
Intra V. P. seternAuctoritas esto.
Si jurgant adfines, finibus regundis Prsetor arbitros tris aDi-
cito.
— hortus — —
— hseredium — —
— tugurium — —
Si arbor in vicini fundum impendet, xv. P. altius sublucator.
Si glans in EM caduca siet, domino legere jus esto.
Si aqua pluvia manu nocet, Prsetor arcendse aquae arbitros tris
domino cavetor.
aDicito, noxaeque
Via in poRecto viii. P. in amfracto xvi. P. lata esto.
Si via amsegetes iMunita escit, qua volet, jumentum agito.
Tabula IX. dejure publico.

Privilegia ne inroganto.
Nexo soluto, forti sanati siremps jus esto.
52 QUiEDAM ANTIQUITATIS
Si judex arbiterve jure datus ob rem judicandam pecuniam aCep-

sit, capital esto.
De capitecivis nisi per maximum comitiatum ne ferunto.
Qusestores paRicidI, qui de rebus capitalibus quserant, a populo
creantor.
Si quin urbe ccetus nocturnos agitaSit, capital esto.
Si qui perdueLem concitaSit civemque perdueLi transduit, capital
esto.
Tabula X. de jure sacro.
— de jure jurando
Hominem mortVm in Vrbe ne sepelito, neve urito.

Sumptus et luctum a DeoruManium juREmoveto.
Hoc plus ne facito.
Rogum ascia ne polito.
Tribus riciniis et x. tibicinibus foris eFelle jus esto.
Mulieres genas ne radunto, neve leSum funeris ergo habento.
Homini mortuo oSa ne legito, quo post funus facias, extra quam
si beLi endove hostico mortVs escit.
Servilis uncturaomnisque circumpotatio auferitor.

Murrata potio mortuo ne inditor.
Ne longse coronse nove aceRee prseferuntor.
Qui coronam parit ipse pecuniave ejus, virtutis ergo arguitor ; et
ipsi mortuo parentibusquEjus, dum intus positus escit foris-
vEFertur, se fraude imposita fiet.
Uni plura funera ne facito, neve plures lectos sternito : neve

aurum aDito. Ast si cui auro denies vincti escint, im cum iLo'
sepelire uREve se fraudEsto.
Rogum bustumve novum propius lx. P. eedis alienas, si dominus
nolet, ne adicito.
Fori bustive geternAuctoritas esto.
MONUMENTA. 53
Tabula XL Supplem. V. •prior. Tab.
Quod postremum populus jiiSit, id jus ratum esto.

cum plebe coNubl jus nee esto.
Pairibus
detestatum — seu de sacris detestandis.
Tabula XII. Supplem. V. poster. Tub.
— de pignere — — — —
Si qui rem, de qua stlis fiet, in sacrum dedicaSit, duplione deci-
dito.
Si vindiciam falsam tulit, Prsetor rei sive stlitis aibitros tris dato :
eorum arbitrio fructi duplione decidito.

Si servus sciente doraino fiirtum faxit noxiamve noxit, noxae de-
dito.
11. INSCRIPTIO C0LUMN7E ROSTRATiE DUILLIO

IN FORO POSITS.
CD M. F. M. N. C. . . . L
AN. O S.
D. EXEMET. LECIONES. R . . .
AXIMOSQVE. MACISTRATOS. L.
, .OV. EM. CASTREIS. EXFOCIONT. MACEL
. CKANDOD. CEPET. ENQve. EODEM, MACIS
.
MNAVEBOS. MARId. COMSQL. PrImOS. C

CLASESQVE. NAVALES. PrImOS. ORNAVET. PAL. CVMQVE. EIS
NAVEBOS. CLASEIS. POENICAS. OM. SVMAS. COPIAS . . .
cartaciniensIs. PRAESENTE. DICTATOREDOL. OM. IN. AL-

TOD. marId. PVC NQVE. NAV. ET . . .
CVM. SOCIEIS. SEPTER OSQVE. TRIREMOS. QVE

NAVEIS. X OM. CAPTOM. NVMEI. CO CD 05 DCC.
TOM. CAPTOM. PRAEDA. NVMEI. . . .
CAPTOM. AES
. QVE. NAVALED. PRAEDAD. POPLON
. , CARTACINIENSI. N. . . . NVOS. L. . . .
. . . . FI. . . CAPT
III. SENATUS CONSULTUM DE BACCHANALIBUS.
MARCIVS. S. POSTVMIVS. L. F. COS. SENATVM. CON-

L. F.
SOLVERVNT. OCTOB. APVD. AEDEM. DVELONAI. SC. ARF.

N.
M. CLAVDI. M. F. L. VALERI. P. F. Q. MINVCI. C. F. DE. BA-
CANALIBVS. QVEI. FOIDERATEI. ESENT. ITA. EXDEICEN-
DVM. CENSVERE. NEI. QVIS. EORVM. SACANAL. HABVISE
VELET. SEI. QVES. ESENT. QVEI. SIBEI. DeIcERENT. NE-
CESVS. ESE. BACANAL. HABERE. EEIS. VTEI. AD. PR. VR-
BANVM. ROMAM. VENIRENT. DEQVE. EEIS. REBVS. VBEI
EORVM. VTR. A. AVDITA. ESENT. VTEI. SENATVS. NOSTER
DECERNERET. DVM. NE. MINVS. SENATORIBVS. C. ADESENT
. . A, RES. COSOLERETVR. BACAS. VIR. NEQVIS. ADIESE
.
VELET. CEIVIS. ROMANVS. NEVE. NOMINVS, LATIN. NEVE. SO-

CIVM. QVISQVAM. NISEI. PR. VRBANVM. ADIESENT. ISQVE. DE
SENATVOS. SENTENTIA. DVM. NE. MINVS. SENATORIBVS. C.
ADESENT. QVOM, EA. RES. COSOLERETVR. lOVSISENT. CEN-
SVERE. SACERDOS. NEQVIS. VIR. ESET. MAGISTER. NEQVE. VIR
NEQVE. MVLIER. QVISQVAM. ESET. NEVE. PECVNIAM. QVIS-
QVAM. EORVM. COMOINEM. ABVISE. VELET. NEVE. MA-
. .
GISTRATVM. NEVE. PROM AGISTRATVO. NEOVE. VIRVM. NEVE

MVLIERVM. QVIQVAM. FECISE. NEVE. POSTHAC. INTER. SED
CONIOVRASE. NEVE. COMVOVISE. NEVE. CONSPONDISE. NEVE
CONPROMESISE. VELET. NEVE. QVISQVAM. FIDEM. INTER. SED
DEDISE. VELET. SACRA. IN. DQVOLTOD. NE. QVISQVAM. FECISE
MONUMENTA. 56
VELET. NEVE. IN. POPLICOD, NEVE. IN. PREIVATOD. NEVE. EX-

TRAD. VRBEM. SACRA. QVISQVAM. FECISE. VELET. NISEI. PR,
VRBANVM. ADIESET. ISQVE. DE. SEN ATVOS. SENTENTIAD. DVM
NE. MINVS. SENATORIEVS. C. ADESENT. QVOM. EA. RES. COSO-
LERETVR. lOVSISENT. CENSVERE. HOMINES. PLOVS. V. OINV-
ORSEI. VIREI. ATQVE. MVLIERES. SACRA. NE. QVISQVAM. FE-
CISE. VELET. NEVE. INTER. IBEI. VIREI. PLOVS. DVOBVS
MVLIERIBVS. PLOVS. TRIEVS. ARFVISE. VELENT. NISEI. DE
PR. VRBANI. SENATVOSQVE. SENTENTIAD. VTEI. SVPRAD
SCRIPTVM. EST. HAICE. VTEI. IN, COVENTIONID. EXDEICA-
TIS. NE. MINVS. TRINVM. NOVNDINVM. SENATVOSQVE. SEN-
TENTIAM. VTEI. SCIENTES. ESETIS. EORVM. SENTENTIA. ITA
FVIT. SEI. QVES. ESENT. QVEI. ARVORSVM. EAD. FECISENT
QVAM. SVPRAD. SCRIPTVM. EST. EEIS. REM. CAPVTALEM. FA-
CIENDAM. CENSVERE. ATQVE. VTEI. HOCE. IN. TABOLAM
AHENAM. INCEIDERETIS. ITA. SENATVS. AIQVOM. CENSVIT
VTEIQVE. EAM. FIGIER. lOVBEATIS. VBEI. FACILVMED. GNOS-
CIER. POTISIT, ATQVE. VTEI. EA. EACANALIA. SEI. QVA. SVNT
EXTRAD. QVAM. SEI. QVID. IBEI.SACRI, EST. ITA. VTEI. SVPRAD
SCRIPTVM. EST. IN. DIEBVS. X. QVIBVS. VOBEIS. TABELAI. DA-
TAI. ERVNT. FACIATIS. VTEI. DISMOTA. SIENT. IN. AGRO
TEVRANO.
IV. MONUMENTUM ANCYRANUM AB EDM. CHISHULLO a
SUPPLETUM.
Reriim gestarum Divi Augusti, quibus orbem terrariim imperio
populi Rom. subjecit, et impensarum, quos in rempublicam popu-
lumque Romanum fecit, incisarum in duabus aheneis pins'" quvB
sunt Romae positae, exemplar subjectum.'^
^ Index renim ab Aiigiisto gesta- seciitus exempliim Cel. Wolfii in ed.
rnm, quern ipse coiiiposuit, quemqiie Siietonii t. i. p. 369. sq. et Obeilini

Ancyrani parietibiis vestibiili templi, in ed. Taciti t. ii. p. 837. sq. qui et
Btructi in honoreni viri de se optime suas adjecere. Nonnulla ex bis ex-
meriti, tabulis marmoreis insciilptuin cerpsi, et nonnunqnam aspeisi alia,

et Giaece qiioque versum affixeie. Grapca^ versionis duo fragmenta v. in
Vitiosum exemplar iihistrarunt Ca- Pocockii Inscript. Antiq. c. 2. art. 1,
saubonus, Jac. Gronoviiis, et alii; p. 6. 7.

einendaliiis vero, a Tourneforto a. ''
Iia pro rabulis le2;endum esse in
1701. acceptuni, Edm. Cliisliull in Suet. Aug. 101. extr. non male conj.
Antiqq. Asiatt. Lond. 1728. fol. cujns Lips, ad Tac. Ann. i. 11.
notas prolixiores in epitomen redegi, '^

Titulus hie et extrema Indicis
Tabula prima Jntrantibus a lnva.
Annos undevigliUi ''

natus exercitum private consilio et privata
impensa comparavi, per quern rempublicam, o&jninatione factionis
*
oppressam, in libertatem vindicavi. Senates decretis honorificis
ornatus in eum ordinem sum adlectus a consulibiis/ inter consu-
lares tit sententiam dicerem ; locum^we et imperiam mihi dedit
respublica uti Praetori sitnid cum consulibus \rlio et Pansa, Huic
autem eodem anno me su^'ectiim consulem quiim erfjdisset ? et
triumvirum reipublica; constituew</«,'' qui parentem cox\]\xrati oc-
--------
cidissent, in exiliiim expuli judiciis legitimist ultus postea
inferentis'' reipublicge
bellum
Arma terra manque - - - - «/o-naque toto orbe terrarum cir-
cumtuli, victorque omnibus supplicibus civibus peperci, et in

exilio sponte sua degentes, quibiis tuto liceret, servari quam exci-
dere malui Millia civium Roma^/orMW adacta Sacramento
meo fuerunt circiter quingenta, ex quibus deduj-j in colonias, aut
remisi in municipia sua, stipend///* so/wtis, millia aliquanto plus
ywam treceota, et iis omnibus agios d.dsignavi, aut pecuniam pro-
îriam ex me dedi.' Longas naves cepi sescenfas™ prceter alias,
siqua? minoris quam triremes fuerunt.
verba (iesciiptori, nescio cui, nee ta- lapid. Colot. ap. Griiter. p. 289. 1.
men leceniioii, (ieb«ninr. Ipse In- '
Lege Pedia. V. Liv. Epit. 120.
(lex conlinet res aniiis fere LVii. ges- Vellei. u. 69. ibiqne intpp.
tas iiicle ab a. U. 709. ttr. Cat. ^ Inferentis, i. e. inferentes, sc.
* Cf. Tac. Ann. xiri. 6. Liv. Epit. Brntuni et Cassimn. Cf. Suet. Ang.
119. Cic. ad Att. xvi. 8. Vellei. 10. et intp. Cic. ad div. viii. 8.
lu 61. ubi V. Intpp. et Diik. ad Flor. Cf. Appian. B. C. iii. 40. sq. v,
'
IV. 4. 3. sq. Dio xlvi. 46. XLVii. 17. Vel-

« Cf. Cic. Phil. III. 15. et Dio XLVI. b i. ii. 74. Maxiniae distinctionis fig-
29. jnnn in niarinore est 7. Sed plerisqne
''
Cf. Liv. Epit. 118. Cic. Phil. v. locis djsideratur.
17. Vellei. II. 61. ibiqne intpp. " Ex oinnibiis preeliis navalibus ;
e Siiffeclum sc. Panêe post prsli- ccc. et solo Actiaco. V. Plut. An-
nm IMiiiinense xiv. Kal. Sept. a. U. ton. p. 947. E. Sescenfas vetiis rudi-
709. Cf. Taciti dial, de orat. c. 17. orve srriptura. Sic infra '
qnadra-
Dio XLVI. 42-46. Appian. B. C. {rensinuini,' ' manibiis '
(nt coM/j7»e;-«a-
82. 94. Us^ et nt simus pro sumus Augustuni
^ Triumvir eotlem anno in primuin dixisse tradit Suet. c. 87. nnde en\en-
qninquenniuin factns est cum Anto- danda verba Velii Longi ap. Pntsch.
uio et Lepido v. Kal. Dec. Vid. p. 2223. quibiis plane conlrariiini
MONUMKNTA. 57
Bis ovans triumphavi,n tris egi cMrulis tiiumplios, et appeilafw.9

sum viciensct semc\ Imperato?'.'" quumque pluris triumphos mihi
ê7iatus decrevissct, iis tainen ageudis AMpersedi, ct tunlunimodo
iaurus deposui in Capitolio,p Dclmatis et Illuriis'^ yuoque bello
nunc Ob res ant duclu meo an t per legatos auspiciis
jjerdomilis.
raeis marique prospere gestas qucesitamgue bello requiem
terra
decrevit Senatus supplicandum esse dis immo7'talibus - - -
Quo ejc senatus coiisulto supplicatuiii est in deorum

''
vo
am
-
ter
-
deciens
-
---.._
uni itc
---.-_
- - aut r
-
-
-
-
-
-
-
me ia
se potes
----__.
Tabula secunda a lava.
Patritiorum numerum auxi consul quintum ' jussu populi et

senatus.' Seuatum ter legi. Et in consulatu sexto censum po-
puli, conlega egi."M. Agrippa,
Lustrum post annum alterum et
qiiadragensimum quo lustro civium Romanorum censa sunt
" feci;
capita quadragiens centum millia et sexaginta tria millia.y Alteru»i.

consular! cum imperio lustrum censumque solus feci Censorino et
Asinio Cos/ quo lustro censa sunt civium Romanorum capita
continetur)'iliiodevirin?imnm,' 'sex- ii. 25. Dio XLix. 43. lii. -12.

siens,' * cucivis,' '
consaciaie,' ' in- ' Lege Saeiiia. Cf. Tac. et Dio II.
coliare,' cet. 11. Siict. Aug. 35. De jussu populi

" Cf. Suet. Aug. 22. silet Dio (jiii etiaiii
;
'(juinqiiies (a. '
Cf. Tar. Ann. I. 9. Dio Lrii. 41. U. 723. 733. 739. 741. 754.) ' sena-
(iibi leg. tv Kal (Xko(ttov) Noiis. ad turn ab Angiisto lectuiu dicit Lii. '
Cen. Pis. p. 338. et, qui euni lefiita- 42. i.iv. 13. 20. 35. i.v. 13.
vit, Eckliel doctr. NN. vet. T. vi. " A. U. 724. Cf. de censii ter arte
p. 140. Suet. Ang. 27. extr. Dio lui. 1.
P Cf. Dio Liv. 25. Lv. 5. ad Sil. ix. Enseb. Cliron. n. 1989.
540. ad Tac. Ann. ii. 20. 10. ^ Nam L. Gelliiis el Cii. Lmtuliis
1 V. Appian. Illyr. xvi. sq. Supt. novissiini fuerant ceiisores a. U. 082.
Ang. 22. Dio Li. 21. Pigh. Ann. ad Cf. Lips. Elect, i. 27.
a. 724. y Vox millia in niainiore alifjnoties
^ In deorum &n\\\^\. templis vAun woia. lepetitnr; qnod vix alibi icperias,
iiunieri, nescio cujns. Kotundum me- nisi in sacris literis i. Cluon. 21. 5.
niorat Virg. Kn. viii.710. more poe- ii. Cliron. 2. 17. Nnm.2. 9.
tarum. « A. U. 744. Cf. Massonl Janus
' A. U. 723. Cat. Cf. Tac. Ann. reser. p. 28J. Eodem anno Sexlilis
58' qVJEUAM ANTIQUirATlS
quadragiens centum niillia et ducenta triginta tria millia.^ Ter-

//'«/« consulari cum imperio lustrum conlega Tib. Ctesare feci, Sex.
Pompeio et Sex. Appuleio Cos. quolustro et/am censa sunt Rema-
norum capitum quadragiens centum m'\Uia f7'iginta et septem
millia.''
Legibus nov/s latis" exempla majorum exolescentia revocavi, et
atus et sacerdotes
.-___-___
fugientia jam ex nosti'o C07ispect u avharum rerum exempla imi-
tanda //roposui.^
- - - - - u tis
cfec - - _ quattuor amplissima colleg-Za.*
mpejam et municipi - m uni

apud omnia pulvinaria pro
valetudine ' - usum est in Saliare carmen et sacrosan
vo - erea - tribunitia potestiiS milii - mus
iter m in - - - - - populo sacerdotium de-
ferente mihi, quod pater meus prociiravit , suscepi id sacerdotium
aliquod & post annos, eo mor/t/o ' qui post patrem meum illud
j»rocuraverat. Cuncta ex Italia - - - valeta-
dine quanta Romai nunquam - - - - - P.
Sw/îcio, C. Valgio consulibus '
- /cdis Honoris et Virtutis
ad memoTidLxn - senatus consecravit, in qua ipontijices
onniversarium sacrificium facere - - r - t - in
niensis dictus est Augnstiis : de quo pro valetudine Aiignsti, qni in xi.
V. SC. ap. Macrob. Sat. i. 12. Cf. consiilatu a. U. 729. ex ancipiti mor-
Snet. Aug, 31. bo convaluerat. In supplicatione
" Cf. Euseb. Chron. n. 1989. Hinc decantatuin Saliare carmen, et deinde
ap. Siiid, forte leg. Yr fivpidSfs koI Augiisto sacrosancta in perpetuum
X'A.ia5€s find, pro YI iivpidSes koI X'- decreta tribunitia potestas. Cf. Suet.
\ioi deKa etTTa. Aug. Dio LIU.
59. 30. 32. (qui banc
''
A. U. 765. Nnmerus nimis gran- tanien polestatem Aiigiisto jam a.
dis ap. Ensel). Clnon. n. 2028. 722. tributam dicit Li. 19.) ad Tac.
<=
Cf. Suet. Aug. 31. 32. 89. Tac. Ann. I. 2. 6. et in. 56.
Ann. III. 28. iv. 16. Horat. Od. iv. s Pro aliquot, ut infra adque pro
15. et Epist. II. 1. atque, et contra set, haut cet.

1
Forte leg. exempla imitanda ad h Sc. Lepido. Cf. Suet. c. 31. ad
exercitiuini et provincianim recto- Liv. Epit. 129. Appian. B. C. v. 122.
res et magistraius et sacerdotes misl. 131. Lepidiis a. U. 716. exutus est
« Pontificiim, Aiigurum, vii. viro- honoribus preeter pontificatum, isque
riim et xv. virorum S. F. qiioriini col- eo niortuo susceptus ab Augusto a.
legia cnrabant qiiinqiiennales ludos 739.
Actiacos. V. Dio liii. 1. '
A. U. 738. quo irrita RoniaB vota
f Hsc spectant ad supplicatioaem facta pro M. Agripp^ valetudine.
MONUMENT A. 59
Urbem ex - - - - avit _ . - _
pars - etprin
a mihi . _ - - onos - rse - post
res in //i5/?«aia GaMiaqiie />rovinciis prospere gestas
nep qu aram - pro reditu meo consecraii,^ nt
ad earn sacrum perenne facerent magistratus et sacerrfoê*
ium - c - -
p
cussum CSS - - - - - per totum impe-
rium Romani parta est terra marique pax cumque a con-
popiili ;
dita Urbe Janvm Quivinum bis oninino clausum fitisse prodatur,

eum Senatus per mePiincipem /er claudendum esse Aecrevit}
et Lucium Csesares."" __-.----

Inter Jillos meos, quos sinistra sors mihi eripuit, eorum Caium
Tabula tertia a Iceva.
Honoris mei causa senatus populusque Romanus annum quin-

tum et decimum agentis consules designavit, ut eum magistratum
inirentpost quinquennium, et ex eo die, quo deducti sunt in forum
ut interessent consills publicis, decrevit Senatus. Equites autem
Romani universi Principem juventutis utrwmque eorum, parwn's et
hastis argenteis donatum, appellaverunt."
Plebei Romanse viritim SS. trecenos numeravi ex testamento
patris mei," et nomine meo quadringenos ex bellorum manibiis p
Consul quintum dedi, iterum autem in consulatu decimo ex patri-
^ Pro eohonores decreti An-

bis NN. t. vi. p. 84. et 89. nionnere.
gusto, a. Nostra verba
728. et 738. •" Hbpc verba iion sejuiigenda vi-
spectant ad a. 738. quo senatus An- dentur a seqq. Cf. ad ea et seqq.
gusto redeunti aram in curia ponen- Suet. Aug. 20. 64. in Tib. 23. ad
dam decrevit. V. DioLiv.25. Tac. Ann. i. 3. 15. 17. Noris. ad
Recte: nam Janus bis tantum ab
' Cenot. Pis. Sen. Consol. ad Marc.
Augusto clansus est, a. U. 723. et 14. 15.
727. Deinde a. 742. eum quidem " Cf. Dio l.v. 12. (qui ai/rfos par-
tertium claudendum decrevit sena- mas hastasque donatas dicit) Eckhel

tus, sed rem irritam fecit Dacorum I. 1. p. 171. et nos ad Tac. Ann. i. 3.
Dalmatarumqiie rebellio. V. Dio li. 14.

20. LWi. 26. Liv. 36. Errant itaque <> Cf. Suet. Ca;s. 83. extr. Dio
Masson. in templo Jani reser. et xLiv. 35. xlv. xlvi.4S.
6.
Oros. VI. 22. forte et Suet. Aug. 22. p V. not. m. et ad lia;c ac seqq.
nisi is remdestinatam posuit pro fac- Dio li. 21. Liii. 2, 28. Suet. Aug.
ta; quod ibi Cel. Wolf, et jam ante 40-42.
eum Chishull. 1. 1, et Eckiiel in doctr.
60 QU/EDAM ANTIQUITATIS
monio meo 118.*^ qiiadring-enos congiari viritim pernumeravi, et

Consul undecimum duodeciitr frumentationes ""
fruniento privatim
coempto emensus sum, et tribunitia potestate duodecimum qua-
dringenos nummos tertium viritim dedi/ Quae mea congiaria per- '
venerunt ad sestert\nm millia nunquam minus quinquaginta et du-

centa. Tribunitise potestatis duodevicinsimum Consul xii. tre-
cenlis et viginti millibus plebei urbanse sexagenos denarios viri-
tim dedi ; et cuoivis militum meorum consul quinlum ex manibiis
viritim millia nummum singula dedi. Acceperunt id triumphale
congiarium in coloniis hominum centum circiter et viginti millia.
Consul tertium decimum sexagenos denarios plebei, quse tum fru-
mentum publicum acceperunt, dedi. Ea millia hominum paulo
plura quam ducenta fuerunt. Pecuniam pfo agris, quos in con-
sulatu meo quarto et postea consulibus 31. Crasso et Cn. Lentulo
Augure adsignavi militibus, solvi municipTs. Ea sestertium cir-
citer sexsiens " milliens fuit, quam ex coUationibus pro prsed/is"
nunieravi, et circiter bis milliens et sescentiens, quod pro agris

provincialibus solvi. Id primus et solus omnium, qui deduxerunt
colonias militum -^^
in Italia aut in provinciis, ad memoriam eetatis
meae feci ; et postea Ti. Neroni et Cn. Pisoni ^ consulibus, itemque

C. Antistio et D. Lsel'o Cos. et C. Calvisio et L. Pasieno con-
sulibus et Letitulo et Messalino consulibus et L. Caninio et Q.
Fabricio consulibus, veteranis, quos emeriteis stipendls in sua
municipj'a reduxi, prsem/fl (ere numev^to persolvi : quam in rem
sestertimn mill _ _ _ impendi.
Quater pecunia mea juvi aerarium,'' ita ut sestertium milliens et
quinquiens ad eos, qui praeerant aerario, delulerim : et M. jEmi-
^
lio et L. Aruntio Cos. in aerarium railitare, quod ex consilio
1 Ita lego, ut sit i. q. HS. s. SS. " Bene ita Chishull. V. Dio li. 4.
non us, ut ad pleheut referatur, sicut pradiaioribus cot)}. Gron.et pratoribus
qua acceperunt.
â.u\\o post plebei, male Lips.
"
H. e. friimenti largitiones, ut ap. y Cf. Suet. Anj;. 46. ibique intpp.
Suet. Aug. 40. 42. ' Neroni et Pisoni sunt ablativi, ut
' A. U. 740. Cf. Suet. c. 41. et '
soiti,' 'igni," colli,' ' amni," c<pdi,'
Josepli. A. J. XVI. 4. ' imbii,' ' oneri,' 'parti' cet. V. ad

' So. singula quatnor, tria pecu- Sil. vii. 368. viii. 125. et Liv. iv.
nifp, frumenti unuui. Mox triumphale 12. 8.
co)ii;iariuin de p-cuuia militibus data ^ Cf. Dio un. 2.
ab Augusto triuniphante. ^ £j(.j^ supplet Gron. ex Dioue LV.
" Sexsdgesiens conj. CbishuU. ex 14. Stnad/s CliisbuU. ex cjusd. c. 24.
vestigio lacunae, etsi euoimis sit sum- Maccnalis alii,
ma.
MONUMENT A. 01
constitulnm est, ex quo prsemia darentur niililihus,

qui \\ginii siipcndia emeiuissent, HS. milliens et septingentie?i«
Tib. Ccesaris nomine et meo detuli/ - _ . qm, Cj_
et P. Lentulus fowsules fuerunt, cum d - cerent
centum millibus hominum - ibus - o fru
Tabula prima a dextra.
Curiam et continens ei Chalcidicum/ templumque Apollinis

in palatio cum porticibus,'= sedem Divi Jull, Lupercal, porticum
ad circum Flaminium, quam sum appellaii passus ex nomine ejus/
qui priorem eodem in solo fecerat, Octaviam, pulvinar ad Cir-
cum Maximum, sedes in Capitolio Jovis Feretrl et Jovis Tonantis,^
eedem Quirini, aedes Minervse et Junonis Reginse et Jovis, Liber-
tatis in Aventino, sedem Larum in summa Sacra via, sedem
''
Deum Penatium in Velia, sedem Juventutis,' sedem Matris Mag-

nse in Palatio feci.
Capitolium et Pompeium theatrum, utrumque opus, impensa
grandi refeci sine uUa inscriptione nominis mei. Rivos aquarum,
compluribus locis vetustate labentes, refeci,'' et aquam, quse Mar-
cia appellatur, duplicavi, fonte novo in rivum ejus immisso.i
Forum Julium et Basilicam, quse fuit inter sedem Castoris et
sedem Saturni, ccepta profligataqne opera a patre meo, perfeci, et
eandem Basilicam consumptam incendio, ampliato ejus solo, sub
« Cf. Dio JLV. 24. sq. e Cf. Dio liii. 1. 2. et Suet. 1. 1. ac

•^
Cf. ad heec et seqq. Siiet. Aug. de cede D. Julii Dio m. 22.
29. 30. Curiam Jiiliani, in honorem ' Cn. Octavii, in reg. ix. Urbis.
pati'is, Julii V.
Caesaris, conditam. Cf. P. Victor.
Dio LI. 22. Continens, conjunctum, Ha^c ab Augustocondifa, ilia vero
?
eiC/taiarficum, templnm Minervas ex- refecta. V. Suet. 1. 1. et 91. Dio,

tructum ad formam alius tenipli ejus- liv. 4. Liv. iv. 20. Corn. Nep. in
dem nominis, quod Chalcidenses ex Att. 20. et de aile Qidiini Dio liv.
Euboea profugi in hujus Deae bono- 19.
rem Lacedaemone condideiant nisi ;
•>
So. publicorum, quam anlem a.
hoc fuit templum areitm Minervae 748. ex stipe, a popiilo ei absenti

Chalcioecae, et Minerva potius Chal- Kal. Jan. collata, stiuxit. Vid. maim.
cidica dicta est a Chaleide Syriae ab Fames, ap. Grnter. 100. 4.
Augusto ademta post devictam Cleo- Quae incendio consumta erat. V.
'
patrani. Cf. Reimar. ad Dion. Li. 22. Dio liv. 19.

et Scalig. ad Eusebii Chron. n. 2105. ^ A. U. 748. V. Gruter. 177. 1.
qui Minervia Chakidica a Domitiano ' Cf. Frontin. de aqujeduct. c. 12.

extructa memorat. et Dio XLix. 42.
62 QU/EDAM ANTIQUITATIS
titulo nominis filiorum meorum incohavi,'" et, si vivus non perfe-

cissem, perfici ab heve.^\h\is^meis jussL Duo et octoginta templa
Deum " in Urbe consul - - refeci, nullo preetermisso,
quod eo tempore - - mu - m - iruminea
a - - bi - - prseter - iume linu
lum
Private solo dedicate Martis Ultoris templumo Forumque
Augustum, ettheatrum ad sedem Apollinis in solo magna ex parte
ad id - - empto feci, quod sub nomine M. Marcelli
generi nitescit. p Dona ex manibiis in Capitolio et in sede Divi
Juliet in aede Apollinis et in sede Vesta; etin templo Martis Ulto-
ris consacravi; quae mihi constiterunt HS. circiter milliens.'' Auri
coronarl pondo triginta et quinque millia raunicipiis et colonis
Italiae conferentibus ad triumpbos ineos r quintum Consul remisi;
et postea, quotiescumque Imperator appellatus sum, aurum coro-
nariiim non accepi, decernentibus municipiis et conferentibus, quts
adque antea decreverant.
tutic s
3Iunus gladiatorium dedi meo nomine, et quinquiens filiorum

meorum aut nepotum nomine quibus muneribus pugnaverunt Ao- :
minum circiter decern millia - - Bis dedi /erarum

undique ?LCC\nctarum t _ . _ spectacnXdi ^xoprio meo
nomine, et tertium nepofwm - - Ludos feci meo nomi-
"
ne quater, aliorum autem magistratuum absentiww ter etvigiens
- - - in colkgio XV. virorum raagisêr, adlecto in
™ Sic et in opt. cod. Suet. Aug. 97. rona: initio aureae dono dabantur,
extr. Voceni a caho, initio reium, more a Grsecis petito, et deinde ha-
deducebat Verrius Flaccus. V. Dio- rum loco aurum quod serioribus, ;
med. ap. Putsch. 1. i. p. 361. Imperatoium maxime, temporibus

n Cf, Ovid. Fast. ii.59. ab lis tributi instar exactum est :
" Cf. Suet. c. 29. Dio liv. 8. Ovid. unde coronarium dictum de gratuito
Fast. V. 551. sq. 579. Eckhel. doctr. et honorario, et lionestum exactionis
NN. T. 6. p. 94. sq. et 100. quae loca nomen factum. ^retpaviKhv riKeafxa
etiam de alio Martis Ultoris templo Aucyranos dixisse -nnv rh iv x''-P^'ros
agunt, de quo v. not. z. niox. jxipu StSoixevov, docet Suidas. Cf. Dio
P Cf. Dio Liv. 25-27. XLViii. 42. XLIX. 42. Lr. 21. Lips, de
1 Cf. Suet. c. 30. raagn. Rom. ii. 9. Ernesti clav. Cic.
^Propr. ad coronas triumpliales, et Schelleri Lex. Lat.
Xpvffiov es (TT€(pdvovs ap. Dion. xlix. 8 Cf. not. g. p. 58.
42. Inde dictum proprie aurum coro- ' Forte leg. accUaruin.
nal ium: nam ducibus, qui ab exer- " Cf. Suet. Aug. 43. ibique intpp.
citu Imperatores appellabantur, a Quater sc. et vicies.
provincialibus, sociis regibusque co-
MONUMENTA. 63
collegium M. Agrippa, - - per Quindeclmviros, C.

Furnio, C. Silano Cos. quint os feci ludos scecularcs nul/i vivoi'u/n
visas ante id
- - -
tempus," deinde
Venationes bestiarnm Africanarum,
-.--._ meo nomine et filio-
rum meorum et nepolum, in circo, aut in foro, aut in ampliitheatris
populo dedi sexiens et vigiens, quibus confecta sunt bestiarura cir-
citer tria millia et quingentse.
Navalis proell spectaculum populo dedi trans Tiberim, in quo

loco nunc nemus est Csesarum,'' cavaô solo in longitudinemmille
et octingentos pedes: in latitudine milh erant et ducenti. In quo
triginta rostratse naves, triremes et quadriremes, pluris autem mi-
nores, inter se conflixerunt. Atlicis et Persicis classibus pugna-
vcrunt,z praeter remiges, millia hominum tiiginta. circiter.
In templis omnium civitatum primarum Europce et Asise victor
ornamenta reposui,* quae, spoliatis temp//«, is, cum quo bellum
gesseram,'' privatim possederat. Me(S statute pedestres et eques-
tres et in quadrigeis argentese steterunt in Urbe xxc. circiter
quas ipse sustuli, exque ea pecunia dona aurea in aede Apollinis,
meo nomine et illorum, qui mihi statuarum honorem habuerunt,

posui."
Tabula secunda a dextra.
Mare pacavi a praedonibus/ Eo bello servorum, qui fugissent

a dominis suis et arma contra rempublicam tulerunt, triginidi fere
"^
Cf. Ccnsorin, c. 17. GriU. p. 295. » Cf. ad Suet. Caes. 39. et Claud,
infpp. Zosiniiu.4. ad Eckhel 1. 1. 21.
a. 737. Mitscherl. ad Horat. carm. » Cf. Straho xiii. p. 595. (890.) et
.saec. et iios ad Tac. Ann. xi. 11. 1-3, xiv. p. 637. (914.) Plin. xxxiv. 8. s.
Piobabiliori judicioCliislmll. in notis 19.

lacunani h. 1. ita explet : ludos sacu- > Sc. Antoniiis : nam vir niodestus
lares intermissos ante id tempiis, deinde nusqiiam norainat duces a se devic-
post ex. annum, ut edicto monui, re- tos.
petendos. "^
Cf. Suet. c. 52.
1 A. U. 750. Cf. ad Suet, in Aug. ^ Sc. devicto Sex. Pompeio, qui
43. (ubi eadem reperies verba ex li. 1. servis conscriptis mare infeslabat la-
dopvomta) ad Tac. Ann. vi. 1. 3. xii. trociniis ac praedationibus. Cf. Vel-
56. 2. XIV. 15. 5. Vellei.ii. 100. 'Ne- lei. ii. 73. Flor. iv. 8. DioxLvm.
nins Caesarum,' Caii et Lucii ; ' horti 17-23. XLix. 1-12. Appian. B. C.
nanmacbiae proximi' ap. Suet. Tib. iv. 81.— v. 144. Hinc et bellum lioc
72. pr. ubi v. Ern. Cf. ad Tac. Siculum infra dicitur servile, et pira-
U. 11. tici nomine infamatur. V.not.s.p. 65.
64 QUÊDAM ANTIQUITATIS
niillia capta dominis ad supplicium suraendum tradidi.c Juravit

inmea verba tota Italia sponte sua/ et me pro victis ducihus du-
cem depoposcit. Juraverunt in eadem verba GalVids, JF/i«/?anise,
Africa, Sicilia, Sardinia. Qui - - ve - ênalo-
res plures quam dcc. in - - consulibus facti sunt ad earn
diem, quo scripta sunt. - - circiter CLxx.
Omnium provinciarum^ _ _ _ quibus finitimse fue-
runt gentes, quse nondum subjects erant pop. Romano, fines auxi-
Gallias et Hispanias provinciasg'we - - guas alluit Ocea-
nus a Gadibus ad ostium Albis flumlnis'' - - ah usque
regione ea, qusa proxima est Hadriano mari, armis perlustraviy
nuUi genti bello per injuriam illato.' Classis Romana
ab ostio Rheni ad solis orientis regionem, usque ad orbis extrema
navigavit,k quo neque terra neque mari quisquam Romanorum
ante id tempus adit. Cimbrique et Chariides et Semnones et
ejusdem tractus Germanorum populi per legates amicitiam
alii
meam et populi Romani petierunt.' Meo jussu et auspicio ducti
Jiam
in
:""
- sat
-----
sunt duo exercitus eodem fere tempore in iEthiopiam et in Ara-
qua ea tempestate
- in et h - us
esse sunt
-du-ni-b-
Sicili ti -
nes
mam
-
ad
-----
abse
- Armem^Lva. wajorem, interfecto rege
pium
ejus Artaxja - m posse ° - - ma - - _
nostrorum exemplo regi - mid - - in potestatem

Tigranis regis, per Ti. Neronem diademate ejus capiti imposito,"
e Cf. DioxLix. 12. Ckarudes (\a Clier-

riides rectius forte
' Cf. Suet. c. 17. et ad Tac. Ann. i. soneso Cimbrica) dicuntur Ptol. aut
7.4. Harudes Caes. B. G. i. 7.
s Haec explicite niagis tradit Eii- ™ In banc a. U. 727. 728. ab ^lio
trop. VII. 5. Gallo, in illara a. 730. a Petronio. V.
Cf. Suet. c. 21. etTac. Ann. i. 9,
1'
Strab. XVI. p. 780. (1126.) et xvii. p.
Forte leg. ad ostium Albis ftuminis et 820.(1175.) Dio Liii. 29-33. I.IV.5.
ad Istrum fiumen a regione ea, qiue " Hffic lacuna explenda est ex Tac.
proxima est Hadriano mari, ad obse- Ann. II. 3. Cf. etiani ad haec et seqq.
quium redegi. Suet. Tib. 9. Vellei. ii. 94. (ubi v.
* Cf. Suet. c. 21. (ubi haec lepetita intpp.) et 122. Dio xlix. 40. 44.
sunt) et 47. Mil. 33. Liv. 9. Joseph. B. J. xiii.
'' Cf. Vellei. n. 106. et Plin. ii. extr. XV. 4. 5. et A. J. 1. 18,
67. ° Cf. auctores in uota n laudati.
' Cf. Strab. vii. p. 293. (449.) Clia-
MONUMENTA. 65
transtuli Armcmzxa gentem. Postea xnquietam gentem et rebel-

lantcm, domitam per Caiiim filium meum,p regi Anoharznni guber-
nandani et frenandam tradidi, et post ejus mortem filio ejus Arta-
vasdi, quodatnjure Ariobarzane, qui erat ex regio genera Armenio-
rum oriundus, in id regnwrn deducto.'^ Provincias omnis, quse
trans Hadrianum mare vergunt, et Ponticas ^^lanasque jam ex
parte magna regibus eas possidentibus concessit Siciliam et Sar-
diiiiam occupatas bello servili* reciperavi.
Colonias in Africa, Sicilia, Macedonia, utraque Hispania, in
Gallia Comata et Gallia Narbonensi, prseter prsesidia militum,
deduxi. Italia autew colonia.s, quse vivo me celeberrimee et fre-
quentissirase fuerunt, IIXXX. deductas habet.'
Signa militaria complura per nostras duces amissa devictis legio-
nibus " recepi ex Hispania et gentibus De/zwateis.'' Partbos trium
exercituum Romanorum spoliay et signa restiiuere mibi, suppli-
cesque amicitiam populi Romani petere coegi. Ea autem signa
in penetrali, quod est in templo Martis Ultoris/ reposui.
Pannoniorum gentes, quas ante me Principem populi Romani
exercitus nunquam adit, devictas per Ti. Csesarem, qui turn prae-
era^ exercitibus, imperio populi Romani subjeci ; * protulique fines
imperii ad Istri fluminis ripam.^ - - quod a - u
P A. U. 755. Res fuse narratur in supplices exhibentur Partlii, genu

Cenot. Pis. flexo offerentes signa) Dio liv. 8.
'1 Cf. auctores laud, et Tac. Ann. ^ quod in Capitolio struc-
Sell, eo,
II. 3. 4. quo signa ilia sunt re-
turn est a. 732.
Cf. Suet. C.48. et de singulis reg- cepta nam aliud Martis temphim in
:
nis ab Augusto ledditis intpp. ejus foio Augusto conditum et a. 750. de-
loci et in primis Noris. ad Cenot. Pis. dicatum est. Cf. not. o. p. 02.
p. 224. sq. a Cf. ad Liv. Epit. 139. et Vellei.
» Cf. not. d. p. 63. II. 96. Ad victorias Tibei ii spectant
' Cf. Suet. c. 46. ibique Ern. arcus triumplialis Carnuutinus in Po-
" So. Romanis. Sed forsan leg. de- cockii Descr. of the East. T. ii, pag.
victis lis provinciis vel kostibus recepi, 100. et Kollarii Anal. Vindob. T. i.
forte et ex Hispania et Galatis et Dal- p. 1019. nobilisque Achates in Museo

matis. Cf. not. b. infra. Vindob. quein vulgarunt Maffeius in
" Cf. Vellei. ii. 90. Dio xlix. 43. Append, ad Museum Veronense pag.
Appian. Illyr. 28. 245. le Roy, KoUar. et Lambecius.
y So. M. Crassi, Statiani legati An- Pro praterat exercitibus Gron, dedit
toniani et ipsius Antonii. Cf. de his erat privignus mens, Cf. not. seq.
signis et captis et a. 732. restitutis ^ Ister et Euphrates imperii Rom.
Suet. 21. Vellei. II. 82. 91. Justin, limites positi a natura et ab Augusto
XLii.5.Strab.vi.4. 2. p. 288. Eckhel statufi. Cf.Tac. Ann. i. 11. et Agric.
doctr. NN.T. VI. p. 94. sq. (ubieliam 13. Stiab. vi. extr. et xvii. extr. Dio
Delph. et Var. Clas. Livius. E
: :
60 QUJ3DAM ANTIQUITATIS
US exercitus - eis - - spro - - a - - -
tusque - - pos - uîus - gentes i - - -
Ad me ex India "^
- - - apud qu - q -
m nostram per lega/os Baslaniarum - n - - et
Sarmalarum^ -
rex et Hiber
-
...
Tanaimque ultra rec - - rimno
Ad me supplices coni'agerunt reges Parthorum Tiridafes*
Tahula tcriia a dexira.
Regis Phratis - Medorum - Arta^ - res Bri-

tann - damno bella - et tim - orum maelo
LVi. 33. et Julian, in Caes. Ingens, vois KareKdnr] Koi liffTfpov ;U6Tox(wp€t»'
quae seqnitiir, lacuna lepleii et (lua?- arpd)
dani siinul verba praecedd. eniendari Tevyua TTfpav "larpov to AdKw(v)
forte possunt e Fragm. Pocock. (v. Srijj.w 'Pccju-aiwy inrofieveiv.
sup. not. a, p. 55.) quod V.C. Sainte- Versuni 10. Schweigh. ita eniendat
Croix in libro Galileo Magazin En- Nepcovos rov efxovi!poy6vov Ka\ Kaicrapos,
cyclop. IV. 4. p. 94. et Oberlin in ed. et vs. 13. sq. Oberlin: Swafiis eV Mv-
Taciti T. II. p. 850. sq. ita correxe- crois KareKdirri k. v. fj..
ffTpareviJ.ara, cet.
runt Conjeclura eV Mmois prohabilis fit

T . . .. TjAais ex Dione li. 22. et Floro iv. 12.
aire\aPov S" e| 'la-iravlas koI TaXuTlas Sed vel sic verba sunt nianca et in
K(al) fine (|uyedani excidisse videntur, ita
Aa\iJ.dTU'P. Tldpdous rpiwv iTrpaTevfj.d(T) forte restitnenda : koI varepov juera-
(a))]/ ffKvXa. KoX (TTjfxeas (pro cn^fxaias) Xij^piiv arpdrevfj-a irepav "Iffr pov, ret Aa-
anoSovvai Koiv S' iQvrj vel /col AaKuiv iOvrj Sfifxcp
if-wl (iced (pi) 'Pcofxuiecv irKO/jLeveiv rh -npoffTaTrSfjuvov

Ajoy 5tj/*oii 'Pujxaiuv aîcoffat rivdyK (acra, rjvdyKaffa, ut ap. Polyb. V. 107. 3. et
rds XV. 20. 7. His respondent verba Au-
Se ras CTj/xeos iv rep "Apews rov 'Afxvv- gusti, si ita snppientur: Dacvrum vei'o
{ropos a) iênles vnperaia popido Ruin, facere

Svrecf) aTreOf/xav. coegi.
Tlavfoviciiu tdvT), 61s irph iôv r]yfi.u')-
'^
Ex India bis legati venere ad Au-
(van/) gustum, a. 727. quo Tarracone egit,
Tis 'Pca/xaiwv ovk J^vrTjaiu, 7jcraT]devTa et a. 732. quo Sauii hyemavit. Cf.
(Sia Ti.) Suet. c. 21. Dio Liv. 9. (ubi v. Rei-
Nfpwi'', '6s t6t' {/.lou i]v npuyovos Kâl niar.) et Strab. xv. p. 719.
Tiyfixwu), "^
Hue pcrtinet locus laud. Dionis
Jiyefiovia Sr]fi.ov 'Poj/xa^wv inriraâ de niuliis lej;ationibuf.
Kal '6pia fxexpi ''IcTTpov woraiJ.ov trpo- « Cf. Justin. XLH. 5, et inlpp. Ho-
(Via-)- rat. Od. I. 26. 5.
TTjSe (ibi) AdKocif didliaca noWy 5wa- '
Forsan ArtuliariUi-, Alia regunr
^s iv noniina excidere.
MONUMENTA. 67
mar, oinanorum suebo f - rex Partliorum Phrates, Orodis

filius, filios suos ne'potesque misit in Italiam,gnon bello superatus,
sed amicitiam nostram per heec suorum pignora petens. Pluri-
maeque alise gentes expe»7<« sunt Romanam fidem me Principe,
quibus antea cum populo Romano nullum omninofuit /egationum,
et amicitise commercium.
A me gentes Parthorum et Medorumh pelierunt per principes
earum gentium regesque per eos acceperunt Parthi Vononem, re-
gis Phiat'is filium, regis Orodis nepotem Medi krtahanum - - ;
regis Artavasdis filium, regis Ariobarzanis nepofewj

In consulatu sexto et septimo,' postquam hella civilia extinxe-
ram, per consensum universorum Romanorum civwxva rempublicam
ex mea potestate in Senatus et populi Romatii crbitrium transtuli.
Quo pro merito nieo Senatus me appellaiit Augusinm,^ et laureis
postes cedium mearum vinxit - ivi casu - r - -
januam meam et qua - st - - r in ulia posi

us quern - so - r - m et
virtutis cle - - pest - us clupei - - -
post - d - - ilo amplio - - coni eo - -
snsceptum a me texiium dectmum consulatus magistratum. Sena-

tus et equester ordo popvdus^Me Romanus universus protUderunt
memoria? ; idque in vestibu/o aediuni mearum inscv'xhendum jus-
serunt et in foro Kngusto sub quadr/o-fl«, quce mihi ex S. C. posi-
tie sunt. Scrips? Inec, cum «?aium agerem septuagensi»/?//H sex-
turn.^
Summa pecuniee, quam dedi^ '" - - - sis militibus
necessarium _ _ .
Opera fecit nova: sedem Matris Magnse Divi Jull, Quirini, Mi-
nervae - - Larum, Deum Penatium, Suventatis
Ad Circum Curiam cum Chalcidico - Juliam, thea-
e Cf. Stiab. vi. p. 288. (4-11.) Idem ad Liv. Epit. 134. Suet. c. 7. Censio-
rtlios Phtiiatis, (Saraspadanem, Kho- rin. cap. 21. 22. Dio i.iii. IG. ibiqtie
daspein, Pliraaten et Vononem,) sed Fabric.
coriiipte, nominat lib. xvi. pag. 748. A. U. 765. quo et obiit. Sex. Pom-
'
(1085.) V. ad Tac. Ann. ii. 1.2. peio et Sex. Apiileio coss. quos ipse
''
De Parthis v. Tar. 1. 1. De Medis supra memoravit in tab. 2. a Ia?va.
liapc non legere memini. "' Ha^c omnia sunt ab aliena manu,
' Cf. Dio nil. 2. s(i. et de provin- nescio qua, adjecta, repetitiones fere
ciarnm partitione Strab. vii. extr. conim, quae Augustus supra memo-
^ A. U. 725. in vii. consulatu. Cf. riae prodidit.
68 QUiEDAM ANTIQUITATIS MONUMENTA.
trum M. Marcelli - - basilicam Cai et Luci Csesarum

- - - Refecit Capitolium - usque a -
theatrum Pompei, aqucwt Mam«m, la - - Impensis

r - - gladiatorum - - fcrrse motu incendio-
que. Censum - - usque quorum census explevit."
" Cf. Suet. c. 41.

TABULA HISSORIC^
AD
CATONIANAS RATIONES CONFECTiE.
[Ex Ed. G. Alex. Ruperti.]
REGES ROMANORUM.
Ab U. C. 1. A. C. 751. Olymp. vii. 2. Romulus.

A. C. 753. et 01. vi. 4. ex Varronis rationibus. A. C. 752.
Micha et Archontes decennales Athen. 746-722. Nabonassar et
Hiskias. 741-721. bellura Messenium i. 737. Midas Gordii f.
721. Hoseas et regni Israel, Samaria a Salmanassare ex-

finis,
pugnata. 719. Candaulem Myrsilum interficit Gyges auctor gen-

tis Mermnadum in Lydia, cui 680. Ardyes ii. successit. 741. Rhe-
gium conditum, et 739. Naxus, 732. Syracusae, Corcyra, Hybla

730. Leontini, 729. Catana, 718. Sybaris.
U. C. 38. A. C. 714. 01. xvi. 3. Interregnum.

U. C. 39. A. C. 713. 01. xvi. 4. Numa PompUius.
A. C. 712. Sanherib. 706. Sardanapal. et Arbaces. 703.
Deioces, 700. Manasse et Zephania. 694. Glaucus Chius
primus ferri glutinator. 686. Archilochus Parius, carminis
lambici inventor. 682-668. bellum Messenium ii. et Tyrtseus.
Rhoecus et Theodorus primi plastse et statuarii? 681. sq. Ar-
chontes annul Athen. 680-631. Ardyes ii, 678. sq. Esarhaddon.
671. sq. Psammetichus. 708. oondita Croton, 705. Tarentum,
86. Gela, 682. Locri.
U. C. 82. A. C. 670. 01. xxvii. 3. Tullus Hestilius.

A. C. 663. condita Zancle s. Messana, et657. Byzantium. 662,
Zaleucus, Charondas? Arion Methyranaeus. 658-628. Cypselus
70 TABULA
Corinthiorum tyrannide potitus, fugatis Demarato aliisque Bac-
cliiadis.650. Phraortes, Alcman, Lesches. 646. Pisander. 643.
Josias. 642. Terpander poeta, qui lyram septichordam s. barbiton
fecit. 640-500. vii, Sapientes Solon, Pittacus, Bias, Cleobulus,
Thales, Periander, Chilon.
U. C. 114. A. C. 638. 01. xxxv. 3. Ancus Marcius.

A. C. 638-558. Solon. 634. Scythee in Media. 631-619. Sa-
dyattes. 630. sq. Battus Gyrenes conditor et Battiadse. 629-554.
Stesichorus. 628. sq. Cyaxares i. Periander, Cypselo patri suc-
cedens ; Jeremias et Obadia. 623. sq. Dracon et Nabopalasar.
619-562. Alyattes ii. 617. Necho.
U, C. 138. A. C. 614. 01. xli. 3. L. Tarquinius Priscus.

A. C. 614, sq. Nebucadnezar ii. 610-542. Anaximander. 608.
aut560. Xenophanes. 606. Pittacus, Alceeus, Sappho, Erinna.
sq.
600-530. (al. 588-518.) exilium Babyl. expugnatis a Nebucadne-
zare Hierosol. et regno Jud. deleto Daniel, Ezechiel. 598. Cylon
:
et Megacles. 598-530. Pherecydes Syrius, Pythagorse magister et
primus Grsecorum scriptor prosaicus cum Cadmo Milesio et Acu-

silaoArgivo. 598.conditaCamarina, 597. Massilia, 580. Agrigen-
tum. 594. Toxaris et Anacharsis. Zamolxis Geta ? 593. Epime-
nides Cretensis Cylonium scelus expiat Atlienis. 592. Solon Ar-
chon leges fert. 590-505. Pythagoras. 588-553. Astyages
Galli in Italiam transeunt. 584. sq. Xenophanes. 580. Dipoenus
et Scyllis primi sculptores. 578. sq. prima Athenis comoedia a
Susarione et Dolone Icariensibus acta.
U. C. 176. A. C. 576. 01, li. 1, Servius Tullius.
A. C. 572. /Esopus. 570. Amasis, Mimnermus. 562-

569.
548. Croesus et Phalaris, 560-528, Pisistratus. 560-475, Ana-
creon. 555-466. Siraonides. 553-330. Cyrus. 550. Anaxime-
nes et Cleostratus.545. Theognis et Cadmus Milesius. 542.
Xenophanes. 540. Hipponax poeta; Bupalus et Anthermus sculp-
tores. 539. Thespis primus Athenis tragoediam docuit Alcestin.
535. Phocylides.
U. C. 220. A. C. 532. 01. lxii. 1. L. Tarquinius Superbus.

A. C. 532-522. Polycrates Samiorura tyrannus. 530-521. Cam-
—
byses Milon Crotoniates. 528-510. Hipparchus et Hippias filii
Pisistrati. 526. Psammenitus ; et condita Dicsearchia s. Puteoli.
HISTORICiE. 71
525-456. iEschylus— Pratinas, Chcerilus. 521-486. Darius i.

520-435. Pindarus —
Corinna; Haggei Zacharias. 516. sq. Age-
;
ladas, sculptor. 510. Zoroaster Phrynichus. Isagoras et Clis-

thenes, auctor novae formse reip. Athen. libertatis ejecto Hippia
restituise et ostracismi. 509. Sybaris a Crotoniatis diruta. 508.
Parmenides et Heraclitus.
CONSULES ROMANORUM.
U. C. 245. A. C. 507. 01. lxviii. 2. (Liv. ii. 1. Dionys. v. I.)
L. Junius Brutus, L. Tarquinius Collatinus, P. Valerius Pu-

blicola, Sp. Lucretius Tricipitinus, M. Horatius Pulvillus. Foe-
dus I. inter Romanes et Pcenos ictum.
U. C. 246. A. C. 506. 01. lxviii. 3. (Liv. ii. 8. Dionys. v. 20.)

P. Valerius Puhlicola II. T. Lucretius Tricipitinus. Porsenna,
Horatius Codes, Mucins Scaevola, Cloelia, Scylax.
U.C. 247. A. C. 505. 01. lxviii. 4. (L. ii. 15. D. v. 21.)
P. Valerius Puhlicola III. M. Horatius Pulvillus II. Mors

Pythagorae. A. C. 505-477. Amyntas i.
U. C. 248. A. C. 504. 01. lxix. 1. (Dionys. v. 35.)

Sp. Lartius Flavus, T. Herminius Aquilinus.
U. C. 249. A. C. 503. 01. lxix. 2. (L. ii. 16. D. v. 36.)
M. Valerius, P. Postumius Tubertus. Bellum Sabinum.
U. C. 250. A. C. 502. 01. lxix. 3. (L. ii. 16. D. v. 39.)
P. Valerius Puhlicola IV. T. Lucretius Tricipit. II. Attus

Clausus s. Ap. Claudius.
U. C. 251. A. C. 501. 01. LXIX. 4. (L. ii. 16.D. v. 43.)
P. Postumius Tubertus II. Agrippa Menenius Lanatus. Mors

Valerii, et bellum cum Auruncis, lonicumque cum Persis.
U. C. 252. A. C. 500. 01. lxx. 1. (L. ii. 17. D. v. 48.)
Opiter Virginius Tricostus, Sp. Cassius Viscellinus. Pometia

diruitur. A. C. 500-428. Anaxagoras. Zeno Eleates ; Hanno.
(al. 570. et 1000.)
72 TABULiE
(J. C. 253. A. C. 499. 01. lxx. 2. (L. ii. 18. D. v. 49.)
Postumus Cominius Auruncus, T. Lariius Flavus. T. Lartlus

primus dictator et Sp. Cassius mag. eq.
U. C. 254. A. C. 498. 01. lxx. 3. (L. ii. 19. D. v. 51.)

Ser. Sulpicius Camerinus, M. Tullius Longus. A. C. 498-406.
Sophocles.
U. C. 255. A. C. 497. 01. lxx. 4. (L. ii. 19. D. v. 59.)

T. jEbutius Elva, C. Vetusius Geminus. Pugna cum Latinis
ad Regillum laciim. Confucius.
U. C. 256. A. C. 496. 01. lxxi. 1. (L. n. 21. D. v. 70.)

Q. Clcelius Siculus, T. Lartius Flavus II.
U. C. 257. A. C.495. 01. lxxi. 2. (L. ii. 21. D. vi. 1.)
A. Sempronius Atratinus, M. Minucius Augurinus. Saturnalia

instituta. Aristomedon, Chionides, Diyllus, Amyclseus, Stomius,
Somis et Critias statuarii,
U. C. 258. A. C. 494. 01. lxxi. 3. (L. ii. 21. D. vi. 2.)
A. Postumius Albus Regillensis, T. Virginius Tricostus. Ocel-

lus Lucanus ? Theano ? Phrynichus.
U. C. 259. A. C. 493. 01. lxxi. 4. (L. ii. 21. D. vi. 20.)
Ap. Claudius Sabinus Regillensis, P. Serviliiis Prisons. Mors

Tarquinii, et seditiones plebis ob ses alienum.
U. C. 260. A. C. 492. 01. lxxii. 1. (L. ii. 28. D. vi. 31.)

A. Virginius Tricostus Ccclimontanus, T. Vetusius Geminus Ci-
curinus. Secessio plebis in Sacrum montem, et primi tribuni ple-
bis. Hellanicus. A. C. 492-472. Anaxilaus Rheginorum tyran-
nus.
U. C. 261. A. C. 491. 01. lxxii. 2. (L. ii. 33. D. vi. 43.)
Sp. Cassius Viscellinus II. Postumus Cominius Auruncus II.

C. Marcii virtus et mors Menenii. — Damophilus et Gorgasus plas-
tse et pictores Cereris sedem Romse ad Circum max. exornant.
U. C. 262. A. C. 490. 01. lxxii. 3. (L. ii. 34. D. vii. 1. 59.)
T. Geganius Macerinus, P. Mitiucius Augurinus. Comitia

tributa; et clades Darii i. in pugna Marathonia.
HISTORIC^. 73
U. C. 263. A. C. 489. 01. lxxii. 4. (L. ii. 34. D. vii. 19.)
M. Minucius Augurinus II. A. Semprcnius Airulinwi II.
C Marcins Coriolanus. Mors Miltiadis.
U. C. 264. A. C. 488. 01. lxxhi. 1. (D. vii. 63.)
Q. Sulpicius Camerinus, Sp. Lartius Flavus II. Erapedocles.
U. C. 265. A. C. 487. 01. lxxiii. 2. (D. viii. 1.)
C. Julius Julus, P. Pinarius Rufus Mamercinus.

U. C. 266. A. C. 486. 01. lxxiii. 3. (L. ii. 39. D. viii. 16.)
Sp. Nautius Rutilus, Sex. Furius Fusus. A. C. 486-474.

—
Xerxes i. Epicharmus.
U. C. 267. A. C. 485. 01. lxxiii. 4. (L. ii. 40. D. viii. 73.)

T. Sicinius Sabinus, C. Aquillius Tuscus.
U. C.268. A. C. 484. 01. lxxiv. 1. (L. ii. 41. D. viii. 79.)

Sp. Cassius Viscellinus III. Proculus Virginius Tricostus Ru-
tilus. Prima lex agraria. Polycletiis Sicyonius, Myron et Py-
thagoras Rheg-lnus statuarii. A. C. 484-432. Herodotus.
U. C. 269. A. C. 483. 01. lxxiv. 2. (L. ii. 41. D. viii. 79.)

Ser. Cornelius Maluginensis Cossus, Q. Fabius Vibulanus.
Sp. Cassius danuiatur.
U. C. 270. A. C. 482. 01. lxxiv. 3. (L. ii. 42. D. viii. 96.)
L. JEmilius Mamercinus, K. Fabius Vibulanus. A. C. 482-477.

Gelon lyrannus Syracus.
U. C. 271. A. C.48I. 01. LXXIV. 4. (L. ii. 42. D. viii. 100.)

M. Fabius Vibulanus, L. Valerius Publicola Potitus. A. C.
481-393. Vêiens Lellum.
U. C. 272. A.C.480. 01. lxxv. 1. (L. ii. 43. D. viii. 105.)

Q. Fabius Vibulanus II. C. Julius Julus II. Xerxes i. victus
ad Thermopylas, Artemisium et Salamin. Hegias et Onatas sta-
tuarius. A. C. 480. sq. Artabazes rex Ponti. 480-430. anni l.
florentium Grsecise rerum. 480-406. Euripides. 480-410. Anti-

phon.
U. C. 273. A. C. 479. 01. lxxv. 2. (L. ii. 43. D. ix. 1.)
K. Fabius Vibulanus II. Sp. Furius Fusus. Mardonius ad

Dclph, et Var, Clas. Livius. F
74 TAHUL/E
Platseas a Pausania et Aristide victus, classisqiie Persarum eodem

die ad Mycalen.
U. C. 274. A. C. 478. Ol. lxxv. 3. (L. ii.43. D. ix. 5.)
M. Fabius Vihulanus II. Cn. Manlius Cincinnatus.
U. C. 275. A. C. 477. 01. lxxv. 4. (L. ii. 48. D. ix. 14.)
K. Fabius Vihulanus III. T. Virginius Tricostus Rutilus.

A. C. 477-434. Alexander i.
U. C. 276. A. C. 476. 01. lxxvi. 1. (L. ii. 49. D. ix. 19.)
L. TEmilius Mamercinus II. C. Servilius Structus Ahala,

C. Cornelius Lentulus Esquilinus. Fabii cccvii. pereunt. A. C.
476-425. Hiero i.

C. Horatius PulviUiis, T. Menenius Lanatus.
A. Virginitis Tricostus Rutilus, Sp. Servilius Structus. A. C.

474-424. Artaxerxes i. Longimanus. Phidias. Mys.
U. C. 279. A. C. 473. 01. lxxvi. 4. (L. ii. 52.)
C. Nautius Rutilus, P. Valerius Publicola.
U. C. 280. A. C. 472. 01. lxxvii. 1. (L. ii. 54. D. ix. 44.)
L. Furius Medullinus Fusus, A. ManVms Vulso. Hiero Etrus-

cos, Cumanorum liostes, vincit.
L. JEmilius Mamercinus III. Vopiscus Julius Julus aut Opiter

Virginius.
U. C. 282. A. C. 470. 01. lxxvii. 3. (L. ii. o&. D. ix. 48.)

L. Pinarius Rufus Mamercinus, P. Furius Fusus. Lex a
Volerone Publilio lata plebeii magistratus fiunt comitiis
: tributis.
A. C. 470-460, bellum Messenium iir. 470-400. Socrates.
470-361. Democritus. 470-390. Thucydides. 470-449. Ciraon
floret. 470-430. Pericles.

Ap. Claudius Sabinus Regillensis, T. Quintius Barhatus Ca-
pitolinus.
HISTORIC^. 75
U. C. 284. A. C. 468. 01. lxxviii. 1. (L. n. 61. D. ix. 61.)

L. Valerius Puhlicola Potitus II. T. Mmilius Mamercimis.
U. C. 285. A. C. 467. 01. lxxviu. 2. (L. n. 63. D. ix. 68.)

T. Numicius Prisms, A. Virginius Tricostus Ccelimontanus.
Mors Aristidis. A. C. 467-394. Andocides.
U. C. 286. A. C. 466. 01. lxxviii. 3. (L. n. 64. D. ix. 70.)

T. Quintius Barbatus Capitol. II. Q. Servilius Prisons. Mors
Themistoclis.
U. C. 287. A. C. 465. 01. lxxviii. 4. (L. iii. 1. D. ix. 74.)

Ti. jEmilius Mamercimis II. Q. Fahius Vihulanus.
U. C. 288. A. C. 464. 01. lxxix. 1. (L. iji. 2. D. ix. 75.)

Sp. Postumius Albus Regill. Q. Servilius Prisons II. Thrasy-
bulus tyranmis Syracusis ejicitur.
U. C. 289. A. C. 463. 01. lxxix. 2. (L. in. 2. D. ix. 77.)

Q. Fahins Vihul. II. T. Quintius Barbatus Capit. III.

A. Postumius Albus Regill. Sp. Furius Medull. Fusus.
L. JEbutius Elva, P. Servilius Prisons.
U. C. 292. A. C. 460. 01. lxxx. 1. (L. in. 8. D. ix. 86.)
L. Lucretius Trioipitinus, T. Veturius Geminus Cicurinus.

A. C. 460-356. Hippocrates. 460-388 ? Aristophanes.
U. C. 293. A. C. 459. 01. xxxx. 2. (L. in. 10. D. x. 1.)
P. Volumnius Amintinus Gallus, Ser. Sulpicius Camerinus.
U. C.294. A. C. 458. 01. lxxx. 3. (L. in. 15. 19. D. x. 19.)
C. Claudius Sabinus Regill. P. Valerius Public. II. el L.

Quintius Cincinnatus. A. C. 458-378. Lysias.
U. C. 295. A. C. 457. 01. lxxx. 4. (L. in. 22. D. x. 23.)

Q. Fabius Vibulanus III. L. Cornelius Maluginensis Cossus.
Esra.
76 TABULAE
U. C. 296. A. C. 456. 01. lxxxi. 1. (L. in. 25. 29. D. x. 26.)
L. Minuciits Aiigurinus, €. Nautius Rutilus, Q. Fabius Vibu-

lamis.
U.C. 297. A. C. 455. 01. lxxxi. 2. (L. in. 30. D. x. 31.)
Q. Minucius Augurinus, C. Horaihis Puhilhis II. Decern

tribuni plebis. Ion— —
Melanippides. Ocellus Lucanus?
U. C. 298. A. C. 454. 01. lxxxi. 3. (L. in. 31. D. x. 37.)

M. Valerius Max. Sp. Virginius Tricostus Ccelimont.
U. C. 299. A. C. 453. 01. lxxxi. 1. (L. in. 31. D. x. 39.)
T. Romilius Rocns Vaticanus, C. Vetwrius Cicurinus.
U. C. 300. A. C. 452. 01. lxxxii. 1. (L. in. 31. 65. D. x. 55:)
Sp. Tarpehis Mmitanus Capitol. A. Aterius Fontinalis. Le-

ges Grsecorum arcessuntur. — Cratinus et Plato poetoi ; Euclides ;
Phoedon ; Menedemus.
U. C. 301. A. C. 451. 01. LXXXII. 2. (L. in. 32. D. x. 60.)
Sex. Quintilius Vat us, P. Curiatius Tergeminus, Sp. Furiu^

Fusus.
U. C. 302. A. C. 450. 01. lxxxit. 3. (L. in. 32. 33. D. x. 64.)

C. Menenius Lanatus, P. Sestius Capitol. Bacchylides, Prax-
illa po'etrla. Aristippus. Antisthenes. Cebes. ^schines philos.
A. C. 450-360. Xenophon.
U. C. 303. A.C. 449. 01. lxxxii. 4. (L. in. 33. D. x. 66.)
Decemviri consulari potestate. Leges x. tabularum. Pax a

Cimone cum victis Porsis composita, qua Grseci in Asia min. ab
borum potestate liberantui-.
U. C. 304. A. C. 448. O!. Lxxxni. 1. (L. in. 35. D. x. 67.)
Decemviri consul, pot. L:ges xn. tabularum. Pansenus Phi-

diee fVater.
U. C. 305. A. C. 447. 01. lxxxiii. 2. (L. in. 38. 55. 70.

D. xr. 50.)
Decemviri cons. pot. et Consules L. Valerius Publicola Poti-

HISTORlCiE. 77
tus, M. Horatius Barbatus. Leges Valorise Horatiae. Ap. Clau-

dius, L. Icilius, L. Virginius, Virginia. Secessio plebis m Aven-
tinum et Sacrum montem.
U. C. 306. A. C. 446. 01. lxxxiii. 3. (L. in. 65. D. xi. 56.)
Lar Herminius Aquilinus, T. Virginius Tricostus Ccclimonta-
nus. Melissus Samius philos.
U. C. 307. A. C. 445. 01. lxxxiii. 4. (L. iii. 65. D. xi. 5^.)
M. Geganius Macerinus, C. Julius Julus. Nehemia.
U. C. 308. A. C. 444. 01. lxxxiv. 1. (L. in. 66.)
T. Qiiintius Barbatus Capitol IV. Agrippa Furius Fusus.
U.C. 309. A. C. 443. 01. lxxxiv. 4. (L. iv. I. D. xi. 57.)
M. Genucius Augnrinus, C. Curtius Philo. Lex a C. Canuleio

de connubio Patrura et plebis lata, et a ix. tribunis pi. de com-
municando cum plebe consulatu.
U. C. 310. A. C. 442. Oj. lxxxiv. 3. (L. iv.7.D. xi. 66.)
Tribuni militum consulari potestate A. Sempronius Atratinus,

L. Alilius Longus, T. Ceecilius Siculus, et Consules L. Papirius
Mugillanus, L. Sempronius Atratinus.
U. C. 311. A. C.441. 01. lxxxiv. 4. (L. iv. 8. D. xi. 67.)
M. Geganius Macerinus II. T. Quintius Barbatus Capitol.

V. Prioris anni consules primi Censores.
U. C. 312. A. C.440. 01. lxxxv. 1. (L. iv. 11.)
M. Fabius Vibulanus, Posivmus JEbutius Elna Cornicen.
U. C. 313. A. C. 439. 01. lxxxv. 2. (L. iv. 12.)
C. Furius Pacilus, M. Papirius Crassus.
U. C. 314. A. C. 438. 01. lxxxv. 3. (L. iv. 12.)
Proculus Geganius Macerinus, M. Menenius Lanatus. Ei:-
polis. —Phrynichus ?
U. C. 315. A. C. 437. 01. lxxxv. 4. (L. iv. 13.)
T. Quintius Barbatus Capitol. VI. Agrippa Menenius Lana-

78 TABULA
tus. L. Minucius prsefectus annonse, et Sp. Mselii largitiones
suspectse ac pcena,
U. C. 316. A. C. 436. OL lxxxvi. 1. (L. iv. 16.)
///. Tribuni mil. cons. pot. Malachia.
U. C. 317. A. C. 435. 01. lxxxvi. 2. (L. iv. 17.)
M. Geganius Macerinus III. L. Sergius Fidenas. Mam. jEmi-

lius Diet, et L. Quintius Concinnatus mag. eq. Bellum adver-
sus Tidenates et Veientes, quorum rex Lars Tolumnius legates
Rom. trucidari jusserat. A. Cornelius Cossuseo interfecto secun-
da fert spolia opima.
U. C. 318. A. C. 434. 01. lxxxvi. 3. (L. iv. 21.)
M. Cornelius Maluginensis, L. Papirius Crassus. A. C.434-

336. Isocrates. 434-413. Perdiccas ii,
U. C. 319. A. C. 433. 01. lxxxvi. 4. (L. iv. 21.)
C. Julius Julus II. L. Virginius Tricostus.
U. C. 320. A. C. 432. 01. lxxxvii. 1. (L. iv. 23.)
C. JuVms Julus III. L. Virginius Tricostus II. Mam. JEmi-

lius censuram facit annuam et semestrem.
dictator
U. C. 321. A. C. 431. 01. lxxxvii. 2. (L. iv. 25.)
///. Tribuni mil. cons. pot. A. C. 431-404. bellum Pelopon-

nesium.
U. C. 322. A. C. 430. 01. lxxxvii. 3. (L. iv. 25.)
///. Tribuni mil. cons. pot. Meton astron. et Philonidas

poeta.
U. C. 323. A. C. 429. 01. lxxxvii. 4. (L. iv. 26.)
T. Quintius Pennus Cincinnatus, C. Julius Mento. A. Pos-

tumius Tubertus Diet, (qui filium securi percussisse dicitur) et L.
Julius mag. eq. Bellum cum iEquis et Volscis. Egestanis in Si-
cilia Pceni auxilia mittunt adversus Selinuntios. A. C. 429-348.
Plato. 429-357. Iskus.
HISTORICiE. 79
U. C. 324. A. C. 428. 01. lxxxviii. 1. (L. iv. 30.)
L. Papirins Crassus, L. Julius Julus. Polygnotus Thasius et
Micon pictores.
L. Sergius Fidenas II. Hostus Lucretius Tricipif.
A. Cornelius Cossus, T. Quintius Pennus Cincin. II.
U. C. 327. A. C. 425. 01. lxxxviii. 4. (L. xv. 30.)
C. Servilius Structus Ahala, L. Papirius Mugill. IT. Leon-

tini in Sicilia adjuvantur classe Atheniens. adversus Syracu-
sanos.
U. C. 328. A. C. 424. 01. lxxxix. 1. (L. iv. 31.)
IV. Tribuni mill. cons. pot. Gorgias. — Antimachus. A. C.

424-403. Darius ii. Nothus.
U. C. 329. A. C. 423. 01. lxxxix. 2. (L. iv. 35.)
IV. Tribuni mil. cons. pot.
U. C. 330. A. C. 422. 01. lxxxix. 3. (L. iv. 35.)
IV. Trib. mil. c. p. Damophilus et Neseas pictores.
U. C. 331. A. C. 421. 01. lxxxix. 4. (L. iv. 37.)
C. Sempronius Atratinus, Q. Fabius Vibulanus. Capua ab

Samnitibus capta.
U. C. 332. A. C. 420. 01. xc. 1. (L. iv. 42.)
///. Trib. mil. c. p. Aglaophon, Cephissodorus, Phrylus, Eu-

enor pictores; Alcamenes et Agoracritus sculptores.
U. C. 333. A. C. 419. 01. xc. 2. (L. iv. 43.)
Num. Fabius Vibulanus, T. Quintius Barbatus Capitol. Qua-

tuor Quaestores et promiscue de Patribus ac plebe facti.
U. C. 334. A. C. 418. 01. xc. 3. (L. iv. 43.)
\,Interreges.^ Agathon tragicus et comicus poeta.

80 TABULAE
U. C. 335. A. C.417. 01. xc. 4. (L. iv. 44.)
IF. Trih. mil. c. p, Cumse a Saninilibus captse.
U. C. 336. A. C. 416. 01, xci. 1. (L. iv. 44.)
///. Trihuni mil. c. p. Alcibiades, Nicias et Lamachus cum

Syracusanis bellum gerentes.
U. C. 337. A. C, 415. 01. xci. 2. (L. iv. 45.)
III. Tribuni mil. cons. pot.
U. C. 338. A. C. 414. 01. xci. 3. (L. iv. 47.)
IV. Tribuni mil. cons. pot. Bellum Decelicum. A. C. 414-

324. Diogenes Sinop.
U. C. 339. A.C. 413. 01. xci. 4. (L. iv. 47.)

///. Tribuni mil. c.p. Protagoras, Diagoras, Hippias et Pro-
dicus Sophistee. A. C. 413-399. Archelaus rex Maced.
U. C. 340. A. C. 412. 01. xcii. 1. (L. iv. 47.)
IV. Trih. mil. c. p. Diodes Syracus. leges fert.
U. C. 341. A. C. 411. 01. XCII. 2. (L. iv.49.)

IV. Tribuni mil. cons. pot.
U. C. 342. A. C. 410. 01. xcii. 3. (L. iv. 51.)
A. Cornelius Cossus, L. Furitis Medullinus. Manasse. Lyclus

statuarius. Samaritani in Garizim.
U. C. 343. A. C. 409. 01. xcii. 4. (L. iv. 52.)
Q. Fabius Ambustus, C. Furius Pacilus.
U. C. 344. A. C. 408. 01. xciir. 1. (L. iv. 52.)
M. Papirius Atratinus, C. Aâutius Rutilus. A. C. 408-328.

Lycurgus orator. Poeni Syracusanis bellum inferunt.
U. C. 345. A, C. 407. 01. xciii. 2. (L. iv. 53.)
M\ jEmilianus Mamercinus, C. Valerius Potitus. Theophilus,

Philistion et Chseremon poetse.
HISTORICJE. 81
U. C. 346. A. C. 406. 01. xciii. 3. (L. iv. 54.)
Cn. Cornelius Cossus, L. Furius AliduUinus II. Primi Quse-

stores plebeii. Cyrus junior. Antiphaues et Alexis poiitoc.
U. C. 347. A. C. 405. 01. xciii. 4. (L. iv. 56.)
///. Tribuni mil. c. p. A. C. 405-368. Dionysius senior.

Philistus historicus.
U. C. 348. A.C. 404. 01. xciv. 1. (L. iv. 57.)
IF. Tribuni mil. cons. pot. Alcibiades Lysandro et Pharna-

bazo auctoribus in Phrygia necatur.
U. C. 349. A. C. 403. 01. xciv. 2. (L. iv. 58.)
IV. Tribuni inil, cons. pot. Veiens bellum.
U. C. 350. A. C. 402. 01. xciv. 3. (L. iv. 61.)
VI. Tribuni mil. cons. pot. A. C. 402-364. Artaxerxes ii.
Mnemon. — Mithridates — Alcidamas i. orator. Arcliytas et Ti-

maeus philos. —ApoUodorus Athen. pictor.
U. C. 351. A. C. 401. 01. XCIV. 4. (L. iv. 61.)
VI. Tribuni mil. cons. pot. Thrasybulus xxx. tyrannos Atlie-

nis ejicit.
U. C. 352. A. C.400. 01. xcv. 1. (L. v. 1.)
VIII. Tribuni mil. cons. pot. Stipendium militibus datum.

A. C. 400-362, Agesilaus successor Agidis fratris. —Philoxenus
poiita. Daedalus Sicyonius plasta. Naucydes, Dinomenes, Ca-
nochus, Polycletus Argivus et Patrocles statuarii,
U. C. 353. A. C. 399. 01. xcv. 2. (L. v. 8.)
VI. Tribuni mil. c. p. Conon. Ctesias.
U. C. 354. A. C. 398. 01. xcv. 3. (L. v. 10.)
VI. Tribuni mil. c. p. Plato Tarentum et Syracusas venit.

A. C. 398-389. Orestes rex Maced.
U. C. 355. A. C. 397. 01. xcv. 4. (L. v. 12.)

VI. Tribuni mil. c. p. Zeuxis, Parrhasius? Timanthes, Eu-
pompus pictores.
Delph. el Var, Clas. Livius. -
G
82 TAKUL^
U. C. 356. A. C. 396. 01. xcvi. 1. (L. v, 13.)
VI. Tribuni mil. c. p. Nicophron et Nicochares comici poetee.

Lysander in praelio cum Thebanis ad Halyarturn cadit.
U. C. 357. A. C. 395. 01. xcvi. 2. (L. v. 14.)
VI. Tribuni mil. c. p. Conon Pisandrum Spartanorum ducem

ad Cnidum, et Agesilaus Athenienses ad Coroneam vincit.
U. C. 358. A. C. 594. 01. xcvi. 3. (L. v. 16.)
VI. Tribuni mil. c. p. Bellum Corinthiacum.
U. C. 359. A. C. 393. 01. xcvi. 4. (L. v. 18.)
VI. Tribuni mil. cons. pot. Camillus Diet. Veios diruit. Iphi-
crates Sparlanos vincit ad Coriuthum.
U. C. 360. A. C. 392. 01. xcvii. 1. (L. v. 24.)
VI. Tribuni mil. c. p. A. C. 392-288. (al. 372-268.) Theo-

phrastus.
U. C. 361. A. C. 391. 01. XCVII. 2. (L. v. 26.)
VI. Tribuni mil. c. p. Falerii Camillo dediti. Philolaus Cro-

ton. Pythag. — Agesilaus agrum Corinth, vastat.
U. C. 362. A.C. 390. 01. xcvii. 3. (L. v. 29.)
L. Lucretius Flavus, Ser. Sulpicius Camerinus. Antimachus

Colophonius poeta.
U. C. 363. A.C. 389. 01. xcvii. 4. (L. v. 31. D. i. 74.)
L. Valerius Potitus, M. Manlius Capitolinus. A. C. 389-368.

Amyntas ii.
U. C. 364. A. C. 388. 01. xcviir. 1. (L. v. 32.)
VI. Tribuni mil. c. p. Camillus exulat.
U. C. 365. A. C. 387. 01. xcviii. 2. (L. v. 36. sq.)

VI. Tribuni mil. c. p. Clades Alliensis, et Roma a Gallis
capta. M. Furius Camillus Diet, et L. Valerius mag. eq. Ant-
aleidge pax Grsscis Asiaticis libertatera adimit. A. C, 387-358.
Chabrias floret.
U. C. 366. A. C. 386. 01. xcviii. 3. (L. vi. 1.)
[M. Furius Camillus dictaturam continuat.] A. C. 386. sq.

bella perpetua Rom. cum Etruseis et Gallis.
"^
HISTORlCiE. 83
U. C. 367. A. C. 385. 01. xcviii. 4. (L. vi. 1.)
VI. Tribuni mil. c. p. A. C. 385. sq. Datames.
U. C. 368. A. C. 384. 01. xcix. 1. (L. vi. 4.)
VI. Tribuni mil. cons, pot,
U. C. 369. A. C. 383. 01. xcix. 2. (L. vi. 5.)
VI. Tribuni mil. cons. pot.
U. C. 370. A. C. 382. 01. xcix. 3. (L. vi. 6.)
VI. Tribuni mil. c. p. Phoebidas Spartanus Cadmeam capit.
U. C. 371. A. C. 381. 01. xcix. 4. (L. vi. 11.)

VI. Tribuni mil. c. p. A. C. 381-319. Demosthenes. JEs-
chines orator.
U. C. 372. A. C. 380. 01. c. 1. (L. vi. 18.)
VI. Tribuni mil. c. p. M. Manlius de saxo Tarpeio dejicitur.
A. C. 380-318. Aristoteles. V. Gell. xvii. 21.
U. C. 373. A. C. 379. 01. c. 2. (L. vi. 21.)
U. C. 374. A. C. 378. 01. c. 3. (L. vi. 22.)
VI. Tribuni mil. c. p. Pelopidas Thebanorum exulura dux

Cadmeam recipit^ a Spartanis occupatam.
U. C. 375. A. C. 377. 01. c. 4. (L. vi. 22.)
VI. Tribuni mil. c. p. A. C. 377. sq. Iphicrates.
U. C. 376. A. C. 376. 01. ci. 1. (L. vi. 27.)
VI. Tribuni mil. c. p. Prseneste captum. T. Quintius Cin-

cinnatus Diet, et A. Sempronius Atratinus mag. eq. —Timotheus
Spartanos ad Leucaten vincit.
U. C. 377. A. C. 375. 01. ci. 2. (L. vi. 30.)
VI. Tribuni mil. c. p. Eubulus, Anaxandridas, Philetserus,

Theoporapus, Astydamas et Nicostratus poetoe comici.
U. C. 378. A. C. 374. 01. ci. 3. (L. vi. 31.)

—
84 tabuljE
U. C. 379. ^.C. 373. 01. ci. 4. (L. vi. 32.)
VL Tribuni mil. c. p. M. Fabius Ambustus generique ejus
Ser. Sulpicius et C. Licinius Stolo.
U. C. 380-384. A. C. 372-368. 01. cir. 1.— cm. 1. (L. vr. 35.)
L. Sextius Sextinus Lateranus et C. Licinius Calvus Stolo tri-

buni plebis per quinquennium regnant. A. C. 371. Epaminondas
vincit Spartanos ad Leuctra. 370. Eudoxus Cnidius geometer.
Scopas Parius sculptor. Polycles, Cephissodotus, Leocliares et
Hypatodorus statuarii. 368-343. Dionysius junior. 368. Pelo-
pidas cum Ismenia ab Alexandre Pheraeo, Thessal. tyranno, in
vincula conjicitur, et 367. liberatus ab Epaminonda, sed 364. in
prselio invectus in tyrannum victor cadit.
U. C. 385. A. C. 367. 01. cm, 2. (L. vi. 36.)
FI. Tribuni mil. cons. pot.
U. C. 386. A. C. 366. 01. cm. 3. (L. vi. 36.)
VL Tribuni mil. c. p. Epicrates, Anaxilaus, Theodectes poetse.
U. C. 387. A. C. 365. 01. cm. 4. (L. vi. 38.)
VL Tribuni mil. c. p. M. Furius Camillus diet, et L. Êmilius
Mamercinus mag. eq. Deinde P. Manlius Capitolinus diet, et C.

Licinius Calvus Stolo primus mag. equii. e plebe.
U. C. 388. A. C. 364. 01. civ. 1. (L. vi. 42.)
VI. Tribuni mil. cons. pot. A. C. 364. sq. Perdiccas iii.
Praxiteles et ejus filii, Pamphilus et Cephissodorus, sequalesque

Bryaxis, Timotheus, Pytliis, sculptores. Euphranor, Athenion et
Nicias pictores.
U. C. 389. A. C. 363. 01. civ. 2. (L. vi. 42. vii. 1.)
L. Sextius Sextinus Lateranus, L. JEmilius Mamercinus. Pri-

mus consul e plebe primus proetor et sedilis curulis. Ariobar-
: —
zanes i. iEneas Tacticus. Epaminondas ad Mantineam victor
cadit.
U. C. 390. A. C. 362. 01. civ. 3. (L. vii. 1.)
L. Genucius Aventinensis, Q. Seivilius Ahala. A. C. 362-260.

Zeno.
HlSTORICiE. 85
U. C. -391. A. C. 361. 01. CIV. 4. (L. vii. 2.)
C. Sulpicius Peticus, C. Licinius Calvus Stolo. Primi ludi

scenici Romse acti. A. C. 361-341. Artaxerxes iii. Ochus.
361-292. Dinarchus orator.
U. C. 392. A. C. 360. 01. cv. 1. (L. vii, 3.)
Cn. Genncius Aventinensis, L. JEmilius Mamercinus II. L.

Manlius Imperiosus dictator clavi figendi causa dictus. A. C.
360-336. Philippus Alexandri M. pater.
U. C. 393. A. C. 359. 01. cv. 2. (L. vn. 4.)
Q. Servilius Ahala II, L. Genucius Aventinensis II.
U. C. 394. A. C. 358. 01. cv. 3. (L. vn. 9.)
C. Sulpicius Peticus II. C. Licinius Calvus Stolo II. T. Man-

lii Torquati pietas in patrem severum et certamen singulars cum
Gallo. —Chares et Chabrias. Pamphilus, Apellis magister. A. C.
358-355. Dion.
U. C. 395. A. C. 357. 01. cv. 4. (L. vn. 11.)
C. Pcetelius Liho Visolus (Balbus), M. Fahius Amhustus.

Alexandri Pheraei mors. Theopompus et Ephorus historici.
U. C. 396. A. C. 356. Ol.cvi. 1. (L. vn. 12.)
M. Popilius Leenas, Cn. Manlius Capitolinus Imperiosus.

Seditio plebis metu belli Tiburtini compressa. Athenienses, duci-
bus Charete, Ipbicrate et Timotheo, cum sociis bellum gerunt.
Alexander M. nascitur, quo die Herostratus templum Dianse
Ephes. incendit.
U. C. 397. A. C. 355. 01. cvi. 2. (L. vn. 12.)
C. Fahius Amhustus, C. Plautius Proculus. Tarquiniense bel-

lum. C. Sulpicius Peticus Diet. Gallos vincit. C. Pcetelius trib.
pi. primam fert legem de ambitu. — Bellum Phocense s. sacrum.
U. C. 398. A. C. 354. 01. cvi. 3. (L. vn. 16.)
C. Marcius Rutilus, Cn. Manlius Capit. Imper. II.

86 TABULvE
U. C. 399. A. C. 353. 01. cvi. 4. (L. vii. 17.)
M. Fahius Ambustus II. M. Popilius Lcenas II. C. Mar-

tius Rutilus primus dictator e plebe. — Mausolus et Artemisia
uxor.
U. C. 400. A. C. 352. 01. cvii. 1. (L. vii. 18.)
C. Sulpicius Peticus III. M. Valerius Puhlicola.
U. C. 401. A. C. 351. 01. evil. 2. (L. vii. 18.)
M. Fabius Ambustus III. T. Quintius Pennus Capitolinus

Crispinus. Echion et Therimachus pictores.
U.C. 402. A. C. 350. 01. cvii. 3. (L. vii. 19.)
C. Sulpicius Peticus IV. M. Valerius Publicola II.
U. C. 403. A. C. 349. 01. cvii. 4. (L. vii. 21.)
P. Valerius Publicola, C. Marcius Rutilus II.
U. C. 404. A. C. 348. 01. cviii. 1. (L. vii. 22.)
C. Sulpicius Peticus V. T. Quintius Cincinnatus Capitol, al.
T. vel C. vel K. Quintius Pennus. C. Marcius Rutilus primus

censor e plebe. — Speusippus succedit Platoni.
U. C. 405. A. C. 347. 01. cviii. 2. (L. vii. 23.)
M. Popilius Lcenas III. L. Cornelius Scipio.
U.C. 406. A. C.346. 01. cviii. 3. (L. vii. 24. 25.)
L. Furius Camillus, Ap. Claudius Crassus. L. Furius Camil-

las diet, et P. Cornelius Scipio mag. eq. M. Valerii (Corvi) cer-
tamen cum Gallo in bello Gallico. Classis Dionysii jun. infestat
Italiam inferiorem.
U. C. 407. A. C. 345. 01. cviii. 4. (L. vii. 26. 27.)
M. Valerius Corvus, (xxiii. annos natus) M. Popilius Lce-

nas IV. Foedus II. cum Pcenis ictum. A. C. 345-337. Timoleon
floret.
U.C. 408. A. C. 344. 01. cix. l.(L. vii. 27.)
T. Manilas Torquatus Imperiosus, C. Plautius Hypsceus.

HISTORICiE. 87
U. C. 409. A. C. 343. 01. cix. 2. (L. vir. 27.)
M. Valerius Corvus II. C. Poetelius Libo Visolus II.
U. C. 410. A. C. 342. 01. cix. 3. (L. vii. 28.)
M. Fabius Dorso, Ser. Sulpicius Camerinus. A. C. 342-271.

Epicurus. 342-293. Menander et Philemon, novae comoedia2 auc-
tores.
U. C. 411. A. C. 341. 01. CIX. 4. (L. vii. 28.)
C. Marcius Rutilus III. T. Manlius Torq. Imper. If.
U. C.412. A. C. 340. 01. ex. 1. (L. vii. 28.)
M. A. Cornelius
Valerius Corvus III. Cosstis Arvina. A. C.
340-269. bellum Samniticum. Campani Sidicinis auxiliati victi-
que a Samnitibus se dedunt Romanis. — Deinades et Hypeiides
oratores.
U. C. 413. A. C. 339. 01. ex. 2. (L. vii. 38.)
C. Marcius Rutilus IV. Q. Servilius Ahala, III.
U. C. 414. A. C. 338. 01. ex. 3. (L. viii. 1.)
C Plautius Hypsaus II. L. ^milius Mamercinus. Grsecl a

Philippo ad Cheeroneam victi. Xenocrates succedit Speusippo.
U. C. 415. A. C. 337. 01. ex. 4. (L. viii. 3. 24.)
T. Manlius Torquatus Imperiosus III. P. Decius Mus.

De anno cf. Cic. ad div. ix. 21. 5. L. Papirius Crassus diet,
et L. Papirius Cursor mag. eq. Latini Campanique hello do-
miti. Decius se devovet; et Manlii filius securi percutitur jus-
su patris. — Alexander Molossus, Epiri rex et frater generque
Olympiadis, matris Alexandri M. classem in Italiam appellit.
Autolycus astron. Callisthenes philos. Clitarchus, Anaxime-
nes et Hecatseus historici. Philippides et Alexis poetae comici.
A. C. 337-331. Darius iii. Codomannus. 337-302. Mithrida-
tes II.
U. C. 416. A. C. 336. 01. exi. 1. (L. vm. 12.)
It. Mmilius Mamercinus, Q. Publilius Philo, qui tres leges

fert plebi secundissimas, ut plebiscita omnes Quirites teneant, ut
88 TABULyE
Patres fiant auctores legum ante initum sufFragium, utque alter

utique ex plebe censor creetur. A. C. 336-324. Alexander M.
U. C. 417. A. C.335. 01. cxi. 2. (L. viii. 13.)
L. Furius Camillus II. C. Mcenius. Latium et Campania

subacta. Rostra ex Antiatum navibus avulsa. —Pyrrho Scepticus.
U. C. 418. A. C. 334. 01, cxi. 3. (L. viii. 15.)
C, Sulpicius Longus, P. Mlius Pcetus. Q. Publilius Plulo

primus Praetor de plebe.
U. C. 419. A. C. 333. 01. cxi. 4. (L. viii. 16.)

L. Papirius Crassus, K. Duilius. Strato ii. et Abdolonymus.
U. C. 420. A. C. 332. 01. cxii. 1. (L. viii. 16.)
M. Valerius Corvus IV. M. Attlius Regulus. Apelles, Proto-

genes, Pausias, Aristides, Amphion, Asclepiodorus, Arcesilaus,
Nicanor, Antipbilus et Nicomachus pictores. Pytheas et Euty-
menes in mart Atlantico.
U. C. 421. A. C. 331. 01. cxii. 2. (L. viti. 16.)
T. Veturius Calvinus, Sp. Postumius Albinus. Alexandria con-

dita et metata a Dinocbare s. Dinocrate.
U. C. 422. A. C. 330. 01. cxii. 3.
L. Papirius Cursor, C. Pcetelius Libo Visolus. Agis ii. pe-

rit. — Callippus chronol. — Berosus ?
U. C. 423, A. C. 329. 01. cxii. 4. (L. viii. 17.)
A. Cornelius Cossus Arvina Cn. Domitius Calvinus.

II. M.
Papirius Crassus diet, et P. Valerius Publicola mag. eq.
U. C. 424. A. C. 328. 01. cxiii. 1. (L. vni. 18.)

M. Claudius Marcellus, C. Valerius Potitus Flaccus. Venefi-
cia CLxx. matronarum. Cn. Quintilius dictator clavi figendi
causa dictus.
U. C. 425. A. C. 327. 01. cxiii, 2. (L, viii. 19.)
L. Papirius Crassus II. L. Plautius Venno.

HISTORICiE. 89
U. C. 426. A. C. 326. 01. cxiii. 3. (L. vm. 20.)
L. lEmilius Mamercinus Privcrnas II. C. Plautius Decianus.

Hephaestio obit. Heraclides Ponticus. Crates Thebanus.
U. C. 427. A. C. 325. 01. cxiii. 4. (L. vm. 22.)
P. Plautius Proculus, P. Cornelius Scapula. Nearchus, One-

sicritus et Androsthenes in oceano Indico.
U. C. 428. A. C. 324. 01. cxiv. 1. (L. vm. 22.)
L. Cornelius Lentulus, Q. Publilius Philo II. M. Claudius

Marcellus diet, et Sp. Postumius mag', eq. Palsepolitanis bellum
infertur. — Lysippus, Lysistratus, Sostratus, Silancon et Chares
statuarii. Alexander M. et Diogenes moriuntur. A. C, 324. sq.
Philippus Arrhidseus, Roxane et Alexander Pergamenus, Barsine
et Hercules, Perdiccas, Eumenes Cardianus, Craterus, Neopto-
lemus, Antipater, Antigonus, Nicanor, Polysperchon, Lysimachus.
324-284. Ptolemoeus Lagi.
U. C. 429. A. C. 323. 01. cxiv. 2. (L. vm. 23. 24. 28.)
C. Pcetelius Libo Visolus II. L. Papirius Mugillanus. Ob

L. Papirii fceneratoris foedam libidinem nexi soluti lataque lex, ne
quis nisi criminis causa necteretur. Alexander Epiri rex perit.
Bellum Lamiacum, ab Antipatro Grsecisque gestum.
U. C. 430. A. C. 322. 01. cxiv. 3. (L. vm. 29.)
L. Furius Camillus III. D. Junius Brutus Sceeva. L. Papirii
Cursoris diet, severitas et ira in Q. Fabium Max. Rullianum mag.

eq. A. C. 322-318. Phocion.
U. C. 431. A. C. 321. 01. cxiv. 4. (L. vm. 37.)
C. Sulpicius Longus II. Q. jEmilius Cerretanus.
U. C. 432. A. C. 320. 01. cxv. 1. (Liv. vm. 38.)
Q. Fabius Max. Rullianus, L. Fulvius Curviis. A. Cornelius

Arvina diet, et M. Fabius Ambustus mag. eq,
U. C. 433. A. C. 319. 01. cxv. 2. (L. ix. 1. sq.)
Ti. Veturius Cahinus II. Sp. Postumius Albinus II. Furculae

Caudinse. — Aristoxenus musicus.
Delph. et Var. Clas. Livius. H
90 TABULiT.
U. C. 434. A. C. 318. 01. cxv. 3. (L. ix. 7.)
Q. PubliUus Philo III. L. Papirius Cursor II.
U. C. 435. A. C. 317. 01. cxv. 4. (L. ix. 15.)
L. Papirius Cursor III. (Mugillanus) Q. Aulius Cerretanus II.

A. C. 317-298. Cassander.
U. C. 436. A. C. 316. 01. cxvi. 1. (L. ix. 20.)
M. Foslius Flaccinator, L. Plautius Venno. Aristides, Aris-

tocles, Philoxenus, Nicophanes, Antidotus pictores. A. C. 316-
284. Demetrius Phalereus Athenis prsefectus.
U. C. 437. A. C. 315. 01. cxvi. 2. (L. ix. 20.)
C. Junius Bubulcus Brutus, Q. jEmilius Barhula. A. C. 315-

287. Agathocles tyrannus Syrac.
U. C.438. A. C. 314. 01. cxvi. 3. (L. ix. 21.)
Sp. Naiitius Rutilus, M. Popilius LiBuas. Euemerus.
U. C. 439. A. C. 313. 01. cxvi. 4. (L. ix. 22.)

Q. PubliUus Philo IV. L. Papirius Cursor IV.
U.C. 440. A. C. 312. 01. cxvii. 1. (L. ix. 24.)
M. Pcetelius Libo, C. Sulpicius Longus III. Hecatseus Mile-

sius geogr.
U. C. 441. A. C. 311. 01. cxvii. 2. (L. ix. 28.)
L. Papirius Cursor V. C. Junius Bubulcus Brutus II.
U. C. 442. A. C. 310. 01. cxvii. 3. (L. ix. 28. 45.)
M. Valerius Maximus, P. Decius Mus. Bellum Etruscum.

Ap. Claudius (Csecus) et C. Plautius censores. Ap. Claudii via,
aqua et invidiosa senatus lectio, libertinis in Patres lectis. Ap-

pius solus censor humiles per omnes tribus dividit. Potitii in-
tereunt.
U. C. 443. A. C. 309. 01. cxvii. 4. (L. ix. 30.)

C Junius Buhulcus Brutus III. Q. jEmilius Barbula II.
Duumviri navales. Tribuni mil. seni deni in iv. legiones a po-
HlSI'ORICiE. 91
pulo creantur. Tiblcines.— A. C— 309-282. Seleucus i. Nicator,
rex Babyl. Syrioe et Maced.
U. C. 444. A. C. 308. 01. cxviii. 1. (L. ix. 33.)
Q. Fah'ms Max. RuUianus Marcius Ftutilus.

II. C. L. Papi-
rius Cursor diet, et C. Junius Bubulcus Brutus mag. eq. Etrusci
Umbrique devicti.
U. C. 445. A. C. 307. 01. cxviii. 2. (L. ix. 41.)
Q. Fahius Max. RuUianus III. P. Decius Mus II.
U. C.446. A. C. 306. 01. cxviii. 3. (L. ix. 42.)

Ap. Claudius Ccecus, L. Volumnius Flamma Violensis. Eucli-
des. — Simmias, Diphilus et Dosiadas poetse. Nossis poetria.
U. C. 447. A. C. 305. 01. cxviii. 4. (L. ix. 42.)

P. Cornelius Arvina, Q. Marcius Tremulus. Hie triumphat
de Hernicis. Foedus in. cum Poenis ietum.
U. C. 448. A. C. 304. 01. cxix. 1. (L. ix. 44.)

L. Postumius Megellus, Ti. Minucius Augurinus et M. Ful-
vius Curvus Pcetinus.
U. C. 449. A. C. 303. 01. cxix. 2. (L. ix. 45.)

P. Sulpicius Saverrio, P. Sempronius Sophus, a sapientia in
jure civili cognominatus. Cn. Flavius, e scriba faetus tedilis cu-
rulis, evulgat civile jus; fastos circa forum in albo proponit, et
dedicat sedem Concordiae. Q. Fabius Max. RuUianus et P. De-
cius Mus censores. Ille forensem turbam conjicit in iv. tribus
urbanas, instituitque, ut Equites Idibus Quintil. transvehantur.
Samnitibus pax data, et ^qui prope dcleti.
U. C. 450. A. C. 302. 01. cxix. 3, (L. x= 1.)
L. Genucius Aventinensis, Ser. Cornelius Lentulus. Mithri-

dates III.
U. C. 451. A. C. 301. 01. cxix. 4. (L. x. 1. sq.)
31. Livius Denier, M. JEmiliiis Paulus. C. Junius Bubulcus

diet, et M. mag. eq. M. Valerius Max. Corvus
Titinius diet, et
M. ^milius Paulus mag. eq. (Q. Fabius Max. RuUianus diet, et

92 TABULA
P. Sempronius Sophus mag. eq.) Etruria et ^qui rebellant. Cle-
onymus rex Spart. diripit Tarentum : sed naves ejus a Venetis et
Patavinis incenduntur. C. Fabius Pictor sedem Salutis pingit.
U. C. 452. A. C. 300. 01. cxx. 1. (L. x. 6.)
M. Valerius Corvus V. Q. Apuleius Pansa. Primi pontifices

et augures de plebe. Lex Valeria in. de provocatione. Mega-
sthenes hist. Artemon pictor. Eutychides, Euthycrates, Dahippus,
Beda, Timarchus statuarii.
U. C. 453. A. C. 299. 01. cxx. 2. (L. x. 9.)

M. Fulvius Patinus, T. Manlins Torquatus et M. Valerius
Corvus VI. M'. Curius Dentatus trib. pi. cogit Patres ante comi-
tia aiictores fieri.
U. C. 454. A. C. 298. 01. cxx. 3. (L. x. 11.)
L. Cornelius Scipio, Cn. Fulvius Centumalus. Barba tonderi

coepta. Plin. vii. 59. A. C. 298-293. Philippus ii. Antipater i.
et Alexander filii Cassandri.
U. C. 455. A. C. 297. 01. cxx. 4. (L. x. 13.)
Q. Fabius Max. Rullianus IV. P. Decius Mus III.
U. C. 456. A. C. 296. 01. cxxi. 1. (L. x. 16.)
L. Volumnius Flamma Violensis II. Ap. Claudius Ccbcus II.
Bella cum Samnitibus, Tuscis, Umbris et Gallis gesta.
U. C. 457. A. C. 295. 01. cxxi. 2. (L. x. 22. sq.)

Q. Fabius Max. Rullianus V. P. Decius Mus IV. Decius se
devovet. A. C. 295-272. Pyrrhus ii. rex Epiri. V. Vellei. i. 14.
U. C. 458. A. C. 294. 01. cxxi. 3. (L. x. 32.)
L. Postumius Megellus II. M. Atilius Regulus. Samnium

et Eiruria vastata.
U. C. 459. A. C. 293. 01. cxxi. 4. (L. x. 38.)

L. Papirius Cursor, Sp. Carvilius Maximus. Falisci arma
Etruscis jiingunt. Samnitium legio sacrata et linteata. Consules
triumphant de Samnitibus et Etruscis. P. Cornelius Arvina et C.
Marcius Rutilus censores vicesimi sexti. Romani ludos coronati
HISTORICiE. 93
spectant, et palmas dant victoribus. A. C. 293-286. Demetrius
Poliorcetes.
U. C. 460. A. C. 292. 01. cxxii. 1. (Liv. x. 47.)
Q. Fahius Maximus Gurges, D. Junius Brutus Scceva. Fa-

bius opera patris, legati, adjutus caedit Samnites et C. Pentium in
triumpho ducit. iEsculapius ab Epidauro Romara arcessitur.
Brutus vincit Faliscos.
U. C. 461. A.C. 291. 01. cxxii. 2.

L. Postumius Megellus III. C. Junius Brutus Bubulcus.
Primura solarium Papirii.
U. C. 462. A. C. 290. 01. cxxii. 3.
• P. Cornelius Rtijinus, M\ Curius Dentatus. Hie Samnitibus

et Sabinis csesis bis triumphal. Bellum adv. Lucanos. —Posidip-
pus poeta.
U. C. 463. A. C. 289. 01. cxxn. 4.
M. Valerius Corvinus VI. Q. Ccedicius Noctua.
U. C. 464. A. C. 288. 01. cxxiii. 1.
Q. Marcius Tremulus II. P. Cornelius Arvina II. Dicaear-

chus geogr. Strato philos.
U. C. 465. A. C. 287. 01. cxxiii. 2.
M. Claudius Marcellus, C. (Sp.) Nautius Rutilus. A.C. 287-

212. Archimedes.
U. C. 466. A. C. 286. 01. cxxni. 3.
M. Valerius Potitus, C. JElius Pcetus. Bellum adv. Volsini-

enses et Gallos. Plebs ob ses alienum secedit in Janiculum, et a
Q. Hortensio diet, reducitur,
U. C. 467. A. C. 285. 01. cxxiii. 4.

C. Claudius Canina, M. Mmilius Lepidus.
U. C. 468. A. C. 284. 01. cxxiv. 1.
C. Servilius Tucca, L. Ceecilius Metellus, — Lycophron, A. C.

284-247. Ptolemseus ii. Philadelphus.
94 TABULyE
U. C. 469. A. C. 283. 01. cxxiv. 2.
P. Cornelius Dolahella, Cnr. Dotnitius Calvinus. Etrusci, Boii

et Senones ceesi. — Philetserus conditor regni Pergameni.
U. C. 470. A. C. 282. 01. cxxiv. 3.
C. Fabricius Luscinus, Q. JEmilius Papus. Etruria in dediti-

onem venit. A. C. 282-262. Antiochus i. Soter.
U. C. 471. A. C. 281. 01. cxxiv. 4.
MmUius Barhula, Q. Marcius Philippus. A Tarentinis

L.
bellum Romanis illatum Pyrrhusque accitus. Tecta Rorase lateri-
tiapro scindulariis. Plin. xvi. 10. s. 15. Ptoleraseus Ceraunus.—
Lysimachus Thracite rex occiditur a Seleuco.
U. C. 472. A. C. 280. 01. cxxv. 1.
P. Valerius Lcevinus, Ti. Coruncanius. — Callimachus, Aristo-

phanes Byzant. Philetas Cous ; Duris Samius — Ceretrius,
hist.
Brennus, Belgius, Lutarius, Leonnorius. A. C. 280-207. Chry-
sippus. 280-146. Foedus ^tolicum et Achaicum.
U. C. 473. A. C. 279. 01. cxxv. 2.
P. Sulpicius Saverrio II. P. Decius Mus. Fcedus iv. cum

Poenis ictura.
U. C. 473. A. C. 279. 01. cxxv. 2.
P. Sulpicius Saverrio III. P. Decius Mus. Foedus iv. cum

Poenis ictum.
U. C. 474. A. C. 278. 01. cxxv. 3.
C. Fabricius Luscinus II. Q. Mmilius Papus II. Bella cum

Tarentinis, Pyrrho, Etruscis et Samnitibus gesta. Septuaginta.
Aristeas ?
U. C. 475. A. C. 277. 01. cxxv. 4.

P. Cornelius Rujinus II. C. Junius Brutus Bubulcus II. An- —
tigonus Gonatas. Nicomedes i.Trocmi, Tolistoboii, Tectosages.
U. C. 476. A. C. 276. 01. cxxvi. 1.
Q. Fabius Max. Gurges II. C. Genucius Clepsina.

HISTORIC^. 95
U. C. 477. A. C. 275. 01. cxxvi. 2.
M'. Cwius Dentatus II. L. Cornelius Lentulus Caudinus.

C. Fabricius Luscinus et —
Q. iEmiliusPapus censores. Theocritus.
Bion. Moschus. A. C. 275-195. Eratosthenes.
U. C. 478. A. C. 274. 01. cxxvi. 3.
M\ Curius Dentatus HI. Ser. Cornelius Merenda.
U. C. 479. A. C. 273. 01. cxxvi. 4.
C Fabius Dorso Licinus, C. Claudius Canina II. Castra me-

tandi artem Pyrrhus docet Romanes.
U. C. 480. A. C. 272. 01. cxxvii. 1.
L. Papiriiis Cursor II. Sp. Carvilius Maximus II. Samnites,

Bruttii Lucanique domiti. Tarentum captum. Pyrrhus Argos
oppugnans moritur, lapide ictus a muliere. — Zenodotus. Timon.
U. C. 481. A. C. 271. 01. cxxvii. 2.
C. Quintius Claudus, L. Genucius Clepsina.
U. C. 482. A. C. 270; 01. cxxvii. 3.
C. Genucius Clepsina II. Cn. Cornelius Blasio. Antigonus

Carystius et Melampus medici et phys. Cleanthes poeta. Timoeus
hist. Aristarchus Samius, horologiorum inventor. A. C. 270-213.
Aratus. 270-230. Lycon philos.
U. C. 483. A. C. 2G9. 01. cxxvii. 4.
Q. Ogulnius Gallus, C. Fabius Pictor. Primi nummi argentei.

Plin. XXXIII. 3. 13. A. C. 269-215. Hiero ii. regnat Syracusis.
Berosus ?
U. C. 484. A. C. 268. 01. cxxviii. 1.
Ap. Claudius Ci'assus, P. Sempronius Sophus.
U. C. 485. A. C. 267. 01. cxxviii. 2.
M. Alilius Regulus, L. Julius Libo.
U. C. 486. A. C. 266. 01. cxxviii. 3.
N. Fabius Pictor, D. Junius Pera. Universa Italia perpacata

et in IV. regiones qusestorias divisa.
96 TABULA
U. C. 487. A.C. 265. 01. cxxviii. 4.
Q. Fabius Max. GurgesIII. L. Mamilius Vitulus. Volsinii

diruti. A.C. 265-183. Mithridates iv.
U. C. 488. A. C. 264. 01. cxxix. 1.
Ap. Claudius Caudex, M. Fulvius Flaccus. A. C. 264-241.

bellum Punicum i.
U. C. 489. A. C. 263. 01. cxxix. 2.

M. Valerius Max. Messalla, M. Otacilius Crassus.
U. C. 490. A. C. 262. 01. cxxix. 3.
L. Postumius Megellus, Q. Mamilius Vilnius. Solarium a

—
M'. Valerio e Sicilia allatum. Auctor marmoris Parii s. Arunde-
liani. Zeno Cittieus obit. A. C. 262-240. Eumenes i. 262-247.
Antiochus ii. Deus.
U. C. 491. A. C. 261. 01. CXXIX. 4.
L. Valerius Flaccus, T. Otacilius Ci-assus.
U. C. 492. A. C. 260. 01. cxxx. 1.
Cn. Cornelius Scipio Asina, C. Duillius. Navalis victoria ejns-

que triumphus. Columna rostrata ec funale Duillio prselatum ti-
bicine canente. Scipio captivus Poenorum. —Arcesilaus philos.

Manetho ?
'
U. C. 493. A. C. 259. 01. cxxx. 2.
L. Cornelius Scipio, C. Aquillius Florus. Sardi, Corsi et

Hanno a Scipione victi.
U. C. 494. A. C. 258. 01. cxxx. 3.
A. Atilius Calatinus, Q. Sulpicius Paterculus. M. Calpurnii

trib. mil. virtus. A. C. 258. sq. Leonidas ii. Agis iii. Cleom-
brotus II.
U. C. 495. A. C. 257. 01. cxxx. 4.
C. Atilius Regulus Serranus, Cn. Cornelius Blasio II.

HISTORlCili. 1)7
U. C. 496. A. C. 256. 01. cxxxi. 1.
L. Manlius Vulso Longus, Q. Ceedicius, et M. Atilius Regu-

ius II. qui, victis navali prselio Poenis, in Africam trajicit. — Ar-
saces i.
U. C. 497. A.C. 255. 01. cxxxi. 2.
Ser. Fulvius Peetinus Nobilior, M. JEmilius Paulus. Nau-

fragium classis Rom. — Regulus ad Bagradam fl. cum ingenti ser-
pente pugnat, et oppida lxxx. Africse expugnat; sed a Xanthippo
victus capitur. —Theodotus i. regni Bactriani conditor.
U. C. 498. A. C. 254. 01. cxxxi. 3.
Cn. Cornelius Scipio Asina II. A, Atilius Calat. II.
U. C. 499. A. C. 253. 01. cxxxi. 4.

Cn. Servilius Ccepio, C. Sempronius Blasus. Naufragia.
U. C. 500. A. C. 252. 01. cxxxii. 1.
C. Aurelius Cotta, P. Servilius Geminus. P. Sempronius So-

phus et M. Valerius Max. Messalla censores. A. C. 252-182.
Philopoemen. — Ctesibius mechan.
U.C. 501. A.C. 251. 01. CXXXII. 2.
L. Ctecilius Metellus, C. Furius Pacilus.
U. C. 502. A. C. 250. 01. cxxxii. 3.
C Atilius Regulus, L. Manlius Vulso Longus II. Classis

iterum paratur a Romanis. L. Metelli victoria ad Panormum.
M. Regulus a Poenis Romam missus. Ti. Coruncanius primus
Pontifex Max. e plebe creatur, primusque jus civile publice docel
s. respondet.
U. C. 503. A. C. 249. 01. cxxxii. 4.
P. Claudius Pulcer, L. Junius Pullus. Claudius auspiciis

contemtis mari male pugnat, et M. Claudium Glyciam, viatorem
suum, dictatorem dicit.
U. C. 504. A. C. 248. 01. cxxxiii. 1.
C. Aurelius Cotta II. P. Servilius Gemimia II. Hamilcar,

Delph. et Var. Clas. Livius. 1
-
98 TAKUL.^
Carthalonis successor, ex Italia in Siciliam venit. A. C. 248-

182. Hannibal.
U. C. 505. A. C. 247. 01. cxxxiii. 2.
L. Ccecilius Metellus II. N. (M.) Fabius Buteo. Lilybsei et

Drepani obsidio. Victorise Hamilcaris. A. C. 247-227. Seleu-
cus II. Callinicus s. Pogon. 247-221. Ptolemssus iii. Euergeta.
U. C. 506. A. C. 246. 01. cxxxiii. 3.
M. Otacilius Crassus II. M. Fabius Licinus.
U. C. 507. A. C. 245. 01. cxxxiii. 4.
M. Fabius Buteo II. C. Atilius Bulbus.
U. C. 508. A. C. 244. 01. cxxxiv. 1.
A. Manlius Torquatus Atticus, Sempronius Bliesus

C. II. —
Apollonius Pergseus. — Apollonius Rhodius.
U. C. 509. A. C. 243. 01. cxxxiv. 2.
C. Fundanius Fundulus, C. Sulpicius Gallus. Tiridates.
U. C. 510. A. C. 242. 01. cxxxiv. 3.
C. Lutatius A. Postumius Albinus. Lutatius Han-

Catulus,
uonem ad jEgates vincit. Postumium, quia flamen Mart, est, a
sacris recedere vetat L. Csecilius Metellus Pont. Max. Primus
Praetor peregrinus.
U. C. 511. A. C. 241. 01. cxxxiv. 4.

A. Manlius Torquatus Atticus II. Q. Lutatius Cerco. Finis
belli Punici i. Sicilia fit prov. Rom. Falisci capti et in planum
translati. L. Csecilius Metellus Pont. Max. Palladium servat ex
incendio sedis Vestge. A. C. 241-238. Bellum Africanum Posno-
rum cum mercenariis, ab Hamilcare confectura. Romani a Poenis
postulant, ut Sardinia decedant et impensas in apparatum belli
factas solvant.
U. C. 512. A. C. 240. 01. cxxxv. 1.
C Claudius Centho, M. Sempronius Tuditanus. Floralia insti-

uta. Livius Andronicus. — Demetrius ii. Aristides Milesius et
Philenus Agrigent. hist. A. C. 240-196. Attains i.
HISTORICiE. J)9
U. C. 513, A. C. 239. 01. c.xxxv.2.

C. Mamilius Turinus, Q. Valerius Falto. A. C. 239-168. En-
nius. Cf. Cell. xvii. 21.
U. C. 514. A. C. 238. Ol. cxxxv. 3.
TL Sempronius Gracchus, P. Valei'ius Falto. Hie Gallos vin-

cit; ille Ligures, deinde Sardos Corsosque: unde Sardi venales.
U. C. 515. A. C. 237. 01. cxxxv. 4.

L. Cornelius Lentulus Caudinus, Q. Fulvius Flaccus. Bella
cum Boiis et LIguribus gesta.
U. C. 516. A. C. 236. 01. cxxxvi. 1.
P. Cornelius Lentulus Caudinus, C\ Licinius Varus. Ludi sffi-
culares tertii, ad quos spectandos Hiero Romam venit. — Cleome-

nes III. rex Spart.
U. C. 517. A. C. 235. 01. cxxxvi. 2.
T. Manlius Torquatus, C. Atilius Bulbus II. Janus iterunti
clausus. V. Liv. i. 19.
U. C. 518. A. C. 234. 01. cxxxvi. 3.
L. Postumius Albinus, Sp. Carvilius Maximus. C. Atilius

Bulbus et A. Postumius Albinus censores jurare cives cogunt, se
ducturos uxores. A. C. 234-149. M. Porcius Cato Censorius.
234-206. Cn. Nsevius.
U. C. 519. A. C. 233. 01. cxxxvi. 4.
Q. Fabius Max. Verrucosus, M. Pomponius Matlio. Sardi et

Ligures devicti. Hamilcar partem Hispaniae expugnat.
U. C. 520. A. C. 232. 01. cxxxvii. 1.
M. JEmilius Lepidus, M. Publicius Malleolus. C. Flaminius

trib. pi. agraria lege lata a patre de Rostris detrahitur.
U.C. 521. A. C. 231. 01. cxxxvii. 2.
M. Pomponius Matho II. C. Papirius Maso. Sardinia et

Corsica provincise Rom. Papirius in monte Albano primus tri-
umphat. Primum divortium. V. Gell. iv. 3. xvii. 21. Dionys. ii.
UNIVERSITY j
100 TABULA
U. C. 522. A. C. 230. 01. cxxxvii. 3.
M. JEmilius Barbula, M. Junius Pera. Bellum Illyricum.

C. et L. Coruncanii legati, rnissi ad Teutam, Illyrici reginara, in-
terBciuntur. A. C. 230-221. Antigonus ii. Doson.
U. C. 523. A. C. 229. 01. cxxxvii. 4.

L. Postumius Alhinus II. Cn. Fulvius Centumalus. Illyriis
pax data. Incrementa rei Punicae in Hispania. Ibi Hamilcari
succedit Hasdrubal gener,
U. C. 524. A. C. 228. 01. cxxxviii. 1.
Sp. Carvilius Maximus II. Q. Fahius Max. Verrucosus II.

Honores Romanis habiti a Grsecis. Pactio in Hispania cum Has-
drubale facta, ne Pceni Iberum transirent belli causa.
U. C. 525. A. C. 227. 01. cxxxviii. 2.
P. Valerius Flaccus, M. Atilius Regulus. Quatuor prsetores

primum creati, et duo missi cum imperio in Siciliam Sardiniamque
provincias. A. C. 227-224. Seleucus in. Ceraunus.
U. C. 526. A. C. 226. 01. cxxxviii. 3.
M. Valerius Messalla, L. Apustius Fullo. Bellum cum Insu-

bribus et Boiis.
U. C. 527. A. C. 225. 01. cxxxviii. 4.

L. JEmilius Papus, C. Atilius Regulus. Atroces pugnse cum
Gallis ad Faesulas et Pisas. Atilius perit ; iEmilius triumphat et
Britomarum aliosque principes Gallorum accinctos in Capitolium
ducit.
U. C. 528. A. C. 224. 01. cxxxix. 1.
T. Manlius Torquatus II. Q. Fulvius Flaccus II. Boii se de-

dunt. — Hero mechan.
U. C. 529. A. C. 223. 01. cxxxix. 2.
C. Flaminius Nepos, P. Furius Philus. Quia ob multa prodi-
gia vitio videntur creati, revocantur : sed non parent senatui, et
victis Insubribus Liguribusque invito eo triumph?int. A. C. 223-
188. Antiochus in. Magnus.
HISrORICiE. 101
U. C. 530. A. C. 222. 01. cxxxix. 3.
M. Claudius Marcellus, Cn. Cornelius Scipio Calvus. Insubres

et Gaesatee victi ad Clasticlium a Marcello, et Britomarus horum
rex csesus. Spolia opima et triumphus Marcelli. Insubres dediti.
A. C. 222-130. Pacuvius. Aristarchus Crit,
U. C. 531. A. C. 221. 01. cxxxix. 4.
P. Cornelius Scipio Asina, M. Minucius Rufus. Istii victi.

Hannibal succedit Hasdrubali. A. C. 221-204. Ptolemeeus iv.
Philopator. 221-179. Philippus in. rex Maced.
U. C. 532. A. C. 220. 01. cxl. 1.
L. Veturius Philo, C. Lutatius Catulus, quibus vitio creatis
BufFecti sunt 31. Mmilius Lepidus II. M. Valerius Leevinus.

Illyricum bellum a Demetrio Phario renovatum. —Artabanus i.
Q. Fabius Pictor hist.
U. C. 533. A. C. 219. 01. cxl. 2.
M. Livius Salinator, L. Mmilius Paulus. Pineo Illyriorum

regi pax datur. Consules post triumphum accusantur et Livius
damnatur. Hannibal Saguntura capit, transitque Pyrenseos et
Alpes. Archagathus artem naedicam primus Romse exercet.
Agesipolis in. Lycurgus. Chilo.
U. C. 534. A. C. 218. 01. cxl. 3. (Liv. xxi. 6.)
P. Cornelius Scipio, Ti. Sempronius Longus. A. C. 218-201.

bellum Punicum ii. Praelia ad Ticinum et Trebiam. Cn. Scipio,
Hanno et Hasdrubal in Hispania, — Zoilus.
U. C. 535. A. C. 217. 01. cxl. 4. (Liv. xxi. 57.— xxii. 34.)
Cn. Servilius Geminus, C. Flaminius Nepos II. et M. Atilius

Regulus II. Pugna ad Thrasymenum lacura. Q. Fabius Max.
Cunctator diet, et M. Minucius Rufus mag. eq. Cn. et P. Scipi-
ones, Hasdrubal, Mandonius et Indibilis in Hispania.
U. C. 536. A. C. 216. 01. cxli. 1. (L. xxii. 35.)

C. Terentius Varro, L. Mmilius Paulus II. Pugna Cannen-
fiis. Hannibal Capuee hybernat. Pacuvius Calavius. Vibius Vir-
102 TABUL/E
rius,Decius Magius, Perolla. Servi et capitis rei armantur. M.

Claudius Marcellus ad Nolanvfugat Hannibalera.
U. C. 537. A. C. 215. 01. cxli. 2. (L. xxni. 24.)
Ti. Scfnpronius Gracchus, L. Postumius Alhinus III. eoque

mortuo M. Claudius Marcellus II. sed mox, ne duo plebeii con-
sules sint, Q. Fahius Max. Verrucosus Cunctator III. Hierony-
mus, Hieronis nepos et successor, occiditur. Marcellus ad Nolam
iterum victor. Res in Hispania, Sardinia, et Sicilia gestae. Phi-
lippus Poenoium socius.
U. C. 538. A. C. 214. 01. cxli. 3. (L. xxiv. 9.)
Q. Fahius Max, Verrucosus Cunctator IV. M. Claudius Mar-

cellus III. Tertia ad Nolam pugna. Volones, duce Ti. Graccho,
Hannonem vincunt. Syracusse oppugnantur a Marcello. Bellum
Philippe infertur.
U. C.539. A. C. 213. 01. cxli. 4. (L. xxiv. 43.)

Q. Fahius Max. Cunctaloris filius, et Ti. Sempronius Gracchus
II. Scipiones amicitiam jungunt cum Syphace, et Poeni cum
Gala, patre Masinissee.
U. C. 540. A. C. 212. 01. cxlii. I. (L. xxv.2.)

Q. Fuliius Flaccus III. Ap. Claudius Pulcer. Publicanorum
fraus, vis et pcena. Pueri xvii. annis minores conscribuntur.
Tarentum proditur Hannibali. Marcii vatis carmina et ludi Apol-
linares. Capua circumsidetur. Ti. Gracchus fraude hospitis pe-
rit. M. Centenius Penula et Cn. Fulvius Flaccus a Pceno victi,
Marcellus expugnat Syracusas,et Archimedes necatur. Scipiones
in Hispania pereunt. L. Marcius dux iis suffectus.
U. C. 541. A. C. 211. 01. cxLii. 2. (L. xxvi. 1.)
Cn. Fulvius Centumalus II. P. Sulpicius Galha Max. Hanni-

bal frustra Romam petit. Capua capta et incolaj cpesi aut ven-
diti. P. Cornelius Scipio anno setatis xxiv. proconsul creatur in
Hispaniam.
U. C. 542, A. C. 210. 01. cxlii. 3. (L. xxvi. 22.)
M. Claudius Marcellus IV. M. Valerius Lavinus II. In Sicilia

HISTORICiE. 103
debellatur. Carthago Nova capta a Scipione. Cn. Fulvius Cen-

tumalus ad Herdoneam victus. — L. Cincius Alimentus prsetor
Siciliee JC. et hist.
U. C. 543. A. C. 209. 01. cxlii. 4. (L. xxvii. 6.)
Q. Fulvius Flaccus IV. Q. Fahius Max. Verrucosus V. Primus

Curio max. ex plebe. C. Valerius flamen Dialis jus priscum in
senatum veniendi usurpat. Aurum vicesimarium promitur. Ta-
rentum proditur Fabio. Hasdrubal a Scipioue victus. Edesco,
Mandonius, Indibilis, Massiva.
U. C. 544. A. C. 208. 01. cxliii. 1. (L. xxvii. 21.)

M. Claudius Marcellus V. T. Qui7itius Crispimis, qui pereunt.
Philippi fortuna varia.
U. C. 545. A. C. 207. 01. cxliii. 2. (L. xxvii. 34.)
C Claudius Nero, M.Livius Salinator II. qui Hasdrubalem ad

Metaurum csedunt et triumphant. Coloni maritimi et Volones
scribuntur milites. Hannibal in Bruttios repulsus bisque victus a
Nerone. — Mago, Hanno et Hasdrubal a Scipione et M. Silano
victi ; Philippus, Achsei, Acarnanes, Boeoti et Euboei a P. Sul-
picio proc. Attalo et ^tolis. — Primi nummi aurei. V. Plin.
xxxiii. 3. 13.
U. C. 546. A. C. 206. 01. cxliii. 3. (L. xxviii. 10.)

L. Veturius Philo, Q.Ccecilius MeteUus. Masinissa transit ad
Scipionem, qui Poenos ex Hispania pellit, et ad Syphacem in Afri-
cam trajicit. Seditio in castris Scipionis, eo segrotante orta, et
ludi funebres ab eo editi. Deditio Mandonii et Indibilis. A. C.
206-191. Nabis.
U. C. 547. A. C. 205. 01. cxliii. 4. (L. xxviii. 38.)

P. Cornelius Scipio (Africanus), P. Licinius Crassus Dives,
JC. et Pont. Max. Scipio in Sicilia cum Catone qusestore, et C.
Lselius in Africa. Locri capti. Q. Pleminii crudelitas. —A. C.
205-123. Polybius.
U. C. 548. A. C. 204. 01. cxliv. 1. (L. xxix..ll.)

M. Cornelius Cethegus, P. Sempronius Tuditanus. Philippo
104 TABUL.*
pax datur. Mater Idaea a Pessinunte Romam advecta et excepta
a P. Cornelio Scipione Nasica, viro bonorum optimo et summo
JCto. Syphax, ducta Hasdrubalis filia, societatem init cum Pcenis,
et Scipio in Africam trajicit. M. Cornelius acerbas qusestiones
habet in Etruria. Lex Cincia de donis et numeribus, a M. Cincio
Alimento trib. pi. lata. M. Livius Salinator et C. Claudius Nero
censores severi et discordes. A. C. 204-181. Ptolemseus v. Epi-
phanes.
U. C. 549. A. C. 203. 01. cxliv. 2. (L, xxx. 1.)
Cn. Servilius Capio, C. Servilius Geminus. Castra Syphacis

et Hasdrubalis incensa a Scipione, Lselio et Masinissa. Rex ca-
pitur, et Masinissa venenum mittit Sopbonisbse. Mago et Hanni-
bal in Africam revocantur. Mors Fabii.
U. C. 550. A. C. 202. 01. cxliv. 3. (L. xxx. 26.)

M. Servilius Pulex Geminus, T. Claudius Nero. Hannibal ad
Zamam et Vermina vincuntur.
U. C. 551. A. C. 201. 01. CXLIV. 4. (L. xxx. 40.)
Cn. Cornelius Lentulus, P. Mlius Foetus JC. Finis belli
Punici Syphax moritur. Regnum Masinissee ampliatur.

II. Sci-
pionis triumphus et cognomen African!.
U. C. 552. A. C. 200. 01. cxlv. 1. (L. xxxi. 4.)
P. Sulpicius Galba Max. IT. C. Aurelius Cotta. Bella adv.

Philippum, Gallos, Insubres, Ligures et in Hispania, Pleuratus,
Amynander, Attalus, Dardani, Rhodii, Êtoli et Athenienses Ro-
manorum socii. Philippus Atticam diripit.
U. C. 553. A. C. 199. 01. cxlv. 2. (L. xxxi. 49.)
L. Cornelius Lentulus, P. Villius Tappulus. Eadem bella.
U. C. 554. A. C. 198. 01. cxlv. 3. (L. xxxii. 7.)
Sex. jEHus Peetus Catus JC. T. Quintius Flamininus. Hie, ex

quaestore consul factus, terra, et L. Quintius frater mari bellum
adv. Philippum et Graecos, ejus socios, gerit, Achaei diu dubii
Romanis junguntur opera Aristaeni praetoris. Cato foeneratores
HISTORICiE. 105
fugat e Sardinia, et sumtus a sociis in cultum prsetorum factos

minuit tollitve.
U. C. 555. A. C. 197. 01. cxlv. 4. (L. xxxir. 27.)
C. Cornelius Cethegus, Q. Minucins Rufus. Gallia Cispad.

subacta. Sex praetores primum creati. ^ Philippus ad Cynosce-
phalas vincitur a T. Qiiintio et pacem petit, ^toli superbi. Acar-
nanes Roraanis se dedunt. Antiochus bellum molitur adv. Pto-
lemaeura et Romanes. Attali mors. A. C. 197-158. Eume-
nes II.
U. C. 556. A. C. 196. 01. cxlvi. 1. (L. xxxiii. 24.)
L. Furius Purpureo, M. Claudius Marcellus. Boeti Romanis

irati. Leges pacis Philippo datae. Grseciae libertas Isthmiis Indis
a praecone proclamata jussu T. Quintii. Gallorum clades.
Antiochi expeditiones. Triumviri epulones primum fiunt.
U. C. 557. A. C. 195. 01. cxlvi. 2. (L. xxxiii. 42.)
L. Valerius Flaccus, M. Porcius Cato, orator, JC. et hist. Pe-

cuarii damnati. Ver sacrum. Antiochus, ^toli et Nabis sus-
pecti. Hannibal, severus sufes, cives ofFendit potentes, et, ne
Romanis dedatur, ad Antiochum profugit. Lex Oppia de cuitu
mulierum abrogatur, invito Catone. Egregius hie imperator
omnes cis Iberum Hispanos subigit arraisque privat; et ex ferra-
riis argentariisque magna instituit vectigalia. Na-
Ti. Quintius
bidem ad pacem petendam compellit, et Argivorum libertatem
Nemeorum die promulgari jubet.
U. C. 558. A. C.194. 01. cxlvi. 3. (L. xxxiv. 42. 54.)
P. Cornelius Scipio Africanus II. Ti.Sempronius Longus.

Sex. jElius Partus et C. Cornelius Cethegus censores. Loca
senatoria in ludis Rom. secreta a populo. Galli victi. T, Quin-
tius per Graeciam Italiamque triumphans invehitur.
U. C. 559. A. C. 193. 01. cxlvi. 4. (L. xxxiv. 54.)

L. Cornelius Merula, Q. Minucius Thermus. Prima Mega-
lasia quos ludos primum senatus a populo secretus spectat.
;
Leg'ati Antiochi. Poenorum et Masinissae discordia. Res in His-

Delph. et Far. Clus. Livhts. K
106 TAHULvE
paniis et Gallia Cisalp. gestse. Foeneratorum fraus et avaritia
coercitsc.
U. C. 560. A. C. 192. 01. cxlvii. 1. (L. xxxv. 10.)

L. Quintius Flamininus, Cn. Domitius Ahenobarbus. Bellum
ab Antiocho, Nabide et Êtolis paratur. Hispani et Galli devicti.
— Artaxias r.
U. C. o()l. A. C. 191. 01. CXLVII. 2. (L. xxxv. 24.)
P. Cornelius Scipio Nasica, M\ Acilius Glabrio. Philopcemen.

Nabis ab Altxameno fraudulenter inteificitur. Antiochus, in
Grseciatn accitus ab jElolis,' opera Thoantis, principis ^tolorura,
multos Grseccs sibi conciliat, lepudiatque Hannibalis consilia :
sed victus ab Acilio ad Thermopylas Ephesum transraittit. Phi-

lippus, socius Rom, oppugnatione Lamise absistere jubetur. iEto-
loriim animi franguntur. Boii, Ligures et Hispani victi. A. C.
191-159. Terentius.
U. C. 562. A. C. 190. 01. cxlvit. 3. (L. xxxvii. 1.)
L. Cornelius Scipio Asiaticus, C. Lcelius. P. Scipio Africa-

nus legatus fratris. iEtoIi inducias segre impetrant. L. Scipio
in Asiara transit, et Antiocho ad Magnesiam victo datpacem.
U. C. 563. A. C. 189. 01. cxlvii. 4. (L. xxxvii. 47.)
M.
Fulvius Servins Nobilior, Cn, Manlius Vulso. -iEtolis
responsum a senatu, et perdomitis pax datur. Decern legati

triste
componunt res Asise. T. Quintius Flaminius et M. Claudius

Marcellus censores. Gallogrseci a Manlio devicti. Lacedaemonii
a Philopoemene ad rauros diruendos, revocandos exules et leges
Lycurgi abrogandas compelluntur.
U. C. 564. A. C. 188. 01. cxlviii. 1. (L. xxxviii. 35.)

M. Valerius Messalla, C. Livius Salinator. Leges de novis
civibus latse, et conditionespacis cum Antiocho factae. Cn. Man-
lii impeditum per Thraciam iter.
U. C. 565. A. C. 187. 01. cxlviii. 2. (L. xxxviii. 42.)

M. MmiliusLepidus, C. Flaminius. Cn. Manlius etM. Fulvius
HISTORIC.^:. 107
opera araicorum impetrant triumphum. Scipio Africanus a Petil-

liis arcusatur, et L. Sripio Asiaticiis frater damnatur, auctore M.
Catone, et adversante Ti. Sempronio Graccho, inimico et mox
genero P. Scipionis. Luxuriee peregrinse origo ab exercitu Man-
lii Asiatico invecta. Ligures domili. A. C. 187-176. Seleucus
IV. Philopator.
U. C. 566. A. C. 186. 01. cxlviii. 3, (L. xxxix. 6.)
Sp. Postumius Alhinus, Q. Marcius Philippus. Qugestio et

SC. de Bacchanalibus. Q. Marcius in saltu (Marcio) a Liguribus
circutnventus. Celtiberi victi. Taurilia. Ludi Grseci, atbleta-
rum certamen et venatio a M. Fulvio primum data. Ludi L. Sci-
pionis ab artificibus Asiaticis editi.
U. C. 567. A. C. 185. 01. cxlviii. 4. (L. xxxix. 23.)

Ap. Claudius Pulcer, M. Sempronius Tuditaniis. Gniecoruin
et Eumenis quereloe de Philippe, qui legatoium Rom. sententia
graviter otfensus belli consilia agitat. Res in Hispania Liguria-
que gestae.
U. C. 568. A. C. 184. 01. cxlix. 1. (L. xxxix. 32.)
C. Claudius Pulcer, L. Porcius Licinus. M. Poroius Cato

et L. Valerius Flaccus censores. Legati Rom. missi in Grceciain
etDemetrius a Philippo patre Roniam. P. Cornelius Ceihegns,
mortuo prsetore urbano, utramque jurisdictionem accipit. Plau- —
tus obit.
31. Claudius Marcdlus, Q. Fabhis Labeo. Philopoemen,

Hannibal et P. Scipio moriuntur. Demetrius et Perseus fratres
discordes. Aquileia, Mutina, Parma et Saturnia colonise. — Phar-
naces i. Lycortas.
Cn. Bcpbius Tamphilus, L. JEmilius Paulus. Philippus invi-

sus Macedonibus. Poridis et Theoxenge facinus. Perseus ac-
cusator fiatris. Contentio Poei\orum cum Masinissa. Res in Li-
guria et Hispaniis gestee.
108 TABULyE
U. C. 571. A. C. 181. 01. cxLix. 4. (L. xl. 18.)
P. Cornelius Cethegus, M. BcbMus Tawphilus. Demetrius

fratris jussu interficitur. Scripta Numse inventa. Prselia cum
Liguribus, Celliberis, Lusitanis, Corsis et Iliensibus facta. Pri-
ma statua aurata. — A. C. 181-147. Ptolemseus vi. Philometor.
181-171. Phraates i. Lex sumtuaria, a C. Orchio trib. pi.
lata.
U. C. 572. A.C. 180. 01. cl. 1. (L. xl. 35.)

A. Postumius Albinus (Luscus), C. Calpurnius Piso, et Q.
Fulvius Flaccus, cujus mater Calpurniummaritum veneno necasse
credebatur. Quaestio de veneficiis. Celtiberi csesi, et Ligures
Apuani in Samnium traducti. Gentius, lUyriorum rex, latrocinii

maritimi reus.
U. C, 573. A. C. 179. 01. cl. 2. (L. xl. 43.)
L. Manlius Acidinus Fulvianus, Q. Fulvius Flaccus, fratres

germani. Lex annalis a L. Villio trib. pi. lata. M. ^milius Le-
pidus et M. Fulvius Nobilior, censores discordes; reconciliantur.
Ti. Sempronius Gracchus propraetor Celtiberiam subigit, Philippe
mortuo Perseus regnum invadit.
U. C. 574. A. C. 178. 01. cl. 3. (L. xl. 59.)

M. Junius Brutus, A. Manlius Vulso. Bellum Istricum.
Iliensium Balarorumque tumultus in Sardinia. —Jesus Siracides.
U. C. 575. A. C. 177. 01. cl. 4. (L. xli. 8.)
C. Claudius Pulcer, Ti. Sempronius Gracchus. Latini, qui Ro-

mam commigraverant, in civitates redire jubentur. Istria pacata.
Balari,Ilienses, Liguresque victi. — Csecilius Statius poeta.
U. C. 576. A.C. 176. 01. cli. 1. (L. xli. 14.)
Cn. Cornelius Scipio Hispallus, Q. Petillius Spurinus et C.

Valerius Lavinus. Latinae instauratse. Sardinia a Ti. Sempro-
nio proc. pacata. Cornelius decedit, et Petillius in Liguria ad
Leti jugum perit. Galli Liguresque perdomiti. Perseus inter
Dardanos Bastarnasque certamina miscet. A. C. 176-163. An-
tiochus V. Epiphanes s. Epimanes.
HISTORICiE. 109
U. C. 577. A. C. 175. 01. clt. 2.
P. Mucins SccEvola, M. jEmilius Lepidus II. Perseus bellum

parat. A. C. 175-137. Mithridates i.
U. C. 578. A. C. 174. 01. cli. 3. (L. xli. 21.)
Sp. Postumius Alhinus Paululus, Q. Mucins Scavola. Per-

seus in Greeciam proficiscitur, solicitatque Pcenos et Acliseos.
iEtolorum bella intestina. In Celtiberia debellatum ab A p. Clau-
dio. Q. Fulvius Flaccus, qui fratrem senatu movet, et A. Postu-
mius Albinus censoies vias sternendas siiice in Urbe, glarea extra
earn substruendas marginandasque locant, et faciunt pontes, car-
ceres in Circo, ova, cet. A. C. 174-128. (al. 147-102.) Luci-
lius.
U. C. 579. A. C. 173. 01. cli. 4. (L. xli. 28.)

L. Postumius Albinus, M. Popilius Lanas. Impensse a sociis
in magistratus Rom. faciendse. Corsi Liguiesque se dedunt.
U. C. 580. A. C. 172. 01. clii. 1. (L. xlii. 9.)
C Popilius Lanas, P. Mlius Ligur, ambo de plebe. Eu-

menes Romanis suspectum facit Persen, qui in eum percussores
mittit. Poenorum et Gulussce contentiones in senatu Rom. Ap-
paratus belli adv. Persea. Primi pistores Rorase. V. Plin. xviir.
11. 28.
U. C. 581. A. C. 171. 01. CLII. 2. (L. xlii. 28.)
P. Licinius O'assus, C. Cassius Longinus. Delectus acrior.

Legationes et socii Rom. Perseus frustra bellum deprecatur, et
victoria uti nescit. Provincise avare et crudeliter administralse.
— Cotys II.
U. C. 582. A. C. 170. 01. clii. 3. (L. xliii. 4.)
A. Hostilius Mancinus, A. Atilius Serranus. Res in Mace-

donia baud prospere gestae.
U. C. 583. A. C. 169. 01. clii. 4. (L. xliii. 11.)

Q. Marcius Philippus II. Cn. Servilius Ceepio. C. Claudius
Pulcer et Ti. Sempronius Gracchus censores, qui delectum edicto
adjuvant, sed ordinem equestrem publicanosque offendunt. Res
110 TABULA
a M'i'rcio bene gestee in Macedonia. Lex Voconia testamentaria,
a Q. Voconio Saxa trib. pi. lata. Gentius et Eiimenes suspecti.
Rhodiorum stulia postulatio. A. C. 169-116. Ptolemseus vii.
Euergeta s. Physcon.
U. C. 584. A. C. 168. 01. cliii. 1. (L. xliv. 17.)
L. JEmilius PaulusII. C. Licinius Crassus. Perseus Rho-

dios et Antiochum solicitat, et Eumeni, Gentio Gallisque pecu-
niam promissam non solvit. L. Anicius prsetor Illyricum expug-
nat et Gentium capit. Eclipsis lunse prgsdicta a C. Sulpicio Gallo.
Perseus ad Pydnam ab ^milio victus, et in Samotbracia captus.
C. Popilius Lsenas legatus punit Rhodios, et Antiochum, virga
circumscriptum, a bello Ptolemaeo inferendo absterret. Libertini
in tribum Esquilinam a censoribus conjecti. — Metrodorus pbilos.
et pictor.
U. C. 585. A. C. 167. 01. cliii. 2. (L. xlv. 16.)
Q. yElius Pectus, 31. Junius Pennus. Rhodiis dubium datur

responsum. Macedonia et Illyricum provinciee Rom. Trium-
phus et ^milii, a Ser. Sulpicio Galba militibusque frustra impe-
ditus, et Anicii. Oratio ^milii de sua fortuna. A. C. 167-135.
Judas, Jonathan et Simon fratres, Maccabeei s. Hasmonaei.
U. C. 586. A. C. 166. 01. cliii. 3. (L. xlv. 44.)
M. Claudius Marcdlus, C Sulpicius Gallus. Prusiae adventus

et humilitas. Eumenes Italia excedere jubetur, ferturque lex, ne
cui regi Romam liceat.
U.C. 587. A. C. 165. 01. cliii. 4.
T. Manlius Torquatus JC. Cn. Octavius. Rhodii deprecantes

in societatem Rom. recipiuntur.
U. C. 588. A. C. 164. 01. cliv. 1.
A. Manlius Torquatus, Q. Cassius Longinus. Mors Persei.

L. ^milius Paulus et Q. Marcius Philippus censores. Hie me-
lius horologium in publico, ille Minervam, Phidise opus, in eede
Fortunse ponit.
HISTORICiE. Ill
U. C. 589. A. C. 163. 01. cliv. 2.

Ti. Semp7'onius Gracchus II. J\I. Juventins Thnlna, qui prae
Isetitia moritur. C, Siilpicius Callus, in Gifieciam et Asiam mis-
sus, insolenter agit, et civitates aliquot dissociat a foedere Achaico.
Legati Rom. concordiam restituunt inter PtolemaDos fratres, Phi-
lometorem et Physconeni, opesque regnorum niinuere jubentur.
A. C. 163-161. Antiochus v. Eupator puer, cujus tutor est
Lysias.
U. C. 590. A. C. 162. 01. cliv. 3.
P. Cornelius Scipio Nasica Corculum, C. Marcius Figulus,

P. Cornelms Lentuhis, Cn. Domitius Ahenoharbus. Res in Cor-
sica, Liguria et Lusitania gestae. Ptolemoso Physconi a fratre
Cyprus datur jussu senatus Rom.
U. C. 591. A. C. 161. 01. CLIV. 4.
M. Valerius Messalla, C. Fannius Straho. Lex Fannia sum-

tuaria. SC. de philosophis et rhetoribus Urbe pellendis. A. C.
161-149. Demetrius i. Soter.
U. C. 592. A. C. 160. 01. clv. 1.
L. Anicius Gallus, M. Cornelius Cefhegus, qui paludes Pomti-

nas exsiccare coepit. Cn.Tremellio trib. pi. qui M. iEmilii Lepidi
Pont. Max. (qui etiam bis consul fuerat, et proximo anno princeps
senatus quintum lectus est) majestatem verbis violaverat, mulcta
dicta. — Nicander poeta.
U. C. 593. A. C. 159. 01. clv. 2.
Cn. Cornelius Dolahella, M. Fulvius Nobilior. Lex de ambitii

lata. P. Cornelius Scipio Nasica Corculum (qui primus clepsy-
dram et sub tecto dedicavit) et M. Popilius Lsenas censores tol-
lunt circa forum statuas. Plin. xxxiv. 6. 13.
U. C. 594. A. C. 158. Ol. clv. 3.
M. JEmilius Lepidus, C. Popilius Lcenas II. Ptolemseorum

discordia a senatu Rom. iterum sublata. C. Fannius legatus in
Dalmatiam et Illyricum missus. M. Fulvius proc. de Eleatibus,
112 TABDLiE
Liguriee populo, tiiumphat. — Hipparchus Niceeensis mathem.

A. C. 158-136. Attalus ii. Philadelphus.
U. C. 595. A. C. 157. 01. clv. 4.
Sex. Julius Casar, L, Aurelius Orestes. Ariarathes, regno

Cappad. ab Oropherne pulsus, sua virtute et Attali opera restitui-
tur. M. Cato in Africam missus propter perpetuas Poenorum cum
Masinissa contentiones.
U.C. 596. A. C. 156. 01. clvi. 1.
L. Cornelius Lentulus Lupus, C. Marcius Figulus II. JC.

Bellum Dalmaticum. Lex ^lia cle comitiis, et Fufia, ne omnibus
diebus fastis legem ferre liceret.
U. C. 597. A. C. 155. 01. clvi. 2.
P. Cornelius Scipio Nasica Corculum II. M. Claudius Mar-

cellus II. Carneades, Diogenes Babyl. et Critolaus philosophi et
legati ab Atheniens. Romam missi, et, Catone auctore, mox di-
missi. Prusias Attalo bellum infert et eo abstinet jussu senatus

Rom. In eo tractatur causa exulum Achaicorum. Bella cum
Lusitanis, Liguribus et Dalmatis gesta.
U. C. 598. A. C. 154. 01. clvi. 3.
Q. Opimius, L. Postumius Albinus et M\ Acilius Glahrio.

Ligures victi. Ptolemseorum et Prusise Attalique bellum et pax,
a Romanis composita. M. Valerius Messalla et C. Cassius Lon-

ginus censores. —
Pacuvius. A. C. 154-124. Mithridates v.
U. C. 599. A. C. 153. 01. clvi. 4.
Q. Fulvius Nobilior, T. Annius Luscus, qui primi Kal. Jan.

magistratum ineunt. Bella in Hispaniis gesta. Bellum Prusise
et Attali Romanorum opera finitum. Lex Scatinia de nefanda
Venere? — Nicander poeta et Philo Byzant. mathem.
U. C. 600. A. C. 152. 01. clvii. 1.
M. Claudius Marcellus III. L. Valerius Flaccus. Poenis exer-

citum grandem cogentibus, bellum suadet M. Cato, adversante
P. Scipione Nasica, qui legatus Carthaginem mittitur. Mar-
HISTORICiOi. 113
cellus in Celtiberia Nercobricis, Bellis et Tittis dat inducias, et
Cordubam condit. — Crates Mallotes.

U. C. 601. A.C. 151. 01. CLvii. 2.
L. Licinius Lucullus, A. Postumius Alhinus orator, et qui
Greece historiam scripsit. Masinissa nuntiat, Poenos bellum stru-
ere, et decern legati Carthaginem mittuntur. Celtiberia a Mar-
cello pacata. Bellum a Lucullo Vaccseis, Caucensibus et Inter-
catiensibus illatum. Ser. Sulpicius Galba, propraetor et vir elo-
quentissimus. XXX. Lusitanorum millibus perfidia trucidatis,
Viriathini belli causa extitit.
U. C. 602. A. C. 150. 01. clvii. 3.
T. Quintius Flamininus, M\ Aciiius Balbus. Bellum Poeno-

rum cum Masinissa. Achoeorum exules reducti, annitentibus Po-
lybio et P. Scipione. — Agatharchides. A. C. 150-100. Libri
Maccab. scripti.
U. C. 603. A. C. 149. 01. clvii. 4.
L. Marcius Censorinus, M\ Manilius JC. Bellum Punicum

III. Virtus Scipionis. Lex Calpurnia, prima de repetundis, lata
a L. Calpurnio Pisone trib. pi. qui etiam annales scripsit et ora-
tiones, consulque fuit a. U. 619. et censor, 632. Andriscus s.
Pseudophilippus Macedoniam occupat.
U. C. 604. A. C. 148. 01. clviii. 1.
Sp. Postumius Albinus, L. Calpurnius Piso Cfesonius. Prusias

Nicomedi filio insidians hujus jussu occiditur. Masinissa decedit,
et P. Scipio iEmilianus inter liberos ejus regnum dividit. P. Sci-
pio Nasica et P. Juventius Thalna adv. Andriscum missi. A. C.
148-145. Alexander Bala rex Syrise.
U. C. 605. A. C. 147. 01. clviii. 2.
P. Cornelius Scipio JEmilianus (Africanus Numantinus, ado-

lescens, sedilitatem petens) C. Livius Drusus Mamilianus JC.
Andriscus a Q. Coecilio Metello Macedonico bis victus ei traditur
a Byra Thracise regulo. Scipio Megara, Nepherim, aliasque Car-
thaginis partes, preeter Byrsam, et castra Hasdrubalis expugnat.
Deiph. et Var. Clas. Livius. L
114 TABULA
Bellum Achaicum et Disei molimina. Metellus triumphal, etptimna

aedem ex marmore facit cum porticu.
U. C. 606. A. C. 146. 01. clviii. 3,
Cn. Cornelius Lentulus, L. Mummius Achaicus. Excidium

Carthaginis et Corinthi. A. C. 146-140. bellum cum Viriatho
Lusitanorum duce.
U. C. 607. A. C. 145. 01. clvui. 4.
Q. Fabius Max. jEmilianus, L. Hostilius Mancinus. Panse-

tius. L. Cassius Hemina. A. C. 145-140, et 130-125. Deme-
trius II. Nicator ; Antiochus vi. Entheus, et tutor ejus Diodo-
tus s. Tryphon.
U. C. 608. A. C. 144. 01. clix. 1.
Ser. Sulpicius Galba, L. Aurelius Cotta.
U. C. 609. A. C. 143. 01. clix. 2.
Ap. Claudius Pulcher, Q. Ceecilius Metellus Macedonicus

Appius victis Salassis injussu populi triumphat assidente in curru
filia, Vestali, ne tribunorum aliquis intercedat. Celtiberi et Nn-
mantini a Metello fusi. P. Scipio, Mummius et L. Csecilius Me-
tellus in Asiam et iEgyptum missi. Lex Didia sumtuaria. A. C.
143-133. Bellum Numantinum.
U. C. 610. A. C. 142. 01. CLIX. 3.
L. Ciecilius Metellus Calvus, Q. Fabius Max. Servilianus.

P. Cornelius Scipio et L. Mummius censores discordes. Pseudo-
philippus alter a Cn. Tremellio Scrofd quEostore csesus cum exer-
citu. L. Hostilius Tubulus prsetor, qui palara pecunias ob res
judicandas ceperat, accusatur.
U. C. 611. A. C. 141. 01. CLIX. 4.
Q. Pompeius Rufus Bithynicus, Cn. Servilius Ccepio. D. Ju-

nius Silanus prcetorius, qui Macedoniam provinciam spoliaverat,
a T. Manlio Torquato patre damnatus. Q. Fabius pacem dat
Viriatho.
HlSTORICiE. 1J5
U. C. 612. A. a 140. 01. CLX. 1.
C. Leelius Sapiens, Q. Servilius Capio. Hie Viriathum per

proditores necandum curat; dux militibus invisus com-et psene
bustus. Q. Porapeius, a Numantinis saepius pacem cum
fusus,
iis facit, et metu belli liberatus cam factam inficiatur. Lex Mem-
raia de norainibus virorum, reip. causa absentium, inter reos non
recipiendis.
U. C. 613. A. C. 139. 01. clx. 2.
Cn. Calpurnius Piso, M. Popilius Lcenas. Peregrinarum reli-

gionum cultores et Chaldsei ex Italia pulsi. Lex Gabinia tabel-
laria. P. Scipio et L. Cotta accusati.
U. C. 614. A. C. 138. OL clx. 3.
P. Cornelius Scipio Nasica Serapio, D. Junius Brutus Callai-

cus. Hie Valentiam condit. Popilius ad Numantiam male rem
gerit. C.Matienus, qui exercltum in Hispania deseruerat, graviter
punitur. —
Apollodorus Athen. mythogr. Posidonius Stoicus.
Demetrius Scepsius. Castor chronogr.
U. C. 615. A. C. 137. 01. CLX. 4.
M. jEmilius Lepidus Porcina, C. Hostilius Mancinus. Hie

malis ominibus profectus et fugatus a Numantinis pacem cum iis
facit per Ti. Gracchum, Brutus plurimos Hispaniarum populos

perdomat et transit Oblivionis flumen. Diodotus s. Tryphon rex
Syrise. Lex Cassia tabellaria. A. C. 137-128. Phraates ii.
U. C. 616. A. C. 136. 01. CLxi. 1.
L. Furius Philus, Sex. Atilius Serranus. Gallseci a Bruto

devicti. M. Êmilius a Pallantinis in Vaccseis fugatus damnatnr.
Mancinus Numantinis deditus non recipitur. A. C. 136-131.
bellum servile in Sieilia. Fugitivorum duces Eunus et Cleon.—
L. Attius s. Accius. A. C. 136-133. Attains in. Philometor.
U. C. 617. A. C. 135. 01. clxi. 2.
Ser. Fulvius Flaccus, Q. Calpurnius Piso. Ardysei domiti,

A- C. 135-106. .loannes Hyrcanus.
116 TABULA
U. C. 618. A. C. 134. 01. clxi.3.
P. Cornelius Scipio Mmil. II. Africanus, Nnmantinus, C.
Fuhius Flaccus. Scipio exercitum Hispanicum, licentia, luxu et
ignavia corruptum, ad severam revocat disciplinam. Jugurtha et
C. Marius in ejus castris tirocinia ponunt.
U. C. 619. A. C. 133. 01. clxi. 4.

P. Mucins Sccevola, (Pont. Max.) orator et JC. qui primus
fundavit jus civile ejusque scientiam in familiam Muciam intulit.
L. Calpurnius Piso Frugi. (V. ad U. C. 603.) Pergamus aut po-

tius bona Attali iii. populo Rom. hsereditate relicta. Numantia
a Scipione capta deletur. Seditio, leges agraria? et mors Ti. Sem-
pronii Gracchi trib. pi. Antiochus vii. Euergetes s. Sidetes Hie-
rosolyma obsidet.
U. C. 620. A. C. 132. 01. clxii. 1.
P. Popilius L<£nas, P. Rupilius Lupus. Bellum Asiaticum

ciim Aristonico. Servi victi et capta Enna.
U. C. 621. A. C. 131. 01. CLXII. 2.
P. Licinius Crassus Dives Mucianus, (P. Mucii Scsevolse fra-

ter, JC. orator et Pont. Max.) L. Valerius Flaccus flamen Mart.
Hunc a sacris discedere vetat coUega, qui ipse legibus solvitur.
Q. Csecilius Metellus Maced. et Q. Pompeius censores de plebe.
C. Papirii Carbonis trib. pi. et oratoris contentio cum P. Scipione,
lex tabellaria et rogatio de iisdem tribunis pi. reficiendis. P. Ru-
pilius conficit bellum servile et leges dat Sicilise.
U. C. 622. A. C. 130. 01. clxii. 3.
C. Claudius Pulcher, M. Perperna. Crassus ab Aristonico

victus perit. C. Atinius Labeo trib. pi. legem fert Atiniara, ut
tribuni pi. senatores sint, et Metellum censorem saxo Tarpeio
prsecipitari jubet. Aristonicus a Perperna captus. Antiochus
VII. a Phraate victus perit. Ptolemaeus vii. Euergetes Alexan-
dria pulsus.
U. C. 623. A. C. 129. 01. clxii. 4.

C Sempronius Tuditanus, M\ Aquilius. Ille lapydas debellat,
HISTORICiE. 117
liic conficit reliquias belli Asiatici et fontibus venenum miscet.

C. Gracchus, C. Carbo et M. Fulvius Flaccus, triumviri agris
dividundis, turbas cient, et P. Scipio Afric. adversarius eoruni, in
cubiculo suo exanimis reperilur.
U. C. 624. A. C. 128. 01. clxiii. 1.
Cn. Octavius, T. Annhis Luscus Rufus. A, C. 128-124. Arta-

banus ii.
U. C. 625. A. C. 127. 01. clxiii. 2.
L. Cassius Longinus Ravilla, L. Cornelius China.
U. C. 626. A. C. 126. 01. clxiii. 3.
M. jEmilius Lepidus, L. Aurelius Orestes. Lex Junia, a M.

Junio Penna trib. pi. lata de peregrinis Urbe pellendis. Earn
frustra dissuadet C. Gracchus, qui qusestor in Sardinian! mit-
titur.
U. C. 627. A. C. 125. 01. clxiii. 4.
M. Plautius Hypscsus, M. Fulvius Flaccus, qui sociis civita-

tem Rom. daturus turbas niovet. Cn. Servilii Ceepionis et L. Cas-
sii Longini severa censura et aqua Tepula. Fregellana rebellio a
L. Opimio prsetore oppressa. — Seleucus v.
U. C. 628. A. C. 124, 01. clxiv. 1.
C. Cassius Longinus, C. Sextius Calvinus. A. C. 124-63.

Mithradates vi. Eupator Magnus.
U. C. 629. A. C. 123. 01. clxiv. 2.
Q, Ceecilius Metellus Balearicus, T. Quintius Flamininus.

Baleares s, Gymnesise a Metello expugnatse. M, Fulvius proc.
triumphat de Salluviis, Liguribus et Vocontiis, annoque proximo
de iisdem C. Sextius proc. qui Aquas Sextias condidit. C. Grac-
chi trib. pi. leges Sempronise. — Alexander ii. rex Syrise.
U. C. 630. A. C. 122. 01. clxiv. 3.
Cn. Domitius Ahenobarbus, C. Fanniiis Straho. C. Gracchi et

M. LiviiDrusi tribunorum pi. leges. C. Gracchus, M. Fulvius et
118 TABULiE
Q. Rubrius triumviri colonise Carthaginem deducendoe ex lege, a

Q. Rubric trib. pi. lata. Biturtus, Arvernorum rex, et Allobroges
a Domitio victi. — L. Coelius Antipater, C. Sempronius Asellio,
C. Fannius hist. A. C. 122-97. Antiochus viii. Grypus.
U. C. 631. A. C. 121. 01. cLxiv. 4.
L. Opimius, (unde vinum Opimianum, quod largius provenit

hoc anno) Q. Fabius Max. Allobrogicus. Ab hoc Arverni cse-
duntur et Allobroges ab illius satellitibus C. Gracchus et M.
;
Fulvius Flaccus necantur. Bituitus captus cum filio Cogen-

tiato.
U. C. 632. A. C. 120. 01. clxv. 1.
P. ManiVms, C. Papirius Carho. (V. ad a. U. 621.) L. Cal-

purnius Piso Frugi et Q. Coecilius Metellus Balear. censores,
P. Decius trib. pi. Opimio diem dicit ob caedem civis Rom. in-
demnati.
U. C, 633. A. C. 119. 01. clxv. 2.
L. Aurelius Cotta, L. Ccecilius Metellus Dalmaticus, a quo

subacti Dalmatee. C. Carbo, qui Africano vim attuhsse credeba-
tur, accusatus a L. Licinio Crasso, summo oratore, cantharidis
sumtis judicio se subtrahit. C. Marius Arpinas trib. pi. legem
fert de ambitu, ut pontes augustiores fiant : et viatorem mittit ad
Cottam cos. prehendendum.
U. C. 634. A. C. 118. 01. clxv. 3.
M. Porcius Cato, Q. Marcius Rex, et, Catone mortuo, Q. JEUus

Tubero. Stoeni a Marcio devicti, et Narbo Marcius colonia. Mi-
cipsa mortuo, regnura inter se dividunt Adherbal, Hiempsal et
Jugurtha.
U.C. 635. A. C. 117. 01. clxv. 4.
L. Ccecilius Metellus Diadematus, Q. Mucins Sccevola JC. et

augur. Jugurtha Hiempsalem necat, pellitque Adherbalem, qui
jussu senatus Rom. restituitur.
HISTORICiE. 119
U.-C. 636. A. C. 116. 01. CLxvi. 1.
C. Licinius Geta, Q. Fahius Max. Eburnus. C. Marias de

ambitu postulatus. A. C. 116-81. Ptolemseus vtii. Soter s.
Lath urns.
U. C. 637. A.C.I 15. 01. CLXVI. 2.
M. jEmiHus Scaiirus (orator et princeps senatus) M. Ceecilius

Metellus. C. Marius prsetor.
^milius triumphat de Carnis, et
a Placentia ad Parmam viam munit. Idem leges, cibariam et de
libertinorum sufFragiis, fert, coercetque P. Decium prsetorem non
assurgentem. L. Caecilius Metellus Dalmat. et Cn, Domitius
Ahenob. censores severi.
U. C. 638. A.C. 114. 01. CLXVI. 3.
M\ Acilius Balbus, C. Porcius Cato. Lusitania a C. Mario

pacata. Cato a Scordiscis fusus. Emilia, Licinia et Marcia Ves-
tales damnatse. A.C. 114-95. Antiochus ix. Cyzicenus Phi-
lopator. 114-25. M. Terentius Varro.
U. C. 639. A.C. 113. 01. CLXVI. 4.
C. Cacilius Metellus Caprarius, Cn. Papirius Carho. A. C.

113-100. Cimbri, Teutoni,(a quibus Carbo vincitur) Ambrones et
Tigurini.
U. C. 640. A. C. 112. 01. CLxvii. 1.
M. Livius Drusus, (v. U. 630.) L. Calpurnius Piso Cce-

ad a.
soninus. Scordisci a T. Didio proprset. et Druso victi. Samaria a

Joanne Hyrcano diruta. Adherbal a Jugurtha occisus.
U. C. 641. A. C. 111. 01. CLXVII. 2.
P. Cornelius Scipio Nasica, Serapionis f. L. Calpurnius Piso

Bestia. A.C. 111-106. bellum Jugurthinum. Charmadas, Clito-
machus, ^schines, Metrodorus, Diodorus philosophi.
U. C. 642. A. C. 110. 01. CLXVII. 3.
M. Minucius Rufus, Sp. Postumius Albinus. Jugurtha Ro-

tnse C. Basbium trib. pi. corrumpit, occiditque Massivam. Nova
pax ignominiosa.
120 TABULyE
U. C.643. A. C. 109. 01. clxvii. 4.
Q. Cacilius Metellus Nuniidicus, M. Junius Silanus. lUe Ju-

gurtham ssepius fugat ; hie a Cimbris vincitur. A. C, 109-32. At-
ticus. M. jEmilius Scaurus et M. Livius Drusus censores. lUe
coUega mortuo abdicat, tribiinis carcerem minitantibus. Via JE-
milia et pons Mulvius opera ejus.
U. C. 644. A. C. 108. 01. clxviii. 1.
Ser. Sulpicius Galba orator, Q. Hortensius, M. Aurelius Scau-

rus orator. Marii inimicitise cum Metello, et insidiae Jugurthse
structse.
U. C. 645. A. C. 107. 01. clxviii. 2.
C. Marius, L. Cassius Longimis, M, ^milius Scaurus II.

Cassius a Tigurinis csesus cum L. Pisone et exercitu. Jugurtha
et Bocchus, Maurorum rex, a Mario ssepius victi. Lex Coelia ta-
bellaria, et Thoria agraria.
U. C. 646. A. C. 106. 01. clxviii. 3.
C. Atilius Serranus, Q. Servilius Ctepio. Hie diripit Tolosam

aurumque Tolosanum intervertit. Jugurtha a Boccho traditur
Syllse, superbo qusestori Marii. Lex Servilia judiciaria, et Acilia
de repetundis. —Judas Aristobulus. A. C. 106-88. Ptolemseus
IX. s. Alexander i. 106-48. Cn. Pompeius M. 106-43. M. Tul-
lius Cicero.
U. C. 647. A. C. 105. 01. clxviii. 4.
P. Rutilius Rufus orator, JC. et philos. Cn. Manlius Maxi-

mus. Hujus etCsepionis exercitus a Cimbris occidione occisi. M.
Scaurus a Boiorige captus et necatus. Imperium Csepioni abro-
gatum. Servile bellum in Campania a P. Vettio equite Rom.
concitatum et a L. Lucullo prsetore oppressum.
U. C. 648. A. C. 104. 01. clxix. I.
C. Marius II. C. Flavius Fimbria. Lex Domitia de sacerdo-

tiis. A. C. 104-99. bellum servile in Sicilia. Salvius s. Try-
phon, et Athenio duces fugitivorum. Sylla Marii legatus Gallos
fundit, et Copillum regulum capit. A. C. 104-77. Jaunseus
Alexander.
HlSTORICiE. 121
U. C. 649. A. C. 103. 01. clxix. 2.
C. Marius III. L. Aurelius Orestes. Cilices piratee a M. An-

tonio prsetore domiti. C. Memmius, T. Albutius, M, Junius
Silanus et M. Scaurus accusantur. Cimbri a Celtiberis, Thraces
a Pisone, et servi a L. LucuIIo fusi. Artemidorus geogr.
U. C. 650. A. C. 102. 01. clxix. 3.
Marius IV. Q. Lutatius Catulus. Ad Aquas Sextias pri-

C.
mum Ambrones a Mario victi, deinde Teuton! et captus Teutobo- ;
dus. Q. Numidicus et C. Caprarius Cgecilii Metelli, fratres pa-

trueles, censores. L. Apuleii Saturnini tribunatus, leges et con-
tentiones cum Q. Metello cans. C. Memmio et Q. Servilio Cse-
pione quGestore urb. Q. Metelli oratio de maritandis ordinibus.
U. C. 651. A. C. 101. 01. CLXIX. 4.
C. Marius V. M\ AquiUius. Cimbri a Mario et Q. Catulo in
campis Raudiis occidione occisi. Fugitivi ab Aquillio victi. Pub-

licius Malleolus, matre necata, primus culeo insutus et in mare
prsecipitatus est. Apuleius, opera Marii satellitumque ejus,
occiso A. Nonio, per vim tribunus pi. fit, et Marius consul, pecu-
nia per tribus divisa.
U. C. 652. A. C. 100. 01. clxx. 1.
C. Marius VI. L. Valerius Flaccus. Leges Servilise C. Glau-

cii preetoris. C, Memmius candidatus consulatus occiditur.
Apuleii tribunatus, leges novae, conspiratio cum C. Glaucia, C.
Saufeio qusestore perfidoque Mario, et occisio. Exilium Q. Me-
telli. —Afranius, C. Titius et Sex. Turpilius poetse.
U. C. 653. A. C. 99. 01. clxx. 2.
M. Antonius orator, A, Postumius Albinus. Bellum servile
a M. Aquillio confectum. Sex. Titii tribunatus, leges, contentio

cum M. Antonio et exilium. Q. Metelli reditus. P. Furius trib.
pi. a populodiscerptus. A. C. 99-44. C. Julius Caesar.
U. C. 654. A. C. 98. 01. clxx. 3.
Q. Cacilius Metellus Nepos, T. Didius Vivius. Lex Ceecilia

Didia de modo legum promulgandarum per trinundinum et de
Delph, et Var, Clas. Livius. M
122 TABULiE
duabus rebus una lege non per saturam ferendis sen conjungendis.
M'. Aquillius, repetuudarum reus, a M. Antonio defenditur. L.
Valerius Flaccus et M. Antonius censores. In Asia Q. Mucius
Scsevola praetor et P. Rutilius Rufus legatus aut pro qusestore
(v. ad a. U. C. 647.) coercent publicanorum injurias. —Arta-
vasdes i.
U. C. &55. A.C. 97. 01. clxx. 4.
Cn. Cornelius Lentulus Clodiamis, P. Licinius Crassus, Lex

Licinia sumtuaria. Anni magni conversio. A. C. 97-93. Seleu-
cus VI. Epipbanes.
U. C. Q5Q. A. C. 96. 01. clxxi. 1.
Cn. Domitius Ahenobarbus, C. Cassius Loiiginus. Cyrenarum

regnura testamento Ptolemsei Apionis translatum ad Romanos.
Cekiberi a T, Didio et virtute Sertorii saepius victi. —Meleager
Anthol.
U. C. 657. A.C, 95. 01. clxxi. 2.
L. Licinius Crassus JC. et orator, homo luxuriosus, Q. Mucius

Sctevola JC. et Pont. M. collegae in omnibus magistratibus, prse-
ter censuram. Lex Licinia Mucia de civitate sive civibus regundis,
ne quis sit pro cive, qui non sit civis ; quae praecipua fuit causa
belli Italici. C. Norbanus trib. pi. diem dicit Q. Servilio Cae-
pioni. — Antiochus x. Eusebes.
U.C. 658. A.C. 94. 01. clxxi. 3.
C. Coelius Caldus, L. Domitius Ahenobarbus. Hispanice, a T.

Didio et P. Crasso pacatae, a X. legatis ordinatae.
U. C. 659. A. C. 93. 01. clxxx. 4.
C. Valerius Flaccus, M. Herennius. Praetura et ludi L. Syl-

lae. Censura Cn. Domitii Ahenob. et L. Licinii Crassi. —Antio-
chus XI. et Philippi Philadelphi. A. C. 93-88. Demetrius iii.
Eucaerus et Philippus. 93-49. Lucretius.
U. C. 660. A. C. 92. 01. clxxii. L

C. Claudius Pulcher^ M. Perperna. Injusta condemnatio et
HISTORIC.^. 123
exilium Rutilii. (V. ad a. U. 654.) Sylla Tigranem expellit Cap-

padocia. M. Livii Drusi oratoris tribunatus et leges. —Q. iElius
Tubero JC.
U. C. 661. A. C. 91. 01. CLxxii. 2.

L, Marcius Philippus orator, Sex. Julius Ccesar. Drusus so-
ciorum patronus domi occisus. A. C. 91-88. bellum sociale s.
Marsicura et Italicum. — Sadducsei, Pliarissei, Esseni, Synedrium.
L. Cornelius Sisenna hist.
U. C. 662. A. C. 90. 01. clxxii. 3.
L. Julius Ccesar, P. Rutilius Lupus. Hi male res gerunt adv.

socios, at bene Marius, Sylla, Cn. Pompeius et Ser. Sulpicius.
Ariobarzanes et Nicomedes regnis pulsi a Mithridate. Lex Varia
Q. Varii Hybridse trib. pi. de majestate ; et Julia de civitate cum
lis sociis communicanda, qui fundi (huic legi) fierent, i. e. ejus
beneficio uti vellent.
U. C. 663. A. C. 89. 01. clxxii. 4.
Cn. Pompeiics Straho, Magni pater, L. Porcius Cato. Leges

Plautiae, M. Plautii Silvani trib. pi. de judiciis cum equitibus et
senatu communicandis, et de vi armatis hominibus. Lex Plautia
Papiria C. Papirii Carbonis (trib. pi.) de civitate sociis danda. P.
Licinius Crassus et L. Julius Caesar censores socios, novos cives,
rejiciunt in novas postremasque tribus. A. Sempronius Asellio
prsetor urb. Romae a foeneratoribus, A. Poslumius Albinus legatus
ab exercitu suo, et Cato consul in praelio a C. Marii filio necatur.
A. C. 89-62. bellum Mithridaticum.
U. C. 664. A. C. 88. 01. clxxiii. 1.
L. Cornelius Sylla, Q. Pompeius Rufus. P. Sulpicii Rufi tri-
bunatus, leges (ut exules revocentur, ut novi cives et libertini dis-

tribuantur per tribus, utque bellum Mithrid. Syllse mandatum,
Mario decernatur) et mors. Bellum civile inter Marium et Syl-
1am. Hie adversarios Urbe pellit, et in Asiain proficiscitur. Ma-
rius cum filio in Africam venit. Q. Pompeius, auctore Cn. Pom-
peio, et filius ejus, gener Syllse, a Sulpicio occisus. Mithridates
M'. Aquillium omnesque Romanos, in Asia negotiantes, trucidari
124 TABULA
jubet. —Sex. Pompeius, JC. et geometra,
frater consulis, Stoicus,
Scymnus. Philo philos. A.'C. 88-84. Antiochus xii. Diony-

sus.
U. C. 665. A. C. 87, 01. clxxiii. 2.
Cn. Octavius, L. Cornelius Cinna. Hie per quatuor annos sae-

vit in Syllanos, et a collega pulsus in Urbem redit scriptis quatuor
exercitibus, quibus ipse et Marius, ex Africa revocatus, et Q. Ser-
torius et Cn. Papirius Carbo prsesunt. Cn. Pompeius proc. qui
utramque partem foverat, fulmine ictus unco trahitur. Mors Oc-
tavii, L. Merulge, Q. Catuli, C. Atilii Serrani, P. Lentuli, C. Cae-
saris, M. Beebii, C. Numitorii, M. Antonii et Crassorum.
U. C. 666. A. C. 86. 01. clxxiii. 3.
C.Marius VII. L. Cornelius Cinna II. et, Mario mortuo, L.

Valerius Flaccus II. qui in Asiam missus, ut Syllse succederet, a
C. Flavio Fimbria legato interficitur. Lex Valeria ab eo lata de
sere alieno. Archelaus, a Sylla aliquoties victus, se et classem ei
tradit. L. Marcius Philippus et M. Perperna censores, Athenae

a Sylla captse. C, (M.) Marius Gratidianus prsetor rem numma-
riam constituit. — Metrodorus geogr.
U. C. 667. A. C. 85. 01. clxxiii. 4.
L. Cornelius Cinna III. Cn. Papirius Carbo. Mithridates a

Fimbria victus ac paene captus.
U. C. 668. A. C. 84. 01. clxxiv. 1.
L. Cornelius Cinna IV. Cn. Papirius Carbo II. Cinna ab ex-

ercitu suo occisus. Pax Mithridati a Sylla data. Mors Fimbriae.
— L. Cornelius Sisenna. A. C. 84-47. Valerius Catullus. 84-
31. C. Sallustius Crispus.
U. C. 6 9. A. C. 83. 01. clxxiv. 2.
L. Cornelius Scipio Asiaticus, C. Junius Norbanus Flaccus.

Pacis conditiones Syllae et ab eo praepositse. Norbanus ab eo
victus, et captus Scipio. Incendium Capitolii. Cn. Pompeius
adolescens tres legiones Syllae adducit, fusisque Bruto, Scipione
HISTORIC/E. 125
et Carbone, Imperator ab eo salutatur. A. C. 83-G9. Tigra-

nes II.
U. C. 670. A. C. 82. 01. clxxiv. 3.
Cn. Papirius Carho III. C. Marius C. F, juvenis xx. annis

minor. L. Damasippus (Brutus) prsetor Marii jussu Q. Scoevo-
1am, L. Domitium, P. Antistium, C. Carbonem Arvinam alios-
que Syllanos nobilesque cives Romse trucidat. L. Murena, ab
Archelao incitatus, Mitbridati bellum infert. Mors Carbonis et
Marii. Praenestini a Sylla occisi. Syllse crudelitas, proscriptio,
leges, dictatura perpetua et cognomen Fausti s. Felicis.
U. C. 671. A. C. 81. 01. CLXXIV. 4.

M. Tullius Deciila, Cn. Cornelius Dolabella. A. Gabinius ad
pacem cum Mitbridate renovandam missus. Cn. Pompeius res
in Africa gerit, — Q. Claudius Quadrigarius, L. Licinius Macer,
Valerius Antias historici. ^nesidemus. — Ptoleraseus x. A. C.
81-66. Ptolemseus xi.
U. C. 672. A.C. 80. 01. CLXxv. I.
L. Cornel. Sylla Felix II. Q. Cacti. Metellus Pius.
U. C. 673. A. C. 79. 01. clxxv. 2.
P. Servilius Isauricus, Ap. Claudius Pulcher. Sylla sponte

privatus.
U. C. 674. A. C. 78. 01. clxxv. 3.
M. Mmilius Lepidus, Q. Lutatius Catulus. Syllse pbthiriasis,
mors, exequise et sepultura in campo Martio. Lepidus Syllso

acta vult rescind!, et cum exercitu Romam venit : sed a Pompeio
victus in Sardiniam fugit ibique moritur.
U. C. 675. A. C. 77. 01. clxxv. 4.
D. Junius Brutus, Mam. Mmilius Lepidus Livianus. A. C.

77-72. bellum Sertorianum. 77-67. bellum piraticum cum Cilici-
bus. Bella cum Thracibus, Sarmatis, Msedis et Dardanis.
U. C. 676. A. C. 76. Ol. clxxvi. 1.
Cn, Octavius M. F. C. Scribonius Curio orator. Res a Cn.

126 TABULA
Pompeio et Q. Metello adv. Sertorium, Herculeium quaestorem
M. Perpernam et a E. Murena adv. piratas gestae. Ora-
ejus et ;
cula Sibyllina undique conquisita.
U. C. 677. A. C. 75. 01. clxxvi. 2.
C. Aurelius Cotta, L. Octavius. Curio succedit Ap. Claudio

mortuo, et cum Dardanis feliciter pugnat. Turbee propter ino-
piam annonsD. Lex Aurelia consulis, ut tribuni pi. alios quoque
magistratus capere possint. Bithynia Romanis hsereditate relicta
aNicomede iii. et pars Libyse a Ptolemseo Apione. Mithridatis
bellura III. et foedus cum Sertorio.
U. C, 678. A. C. 74. 01. clxxvi. 3.
L. Licinius Lucullus, M. Aurelius Cotta. Hie male, ille bene

res gerit adv. Mithridatem. M. Antonii praetoris avaritia, impe-
rium totius orse maritimse et mors. Caesar a piratis captus. C.
Verres praetor urb.
U. C. 679. A. C. 73. 01. clxxvi. 4.

C. Cassius Varus, M. Terentius Varro Lucullus. Lex frumen-
taria ab iis lata. Mithridates, ad Cyzicum et Lemnum a LucuUo
proc. victus, in Pontum profiigit. Dardani a C. Curione proc.
domiti. Deiotarus, Gallograeciae tetrarches, Mithridatis praefectos
csedit. A. C. 73-71. bellum Spartacium s. gladiatorium et ser-
vile adv. Spartacum; Crixum, Q^nomaum et Publipora gestum.
A. C. 73-71. C. Verris praetura Sicula.
U. C. 680. A. C. 72. 01. clxxvii. 1.
L. Gellius Publicola, Cn. Cornelius Lentulus Clodianus. M.

Lollius Palicanus trib. pi. Sertorius a M. Perperna, perfido
amico, occi&us, et hie a Cn. Pompeio.
U. C. 681. A. C. 71. 01. CLXXVII. 2.
P. Cornelius Lentulus Sura, Cn. Aufidius Orestes. M. Cras-

sus prietor et Cn. Pompeius de fugitivis triumphant. Calagurrita-
norum pertinacia,
U. C. 682. A.C. 70. 01. clxxvii. 3.
Cti. Pompeius Magnus, M. Licinius Crassus Dives. Foenera-

HISTORICiE. 127
tores in Asia a LucuUo coerciti. Lex a Pompeio lata de tribunicia

potestate restituenda, et Aurelia judiciaria a L. Aurelio Cotta
praetore, ut judicia senatoribus, equitibus ac tribunis esrariis com-
munia essent. Machares Mithridatis f. amicus Romanorum. M',
Acilio Glabrione proet. judicium exercente, Cicero accusal Ver-
rem. L. Gellius Publicola, Cn, Cornelius Lentulus Clod, censores.
— C. Trebatius Testa, A. Cascellius, C. Camillus, L. Octavius
Balbus, Verrius Flaccus, A. Ofilius, Alfenus Varus, Hostilius ct
Aterius JCti. Posidonius. Geminus. Vitruvius. Cornelius Ne-
pos? A. C. 70-18. Virgilius.
U. C. 683. A. C. 69. 01. clxxvii. 4.
Q. Hortensius orator, Q. Ccecilius MeteUus Crelicus. Tigra-

nocerta a Lucullo capta. Capitolium a Q. Catulo dedicatum.
A. C. 69-58. Phraates in.
U. C. 684. A. C. 68. 01. clxxviii. 1.
L. Cacilius MeteUus, Q. Marcius Vatia Rex. Creta a Q.

Metello proc. subacta. A. C. 68-64. Antiochus xiii. Asiaticus
et Seleucus.
U. C. 685. A. C. 67. 01. clxxviii. 2.
C. Calpurnius Piso, M\ AcUius Glabrio. Hie successor Lu-

cullo missus. Bellum piraticum Cn. Pompeio cum infinita potes-
tate mandatum et intra paucos dies confectum. Leges latae ;
Acilia Calpurnia de ambitu ; Gabinise A. Gabinii trib. pi. de foe-
nere, de uno iraperatore adv. praedones creando, utque mense toto

Febr. senatus daretur legationibus ; Roscia theatralis L, Roscii
Othonis trib. pi. Maniliee C. Manilii trib. pl.de libertinorum suf-
fragiis, et de bello Miihrid. Pompeio mandando ; Cornelia C.
Cornelii trib. pi. de edictis perpetuis. A. C. 67-35. Hyrcanus
et Aristobulus fratres, hujusque filii Alexander et Antigonus.
U. C. 686. A. C. 66. 01. clxxviii. 3.
M\ jEmilius Lepidus, L. Volcatius Tullus. Prsetura Cicero-

nis, L. Catilinee, P. Vatinii, et C. Aquillii Galli JC. et auctoris
Aquillianarum formularum de dolo male, stipulatione, cet. A. C.
66-62. res a Pompeio in Asia gestai adv. Mithridatem et Tigra-
128 TAKULiE
nen, horuraque filios, Pharnacen et Tigranen. A. C. 66-51.

Ptolemeeus xii.Auletes, Cleopatra, Berenice, Archelaus.
U. C. 687. A. C. 65. 01. clxxviii. 4.
L. Aureliiis Cotta, L. Manlius Torquatus. Q. Lutatius Ca-

tulus et M. Licinius Crassus censores. Lex Papia C. Papii trib.
pi. de peregrinis Urbe pellendis. Csesaris sedilitas et munus gla-
diat. A. C. 65-8. Horatius.
U. C. 688. A. C. 64. Ol.cLxxix. 1.
L. Julius Ctesar, C. Marcius Figulus.
U. C. 689. A. C. 63. 01. clxxix. 2.
M. Tullius Cicero, C. Antonius. Conjuratio Catillnaria op-

pressa. Hierosolyma a Pompeio capta. Lex Caecilia de ambitn,
et Atia de sacerdotiis. P. Cornelii Lentuli Spintheris sedilis cur.
ludi magnifici et dibapha Tyria. LucuUi triumphus et luxus.

Mors Mithridatis. Csesar Pont. Max. Augustus nascitur.
U. C. 690. A. C. 62. 01. clxxtx. 3.
D. Junius Silanus, L. Licinius Murcena. Bellum Mithrid. a

Cn. Pompeio confectum ; Pontus et Syria provincise Rom. regna-
que Asiae divisa. M. Catonis tribunatus et ejus Ciceronisque
contenlio cum Q. Metello Nepote. Sacra Bonse Dese a P. Clo-
dio poUuta. C. Antonius proc. Macedoniam prov. avare admi-
nistrat : unde biennio post damnatur.
U. C. 691. A. C. 61. 01. CLXXIX. 4.
M. Piipius Piso Calpurninnus, M, Valerius Messalla Niger.

Triumphus Pompeii. L. Domitii Ahenobarbi eedilis cur. ludi. C.
Octavius et C. Julius Csesar prsetores. Q. Tullius Cicero pro-
praetor Asia. P. Clodius reus, stuprator sororura et quaestor in
Sicilia.
U. C. 692. A. C. 60. 01. clxxx. 1.
L. Afranius, Q. Ceecilius Metellus Celer. Conspiratio Cse-

saris, Pompeii et Crassi. L. Flavii trib. pi. lex agraria. Csesar
proprietor Gallise uit.
HISTORICiE. 129
U. C. 693. A. C. 59. 01. clxxx.2.

C. Julius Ccesar, M. Calpurnius Bibulus. Leges Julise, agraria,
de provinciis ordinandis et de repetundis. P. Clodius, a P. Fon-
teio adoptatus, a C. Herennio et Csesare ad plebem traducitur.
L. Vettii indicis turbse et mors. P. Vatinii tribunatus et leges de
repetundis deque Galliis cum Illyrico in quinquennium Csesari
decernendis. Macedonia a C. Octavio bene administrata.
U. C. 694. A. C. 58. 01. clxxx. 3.
L. Calpurnius Piso Ccesoninus, Csesaris socer, A. Gahinius.

(V. ad a. U. 685.) P. Clodii Pulchri tribunatus et leges. Exilium
Ciceronis. Prsetura L, Domitii Ahenobarbi, C. Memmii Gemelli,
L. Flavii, L. Cornelii Lentuli Cruris et P. Nigidii Figuli. M. M-
railii Scauri sedilitas, theatrum et ludi. A. C. 58-49. res a Cee-
Germania et Britannia gestae adv. Ariovistum, Or-
sare in Galliis,
getorigem, Dumnorigem, Cativolcura, Ambiorigem, Cassivelau-
—
num, Vercingetorigem, Commium, al. Orbilius Pupillus Graram.
U. C. 695. A. C. 57. 01. clxxx. 4.
P. Cornelius Lentulus Spinther, Q. Ccecilius Metellus Nepos.

Ciceronis reditus. Cyprus Ptolemseo erepta lege Clodia a M.
Catone propraet. Pompeii procuratio frumentaria cum imperio
infinite. Clodii contentiones cruenlae cum tribunis pi. Cice-
roni faventibus, T. Annio Milone, P. Sextio, C. Cestilio, M. Cis-
pio, T. Fadio Gallo, M'. Curio, Q. Fabricio, C. Messio. A. C.
57. ad 17. p. C. n. T. Livius.
U. C. 696. A. C. 56. 01. clxxxi. 1.
Cn. Cornelius Lentulus Marcel linus, L. Marcius Philippus.

Clodii sedilitas cur. novaque molimina. Reductio Ptolemsei regis
jEgyptii, a C. Porcio Catone trib. pi. et senatu impedita, a P.
Lentulo et Pompeio frustra expetita, et ab A. Gabinio, quern rex
corruperat, perfecta. Macedonia a L. Pisone proc. et Syria ab
A. Gabinio proc. male administrata. A. C. 56-37. Orodes i,
U, C. 697. A. C. 55. 01. clxxxi. 2.

Cn. Pompeius Magnus //. M. Licinius Crassus Dives //. Le-
ges Pompeiae, judiciaria ac de parricidiis ; et Trebonia, a C. Tre-
Delph, el Var. Clas, Livius. N
130 TABULvE
bonio Aspro trib. pi. lata, ut Pompelo Hispaniae, Crasso Syria

Partliicumque bellum in quinquennium, et Ceesari Gallise cum
Illyrico in aliud quinquennium decernerentur. Pompeii theatrum
et ludi. Hispanise per legates ejus, L. Afranium et M. Petreium,
administratse.
U. C. 698. A. C. 54. 01. clxxxi. 3.
L. Domitius Ahenobarbtis, Ap. Claudius Pulcher. Prsetura

Milonis, M. Catonis, Cn. Domitii Ahenob. P. Servilii Vatise
Isaur. et Ser. Sulpicii Galbse, Absolutio A. Gabinii, P. Vatinii,
M. Scauri et Cn. Plancii. Tribunatus Q. Mucii Sceevolse. Ex-
peditio Parthica malis om.inibus, intercedente C. Ateio Capitone
trib. pi. et infeliciter suscepta a M. Crasso.
U. C. 699. A. C. 53. 01. clxxxi. 4.
Cn. Domitius Calvinus, M. Valerius Messalla. M. Crassus in

bello Parthico peril. Clodius a Milone interficitur. Q. Pom-
peius Rufus trib. pi. rogatione lata, ut Cn. Pompeius dictator
diceretur, in carcerem conjicitur a senatu.
U. C. 700. A. C. 52. 01. clxxxii. 1.
Cn. Pompeius Magnus ///. solus, a quo mense Sextili coUega

asciscitur socer Q. Ceecilius Metellus Pius Scipio. Milonis exi-
lium. Leges Pompeias de ambitu, devi, de provinciis ; et Csecilia
de censura restituenda, quae sublata erat lege Clodia. Parthi

victi a C. Cassio, qusestore M. Crassi. A. C. 52-15. Proper-
tius.
U. C. 701. A. C. 51. 01. CLXXXII. 2.
M. Claudius Marcellus, Ser. Sulpicius Rufus, summus JC. et

orator. M. Tullius Cicero proc. Ciliciffi et Cypri. M. Calpur-
nius Bibulus proc. Syriao. Q. Minucius Thermus propr. Asiae.
P. Attius Varus propr. Africse. A. C. 51-48. Ptolemseus xiii.
Dionysius.
U. C. 702. A. C. 50. 01. clxxxii. 3.
L, JEjnilius Paulus, C. Claudius Marcellus. Ap. Claudius

Pulcher et L. Calpurnius Piso Caeson. censores ultimi, populi suf-
HISTORICiE. Ifil
fragiis creati. C. Sallustius hist, senatu motus. M. Coolius llu-

fus et M. Octavius scdiles cur. C. Titius, C. Curtius, M. Cato ii.
et M. Livius Drusus prsetores. Tribunatus C. Scribonii Curionis,

a Csesare corrupti, et lex viria et aliraentaria. — Conon.
U. C. 703. A. C. 49. 01. CLxxxii. 4.
C. Claudius MarceUus, L. Cornelius Lentulus Cms. SCtum

(le exercitu a Csesare dimittendo, et de Galliis L. Domitio Ahenob.
ac M. Considio Noniano tradendis. Bellum civile inter Coesarem
etPompeium. T. Labienus Csesarem deserit. L. Afranius et M.
Petreius ad llerdam victi. Cajsaris dictatura ac leges Julise. M.
iEmilius Lepidus praetor iirb, et Urbi prsefectus. — M. Manilius.
A. C. 49-17. Tibulliis.
U. C. 704. A. C. 48. 01. clxxxiii. 1.
C. Julius Casar II. P. Servilius Vatia Isauricus. M. Caelii

Rufi, praet. novarumque tabularum auctoris, et Milonis molimina
ac mors. Pugna Pharsalica ct mors Cn. Pompeii. Bellum Alex-
andrinum, et bibliothecse Alexandr. conflagratio. Honores in
Ceesarem coUati. A. C. 48-30. Ptolemaeus xiv. Puer et Cleo-
patra.
U. C. 705. A. C. 47. 01. clxxxiii. 2.
C Julius CcBsar Dictator II. qui M Antonium mag.

. eq. dixit,
et in paucos dies consules fecit Q. Fufium Calenum et P. Vati-
nium. Prsetura C. Sallustii. Tribunatus turbulentus P. Cornelii
Dolabellse, L. Trebellii et C. Asinii Pollionis. Cura Urbis M-
Antonio mandata. Bellum Africanum. — C.Trebatius Testa JC. et
trib. pi.
U. C. 706. A. C. 46. 01. clxxxiii. 3.
C. Julius Ccesar III. et Diet. iii. M. jEmilius Lepidus cos. et

mag. eq. Pugna ad Thapsum. Mors Afranii, Petreii, Fausti
Syllee, Q. Scipionis, M. Catonis Uiicensis, et JubjE, Caesaris
novi honores, triumphi quatuor, spectacula, instituta, leges et
fasti. Bellum Hispaniense. Preetores decem. Prsetura M. Junii
Bruti Csepionis et D. Junii Bruti Albini. — D. Laberius et Publius
Syrus.
132 TABUL>E
U. C. 707. A. C. 45. 01. clxxxiii. 4.

C. Julius Casar IV. et Diet. iv. M. JEmilius Lepidus II. et
mag. eq. nisi potius Caesar solus fuit consul, et sufFecti deinde
Q. Fabius Max. C. Trebonms, et C. Caninius Rehilus. Pugna
Mundensis. Mors Cn. Pompeii, T. Labieni et P. Vari. Fuga
Sex. Pompeii. Prsetores xiv. Ca^saris triumphus, superbia, dic-
tatura perpetua aliique honores summi ac divini.
U. C. 708. A. C. 44. 01. cLxxxiv. 1.
C. Julius Ccesar V. et Diet. v. M. Antonius, P. Cornelius

Dolabella. Magistri equitum M. JEmilius Lepidus et C. Oc-
tavius. Praetoies xvi. et sediles vi. Magistratus in plures
annos a Ca^sare ordinati. Csesaris opera, vasta consilia, arrogan-
tia, csedes, sepultura, testamentum. M. Antonii et C. Octavii
molimina, artes et discordia, Sex. Pompeii varia fortuna et recon-
ciliatio cum senatu. M. Brutus et C. Cassias in Macedoniam
Syriamque abeunt.
U. C. 709. A. C. 43. 01. clxxxiv. 2.
C. Vibius Pansa, A. Hirtius ; C. Julius Ccesar Octavianus, Q.

Pedius ; P. Fentidius, C. Carrinas. Dolabella et Antonius hos-
tesjudicati. Bellura Mutinense. Mors Hirtii et Pansse. Trium-
viratus et proscriptiones Octaviani, Antonii et Lepidi. Mors Cice-
ronis aliorumque. M. Brutus, C. Cassius et D. Brutus lege
Pedia damnati absentes. —Sosigenes. A. Sabinus. Gratius. Corn.
Severus. C. Pedo Albinovanus. A. C. 43. ad 17. p. C. n. Ovi-
dius.
U. C. 710. A. C. 42. 01. clxxxiv. 3.
L. Munacitis Plancus, M. jEmilius Lepidus II. Sicilia a

Sex. Pompeio occupata. Divini honores Csesari, Divi filio, de-
creti. Prselium Philippense et mors C. Cassii, M. Bruti et Q.
Hortensii. — Fundanius. P. Nigidius Figulus obit.
U. C. 711. A. C. 41. 01. CLXXXIV. 4.

L. Antonius, P. Servilius Vatia Isauricus. Agri proscriptorum
prsemiaque divisa veteranis tumultuantibus, aut promissa tantum,
et data demum a. U. 722. L. Antonii et Fulvise conspiratio. Bel-
JlJSTORICyE. 138
lumPerusinum. M. Antonii et Cleopatrae amores. Ti, Claudius

—
Nero prsetor, pater Tiberii Imp. T. Valgius Rufus. L. Vurius.
Plotius Tucca. M. Annseus Seneca.
U. C. 712. A. C. 40. 01. CLxxxv. 1.
Cn. Domitius Calvinus II. C. Asinius Pollio, (summus orator,

hist, etpoeta, qui et primus bibliothecam publ. extruxit) L. Cor-
nelius Balhus et P. Canidius Crassus. Trucidatio Perusinorum
urbisque incendium. Syria a Parthis, duce T. Labieno, et Italia
a Sex. Pompeio vastatur. M. Antonius cum Sex, Pompeio bel-
lum movet adv. Csesarem sed opera L. Cocceii Nervse, Asinii
;
PoUionis et Msecenatis pax Brundisina componitur firmaturque

nuptiis Octavise. Imperium Rom. inter triumviros iterum dividi-
tur. Q. Salvidieni conjuratio et mors. Lex Falcidia C. Falcidii
trib. pi. testamentaria de legatis. M. Vipsanii Agrippse pra^tura
urb. et ludi.
U. C. 713. A. C. 39. 01. clxxxv. 2.
L. Marcius Censorinus, C. Calvisius Sabinus. Consules in
VIII. annos, et plures in annum designati. Pax Puteolana fit

cum Sex. Pompeio, plebe ob famem sseviente, et impunitas datur
proscriptis. Cn. Domitius de Cerretanis, et Pollio de Parthinis
triumphat. A. C. 39-36. P. Ventidius Bassus, M. Antonii lega-
tus, homo mirae fortunae, Parthos et Labienum devincit, primus-
que triumphat de Parthis. Res prospere ab Agrippa propr. in
Aquitania gestae.
U. C. 714. A. C. 38. 01. clxxxv. 3.
Ap. Claudius Pulcher, C. Norbanus Flaccus. Praatores lxvii.

Triumviri reip. constituendse in alterum quinquennium. Aradii
et Judaei a C. Sosio, Antonii legato, domiti. A. C. 38-35. hel-
ium Siculum cum Sex. Pompeio, ab Agrippa confectum. Sex.
Pompeii Menae s. Menodori fraudulenta molimina. A. C. 38-3.
Herodes M.
U. C. 715. A. C. 37. 01. clxxxv. 4.
M. Vipsanius Agrippa, L. Caninius Gallus, T. Statilius Tau-

134 TABUL/E
rus. Portus Julius ab Agrippa factus. Amicitia Caisaris et An-

tonii restituta ab Octavia. —T3eiolarus ii. Polemo t, A. C. 37-
4. p. C. Phraates iv.
U. C. 716. A. C. 36. 01. clxxxvi. 1.
L. Gellius Puhlicola, M. Cocceius Nerva, L. Munacius Plan-

cus J[. p. Sulpicius Quirinus. Agrippa, devictis Sex. Pom-
peio praefectisque ejus, Demochare et Apollophane, corona aurea
rostrata donatur. Cn. Domitius triumphat de Hispanis, a quibus
aurum accepit coronarium. Honores Csesari et Agrippae decreti.
Lepidus, Csesari infestus et a legionibus corruptis desertus, hono-
res amittit praeter pontificatum max. Res ab Antonio adv. Par-
thos, et a P. Canidio Crasso, ejus legato, in Armenia, Iberia et
Albania gestee.
U. C. 717. A. C. 35. 01. clxxxvi. 2.
L. Cornificius, Sex. Pompeius Sex. F. Sex. Pompeius profugus,

reparato in Asia bello, ab Antonii legatis, C. Furnio et M. Titio,
occiditur. Japydse, Dalmatse et Pannonii a Csesare subacti.
U. C. 718. A. C. 34. 01. clxxxvi. 3.
L. Scribonius Libo, M. Antonius II. L. Sempronius Atrati-

mis, Paul. jEmilius Lepidus, C. Mcmmius, M. Ilercnnius. Sa-
lassi a M. Valerio Messalla domiti. Antonius Artavasden dolo
capit et Armenian! dat filio suo ex Cleopatra suscepto.
U. C. 719. A. C. 33. 01. clxxxvi. 4.
C. Julius Ceesar Octavianus II. L. Volcatius Tullus ; P. Au-
tronius Pieius, L. Flavius, C. Fonteius Capito, (ad unguem fac-

tus homo) M. Acilius Aviola, L. Vinucius, L. Laronius. Agrippse
eedilitas, opera publica, ludi. Mathematici ab eo pulsi Urbe.
Dalmatse a T. Statilio Tauro subacti. Portions Octaviee et biblio-
theca in ea.
U. C. 720. A. C. 32. 01. clxxxvii. 1.
Cn. Domitius Ahenob. C. Sosius ; L. Cornelius, N. Valerius.

Caesar et Antonius bellura parant. Octaviae repudium. Con-
HISTORIC^:. 135
sules ad Antonium abeunt, L. Plancus et M. Titius ad CvBsarem,

cui testiimentum Antonii produnt.
U. C. 721. A. C. 31. 01. cLxxxvii. 2.
Casar Octav. III. M. Valerius Mcssalla Corvinus

C. Julius
orator; M. Titius, Cn. Pompeius. Prseliiim navale ad Actium
ludique Actiaci. Agiippa vexillo coeruleo donatus. C. Cilnius
Msecenas eq. Rom. Urbi Italiseque prsefectus.
U. C. 722. A. C. 30. 01. clxxxvii. 3.
C Julius Ccesar Octav. IV. M. Licinius Crassus ; C. Antistius

Vetus, M. Tullius Cicero, oratoris f. et L. Scenius Balbinus.
Mors Antonii et Cleopatrse.Csesar iEgypto in provincise for-
mam redactse Cn. Cornelium Galium equitem dat prsefectum
Augustalem. Legati Phraatis, Tiridates ab eo pulsus et Herodes
ad Caesarem veniunt. P. Canidius, Cassius Parmensis aliique
occisi. M. Lepidus
juvenis, bellum in Italia moliens, a Msecenate
necatur. Novi honores Csesari hoc et proximo anno decreti.
—
Diodorus Sic. ApoUonius Sophista Lexicogr. Parthenius. A. —
Cornelius Celsus. Didymus. Hyginus. Aretas.
U. C. 723. A. C. 29. 01. clxxxvii. 4.
C. Julius C(ssar Octav. V. Sex. Apuleius ; Potitus Valerius

Messalla, C. Furnius, C. Cluvius. Triumphi Caesaris. Janus
tertium clausus. Consultatio Csesaris cum Agrippa et Maecenate
habita de imperio deponendo. Daci, Bastarnae, Moesi, Getas
Thracesque a M. Licinio Crasso, Hispani a T. Statilio Tauro, et
Treviri a Nonio Gallo subacti.
U. C. 724. A. C. 28. 01. cLxxxviii. 1.
C. Julius Ccesar Octav. VI. M. Vipsanius Agrippa II. v\poI-

linis in templum cum bibliotheca dedicatum. Ludi Ac-
Palatio
tiaci qninquennales gymnicique. Census actus a Csesare et
Agrippa. Senatus purgatus suppletusque, et census senatorum
ampliatus. Praetores x. et cura aerarii binis Preetoriis man-
data.
U. C. 725. A. C. 27. 01. clxxxviii. 2.
C. Julius Ceesar Octav. VII. M. Vipsanius Agrippa HI. Cse-

136 TABUL/E
sar sententia L. Munacii Planci Augustus appellatus. Ejus slmu-

lata oraiio de imperio deponendo. Vota decennalia. Divisio
pro vinci arum, et fiscus. August! iter in Gallias Hispaniasque
susceptum, et census Galliarura actus. M. Valerius Messalla Aqui-
taniam in provincise forniam redigit et triumphal. Sex. Pacuvius
trib. pi.
U. C. 726. A. C. 26. 01. clxxxviii. 3.
C Julius C(Bsar Octuv. Augustus VIIL T. Statilius Taurus

II. Egnatius et M. Lollius prsetores. Scelera, infamia et mors
Corn. Galli. (V. ad a. U. 722.) M. Messalla primus prsef. Urbi.
Sex. Apuleius ex Hispania triumphat. M. Egnatii Rufi prset.

arrogantia. Septa Julia exornat Agrippa. —iEmilius Macer
poeta.
U. C. 727. A. C. 25. 01. clxxxviii. 4.
C Julius Casar Octav. Augustus IX. M. Junius Silanus.

Ob Cantabrorum rebellionem Augustus Tarraconem secedit. Sa-
lassi ab A. Terentio Varrone Mursena; Cantabri a C. Antistio
Vetere ; Astures a T. Carisio ; Celtee a M. Vinucio subacti.
Augusti tropaeum in Alpibus, et titulus Imperatoris. Amynta
mortuo Gaiatia cum Lycaonia in provincise formam redacta.
Templum Neptuni, Argonautarum porticus, diribitorium, Thermae
et Pantheon, opera Agrippee.
U. C. 728. A. C, 24. 01. clxxxix. 1.
C Julius Caesar Octav. Aug. X. C. Korhanus Flaccus. Janus

iterum clausus, Augusto ex Hispania reduce, Senatus jurat in
acta Augusti, isque legibus solvitur. Cantabri et Astures a L.
iEmilio(L. jElio Lamia) domiti. M. Lollius primus Gallogreeciam
obtinet. Infausta expedilio M\\\ Galli, prsefecti Aug. ^gypti, in
Arabiam felicem. M. Claudius Marcellus, Octavise f. et gener
Augusti, sedilis cur. Ti. Claudius Nero quaestor.
U. C. 729. A. C. 23. 01. clxxxix. 2.
C. Julius Casar Octav. Aug. XI. A. Terentius Varro Mu-

rtena ; L. Sestius, Cn. Calpurnius Piso. Tribunicia potestas
Augusti, repudiata dictatura, Augustus e gravi moibo convales-
HISTORIC^. 137
cens opera Antonii Musae. Mors Marcelli. Tiridates et legati

Phraatis Roniam veniunt, et filius Phraatis, obses, ea lege remit-
titur patri, ut caplivi signaque militaria Rom, reddat. Agrippa,
in Syriam missus, Mitylenen secedit.
U. C. 730. A. C. 22, 01, CLxxxix, 3,
M. Claudius Marcdlus Msernimis If. L. Arruntius. Paul,

^milius Lepidus et L. Munacius Plancus ceiisores. Conjuratio
L. Licinii Varronis Muraenae et Fannii Csepionis. Cantabri et
Astures a C. Furnio, et iEthiopes, duce regina, Candace, iEgyp-
tura vastarites, ab ejus prsefecto, C, Petronio, devicti. Augustus
in Siciliam proficiscitur.
U. C, 731. A. C. 21. 01. CLXXXIX. 4.

M. LoUitis, Q. JEmilius Lepidus. Agrippa fit gener Augusti
et prsef. Urbi Augustus in Grseciam et Samum trajicit,
U. C. 732. A. C. 20. 01. cxc. I.
M. Apuleius, P. Silius Nerva. Augustus res ordinat in Asia,

Bithynia, et Syria, ubi a Phraate recipit signa, captivos et spolia,
Crassi et Antonii cladibus amissa, et Indorum legati eum Antio-
chiae adeunt. Viae a praetoriis muniendse et milliarium aureum.
Occiso Artaxia, (Artabaze, Artavasde,) Tigranes Armeniis ab Au-
gusto rex datus et deductus in regnum a Tib. Nerone. Gara-
mantes a L. Corn. Balbo devicti.
U. C. 733. A. C. 19. 01, cxc, 2.
C. Sentius Sahirninus, Q. Lucretius Vespillo ; M. Vinucius,

Vipsanius Agrippa. Morum praefectura aliique honores redeunti
ex Syria Augusto decreti. Ab Agrippa pacatur Gallia et Canta-
bri domantur. — Hillel et Schamai.
U. C. 734. A. C. 18, 01. cxc. 3.
P. Cornelius Lentulus Marcellinus, Cn. Cornelius Lentulus.

Tribunicia potestas ab Augusto in quinquennium suscepta, Agrip-
pa ascito collega et senatus ab iisdem purgatus. Conjuratio M.
;
Egnatii Rufi. Germani a M. Lollio victi. Bathyllus et Py- —

lades.
Delph. ct Var. Clas, Livius. O
138 TABULiE
U. C. 735. A. C. 17. 01. cxc. 4.
C. Furnius, C. Junius Silanus. Ludi sseculares quintum acti.
Lucius Agrippse natus adoptatusque cum Caio fratre ab Augusto.

Lex Julia de adulteriis.
U, C. 736. A. C. 16. 01. cxci. 1.
L. Domitius Ahenohnrhus, P. Cornelius Scipio, L. Tarius

Rufus. Ob ciadem M. Lollii, a Germanis acceptum, Augustus
hoc et proximo anno iu» Gallia, Hispania et Germania res consti-
tuit. T. Statilius Taurus prsef. Urbi. Ludi quinquennales ab
Agrippa editi. Prsetura urb. Tiberii et Drusi fratrum. Pannonii
et Norici a P. Silio Nerva, Dentheletse et Scordisci a Claudio Mar-
cello victi. A. C. 16-19. p. C. n. C. Csesar Germanicus.
U. C. 737. A. C. 15. 01. cxci. 2.
M. Livius Di'iisus Libo, L. Calpurnius Piso. Rliseti et Vin-

delici a Tiberio et Druso, Augusti privignis, domiti.
U. C. 738. A. C. 14. 01. CXCI. 3.
M. Licinius Crassus, Cn. Cornelius Lentulus. Agrippa Asise,

Ponti et Judaeoe res ordinat, et Bosporum, a Scribonio quodam
occupatum, dat Polemoni.
U. C. 739. A. C. 13. 01. cxci. 4.
Tiberius P. Quintilius Varus. Ludi votivi

Claudius Nero,
Augusto Romara reverso facti. Theatrum Corn. Balbi dedicatur,
et ab Augusto theatrum Marcelli, Mortuo M. Lepido, Augustus
pontificatum max. suscipit. Idem tribuniciam potestatem sibi et
Agrippse in aliud quinquennium prorogat. Pannonii solo Agrip-
pse adventu coerciti.
U. C. 740. A. C. 12. 01. cxcii. 1.
M. Valerius Messalla Barbatus, P. Sulpicius Quii-imis, C. Val-

gius Rufus poeta, C. Caninius Rebilus. Agrippa mortuo Tiberius
fit gener Augusti, et Pannoniis subactis primus honoratur orna-
mentis triumphalibus. Eadem dantur et L. Calpurnio Pisoni, de-

victis Bessis, et L. Domitio Ahenob. Imp. Neronis avo, qui lon-
gius, quam quisquam priorum, victor in Germaniam penetravit.
HISTORIC^. 139
Diusus Sygambros, Usipetas, Tencteros et Chamavos domat

componit tuniultum, ob ceiisum in Gallia exortum,et aram Augus-
to dedicat Lugdunensem ad confluentes Araris et Rhodani.
U. C.741. A.C. 11. 01. cxcii. 2.
Q. M.lius Tubero, Paulus Fabius Maximus. M. Valerius Mes-

salla Corvinus primus curator aquarum. Drusi prsetura urb. et
nova expeditio in Germaniam. Fossse Drusiana:. Dalmatia et
Pannonia a Tiberio expugnatse. Mors Octavise.
U. C. 742. A.C. 10. 01. CXCII. 3.
Juhts Antonius, Q. Fabius Max. Africanus. Augustus Fla-

men Dialis. Getse, Daci et Dalmatpe a Tiberio, Catti aliique
Germanorum populi a Druso devicii. Natalis Augusti et Augus-
talia celebrantur.
U. C. 743. A. C. 9. 01. cxcii. 4.
Nero Claudius Drusus, T, Quintius Crispinus. Drusi extrema

expeditio in Germaniam, mors et honores raortuo collati, nomen
Germanici ipsi filiisque ejus decretum, cet. Ovatio Tiberii.
U. C, 744. A. C. 8. 01. cxciii. 1.
C. Marcius Censorinus, C. Asinius Gallus. Exercitus ab Au-

gusto in Galliam ductus. Tiberii expeditio in Germaniam, cogno-
men Imperatoris alterque triumphus. Pomoerium prolatum. Pan-
nonii a Sex. Apuleio victi. P. Quintilius Varus Syriam avare
administrat. Mors Horatii et Msecenatis.
U. C. 745. A. C. 7. 01. cxciii. 2.

Tiberius Claudius Nero II. Cn. Calpurnius Piso II. Tiberius
in Germaniam redit. Eadem provincia a C. Sentio Saturnino per
plures annos administrate. Urbis regiones xiv. et vicorura ma-
gistri. Ludi votivi post rediturn Augusti a C. Caesare editi.
Dionysius Halic. scribit historiam. — M. Verrius Flaccus.

U. C. 746. A. C. 6. 01. cxcin. 3.
D. Lcelius Balbus, C. Antistius Vetus ; L. Manilius, Q. No-

nius Asprenas Torquatus. Tiberius tribuniciae potestatis in quin-
140 TABULA
quennium fit censors, et Rhodum secedit. — Dionysius Periegeta.
Nicolaus Damasc. —
Trogus Pompeius.
U. C. 747. A. C. 5. 01. cxciii. 4.

Augustus Xff, L. Cornelius Sylla. C. Caesar in forum de-
ductus, princeps Juventutis appellatus, ornatusque sacerdotio.
U. C. 748. A.C. 4. 01. cxciv. 1.
C. Calvisius Sabinus, L. Passienus Rufus.
U. C. 749. A. C. 3. 01. cxciv. 2.
L. Cornelius Lentulus, M. Valerius Messallinus. P. Quinti-

lius Varus Jndseos post mortem Herodis M. rebellantes coercet,
eique in Syria succedit P. Sulpicius Quirinus proc. Hujus lega-
tus, Coponius eq. Rom. Judaese praeficitiir.
U. C. 750. A. C. 2. 01. CXCIV. 3.
Imp. Ccesar Augustus XIII. M. Plautius Silvanus ; Q. Fabri-

cius, C. Ca?iinius Gallus. L. Caesar togam virilem induit, appel-
laturque princeps juventutis. Relegatio Juliae, et poena adultero-
rum, Juli Antonii, T. Quintii Crispini, Ap. Claudii, cet. Cn. Cal-
purnius Piso leg. Aug:, proc. Hispaniam avare habet. Census a
P. Sulpicio Quirino in Syria et Judaea agitur; sed, quod alii pu-
tant, biennio post. Hinc diversae opiniones de epocha nati Christi.
Cf. tamen intpp. evang. Luc. 2. ii.
U. C. 751. A. C. 1. 01. CXCIV. 4.
Cn. Cornelius Lentulus Cossus Gsetulicus, L. Calpurnius Pisoi^

M. Vinucii expeditio in Germaniam. — M. (Q.) Antistius Labeo,
C. Ateius Capito et C. ^lius Gallus JCti.
U. C. 752. 01. cxcv. 1.
C. Ccesar, L. jEmilius Paulus. Armenia ad Phraatem descis-

cit. Hoc anno Christum fuisse natum, multorum opinio est. Cf.
ad U. 750.
a.
I
HISTORIC^. 141
IMPERATORES ROMANORUM.
P. C. n. 1-14. (a. Ch. n. 21.— p. C. n. 14.) Augustus.
2. L. Caesar Massiliae obit. C. Csesar Phraatem Armenia cedere

cogit, et M. Lollio, comiti et rectori ejus, substituitur P. Sulpicius
Quirinus. 3. C. Csesar in Lycia moritur. 4. Ab Augusto Tiberius,

et ab hoc Germanicus Drusi f. adoptatur. LexiElia Sentia de ma-
numissionibus. Lex Julia de maritandis ordinibus. Phraataces.
5.
5.6. Orodes C. Ateius Capitocos. sufF. Chauci, Langobardi

II. 6.
et Marobod. rex Marconiannorum, a Tiberio, et Gsetuli a Corn.

Lentulo Gaetulico victi. Res adv. Dalmatas, Dacos, Sarmatas
etPannonios a M. Valerio Messalino, A. Caecina Severo, Tiberio,
Germanico, M. Plautio Silvano, C. Vibio Postumo et M, Êmilio
Lepido per iv. annos gesta. Rhoenietalces et Rhescuporis, Thra-
ciae reges, socii Rom. Stipendia annua, aerarium militare, et, ejus
locupletandi causa, centesima auctionum s. reruni venalium et
vicesima hsereditarium Julia lege instituta. 6-20. Vonones i.
7. Agrippa Postumus relegatur, Quinquagesima mancipiorum.

Rhescuporis et Cotys v. 9. P. Quintilius Varus cum tribus le-
gionibus in Germania csesus ab Arminio. Lex Papia Poppsea.
10-11. Tiberius et Germanicus procoss. Germaniam pervagantur.
C. Poppseus Sabinus Moesige per xxiv. annos praeest. 12. Ger-
manicus cos. cum C. Fonteio Capitone. Q. Caecilius MetellusCre-
ticus Silanus proc. Syriae per sex annos. 13. Tiberius censum agit
cum Augusto et tribunicia ei potestas prorogatur. Germanicus
proc. Galliae. 13-43. Artabanus iii. Judas Galilaeus s. Gaulonita.
14. Mors Augusti,
14-37. Tiberius Nero Ccesar.
14. Comitia e Campo in curiam translata. Mors Agrippae Pos-

tumi et Juliae. Seditiones legionum in Pannonia et Germania.
L. JEVxus Sejanus prsef. praetorio, et castra praetoriana. C. Junius
Blaesus, A. Caecina, C, Cetronius, L. Apronius et C. Silius Nerva
legati. 14-17. Res a Germanico adv. Cheruscos, (Arminium et
Inguiomerum) Cattos, Angrivarios, aliosque Germanise populos
gestae. 15, Drusus Caesar cos. P, Velleius Paterculus hist, prae-
tor cum fratre Magic Celere Velleiano. Lex et judicia majestatis.
142 TABULA
16. Clemens Agrippae Postumi servus. Mathematici Urbe pulsi,
T. Statilio Sisenna Tauro et H. Scribonio Libone coss. Jul. Pom-
ponius Graecinus cos. suff. L. Sciibonii Libonis Drusi prset. accu-
salio et mors. Cappadocia prov. Rom. Archelao rege per
17.
fraudem occiso. dux Musulanorum in Numidia, vic-
Tacfarinas,
tus a M. Furio Camillo proc. Africae. Triumphus Germanici. Cn.
Calpurnius Piso proc. Syriae. — P. Rutilius Lupus, et L. Fenestel-
la. Germanicus iterum consul cumTiberio, et Orient! praepo-
18.
situs. Q. Verannius primus Cappadociam oblinet, et Q. Serveius
Commagenen. 19. Germanici iter in Graeciam iCgyptumque, et
mors. Lex Julia Norbana de libertinis Latini nominis seu Latinis
Junianis. Drusus discordiam inter Germanos fovet. Maroboduus
et Rhesciiporis pulsi. Catualda. Vannius. Rhoemetalces ii.
Cotys VI. — Strabo. 20. Cn. Pisonis mors. Tacfarinas a L. Apro-

nio victus. C.Junius Silanus Asiam avare adrainistrat et biennio
post damnatur. 21. Drusus iterum consul cum Tiberio patre.

Tacfarinas a C. Junio Blaeso, Julii Florus et Sacrovir, Trevirorum
^duorumque duces, a C. Visellio Varrone, Cceletae, Odrysae et
Dii in Thracia a P. Velleio devicti. 22. Drusi potestas tribunicia.
Sejani potentia indies crescit. Ser. Cornelius Lentulus Malugi-
nensis Asiam non obtinet, quia flamen Dialis est. Q. Vibius Se-
renus proc. Hispaniae ult. proximo anno accusatus a filio et dam-
natus. L. Arruntius absens proc. Hispaniae cit. 23. Masurius
Sabinus et M. Cocceius Nerva (cos. sufF. h.
JCti. AnnaeusCor- a.)
nutus Afer philos. Nero et Drusus, filii

23. Mors Drusi Caes.
jam puberes Germanici, a Tiberio senatui commendantur. His-
triones ex Italia pulsi. 23-79. Plinius major. 24. Decennalia
imperii Tiberii, Plautius Silvanus parricidii damnatus. Tacfari-
nas cum suis caesus a P. Cornelio Dolabella. Servile bellum, a
T. Curtisio niotum, a Curtio Lupo C. Fon-
quaest. opprimitur.
teius Capito proc. Asiae. Cordus hist, majestalis
25. Cremutius
reus. Cyzicenis libertas ablata. Cn. Domitius Afer, orator, est
praetor. Thraces subacti a C. Poppaeo Sabino proc. et Pomponio
Labeone propr. Mcesiae, qui nono anno post repetundarum accusa-
tus et voluntaria morte cum Paccia uxore extinctus est. C. Calpur-
nius Piso avarus propr. Hispaniae cit. a Terraestinis obtruncatus.
25-100. Silius. 26. Tiberius in Campaniam abit. 26-37. Pontius
Pilatus. 27-37. Tiberius in Capreas ins. se abdit. 28. Julia,
Augusti neptis, in exilio moritur. Frisiorum rebellio et clades L.
HISTORIC^. 143
Apronio ab iis illata. 29. Mors Christi ex quorundatn sententia(ex

aliorum serior fuit triennio) et Liviae. 30. Divini honores Sejano
decreti. Seiiipr. Proculus et C. Cassius Longinus JCti. 31. Seja-
ni consulatus et mors. Nero et biennio post Drusus necati fame,
et falsus Drusus a Poppseo Sabino oppressus. 33. M. Asinius
Gallus et Agrippina, Germanici uxor, inedia enecantur. — Lesbo-
nax, Valerius Max, 34-62. Persius. 35. Nuptise C. Caligulae.
L. Vitellius proc. Syriae Artabanum, Parthorum regem, ex Arme-
nia pellit et Tiridaten deducit in regnum. 36. Phoenix in -/Egyp-
to. 36-44. Herodes Agrippa i. 37. Mors Tiberii.
37-41. Caius Ccesar Caligula.
Ducentesima auctionum, pro centesima a Tiberio instituta,

37.
abrogatur, et comitia populo restituunlur. 37-100. Josephus.
38. Philo Judaeus et Apio a Judeeis, Alexandrise habitantibus et
ab Avidio Flacco male habitis, legati Romam missi. T. Flavii
Vespasiani aedilitas. 38-65. Lucanus. 39. Gallia ab Imperatore
expilata, et revocatse majestatis leges. Cn. Domitius Afer, JC. et
orator, Principem, epigrammate offensum, mira arte et adulatione
delinit, et consul sufficitur in locum Cn. Domitii Corbulonis. Ser.
Sulpicius Galba in Germania superiore succedit Cn. Geetulico,

propter militum favorem jussu Caligulpe interfecto, et severa utitur
disciplina. 40. Ridicula in Britanniam expeditio. Ptolemseus,
Jubae f. Maurorum, ob divitias in Galliam evocatur et occi-
et rex
ditur. Caligula Germanicus ovans ex Germania. Marsi et Chauci
a P. Gabinio Secundo superati. —
Mela, Columella, A. Cornelius
Celsus. 40-100. Martialis. 41. Imperator a Cassio Chaerea ne-
catus.
41-54. Ti. Claudius Drusus Ccesar.

41. Imperator addictus turn uxoribus, Messalinae et ab a. 49.
Agrippinae, turn libertis, Pallanti, Narcisso, Polybio, Posidi, Felici,
Arpocrae. Mauri a C. Suetonio Paulino Atlantem usque perdomi-
ti. Ap. Junius Silanus ex Hispania revocatur, et mox dolo Mes-
sallinae et Narcissi perit. M, Furius Camillus Scribonianusin Dal-

matia res novas molitur. L. Annaeus Seneca insimulatus adulterii
cum Julia Agrippinae sorore et in Corsicam relegatus. 42. Cura
annonse et portus Osliensis extructio. Mauritania a Cn. Hosidio
144 TABULyE
Geta subacta divisaque in Tingitanam et Csesariensem. 42-100?

Quintilianus. 42-121 ? Juverralis. 43. sq. Res in Britannia a
Claudio legatisque ejus, A. Plautio Silvano, T. Flavio Vespasiano
et C. Hosidio Geta gestae. Vibii Marsi proc. Syriae contentiones
cum Agrippa Judseorum rege. 44. Qusestores duo in triennium
serario prsefecti, et prsetores duo juris dictioni de fidei commissis.
Cuspius Fadus (Cestius Festus) Judseae impositus. 44-90. He-
rodes Agrippa ii. Berenice. 45. Ser. Sulpicius Galba Africam or-
dinal. 46. M. Vinucii interims. Conjuratio Asinii Galli et Sta-
tilii Corvini. Tiberius Alexander Judaese praefectus. Ingens per
Syriam fames. 47. Ludi saeculares sexti. Mithridates, adjutus
opibus Pbarasmanis fratris et discordia Gotarzis et Bardanis fra-
trum regumque Parthorum, Armeniam recuperat. Chauci et

Frisii a Cn. Domitio Corbulone subacti, et fossa Corbulonis ducta
inter Mosam et Rhenum. L. Salvias Otho proc. Africae. Q.
Curtius Rufus proc. Germaniae, et forte historicus. 48. Messal-
linae et C. Silii connubium ac mors.
Census a Claudio et L. Vi-
tellio actus. Phoenix Romam
C. Cassius Longinus JC.
allatus.
Syriam, et Ventidius Cumanus Judseam obtinet. Phaedrus. 49.
Claudius uxorem ducit Agrippinam Germanici fratris filiam, et
Octaviam, filiam suam, L. Junio Silano desponsatam, qui abdicare
se praetura et mori cogitur, despondet L. Domitio Neroni, Agrip-
pinae filio. Meherdates, a Claudio Parthis rex datus, capitur a
Gotarze, et huic mortuo succedit Vonones ii. Mithridates Bospo-
ranus, cum Cotye fratre bellans, Romam mittitur vinctus. Itaraei
et Judaei Syriae additi. Pomoerium prolatum. T. Flavius Sabi-

iius Moesiam per septem, Junius Cilo proquspstor Bithyniam cum
Ponto per quatuor, et Antonius s. Ti. Claudius Felix Judaeam
per VI. annos regit. 50. L. Domitius Nero a Claudio adoptatus
praepositusque Britannico. Agrippina Augusta, et colonia Agrip-
pinensis. L. Annaeus Seneca exilio revocatus, praetor et Nero-
nis praeceptor. P. Atilius Ister proc. Pannoniae, ubi Vannio,
Suevorum regi profugo, agros dat. T. Vinidius Quadratus proc.
Syriae frustra compescere conatur motus Iberorum, Armeniorum
ac Parthorum inter se bellantium. Catti a Q. Pomponio Secundo
proc. Germaniae sup. ac poeta, et Britanni a P. Ostorio Scapula
propr. capto Caractaco, subacti. — Scribonius Largus. 50-130.
Plutarchus. 51. Vespasianus cos. suff. Domitianus natus. Toga
virilis Neroni maturata : isque cos. design, et proc. Afranius
HISTORICii. 145
Burrus prsef. prost, Lusio Getee et Rufio Crispino substitutiis.

51-90. Vologeses Parlhorum rex. Is hoc anno Tiridaten fra-
i.
trem Aimeniae iniponit, pulso Rhadamisto Ibero, qui auctore Julio

Peligno, proqu. Cappadocise, regium insigne sumserat. 52.
P'austus Cornelius Sylia, gener Claudii, L. Salvius Otlio, et Ser-
vilius Barea Soranus consules. Mathematici ex Italia denuo pulsi.
Fucinus lacus a Claudio emissus, et naumachia in eo exhibita.
Quadratus proc. Syriae discordias inter Galilseos et Samaritanos,
ortas auctoribus Felice et Ventidio Cumano procuratoribus Judsese,
componit, damnato Ventidio, et provincia soli Felici tradita. 53.
Nero Octaviam uxorem ducit, et Iliensibus immuuitatem, liberta-
tem Rhodiis diserta oratione impetrat. Res ab A. Didio Gallo
propr. in Britannia gestse. T. Statilius Taurus proc. Africae,
cujus hortis Agrippina inhiat, repetundarum damnatiis. Helvidius
Priscus qusestor, et gener Pseti Thrasese. —Onosander. 54. Mors
Claudii.
54-68. Nei'o Claudius Ccesar.

54. M. Junius Silanus proc. Asise veneno extinctus. Cn. Do-
mitius Corbulo, proc. Armeniae et ab anno 60. siraul Syriee totius-
([ue Orientis. — Q. Asconius Pedianus. 55. Britannicus veneno
sublatus. Dissensio Neronis cum matre ob Actes libertse amorem.
A. Fabricii Veientonis praet. ludi circenses. Idem ex
deinde Italia
pulsus. Q. Curtius Rufus proc. Africae, et Vipsanius Lenas Sar-

diniae. — M. Valerius Probus. 56. Neronis libidines et grassatio-
nes nocturnae. Histriones Italia pulsi. Potestas tribunorum pi.
et sedilium imminuta. Potentia Helii, Epaphroditi, Doryphori,
Phaontis, Polycleti, libertorum Neronis, Spori exoleti, et ligellini
pra;f. praet. Obultronius Sabinus quaestor aerarii ab Helvidio
Prisco trib. pi. accusatus : et cura aerarii a quaestoribus ad praefec-
tos functos translata.
et praetura Porcius Festus Judaeam, Q.
Sulpicius Camerinus Pythicus Africam, C. Balbillus Jigyptum,
Cossutianus Capito Ciliciam, Epirius Marullus Pamphyliam obti-
net. 57. Q. Veranius proc. Britanniae, Pompeius Silvanus Africae,
L. Antistius Vetus et Pompeius Paullinus Germaniarum, ^lius
Gracilis Galliae Belg. 58. Vologeses et Tiridates a Corbulone
victi. C. Vibius Crispus proc. Africae, C. Suetonius Paullinus
Britanniae, Curtilius Mancia et Dubius Avitus Germaniarum. M.
Salvius Otho in Poppaeae Sabinae amorera pellicit Neronem, et Lu-
146 TABULA
sitaniam per x. annos bene administrat. 59, Nero raatricida.
C. Vibius Secundiis Mauritaniae, et T, Vinius Rufinus Gallise Nar-
bon. prsefectus. 60. Quinquennalia ludicra, et cometes. A. Vi-
tellius proc, Africse. Lucceius Albinus Judeeae procurator. Ti-
granes Armenise regno impositus a Corbulone. (Cf. ad a. 54.)
61. C. Petronius Arbiter Turpilianus cos. etproc. Britanniae. Ibi
Boudicea, Icenorum regina,magnain Romanis infert cladem, sed
mox a Suetonio cum suis cseditur. Ser. Sulpicius Galba proc.
Hispanise Tarrac. et L. Vitellius Africse, 62. SC. Trebellianum
de fideicommissariis haereditatibus, Trebellio Maximo et L. Au-
nseo Seneca coss. sufF. Nero Poppseam Sabinam ducit, Octa-
via relegata, et mox occisa. Vologeses, Syria expulsus a Cor-
bulone, Armeniam occupat. Carmina probrosa et relegatio
Antistii Sosiani praet. Ignomiaiosa deditio C. Caesonii Paeti proc.
Armeniae, Tigrani in subsidium missi et a Vologese obsessi in cas-
tris. 63. Vologeses a Corbulone ad pacem petendam compulsus.
Asia avare administrata a L. Salvio Othone Titiano, et Africa in-
tegerrime a T. Flavio Vespasiano. C. Cestius Gallus Camerinus
leg. proc. Syriae. 64. Roma a Nerone incensa, et Christian! ex-
quisitis poenis affecti. Rebellio Judaeorum, avaritia et crudelitate
Gessii Flori procurat. mota. Scribonius Proculus et Sulpicius
Rufus Scribonianus fratres Germaniis praefecti. — Dioscorides.
65. Poppaea a Nerone occisa. Conjuratio C. Pisonis punita morte
auctoris et consciorum, C. Julii Attici Vestini et Plautii Laterani
consulum, L. Annaei Senecae, M. Annaei Lucani, Fenii Rufi praef.
praet. Subrii Flavi, Sulpicii Aspri, et al. Trebellius Maximus
proc. Britanniae. Musonii Rufi et Annaei Cornuti philosophorum,
C. Cassii Longini JCti et L. Silani relegatio. Mors L. Antistii
Veteris, ex proc. Asiae reversi. 66. C. Suetonius Pauliinus et L.
Pontius Telesinus coss. Mors voluntaria L. Annaei Melae, qui L.
Senecae et Junii Gallionis frater paterque Lucani erat, C. Petronii,
Cerialis Anicii, Rufii Crispini, Thraseae Paeti et Bareae Sorani, qui
ex proc. Asiae reversus a P. Egnatio, ejus cliente, prseceptore et
philos. accusatus erat, et intercessionem Aruleni Ruslici trib. pi.
deprecabatur. Relegatio Helvidii Prisci et Paconii Agrippini.
Tiridates a Corbulone compulsus ad regnum Armeniae ac diadema
Romae a Nerone accipiendum. Tiberius Alexander Êgypto prae-
fectus L. millia Judaeorum Alexandriae tumultuantium trucidari
jubet. M. Cocceius Nerva, JC. et pater Nervae Imp. praetor.
HISTORIC/E, 147
67. Nero in Grceciae oppidis histrionis, citharoedi, et aurigse partes,

et Romse scenicum triumphum agit. Jiideea a Vespasiano proc.
subacta,et obsessa Hierosolyma. C. Julius Vindex propr. Gallise
Transalp. res novas molitur ; sed victus a T. Virginio Rufo leg.
proc. Germanise super, qui imperiunri ab exercitu oblatum respuit,
semet interfecit. 68. C. Silius Italicus, poeta, cousul. Mors Ne-
ronis, defectio Galbic in Hispania.
68. 69. Ser. Sulpicius Galba.
68. Defectiones legatorum L. Fonteii Capitonis in Germania

inf. et Clodii Macri in AtVica. 69, Adoptatio L. Pisonis Frugi Li-
ciniani, et mors Galbes.
69. M. Salvius Otho.
69. Alii legatorum ad Othonis partes transeunt, alii ad A. Vi-

tellii, qui Germaniam infer, obtinebat; ad illas Virginius in Germ,
sup. et C. Vipsanius Apronianus in Africa ; ad has Hordeonius Flac-
cus, Virginii successor, etsi invitus, Valerius Asiaticus in Gallia
Belg. Junius Blecsus in Gallia Lugd. Julius Cordus in Aquitania.
Mors Olhonis, ad Bedriacum victi a C. Fabio Valente et A. Cse-
cina legatis Vitellii absentis.
69. A. Vitellius.
69. Vespasianus in Judsea imperium capessit, auctoribus Tiberio

Alexandro ^gypti procuratore et M. Licinio Crasso Mucianoproc.
Syriae. Capitolio incensi Flaviani aut igne pereunt aut capti ne-
cantur : in his T. Flavius Sabinus praef. prset. fraterque Vespasia-
ni. Postridie Roma capitur ab Antonio Primo, et Vitellius misere
interficitur.
69-79. T. Flavius Vespasianus.
69. Potentia ac discordia Muciani et Antonii. Domilianus et

Mucianus absente Vespasiano regnant. Prsetura Sex. Julii Fron-
tini (cujus duo extant libri) et Aruleni Rustici. L. Calpurnius
Piso proc. Africse a Valerio Festo successore interemtus. Pom-
peius Silvanus leg. proc. Dalmatise, T. Ampius Flavianus Panno-
niee, M. Aponius Saturninus et Fonteius Agrippa McesiaJ, Vettius
Bolanus Britannise. Hierosolyma a Tito capta ac diruta.
70.
Imperium Vespasiano a senatu decretum lege regia. Julius Sa-
binus Lingo Julii Ca^saris filius putatur, salulaturque Csesar : sed
148 TABULiE
victus fugit et per novem annos latet. Bellum in Batavis, Germa-

nia, et Gallia motum a Claudro Civile, cui mox junguntur Classi-
cus, Julius Tutor, et Julius Sabinus. Res adversus eos gestae a
Petilio Ceriale. Deditio Civilis. Veledse numen. Vespasianus
Alexandrise vetera ac nova tributa exigit ; deinde in provinciis, in
Italia et Romae, ubi et urinse vectigal instituit. Mathematici Ro-

ma pulsi, et sublata majestatis judicia. Coelius Sabinus JC. et
eos. sufF. 71. Helvidii Prisci temeraria loquendi libertas ac mors.
Demetrius, Hostilius, ceterique philosophi, prseter Musonium, Roma
pulsi. Caenis, potens et avara Vespasiani amica, moritur. 72. Pe-
tilius Cerialis Britanniae prseest. Urbs restituta et exornata; ordo
uterque suppletus et purgatus; disciplina militaris emendata ; lites
terminatae. 73. Centena annua rhetoribus constituta. ^rearum

tabularum tria millia, quae incendio Capitolii conflagraverant, res-
tituta. 74. Hoc forte anno Pegasus JC. consul, et SC. Pegasia-
num de fideicommissariis haereditatibus. 75. Templum Pacis dedi-
catur, et colossus Neronis iterum erigitur in via sacra. Pulcherri-
ma Berenice, quae cum Agrippa Roraam venerat, et a Tito unice
amabatur, ab eo dimittitur. Diogenis, Herae, aliorumque Cynico-
rum dicacitas punita. 76. Hoc forsan anno Julius Frontinus Bri-
tanniae praeficitur. 78-83. Cn. Julius Agricola propr. res egregie
in Britannia gerit. 79. Mors Julii Sabini, (v. ad a. 70.) Allieni,
et Marcelli conjuratorum, ac Vespasiani.
79-81. Titus Flavins Vespasianus,

79. Primum Vesuvii incendium, quo Herculaneum, Pompeii, et
Plinius major pereunt. 80. Ingens incendium Romae saeviens.
Dedicatio amphitheatri et thermarumTiti, ludique per centum dies
dati. — C. Valerius Flaccus. P. Juventius Celsus pater. Onke-
los.
81-96. T. Flavins Domitianus.

81. Castrari mares vetiti. 83. Domitia Augusta, Paridis his-
trionisamore deperdita, repudiatur reduciturque Paris obtrunca- ;
tur. Julia, Titi 61ia, a patruo corrupta. Vestales occisae. 84. Do-
mitiani expeditio Germanica, nullo hoste invento. Honores ei de-

creli. Aurigarum factiones auctse. 86-105, Decebalus, rex Da-
corum, et bella ab eo cum Romanis gesta. Pax tribute erata.
Triumphus Dacicus. 89-163. Justinus Martyr. 90. Finis regni
Judaici. Exquisita Christianorum supplicia. 91. ConsulatusM.
HISTORICiE. 149
Ulpii Trajani et M. Acilii Glabrionis. Spectacula epulaque. Multi

acubus venenatis necati.Antonius proc. Germanise, res novas
moliens, a L. Maximo occisus. 91-107. Pacorus ii. 93. Mors
Agricolee. 94. Epictetus. Dio Chrysostomus. 95. Censura Do-
mitiani. Philosophi Roma puisi, et quidam interemti, in his Stoici
Rusticus Arulenus et Herennius Senecio. Supplicia de Christia-
nis, T. Flavio Clemente cos. Glabrione consulari, qui in Albano et
Juvenalibus cum leone pugnaverat, Epaphrodito, et aliis sumta.
96. Conjuratio Domitiee Augustse, Parthenii, aliorumque. Apollo-
nius Tyanensis, Ephesi praesagiens mortem tyranni. Statius poeta
obit.
96-98. 31. Ulpius Cocceius Nerva.
96. Beneficia superiorum Principum edicto confirmata ; et ali-

ihenta pueris puellisque per Ilaliam constituta. Prsetor fiscalis.
97. L. Verginius Rufus cos. conjuratio Calpurnii Crassi. Prae-
toriani tumultuantes auctore Casperio JEViano prsef. Sujpicia.
98. Tacitus cos. sufF. Trajanus adoptatus.
98-117. 31. U/pius Nerva Trajanus.
100. Sex. Julius Frontinus cos. Javolenus Priscus JC. ex prse-

tura deinde Syriae et Africse prsepositus. Neratius Priscus JC.
Trajano gratissimus, et successor aliquando destinatus. iElianus
Tacticus. Philo Biblensis. Sanchoniathon ? 100-105. bellum cum
Decebalo gestum a Trajano ejusque legatis Lusio Quieto, L. Lici-
nio Sura, Claudio Liviano praef. praet. et Longino. 102. Plinius
junior cos. suff. 104. Danubius a Trajano junctus ponte lapideo.
105. Mors Decebali, Dacia provincia Rom. et Arabia Petraea ab
A. Cornelio Palma leg. proc. Syriae expugnata. 107. Spectacula
cxxiii. dierum. Paludes Pomtinae lapidibus stratae. Bibliotheca,
forum, odeum, gymnasium, et ingens statua Trajani, ab Apollodnro
exstructa : statuacque ab eo amicis suis positae, Palmae, Surse, C.
Sosio, L. Celso. 107-134. Cosroes. (Osroes?) 110. C.Suetonius
Tranquillus. Jul. Obsequens ? 114. Trajanus a senatu appellatus
Optimus et Parthicus. 114-117. Expeditiones ejus in Armeniam,
quae Parthamasiri, in Adiabenen, quae Mebarsapi eripitur, in Me-
sopotamiam, Parthiam, quod regnum Parthamaspatae datur, in
Arabiam, cet. Antiochia aliaque oppida ingenti terrae raotu afflic-
ta. Defectio provinciarum in Orienle. 116. Ignatius obit. Pa-

150 TABU Lit;
pias. Hermas. L. Annseus Florus. 117. Trajanus Sellnunte (h.

Hadrianus artibus Plotinae Au-
I'rajanopoli) in Cilicia morituvf et
gustae ad imperium pervenit.
117-138. P. Mlius Hadrianus.

117. Celsus, Palma, Lusius, Nigrinus, ApoUodorus, aliique
occisi. Euphrates iterum finis imperii in Oriente statutus. 119-
135. Iter ab Hadriano per omnes fere provincias factum. Res
militaris et disciplina diligentissime constituta. 120. P. Juven-
tius Celsus, (ilius, JC. Masora. Kabbala. 120-192. R. Juda ;
R. Jochanan ; R. Gamaliel, 122. In iEgypto moritur Antinous:

delicise Principis. Favorinus Aquila. 125-160. Claudius Ptole-
meeus. 129-190. vElius Aristides. 130. Cains JC. Polemo
rhetor et philos. 131. Publicatur edictum perpetuum, (jus hono-
rarium,) compositum a Salvio Juliano JC. 131-200. Galenus.
133. TEliaCapitolina etsedes Jovis exstructse in solo dirutse Hiero-
solymse. Hinc Judaei rebellant, et tota fere gens deletur a Julio
Severo ; qui deinde Bithynise prseficitur. Pharasmanes, qui Alba-
nos concitaverat adv. Romanos, venit Romam. Advocatus s.
patronus fisci instituitur. Italia, in quatuor provincias divisa,

Consularibus regenda datur. Officia palatina, militaria, et pub-
lica, usque ad Constantinum M. servata. 134. Arrianus. Cor-
nelius Fronto JC. 134-189. Vologeses ii. 135, L. Ceionius
/Elius Commodus Verus (/Elius Verus) adoptatur, eoque mortuo,
138. T, Aurelius (Arrius, Annius) Fulvus Bojonius Antoninus, qui
M, Antoninum (M. Anniura Verum) et L, Aurelium Verum (L,
Ceionium iElium Commodum Verum Antoninum) adoptare jube-
tur.
138-161. Antoninus Pius.

Princeps Numge regi similis, a senatu appellatus Pius. Bri-
tanni victi a Lollio Urbico, ab aliis legatis Mauri, Germani, Daci,
Judaei, Achaei, Êgyptii, Alani, Honores et salaria rhetoribus ac
philosophis delata in omnibus provinciis, 139. Justinus Martyr.
140. Phlegon. Justinus ? 143, Cornelius Fronto et CI, Herodes
Atticus, rhetores, et Junius Rusticus ac Nicomedes Apollonius,
philos, Stoici, prcjeceptores Antonini Philos. 147. Appianus.
150. Vinidius Verus, Salvius (Aburnus) Valens, L. Volusius Mae-
cianus, Ulpius Marcellus et Javolenus JCti, et consiliarii Prin-
HISTORIC^. 151
cipis. Junius Mauricianus, Sex. Pomponius, Sex. Csecilius Afri-

canus. Taruntenus Paternus et Papirius Justus, alii JCti. He-
phaestio Gramm. 155-234. Dio Cassias. 160. Antoninus Libe-
ralis ; iElius Herodianus ; Ptolemseus geogr. ; ApoUonius Dysco-
lus ; Maximus Tyrius ; Symmachus ; L. Apuleius ; Fl. Avianus ;
A. Gellius. Justinus? Dionysius Cato ? Praxeas ; Noetus ;
Sabellius ; Montanus, Noetiani, Sabelliani, Montanistae, Nazaraei,

Ebionitae, Ascetae, Pneumatici, et Psychici. Saturninus, Basi-
lides, Carpocrates, Marcion, Cerdo, Gnostici.
161-169. M. Aurelius Antonius Philosoplms et L. Verus, (v. ad

a. 138.) Divi Frat7-es, s'lve Antoninus et Verus Augusti.
162-165. L. Verus, censors imperii et gener Antonini, Lucilla

filia ejus ducta, bellum Parthicum adv. Vologesen, qui Soaemura
ex Armenia pepulerat, per legates, Avidium Cassium et Thucy-
diden, gerit, residens Antiochise. 165. Polyaenus Athenagoras; ;
Hermogenes rhetor et philos. 168. Melito. 169. L. Verus,

socero insidians, venenum haurire cogitur.
169-180. M. Aurelius Antoninus Philos. solus.
171. Tatianus. 172-174. Jazyges, Marcomanni et Quadi ab

Antonino, (Quadi virtute legionis tonantis, e Christianis scriptae,)
et Germani a T. Claudio Pompeiano et Pertinace devicti. ^gyp-
tiorum rebellionem, ab Isidore sacerdote motam, cemprimit Avi-
dius Cassius, toti Asiae praefectus. 174. Pausanias, Oppianus.
175. Avidius Cassius, filius Heliodori oratoris et praefecti JLgyp-
to, a Faustina Augusta incitatus, invadit imperium et necatur.
Marcius Verus Syriae praepositus. 176. Coramodus, Antonini
filius, Neroni quam coUega imperii assumitur
patri simiiior, :
unde in Digestis memorantur Divus Marcus et Commodus, vel

Antoninus et Commodus. Praetor tutelaris, et Juridici loco
Consularium in Italia censtituti. Imperateris libri irpos eavrov.
177. Scythae a Quintiliis Condiano ac Maximo, et a Tarrutenio
Paterno praef. praet. doniiti.
180-192. Mlius Aurelius Commodus Anton.

180. Pax cum Marcomannis, Quadis, et Burrhiis composita.
Quiniilii, Paternus, Salvias Julianus, Quadratus, Sextus Condi-

—
J52 TABULA
anus, aliique nobiles occisi, prseter Claudium Pompeianum, Perti-
nacem, et Victorinura praef. Urbi. —Lucianus ; larablichus ; Pol-
lux; Irenseus; Theodotion ; Phrynichus ; Palladius. 182. Sar-
matee ab Albino et Nigro, Britanni ab Ulpio Marcello domiti.
Rebellio diuturna, et a Pertinace prsef. Urbi anno demum 192.
sedata, Britanuicarum legionum, quarum furori permittitur Peren-
nis prsef". praet. 184. Oleander cubicularius potentissimus, qui
XXV. consules in ununi designabat annum, omnesque honores
vel vendebdt vel pro arbitrio dabat, a. 189. a plebe obtruncatur
cum filio. 185-254. Origenes. 189. Multi acubus venenatis et
peste pereunt, multi ssevitia Principis : in his Julianus prsef. praet.
Julius Alexander, et Dionysius prsef. annonae. Commodus au-

riga, gladiator, et bestiarius ; dictus Hercules, Deus, Amazonius,
et Exsuperatorius. — R. Juda et Mischnah. 189-214. Vologeses
III. 190. Africana classis adjecta Alexandrinae. 192. Conju-
ratio iEmilii Leeti prsef. prset. et Eclecti cubicularii. Dio Cassius
historise scribendse consilium capit.
193. P. Helvius Pertinax.

193. Claudius Pompeianus et Acilius Glabrio assessores Prin-
cipis in senatu. Socer ejus, Flavius Sulpicianus, prsef. Urbi.
Bonus Princeps a prsetorianis, disciplinse impatientibus et fraudu-
lenta Lseti ssevitia incensis, die lxxxviii. imperii obtruncatur
cum Eclecto. XA. Mceris ; Sex. Empiricus ; Clemens Alexandr.
Theophilus Antiochenus ; Nonius Marcellus.
193. Didius Julianus.
Hie pronepos Salvii Juliani JCti a prsetorianis imperium, licita-

tione facta et superato Flavio Sulpiciano competiiore, mercatiir;
sed militibus, senatui, plebique invisus die imperii lxvi. interfi-
citur.
193-211. L. Septimius Severus.

Princeps crudelis, sed fortissimus et reip. utilissimus; quare
judicio senatus aut nasci non debuisset, aut non mori. 193. 194.
Pescennius Niger Imperator in Syria salutatur, et a Candido,
Valeriano, et Anulino, Severi ducibus, ter victus perit. 194-196.
Byzantium oppugnatur capiturque. 195. Expeditio Severi adv.
Osroenos, Adiabenos, et Arabas. 196. 197. D. Clodius Septimius
HISTORICiE. 153
Albinus, Caesar a Coramodo dictus, in Britannia desciscit, et in

atroci praelio ad Lugdunum a Severe et Laeto superatus sibi necem
consciscit. Numerianus gramm. militibus in Gallia scriptis res
bene gerit. 199. Vologeses Mesopotamiam occupat; sed a Se-
vere et Laeto ad pacem petendam cogitur. Julius Crispus praef.
praet. et Oppugnatio Atrae. 200. Iter Severi
Laetus necantur.
in Palaestinam et Êgyptum. Philostrati. —
Obsequens. Q. Se-
renas Sammonicus. Fingal? 203. L. Fulvius Plautianus prsef.
praet. Sejano similis, cujus filia Plautilla Bassiano s. Caracallee,
Severi filio, a. 202. nupserat, jussu Principis obtruncatur. Dam-
natio Plautillae, Plautii, Aproniani, Quintilli Plautiani, Baebii
Marcellini. Vita dissoluta et discordia filiorum Severi. 205-
270. Plotinus. 208-211. Res a Severo in Britannia adv. Cale-
donios et Maeatas gestae, et vallum ab eo per xxxii. millia pas-
suum a mari ad mare ductum. 210. Diogenes Laertius; Agathe-
mer Dositheus gramm. Julius Paulus JC. M. Minucius Felix.
;
211. Sevetus Eboraci moritur.
211-217. Antoninus Caracalla s. Tarantas.
211. Hie, Caligulae simillimus, P. Septimium Getam fratrem, a

patre consortem imperii relictum, ipse manu in gremio Julias
sua
niatris obtruncavit, et iEmilium Papinianum, JCtum celeberri-
mum ac praef. praet. banc caedem defendere recusantem, Cilonem,
praeceptorem ac praef. Urbi, Tbraseam Priscum aliosque interfici
jubet. 212. Stolida Alexandri imitatio. Nova tributa et pecuni-

arum exactio. Decima haereditatium, manumissionum largitio-
numque. Civitas omnibus ingenuis, in imperio Rom. viventibus,
data. Osroene et Armenia fraudulenter regibus, Augaro et Sana-
truci, ereptae. 213. Alemanni perfide trucidati. Pecunia Cennis
aliisque Gerraanis data. 213-273. Longinus. 214-226. Artaba-
nus IV. ultimus Parthoriim rex. 21 G. Bellum adv. Parthos et
Armenios gestum. Alexandria direpta. 216-217. Nova ac per-
fida expeditio adv. Artabanum. Caracalla occiditur a Macrino
praef. praet.
217. 218. M. Opilius Macrinus

ei Diadnmenianus aWus. 218. Macrinus a Parthis victus pacem
emit; mitigatque Tiridatern Armeniae regem et Dacringos. Idem
statuit, omnia superiorum Principum rescripta tollere, ut jure
Delph, et Var, Clai, Livius. P
154 TABULiE
agatur. Sed rebellione militum orta in Syria occiditur cum filio,
Msesse, sorori Juliae Dominae Augustae, uxoris Sever!, et Julio

Avito erant duse filiae, quarum major Soserais, Vario Marcello
nupta, Avitum, minor, Mammsea, uxor Gessii Marciani, Bassia-
num pepererat. Hie postea dictus est Alexander Severus, ille,
qui Caracallse credebatur filius, et Elagabali Dei Syriee sacerdos

Emesse erat,
218-222. M. Aurelius Antoninus Elagahal
s. Heliogabatus, puer avise matrisque virtute, artibus et largitione

a militibus lectus Imperator, qui etiam Pseudantoninus et propter
libidines Sardanapal appellatus est. —Nestor, Fabius Agrippinus,
Picas, Rhianus, Claudius Attalus, Triccianus, Sylla, Seius Caius,
Valerianus Paetus, Silius Messala, Pomponius Bassus, Gannys,
Principis prseceptor, cui imperium ille debebat, Verus et Gellius
Maximus interficiuntur. Elagabal fit summum Romanorum nu-
men, et Imperator ejus sacerdos. Circumcisio Principis aliorum-
que, aurigatio, saltatioque. Potentia Eutychiani s. Comazonis,
Hieroclis et Aurelii Eubuli. 220. Athenaeus Amraonius Saccas

;
philos. Tertullianus obit. Solinus ? Jul. Obsequens? 221.

Alexander consobrinus Principis (v. ad a. 218.) ab eo adop-
tatur.
222-235, Alexander Severus,

qui consilia Mammseee matris et Domitii Ulpiani, JC. ac prsef,
prset. secutus bene regnat, sed nimis indulget avaritiae matris et
dominandi cupiditati. 225. Claudius iElianus. 226-241. Ar-
taxerxes i. (Ardschir s. Sassanides i.) qui regno Parthico everso
Persicum restituit, et Mesopotamiae Syriaeque imrainet. 228.
Ulpianus a praetorianis occisus, auctore Epagatho. 229. Dio
Cassius cos. ii. qui paulo post in patriam et otium redit. Cura-
tores Urbis xiv. ex consularibus facti et negotia urbana cum
praef. Urbi curantes. Praefecti praet. senatores et Viri Claris-
simi, 230. Herennius Modestinus et Terentianus Maurus. 233-
305. Porphyrius.
235. 236. Maximinus

Thrax, cujus opera Alexander in militum seditione una cum matre
occisus erat Moguntiae, flagitiose et crudeliter regnat, et in op-
pugnatione Aquileiae a militibus suis opprimitur.
HlSTORICiE. 155
236. Gordiani I. et II. pater et filius.
237. Maximus et Balbinus.

237-244. Gordianus III. nepos.
Is bene regnat consiliis Misithei soceri: quo mortuo perit per

fraudem Philippi preef. praet. qui jam ei vivo per niilites extorse-
rat consortium imperii. 238. Herodianus hist, et Censorinus.
241. Nepos Chiliastes. 241-272. Sapor i. (Schapur.)
244-249. Philippi, Arabes, pater et filius.
Imperatores avari et crudeles, quos jam Christianos fuisse

quidam contendunt. 248. Annus reillesimus Urbis et imperii
Rom. ludis saecularibus actus. 249. Paulus Thebanus et Ere-
mitoe.
249-251. Decius
cum Messio filio Csesare regnat, et a Gothis victus perit. 250.
SiBvissima Christianorum persecutio. Cyprianus Palladius? Soli-
nus ? Coelius Apicius? 251. Novatianus.
251-253. Gallus, Volusianus filius et Hostilianus.

253-260. Valerianus et Gallienus filius,
postquam Mmiliamis Maurus per tres menses imperium tenuerat.

260. Valerianus in bello Persico a Sapore dolo capitur, et misera
in servitute consenescit.
Q60-268. Gallienus,
homo quo
libidinosus, ignavus et servitutis paternae incuriosus, a
omnes fere provincial desciscunt. 261-277. Dominatio XXX.
Tyrannorum, inter quos eminent Odenatus et Zenobia, uxor ejus,
Palrayreni regni conditores. 262. Plotinus, 264-340. Euse-
bius.
268-270. M. Claudius.
Hie insignem de Gothis reportavit victoriam, et imperium reli-
quit Quintilio fratri, qui illud per xvii. dies tenuit.
210-215. Aurelianus
Princeps necessarius magis, quam bonus, fortissimus adv. hostes
et in cives crudelis, qui, csesis ingentibus Germanorum copiis, Ze-
156 TABULAE
nobiam captam duxit in triumpho, sed urbanis motibus moneta-

riorum nimium quantum civilis sanguinis fudit. 270. Achilles
Tatius; Manes et Manichsei. 272. Hormisdas i. 273-276.
—
Vararanes (Varanes) i. Post interregnum vii. mensium suc-
cessit
275. Tacitus,
vir gravis, constans et prudens, at sexto mense insidiis aut morbo

absumtus ; ut paulo post Florianus, frater ejus.
276-282. Probus.
Imperator belli pacisque artibus insignis, qui reliquos tyrannos
oppressit. 276-293. Vararanes ii. 279. R. Jochanan auctor
Gemarse Hierosol. —Talmud. 280. Olympius Nemesianus.
282-284. Cams filiique Carinus et Numerianns.

Pater ingentes Sarmatarum copias delevit, et in expeditions
adv. Persas fulmine ictus periit ; nee multo post filii, ille a Diocle-
tiano, hie a socero occisus.
284-304. C. Aurel. Valer. D'locletianus,

qui victoriis consiliisque pacem terra marique peperit, multasque
egregias dedit leges, at civibus et provinciis gravis fuit. 284.
Maximus Caesar.
286-304. Diodetianus et Maximianus Herculius.

Christiani crudeliter vexati. Nimise copiee, indictiones tributo-
rum, concisiones provinciarum, (v. c. Galliarum in xiv. partes)
multiplicatio prgesidum, officiorum, Rationalium, Magistrorum,
Vicariorum prsefectorum. 290. Timaeus. T. Julius Calpurnius.
292. Galerius Maximinus et Constantius Chlorus, Claudii Imp.
nepos, Caesares. Administratio provinciarum inter hos et Augustos
divisa, non ipsura imperium. 293. Vararanes in. 294-301.
Narses. 296-373. Athanasius. 300. Alciphron. Eumenius. Ar-
nobius. Theon? 301-309. Hormisdas ii. 301-391. Macarius,
et Scriptores historise Augustas, /El. Spartlanus, Jul. Capitolinus,
^1. Lampridius, Vulcatius Gallicanus, Trebellius PoUio et Fl. Vo-
piscus. 304. Augusti imperio se abdicant, coacti a Galerio, et
Diodetianus in privato otio hortisque consenescit, ac primus om-
nium privatus inter Divos refertur.
HISTORICiE. 15f
304-306. Galerius Maximinus et Constantius Chlorus,

Hie mitis ac bonus, ille ssevus in Romanos, provinciales et
Christianos. Divisio orbis Rom. ut haereditatis in duas partes.
Severns et Maximinus Csesares. Mortuo Constantio,
306. 307. Galerius et Severus

dicuntur Augusti, et Constantinus, Constantii f. Csesar. Sed Se-
vere mox occiso Maxentius, Maximiani f. principatum invadit, et
ipse senex Maximianus resumit imperium.
307-313. Galerius, Maxentius, Maximianus, Licinius,

atque Csesares Maximinus et Constantinus, qui et ipsi 311. Au-
gusti creantur. Post Consulatus notari exinde coepti, aliis consu-
libus a Galerio, aliis a Maxentio creatis. 309-380. Sapor ii.
310. Maximianus et 312. Maxentius a Constantino occiduntur.

311. Galerius moritur, et 313. Maximinus, a Licinio victus, se
ipse interficit. (310. Jamblichus. Harpocration. 311. sq. Do-
nati et Donatistse. 312-391. Gregorius Nazianzenus.)
313-323. Licinius et Constantinus.

Hi Caesares sibi asciscunt Crispum et Constantinum juniorem,
Coustantini filios, et i,icmiM»i juniorem. 314-323. Bellum geri-
lur inter Augustos, et Licinius tandem captus necatur. 314-341.
Paulus Thebanus Eremlta primus. 314-356. Antonius, auctor
monachorum et coenobiorum. 314-386. Cyrillus Hierosol. et
Libanius. 316-330. Basilius M. 319.Arius. 320. Aphthonius.
Septimius Romanus. R. Hillel ii. Dictys ? Dares? 321. Nazarius
et Ghalcidius.
323-337. Constantinus M. solus, (cum aliis 311-323.)
Primus Imperator Christianus, sed moriens demum baptizatus,

et flagitiosissimus, qui praeter multos alios Crispum filium et
Faustam uxorem diro mortis genere peremit. 325. Concilium
OEcumenicum Nicsenum. Lactantius. 329-420. Hieronymus. 331.
Byzantium fit Roma nova, Constantinopolis et imperii sedes, cui
senatus magistratusque iidem, qui Rom3e,dantur : unus tamen ibi
consul est, alter Romae. Imperium in iv. Prsefecturas Praeto-

rianas, Orientis, Illyrici, Galliarum et Italiae, divisum, et haR in
provinciarum dioeceges. Potestas militaris data Magistris Mili-
158 TAHULili
turn, et Equitum et Peditum. Patriciatus, Nobilissimatus, aliee-
que dignitates. Quaestor Palatii et Comites ordinis primi, (Con-

sistoriani) secundi, tertiique. Institutio follis et chrysargyri s.
auri lustralis, tributorum. Indictio (computatio temporum secun-

dum spatia trium quinquennalium) jam ab a. 312. in usu esse coe-
perat. 335. Dexippus. Gabrias s. Babrias? 336. Julius Firmi-
cus Maternus. Nonius Marcellus? Charisius. Gregorius s. Gre-
gorianus et Hermogenianus JCtiet auctores Codicum.
337-361. Constantinus II. Constans et Constantius If.
Divisio imperii, gignens bellum fraternum. 340. Constantinus

a Constante fusus perit. 341. sq. Photinus. 347-407. Joannes
Chrysostomus. 350. Magnentius, qui in Rhsetia exercitui prae-
est, Constante insidiis interemto, Imperator salutatur, fratresque
Decentium et Desiderium Csesares dicit. — Aurelius Victor. Hila-
rius. 350-414. Hypatia. 351. Gallus, Constantii patruelis, Cse-
sar. 353. Magnentius, a Constantio debellatus, Desiderium et
deinde semet ipse, ut mox Decentius, interficit. 353-361. solus

regnat Constantius, Arianorum fautor et homo flagitiosus atque
crudelis, qui et initio imperii Dalmatium patruelem, Constantium
patruum et Hanniballianum, Nobilissimos ac Caesares, et 354.
Galium interemit. 354. ^lius Donatus. 354-430. Augustinus.
355. Julianus, Galli frater, Csesar. 358. Aristsenetus obit. 360.
Himerius ; Themistius ; Oribasius ; Diophantus ; Sallustius
philos. Gr. Eunomius; Ammianus Marcellinus. Macedonius
decedit. 860-398. Ambrosius. 361. Julianus Lutetiae Paris,
nomen Augusti sumit, et Constantius, adversus eum proficiscens,
in itinere moritur.
361-363. Jw/ia/iMS Aposlata,
vir doctus et rei militaris peritus, qui, religione per Tauroboliura

ejurata, auctore Maximo philos. scholas Christianorum claudi gen-
tiliumque aperiri jussit, Judseisque dcdit potestatem reficiendi tem-
pli Hierosol. quod tamen divina vi impeditum creditur. 362. sq.
ApoUinaris. 363. Julianus a Persis caesus. Succedit ei primice-
rius protectorum domesticorum
363. 264. Jovianus.

Pax cum Persis facta, et restitutum religionis Christianae exer-
citiura.
HISTORIC^. 169
364-375. Valentinianus et Valens fratres.
Occidentem, hie Orientem administrandum recipit. 365.

Ille
Antonini Aug. Itinerarium. Marius Victorinus. Sex. Rufus. Pa-

gan!. 367. Gratianus, Valentiniani filius octennis, Augustus
dicitur. 370. Vegetius. Euphrsemus Syrus. Ampelius? 372.
Gregorius Nyssenus. Avienus. 374. sq. Migrationes gentium,
Valentinianus Alemannos et Saxones saepius vincit, et 375. in
Pannonia moritur.
375-378. Gratianus et Valentinianus IT. fratres, et Valens.
Valens, Arianorum fautor, Ulpbilam, episcopum Arianum, Go-

this mittit, religionem Christianam amplecti cupientibus, et 378. a
Gothis et Alanis victus in tugurio crematur. 378. Paulus Alex-
andr.
378-383. Gratianus, Valent. II. et Theodosius.
Huic Oriens permissus. 379. Ausonius cos. Zeno Afer, epi-

scopus Veronensis, Jul. Obsequens ? 380-3. Artaxerxes ii. 380-
450. Socrates Scholasticus, hist, eccles. 381. Concilium cecu-
men. Constantinopol. 383-8. Sapor iii. 383. Maximus, Gal-
praeses, Lugduni occidit Gratianum, et imperium arripit.
liae
383-392. Valentinianus II. et Theodosius.
388-389. Vararanes iv. 390. Heliodorus ; Theon ; Pappus;

Festus. 392. Valentinianus ii. Arianorum fautor et ab a. 388.
in Gallia otiose vivens, Viennse ad Rhodanum insidiis Arbogastis
interimitur.
392-395. Theodosius M. solus.
Hie imperii semulos. Maximum, Eugenium et Arbogasten, cap-

tos occidit, et, Gothis ssepius profligatis, otium imperio reddidit.
Cultus veri Dei ubique restitutus. Officia et militaria, et pala-
tina ac civilia aucta, omniaque in iv. ordines descripta, Illus-
triura, Speetabilium, Clarissimorum et Perfectissimorum. 393.
Didymus Alex. obit. 393-457. Theodoretus. 394. Syramaehus
praef. Urbi. 395. Claudianus. Palladius ? Vibius Sequester?
Theodosio filii succedunt, Honorius in Occidente, Areadius in
Oriente.
T^* Of ruB r
f
; ^
^^''VEESIT
;
160 TAhVLM
395-423. Honorim.
Stilico, tutor ejus et affinis, 405. Radagaisum, Gothorum occi-

dental, ducem, profligat, sed 408. necatur, quia cum Alarico, suc-
cessore ejus, conspirasse creditur. 395-408, Arcadius, cujus im-
perium afFectant Rufinus, tutor perfidus, Eutropius eunuchus et
Gainas, dux Gothorum, a Rufino accitus ; qui mox omnes per-
eunt. Quo facto Eudoxia Augusta regnat. 397. Bellum Gildoni-
cum, a Gildone, comite Africse, motum. 399-420. Izdescherd i.
400. Hesychius; Longus Hermias Sozomenus Eunapius; Ser-
; ;
vius. 402-417. Innocentius i. 403. Epiphanius obit. 405.

Prudentius. Neraesius. Ossianus? 407. sq. Gundaricus et Gen-
sericus. Vandali, Suevi, Burgundi et Alani. 407. sq. in Bri-
tannia et Gallia Imperatores salutantur Marcus, Gratianus, Con-
stantinus, Constans, Maximus ; 411. Magontiaci Jovinus et Se-
bastianus ; 413. in Africa Heraclianus comes. 408-450. Theo-
dosius II. qui anno setatis viii. imperium Orientis nactus pri-
mum saluberrimis Antliemii tutoris et Pulcherise sororis, deinde
mails consiliis Antiochi, Chrysaphii, aliorumque cubiculariorum
eunuchorumque usus est, et pacem cum Hunnis grandi pecunia
redemit. 408. 409. Olympius, et 409. sq. Jovius Stiliconi suffici-
untur, mali homines. 408-410. Roma ter oppugnata ac direpta

ab Alarico, et Attains Imperator constitutus. 410. Alarico succe-
dit Ataulphus propinquus, qui cum Honorio pacem facit, et 414.
ducta ejus sorore Placidia, in Hispaniam adversus Vandalos pro-
fectus, 415. a suis occiditur. 409. sq. Saxones, Picti et Scoti in
Britannia. 410. Nonnus Pelagius; Synesius
; Macrobius ;
Sulpicius Severus. Xenophon Ephesius ? Chariton? 410-476.

Hierocles. 412-485. Proclus. 415-419. Wallia rex Gothorum
in Hispania, successor Ataulphi. 416. Rutilius Numatianus et
Orosius. 419-451. Theodericus i. qui regnum Gothorum in His-
pania amplificat. 420-440. Vararanes v. 421-440. Athenais

s. Eudocia, Leontii philos. filia et poetria, est uxor Theodosii ii.
et ab a. 440-460. Hierosolymis vivit, aulam relinquere coacta.

421. Constantius, Gallise comes, qui a. 417. Placidiam, Honorii
sororem duxerat, fit consors imperii, sed mox moritur.
423-425. Johannes,
Primicerius Notariorum.
HISTORICiE. 161
425-455. Valentinianus III.
filius sexennis Constantii et Placidice, sub tutela niatris est, et 437.

uxorem ducit Eudoxiam, Theodosii ii. filiam. Maximse imperio
Rom. provincise a barbaris eripiuntur propter inerliam libidines-
que Imperatoris et discordiam Aetii ac Bonifacii, summorum hu-
jus sevi ducum. 425. Olympiodorus. 427-432. Bonifacius in
Africa invitus molitur res novas et necatur. 428. sq. Nestorius.
429. sq. Africse pars a Genserico (Geiserico) capta. 431. Conci-
lium cecum. Ephesinum, et damnatio Nestorianorum. Cyrillus
Alexandr. 433. Zosimus. 437-448. Chlodio s. Glogio. 438.
Codex Theodosianus. Salvianus. 440-461. Leo i. Episcopus
Rom. 440-457. Vararanes vi. 445. Isidorus Pelusiota. 448. Eu-
tyches. 448-456. Merovseus. 449. sq. Hengist et Horst, duces
Anglorum, Saxonum Jutorum, Britanniam occupant. 450. Coe-
et
lius Sedulius. 450-457. Martianus, a Pulcheria Theodosii ii.
sorore in tori imperiique consortium receptus in Oriente. 451.
Concilium cecum. Chalcedonense ; Monophysitae ; Patriarchse.
Attila, Hunnorum rex, ab Aetio in campis Catalaunicis vincitur
sed mox Italiam vastat, et453. nioritur. 451-453. Thorismundus,
Theoderici i. filius, cui fratres succedunt, 453-466. Theodericus
II. et 466-484, Euricus.
455. Petronius Maximus,
qui Valentinianum iii. interfecerat, et invitam duxerat Eudoxiam

Augustam. Ab ea ex Africa evocatur Gensericus, qui,occiso Im-
peratore cum Palladio filio, Romaque direpta, Eudoxiam cum filia-
bus, Eudocia et Placidia, in Africam abducit, et Eudociam Ho-
norico filio collocat.
455. 456. Flavins Mcecilius Avitus.

456. Ricimer Comes, a regio Suevorum sanguine oriundus et
nepos Wallise, (v. ad a. 415.) usque ad a. 472. vel Iraperatores
facit, vel ipse regnat. 456-481. Childericus.
457-461. Majorianus.
Imperium Rom. in Gallia et Hispania restitutum, et expeditio
adv. Vandalos. 457-474. Leo i. Magnus s. Thrax opera Aspa-
ris, Patricii et Gothi, regnum Orientis accipit, et ab Anatolio
162 TABULA HISTORICiE.
patriarcha coronatur. 457-488. Hormisdas iii. et Pheroses.
(Firuz.) 460. Sidonius, et Marcianus Capella.
461-465. Lihius Severus.

Marcellinus patricius in Dalmatia, et ^gidius in Gallia regnat.
462, Moses Chorenensis.
465-467. Ricimer.
Hie regnat, ut jam inde ab a. 461. sed sine titulo Augusti.
467-472. Anthemius, gener Leonis M.

470. Stephanus Byzant. 470-524. Boethius. 472. Ricimer
capit Romam, et Anthemius perit.
472, 473. Olyhrius, gener Valentiniani m. Ricimer et Oly-

brius moriuntur.
473. Glycerins.
474. 475. Julius Nepos.
474. Leo ii. et 474-476. Zeno Isauricus, Imperatores Orient.

475, Orestes, dux et patricius, res novas molitur, et Augustus
salutatur filius ejus,
475. 476. Romulus (MomyWus) Augustulus.

Ultimus Imperator Rom. quern Odoacer in exilium pellit.
T. LIVII PATAVINI
HISTORIARUM
AB URBE CONDITA
LIBRI.
PR^FATIO.
Xacturusne operae pretiura sirn," si a priraordio Urbis
res populi Romani perscripserim, nee satis scio, nee, si
sciam, dicere ausim " quippe qui, cum

; veterem, turn vulga-
tam esse rem,'' videam, dum novi semper scriptores, aut in
rebus certius aliquid allaturos ant scribendi arte rudem se,
vetustatem superaturos, credunt. Utcumque erit, juvabit
tamen, rerum gestarum memoriae principis terrarum populi
pro virili parte et me '
ipsum consuluisse ; et, si in tanta
" Haud plane vovi utrum, populi Romani gesta ah initio Urbis conditce compo-
nendo, rem opera dignam sini faclurus: et si forte id certo nossem, nan tamen
auderem pradicare.
1 ' Bauer monet, proii. me ante seq. ipsum (quod delevit Strotli. quia in
NOTtE
» Facturusne operae pretium sim^ bus quibnsdam scriptum vidi in II-
Vitio datum est T. Livio, quod hexa- Domini Coiberti bibliothe-

lustrissinii
metri exoidio coeperit. Initia eiiim ca. Sed et Tacitus quoque Annales
Carminum initiissoluta; oralionisnon suos hexametio exorsus est, Ur- '
conveniunt. Quintilianus tamen lib. bem Romam a principio Reges ha-

IX. Instit. orator, cap. 4. et ita eum bnere.'
edidisse ait, et melius esse, quam * Turn vulgatam esse rem] Per rem
quomodo emendatur, facturusne sim veterem et vulgatam intelligit fami-
opera pretium : uti in vetustis codici- liaveni jam olim Historicis moremj
164 T. LIVII PRiEFATIO.
scriptorum turba meafama inobsciiro sit, nobilitate ac mag-

nitudine eorum, meo qui iiomini ^ efficient, me consoler.
Res est prseterea et immensi operis, ut quas supra septin-
gentesimum annum repetatur; et quae, ab exiguis profecta
'^
eo creverit, ut jam magnitudine laboret sua

initiis, et le- :
"^
gentium plerisque, baud dubito, quiu primae origines proxi-

maque originibus minus praebitura voluptatis sint, festinan-
tibus ad haec nova, quibus jam pridem praevalentis populi
vires se ipsae conficiunt. Ego contra hoc quoque laboris
praemium petam, ut' me a conspectu malorum, quae nostra
tot per annos vidit aetas, tantisper, certe dum prisca ilia
tota mente repeto, avertam, omnis expers curae, quas scri-
bentis animum, etsi non flectere a vero, solicitum tamen
efficere possit.* Quae ante conditam condendamve Urbem,*
poeticis magis decora fabulis,*^ quam incorruptis rerum ges-
* QucB, licet mentem scribenlis a veritatis studio nequaquam posset avertere, mo-
le^tiam tiihilominus ei afferre posset.
optimis Mss. non legitur et facile suppleii potest) eleganter quidem abesse,
sed, cum reliqnis scriptoribtis opponatur, vix abesse posse.' Rupert. Delet
—
quoqne Crevier. 2 ' Qiiidain malunt lumini, quia putant, non piobant, pro-
prie dici ' liiniinibus officere' pro, aedificando prospectum lucemque ad-
imere.' Rupert. —
3 Gronov. Doujat. Crevier. uti. —
4 Bauer haec annotavit:
'
NOTiE
ab aliis memorata scribendi denuo, bem'\ Apparet Livium diversa duo
et rerum gestarum uarrationem ab tempora designare. Verum in quo
origine repetendi. differat tenipus ante Urbtm conditam,
* Supra septingentesimum annum] a tempore ante earn condendam, minus
Ab Urbe condita ad tempus inchoa- apparet: cum utroque mode indicari
t2e a Livio historiae quinqueet viginti videatur tempus, quod natales Urbis
sunt anni supra septingentos. Atque praecessit. Forte per spatium ante
Inic respexitAuctor, non ad iEneae in conditam tirbem, ea non absurde in-
Italiam adventiim; a quo licet narra- tellexeris, quae proxime ejus extruc-
tionenisuam auspicatus, vetusta ilia tionem antecesserunt per tempus,
:
tempora non nisi uno aut altero folio ante urbem condendam, ea quae ante
perstrinxit. ipsum Romulum aTroicis usque lem-
^ Magnitudine laboret sua"] Elegan- poribus acciderant.
ter dicitur imperium mole aut mag- ^ Po'tticis magis decora fabulis'] Hie
nitudine sua laborare, cum latius dif- ego decora interpretor convenientia:
fusum est, quam ut commode regi quo sensu a Cic. ii. de legib. dicitur,
possit. '
color albus prcecipue decorus Deo.'
* Ante conditam condendamve Ur-
T. LIVII PRyEFATIO. lf)5
tarura monumentis, traduntur, canee afSrraare, nee refel-

animo est. Datur haec veuia antiquitati, ut, mis-
leie, in
cendohumanadivinis, primordia urbium augustiora*^ faciat.

Et, si cui populo licere oportet consecrare origines suas, et
ad Deos referre auctores, ea belli gloria est populo Roma-
no, ut,cum suum conditorisque sui parentem Martem po-
tissimum ferat, tara et hoc gentes humanaa patiantur aequo
animo, quam iniperium patiuntur. Sed hsec et his similia,
utcumque animadversa aut existimata erunt, baud in mag- ''
no equidem ponam discrimine. Ad ilia mihi pro se quis-

que acriter intendat animum, quae vita, qui mores fuerint
per quos viros, quibusque artibus, domi militiasque, et par-
tum et auctum imperium sit.' Labente deinde paulatim
disciplina, velut desideutes* primo mores sequatur ani- "^
' Labante disciplina prapplacet Gronovio (et Drak.) non mihi, qui melius ri
labente (i. e. sensim iinminiita, laxata, intirmata) convenire arbitior seqtienti
NOT.E
Primordia urbium augustiora'] Im-
e cBstimata atque in pretio habita ftie-
periorum atqiie urbium origines, mi- rint.
raciilis admixtis, illustrare, ac velut ' Purtiim et auctum imperium sit'\
consecrare, omnium fere populoruni Partum imperium refert Sigonius ad

communis fuit ambilio. Sic Semira- subactam Italiam. Attctum vero ad
midem Assyrii, Derceto, sive Ater- tempus eversae ab Africano niinore
gati Syrorum Dea iiatam, educatam Carlbaginis, sive annum 007. Ad
a colunibis: Cyrum Persae a cerva culnien postea perducti nou meniinit
lactatnm tradidere, ut Romani Ro- Livius, nisi quod ea tempora per mo- '
mulum a lupa (pii et hunc Martis

: res piapcipites' indicat.
filium praedicarunt ;
quemadmndum ''
Dcsidentes primo mores] In vefe-
Lacedaemonem Spartani, Perseum ribus editionibus, Dissidentes prima
Mycenaei Jove nafos jactabant. Sic mores, id est, in diversa euntes, nee
etiam Athenienses Neptuni cum Mi- aequalitatem servantes, ut explicat
nerva circa civitatis suae tutelam no- Robortellus quo Sigonius repre-
: a
menque contentione: Thebani con- Iiensus Morellum laudat liujus emen-
jugio Cadmi cum Martis tilia gloria- dationis auctorem. Eam autem ideo
bantur. probat, quod putet desidendi veibum,
''
Utcumque animadversa aut existi- ab a-dibus insliluta?. a
translatuui,
mata'] Num melius ccstimata, quem- Livio gradationi melius convenire.
admoduni scribit Becharius ? ut ve- Cum eniiu sedificia suopte vitio pau-
Auctor paruni sibi curze esse, qua
lit latim iutereunt, prius desident, id
ratione a legenlibus liaec accipiantur: est, leui motu semet deprimuntur;
in
sive animadversa et reprehensa ; sive dein collabuntur, antequam omnino

;
166 T. LIVII PRiEFATIO.
mo ; deinde ut magis magisque lapsi sint ; turn ire coeperint

prsecipites donee ad haec tempoia, quibus nee vitia nostra,
;
nee reraedia pati possumus, pevventura est. Hoc illud est

praecipue in cognitione rerum salubre ae friigiferum, omnis
te exempli documenta in illustri posita monumento intueri.
Inde tibi tuasque reipublicae, quod imitere, capias inde, :
'
fcedura inceptu, foediim exitu, quod vites. Ceterum aut me

amor negotii suscepti fallit, aut nulla unquam respublica
nee major, nee sanctior, nee bonis exemplis ditior fuit; nee
in quara ^ tam serse ^ avaritia luxuriaque immigraverint
nee ubi tantus ac tam diu paupertati ac parcimoniae honos
fuerit adeo, quanto rerum minus, tanto minus cupiditatis
:
erat. Nuper divitice avaritiam, et abundantes voluptates

desiderium per luxum atque libidinem pereundi perdendique
omnia invexere. Sed querelas, ne tum quidem gratas futu-
rae, cum forsitan et necessariee erunt, ab initio certe tantae
ordiendae 7 rei absint. Cum bonis potius ominibus votisque
ac precationibus Deorum Dearumque, si, ut poetis, nobis
quoque"" mos esset, libentius inciperemus, ut orsis tanti
operis * successus prosperos darent.
* Incepto hujus operis tam ingentis.
desidentes." Rupert. Vett. libb. Iiabent dUsidentes.—S 'Quidam Mss. ct ed.

pr. lit et edd. Crevier. Drak. et Strotli. post tiec in quam inserunt civitatem,
quod probasse Jac. Gionov. recte niiratiir Bauer.' Rupert, — G Nonnullae edd.
sero. —
7 Gronov. Doujat. Crevier. ordiundce.
NOTyE
in praeceps ruant. Ceterum Sigonius lum civile Ccesarianum, et quae ab
per desidentes mores notari putat anno 704. sunt insecuta.
Gracchanaruni seditionum tempora, Quod imitere, capias'\ Rectius for-
'
post annum scilicet U. C. 620. Per te quod imitari cupias, ut habet alter
mores lapsos bella civilia Syllee et Colbertinus codex.
Marii, annum nempe 665. et sequen- •» Nobis quoque] Id est, Histori-
tes : per mores euntes in prceceps, bel- cis.
T. LIVII PATAVIM
LIBER I.
BREVIARIUM.
Cap. I. Antenoris et ^neae adventus in Italian). Hie bellnm gerit cum
Latino, sed mox pacem ac deinde affinitatem jungit, conditque Lavinium,
nbi Ascanius brevi nascitnr. 2. Aborigiunm Trojanornmque bella cum
Turno et Mezentio. Mors iEueae. 3. Ascanius, vel, ut alii pntant, lulus,
Lavinium matri sen novercae relinquit, et coloniam ipse deducit Albam
Longam. Reges Albani. 4. Romuli Remique ortus, educatio, et primum
vitae genus. 5. Hi Amulium obtruncant, et Numitorem, fratrem ejus
avumque snum, restituunt in regnum Albanum. 6. Urbis condendae con-
silium capiont. 7. Remus a fratre necatus. Roma conditoris nomine ap-
pellata. Palatium primo munitum. Sacra Diis aliis Albano, Herculi
Graeco ritu facta. Adventus Herculis in Latium. Evander Areas, Car-
mentae filius. Ara Maxima. Potitii ac Pinarii.
8. Romulus ordinat rempublicam. Lictores xii. sumit. Urbem anget la-
tiusque munit. Asylum aperit. Centum creat senatores. 9. Connubia a
finitimis frustra petit. Ludos parat Neptuno Equestri. Raptns Sabina-
riim. 10. Titus Tatius, rex Sabinorum, Capninenses, Crustumini, et An-
temnates helium parant. Caeninenses primi in agrum Rom. faciunt im-
petum. Spolia opinia in Capitolium fert Romulus, et templo Jovis Fere-
trii fines designat. 11. Antemnates Crustuminique victi, et, precante
Hersilia, accepti in civitatem. Coloniae utroque missae. Sabini duceTito
Tatio bellum movent, et arcem Rom. occupant, proditam a filia Sp. Tar-
peii, qui ei praeerat. 12. Virtns Metti Curtii, Hosti Hostilii, ac Romuli.
Templum Jovi Statori votum. 13. Irae et acies diremtae a Sabinis mulie-
ribus. Pax et civitas una ex duabus facta. Quirites a Curibus appellati,
Lacus Curtius. Populus in curias xxx. divisus, iisque imposita Sabinaruro
nomina. Centuriae tres equitum, Ramnenses, Tilienses, Luceres. 14. T.
Tatii mors. Bellum cum Fidenatibus, 15. et Veientibus, quibus induciae
in c. annos dantur. Celeres ccc. 16. Romulus sublimis raptus procella

creditur, Proculo Julio affirmante, ejus speciem sibi per somnium obla-
tam. Interregnum annuum, x. decuriis Patrum factis, et imperio per
17.
omnes in orbem eunte. Plebi frementi permittitur creatio regis, ea lege,
ut Patres auctores fiant at ilia a senata decerni vult, qui Romae regnet.
:
168 T. LIVIl
18. Numa Pompilius, Curibiis Sabinis habitana, qui falso editur discipulus
Pythagorce Samii, rex creatur, et inaiiguiatur. 19. Is leges, mores, ac sa-
cra instituit Janiim facit indicem pacis bellique: simiilat sibi cum Dea
:
Egeria congressns nocturnos esse : annum ad ciirsum luuaR in xii. menses

describit: nefastos dies fastosque facit. 20. Flamines iii. xii. Salios, et
Pontificeni legit, Numam Marcium. Procuratio prodigiorum. Ara Jovis
Elicli. 21. Populi Rom. religio et pax continua. Camoenarum lucus et
concilia cum Egeria. Fidei solenne, et multi Argei s. loca sacris fa-
ciundls.
22. Ttillum Hostilium, nepotem Hosti Hostilii, regem populns jubet. Hie
ferocior etiam Romulo est, bellumque indicit C. Ciuilio, dlctaiori Albano.
23. Helium Albanuni. Cluilii fossa et mors. Metti Fnffetii successio in
locum ejus, et colloquium cum Tullo. 24. 25. Horatiorum Curiatiorumque
trigeminorum pugna. Foederis faciendi ritus. Fetiales et pater patratus.
26. Horatius sororem obtruncat, et a duumvirls perduellionis damnatur,
sed provocat ad populum, et absolvitur. 27. Bellum cum Fidenatibus et
Veientibus. Perfidia Metti, socii Rom. 28. Dirum supplicium de eo
sumtnm. 29. Alba diruta, et incolae traducti Romam. 30. Coelius raons
Urbi addilus, et sedes regiae. Principes Albanorum in Palres lecti. Curia
Hostilia. Bellum cum Sabinis. Feronide fanum. Pugna ad sylvam Ma-
litiosam. 31. In monte Albano lapidibus pluit. Hinc sacrum novemdiale.
Pestilentia. Tulii morbus et mors, domo ejus fulmine icta.
32. AncHs Marcius, nepos Numae, rex creatur, et sacra ex commentariis
avi pontlficem in albo promulgare jubet. Jus Fetialium, ab Êquicolis
descriptum, quo repetuntur res bellumque indicitur. 33. Bellum cum La-
tinis, quorum multa niiliia, Politorio, Tellenis, Ficana, et Meduliia captis,
Romam Aventinus mons Palatino jiinctus, et novae multitu-

traducuntur.
dini datus, ad Murciae sedem. Janic\ilum quoque, ponte sublicio in Tiberi
facto, Urbi conjunctum. Quiritium fossa. Career, foro imminens. Sylva
Maesia Veientibus ademta. Oslia in ore Tiberis condita, et salinae circa
factap. 34. Lucumo, Damarati Corinthii filius, qui, Arunte fratre et dein
patre mortuis, omnium hujiis bonorum liaeres factus erat, eaque auxerat
opibus Tanaquilis uxoris, ab Tarquiniis migrat Romam, ubi L. Tarquinius
vocatur, et a rege non modo in familiaritateni recipitur, sed tutor etiam
liberis instituitur testamento.
35. L. Tarquinius Priscus petit regntim, et accipit.Centum in Patres lecti,
qui deinde dicti suntminorum gentium, et conscripti. Bellum cum Latinis.
Locus Circo maximo designatus. Ludi Romani s. Magni. Portions et
tabernae. 36. 37. Bellum cum Sabinis. Attus Navius Augur. 38. Ademta
Sabinis Collatia, (ubi Egerius, Aruntis, fratris regis, lilius posthumus, in
praesidio relinquitur) Latinis Corniculum, Ficulea, Canieria, Cruslume-
rium, Ameriola, Nomentum, Meduliia. Formula deditionis. Urbs muro
cincta ex lapide quadrato. CloacEB. Area templiJovis in Capitolio. 39. In
qua natus erat Servius Tullius, cujus pater princeps fuerat Corni-
regia, in
culi, Inde liberornm ille loco habetur, eique
puero dormienti caput ardet.
postea despondetur regis filia. 40. Hinc Anci duo filii insidias parant
regi ;
quem duo pastores, ab illis corrupt!, occidunt.
LIB. I. 169
41. Tanaquil celat mortem mariti. Servius Tullius per speciem regiae fun-
gKndae vicis siias firmat opes, et primus iiijtissu popiili, voiiintate Patriiin,
regnat. Libeii Anci Suessam Pomeliam exulatiim eunt. 42. Diia; Sei vii
filiaB juvenibus regiis, Lucio et Ariinti Tarqiiiniis,jm)giintiir. Belluin cum
Veienlibus aliisque Etniscis. Census. 43. Classes et centurias civium.
Comitia ceiituiiata, et suffiagii in iis ferendi ordo ac ratio. Tribiis.
44. Lustrum condituru, eoque censa lxxx. millia civium. Urbeui ampli-
ficat Servius additis collibus Quirinali, Viuiiiiali et Escpiiliiio ; canique
aggere, fcssis ac muro circumdat. Ita profert pomoeriuin : et in Esquiliis
habitat. 45. Communia Romanorum Latinorumque sacra, et taniini Dia-
nae Romaj exstructum. Ab ejus antistite Rom. immolatur bos, in Sabinis
nata, mirse magnitudinis ac speciei. 40. 47. L. Tarquinius et Tuilia minor,
fratre ac sorore interfectis, junguntur nuptiis regnumqueaffectant et inva-
dunt. 48. Serviits occiditur. Impia et iubumana TuUiae facinora. Vicus
Cyprius dictus Sceieratus. LausServii.
49. L. Tarquinius Superbus neque popnli jussu neque auctoribus Patribus
regnat. Socerum sepultura prohibet. Armatis corpus circumsepit. Reg-
num metu tutatur, nee senatiim cousulit, sed omnia solus domesticisque
consiliis agit. Latinos eorumque proceres sibi conciliat, maxime per
generum suum, Octavium Mamilium Tusculanum. 50. Conventum Lati-
nis indicit ad Iticum Ferentintp. Turnus Herdonius in regem absentem
niorantemqtie ferociter invehitur, 51. et ab eo oppriniitur insimulatus falsi
criminis. 52. Foedus cum Latinis renovatum. Copiae ab iis mix-

missae et
tae cum Romanis. 53. Bellum cum Volscis, e quibus Suessa Pometia vi
capitur. Gabii frustra oppngnati, 54. sed mox Sexti Tarquinii fraude regi
Rom. sine dimicatione in nianum traditi. 55. Pax cum yliquis facta, fce-
dusque cnm Tuscis renovatum. vEdificatur Jovis Capitolini templum, et

aperientes fundamenta ejus, in qua? vix suppeditant Pometina^ manubiae,
caput humanum integra facie effodiunt. Exaugurantur fana in monte
Tarpeio sed Juventas Terminusque moveri se non patiuntur. 56. Fori in
;
circo. Cloaca maxima. Coloni Signiam Circeiosque deducti. Portenti

causa Titus et Aruns Tarquinii cum L. Junio Bruto, Tarquiuia sorore regis
nato, Delplios mittuntur, et praeter alia sciscitantur, quis ipsorum Romae
regnaturus esset. Pythia respondente, qui primus osculum matri tulisset,
Brutns, quasi forte prolapsus, terram osculo contingit. 57. Bellum cum
Rutulis et obsessio Ardeap,. Regiorum juvennm de uxoribus suis certa-
men; cujus lans penes Lucretiam est, filiam Sp. Lucretii, praefecti Urbis,
nuptam L. Tarquinio CoUatino, Egerii filio. 58. Sex, Tarquinius vim
infert Lucretia-, et haec, arcessitis patre ac marito, necem sibi consciscit.
59. Brutus, tribunus Celerum, populum in Urbe et exercitum in castris

adversus regem concitat. 60. Exilinm Tarquiniis indicitur. Duo regis
liberi cum patre commigrant Cjere, et Sex. Tarquinius Gabios, ubi mox
interficitur. Primi consules creantur, L. Junius Brutus et L. Tarquinius
Collatiniis.
Delpk. et Var. Clus. Livius.

170 T. LIVII
1. Jam primiim omnium satis constat,* Troja capta,'' in cc-
teros 836 vitnm esse Trojanos; duobus,iEneas Antenorique,'*

et vetusti jure hospitii, et quia pacis reddendaeque Helenas
semper auctores fuerant, omne jus belli Achivos'^ abstinu-
1 ' jEnecB Antenorique pro vulg. JEnea Antenoreque legitur in omnibus

fere Mss. quos secutus sum exemplo Crevier. et Strotli,' Rupert. Vulgatani
NOTyE
» Satis constdfl Apud Romanes '^
MnecB Antenorique [.-Enea Anteno-
scriptores constans ita fania fert. requel 'Eneas Trojanonim, post Hec-
Cetenim Graecornm nouniilii apiid torem, fortissimus, Anchisae ac Ve-
Dionysium Halicarn. antiq. Rom. neris (sen mulieris elegantissima for-
lib. /Eneam, deducta niann suorum
I. ma prteditae) filins, Capyos nepos,
in Italiam, ipsum dicebant domiim Assaraci pronepos, Trois regis abne-
reversnm, apud Trojam regnasse ; et pos fuit : Creusam Priamifiliam uxo-
post obitiun reliquisse regni succes- rem ex qna natus Ascanius.
liabuit,
sorem Ascanium, ejusque progeniem Antenor autem iEsyetae filius, per
id regniim din tenuisse: quorum iilti- Cleomestram niatreni, ad eundeni
mum Strabo confirmat ex Honiero, Troem ipse quoque genus referebat.
Iliad. xiiF.Quidam, apud eundein, Earn anctor libelii de Augnsti proge-
referebant Scamandrum Hectoris fili- nie, sub nomine Valerii Messalae
um cum Ascanio iEneae filio Troibus Corviui, Laomedontis, vel Priami so-
imperasse, familiasque eorum diu rorem facit. Tam ^nea?, quam Ante-
apud novam Scepsin regni sedem ha- nori, duabus de causis ab Auctore
buisse; donee ea urbs a regia domi- nostro adductis, Graecos pepercisse
natione in paucorum adniiuistratio- verisimile est: ut minime audiendi
nem pervenit. videantur, qui eos proditee patria? in-
''
Trojd capta] Troja, quemadmo- simulant; in qnibiis Menecrates Xan-
dum Servius uotat, uiodo regionis, thins apud Dionysium.
niodo urbis nomen est; ut hie. Ea ''
Acldvos] Achaei, qui Latine eliam
urbs, ejusve celsior pars, Ilium quo- Achivi dicuntur, nomen habuere ab
que dicebatur ab Ilo Trois filio. Ip- Achao Xuthi filio, Hellenis (qui
Pergama vocabantur, com-
sius arces Graeci nominis auctor fuit) nepote.
muni locorum editiorum nomine. Is Achai?e Peloponnesi provinciee no-
Dardania vero pars fuitTroadis, seu men dedit,cum prius ^gialea dice-
Phrygise minoris, a Dardano oppido, retnr. Idem Achzeus in Thessalia
ejusve conditore appellationem sor- quoque aviti regni partem obtinuit.
tita. Capta autem eversaque est a Ab eo itaque, Honieri aetate, Graeci
Graecis Troja circa annum a mundo omnes Achaei appellati sunt. Poste-
condito 2819. ante primam Olympia- rioribusquoque temporibus ob A-
dem 407. ante Romee natales 431. chaporum reipublicae claritatem, Ro-
ante Christum natum 1183. cum reg- mani devictam a se Graeciam univer-
num a Dardano usque, stetisset an- sam Achaice nomine comprehended
nos ferme 296. runt.
LIB. I. CAP. 1. 171
Casibus deinde variis Antenorem ' cum muJtitudine

issc."
Henetum/qui, seditione ex Paphlagonia pulsi, et sedes et
duccm, rege Pylaemene ^ ^ ad Trojam amisso, qua3rebant,
venisse in intimum maris Hadriatici sinum Euganeisque,' : ''
qui inter mare Alpesque incolebant, pul.sis, Ilenctos Troja-

iiosque eas tenuisse terraset in quern prinium egressi sunt :
locum, Troja vocatur, pajôque inde Trojano nomen est/

gens universa Veneti appellati.' /Enean, ab siraili clade
^
" Jure belli adcersus /Eneam et Antenorem usos non esse.
lect. dant Gronov. Donjat. Drak.— 2 AI. Philomene.—^ Verba et in quern ...<ip. '
/)W/a<f incliulendaparenthesi piitabaiit Duk. et Drak. At cf. Vc\\z. ad Sanct,

Mill. in. 14.' Rupert. '
Expedies impeditam oratioiieiii, si, paiticiila cl dele-
ta, verba, in qttein primum Veneti appellali, in parentliesi posueris.
. . .
Ncc
NOTyE
Ântenorem] Antenor viilgo credi- hutiu; ])ostea. Aclrinlicmn. Dicifur et
tur condiior Patavii, quod prius ^)j- mare Adriunum et siiiipliciter ^Jrin.-
tenorium dictum volimt Livii patria : nobis liodie, le Golfe de Venise.
fuit: hodie Padoa: in Venetia, quse '
Euganeisque] Euganei inter anti-
niinc Marcliia Tarvisina. qnissiinos Italiic populos iiumeraii-
f
Cum multitudine Henetum'] Pa- tur, sedcsqiie initio liabuere a Pado,
pblagonia niinoris Asiae ad Pontum juxta veteies Tuscos, ad Rhaticas
Enxinurii regio est (nunc pars niari- Alpes sed postea monies versus,
:
tima ejus Piovinciffi, quam Turcce sive ab Henetis ac Trojanis, sive a

Kiengar appellant.) Haec primariam Gallis, compulsi sunt. Eorum simul
olim gentein liabuit Hcnetos. et Khastoruui iirbs fuit Verona.
? Rege Pylcemene] Ita legenduni, ^ Pagoque inde Trojano nomen est]
non Philcmene; ex Homero, qui bunc Pagus boc loco non viciis est, sed
Pylaemenem Henetoruni ducem a regiiinciila, tractus, niajoris regionis
Menelao interfectum narraf, Iliad, v. pars, plura oppida vicos(|ue complcc-
Maiis Hadriatici [Adriafici] sinum]
'^ tens: quo sensu apud Caisa rem fere
Mare Superum, quod Italian! ab Illy- semper Sunt qui liiuc de-
accipitur.
rico, Macedonia, et Epiro dividit, A- ducnnt Gallicum nomen Pays,
driaticum dicitur, ab Adria, sive Ha- '
Gens universa Veneti] Strabo fa-
driaurbe: quo nomine duo Italiap, non men lib. iv. et v. eoruni sententiam
procul ab ejus maris littore, oppida magis probat, qui Venetorum Itali-
fuere; alteruniColoniae titulo in Pice- corum pareiites existimabant Vene-
no,ubi Adriauus agcr; liodie yl<)7 Dii- tos Galli.c Celtirai ad Gceanum po-
catiis titulo decoratum, in Aprutio piilos {ceux de Vanncs:) idtjue, liac
regni Neapolitan! provincia : alteruui de causa, quod reliqui Cisalpinsp Gal-
in Gallia Trans-padana, ubi nobili Ux populi ex Transalpiiiis regionibus
portu oppldum quondam Tuscoruin eo immigraverant. Cetcrum Venetia
notat Pliu. quod oppidumilh'jrt, inde- antiquum nomen est regionis, qiiain
que Atriaticum mare antea appella- nunc Marchiain Tarvisinam vocant,
;
172 T. LlVlj
domo profufûm, sed ad majora initia reriim^ ducentibus fa-

lls, primo in Macedoniam veiiisse:"' inde in Siciliam quae-
rentera sedes delatum ab Sicilia classe " ad Lauren tern s

:
agrum° tenuisse: Trojae et huic loco nomen p est. Ibi
comparet cod. Poitns;. apud Diak.' Doering, 4 ' Flor. et Voss. admajo'
et in —
ra rerum initia. Forte majorum.' J. F. Gioiiov. 5 ' Prappositioiieni ad rece- —
pi, quia in omnibus fere Mss. legitur ac vel ad Laurentem.' Rupert. J. F.
NOTiE
et cnjus priiiiaria olini nrbs Patavi- snntque medio ferme inter Ostiam
uin. Venetiae vero in plurali nuniero et Antium itinere.
urbs t'st, nobis Venise, nonnisi tem- p Trojce [^Troj(i] et huic loco votnen']
pore Attilae nata ex Aquileiae vicina- Tr4ijas veteri nomen a Troe Rege,
rumqiie rivitatum minis. Dardaui nepote, vel a scrofa, quam
™ In Macedoniam venisse'\ Macedo- in nioneta dicuntur habtiisse Trojani
navigatione /Eneae
niae in ilinere seu el qua; Troja jam olim Itaiice appel-
nee Virgilius, nee Dionysius memi- latur apud scriptorem de Augusti
nit: nonnulli tanien, testibus Stra- progeiiie. Hinc Gallica vox, Truie:
bone lib. xiii. ipsoque Dionysio, eum videturqne Virgilius eo respexisse,
in Macedonia apud Olympuui sides ' Alba porca triginta foetus enixa,' in
posuisse volebant. aiigurium JEness ostensa. Eum sane
» Ah Sicilia classe'] Nonne et in Si- locun», inquo sus triginta porculos
ciliam classe delatus fuerati' an le- sub adventum iEneae pepererit, ab
gendum, ab Sicilia classem, Laurentem yEnea muniri coeptum; ac deinde ibi-
agrum tenuisse. Haec Grouoviiconjec- dem, aut certe in<le non procul, con-
lura non improiiabilis. ditum Lavinium, ex antiquioribus
° Laurentem agrum] Laurentum Pi- scriptoribus memorat Aurelius Vic-
ci, Faunique et Latini regia fuit, in tor. Huic autem loco, ubi oppiduni
veteri baud procul Tiberis
Latio, castrorum in morem /Eneas est moli-
ostiis a lauris denominatum, qiiibus
; tus, Trojae nomeii inipositum indicat
abundat Laureniina sylva; vel a sa- Virgilius lib. x. Non semel Livius
cra Pici lauro, de qua Virg. lib. vii. diserte tradit. Porro aliqui legere
iEneid. A Laurento deducitur adjec- malunt Troja et huic loco nomen. Qua
livnm Laurens quod vocabulnm non
: Gronovius inter pere-
in re distiuguit
tantum Latinis. incolis scilicet vete- grina et Romana vocabula quasi ilia ;
ris Latii ; sed etlam Rutulis, Volscis, noniinativo, ha^c dativo magis gau-
aliisque novi Latii populis aliquando deant. Vennii ipse sibi adversari vi-
tribuitur. Porro Laurenti oppidi Iio- detur, cum hie Troja, et paulo antea,
die vix apparent vestigia. Pililii fuissc pagoqtie Trojano nomen est, in dativo
videtur, ubi nunc Paterno, quae Clu- scribi jnbet. Est enim Troja peregri-
verii sententia est: etsi Hoisteuius nae revera urbis, et ex Asia advectum
et Kircherus, ex quadam nominuni nomen, non Latinum. Cetera ab ip-
affinitate, referant ad locum, ubi so adducta auctorum testimonia earn
Torre di S. Lorenzo: sed h«c ambo distinctionem evertuiit potius, quara
nee inter se, nee a littore distant, confirmant.
LIH. I. CAP. 1. 173
rgressi Trojani,* iit quibus ab immenso prope errore+ nihil,

praeter arma et naves, superesset, agris cum praedam ex
agerent, Latinns rex'' Aborigincsque,"^ qui turn ea tencbant
loca, ad arcendam vim advenarum armati ex urbe atque
agris concurrunt. Duplex inde*^ fama est * alii prselio vic- :
tura Latinum pacem cum iEnea, deinde affinitatem junxisse

tradunt : alii, cum instructae acies constitissent, priusquam
signa canerent, processisse Latinum inter primores, ducem-
que advenarum evocasse ad colloquium ; percunctatum de-
Gronov. conjicit ab Sicilia classem Laurentem.—6] Gronov. Doiijat. Crevier.
aOTJE
* Ante Uib, cond. an. 429. cfleperunt appellari. tamen Jiistinns
t Quibus ab immenso prope crrore, Latinum ex filia Hercule;
Faiini et
^c] Immensum ilium eriorem non Hesiodiis et Marcianns Heracl. ex
expiimit Livius, snpeiioiibus verbis; Ulysse et Circe Hygiiius ex CUrce
;
quibus in Macedoniain Sirilianique, el Telemacho, Ulyssis ac Penelopes

ac tandem Laiirentem agrnm appu- filio, natuni fabulaiitur.
lisse Trojanos dicit. Sed loca, in qui- ^ Veterum aliqni
Aboriginesque']
bus iEneas urbes condere voluit, at- apud Halicarn. Aborigines Italia; in-
tiijisse contentus, cetera praetermi- digenas existimabant, sic dictos, qua-
sit, quee. vnlgo sat nnta erant. INIultas si primigenios, et ab origine prima
alias terras petierat Êneas, nt doce- ibidem procreates vel absque alia
;
bit Dionysius Halicarn. lib. i. c. 47. origine. Putabant alii eonvenas fu-
et seqq. Hinc Virgilius, qui non oni- isse, incertis vagantes sedibus, (\m
nia fiiixit, sed in muiiis antiquam fa- copias suas in ea regione junxerint,
mam secutus est, passim longos Tro- quae postea Laiium appellata; ideo-
janorum errores memorat, quos ideo que primo AberrigeneSj post, mutata
etiam Livius ' innnensos' vocavit. una litera, altera ademta, Aborigenes
Errores autem illi non a Sicilia de- cognominatos. Alii Ligurum colonos
mum cceperunt, sed ab ipso discessu credebant. Sed Romanonnn doctis-
ex Troade neque enim * iumiensus
; simi M. Cato et C. SeinproniHs Grae-
error' fuitiiavigatio ex Sicilia in cos fiiisse aflirmabant. Ipse Diony-
Africam, a Sicilia parum remotam, sius conjicit Qinotrorum fuisse pro-
nee Livius fictum iter in Africam genicui, quibus ex Arcadia oiigo :
verum credebat. Itaqueniliil bic mii- dictosque Gva?ci8 Aboriginas airh raiv
tandum, nee refingenda mens Livii. opuv, a montibus, in quibus Arcadum
J. Clericus. more degebant.
1 Latinus Rtx] Fauni filius ex Ma- ' Duplex inde [exinrfe] fmna est] U-
rica Nyniplia (qua; et Fatua, et Fan- tramque sententiam amplexns entVir-
na, a Fando, id est, vaticinando,nun- gilius, fcedus primo inter /Lneam La-
cupata) Pici nepos, Saturni, (qui tinumque ictum, pactasque ultro La-
cum Jano Aboriginibus imperavit) vinits nuptias memorans; quae tauien
pronepos. Ille bos tunc populos re- cuncta Tumi amor turbaverit ac ;
gebat, qui de ipsius nomine Latini deinde bellum ortum, victumque, et

174 T. LI VII
inde, qui mortales essent, iinde, aut quo casu profecti domo,
quidvc quaercntes in agrum Laurentem exissent ;
postquam
audicrit, multitudinem Trojanos esse ; duceni yEnean,
filium Anchisae et Veneris cremata patria et domo profu-
;
gos sedem condendseque urbi locum quaerere et nobilita- :
tem admiiatum gentis virique, et animum vel bello vel paci

paratum, dextera data fidem futurae amiciliae sanxisse. Inde
foedus ictum inter duces, inter exercitus salutationem fac-
tam. iEnean apud Latinum fuisse in hospitio. Ibi Lati-
num apud Penates Deos domesticum publico adjunxisse
'
foedus, ^neae in matriraonium data." Ea res utique

filia
Trojanis spem affirmat * tandem stabili certaque sede fini-

endi erroris. Oppidum condunt. ^neas ab nomine uxo-
risLavinium " appellat. Brevi stirps quoque virilis ex novo
matrimonio fuit cui 7 Ascanium parentes dixere nomen.
;
* Confirmat expectationem.
exinde. — 7 Duo Pall, et Mss. Mureti prononien ignorant.
NOT;E
ad pacem compnlsum ab JEnea. Lati- RIaria Theresia nuptiis, qnas fans-
num. tis serenissiml atque ad sumuia nati
«Apud Penates Deos] Universita- Delphim intra annum natalibus
turn urbium pnblicis doniibns
sive Coelnni beavit.
praesunt Penates, singulorum aedibus '^ Laviniuin] A Lavinia vel Lavina
Lares: sed hagc noniina sumuntur Latini filia, /Eneae uxore, Lavinium
proniiscue pro doniesticisDiis. Tro- nominatum coniniunis est opinio. Alii
janee auteni nrbis Penates, e Samo- appellationem hujus oppidi deduce-
tluacia in Plirygiain translatos a bant a Lavinia Anii apud Delum
Dardano, secum detnlit jîneas in sacerdotis filia, quain in matriinoninm
Latium. Honnn syinbola reposita in jCneas asciverit. Alii aliam nominis

aedibus Laviniensiuin fuere, aerea ca- illius originem notant, quod ibi nempe
ducea, et Trojana testa fictilis: uti ^neas se in fatali stagno sen lacu
ex civibiis se intellexisse narrat Ha- salso lavisset. Servius in vii. IE-
licarn. qui eos Ronue coli addit effi- neid. a Lavino Latini fratre derivaf.
gie duoium juvenum armatorum, Lavinium tiibus a mari millibus pas-
habitu sedentium. suum sub colle, qui vulgo Monte di
" Filia jEnecE in matrimonium data] Levano dictus, veteris appellationis
Usitatissimum Regibus simultates vestigia aliquatenus servat, niille et
finiie atfinitatibus. lllustrissimnm quingentis passibus supra foiitem
a^tatis nostrae exemplum habemns in Numici, ubi nunc Santa Petronillu,
LuDovici XIV. vere magni, Regis non procul Palrica.
cum optima Kegina
Christianissimi,
LIB. I. CAI'. 2. 175
2. Bello deinde Aborigines Trojanique simul petiti.* Tur-

nus^ rex Rutulorum/ cui pacta Lavinia ante adventum
-^neae fuerat, pra^latum sibi advenam a^gre patiens, simul
-^neas Latinoque bellum intulerat. Neutra acies laeta ex
eo certamine abiit. Vicli Rutuli victores Aborigines Tro- :
janique ducem Latinum amisere. Inde Turnus Rutulique,

diffisi rebus, ad florentes Etruscorum ^ opes Mezentium-
que/ eorum regem, confugiunt: qui, Caere*' opulento turn

oppido imperitans, jam inde ab initio rainime laetus novae
origine urbis, et turn nimio plus, quam satis tutum esset
accolis,rem Trojanani crescere ratus, baud gravatim socia
arma Rutub's junxit. iEneas, adversus tanli belli terrorem
utanimos Aboriginum sibi conciliaret, ne sub eodem jure*
solum, sed etiara nomine, omnes essent. Latinos utramque
gentem appellavit. Nee deinde Aborigines Trojanis studio
' Ul omnes nun modo iisdem legibus, sed eodem nomine uterenlur.
NOTiE
* Ante Uib. cond.425. stitem extitisse, asseverant Dionysius
y Patre Daiino Rutnlonim
TurjiMs] et Aureliiis Victor.
lege et Venilia matre, Pilumno avo = Care] Agylla, a Pelasgis in Etru-
procreatns dicitur a Poeta. Eiini ria condita,nomen postea mutavit.
Herdonium cognominat Victor. Quippe cum Pelasgi e Tliessalia earn
^ RiUulorutn^ Latinis ac Volscis fi- tenerent, eosque Tyrrbeni, qui e Ly-
nitimi fnere Rululi, arctis inter iitros- dia liuc commigrarant, bello petiis-
que finibus ubi nunc pars niaritima
; sent, borum nnus ad nnuum acce-
CampaniaB Ronianap, inter oppida, dens sciscitatus est urbis nomen
quae vulgo Patrica, et Xettuno. cumque e muro quispiam (Graeca
^ Etruscorum] Sigonius Etruscorum voce xo'^ps) cum salvere jussissef,
et Eti'uriasine aspiratione legen- omen Tyrrbeni accepere, atque
diim contendit ex libris Mss. et lapi- urbi postea captae Care nomen indi-
dibiis triumphalibtis, qui in Capitolio derunt, aspirata litera x in tenuem
sunt. K moUita. Haec Strabo et Steplia-
Mezentium] /Eneae manu cecidis-
"^
nus. Quod illi Tyrrhenis, id Romanis
se Mezentium Poeta fingit: idque tribuit Servins vin. iEneid. ex Hy-
ante occisum ab eodem JEnea Tiir- gino. A Care indeclinabili incolae
num. lilud Trojani berois gloria, Caeretani, et Ca>rites vocantur. Hinc
boc operls ratio postulabat, ut rivalis quoqiie Cajrimonijp dictap. Nunc
bostisqiie pra^cipui nece, bellum si- oppidum illud in Patrinionio sancti
null et Poenia Ceterum et
finirelur. Petri situm, Care vetus appellatur,
post Tumi mortem Mezentium Agyl- vulgo Cerveteri, ad discrimen alterius
linorum in Etruria regem bellum oppidi, quod eodem in tractn Ceri
J£nex intulisse et buic ilium supcr-
; dicitur.
176 T. LIVII
ac fide erga regem JEnean cessere fretusque his animis :
coalescentium in dies raa^s duorum populorum ^5^^neas,

quanquam tanta opibus Etruria erat, ut jam non terras
solum, sed mare etiam per totam Italiae longitudinera/ ab
Alpibus ad fretum Siculum, faraa nomiuis sui implessct,
tamen, cum moenibus bellum propulsare posset, in aciem
copias eduxit. Secundum inde preelium Latinis, JEnese
etiam ultimum operum mortalium ^ fuit. Situs est, quem-
cumque eum dici jus fasque est/ super Numicium ^ fluraen.
Jovem indigetem ^ appellant.
3- Nondum maturus imperio Ascanius/Eneoe filius ' erat:*
tamen id imperium ei ad puberem aitatem incolume man-
NOT/E
<•
Per totam Ilalice hngitudmem] Cla- Latii tabula, contra Veterum, ac re-
lissiniani, et longe lateque diffiisam centiorum fidem, qui ad Lavinium,
Tyrrlienonini fainain constat. Quod seu Patricam, ejus ortum constituiint
ad nomen attinet, veriiin qiiocine est tribus duntaxat millibus passunm a
Iiifenini mare fere totiim Tyrrheni mari. Quee omnia ipse Kircherus in
appellatione contineii. At legio scriptis suis agncscit, etsi primam
Tyrrlieiiia, licet ex iisu Giascorum amnis originem e Nemorensi lacu de-
majrnam Italiae parteni aliqiiando ducat. Numicius itaque liodie Toino
coni|)lexa fuerit, apnd Latinos ta- vocatur, quasi Tumi amnem dicas.
men Etruria minus late patuit. *>
Jovem indigetem] Deorum tres
*=
Ullinmm operum mortalium^ Non ordines Cicero lib. ii. de legib. re-
obscure indicator in eo praelio /Ene- censet. Unum eoruni, qui coelestes
am interenitum. Et vero, cum, nocte semper habiti sunt, qui etiam majo-
direinto praelio, corpus ejus non com- rum gentium Diivocantur: alterum
pareret alii conjectaruntenni ad Su-
; eorum, quos in crelum merita voca-
peros discessisse, necatum in flu-
alii rint, qui et semidei, et Dii indigetes :
niiue, apud quod dimicatum fiierat. tertium eorum, propter quos detur
^ Quemcumque eum dici jus fasque bominibus ascensus in ccelum qui- ;
est] Sive Heroem, sive Deuni. In bus verbis intelliguntur virtutes. In-
Divos enim receptis novum nomen digetes porro sic liicti, vel quasi indi-
attribuebatnr. gencB ; vel ab indigitando, quod est
s Super Numicium] Numicus seu invorare ; vel ex Salmasio ab in et
Numicius fluviolus est apud Lavini- dico, quasi inter Deos dicati. Itaque
nm, cujus fons non ultra tria miliia- /Eneae templuni eo loco cousecratum
ria a mari distans, Anna; Pereunae subJovis, ant (ut vult Halicarn.) sub
sacer fuit: Annae dico, Didoiiis soro- Patris indigetis titulo.
li, qua; a Numicio rapta,
Nymphis et > Ascanius /Enece filius] /Eneae qui-
ascripta. Vult Pyrrhus Ligorius Nu- dem filium Ascanium omnes agnos-
micium dici Rivo di Nemi et se- : cunt : sed ex Lavinia natum vult hoc
cundum eum Kircherus longo cum loco Livius contra quaui ceteri.
tractu ad Antiimi usque deducit in * Ante Urb. copd. an. 42?.
LIB. I. CAP 3. 177
sit : tantispcT tutcla muliebri ^-

(tunta indoles in Lavinia
crat) res Latina ct rcgnum avitum paternumque pucro ste-
tit. Haud nihil ambigani,' (quis enira rem tam vetereni pro
certo^ affirmet?) hiccine fuerit Ascanius, an major, quam
hie, Creusa matre liio incolunii natus, comesque inde pater-
nal fugae, quem lulum eundem Julia gens auctorem nomi-
nis siii nuncupat. Is Ascanius, ubicumque et quacumque
matre genitus, (certe natum yEnea constat,) abundante
Lavinii multitudine, florentem^ jam (ut tum res erant)
*
atque opulentam urbem matri, sen novercae, reliquit :
novam ipse aliam sub Albano monte condidit quae, ab ;
situ porrectae in dorso urbis/ Longa Alba '" appellata. In-
^ Civitatis in longum extensa supra clivum.
8 Legendum nionet J. F. Gronov. pro certa. 9 ' In Flor. Rott. Giid. —

video Lacini. Quod inilii siispicicmem facit ultiniam sylldharii desinentein in
eaiideni literam, a qua incepit vox sei]iiens, t'liisse praterniissani, et scrip-
sisse Liviuni, abundante Lacinium muUiludine florentem, ^x. Facile subaii-
NOTiE
*=
Tutela muliebri^ Hoc mirum Ro- patrii pecoris Tyrrhum, ibique enix-
nianis videri potiiit, quonim moiibus am esse puerum, qui a loci qnalitate
fctminae perpetua tiitela erant,
in Sylvius est dictus. Hie tandem oj)-
parentnni, maiitonun, fratrum, ad tanti Ascanio ac populo indicatus a
Constantini fernie tempora. Tutela Tyrrlio, et cum matre adductus La-
auteni filioruni vix est ut ante Va- vinium, ibique inlionoreliabitus. Ce-
lentinianum eis permissa fuerit. pliaion auteni Gergithius apud Hali-
Haud nihil ambigam] Est tamen,
' cam. quatuor jEneae filios memorat,
quod non parum anibigat, vel potins Ascanium, Euryleontem, Romuiu ct
quod aliud sentiat. Ex recepta quip- Romuluin.
pe sententia, jEnese filii duo fuere * Ante Urb. cond, an. 398.
superstites, alter Ascanius, qui et "' Longn Alba'] Ab Ascanio Albani,
lulus, Creusa Trojana genitus : alter completis in Lavinio triginta annis,
Sylvius, ex Lavinia. Aurelius eliam conditam in nionte qui post Albanus,
Victor post Dionysium, aliique, /Enea memorat auctor libii de Orig. gent.
in Ueos translato, Ascanium (qui et Rom. additqne, eam ex forma, quod
'
Euryleon) omnium Latinoruin judi- in longum porrecta esset, Longam ;
cio regem appellatum, ah eoqiie in- ex colore suis ab /Enea visa> Albani
terfectuni praelio Lausum Mezenlii nominaiam.' Falluntur baud dnbie
filium ; ipsum Mezentium fusum fu- qui credunt eo loci fuisse, ubi nunc
gatumque, et ad paceni adactum, at- Albano, distans ab Urbe milliaribus
que ab eo Juliam fdmiliam propaga- 12. Albanum enim villa fuit, sive
tam, referunt. Interim Laviniam Pompeii, sive alterius in Alb* terri-
gravidam relictam, metu Ascanii in torio. Cluverius supra id oppidum,
sylvam profugisse ad magistrum ultra duo niillia passuum, ad lacus
178 T. LIVII
ter Lavinium et Albam Longam coloniam deductam trigin-

ta ferme interfuere anni." Tantum taraen opes creverant,
inaxime fusis Etruscis, ut ne morle quidem Mnese, nee
deinde, inter muliebrem tutelam rudimentumque primura
puerilis regni, movere arma aut Mezentius Etruscique, aut
ulli alii accolae ausi sint. Pax ita convenerat, ut Etruscis
Latinisque fluvius Albula, quern nunc Tiberim" vocant,
finis esset.P Sylvius deinde regnat,"^ * Ascanii filius, casu
quodam in sylvis natus. Is ^nean Sylvium creat. Is
deinde Latiuum Sylvium. Ab eo colonias aliquot " deduc-
NOTvE
ripani Orientalem, et in tumulis, qui ^ ^«n»s esset] Medius semper E-
sunt inter verticem montis et laciini truscos inter et Latinos limes Tiberis
Albannm, fuisse probat ex Halicarn. f"'t. Initio quidem per Eiruriara
et Holstenius sub jngo
Cicerone. labitur, sed mox ab ea distinguit
montis Albani local, qui vulgo Monte Umbriam primo ; dein Sabinos Lati-
Cavo, ad Meridionalem lacus Albani unique; ubi Veientem Tusciee agrum
ripara. Ponit itaque veterem Albam a Crustumiuo et Fidenate; Vatica-
inter Castellum Gandulphi, et Capu- num a Romano dividit.
cinorum Coenobium. Nee longe abit 1 Sylvius dei7ide regnat] Hunc As-
Kircherus. Ab Alba Longa vocan- canii fratrem fuisse, non tilium, pauIo
tur Albani, ab Alba Marsorum, Al- ante observavi. Is Sylvii cognomen
benses. ad posteros transmisit: omnes enim
" Triginta ferme interfuere anni] Albani reges Sylvii dicti eodem ex- :
Numerandi sunt hi triginta anni a emplo, quo in jEgypto Piiaraones

condito per jEneam Lavinio, non ab primo, deinde Ptolemaei. Nee ta-
inito per Ascanium regno, quodVir- men primus hie Sylvius omnino sine
gilius quoque indicat. Coudituni au- controversia regnuni adeptus est, si
tem videtur Lavinium panic post Dionysio fides. lulus enim, major
adventum lEnex, ducta scilicet La- Ascanii filius, paternum regnum am-
vinia, Latino adhuc superstite; post biit. Sed eam litem ita populus di-
cujus obitum ^neas tres regnavit remit, ut Sylvius, quod matre Lavi-
annos unde Ascanius anno regni
: nia regni haerede progenitus esset,
circiter 25. Albam struere ccepit. regnum obtineret lulo vero pro
:
° Nunc Tiberim] De Tiberis ap- regno summus honor sacerdolii de-

pellatione ita Plinius lib. in. c. 5. ferretur, quo, Halicarnassei adhuc
Tibeiis, antea Tybris appellatus, et ajtate, fruebatur gens Julia,
prius Albula. Posterius nomen ere- * Ante Uib. cond. an. 386.
ditur sumsisse a Tiberino sen Tiberio ""

Ab eo colonicp aliguotl Inter colo-
Sylvio Albanoruni rege, qui
eo in nias, regnante Latino Sylvio, deduc-
sunimersus nude fluvius ipse Tibe-
: tas nondnaiitur abSex. Aurelio, Prae-
rinus quoque, a Poetis praesertim, neste, Tibnr, Gabii, Tusculum, Cora,
dicitur ; Albulae autem antiquum no- Pometia, Corioli (sic enim legen-
:
men a colore aquae albo. In metro dum, ni fallor, non Loeri ;) Crnstu-
Tibris scrlbitur Y>Yo Tiberis. uiium, Capcna, Bovillae, Virgilius
LIB. I. CAP. 3. 170
tae, Prisci Latini appellati. Mansit Sylviis postea omnibus

cognomen/ '° qui Albas rcgnarunt. Latino Alba ortus,'
Alba Atys, Atye Capys, Capye Capctus, Capeto Tibcrinus ;
qui, in trajectu Albulaj amnis summersus, celebrc ad postc-

los nonicn flumini dedit. Agrippa inde Tiberini filius, post
Agrippam Romulus" Sylvius, a patrc accept© imperlo,
regnat. Aventino, fulmine ipse ictus, regnum per manus
tradidit : is, sepultus in eo colle, qui nunc est pars Roma-
cognomen colli fecit. Proca deinde regnat: is

Ufe urbis,
Numitorem atque Amulium procreat. Numitori, qui stir-
pis maximus erat, regnum vetustum" Sylvias genlis legat.
Plus tamen vis potuit, quam voluntas patris aut verecun-
dia aetatis.'' Pulso fratre, Amulius regnat i^ addit sceleri
scelus stirpem fratris virilem interimit fratris filiae Rheaj
:
''
:
Sylvias '^
per speciem honoris, cum Vestalem earn legissct,
perpetua virginitate spem partus adimit.
6ire jhibi: et bella ^Trel^jY^jfrts.' J. F. Gronov. —

10 * Mnnsit Silvium p. o. engno-
men. Ita Lipsiiis,et, vix est, inqiiit, ut aliter Livius. Vulgo legebatiir antea
Silvius, [>ro vetcri, quam invenit in suis etliditqiie Campanus, nosquecoii-
spexinius in Oxon. ac Kott. et aniici nostri in Clnfletiano, et omnium optimo
¥lor, 3IausU Silviis postea omnibus cognomen.' Idem.— 11 ' Miiretus ad marg.
libri sui notavit Remulus, dub'iwm ex Ms. an ex conjectura.' Idcni.
NOTiE
Noinentum, Fidenas, Collafiam, Cas- nomen accipitiir pro viri alicnjiis ap-
truni Invi et Bolain coloniis regiini pellatione, niagis est, nt cum dandi
Albanorum annumeiat : non tamen casn conjungat, ul c. 39. ' CuiSei vio
Preenestc, nee Tibur, ant Tusculum, Tullio nonien fuit:' nisi forte base
quae oppida alios liabuere condito- promiscue siimnnlur, uti ex c. 1. col-
res, ligi videtur. Ibi enim res eadem
' Mansit Sylviis postea omnibus cog- varie expriniitiir, nuUo certo discri-
nomen] Legebatur vulgo 5'i/h*«s. At mine: ' Pagoque inde Trojano no-
Gronovius ex Mss. nominaudi casuni men est :'
deinde ' Troja et hiiic loco
vertit incasum dandi: emendatio- nomen:' ac denique, 'cui Ascanium

nemque suam plnribns Auctoris ex- parentes dixere nomen.'
einplis confirmat. Lipsins Sylvium ' Latino Alba ortus'\ Hi et seqnen-
nomen malebat, quasi ex Livii stylo, tcs Albanorum reges, qnoniam nee
Verum hie, tunc quidem cum nomen iisdem nominibus, nee omnino eodem
pro gente seu familia snmitur, ita numcro atque ordine ab omnibus re-
. ponere amat nt lib. ii.
: Invisum * f'eruntur; absurdum, opinor, baud
erat Fabium nonicn plcbi :' sed cum fuuiit, juxta diversas pracipuorum
180 T. LIVH
4. Scd debebatur, ut opinor, fatis tantae origo urbis max-

imique secundum Deoruiil opes imperii principium. Vi
compressa Vestalis, cum geminum partum edidisset,* seu
ita rata, seu quia Deus auctor culpaj honestior erat,+ Mar-
NOTyE
sciiptormn sententias, eorum serlera tis annis qnibus quisque regnasse di-
siibjecto schemate depingere, adjec- citur.
SYLLABUS REGUM ALBANORUM.

Ex Livio hie. Ex Dion. Halic. Ex Ovidio Metam. Ex Eusebio in Chro-
lib. I. xw.et Fast. IV. nicis.
1. Ascanius. 1. Ascanius. 1. Ascanius seu lu- 1. Ascanius.

Ills*
2. Sylvius fil. 2. Sylvius fr. G. 2. Posthumus Syl- 2. Sylvius Posiliu.

Hyaeus, r. 29. an. vi;is. raus, r. 29. an.
3. ^neas 3. ^neas, r. 31. a. 3. /Eneas Sylvius fil.
Sylv. r. 31. an.
4. Latinus 4. Latinus, r. 51. 3. Latinus. 4. Latinus Sylvius
Sylv. an. r. 50. an.
5. Alba. 5. Alba, r. 39.an. 4. Alba. 5.AlbaSylvius,r.39.
an.
6. Atys. 6. Capetus, r. 26. 5. Epytus. 6. iEgypus, sive A-
an. tys, r. 24. an.
7. Capys. 7. Capys, r. 28. an. 6. Capys. 7. Capys Sylvius At-
tii fil. r. 28. an.
3. Capetus. 8. Calpetus, r. 13. 7. Capetus, seu 8.Calpetus,perperam
an. Calpetus. Carpentus, r. 13. an.
9. Tibeiiniis. 9. Tiberinus, r. 8. 8. Tiberinus. 9. Tiberinus Sylvius,
an. r. 8. an.
10. Agiij)pa. 10. As;rippa,r. 41. 9. Remulus. 10. Agrippa Sylvius,
an. r. 40. an.
11. Romulus 11. Alladius,!-. 19. 10. Arrota, alias 11. Aiemulus Sylvi-
Sylvius. an. Agiippa. us, r. 19. an.
12. Aveiiti- 12. Aventinus, r. 11. Aventinus. 12. Aventinus Syl-
nu". 37. an. vius, r. 37. an.
13. Proca. 13. Proca, r. 23. 12. Proca. 13. Procas Sylvius,
an. r. 23. an.
14. Amulius, 14. Amulius, r. 42. 13. Amulius. 14. Amulius Sylvius,
puis. Num. an. r. 44. an.
387. an. 385. an.
* .Ante Urb. cond. an. 18. quibns apud Albam, relicto noverca?
" Regmim vetusiuni] Annornm, qui Lavinio, regnavlt, iindeciin nempe,
superiori tabella regi cuique ascii- vpI ut alii volnnt, tredecim, prioie
biuitur, facta connumeratione, patet numeio ad Dionysii, posteriore ad
ab exressu Ascanii usque ad czesiim Eusebii calculum adjecto, apparebit
Amuliuni, et Romam conditam, an- regnum Albanum annos circiter 398.
nos 387. juxta Dionys. vel certe 385. 8teti>se, atque ita mnltum de vero
juxta Eusel). iniercessisse. His si annoium numero detractum a Virg.
postremos addideris Ascanii annos, HLn. I. ubi sic pionuntiantem inducit
LIB. I. CAP. 4. 181
patrem
tern incertae stirpis nuncupat. Sed nee Dii, nt c ''
homines, ipsam, aut stirpem a crudelitate regia'^ viii-

ant,
dicant: sacerdos vincia in custodiam datur; pueros in *=
12 Conjicit Rupert, rf^'fs.— 13 ' Forte quadam divinitus, sc. couipaiata ;
NOT/E
Jovem :
' Hie jam teicentiini totos erat] Hac de re copiose actum est ad
legnabitur amios, Geiite sub Hecto- Hesiodi Theogoniam, v. 940. Cum
rea.' Sed lioium annorum lationem Vestalis aut Auiuiium, aut Sacerdo-
iniisse Virg. videtur ab excessu As- tem Rlartis, aut alium nescio quern
canii ad natales Roniuli, duni subji- patrem puerorum prodere non aude-
cit :
' Donee Regina saeeidos Marte ret, dixit e Marte conceptos fuisse :
gravis geminam partu dabit Ilia pro- quam fubulam ejus aniici, simulata
leiu.' £t sic anni Regum Aibano- credulitate, ut propinqua; suje saliiti
runi ad 355. redigi poterunt. Pcetas ac bonori consulerent, adjuveruiit et
antem satis fuit rottinduui nunierum propagarnnt. Deinde indole belli-
sequi. cosa utriusque pueri, rebuscjue gestis
* Autierecundia{cfatis'\ Verecundiam Romuli, confirmata est. ' Tarn hoc,'
hie, et cap. proximo, dieit pro reve- utcum Nostro loquar, Preef. 'gentes
reniia, quse ex naturali quodani pu- humanae passae sunt dici aequo ani-
dore deferri solet. mo, quan) imperium populi Romani
y Pulso fratre, Amulius regnaQ Ita patiebanlur.'Vide c. 15.
quidem scriptor lib, de vir. illustr. ait Martem incerlce stirpis patrcm'\
*>
enim Procam filiis regnum annuis vi- Quarto anno postquam Ilia inter
cibus habendum reliquisse, verum Vestee virgines allecta erat, (quas
Amulium fratri imperium non dedis- tunc oportebat non minus quinquen-
se. At Plutarchus ex Diocle Pepa- uio puras a nuptiis manere,) ei, sa-
retliio iiarrat, universa hsreditate crorum c.iusa aquam e Martis luco
inter fratres ita divisa, ut hinc reg- petenti, stuprum in fano nescio quis
num esset, inde pecunia cum advecto obtulit. Quidam unum e procis ejus
Troja tbesauro, regnum a Numitore fuisse dicunt. Alii vero ipsum Amu-
electum; quo exutus sit ab Amulio lium, sive puellae amore captum, sive
amplis opibus subnixo. Contra in ipsius vitas insidiantem.
lib. de orig. gent. Rom. scribitur ' Sacerdos vincta in custodiam dalur']
Numitor paternas opes regno praetu- Narrat Dionys. postquaui Rheam
lisse. gravidam esse conipertum est, earn
^ Stirpem fratns viriletri] Numito- adhibitis ab Amulio armatis asservari
risfilium. Halicaru. jEgestun), Ovid. jussam, ne clam eniteretur ubi au- :
IV. Fast. Lausum vocat. lem nuntiatum est geminos iut'autes

* RhecB Sylviie'] Ilia cognominatur virilis sexus editos, a judicibus, Re-
apud Dionys. An pro Iidial

et Virg. gis arbitrio, dictam sententiam, ut
an Hylcea ex Graeco, id est, Sylvia? juxta legem nialer ad iiecem virgis
Rheae vero nomen a Dea Cceli ac c*deretur, proles vero abjiceretur
Tcrrae filia, Saturni uxore, quse Cy- in profluentem. Addit tanien esse,
belp qnoque,et Ops,ac Vesta dicitur. qui, expugnalo tiliee prt cibus Amulio,
T Quia Deus auctor culpce honestior iliam non statim uecatani, sed iu
182 T. LlVli
proflucntem aquam mitti "^

jubet. Forte quadatn divini-
tus '^ ^ super ripas Tiberis efFusus lenibus stagnis ; nee
adiri usquam adcursum poterat amnis/ et, posse
justi
quamvis languida mergi aqua infantes, spem ferentibus da-
bat ita velut defuncti regis imperio,in proxima alluvie,''^'
:
ubi nunc ficus Ruminalis'' est, (Romularem vocatam fe-

runt,) pueros exponunt. Vastae turn in iis locis solitudines
erant. Tenet fama, cum fluitantem alveum, quo expositi
erant pueri, tenuis in sicco aqua destituisset, lupam sitien-
tem ex montibus, qui circa sunt, ad puerilem vagitum cur-
'
sum flexisse earn summissas infantibus adeo raitem prae-

:
buisse mammas, ut lingua lambentem pueros magister regii

pecoris invenerit. Faustulo fuisse nomen ferunt. Ab eo ''
Gron. Sed ita vix recte dici potest, et vel voc. divinitus delenduni videtiir,
vel legendiim, finte quadam divina, dela rivl tvxV> ^"' potius cum Gruf. et
Bauero/orê quadam an divinitus.' Rupert. — 14 J.F. Gronov, approbante Rii-
NOTiE
occiiltiim ac peipetmim carcerem
conjectaiii, gcripsemnt; unde post " Ficus Rmninalis'] Sic dicta Iiepc
Amiilii mortem liberata fiierit. quod pecora sub ea

Jicus, sive lierbas
^ In profluentem aquam mitti] Ita mandentia ruminarent, sive quod
pleriqiie, sed Fabius Pictor, et Ven- pueri Romulus et Remns eo loco
nonhis apud Aiirel. Vict, aiebant Nii- rumina suxerint. Antiqui enim
lupse
niitorem pro geminis alios subdi- niammam rumen vocabant. Romula-
disse, illosqiie sues veros nepotes rem a Romulo dictam vult Livius.
Faustulo pastoruni magistro dedisse Hauc Plinius lib. xv. r. 18. testatur
nutriendos. adliuc sua aptate in foro Romano
'^
Forte quadam diviiiitus] Speciosa stetisse Tacitus in fine lib. xni.
:
Gruteri conjectura legentis fortequa- Annal. Neronis Imperatoris anno 5.

da7n an divinitus? sed sic potest vul- in Coniitio mortuis ramalibus et ares-
garis scriptio intelligi, quasi esset, cente trunco deminutam, prodigii
Forte quadam divinitus comparata. loco fuisse, donee in novos t'retus
f
Ad justi cursum poterat amnisi reviresceret.
Cursus amnis est intra ripas, quae '
Lupam sitientem] Totam banc fa-
non mutautur, etsi aliquando fliimen bulam describunt Halicarn. Aurel.
vel imbribus, vel qua alia ratione ad Victor, et Ovid. lib. ii. Fast. Ejus
tempus excreverit. Lupie statua in Templo Romuli vise-
if In proxima alluvie] Sumitur '
al- batur.
hivies,' pro limo per alUivionem ad- ^ Faustulo] Anctor est Dionysius,
vecto, differtque ab f/uuie et dwrione, hunc Faustulum, ubi de liiap partu

quae inundatio est. Idcirco Gro- inaudisset, cum Annilii famnlis, a
novius hie eluviem mavult, quam ullu- quibus infantes ad tluvium deporta-
LIB. I. CAP. 4. 183
ad stabula Larontia; iixori ' cducandos latos. Sunt, qui

Larentiam,'^ vulgato corporc, lupam inter pastores vocatam
puteut; iude locum tabulae'" acrairaculo datum. Itageniti
itaque educati,"'" cum primuni adolevit aetas, nee in stabu-
lis,nee ad pecora segues," venando peragrare circa saltus.''
Hinc, robore corporibus animisque surato, jam non t'eras
tantum subsistere/ sed in latrones, praeda onustos, impetus
facere, pastoribusque rapta dividcre, et cum his, crescente
indies grege juvenum, seria ac jocos'^'' celebrare.*
* Belluis obviain obsistere earumque impetum reprimere.
pert, maviilt eluvie. — 15 Alii Laurentimn, —

16 Ita edd. ab Aid. ad Drak. atque
educ. edd. ante Aid. — 17 Doujat. ferias acjocos.
NOTvE
bantur, iter fecisse ad Palantiiim ; el " Itageniti, itaque [ita'] educati] Mss.
quasi rei totiiis ignanim, parvulos ab habent itaque educati. Eos Gabiis
lis impetiasse ; doniiini detulisse ad Graecas literas, Musicani, artenupie
uxoiem, ex partu, quern niortiium tractandorum armorum didicisse Di-
ediderat, nicestam, eiqiie pro siiis onysius tradit. Addit Aurelius sum-
alendos tradidisse. Valerius Antias tus in earn rem a Numitore clam sub-
apud Victorein, Plutarchus in Ro-
et ministratos.
niulo, necandos ab
ipsi Faustulo " Nee in stabulis, nee ad pecora seg-
Amnlio datos traduut sed eum a : wes] Vitam quideni pastoritiam age-
Numitore exoratiini Acc£ Larentiae bant sed non ignavam, ut pecora
:
niitriendos dedisse. tantum curarent stabulis immoran-

'
Laventics uxori] Alii conciibinam tes : venatione praeterea se exerce-
faciunt. Apud Varroneni et Ovidi- bant, quotics vacaret.
iim III. Fast. Laurentia legitur. Di- Peragrare circa saltus [peragrare
P
onysius, Plutarchus, aliique Accam saltus]Mss. Peragrare circa saltus,

Laurentiam, quidain Larentinam vo- Sed notat Modius circa hoc loco
cant. Ill ejus lionoreni celebrataj adverbium esse, ut signifiret saltus^
videnlur mense Decenibri feri<e Jo- qui vicini, qui circa essent : quod
vis, quiE appellabantur Larentalia, niihisane baud displicet. Cete-
vel Larentinalia; Ovid. Laurentalia. rum semcl observasse sufiiciet His-
™ Locum fabultB'] Vere fabulani esse toricos plerumque infinitivo nti, loco
ostendunt Lactantiiis, Eusebius, et indicativi in praeterito imperfecto, ut
alii e Christianis. Ethnici quoque bic Noster, ita educati, Sfc. Venando
complures ita censuerant apud Pin- peragrare saltus, pro eo quod est, per'
tarchum in Romuli vita, qui cum Ha- as:rabant saltus.
licarn. et Festo totius narralionis hu- 1 Scria [ferias] ac jocos] Variant
jus primum auctorem indicat Diocleni lectiones. Sed ita nialiui, qnani, ut
Peparethiuui scriptortm Grascum, alii, scria «6' JOCOS. Quid enini est seri«
quem Q. Fabius Pictor, et iusequen- celebrare? uec de seriis bic agitur,
tes Romanoruni liistorici secuti fere sed de liidicris.
sunt. * Ante Urb. cond. an. 3.

184 t. LlVil
5. Jam turn in Palatino monte Lupercal hoc fuisse ludU '
crum ferunt, et a Pallanteo, urbe Arcadica, Pallantium,

'^
dein Palatium, montera ' appellatum. Ibi Evandrum,*
qui ex eo genere Arcadum multis ante tempestatibus " ea
tenuerit loca,'9 solenne allatum ex Arcadia instituisse, ut
nudi juvenes, Lycasum^^ Pana venerantes, per lusum ' at-
18 Palatium, deinde Palatinutn montem. Flor. Pallantium, deinde Palatium.

'
Et ante, in Palatio monte. Cliifl. qiioqiie Pallantium, dein Palatium. Vossia-

nus, urbe Aicadica Pallantium deinde.' J. F. Gronov. Palatium, deinde Pula-
tiHUm Ascens. 1510. Gint. Gronov. Doiijat. Crevier. 19 Ea teuuerat /oca. — *
Flor. Voss. ut. Rot. Hel. Gurl. tempestatibus temuerit loca, sine t^ ea.' J. F.
Gronov. Ea tenuernt /oca dant Gionov. Doujat. Stroth. Tempestatibus tenue-
rat loca Diak. —
20 Onines edd. penes nos Lycetim. 1 Vulg. luxum. 2 Vulg. — —
NOT/E
• Lupercal hoc'] Cum de Lupevrali tus, ceterique ferme primi Cersares
nullus adhuc fnerit sernio, quid slbi habitarunt :indeque obtinuit, ut Prin-
vult Lupercal hoc? Interpiinge, et le- cipum donius Palatia nominentur.
scribe : Jam turn in Palatino monte 'Ibi Evandrum] Evander aliis Pal-
Luperca/ (supple er«t). iioc, vel po- lantis ex I.ycaone Arcadias rege orti
Ludicrum ferunt. Est
tius, hie, fuisse pronepos ; aliis Mercurii filins fuisse
enira proprie Lupercal loci nomen, ubi traditur, ac Themidis. Is sexaginta
in spelunca, jam turn Evandri tem- ferme annis ante belluni Trojanum,
pore, Pani Arcadum numini, jiissu fratris caede per imprudentiam pa-
Themidis, aram dieatara Dionysius trata, profngns, circa Tiberim cum
iiarrat. Pan aufein Lycceus rognomi- snis consedi?se ferlur : et sive foedere
nabatur, quasi Inpiniim dicas quod ; cum Aboriginibiis inito, sive iis vi
pecus a lupis servaret. Quanquam pulsis,Pallantium oppidiim con-lidis-
Ovid. Lupercalis vocabulum a lupa te. Cedrenus, a superioribus diver-
Romuli dedncit. sus, refert Evandrum et Pallantem
' Palatium, [Palntinum'] montem'] WW, JEne?e filios apud Valentiam regnas-
cum Livio, a Pulantio seu Pallanteo, ge. {Valentiam, id est, Romam dicere
Arcadiae quondam metropoli, sic ab voluit.)Ph. auteni Cluveiius, contra
Evandro vocatum scripsere hunc omnium auctorum fidem,de Evandro
montem : alii a Palatio, alias Pallatio, sic disputat, ut eum non Arcadum
agri Reatini veteri oppido, ex quo |)osteriorum, sed Pelasgorum vete-
deducta Aboriginum pars ibi conse- rum ductorem fuisse velit : et quae-
derit. Fuere, qui a Palando, a Ba- cuniqne de yEneae adventu
in Italiam
latu, a Pale pastorali Dea, a Pallante, traduntur, falsa, atque ad Evandri
sive Evaudri proavo, filiove, sive exemplijm conficta esse contendat,
Herculis sobole ex ejusdem Evandri longa inter utriusque res instiiuta
fiiia, deducerent. Scaliger TlaWav- comparatione : adeo cuucta in his ve-
TLOv prius appellatum conjicit, quo- tustatibus incerta,
modo Grasci vocant summa montiura " Multis ante tempestatibus'] Quasi
jnga. In Palatio post Evandrum Ro< dicat, multis cetatibus ; saeculis nimi«
uiulus, et, constitute imperiu, Augus- rum fere quiuquc, si auui ab Evaudri
LIB. I. CAP. O. 185
que lasciviam " currerent quem Romani deinde vocarunt

;
Inuum.y Huic deditis ludicro,* ^ cum solenne notum ^ esset,

insidiatos ob iram praedas amissas latrones, cum Romulus
vi se defendisset, Remum cepisse ; caplum regi Amulio tra-
didisse, ultro accusantes.'' Crimini maxime dabant, in Nu-
mitoris agros ab his impetum fieri : inde eos, collecta juve-
num manu, hostilem modum praedas agere. Sic Nuraitori
in
ad supplicium Remus deditur. Jam inde ab initio Faustulo
spes fueiat, regiam stirpem apud se educari '/ nam et expo-
sitos jussu regis infantes sciebat, et tempus, quo ipse eos
sustulisset, ad id ipsum congruere sed rem immaturam, ;
nisi aut per occasiouem, aut per necessitatem, aperiri nolu-
^ Suspicionem Faustulus habuerut educari domi sua rtgalem progenicm.
NOITE
primordiis, ad Amulii neceni nume- in Italia agnoscebat, quam quod est
rentiir. in Einiria.
" Per lusum alque lasciviam'} Ita * Ante Url). cond. an. 2.
corrigit Gronoviiis : alias per luxum, ^ Ludicro} Solennes liidos et spec-
peiperam, luxum sive liixuiiam
nisi tacula Noster ludicra vocaie amat-
pro lascivia sumas. Alioqiii enim Sic Velleiiis lib. i. Iiidos Olyinpicos
<)iiis esse potiiit luxus in his Luper- dixit,' liulicriim certanien.'
coriim Panos sacerdotiim liidis, qui ^ Solenne notuni] Kecte quisqnis sic
capra et cane sacra facerent et ; ejiiendavit, ciini aniea legeretur, vo-
nudi aut peliibns tantum caprinis ac- iiim csset : I'ccte, inrjiiam, (juicquid
cincti saltitaient ? Liipercorum au- reclaniet lioboi tellns. Non enim ex
tern illorum antiqiiissimiim sacerdo- voto celebrabatur hoc hidicruin ; sed
tium, tardius, nee nisi Anastasio Iin- ex solenni more: undo iationes insi-
peratore ac Theodorico Italiae rege, diatnii geminis fiatiibiis, tempus no-
Romae sublatum est. verant illius solennis ludi,cui fralres
y Vocarunt Inuutn] Pan ovium ar- dediti erant.
nientorumque cnstos a Latinis Invus ^ Ultro accusantes} Dionys. lil). i.
dirtiis, vel Inuus, ab eundo, seu ine- hoc inter ipsos et Numitoris pasto-
undo, quasi qui passim iret cum cm- res de communibus pascuis jurgiuni
nibus animalibus, ut Servius notat. ex Numitoris ipsius seuteniia exci-
Nec mirnm, cum Ethuicorum Theo- tatum scribit, ut esset criminandi
logia Pana, ex ipsius nominis vi, na- initium, et pastoribus daretur ad ur.
turas universitatem interpretetur : hem venieudi occasio cumque de vi ;
est enim rial/ onine, sive lotum. Deus eorum apud Amuliun) Numitorques-
autem ille lionore prffcipnocolebatur tus esset, die dicta ad causam agen-
apud Castrum Inui, quod oppidum dam multos convenisse tum vero ;
fait in Rutulorum fiuibus, uti Clu- avuin juventnn, deuarratis eorum ca-
verius demonstrat, Servio expioso ;
sibus, adhortatum ut vindictiE occasi-
i]ui non aliud oppidum Castri nomine oneni arripercnt.
Delph. et Var. Clas. Livius, R
186 T. LIVII
erat.' Necessitas prior venit ita, metu subactus, Romulo

:
rem aperit. Forte el Numitori, cum in custodia Reraura

haberet, audissetque, geminos esse fratres, comparando et*
aetatem eorum,'^ et ipsam minime servilem indolem, tetige-
rat animum memoria nepotum; sciscitandoque eo demum
pervenit,' "^
ut liaud procul esset, quin Remum agnosceret.
Ita undique regi dolus nectitur.* Romulus, non cum globo
juvenum, (nee enim erat ad vim apertam par,) sed aliis alio
itinere jussis certo tempore ad regiam venire pastoribus, ad
regem impetum facit ^ et a domo Numitoris alia comparata
;
manu adjuvat Remus ita regera obtruncant. :
6. Numitor, inter primum turaultum hostes invasisse ur-

bem atque adortos regiam dictitans,* cum pubem x\lbanam
in arcem praesidio armisque obtinendam avocasset;'^ post-
quam^ juvenes, perpetrata caede, pergere ad se gratulantes
vidit, extemplo advocato concilio, scelera in se fratris, ori-
ginem nepotum, ut geniti, ut educati, ut cogniti essent, cse-
dem deinceps tyranni, seque ejus auctorem ostendit. Juve-
nes, per mediam concionem agmine ingressi, cum avum re-
gem salutassent, secuta ex omni multitudine consentiens
*•
vox ratum nomen imperiuuique regi effecit.s Ita Numitori
Th et abest. —3
Eo demum pervenit recepi e c. Flor. et Lovan. 3. pro vulg.
*
eodem pervenit.Idem probarunt Crevier. et Drak. ad xxxii. 14. 2.' Rupert.

Piobanint qiioque Strotb. et Kreyssigiiis.
4 Ita omnes edd. penes nos. Vulg. advocasset. 5 Pro postquam —
Gronov, Donjat. et Crevier. propemodum semper exhibent posteuquam. —
NOT^
Comparando et atatemeoruin] Cum
<:
est in nliquem impetum facere : ad ali-
aetate scilicet atque indole, qua fu- ^jfem vero minus usltatnm. Vult, opi-
turi essent ipsius nepotes, si viverent. nor, Livius circa Amulium, ad euni
Eo demum [êodem'\ perveyiiti Per-
•*
obtruncandnm, impetum in regiam
venit nempe Numitor ad suspicionem esse factum,
similem spei, sive opinioni Faustuli. * Ante Urb. cond. an. 1.
Nee tamen Modii conjecturam im- e Ratum nomen imperiumque regi

probaverim, qui niavuit scribi, eodein effecit] Num potius ratum ei nomen,
pervenit, ut, Ifc. imperiumque regis effecit?
" Regi dolus nectitur] Rem totam ^ Numitori] Videtnr Velleius Pa-
Justinus dilucida explicat narratione terculus lib. i. Latinum, pro Numi-
1. XLiii. c. 2. tore, Komuli avum iiominare. Sane
f
Ad regem impetum facit] Tritum Electra Latini filia natos Remum et
LIB. I. CAP. G, 187
Albana permissa re, Romulum Rcmumquc cupido cepit, in

iis locis, ubi expositi, ubique educati crant, urbis conden-
dae:t* et supeierat multitudo Albanorum Latinorumfjue.
Ad id pastores quoque accesserant, qui omnes facile spem
facerent, parvam Albam, parvum Lavinium pise ea urbe,
quae condcrctur, fore. Intervenit delude his cogitationibus
avitum malum, regni cupido/ atque inde foedum certamcn
coortum a satis miti principio quoniam gemini essent/ nee
;
aetatis verecundia discrimen facere posset, ut Dii, quorum

tutelae 7 ^ ea loca essent, auguriis legerent,^ qui nomen no-
vae urbi daret,' qui conditam imperio regeret. Palatium^
^ Per auspicia eligerent.
G Ante quoniam gemini essent Bauer supplet, nam convenerant, s. quippe pacti
'
erant. sed malim exempio alionim post princi;)io niaxiniam, et ô%\. imperio re-
geret minorem ponere distinctioneni. Novi veio capitis initium videtiir de-
nuim faciendum a verbis cap. seq. Ita solus potilus, S^c' Rupert. Maximam
interpunctionem post principio adoptavit Drak. post regeret minorem. 7 QnO' —
—
rum in tutela Doujat. 8 Gronov. Doujat. Crevier. Palatinum.
NOTiE
Romulum apud Halicarn.
nonnulli Jul. 3963. post excidium Trojae 433.
auctores sunt. Sed nimirum alius hie Idem.
Romulus fuit a Rheae Sylviee filio. Avitum malum, regni cupido] Qua-
'
t Urbis condenda'i Mirum est inge- ils ipsorum avum Numitorein

scilicet
niosissimum et eloquentissimum His- cum Amulio fratre commiserat.
loricum scribentem eo aevo, quo viri ^ Dii, quorum tutela [in tutelal Alias,
docti de setate Urbis scripserant, hie quorum tutelcE esseiit : id est, ad quo-
non indicasse Olympiadem, annum- rum tutelam ea loca pertinerent cn-
:
que Olympiadis, quibus conditam jus loquendi format exempla Gronov.

Romam putabat; aut certe annos ad addncit non pauca. Ceteruni nemo
sua tempora ah Urbe Condita elap- nescit Veteribus fuisse persuasum,
ses. Nunc Livii sententia nobis est quemadmodum singulis hominibus,
ex aliis locis, in quibus obiter ea de re sic urbibus, aquis, locis quibusque,
loquitur, colligenda ; quemadmodum suos esse genios, Deosve prajsides.

fecit vir doctissimus Henr. Dodwel- ' Qui nomen nova urbi daret] Roma
lus, Diss. X.de Antiquis Romanorum a quo, et quo tempore condita sit, et
Cyclis, ubi ostendit Livium secutum unde nomen acceperit, valde apud
esse aeram Catonianam, quae Varro- veteres scriptores dubium fuisse, tes-
niana duobus annis brevior est, coe- tantur iupriniis Dionys. Halicarn. I.
pitque a Palilibus anno 1. Olympia- I. et Plut, in Romulo ex quibus, :
dis VII. Eum in marginibus Livii se- itemque ex Varrone, Festo, ac Solino,
cuti sumus. Vide primi hiijus libri innumeras prope Veterum opiniones
o. 60. J. Clericus. collegerunt recentiores, ac prae cete-
* Roma
cond. 01. vii. 1. 2. ex Ca- ris Ontiplirius Panvinius, Panlus Me-
lonis sententia: a. C. n.7r)l. Per. rula, et Phil. Cluverius. Nomeu qui-
";
188 T. LIVII
Romulus, Remus Aventinum"' ad inaugurandum templa

capiunt."*
7. Priori Remo auûrium venisse fertur, sex vultures ;
jamque, nuntiato augurio, cum duplex numerus Roraulo se

osteudisset, utruraque regem sua multitude consalutave-
rat p tempore illi praecepto/ at hi numero avium, regnum
:
* Illi quod tempore aniecederent.
NOT;E
deni vel a Roma nobili foemina, sive rem a geminis fratribus insessos nion-
Trojan.?, sive Italicae stiipis ; vel a tes, ut in iis templa inaugurarent, et
conditoie Romo ant Ronnilo imposi- sulenni augunmi ritu suum quisque
tiira volunt. Soliniis et Festiis dedii- cceiispatium ex iis metaretur quae ;
ciint a Gra?co nomine 'PwfjL-q, quod ro- acceptio paulo freqneutior.

biir sen fortitndinem sifjnificat. Id Templa capiunt'\ Hoc est, Palatinum
ille ab Evaniho piimum dalnni ait, et Aventinum montes, quasi loca apta
qui, ciirn ibi oppidum offendisset Va- ad captanda auguria, deligunt. Adi
lentia vocabulo a Latinis dictum, Ro- Festum in contemplari,' et Varro-
'
men sua lingua dixerit, servata sigui- neni lib. vi. de L. L. Vox est augu-
licatione. ralis. Vide et c. 18. ubi inangiiratio
"• Remus Aventinuml Romulus se- Numcp. J. Clericus.
dem observandis alitibns optavit Pa- * Ante Uib. cond. an. 1.
latinuni montem, ubi coloniam con- Sex vultures] In auguriis vulture

"
dere destinabat Remus vero Aven-

: plurimum usi Veteres: cum avium
tinum contignum. fere minime nocens sit, ut qui non ex
" Ad inmigurandum fempla capiutiQ iis quae seruntur, aut plantantur, sed
Templum (quod a tuendo, sive con- ex cadaveribus tautum sibi victum
spiciendo dictum voiinit) non solum quasrat. Hinc laetari solitum Hercu-
de aede sacra dicitur; sed de quovis lem tradit Herodotus, si in re geren-
loco sen spatio, quod in coelo vel in da vultures se ostendissent.
terra notatum, ac lituo finitum est ab P Utrumqiie regem sua multitudo co?i-
augure ad contemplandum. Desig- salutaverat] Preedixerat Numitor ejus

nabant scilicet regiones metasque fore coloniam, cui prius meiiores ob-
certas, intra quas se signa observa- lata? fuissent alites. Sed cum idem
turos constitnebant quo facto sta-
: avium genus ulrique conspectum es-
tim captabautur auguria. Hinc ex- set, anibiguum videri poterat, an ma-
templo dictum, pro siibito, Inaugu- joris numeri habenda esset ratio
randi autem verbum modo neutrura an potius temporis, quo se prinium
est, accipiturque absolute pro '
an- vultures obtuiissent. Idque eo ma-
guriuin captare ;' et sic Auctoris mens gis, quod, ex Halicarnasseo, Romulus,
erit, monies duos pro templis, sive antequam signum ullum vidisset, nun-
captandi augurii sedibus, a Romulo tiaverat fratri prius a se visas addi-
et Remo fuisse occupatos. Modo in- centes aves : sed cum rogaretur quod-
augurare active sumitur, ut significet nam prior auspicium vidisset, nee lia-
certis et conceptis verbis designare, beret quod responderet ; tum demum
ac velut consecrare. Unde si ver- volantes duodecim vultures se osten-
bum ad sequentem vocem templa re- derunt.
feratur, dicendum erit velle Aucto-
LIB. I. CAP. 7. 189
trahebant. Inde, cum altercationc congressi, certamine ira-

rura ad caidera vertuntur : ibi in tiirba ictus Remus ceci-
dit.i Vulgatior fama est, ludibiio fratris ' Remura novos
transiluissemuros: inde ab irato Romulo'^(cum verbis quo-
que increpitans adjecisset, Sic deinde, quicumque alius '
transiliet moenia mea') interfectum. Ita solus potitus impe-

rio Romulus: condita urbs^ conditoris nomine appellata.'
In fratris contumeliam.
NOT^
1 Ictus Remus cecidit] Remuin alii nus coUigi potest. Primo quidem
cum Faustulo, in iiac contentione de ante excidium Trojae a Romo Itali
anguriis orta; alii postea cum no- Qinotrorum regis et Lucariae aut
vum murum tiausiliisset, interfectum ElectriB filio. Secundo paulo post
ferunt. Trojam captam : cujus coloniae auo-
Abirato Rotnulo] Quidam, ut Nos- tores Aristoteles aliique Achivos, alii
ter, Renium ab ipso Romulo confos- Trojanos Êneae socios indigenas
;
snm aiunt qui ex po-'uiteutia de in-

; alii faciunt, ducloribus aut Romo, aut
ferendis manibus cogitaverit
sibi Romulo, qui ab his Ulysse, ab illis
sed Lauientiee communis altricis pre- iEnea, abaliis Latino prognati dicun-
cibus ab ea mente deductussit. Ple- tur. Tertio, ab Albanis missa colo-
ii<]ue (amen a Fabio Celere Centu- nia restitutam nonnulli tradidere.
lione Remum, rutro vel lastro, in- Sed ba;c ita commode accipi possunt,
teremtum memorant. Egnatius veio nt loca, ubi postea urbs condita fuif,
apud Aurel. Victorem affirmabat in cultores oppidumque liabuerint, aliis
ea contentione non modo Remum non nominibus, veluti Saturuias, Pallan-
fuisse occisum sed etiam ultra Ro-
; tei, aut etiam Valentiae: licet Histo-
mulum vixisse. Atque Inic spectare rici, qui post conditam Romam scrip-
videri posset illud Virg. * Remo cutn serunt, temporum suorum usum se-
fratre Quirinus Jura dabunt.' Verum cuti, Romam et Romanos dixerint.
alio potius alludit Poiita, ad Romuli Ila liiec quir tertia numeratur, prima
nempe factum, qui, orta post fratris vere fuerit Romee, sub hoc nomine,
neceni pestilentia, cum placandos constitutio, Romuli nenipc et Remi
ejus manes oracnla respondissent ductu.
inter cetera piacula, (in quibus an- ' Conditoris nomine appdlata'] 13e
nua sacra ejus lionori instituta, atque Romae nomine et conditore dictum
inde Remuria dicta,) quoties aliquid est ad caput G. verum si a Romulo
sanciendum esset, jubebat sellam, dicta Roma, cur non Romida potius
cum sceptro aliisque regni iusignibus, nominata? Godelevseus liauc aHert
juxta se poni, quasi Remo assidenti, rationem, quod ampliore vocabuli
et secum pariter iraperanti, ut Ser- signiticatione prosperiora patriae suae
vius tradit. ominari conditor voluerit : id est,
s Condita urbs'] Romani ter, sive cum Romuli et Romulae nomen a
diversis, sed vicinis locis conditam ;
Rome, quae vox Graece robitr signifi-
sive instanratam memorat ex priscis cat,deducttmi sit per diminutionem ;
scriptoribus Haiicarn. I. i. quod ex Romulus in nrbe nominanda diminii-
Solino quoque et Sallustio aliquate- tivo huic vocabulo primitivum ante-
—
190 T. LIVN
Palatium primum," quo ipse erat educatus, muniit: sacra

in
Diis aliis Albano Grajco Herculi, 9 ut ab Evandro

ritu, '^
instituta erant, facit. Herculem '° in ea loca, Geryone in-

teremto,y boves raira specie abegisse memorant, ac prope
Tiberim fluvium, qua, prae se armeutum agens, nando traje-
cerat, loco herbido, ut quiete et pabulo laeto reficeret bo-
ves, et ipsum fessum via procubuisse. Ibi cum eum, cibo
vinoque gravatum, sopor oppressisset, pastor accola ejus
9 Al. Graco, Herculi. — 10 Hie iiiitiiim capitis septimi fecit Crevieriiis.
NOT^
posuerit. Festus niliilominiis ex Var- berim, qnani Tarpeiam deinde, et
rone urban) Ilomulam initio appella- Sceleratam nominarnnt. Veterem il-
tain ait deinde detortnm vocabii-
; ium Urbis ambitiim describit Tacitus
liim, detritasqiie iiteras fuisse. Nisi Annal. iv. comparalione facta ad Ro-
nialis priniiini verumqne condiforis mam sui temporis.
nomen fuisse Roniiun, qui per blan- " GrcEco Herculi] lUnd Graco non
ditiasRomulus a pueritia dictus sit. ad Herculem referendum, »ed ad ri-
Legitur et apud Plin. 1. iii. c. 5. ac tum ut in propitiandis ceteris Diis,

:
Solinum c. 1. aliud proprium fuisse Romulus Albanorum caeriraonias ser-

Urbis nomen, quod enuntiari arcanis vaverit; Herculem autem solum, qui
CEerimoniaruni haberetur
uefas et : apud Tliebas Boeotiae natus erat,
Valerium Soranum, quod id, contra Graecornm more coluerit. Tritum est
iiiterdictum, eloijui ausus esset, neci ex Tullio de Nat. Deor. 1. iii. aliis-
dalum. Hoc nomen Latinum fuisse que, plures Hercules fuisse, i5igyp-
observat Macrobius. Arcano tamen tium inprimis ; Tyrium sive Photni-
illo nomine Politianus Amaryllida fu- cium ; Cretensem ; el postremo hunc
isse dictam putat. Graecum, Thebis natum, Argis ori-
" Palatium [Palatiniimlprimum] Ex undum, Amphitryonis et Alcmenae
coUibus septem, qui progressu tem- filium ; cui Jovem parenten), fortia-
poris inclusi moenibus leguntur, Ro- que facta reliquorum Graeca vanitas
niulus Palatinitm duntaxat primo po- ascripsit.
moerio inclusit, ejus radicibus termi- y Geryone inieremto] Nota est Ge-
nata Urbe in quadratam forniam, ut ryonis Hispaniae regis, ab Hercule
Gellius testatur. Antiquissimae Ur- apud Tartessum vel Erythiam insu-
bis portas Onuphrius, ex Varrone, lamjuxtaGadessuperati, fabula. Tri-
tres fuisse tradit, Mucionis in pala- corporem finxere, sive quod Terge-
tio, quae forte eadem cum Trigouia,) mini essent fratres, adeo Concordes,
versus Ccelinni monten» ad ortum :
ut unus in tribus animus esse videre-
Romanulam, (quae postea Romana,) tur sive quod tribus insiilis, Balea-
;
versus Velabrum ac Janualem a Ja>

: rinm utrique, et Ebuso, imperitaret.
no dictam, (quae delude porta vetus Hocatasus tamen vetus scriptor Ge-
Palatii,) forum versus. Hiiic deinde ryonem in Epiro, non in Hispania,
a Tatio addita Carmentalis, sub Ca- regnasse tradidit.
pitolio, inter Saxum Tarpeium et Ti-
LIB. I. CAP. 7. 191
loci, nomine Cacus/ ferox viribus, captus pulchritudine

bourn, cum avertere earn praedam vellet, quia, si agendo
armentura in speluncam compulisset, ipsa vestigia quairen-
tem dominum eo deductura erant, aversos boves, eximium
quemque " pulchritudine, caudisin speluncam traxit. Her-
cules, ad primam auroram somno excitus, cum gregera per-
lustrasset oculis, et partem abesse numero sensisset, pergit
ad proximam speluncam, si forte eo vestigia ferrent. Qua3
ubi omnia foras versa vidit, nee in partem aliam ferre, con-
fusus atque incertus animi, ex loco infesto agere porro
armentum occoepit. Inde cum actae boves quaedam ad de-
siderium, ut fit, relictarum mugissent, rcdditainclusarura ex
spelunca bourn vox Herculem convertit/ Quem cum va-
dentem ad speluncam Cacus vi prohibere conatus esset
ictus clava, fidem pastorum neqiiicquam invocans, mortc
occubuit. Evander tum ea, profugus ex Peloponneso,
auctoritate magis, quam imperio, regebat loca : venerabilis
vir miraculo literarum,'' rei novae inter rudes artium homi-
nes ; venerabilior
divinitate credita Carmentae raatris,''quam
fatiloquam, ante Sibyllas in Italiam adventum, miratae hae
gentes fuerant. Is tum Evander, concursu pastorum, tre-
pidantium circa advenam manifestae reum caedis, excitus,
postquam facinus facinorisque causam audivit, habitum
''
Herculem ad se vertit atque impulit ad reverteiidum.
11 Legendum piitat Strotli. aversas boves, cximiam quamque. — 12 Rott. et
NOT/E
Nomine Cacus] Liber de origin,
^ sed et tenae jiinctis bobiis excoleu-
gent. Rom. Cacum Evandii serviun Ax, ac serendi usuni, ut auctoi de
nequissiiniun ac finacissimum ait fii- Orig. gent. Rom. tiadit.
isse ciimque Recarani sive Heiculis

;
•> Carmcntce matris] Evandii lua-
boves siinipuisset, hospiti ab Evan- tiem, quam Latini Curmeniamei Car-
dio noxae deditum. Idem Vulcani menliin appellarunt, a (arniinibiis
filius et flammas vomere dietus est, qnibiis futuia praenuntiabat, Giaci

quod agios incendiis popiilaretur. ex Dionysio Themin; alii apiid Soli-
Piiira de eo Dionys. lib. i. num et Anrel. Victor. Nkoslratam

'^
Miraculu lileraium] Hcribendi av- vero nomine dixcnint. Arcadicam
tem creditiii- Evander in banc Italize nymi)liam Halicani. fuissc refcrt :
oram e Gracia invexisse. Nee tan- quidam Ladonis filiani, id est, ad

tum legeic ac scribcre Italos docuit, liunc Arcadiae fliivium natani.
I :
192 ''• LI VI
formamque viri aliquantum ampliorem aiigustioremque hu-

mana intuens, rogitat, qui vir esset? Ubi nomen patrem-
que ac patriam accepit Jove nate, Hercules/^ salve/
: '
inquit: *
te Denm, aucturum
mihi mater, veridica interpres
coelestium numerum cecinit tibique aram hie dicatum iri, ;
quam opulentissiraa olim in terris gens Maximam vocet,
tuoque Dextra Hercules data,^ ' accipere se

ritu colat.'
omen impleturumque fata, ara condita atque dicata/ ait.
Ibi turn primum bove eximia capta de grege sacrum

Herculi, adhibitis'' ad ministerium dapemque Potitiis
ac Pinariis,*^ quae turn familiae maxime inclytse ea loca
incolebant, factum. Forte Ita evenit, ut Potitii ad tem-

pus prsesto essent, iisque exta apponerentur •/ Pinarii,
extis ad ceteram venirent dapem.

adesis, Inde insti-
tutum mansit, donee Pinarium genus fuit, ne extis so-
lennium vescerentur/'-^Potitii, ab Evandro edocti, antis-
Helm. Hercule.—\^ Vulg. sacrum adhibitis.—l'l Vett. edd. extis solen-
nibus.
NOT^
f Dextra Hercules datal Ita melius sacrificium condicta hora venissent
quam, ut Sigonius, dextra Herculi et Pinariorum, qui oh Xard\ta\em col-
data. Hunc locum Tiirueb. sic inter- legis cedere in sacris epnlis jnssi, nee
pretatiir,ut Hercules, porrecta Evan- nisi consumtis victimarum extis ad-
dro manu, divinitatis omen accepe- missi. Sed postea extincta Potitio-
rit ; seque fata, quae Carmenta ceci- rum gente, sacra penes Pinarios rese-
nerat, impleturum, aramque maxi- disse notat Aurel. Victor. Qua de re
mam dicaturum ostenderit. Et sane Livius 1. ix. c. 29.
dicavit, non sibi, opinor, (quod ab-

•"
Iisque exta apponerentur] P. Nan-
surdum Sigonio visum, qnamvis ita nius Miscellan. ex Buslidiani
lib. v.
velit cum Ovidio Solinus,) sed Jovi et Atrebatensis codicnm auctoritate,

inventori, cui juvencum ob receptas legendum putat,ijg«ee.rfa potije7j<ur .•
de Caco bovesmactavil. Aram vero quasi ad nominis originem alludere

illam Maximam vocarunt : et, quo- Auctor voluerit ; et Potitios, cnui
niam ea Hercules decimas jovi
in prius alio nomine censerentur, a yo-
obtnlerat, Romani Herculi postea tiendo dictos indicare : Pinarios, aTrh
ipsi facultatum suarum decimas ibi toC Treii/at-, a jpjunando. Aliitamen

otferebant. Potitios a potundo derivant, quod est
*>
Hercules sa-
Potitiis ac Pinariis} Graece iroTi^fiv.
oris suisduas nobiles familias ritum *^

Extis solennium [solennibus'] vesce-
prius edoctas praefecit; Potitiorum, rentur] ScribitGronovius,exhs so/en-
quorum potior causa fuit, quod ad nium vescerentur; intelligitque escas
LIB. I. CAP. 8. 193
tites sacri ejus per miiltas aetates fuerunt: donee, tradito

servis publicis solenni familias ministerio, genus omne Po-
titiorum interiit. Haec turn sacra Romulus una ex omni-
bus peregrina suscepit; jam turn immortalitatis virtute par-
tes, ad quam eum sua fata ducebant, fautor.
8. Rebus divinis rite perpetratis, vocalaque ad concilium s
multitudine, qujB coalescere in populi unius corpus nulla

re, prajterquam legibus, poterat, jura dedit : ^ * quee ita sancta
generi hominum agresti fore ratus, si se ipse venerabilem
insignibus imperii fecisset, cum cetero habitu se augustio-
rem, turn maxime lictoribus duodecim ' suratis, fecit. Alii
NOT.^
sacrorum, vel sacrificiorum. Vult quod eariim partem non conteinnen-
enim Auctor Pinarios visceribus vie- dam retulit.
timarum in solennibus Herciilis sa- Jura dedit] Qnalia essent ilia jura
cris immolatariim vesci prohibitos. nemo non optaret a Livio traditnm,
Et soZennia tam substantive, quam ad- nt et artes quibiis regnnm adminis-
jective, dicuntur, ut apiid Tacitnm, travitRomulus. Profecto Dionysins
'Cuncta nuptiarum solennia cele- Halicarnasseus ea de Rumulo narrat,
brat.' Et Juven. Sat. x. Incolumi ' quae ostendunt non belli tantum, sed
Troja Prianius venisset ad umbras etiam pacis artibus ornatissinuim fu-
Assaraci, magnis solennibus.' isse, quae apud eum legi poterunt.
If Ad concilium] Inter Concilium et IJvius videtur rerum bellicarum nar-
Comitia hoc discrimen Aul. Gellius ratione magis delectatus, ideoque
ex Coelio Felice notat lib. xv. quod alias fere praetermisisse. IMultes in
Concilium pioprie dicitur, cum pars h's erant plebi Romanae sat notae, et
aliqua populi adesse jubetur: Comi- pleraeque aridum arfjumentum elo-
tia quando universus populus
vero, quentiam libenter ostentanti suppe-
convocatur suflVagiorum ferendorum ditabant. At Grzpci aiiter sensernnt,
causa. Veruni haec differentia niiinis q"od ignota suis scriberent, et nbi-
anxie servatur ab aucloribus, qui que in Historia non usque adeo elo-
utroque vocabulo fere promiscue quentia; laudem captarent estque :
utuntur. Memorat Halicarn. lib. ii. cur iis propterea gratias habeamus,
Romulum de Nuniitoris avi consilio niulta enim, absque iis fuisset, igno-
sese paratuiu ostendisse ad suscipien- rarenius. J. Clei'iciis.
dam reip. formam, quaecumque n)ul- * A. U. C. 1.
titudini placeret populo autem Re-

:
'Licturihus duodecim] Lictores vo-
gium imperiiun placuisse. cantur ex Festo, qui fasces virgarum
h Jura dedit] Livio Glareanus non ligatos ferunt, quorum erat magistra-
inimerito succenset, quod in nierao- tibus apparere, populum sumniovere,
rando Herculis Evandriquecolloquio, sontes virgis caedere, et secini ferire.
inque Arse niaximae fabula nioratus; Ideo in rep. iili tantum magistratus
latas a Romulo leges (prima scilicet lictoribus utebantur, penes quos erat
lotius rei Romanae fundamenta) prae- imperjuni. Differunt itaque Lictores
termiserit : laudatque Dionysium, a viatoribus, qui magistratibus mi-
194 T. LIVII
ab numero avium, quae augurio regnum portenderant, euni

secutum numerum putant. Me baud poenitet eorum sen-
tentias esse, quibus et apparitores et hoc genus '^ ab Etrus-
cis finitimis, unde sella curulis, unde toga praetexta sumta
est, numerum quoque ipsum ductum placet et ita habuisse :
Etruscos, quod, ex duodecim populis ^ communiter creato

rege, singulos singuli populi lictoies dederint. Crescebat
interim iirbs, munitionibus ' alia atque alia appetendo loca,
cum inspem "^ magis futurae multitudinis, quam ad id, quod
turn hominum erat,"' munirent. Deinde, ne vana urbis
magnitudo esset, adjiciendae'^ multitudinis causa, vetere
consilio condentium urbes, qui, obscuram atque humilem
°
conciendo ad se multitudinem, natam e terra sibi prolem
15 ' Potiiis apparitores hoc genus cum Jac. Gronov. vel et apparitorum hoc
genus Icgendiim videtur.' Rupert. Lectionem Gronovii approbat et Doering.
Viilgatam lect. defendit Bauer. —
16 Edd. a Basil. 1549. ad Diak. habent
Crescebat interim urbs munitionibus, cutn alia a. a. a. loca, in spem. 17 Kreyssi- —
NOTyE
noribus, potestatem quandam sine bus] McEtiia urbis nondum cresce-
iiiero imperio habentibns, aderant. bant : quadrata manebat, inchiso
Apparitorum generale nomen, scri- tantum intra Pomoerium Paiatino
bas, qui lit plurimum ingenui accen- ; monte. Veiuni angebantur muniti-
sos, interpretes, piiecones, lictoies, ones, cinctis aggers et mure vicinis
qui omnes fere libertini generis ; ser- niontibus, ne externa vi facile oppug.
vosque publicos complectitur. nari Roma vicinis e niontibus posset.
^ Ex duodecim populis'\ Etrusci jam ™ Ad quod tum hominum eraf]
id,
tuui cum circa Eridanum habitarent, Qui una cum Romulo urbem habitare
in duodecim populos distincti erant, roeperunt, non multo plureserant bjs
utMaro innuit lib. x. magni operis : millepeditibus, equitesautempaucio-
'Gens illi triplex, populi sub gente res trecentis quando vero inter mor-
:
quaterni.' lidcm ubi ad mare In- tales esse desiit, peditum reliquit
ferum Gallorum aut Pelasgorum vi sex et quadraginta millia, et mille
compulsi sunt, pristinum institutum ferme equites, auctoreDionysio 1. 1.
servarunt. Eorimique mos fuit, ul ° Natam e terra sibi prolem] Ad

uuaquaeque civitas regi sue lictorem Deucalionis, an ad Cadmi et Jasonis
assignaret. Quoties autem commu- fabulas alludit Livius? An vero ad
nis duodecim populorum esset expe- Atlienicusium sese Auctoclithonas,
imperium in exer-
diiio, ei cujus erat quasi ex ipsa terra patria ortos, jac-
citum, tradebantur duodecim secu- tantium, vanitatem? Tertull. sane in
res ex H.ilicarn. lib. ui. quae mens Apologet. Terra; tilios 'dictitari vul-
'
quoque Livii est. go notat cos quorum sit incertum

' Crescebat interim urbs, munitioni- genus.
LIB. I. CAP. 8. 195
cmentiebantur locum, qui nunc septus desccndentibus inter

;
duos lucos° est,'^ Asylum aperit.P Eo ex finitimis popu-

lis turba omnis sine discrimine, liber an servus esset,'' avida
gins legit ailliciendcp. —

18 ' Qiiidam vcteies libri Iiabent: qui tunc septus densis
sentihns inter duos liicos erat. Quod non piobo.' Sigon. ' Qui 7iu)ic septus deJi'
sis sentibus inter duos lucos est. Sic quidem semper edituni fiiit. Quid ergo
Mss. omnes, septus descetulentibus ? [Sic liabet not. in ed. Gronov. 1079. sed
in ed. 166.5. est descenfilms.] Noveni ant decern noniinare possum alternm :
vix in niargine alicubi appictum depiehendi. Nusquani Sigoniannm, tunc

septus delists sentibus erat.' J. F. Gronov. ' Edd.
pleraeque, qui nunc septus
densis sentibus inter duos lucos est. Mss. nonrinlli, qui nunc septus aquis descen-
dentihus i. d. I. e. Ipsa loci difficnitas lectionis varietatem peperisse videtnr.
Varie enini interpretari poteris, prout vel ante vel post descendentibus distiu-
giias. Si ante, turn sententia erit qui nunc septus est, et ita situs, ut qui a
:
Capitolio in eiim descendere velint, ad utrumqne latus lucnm liabeant.

Flanc sententiani sunt eximii nonnnlli interpretes, qnani confirmant
seciiti
exemplo Pausanise Si post descendentibus distingnas, quod
in Alticis cap. 8.
nobis qnideni maxime placet, turn sententia erit qui nunc septus est, ne :
quis in euni descendat, et inter duos lucos appellatur. Utoumque sumas,

certe vocabulnm nunc tantum ad septus, non ad inter dnos lucos referendum
NOTÊ
Natam sunt
e terra sibi prolem'] Non descendentibus inter duos lucos est : nt
mentiti conditores urbium, qui hac in intelligatur Asylum fnisse eo loco,
re neminem apquaiium potnissent fal- qui tempore Livii vocabatur inter
lere, et qui de posteris decipiendis dtws lucos, ac situs fuit inter Capito-
minime, ut pnto, cogitabant, Sed lium et arcem, atque ab utrO(iue clivo
poster!, mutatis Unguis, antiqui ser- condensis arboribus stipalns.
inonisparnm periti, niajorum suo- p Asylum aperit] Accedet lux huic
rum verba, et ore traditas historias locoexFloro: Incolae deerant. Erat

'
perperam interpretati sunt. Prisca in proximo Lucus, hunc Asylum fa-

aetas ' popiihim terrae ' vocaverat in- cit et statim mira vis bominnni. La-
:
colas cujusvis tractus, quos posteri- tiui Tuscique pastores quidam etiam ;
tas putavit absurde e terra natos, fa- transmarini, Phryges qui sub /Enea,
bnlamque ex re verissima finxit. Vide Arcades, qui sub Evandro duce in-
Platonem I. iii. de rep. sub fineni. fluxerant.' Asylorum institiitum a
Quod antem dixi de sermone prisco- Mosaica lege fluxisse crediderim,
rum raortalium, id nititur lingu* He- qua sex civitates refugii coustitutae
braicae nsu, ac proinde etiam Plireni- erant, quo confugientes, qui liominem
ciaj ;
quae eadem fuit, et quam colo- per imprndentiani occidissent, tnti
niis suis per omnia paene interni ma- erant ab occisi cognatorum violentia.
ris littora late sparserant Phcenices, Exod. 21. Asyla porro Graece vocan-
ut in Clianaaiie ostemlit vir snnimus tur ea loca, ab a privative et avKu,
Sam. Bocliartus. J. Clericus. quod est spoliare ; aut avpai, quod
o Septus descendentibus [densis senti- significat trahere: etenim et ea loca
fc«s]jn<er(ii<OA/«cos] Sic semper edituni diripi, et homines inde avelli nefas.
fuisse noiat Gronovins nianuscrip- : i Liber an servus esset^ Dissentit

tos tamen plerosque habere septus Dionys. lib. ii. qui ait jioc qnaesitiuii,
descentibus unde Icgenduni tonjicit
: an ingeuui cssent.
I —
196 T. LI VI
novarum rerura perfugit : idque primum ad cceptara magui-

tudinem roboris fuit. Cum jam viriura hand poeniteret/ con-
silium deinde vivibus '9 parat. Centum creat senatores :
"
sive quia is numerus satis erat ; sive quia soli centum

eraut/ qui creari Patres possent.^° Patres certe ab ho-
nored patriciique progenies eorum " appellati.
* Citm sitce ipsi copicB, tanquam idunecc, satis placerait.
est.'Strnth. —
19 ' Vox viribtis forte ex glossis irrepsit pro Us.' Rupert.
20 Sigonio legendum esse videtur qui ciere patres possent.
NOTvE
>
Centum creat Senatores] Romulus, ret ; an quia soli centum erant, qui
ut essent qnibuscum Renip. adminis- creari patres possent, id est, qui pos-
traret, centum viros elegit ex ordine sent eligi Senatores, eoque niunere
Patriciorum, hac ratione primo ex ; fungi cum dignitate sive quod, cum :
omnibus uniim praecipuum selegit, placeret eos tantum ascisci in Sena-

Ctti rerum urbanarum regimen com- tuni, qui legitimi patres, et liberis
mitteret,(juoties ipse dnceret exerci- velut certissimis pignoribus patriee
tum deinde ab unaquaque Irium
: devincti essent non plures turn ex
;
tribuum jussit tres eligi, qui sapien- Patriciorum numero reperiebantur,

tia et genere prsecellerent post hos : qui filios liaberent justis nuptiis pro-
mandavit triginta curiis, ut qualibet creates.Ex quo non statini sequi-
ternos maxime idoneos legeret. Hi centum duntaxat fnisse Patricios.
tur
nonaginta promoti curiarum suffra- Nam quod subjungit, Patriciique pro-
giis, ad noveni a tribubtis nominatos genies eorum appellati, non aperte ne-
additi, cum prasfecto, per Romulum gat alios sub Iiaec initiafuisse Patri-
dicto, centenarium numerum exple- cios; sed id tantum affirmat, Patri-
verunt ita Dionys. lib. ii. Hoc (lon-
: ciorum noinen per Patrum, sive Se-
sistorium Senutum Romani vocarunt, natorum, liberos propagatum.
exemplo Gra'cornm, qui ejusmodi ' Patres ah honore] Quae causa; Se-
concilia 7€pou(jias appellant: utrique natus et Senatorum, eadem et Pa-
a senili, sive a?tate, sive priidentia. trum nomiuis fuerunt. Vide inpri-
* Quirt soli centum erant] Contro- rais Plut. in Romulo.
versiam liic inter Liviuni et Dionys. " Patriciique progenies eoinim'] Tri-
advertit Robortellus aliique ;
quasi tum est Patricios ex eo appellatos,
Noster dixerit centum duntaxat Pa- quod Patrem ciere possent, id est,
tricios, eosdemque Senatores a Ro- cum lionore appellare atque osten-
mulo factos ; Dionys. centum Sena- dere : quod quidem
in convenis, qui-
lores e longe majori Patriciorum nu- bus civitas tunc constabat, minus
mero Et hocquidem poste-
crealos. facile factu. Id inde confirmari vi-
rius negari non potest. Sed Livius detur, quod cum a regibus Patricii
centenarii Senatorum numeri ralio- vocarentur, Praeco quemque suo ac
nem ita reddit, ut dubitet an idcirco paterno nomine vocabat. Vernni
non plures dici placuerit, quod ille banc nominis originem invidiose con-
numerus parvae turn civitaii suffice- fictam putat Dionys. eoque forte
LIB. I. CAP. 9. 197
9. Jam res Romana adeo erat valida, ut cuilibet finiti-

marum civitatium bello par esset * sed, penuria
mulierum, ;
hominis aetatem duratura magnitudo erat quippe quibus :
nee domi spes prolis, nee eum finitiniis connubia essent."

Turn ex consilio Patrum Romulus legates circa vieinas^
gentes misit, qui societatem eonnubiumque novo populo
' Urbes
peterent quoque, ut cetera, ex infimo nasci
:
deinde, quas sua virtus ac Dii juvent,

magnas opes sibi
magnumque nomen facere. Satis scire, origini Romanae et
Deos affuisse, et non defuturam virtutem. Proinde ne
gravarentur homines cum hominibus sanguinem et genus
miscere.' Nusquam benigne legatio audita est: adeo si-
mul sperncbant, simul tantam in medio crescentem molem
sibi ac posteris suis metuebant. A plerisque rogitantibus
dimissi, Ecquod foeminis quoque' asylum aperuissent?
*
id enim demum compar connubium fore.' /Egre id Ro-

mana pubes passa, et baud dubie ad vim spectare res
coepit. Cui tempus locumque aptum ut daret Romulus,
aegritudinem animi dissimulans, ludos ex industria pa-
rat, Neptuno Equestri^ solennes: Consualia vocat.^*
Vett. libb. Ecquid non fceminis quoque. 2

1 Consualia vocnt. — Vox poste-
'
rior non comparet in Fl. ut videatiir scripsisse Livius : Ludos ex imlustiia

parat Neptuno Equestri solenneis, Consualia. Indici deinde.' J. 1"'. Gronov.
NOTiE
vitio non caret P. Decii Maris ora- et panels coinplexus est suo more
tic, apnd Auctorem nostrum lib. x. Tac. xi. Ann.
c. 8. ' En unquam fando audistis Pa- * A. U. C. 4.
tricios primo esse factos, non de cce- ^'
Nee cum finitimis connubia essenQ
lo deniissos, sed qui patreni ciere Connubium saepe pro conjugio dici-
avnmqae possent id est, niiiil ultra
: tur : sed apud Jurisconsultos connu-
quam ingenues ? Fuere autem non' iii«/n proprieiixoris legitime ducendee
unins generis Patricii etiam ante Im- jus est : atque ita sumitur hoc loco,
peratores: alii niajoruni gentium die- y Legatos circa lic/nas] Legationem
ti, Senatoribus a Ronnilo leclis
ex nullam ea de causa a Romuio niissam
orti :niinorum gentium, ex iis
alii scribit Halicarn. sed eum, omissis
qui a Tarquinio Prisco ex Plebeiis precibus, quas irritas fore ob finiti-
primum in Patriciorum ordiuem al- niornni contenitum noverat, ad vim
lecti, deinde Patrum numero fuerant descendisse, quani necessitate excu-
ascripti, ut ex Livio lib. ii. et Plut. sari posse speraret.
in Publicola colligere licet. Quod « Neptuno Equestri] Hoc fuse Dio-
I :
198 T. LI VI
Indici deinde finitimis spectaculum jubet : qnantoque ap-

paratu turn sciebant, aut poterant, concelebrant, ut rem
clarani expectatamque facerent.'' Multi mortales conve-
nere, studio etiam videndoo novae iirbis ; maxime proximi
qiiique, Cseninenses,^ Crustumini, Jam Sa- Antemnates.
binorum omnis mullitudo, cum liberis ac conjugibus, venit.
Invitati hospitaliter per domos, cum situm moeniaque et
frequentem tectis urbem vidissent, mirantur, tam brevi rem
Romanam crevisse. Ubi spectaculi tempus venit, deditae-
que eo ^ mentes cum oculis erant, turn ex composito orta
vis signoque dato juventus Romana ad rapiendas virgi-
:
nes discurrit. Magna pars forte, ut in quem quaeque inci-

"^
3 Al. Ceninenses. —4 * Pro eo malitn ei, sc. spectacnlo. At si vere Livins

scripsit €0, pro deditceqiie dedit forlasse defixaque.' Doering. • Vix dubito
NOTyE
nys, lib. ii. persequitur, qui consensu committebanturcertamina. Etsi vero
Numitoris captum id consilium a in honoiem Neptnni celebrati fue-
Roiniilo tradit, probatnmqne Sena- rint illi ludi, et Plut. et Servius eun-
tui ; et peractis sacris Neptuni, ac dem cum Conso Neptununi faciant,
certaniiiiibus variis,eqnorum prae- aliud nihilominus Dionysio visum,
sertim, editis, extrema ludornm die quod nuilibi fuerit ara Neptuno di-
raptas signo dato puellas narrat. cata, quae sub terra occultaretur
Equestres ludi nierito videntur Nep- cui adjici potest Neptunalia a Con-
tnno dicati, utpote qui in certamine sualibus fuisse diversa ilia quippe x.
:
cum Minerva de nomine Atbenis im- Kal. Sextiles ; haec xii. Kal. Septem-
ponendo, equum produxisse dicatur bres celebrari solita.
a Virgilio i. Georg. aliisque. Quam- ^ Ut rem claram expectatamque face-
vis Ovid. VI. Metam. non equum, sed rent'\ An dignani finitimorum expec-
fontem opera Neptuni e terra eru- tatione intelligimus? An legendum

pisse velit. Sabellicus Neptunum potius spectatam ? quo sensu dixit
Equestrem, alium a Marino fuisse idem, lib. xxxvi. '
Spectatae integri-
snspicatur ex Aristopliane. tatis virum,' id est, probatae, egre-
* Consualia vocaf] Conso Deo, con- gize.
siliorura occultorum prasidi, voverat <=
^^ rapiendas virgi7ies] Hinc fluxit
Romulus solenne festum ac sacrifi- institutum Romanorum, apud quos
cium, si conatus succederet. Id fes- postea, ut scribit Festus, rapi simula-
tum adhuc Halicarnassei aetate Ro- batur virgo e gremio matris; aut si
man! celebrabant nomine Consua- mater deesset, ex proxima uecessitu-
lium quo festo ara subterranea,
; sita diue ; cum e paterna domo ad virum
prope Circum marinum, refossa ter- deducebatur. Quis autera fuerit rap-
ra, sacriticiis et libaniinibus honora- tarum numerus, inter auctores non
batur : equorumque et quadrigarum convenit. Quidam cum Fabio Pic-
LIB. I. CAP. 9. 199
derat, raptas quasdam forma excellente,^ primoribus Pa-

;
trum destinatas, ex plebe homines, quibus datum negotium

erat, domos defcrebant. Unam, loiige ante alias specie ac
pulchritudine insignera, a globo Talassii*^ ciijusdam raptam
ferunt multisque sciscitantibus, cuinam eam ferrent, iden-
;
tidem, ne quis vlolaret, Talassio ferri clamitatum. Jnde

nuptialem banc vocem*^ factam. Tuibato per metum ludi-
cro, moesti parentes virginum profugiunt, incu.santes violati
hospitii fcedus, Deumque invocantes, cujus ad solenne
ludosque, per fas ac fidem decepti,'" venissent. Nee raptis
aut spes de se melior, aut indignatio est minor ^ sed ipse :
Romulus circuibat/ docebatque ' patrum id superbia fac- :
tum, qui connubium finitimis negassent ; illas tamen in ma-

trimonio, in societate fortunarum omnium civitatisque, et,
quo nihil carius humano generi sit, liberum fore. Mollirent
"* Circumventi specie juris divini, et dates fidei hospitalis.
—
qnin legendum sit ei, sc. spectaculo.' Rupert. 5 Edd. ante Gronov. excel-
—
lentes.—6 Al. Thalassii. 7 ' Aut indignatio minor. Flor. Voss. uterqiie, Rott.
NOTyE
tore non ultra triginta fuisse tradnnt, thiim, ciijns in lanificiis iisiis. Sed
quae Curiis nomina dederint: Vale- quidiii in ludis Neptnno Deo niarino
rius Antias septeni ct vigiiiti supra sacris, queni idcirco QaXdcrcriov Uofffi-
quingenlas: Jiiba et Dionysius sex- Sw Aristophanes vocat, tesseram a
centas et tres atque octoginta. Rap- Graeco Dei ejiisdem cognomine Ro-
tnm liiinc Sabinarum anno 4. condila ninlus petierit, nt juberet a suis
Urbe contigisse Dionysius idemarbi- Tlialassion invocari?
tratur : quod panim credibile sit no- ^ Ipse Romulus circuibat'] Romulus
vae urbis conditorem, rebus nondum servari castas prima nocte, ac postri-
constitiUis, tantiim facinus esse ag- die ad se adduci jusserat. Itaque
gressum. moestitia dejectos earum animos de-
'^
Inde nuptialem hanc vocetn] Roma- linire conatus est, raptuni ipsarum
ni Tlialassloneui in nuptiis inclania- non ad injuriam, sed ad corjiigium
bant, perinde ut Gra;ci Hymenaeum: spectare dictitans docensque mo-
:
voce a Thalassio, splendido juvene rem iiunc Grcecorum esse antiquissi-

ex primariis Roniuli ducibus, deduc- inum, et qui maximum decusafferret
ta, quemadmodum Noster innuit, et expetitis ad nuptias mulieribus. Post
Plut. tradit. Varro tamen apudFest. Iiaec totidem viros selegit, quibus eas
Pompeium vocis ejus causam ad lain matrimonium dedit, ritu cujusque
nificium referebat. Thalassionem puellae patrio, ignis et aquae societa-
quippe vocabant quasillum sive cala- tem pactus.
:
200 T. LIVII
modo quibus fors ^ corpora dedisset, darent ani-

iras; et,
mos. Ssepe ex injuria postmodura gratiam ortara eoque :
melioribus usuras viris, quod annisurus pro se quisque sit,

ut, cum suain vicem 9 functus officio sit, parentum etiam
patriaeque expleat desiderium.' Accedebant blanditiae vi-
rorum, factum purgantium cupiditate atque amore quas :
maxima ad muliebre ingenium efficaces preces sunt.

10. Jam admodum mitigati animi raptis erant. At rap-
tarum parentes tum maxime sordida veste lacrymisque et
querelis civitates concitabant.* Nee domi tantum indigna-
tiones continebant, sed congregabantur undique ad Titum
Tatium, regem Sabinorum : et legationes eo, quod maxi-
mum Tatii nomen in his regionibus erat, conveniebant.
Casninenscs Crustuminique et Antemnates'° erant, ad quos
ejus injuriae pars pertinebat. Lente agere iis Tatius Sabi-
nique Ipsi inter se tres populi communiter bel-
visi sunt,
lum parant. Crustumini quidem " atque Antemnates,
Ne
pro ardore iraque Caeninensium, satis se irapigre movent.
Ita per se ipsum nomen Caininum ^ in agrum Romanum im-
petum facit. Sed effuse vastantibus fit obvius cum exer-
citu Romulus, levique certamine docet, vanam sine viribus
iram esse exercitum fundit fugatque fusum persequitur
: :
regem in prajlio obtruncat ^ etspoliat. Ducehostium occiso,

urbem prinio impetu capit. Inde exercitu victore reducto,
ipse cum factis vir magnificus, tum factorum ostentator
baud minor, spolia ducis hostium '^ caesi suspensa fabricate
Helm, aut indignatio est minor, stistiilit Gnitenis.' J. F. Gronov. 8 Alii sors —
legiint. —
Male, jiidice Rupert. 9 Ms. Flor. suam vim. Sua vice. Edd. post
Aldiim pleriqiie.
10 Vet. lib. apnd Sigon. Caininenscs, Cruslomini ct Antemnates. 11 Nee —
Crustumini quidem plerique libri, improbante Diak. —
12 'Spolia ducis hostium
NOT;E
* A. U. C. 5. olini Aborigines ademerant ex Uio-
f
Nomen Ccoiinum'] Caniiia oppi- nysio 1. ir. Pliitarclins Sabinisas cri-
dum fiiit veteris Latii, niillibiis pas- hit ob viciniam iitriiisque gentis : Hol-
siium fere quatuor ab Urbe, ut Clu- stenius fiiisse putat circa Monticelli
veriiisex Strabone conjicit, qui cis trans Anienem.
Anienem locat. A Cenite conditore s Regem in pralio obtruncat'] Acro-
dictani scribit Feslns. Earn Siculis neni vocant Valerius Maxinius,et alii.
LII{. I. CAP. 10. 201
ad id apte ferculo ''

gerens, in Capitoliiim ascendit
''
ibi- :
que ea cum ad qiiercum pastoribus sacram deposuisset,

simul cum dono designavit tcmplo Jovis fines, cognomenque
addidit Deo ;
' Jupiter Feretri,' ' inqiiif, *
hoec tibi victor
Romulus rex regia arma fero, templumque iis regionibus,
quas modo animo nietatus sura, dedico, sedem opiniis spo-
liis,"* quae, regibus ducibusque hostium caesis, me auctorem
sequentes, posteri lerent.' Haec templi estorigo,' quod pri-
mum omnium Roraae sacratum est. Ita deinde Diis
visum, nee irritam conditoris templi vocem esse, qua la-
turos ea spolia posteros nuncupavit : nee multitudine com-
potum ejus doni vulgari laudem. Bina postea,'" inter '+ tot
Cnr Acronis noinen omisit ? An hinc exciderit fortean f Tan. Faber. —

13 'Lectio nonnulioriiiii codd. y>ro ferculo ferdro exiiibentinm prspferenda
videtiir.' Doering. Feretro rectius forte esse notat Rupert. 14 Quidam —
libri intra, iniprob. Grouov.
NOTiE
•"
Fabricato ad id apleferailn'] Acroii, appellatum ait quod pacem/erre pu-
vetus interpres Horatii, docet Fercula taretiir ex cujus tempio, inquit,
:
esse pulpita in quibns Deornm

simu- sumebant sceptrum, per quod jura-
lacra reponebantur et ferebantur, vel- rent et lapidem siiicem, quo foedus
;
iit in pompa Circensi. Hie pro qiia- ferirenl.

dani Iropaei anibulatorii specie acci- ^ spoliis'] Opimum genera-
Opiniis
pi facile apparet. Haec triumplio- liter ab opibiis dicitur quicquid di-
rum apud Ronianos rudimenta, nbi vitiis, magnitudine, aut piuguedine
pompae agmen claudebat Roniiiiiis abundat. Itaqne opima spolia ampla

indiitus purpura, et laurea coronatus. et inagnifica Plutarchus interpre-
Quadrigis iavectum addit lib. ii. Ha- tatur; qualia sunt qua; dux duci de-
licarn. Sed a Plutarcho refellitur, trahit.
tuni quod apudoptiinos auctores pri- '
II{EC templi est origo'] Ex Livio
mus Tarquinius Priscus curru trium- hie et Halicarn. colligitur Jovis Fe-
phasse legatur, turn quod Romuli, retrii templum fuisse in vertioe nion-
hoc tropaEUUi ferentis, effigies quaj tis Capitolini, angustum sane, sed re-
adbue supererant omnes pedestres ligione sanctissimum. Illud amplia-
essent. vitAncHS Marcius. Ejus tecta ob ve-
' Jupiter Feretri] Jovi hoc templum tustatem collapsa Aiigiisttis restituit.
sub Feretrii titulo dicatum nomen Testatur Dionysius suo ad hue tem-
accepisse a Feretro sive Ferculo illo, pore extitisse vetus ejus vestigium,
in quo opinia spolia Romulus tulerat, vix quindecim pedum longitudine.
res ipsa loquitur. Plut. tamen a fe- " Bina postea] Ter omnino relata
riendo hoste deducit. At Festus inde leginius opima spolia ad Livii aeta-
Delpli, et Vur. Clns. Livius. S

202 T. LIVII
annos, tot bella, opima parta sunt spolia. Adeo rara ejus
fortuna decoris fuit.
11. Dum ea ibi Romani gerunt, Antemnatiumexercitus"

per occasionem ac solitudinem hostiliter in fines Romanes
incursionem facit.* Raptim et ad hos Romana legio ° ducta
palatos '^ in agris oppressit. Fusi igitur primo impetu
et clamore hostes : oppidum captura. Duplicique victoria
ovantera Romulum Hersilia conjux,P precibus raptarum fa-
tigata, oral, ut parentibus earum det veniam, et in civita-
tem accipiat : itarem coalescere concordia posse. Facile
impetratum. Inde contra Crustuminos profectus, bellum "^
15 Palantes Edd. ab Aid. ad Drak. — 16 Edd. a Sigonio ad Drak. qtwd
NOTiE
tern. Piimo nnnc a Romnlo : deiiide habiiit legio pedites sex millia cen-
a Coinelio Cosso Tiibiino niilitum turn, equitesseptingentos viginti sex,
an. Ur. Coiid. 318. Tertio a M. teste Vegetio.
Claudio Maicello an. 542. p Hersilia conjux] Hersiliam iixo-
" Antemnatium exercihis] Antemnae rem Romuli claro inter Sabinos loco
nibs fiiit veteiis Latii in finibiis Sa- natani qiiidam apiid Halicain. lib. u.
binornm, quasi ante aninem dicta, jam niiptain, sed pro virgine inter
CInver. ponit inter viatn Nomenta- pnellas raptain,tradidere. Gi-aviores
nam et Tibnrtinam cis Anieneni, nt aliiauctores earn sua sponte aiebant
fnisse videatnr circa lornm Cem di S. in urbe niansisse cum filia rapta, quae
Agnese. In tabula locornm celebri- ipsi unica erat. Ovid. xi\. Metam.
orum circa pontem Salarinni apnd fabulatnr, post Romuli apotheosin,
Kirclieruni locatnr ultra Anienem, quoque
ipsani relatam sub
in Coelites
ita lit fuerit hand procul Castello del nomine Ora. Ennins Horam vocat
Biifnlo. cum aspiratione, quasi a venustate :
• A. U. C. 6. est enim wpa, decor. Plutarcbns

° Romana legio] Legio a legendo di- in Problem. Hortam nominat. Com-
citur, teste Varrone, quiaeligebantur niune cum Quirino templum habuit.
niilites apud Romanos, ex civibus q Contra Crustuminos] Crusiume'
tantum. Primo legionem sub Ro- rium vel Crtistumeriam a Crustumio
mulo trium niillium peditum, treren- vel Crustumia nihil difFerre, idemque
torum cquitum fuisse constat inter esse Crustumerinum et Crustuminum
auctores. Sabinis deinde in civita- agrum, qnem Tiberis a Veiente divi-
tern ascitis, auctus ad quatuor pedi- dif, ex veterum auctorum collatis lo-
tum millia creditur nnmerus : qui et cis Cluver. demonstrat et Crustu-:
tempore habebatur, du-

reip, Justus merium ab Albanis conditum supra
centis additis. Excrevit bello Ma- Fidenas in Sabinis ponit, iribus ab
cedonieo i. ad sex millia sed extra : Aniene passuuinmillibus, ad Salariam
ordinem,et Senatus auctoritate. Pri- viam, qua Eretum ibatur. Fuit ad
iiius bunc numerum C. Marius priva- sinistram Tiberis ripam eo tractu ubi
to consilioinstituit. Sub Cassaribus nunc Marcigliano Vecchio aut 5. Co.
LIK. I. CAP. 11. 203
infcrentes. Ibi minus etiam, quod alienis "^ cladibus ceci-

derant aiiirai, certaminis fuit. Utroque colonial missse/
Plures inventi, qui propter ubertatem terras in Crustumi-
num '7
noraina darent.'" Et Romani inde frequenter mi-
gratum est, a parentibus maxime ac propinquis raptarum.
Novissimura ab Sabinis * bellum ortum,*raultoqueid max-
imum fuit. Nihil enim per iram aut cupiditatem actum
est nee ostenderunt bellum prius, quam intulerunt. Con-
:
silio etiam additus dolus. Sp. Tarpeius Romana? praserat

arci.' Hujus filiam virginem auro corrumpit Tatius, ut
armatos in arceni accipiat. Aquam forte " ea tum sacris
"• In agrum Crustuminorum migraturis nomen suum ascriln vellent.
jam alienis. — 17 AI. in Crusfuminium, — 18 Faiu/a Edd. post Sigoiiium pleriqtie

ex conjectura Glareaui.
NOTiE
lomla, ad Alliam fl. copiap viginti quinqiie millia pedi-
Utroque colonicB missce'] Non tau- t«m impleveiint, praeler equites
tum Crustiimeritim, sed Antemnas paeiie niille. Romanonim auteni cx-
qiioque et Cccninam, niissl Koiiiani, ercitiis non niiilto [ninor fuerit, pedi-
qui eas mbes una cum prioribus in- tum viginti milliuui, equitum octin-
coiis habitarent. Medulliam preeter- gentoium. Ceteiiuu Sabinoium nni-
ea ultro a Romanis colonos petiisse versa legio, abAniene ad Nareni tVre
testatur lib. ii. Halicarn. Hinc mi- piotensa, quo ab Uuibris divideba-
niis certuni quod refertur a Floio, tur, finitiinos praeterea hinc Etius-
* pulsi fugatique Veientes, Caeninen- cos habebat Tiberi divisos, iude Lati-
sinm captum ac dirutum est oppi- nos veteres, ;Equos, Marsos, Vesti-
dum.' Ut legionum ac triumphorum, nos, Picentes. Nunc angustioribus
ita et coloniaruni origo Roinulo de- paulo fimbMs Savina dicitiir, Diicatu
betur, quibus saliitaribus institutis Spoletano ad Septenitrioneni, Apru-
crevit pioculdubio stetitque res Ro- tio nlteriori ad ortiim dausa paret- :
mana. qiie Komanae ecclesi2e.

« Novissimum ab Sabinis'\ Sabinoium * A. U. C. 10.
nomine bic proprie intelliguntur qui ' Sp. Tarpeius Romano; praerat arci]
Alliam inter et Narem amnes positi. Inipositus erat bic Tarpeius prasi-
AlioquiCrustumerini, aliique trans die Saturnii niontis, extra mounia
Anienem populi, Sabinis saepe con- Urbis a Rouiido miiniti, Urbique
luniierantur. Hujus belli utrinuiue iiiiniinentis. Is mens Tarpeius post-
apparatum describit Diouys. utque ea dictus est a Tarpeia virgine, de
ad Ronuilum hinc Ca?lius,(a quo post- qua mox, ac tandem Capitolinus.
ea mons Roma?,) inde ex Etruria " Aquam forte] Ad fontem videli-
Lncumo cum suis transierint auxilio- cet ex quo Vestales aquam haurien*
que t'ueriut contra iSabinos, quorum tea sacriticiuni muudabaut, manus et
204 T. LIVII
extra moenia petitura ierat. Accept! obrntara armis neca-

vere seu ut vi capta potius arx videretur, seu prodendi
:
exempli causa, ne quid usquam fidum proditori esset. Ad-

ditur fabulae/^''quod vulgo Sabini aureas armillasy magni
ponderis brachio laevo, gemmatosque magna specie annulos
habuerint, pepigisse earn, quod in sinistris manibus habe-
rent; eo scuta illi pro aureis donis congesta. Sunt, qui
earn ex pacto tradendi, quod in sinistris manibus esset, di-
recto arma petisse dicant et fraude
^ : visara agere, sua
ipsam peremtam mercede.
12. Tenuere tamen arcem Sabini :* * atque inde postero '9
die,*" cum Romanus exercitus instructus, quod inter Pala-
tinum Capitolinumque coUem campi est, complesset, non
19 Ita Rott. Hel. Giid. Voss. 1. Edd. ab Aid. ad Drak. pos«era.— 20 * Met-
NOTyE
pedes lavabant, adyta aspergebaut, soleunes deinde inferias ei redde-
ex Pint, in vita Nunia;. Paulo aliter bant.
narrat hoc TarpeiaR cum Sabinis pac- * A.U.C.ll.
tum Dionysiiis, quern vide. " Tenuere tamen arcem Sabini] Ro-
*
Additurfabula] Al'\asfabul(E : sed mulus, ut jam dixi, vicinos Urbi mon-
Glar. et Sigon. leguiit /ut«/a, ut non ies fossa valloque coniplexus, pras-
ea quae exposita sunt, sed quaj se- sidio quoque nitmiveiat : iupiimis
quuntur,/(jfcM/a dicaiitur. autem Capilolinum, qui Urbi circa
y Aureus AriniUas] Armos argen- Palatinum conditae ad occasum im-
teis aureisque tegminibus fabrefactis minebat e proximo, eratque pro arce
ad oruamentum cingere, militibus preecipua, quantumvis extra pomoe-
solenne ut in statuis marmoreis
; rium adliuc positus. Recte igitur
aliisque Veteruni sculpturis appa- apud Flornm lib. i. cap. 1. legeris
ret. cum Vine to : mania
itaque admissis ad
^ Directo arma petisse^ L. Piso apnd hostihus : neque Salmasium audie-
Halicarn. scribit voluisse Tarpeiam ris, reponentem, admissis intra ma-
nudatos scutis liostes civibus suis in- nia hostibus, canique lectionem hoc
terficiendos objicere; eaque de can- Livii loco frustra tirmare contenden-
sa nuntium noctu ab ea missnm ad tern.
Romulum sed nuntium transfugisse
:
**
Postero die] Non ita Dionysius,
ad Tatium, eique consilium Tarpeias apud quem Sabini arce munitissima
aperuisse. Quae secuta sunt, Pisonis et bellici apparatus non exigua parte
sentcntiam videntur magis astruere. potiti,bellum trahebant, velitationi-
Etenim non solum sepulturas honore bus contenti. Quin et bis cruento,
tunc eani dignati sunt Romani, sed sed sequo marte inter eos ac Roma-
et montem ipsnni de puell* nomine nos certatum tradit, ante banc de-
Tarpeium appellaverunt quin et : cretoiiam puguara.
LIB. I. CAP. 12. 205
prius descenderunt in aequum, qiiara, ira et cupiditate recu-

perandae arcis stimulante animos, in adversum Romani
subicre. Principes utrimque piignam ciebant; '^
ab Sabinis
Mettus^° Curtius, ab Romanis Hostus Hostiliiis.'^ Hie
rem Romanam iniquo loco ad prima signa animo atque
audacia sustinebat." Ut Hostus cecidit, confestim Roma-
ha inclinatur acies fusaque est ad veterem portam Palatii.*"
;
Romulus, et ipse turba lugientium actus/ arraa ad coelum

tollens,^ 'Jupiter, tuis,' inquit, ' jussus avibus hie in Pa-
latio prima Urbi fundamenta jeci. Arcera jam, scelere
'
emtam, Sabini habent. Inde hue arraati, superata me-

dia valle, tendunt. At tu, pater Deum horainuraque, hinc
saltern area hostes ; deme terrorem Romanis, fugamque ice-
dam siste. Hie ego tibi templura Statori Jovi,'' quod
" In prima acie, loco acclivi sustentabat nutantes Romanorum partes, (fc.
tius. Sic semper Edd. ante Drak.' Stroth. ' At Gionov. in Errafortim indice :
'
Mettius I. Melius.' Idem iliidem monuit, etiam in Epit. hujiis liljii Metti
pro Mettii iegendum esse. Sed ad lit), vii. C. ul)i in ed. Gronov. Metio extat,
in Enat. iud. legitur: 3Ietio X.Mettio." Kreyssigius.
'
1 Palat'tno Edd. ante —
NOTiE
" Principes utrimque pugnnm ciebanf] pellata.
Cave, principes hie cnm Velcnrione • Turba fugientium actus] Refert
inteiligas reges Romnlum etTatium: Dionys. Romulum, cum Sabinos per-
jpse enim Anctor statim subjicit, sequeretar nsqne Capitoliuni, prceter
qiiinam essent hi Principes; nempe alia vulnera, saxo e superiore loco in
' ab Sabinis Mettus Cnrtins, ab Ro- caput graviter ictum, semimortuum
inanis Hostus Hostilius,' qui primi a proximis relatnni esse intra mcenia:
pugnam ciebant. Ita mox, ' Mettus interea sustentatuni a Lucumone cor-
Curtius ab Sabinis princeps ab arce nu sinistrum ; donee hie, invectus in
decucurrerat,' i. primus. medios Sabinos, per latus trajeclns
•^
Hostus Hostilius] Tulli Hostilii ceciderit. Turn vero effusam Roma-
tertii Romanorum regis avus, ut in- noruni fugam sed jam recreatum ex
:
fra cap. 22. Eum Pint, circa lacum vulnere Romulum, cum juvenum glo-
Curtium, qui fuit in medio foro, vult bo, quos ad custodiam Urbis relique-
cecidisse. Dionys*. Lucumonem Tus- rat, erupisse, partium(|ue fortunani
rum adjutorem Ronuilo adhibet pro confestim mutatam.
Hostilio. Crediderim ilium utroque s Arma ad ccelum tollens] Sublatis
auxiliatore nsum. scilicet in cojlum manibas,quibus ar-

e Ad veterem portam Palatii] Vide- ma tenebat : hie enini supplicum fere
tur porta Palatii ea intelligi, quee fo- habitns.
rum versus fuit, Janualis a Jano ap- '' Templum Staton Jovi] Romulus
206 T. Livri
nionnmentum sit tua prassenti ope servatara tJr-

postei is,
bem esse, voveo.' Haec precatus, veluti si ^ sensisset audi-
tas preces, * Hinc,' inquit, Romani, Jupiter optimus
'
maximus resistere atque iterare pugnam jubet.' Restitere

Romani, tanquam coelesti voce jussi. Ipse ad priraores Ro-
mulus provolat.' Mettus Curtius ab Sabinis princeps ab
arce decucurrerat,' et effusos egerat Romanos, toto quan-
tum foro spatium est.*" Nee procul jam a porta Palatii erat,
clamitans, ' Vicimus perfidos hospites, imbelles hostes.
Jam sciunt, longe aliud esse virgines rapere, aliud pug-
nare cum viris.' In eum, hcec gloriantem, cum globo fero-
cissiraorum juvenum Romulus irapetum facit. Ex equo
turn forte Mettus pugnabat : eo pelli facilius fuit
:
' pulsum
Romani persequuntur. Et alia Romana acies, audacia
regis accensa, fundit Sabinos. Mettus in paludem sese,
strepitu sequentium trepidante equo, conjecit: adverterat-
que ea res etiara Sabinos ""
tanti periculo viri. Et ille qui-
Drak.— 2 Si del. EJd. ab Aid. ad Drak.— 3 Vett. libb. decurrerat.
NOT^
hoc cojrnomen Jovi hand diibie indi- isset,' quod inter Palatiniini Capi-
dit, quod Romanornm fugain stitis- tolinumqne niontein campi est ;' et
set, eosqiie fugientes stare fecisset. mox ' in media convalle duorum men-
Hoc templum, post ictiim cum
auteni tiiim.' Nam locus, in quo postea
Tatio foedus, Romulus condidit apnd Forum Romanum fuit, inter hos duos
poriani Mugoniam, sive in Palatini montes jacebat.
mentis radicibus, e regione ejus loci, '
Eo pelli facilius fuit] Idcirco, quia
ubi post aedes Concordiee. ex equo pugnabat equestris enini
:
' Ipse ad primores Romulus provolat] pugna minus stabilis, quam pedes-
Priniores a Livio hie, non tani habita tris.
ratione dignitatis, dicnntnr pro opti- " Advert erat qtie ea res etiam Sabinos]
matibus, quam ex loco quem fnga in- Id est, converterat illuc animos ocu-
hibita, resumtaque pugna, tenebant, losqne Sabinornm. Hactenus male
liostibus nimiruui proximi quod ma- : averteratque ait Lipsius in Tacit, ii.
lim, quam de iis, qui primi in fuga Annal. Verum pace tanti viri dixe-
fuissent, interpretari, ut Velcurio fa- rim, nilill admodum causae video esse,
cit. Etenim Romulus narratur sta- cur mutanda lectio sit. Periculum
tini cum ferocissimorum juvenum quippe Metti, quod Sabinoruni ad se
globo in Mettam et Sabinos impe- ociilos traxerat, eosdem a prai'lio
tum fecisse. averterat; atque hoc velle Auctorem
^ Toto quantum foro spatium est] Id patet ex eo qnod subjicitur, ' redin-
jam aliisverbis expresserat, cum dix- tegrant praelium.'
LIB. I. CAP. 13. 207
dem, annuentibus ac vocantibus suis, favoie multorum ad-

dito animo, evadit. Roniani Sabinique in media convalle
duorura montium redintegrant prEeliura, sed res Romana
erat superior.
13. Turn Sabinae mulieres," quarum ex injuria bellnm
ortum erat, crinibus passis''-" scissaque veste, victo malis
muliebri pavore, ausae se inter tela volantia inferre, ex trans-
verso impetu facto, dirimere infestas acies, dirimere iras ; ^ ^
hinc patres, hinc viros orantes, 'ne se sanguine nefando
soceri generique respergerent ne parricidio macularent^ :
partus suos,i nepotum illi, liberum hi progeniem. Si
4 Quiilam legiint sparsis. Vid. Not. Var.— 5 Malit Gronov. delinire iras.
—6 Tan. Faber legit orbarent. —7 Vid. Not. inf.
NOT^
"Turn SabincB mulieres'] Halicarnas- sedanda, tamen, cum non de unius,
sei alia ac probabilior longe narra- sed de duorum nintno ira flectenda
tio. Refeit veigente sole praeliuni hie agatiir,non male dirimendi voce
diremtuni indeque expertis inviceni
: usns videtnr Livins. Ipseqiie Grono-
viribiis, fessos utiosr|ue allquamdin vius non absimilem loquendi formam
quievisse, nee pugnam lesnnieie au- ex Nostro laudat lib, xxviii. 'quod
sos,quod dubiuni belli eventum ti- ab tanta rabie diiimi nequirent.'
merent nee mentionem pacis face-
;
1 Aê parricidio macularent partus
re,ne victos sese fateii viderentur. suos] Tiitum est parricidas habeii,
Interim Sabinas suasu Hersiliie utios- non modo qui parentes, sed et qui
que ad fredus invitare decitvisse, id- libeios, autproximae cognationis ali-

que Romulum et Seuatum etiam pro- quern occiderint. Porro cur Tanaq.
basse; ac Senalusconsulto permis- Faber necessario legendum putet,or-
sum ut cognatos adirent, etmatres si barent,minus mibi liquet: etsensun),
essent plurium liberornm, partem quicquid ei videatur, non absiirde ex-
eorum secum possent adducere. Quo tricaverit, qnisquis nienunerit, ut rec-
facto Tatinm et Sabinos Hersiliae ora- te factorum gioriani, ita et gravio-
tione, ceterarum lamentationibus et rum scelerum infamiam, ab auctori-
lugnbri habitu, atque infantuloruui totam stirpem derivari.
biis in
aspectu comiiiotos, ad inducias et Nepotum illi, liberum hi prvgeniem]

foedus venisse. Per progeniem nepotum non intelli-
° Crinibus passis] Ita legitur in plu- git, opinor, eos, qui nascitnri ex ne-
ribus vetustis codicibus ; quod et potibus et liberis, sed ipsorum ncpo-
Gronovio placet, ut quo vocabulo turn ac liberorum (qui jam ex utris-
meliores utantur poetiP, pro eo quod que propagati) multitudinem ; quo
alii dicnnt, critiibus sparsis. sensu soboles quoqiie sumitur. Po-
p Dirimere iras] Mavult Gronovius tuit tamen Hersilia nasrituros etiani
delinire irus ; sed (juamvis liac voce respicere, quasi parricidii labcs ad
frequentius utantur scriptores in ira eorum quoque fuluram progeniem
208 T. LIVII
affinitatis inter vos, si connubii piget, in nos vertite iras :
nos causa belli, nos vulnerum ac caedium viris ac parenti-

bus sumus, melius peribimus, quara sine alteris vestrum
viduee aut orbae vivemus.' Movet res turn multitudinem,
turn duces. Silentium et repentina
fit qnies. Inde ad
foedus faciendum
duces prodeunt:' nee pacem modo,
sed et civitatem unam ex duabus faciunt regnum con- :
sociant, imperium omne conferunt Romam.* Ita gemi-

nata Urbe/ ut Sabinis tamen aliquid daretur," Quirites
a Curibus " appellati. Monumentum ejus pugnae, ubi
ÔTJE
geniisqueuniversiira niacnlaudum suf- cum Sabinis inita, prorupto vallo, qua
ficeret. parte Palatiiim et Urbem spectat,
' Ad fadus faciendum duces prod- produciis muris a Tatio Urbi adjmic-
eunl] Ittuni est hoc fcediis circa metum ceiiset Onnphiius. Verum a Sa-
diam viani sacrani : erectisque aris, binis cum iioc nionte Quiiinaleni, a
juiejtnando firmatum. Quod ita bre- ceteris civibus cum Palatino Cceliuni
viiatis studio de&crii)it Livius, ut sta- babitari ccppisse velut suburbia, Dio-
tim in ipso praelii loco Romulus et nysius tradit deinde et bi et ceteri
:
Tatius congress!, et de pace conve- montes, qui septicoUera Romam fe-

nisse videantur. Sed sic accipi de- cere, paulatim diversis temporibus
bet, ut confestim a bello cessatuni, et intra pomwria comprehensi. Veteris
per inducias pax composita fuerit. hujus Rom-de typum adjecta ad finenj
* A. U. C. 12. hujus libri tabelia exhihebit.
'Geminuta Urbe'] Vere geminala, " Ut Sabinis aliquid daretur] Pacis
turn civium nuniero ac Senatornm, hujus leges ita conceptze sunt apud
lain aniplitudine mcenium. Cum Ta- Dionys. ut 'Urbe regnarent pari po-
lio sane tres ex Sabinorum genere testate atque bonore Romulus et Ta-
illustrissimi viri, Volesus Valerius, tins, utque Urbs deductum a condi-
Tallus cognomine tyrannus, et Met- t<ire servaret nomen ; cives vero in
tus Curtius Ronije domicilium fixe- universum a Talii patria Quirites
runt cum()ue hiscof;ndti et clientes,
; denominarentur: Sabinis, quicunique
quos non pauciores indigenis fuisse id cuperent, juscivitatis Romanae da-
lestatur Dionysius. De aucto Sena- retiir, atque bi, communicatis utrim-
tu mirum siluisse Livium, cum Uiony- que sacris, reciperentur in Tribus et
sius idem lib. ii. aperte affirmet, or- Curias.'
dinatis post foedus composifnm rebus, " Quirites a Curibus'\ Refert Hali-
visum fuisse regibus duplicare Pa- carnasseus ex Varrone, quo tempore
triciorum numerum, allectis in eum Aborigines agrum Reatiniim liabita-
ordinem e novorum incolarum nunie- bant, e nobili piiella, a Quirino Deo,
ro nobilissimis familiis; et sic Patri- sen genio, vitiata, natum esse filium
cios centum, selectos snffragiis Cu- Medium nomine, cognomine Fidium,
riarnm, ascriptos fuisse ad veterem qui re militari excellens Cures condi-
Senatorum numerum. Tarpeium, seu dit, appellatione petita vela Quirino,
Capitolinum montem statim a pace qui pater ipsius dicebatur, vel ab
IJU. I. CAP. 13. 209
primum ex profiiiula emersus palude cquus Curtium in vado
statuit,7 y Curtium lacum appellarunt/ Ex bello tarn tristi
laeta repentc pax cariores Sabinas viris ac parentibus, et
ante omnes Romulo ipsi, fecit. Itaque, cum populum in
curias triginta divideret,t nominu earum Curiis imposuit,* Id
NOIVE
hcisfa ; Curis enim, sive Quiris, apiid ter nominis liujus originem ad IM.
Sabinos liHstam signiHcat. Curtium, magis quam ad Mettum,
y Equus Curtium in vado statuiti In putat referendum lib. vii.c.6.
Iiiijns loci lectione variant iiiteipie- t Cutn populum in curias triginta di-
tes. Diiae sunt maxime leceptse lec- videret] De ambiûitate vocis curia,
tiones : altera, ciiiain probat Robor- vide G. J. Vo«sium in Etymologico.
tellus, equusCurtium in vado statuit Hoc loco signiticat decimam partem
altera, quae Glareano placet, equum tribus. Nam Romidus, diviso populo
Curlius in vado statuit. Utraqiie sig- Romano in partes tres, <juas a nimie-
nificat, Curtium,
vado in palude ro tribus dixit, singulas tribus ite-
reperto, incoiumem evasisse. Id, rum divisit in partesdenas ; quibus
an equi duntaxat opera, an insi- singulis curiis sacra sua partilus est,
dentis equitis industria ductnque attribntis Diis et Heroibus qiios co-
factum sit, parum, opinor, refert. lerent, locisque in quibus cultus ille
Quod autem Sigonius mavult, equum celebraretur, et sumtibus unde vic-
Curtius i7i vado destiiuit : Plutarchum tinias aliaque necessaria emerent.
ille quidem sequitur; qui Curtium Idem vir doctissimus o!)servat curiis
narrat equo dimisso se pra-senti peri- omnibus nomina non esse facta a Sa-
cnlo eriptiisse. Verum mirandumnon binis, quod ostenderimt Dionysius et
est Plutarcho non ouinino liic cum Plularclius ; sed nee de omnibus om-
Livio convenire. Diversos auctores nino curiis affirmat hoc Livius, qui
secuti, dissentiunt in aliis quoque nt verum dixisse videatur, satis est
non raro. Sabellicns, dum scriben- aliquot curiarum nomina e matrona-
diim censet, eques Curtium in vado sta- rum illarnm non)inii)Us desumta, Ce-
tuit, a prioris scriptura? sensu non terum vide Festum et Vossium ad vo-
abscedit. enim ab eo pro equo
Eqties cem '
curia.' J. Clericus.
sumitur, Ennii exempln, laudati apnd * Nomina earum Curiis impnsuit^
A. Gell. lib. xviii. c. 5. Quanquam Curia a cura dicta apud Nonium ex
equitis uonien,si vnlgarisignificatioiie Varrone, quod nempe in lis, aut per
accipias,sensum habere poterit non eas, res divinx aut bumanEe cureutur.
absurdum, nt nempe Curtius, cum Sumitur Curice vocabuluni vel pro
pedes pugnaret, in paludem delap- una ex triginta partibus in quas Ro-
SU8, equitis auxilio vadum tenuerit. mulus universum populum divisit;
Dionysius equi non nieminit in liac vel pro aede sacra, in quam Curiales,
Metti pugna. id est, cujusque Curiie cives, sacro-
'•
Curtium lacum appellarunfl Locus rum praesertira causa conveniebant
ille terra congesta repletus fuit. Ad- vel pro ffdibus publicis, in quibus
huc tamen ex illo casu vocabatur La- liabebatur Senatus. Distinctiim au-
cus Curtius, Romani fori meditullium tem statim ab ipsisUrbis cunabulis
fere occupans, ex Dionysio. At Nos- populum in tribus tres, pro totidem
210 T. LIVII
non traditur, cum baud dubie aliquanto numerus major hoc

mulierum fuerit, aetate, an dignitatibus suis vironimve, an
sorte lectae sint, quae nomina curiis darent. Eodera tem-
pore et centuria? tres equitum ^ conscriptae sunt, Ramnenses
ab Romulo/ ab Tito Tatio Titienses appellati. Lucerum
nomiois et originis causa incerta est.'' Inde non modo
NOT^
Uibis regionibus, inqne triginta cu- nomina tribuum fiiere ex Varrone,
rias, tinaqnaque tribu in Curias denas Plutarcho, aliis ; ea Centuriis equi-
distincta, narrat Dionysius Halicarn. tum Livius assignat. Haec vero in-
lib. II. Qui tiibni cuique praeerant, vicem conciliaveris, si memineris,
eos Tribunos ;
qui Culia^, Curiones quot tribus populi, totidem equitum
appellarunt. Curiae rursus in Decu- Centurias fuisse, basque ex illis de-
rias distributae sunt, et cuiqiie suus cerptas, denis in siugulas Curias lec-
(uzeerat Decurio. Ceteriim, quod tis. Unde nibil mirum, si unaquapque
Noster aliique scribunt, raptariim Centuria tribus suae vocabuhim reti-
nomina Curiis a Ronuilo esse iniposi- nuerit. Sed quidni potuerint instiliii
ta, non inimerito negant Dionysius ab (quod Dionysius pro-

initio tribus,
ex Varrone et Plutarchus; turn aliis didit,)itemque ex tribubus decerptae
de causis, turn eo quod Curiis non CenturifE ? Nominibus deinde pro-
paucis data e locis ipsis sunt nomina. Sabinum distingui,
priis post belluni
•*
Centurue tres equitum] Eodem nt Equitum, perinde ac Tribuum
qiiidem cum Curiis ac tribubus tem- quidam a Romulo (aiit alia de causa)
pore descriptas Equitum Centurias Ramnenses, sive Rhamnes dicti fue-
verisimiie admodum videtur. Sed rint : alii Titienses a Tito Tatio ; alii
utrumque diu ante ascituni in regni denique Luceres. Et Ramnenses qui-

societatem Talium ex Dionysio ac- dem ex Albanis et Arcadibus orti, ii
curatissimo srriptore factum erat. fuere, qui ante Urbem conditam ea
Sub initium quippe lib. ii. ait, Sena- ioca iucolebant, et cum Romulo Pa-
tu consiituto, Romulum trecentosro- latium et Ccelium montem liabita-
bustissiuios ex nobilissimis familiis runt : Titienses ex Sabinis fere, in
delectos circa se babuisse, commen- Capitolino et Quirinali sedes habue-
datos Curiarum suffragiis, denos per re Luceres reliqui adventitii, circa
:
singiilas Curias. Hi Celeres dicti, forum inter Palatium et Capitolium.

sive a celeritate ministerii, sive a du- Lucerum nominis et originis causa
<J
cis sui nomine, qui Fabius Celer dic- incerta est] lidem Lucerenses dicti.
tus. Plut. tanien in Romulo ex Var- Horum originem incertam esse dicit
rone institutuni illud refert, cum Livius; non quia nulla tradita sit;
Nostro, ad tempus asciti in regni so- sed quia aliam alii tradentes rem in
cietatem Tatii. Porro diversse longe dubium adduxerunt. Plinius, Plut.
fuerunt equitum bae Centuriae a po- Asconius a Luco (Asyli ;) Varroa Lu-
puli Centuriis, quas postea Servius cmnnne (Txisco) qui Romulo adversus
Tullius inslituit c.43. Diversi (pioque Tatium pugnanti openi tulisse fertur.
hi eqnites ab iis, qui ordinem eques- Alii apiid Festum a Lucero Ardea^
trem constituerunt in Repnblica. rege nominatos voluerunt, qui et
'^
Ramnenses ab Romulo] Qucb cog- ipse Romulo ûnc auxiliiim tuieiit.
LIB. I. CAP. 14. 211
commune, sed concors etiam, regnum duobus regibus

fuit.*
14. Post aliquot annos propinqui regis Tatii legates

Laurcntinm pulsant.* Cumque Laurentes jure gentium
agerent/ apud Tatium gratia suonun et preces plus pote-
rant. Igitur illorum poenam in se vertit. Nam Lavinii,
cum ad solenne sacrificium eo venisset, concursu facto, in-
terficitur.Êarn rem minus cegre,'' quam dignum erat,
tulisse Romulum
ferunt, seu ob infidara societatem regni,
seu quia hand injuria ca^sum credebat. Itaque bello qui-
dem abstinuit: ut tamen expiarentur' legatorum injurifc
regisque caedes, foedus inter Romam Laviniumque urbes
renovatum est. Et cum his quidem insperata pax erat
aliud multo propius,'' atque in ipsis prope portis, bellum
NOTiE
« Concors etiam, regnum duohus regi- Livius et Plutarclnis meniorant : sive
bus fuil] I'ladit nihiloiiiinus Pint, in solus eo |>errexerit suasuriis la'sis
Romiilo smim ciiiqiie Senatnin fiiisse, ut iras reinitterent, quod Licinitis
quern seorsim coiisiilerent. Uterqiie apud Halicarn. tradit: constat eum
commmiibus aiispiciis adversus Ca- post qninqne annos communis cum
nieiinos belliin) gesserunt, Camei iam- Roniulo imperii fuisse interfectuni.
qiie antiqiiani Aboriginiim primnm, h 3Ii)ius (egre] Tatium quidem Ro-
rfeinde Albanorum coloniam suhege- mulus apud Aventinum tumulavit eo

runt, ex Dionys. quod tacuisse Nos- loco, nbi postea Armilustrium sed :
trum niiior. traditos sibi caedis ejus anctores, vel-

* A.U.C. 18. ut iusontes, dimisit, ex Plut. et Uio-
^ Cumque Laurentes jure gentium nysio.
agerent] Inter juris gentium praecepta • Ut tamen expiarentttr'\ Plntarcluis
numeratur inprimis Legatorum non a RoniuIo purgatas cicdes, ait, sarri-
violandorum religio. Pro Laurenti- ficiis quibusdam piacularibus qua' atl-
bus, Lavinienses Dionys. nominat; liuc ad fontem Ferentinum celebra-
narratque quosdam ex legatis, q\ii rentur (falluntur enim qui portam in-
res incursione Sabinonim Tatiensium terpretantur, et kvXtji' legunt pro tttj-
raptas repetitum missi fnerant, dum yrj.) Idem auctor est, orla Roni;e si-
re infecta donium redirent, aliquot mul ac Lavinii pestilentia, et agro-
Sabinorimi insidiis interceptos nox- : rum ac pecoris steiilitatc, aliisque
iosque deinde a Romnlo legatis La- prodigiis, cognita Deum ira, expia-
viniensium tiaditos, sed a Tatio per tam legatornm, inde Tatii cae-
liinc
vim ereptos. deui supplicio auctorum.
s Concursu facto, interjicitur] Sive ^ Aliiiil multo propius] Stadiis tan-
Tatius cum Ronuilo profectus sit La- tum 40. ab Urbe distabant Fidenip,
vinium, sacrornm causa, quae reges id est, qnincjiie milliaribus : Laviniinu
oportebat pro salute Urbis facere, ut auten) millibus pass, feriue viginti.
212 T. LIVU
ortum. Fidenates, nimis vicinas prope se convalescere®

opes ^
rati, priusquam tantum roboris esset, quantum futu-
rum apparebat, occupant bellum facere.* Juventute armata
immissa, vastatur agri, quod inter Urbem ac Fidenas"" est.
Inde ad laevara versi, quia dextra Tiberis arcebat, cum
magna trepidatione agrestium populantur tumultusque :
repens, ex agris in Urbem illatus, pro nuntio fuit. Exci-

tus Romulus (neque enim dilationem pati tam vicinum bel-
lum poterat) exercitum educit: castra a Fidenis mille pas-
suum Ibi modico preesidio relicto, egressus omnibus 9
locat.
copiis,"partem militum locis circa densa obsita '° virgulta
obscuris"" subsidere in insidiis jussit; cum parte majore
" In locis occultis circum spissa et horrida vimina.
8 '
Paene insana est liaec repetitio vocis prope, licet diversis sensil)ns : et
to prope se ab expliratione vocis vicinas prof'ecta esse.
noil iiiimerito siispicer
Certe absoluta est oratio, vicinas »pes iiimis convalescere.' Jac. Gronov. ' Ver-
ba prope se male adjeeta voci vicinas, ejiisque glossa esse videntnr. Per-
peram qnoque repetitiir voc. prope, etsi vario sensti.' Rupert. 9 Qnidam —
leguiit egressus cum omnibus. —
10 'Duo adjeeta densa o/)sJ<«, quoc unique te
vertas, otfendnnt. Porro, ut recte moniiit Dukerus, loca proprie obsita vir'
giiltisdiciintiir, non virgulta obsita locis. qnidem expedivit N. Heins. Rem
in Cur. Sec. ad Vellei. Paterc. i. 17. hac emendatione : locis circa dense obsi-
tis virgulta et obscuris, sed nimis quantum iiaec ab antiqna lectione recedit.
Eqiiidem rh obsita, ex iiiterpretatione in margine appositum, in textnm
migrasse puto.' Doering. Delenda vox obsita tanquain glossa.' Rupert.
'
NOTiE
'
Nimis vicinas prope se concalescere bus copiis.Earn tamen particnlam
opes] Alia hnjns belli causa piodita omues meliores libii ignorant, teste
est a Dionys. quod cum Roma fame Gronovio. Sed quomodo omnibus co-
laboraret, comnieatnm, a Crustume- piis, si prapsidium in castris reliquit ?
rinis prono amue missuni, Fidenates Quia nempe modicum fuit praesidinm,
diripuerant. ejus vix habendam
rationeni Anctor
•
A. U. C. 28. putavit. Eduxit igitur Romulus oni-
" Fidenas] Paulo infra Cinstnme- nes fere copias, easque bifariam di-
rium ad laevam Tiberis fluvii fuere visit partem exiguam in insidiis lo-
:
FJdenff, magna time et populosaurbs, cavit inajori hostem incautum ad

:
ultra Anienem in tinibus Sabinorum,

;
locum insidiarum pertraxit.
ubi nunc ruin* ingentes, non procul ° Locis circa densa obsita virgulta
loco, cui vulgo iiomeii Castel Giu- obscuris] Hjec verba, velut in paren-
hileo. tliesi posita, obscurum babent sen-
" Egressus omnibus copiis'] Ab Sigo- sum, varieqne ab interpretihus et le-
nio addita est particula cum, qnasi guntur, et explicantur. Sigonius scri-
iiiinus Latine dicerelur egressus omni- bit densa ob sita virgulta, id est, prop-
LIB. I. CAP. 15. 213
atque orani cquitatu profectus, id quod quciercbat, tumultu-

oso et rainaci gcnere pugnae, adequitando " ipsis propc
portis, hostem excivit fugae quoque, quai simulanda erat,
;
eadem equestris pugna causam minus mirabilem dcdit.

Et cum, velut inter pugnas fugaeque consilium trepidante
equitatu, pedes quoque referret gradum, plenis repentc
portis efFusi hostes, impulsa Romana acie, studio instandi
sequendique trahuntur ad locum insidiarum. Inde subito
exorti Romani transversam invadunt hostium aciera. Ad-
dunt pavorem raota e castris signa eorum, qui in praesidio
relicti fuerant. Ita multiplici terrore perculsi Fidenates,
prius paene quam Romulus, quique cum
eo equis ierant,'*
circumagerent fraenis equos, terga vertunt multoque eflu- :
sius, (quippe vera fuga) qui simulantes paulo ante secuti

erant, oppidum repetebant.'' Non tamen eripuere se hosti
haerens in terga Romanus, priusquam fores portarum obji-
cerentur, velut agmine uno irrumpit.P
15. Belli Fidenatis contagione irritati Veientium animi "^
P Et Fidenates, qui effuse portis egressi paulo antefugam simulanlihus Romanis

nunc (utpote vere fugientes) incitatius in oppidum suiim revoLa-
institerant, ipsi
bant.
Vid. — —
Not. Var. 11 Vet. lib. obequilando, 12 ' Quique cum eo equites
inf. et
erant. Recte Nannius, equis ierant : idemqiie nos in Oxoii. et Reg. et Voss.
invenimus. Flor. quique cum eo cum equis abierant, visi erant circum. Ubi ves-
tigia priscae lectionis inter interpolatani aniniadverlere est, nam Helm, cum
eo visi erant. Quod scilicet restilit, postquain to eq priEcedens eo absorpsis-
set.' J. F. Gronov.
NOTyE
ter densa virgulta circa sita: quod loco omisit. In Ttillo tamen Hos-
rejicitTurnebiiSjCt densa interpreta- tilio coloniam noniinat. Ceterum
tur dense. Vellet Gron. locis circa novum non est victoie una cum vic-
denso obsito virgulto obscuris: verum tis intra nioenia urbes capi.
illato
haec eodeni ferme cuncta recidunt. Ejus rei vix ullum apud Veteres ex-
Nec est quod nos Epitlietorum genii- emplum occurrit, cum nupera Vâlen-
natio moveat, cum densa obsita vir- cenarnm per milites iiostrus August!
gulta dicuntur. Ut enini innumcra regis praescntia inflammatos expug-
hnjus rei exempla taceam, reperio natione coniparandum.
apud Tullium i. Tusculan. Leti ob- ' i Veientiutn animil Veientes populi
nubila, obsita tenebris loca.' urbem incolebant trans
Etruriae Veios
P Irrumpit] Fidenas nunc coloniam Tiberim ad Septemtrionem, centum
factam Dionys. scribit, Livius hoc ab Urbe stadiis, id est, paulo ultra
214 T. LIVIl
et consanguinitate, (nam Fidenates quoque Etrusci fuerunt,)'

et quod ipsa propinquitas^ loci, si Romana arma omnibus
infesta finitimis essent, stimulabat.'' * In fines Romanos
excucurrerunt, populabundi magis, quam justi more belli.
Itaque non castris positis, non expectato hostium exercitu,

raptam ex agris praedam portantes, Veios rediere Roma- :
nus contra, postquam hostem non invenit, dimica-in agris

tioni ultimee instructus intentusque, Tiberim transit. Quera
postquam castra ponere, et ad Urbem accessurum Veientes
audivere ; obviam egressi, ut potius acie decernerent, quam
inclusi de tectis moenibusque dimicarent. Ibi, viribus nulla
arte '''^
tantum veterani robore exercitus rex Roma-
adjutis,^
nus persecutusque fusos ad moenia hostes, urbe
vicit :
*
valida muris ac situ ipso munita abstinuit agros rediens :
vastat, ulciscendi magis, quam praedee, studio. Eaque

clade, baud minus quam adversa pugna, subacti Veientes
pacem petitum oratores Romam mittunt. Agri parte mulc-
tatis " in centum annos induciae datae." Haec ferme, Romu-
13 Minorem distinctionem post stimnlabat dant Gronov. Doujat. Crevier.

Df^k. Stroth. — 14 • Parte Edd. ante Drak. perperam.' Stroth. 15 ' Schel- —
NOTiE
xii. lapidem. Earn iirbem non mi- * A.U. C. 31.
norem Atlienis fuisse Dionysiiis affir- " Viribus nulla arte adjutisl Ita
mat, qui ordinem exacte
liiijns belli Nannins ; id est, aperta vi ; antea
depingit. Veionim niitije in ea E- legebatur, viribus nulla parte adjutis.
triiriae parte ubi nunc patiinionium • Rex Romanus vicit] Non uno, sed
Sancti Petri est, visuntur, Holstenio duolius pra^liis domiti Veientes, quo-
jndice, in colle praprnpto ad castel- rum postremo quatiiordecini Veien-
him Farnesiorum, cui nomen VIsola, tium millia, et (quod supra fidem)
inter diversoritmi la Storta, quod ei plus media parte ipsius Romuli ma-
ad ortuni, et oppidum Scrofano, quod nu, periisse a quibusdam traduntnr
ad occasum fsstivum est situm. apnd Plut.
• Nam Fidenates quoque Etrusci fue- " Agri parte mulctatis'] Agro nem-
runt] Non, si Tiberi Etruria finiatur. pe Tiberi coutiguo, cui nomen asep-
Fidennrum enim oppidum cis Tibe- tem pagis. Jiissi prseterea Veientes
rim ad lasvam fliivii, ultra Anienem Salinis abstinere, qua? circa flumi-
tanien. Sed causam vel colorem belli nis ostia sunt, et quinquaginta obsi-
a Veientibus ex eo petitam refert des dare.
Plut. quod Fidenas tanquani juris " In centum annos inducice dates']
Veientaui repeterent. Novum sane genus Induciarum, cujus
LIB. 1. CAP. 16. 215
lo regnantc,'' domi railitiaequc gcsta : quorum nihil absonum

fidei divinae originis divinitatisqiie post mortem creditae
fiiit; non animus in regno avito recuperando,''noncondenda3
urbis consilium, non bello ac pace firniandas. Ab illo enim
profectu' viribus '^ datis tantum valuit, ut in quadraginta
deinde annost tutam pacem haberet. Multitudini tamen
gratior fuit, quam Patribus ; longe ante alios acceptissimus
militum animis. Trecentosque armatos ad cnstodiam cor-
poris, quos Celeres appellavit/non in bello solum, sed etiam
in pace, habuit.
16. His immortalibus "^ cditis operibus, cum ad exerci-
tura recensendum concionem in campo ad Caprae '7 palu-
dem ''
haberet, subito coorta tempestas cum magno fragore
J Ex its progressibus, quos Romulus fecit.
ler voc. illo ad belliun refeiebat ; sed potiiis legendiim putabat a bello enim
profecto vij-ihus, ut his verbis exacte explicentur proxime pritced. ' coiisiiinm
iirbis bello ac pace finnaiuiae.' ' Rupert.
10 'Forte legendum ciiin Crevier. moitalibus,' Rupert.— 17 Al. Caprece. —
NO! 'IE
non aliud, opinor, exemphim facile annornm fuisse fertur. Vide c. 21.
occiirrat. Vertiin cum de pacis ron- J. Clericus,
ditionibiis inter bellantesnon con- a De his antea
Celeres appellnrit]
vfinit,ad longiores inducias recur- disseruiad cap. 13. ubi de tribus
ritur. Pari ratione Areopagitaj can- equitnm Centuriis. Porro Celeres
sam arduam, cujus in ntrainqne par- illos a Numa snblatos, teste Plut.
tem pericnlosa decisio erat, sic am- alii reges restitnisse videntur ad
pliarunt, ut in centesimum annum corporis sui custodiam, rcvocato Ro-
proferrent. muli exemplo. Siqnidem L. Junius
y HcEcftrme,Romuloregnante'\ Belli Brutus Tarqninio Superbo rege tri-
in Camerinos hie non meminit, cjuod bunus Celerum fuisse legitur cap. ult.
tamen et memoratnr apud Pint, et hnjus libri.
duplex a Dionysio describitnr. ^ Ad Caprce paludem^ Antea lege-

^ Nn-
In regno avito recuperando] batur Caprea paludem, nt vnlgo in
a(J
niitor quidem Romiili avus regnnm Floro, et in scriplore de Augiisti

Albannm ope ipsius recuperavit at : progenie. Meliores tamen et anti-
non Romulus sibi. Quin et post quiores Flori codices Caprce nomen
Numitoris mortem, Albanae urbis praeferunt. Sic Pint, alyhs fXos vo-
administrationem po[)nlo ipsi Al- cat : adjicitque diem, quo videri
bano permissam a Konuilo testis est Romulus dcsiit, Nonas Caprolinas di-
Pint. ci, vel fugam populi,quod mnllitudo,
t In qtiudrnginta deinde aiinos] In- horridae prorella? metu consternata,

telligendum Numa; rognum, quod 42. hue illuc confugisset. Utrunique ta-
216 T. Livii
tonitribusque tarn denso regem operuit iiimbo, ut conspec-

tum ejus concioni abstulerit. Nee deinde in terris Romu-
lus fuit.'' Romana pubes/ sedato tandem pavore, postquam
ex tam turbido die serena et tranquilla lux rediit, ubi va-
cuam sedera regiara vidit, etsi satis credebat Patribus, qui
proximi steterant, sublimem raptura procella; tamen, velut
orbitatis raetu iota, moestum aliquamdiu silentium obtinuit/
Deinde, a paucis initio facto, Deum Deo natum, regem pa-
rentemque Urbis Romanae salvere universi Romulum ju-
bent. Pacem precibus exposcunt,^ uti volens propitius
suam semper sospitet progeniem/ Fuisse credo turn quoque
aliquos, qui discerptum regem Patrum manibus taciti argu-
erent: raanavit enim haec quoque, sed perobscura, fama.
Illam alteram admiratio viri et pavor proesens nobilitavit.
Consilio etiam unius hominis addita rei '^ dicitur fides.
Namque Proculus Julius,s solicita civitate desiderio regis,
• Servavit silentium.
18 ' Potius addita ei, scilicet fama?, de qua lotjuitur.' Jac. Gronov. — 19 Qiwn-
NOTiE
men et Caprce et CaprecB paludem apnd ah Diis impetrata esset.'
Veteres did fateudiim est, cum Sal- ^ Sospitet progeniem] Rouiuli pro-
masio in Florum. genieni hie pro Ilomanis, non ex eo
« Nee deinde in terris Romulus fuiti genitis, sed in Urbe ab eo condita
Viveie desiit nonis Quintilibus, id degentibus natisve, accipe eadem ;
est, septimo Jiilii die, xtatis anno nimiriun ratione, qua panic ante, et
55. cnrrente regni anno 38. juxta paulo post Romulus dicitur parens '
Pint, post exactos scilicet 37. secun- Urbis.' Nam liberorum ejus (quos
dum Halicarn. nullos reliquit, teste Dionysio) nulla
•i
Romana pubes'\ Plebem intelligit, populnm cura tangere potuit.
ac praesertim militarem multitudi- e Proculus Julius^ Pint, in Romulo
nem. Pubem autem dicit, quoniam liunc Julium Proculum ait inter Pa-
neque ad Comitia, nisi puberes ; ne- tricios clanim fuisse; et quod inter
que ad militiam, nisi post plenam primos Alba Komam migrasset, eo
pubertatem vocabantur. valde familiariter usum Romulum.
^ Pacem precibus exposcunt] Pacem Quidam Romuli fuisse cognatuni tra-
dicit pro veiiia, sen favore pacati ac dunt, Ascanio ortuni. Ceterum mi-
propiiii niuninis, ut apud Virg. iv. rum omissum
videri nierito potest,
JEq. '
Principio delubra adeunt, pa- hie esse ab Auctore, quod a Pint,
cemque per aras Exposcunt.' Et Floro, et aliis fere omnibus traditur,
ipse niox cap. 31. 'Si pax veniaque Romulo %dem in colle Quirinali, ubi
LIB. I. CAP. 17. 217
et infensa Patribus, gravis, ut traditur, quamvis magnas

rei auctor, in concionem prodit. '
Romulus,' inquit, *
Qui-
ritcs,parens urbis hujus, prima hodierna luce coelo repente
delapsus, se mihi obvium dedif, cum, perfusus liorrore
venerabundusque, astitissem, petens precibus, ut contra
intueri fas esset ; abi, nuntia, inquit, Roraanis, Coelestes
ita velle, ut mea Roma caput orbis terrarum sit : proinde
rem militarem colant sciantque, et ita posteris tradant,
:
nullas opes humanas armis Romanis resistere posse. Haec/

inquit, ' locutus, sublirais abiit.' Mirum, quantum illi viro,
nuntianti haec, fidei fuerit '^ t quamque desiderium Ro-
;
muli apud plebem exercitumque, facta fide iramortalitatis,

lenitum sit.
17. Patrum interim aniraos certamen regni ac cupido

versabat.^* Nee dum a singulis, quia nemo magnopere
* Certamen de regno, et regni cupiditas agitabat.
turn illi viro fidei fuerit e quibusdam Mss. recepit Drak. Vnlgo legitur
fides, ut ' panini fidem,' 'satis otiuin,' satis tempiis habere." Duk. 'Forte
legendum quanta fides.' Drak. Fidei legit J. F. Grouov.
NOTiE
a Prociilo visiis ferebatur, constitu- est sortitns : siqnidem, qiiem Graeci
lam eiimque pro nnniine ciilttini,
; Enyalium, Sabini diu ante Romuli
luntato nomine, (ut in apotlieosibus tempora, Quirinum vocabant coie-
fiebat,) Quirinum, velut ipsitis jnssu bantqiie. Romuli in Deos relati effi-
appellatum. Verum non ille primus giem nummi veteres sic exprimunt.
sub nomine Quirini divinos bonores * A, U. C. 39.
t Mirum, quantum illi viro nuntianti hac fidei fuerit] Ita recte J. F. Gro-
Delph, el Var, Clas. Livius. T
218 T. LIVII
eminebat in novo populo, pervenerant^°''t factiones:' inter

ordines certabatur.'^ Ovmndi ab Sabinis, ne, quia post
Tatii mortem ab sua parte non erat regnatum, in societate
sequa' possessionem imperii araitterent, sui corporis creari
20 Necduru a singulis factiones pervetierant. Ita e comp. scribendi male in-

'
tellecto peiperam legi semper putavi pro provenerant, i. e. natse, oita> eiaiit,
nondum singiili erant factionuiii anctores s. capita. Nunc video, idem cen-
snisse Bauenim, eiqtie etiam plures ol> causas displiciiisse enieudationem
Gr£pvii, Gronov. unice probatam necdum ad singidos . : pervcnerat : factionibus
. .
i. e. certabalur.' Rupert. Vide Not. inf. et Not. Var. ' Perveiierant, !i. e.com-
parata; sive exortje erant ; sed valde dubito, an recte sic dicatur rh perr.eni^
re; nee tanien \ixo pervetierant eq\iidera correxerini, provenerant; nam locu-
tio, ' factio aliqna provenit ab aliqno,' pariter loquendi usni repugnat. An
fortasse in pervenerant latet, parata erant ? vel simile quid ?* Doering. —
NOT^
novins conjecit, cum antea legeretnr qnam totius ordinis anctoritas. Mul-
fides; quod cur non eliminarit e Li- tolies usus est Livius voce '
prjevali-
vio, non intelligo, cum solceca sit dus,' quanquam verba ' prsevaleo '
et
oratio, quantum fides fuer it. Sic Ju- '
praevalesco' freqnentiori in usu fu-
venalis Sat. iii. 143. ' Quantum quis- is<e sequenlibus aetatibus, qnam Li-
que sua nummorum servat in area, viana,nan ignoro. Optimo tamen sevo
Tantum liabet et fidei.' J. Clericus. ignota non fuisse ostendit J. G. Vos-
'•
A singulis, ^-c, pervenerant] Lip- 8ias lib. vxi. de vitiis sermonis. Fnit
sius ex optimis codicibus legit, perve- et cum suspicarer pervaluerant, hoc
nerant factionibus : unde illi valde est, satis validae erant, aut vires ne-
placet conjectura Geor. Grajvii, sic cessarias acquisiverant, sed exempla
corrig<'ntis necdnm ad singulos, quia
: vocis cetcroquin analogicae desunt.
nemo magnopere eminebat in novo popu- J. Clrricus.
lo, pervcnerat (intellige certamen et ' Factiones] Contentio et discordia
cupido regni): factionibus inter ordines optimatuni proprie factio dicitur, se-
cerlabatur. Verum, si Iieec sententia ditio vulgi, inimicitiiE privatorum,
probatur, nihil vetat retineri pliira- bellum hostium.
lem numerum, id est, pervenerant, at- ''
Inter ordines certabafur] An inter
que ad certamen et ad regni cupidi- Romanum et Sabiiium, lit interpre-
liem, veliit ad duo diversa referri. tatur Velcurio ? At hoc certamen
Ego, si quid mutandum sit, malim le- nationum esset, non ordinum. Sed
vissima mutatione scribere a singulis, cum appareat dtiplicem fuisse con-
Sfc. proveneratit factiones: ila ut hajc tentionem, alteram inter Senatores
fuerit Livii mens, nondum illis tem- ipsos, hinc veteres Romanes, Inde
poribus factiones a singulis (sibi pri- Sabinos, alteram inter plebem et Se«
vatim consulentibus) ortas fuisse ; natum, ordinum nomen, quod pro-
queiuadmodnm postea factum, cum prie diversos honiinuni in rep. gradus
factionum capita sibi quisque impe- significat, ad hoe posterius certamen
riuin ()ui£rere creperunt. pertinens, ad nationum quoque inter
t Pervenerant] Suspicor iegendum Patricios discordiam trahi potest.
praivuluerani , hoc est, plus valucrant ' In societate aqua] Fcedus ccquale,
LIB. 1. CAP. 17. 219
legem volebant. Romani regem " as-

veteres peregrinum
pernabantur. In variis voliintatibus rcgnari tamen omnes
volebant,' " libertatis dulcedine nondura experta.' Timor
deinde Patres incessit, ne civitatem sine imperio, exercitum
sine duce, multarum circa civitatium irritatis animis, vis
aliqua externa adoriretur. Et esse igitur aliqnod caput
placebat ; concedere in animum inducebat.
et nemo alteri
Ita * rem ° inter se centum Patres/ decern decuriis factis,^

singulisque in singulas decurias creatis, qui summae rerum
prseessent, consociant. Decern imperitabant, unus cum in-
' Regem e suorum nutnero eligi.
1 Quaedam edd. regem tamen omnes v. —2 Itaque Edd. ab Aid. ad Drak.
NOT/E
Sabinos inter et Romanes composi- Ita rem .... inter se consociant]
tiim, videbatur exigere, iit, Tatio in- Societatem imperii tenendi omnes
teremto, alius ex Sabinornm gente Senatores ineunt, ut suaquisque vice,
subrogaretur, qui pari cum Roniulo suoque ordine, summae rerum prap-
potestate reguaret. Quod cum fac- essent.
tum non tsset, Sabini e suis aliquem P Centum Patres] Imino ducenti,
creari regem poslulabant, ut si non ad centum piinios adjectis totidem

una cum Romano, saltern alternis post Sabinos in civitatem receptor,
unus e numero ipsorum ad regnum si qua fides Dionysio, qui liic quoque
vocaretur, ne oniuino exciderent reg- nominatiui ducentos notat. Plutar-

ni possessione. Contra vero Romani chus inter Livitnn et Dionysium vel-
veterfs contendebant regiam potes- ut niedius centum quinquaginta Se-
tateni Tatio soli delatam, non Sabi- natores post Romuli morten) nume-
nornm genti, quse cum Romana coa- rat sive quod quinquaginta duntiix-
:
luisset. at adjccli ex fiedereSabino fuerant,

«" Peregrinum regem'] Si non jam sive locum eonini,qiii postra
quod in
domicilio, (quando Sabinorum pars mortui esseut, nullum sublegerat Ro-
Romani migraveiat,) saltern origine. mulus.
» Regnnri [regem'] tamen omnes vo- 1 Decern decuriis factis] Decuria
lebaiit] Quidaui codices habent reg- nomen varie sumitur : plerumque pro
nave, quod mutabat Lipsius in passi- decima parte centuria; aut Urbanae,
vum Et Tacitus quidemreg--
regnari. aut militaris. Hie autcm nunierum
navi gentes dixit non semel, et Nos- significat decern Senatornm, facta
ier in fine hnjus libri,Regnatnm
'
totius ordinis distributione inter se
RomiE ab coiidita Urbe.' Sed quid conjunctorum penes quos essel
;
attinet subjieere minus usitatam sunnna reip. administratio. Si plu-

phrasin (regnari volebant) loco notis- res centum Senatoribus fuere, plu-
simae regem volebant, quae candem om- res quoque decern decuriis factas
nino vim liabet P oportet.
;
220 7. i.r ir
signibns imperii et lictoribos erat. Qijinrjuc dieram spatio

finicbatriT imperinm, ac per omnes orbfm ibat:' annu-
in
TJTnqnc intervallura * regni lait. Id ab re, quod nunc ijuo-
q«e tenet nomen, Interregniim appellaturn. Frcroerc deinde
plcbs; multiplicatam servitnU^m, centnrn pro uno doniinos
factos:* nee ultra nisi regem, ct ab ipsis creaturo, vide-
bantur passnri. Cnm sensissent ea rooveri " Patre.**, offe-
rendum ultro rati, quod araissnri erant, ita gratiam ineunt,"
summa potentate po{)uIo pcrrnissa,' non plus darent ut
juris, quam detinerent.' Decreverant enim, ut, com popu-
" Hac agiUiri.
3 '
QnsEdam edd. rrti/urfni, qood omnino rrclinj vidrtur, jndice eliam J'an^-
ro.' Rupert. ' Probabilior Moe videtar lecUo retintrenl.' Dveriog. lu
NOT/E
' Ac prr timnti in 'rrbrm i/<fl<] Id pote«t, qtii initio ita decrereranf,
sic expliciit Diony»'ni*, nt «e)e»-ti iili non ad qnod lereia geslnm est
id
Senatores non finm), wrd nnns p(»»t rnm ob pie bis mnrrnnra ad regem
aliorn qoinis d»eb<<« lictores baberent, eligendom cc/mpuisi »in», nondorn or-
c*fcr»fjnc inaignia regia ;
qna? vpint bc peracio secnndnm Diony«i»m.
per manij* traderpntnr a primo dcin- Qnod si Flnlarcbi ratio rnagit place*
cep* ojt'j'ie ad nltimoni ita scilicet : ret,innc inter regni honor f»er omnes
at apnd onam'inam'jne decariam decorias omDe*<|)ie Senalores s^-pios
qninqnaginla die« maneret reip. ad* Bmbnlaverit ; idqoe varie pront bo-
mini^tratio. At Pliitarcbos »ic ac- ram niimern* fnit.
cipi*, qoa*i nnin» cnjn<r|ne decnrise * Crntinn jvq uno dMninvt )9clvt\
imperinm qninqne diebn« finirelnr, Nam et q-ii »e patilo po»t imperato*
nnoqooqoe Senatore nonniii dimidinm ros conbdebant, jam tnm aniinos do*
diem insignia retiurnle; »ex bori» minantinm mdoebant, non niions
dinrnie, totidernqne nocturni*. Dio- qoam it pen** qnos imperinm erat.
Djrsii »ententiap faret fjrjod Int^rregii Ceternm sire Dioojrsiom, »i*e Plu-
cnja«qnc qnioqnedoannm pa*t«a in t^rrhnm aequamur, non rnodo ceo-
rep. fnit imperinm, ot »el ex Nostri tam, sed vel ducenti, *cl saltern cen-
lib. Ill- cap. 7. colliga*: qni b»o$ sb tnrn qninqnaginla, wt Scnalores, ita
hoc esempio sine dnbio manavit. domini ernnt.
' Annuumfjuf intcreallum'] Nod igi- * III ergliam
inrunl] Intellige a
tnr per omnes Senatore*, ac ne per plebe cujns nibdominus mrnien ex-
;
omnes qnidcm Senatornm decorias primendnm aoctor non censuit, sla-

ambniavit bare quinque diernm po- tim popnii menlionem ractorn*.
testas, »i Dionjsii rationem seqoa- * Sumnut p'/lcftttc pi/jmU> jtcrmitta]
roor. Vernm. qood No^fer ait, • im- Halirarnastens arbitriurn delstum po-
peritim, 6cr. ppr omne< in orbem piilo a benatn ail ordinandi reip.
ibat,' ad foesiem 8eo«torn» referri sive per rrgetn, five per asouos ma-
LIB. I. CAP. 17. 221
lus rcircm jussissct, id sic ratum csset, si Patrcs aiictorcs

fierent: hodicqne in Icgibns ma2:istTatibusque rogandis
usurpatiir idem jus, vi ademta--^^ Priiisqnam populus
suft'ragium ineat/ in incertum coinitioium cventnm Patrcs
aiictorcs fiunt. Turn intcrrex,'' concione advocata, Quod '
bonuui, faustum,'' felixque sit,' inquit, *

Quirites, regein
visum est. Patres delude, si diirnuni,
create; ita Patribus
qui secundus ab Roniulo numeretur, crearitis, auctores
fient.' Adeo id gratura plebi fuit, ut, ne victi beneficio
viderentur, id modo sciscercnt juberentque, ut scuatus
decerneret,^ qui Romee regnaret.'
* Ut decreto suo Senatus eian noniinarct, qui Romce esset rccrnaturus.
Edd. a Gronov. ad Drak. legnnt. 4 Quidain legunt ri ademtum. — Vid. Not.

—
Var. 5 Flor. ille optimus, juberentque, quod senalus decernerct.
' Utranique
particulam, turn qtiod, turn ut alienas puto.' J. F. Greiwv.
NOT.E
gistratns administrari mallet. isset; anctoritas cnini Senatiis dicis
T Vsurpatur idem jus, ri ademta] causa tantmn adliibebatur, noc vim
Gronovins recte, ni fallor, intellinit iillam liabebat, dissentiente Aiigu>to.
ademtam Senatui vim in irritiuu de- Vide Siietonimn in Aiigiisto c. 40.
diicendi qua; sine ipsius auctoritate et ad euin Is. Casa\ibouum. J. i'le-
a populo tiant : atqiie ita hnnc locum ricus.
interpretatiir : nostro etlam a>vo, (id ' Priusijuum pojmhii sulf'rdirium in-
est, Livii,) in Coniitiis legum et ma- eat] Sub regibus populi coinitia aucto-
gistratuiim, si res ordine geratur, non ritate Senatus accedente confiiinan-

refertur ad populum nisi ex auctori- da ex post facto erant: contra vcro
tate Senatus : ita tanien ut, si popu- posterioribus temporibus ex lege
Ins aliiid jubeat, (juam Senatui vi- Publilia, de qua post lib, viir. cap.
sum sit, non idcirco inutile fiat quod 12. antecedebat Senatus anctoritas,
actum est, quemadmodum olim. slve, ut Gr.Tci vocaut, xpojSoi'Aei/â :
Vsurpatur idem jus, vi ademta] Hoc ita ut populo necessitas non incum-
est,idem quod attinet ad t'ormam et beret Senatus auctoritatemsequendi;
rationem externam agendi tit, quam- sed populi sclta, etiam cent raria, vim
vis nunc senatui sit vis ademta,' '
suam absque novo Senatus interven-
cum nihil ab eo tiat, nisi nutu princi- tu obtinerent.
pis. Vis pro auctoritate sumitur, ut ' Turn interre.r] Dicebatur inter-
infra c. 43. •
Viritim sutiVagium ea- rex, qui, rege vita functo, antequam
dem vi... datum, omuis penes est. ..vis novus eligeretur, regis vicem obiliat.
primores civitatis esset.' Si tempore Mansit postea h.fc appellalio etiam
Livii auctor esse Senatus noluisset, sub Consilium imperio.
in legibusmagistratibiisque rogandis, Quod bonum, faustum] Hac forma
••
prout volebat Augustus, periude fu- utebautur boni ominis causa magis-
222 T. Livii
18. Inclyta religioque ea tempestate Niimae

justitia
Pompilii'' erat. Curibus Sabinis'^ habitabat, consultissi-
mus vir,^ ut in iUa quisquam aetate esse poterat, omnis
divini atque huraani juris. Auctorem doctringe ejus, quia
non extat alius, false Samium Pythagorain ^ edunt: quem,
Servio Tullio regnante Romee, centum araplius post annos,
^
in ultima Italiae ora, circa Metapontum ^ Heracleamque
NOT^
tratns Romani inediclis plerisque, et non nisi post Olynipiadem 50. reg.
qiioties cum populo agebant. name jam apud Romanos Servio Tul-
•^
Numa Is Poniponii fi-
Pompilii] lie, aut etiam Tarquinio Siiperbo, in
liiis quatnor minimus ;
erat, fratrum Italiani venit, ut Cicero censet lib. i.
Tatii regis gener, ducfa in nxorem Tnscul. quopst. qui eundem in Italia
Tatia filia ejus unica, jamque ferme vixisse ait iis temporibiis, qnibiis L.
qiiadragenarius, auctore Pint. Junius Brutus patriam liberavit.
<*Curibus Sabinis'\ Cures urbs Sa- Unde a Nostro, itemque a Dionys.
binorum olim primaria fuit, ac Tatii et Pint, refellitur eorum sententia
regia quo Romaui commigrante,
: qui Nnmam auctore philosopha-
illo
multos tamen Sabinorum in hac ve- tumvolebant; in quibns Ovidius xv.

teri patria fuisse commoratos probat Mefamorpli. Duo sunt, quae cansam
ipse Numa cum tota faniilia, quae erreri praebuerunt : alterum, qnod
princeps ejus loci, aut e principibus. Historici quidam vcteres regnum ab
Heec urbs apud Cluverium niillibus Numa Romae inchoatum notarent ea
passuum viginti quinque, aut paulo Olympiade qua victor renuntiatus
amplins, dissita erat ab urbe Roma, est Pythagoras: verum hie Pytha-
nbi nunc monasterium vulgari appel- goras Lacedasmonius fuit pugil, lon-
latione dictuui, II Vescovio di Sabina, ge diversus a Samio philosopho al- :
via Salaria,non procul Reate. Sed terum, quod nonnuUa in Numae dis-
probabiliusHolstenius Cures collocat, ciplina et moribus occurnml a Py-
nbi nunc Corese, juxta monasterium tliagor£e philosophi institutis baud
Farfense, tertio a civitate Reatina, "aliena ; inprimis autem frugalitas,
vigesimo ab urbe milliari. Corese et faniaa arcanis artibus quserendae
autem deflexum a Curensi, intellige, studium- Sed hi, sive pnidentiae,
oppido. sive arrogantiae partus, nee unius na-
<=
Consultissimus lir] Consultus et tionis aut seeculi sunt et ex Laco-
;
J. Consultus propria dicitur, ' qui num institutis aliquid uterque seor-
legum et consuetudinis ad responden- sim haurire potuit. Sabini quippe
dum et ad cavendum peritus est,' uti Spartanorum profugis immixti Py- :
definit Tullius i. de Orator. thagoras autem Lacedaemonem adie-

' Samium Pytliagormri] Pytliagoras rat, et Crotone in Laconum colonia
ex Heraclidis Bacchiadis, Corintho diu vixit.
profugis, apud Samum ortus, patria *? Urbs magnae Grae-
Bletapontwji]
a Polycrate tyranno ejusque deinde ciae ad sinum Tarentinum in ora Lu-
fratre occnpata, Cvotonem magnas cania^, INIetabuni antea dicta, tribus
Graeciae in Italia urbem secessit, ubi passuum millibus ab ostio Casventi
auctor fuit philosophise Italicae : sed aninis, ubi nunc, Torre di mare, Py-
LIB. I. CAP. 18. 223
et Crotona,' juvenum asmulantium studia'' coetus habuisse

constat. Ex quibiis locis, etsi cjiisdem aetatis fuisset, qua
fama in Sabinos,' aut commercio, qucnquam ad quo lingnte
cupiditatem disccndi excivisset?'^^ quove pra^sidio unus
per tot gcntes, dissonas "" sermone moribusque, perveiiis-
" Qua nominis suifama usque ad Sabinos perlala, quove sermonis usu mutuo po-
tuisset quempiam ad cupidinem a se aliqnid addiscendi excitare?
6 ' Bauer, lecte monet non de Ntiinje aut cujiislibet andire Pytliagoram
cupientis, sed de ipsius Pytiiafjora tama li. !. sermonem esse, adeoque nou
f'Din Gi'onov. (Drak. Stroth. et Em.) e Mss. et edd. antt. legendiim, quce
fama in Sabinos excivisset, evocasset Pytliagoram ad Numain discendi ciipi-
diim? .Sed forte leg. qua fama in Sabinos lata, quo linguce commercio, vel qua
fama turn Sabinos, aut quo, Sfc. forsan et ob cupiditatem discendi.' Rupert. Qua
NOT/E
liorum opus fuit. Eo Pythagoras qua fama in Sabinos. Ubi facile snp-
relicta Crotone traiisiit, ibique fate \y\eds pervenisset, aut manure potuisset:
concessit. qua ratione omnia satis plana erunt;
Heracleamquel Heraclea beec a
•'
ut opus non sit eniendatione Sigonii,
Tarentinis, non procul Siris aninis qui niavidt gwa /a/«a in aui'erendi ca-
ostio, condita fuit in magna quoque su. Praesertini, cum sic qnoque sup-
Griecia oraque Lucani.;-. Siris vero plendum aliqnid veniat : ut in supe-
urbs ad fluvii cognominis ostium, riori nostra interpretatione videre
Trojanorum ab initio colonia, trans- est. Nee tamen liaec sive locorum
iit in Heracleotaruni navale : lia- distantia, sive linguae diversitas tanta
rumque nrbinm nomina ob viciniara inter Crotoniatas, aut Metapontinos,
confunduntur a Plinio. Fuit Hera- et Sabinos fuit, ut inter utrosqne
clea ea fere regione ubi nunc A)nen- nullum potuerit esse commercium.
dolara, milliaribns circiter 18. infra Locorum intervallum inter Cures et
Basilicatae oppiduni Tursi. Metapontum minus est 220. passuum
>
Et Crutoua] Fuit Croton niagnse millibus, vix decem dierum iter.
Graecias urbs olim celeberrima in ora Origo delude Sabinis, eorumve parti,
Brutiorum, snpra Lacinium promon- perinde ac Crotoniatis, Laconica (uti
torium, ad ilLsari amnis ostia nonien ;
Dionysius et Pint, observant) sermo-
fereservat in oraCalabriae ulterioris; nis morumque affinitatem, et nuitui
diciturque vulgo Colrone : Latinis inter eos commercii nsuni, inducere
Croto, vel Crotona. poterat.
^ Juvenum amulantium studia] JE- "' Per tot gcntes, dissonas] Ne hie
muli et cemulantes pro sectatoribus quidem intelligo, quae tanta ultro ci-
accipiuntur, veluti apud Cic. pro troque commeandi fuerit difficultas,
Mnraena :
'
Ille asmulus atque imita- si cetera concurrerent. Siquidem
tor studiorum meorum.' Et apud Sai)inorum soboles fuere Samnites in
eundem :
'
Zenonis inventorum aenuili plura nomina generave distincti ; ex-
Stoici nominantur.' que his Campani ac Lucani, (apud
'
Qua/awa ill.5rt/nnos] Omnes Mss. quos Metapontum,) ex Lucanis orti
constanter in nominaudi casu Itabent, Brutii, (in quorom finibus Croton,)
224 LIVIl
set? Suopte igituringenio temperatum animum virtutibus

fuisse opiiior magis instructumque non tam peregrinis
;
artibus, qnam disciplina tetrica ac tristi" veterura Sabino-

ruin. Quo genere nullum quondam incorruptius fuit. Au-
ditonomine Numae, Patres Romani, quanquam inclinari
opes ad Sabinos, rege inde sumto, videbanlur, tamen,
neque se quisquam, nee factionis suaa alium, nee denique
Patrum aut civium quenquam praeferre illi viro ausi, ad
unum omnes Numae Pompilio regnum deferendum decer-
nunt." Accitus/ sicut Romulus augurato urbe eondenda''
regnum adeptus est/ 7 de se quoque Deos consuli jussit.
Inde ab augure (cui deinde, honoris ergo, publicum^ id
^ Quo tempore urbs cvndebatur.
—
Edd. a Sigon. ad Drak. Vid. Not. Var. 7 Conj. Bauer, adeptus esset. —
8 ' Honoris gratia, publicum. Flor. et Helm, honor erga publicum. Rott. ho-
NOTÊ
uti constat ex Varrone I. v de ling, eximiam omnibus probatus est. Eum
Lat. Strabone lib. v. et vi. Jiistino itaque regem pro concione pronun-
lib. XXIII. Qoin, iioc eodeni teste, tiavit interrex Spurius Vettius, ex
Liicani iisdem legibus liberos snos Pint.
instituebant, quibns Spartan!; En- r Accitus'] Hiijns legationis princi-
niusqiie apiid Festum Biutates Hi- pes Julius Proculus e veteruni, et
Ungues dixit, quia Brutii et Grajce et Volesus e novorum Senatorum nunie-
Osce loqui soliti sint. ro, suae quisque factionis duces. Eo-
" Disciplina tetrica ac tristi] Non rum postulatis non statiin assensuni
querula, sed severa : ad quani allu- Numa pra-buit, regni incomu)oda,
dens Virgiiius viii. /Eneid. Tatio- '
privati otii dulcedinem, aliaque cau-
que seni, Curibusque seveiis.' satus : donee patris fratrisque et
o Regnum deferendum decernunf] Marcii sodalis intimi adhortaliouibus
Postquani regis designatio a plebe suscipiendum sibi onus decrevit.
ad Senatum rejecta est, ingens fuit i Augurato urbe condewrfa] Non de
inter veteres et novos Senatorescon- urbe inodo condeHda,antequam nniri

tentio. Tandem novi banc Veteribus designareutur, sed de regno quoque
conditionem tulerunt, ut vel ipsi Ve- capessendo, duin urbs conderetur,
teres ex Sabinis, vel hi ex priscis sive postquani condi ca'perat, Deos
Romanis, neutri ex suo corpore re- augurioconsuli voluit Rouiulus ;
quod
gem dicerent. Accepta priori con- Diouysius scribit, Livius, eo loco
ditione veteres in Numam con- pratermissum, hie reddit. Nam illiid
senserunt, Sabiiium quideni illuuj, augurato regnum adeptus est, ad Ro-
sed non ex eorum numero qui Rom<e muluni referri debet quae sequun«
;
erani, nee faction! adversa; immix- tur, de se quoque, ad Numam,

tuin; qui nihiloniinus ob virtutem
LIB. I. CAP. 18. 225
perpctnumque sacerdotium ftiit) deductus in arcem, in la-

pide ad meridiem versus consedit. Augur ad laevam ejus,
capita velato/ sedem cepit, dextra manu baculum sine
nodo aduncum tenens, quern lituum appellaverunt.^ Inde
ubi, prospectu in urbem agrumque " capto, Deos preca-
*
tus, regiones ab oriente ad occasum determinavit dextras ;
ad meridiem partes," laevas ad septemtrionem 9 esse dixit.
noris erga. Legendiim, iit annotavit ex suo Mnretns, et nos notavlmiis in

—
Voss. Guil. honoris ergo, publicum.' J. F. Gronov. 9 Al. lavasque ad scpten-
NOTiE
Augur ad Icetam ejus, capite velato']
' tur, aliud in iis, quae ex diversis agri
Rhodigintis hnnc locum sic distingne- generibus, Romano, Gabino, pere-
bat. Augur ad Icevam, epis capite velato ; grine, hostico, iucerto, caperentur.
lit intelligeretiir Niiinee caput obtec- Quae petebantur ex arce, finiebantur
tum, non auguris. Qua de re digla- fere ponicerio.
diantur invicem Sigoniiis et Robor- " Dextras ad meridiem partes] Hanc
tellus. Sed quidni iiterqiie velato distinctionem deridet Arnobius 1, iv.
capite fiierit ; et Niima, de quo ita adversus gentes, quod in rebus ipsis
Plutarchiis diserte aflirniat, et Aiignr non sit. Etenim pro vario positu
ex disciplina ? Et vero Accii auguris nostro queevis regio dextra esse po-
statua in comitio posita fuit capite test, et sinistra. Si septemtrionem
velato, c. 36. iiujus libri. respiciamus,Hbi nos inter aequatorem
' Quem lituum appellaverunf] No- et pohnn arcticum positi, sitperius
men est virgee auguialis, seu bacilli locamus hemisphaerium, tunc post
a summo leviter inflexi, quo augu- Py thagoram, Platonem, Aristotelem,
res ad designaiidacoeli spatiauteban- laudatos a Plutarclio de placitis plii-
tiir neque enim nianii ea notare
: losophornm, dextrum niundi plagam
ex disciplina licebat. Dictiis est Li- orientalem esse dicemus, occiduam
tuus ex siniilitudine cum bellico lituo, vero lavam. At in anguriis et rebus
sive buccina. divinis, quas peragunt ' Ad surgen-
' Prospectu'] Oportebat enim ut ex teni couversi lumina solem,' dextra
loco per augurem delecto liber in ad meridiem sunt ; la^va ad septem-
omnes cceli partes aspectus paleret. trionem, ut hie apud Livium. Nee
Ideoque nee nisi sereno coelo auguria tamen ex Augurum placitis eandem
capiebantur ; et interdum augures semper vim babent auspicia, quae ex
ea, quorum altitudo prospectui obes- eadem parte visuntur. Ut enim Ci-
set, dejiei jubebant. cero tradit ii. de divinat. '
Aliis a
" In urbem agrumque] Ita Cic. ii. dextra, aliis a laeva datum est avibus,
de leg. ' Augures urbemque et a- ut auspicium faciant : et fulnien si-
gros et templa liberata et effata nistrum auspicium optimum liabetur

liabento.' Id est, libero liiuc inde in aliis, priEterquam ad Comitia.'
prospectu, ac definitis certa verbo- Jam hoc loco recte monet Glareanus
rum conceptione regionibus. Aliud dextras partes de augure intelligi de-
autera in urbanis auspiciis servaLa- bere, qui orientem spectabat, Diony.
220 HVII
Signum contra, quo '^ lougissime conspectura ocuU fere-

bant, animo iinivit.'' Tum^lituo in lasvam ^ manum trans-
late, dextra in caput " Numas imposita, precatus est ita:
'Jupiter pater, si est fas,^ hunc Numam Pompilium, cujus
ego caput teneo, regem Romse esse, uti tu signa nobis
certa acclarassis " ^ inter eos fines, quos feci.' Turn per-
° Ex adverso, quam longissime oculi prnspicere poterant, signum notavit.
trionem. — 10 —
Vet. lib. Signum contra quod I. 11 Capite Eild. principp. et
plerique alii ante Crevier.— 12 Vid. iuf. et Not. Var.
NOTiE
sio auctoie ; non de rege, qui in me- concipiendEe, aviumque volatus aspi-
ridiem versus, ut hie Livius i)abet. ciendus fnit, tunc lituo in laevam
y Lituo in liEvani] Auguiis non idem translate, dextraque capiti regis im-
aspectus esse potuit toto inaugina- posita, orientemspectavit ex legeAu-
tionistempore. Initio enim,cnm ad gurali. Quo situ, ad regis dexteram.
leevam regis sedem cepit coeli regie- positus, meridiem dextrum habuit,
nibusdesignandis ab orientead occa- septemtrionem sinistrum uti exsub-:
sum, conversiis ad meridiem fiierit o- jecto scbemate intelligi poterit.

portet,perindeacrex. At ubi preces
SEPTEMTRIO.
Pars coeli Iceva Auguri,
postica Nuraae.
ft. §, o
2 -• o
St-s <^
MERIDIES.
Pars coeli dextra Auguri,
autica regi.
LIB. I. CAP. 19. 227
egit verbis awspicia, qiise mitti vellet.'' Quibus missis,
declaratus rex Numa
de templo descendit.*^
19. Qui, regno ita potitus, urbem** novam, conditam vi
et armis, jure earn legibusque ac moribus de inlegro con-
dere parat.* Quibus cum inter bella assuescere vidcret
non posse,* quippe efferatos militia, animos;'' mitigan-
dum ferocem populum armorum desuetudine ratus, Ja-
num ^ ad infimum Argiletum,^ indicem pacis beilique,'' fc-
13 * Quippe efferatis militia a7iimis. Flor. efferari mil. animos. Mur. Htl.
Rott. Gnd. Andreas, Taiv. efferos militia animos. Scribe, efftratos militia ani-
NOT^
' Si est fas] Proprie fas dicittir, Alioqui redundabit iiiepte pronomen
quod jure divino licet. earn: quod et apud Becharium deest.
* Certa acclarassis [ac clara sint] • A.U. C.40.
Sigoniiis ex Vetiisto qnodam liI)ro ^ Assuescere videret non posse] Ur-
legebat, ut tua signa nobis certa accla- bein nempe, sive Romanes,
rassint. Et qiiamvis repngnet Ro- f
Janum] Templnm Jani, de quo
bortellus, non desiiiit codices, qui sic niox. Jannin auiein antiquissinnini
habeant. In aliis scriptum est, uti Aboriginum in Latio regem Apolline
tu signa nobis certa acclarassis, ut ac- et Creusa Ereclithei Athenaruni re-
clarare dicatur pro declarare, et ac- gis tilia natum, et a Xipheo ejus^dem
clarassis pro declaraveris: quod ve- CreusEB marito adoptatum oraculi
tus verbum in solenni precatione niouitu, cum classe in Italiam ve-
nsurpari, nou est extra Livii moreni. nisse Auct. libelli de orig.
ret'ert
Et clarare quidcm apud Lucretium gent. Rom. Quib. si qua fides, pro
aliosqiie occurrit apud Cic. etiatn
: Xipheo Xutlium reposuerim, Helle-
ex prisco Poeta, Jnpiterexcelsacia-
* nis scilicet filiuni, qui rcvera Creu-
rabat sceptra colunma.' Sed accla- sam illani in matriuionio habuit, et
randi verbum an alibi extet, baud fiicJanus Latinorum idem erit cum
eqnidem scio. Graecorum lone, Achsei fratre. Hie
I*
Auspicia, qucs jnitti vellet] Forte autem Janus Saturnuni (Minotim
ex quo avium prsepetum genere. forte seniorem) regno pulsum a Jove,
<=
De templo descendit] De arce, sive benigne excepisse, regnumque cum
loco, ubi augur contemplalus fuerat eo liberaliter communicasse fertur.
auspicia. Heec enim auspiciorum lo- Idem Geniinus appellabatur, pinge-
ca templa dici, quemadmodum et baturqiie Bifrons, seu Biceps, sive
cceli regionesin id designatas, docet quod mores populi feros in lui.mani-
Varro lib. vi. de Lingua Latina, ut orem mutaverat cultum, sive quod
supra cap. 7. est observatum. prasterita et futura calleref. Eum
"^
Regno ita potitus urbem] Id sine Cluverius Javanem, Japheti filium,
interpunctione sic accipe, ut Numa Goropius Becanus Japlietum ipsum,
regni titulo regiaque potestate Ro- alii Noachiim interprefantur. Hoc
mam urbem novam obtinens, earn le- autem duplici ratione defendi potest,
gibus velut denuo condere statuerit. turnquod Noachus, cum ante ac post
228 T. LiVll
cit: apertus ut in armis' esse civitatem ; clausus pacatos

circa oranes populos signrficaret. post Nu- Bis deinde ^
mae regnura clausus semel T. Maulio consule,' post

fuit:
Punicum primum perfectum bellura itenim, quod nostras :
getati"' Dii dederunt, ut videremus, post bellum Actiacum,

ab Imperatore Caesare A-Ugusto, pace terra mariqiie parta.
Clauso eo, cum omnium circa linitimorum societate ac
foederibus junxisset animos, positis externorum periculo-
rum curis, ne luxnriarentur otio animi, quos metus hostiiim
disciplinaque militaris continuerat ; omnium primum, rem
ad multitiidinem imperitam," et illis saeculis rudem, effica-
cissimam, Deorum metum injiciendum ratus est. Qui cum
descendere ad animos sine aliquo comment© miraculi non
posset, simulat sibi cum Dea° Egeria""-? congressus noc-
mos.' J. F. Gronov. — 14 Al. Mgeria. — 15 '

Cum Duk. forte legendum cuique
NOT^
diluvium vixeiit, priora cum posterio- ficaretur. Alii quod bellum suscep-
I'fbiis notitia sua complexus sit: turn turi debeant de pace cogitare.
quod idem vini fueiit inventor, quod ' Apertus ut in urmis] Inde Jano
Hebreei pi Jain vocant, ad nomen cognomen duplex, Patulcii et Clusii,
Jani alludente vocabulo. Ego si apud Ovid.
quid in his veri inest, vel unuui etin- ^ Bis deindel, Immo ter, si Veileio
demqne cum Saturno Janum ; vel fides. Sed non tunc cum ha?c Li-
Javanera sub Jani, Noaclium sub vius scriberet, nempe circa pugnae
Saturni appellatione latere conjece- ActiacaB enim clausit
tempus : bis
rim, a Cliamo filio (qui Jupiter Ham- Augustus primo, post victoriam il-
:
niou) derisum forte et pulsum. 1am ad Actium anno 725. ab Urb.

s ArgUetuni] Locus erat Roma;, cond. Consulatu suo v. cum Sex.
ab Argo, duce Argivorum, tempori- Apuleio, ut notat Dion Cassius. Se-
bus Evandri ibi sepulto, aliave de cundo, post annos ferme viginti.
causa, appellatum. Fuit hie locus T. Manlio consule] Hie T. Manlii
'
postea in xi. urbis Pnta-

regione. Torquati cum C. Atilio Bulbo Con-
tur fuisse primum illud Jani tem- sulatus conjicitur a Sigonio in annum
plum ubi nunc ruiniE iedis S. Catha- 518. Urb. cond.
rinap. t"
Iter uin, quod nostr(S(Etati] Iterum
'' Indicem pads bellique'] Non con- post Numam, sed tertium ab Urbe
struxit primus Numa: sed voluit pa- condita.
cis et belli esse indicium. Nam " Ad niultiludinem imperitarii] Ad
conditum ante a Romulo pace fuisse pro apud \'e\ erga, nt apud Cic. iii.
cu»i Tatio facta testatur ex Varrone de Orat. '

genus orationis, quo uti ad
D. Angustinus. Hinc volunt nonnuUi nemo possit.'
vulgiis
factum ut duas Janus facies haberet, " Cum Dea] Fabulantur congres-
quo duorum regum concordia signi- sum saepius Numam cum Egeria
LIB. I. CAP. 19. 229
turnos esse : ejus se monitu, quae acccptissima Diis essent,

sacra instituere; sacerdotes suos cuique Deoruni '^ praefi-
cere. Atque omnium primum, ad cursum lunae, in duo-

decim menses describit annum.*! * Quern (quia tricenos
dies singulis mensibus'^ luna non explct, desuntque dies
solido anno/ qui solstitiali' circumagitur"^ orbe t) interca-
eorum sc. sacroiuni. Bauer. — 16 A\, intercalares mensibus interponendo. Y'lil'
Not. inf.
NOT^
nymplia, cnjus e prseceptis lianserit 1 Describit annuyn] Planetarum qui-
legiam piudentiain. Alii non nyni- libet circuitu suo, cum scilicet certo
pham, sed Mnsaruni iinain ad Nu- e loco digressus in eundeni locum re-
nnani palam ventitasse peihibent annum suum efficere dici potest.
dit,
quae et allqiiando adventum sniini Sed cum annum absolute dicimus,
comprobaveiit, exhibito repente pri- vel Solarem intclligimus, qui una so-
mariis civibus epiilo exqnisito. Pie- ils ad idem punctum conversione
rique Numam hujusmodi diviniim conficitur; vel Lunarem, qui duode-
colloquium finxisse putant concilian- ciiu Luii£e complectitur circumvolu-
dae institutis suis auctoritati, exem- tiones, quas menses appellamus. An-
plo Minois Cretensis, et Lycurgi ni duplicis, Romulei scilicet, atque
Spai'tani. a Numa correcti, discrimen, quod
P Egeria'] Quidam perÊ scribunt. in Prajfatione paulo accuratius per-
Festus ab egerendo derivat. Du- secutus sum, exhibebit pingui, ut ita
bium tamen est an haec eadeni fue- dicam, Minerva, subjectum paulo
rit cum Egeria quas a mulieiibus co- post schema.
lebatur,quod opitulari ciedeietur * A. U. C. 44.
egerendo partui. Tricenos dies singulis mensibus']
Shnulat sibi cum Dea JEgeria'] Vide Revera, ut advertit Livius, Luna sin-
et infra c. 21. Si hoc ipse jactavit gulis mensibus triginta dies non ex-
Numa, non superstitiosnni, sed impos- plet desunt quippe horae xi. cum
:
torem euni fuisse judicenius oporte- quadrante. Quod autem idem de

bit. Confiimari hoc videtur eo quod tricenis singulorum mensium diebus
dicitur de libiis ejus 1. xl. 29. Si disputat, non ita est accipiendum,
quos fructus ex superstitione prze- quasi tot dies Numa suis mensibus
sentes collegit, Reipublicse poslea ve- assignaverit ; cum ne unus qnidem in
hementer nocuit. Prava haec fuit sa- illius anno mensis eo dierum nuuie-
pientia conimentitiis superstilionibus ro sit, ut ex sequenti diagrauimate

animos plebis illaqueare.potius quam liquet in quo utriusque anni, turn a
:
lectis institutis ad melius de Deo Romulo instituti, turn a Nuuia aucti,

sentiendum adducere. Sed forte Nu- coniparationem habes. Sed facta
ma ipse meliora non norat facilius ; inter longiores brevioresque menses
enim illis temporibus fuit dicere, velut compcnsatione, atque iliis de-
quid non sit Deus, quam quid sit. tracto, his addito uno die, res eodera
Vide Cic. de Natura Deor. 1. 1. c. 21. ferme redibit.
J. Clericus,
.
230 T. LIVII
laribus mensibus intcrponendis/ " ita dispensavit, ut quarto
et vigesimo anno ad raetara eandem Solis, unde orsi essent,

""
* Inserendo menses interjectos, extra ordinem.
NOT;E
ANNUS ROMULI, ANNUS NUM^
Menses. Menses.
Jannarins 1
r29
Fel)rnarins . . 28
Martius . .
f31 Martins . . . 31
Aprilis . . 30 Aprilis.... 29
Mains . . . 31 Mains .... 31
Junius . . . 30 Jnnius .... 29
Qiiintilis . . 31 Qnintilis . . . 31
\,--J qm po&t Julius
'^'^^
Sextilis . . 30 Sextilis, qui ro
29
poiten Augustus
September 30 September . , 29
October . . 31 October . . . 31
November . . . .30 November . .
December . J ^30 December . J ^29
304. 355.
» minor
Solido anno] Lnnaris annus naris cum Solis cursu exaequetnr. In-
est qnam Solaris, diebus undecim et terealare enim dednctum a Grasco
fere quadrante diei quandoqnidem : Ka\w, quo prisci Latini nsi, (nude et
Sol nonnisi intra 365. dies, atque lio- Kalendap, et Calata comitia, et curia
ras panlo minus sex, Zodiacnm emeu- Calabra,) idem est ac intervocare, et
sus, ad cardinem pristinum reverti- quasi inter alios nominare. Hapc au-
tnr. teni Nnmas intercalatio per menses
* Qui solstitiali] Per orbem solsti- fiebat : ideoqne cum hie vulgo scri-
tialem intelligit annunra Solis circni- beretur Intercalares mensib. interpo-
tum, qui inter Tropicos, ubi solstitia nendo, Nannius legebat Intercalares
fiunt, ab eodem ad idem perpuuctnm menses interponendo : pro quo Grono-
redeundo ajîtur. vius substitncre maluit, Intercalaribus
t Solstitiali circumagitur orhe] Hoc 7nensibus inlerponendis, paido elegan-
est, a solstitio liyberno ad alteram tiori loquendi forma ; verum eadem
solstitium hybernnm porrigitnr. Hie significatione. Sed et vidgaris lectio
est orbis solslitialis, sen vices solsti- enndem sensum dabit, si per Interca-
tiorum in orbem redenntium. Quod lares intelligamus menses, aliis mensi-
non notarem, nisi viderem a magnis bus adjectos. Hnnc intercalaudi usum
criticis minus inteliectam banc rem Romaui mutnati a Gra?cis; queniad-
fuisse. De ceteris consulendi chro- modnm in Preefatione ostendi, ubi de
nologi, et pra?sertim Henr. Dodwel- anno Romano.
lus diss. 10. de cyclis. J. Clericus. • * Quarto et vigesimo anno] Vetus
" Intercalaribus inensibus interponen- lectio vicesiino quoque anno. Sabelli-
dis] Intercalares sive dies, sive men- cns scripsit vicesimo quarto, quod Nan-
ses, appellantur, qui ordinariis inter- nius probat, secundum Buslidii codi-
sernntur extra ordinem, ut annus Lu- cem ; ceterique, exceptis Aldo Ma-
LIB. I. CAP. 20. 231
pienis annorum omnium spatiis dies congruerent/ Idem

nefastos dies fastosque fecit," quia aliquando nihil cum
populo agi utile futurum crat/
20. Tum sucerdotibus creandis " animura adjecit, quan-
quam ipse plurima sacra oI)ibat,'' ea maxime, quae nunc
"^
Post impleta sujjeriorum omnium annorum tempora, dies ad pristinuin statum
redirent.
NOTiE
niitio, et Sigoiiio, quern Roboitellns emt] ' Cum populo ageip,' est rogaie
iinpngnat. Uterqne tamen Macrobii alicjuid populum, quod suffiagiis suis
utitur aiictoiitate. Sed cum duaj fu- aut jiibeat, aut vetet : id est, coniitia
erint Rouiani Kalendarii ordinationes habere, (quod est proprium magistra-
a Numa institutae, hwc cnncta non tuum.) Ab hoc differt ' lege agere,'
aegre conciliari possiuit. Et vcro fa- id est,ex lege jus suum persequi co-
tetiir Sigonius posteiioiis descii|)tio- lam magistratu, quod private cuique
nis, qua annus dieriim fiiit 355. eique licet.
postea adhibitae intercalationis ra- Quia aliquando nihil cum populo ugi
tione, vernm esse quod Robortellus utile futurum ejvi<] Pertiuet lioc potis-
aliiqiie voiunt, nenipe vigesimo quarto simiun ad libcrtatis tempora, quibiis,
anno ad metam eandem Soils, unde ob seditiosonim magistratmini uioli-
orti essent, dies cougrnere : ceterum, miua, utile erat dies quosdani esse,
si ratio liabeatur prioris designatio- quibnscum populo agere non liceret
nis, ex qua scilicet diebus 354. ab- ut bonis civibustempusad impedien-
solvebatur annus, id vigesimo anno dum violentorum consilioriun exitum
evenisse contendit: sed tota ha^c an- suppelerel, quod dies uefasli suppe-
ni Roniani ratio satis, opitior, com- ditabaiit. Sed nescio an, tempore
mode in Praefjtione nostra est expli- reguni, ejusmodi re ulla opus essct.
cata. J. Clericus,
y Die-
Nefastos dies fastosque fecif] ^ Sacerdotihus creandis'] Numa om-
rum apud Ronianos tria discrimiua nia qnaei ad religiones et cisriiuonias
faoit ex Numee instituto Macrob. lib. pertinebant octo Jibris, juxta tot-
I. Saturn, c. 16. Alios ait Festos vo- idem sacerdotum genera, complexus
cari, qui Diis dicati sunt; Profestos est, referenfe Dionysio lib. ii.
alios, ob ministrandam
liominibus ''
Ipse plurima sacra obihut] Dionys.
rem privatam publicamque conces- munia prime loco recenset
inter regis
SOS ; alios intercisos, Deorum homi- curam sacrorum, atque sacrificiorum,
numque communes ;
quorum scilicet ut per eum gereretur quicquid ad
quibusdani horis fas est, quibusdam Deos placandos pertineret. Sic apud
fas non est jus dicere. Ad Profestos Poem. 'Rex Anius, rex ideui liomi-
revoeaiitur Fasti proprie dicti, qui- num, Pboebique sacerdos.' Sic in
bus Prsetori licet fari tria verba /Egypte Mercurius Trismegistus, in
solennia, ' do, dico, addico ;'
item- Judaea Hasamonai ex Maccbaba-is
que comitiales, quibus cum populo orti. Imperatores queque Roinani
agi potest. Nefasti, fastis contrarii, ab Augusti usque temporibus inter
dicuntur ii ([uib. tacetPrajtoristribu- arcana imperii habuerunt, majesta-
nal,quoniam ei non licet jus dicere. tem principis pontificia auctoritate
^ Nihil cum populo agi utile fulurum ac rcligione munire.
232 T. LI VII
ad Dialera flaminem pertinent. Sed, quia in civitate

•=
bellicosa plures Romuli, quam Nuraee, similes reges puta-

bat fore, iturosque ipsos ad bella, ne sacra regiae vicis''
desererentur, flaminem Jovi assiduum sacerdotera crea- "^
vit, insignique eum veste et curuli regia sella adornavit.

Huic duos flamines unum, alterum Quirino.
adjecit: Marti
Virginesque Vestas^ Alba oriundum sacerdotium, et
legit,
genti conditoris baud alienum/ His, ut assidua^ templi

antistites essent, stipendium de publico statuit : virginitate
aliisque caerimoniis venerabiles ac sanctas fecit/* Salios
item duodecim ^ Marti Gradivo ^ legit, tunicseque pictae
<* Sacra
ad regis officium pertinentia. Non extraneum a Romuli familia.
f Reddidit inviolabiles.
NOTÊ
<=
Ad Dialem flaminem'] Flamines Augustalis. Flaminis Dialis jura ex
erant singulaies certorum nuininum veterib. colligit OnupLiius de Civit.
sacerdotes, quos a capitis gestamine, Rom. cap. proprio.
coionze specieni referente, dictos ^ Jovi assiduum sacerdotem] Tantam
constat. Sed Varro apud Serviiim assiduitatem Jovis sacris prjestare
sic appellatos viilt quasi Filamines, debebat ejus ilamen, ut ei ne uuam
quod cum ipsis non liceret nudo ca- quidem noctem manere extra Urbeni
pite sub die esse, per aestnm
iliud apud Nostrum lib. v. c. 51.
fas esset,
filo, sive licio, cingeient, quod pro et alibi.
pileo erat. Plutarchus a pileo Pilea- * Virginesque Vestce] Legit eas Nu<
mines initio nuncupates fuisse censet: ma, non instituit, utpote oriundum '
postea corrupto nomine flamines. Alba sacerdotium.' Forte numerutn

Halicarnasseus a fl,ama deducit, quo Vestalium antea incertuni definivit,
vocabiilo a Veteribus sacrae infulae lectis quatuor nobilissimis puellis.
appellabantur. Cognomen liabebant Caerimonias etiam earum certo jure
singuli ab eo numine cui sacra facie- coustitiiitatque inprimis servandae
;
baut. Dialis a Jove, quern Gravel virginitatis tricennale tempus ;

quod
Aia, prisci Latini Dijovem vocabant. antea quinquennium non excessisse
Martialis a Marte appellationem sor- scribit Halicarnasseus. Idem Numa
titus : Quirinalis a Quirino sive Ro- templum Vestse condidit, in quo ser-
niulo. Hunc a Numa prioribus duo- vatum fuisse creditur Palladium, fa-
bus antea institutis additum Plutar- tale illud Minerva; simularrura, quod
chus tradit. Dionysius cum Nostro /Eneas Troja in Italian) secum detu-
liormu nium majorum flaminum in- lerat,
stitutiunem uni tfibuit Nuin^p. His * A. U. C. 48.
majoribus et Patriciis'flaminibiis alii f
Salios Hem dundeciin] Dicti Salii a
delude accesseruut, minores, et ple- saliendo. Eorum in armis saltatio-
beii, ad duodecim, praeter eos quos nem a temporibus lEueê quidam apud
delude adulatio in gratiam Imperato- Festum deduciint. Sed hoc genus
rum demortuorum adjecit, qualis fuit clioreae cum stiepitu ex gladiis ad
LIU. I. CAP. 20. 233
insigne dedit ct super tuaicam asneiim pcctori teguraen

coele.stiaquc arraa, quai ancilia appellantur,'' ferre, ac per
Urbera ire cavientes carniina cum tripudiis solcnnique
saltatu jussit. Pontificem deinde' Nuinam Marcium, Marci
filium, ex Patribus legit, eiquc sacra omnia exscripta
cxsignataque * attribuit quibus hostiis, quibus diebus, ad
;
quae templa sacra fierent, atque unde in cos sumtus pecu-

nia erogaretur. Cetera quoque omnia publica privataquc
sacra Pontificis scitis subjecit: ut esset, quo consultura
plebes veniret;'' no quid divini juris, negligendo patrios
ritus, peregrinosque asciscendo, tiirbaretur nee coelestes :
modo caerimonias, sed justa quoque funebria placandos- '
< Descripla et sigillo notata.
NOTiE
scuta Curetibus primum in-
allisis a sereretnr.
stitutum auctor est Dionys. Lege- ^
Pontificem deinde'] Sacri magistra-
bantur antem Salii a magistro collegii tiis priniarii, Pontifices appellati sunt,
ex patriciis adolescentibus, quorntn vel a ' posse' et 'facere:' vel, ut
nterqne parens viveret, nee pater in Varro mavult,a ponte faciendo,qiiod
magistratn esset. pons sublicius a Poniificibus pnmiini
s Marti Gradivol Ex vocabnlo Sa- factus, eonindem curte commissus
bino Mavors, Latinis dictus Mars bel- esset qui uec nisi sacris, cis et ultra
:
loriim Deus, Jove ac Junone geni- Tiberim solenni ritu factis, restitui
tus. Gradivum cognoroinanint, vel a poterat. Quatuor a Nnma e patriciis
gradiendo ultro citroque in belio, ut iostituti sunt, quorum princeps Mar-
Festus auctor est vel a vibrando
; cius Nunia, quem rex generum sum-
liastam, quod Graeci dicunl /cpa5ai- sit. Filius illius Marcii Sabini qui
veiu. Numam per|)iilerat ad regnum ca-
•>
QucB ancilia appellantur] Anno cir- pessendum, eunique Romani fuerat
citer 8.Numai repertum est in regia comitatus.
scutum aeneuni breve, quod ancile ^ Quo consuUttm plebes veniret] Con-
appellarunt, quoniam ex utroque la- sulebantur Pontifices de jure sacro

tere ajKiiXriv, sen curvaturam, habuit. inprimis. Sed et legum interpretan-
Ita eniui recisuni erat, ut summa in- darum potestas din penes collegium
limaque parte medio
latins pateret, in Pontiticum fuit.
esset angustius. Eodeni tempore au- '
J usta quoque funebria] Justa fune-
dita vox est poteutissimam fore civi- rum, et justa absolute, vocantur exe-
tatem in qua scutum illud maneret. quiae quae mortuis debentur. Eannn
Quo itaque facilius servaretur, facta jus Plato apud Cicer. de legib. le- ii.
sunt complura ejusmodi scuta, quibus jiciebat ad interpretes religionum :

illud miscereturne internosci posset, quoniam scilicet ad religionem noii
Probatum maxime opus Mamurii Ve- minus inferi quam superi pertinent
turii ;
qui praemii loco postulavit, ut Dii.
nomen suum carminibus Saliorum in-
Delph, et Vnr. Clas. Livim, ..'^Û
:
234 T. LIVII
que Manes, ut idem Pontifex edoceret quasque prodigia, ;
fulminibus aliove quo visu '7 missa, susciperentur atque

curarentur.'^ "" Ad ea elicienda ex mentibus divinis, Jovi
Elicio ° aram in Aventino dicavit, Deumque consuluit au-
guriis, quBe suscipienda essent.°
21. Ad haec consiiltanda procurandaque/ multitudine
omni a vi et armis conversa, et animi aliquid agendo oc-
cupati erant, et Deorum assidua insidens cura, cum inter-
esse rebus humanis coeleste numen videretur/ ea pietate
omnium pectora imbuerat, ut fides ac jusjurandum, prox-
imo legum ac poenarum metu/9P civitatem regereut. Et
/ Deliberanda et curanda, seu expianda.

? Divinum numen rebus humanis velut praseiis adesse.
17 '
Proquod Drakenborchius Aldum secutns receperat, dedi rwo,
i;is«,
quod codd. et plur. Edd. vett. exliibitnm est.
in nonnullis Confiiriiat lianc
lect. inter alia locus infr. xxxi. 12. ' Foeda omnia et defoimia, errantisque
in alienos foetus naturas visa." Doering. Viso dant et Gronov. Donjat.Crevier.
— 18 Ex cod. Harl. 2. procurarentur legit Stroth. quod et conj. Gronov.
19 Forte leg. proxime . .metum, quam Miireti conjcctiirani probarimt
'
.
Gronov. Drak. et Bauer, vel perculsam proxime seu simpl. perculsam legum ac
p. metu civitatem: nam in multis Mss. \eg\\\ir propulso ^vo proximo.' Rupert.
Proxime metum legit Crevier. Doering. scribendtim putat jjroxJma I. a. p. metu.
NOTjF
" Susciperentur atque curaretiturl qiisesivisseprocnrandifulniinisritura
SuRcipiunf ur prodigia quee pro veris qua de re Arnob. lib. v.
prodigiis adniittuntur. Quod autem <> Qua suscipienda essentj Quae £ci-
Gronovius notat, prodigiorum procu- licet prodigia.
rationes dici, non curationes, ideo- p Proximo legum ac poenarum metu^
qne scriptum forte fuisse procwrrtre/i- Alii aliter: non rejicienda Rlureti
tur, id quidem satis verisimile est, conjectnra, iegentis, proxime legem,
si ea mens Livio fuit, ut expianda ac p«?narum me/wwi; a quo sensu mini-
prodigia exprimere voluerit. Sed niereceditTanaqu. Faber, rescribens,

forte id tantuni voluit, Pontifices proxime legum ac pccnarum metum : ut
consuli debuisse, quae prodigia acci- proxime sit pra-positio, atque hie sen-
pienda essent, tanquara vera, atque sus sit, ut vis fidei et jurisjurandi
itanon negligenda. proxime accederet ad efficaciam for-
° Jovi Elicio^ Artem Jovis eliciendi midinis ex pcenis per leges propositis.
de coelo didicisse Numa narratur a His omnibus significatur ad regendos
Fauno fontem quo conve-
et Pico, ad cives tautundem prope tunc Romae
nlre solebant, vino mulsoque sopitis valuisse fidem et jusjurandum, qiian-
captisque per duodecini juvenes in turn alibi leges et suppiicia. Quaj
insidiis coUocatos dicitur deinde a
: quidem sententia Numae, atque adeo
Jove sacrificiis elicito atque evocato Saturni regno digna est ; cum, ut est
LIB. I. CAP. 21. 235
cum ipsi sc homines in regis, velut unici exempli, mores

formarent ; turn iinitimi etiam populi, qui ante, castra, non
urbem, positam*! in medio ad solicitandam omnium pacera,*
credidcranf, in eam verecundiam adducti sunt, ut civitatem,
totam in cultum versam Deorum, violari ducerent nelas.
Lucus erat, quera medium ex opaco specu fons perenni
rigabat aqua: quo quia se pcrsaepe Numa sine arbitris,
velut ad congressum Deae, inferebat, Camoenis eum lucum
sacravit; quod earura ibi concilia *° cum conjuge sua '
Egeria essent. Et soli Fidei solenne instituit."' ' Ad id '
^ Ad vexandam cunctorum quietem.
Vide inf. et Not. Var.— 20 In Ms. Vindob. legitiir C. c. locum s. q. e. sibi conci-
lia. Vid. Not. — 1 Quidam rb soli delendiim putant, aiit legendum
iuf. simul,
NOTiE
apud Ovid. i. Fast. Proque nietu '
ciila enim ibi locum quidem Camoenis
populum sine vi pudor ipse legebat.' consecratiim deiiotat, qui aliunde lu-
Sive ut liabet Fabiiis Pictor lib. i. ci nomine satis designatur. Verum
' nullo tunc vindice ant metu, sed sua solius Egeria; cum Musis coUoquia
sponte retinebant fidem et rectum.' indicat, non etiam Numae, ut prono-
Sed, ni fallor, aliud voluit Livius, nien sibi.
nempe fidem et jusjurandum rexisse * A. U. C. 54.
civitatem, quod propter religionem ' Et soli Fidei solenne instituif] Men-
animis hominum
penitus infixani, dosam suspicatur Sigonius vocem so-
proximus et quasi piaesens cuiqne es- li, eo quod Termino quoqne, institiitis
set legum divinarum metus,et poena- Terminalibus, Numa solennia et an-

rum a Diis statim infiigendarum pec- uiversaiia sacra instituerit, Dionysio
cantibus : qui sensus et proxime dic- teste : ideoque mallet, et simul Fidei
tis a Livio optime congruit, nee ul- solenne instituit. Turnebus Advers.
1am exigit verborum ejus mutatio- XI. 6. Soli Fidei solenne, sacrum in-
nem. telligit propriura Fidei, nee cum alio
<i Non urbem, positani] Num potius Deo commune. Muretus notavit in
postal hoc intellectu : finitimi qui veteri libro scriptum poli Fidei, con-
ante crediderant Romam non urbem jicitque legendum populi Fidei. Et
esse, sed castra in medio eorum po- vero Dionysius publicani fidem vocat,
sita, &c. nempe S-qfiocriav irianv. Aliam forte
''
Earum ibi [sibi'] concilia] Nannins Livii menteni fuisse quispiam non ab-
V. Miscell. cap. 9. absque ullius codi- surde conjiciat, ut nempe Numa, li-
cis ûctoritate, sibi mutandum cen- cet pluribus Diis solennia sacra in-
set in ibi: ut osteudatur lucum ilium stituerit, sola tamen sit Fides, cujus
ideo Musis fuisse dicatuin, quod ibi novo numini, hactenus Uomanisigno-
coUoquia uxori ejus cum illis Deabus to, hunc detulerit cultum ; cum alii
essent. Ego nihil video cur a recep- jam apud ipsos colerentur sacrificiis,
ta lectione recedendum sit. Parti- etsi eoruin sacrorum rationem non-
236 T. LIVII
sacrarium flamines* bigis, curru arcuato," vehi jussit, ma-

nuque ad digitos usque involuta rem divinam facere: sig-
nificantes fidem tutandam, sederaque ejus" etiam in dex-
tiis sacratam esse. Multa alia sacrificia locaque sacris fa-
ciendis, qua) Argeos pontifices vocant/ ""
dedicavit. Om-
nium tamen maximum ejus operum fuit tutela, per omne
regni tempus, baud minor pacis/ quam regni. Ita duo
deinceps ^ reges, alius alia via, ille bello, bic pace, civita-
tatem auxerunt. Romulus septem et triginta^ regnavit an-
nos: Numa tres et quadraginta.^ Turn valida/ turn tem-
perata et belli et pacis artibus, erat civitas.
' Informam arcus tecto vehiculo. * Quce loca vocantur Argei a Pontificibus.
vel popuH e Dionysio.— 2 Ms. Vindob. Cum valida.
NOTjE
diim desciiptam haberent; quod a posito, sacrisque celebratis,ha>c fiunf.
Nnmaillis nnuc pracstitum. " Argeos pontifices vocanl] Recte
' Ad id sacrarium Jiamines'\ Quiuam monet Nannius hie Argforum nomine
vero et quorum Deoruni flamines ad non intelligi simulacra scirpea, quae
Fidei aedem, sive locum ubi ejus sa- Idibus Mails e ponte publicio in Ti-
cra reposita erant, ea solenni pompa berim dejici olim Herculis exemplo
et ritu deducebantur? Flamines sane solebant a Pontificibus, Vestalibus
sui quisque numinis sacra scorsim cu- et Flaminica Diali. Nam de locis,
rabant, nee coUegsE invicem cense- non de effigiebus, Livius loquitur ; et
bantur. Apparet non de his singula- horum sacrorum ritu sublato, loca
ribus hujns aut illius numinis fiamini- aliquot Romae nomen Argeorum reti-
bus hoc loco agi sed alind flamiuuni
: nnerunt, ut videre est apud Varro-
genus invenio apud Festum lib. in. nem lib. iv. de Ling. Lat. ex quo dis-
seu litera C. Curiales nimirum flami- cimns Argeorum sacraria in 27. par-
nes, Curiarum sacerdotes quos pro-
: tes urbis fuisse disposita ; Argeos au-
babile est illuc tanquam ad commune tem dictos pntari a principibus qui
fidei publicae sacrum simul quotannis cum Hercnle Argivo venerunt in La-
convenisse. tium, et apud Satnrniam subsederunt.
" Sedemque ejus] Fidei datse sym- y Tutela .haud viinor pads] Quar-
. ,
bolum et pignus sunt datae conjunc- vis defensio seu tuitio dicitur tutela.
taeque dextrae. Coeant in foedera
' Hie sumitur pro cura tuendi et con-
dextrae,' inquit Virg. xi. Ideo obser- servandi paceni.
vat Auctor, fidei sedeni in dextris ' Duo deinceps] Successive, deux
esse,eamque sedem quasi sacra- Rois de suite, I'un apres Vautre.
tam commendat: dextrae enim foe- t Romulus septem et triginta] Mi-
deris gratia junctae, non immerito rum est tarn alicno loco hoc dici, suo
consecrari videntur, quandoquidem vero omissum ;
quod commodissime,
jurc'jurando, sive sacramento inter- narrala Komuli consecratione, me-
LIB. I. CAP. 22. 237
22. Numaemorte ad interregnum res rediit.'' Inde* Tul-

lum Hostilium, nepotem riostilii,*^ cujus in infiraa arce
clara pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus jussit.
Patres auctores facti. Hie non solum proximo regi dissi-
milis, sed ferocior etiam Ilomulo fuit. Turn aetas' viresque,
turn avita quoque gloria animum stiraulabat. Senescere
igitur civitatera otio ratus,' undique materiam excitandi
belli quajrebat. Forte evenit, ut agrestes Romani ^ ex
' Existimans ciritatem pace torpescere.
3 In Ms. VJndob. est, etiam quam Romulus fuit ; cum cetas. —4 A\. Civilius,
NOT.i:
nioraii potiiif, et, nisi tailor, dehiiit. ^ Ad interregnum res rcdiil] De in-
J. Ckricus. terregno et inteiregibus dixiniiis, c.

» Tres ct quadraginta] Ita Diofny- 17.
sius et reliqui. Pono Niima exces- * A. U. C. 83.
sit annum ad id temporis
SO. nioriji Nepotem Hostilii'] IMediilliam op-
<^
expeis. Pleiique Veternni apiid Di- pidum, ab Albanis oliin conditum,

onysium et Plulaiclniin quatiior ei fi- Romulus deditione captuni, feccrat
lios assignanf, Poinpoiiem, Pinum, Romanorum coloniam. Inde Hostus
Calpium et IMameicum, ex qiiiuus or- Hostilius in urbem migravit, ubi uxo-
tos voluut Poniponios, Pinarios, Cal- rem Hersiliam duxit Hersiliae Sabinaa
purnios, et piiscos Mamercos qiite
: filiani. Ispost multa egregia facino-
familia; regis cognomen ideirco atfec- ra, acri prslio ad urbis mcEnia inter
taverint. Verum, cum Pinarii jam Komulum Tatiumque commisso, ca?-
ab Herculis et Evandri temporibus sus occubuit, nt cap. 12. dictum est.

memorentur, non niodo suam, sed Ex filio ejus unico, queni pater mo-
et ceteroium originem suspectam riens infantem reliquerat, uatus est
reddunt. Cerlior fides Pompiliam ei hie Tullus Hostilius, qui tevtius reg.
fiiiam tantum assignat, sine liberis num Roma; iniit Olympiadis 27. an.
virilis sexus. Nuniae effigieni ex num- 2. ex Dionys. lib. iii. Cum eo de reg-
mis liic subjectani lector videbit. no contendit M. Marcius Sal)inus,
qui in ea contentione suffragiis vic-
lus, mortem sibi conscivit. At Hos-
tilius regnum insigni liberalitate au-
spicatus est, diviso inter egenos agro
regio quod sibi patrimonium siiuni
;
tum ad domesticos, tum ad sacrifici-

orum sumtus sutficere diceret.
•1
Forte evenit, «< agrestes Romani]
Ab Albanis quibusdam inopibus jus-
sn Cluilii factum praedandi et latro-
cinandi initiuni niemorat id. Hali-
carn.
:
238 T. Livii
Albano agro, Albani ex Romano praedas invicem agerent.

Imperitabat turn C. Cluilius + Albae. ® Utrimque legati
fere sub idem terapus ad res repetendas missi. Tullus
praeceperat suis, ne quid prius/ quam mandata, agerent.
Satis sciebat, negaturum Albanum, ita pie bellum indici
posse/ Ab Albanis socordius res acta: excepti hospitio
ab Tullo^ blande ac benigne, comiter regis convivium ^
celebrant. Tantisper Romani et res repetiverant priores,
et negauti Albano bellum intrigesimum diem 7 indixerant.
Hasc renuntiant Tullo. Turn legatis Tullus dicendi po-
testatem, quid petentes venerint, facit. Illi, omnium ignari,
primum purgando terunt tempus :
'
Se invitos quicquam,
quod minus placeat Tullo, dicturos ; sed imperio subigi
res repetitum se venisse. Ni reddantur, bellum indicere
jussos.' Ad haec Tullus: * Nuntiate,' inquii, *regi Ves-
tro, regem Romanum Deos facere testes, uter prius popu-
lus res repetentes legatos aspernatus dimiserit, ut in eum
omnes expetant hujusce clades belli.''"
•" Ul contra eum pnpulum qui prius, S^c. convertant omnia hujus belli mala, tan-
quam impii belli auctorem.
al. Clcelius. —
5 Yet. Vib. ne quid cum Albano prius. G Ms. Vindol). comifronte—
comiter regis conv, —
7 Trigesimum tertium diem legeiidum moiiet Sigon.
NOTiE
f Imperitabat turn C. Cluilius Alba'] teri inferre : et si quid liinc inde pec-
Alias perperam C. C'iui/ius: male item cattun esset, at lassi ab ea civitate
Callus apud eiindem Dionys. jus peterent, unde injuria arta foret.
Imperitabat turn C. Cluilius Alba;'] Id si non impetraretur, turn deroum
Mirum est Albanum regnum, post bellum, utpote soluto foedere, indici,
Numitoris a nepotibus restituti mor- atque inferii posse,
teni, ad Romulum devolutum non ? Excepti hospitio ab Tullo] "S on ah
esse, cum ejus familiee liaereditario ipso quidem Tullo: hie enim (quod
jure antea fuisset. Si cansam ejus videri vellet ab Albanis rapta prior
rei norant hisforici, digna erat, quae repeliisse, qua de causa legatos et
paucis diceretur. Sed rei tam anti- ipseAlbam miserat) non statim Al-
quae memoriam jam olim intercidisse banorum legatos admisit, causatus
putarim. J. Clericus. gravibus se negotiis occupatum, auc-
' Pie bellum indici posse] Romuli tore Uionysio sed per amicos inte-
:
cum Albanis foedere cautum fuerat, rim lautc Albanos excepit.

ut neutri populo fas esset bellum al-
LIB. I. CAP. 23. 239
23. Haec nuntiant domum Albani. Et bellum utrimquc

sumraa ope parabatur,* civili simillimuni bello, prope inter
parentes natosqiie Trojanam utramque prolem, cum La-
;
vinium ab Troja, ab Lavinio Alba, ab Albauorum stirpe

regum oriundi Romani essent. Eventus tamen belli minus
'
miserabilem dimicationem fecit quod nee acie certatura :
est et, tectis mode divutis alterius uibis, duo populi iii
;
unum confusi sunt. Albani priores ingenti exercitu in

agrum Romanum impetum fecere. Castra ab urbe baud
plus quinque raillia passuum locant, fossa circuradant fossa :
Cluilia ab nomine ducis per aliquot saecula appellata est,

''
donee cum re nomen quoque vetustate abolevit.^ In his

castris CInilius Albanus rex moritur dictatorem Albani ; '
Mettum Fufletium^'^ creant.* Interim Tullus ferox, praeci-

pue morte magnumque Deorum numen, ab ipso ca-
regis,
omne nomen Albanum expetiturum poenas
pite orsum, in
ob bellum impium dictitans, nocte, praeteritis hostium
8 Al. vetustas abolevit, peiperam. Nanique neutralifer dicitur abolevit pro

'
nt Infra lib. in. cap. 55.

interiit, Cujiis rei prope jam memoria aboleve-
'
lat." Stroth, — —
9 A\. Meiium Stiffetium. 10 Vet. lib. is ducit quam p. 11 Ta- — •
NOTiE
* A. U. C. 86. bee regnaverit, nondiim conipcri.
t Ab Albanorum stirpe regum, (^c] Certe niillus qtiod sciam post eiim
Liviiis oriundos Romanes ab Albanis Albanorum rex legitur: ejusqiie loco
regibus dicit, eadem figura, qua c. snffectus est ab exercitu 3Ietius, ti-
IG. eosdem progeniem Romuli vocat. lulo dictatoris, id est, (ut ipse Me-
J. Clericus. tiusmox interpretaUir) gerendo bcllo
''
Fossa Cluilia] Earn fossam jnssu ducis.
^ Mettum [Mettium] Fiiffctium] Le-
CluiliiAlbani regis diictani, Dionys,
Halicarnasseus suo adbuc tetiipore g\Un vn\go Melius Siiffet.ivs. Sigoniiis
nomen servasse quadragesimo ab tamen scribendum contendit Fiiffeti'
urbe stadio testatur. Uude mirum vm, auclore Dionysio, apud queui «st
videtur nomen ejus cum vetustate ôv(p4Ttos: neque ab eo absceditPlu-
abolitum a Livio dici, qui eodem fere tarcbus in lib. Paralellor. quod ad pri-
tempore cum Halicarnasseo vixit. niaui uouiinis literam attiuet : appel-
Albanus rex moritnr] Ciuilius liic, lat euim Vlinov Euienda-
<povl3iVTiou.
quem iuccutorem belli facit Halicar- tionim suaui luctur Sigonius adver-
nasseus, quique niortuus in prajtorio sus Robortelliim, <|ui veterem lectio-
repertus est, sine ullis tamen vencni nem pluribus dcfcniiit lib. ii. c. 52.
aut vis iliata; vestigiis, quo jure Al- * A. U. C. 87.

:
240 T- LIVJI
castris, infesto excrcitu in agrum Albanum pergit. Ea

res ab stativis excivit Mettum. Ducit, quam proxime '°
;
ad hostem potest ' inde legatum praemissum nuntiare
Tullo jubet, priusquam dimicent, opus esse colloquio
si secum congressus sit," satis scire, ea se allaturum,
quae nihilo minus ad Roraanam, quam ad Alba-
rem
nam, pertineant. Haud aspernatus TuUus, tametsi vana
afferebantur,'" '" in acieai "^ educit. Exeunt contra et Al-
bani. Postquam instructi utrimque stabant," cum paucis
procerum in medium duces procedunt. Ibi infit Albanus :
'
Injurias et non redditas res ex foedere, quae repetitae sint,
et ego regem nostrum Cluilium, causam hujusce esse belli,
audisse videor nee te dubito, Tulle, eadem prae te ferre.
:
Sed, si quam dictu spcciosa, dicenda sunt,

vera potius,
cupido imperii duos cognatos vicinosquc populos ad arma
stimulat. Neque, recte, an pcrperam, interpretor ;° fucrit
ista ejus deliberatio," qui bellum suscepit. Mc Albani
gcrendo bello duceni creavcrc. Illud te, Tulle, monitum
velim: Etrusca res quanta circa nos tcque maximc sit,
quo propior es, hoc magis scis. '^^ Multum illi terra, j)lu-
" Si secum venerit in colloquium. " Ventilaiio isfius rei ad eum spectabat.
P Tu ipse (o Tulle) eo mngis nosli qiuinUc sint opes Etruscorum circa nos ulroS'
que et maxime circa te: quo vos {Romani) ipsis estis viciniores.
men, nt si vann a. conj. Periz. et tametsi vana ufferri rebatur non male Fabcr.'
Rupert. —
12 Suos in uciem Ecld. ab Aid. art (Sevier. 13 Quo prnpiorcs vos,— '
hoc magis scis Frohen. E«UI. post, onines, ininio etiani Gronov. Crevier. et
Drak. sine nllo, ant saltern incerto ootid, prresidio. Quo propior Volscis, h. rn.
s. Aid. Edd. antiq. et Mss. tautuni non omnes, in quibus est etiam Vindob.
NOTvE
' Ducit, [Is ducit] quam proxime ad " Postquam instructi utrimque sta-
hostem potest] Id est, ad loca niaxinie bant] Ubi inslrucla veliit ad ceita-
piopinqiia Roinanoiuni castris. At men acie steternnt, liinc Romani,
Gronoviiis, dcleto pioiiomine is, ma- inde Albani. Les deux armies ilant
vnlt legere, qua proxime ad hostem po- ranges en bataille.
test: nt sit ;
proximo, sen brevissimo ° Neque, recte, an perperam, interpre-
iiinere ad liostes contendit : par le tor] Negat Fuffetius se pronnntiare
plus court ciiemin. velle, aut debere, jure an injuria fac-
'"Tametsi vana afferebantur] Placet tnni sit nt Albani et Romani ad arma
Tanaquilli Fabri eonjectura snspi- venerint qnod Clnilitis illud exami-
:
cantis Icgendum, tametsi vana afferri nare debuerit priusquam bellum sus-
rebatur. ciperet.
I. IB. I. CAP. 24, 241
rimnni mari pollcnt. Mcmor csto, jam, cum signum png-

nas dabis, has duas acies spcctaculo fore iit fessos con- ;
>'
fcctosqiie, simul victorem ac victum aggrediaiitur. Itaque,

si nos Dii amant, quoniam, non contenti libertate certa, in
dubiam imperii servitiique aleam imus, ineainus aliquam

viam, qua utri utris imperent, sine magna clade, sine multo
sanguine utriusque populi,'' decerni possit.' Hand displicet.
res Tullo, quanquam, turn indole animi, turn spe victoriae,
ferocior erat. Quserentibus utrimquc ratio initur, cui et
fortuna ipsa pra^buit materiara.
24. Forte in duobus tum * exercitibus '
crant trigemini '+
fratres/ nee aitate, nee viribus dispares. Horatios Curia-

tiosqiic'!^ fuisse, satis constat; nee ferme res antiqua alia
est nobilior.'^ Tamen in re tara clara nominum error ma-
Variant antem Mss. in hiinc modiim, (jno es propior Vulscis, quo propior est Viil-
scis,quo propior es Volscis, quo propior es Vulscis. At liaec omnia non vera esse
possiint, qiioniani Volsci non eiant Etnisci sed Latini. Donee aliud leperia-
tur,nn!la lectio nostra nieiior erit, qnam confirniantcddd. Harl.2. et Lipsiens.
ac Ed. Canipani. Jac. Gronov. Icgendum conjc<'it, quo propior es Veils. Mihi
potids legendnni videtiir, quo propior cs Tuscis ; quam facile Tuscis in Vulscis
niutari potnerit, apparet. Neqne displicet Heynii viri siininii conjectura,
qui al)jecto plane gentis nomine legenduni censebat quo propior es, hoc ma- :
gis scis. Missas facio alias conjecturas ut quo propior est vobis, aiit quo pru-
;
nobis : hoc esse sextnm casnm nemo ignorabit.' Stroth.

])ior es
14 Alii tergeinini. —
15 Curatiosque miilii Mss. IG Notabilior pro nobilior —
NOT^
p Has duns acies spectaculo fore] las filias, alteram civi suo Cnriatio,
Cominnnibus lioslibiis optatiiin spec- Romano alteram Horatio elocaverat.
taciiliim, ac velnt hidnm pra^bent Haj simul ambas gravidae facta-, pri-
atrocia fiiiitimornm inter se pra['lia. nio partii,eodemqne die prolem mas-
Nota est in banc rem ^sopica de cnlain ediderunt trigeniinam. Hos
corvo fabuia. Fuffetius, tanqnam genere, aetate, in-
1 Sine multo sanguine ulriusque po- dole, et corporis animique robore om-
puVi] Idcirco bellum in compendium nino pares, invitandos censiiit ad di-
mitti utrisque placuit : sed ejus con- micandiim pro patria>, prineipani :
silii auctor ex Dionysio Uomanus. fjiiasi (|ni divina quadam pr<ividentia

Niimerum antem eornm qui utrim- ad id destinati vidercntiir, aplissinii-
(pie certarent deiinivit, ipsosque prae- que Iiac de causa esseiit ad juvenum,
liaturos designavit casus lergemino- hunc lionorem utrimtpie ambientiuni,
rum utrimque fratrum. sedamiam conttnlionem.
* A.U. C. 87. * Triaemini fralrts] I'roprie terge-
r Forte in duobus turn exercitibus] mini sen trigemini sunt tres gemini
Sequinius Albanus, ut est apud Dio- nno partu editi. Alias tergeminus pro
nysium lib. in. nno tempore geinel- triplici gencraliter sumitur.
242 T. LIVH
net ; utrius populi Horatii, utrius Curiatii fuerint. Aucfo-

res utroque trahunt :
*
plures tamen invenio, qui Romanos
Horatios vocent. Hos ut sequar, inclinat animus. Cum
sua quisque patria dimicent
trigeminis agunt reges, ut pro
ferro. Ibi imperium fore, unde victoria fuerit. Nihil
recusatur " tempus et locus convenit." Priusquam di-
:
raicarent, foedus ictum inter Romanos et Albanos est his

legibus, ut, cujusque populi cives^ eo certamine vicissent,
is alteri populo cum bona pace imperitaret. Foedera alia
ceterum eodem modo omnia, fiunt.^ Turn ita
aliis legibus,
factum accepimus, nee uUiusvetustior foederis memoria est.

Fetialis'7 regem ^ Tullum ita rogavit ' Jubesne me, Rex, :
cum patre patrato * populi Albani foedus ferire ? jubente '
1 Diversa fadera diver sis conditionibus, sed cuncta eodem ritu ineuntur.
conj. Wakef. ad Lucret. I. 356. — 17 Al. Fecialis, al. Fcecialis.— IS ' Vet. lib.
NOTyE
' Auctores utroque Irahuntl Divisi pulos praeerant: nam per hos fiebat
in diias seuteniias historici rem tra- nt justum conciperetur belliim.' At
hunt in iitraniqne partem, et alii in Nonius cap. 12. Fceciales scribit, tra-
Jianc, alii in illam inclinant. ditque apnd eum Varro ex eoriim nu-
" 'Nihil recusatur'] Cum Albani fra- inero legates quatnor res repetitum
tres nulla cognationis religione im- niitti solitos, et fuisse Fceciales vi-
pedirise ostendissent, quominushanc ginti : licet Ciceroni duo sufficere
patrias operaninavarent.Roniani quo- visi sunt, u. de Legibus. Porro col-
que propinquitate generis potiorem legium Fecialium a Numa institutum
gloriani, et patriae amoreni diicen- refert prjeter alios Dionysius, idque
tes,hoc certamen patre consentiente imitatione vel Ardeatium, vel ;Equi-
susceperunt, apud Dionysium. colariim, apud quos jus Feciale pri-
" Tempus et locus conveiiit] Usita- mus Sertor Resius constituit, si Va-
tiorloquendi forma ; de loco ac tem- lerio Maximo fides habenda.
pore convenit: sed ilia quoque Cice- * Cum patre patrato] Fecialis nnus,
roni, et aliis cognita. is scilicet qui feriendo feeder! prae-
" Ut, eujusque populi cites] Vuigati erat et jurejiirando pacta firmabar,
habent cuj us populi cives. Sed septem Latinis dicebatur Pater Patratus,
Mss. Iiabent, ut cujusque populi ; quod quod et pater esset, et patrem adhuc
redolet vetustum sermonem in formu- superstiteiii liaberet. Id enini re-
lis servatum. Hie itaque cujusque est qnirebatur ex Plutarclii sententia:
cnjiisvis, vel utriusvis. quod jiuisjiirandi et pacis praesidem
^ Fetidlis regent] Varro lil). iv. de oporteat prorsum et retrorsum vi-
Lingua Lat. ' Feciales,' inquit, dere. Id vero maxime videatur prap-
'^
dicti quod fidei publicai inter po- stare posse, qui et filium habeat de
LIB. I. CAP. 24. 243
rege, *
Rex, posco.' ^ Rex ait, * Pu-
Saginina/ inquit, * te.
ram^^ ex arce graniinis herbam purara

tollito.'*^ Fetialis
attulit. Postca regem ita rogavit Rex, facisne me tu :
'
regium nnntium populi '9 Romani Quiritium ? vasa comi-

tesque ineos ?' Rex respondit: Quod sine fraiidc mca*
'' *
populique Roinani Quiritium fiat, facio.' Fetialis erat M.

Valerius. Patrem patratum Sp. Fusium ^ fecit, verbena ^
Puia, lit ad sagmina referatur.' Sigon. — 19 '

Quidam libri rectiiis, puto, popu-
NOTiE
quo consultet, patrem quicum
et nerali graminis nomine verbena in-
deliberet. Plutaichus tamen hoc telligitur, panlo post, ubi Fecialis
iit
loco ridettir Patrati noinen a patran- dicitiir ex arce graminis herbam tii-
do jiirejiirando deducere ; nam ge- lisse. Licet propria loqiiendo aliud
iieialiKT, qui, cum jam ipse pater herbae genus sit gramen, aliud ver-
esset, habebat etiam turn patrem, pa- bena. Caduceatores hi a verbena.

ter patrimiis vocabatur apud antiquos, Verbenarii quoque dicebantur, ex
auctore Festo. Alii Pairetn Patratum Varrone apnd Nonium ante lauda-
ex eo appellatum volunt, quod quem- turn.
admodnm pater fiiiornm curam ge- <^
Puram toUitol Herbam nimirum,
rit, plenamque in ilios habet potesta- Tit probant quae sequuntur. Non igi-
tem, ita hnjusmodi Sacerdos, tantur ad vocem sagmina in Fecialis in-
quani pater populi Romani, ipsius terrogatione expressam ; sed ad ejus
rem curaret, ejusque nomine jusju- nominis significationem rex respon-
randum perageiet, ut est apud Mar- dit. Sigonio tamen vetus codex ha-
cellum Donatum. An Patratus qua- bet pura, quod ad sagmina referre-
si factus et constitutus pater totius tur.
populi ? *•
Vasa comitesque meosl Vasorum
^ Siigmina te, Rex, posco'] '
Sagmi- nomine supellex generaliter intelli-
na '
(ex Festo lib. xvii.) '
vocantur gitiir, et omne instrumentum.
verbeuee. Id est, herba; purae,' sic '^
Sine fraude men] Hoc est, salvo
dictae, vel * quia ex loco sancto arce- meo, aliorumque jure. Ita interpre-
bantur' (lege arcessebantur) ' a Con- tatur Bndaeus in prioribus Annota-
sule, Preetoreve, legatis proficiscen- tionibus ad Pandectas.
libus ad focdus faciendum, bellumve Patrem patratum Sp. Fusium]
'
indicendum ; vel a sanciendo, id est, Licet Fecialibus praeficeretur Pater

confirmando.' Id clarins explicat patratus, a Fecial! tamen alio, de to-
Plinius lib. xxii. c. 2. aliunde
' Non tins, opinor, Fecialinm collegii sen-
sagmina in remediis publicis fuere et tentia, creabatur, uti inaniftste do-
in sacris legationibus, quam verbenac. cet hie Livii locus: nee publico illo
Certe utroque nomine idem signifi- niunere fungebatur, nisi speciatim
catur; hoc est, gramen ex arce cum delectus.
sua terra vulsuni. Haec semper le- e Verbenn] Ex his Livii verbis li-
gati, cum ad hostcs clarigatnmque quet vcrbenam fuisse herbam sacrain

niitterentur, usi sunt.' Aliquandogc- et puram, qua caput Patris patrati
: ';
244 T. LI VII
caput capillosque tangens/°'' Pater patratus ad jusju-

randum patranduni, id est, sanciendum fit foedus ; multis-
que id verbis, quae longo effata carmine ^ non operae est '
referre,'^ peragit. Legibus deiude recitatis, * Audi,' inquit,

'
Jupiter; audi, pater patrate populi Albani audi tu, popu- ;
lus Albanus ut illapalam prima postrema * ex illis tabulis

:
cerave ' recitata sunt sine dolo raalo, utique ea hie hodie
rectissime intellecta sunt,"' illis legibus populus Romanus
' Recitare non est opera pretium.
—
Rupert. 20 Qiiidam Mss. tegens. Vid. Not. Var. 1 Mss. nonmilU
lique.' —
— —
non opus est. 2 Al. postremaque, al. postremave. 3 Dtfecerit recentiori foinia,
NOTvE
Fecialis tangeiet, vel potius circuit! bus. Quin et Jiirisconsulti vix quic-
daret. quam sine ejusmodi forniulis age-
^ Caput capillosque tangens'] Biisli- bant, a quibiis non licebat recedere.
dianuR codex, nt Nannius lib. V. Mis- lUaB itaque verbornni conceptiones
cell, annotat, non tangens, sed tegens Carniina vocabantiir.
liabet. In Deorum saciis caput ope- ' Ex illis tabulis cerave'] Hoc est, ex
riii et tegi solet, ut jam cap. 18. de- scripto. Etenim ante chartaruni et
monstratuni. Nannius tamen non au- menibranarnin usuin, in tabulis doia-
det definire ntra lectio nielior sit tis, et plcrumque cera obdnctis, scri-
non euim caput Patris patrati totum bebant Romani post Atlienien.«es ac
verbena inuinbrari ac tegi, sed coro- Tuicos. Hinc tabulae pro testauien-
«a verbenacea circunidari solitum to, aliave scriptura : Tabularius pro
fuisse videtur quod tangendo fieri
: eo qui publica couficit instrumenta,
poterat. et Tabularii pro iis qui literas fide
*
EJfalal Effari est eloqui, prseser- publica portant. Hinc eiiam prior
tim verba solennia. Et effata passive pars testamenii alteriusve scripturse
proprie dicuntur auguruu) preces : prima: cera, postrema pars ima cera
ex quorum disciplina ' ager effatus' nomine appellabatur.
fuit a>:er verbis augnris notatus. "' Rectissime intellecta simt] Ut le-
^ Longo carmine] Carniina vocan- gum quas in unaquaqne civitale fe-
tur nou solum versus, sen metra more runtur, et qnibus tenentur privati
poiUicosuis pedibus astricta sed eti- : ita et conditionnm quibus fcedera
am formula^ certis, solenuibus et con- sanciuntur, et quibus tanqnam pub-
ceptis verbis coniposita;, quae ry tUmis licis legibus obstringuutur divisi inter
et numeris quibusdam constant. His se popnli, non tam verba quani sen-
formulis ntebantur Romani, turn in tentiam, verborum intellectum
et
lebus sacris, turn in publicis belli spectare oportet, et bona fide exequi.
pacisque ritibus, veluti in rebus repe- Merito ergo danmatur fraudulenta
tendis, bello indicendo, pangendo frederis interpretatio, cum sententia
fcedere, evocandis urbium obsessa- ejus vere violatur, verba tauien in
rum praesidibus Diis, aliisque simili- speciem videntur servari : veluti cum
LIFJ. I. CAP. 25. 245
prior non deficict. Si prior defexit' ' publico consilio, dolo

malo ;' tu illo die, Jupiter,4^ ° populum Romanum sic
ferito, ut ego hunc porcum hie hodie feriam : tantoque
magis ferito, quanto magis potes pollesque.' Id ubi dixit,
porcum saxo silice percussit.P Sua item carraina Albani
suumque jusjurandum per suum dictatorem Suosque saccr-
dotes peregerunt.
25. Foedere icto, trigeraini, sicut convenerat, arma capi-
unt. Cum sui utrosque adhortarentur, '
Deos patrios, pa-
triam ac parentes, quicquid civium domi, quicquid in exer-
citu sit, illornm tunc arma, illorum intueri manus :' feroces
et suopte ingenio, et pleni adhortantium vocibus, in me-
5
dium inter duas acies procedunt. Consederant utrimque

pro castris duo exercitus, periculi magis pra3sentis, quam
' Si ante defecerit.
Mss. et Edd. pliirimi.— 4 Vid. inf. et Not. Var.
NOTiE
Andrii in dies quindecim indiicias x. '
Silicem tenebant juiaturi per
cum hostibus pact), noctn hostilia Jovem haec verba dicentes : si 8cien.s
fecerunt, quasi de nocfibus niiiil cm- frillo; turn me Uiespiter salva iirbe,
nine cautum fuisset. arceqne, bonis cjiciat, ut ego hunc
" Publico consilio, dolo malo^ Si quid lapidem.' Est autem apud Livium
peccatuni a privatis fuerit, aut etiam dulo malo idem quod si sciens fallo: at
si quippiam quod videatur in detri- vero Diespiter dictus est Jupiter,
mentum foederatotum vergere, pub- quasi diei pater, ut ait Vario. Vide
lice, non tanien data opera, fiat ; non Tuineb. lib. vir. c. 17. Adveis.
ideo statini ruptum censetur foedus. P Porcum saxo silice percussit^ Plu-
Sed si quid publica auctoritate, et ribus Diis fabulosa antiquitas por-
consulto adversiis fcederis leges pec cum mactavit. Inprimis autem Jovi
cetur; aut si quod privatim pecca- in feriendo fcedere porcus silice occi-
turn est, non emendetiir. debatur quod ex Livio hie, et libro
;
° Tu [turn'} illo die, Jupiter'] Mureti etiam ix. elicimus. At Suetonius non
codex, turn tu illo die : veteres libri porcum, se<l porcam mactari solitam
plerique, turn ille dies Jupiter. Vari- tradit. Sed nomine porci veniunl
antibus libris Rbenanus scribendum mas et f«niina: vere tamen porca
censebat. Turn die Jupiter, quasi dive fa?mina in sacris raactabatur. Hinc
Jupiter. Veteres eniui Diumpvo Deo foedus ferire, percutere, icere dixe-
dicebant, ut Dium Fidiuni. At Sigo- runt, a percnssa scilicet, sive icta
nius conjicit legendum turn ille Dies- sue : quo alludit Virgilius lib. vi. /En.
piter. Erat enim ha'c solennis et an- * posito certamine reges Stabant, et
tiquissima formula, teste Festo lib. ca2sa jungebant foedera porca.'
24G T. Livii
curae, expertes. Quippc imperium agebatur, in tarn pauco-

rum virtu te atque fortuua positum. Itaque ergo erecti sus-
pensique in minime gratum spectaculum animo intenduntur.'
Datur signum infestisque armis, velut acies, terni juvenes,
;
magnorum exercituum animos gerentes, concurrunt nee :
his, nee illis periculum suum publicum imperium servi- ;
tinmque obversatur animo, futuraque ea deinde patriae for-

tuna, quam ipsi fecissent. Ut primo statim concursu in-
crepuere arma, micantesque fulsere gladii, horror ingens
spectantes perstringit : et, neutro inclinata spe, torpebat
vox spiritusque." Consertis deinde manibus, cum jam non
raotus tantum corporum, agitatioque anceps telorum ar-
morumque, sed vulnera quoque et sanguis spectaculo es-
sent duo Romani, super alium
; alius, vulneratis tribus Al-
banis, exspirantes corruerunt. Ad quorum casum cum
conclamasset gaudio Albanus exercitus, Romanas legiones
jam spes tota, nondum tamen cura, deseruerat,'' exanimes
vice ^ unius,' quern tres Curiatii circumsteterant. Forte is
' Excilati et dubii exercitus umbo advertunt animum ad certaminis haudqua-

quam jucxindum spectaculum.
" Spe neutram in partem vergente, vox spectantium et ariheliliis premebatw.
6 Al.etferoces.—6 Maleb.it J. F. Gionov. fjcf/n.— 7 Redit Edd. a Modio
NOTyE
<J Jam spes tota, nondum tamen cu- ^ Exanimes vice urmis'] Gronovius
ra, deseruerat'] Ut de impossibilibus legendum putat vicem unius, ut lib.
nemo saniis deliberat, quia inutilis viii. ' suani vicem magis anxios,
omnis de illis consultatio ; ita rerum quam ejus cui auxilium a se peteba-
omnino desperataiuni cura penitus tur,' &c. sed quanivis saepius vicem
abjici solet, ac debet si quidem
; dicanius, cum soitem alicujus intelli-
frustra adhiberetur. Lubens igitur giraus, vice autem utamur magis pro
vocabulum tota deleverim nisi for- : loco et munere altevius :id tamen
te cura non pro studio ac diligentia, non est perpetuum. Hie certe vice
sed pro angore aoimi, accipiatur. unius malim, quam vicem uiiius, exani-
Verum quoque redundabit adver-
sic mes pro eo quod est consternati ob
h'mm nondum, quandoquidem Lie do- sortcm superstitis Horatii. Vox eniui
lor ex certa servitute apud Romanos exanimis et exanimatus facilius cum
augendus potius fuisse videtur, quam ablativo jungilur ut apud Cicer. pro
:
eximendus tempore, (nisi admodum Milone n. 62. ' Nulla conscientia ex.
longo.) animatus.'
LIB. I. CAP. 25. 247
integer fuit/ ut universis solus nequaquam par, sic adver-
sus singulos ferox. Ergo, ut segrcgaret pugnam corum,^
capessit fugam, ita ratus secuturos, ut quemque vulnere
affectum corpus sineret.' Jam aliquantum spatii ex eo lo-
co, ubi pugnatum est, aufugerat, cum respiciens videt
magnis intervallis sequentes unum baud procul ab sese
:
abesse. In eum magno impetu rediit 7 et dum Albanus :
exercitus inclaraat Curiatiis, uti^ opem ferant fratri, jam

Horatius, caeso hoste victor, secundara pugnam petebat.
Tum clamore, qualis ex insperato faventium solet, Romani
adjuvant railitem suum : et ille defungi praslio festinat.
Prius itaque, quam nee procul aberat, consequi
alter, qui
posset, et alterum Curiatium conficit. Jamque, eequato
Marte, singuli supererant j sed nee spe, nee viribus pares.
Alterum, intactum ferro corpus et geminata victoria, fero-
cem in certamen tertium dabant:"' alter, fessum vulnere,
fessum cursu trahens corpus, victusque fratrum ante se
strage, victori objicitur hosti.* Nee illud praslium fuit. Ro-
manus exultans, * Duos,' inquit, * fratrum manibus dedi
tertium causae belli hujusce," ut Romanus Albano iraperet,
dabo.' Male sustinenti arma gladium superne jugulo defi-
" Non vulneratus erat. v Ut separatbn cum unoqiioque illorum dindcaret.

' Prout cuique permitteret corpus debilitatum vulneribus,
" Audaciurem ad tertiam pugnam dua res efficiebant : corpus nempe sine vul'
were, ac victoria duplex,
ad Drak.— 8 Ut Gronov. Doujat. Cievier.— 9 Vett. lib. propius. Vid. inf. et
NOTiE
^ In certamen tertium dabanti Hy- Albani ; sed propter imperium. Nee
pallage nam revera ipse Horatius
: facile intellexeris qnid siguificent
intactum corpus et geminam victo- liasc, tertium causam belli dabo. Recte
riam afFerebat ad tertium boc certa- itaque correxit Gronovius, tertium
"len. caus(B belli hujusce, ut sensus sit, pri-
' Victori objicitur hosli]Huic per- ores duos Curiatios singulorum fra-
similis historia ex Demarati 2. rerum truniManibus inferias dedi; tertium
Arcadicarum lib. refertur a Plutarcho hunc impendam in causam belli, qu*
32. cap. parallel. est uter populus imperet : tertius
" Tertium causa belli hujusce} Lege- caesus efficiet ut causam obtineani
batur antea caMsa>«. Verum non prop- Romani.
ter Curiatium bellabant Romani et \
I
248 T. LI VI
git: jacentem spoliat. Roraani ovantes ac gratulantes Ho-

ratium accipiunt; eo raajore cum gaudio, quo prope 9 me-
tuni res fuerat/ Ad sepulturam inde suorum nequaquam
paribus animis vertuntur ; quippe imperio alteri aucti, al-
teri ditionis alienae I'acti. Sepulcra extant, quo quisque
loco cecidit. Duo Romana uno loco propius Albam, tria
Albana Romam versus ; sed distantia locis, et ut *° pugna-

tura est.
26. Priusquam inde digrederentur, roganti Metto, ex foe-
dere icto quid iraperaret, imperat Tullus, utijuventutem in

arrais habeat : usurum se eorum opera, si bellum cum Vei-
entibus foret. Ita exercitus indedomos abducti. Princeps
Horatius ibat/ trigemina" spolia prae se gerens: cui soror
virgo, quae desponsa'* uni ex Curiatiis fuerat, obvia ante
portara Capenam ^ fuit: cognitoque super humeros fratris
paludamento sponsi/ quod ipsa confecerat, solvit crines,*'
Not, Var.— 10 Ut et Edd. a Basil. 1635. ad Crevier.

11 Tergemina Edd. ante Drak. — 12 ' Plerique ^desponsata minus recte.'
NOT^
'^
Quo prope [propius] metum res fu- ob lionorem victorias in uibem legrc-
erat] Non paiici codices Mss. cum diebatiir, et ceteros anteibat.
priscis editionibus prope metum, quod ^ Ante portam Capenam] Porta ui-
Gronovio placet, idqiie ut intelliga- bis qua ibatur ad oppidum Capenam,
tur, dividi jubet majore in magis mag- ex eo dicebatur Capena ; hodie porta
no, ut ad praspositionem subau-
/>ro/)e Santi Sebastiani.
diri etiani possit magis. Sic Tacitus » Paludamento sponsil Nomen pa-
Annal. vi. 'Tanto acceptius in vul- hidamenli inde Varro deducit lib. vi.
gum, quanto modicus privatis Epdifi- de Ling. Lat. quod eo induti conspi-
cationibns;' id est, tanto magis ac- ciuntur et fiunt palam. Paludamenta
ceptum, quanto ille modicus. Alia autem ex eodeni, ct Festo lib. xvi.
ex eodem Tacito et Seneca exeinpla dicuntur omnia militaria insignia et
Gronovius adducit. Verum non sem- brnamenta. Nonius cap. 14. pro veste
per Livio cum iilis convenit in forma militari accipit, quae post Clilamys
loquendi et planius erit eo majore
; appellata : qua significatione hie su-
cum gaudio, quo propius metum resfue- mit Livius. Proprie tamen, auctore
rat : (siquidem ita sciiptuni habet Isidore lib; xix. Origin, c. 24. post
vetus liber, ut Sigonius testatur :) id Tranquiilum in Caes^re, paludamen-
est, quo magis metui vicina res fue- tum erat pallium bellicum imperato-
rat, propiusque accesserat ad imperii rum, cocco purpuraque et auro dis-
amitteiidipericnluni. tiuctum.
y Princeps Horatius ibat] I'rimus ^ Solvit crines] Ut in dolore ct luc-
LIU. J. CAP, 26. 249
et flebiliter nomine sponsum mortuum ' appcllat. Movct

fcroci juvcni anirnum comploratio sororis in victoria sua
tantoque gaudio publico. Stricto itaque gladio, simul ver-
bis incrcpans, transfigit puellam. * Abi hinc
cum imma-
turo amore* ad sponsum,' inquit, ' oblita fratrum mortuo-
tum vivique, Sic eat/ quaecumque Romana
oblita patricC.
lugebit hostem.''' Atrox visum id facinus Patribus plc-
'^
bique sed recens meritum facto obstabat.^ Tamen rap-

:
tus in jus ad regem.^* Rex, ne ipse tam tristis ingratique

ad vulgus judicii, aut, secundum judicium,'^ supplicii auc-
tor esset, concilio populi advocato, ' Duumviros,'° inquit,
* Amoi'e intempestifo.
' Ita pcrcat.
<*
Judicii apud populum odiosi, et supplicii post sententiam sumendi.
Slroth. — 13 ' Vett. libb. qucccutique Romanum lugebit hoslem. placet.' Sigon. —
NOTiE
tu mos est, quemadmodiim apnd O- f
Raptus in jus ad regem'] Sumitur
vid. lib. I. Tiist. eleg. 3. ' Ilia etiam bic jus tigurate pro loco ubi jus red-
ante lares spaisis prostrata capillis.' ditur. Hoc primuni Romze de par-
Sic et supra Sabinae, cap. 13. ricidio capitale judicium fuit.
Flebiliter sponsum mortuuni] Ejus

<= * A. U. C. 92.
oiationeni qua in fratrem cum indig- s Plura fuere Duum-
Duumviros'\
natione invebitur, fratrisque irati non virorum genera. Hi sunt Duumviri
improbabile oinnino responsum, vide Capifales, qui in id extra ordinem
apud Dionys. creal)antur, ut de perduellione above
QucEcumque Romana lugebit ftos-
**
crimine cognoscerent, quod in causa
tem'\ Vulgati libri qucccumque Roma- M, Manlii factum lib. vi. c. 20. vide-
vum: quod, quamvis Sigonio probetur, bimus. Neque enim ordinarii eam in
vix Latinum est, Romanum hostem, rem magistratus erant. Alias creali
Ytro hoste Romanorum : et quae exem- hac de causa Quaestores parricidii,
pla illam loquendi forniam probare ac Triumviri rerum capitalium, ut
videbantur, omnia corrupta esse os- babemus ex Pomponio Jurisconsulto
tenditGronov.ideoque Rhenanum se- lib. II. de Orig. Jur. § 23. et 30. Con-
qnitur, cui placet qucecumque Romana, sulatu tamen Ciceronis, cum C. Ra-
nt in Borbetomagensi aliisqne scriptis birius manu sua Saturninum Tribn-
melioris notae codicibus legitur. num plebis necasset. Duumviri creati
Recens meritum facto obstabati De-
^'
sunt a praetore, C. et L. Caesares, qui
cus recens praBclarae victoriae, qua de ejus perduellione jiidicarent a ;
Horatius optinie de populo meritus quibus ille damnatus, provocavit ad

fuerat, retundebat, nt ita dicani, atro populum, et, defendente consule, cu-
citatem capitalis facinoris, occisae sci- jus orationem babenins, absolutus est,
licet sororis. nt Dion Cassias memorat.
Delpk. et Var. Clas. Livius. X
250 T. LlVIl
* qui Horatio perduellionera judicent,^ secundum legem '
facio.' Lex horrendi carminis ^ erat '+ ' Duumviri per :
duellionem judiceut. Si a Duumviris provocarit,' provo-

catione certato :' si vincent,'" caput obnubito :''
infelici ar-
* Persequatur appellationem reus.
1 Vulg. lex horrendi criminis erat. — 15 * Suspicari possis abiindare ret ea
NOT^
•>
Horatio . . .judicenf] Sic 1. xxxvi. quod erat delictum, a magistratu vin-
' Sempronius perdiiellionis se judi- dicaudum erat: quasi sic Horatius
care Cn. Fulvio dixit;' iibi *judi- non solum parricidium, sed quodam-
care alicui' antiquo more dictum est, modo majestatis crimen admiseril.
Greecornm quodammodo imitatione, Horatio perduellionem judicent] Hoc
qui Kplveiv (quod proprie significat est, qui judicent, in causa Horatii,
'judicare') dicunt pro diem dicere. an sit instar perduellis, seu hostis,
Hie paiiter Hellenismus est, quo habendus, ac proinde occiilendus.
daudi casus pro genitivo ponitur : nt Perduellionis crimen tunc dicebatur
sit Horatii perduellionemjudicent. Ne- quodvis flagitium cui pcena capitis,
que vero de dicenda die, sed de judi- quasi facto cuipiam bostili, imposita
cando agitur, Hinc liquet judicare erat. Postea perdnellio dictum est
cum dativo jungi, etiam cum signifi- crimen majestatis. Glossae Veteres:
cat jus dicere alicui, ejus causam ' Perduelliones,
ol Karh, rod îinov rwv
eognoscere, ilium condemnare qua : 'P!vfj.al(tiv PovXevSnevoi ^ Kara âatXicov.'

forma loquendi utitur vulgata in psal- Vide et G. I. Vossium in Etyraol. ad
tnis, non semcl. vocem '
belliim.' J. Clericus.
Perduellionem] Perduellis apud an- ' Secundum legem'\ Leges in genere
tiques dicebatur, quem postea hos- dixit Dionysius, quae nemini quen-
teni vocarunt : hodie perduellis, sen quam indemnatum occidere permit-
perduellionis reus proprie habetur, tunt. Glareanus a Romulo latam ex-
qui hostili auimo adversus rempubli- isliniat: Velcurio inter Numje insti-
cau), vel principem, animatus est. tuta legesque vigesimo primo loco
Ejusmodi autem criminis reum ideo recenset, homicidium capite punien-
esse actum Horatium censet Paul. dum, et caedem civis pro parricidio
Manut. quod Numa parricidium quod- babendam.
vis in cognates aut affines voluerit es- ''
Horrendi carjninis^ Carmen ap-
se perduellioneni. Sigenius autem pellat concepta ilia legis verba, Duum-
non aliam ejus rei causam afferri pos- viri perduellionemjudicent, quemadmo-
se putat, quam quod Horatius in cendum accipi bee nomen jam obser-
spectu regis, vel populi Romani, ho- vavi.
minem interfecerit, quo facto civita- 'Si a Duumviris provocarit] Reus
tisimnainuta majestas videbatur. Vel- ad populum.
curio perduellionem idcirco did vult, ™ Si Vincent] Duumviri apud po-
quod contra Remp. heec ca^des facta pulum, qui eorum sententiam confir-
esset, Horatio supplicium privata maverit.
auctoritate irrogante sorori ; cujus si " Caput obnubito] Caput damnati
LIB. r. CAP. 2G. 251
bori-^ restc suspendito : verberato'' vel intra pomoerium/

vel extra pomoerium.' Hac lege duumviri crcati, qui se
absolvere non rebantur ea legCj'^ ne innoxium quidem,
posse. '*^ 1 Cum
condemnassent ; turn alter '7 ex his, * P.
Horati, perduellionemjudico,'? inquit. 'I, lictor, col-
tibi
liga manus.' Accesserat lictor, injiciebatque laqueura.

Turn Horatius, auctore Tullo, clemente legis interprete, ^
*
Provoco,' inquit. Ita de provocatione '^
certatum ^
ad
populum est. Moti homines sunt in eo judicio, maxime P.
Horatio patre proclamante, se filiara jure caesam judicare. *
f Ad stipiteyn.
f Ascribo tibi crimen majestatis, te pronuntio reum parricidii.
—
F. Gronov. IC Onines edd. penes nos minorem distinctionem ha-
Itge.' J.
—
bent post /wsse. 17 Malit Rupert. Cum condemnasse7it evm vel rew/n, alter,
S^c. — —
18 Quidara legunt ita vel itaque provocatione, 19 Conj. Rupert, incedere.
NOTiE
vela, aiit obtege, per Lictorem tu qui reum confessum, convictumque, par-
damnasti. Obnubere anteni et nubere ricidii damnare, nulla distinctione
veins verbuin (unde nubes, et nup- admissa, jure, an injuria id fecissel.
•
tiie) pro eo quod est tegere, velare. Clemente legis interpreted Inter-
" Verberato'] Soiites, sive securi pretem dicit, quod velut internun-
percutiendi, sive snspendio, aut quo tium egerit inter reum et legem, mo-
alio suppllcio nocandi, virgis prius nito Horatio quid per eam liceret.
caedebantnr more Romano. Alioqui nihil hie opus interpretatione,
p Vel intra pojnoerium'] Non frustra quasi in re dnbia, cum lex ipsa pro-
liaec quod nonnulla essent,
adjecta : vocare periiiitteret.
quae intra urbem non poterant rite ' Ita de provocatione certatumi Fce-
peragi. dum hie arguit mendum
Tanaq. Fa-
1 Ne innoxium quidem, possel Quid- ber, et quia paulo ante dictum est,
lii absolvere possent, si judices crea- provocatione certato, vult Iiic quoquc
ti ? Aut quomodo innoxius esse pote- legi, Itaque provocatione certatum, de-
rat Horatius, qui indemnatze sorori leta praepositione.At mihi retinenda
necem palam intulerat? Poterat lilc videtur lectio vulgaris, cujus alium
quidem innoxius haberi, si soror jure sensum esse posse fatetur Faber : ut
caesa judicaretur. Sed Duumviri sic voluerit Auctor, post vel propter pro-
legem interpretabautur, quasi ex ea vocationem Horatii, certatum fuisse
non de jure, sed de facto cognoscen- apnd populum in comitiis inter ipsnm
di potestatem accepissent idque dun- : et Duumviros a quibus appellaverat.
taxat judicare deberent, an perduel- Atqne hoc primum est capitalc po-
lionis, sive quod aliud atrox et per- puli judicium.
duellioni non dispar, crimen conimis- ' Filiamjure ctesam'\ Patris prasjn-
sum esset ; et sic, iit ait Gruterus, dicium maximi ponderis fiiit, turn ex
252 T, Livii
Ni ita esset, patrio jure " in filium animadversurum fuisse.

Orabat deinde, ne se, quem paulo ante cum egregia stirpe
conspexissent, orbum liberis facerent. Inter haec senex,
juvenem araplexus, spolia Curiatiorura fixa eo loco, qui
nunc Pila Horatia " appellatur, ostentans, ' Hunccine,' aie-
bat, * quem modo decoratum ovantemque victoria inceden-
tem '9 vidistis, Quirites, eum sub furca vinctura inter ver-
bera et cruciatus videre potestis? quod vix Albanorum
oculi tam deforme spectaculum ferre possent. I, lictor,
colliga raanus/ quae paulo ante armatae imperium populo

Romano pepererunt. I, caput obnube liberatoris ^° urbis hu-
jus : arbori infelici suspende : verbera, vel intra pomoerium,
modo inter illam hostium
pilam vel extra
* ^ et spolia ;
pomoerium, modo intra^ sepulcra Curiatiorum. Quo enim

ducere hunc juvenem potestis, ubi non sua decora eum a
tanta foeditate supplicii vindicent ? Non tulit populus '
nee patris lacrymas, nee ipsius parem in omni periculo

animum absolveruntque admiratione magis virtutis," quam
:
jure causae. Itaque, ut caedes manifesta aliquo taraen pia-
—20 Idem conj. liberatori. — 1 Vulg. iriter ilia pila. —2 '

Inter. Intra Edd. om-
NOTiE
jure patriae potcstatis; turn quod qui Sed spoliis vetnstate consumtis, co-
vindex esse debuerat filia;, csedem lunieila remans! t ad tempus Halicar-
ejiis probabat. nassei, posita in angulo a quo altera
" Patrio jure} Patria potestas, qua fori basilica incipiebat.
parentibus jus vitas ac necis in iibe- y /, Lictor, colliga inanus'] Repetun-
ros erat, licet duodecim tabulis san- tur ad invidiam verba Duumviri ju-
cita, tamen vetustior erat his legi- bentis de more vinciri nocentem, de
bus apud Romanes, a Romulo nempe quo suuiendum esset supplicium.
constituta. Neque jus illud parenti- ^ Inter illam pilam [inter ilia pila]
bus ademtnra a Numa quamvis post : Nee pilum in ueutro genere pro co-
permissas filio a patre nuptias, qui- lumna alibi facile occurrit: et Diony-
bus uxorem sacrorura bonorumque sius unius tantum pilae HoratijE me-
imposterum participem erat habitu- minit. Quid si inter ilia piles spolia
Ills, jus filium deinde vendendi abs- hostium? id est, ad vel juxta ilia spo-
tulisse patri perhibeatur a Diony- lia hostium affixa pilae.
îo ; qui de hac re tota late disserit * Admiratione magis virtutis'] Inge-
lib, n. niose Floras ' Citavere leges nefas :
:
" Pila Horatia'] Columella fuit, cui sed abstnlit virtus parricidam, et fa-
affixa fucrunt Curiatiorum spolia. cinus intra gloriam fuit.'
LIB. I. CAP. 27. 253
culo lueretur, irapcratum patri,'' ut ' filium cxpiaret pe-
cunia publica. quibusdani piaciilarlbus sacrificiis

Is,
factis, quae deinde genti Horatiae tradita sunt, transmisso
per viam tigillo, capite adoperto, velut sub jugum*^ misit

juvenem. Id hodie quoquc* publice semper refectura
manet. Sororium tigillum "*
vocant. Horatiae sepul-
crum,^ quo loco corruerat iota, constructum est saxo qua-
drate.
27. Nee diu pax Albana* mansit.
Invidia vulgi,*^ quod
tribus commissa fuerit,'' vanum
militibus fortuna publica
ingenium dictatoris corrupit ;* et, quoniam recta consilia
baud bene evenerant, pravis reconciliare popularium animos
coepit. Igitur, ut prius in bello pacem, sic in pace bellum
''
Albanorum cum Romanis fadus.
nes prater Crevicr.' Stroth.—i Ul del. Edd. a Gnit. ad Drak.—4 J. F.

Gronov. et Diik.nialebant li. I. et v. 27. pr. Iiodieque.
NOT^
''
Imperatum patri] Ha;c jussu regis •^
Sororium tigillum] Tignum illud
a Poiuificibiis cnrata Dionysiiis tra- sen lignum infixuni duobus adversis
dit : a quibiis posita; ara; duae, altera parietibus, una cum aris, adhue tem-
JiiDoni ciii jura Sororia Ciirae ; altera pore Augusti visebatur in Angiportu
Jano patrio nuniiui, ad quas Horatiae qui ducit a Cariuis ad Cyprium vi-
et Curiatiortim manes vocati. cum.
<=
Velut sub jugum] Cur ita ? Quia, ' HoraticB sepulcrum] Scribit Dio-
opinor, perduellis sive hostis pronun- nysius earn fuisse patris Horatii sive
tiatus a Duumviris fuerat Horatius duritieni in filiam, sive caritatem in
hostes vero devicti sub jugum mitti patriam, ut nee illius cadaver do-
solebant. Hoc itaque servitutis ex- mum referri, nee majorum monu-
teriiae imitamento, satisfactuni aliqua- mento inferri permiserit, aut solen-
teiius judicio Duumvirorum videri vo- nibus exequiis eam dignatus
sit sed :
luit Horatius pater.

Moris enim Ro- destitutam cura domestica, eo loco.
mani fuisse videtur, ut civi de cujus ubi confossa fuerat, lapidibus, glebis-
capite judicium erat perduellio ante que a pratereuntibus obrutam, quae
judicaretur, id est, perduellis sive prima ipsi scpultnra.
hostis patriae pronuntiaretur eoque : ^ Metii Dictatoris
Invidia vulgi]
nomine civium numero exemtus, at- Albani ingenium instabile perverti
que in peregrinitatem redactus, sup- se passum est, ob invidiam et odium,
plicio afficeretur. Nam de cive Ro- quo apud plebem suam laborabat, eo
roano capitale supplicium aliter su- quod totius populi sortem tribus Cu-
mere non licebat, queraadraodum Rae- riatiis commisisset.
vardus probat ad leges xii. tab. * A. U. C. 95,
254 T. Livii
quaerens, quia suae civitati animorum plus, quam viriuni,

cernebat esse, ad bellum palam atque ex edicto*ê gerun-
dum alios concitat populos : suis per speciem societatis
proditionem reservat. Fidenates, colonia Romana,'' Vei-
entibus sociis consilii assumtis, pacto transitionis Albano-
rum' ad bellum atque arraaincitantur. Cum Fidenag aperte
descissent, TuUus, Metto exercituque ejus ab Alba accito,
contra hostes ducit. Ubi Anienem transiit, ad confluentes
coUocat castra. Inter eum locum et Fidenas Veientium
exercitus Tiberim transierat. Hi et in acie prope flumen
tenuere dextrum cornu : in sinistro Fidenates propius
monies consistunt. Tullus adversus Veientem hostem di-
rigit suos Albanos contra legionem Fidenatium coUocat.
:
Albano non plus animi erat, quam fidei.' Nee manere ergo,
nee transire aperte ausus, sensim ad montes succedit. Inde,
ubi satis subisse sese ratus est, erigit totam aciera ;
* fluc-
tuansque animo, ut tereret tempus, ordines explicat. Con-
silium erat, qua fortuna rem daret, ea inclinare vires.' Mi-
raculo primo esse Romanis, qui proximi steterant, utnudari
latera sua sociorum digressu senserunt inde eques citato :
equo nuntiat regi, abire Albanos. Tullus in re trepida

duodecira vovit Salios, fanaque Pallori ac Pavori. Equi- *
tem/ clara increpans voce, ut hostes exaudirent, '

redire in
' Promissa Albanorum defectione a Romanis ud Fidenates et Veienies,

* Totum- exercUum in locum editum adducit.
' Copias suas in earn partem inclinare, cuiforsfaveret.
H Conjicit Baner.fuemt — 6 'Plane legenduni ex indicto, (quod

autfuisset.
NOT^
g Ex edicto] Edicta sunt jussa prin- quod illi pro illatis injuriis satisfacere
cipum, aut niagistratuuiu, publice detrectassent, et nihil sibi cum Ro-
proposita ut omnibus innotescant. nianis post mortem Romuli commune
An ex indicto, ut notetur ritus indi- esse declarassent. Dionys.
cendi solenniler belli ? • Aon plus nnimi erat, quam /idei]
''
Fidenates, colonia Romana'] Romu- Nee satis fidi Romanis erant Albani
luscoloniam Fidenas deduxerat post ad permanendum in porum societate:
tertium cum Fidenatibus bellum. nee animorum satis liabebant ad de-
Nam hie quartiim inchoatur, ad quod sciscendum aperte ab ipsis.
gereudum se comparaverat Tullus,
LIB. 1. CAP. 28. 255
praeliura' jubet: ' nihil trepidationc opus esse: suojussu

circuraduci Albanum cxcrcitum, ut Fidenatium nuda tcr-
ga invadant.' ^ Idem imperat/ ''
ut hastas equitcs cri-
gere jubeat. Id factum raagnae parti peditum Romano-

rum conspectura abcuntis Albani exeicitus intcrsepsit.
Qui viderant, quod ab rege auditum erat, rati,"' eo
id,
acrius pugnant. Terror ad liostes transit et audivcrant :
clara voce dictum, et magna pars Fidenatium, ut qui

coloni additi llomanis essent,' ' Latine sciebant. Itaque,
ne subito ex coUibus decursu Albanorum intercludercntur
ab oppido, terga vertunt. Instat Tullus, fusoque Fide-
natium comu, in Veientem, alieno pavore perculsum, fcro-
cior redit. Nee illi tulere impetum sed ab eftusa fuga :
flumen o])jectum a tergo arcebat. Quo postquam I'nga
inclinavit, alii, arma foede jactantes, in aquam caeci rue-

bant ; alii, dum cunctantur in ripis, inter fugae pugnaeque
consilium oppressi. Non alia ante Romana pugna atro-
cior fuit.
28. Tum Albanus exercitus, spectator certaminis, deduc-
tus in campos. Mettus Tullo devictos hostes gratulatur,'"
"• Qui Roinanorum conspexerant Albanorum discessum, persuasi verum esse
quod audierant a rege diet.
eliam conj. Doiijat. et Duk.)' Idem. Crevier. legit gerendum. 7 Vulg. in- —
vudat.—S Legendiim monet J. F. Groiiov. Inde imperat, vel Eidem impcrat.
—
Eidem imperat nialit Rupert. 9 Ut quels c. a. Romaniessent, conj. Tan. Faber.
Vid. inf. et Not. Var.
NOTiE
^ Idem imperat] Tullus equiti qui secntus fuerat, ct sibi attribufum ab
Albanorum discessum nuntiaverat. ro equitatum sub occasum Solis rc-
'
Qui culoni additi Romnnis essent] duxerat in rastra Romana. Tullus
Tan. Faber, ut queis coloni additi Ro- aulem intra Veientiuni Vallum usque
nmni essent. Forte verior scriptura ad piimam vigiliammansit, ubi post-
sensu eodem, ut qui coloni additi e quani, inqiiisitioiie ex captivorum no-
Romanis essent, id est, quorum pleri- bilissimis liabita, de Albanorum de-
que erant coloni Fidenas deduct! e fertioue, Metii aliorumque primatuui
numero civium Romanorum. eam in rem in consiliis certior fartus
n>
TuUo devictos hostes gratulatur] est ; inde nocte cum fidissi-
Urbem
rriu5, ut fidam Romanis operam se mis pioperat, convocatoque Senatu,
prspstare ostendercf, Melius fugien- cum ceteri, nc irritatis Albanis lios-
tes Fidenates acriter Tullijussu per- tium numerus augeretur, ancipitcs
256 T. Livii
contra Tullus Mettum benigne alloquitur. Quod l)ene ver-

tat, castra Albanos Romanis castris jungere jubet sacri- :
ficium lustrale diem posterum parat. Ubi illuxit, pa-

" in
ratis omnibus, ut assolet, vocari ad concionem utrumque
exercitum jubet. Preecones, ab extremo orsi, primes ex-
civere Albanos. Hi, novitate etiam rei moti, ut regem Ro-
manum concionantera audirent, proximi constitere. Ex
composito armata circumdatur Romana legio."° Centurio-
nibus datum negotium erat, ut sine mora imperia exeque-
rentur. Turn ita Tullus infit Romani, si unquam ante
:
*
alias ullo in bello fuit, quod primum Diis immortalibus gra-

tias ageretis, deinde vestrae ipsorum virtuti, hesternum id
praelium fuit.'° Dimicatum est enim non magis cum hos-
tibus, quam, quae dimicatio major atque" periculosior est,
cum proditione ac perfidia sociorum. Nam, ne vos falsa
opinio teneat, injussu meo Albani subiere ad montes nee :
imperium illud meum, sed consilium et imperii simulatio

fuit ;
P ut nee, vobis ignorantibus deseri vos, averteretur a
" Milites Romani circumfunduntur, et Albanos amiiunt.
10 Conj. Rupert, hestemo in pralio fuit. — 11 Ac Edd. ante Drak. — 12 Met'

NOTÊ
haererent ; ipse Albam dirncndani, statim edixit ut milites ad concionem,
civesque Romam transferendos cen- positis armis, convenirent: clam ni-
ne quid imposterum novate pos-
siiit, hilominus jussis fortissiniis suorum,
sent; ac rei exequendae rationem ut brevem gladiumsub vestibusaffer-
aperuit: turn facto secundum ejus rent. Dionys.
sententiam Senatusconsulto, in castra " Sacrificium lustraW] De hoc sa-
reversus ante lucem, M. Horatinm crificio infra c. 44.
Curiatiorum victorem cum copiis Al- ° Romana
Pro legionibns, le-
legio]
bam mittit. Turn Tribunos et Cen- gionem dixit plures enim
jam turn
:
turiones monet quid facto opus: ac fuere legiones, quarum et paulo post
paulo post adveniente gratulationis auctus ex ipsis Albanis numerus, c.
causa Metio, ab eo postulavit ut no- 30.
mina sibi scripta daret Albanorum p Sed consHiu77i .. .fuit] Sed menm
quorum niaxime egregia in praelio fuit stratagenia et commentum belli-
fnisset opera, quasi eos remuneratu- cum: cujusmodi astutiarum utilissi-
rus. Qua spe Melius fidissimos, et ma exempla collegerunt Polyaenus
secreti participes in tabella notatos Graece, Frontinus Latine.
obtulit, ut Tullus conjecerat. Hie
LIB. I. CAP. 28. 257
certamine animus ; et hostibus, circumveniri sc a tcrgo

ratis, terror ac fuga injiceretur. Nee ea culpa, quam arguo,
omnium Albanorum est. Ducera secuti sunt ut et vos,"^
:
si quo ego inde agmen declinare voluissem, fecissctis. Met-
tus ille est ductor itineris hujus,Mettus idem hujus machi-

nator belli, Mettus foederis Romani Albanique ruptor. Au-
deat deinde talia alius, nisi in hunc insigne jam documen-
tum mortalibus dedero.' Centuriones armati Mettum '*
circurasistunt. Rex cetera, ut orsus erat, peragit :

* Quod
bonum, faustum, felixque sit populo Romano ac mihi vo-
bisque, Albani ;
populum omnem Albanum Romam tradu-
cere in animo est ; civitatem dare plebi*/ primores in Pa-
tres legere unam urbem, unam rem publicara facere. Ut
;
ex uno quondam in duos populos divisa Albana res est, "*
sic nunc in unum redeat.' Ad haec Albana pubes, inermis

ab armatis septa, in variis voluntatibus,* communi tamen
metu cogente, silentium tenet. Turn TuUus : Mette Fuf- '
feti,' inquit, * si ipse discere posses fidem ac foedera ser-

vare, vivo tibi ea disciplina " a me adhibita esset. Nunc
quoniam tuum insanabile ingenium est, at tu tuo supplicio
doce humanum genus ea sancta credere," quae a te violata
sunt. Ut igitur paulo ante animum inter Fidenatem Ro-
manamque^ remancipitem gessisti, itajam corpus passim
distrahendura dabis.' Exinde, duabus admotis quadrigis,
" Ejus rei prcBcepta. p Inter Fidenatium et Romanorum partes.
<?<m del. Grnt. Gronov. Doujat. Addidit Drak. Vid. Not. Var.— 13 Vid.
NOT;E
1 Nee ea culpa . . omnium Albano-
. ma condita est, ex Albanis niaxiniam
rum] In socios tamen proditionis partem constans, et vere Albanorum
Tullus animadvertit. colonia.
"^
Civitatem dare plebi] Non tantum • In variis volu7it(iti I/US'] Cum aliis
civitatem in tribus et curias Romanas non displirerent oblatae a Tullo con-

ascitis Albanis se daturum promisit ditioues, plurcs siium patrizeque ca-
Hostiiius: sed et egenis praedia de sum vehemcuter dolerent.
publico divisurum, qua re laeti pleri- " Ea sancta credere'] Fidem neiDpe
que minus de Metio fuere soliciti. ac fredera jurejurando sancita.
* In duos populos] Cum scilicet Ro- " Admotis quadrigis] Hoc suppUcii
258 T. LIVII
in currusearum distentura illigat Mettum. Deinde in di-

versum iter equi concitati, lacerum in utroque curru cor-
pus, qua inhaeserant vinculis membra, portantes. Aver-
tere '^ ^ oranes a tanta foeditate spectaculi oculos. Pri-
mum ultimuraque apud Romanos illud supplicium
exempli^ parum memoris^ legum humanarum'* fuit. In
aliis gloriari licet, nulli gentium mitiores '^
placuisse poe-
nas.
29. Inter hsec jam praemissi Aibam '^ t erant equites, qui
Not. inf. — 14 Emendat Beatus Rbenanus Romanarum pro huTnanarum.
NOTyE
genus legiimis apnd Plutarchum par- us Aiictori convenit.
all. c. 13. inventiim esse ab Hercule, •*
Legum humanarum'} Rhenaniis
qui cum Pyrechmen Eiiboeae regain cogitanduni ait num scribi possit le-
bellum Bceotis inferentem vicisset, gum Romanarum : enim 'in
seqiiitur
eum pnllis eqiiinis alligavit, in duas &c. IdSigonionon
aliis gloriari licet,'
partes distraliendum. Melius Fuffe- placet quod turn a veteribus Mss.
:
tins prius flagris laceratus, longis de- turn a Varrone dissideat, qui ita scri-
inde loris, bine bracbiis ad alteram bit: Metium Fuffetium propter per-
'
bigam, vei quadrigam, inde pedibus fidiam interfecit, paene iniperiosius,

ad alteram revinctis, cum equos auri- quam humanius.' Potest et huma-
gse agerent in contraria, discerptus nas leges Aucfor infellexisse, non
raptatnsque est. tantum ad honiinem pcrlinentes, eed
> Portantes. Avertere [Portantes ad bumanitatem tempewatas.
avertere} Quidam sic distinguunt, ut <=
Mitiores] Crux tanien, aut e Tar-
vox portantes fioldl periodum, et sic peia rupe, post crudeles virgarum
supplendnm erit verbum, veluti visi flagrorumve laniatus, in praeceps de-
sunt ; vel potius concitati sunt. Alii jectio, non adeo mitia supplicia sunt,
continuate legunt, ut equi concitati, ut de eorum levitate gloriari opor-
4"t". membra portantes averterint omnes teat.
oculos. Qua ratione Glareanus raa- t Albam] Mendum hie erat in Gro-
vult omnium (niniirum oculos) quam novianis editionibus, quae babebant
omnes. Qua ratione si quis deleve- Albani. Data opera hoc a J. F. Gro-
rit nomen oculos, nihil ad sensum de- novio mutatum existimabam, cum in
esse comperiet. erratorum indice non extaret. Sed
2 Supplicium ... exempli] Exemplum res ipsa et alix editiones incuria tan-
hie sumi videtur pro modo rei agen- tum mendum hoc ejus ediiiones inse-
da in iis quse docuniento esse pos- disse ostendunt; quam sane doctis-
sunt. simo viroexprobrarenolim; quis enim
=*
Parum memoris] Id est, parum in lalihus non peccat? Hunianitatem
cm amis, non soli<iti ut ' imniemor ; omneni exuerunt, qui ejiisuiodi pec-
herbaruui quos est niirata juvenca.' cata viris doclls exprobraut. J. Cle-
Exemplo tribuit per hypallagen, ricus.
quod proprie exempli, sive facti illi-
LIB. I. CAP. 29. 259
multitudinem traduccrent Roraam. Legiones dcinde duc-

tae ad diruendam urbem. Quas ubi intra vere portas, non
quidem fiiit turaultus ille, nee pavor, qualis captarum esse
urbiumsolet; cum, effractis portis, stratisvc ariete rauris,
aut arce vi capta, clamor hostilis et cursus per urbem ar-
matorura omnia ferro flammaque miscet: sed silentium
triste ac tacita moestitia ita defixit omnium animos, ut, praj
metu obliti,'^ quid relinquerent, quid secum ferrent, dcfici-

ente consilio, rogitantesquc alii alios/ nunc in liminibus
starent, nunc errabundi domos suas, ultimum illud visuri,'7<i
pervagarentur. Ut vero jam equitum clamor exire jnben-
tium instabat, jam fragor tectorum, quae diruebantur, ulti-
mis urbis partibus audiebatur, pulvisque, ex distantibus
locis * ortus, velut nube inducta omnia impleverat raptim, ;
quibus quisque poterat, elatis/ cum larem ac peuates tccta-

que, in quibus natus quisque educatusque esset, relinquen-
tes exirent; jam continens agmen migrantium impleverat
vias: et conspectus aliorum niutua miseratione integrabat
lacrymas. Vocesque etiam miserabiles exaudiebantur
mulierura prascipue, cum obsessa ab arraatis templa augus-
ta praeterirent, ac velut captos relinquerent Deos. Egres-
sis urbem Albanis, Romanus passim publica privataque
1 Adeo mentes omnium obstupefecit et consternnr/it, ut ob timorcm ne cogitareni
quidem quce sibi relinquendave, quae asportanda essent: sed non suppelente conailio,
se invicem interroganies, quid facto opus, Sfc.
''
Propere elatis its qua quisque pulerat efferre.
15 MuUi Edd. Albani. —

IG ' Verba pra metu obliti parum apta nam paiilo :
ante dixit, non fuisse pavoiem, sed silenliiim ac nirestitiani : unde forsan
scripsit, prcB nioerore obliti.' Duk. ' An leg. pwne mentis (ut al. sue) obliti, vel
pcene mente alienati .... deficiente consilio, quid relinquerent,' Sfc. Rupert.
17 ' Forte Livius scripsit, ultimum illas visuri, vel ultimum vale dicturi.' Idem.
Vid. Not. Var.
NOT/E
d Ultimum illud visuri] Videtiir Mu- apud Cic. in ad Att. 46. ' ex eo hoc
retus tanquani ex veteribus legi vo- primiini 13.'
]imse, illas visuri. Sed scripti edili- ''
Pulvisque e.r distantibus locis] Ex
que ante alteram Sigonii editionem ruinis scilicet pbuiuni divcrsis in lo-
oonstanter habent ultimum illud quod ; cis aedificioium.
Gallice dixeris cette demicrc fois, ut
— '
260 T. LIVII
omnia tecta adaequat solo, unaque hora quadringcntorum

annorum opus/ quibus Alba steterat, excidio ac ruinis dedit.
Templis tameii Deum (ita enim edictum ab rege fiierat)
temperatum est.
30, Roma interim crescit Albae ruinis. Duplicatur ci-
vium numerus. Coelius additur urbi mons ; ^ * et, quo fre-
quentius habitaretur, eam sedem Tullus regioe capit/ ibi-

que habitavit.'^ Principes Albanorum in Patres, ut ea
quoque pars reipublicae cresceret, legit Tullios, Servilios,'^
IS Ibiqiie deinde habitavit Gronov. Campan. Doiijat. Crevier. all. lO'Julios

Gronov. [Uoiijat.] Crevier. forsan lectius nam et Dionysins 'Jiilios' non
:
* Tullios' nominat. Sed Mss. fere onines,in quibus et Vindob. Tullios.' Stroth.
' Julias Sigon. recte forsan : sed vulgata lect. firmatur auctoritate libroriim.'
NOTtE
Quadringentorum annorum CPUs']
f B Coelius additur urbi nions'] Mon-
Imnio fere qiiingentorum ex Diony- tem Querquetulanum, a Coelo sive
sio, apiid queni Alba dicitur quingen- Ceelio Vibenna Etrusco, qui Romulo
tos, minus tredecini, annos habitata; auxilium contra Sabinos tulerat, CiB-
triginta oppidorum Latinoruni ma- lius dictus est. Eum Albanis Tullo
ter, et semper gentis ejus princeps Hostilio liabitandi causa concessum,
fuisse; tandemque solo aequata a no- et prolato pomeerio moenibus ab eo-
vissima coloniarum siiarum, et ipsius dem clausum censet cum Dionysio
adhuc s?eculo deserta permansisse. Livius : quod Strabo Anco Marcio,
Ex quibus colligere est excidium Al- Tacitus Tarquinio Prisco ascribit.
bae in annum saltem 14. Tiilli Hos- Habet hie mons ab occidente Subur-
tilii a Dionysio conferri, qui erit Ur- ram et montem Palatinum, a sep-
bis ex ejusdem calculo annus 95. At temtrione Carinas, Coeliolum, sive
Livius, ut Tanaqu. Faber notat, Vir- minorem Ccelium, et Esquilias, no-
gilium sequitur, qui a condita Alba ad menque adhuc retinel de illius ap- :
Romulnm annos trecentos statuit, pellatione postea urbis regio secunda

*Hie jam tercentum,' &c. Sed Potita Coelimontium est appellata,
non statim ab Alba condita, neque » A. U. C. 96.
ad Romuli regnum, annos, ni fallor, Eam sedem Tullus regia capit^
''
computat sed a morte Ascanii ad

: Romulus regiam in Palatio sedem
Romulnm natum, et sic quoque nu- delegerat.Numa in foro Romano,
merum longe miuorem ponit, sed ro- Tullus nunc in Coelio collocavit :
tundum. Vide supra c. 3. et 4. prius enim Tullus in foro Romano

Unaque hora quadiingentorum anno- habitaverat.
rum, fifc] Parva fuit urbs, si una hora ' Tullios IJulios,] Servilios'] Eadem
dirui potuit ; sed est hyperbole in nomina habet Dioiiysius Ju-
lib. iir.
hisce omnibus. Contra quadringentos lios, Servilios, Geganios, Metilios,

annos dixit pro quingentis, nt liquet Curiatios, Quintilios, Claelios. Pro
ex chronologia Dionysiana, quam Juliis apud Nostrum Tullii erant.
vide. J. Clcricus. Sed correxit Sabellicus. Et vero
LI«. I. CAP. 30. 2G1
Quintios, Gcganios, Curiatios, Cloelios : templumque ordi-

iiiab se aucto curiam fecit,'' quae Hostilia usque ad patrum
nostrorum ajtatem appellata est, et, ut omnium ordinum
viribus aliquid ex novo populo adjiceretur, cquitum deccm
turmas ex Albanis legit. Legiones et veteres codem sup-
'
plemento explevit, et novas scripsit. Hac fiducia virium

Tullus Sabinis bellum indicit," genti ea tempestate secun-
dum Etruscos* opulentissimae viris armisque. Utrimquc
injuriae factas, ac res nequicquam erant repetitae. Tullus
ad Feroniae fanum " mercatu frequenti negotiatores Roma-
* Proxune post Etruscos,
NOT^
Tiillii Cornicniani fnere, non Albani. totidem, id est, deccm tricenarias
Quinciilios per c scribi iiotat ex lapi- turmas ex Albanis legit. De niimero
dibus Capitolinis Sigonius. equitum cujusqne turmee Lips, de mi-
' Templumque curiam fecit] Cu-
. . . lit. Rom. lib. II. c. 6.
riae generum sunt aliae ubi
duoruiii : n* Sabinis helium indicit] Sextumiioc
sacerdotes rem divinam curarent, ut contra Sabinos bellum fuit. Narran-
'Curiae veteres:' aliaj ubi Senatus dum hie erat bellum adversus Fide-
huraanas, ut ' Curia Hostilia,' quae nates, qui fusi et obsessi sese dedere
duplex fuit ; sic dicta, quod earn pri- coacti, Tullo triumphum pepererimt,
nius aedificaverit Hostilius Rex. Auc- ut memorat Halicarnass.
tor Varro lib. iv. de Ling. Lat. qui " Ad Feronia fanum'] Feroniam
locum prioris indicat addit enim : nympbam Campanife vorat Servins,
ante banc rostra fuisse, vetera scilicet qua; et Libertorum Dea est, et nemo-
in comitio posita, quae pars fori Ro- rum ; sive virgo, sive Jovis Anxuris
mani. Templum autem idcirco dici uxor. Cluver. trium Italiae locorum
banc curiam puto, quod inaugurata meminit,quibus a Luco, vel Fano Fe-
esset : quemadmodum et rostra, de ronice nomen. Primum inagroPome-
quibus Noster lib. viii. cap. 14. Alia tiao fuit apud Volscos, quod Diony-
curia Hostilia in monte Coelio fuit, Lacedtemonioruu) Lycurgi
sius refert
ubi nenipe posterior Hostilii Regia, severitatem fugientium fuisse colo-
quo loco nunc Ecclesia SS. Joannis niam. Hi enim agrum, ubi appu-
et Pauli, teste Marliano; a quo ter- lerunt,Feroniam dixere, quod eos
tiam fuisse omissam queritur Godele- per mare ferri contigisset templum- ;
vaeus,eam quae in foro ad templum que DivEe Feroniae construxere, cui

Pacis, cum sit eadem ac prima. vota fecerant. Oppidum hoc in via
Decem turmas] Turma,ex Varrone
' Appia, vix tribus Tarracina milliari-
et Festo, quasi fcrwm dicta est, e in busdistans, nomen adhuc ex Ferrario
« abcunte 'Quod ter dcni equites
: inlacxi proximo sewat, Lagodi Ferona.
ex tribus TribubusTatiensium, Ram- Alter locus in agro Tuscite Lunensi,
nium, et Lucerum fiebant.' Cum inter Macra;, et Ami ostia: nunc
autem sub Ronnilotrecenti equites in vu\go Piclra sanla. In agro quoque
legionem scripti essent, nunc Tullus Etruriae Capeuate sub uionle Palis-
262 T. Livii
nos comprehensos qucrcbatur: Sabini, suos prius in lucura

confugisse' ac Romaj retentos. Has causae belli fercban-
tiir. Sabini, baud parum raemores, et suarum virium par-
tem Roma) ab Tatio locatam, et Romanam rem nuper etiam
djectione populi Albani auctam, circumspicere et ipsi
externa auxilia. Etruria erat vicina, proximi Etruscorum
Veientes. Inde, ob residuas bellorum iras maximc solici-
tatis ad defectionem animis, voluntaries traxere. Et apud
vagos quosdam ex inopi plebe etiam merces valuit." Pub-
lico auxilio nullo adjuti sunt. Valuitque apud Veientes
(nam de ceteris minus mirum est) pacta cum Romulo*°
induciarum fides.° Cum bellum -utrimque summa ope pa-
rarent,' vertique in eo res videretur, utri prius arma infer-
rent,occupat TuUus in agrum Sabinura transire. Pugna
atrox ad sylvam Malitiosam ^ f fuit. Ubi et peditum qui-
' Perfugisse ad Asylum.

* Stipendium eff'ecit ut egeni ex plebe impellerentur ad arma.
Rupert. — 20 Ant Romano ant Tullo legendnm.' Slroth. Romano ronj. Dnk.
'
Tullo Peiiz. — Pararetur Edd. a Paris. 1573. ad Crevier. — 2 Al. Malijcusam.

1
NOTyE
cornm Soracte, ad Tiberim, tenipliim Valuit. .pacta cum Romulo induci-
.
Feroniae fuit, inclytnni divitiis, ubi arum fides] Atqui snb hoc ipso Tnllo
liodie Fiano. De hoc Livius, itemqne memorat Livins c. 27. et seq.
fractani
accipiendns Dionys. lib. in. cum ait, Aut ergo memoria hie euni fefellit,
fanuni esse quod Sabinis aeqne ac La- ut pntabat Henr. Glareaniis, aut re-
tinis sumnia religione colitnr, sacrnm novatas easdem inducias, post bel-
Deffi Ferouiae. Hie itaqne compre- lum, intelligit. Eaedein antein ha-
hensos a Sabinis negotiatores suos bentur, quia a Romulo coeperant.
Romaui querebantur. J. Clericus.
" Induciarum fides] Factae quidem p Ad
sylvam MaUtiosam] Alias Ma-
sab Romulo induciae in annos centum licusam. Sed Dlonysins habet sylvam
cum Veientibus sed, ut notatnm a
: KaKovpywv, id est, Malitiosorum. Ea
Glareano, eas hi jam ruperant supra circa Eretnm et Fidenas fuit in fini-
cap. 27. Potuerunt tamen Veientes bus Sabinorum. Hoc beilnni vix tri-
videri velleFidenatibus tantumsociis ennio confectum. Primo enim anno
suis opem tulisse, non bellum ipsi pugnatum est eequo Marte; deinde
sumsisse suo nomine: et instauratae, praelio ad Eretnm 107. stadiis ab
aut etiam iu longius tempus pro- Urbe commisso, cum Tullus Saturno
ductae inducias, ea lejje ne hostibus et Opi solennes ferias, Saliornniquc
Romanorum auxiliareutur. numerum duplicaturnra, vovisset..
LIB. I. CAP. 31. 2G3
dem roborc, cctcmra oquitatu aucto nuper, plurimum Ro-

mana acics valuit. Ab equitibus repcnte invectis turbati
ordines sunt Sabinoruin : nee pugna deinde illis^ constare,
nee fuga explicari sine magna caede potuit.
31. Devietis Sabinis,i* cum in magna gloria magnisquc
opibus regnum Tulli ac tota res Romana essct, nunliatum
regi Palribusque est, in monte Albano lapidibus pluisse.t ^
Quod cum credi vix posset, missis ad id visendum prodi-
giura, in conspcctu,' baud aliter quara cum grandinem venti
glomeratam in terras agunt, crebri cecidere coelo lapides.
Visi etiam audire vocem ingentem ex summi cacuminis
luco, ut patrio ritu sacra Albani ^ facerent, quae, velut Diis
quoque simul cum patria relictis, oblivioni dederant : etaut
Romana sacra susceperant, aut, fortunae, ut fit, obirati,
cultum reliquerant Deura. Romanis quoque ab eodem
prodigio novemdiale sacrum publice susceptum est ' seu
*
:
' Propter idem prodigium Romani pariter celebrarunt feslum 'Novemdiah.
—3 Vulg. ilia.
NOTiE
vergente jam die victores Romani jorem et duriorem solito grandinem
Sabiuonim castia expugnarunt, ter- male lapidem interpretati sunt, cum
tiumque triiimphavitTuUus, ac paiilo legerent ' saxeani grandinem' ceci-
post petentibiis Sabinis pax data. disse, nt in scriptore de bello Afri-
Sed ea statim fiacta, debellandi ad- cano c. 47. aut fraude jacti fundi ex
hiic fuerunt ad hauc sylvam Mali- occulto lapides, instar grandinis ca-
tiosam. dere visi. Pecuarii et sacerdotes
1 Devietis Sahinis] Secutum est fraudium ejusmodi auctores fnisse
bellumcum Latinis a Nostro preeter- videntur; quiailli pecudes suas faci-
missnm. Anno ab excidio Albae 15. le- lius vendebant, hi carnibus earum
gatis ad coloniasAlbanas missis, trans- epulabantur. Ubi multorum quippi-
isse ad Romanes Albanorum impe- am verum videri interest, nunquam
rium contendens Tiillus Hostilius desunt qui verum affirment, aliisque
postulavit ut imperata facerent; quod persuadeant. J. Ckricus.
Latini habito apud Ferentinum con- X A. U. C. 113.
cilio recnsarunt. Inde bellnni sine ^ In conspectu] Eorura qui missi
magna clade. Medullia tantum.quje, erant.
licet a tempore Romuli colonia Ro- « Patrio ritu Albani] Id sacrum AU
mana, ad Latinos defecerat, expug- banum Perionius 1. in. de Magistr.
nata, pax inter utrosque coaluit. Rom. vult appeilatum fnisse ferip.s
Dionys. Latinas, quod Latini omnes ab Al-
* A. U. Clio. banis essent oriundi ; vel eerie con-
i Lapidibus phdssel Aut poster! ma- junctum cum feriis Latiuis.

264 T. Livii
voce ccelesti ex Albano monte missa, (^nam id quoque tra-

seu haruspicum monitu. Mansit certe solenne, ut,
ditur,)
quandoque ^ idem prodigium nuntiaretur, ferias pernovem
''^
dies agerentur. Haud

multo post pestilentia laboratum
ita
est. Unde cum tamen ab
pigritia militandi oriretur, nulla
armis quies dabatur ab bellicose rege, salubriora etiam cre-
dente militice, quam domi, juvenum corpora esse donee ;
ipse quoque longinquo morbo ^ est implicitus. Tunc adeo

fracti simul cum corpore sunt spiritus illi feroces, ut, qui
nihil ante ratus esset minus regium, quam sacris dedere ani-
mum, repente omnibus magnis parvisque superstitionibus
obnoxius degeret, religionibusque etiam populum impleret.
Vulgo jam homines, eum statum rerum, qui sub Numa rege
fuerat, requirentes, unam opem aegris corporibus relictam,
si pax veniaque ab Diis irapetrata esset, credebant. Ipsum
legem, tradunt, volventem commentaries Numae,t cum ibi

quaedam occulta solennia sacrificia Jovi Elicio " facta inve-
nisset, operatum ^ his sacris se abdidisse : sed nou rite ini-
tum aut curatum id sacrum esse nee solum nullam ei obla- ;
tam coelestium speciem,** sed ira Jovis, solicitati prava

religione,* fulmine ictum ^ cum domo conflagrasse." Tullus
magna gloria belli regnavit annos duos et triginta.
y Quandocumque. Diuturna cegritudine.

^ " Deorum simulacrum.
* Cum irattis esset Jupiter, quod non eo ritu culluque, quo par erat, etocaretur.
4 ' Quandocunque Edd. ab Aid. ad Gronov. sed quandoque a Nostro sappius

pro quandocunque ponitur.' Strolh. 5 —
Bentleiiis putabat operuturuni, sed
'
recte supinum adhiberi, cum denotatur consilium aut finis, pro, w< opeiaretur,
satis notuni est.' Idem. —
6 \i\]g. fulmine ipsum.
fiOTIE
• Notemdialel Fiebant Diis sacra commentariis Numae invencrit, libri
per dies noveni continnos, duabus de vero sepulti ad religionum dissolu-
causis : aut ut defunctorum Manibus tionem facere viderentur. Vide et
parentarent, aut ut portentum ali- c. 32. J. Clericus.
quod expiarent. Haec vel a Pontifice " Elicio'] Vide supra cap. 20.
Jovi
Maximo, vel a Praetore urbano ex Fulmine ictum conJiagrasselAbsww-
^
Senatus decreto indicebantur. tus eslflammis cum uxore, totaque fa-

t Commeniarios Numee] lidem ftiisse milia. Alii domum ejus de corIo tactum
non videntur ac libri cum Numa se- conflagrasse aiunt, irato Deo
prop-
pulti. De quibiis 1. XL. cum Tullus ter negltclani sacrorum patiiorum
superstitiosos nescio quos ritus in curam. Alii Anci Marcii fraude ex-
LIB. I. CAP. 32. 265
Mortuo TuUo, res, ut institutum jam inde ab initio

32.
erat, ad Patrcs redierat: hiquc inlcrregem norainaverant.
Quo comitia habente, Ancum Marcium regem populus
creavit:* Patres fuere auctores. Numae Pompilii regis ne-
pos, filia ortus/ Aucus Marcius ^ erat qui, ut regnare coe- :
pit, et avitae gloria) memor, et quia proximura regnum,
cetera^ egregiura, ab una parte haud satis prosperum fue-

rat/ aut neglectis religiouibus, aut prave cultis ; longe ^ an-
tiquissimum^ ratus, sacra publica, ut ab Numa instituta
erant, facere; omnia ea ex commentariis regis pontificem^
inalbum relata proponere in publico jubet. Inde et civi-
''
bus otii cupidis, et finitimis civitatibus facta spes, in avi

mores atque instituta regem abiturum. Igitur Latini, cum
quibus, Tullo regnante, ictum foedus erat, sustulerant ani-
mos : et, cum incursionem in agrum Romanum fecissent,
repetentibus res Romanis superbe responsum reddunt de- ;
Regnum Hostilii proxime antecedens in ceteris prceclartim, hoc uno minus for-
•^
tttnatum fuisse, Sfc, '^

Descripla in tabula dealbata.
7 ' Al. ceteris perperam Livins enini fere semper sic loquitur in quarto
:
casn, omisso quoad, quod et optimus quisque Latiniis scriptor servat.' Slrolh.
— —
8 Longeque Edd. ante Crevier. 9 Addunt Maximum Edd. ab Aid. ad
NOTyE
tinctnm putnnt, qui domesticum quod- anctore Sex. Pompeio. Regnum au-
dam sacrificium parantcm, et ea de teni iniit Anrus ISIarcius Olymp. 35.
causa paiicis familiaribus comitatum, an. 2.Urb. Cond. 114.
una cum liberis oppresserit, atque * Longe antiquissimum'] Ita melius
injecto in acdes igne famam de ful- ex Gronovio, quam ut vulgo longeque

mine sparserit. autiquissimum, ne videantur tres esse
* A. U. C. 114. causae sacra publica ex commentariis
1 Auctor est Plntarchus
Filiaortus] Nunize exscripta proponendi per
in Numa
banc Pompiliam Anci ma- Pontlficem (C. iiempe Papirium)
treni, non ex Tatia, sed exalia Numee cum revera dnae tantuni sint, imita-
uxore natam. tio avi ob cultas religiones fortunati,
Ancus Marcius] Marmora Capito-
'•
et casus Hostilii ob eas negiectas.
liaa, et Graeci Marcium per c scri- Nam sacroium pnblicatio non causa
bunt, ut notat Gronov. Hinc corri- est rei gestae, sed ipsa res gesta. An-
gendiis idem Plutarchus in Coriolano tiqtiissimiim porro non vetustum boc
ubi TaTos legitur pro "Ajkos. Ancus loco signilicat, sed id quod ante alia
vero appellatur qui aduncum brachi- omnia curae est.
um habet, ut exporrigi non possit,
Delpk. et Var. Clas. Livius. Y
266 T. LIVII
sidem Romanum regem inter t sacella et aras acturum esse

regnum rati. Medium erat in Anco ingenium, et Nuraae, et
Romuli memor;^ et, praeterquam quod avi regno magis
necessarian! fuisse pacem credebat, cum in novo, tum feroci
populo etiam, quod illi contigisset otium, sine injuria id
;
se baud facile habiturum 'J tentari patientiam, et tentatam

coutemni ; teraporaque esse Tullo regi aptiora, quam Nu-
mae. Ut tamen, quoniam Numa in pace religiones institu-
isset,a se bellicae caerimoniae proderentur ; nee gererentur
solum, sed etiam indicerentur bella aliquo ritu jus ab anti- ;
qua gente vEquicolis,'° quod nunc fetiales habent,*^ de-

''
scripsit,* quo res repetuntur. Legatus, ubi ad fines eorum
* Indoles media, inter priorum ingenia ; et morum tarn Romuli, quam Numa
particeps.
f Pacem ilium perpetuam quce contigerat Numa se non facile oblinere posse,
nisi inJHriam a vicinis accipiendo.
Crevier. —
Vid. Not. Var. t Delph. superbe responsum ; addunt desidem R.
regem: inter, ^c. —
10 ' Pro ^quicolis, qnx est depravatio Graminaticoium,
NOT/E
''
Ab antiqua gente ^quicolis] JEqui- et potestatem sic breviter describif,
colcE vel Mqui, aliis EquicuH, popiili '
Belli, Pacis, Foederum, Induciarum,
fuere priscis Latinis, Sabinis, Mar- Oratores, Feciales, Judices duo sun-
sis, Hertiicis, Volscisque finitimi;no- to.' II. pro XX. ni fallor, scribuntur.
\o postea Latio contribiiti. Juris Ex eorum collegio, quoties cum hosti-
Fecialis auctores eos pleriqiie tra- bus agendum, oratores quaiuor de-
dunt ; voliintque ideo nonnulli ex eo ligebantur, quorum unus Pater Pa-
appellatos quod aequiiin colerent. tratus, de quo cap. 24. Non tamen
Ejns gentis rex Sertor Resiis juris aliter eis licebat fcedera sancire,
ejus inventor proditiir quanquam : quam auctoritate sunimi magistratus,
sunt qui Numam ab Ardeatibus hau- ac permissu popnli. Eamque in rem
sisse velint. fiebat Senatusconsultum, ' ut privos
c Fetiales habeyif] Feci ales tamen lapides silices, privasque verbenas
Roma habuerat a tempore Numee ex secum ferrent : uti preetor Romanus
Dionys. lib. ii. His usierant Ronia- his imperaret foedns ferirent: illi
ni sub Tullo Hostilio supra cap. 24. praetorem sagmina poscerent,' ut ex
Veruni ibi formula concipiendi foede- Nostro habemus hujiis libri cap. 24.
ris non indicendi belli.
refertur ; et lib. XXX. cap. 43. Porro, cum res
Hanc igitur juris Foecialis partem ab populijussurepetendze erant, unus ex
illis Ancus mutuatus sit oportet. Di- illorum quatuor Fecialium numero
ci videntur Foeciales a foedere facien- gramen cum terra evulsum ferebat,
do. Numero erant viginti. Ideoque Verbenarius idcirco appeliatus.
apud Cic. II. de leg. mendum irrep- * A. U. C. 117.
sisse suspicor, cum illorum officiuin
LIB. I. CAP. 32. 267
venit, undc res rcpctuntur, capite vclato filo (lanac vclamen

est)'"*Audi, Jupiter,' inquit,
* ' auditc, fines;' (cujus-
cumque gentis '* sunt, nominat) ' audiat
Fas. Ego sum
publicus nuntius populi Romani, juste pieqiie legatus ve-
nio, verbisquc meis fides sit.' Pcragit dcindc postulata.
Inde Jovera testcm facit: 'Si ego injuste impieque- illos
homines illasque res dedier nuntio populi Romani mihi ex-
posco, turn patriae compotem me nunquara siris '' esse.'*
Hccc, cum fines suprascandit, haec, quicumque ei primus
vir obvius fuerit, ha3c, portam ingrediens, ha^c, forum in-
gressus, paucis verbis carminis concipiendique jurisju-
randi mutatis,? peragit. Si non deduntur, quos '* exposcit,
diebus tribus et triginta (tot enim solennes sunt) peractis,
bellum ita indicit ' Audi, Jupiter, et tn, Juno, Quirine, Dii-
:
que omnes vosque terrestres, vosque inferni au-

coelestes,
dite. Ego vos
populum ilium,' (quicumque est, no-
testor,
minat) 'injustum esse, neque jus persolvere. Sed de istis
rebus in patria majores natu consulemus,'^ quo pacto jus
nostrum adipiscamur.' Cum his nuntius Romam ad con-
sulendum redit. Confestim rex his ferme verbis Patres
consulebat: ' Quarum rerura,^ litium, causarum condixit
s Mutatis aliquihus in formula pra/ationiSf seu orationis etjurisjurandi conceptis,

et solemiibus verbis interponendi. ''
Consuletur senatus.
leg. ^quiculis.' —
Rupert. 11 Al. capite velato, Jilum lana velamen est, Mss.
et principes cdd. Jilo lana velamen est. Vid. inf. et Not. Var. 12 ' Pro —
cujuscumqne gentis in cod. Voss. legitiir citjus gentis, et in Pal. cujusque g. for-
san recte.' Rupert. Idem notat J. F. Gronov. —
13 Sinas Edd. ante Diak.
NOTtE
** Filo (lance velamen est) [filolancB exenipla apnd Gronov. ex Plauto, et
velamen est} Ita Mss. et priniaB edi- Nostro lib. xxviii. cap. 28.
tiones. Alias FjZwm, perspiciia magis t Quariwi rerum, ad censes] Est
ifc.
coustructione: alioqni capite velato haec formula elliptica, quam ita sup-
Jileo: lan<B velamen est. Legatus ita- plendam putarim : Quarum rerum, li-
que filo caput veliitus, res sibi
lanae tium, causarum LEGES condixit pater
reddi clara voce poscebat, quas cla- patratus populi Romani Quiritium patri
rigatio dicta. Qua de retota Alex, patrato priscorum Latinorum, homini-
ab Alex. lib. v. cap. 3. busque priscis Latinis ; quus res dart,
« Nunquam siris [sinas"] esse] Vetus, Jieri, solvi oportuit, ET qtias res nee de-
nunquam siris esse, ^ro siveris ; cujus derunt,nec fccerwit, ncc solcerunt ; de
208 T. LIVII
pater patratus ^ populi Romani Quiritium patri patrato .
priscorum Latinorum hominibusque priscis Latinis, quas

res dari, fieri, solvi oportuit, quas res nee dederunt, nee
fecerunt, nee solverunt, die/ inquit ei, quem priraum sen-
tentiam rogabat, '
quid censes V Turn ille :
' Puro pioque
duello '
quaerendas censeo, itaque consentio, consciscoque.'
lude ordine alii rogabantur quandoque pars major eo- :
rum, qui aderant, in eandem sententiam ibat, bellum erat

consensu. '5 8 Fieri solitnm, ut fetialis hastam ferratam
aut sanguineam*" praeustam "^ ad fines eorura ferret, et, non
minus tribus puberibus praesentibus, diceret: *Quod po-
puli priscorum Latinorum hominesque '^ prisci Latini
ad versus populura Roraanum Quiritium fecerunt, delique-
runt, quod populus Romanus Quiritium bellum cum pris-
cis Latinis jussit esse, senatusque populi Romani Quiri-
tium censuit, consensit, conscivit, ut bellum cum priscis
Latinis fieret ; ob eam rem ego populusque Romanus po-
pulis priscorum Latinorum hominibusque priscis Latinis
bellum indico facioque.' Id ubi dixisset, hastam in fines
eorum emittebat. Hoc tum modo ab Latinis repetitae
res, ac bellum indictum : moremque eum posteri acce-
perunt.
33. Ancus, demandata cura sacrorum flaminibus sacer-
' Bellojusto et sancto.
—14 Dnk. legit qute. — 15 Crevier. e cod. Florent. conscnsum, quod et forte
legendiim notat Rupert. Interpunctioneni niajoreni post consensu tollunt
—
Edd. antiqq. 16 \a\g. sangiiineain aut prceustam. 17 A\. hominesve. —
NOTiE
IIS die quid censes. De condictione neni liicGronov. inseiit: utsit, quan-
legiim foederis facta a patre patrato do major pars ita senseraf, beliiim
vide c. 2-1. J. Clericus. erat, perinde ac si consensu omnium
f
Comlixit pater patratus] Id est, decretum asset. Quae sequunturno-
denuntiavit Fecialis, a rege vel ma- vas periodo assignat Fieri solitum
:
gistratu delectus populi Romani lega- vt Fecialis.

ttii. Est enim condicere solenni ritu ''
Hastam ferratam aut sanguineam]
denuntiare : verbum Jurisconsultis Aut e sanguineis frulicibus, aut data
uiitatiim. V. Turn. xxx. 29. opera cruentatam adhorrorem et ter-
s Helium erat consensu] Distinctio- rorem Turn. viii. 24.
;
LIH. I. CAP. 33. 2G9
dotibusquc aliis, exercitu novo conscripto profectus, PoU-

torium/ urbem Latinorum, vi cepit ;* seciitusquc morcm
regum priorum, (jui rem Ronianam anxerant hostibus in
civitatem accipiendis, multitudinem oinncni Romam tra-
duxit. Et, cum circa Palatium, sedem veternm Romano-
rum,'^ Sabini Capitolium atque arcem, Coeiium niontem
^
Albani implessent Aventinumt novae multitudini datum.

;
Additi codcm '9 '

baud itamulto post, Tellenis "'
Ficanaque"
captis, novi cives. Politorium inde rursus bcllo repetitum/°
quod vacuum occupaverant prisci Latini. Eaque causa
diruendae urbis ejus fuit Romanis,* ne hostium semper re-
ceptacubim esset. Postremo, omni bello Latino Medul-
liam" compulso,* aliquamdiu ibi Marie incerto, varia vic-
''
Tota vi beUi redacta circa 3Ieilulliam.
18 Veleres Romanprum Ed fl. ante Aid. veteres Romani lell. ante Drak.
—
19 Viilg. Additi eidem. 20 ' Forte delenclum rh rursus, vel leg. petitum.'
NOT^
' Politorium'] Cum iioc oppidnm num aliis adjecti; quod niagis con-
pleiuiiique conjungatiir cum Ficana gruit, ni fiillor, quam Additi eidem.
et Telleiia ; conjicit Cliivei ins in co- "' Tellenis] Tellena, vel in multitu-
dem tractu fiiissc, versus Solonium dinis nnmero TeUence, nobile quon-
cainpnm. Forte circa locum ubinunc dam Latinorinn opp. Dionys. inter
Falcognitna vecchia. Ficanam et Lannvium fuisse videtur;
* A. U. C. 119. Kirchero circa S. Abrocolo, in campi
^ Sedem veterum Romanorum [veteres Solonii finih.
Romani] Rlienan. exantiqua leciione, " Ficana] Ad viani Ostienscm fuit
sedem veterem Romanorum ; nt distin- secundum Tiberiin,undeciuioabUr be
pnatiir locus priiuorum civiuni ab as- niilliario : postea dictum '
Duilia
cititlorum sedibus. Sed nullum hie saxa' ex Festo. In colie, qui inille
veibum eiita quoregaturaccusativus passibus ultra diversoriuni Mala i'cde

sedem. Malim itaqiie, vulgari lectione situs, magua antiquorum adilicioruni
reteuta, sic Auctorem interpretari, vestigia servat.
nt velit veteres Romanos sedem, id t A. U. C. 123.
Palatinum, implevissc.
est, loca circa " Medidliam] Ab Albanis condita
t Aventinum] Inttllige, JHg-awj, nee fuerat in diibio Latinorum Sabino-
miraberis cum Glareauo, cur Livius runjque confinio trans Auiencni, non
genere neutro Aventinum dicat. J. procul Canina, Cauieria, Corniculo.
Clericus. In earn deditione captaui Romulus
'
Additi eodem] Placet haec Gro- coloniam deduxerat ut Dionysins;
novii lectio ex Florentine, additi eo- tradit initio indeque ortus

lib. v.
dem, i. in eundcni locum, in Aventi- Hostus Hostilius Tulli regis avus.
270 T. LIVII
toria/ pugnatum est: nam et urbs tuta munitionibus, prae-

sidioque firmata valiclo crat, et, castris in aperto positis,
aliquoties exercitus Latinus cominus cum Romanis signa
coatulerat. Ad ultimum, omnibus copiis connisus, Ancus
acie primum vincit: inde, ingenti praeda potitus/ Romam
redit, tum quoque multis millibus Latinorum in civitatem
acceptis; Palatio Aventinum, ad
quibus, ut jungeretur
Murcia3 p Janiculum quoque adjectum ;"" non
data3 sedes.
inopia loci, sed ne quando ea arx hostium esset. Id non
muro solum,' sed ctiam ob commoditatem itineris, ponte
,
sublicio/ tum primum in Tibcri^ facto,' conjungi uibi pla-
Kiipert. — 1 '
Varia victoria. Has voces rocte pro glossemate sive pro intei-
pretamento locutionis 3/ar<c jam Crevier. liabuit.' Docring. Glosse-
ijiccr/o
—
iiiaesse ceiiset et Rnpert.^ 2 Mss. omnes, teste J. F. Gronov. padn jxitens,
— 3 ' Forte excitlit cingi sive circumdari, vel cum Scliellero legeudnm noti wu-
NOT;E
p Ad 3Iurcici:] Sub moiite Avcnti- quod quasi janua Romanis esset, qua
no, qui Murcus aiitea vocabatur, sa- in agruiiiEtruscum transiient. Hunc
cellnm fuit, et area vetns Veneris Urbi adjecissc dicitur Ancus a Li-
Myrtese, a myrto sic cognominatae, vio: non quod Ponioerio inciuserit, id
quae post Murcia est appeliata, Pli- enim pluribus postea saeculis fac-
nio, Plutarcho, et Festo anctoribns. turn : sed quod, ne liostibnsaditum in
In XI. Urbis regione ponitur ab Au- Urbem daret, in quam ex eo despec-
relio Victore. Ab Murcia Venere tus ob ceisitudinem, eum mnnierit,
diversam putant Giraldus et Beroal- propriisque cinxerit nuiris. Hodie
dus socordiae Deam, quae Murcea, ex Montorio vocatur a flavis, et quasi au-
60 dicta quod murcidos, id est, seg- reis arenis.
nes supra modum, ac desides face- ^ Ponte sublicio] Ab antique verbo
ret. Huic contraria Dea Strenua, qua; licio, quod idem est ac connecto, dic-
strenuos reddere credebatur, cujus ta; sunt sublica, vel subliciap, pali,
nieminit D. Augustinus iv. de Civit. quibus in aquamdefixispontes incum-
Dei. Meminit et hujus Murciae Ter- bunt aut etiam lignese trabes ex
;
tuilianus de Spectacnlis, ubi marmo- quibus compinguntur. Hinc Pons '
mlegebatur: sed Turnebusilfa/coris snblicius' dictus. Eum mere ligneuni

scribendum monuit. fuisse, adeo ut nee ferri quicquani
1 Janiculum quoque adjectum] Jani- nectendis lignis immittere liceret,
cuius mons trans Tiberini, in xiv. Dionysius aliique tradunt ut nempe :
postea Urbis regione, a Jano appel- sola coutignalione compactus, facile

latur, (|ui in eo vel sepultus sit, vel tcm[)ore belli eximi posset. Postea
liabitaverit, ut Macrobius censet. Ab tamen /Einilius Lepidiis lapideum,
eadem origine fuit et Janiculum Cas- Antoninus pius maiiiioreimi fecere,
tellum eideni monti impositum. Fes- indilis nominibus suis. Vestigia ad-
tus tamen ex eo nomeu hoc derivat, hue visuntur ad radices Aventini.
LIB. I. CAP. 34. 271
cuit. Quiritium quoque fossa/ baud parvum munimentum

a planioribus aditu locis, Anci regis opus est. Ingenti
incremento rebus auctis, cum in tanta multitudine homi-
nura, discrimine recto an perperam tacti confuso/ facinora
clandestina fierent, career ad terrorem" increscentis auda-
ciae media Urbe, immiuens foro aedificatur. Nee urbs tan-
turn hoc rege crevit, sed etiam ager finesque. Sylva Ma?-
sia'' Veientibus ademta, usque ad mare imperium prolatura,
et in ore Tiberis Ostia ^ urbs condita : ^ salinae circa factae,
egregieque rebus bello gestis, aedis ^ Jovis Feretrii ampli-
ficata.*
3-1. Anco regnante, Lucumo,^ vir impiger ac divitiis po-
tens, Romam commigravit,^ cupidine maxime ac spe magni
honoris, ejus adipisceudi Tarquiniis ^ (nam ibi quoque per-
' Cum in (am numeroso populo non facile esset dijudicare bene an male quisque
ageret.
niri solum.' —
Rupert. 4 Tiberim Edd. ante Aid. Hearne et Crevier. 5 ' HoS' —
tia Edd. ante Crevier. perperam.' Stroth. —
6 ^des Edd. ante Urak.
NOTiE
« In Tiberi facial Veteres libri ex niinqnam nisi in partu reperiri.
.Sigonio in Tiberim, (|uemadmodnni in y Ostia [Hostia] urbs condita] Aliis
Epitome, i. supra Tiberim. Ostia; utpote nomen sortita ex situ
* Quiritium quoque fossal Quiritium ad ostia Tiberina. Ad flexiim est
fossae, quibus Urbem Anciis Marcius sinistri alvei railliaribus xvi. ah Ur-
circumdedit, ex Festo sic dictaj a be, cujus inter colonias uobilis fiiit
Quiritibns sen Romanis, quorum ope- maritimis commeatibus olim quam
ra factae, ad muniendam in planiori- hodie opportunior: triafere passuuni
bus locis Urbem. niillia distans a mari Tyrrlieno. De
" Career ad terrorem] Inventorem ea Uionys. Halicarn. fuse. Nomen
carceris variorumque ad torquendos liodieqne retinet.
homines instrumentorum apud Ro- * A. U. C. 122.
nianos Tarqninium Eutropiiis lib. i. ^ Lucumo] Quod per se dignitatis
memorat. Reliqui boo iustitutiim An- titulus erat, pioprium fiiit Tarquiiiio
co Marcio assignant. Is in foro fiiit nomen a patre impositum.

sub Capitolii radicibus. Adjecit post- t A.U. C. 120.
eaTullinssubterraneain partem, quam a Tarquiniis] A Tarcone, sen Tar-

de illins vocabulo carcerem Tullia- cbonte Tyrrheni Lydi fratre, vel
nnni nominarunt. duce, nomen ha'c urbs accepit ;
quaa
" iSylva SIcesia] In Etruria et vete- initioTarconia aut Tarcboniiini, ut
ri Veientuiii agro haec sylva, ibi puta- apud Snidani postea Tarquinii et
;
tur fuisse, ubi liodie Bosco de Bacca- Tarquinia est apptllata. Justinus
710. Scribit I'lin, I, vm. in ea glires tamen a Tlicssalis et S|)inanibris con
272 T. LI VII
egrina stirpe oriundus erat) facultas non I'uerat. Dama-

rati ^ Corinthii filins erat^ qui, ob seditiones domo pro-
"^
lugus, cum Tarquiniis forte consedisset, uxore ibi ducta,

duos genuit. Nomina his Lucumo atque Aruns ^ fu-
filios
erunt. Lucumo superl'uit patri, bonorum omnium hgeres :
Aruns prior, quam pater, moritur, uxore gravida relicta.

Nee diu manet superstes filio pater: qui cum, ignorans
nurum ventrem immemor in testando nepotis deces-
ferre,
sisset, puero, post avi mortem in nullam sortera bonorum
nato, ab inopia Egerio inditum nomen. Lucumoni contra,
omnium hasredi bonorum, cum divitiae jam animos facerent,
auxit ducta in matrimonium Tanaquil,'' summo loco nata,
et quse baud quibus nata erat, humiliora sine-
facile iis, in
ret 9*^
ea, quae innupsisset."^ Spernentibus Etruscis Lucu-
7 Demarati Crevier. et al. miilti, sed secandiim Dorieam formani recte

'
—
Damarati scribitiir.' Stroth. 8 Quidam Mss. Lucomo, et pleriqiie Arruns. —
9 ' Eleganter pro sineret in rod. Neap, legitur scntiret ; quod iiiagis feie pla-
cet.' Stroth. '
Hand diibie praefereuda est uostra lectio siniret, quam omnes
NOT/E
ditam memorat. Fiorentissima ve-
ve- milize suie principibus, parnm se tn-
tnstis temponbus fuit : xii. Etriiri?e tum in patria ratus, doniicilium Tar-
civitatum aut prima, ant inter pri- quinios transtnlit : ubi nobili ducta
jnas. Ejus nidera mille passibus a uxore, duos suscepit tilios, quibus E-
Corneto visuntiir, eo loco qui adhuc trusca imposuit nomina Aruutis et

la Tarquiiiia ab incolis, et vulgo rus- Lucumonis.
ticorum la Turchina dicilur, prisci ' Atixitducta in matrimonium Ta-
vocabuli vestigia servat. '
In Tarqui- naqiiil] Auxit animos, turn uobilitate
iiiensi lacu magno, insnlae dnae nemo- sua, tnm adhortationibus.
ra circumferiint, nunc triquetram fi-
J Nannius pro
Humiliora sineret]
guram edentes, nunc rotundam com- sineret rescribit Muretus
sentiret
;
plexu ventis impellentibus,' ut est ferret: quorum neutrum tanti est.

apud Plinium erroris eos arguit
: Nam nee sententiamutatur, nee ele-
Cluver. qui liunc laciun putant esse gantius exprimitur.Vultenim Tana-
Lago di Bracciano.
liodie, quilem ingentium spirituum foemi-
Damarata [Demaratii^ F'uit hie De-
*> nam non facile post conjugium ad-
maratus ex Bacchiadarum genere, qui niissnram inferiorem natalibus suis
ab Hercuie orti, regnum Corinthi ad conditionem.

haec usque tempora tenuerant. Is, Ea, qum [cMm] innufsissef] Quod
*^
cum ex maritima e Grascia in Italian! Rhenanus ex lectione, ut ait, veteri,

negotiatione magnas opesesset adep- pro illi mipsisset (quod ego in non ad-
tns, nti Dionys. nanat lib. iii. op- nioduni recenii invenio) reposuit, in-
pressis deinde Cypseli tyranuide fa- nupsissd, nolim quidem improbare.
LIB. I. CAP. 34. 273
monem, exiile advena ortum, ferre indignitatera non potuit

oblitaque ingenitae erga patriam caritatis, dumrnodo virum
honoratum videret, consilium migrandi ab Tarquiniis ccpit.
Roma est ad id potissimum '° visa.*^ In novo populo, ubi
omnis repentina atque ex virtute nobilitas sit, futurum lo-
cum forti ac strenuo viro regnasse Tatiura Sabinum arces-
: :
situm in regnum Numam a Curibus: et Ancum Sabina

matre" ortum, nobilemque una imagine Numae^ esse.
Facile persuadet,'^ ut cupido honorum, et cui Tarquinii
materna tantum patria esset. Sublatis itaque rebus "' corn-
migrant Romara. Ad Janiculum forte ventura erat. Ibi
ei, carpento sedenti" cum uxore, aquila, suspensis demissa
'" Cum convasassent, res suas abstulissent. " Ei sedenti in vehiculo celeri.
libb. Mss. confirroant.' Doering. Vide infra et Not. Var.— 10 Qnidam emen-
dant /)o(issi/nrt, vel aptissinia, vel lecta, Viilgatiim defendi posse piitai Bauer.
— 11 ' Forte leg. Sabino patre cum Periz. Anini. Hist. c. 3.' Rupert. 12' Al. —
Facile viro persuade f,quam voceni adjectani puto, ut certius intelligatur t«j>u/o
NOT^
Sed quod Gronoviiis conjicit liaec sineret cum inmipsisset : quam ego
cum superioribus ita conjnn-
esse scripturam non a>gre ceteris prsetu-
genda, iit legendum sit ea qua'innup- lerim: i. non inferiora secuturara ubi
sisset, (quasi esset eas res in quas mip- nupsisset. Ceteruni innubere pro- ' '
slsset,) non ea (id est, Tanaquil) cum prie est in domnm Rc-
viri transive.
ego non omnino extra
inttupsisset, id spicit enim familiamin quanimulieres
aleam puto. Licet enim optime con- nuben domigrant ut enubere' eam
:
'
gruat sententise quam ex hac lecii- ex qua per nnptias exeunt et prius :
one emit, nempe Tanaquilem in do- fere in meliorem partem, posterius in

mo, in ([uam nupsisset, non facile deterinrem accipitur.
passuram minora iis in quibus nata ' Ad id potissimum visa'\ Gronov.
erat, non tanien loquendi heec for- potissimu: recte, si adsil auctor ejus
ma, aliquid innubere,' vel
'
mulie- ' scriptionis : alioqui visa sunii poterit
rera innubere domum,' gentemve,' '
pro inspecta, spectata, quaj sc. ob
mihi probari potest, donee idoneum oculos przeripue versaretur, quasi ad
ejus exemplum proferatur: prseser- propositum niaxime idonea.
tim cum nee praeeant Mss. et sen- e Una imagine Numa] Cum stem-
tentia alioqui optime constet : sive ma suum non aliaimagine illustrare
vulgatam interpunctionem admitta- quam
posset, Nunne avi materni.
nius, ut, ea cum innupsisset, periodi sit Notum autem nobiiitatis indices fii-
initium, et prononien, ea, pro Tana- isse major\mi qui magistratus Curu-
quile sumatur ; sive ex praicedeuti- les gessissent imagines iu atrio dis-
bus pendere velimus, deleto r^, ea, positas.
cum Florent, Cod. ut sit, humiliora
274 T. LIVll
leniter alis,tpileum aufert ; superqiie carpentum cum magno

clangore volitans, rursus, velut ministerio divinitus missa,"
capiti apte reponit. Inde sublimis abiit. Accepisse id
augurium laeta dicitur Tanaquil, perita, ut vulgo Etrusci,''
coelestium prodigiorum mulier. Excelsa et alia'' sperare
complexa Earn alitem ea regione coeli et
virura jubet/ '
ejus Dei nuntiam venisse. Circa sumraum culmen hominis

auspiciiiin fecisse. Levasse Iiumano superpositum '^ capi-
ti decus, ut divinitus eidem redderet. Has spes cogitatio-
nesque secum portantes, Urbem ingressi sunt; domicilio-
que ibi comparato, L. Tarquinium Priscum edidere no- ''
" Tanquam a Diis inissa ad niinisterium exhibendum.

P Amplexa maritum, hortatur eum, ut alta speret.
esse dativuni, ad viro relatum.' Slrofh. —

13 Excelsa ex alite conj. Sclieller. in
Obss. —
14 Humana manu supeiposituin conj. Stroth. 15 Crevier. nomen edidere.—
NOTiE
t Aquila, suspensis demissa leniter Romanorum aqnilee. Eodem etiain
Videor niihi hie Poetae cnjus-
alls'] exempio aquila Claiidio in forum
piam verba olfacere, qualia essent in euuti cum dextro liuniero insedis-
descriptione bnjus liistoriae: ' Jovis set imperium portendere credila
ales Ccelo suspensis demissa est leni- est.
ter alls. Aufert ilia apicem volitans, ^ L. Tarquinium Priscum] Nomen
apteque reponit Tum sublimis abit,'
; suum cum edere jussus esset Tar-
«&c. Et res et verba poctam magis quinius, ntpote advena, Romanorum
decebant, quam liistoricum. J. Cleri- more prienominis Lucius pro
loco
cus. Liicumone appellari voluit, pro gen-
•'
Ut vulgo Etrusci] Tages puer o tilitio nomine Tarquinium se de pa-
terra natus, Festo Genii filius, Jovis triae Quod ad

appellatione vocavit.
nepos, diritur disciplinam aruspicii Priscicognomen attinet, ilhid quasi
dedisse xii. popuHs Etruriae ad : glossema inducendum Sigonius, nee
quos a Romanis adolescentes nobi- immerito, putat, quod cum ex Diony-
lesejus perdiscendae causa mitteban- sio non alia de causa liic Tarquinius
tur. Priscusappellatus sit, quam quod na-
i
Earn alitem] Aquila rex avium, et tu major essct, quam Tarquinius Su-
Jovi sacra, in ciijus tutela sunt reges, perbus rex vii. non videtur illud
repositusque pileus capitis ornamen- ipsi statim advenienti inditum, nee

tum, portendebant supremam digni- prius, quam hie Superbus florere coe-
tatem. Et vero Tarquinius effigiem perit. Si nihilominus Scoppam an-
aquil<e in sceptri vertice
ab Elruscis diamus, apud quern, in Collectan. Lu-
oblatani inter pra;cipua regni insig. cius lingua Etrusca senem, et Lucu-
Ilia deinde h-ibuit. Atque inde forte mo seniorem sive Senatus principem
LIB. 1. CAP. 35. 275
men.'^ conspicuum eum novitas divitiaeque

Romanis '^
faciebant :fortunam benigno alloquio, comitate

et ipse '^
invitandi, beneficiisque, quos poterat, sibi conciliando,

adjuvabat; donee in regiam quoque de eo fama perlata est
notitiamque earn '^ brevi, apud regem liberaliter dextreque
obeundo' officia, in familiaris amicitise adduxerat jura/
ut publicis pariter ac privatis consiliis bello '9 domique
interesset ; " et, per omnia expertus, postremo tutor etiam
liberis regis testamento institueretur.
35. Regnavit Ancus " * annos quatuor et viginti, cuilibet
1 Provexerat usque ad privilegia intimce familiaritalis.
— 16 Jain et Romanis Edd. pleriqne ante Drak. V1<1. Not. Var. 17 Et ipse —
quo({ue —
Gronov. Doiijat. Crevier. 18 Forte leg. (quod quidam libii exlii-
'
beiit) notitiaque eum .jura.' Rupert.

. . 19 Al. belli.—
NOTÊ
significat, potiiit lianc Prisci notnen- Anno scquenti iidem ob violafas in-
clatiiram (quasi senis dixeris) jam ducias iteruni victi ad Alias : ubi exi-
turn affectare oniinis causa. niia Tarquinii virtus enituit, cujus
'
Liberaliter, dextreque obeundo] Li- causa Senatornm ordini a Marcio
beralem non uno modo se gessitTar- asciiptus est. Volsci deindeob prae-
quinius. Nam ingenuo, non servili das ex agro Romano factas petiti
more, mnnia sibi conimissa peiage- obsessaeque Velitrae atque ad oran-
bat et in belli sumtus pecunias non
: dam veniam cives compulsi. Acces-
semel contulit. sit his bellum novum ab ulteiioribus
Bello domique interessef] Quam Sabinis, quibiis minus adhue cognitae
jejune hie Noster egiegia Tarquinii vires Komanae : sed eas experimento
facinora, et complura Anci Marcii didicerunt, castris exuti.
bella indicat, vel silet potius ? Sup- n Regnavit Ancus'] Ejuseffigieni sic
plenda base nobis breviter ex Diony- exhibent veteres nummi.

sio lib. III. Belli cum Latinis anno
1. captum ab Anco Politorium, altero
receptum, 3. captaTellena?, 4. et 5.
Medullia, et Ficana, quam per trien-
nium Latini detinuerant, receptae ;
turn praelia comniissa, quorum altero

fusi fugatiqne Latini : et praefectus
praesidiis adversus eos Tarquinius.
Post liaec cunicniis expugnatae direp-
taeqne Fidenae. Succesait bellum ter-
tium in Sabinos, qui, ducente equita-
tuin Tarquinio, caesi, pacem petie-
runt. Quarto post liocce bellum an-
no, Veientium novorum hostium cas-
tris potitusad Fidenas Marcius, in
Urbeni triumphali porta invectus est. * A. U, C. ill. et scqq.
276 T. Livn
superiorum regum belli pacisque et artibus et gloria par.

Jam filii prope puberem aetatem" erant. Eo magis? Tar-
quinius instare, ut quam primura comitia regi creando
tierent. Quibus indictis, snb tempus^°'' pueros venatura
ablegavit. Isque primus et petisse ambitiose regnum, et
orationem dicitur habuisse ad conciliandos plebis animos
compositara * cum, se non rem novam petere
; quippe "^
:
qui non primus, quod quisquam indignari mirarive posset,

sed tertius Roraae peregrinus regnum affectet: et Tatium
'
non ex peregrino solum, sed etiam ex hoste, regem fac-

tum : et Numam, ignarum urbis, ' ncn petentera, in reg-
num ultro accitum. Se, ex quo ^ sui potens fuerit, ' Ro-
mam cum conjuge ac fortunis omnibus commigrasse ma- :
jorem partem aetatis ejus, qua civilibus officiis fungantur

homines, Romaj se, quam in vetere patria, vixisse, domi
militiaeque ^ sub baud pcenitendo magistro, ipso Ancorege,
Romana Romanos ritus didici.sse. Obsequio et
se jura,
observantia in regem cum omnibus, benignitate erga alios
cum rege ipso certasse.' Ha3c eum baud falsa memo-
rantem ingenti consensu populus Romanus regnare jussit.*
Ergo virura, cetera egregium, secuta, quam in petendo
habuerat, etiam regnantem ambitio est. Nee minus regni
sui firmandi, quam augendae reipublicfe, memor, centum in
Patres legit;* qui deinde rainorum gentium" sunt appel-
' Qui urbis mores non noterat. •'

Ex quo stii arhilrii fuerit.
—
20 ' Siispicari possis suh tempusid.' Rupert. 1 Pntabat Strotli. et Tatimn
posituni esse pro turn Tatium. —
2 Ed. Kreyssig. accitum: turn se, ex quo.
" puberem atatem] Ma-

Filii prope liic affert exenipla.
jor scilicetAnci Marcii filiiis: nam * A. U. C. 139.
minor adliuc infans. Ex Dionys. « Domi rniUtiaquel Publicis pari-
I'Eo magis'] Ne major natu filiiis ter privatisque consiliis pace et bello
superioris regis, si pnbes factus es- adhibitus, ut supra ; equitatui etiam
set, cum eo de regno facilius conlen- praE-fectus.
deret. ' Cmtwn in Patres legif] Ad conci-
1 Sub tempus] Comitiorum nempe. liandam plebis gratiam, centum ex
f
Non rem novam'] Quod exemplo ea selectos, in Patriciorum primum
fit, videtur jure factum. Idcirco tria allectos ordiuem, niiniero Senatorum
LIB. I. CAP. 35. 277
lati. Factio baud dubia regis, cujus bcneficio in curiam

venerant. Bellum primiim cum Latinis êssit, et oppidum
ibi Apiolas vi cepit:" praedaque inde raajore, quam quanta
belli fama fuerat, revecta, ludos opulentiusy instructius-
que, quam priores reges, fecit. Turn primum circo, qui
nuncmaximus^ dicitur, designatus locus est.* Loca divisa
Patribus equitibusque, ubi spectacula sibi quisque face-
NOTyE
ascripsit. Quae secnnda centenarii minni ant Cornicnluni fnisse, conjici
niiiDcri ad Senatiim adjectio. Nam potest ex Taiquinii per lia?c tompora
ex Sabinis a Romulo centum priori expeditionibus a Dionysio memoralis
Senatiii additi fiierant. lib. iii.
" Qui deinde minorum gentium] Pa- y Ludos opvlentius]
Ludi pnblici,
minonim gentium Tacitus xi.
tricios placandonim
qui parlim religionis, et
Annai. existimat a L. Bruto consule Deoruni causa, partim ob popula-
primum appellatos ; cni et Patrum rem la?titiam ad denierendam plebem
conscriptornm originem attribuit celebrabantiir. Duo inprimis genera
Pliitarchus : ita ut omnes Patricii, a fuere Circenses, sive Gymnici, et
:
regibus lecti, fuerint e majorum nu- Scenici,qui et Theatrales. Hi voce,

mero. Id tamen Livius hie Tarqui- ac fidibus, et tibiis fiebant : illi ho-
nio ascribit. Onuphrius in Civit. minum aut equorum cursu, et certati-
Rom. et in Fastis contendit eos tan- one corporum, de quibus hie sermo.
Romulo primum
turn Patricios, qui a ' Circo, qui nunc maximus'] Circi a
lecti majorum gentium fuisse
sunt, : curriculorum, ni fallor, circuitu dicti
quod sane verum erit, si quidem hi sunt; aut quod in iis circum nietas
cum iis comparentur, qui insecutis pompa ferretur, id est, effigies numi-
temporibus asciti. Sed et, qui ex num. Non eiiim a circulari figurade-
Sabinis ab eodem, et qui nunc a Tar- ductum hoc nomen videtur ut quae ;
quinio ascripti, majores posteriorum amphilheatris magis conveniat, cum

respecln dici possunt, uti fatetur circornm forma longior esset, quam
idem Onuphrius. latior, etsi duorum minorum laterum
" Apiolas vi cepit] Tarquinio regi unum lunatum esset. Plures Romae
primum cum Latinis bellum, neganti- progressu temporis circi fuerunt.
bus se foedere teneri post Marcii Hie, qui Maximus dici meruit, inter
mortem. bellum hoc non com-
Initio montes Palatinum et Aventinum si-
niuui consilio gestum ab omnibus La- tus, nomen deinde dedit Urbis regi-
tinis, sed per partes qua de causa
: oni xi. Accuratam ejus descriptio-
facilius oppida succubuere
singula nem prae ceteris habet Dionys. lib.
Romanorum armis. Appiolae autem, iii. qui centum quinquaginta milii-
sive Apiolae veteris Latii non igno- urnhominum capacem fuisse ait. Sed
bile oppidum quo loco steterit pa-
;
eum, opinor, describit qualis a CfP-
nim liquet dirutum quippe, ac sta-
: sare Uictatore instauratus fuif, po-
tim concrematum est a Tarquinio. tius quam qtialis nunc a Tarquinio
In Latinorum Sabinorumque confinio, constructus vel designatus.
Aniene baud procul circa Crustu- * A. U. C 144.
278 T. LI VII
rent: fori appcllati.^ Spcctavcre furcis^ duodenos ab

terra spectacula alta sustmentibus pedes.' Ludicrum fuit
equi pugilesque," ex Etruria maxime acciti. Solennes
deinde annui mansere ludi, Romani Magnique ''
varie ap-
pellati. Ab eodem rege et circa forum privatis sedificanda
divisa sunt loca ;
porticus tabernaeque factai.
3b'. Muro quoque lapideo"* circuradare Urbera parabat,
cum Sabinura bellum^ coeptis intervenit.* Adeoque ea
subita res fuit, ut prius Anienem transirent ^ hostes, quam
* Furcis sustinenlibus et fulcientibus sedilia e quibus spectabant, qua duodecim

pedes eminehant supra terram.
" Ludi illi constabant equorum cursu et pugiltim cerlamine.
NOT^
» Fori appellati'] Fori naviiini sunt Mdgni denique, sive quod maximis
tabnlata quse sternuntnr, sen spatia impensis fierent, (ducentis millihus
quae iter praebent peranibulantibns Duminum,) sive quod magnis Diis,
naves, a ferendo dicti, quod incessns Jovi, Junoni, Minerva sacri. Cete-
feranf. Sic etiam vocantur latera narum initio Gymnici tantiim erant, et
viuin concava, ex eo quod foris emi- unico die v. Idib. April, absolveban-
neant. Eodem exemplo Fori in cir- tur. Postea Scenici quoque fuere,
co vocantur loca spectaculoium cava, et altcruin, ac tandem in plures
in
canceilis inviceiii separata. dies product!. Hi autem Ludi Mag-
^ Spectavere /urcis'\ Hoc priscis ni a Megalesiis eraut diversi, de qui-
Romanis ante Tarquinium attribuit bus suo loco.
Dionysius, quasi aniea quidem furcis Muro quoque lapideo"] Nunc se ad
''
innixa fuerint spectacula ; sed hoc hoc opus accinxit Tarquinius Pris-
tempore e porticibiis, jam turn com- cus, quod postea resumsit, et si non
niodius spectare cceperint. omnino perfecit, saltern ex parte
'^
Romani Magnique] lidem, licet moenia exstruxit quadratis lapidibns,
variis nominibus appellati diversis quorum singuli justum plaustri onus
ex causis. Circenses, vel a Circe, conficiebant. Vide infra c. 38.
quae omnium prima circum in hono- « Cum Sabinum belluvi} Octavum
rem Solis patris excogitavit ; vel fuit hoc in Sabinos beilum.
quod in circo, aut quod circuitu ex- * A. U. C. 147.
hiberentur, eorum imitatione qui a- ^ Prius Anienem transirent] Anio,
pud Elidem in honorem Jovis Olym- {Atiienis, raro Anionis,) nomen est am-
pici celebrabantur ad Alphei ripam, nis omnium in Tiberim defluentium
ita angusto tramite, ut altero latere celebratissimi, cujus aquae frigidis-
urgente flumine, altero positis gla- simap, limpidissimaeque, amoenae as-
diis,utrimque praesens pericnium iis pectu sunt, potuque suaves. In mon-
immineret qui bigarum cursu certa- te Trebanorum ortus, per Trebam,
bant, ut ait Serv. m. Georg, Roma- Sublaqueum, aliaque iEquorum op-
ni vero dicti sunt, quod inter solen- pida, inde Sabinos a veteribus Lati-
nes Romanorum ludos antiquissimi: nis fere distermiuans, salutato Ti-
LIU. I. GAP. 3G. 279
obviam ire ac prohibere excrcitus Romanus posset. Ita-

que trepidatum Romae est. Et priiiio dubia victoria magna
utrimque caede pugnatum est. Reductis deinde in castra
hostium copiis, datoque spatio Romanis, ad comparandiim
de integro bellum, Tarquinius, eqiiitem maxime suis decsse
viribus ratus, ad Ramnes,' ^ Titienses, Luceres, quas cen-
turias Romulus scripserat, addere alias constituit, suoque
insignes relinquere nomine. Id quia inaugurato Romulus
lecerat/ negare Attus Navius,* ^ incly tus ea tempestate au-
gur, neque mutari, neque novum constitui, nisi aves addix-
issent, posse.^' Ex eo ira regi raota, eludensqne artem,
(ut ferunt,) * Agedum/ inquit, 'divine tu, inaugura,* fierine
possit/ quod nunc ego mente concipio.' Cum ille, in au-
gurio ^ rem expertus/ profecto futuram dixisset, ' Atqui
hoc ^ anirao agitavi/ inquit, * te novacula '
cotera discis-
* Romulus id/ecerat observato augur io.

y Accius asseveravit non posse, sive mutari nnmerum centuriarum, site novum
quid in ea re institui, nisi aves indicassent fieri posse.
' Tu, augur, inquire per auguria num fieri possit, Sfc.
3 Al. Ramnenses. —
4 In qnibusdam Mss. Acius, Atius, Actus, Actius, Accius,
et Nevius, —
Narvus ; ap. Dionys. Natos 'Attjos. 5/ Forte del. in. cf. Flor. i. 5.
inaugurio ex vet. ed. leg. t)oujat. et Sclieller.' Rupert. 6 Grut. Gronov. —
NOTiE
biire,(iibi alta praecipitatnr catarac- gio non esset, hoc facto, quod nunc a
Tiberim evolvifur, tertio su-
ta,) in Livio narratiir, summani gloriam fa-
pia Roniam milliari. Nunc vulgo mamqne adeptus est.
Tevarone. ' Divine tu, inaugura'] Vetus editio,
e Ad Ramnes, ^c] De his supra c. forte non male, divine inaugurato.
23. ^ In augurio rem e.vpertusi Tanaq,
1 Attus Navius] Hie aliis Navius Faber ex Floro, et Latinitatis rati-

Actius, aliis Attius Navus, vel Atius oue,jubet legi augurio rem expertus.
Navus, dictus ; paupere natus patre, Gronovius utrumqne ferri posse ait
exigui nimirum rusculi colono a : et revera i?j augurio dici posse vide-
quo, propter niira quaedam in puerili tur pro eo quod est, cum augurium ce-
aetate, augurii experimenta, (quae a pisset. Quid si inaugi/no dixerit Liv.
Cicerone ac Dionysio referuutur,) unico vocabulo, pro actu inauguran-
Etruscorum peritissimo traditns in di ? Sic certe scriptum in antiqua
disciplinam, reliquos augiires longo editione.
intervallo superavit. Quapropter '
Te novacula] Apud Dionysium et
auguribus Urbanis in publicis nego- Florum cogitaverat Tarquinius, non
tiis adhibitus, licet ex eorum colle- utrum Augur, sed utrum ipse ferro
280 T. LIVIl
surum. Cape
haec, et perage, quod aves tuse fieri posse
portendunt.' Turn ilium baud cunctanter discidisse cotem
ferunt.t Statua Atti"" capites velato, quo in loco res acta
est, in comitio, in gradibus ipsis ad laevam curiae fuit:
cotem quoque" eodem loco sitam fuisse memorant, ut
esset ad posteros miraculi ejus monuraentum. Auguriis
certe sacerdotioque augurum tantus bonos accessit, ut nihil
belli domique " postea, nisi auspicato, gereretur concilia :
populi, exercitus vocati, suraraa rerum, ubi aves non ad-

misissent, dirimerentur.* Neque turn Tarquinius de equi-
tum centuriis quicquam mutavit p numero alterum tan- :
tum adjecit, ut mille et octingenti ^ equites ' in tribus

"5
° Ut nihil fieret, sive /oris in hello, sive in urbe, nfque in pace, nisi Diisper ati-
spicia consultis: atque ut, cum aves fortunati evetitus signa non dedissent, tunc
dimitterentur, ac dijferrentur comitia populi, exercituum conscriptorum expeditio-
qucevis denique maximi momenti negolia.
Donjat. Crevier. hac. In Crev. niin. hoc legitur. 7 ' Statua Accii posita —
€apite,8^c. Edd. a Sigon. ad Drak.' Ita notai Stroth. ed. Crevier. tamen rh
posita ignorat — 8 ' In aliis mille et trecenti: male.' Stroth, — 9 Vet. lib. Paste-
NOT^
cotem secare posset : qnod et ab eo, J. Clericus
jiibente Naevio, praestitum. " Statua Atti} Rex eum aerea sta-
+ Haud cunctanter discidisse cotem tua honorandiim ad posteros censuir,
ferunf] Recte addit ferunt. Aiioqui quae Aiictoris tempore ante curiam
Ciceroniana ilia ei objicerenius de in foro prope Ruminalem ficum spec-
Divin. lib. ii. c. 38. ' Contenine co- tabatur, statura mediocri cujus ba-:
tern Attii Navii ; nihil debet esse in sis conflagravit Curia incensa P. Clo-
philosopliia ' (tn die in Historia) dii funere.

'commenticiis fabulis loci.' Sed ciini Cotem quoque] Defossa fuit cos
"
antiqnissimorum teniporum historia; cum novacula in comitio sub ara qua-

niultas haberent fabulas, non potu- dam, qui locus Romanis Puteal di-
enint a recentioribiis onines preeter- cebatnr.
niitti. Satis est si niodo ex antiqiia " Belli domique'] Distinguere vide-
fama se eas nairare historicns teste- tur Cicero, i. de Divinit. ' Romani
tur, non qnod ciedat vera?, sed ut os- nihil in bello sine extis agunt, nihil
tendat, quae ftierit siiperioiiim aeta- sine auspiciis domi habent.' Sed re-
tum ant crednlitas, aut in mentiendo vera et exta victimarum, et auspicia
securitas. Statuam Accio positam ntrobique adhibita.
non negarim, sed ab aeqnalibus in Quicquam mutatit] Non quideni
I'
niemoriam miiaciili sibi comperti non in nominibus Centnriarum, sed in

credo. Postea a crednlis aut frau-
duleutis honiinibus factiun hoc ftierit.
equituni numero.
1 Alteruui tantum] Indicat nume-
I
LIB. I. CAP. 37. 281
Ccnturiis essent. Posteriorcs modo^* sub iisdem nomini-

bus, qui additi erant, appellati sunt : quas nunc, quia gemi-
natae sunt, sex vocant ccnturias.
37. Hac parte copiaruni aucta, iterum cum Sabinis con-
fligitur. Sed praeterquam quod viribus creverat Romanus
exercitus, ex occulto etiam additur dolus, missis, qui
magnam vim lignorum, in Anienis ripa jaccntem, arden-
tem in flumen conjicerent ventoque juvante accensa lig-
:
na, et plcraque, in ratibus ' impacta, sublicis '" cum haere-

rent, pontem incendunt/ " " Ea quoque res" in pugna
* Qui jacente.m in Anienis ripa ingentem lignorum slruem accenderent et uccen- ,
sam projicerent in flumen: et sic cum Ugna, vento flummas excitante, ardentia,
quorum pkraque ratibus deferebuntur, incurrentia in sublicas (ex quibus pons hos-
tium compactus erat) iUis adiuerescerent, pontem incenderunt.
riore modo.
10 ' Forte cum Gronov. leg. pleraque ratibus itnpacta sublicisque,' Sfc. Rupert.
Iniprobat Strotliins. Donjat. Kreyssigins, et Doeiiiig. ita iiiteriiungunt, et
pleraque in ratibus, impacta sublicis, Vid. Not. Var. 11 Succendunt EcJd. a —
NOT/E
mm equitum esse diiplicatiim, nt ex tus in duplnm, equites 1200. leddit.
sequentibiis, ex
Victoie patet.
et Sed si ponantni bis antea geminati
Dicimus eniin alterum tantum, cum equites, seniel ab ipso Romulo, ite-
tantundem adjicitur, quantum antea rum a Tullo, nunc ex horum tertia
in numero, vel magnitudine fuit. geniinatione existent 1800.
Quam loquendi formam et Noster * Posteriores jnodo'\ Hoc tantum
alibi, et Cicero aliique usurparunt, servatum, quod additi ad priorem
sumtam ex Demostiiene contra Mi- singularum centnriarum numerum
diam, ut Nannius observat. Crcdun- dicti sunt Ramnes, Tatienses, Lu-
tur ejus ignorantia scripsisse Librarii ceres Posteriores, quo a prioribus dis-
ordine inverso tantum alterum, nt vul- tinguerentur.
go habebatur : qua scriptura signi- ' Pleraque, in ratibus] In re perspi-
ficari poterat Tarquinium nnmero cua laborare Gronovius hoc loco vide-
priori equitum solum adjecisse alte- tur, vel nodum in scirpo quaerere,
rum numerum. cum quaerit quae sint rates sublicia?
Mille et octingenti equites] Anti- quasinomen subliciis aut sublicis ad-
qna lectio hunc habet numerum : in jective sumcndum sit, aut ad nomen
plerisque mille ettrecenti equites sunt, ratibus referendum aut quasi ex eo
:
qui numerus constare nullo pacto quod ipsi visum sit pontem hostilem
potest : unde Glareaniis 1200. re- ex ratibus et sublicis fiiisse para-
scripsit,quod et Salmasio placet, quia tum, sequeretur non potuisse et Ro-
Romuli tres centenum equitum Cen- manos ratibus aliis uti, quibus arida
turiaR postea duplicato numero auc- ligna imponerent, quod ab his factum
lae erant ad equites omnino 600. qui scribit Dionys.
numerus hie a Tarquinio niultipiica- " Pontem incendunt [succendunt]
Delph. el Var, Clus, Livius. Z
:
;
282 T. LI VII
tcrrorem attulit Sabinls. Effusis eadem'^ fiigam irapediit

multique mortales, cum hostem efl\igissent, in flumine
ipsoperiere: quorum ad urbem cognita in
fliiitantia arraa
Tiberi prius paene, quam nuntiari posset, insignem victori-
am fecere/ Eo praelio prsscipua equitum gloria fuit.
Utrimque ab cornibus posilos, cum jam pelleretur media
peditum suorum acies, ita incurrisse ab lateribus ferunt/ ut
non sisterent modo Sabinas legiones, ferociter instantes
cedentibus, sed subito in fugara averterent.'' Moutes
efFuso cursu Sabini petebant, et pauci"^ tenuere; ^ maxima
pars, ut ante dictum est, ab equitibus in llumea acti sunt.
Tarquinius, instandura perterritis ratus, praeda captivisqne
Romam missis, spoliis hostium (votum id Vulcano ^ erat)
ingenti cumulo accensis, pergit porro in agrum Sabinum
exercitum inducere et, quanquam male gesta res erat, nee
:
* Arma Sabinorum summersoruni in Tiberi Jluitantia, Romam usque prono nmne

dclata, cumcognita fuissent u Romanis, pane antequam nutitiari victoria potuisset,
earn manifestam nobilemqite reddiderc.
''
Feritnl eos ad cornu dextrum ct sinistrum collocatos, cum pediles Romani, qui
medium aciem obtinebant, peUerentur loco, in hostium latera tanta vi esse invec-
toSf 8^c. * Nee multi eo se recipcre potuerunt.
Sigon. atl Drak. Forte apUiis, jndice Rupert, — 12 'Gionov. non male
v.men(\. Siibinis, ctfusis eadem.' Rupert. —
13 Voss. 1. concerterent, alter adver-
terent, sed Pall. Flor. Helm. Rott. Gud. acerterent, Edd. ante Crevier. verte-
rent. — 14 Ct»nj. Rupert, at vcl sed paiici.
NOT.E
Castra Sabinorum snb confluentibus Inm rex Ronianns, et ipse cum in-
Anienis et Tihcris posita, ripam u- structo exercitu citeriora castra,
tranique tenebant, et ponte ligneo ulteriora per aliani manuin qiite flu-
scapliis ratibusque imposito conjun- men de nocte trajeccrat, expugnavit.

gebantur. Tarquinius secundum A- Dionys.
iiienem supra bostes castranietaliis, ^ Ea quoque res'] Prseter pontis ab-
scapbas et rates aridis lignis refer- sumti damnum, et intercbisum mu-
tas, sulfure quoque ac pice additis, tuum inter duo castra commeatum :
ad iiicendium spargendum praepara- boc pontis inccndium valuit ad infe-

vit: tuni ubi flavit venius, injeclo in rendum terrorem.
materiam igne, ante quartam vigi- ^ Votum id Vulcano'] Fore nimirum
liam secundo amne propulit in bos- nt bostium spolia igni tradereniur

tiiim pontem, qui statim flammam cni praesidet Vulcanus, ideo ignipo-
concepit. In bac restinguenda occu- tens dictus a Poeta.
patis Sabinis, supervenit sub dilucu-
LIB. I. CAP. 33. 283
gestures melius sperare poterant, tamen, quia consulendi

res lion dabat spatium, ierc obviam Sabini tuniultuario
milite. Iterumque ibi fusi, perditis jam prope rebus, pa-
cem petiere.^
38. Collatia, et quicquid ^ circa CoUatiara '^ ag ri erat,
Sabinis ademtum." Egerius ^ (fratris hie filius erat regis)
Collatias in pra^sidio relictus. Deditosque Collatinos ita
accipio, eamque deditiouis formulam esse. Rex interro-
gavit :
* Estisne vos legati oratoresque, missi a populo Col-
latino, ut vos populumque Collatinum Sumus.' dederctis?' '*^ *
'Estne populus Collatinus sua potestate?' Est. Deditisne

in *
vos, populumque '7 Collatinum, urbem, agros, aquam/ ter-

minos, delubra, utensilia, divina humanaque omnia, in
nieani populique Romani ditiouem ?' ' Dedimus.' At ego re-
cipio.' *^ Bello Sabino '^ perfecto, Tarquinius triumphans''
15 ' Flor. Voss. nt Rlien. et Campanus, citra, quod etiam Grutenis probat.
Forte et Ti> ColUUiam spuvium.' J. F. Gronov. Ci/)a legend iini piitat Rupert.
— 16 Dederetis. Magis placet dedalis, quod est in ed. Campani.' Doering.
'
— —
17 Gronov. Donjat. popidum C. 18 ' Flor. S. Marci Et ego rccipio, idque
babent cum aliis Mss. editi quoque usque ad Hervagium an. 1555.' Jac.
NOTIE
Pacem petiere'] Indiicias
* in sexen- riisqui inter Fidenas et Crustume-
nium impetrarunt. rium ponit. Sed ea, (piamvis tians
* Collatia, et quicquid] Collatiani,et Anienem, et in Sabinoruni revera re-
alia quaesequuntur oppida, sive de- gione, suis legibus vixisse, suique
dita, sive expugnata Dionysius ad fuisse juris videri potest ex formula
bellum Latinuni refert, non ad Sabi- deditionis, quae mox refertur. Atque
Duni. Et sane Collatiam cis Anienem ita facile fiebat, nt parnm per se po-
non procul Roma fnisse, Cluver. tens, modo Sabinoruni, modo Latiiio-
censet, locatque sexto ablhbe mil- rum societatem ambiret.
liari, nbi pars aquae Crabras {la Ma- * A.V. C. 150.
rana) miscetur Anieni. Eamque in ^ Egerius] Hunc Arnnte fratresuo
rem Strabonem et Plininm laudat, iiatnni,omnique patrimouio destitu-

Collatiam rectnsentfs inter Vetera tum, Tarquinius Collatinis sumuio
Latii oppida: licet jam tunc in vicum jure velut dominum praefecisse vide-
abiisset. At Holstenius longius retur. Dionysius eerie Kvpiov vocat.
movet, paulo ultra Osje et Anienis Hinc in eum ejusque stirpem cogno-
confluentcni, quousqne via CoUatiua men Collatini.
porrigebatur et Collatife ruinas ad
:
c Urbem ugros, aquam, S^c.] Extat
dextrain Anienis paulo
collocans : non absiniilis fornnila deditse Capuae
supra locum cui a Sancta Sympliorosa lib. vu.c. 31.
hodie nomen. Idcirco recte a Nostro ^ Tarquiiiius triumphans] Tarqui-
Sabinis tribui putal cum eo Kircbe- nium Priscum RoraJf primum triuni-
284 T. LIVII
Romam rediit. Inde priscis Latinis ^ bellum fecit; ubi

nusquara ad universae rei ^micationera ventum est. Ad
singula oppida circumferendo arma, omne nomen ^° Lati-
num donuiit. CorDiculum/ Ficulea' vetus/ Cameria/
Crustumerinm,' Ameriola, Medullia,'' Nomentum,' haec de
priscis Latiiiis, aut qui ad Latinos defecerant, capta op-
pida. Pax deinde est ""
facta."" Majore inde animo pacis
Gronov. — 19 Gronov. Doujat. Crevier. Sabino bello. — 20 Ecedem nomen omne.

NOT^
plia«se scribunt cum Floro, Eutro- mentana, qufe inde Ficulensis appel-
pius, et Messala. Ter autem tiium- lata, nee procul Nomento, ubi nunc
phavit, auctore Uionysio, et consen- fannm iS'. Vasile senS. Basilio, secun-
tientibus tabulis Capitolinis. Primo dum Cluver. et Kircher. milliaribus
de Latinis, deinde de Etiuscis, tertio ab Urbe ferme 12.
de Sabinis, Atque hnnc trinniphum Cameria] Vel Camerium, cis Anie-
•'
Sigoniiis confert in annum Uib. cond. nem eodem tractu cum Coenina et
120. et Idns Septembris. Dionysins Antemnis sita, ex Cluver. Neque
refert ad confectiim altenim bellum enim ab Urbe, neque a Sabinorum
Sabinnm, quod ex ejus narratione, ac finibus multum abfuit. Antiquitus
belloruni intervallis fere ad annum Aboriginum domiciliumnon ignobile,
usque 160. pertinere conjicio. turn Albanorum, deinde Romanorum
* Inde priscis Latinis] Belli Latini colonia a Romulo deducta, unde Co-
facta jam mentio c. 35. Id licet plu- runcanii Romae. Ejus situs in Pa-
les annos tenuerit, Dionysius itade- lombaram qu£e trans Anienem est,
gestum
scribit, ut sine intercapedine convenire videtur Holstenio.
et priusabsolutum innuat, quam in- Crustumeriutn] De hoc supra, c.
'
clioatum fueiit Sabinnm ; quod et 10.

Capitolina marmora indicant. Prisci i'
Aineriola, Bledullia] Cum Cnistu-
Latini fuere circa Romam, in veteri merio et Corniculo plerumque me-
et proprie dicto Latio. His acces- morantnr quod viciniam arguit.
:
sere postea JE(\u\, iVIarsi, Volsci, Ru- Unde Ameriolam circa Castello di S.
tuli,Hernici, Latinis a Romanis vic- Mario, Medulliam versus Monte di
toribus ascripti unde eorum regio
: Molo, fuisse conjeceris quas loca duo :
novi Latii nomen accepit. ad rivum 3Iagliano in Sabina regione.

f
Corniculum'] Inter Anienem ac Cluverius tamen cis Anienem in trac-
Tiberim situm, medio fere itinere Fi- tu Coeninensi et Antemnate fuisse
denis Tibur petenti a Tarquinio di-
: putat duo ilia vetera oppida.
reptum, incensumque. Cluverio esse '
Nomentum] Anienem ac Tiberim
videtur Casaif, Kirchero Ecclesia di inter ab Albanis primo conditum,
S. Murgaritella prope rivum Maglia- Latini dim generis, postea Sabinis
no ; utrumque, non procul Torre Ver- est contributum : via; Nomentanae
gala. iio\steim\s S. A7igeli oppiduluni nomen dedit, xii. milliaribus longio-
nunc esse suspicatur. ribus ab Urbe distans. Hodie voca-
s Ficidea[Ficidnea']vetus'\ Alias F«- tur Lamentana Vecchia.
cidea. Trans Anienem fuit via No- "' Pax deinde est facta] Belli per
LIB. I, CAP. 38. 285
opera inchoata, quam quanta mole gesserat bclla: ut non

quietior populiis domi esset, quam militia) fuisset. Nam
et muro lapideo, cujus exordium operis Sabino bello tur-
batum erat, Urbera, qua nondura munierat/ cingere parat " :
et infima Urbis loca circa forum aliasque interjectas col-

libus convalles, quia ex planis locis baud facile evehe-
bant aquas, cloacis ° e fastigio p in Tiberim ductis siccat '
et aream ad a^dem in Capitolio Jovis, quam voverat bello

Sabino, jam praesagiente animo futuram olim amplitudi-
nem loci, occupat fundamentis.'^
f Ab ea parte qua nondum urhem cinxerat lapidibus.
—1 Ficulnea Edd. ante Drak.— 2 Est del. Edd. ab Aid. ad Drak.— 3 Cloacis
fastigio ., ductis qiiidam libri, probante J. F. Gronov.
.
NOTiE
novennium cum Etruscls gesti, Fide- Tarquinius Priscus hujtis operis auc-
narum per hos captanini ac per Tar- tor, suffossis moutibus, Urbeni forni-
quinium receptariini, triiimphi de cihus pensilem fecit, spatiumque
Etriiscis acti, insignlnmque regioriim subjectum in tres ductus divisit sub-
ab ipsis missorum Livium non nie- ter vias publicas directos ; id est,
minlsse quis non miretui? Sed orna- fossas viasque subterraneas, parieti-
mentoruin regioruni originem perbus in niodum aqueeductus niunitas :
strinxerat cap. 8. Cuncta hsec fu- et liaec cloaca maxima fuit, cujus in
se Dionysius lib. iii. comniemorat. Tiberim emissoiium in regione post-
Nee Florus oninino praeteimisit lib. ea XI. memoratur. Alias deinde fo-
I.e. 5. His addit Aurelius Victor a derunt, tempore forte Superbi Tar-
Tarquinio filiuni suum, quod xiii. quinii: ita ut aqui» pluviap, deciden-
tantuni annos natus hosteni in pii^lio tes, septem quasi amnibus raperent
percussisset, praetexta et bulla do- omnes totius Urbis sordes, atque in
natum : unde h<£c ingenuoruin pue- flumen conveherent.
rorum insignia esse coeperunt. p E fastigio] Gronovius ex veteri-
" Jam ante para-
Cingere parat] bus libris legit, cloacis fastigio. Est
verat cap. 36. nunc quod paiaverat enim, inqint, fastigio ducere, per pro-
exequi ccepit, landemque absolvit, si clive ducere. Exempla adducit quo-
Dionysio fides magnissaxis quadra-
: rum maxinie ad rem ex Nostro lib.
tis ad regulam forraatis. Quod alii XLiv. '
per proclive, sumto fastigio,
Opusab eo inchoatum, a ServioTiillio longi duo validi asseres ex inferiors
perfectuni volunt. parte in terra defigebantur.' Sed nee
" Cloacis] Inter stupenda Koma- ibi est ducere fastigio : nee alius erit
norum opera cloacas Urbis ponit sensus si legamus, cloacis e fastigio in
Dionysius Halicarn. Cloacas dixere Tiberim ductis : cum nonnisi per de-
a coUuendo, loca cava in ingentem clivia duci possint e superiore loco.
altitudinem depressa, ut essent com- 1 Occupat fundamentis] At Capi-
mune purgamentorum receptaculum. tolii fundamenta postea jacienda fue-
I ^
28G T. LI VI
39. Eo tempore in regia prodigium visu eventuque

"^
mirabile fuit.* Puero dormienti, cui Ser. Tullio nomen

fuit,caput arsisse lerunt * multorura in conspectu. Pluri-
mo ad tantae rei miracuhim orto excitos
igitur claraore inde
reges/ Et cum quidam farailiarium aquam ad restinguen-
'^
ab regina retentum sedatoque cam tumultu^

*
dum ferret, :
moveri vetuisse puerum donee sua sponte experrectus ;
esset. JVIox cum somno et flaraniam abiisse. Turn ab-

ducto in secretura viro Tanaquil, ' Viden' tu puerum hunc,'
inquit, quem tam huraili cuitu educaraus?
* Scire licet/
hunc lumen quondam " rebus nostris dubiis futurura, prae-
sidiumque regise afflictae. Proinde raateriem ingentis pub-
liceprivatimque decoris omni indulgentia nostra nutria-
s Vocatos regem et reginam. ^ Sciendum est.
4 Vulg. excilum regem. —5 Vet. lib. sedatoque jam t. —6 Malebat Drak. sci-
NOTyE
runt a Tarqiiinio Snpeibo infra cap. attribunnt: sed simile piodigimn L.
55. DesignavitPriaciissedein templi, Marcio,in Hispania exercitum Ro-
quod bello Sabino voveiat, in tu- inanum ad ulciscendam Scipionum
mulo praerupto, queni amplexus ille mortem hortanli, contigisse narrat
quideni est substructionibus, et ver- ex Valerio Antiate Plinius. Nee de
ticein congesto aggere complanavit, liominibiis tantum, sed et dejuuientis
areamque ibi fecit fundamenta ta- : Daniasius apud Pliotium exempla
menjacere fato prajventus non po- complura memorat. Cansas Physicis
tnit, teste Dionys. inqnirendas relinquimus. Sed in-
Eo tempore'] Adde ex Dionysio,
"
noxiam ejusraodi circa caput flam-
qnod omissnm a Livio, collegium mam claritate sua claram famani
Vestaliuni a Tarquinio aiictum nsqiie fortunamque portendere antiquitas
ad senaiiuni numerum, qui postea crediiiit.
mansit. Ipse enim quod crevisset ' Sedatoque eam tttmultul
Melius
numeius publicorum sacrificiorum, nenipe reginam, quamjam; turn
earn,
quibiis virginesillas interesse con- quod aliocpii non satis appareret quis
sueverant duas adjecit ad quatuor
; vetuisset moveri loco, aut excitari
quae hactenus fuerant. Idem Tar- puerum: tum quod nou post sedatum
quiuius auctor feitur supplicii, quo tiimultum, sed ad euni sedanduni in-
turn prinuini in Piiiariam Vestalem, terveniens Tanaquil id statim prohi-
quiB in corpus suuni peccaverat, ac buisse videatur.
deinde in alias stupri reas aniniad- " Lumen quondain] Prodigio quidem
versum est. flammaB fulgentis respondet egregie

* A. U. C. 155. lumen : uon piget tamen eoruin sen-
* Arsisse ferunti Id non solum As- tentias accedere, qui colu/nen malunt,
canio Virgilius, aliisque alii poetae id enim hoc loco magis convenit.
LIB. 1. cAi>. 39. 287
mus.' Inde puerum liberum loco coeptum haberi, crudiri-

que magnae fortunae cultum''
artibus, quibus inênia ad
excilantur. Evenit facile, quod Diis cordi esset. Juve-
nis evasit vere indolis regia;. Nee, cum quajreretur gener
Tarquinio, qnisquam Romanae juventutis ulla arte* con-
ferri potuit: ' filiamqiie ei Hie qua-
suam rex dcspondit.
cumque de causa tantus illi honos habitus credere prohi-
bet, serva natum euni, parvumque ipsum servisse. Eorum
magis sententias sum, qui, Corniculo capto, Ser. Tullii, qui
princeps in ilia urbe fuerat, gravidam viro occiso uxorem,
cum inter reliquas captivas cognita esset, ob unicam nobili-
tatem ab regina Romana prohibitam ferunt servitio partura
Romge edidisse, Prisci Tarquinii Inde tanto be-
9 domo.
neficio et inter niulieres laniiliaritatem auctam,'' et puerum,
ut in domo a parvo eductum,'" in caritate atque honorc
fuisse :
* fortunam matris,^ quod capta patria in hostium
manus venerit, ut serva natus crederetur, fecisse.
• DiscipUna
atit exercitalione quavis comparandus.
* Eorum
potius opinionem sequor, qui dicunt, post Cormculum expvf^natum, uxo-
rem Servii Tullii, qui priinum in ea cicitate locum tenuerat, interfecto marito, cog-
nitam pro uxore principis in numero capiivarum, propter uobilitatem eximiam
fuisse vindicatam a periculo serintulis, regincB Romana ieneficio: cumque gravida
esset, partum in regia Tarquinii edidisse. Hinc factum ut fumiliaritas inter Ta-
nnquilem ct Servii matrem creverit tanto beneficio (liheriatis concessa) et puerum
ab infantia apnd se educatum prosecuti sint amore singulari, atque in honorc habu'
erint Tai-quinius ejusque uxor.
licet: frustra, judice —

Bauer, qui pro himc lumen malit hoc I. 7 Culmen &x
uno Ms. velgustum reponi volebat Sclicllir.— 8 Idem ronj. ulla parte vel
ratione. — 9 In Prisci Taiq. Edd. pliuimi ante Drak. —
10 Al. tducalum.
NOTiE
" Familinritatem auctam] At nulla quas abducta fuerat prapstaret, Tar-
fnerat ab initio familiaritas inter re- quinio extra sortcm honoris causa
ginam et Servii Corniculani uxorem concessam fuisBe. Hac de re sic dis-
cum auctani dicit Liviiis, indicat satis seruit Claudius Imperator in oratione
coalnisse, primum dato acceptoqne apud Senatum habita de asciscendis
beneficio, dein progressu temporis in Curiam Gallis; si vera sunt ejus
crevisse. fragmenta quae in duabus TabuUs
y Fortunam matris'] Dionysius Ocri- Jegnntur Lu(;dnni in publicis civitatis
siam vocat initio lib. iv. additque a?dibns ' Servius TuUius, si nostros
:
virum habuisse regii sanguinis; et sequimur, captiva natus Ocresia : si

quod forma ceteris captivis inter Tuscos, Coeli, quondam Vivennae ao-
288 T. LIVII
Duodcquadragesimo ^ ferme anno,* ex quo regnare

40.
coepeiat Tarquiniu.s, non ^pud regem modo, sed apud
Patres plebemqne, longe maxirao honore " Ser. Tullius
erat. Turn Anci filii duo, ''
etsi antea semper pro indignis-
simo habueraut, se patrio regno tutoris fraude pulsos, reg-
nare Romae advenam, non modo civicas," " sed ne Italicae
quidem stirpis; tamen impensius'^ his indignitas crescere,
si ne ab Tarquinio quidem ad se rediret regnum, sed prae-
ceps inde porro ad servitia caderet ut in eadem civitate :
post centesimum '' fere annum, quam Romulus Deo "^
prognatus, Deus ipse, tenuerit regnum, donee in terris

fuerit, id servus serva natus possideat. Turn commune *=
—
11 Viilg. non modo vicincp.. 12 ^ Tamen impensius e diiobus Mss. reposui
pro viilg. tnm. Pra?stiterit etiaiu |)aulo ante: se .... fraude pidsis, rcgnnre
advenam.' Rupert. Turn daiit omnes edd. penes iios. 13 Conj. Duk. 'post —
NOTiE
dalisfidelissininSjOmnisqtie ejus casus necis Accii Navii Aiiguris, repentino
comes; postquam varia fortuna ex- casii siiblati. Sed ille calunmiani
actus cum omnibus reliquis Coeliaui egregie diluit coactique Marcii eo
:
exercitus, Etrnria excessit, monteni incepto non sine ignominia desistere,

Coelium occupavit; et a duce sno cum rege ficte reconciliati sunt.
Coelio itaappellitatus, mntatoque no- '^
ISlon modo civica;'\ Ita Gronovins
mine, nam Tnsce Rlastarna ei nomen ex Mss. et Aldo, quod confirmat ex

erat, ita appellatiis est, nt di\i ; et liivio lib. IV. Deinde Tarquinium
'
regnum suninia cum reip. militate non Ilomanae modo, sed ne Italicae
obtinuit.' quidem stirpis.' Vulgo non modo
^ Duodequadragesimo'] Non coaiple- vicincE. Tarquinius iu Italia quidem
to,sed cnnente. natus erat sed Graeco patre. Ci-
:
* A. U. C. 175, vicns porro pro civili, sive ad Ro-

^ Longe maximo honore^ Nee inju- nianos cives pertinente sumitur. Alii
ria : cum prudentia facnudiaque sin- negationem repeterent, non modo jjom
gulari omnibus gratus, in bellis prae- Romanic, sed ne Italica: quidem stirpis.
terea, turn adversus Etrnscos ad Varum Noster iterandis vocibus abs-
Eretum, turn adversus Sabinos apud tinere amat, quoad licet.
Antemnam, nunc magister equitum, Post centesimum fere annum.] Ro-
'^
nunc peditatiis ductor, egregiani adeo tiindum iiunierum vero niinorem di-
navasset operam, ut magnum praemi- cunt ad augeudam invidiam. Cnr-
orum militarium nuinerum meruisset. rebat enim annus ab Urbe condita
*>
Turn Anci filii duo] Hi triennio 175. aut certe !7C. a morte Romuli
ante, quo Servium Tullium sperato 139.
regno depellerent, eum apud popu- « Servus serva natus] Parum refert
luni accusaverant, quasi auctorem Servius an Servus legator. Servii no-

LIB. I. CAP. 40. 289
Romani nominis, turn pra'xipue id domus suae dcdecns

fore, si, Anci regis virili stirpe salva, non modo advenis,
sed servis etiam, regnum Ilomae pateret. Ferro igitur earn
arcere contumeliani statuunt. Sed et injuriae dolor in
Tarquinium ipsum magis, quam Servium, eos stimula-
in
bat: et quia** gravior ultor caedis, si superesset, rex futu-
rus erat, quam privatus ' turn, Servio occiso, quemcumque
:
alium genernm delegisset, eundem regni haeredem' facturus

videbatur. Ob haec ipsi regi insidias parantur. Ex pasto-
ribus duo ^ ferocissimi delecti ad facinus, quibus cousueti
erant uterque agrestibus ferramentis, in vestibule regia),
quam potuere turaultuosissime,'^ specie rixas in se omnes
apparitores regies convertunt inde, cum ambo regem
;
appellarent,"* claraorque corum penitus in regiam perve-

nisset, vocati ad regem pergunt. Primo uterque vociferari,
et certatim alter alteri obstrepere, coerciti ab lictore, et
jussi invicem dicere, tandem obloqui desistunt. Unus
rem ex composito orditur. Cum '^ intentus in eum se rex
totus averteret, alter elatam securim in caput dejecit re- :
lictoque in vulnere telo,'' ambo se foras ejiciunt.
' Et quia cadis quam medilabantur ultor magis metuendus erat futuriis, si super-
stesforet Tarquinius, qui jam rex erat, quam Servius TulUuSf qui adhuc erat pri-
vatus. "^ Jmplorarent regem.
ducentesimum. —
14 ' Nodnm in scirpo quaesivere intpp. nee est quod rh
5Mta damnes, suadentibus Gionov. Drak. et Baiiero.' Rupert. Qwiu tenen-
—
dum esse censet quoque Stiotli. Vid. Not. Var. 15 ' Non congiuiint ilia
tumultuosissime convertunt: nisi forte leg. tuymiUtiosissimte, qnod liaiui satis
ipse mihi probo.' Bauer. Conj. Rupeit. quam potuere tumulluosissimi, IG —
Dum Edd. ante Drak.
NOTyE
men potest opponi Romulo, qui ante generum Tarquinins haeredem regni
nomiuatus est atque id ipsuin no-
: facturus esset, si tilios ex se geni-
nien ex eo a plerisque deducitur, tos liabebat Lucium et Arunteni, ut
quod servanatus esset. Aliunde Servi niox cap. 42. Niniirum bos non tilios,
cum nomine conditio ad indignitatem sed ex paulo ante mortuo natos

tilio
rei non parum pertinet. Sed serva fuisse credendum est cum Dionys.
natus idem fere, tantoque invidiosius lib. iv.
significat, quanto servum natnm esse s Ex pastor ibus duo] Dionysiuscon-
deterius censetur, quam servum fac- juratorum fortissimos pastoral! ba-

turn. bitu ab Auci Aliis uiissos ait extremo
' Eundem regni hceredem] Quid ita lib, i!i.
:
290 T. LIVII
41. Tarquinium moribundum cum, qui circa erant, ex-

cepissent, illos fugicntes lictores comprehendunt.'** Clamor
inde concursusque populi, mirantium quid rei esset. Ta-
naquil inter tumultum claudi regiam jubet, arbitros eje-
cit " '7 simul, quae curando vulneri opus sunt, tanquam
spes subesset, sedulo comparat : simul, si destituat spes,
alia praesidia molitur. Servio propere accito cum pa^ne
exsanguem virum ostendisset dextram tenens orat, ne ;
inultam mortem soceri, ne socrum inimicis ludibrio esse

' Tuum est,' inquit, ' Servi, si vir es, regnum
sinat. non ;
eorum, qui alienis manibus pessimum facinus fecere/

Erige te, Deosque duces sequere, qui clarum hoc fore caput
divino quondam circumfuso igni ' portenderunt. Nunc te
ilia ccelestis excitet liamma. Nunc expergiscere vere.'^
Et nos peregrini ''
regnavimus. Qui sis, non unde natus
sis, reputa. Si tua re subita consilia torpent, at tu raea
sequere.'* Cum
clamor impetusque multitudinis' vix sus-
tineri posset, ex superiore parte aedium per fenestras, in
novam viam versas, (habitabat enim rex ad Jovis Sta-
toris)'9"^ populum Tanaquil alloquitur jubet * bono ani- :
" IIH sicarii, cum /afferent, apprehensi sunt a sutellitibus.

Stimmovet extraneos testes.
p Si virile pectus geris, tuum est regnum, 7ion Marciorum, qui spe regni adi-
piscendi per alios commisere nefarium scelus ; cadem regis,
1 Si re imprvvisa (niurte scilicet regis) hebetatur tibi mens, ut per te ipse consU
Hum capere non possis: meum saltern consilium sequere.
17 Ejicit Edd. ab Ascens. 1530. ad Drak. 18 Nunc expergiscere. Quid —

verere? conj. Lips, et Fr. Sanctius, non improb. Duk. 19 Alii addiiut cedem. —
NOT/E
••
Relictoque in vulnere tela'] Etsi te- tat apnd Dionys. lib. iv. qua se,
lum proprie dicatur de illo armoruin nepotesqne siios in ipsiiis tutelam
genere quae longe jaciuntur genera- : tradens, peiicnlum ntriusque demon-
liiis tanien de omnibus dicitur qua strat certissimiim, si Marcii regnent.
vulneraie possnnt. ' Impetusque multitudinis] Volen-
* A. U. C. 175. tiiim regiam ingredi, ac regem videre,
' Circumfmo igni] Snpra cap. 39. ut scirent sauciatus tantuni, an plane
**
Et nos peregrini] 'J'arquinius, et interemtus esset.
Tanaquil ex Etruria advent. Alia "> Ad Joris Statoris] In foro Ro-
Tanaquilis ad Tarquinium oratio ex- mano ad Palatii radices.
LIB. I. CAP. 41. 291
mo esse, sopitum fuisse regem subito ictu. Ferrum baud

alte in corpus descendisse.Jam ad sc redisse.^ Inspec-
tiim vulnus, absterso cruore. Omnia salubria esse. Con-
fidere,prope diem ipsum eos visuios. Interim Ser. TuUio
jubere populum dicto audientem esse." Eum jura reddi-
turum, obiturumque° alia regis munia esse.' *° Servius
cum trabea p et lictoribus prodit ;
' ac, sede regia sedens,
alia decernit, de aliis consulturura se regem esse simulat.*
Itaque, per aliquot dies, cum jam expirasset Tarquinius,
celata morte, per speciem alienae fungendae vicis suas opes
firmavit/ Tum demum paiara facto,'' et ^ comploratione
* Repentino
vulnere obtorjmisse regem : neque ictnm in viUdia penetrasse. Jam
Tarquinium supure, qucmvulneris vis injecerut, esse liberatum.
* Slabilivit polcntiam suam, pratextu ol/eundi aliena munia.
— 20 Esse del. Edd. ab Aid. ad Drak. 1 —

Voss. 2. procedit ; non male: cf.
'
ad Juvenal, i. 39. et ad Sil. vi. 414. Sed vuljâta lectio non daninauda.'
Rupert.— 2 'At. palani facta ex c. quee lectio ntiqiie facilior videtiir, sed
NOTiE
" Dicto audientem essel Audio Lati- galis album habuit purpurae niixtum,
num, et GrEPCum aKoioi, sDmuntur teste Servio. Dionysius Halicarn.
pro obedire. Dicto audientes itaqtie circum distinctam ait purpura, sub-
sunt qui quicquid imperatnr, statim temine puniceo. An ei ab intextis
nt dictum est exequuntur; qui ad velut trabibus purpureis nomen? In
dictum, et quasi ad nntuni parent: rep. Consules raro trabea usi legun-
nee dicitiir alicujus dicto, sed alicui tur, nisi forte in bello exti a ordinem ;
dicto esse audientem. ut equites in transvectione. Aliud
° Obiturumque] Jam antea insue- sub luiperatoribus. Manut. lib. ii.
verat Tarquinius Servii generi ope^ qua-sit. ep. 3.

ra, nti in iis quae niorbo aut atate * A. U. C. 176.
impeditus obire non poterat. Quo <! Pala7n facto] Sic oplimi codices,
minus populo novum hoc ejus nomine pro tum demum re patefacta, sive cum
prolatum a regina mandatum. res manifesta esse ccepisset.Vulgo le-
p Cum trabea} Inter regum insig- gilur, palam facia, supple morte regis.
nia, vel prajcipnum fuit trabea jam a Comploratione'] Luctus in Palatio
tempore Ronuili usnrpata :vestis velut recent! regis morte, simulari
scilicet e purpura, non sine albo ; di- coepit, artibus Tanaquilis et Servii.
versa, nonmodo a tunica palmaia, et Quod non ante factum, quam populi
toga praetexta, sed et a Deorum at- judkio filii duo Anci Marcii absentes
que auguruni, aliorumque sacerdo- damnati exilio fuere perorante Ser-
tum trabeis, quarum iU,v e sola pur- vio, cum ministri caedis se ab illis ad
pura; ha; purpura et cocco, seu pu- regem occidendum missos confessi
niceo colore, alternis intertexto. Re- essent.
292 T. Livii
in regia orta, Servius, praesidio firmo munitus, primus in-

jussu populi/ voluntate Patrura regnavit. Anci liberi,
jam tum' comprehensis sceleris ministris, ut vivere regem,'
et tantas esse opes Servii nuntiatum est, Suessam Pome-
tiam " exulatum ierant.
42. Nee jam publicis magis consiliis ""
Servius, quam
privatis,munire opes.* Et ne, quails Anci liberum'* ani-
mus adversus Tarquinium fuerat, talis ad versus se Tar-
quinii liberum esset, duas filias ^ juvenibus regiis, Lucio
atque Arunti Tarquiniis, jungit. Nee rupit tamen fati
necessitatem humanis consiliis, quin invidia regni etiam in-
ter domesticos infida omnia atque infesta faceret.' Perop-
portune ad prassentis quietem status bellum cum Veienti-
' Inevitabilem vim

fati non dissolvit ratione, prudentiaque humana, nee impedire
potuit, qtiominus ob regnum orta in eitm invidia, etiam inter affines omnia reddcret
suspicionibus et odiis plena.
propterea sine dnbio minus vera est.' Strotli. Vid. Not. Var
Glut. Gronov. Doiijat. Crevier. Doeringius nialit iuterpitngi, Anci
— 3 Tunc
liberi jam
turn, compreh. s.
NOT/E
s
Injussti populi] Dionysins a Livio tio Tarqniniorum adhiic piieronini
diversiis fatetur Servimn Tulliunj nonien, ac seciiritatein in omnibus
praeter niorem regnasse, cum neque pratenderit (quo facilins et Mar-
interreges dicti, nee eiim Senatus cios pelleret, et sibi auctoritatem
elegisset populi suffragiis confirnian- quasi temporariam conciliaret quod
;)
dum, nee ipse auspicato regnuni in- plebem sere alieno, de sno satis-
iisset. Veruni regii tutoris assuinta faciens, liberaverit ;
quod leges jr.
persona, a deiinita largitionibiis pie- qiiissimas, de contractibus praser-
be regem creatum tradit praeter vo- tiin atque injuriis, tnlerit ; quod pii-
luntatem Senatus : qiise inprimiscau- vatarum causaruni judicia, quae prio-
sa fait, cur buuc ille delude minus res reges exercuerant, aliis permise-
aequiini fuerit expertus. rit, nee nisi piiblicorum cognitioneui
' Vt vivere regem] Falso id vulga- retinuerit. Privatim vero.quodafBni-
tum, et aliquamdiu creditum. tatem cnm Tarquinii regis liberis con-
" Suessatn Pometiani] De hac Vol- traxerit, ad quos regnum haereditario
scornm nrbe infra c. 53. jurepertinerequodamuiodo videbatur.
* Publicis magis consiliis] Quod Li- * A. U. C. 182.
vius perstringit, id Dionysins pluri- y Duas filias] Servii Tullii filiaj
bus per.sequitnr: ex qnibus patet Tarqninia natse, consobrinis nupse-
Servium Tullium omnes regni firman- runt ; Tuilia major L. Tarquinio ma-
di vias iniisse, turn publice, tuni joriquoque natu minor vero Tuilia
;
privatim. Publice quidem, quod ini- Arunti etiam minori.

LIB. I. CAP. 42. 293
bus ^ (jam enim induciae ^ exierant) " + aliisque Etruscis

sumtnm. In eo bello et virtus et fortnna cnituit Tullii.
Fusoque ingenti hostium exercitu, baud dubius rex,'' seu
Patrura, seu plebis aniraos pcriclitaretur, Romam rediit.
Aggrediturque inde ad^ pacis longe raaximum opus: ut,
quemadmodum Numa divini auctor juris fuisset, ita Ser-
vium conditorem omnis incivitate discriminis ordinumque,
qnibus inter gradus dignitatis fortunaeque aliquid interlucet,
posteri fama ferrent.* Censum enim instituit,*^ * *
rem saluber-
" Prteterierat tempus induciariim.
'Ut posteritas eum extolleret laudibus, velut constitutorem omnis distinctionis
qua inter cives est, atque ordinum, per quos diversi honoium et bonorum gradus
secernuntur, atque internoscuntur.
4 Mss. nouniiUi liberorum.—5 Ad del. Edd. ante Drak.
NOT/E
Cum Veientibus'] Mortuo Tarqui- productap fiieraut induciae, cum frac-
nio Prisco, Veientes priiiium, cum- tae fuerant sub Tullo, cap. 27. et ite-
que his Tarquinienses et Ceeietani, rum instauratae. J. Clericus.
ac deinde ceteri Etruriae populi Ro- '^
Haud dubitcs rex'] Antea nutabat,
manorum imperium abnueruut. Hinc quasi dubium, ejus regnum, quod
Vicennale cum eis bellum TuUio, non more majorum patribus simul et
praeliorum omnium victor!, triuni- populo probatiim esset. At post
pJiorum tiium niateriani piajbuit. affinitatem cum Tarquiniis, et prae-
Donee fractae duodecini Etruscorum claram victoriam de Etruscis oppor-
civitates ei sese dediderunt. Qui- tune reportatam, dubium nullum
bus ille pacem ita dedit, ut ties illos erat, quin, sive Senatus, sive plebis
populos, qui primi arma nioverant, suprema po-
suffragia experiri vellet,
agri parte mulctaret. Id in annum testas commuiii consensu confir-
ei
U. C. 202. referendum. nianda, aut deferenda esset.
* Inducice] Induciae Veientibus a Censum enim inslituiti Veteribus
<^
Rooiulo dataein centum annos supra, vocabulum Census non pro annuo
cap. 15. sub Tullo Hostilio violatae reditu et pcnsitatione sumitur, ut
fuerant, c. 27. et a morte Romuli ad postea usurpatum, sed pro bonorum
hoc temporis anni plus quam quadra- aestimatione; cum cujusque
scilicet
ginta supra centum etfluxerant. Sed civis familia et facultates recensen-
vide quee antea c. 31. ea de re dixi. tur, atque in tabulas publicas re-
f Jam enim inductee exieranf] Si intel- feruntnr. Id autem ea praesertim de
ligantur induciae in centum annos lis causa institutum fuit a Servio Tullio,
a Romulo datae ut supra c. 15. jam- ut intelligeretur quantum quisque,
dudum erant elapsae ; datse enim proportione, non aritlimctica, ut an-
erant non serins anno U. C. 37. qui tea, sed geometrica, in publicas ne-
ultiraus fuit Romuli, et jam annus cessitates conferre posset, ac debe-
agebatur ab U. C. minimum 176. qui ret ex bono et jequo.
primus Servii Tullii fuit. Sed forte * A. U. C. 191.
:
294 T. LIVIi
rimam tanto futuro imperio: ex quo belli pacisque munia

lion viritiin, ut ante, sed jpro habita pecuniarum fierent.
Turn classes centuriasque et hunc ordinem ex censu de-
*^
scripsit, vel paci decorum, vcl bello.

43. Ex ii.s, qui centum millium ccris/ aut majorem,
censum haberent/ octoginta confecit ceuturias, quadrage-
y Quorum res familuris centum millibus assium cereorum, vel pluris, astima-
balur.
NOTiE
'^
Turn classes centuriasque] Antea assis Gallici : denarium autcm Ro-
Seivius turn nisticae, turn iirbaiije inannm, ut et drachmam Atticam,
numeruni, at>ta(em, sex-
iiiultitudinis tribus assibus uostratibus ac dimidio
urn, et quot (jiioque anno nati, et exeequat ; (juai sumnia decies re|)etita
moitui essent, quasi aliud agendo dabit asses Galileos 35. .quanti sub
oompererat, iniperatacertoium nuni- initia Francisci i. numnius aureus
morum pro unoquoqiie genere in erat. Sic decern niillia drarhniartim,
diveisas ades sacras illatione. Nunc et centum niillia aeris componit cum
palam census et suffragiornm teni- ejusmodi aureis coronatis. Ve-
n>ille
perandoniiii causa classes et cen- rum nee Dionysiana a?stimatio, quas

tnrias institiiit. Classes Gi*ci K\r]- tempore Aug, (cum ejus auctor scri-
ffeis dicerent, ex Dionysio, a vei bo bebat) utcumque stare potuit, ad
KaXfTf, a calando sen convocando. Servii Tullii aetatem quadrat, nee
Totus populus habita rations faciil- Budaeana pecuniae Romanae cum nos-
tatum divisus in sex classes, centn- trate ante annos 150. instituta com-
rias 194. ex Livio, nna minus ex Dio- paratio cum hujusce temporis usu
nysio ; qnaruin octodecini equitum convenit, uti a me in prffifatione dis-
attributae prin)i« classi : reiiquee pe- putatum est. Itaque, ob rationes ibi
destribus copiis assignatae. Centu- adductas, teris gravis sive assium li-
riee autem has non a centenario ci- bralium summas, quibus phira szecu-
vium nuinero dictae, qneni plera?que la usi sunt Romani, habifa ratione
iTiultis partibus excedebant sed quod : ponderis et pretii quo nunc apud
iniitatione centuriaruui equestriuni nos venit aps Cyprium, ita computa-
ad helium comparatae essent. Cnjus- bo, ut singuli asses Romani Veteres
que classis opes Livius millibus a?iis, nostris assibus tredecim et quatuor
id est, assium, at Dionysius, Grie- insuper denariis Turonensibus ajsti-
corum more, drachinis et minis, com- nientur. Glareanus, confecto iu id
putat. Drachma Attica, ejusdeni fe- abaco censum cujusque classis, ex
re ponderiscum deuario Romano, Dionysio, per drachmas minasque,
decern assibus Ronianis respondebat. et secundum communem sa;culi sui
Minae singulae centum drachniis per- sententiam per aureos coronatos ex-
nuUabantui, assibus niille. Budaeus hibuit. Nobis sutiiciet seris Veterum
asseni Romanum paulo plus quatuor gravis coniparatio cum hodierno mo-
denariolis, sive denariis Turonensi- netae Gallicae pretio, quje meo judi-
bus, aestimat, tenia nimirum parte cio verier. Ea est hujusniodi
LIB. I. CAP. 43. 295
nas seniorum ac juniorum." Prima classis ^

omnes appellati.
Eoruvt (]ui inajores vcl minores erant qiiadra(;inta quinqus annis.
NOTjE
CENSUS
CLASSIS I.
/Eris gravis, sive I Librarum Fran-

Assiiim Libralium I ckurum.
Centum niillia . . . G5625.
vel supra. aiit ultra.
CLASSIS II.
Qiiinque ac septua-
giiita millia . . . 49218 lib. xv. s,
CLASSIS III.
Quinqiiaginta
millia 32812 lib. x. s.
CLASSIS IV.
Qulnqne et vigintl
millia 16406 lib. v. s.
CLASSIS V.
Undecim millia . . . 7218 lib. XIV. s.
ex Liv.
Hze proprie classes dicebantur. Sex- conficit Hollandicae monetae, neglcc-
ta, omnium nnmerosissima, a militia tis fractionibus,summaiu 3000. flore-
ceterisque muneribus ob pauperta- noruni. Secnnda classis fuit septiia-
tem immunis, ideoqne in nullo fere gintaqiiinque millium aris, aut sep-
numero erat nisi quod ad nauticum
; tuagintaquinqtie minarum, hoc est,
Hsum reservabatur. florenorum 2250. Tertia classis fuit
« Ex iix, qui centum millium aris'] quinquaginta niilliinn a>ris, seu
^ris gravis, id est, assium ex ajre, quinquaginta minarum, lioc est, flo-
librae pondere. Plinius lib, xxxiii. renoriun 1500. Quarta classis fuit
c. 3. testatur res a Servio rege pri- vigintiquinquc millium svris, sen
mum signatnm ; tunc
et maximum viginti(iuinque minanun,
hoc est,
censum fuisse ex. m. assium, ideoque florenorum 750. Qninta, ex Diony-
hanc fuisse primaiu ciasseni. A. Gell. sii minarum duodecini et
c^lculo,
lib. VII. cap. 13. ait classicos dictos dimidia?, hoc est, florenorum 375.
primae classis homines, qui c. et xxv. ex Livii vero sententia undecim
millia aeris ampliusve censi essent millium a?ris, seu ' undecim mina-
reliquos omnes infra classem appel- rum,' hoc est, 330. florenornm. H;tb
latos. Nee tamen cum Livio et Dio- fuerunt facultates, prout erant ilia
nysio piignare credcndi sunt. Hi tempora, quibus rarior fuit pecunia,
minimam primae classis summam de- civium Romanoium in qiiinque clas-
scribunt, ilLi autem majorcui. ses distributorum. Intelligenda au-
Centuni tnillium arts'] Prima clas- tem est sors uniuscujusque classis,
sis centum millium a>ris difitur non fructus annuus bonorum, nequis
Dionysio 'centum minarnm,' quod voce ' census' fallatur. Heec ex caU
296 T. LI VII
Seniores, ad urbis custodiamut prassto csscnt : juvenes,^ ut

foiis bella gererent. Anna his imperata,'^ galea,'' cly-
peum,7' ocreas, lorica ; omnia ex aere. Haec ut tegumcnta
corporis essent. Tela in hostein, hastaque et gladius. Ad-
ditse hiiic classi duae fabrum centuriae,'' quas sine armis sti-
pendia facerent. Datum munus,

machinas in bello fer- ut
rent.^ Secunda classis intra centum " usque ad quinque et
septuaginta millium' censum instituta; et ex his, seniori-
busjunioribusque, viginti conscriptae centuriae arma impe- :
rata, scutum pro clypeo,"' et praster loricam omnia eadem.
° Minus quam centum millium.
6 Conjicit Drak. juniores. —7 Al. clypeus. —8 Conjicit Rupert, in bella
NOTÊ
rulo Gronoviano, a quo quanivis D. Ae'ijs, a fele, aut mustela ; fiebat enim
Gassendi et J. Gravii calculi nonnihil exhorum aliorunive animalium pelle:
recedant, nemo tamen ita dissidet, ut cassis ex lamina, teste Isid. hie
lit ex ejus abaco centum millia a?ris tamen galea lerea.
conficiant Gallica? Monelas liodiernae 'Clypeum] Capro aliisque Gram-
libras TuionensesC5625. ut habet vir niaticis apud Lipsium ctupeum, seu
doctus, qui in Gallia edidit Livium clypeum, in neutro genere imaginem
in usiim Delphini, hoc est, pliisquani significat, vel inscriptionem in bono-
54000. Horenorum HoUandicorum, rem alicnjus positam. Clypeus, scu-
quae summa tanta est, ut forte nemo tnui orbiciilare: sed banc distinctio-
tunc civis Romanus earn habuerit. nem mmus accurate servant aucto-
Gassendus censet centum millia aeris res.
confecisse Gallicse Monetae libras ^ DucB fabrum cenluria'] Has duas
3722. Is. Barrovius, in abaco ad macliiuariorum centurias ad spcun-

calculum Gravianum confecto, 322. dam classem probabilius forte refert
libras Anglicanas. J. Clericus. Halicarn.
^ Primum classis] Hnjus classis pri- 'Ad quinque et scptuaginta millium]
niae juventus in acie primum semper Dionys. ad minas septuaginta dicit,
locum tencbat, antiquis illis tempo- quinque minas infra Livii quantita-
ribus secundum, qui censi in secun-
: tem. Sed hujus ratio inter primam
da classe tertium,quiintertia: post-
: et tertiam summam media, eoquecon-
remum, opinor, qui in quarta. Nam gruentior. Notatur autem ab utro-
quinta classis levem armaturam prae- que minimus hujusce classis census :
bebat; sed lia>c posteritas mutavit. qui a nonaginta novem niillibus de-
s Arma liis i7nperata] Servata ser- scendendo ad septuaginta quinque
monis proprieiate, recte liic arma, millia proteudebatur: estque in sum-
quibus corpus tegitur, armes defensi- ma sequentium centuriarum similis
ves, tela vero, quibus petilur hostis, ratio servanda.
ermes offensives. "' Scutum pro cbjpeo] Clypeus ro-
''
Galea] Proprie galea., ano tt/s 70- tundus et brevior Scutum lougum
:
LI13. I. CAP. 43. 297
Tertiae classis in 9 quinquaginta millium censura esse* vo-

luit. Totidem centuriae et hae, eodemque discrimine eeta-
tium, fuctae: nee de armis quicquam niutatum; ocrese tan-
tura ademtae. In quarta classe census quinque ct viginti
millium, totidem centurias factae. Anna mutata, nihil prae-
ter hastam et verutum datum. '°" Quinla dassis aucta,
centuriae triginta factae: ' fundas lapidesque missiles hi se-
cum gerebant. In his accensi," °coruicines, tibicinesque,'^ p
* Usque ad summam millium ceris quinquaginta.

<^
Mujoii numero centuriarum constituta est dassis quinta.
pararent, Lipslus in bello facer ent, et Scheller. in bello ferrarent. 9 * An del. in —

quod a inultis Mss. abest ?' Rupert. Pro millium conj. Diak. millia. 10 Arma —
mutata iiihil prater hastam ; et verutum datum distinguend. censet Doujat, 11 —
NOTiE
quatuor pedes, et incurvum, ut to- bant, ex quinta fuerint. Duo tamen
ttitn liominem tegeret ille Graecis : sunt quae hanc sententiam minus ve-
cutttIs, nobis bouclier: hoc Gr. Ovpihs, risiniilem reddant, atque aliter hunc
Gal. rondache, alias imvois. Forniam locum suadeant interpungendum:
et discriinen iitiiusque Lipslus tradit nempe arma mutata nihil prater has-
III.de milit. Rom. tarn; et verulutn datum: id est, iisdeni
Scutum pro clypeol Clypeus fuit ro- armis usi quartae classis homines,
tunda forma, scutum oblonga, sive quibus utebatur tertia classis, nisi
ovatuui esset sive imbricatum. Qua quod illis pro hasta datum verutum.
de re vide Just. Lipsium de militia I.Dionysius lib. iv. testatur noniina-
Rom. lib. III. d. e. J. Clericus. tim arma iv. classi imperata, scuta,
" Prater hastam et verutum datum] hastas, ct gladios si quid ergo dis-
:
Ex hoc Livii loco non satis certo ap- criuiinishac in re fuit inter ulramque
paret, an quartae classis milites gravi classem, id in hoc solum versabatur,
an levi armaturae sint aunumerandi. quod IV. classi assignalae fuere, pro
Si receptam sequeniur interpunclio- hastis longioribus, breviores, quae
nem, dicendum erit leviter tantum alio nomine veruta: genus acuto teli
armatos fuisse. Hoc enira ostendunt ferro praefixi, instar Altera

veru.
'arma mutata,' id est, galea, scutum, ratio est, quod ad leviorctn armatu-
et gladius ademta, quibus armata ram, cujushaud ita magnum momen-
classis tertia, et nihil armorum tum, minus probabile est duas fuisse
' hastam datiun,' aut loco has-
praeter destinatas classes, quartam et quin-
tae verutum ;' idque suadere vide-
• tam. Et revera Uionys. paulo ante
tur quod sequenti, quintae scilicet, laudatus, utrumque leviter armato-
classi assignantur fundae tantum ac rum genus in hanc rejicit, cum quin-
lapides. Sic Rorarii, jacuiis brevi- tal classis civibus imperatum tradit,
busque hastis pugnam ciere soliti, ex ut fundis et jacuiis militarent extra
quarta classe, acceusi vero, qui lapi- ordines.
dibus niittendis ia hostem procurre- ° In his aecensi] Horiim uou nie>
Delph, et Var. Clas. Livius. 2 A
;
238 T. LIVII
ia tres *' centnrias distributi. Undecim millibus'*'^ haec

classis censebatur. Hoc'' minor census "^
' reliquam mul-
<*
Census minor illo, quern diximus fuisse quinta classis.
'Drakenborchiiis cum Perizonio legendum censet, Hisaccensi, i. e. adjecti

bene sane si Mss. addicerent.' Stroth. —
12 Alii tubicinesque. 13 Sigoii. et —
Rupert, ex Dionysio lualunt duos. m —
14 Duodecim millibus conj. Glar. et
duodecim millibus quingentis Hotoman. de re num. p. 124. 15 ' Al. Hinc, al. —
hie inepte, cum comparativus 7ninor aperie ablativum hoc requirat.' Stroth.
—
SOTJE
minit Halicarnasseus, forte quod eos nerent.
in Diilitnm numero non poneret. Sed 1 Undecim millibus'] Minus conve-
lion unius generis accensos, ant certe nit ad superiores rationes liepc sum-
non nnum eornm ministeriiim fuisse ma. Melius ea quam refert Halicar-
coUigitur ex Varrone ac Nonio INIar- nasseus, duodecim nempe niinarum
cello. Hi ascriplivi quoque, sen as- cum diuiidia. Haec enim quantitas
criptitii, dicti,quod legionibus ascribi dimidiiim est viginti quinque mina-
et accenseri solerent, extra nun.e- rum, qui extremus census est quartjc
rum tamen et censuui legionuni : id- classis; ut ba-c partem dimidiam
que ut in deraortuorum niilitum lo- continet quinquaginta minarum, qui-
cum surrogarentar, et supplerent de- bus taxabantur qui in tertia classe
fectum legiouuui, interim pugnaturi minus locupletes erant.
inter leviter armatos atque haec ;
•
HJitior census] Postremam clas-
prima, ni fallor, accensorum instilu- sem, licet una centuria constaret,
tio, primusque fuit usus. Deinde ex postea in plures quasi gradus ratione
eorum numero aliqui a consulibus ac census distributara fuisse Lipsius ra-
prtetoribus, qui exercitui prseerant, tiocinatur ex Polyb. lib. vi. et Agell.
desumti, qui ipsis ministeria neces- lib. xvi. cap. 10. Placuit enim ad
saria exhiberent, ac praisto essent ad niilitiam admitti aut vocari eos qui
mandata perferenda et exequenda. supra drachmas quadringentas in bo-
Quidam etiam centiirionibus ac denis numerarent, quae Romanis fuere
curionibus atlributi. Unde accensi quaterna millia asris. Reliqui, nisi
appellati apparitores seu viatores in in luniultu maxinio, milites non scri-
militia quoque togata. bebantnr: aliquo tamen discrimine,
P Corjiicincs,
tibicinesque] Tubici- ut videlur, inter proletarios et capite
nes cornicinibus adjungit Dionysius, censos. Etenim qui non amplius
cum lis qui
instrumentis signa
aliis quam quingena aeris deferebant
inille
canerent; in quibus sine dubio tibi- in censum, 'proletarii' appellati,

cines Auctori nostro nominati. Duas qnod prolis gignendae copia magis
tantiim hominuni ejusmodi centurias quam re familiari rempublicam ju-
numerat Dionys. qiias refert ad quar- vare possent ii quandoque, cum
;
tariv'classem. Livius vero accensos, nempe juventutis inopia erat, in nii-

cornicines, tibicines in tres centurias litiam tumultuariam legebantur tuen-
distributos ait. Hinc conjicias ac- dorum murorum causa. At quorum
censorum unam aliquando centuriam census aut nullus, aut non ultra aeris
fuisse, distinctam ab iis qui signa ca- trecenla Tiginti quinque erat, * capite
LIB. I. CAP. 43. 299
titudinem habuit. Inde una centuria facta est, immunis

militia. Ita pedestri exercitu ornato distributoque, equitum
ex primoribus civitatis duodecim scripsit centiirias. Sex
item alias ' ab Romulo institutis, sub
centurias, tribus "^
iisdem, quibus inaugurata? erant, nominibus fecit. Ad

equos emendos dena millia a;ris '7 ^ ex publico data et,
*
;
quibus equos alerent,'^ viduae attributae," quae bina millia t

seris in annos singulos penderent. Haec omnia in dites a
16 Gronovius conjiciebat e tribus; bene certe praepositio ex oniitti vix

'
poterit.' Idem. E tribus probat Rupert. 'Verba tribus a Romulo inslilutis

distiiictioiie secrevi: ita non opus est, quod conjecit Gronovius.' Docring. —
17 Salmas. de mil. Rom. c. 21. conj. una millia ceris. 18 J. F. Grouov. conj. —
NOT^
censi' dicti, quod nonenre, sed capite "
'
ViducB attribula] Suspectus mihi
solo aestimarentur : vix etiam diffici- locus: neque satis perspicio, quomo-
libus reipublicas temporibus armati do ad praebenda perpetuo cibaria
leguntur ante Marium,quera id prap- certoetstabili equorum numero (cen-
ter legem ac morem fecisse notant. turiarum scilicet octodecim, id est,
Cur autem tanta ratio rei familiaris ni fallor, equorum quinque millium
in militia haberetur, bapc causa fuit, et quadringentorum) viduae desig-
quam refert Gellius : quod pecunia natae sint,quarum, ulcumque defini-
vice pignoris esse in rempublicam tus fuerit ntimeriis eo tempore quo
videbatur, amorisque iu patriam fides liic census institutus, facile tamen ,
in ea firmamentumque crat. ])0tHerit debueritque Servius provi-

« Sex item alias'] Centuriarum c- dere ejus rei vaide incertam rationem
questrium a Romulo institutaruni no- futuram, cum non tantuni morte, sed
mina et numerum Tarqninius Pris» etiam alteris nui)tiis viduarum nume-
cus retinuerat, aucto equitum nume. rus in annos minuatur; dubiumqiic
ro, supra c. 36. Servius barum cen- omnino sit, earum qua; viduae sub-
turiarum nnmerum duplicavit, ser- inde fient, et numerum et facultates
vatis tamen nouiinibus. Aiqne line deficientibus responsura. Pra-lerea
referendum videtur priorum et pos- in tanta Ronianornm penuria, quanta
teriorum Ramnensium, &c. discri- ex toto hoc censn apparet, viduas
men, quod ibi Livius indicavit: ita non niultas fuisse oj)oitet qu* bina
ut equitum has centuiiie a Servio et zeris millia, id est, ultra 1358. libras
geminatae, et aliqua ap|)ollationis Francicas quotannis penderent: sed
etiam nota distinctae fuerint. mendum hie suspicari facilius quam
' Ad equos emendos] De equo publi- tollere.
co alibi. tBina millia'] Ejusdem monetae sex-

t Dena millia ceris] Hoc est, mone- agenos florenos. Hos videntur sol-
tae Hollandicae treceutos florenos, visse viduae equitum Romanorum. J.
unde colligere licet raros turn fuisse Clericus.
in Italia equos. J. Clericus.
300 T. LIVII
paiiperibus inclinata oncra. Deinde est honos additus."

Non enim (ut ab Romulo traditum ceteri servaverant re-
ges) viritim suffragium ^ eadein vi eodemque jure promis-

cue omnibus datura est sed gradus : ut neque exclusus
facti,
quisquam suffragio videretur, et vis omnis penes primores ^

civitatis esset.* Equites enim vocabantur primi, octoginta
inde primae classis centuriae : ibi '9 si variaret/ quod raro
et, Scheller. qttibus vel equHibus, ut equos a. Bauer, quo,

qui equos alerent.
aul qua, ant qui.
' — 19
Prima classis centurite primum peditum vocabantur ; ibi,
Ifc. Voces hae, primum peditum vocabantur, ' perspicue glossema sunt ejus,
qui locum hunc in margine iibri interpretatus est: id quod non solum super-
vacanea repetitio vocis vocabantur, sed etiam veterura aliquot librorum auc-
toritas, comprobat, a quibus absunt ejusmodi voces. Accedit, quod si tollan-
NOTyE
* Deinde est honos additus] Levati mum nonaginta sex centurias com-
oneribus pauperes ; divitibus pro one- plectebantur secunda xxii. con-
:
ribus bonor auctus, et potestas in rei- nunieratis machinarum opificibus :
publicee administratione major data. tertia xx. qiiarta, insertis cornici-

y Viritim suffragium] In bis centu- nibus aliisque artificibus cantuum
riatis comitiis, a Sei vio introductis, bellicorum, xxii. quiuta, si addatur
suifragiaquidem viritim in sua quis- centuria una accensorum, xxvi.
que centuria ferebat, non secus ac in sexta unam ita ut tota pauperum
:
sua quisque curia, cum curiata comi- niultitudo uuicum duntaxat haberet
tia ex instituto Romuli habebantur; suffragium, nee nisi postremo loco
atque id valebat quod plures centu- vocaretur. Itaque si primae classis
riae jussissent, quemadmodum quod centurix omnesconvenlrent in idem.
plures curiae. Sed cum in curiis pie- frustra vocatae essent reliquarum
beii patriciis, tenuiores divitibus per- classium centurias.
inixti, longe numero praestarent, suf- ' Vis omnis penes primores'] Sic di-
fragiisquoque, quae omnibus eodem tiores, majorem adepti auctoritatem,

jure promiscue, nuUo dignitatis ant zequiore animo sumtus et belli peri-
opum discrimine, permissa, sive in cula ferebant pauperes immunitate
:
omnibus sive in plerisque curiis vin- sua, et suffragiorum in maximis reip.

cebant. At centuriae non loci in quo rebus relicta sibi imagine, ademtara
quisque habitaret, aut sacrorum ra- sibi xqualitatem pristinam minus
tione, sed facultatum per gradus aes- Eegre ferebant. Reipublicae vero me-
timatione conjunctis lioniinibus con- lius prospiciebatur, cum penes eos
stabant ; et prima sola classis, locu- essent consilia publica, quorum im-
pletum habebat cen-
scilicet, plures pensis, opera, periculo ea oportebat
turias, quara ceterae quinque classes. ad eft'ectum perduci.
Erant enim in ea centuriae octo et * A. U. C. 192.
nonaginta; nimirum equituni xviu. ='

Sirariaret]S\ in diversas senten-
peditum i.xxx. Reliqua; classes non tias iretiir a ceniuriis primae classis,
nisi nonaginta quinque, aut ad sum- tunc duae et viginti centuriae, quibus
LIB. I. CAP. 43. 301
incidebat, ut secundfe classis vocarentur : nee fere unquam

infra ita descenderent, ut ad infimos pervenirent.^° Nee
mirari oportct, hunc ordincm, qui nunc est,'' post cxpletas
quinque et triginta tribus,*^ duplicate earura numcro/ cen-
tur, niulto venustior ipsa oratio redditur.' Sigon. — 20 Vid. Not. Var.
NOTyE
constabat secunda classis, ad snffra- Aiictor conslitiitas triginta quinque
gia vocabantur et ita deinceps do-
: tribus fuisse diserte dicat, eanip) nii-
nec 97. centnrije consensissent ma- : mcro duplicato, tribimin antem ur-
jor scilicet pars centiiriarnm omnium, banarnm auclus numerus nonfiierit;
^ Hunc ordinem, qui nunc est] Pluri- eo ducit conjectura, ut quindeciin
bus sasculis servatus fiiit ille civita- tantum tribus rusticae a ServioTuilio
tis et comitiorumcenturiatorum ordo institnt* videantur in agro Romano,
ab Servio Tullio insfitutus, fiiitque licet in plures regiones distribute;
populi divisio per tribus onmino di- quibus paulatini multiplicatis, addi-
versa a divisione per classes sive tee fuerint totidem tribus, atqne una
centurias. Veruni C. Gracchus le- amplius, servandi imparis nunieri
gem promulgavit, ut ex confusis quin- causa ; eaeque in Latio, Sabinis, E-
que classibus sorte vocarentur cen- truria, et Campania. Sic connnme-
turijp. Et postremis reip. tempori- ratis quatuor urbanis, tribus omnino
bus classes et centuria; partes tri- novemdecim iuiiio fntre. His adjec-
buum fuerunt ac tunc in comitiis
: tae duo paulo post reges exactos, at-
sortitio tiebat tribuum primo, tum que ita tribus una et viginti fact^, ut
centuriarum ejus tribus, cujus sors lib.proximi cap. 21. habctiir. Alise
prima exiisset ntcenturia, cujus no-
: subinde accesserunt, donee sub an-
men primo loco eductum csset, num U. C. 512. expletus est numerus
primo loco suffragium ferret ;
quae tribuum triginta quinque, adjectis
praerogativacenturiadicebatur, quod Velina et Quirina, ut refertur in
prjE ceteris sententiam rogaretur. Epit. lib. xix. Earum nomina primi-
Reliquas deinde, servato classiimi tus a locis petita, post a familiis pa-
ordine pristino, vocabantur ad fe- triciorum appellationem aliquae ilia-
rendum suffragium, jure quaque rum mutuata; sunt. Id, ni tailor, ex

suo, dicebanturque idcirco 'jure eo contigit, quod cum vita rustica in
vocatap,' quae semper fere prjeroga- lionore magis esset, optimi quique,
tivae sequebantur sententiam. quamvis urbem incolentium, in rusti-
"=
Post expletas quinque et triginta cis tribubus censeri maluerunt, atque
tribus] Initio Romulus universiiui po- in eas translati sunt, cujus rei arbi-
pulum in tres diviserat tribus, ge- trium, Appio Cseco ceusore, cuilibet
nere, locisqne distinctas. Nunc Ser- perniissum ; donee circa annum U.
quoniam in immensum
vius Tullius, C. 450. Q. Fabius, item censor, te-
excreverat numerus adventitiorum niiiorum niultitudinem in quatuor ur-
qui Luceribus adjungebantur, aliam banas tribus redcgit unde tribus :
institnit divisionem in tribus quatuor, non urbis, ant agri, quemadmodum

habita regionum urbis ratione. Idem Servius instituerat, sed civitatis et
his urbanis tribubus rusticas adjecit. populi partes esse cajperunt.
De numero minus constat. Sed cum "J
Duplicato earurn numero] Non
*^
302 T. LIVII
turiisjuniorura senioruraque,* ad institutam ab Ser. Tullio

suramam ^ non convenire. Quadrifariam enim urbe divisa^
NOTiE
centnriarum, sed tribunm, qnarum tiiriarum, quod tribus ad eariim tra-
niunertis quomodo auctus in tliipliim diictae sint divisionem. Quo aiitein
sit, paulo ante est demonstratum. modo traductae sint tribus ad centu-
Neque vero pronomen euritm alio re- riarnm divisionem, sicque major fac-
ferri facile patitnr duplicatum hunc tns sit liarum numerns, aperire cona-
numerum, quani a6 expletas XXXV. tur lib. i. de Antiq. Jure Civium Rom.
tribus, de quibus proxime sermo fue- c. 4. ubi ait : ' Procedente tempore
rat. institutum esse ut classes qiiodam-
:
^ Centuriis juniorum seniorumquel raodo tribuum essent partes ' ac
Ex hoc, ut videtur, loco Sigon. deinde subjicit :' Servii tempore po-
emend. lib. ii. c. 35. affirmat unam- pulum uno modo in tribns cnriasque,
quamque triginta quinque tribuum altero in classes centuriasque divi*
duas niaxime centurias habuisse, sum: ita ut alteram divisionem altera
unam seniorum, alteram juniorum. non attingeret post autem, utram-
:
Verum oranes fere centuriae classium que in unum esse coUatam. Populum
quinque, vel seniorum, vel juniorum enim in tribus xxxv. singulas autem
erant, ab instituto ipsius Servii. tribus in quinque classes, easque in
Quamobrem non apparet quid novita- suas quamque centurias esse descrip-
lis seniorum et juniorum in diversas t<*s.' Sic igitur singulas tribus per
centurias distributione, in centuria- quinque classes divisee complecte-
rum numerum, aut in censum, comi- bantur centurias saltern duas et no-
tiave centuriata, potuerit introdnci. naginta supra centum. Hoc autem
Et centuriarum major erat Humerus, adniisso,summa omnium centuriarum
quam ut duabus, aut etiam tribus, im- ad numerum 4755. excreverit: quod
mo nee quatuor centuriis in tribum nemini non absurdum videatur. Nisi
quamque coUatis, cxliauriretur. Hoc dicamus ita classes earumque centu-
itaque vult tantum Livius, ni fallor, rias dispertitas fuisse in tribns, ut
sui temporis ordinem non convenisse nihilominus unaquaeque turn classis,
veteribus illis seniorum et juniorum tum centuria, non pro numero tri-
cenluriis, secundum rationem comi- buum multiplicaretur ; sed una ma^
tiorum a Servio Tiillio constitutam. neret, licet in banc atque illam tri-
Ad institutam ab Servio Tullio sum-
f
bum dispersa per partes. Verum ea
mam] Ad numerum videlicet tri- ratione auctus non fuerit centuria-
buum Servianarum nisi malis ad in-
: rum numerus. Haec vellem perspi-
stilnlam a Servio Tullio formam co- : Cue niagis explicasset Sigonius, ct
niitiorum scilicet, quorum immuta- Veterum testimonio sententiam fir-
tam rationem, eaque aliter posterio- masset suam. Quod, cum nullum
ribus saeculis acta ostendimus, quam proferat, ego Livium liic censeo non
a Servio institutum esset. Idque tarn auctas numero centurias quam
onmes agnoscunt : sed in quo pro- immutatum ferendorum per cas suf-
prie posita fuerit ha;c mutatio nemo fragiorum modum indicare voluisse.
satis enucleate explicat, nee Gru- Etenim circa annum ab Urbe condita
cliius, nee Sigonius. Hie quidem 1. 350. (quemadmodum elici potest ex
III. de Antiq. Jure Provinc. cap. 3. iis quee Sigonius idem loco jam nota-
auctum censet fuisse numerum cen- to de Jure Provinciar. erudite dis-
LIB. I. CAP. 44. 303
regionibus collibusque, quae habitabantur partes, Tribus eas

appcllavit ; nam ejus quoque
ut ego aibitror, ab tribute
:
''
ex censu conferendi ab eodem inita ratio est.

a^qualiter
Neque hae tribus ad centuriarum distributionem numerum-
'
que quicquam pertinuere.

44. Censu perfecto,* quem maturaverat metu legis' de ''
incensis+ latae cum vinculorum minis mortisque,' edixit," ut
' Post peractum censum, quem acceleraverat incusso timore legis quam tulerat
contra eos qui nomen fortnnanque suns non deferrent in censum, poena carceris et
capiialis supplicii adcersus eos proposita.
1 Malebat Duk. ciini Donydtio \egere metus legis. —2 ' Deiendum videtur
NOT^
serit) institiitum fnit ut non prima dam, secundum alios, ut est apud
centuriarnm primae classis, uti antea Halicarn. lib. iv. in triginta, vel unam
observatuiu tnerat, sed ex omnibus supra triginta, divisit ; ex quibus iii-
centiiriis ea, cnjus sors prima exiisset, stitiitce tribus : ita ut barum una diias
ill suffragia ante alias mitteretur. ferme regiones contineret ; <iuemad-
Qiiinetiam insecutis temporibiis sorte modum in Urbe phires colles uni tri-
diicebatur non solum centuria, sed Itui contributi erant.
etiam tribus quae prae ceteris roganda ''
Ab trihuto'] Varro a tribus Urbis
suffragium in singulis comiliis esset. partibus, quae sub Romulo fuerant,
Id vero, quantum conjicere possum, deducit.
80 pertiiiebat, ut, in liac quoque parte • Neque lice tribus'] Ronnihis popu-
inverso ordine Serviano, centuriee lum in tribus et curias, Servius in
pra?rogativa; homines non ea pror- classes et centurias divisit : sed hae
sus serie, qua in earn inscripti erant, divisioues niliil inter se commune ha-
ad suffragia vocarentur, sed honor bebaut. Ilia quippe tottikJ) crat ex
primorum suffragiorum deferretur ei Dionysio, id est, localis ; haec jiviK^,
parti civium in pra?rogativam centu- quasi genericani dicas, sive ex diver-
riam rel-itorum, quae ad tribum prae- 30 homiuum genere, distincto nimi-
rogativam spectaret. Alioqui, spar- rum opibus, ordinibus, aDtate sed :
sis in omnes tribus centuriis omnibus, postea utraque in unum collecta et

ut dictum est, non equidem video cui permixta est, ut vidimus.
usui esse potuerit tribuum sortitio. • A. U. C. 195.
B Quadrifai-iam urbe divisa] Servius ^ Metu legis] Malim, ynetus legis:
TuUius, seplem coUes (additis ad sic enim clarius intelligetur metus,
priores duobus Viminali et Esquili- populo injectus ex lege, elfecisse ut
no) amplexus muro, Urbem in qua- censum promte exequcrcnlur. Alio-
tuor partes diviserat, Palafinam, Su- qui metus prima fronte videtur re-
burranam, Esquilinam, et Collinam, ferri ad ipsum regem, quod abhorret
qua- tunc regiones urbanis tribubus ab Auctoris niente.

nomen dederuut. Agrum quoque in t De incensis] De non censis, qui
regiones viginti sex secundum quos- et militia et omnibus honoribus erant

304 T. LI VII
omnes cives Romani, equites peditesque, in suis quisqne

centuriis, in campo Martio *
" prima luce adessent. Ibi
instructum exercitum omnem suovetaurilibus" lustravit/
Idque conditum lustrum" appellatum, quia' is censendo
finis P factus est. Millia octoginta'' eo lustrocivium censa
/ Sacro piaculari purgavit.
rh Martio, neque enim adiiiic ea teinpestate Marti consecratus fiierat.' Tan^

Faber. —
3 Quidam legunt qui pro quia. Vid. inf. et Not. Var. 4 Vulg. pvst- —
NOTiE
exclusi, quippe nnmero civiiim non rilia, (quasi a solido tanro ceterisqne
habiti. Minor Liviura antea non dix- animalibus,) non tantum lustrandis,
isse qiieenani lex ilia esset ; est enim sive expiandis civibus, et militaribus
rectte narrationis regnla, nihil in se- copiis, sed agris quoque frngibnsve
quentibiis dicere quod non ex antece- purgandis adhibebantur, cum Amb-
dentibns intelligi queat, ant certe arvalia fiebant.
quod non exponatur, ubi primum oc- Suovetaurilibus] Mactatis tauro, a-
casjo postulat. J. Clericus. riete, et liirco, ut docet Dionysius J.
' Vinculornm minis morlisque] Poe- IV. c. 22. Pro verrem di«
hirco, alii
na quam lex Servii TuUii minabatur cunt, quod verius videtur. Vide Just.
incensis, qui dolomalo se resqiie siias Lipsium ad Taciturn, Hist. 1. iv. c. 5S.
vera aestimatione censeri non curas- J. Clericus.
sent, traditur a Dionysio aliisque "Lustrum] A Inendo dictum, cum
fuisse, ut, publicatis bonis, verberati, qiiintoquoque anno exacto fieri de-
trans Tiberim venumdarentnr in per- beret ideirco lustrum pro quinquetv-
:
egrinam servitutem. Mortis igitur nio sumitur.

comminatio non ad incensos, sed ad p Quia is censendo finis] Particulam
cos pertinet qui lustrando exercitui quia Sigonins mutat in quin, Grute-
in campo non adessent. rus delet, Gronovius retinet, omnes-
™ In campo ^lartio} Ager scilicet que praferunt libri. Constabitque
inter Urbem ac Tiberim, qui post sententia et ratio per eam particu-
Martius dictus est, ex quo, publicatis lam subjuncta, si lustri nomine totus
Tarquiniornm bonis, Marti est con- censionis et purgationis actus intelli-
secratus, infra lib. ii. cap. 5. Deinde gatur. Sic enim recte dicemus pia-
fuit in regione 9. Circi Flaminii, ex- cularc Siiovetaurilium sacriticium,
tra Urbem tamen ad Aureliani usque quae magistratus censum agentis ul-
Imperatoris terapora. Vocatur ho- tima actio erat, conditum, sive per-
dieque Campo Marzo. fectum lustrum, ideirco appellatum,
" Suovetaurilibus] Haec sacra fiie- quia is censendo (id est, censui per-
runt, quibus hostiae sus, ovis, et tau- agendo) finis factus erat : quod non
rus (unde huic sacrificio nomen) cir- semper contingebat. Si enim annus
ca exercitum ter mactabantur. Ha- insigni aliqua calamitate funestus
licarnasseus pro sue hircum subjicit: esset, tunc census sine lustro fiebat,
easque victimas Marti fuisse immola- ul infra 1. ii. c. 12.
tas refert. Hac autemSHorefflj/ri/ia, i Millia octoginta [LXXX.] Dio-
sive, ut apud Festuni legitur, SulHau- nysius ex tabulis Censoriis numeral
LIB. I. CAP. 44. 805
dicuntur. Adjecit scriptorum antiquissiraus Fabius Pictor,

arma possent, eum nuraerum fuisse.
eoriim, qui ferre Ad earn
multitudinem urbs quoque araplificanda visa est. Addit
duos colles, Quirinalera ^ Viminalemque.' Inde deinceps au-
get ' Esquilias:" ibique ipse, ut loco dignitas iieret/ habitat.
Aggere muro circumdat urbem. Ita pomoerium
et fossis et
profert." Pomoerium verbi vim solara intuentes, postmoeri-
um * y interpretantur esse. Est autem magis circa murum lo-
e Ut conciliaretur honor ei loco.
mcenium. Emend. PerizoD. post murHm, prob. Bauero.
NOTiE
i-xxxiv. minus trecentis; Nostro ro- enim banc sanctse Mariae Basilicam,
tundiis nnmerus magis placuit. itemque sanctê Praxedis, protensus
•
Quirinalem] Collis Agonalis prius a fano S. Petri ad vincula, ad S.
dicebatur, quern a Curibus Sabino- Crucis.
rum eo sub Tatio rege translatornm ==
Pomoerium pro/erf] Pomoerium
oppido, aut a Quirini seu Roinuli proferre est mcenia Urbis ampliare.
tempio, Qiiirinalem dixere. In eo Post Romuhim, qui Palatinum tan-
fuit praecipna pars regionis sextie tum monteni prime Pomoerio inclu-
sub Augusto, qua? 'altasemita' die- serai, Tatius Sabinus Tarpeium, seu
ta. Nunc vocatur Monle-Cavullo, ab Capitolinum, cum intermedia valle
equestribus Alexandri Magni sta- ubi forum Romanum, addidit Tulhis ;
tuis duabus eo translatis a Constan- HostiliusCoelium Ancus Marcius

;
tino. Janiculum Servius nunc Quirinalem

:
* Vimirudemque] Sive a Jove Vinii- etViminalem cimi Esquilino quorum :
nio, cujus ibi arse ; sive a Viminetis quidem montium aliquos antea Urbi
quie eo loco fuerunt, Viminalis voca- additosnonnulliauctores tradunt :sed
tus est collis ;
qui et Fagutalis a Fa- hocitaest accipiendimi,ut velbabitari
gis, aut quod eo loci fuerit sacellum ccepti, vel ex parte a prioruui reguni
Jovis Fagutalis ex Varr. In eo visi- aliquo intra Urbis nioenia clausi fue-
tur inprimis Ecrlesia ex titulis Car- rint, non tamen in totum. Aventinus
dinalium Presbyteralibus, cui vulgo autem mimiius quidem ab Anco, sed
nomen S. Lortnzo in Panis perna. extra Urbis Pomccrium relictus, tan-
' Auget'] Locum non auxit is enim : quam ominosus, quod in eo Remus
semper idem sed aedificia tt incolas
: auspicatus, irritas aves liabuisset, ut
addidit. Gellius docet lib. xiii. c. 14.
" Esquilias] An
ab cxcubiis Romuli y Postmoerium] Moeros pro muris
Tatio parum fidentis, an a Quisquiliis prisci dixere. Pomcerium itaque ex
quibus ibi sparsis aucupes avibus il- Varrone quasi posimoeriiim ; ex Festo
luderent, nomen acceperint Esquiliap, autem quasi pomurum, id est, proxi-
parum refert. Mons Esquilinus plu- mum muro, Pomoerium porro ex au-
res habuit colles, Cispium, Oppium, gurum definitione apud Gellium est
Septimium. Hodie dicitur Monte di locus intra agrum effatum per totius
santa Maria Maggiore. Coniplectitur Urbis circuitum, pone muros, regie-
306 T- Livii
cus, quem in condendis urbibus quondam Etrusci, qua mu-

rum ducturi erant, certis circa terininis inaugurato consecra-
bant, ut neque interiore parte aedilicia mcenibus continua-
nunc vulgo etiara conjuugunt;^ et extrinsecus
rentur, quae
^ ab humano cultu pateret soli.
puri aliquid Hoc spatium,
quod neque habitari, neque arari fas erat, non magis quod
post murum esset, quam quod raurus post id, pomoerium
Komani appellarunt et in urbis incremento semper, quan-
:
tum moenia processura erant, tantum termini hi consecrati

proferebantur.
Aucta civitate magnitudine urbis,'' 5'' forraatis om-
45.
nibus domi ef^ ad belli et ad pacis usus, ne semper armis
opes acquirerentur,' consilio augere imperium conatus est,
simul et aliquod addere urbi decus.* Jam turn erat inclytum

Dianas Ephesiae fanum :
'^
id communiter a civitatibus
'»
Cum, majore urbis ambitu facto, crevisset civium multitudo.
' Id egit ut ditlonem arte alque ingenio amplificaret : ne semper armis utendun
esset ad potentiam adipiscendam.
5 Aucta civitate et magnitudine urbis conj. Rupert. Scheller. emend. Aucta

—
m. a. Pro formatis Bauer, conj. firmatis. G ' Et del. Gronov. Doiijat.
sic late
NOTiE
nibiis certis determinattis, qni facit tas aedes conjnnxerant moenibns, ut
finem Urbani auspicii. Illud Julius discerni vi\ possent ; teste Dionysio.
Pollux, et Plut. in Romulo intra nice- '^ Puri <di(]uid] Solum purum ab
nia tantum ajjnoscere videntur: humano cultu, sumitur pro consecra-
Nosteraliique tarn intra, quam extra to, et opponitur profano. Contra
collocant. Sed lia?c conciliari pos- apud Jurisconsultos locus piirus reli-
sunt ex Aggeno Urbico in Julium gioso plerumque opponitur, accipi-
Frontinum : qui in nniversnm extra turque pro quod patet usibus bnnia-
niuros, sed in aliquibus nrbibus, ut nis.
Roma;, etiani intra niuros fuisse ait. ^ Magnitudine turn Ur-
urbis"] Jam
Tacitus certis spatiis a Romulo in- bis Komae parem A-
niagniiiidineni
terjectos fuisse lapides testaiur ad tlienarum niagnitudini fuisse Diony-
fignificandos Poraoerii terininos. s-ius rcfert : nee tempore Angusti
Viirro Cippos voeat, bisque additce majorem, si me-
qnis nicenium ambitu
fueruut aiie. tiretur. Nam
Roniaua suburliia mce-
^ f'((/g-o etiam conjungunt] Conjiin- nibus connexa infinitee urbis speciem
gere dicit |»ro ita jungcre, nt alterum pra-bebant.
aheri cohaereat et coagmentetur : * A. U. C. 203.
eodem scnsu quo lex xu. tab. Tig- <•
Diana Ephesice fanum'] Epiiesus
num ffidibns injunctuni dixit. Adeo nobilis fuit loniaa urbs in Asia minori
autem Livii tempore Roraani priva- ciica ostia Caystri. Androclus Co-
LIB. I. CAP. 45. 307
Asiae"^ factum fama ferebat. Cum consensum Deosque
consociafos* laudarct^ mire Servius inter proceres Latino-
rum, cum quibu.s publice privatimque hospitia amicitias-
que de industria junxerat saepe iterando eadem perpulit ;
tandem, ut Romas fanum Dianae * populi Latini cum po-

pulo Romano facerent. Ea erat confessio, caput rerum
Romam esse, de quo toties arrais certatum fuerat. Id
quanquam omissum jam ex omnium cura Latinorum, ob
rem toties infeliciter tentatam armis, videbatur; uni se ex
Sabinis^ fors dare visa est privato consilio imperii recupe-
* Concordiatn confinium, cognatorumque populorum, et societatem ad communem

eorundem nuininum culium.
Cievier. all. recentt. vitiose.' Stroth.—7 Cod. Rott. laudare. Scripsit ni-
'
niirum Livius Quern consensum Deosque c. laudare, ^c' Jac. Gronov.

: Con- '
aOTJE
dii Atheniensium regis filiiis, pulsis impensis communibus apdificarunt,
Caribiis, et Lelegibus incolis priscis, illi Dianae Epiiesiee ; lii Apollini Epi-
condidit, ant instaiiravit. In ea Di- tropio : (|uo statis teniporibus conve-
anje templum inter septeni orbis mi- nientes, una saci is, ac ludis, comnier-
laciila habitum, ciijiis descriptioneni ciisque operani dabant; et civitatum
Iiabes apiid Plin. lib. xxxvi. c. 14. diiemtis dissidiis, si quve essent, de
Is niira arte fiindatiim, exiniiaque bello quoque adversus bostes geren-

magnificentia a tola Asia factum plu- do commune consulebant.
in
libiis saeculis tradit. Notanda inpri- * Fanum Diance] Collatis pecuniis
niis longitndo 425. pedum, latitude aedificatum est templum in Aventino,
120. et columnae 127. a singulis regi- eminentissimo Urbis tumulo; et foe-
bus factae, GO. pedum altitudine. Jus deris leges conscriptap, addito ritu
babuit Asyli, ab omnibus qui in Asia celebrandoruni quotannis sacroruni
regnarunt firmatum. commuuiuDi, nominibusque civita-
Comnmniter a civitatibus Asiw]
<•
tum. Qna2 decreta iucisa sunt in ae-
Adductum ad hzec Servium vult Ui- rea columna cbaracteribus, qualibus
onysius exempio Graecorum, apud olim Gra>cia utebatur, Eaque co-
quos primus Ampbictyon rex Atbe- lumna in teniplo Dianae permansit ad
iiarum, concordiae inter eos firniaodae teiupora saltern Augusti. Ibi nunc
causa conventum, Anipiiictyonicum aedes est Sanct* Sabinae.
de suo nomine appellatum, certis le- f
lJ7ii se ex Sabinis] Etsi diversa a
gibiis instituit apud Thermopylas, ut Latinis revera fuerit gens Sabino-
niiitiia! amicitiiE vinculo invicem con- rum, tamen et in confinio plura du-
stricti, el inter se pacem colerent, et bii juris oppida erant ; et tanta Sabi-
finitimis barbaris fierent formidabi- norum multitudo Komam migiaverat,
les. Quod seculi Zones ac Dores, ex ut in Latinorum prope uumero babe-
Europa in Asiam transgress!, templa ri, deque consequendo in Latinos im-
308 T. LIVII
randi/ Bos in Sabinis nata cuidam patrifamiliae ^ dicitur,

miranda magnitudine ac specie. Fixa per raultas aetates
cornua in vestibule templr Dianae nionumentum ei fuere
miraculo.'" Habita, ut erat, res prodigii loco est et ceci- :
nere vates," cujus civitatist earn civis Dianae imraolasset,

ibi fore imperium idque carmen pervenerat ad antistitem
;
fani Dianae. Sabinus, ut prima ^ apta dies sacrificio visa

e^t, bovem Romam actam deducit ad fanum Dianae, et an-
te aram statuit. Ibi antistes Romanus/ cum eum magni-
tude victimae celebrata fama movisset, memor responsi
Sabinum ita alloquitur: * Quidnam tu, hospes, paras?' in-
quit, inceste sacrificium
' Dianae facere ? Quin tu ante vivo
'
perfunderis flumine?'' lufima valle praefluit 9 Tiberis.'
' Quamvis illud certamen de imperiojam excidisset ex mente omnium Latinorum,

&-C. visatamen est fortuita occasio imperii privalo consilio recuperandi, uni ex Sa-
binorum gente sese offerre.
"• Ad conservandam illius prodigii memoriam pro monumento fuerunt.
" Harioli prcedixerunt.
sensum int. populorum, quod etiam Mss, nonnnlli addunt.' Stroih. —8 Primum
Edd. ante Drak.—9 Al. perjluit, al. prteterjluit.
NOTiE
perio cogitare potiierint, prodigio •>
Antistes Romanus'] Cornelius dici-
prsesei tim, atqne oraciilo invitati : tur ab eodem Plntarcho. Quanqnam
aliter qnippe non videntur facile ad pins ille dolus, seu sacrificii furtum,
earn nientem capiendam adduci po- non Cornelio sacerdoti, sed atdituo
tuisse. Sabinus autem ille ideo bo- attribuitur a Varrone.
vem suam adduxerat Roniam, quod '
Inceste sacrijicium] Castus pro pn-
responsum esset, inimolandam esse ro ac religioso dicitur: quo sensn lex
vaccani illam eximiam Aventinensi xii. tab. ' ad Divos adeunto caste.'
Dianae, ut Valerius Maximus lib. vii. Incestus autem minus castus. Qnan-
0. 3. tradit. quam Festus a Graeco aviiKearos de-
e Cuidam patrifamilice] Antronem rivat, quod immedicabile, etinexpia-
Curatium vocat Plutarchus problem, bile quid significat.
V. Hujus rei nulla mentio apud Ha- ''
Vivo perfunderis flumine] Illotis
licarnasseum, baud quaquam omissu- manibus sacra tractare olira nefas
rum, nisi pro fabula habuisset. apud Graecos, aliasque gentes. Post
t Cujus civitatis] Multo maluissem a csedem pritsertim, aliudve ex facto
Livio bonas leges Servii TuUii copio* licet innoxio contracts sordis genus,
sius expositas quam inania prodigia Hinc apud Virg. JEne&s :
' Me bello
et vaticinia narrata fuisse. Verum e tanto digressum et cffide Pelasga
eo Livii ferebatur animus, ejusraodi Attrectare nefas, donee me 6umine
superstitionibus captus. J. Clericus. vivo Abluero.'
LIB. I. CAP. 46. 309
Religione tactus hospes, qui omnia, ut prodigio responde-
ret eventus, cuperet rite facta, ex templo descendit ad Ti-
berim. Interea Romanus imraolat Dianae bovem. Id mire
gratura regi atque civitati fuit.
quanquam jam usu baud dubium '° reg-
46. Servius, '
num possederat,* tamen, quia interdum jactari voces a ju-

vene Tarquinio"" audiebat, se injussu populi regnare, con-
ciliata prius voluntate plebis, agro capto ex hostibus " viri-
tim diviso, aususest ferre ad populum," Wellent, juberent-
ne,° se regnare ? Tantoque consensu, quanto baud quis-
'
quam alius ante, rex est declaratus. Neque ea res Tarqui-

nio spem afFectandi regni minuit : immo eo impensius,
quia de agro plebis ad versa Patrum " voluntate senserat
agi,criminandi Servii apud Patres, crescendique in curia
sibi occasionem datam ratus est, et ipse juvenis arden-
tis domi uxore Tullia inquietum animum stimu-
animi,p et
lante. Roraana regia sceleris tragici exem-
Tulit enira et
plum, ut taedio regum maturior veniret libertas ultimura- ;
Non est veritus suffragiis populi committere.

P Majoretn gratiam in Senatu, et sic altiorem dignitatem adipiscendi occasionem
offerri credidit: et sponte sua, ipse atate fiorens, ac vehementi animo, Sfc.
10 Gronov. Doujat. Crevier. dubie, — 11 Vulg. adversum Patrum. — 12 AI.
NOTiE
' Jam usu] Alludtt ad usucapionem niultitudinis rogatus est regoum te-
per qiiam nobis ipsa possessione diu- nere. Qiiamobreni sibi timens Tar*
turna res acquiruntur. quiniiis poenilentiam simuiavit ; do-
* A. U. C. 214. nee plebe ad coliigendas fruges per
° Jactari voces a juvene Tarquinio'} agros dispersa in Senatiun cum ami-
Pancis multa Livius complectitur, cis, Servio ob popiilare nimis legi-
quzB Halicarnasseus latins meniorat, men infensis, arma sub veste occul-
grapliiceque depingit Servium nera-
: tantibus, venit, regnumqiie per soceri
pe Tullinm, cognitis Tarquinii maclii- caedem invasit.
nationibus, postquam pi'ivata monita " Agro capto ex hostibus] Servius
nihil proficiebaiit, Senatum convo- agrum publicum tenuioribus civibus
casse, ibi utruraque orationibus egre- bis distribuit : turn euni qui sub initia
giis (quae ab eo recitantur) causam' regni vacabat, tum eum qui Etrus-
suam egisse ; denique a Servio rem cis post ademtus est.
totam ad populum esse rejeclani cui :
" Vellent, juberentne] Formula est
cum in concione ostendisset se digni- legum ferendarum magistratibus usi-

tatem deponere paratum jussus vel ; tata, Velitis, Jubeatis, Quirites.
potius acclamationibus precibusque
3J0 T. LIVII
que regnnm esset, qnod scelere partum foret. Hie L. Tar-

quinius (Prisci Tarquinii regis filius neposne fuerit/ parum
liquet; pluribus tamen auctoribus filium ediderira '^'^) fra-
trem habuerat AruntemTarquinium, mitis ingenii juvenem.
His duobus, ut ante dictum est, duae Tulliae, regis filiae,
nupserant, et ipsae longe dispares moribus. Forte ita inci-
derat, ne duo violenta ingenia matrimonio jungerentur, for-
tuna, credo, populi Romani, quo diuturnius Servii regnum
esset, constituique civitatis mores possent. Angebatur fe-
rox Tullia, nihil materiae in viro neque ad cupiditatera, ne-
que ad audaciara esse ? tota in alterum versa Tarquiniura,
;
eum mirari, eum virum dicere, ac regio sanguine ortum :

spernere sororem, quod virum nacta muliebri cessaret au-
dacia/ Contrahit celeriter similitudo eos, ut fere fit ma-
''
9 Tullia minor, eademque violentior, tegre ferebut Arunti marito suo non inesse
animum idoTieum, et regnandi avidum, et audacem ad invadendum regnum.
*
Quod cum illi vir fortis obtigisset^ ipsa ardore muliebri vacaret.
NOTiE
P Filius neposne fuerit] Nepotem dices, modestius, quam crediderim.
fiiisse ex L. Pisonis sententia Diony- Vult enim se plures auctores habitu-
sius validissimis rationibns probat, rum, si filium dicere nialuerit. Fa-
petitis tuni ex tempore quo Tarqni- bius inprimis Pictor in ea sententia
jam rebus agendis ido-
riiis Piisciis fuit : quam ita posse defend! Haliear-
neus Romani venit, anno saltern 8. nasseus fatetur, si Lucium et Arun-
Anci ex eo deinde quo sub Anco

; tem dicamus Tarquinii Prisci adop-
Marcio vixit, et quo post eum regna- tione quidem filios, sed natura nepo-
vit quibus computatis constat octo-
: tes.
genarium decessisse, ut filios snper- Pluribus tamen auctoribus filium edi-
stLtes relinquere vix potuerit viginti derim} Non fuit pluribus auctoribus
annis minores. Turn ex Tanaquilis tides liabenda, dicentibus quod vix
aetate, et materno afFectu qui, si ea
; fieri potuit, ut egregie ostendit Dio-
filiumjam grandem habnisset, iiaud nysius Halicarnass. lib. v. c. 6. et 7.
qnaquam passurus fuisset ipsi ab ea J. Clericus.
genernm anteponi, Deuique ex ip- •
Muliebri cessaret audacia] Vult
sins Superbi annis, quern, si moriente mullebrem sexum, etsi natura niollio-
Frisco matnrus fuisset, hoc est, ma- rem ; attamen ubi quid ardentius
jor annis xxv. nunc, post XLiv. reg- concupiscit, vehementius quam viri-
nantis Servii annos fere septuagena- lem inflammari nibilque inausum re-
;
rius inveniretur, et octo supra cen- linquere. Quo spectat illud Cicer.
tum vixis>et aunos. Earn sententiam pro Cluentio :
'
mulier abundat auda-
tuetur Valla ad versus Liviuni. cia ; consilio et ratione deficitur.'
'1 FHium edidcrim] Ita (in id am co-
lib; I. CAP. 47. 311
Iiim malo aptissiraum.'''* Sed initium turbandi omnia a

foemina ortum est. Ea, secretis viri alieni assuefacta ser-
monibus, nullis verborum contumeliis parcere, de viro ad
fratrem, de sorore ad virum et se rectius viduam, et ilium
; '
coelibem futurum fuisse contendere, quam cum impari jun-

gi, ut elanguescendum aliena ignavia esset. Si sibi eum,
quo digna esset, Dii dedissent virum, domi se propediem
visuram regnum fuisse, quod apud patrem vidcat. Celeri-
teradolescentem suas temeritatis implet." Lucius Tarqui-
nius et Tullia minor * prope continuatis funeribus '^ cum
domos vacuas novo matrimonio fecissent, junguntur nup-
tiis,'^^ magis non prohibente Servio, quam approbante.
47. Tum vero in dies infestior Tullii senectus, infes-
tius coepit regnum esse.* Jam enim ab scelerc ad '^ aliud
spectare mulier scelus : nee nocte, nee interdiu virum con-
quiescere pati, ne gratuita praeterita parricidia essent.^
* Shnilitudo morum eos brevi conciliavit, ut solet malum malo facile aptari et
conjungi,
' Ilia (TiiUia minoi') in secretis coUoquiis cutnmarito alieno {sororis sua,) con-
vicia spargebat in maritum (suum Ainntem) ad fratrem iliius, et in sororem suam
apud maritum proprium.
" L. Tarqîinii a7iimu7n lemerariis suis consiliis replevit.
* Cum Aruns Tarquinius et Tullia, L. Tarquinii uxor, eodeni fere tempore de
medio suhlati, domos conjugales viduas morte sua reliqtiissent, locumque fecissent
novis nuptiis.
y Provecta Tullii cetas magis, ac magis molesta : molesiius filia: nc genero reg-
num ejus esse ccepit. Et jam Tullia, post crimen (properatcB marifo et sorori
necis) novum Jlagitium agitavit ariimo, {necem patris .) nee sinebat maritum, seu
nocte, seu die quiescere, ne scelera priora sinefructu essenf.
crediderim. —
13 'Hzec verba, malum malo aptissimum, parenthes'i (orte inchi-
denda.' Rupert. Videtur legend, mali appetentissimum : quia vetiis legit
'
apeteyitissimum,' Fr. Sanctiiis. —

14 'Viilgo legitur, Aruns Tarquinius et Tullia
major quam prope continuatis funeribus : sed ex Ms. Voss. 2. cum Stiothio re-
cepi emendationem Perizonii, Lucius Tarquinius et Tullia minor.' Rupert.
Aruns daut edd. Gionov. Doujat. Crevier. Drak. Vid. Not. Var.
NOTiE
» 3Ialum malo aptissitnum] Parcemia ex antecedentibns et re ipsa facile
est, ex ilia pendens, similis siniili
'
poterant siippleri neqne enim nior-
;
gaiidet.' tiii counubio jiingiintur. Quisquis

' Tullia minor] Immo major, Lucii leget attentitis Livium, multa excm-
oimirum uxor, non Anintis. pla ejiismodi ambiguitatis in eo inve-
+ Junguntur nuptiis'} Intelligendi niet. ./. Clcricus.
L. Tarquinius et Tullia major, quo- * A. U. C. 219.
rum nomiua prsetermisit Livius, quia
312 T. LIVII
*
Non sibi defuisse, cui nupta diceretur, nee cum quo tacita
serviret: defuisse, qui se regno dignum putaret qui merai- :
nisset, se esse Prisci Tarquinii filium ; t qui habere, quam

sperare,'^" regnum mallet. Si tu is es, cui nuptam esse
me arbitror,' virum et regem appello sin minus, eo
et :
nunc pejus mutata est res, quod isthic cum ignavia est
scelus." Quin accingeris ? Non tibi ab Corintho, nee ab

Tarquiniis, ut patri tuo,'' peregrina regna moliri necesse
est.* Dii te penates patriique, et patris imago, et domus
regia,y et in domo regale solium, et nomen Tarquinium
creat vocatque regem. Aut si ad haec parum est animi,
quid frustraris civitatem ? " quid te ut regium juvenem con-
' Si <u, Tarquini, ejusmodi es, quali me nupsisse jtidico.

" Quod in domo tua prater imbeciUitalem animi, qualis apud Aruntem erat,
flagitium quoque est.
* Regnum apud exteros agre comparare.
•^
Vel ipsum Tarquinii nomen te regem dicere et regem appellare videtur. Quod
si ad has res suscipiendas satis animi non habes, cur civitatem fraudas, £fc.
15 4(f del. Grnt. Gronov. Donjat. Crevier. —

16 'Vir crnditns, expeclare:
haud absurde : sed cur ingratiis vett. codd. oggeratur, causaiu non video.' J. F.
NOTiE
i Se esse Prisci Tarquinii filium, 8fc.'\ boris impatientiam in qucerenda kisto-
Quantum absim ab eoriim insania, ri<e veritate, ip rats taroplais rh Trtpi
qui veteres scripiores spernunt, om- t^v iîraffiv rrjs a.\-r]dflas araXaiirupov.
niaque aeqnalibus suis, suaeqiie expe- Idem.
rientiee tribuunt, satis ex editis a me " Quam sperare'\ Videtiir ad haec
opusculis constat. Sed a directis ora- verba Livii alludere turn Tacitus lib.
tionibus abstinuisse historicos mal- i. Annal. de Germanico, ' ne habere
lem, cum aliis de rationibns, turn quia imperium, quam expectare mallet,'
ex ingenio fictis ratiocinationibus, et Florus lib. i. c. 7. < regnum avi-
eos, de quibus agunt, indncunt nten- turn rapere nialuit quam expectare.'
tes, aliquando contra historian 6dem. Et forte ita scripserat Livlus expec'
Sic hoc in loco Tullia L. Tarquinio tare: cujus loco minus intelligentes
objicit qnod parum memor esset ' se substituere poluerunt s/)crarf.
esse Prisci Tarquinii filium,' cum ne- * Ut patri tuo} Vide supra cap.
potem dicere debuisset. Ignosco er- 34. et 35.
rori historic!, sed errorem suum cum y Et domus regia"] Videtur ex his
iis, non potuerunt, com-
qui errare L. Tarquiuius in regia patris habi-
muDJcanti vix audaciam condono. tasse. Certe Servius Tullius regi-
MeritoDioDysiusFabioPictori,quem am transtulerat in Esquilinum, cap,
secutus est hie Livius, exprobrat k- 44.
LIB. I. CAP. 47. 313
spici sinis? Facessc hinc Tarquinios, aut Corinlhum. De-

volvcre retro ad stirpem/ liatri similior, quam patri.' His
aliisque increpando juvenem instigat, nee conquiescere ipsa
potest : si, cum Tanaquil, peregrina mulier, tantuni moliri
potuisset animo, ut duo continua regna viro, ac deinceps
genero, dedisset ; ipsa, regie semine orta, nullum momen-
tum in dando adimendoque regno faceret.* His muliebri-
bus instinctus furiis Tarquinius circumirc etprensarc'^ mi-
norum maxime gentium + Patres ; admonere paterni bcnefi-
cii,^ ac pro eo gratiam repetere '/ allicere donis juvenes :
tum de se ingentia pollicendo, tum regis criminibus omni-

bus locis crescerei.. Postremo, ut jam agendas rei tempus
visum est, stipatus agmine armatorum, in forum irrupit;
inde, omnibus perculsis pavore, in regia sede pro curia se-
dans, Patres in curiam per praeconem ad regem Tarquinium
citari jussit. Convenere extemplo, alii jam ante ad hoc
praeparati, alii metu, ne non venisse fraudi esset,* '^ novi-
tate ac miraculo attoniti, et jam *9 de Servio actum rati. Ibi
Tarquinius, maledicta ab stirpe ultima orsus ; ' Servum ser-
vaque natum,'* post mortem indignam parentis sui, non in-
terregno, ut antea, inito, non comitiis habitis, non per suf-
fragium populi, non aucloribus Patribus, muliebri dono ^°
regnum occupasse. Ita natura, ita creatum regem, fauto-
'' Retrorsum delnliere ad originem.
' Nullam haberet vim ad regnum tribuendum, vel avferendum.
f Mutuum officium poscere.
* Pvceterea criminando regem, se ubique venditabat.
* Ne periculum incurrerent, si non affuissent.
—
Gronov. Vid. Not. inf. 17 Prehensare Edd. ante Drak. 18 ' Oratio paiiini —
colizeiet; an pest esset excidit vox alii?' Doering. 19 Viilg. etiam. 20 — —
*Alii dolo, lectins, judice Doeiing. sed illud aptius graviusque.' Rupert. —
NOTiE
t Minorum gentium'] Hoc est, fami- darunique fortnnarum. Vide Cicero-
liarum qiias Tarquinius Piiscus in neni Ep. Famil. 1. ix. Ep. 21. et infr.
Senatum allegerat; quie cum hoc J. Clericus.
beneticio Tarqniniis devinctse essent, ^ Paterni bcneficii] Dignitatem Se«
facilius jnvenis regii blanditiis natoriam significat, ipsis a Tarquinio

pro-
missisque capi poterant, spe praeser- Prisco concessam, a quo lecti fue-
tim anipliticandx dignitatis, augen- rant, supra c. 35.
Delpk. et Vur. Clas, Liviust 2 B
I —
314 T. LI VI
rem infimi generis hominum, ex quo ipse sit, odio alienas

honestatis ereptum primoribus agrum sordidissimo cuique
divisisse :
' omnia onera, quae communia quondam fuerint,
inclinasse in primores civitatis: institnisse censum, ut in-
signis ad invidiam locupletiorum fortuna esset, et parata,
unde, ubi vellet,' egentissimis largiretur.'*
48. Huic orationi Servius cum intervenisset, trepido
nuntio excitatus/ extemplo a vestibulo curiae magna vo-
ce, 'Quid hoc,' inquit, 'Tarquini, rei est? qua
audaciatu
rae vivo vocare ausus es Patres ? aut in sede considere
mea ? ' Cum ille ferociter ad haec, *
Se patris sui tenere
sedem, multo, quam servum, potiorem filium regis regni
haeredem "• satis ilium diu per licentiam eludentem insul-
:
;
tasse dominis clamor ab utriusque fautoribus oritur, et
'
concursus populi fiebat in curiam apparebatque regnatu- :
rum, qui vicisset. Tum Tarquinius, necessitate jam ^ ''
ipsa cogente ultima audere, multo et aetate et viribus vali-

dior, medium arripit Servium elatumque e curia in infe- ;
riorem partem per gradus dejicit. Inde ad cogendum sena-

tura " in curiam redit. Fit fuga regis apparitorum, atque
comitum. Ipse prope exsanguis, cum semianimi regio
comitatu domum se reciperet, pervenissetque ad summum '
Cyprium vicum,*' ab iis, qui missi ab Tarquinio fugientem

» Ex
invidia in alios lionestiores ac nobiliores.
* Ut ditiorum facuUates manifesto'essent, quibus homines tenuiores inviderentf
casque paratas haberet Servius, quo ex iis largitiones faceret.
' Excitus propero nuncio,
'» Se, qui filius regis sit, longe potiori jure haredem regni esse, quam Serviu7n,
qui servus sit.

" Ad Senaium convocandum, et habendum.
1 Vulg. et parata, ubi vellet.

2 Add. etiam Edd. ante Aid. Rhenan. Grut. Gronov. Donjat. Crevier.:
3 J. F. Gronov. emend. c«wj senum minime regio comitatu, vel, cum minime
NOTiE
* Servum servaque natum] Vide c. ' Ad summum Cyprium vicum] Fuit
39. hie vicus ex Augusti desciiptione in
**
Necessitate] Etenim Servius rei regione quarta ciii a via sacra, vel a
indignitate commotus impetura in temple Pacis nomen. In hoc habi-
eum faciebat, solio deturbaturus. tasse primuni Sabinos civitate dona-
Dionys. tos observat Pomponius Laetus in
LIB. I. CAP. 48. 315
consccuti crant, intcrficitur. Creditur, quia non abhorret a

cctcro scelere, adiiionitu Tullia3 id factum.Carpento certc
(id quod forum invecta, noc reverita coe-
satis constat) in
tura virorum, evocavit virum e curia regemque prima ;
appellavit. A quo facesscre jussa ex tanto tumultu cum '^
se doraura reciperet, pcrvenissetquc ad summum Cyprium

vicum, ubi Dianium nuper fuit ; flectenti carpontum ^
'^
dextra ^ in Urbinm ^ clivum/ ut in coUem Esquiliarum 7

eveheretur, restitit pavidus, atque inhibuit fraenos is, qui
juracnta agebat, jacentemque dominae Servium trucidatum
ostendit. Foedura inhumanumque inde traditur scelus, mo-
numentoque locus est." Sceleratum vicum s vocant, quo
amens, agitantibus furiis sororis ac viri, Tullia per patris
corpus carpentum egisse ^ fertur ; partemque sanguinis ac
" Et locus rei memoriam servat.
rcgio c. domum se reeipere. Cum pervenisset ad, Sfc. 4 ' Al. recedere, quod est —
manifesta tov facessere interpretatio.' Stroth.— 5 ' Alii legiint flectente car-
pentum, sine sensu. J. F. Gionov. emend, fiectens vel flectendo, et Bauer.
flectente carpento.' Rupert. —
G ' Vulgo Vlrbium, atque sic etiani Drak. sed
cum clivus Virbius non fueiit in urbe, satque multi codd. cum ed. Aldina
habeant Urbius, quibuscum Dionysius consentit, apud qnem est "Opîos, hoc
reeipere malui.' Stroth. J. F. Gronov. et Rupert, conjiciunt Oppium. —
NOTiE
epit. Rom. antiquit. 1. iii. c. 23. ad- linttsclivum Vrbicum vocat, quern in
ditque nunc clivum esse, qui ad D. regione v. ponit. Onufrius Esquilino
Petri ad vincula ducit. colli subjectum fuisse putat. Urbius
•1
Ubi Dianiuiri] Templum Diauae est in quibusdam Livii, et Solini
interpretatur Velcurio. scriptis codicibus. Dionysio oAySios
e Flectenti carpentum dextra] Ita Orbitis Festo, quod parum ab Urbio
editiones aliquot. Alii Uhri flectente. differt,dediiciturque a flexuosis or-
Gronov. tantisper scribi jubet flee- bibus per quos ad Esquiliarum coUem
tens carpe7ittim, is sc. qui jnmenta age- ducebat. Varro inter colics tres
bat. Quod quidem planius sed nul-
: Esquilini Oppium nominat,
niontis
lius codicis scriptura nititur. Potest cujus hie clivum indicari non est ab-
tamen_êc<cnti referri adTuHiam,cui, simile vero. At Virbii clivns ab hoc
cum ea flecteret, id est, flecti ad diversus in Latio est 5. ab Urbe mil-
dextram carpentum juberet, auriga liari, Ariciam versus,
jacentem Servium ostenderit. Flee- e Sceleratum vicum] Aut idem fuit
tente autem figurate, licet durius- hie vieiis cum Summo Cyprio, aut
cule, intelligi posset de dextra via, huic proximus.
quae cogeret carpentum flectere. ''
Carpentum egisse] Carpentum ve-
f
In Urbium [Virbium] clivum] So- hiculi genus petorito Gallico baud
316 T. LIVII
caedis paternae cruento vehiculo, contaminata ipsa resper-

saque, tulisse ad penates suos virique sui quibus iratis,' :
malo regni principio similes prope diem exitus sequeren-

tur. TuUius regnavit annos quatuor et quadraginta,''
Ser.
ita ut bono etiara moderatoque succedenti regi difficilis
asraulatio esset. Ceterum id quoque ad gloriam accessit,
quod cum illo simul justa ac legitima regna occiderunt.^
Id ipsum tarn mite ac tam moderatum imperium tamen,
quia unius esset, deponere eura in anirao habuisse, quidara
auctores sunt,' ni scelus^ intestinum liberandae patriae
consilia agitanti intervenisset.
49. Inde L. Tarquinius regnare occoepit,* cuiSuperbo""
cognomen facta indiderunt, quia socerum gener sepul-
'
tura prohibuit," *
Romulum quoque insepultum ° perisse
dictitans : primores Patrum, quos Servii rebus favisse cre-
debat, interfecit conscius deinde, male quaerendi regni ab
:
se ipso adversus se exemplum capi posse, armatis corpus

circumsepsit.? Neque enim ad jus regni p quicquam prae-
P Desiit Roma regnutn jure partum, jure admivistrari.
9 Satellitibus armatis ad cusiodiam corporis sui usus est.
7 Vett. libb. Esquiliarium. Al. Esquilinum. —8 Vulg. nisi scelus.
NOT^
absimile, quod pensile fiiisse putant: prodit Halicarnasseiis non seniel.
dictum vel a Carmenta Evandri ma- * A. U. C. 220.
tre apud Ovid, vel a carpendo iti- " Cui Superbol Non statim sub
nere. Eo inCapitoliumsacerdotes, et initia regni, neque ob solam causara
sacra vebi solebant. prohibiti sepultura soceri; sed post
• Quibus iratis] Penates Tarqninii plura crudelia et arrogantia facta,
et Tulliai eis irati figurate dicuntur, nt ex cap. sequenti Gruterus pro-
quod Servii sanguine respersi, et bat.
quasi parricidio ipsi quoque conta- " Sepultura prohibuif] Tarquinius
uiinati essent. ponipani funebrem, quje per forum
^ Annos quatuor et qtmdraginta] Eos- ducenda erat, vetuit, metu seditionis.
que exactos, auctore Dionysio. Post Sed Servius Tullius elatus est a pau-
rcgnum autem adeo diuturnum prin- cis aniicis et conjugeTarquinia ;
quse,
cipis moderati, arduum fuisset ejus diris geuerum filiamque prosecuta,
quantumvis ac tern-
successori, probo sequenti nocte extincta est.
perato regi, nedura superbo, velle <>
Romulum quoque insepultum] Vide
cum illo in comparationem venire, supra op. 16.
laudes ejus ex2equandi spe. p Ad jus regni] Non enim bzeredi-
' Quidam auctores sunt] Id quoque tario jure, sed electione populi defe-
LIB. I. CAP. 49. 317
ter vim habebat; ut qui ncque populi jussu, nequc aucto-

ribus Patribiis regnaret. Eo acccdebat, ut in carilatc civi-
um reponenti metu regnum tutandum csset:'
nihil spei
quern ut pluribus incuteret, cognitioncs capitalium rerum
sine consiliis per se solus exercebat perque earn causam :
"^
occidere, in exilium agere, bonis raulctarc poterat non sus-

pcctos modo aut invisos/ sed unde nihil aliud, quam prfe-
dam, sperare Patrum praecipue numero immi-
posset. Ita
nuto, statuit nullos in Patres legere quo contemtior pau- ;
citate ipsa ordo esset, minusque per se nihil agi indigna-

rentur.7 Hie enim regura primus traditum a prioribus
morem de omnibus senatum consulendi solvit domesticis :
consiliis rem publicam administravit bellum, pacem, fce- :
dera, societates per se ipse, cum quibus voluit, injussu

populi ac senatus, Latinorum sibi max-
fecit, diremitque.
ime gentem conciliabat, ut peregrinis quoque opibus"^ tu-
tior inter cives esset. Neque hospitia modo cum primo-
ribus eorum, sed afiinitates quoque, jungebat. Octavio
Mamilio ^ Tusculano,^ (is longe princeps Latini nominis"
•'
Adjiingebatur ad licec, quod cum nihil Jiducim collocaret in amove subjectorum,
cogebatur regnum tueri terrove.
' Atque hac occasione, non solum reos et odiosos, sed etiam quoscumque, ex quo-
rum damnatione lucri spes ei upparebat, morte nfficere, ^c.

' Et Senatores non auderent conqueri, quod rex ipsorum opera in rebus agendis
non uteretur.
" In Latinorum gente multum supra reliquos eminens.
9 ' Octavo Mamilio Tusculano. Sic scripsit Sigonins : sic sciibendum mo-
nuit et Canio : sed oinnes libri et vett. edd. Octavio.' J. F. Gionov.
NOT/E
lebatur regnum apnd Romanos. dam pertinercnt: nee credibile est
1 Per se solus exercebuf] At Servins eum domi, et nemiiie in consilium
TuUius, qui popularemse preestiteiat, ascito, de cognovisse, quod
iiis ipsis
cum privatanim controversiarum ju- Tarquinius nsurpabat. Prjeterea ae-
diciiim Senatiii reliquisset prseter qnissimas Tullii leges abrogavit, coe-
regum superionim nioiem, laesas ta- tus Cnrialium, Paganoiiim, et alios
men reip. criminiira judicium sibi snstnlit, omnibus diflidens.
retinuerat. Unde nihil novi fecisse " Ut peregrinis quoque opibus] Cau-
hac in re Superbus videri posset, quo sam Dionysius aliam indicat, Lati-
nomen hoc mereretur. Verum nee norum ope Sabinis dominandi.
Servius omnia capitalia sibi reseiva- * Octavio Mamilio] Cum Mamilius
verat, sed quae recta ad remp. iaeden- nomen gentis sit, Octavius vero pree-
nr r«f
%i&Ufom\t^
318 T LIVIl
erat, si famae credimus, ab Ulixe '° Deaque Circe '

ori-
undus) ei Mamilio filiam nuptum " dat; perque eas nup-
tias raultos sibi cognatos araicosque ejus conciliat.
50. Jam magna Tarquinii auctoritas inter Latinorum
proceres erat * cum, in diem certam ut ad lucum Ferenti-
;
nae " conveniant, indicit : esse, quae agere de rebus com-

munibus Conveniunt frequentes prima
velit. luce. Ipse
Tarquinius diem quidem servavit sed paulo ; ante, quam
sol occideret, venit.'Multa ibi tota die in concilio variis
jactata sermonibus erant. Turnus Herdonius " ab Aricia ^
ferociter in absentem Tarquinium erat invectus 'Hand ;
mirum esse, Superbo '^ inditnm Romae cognomen.' (Jam

enim ita clam quidem '' mussitantes, vulgo tamen, eura
appellabant.) An quicquam superbius esse, quam ludifi-
'
•^
Venit quidem intra condictam diem, vernm sub vesperam.
—
10 t/Zysse Edd. ante Drak. 11 ' Al. nuptuique vel nuptui : sed Drakenbor-
chius locutionem ' aliquam alicui nupttim dare ' exemplorum copia satis as-
tiuxit.' Doering.
12 Gronov. et Doujat. add. ei. —
13 ' AI. quidam: perperam.' Stroth. —
NOTiE
nominis locum obtineat; suspicatur delato, praeter alios liberos Telego-
Sigoniiis legendiim esse Octavo, non num peperisse traditur. Hinc Octa-
Octavio. Sic Quinfius, et Sexliiis vius Mamilius Tusculanus originem
nomina sunt familiaruni Quintus : duxit.
vero et Sextus praenomina. Sed Ko- • A. U. C. 223.
bortelliis, Vossius filius, et Gronovius " Ad lucum Ferentince] De lioc luco,
aliiid in Romanoruni, aliud in Itaio- et capite aquae Ferentinae, ubi con-
rum ceteroruni, atque adeo Latino- cilia Latinorum haberi solita, dicam
rum appellationibus obtimiisse ob- ad lib. II. c. 38.
servant. Turnus Herdonius] Vir erat mili-
^
' Ab Ulixe Deaque Circel Circe taris, opibus et amicitiis inter Latinos
raaga Celebris (iEetae ac Pasipiiaes pollens, ac civili praeditus facundia:
soror) Solis filia in fabulis memo- Mamilii perpetuus aemulator, ac Tar-
ratur: (ex oriente profectam in- quinio infensus, quod is affinitatem
terpretari licet.) Ea Sarmatarum IVIamilii praetulisset.
regno dejecta, quod post mortem ma- y Aricia] Ab Coriola sen Co-
Ab
riti veneno extincti crudeliter admi- riolis ortum tradit Halicarnasseus.
nistrabat, in Italia; insniam iEaeam Sed Corioli Volscorum fuere, qui hoc
fiigit, ubi post Circeii oppidum, et tempore distincti a Latinis. Quare
Circffiuii) promontorium de ipsius no- probabilius Noster Aricinum fuisse
mine dicta. Ex Ulysse, mari ad earn ait. De Aricia nos infra I. iii, c.71.
LIB. I. CAP. 50. 319
cari sic orane nomen Latinum ? Principibus longe ab do-

mo excitis, ipsum, qui concilium indixerit, non adesse.
Tentari profecto patientiam, ut, si jugum acceperint, ob-
noxios premat. Cui enim non apparere, alFectare eum

imperium in Latinos? Quod si sui bene crediderint cives,
aut si creditura illud, et non raptum parricidio, sit, credere
et Latinos (quanquam ne sic quidem alienigenae) debere.'*
Sin suos ejus poeniteat/ (quippc qui alii super alios truci-
dentur, exulatum eant, bona amittant,) quid spei nielioris
Latinis portendi? Si se audiant, domum suam quemque
inde abituros neque magis observaturos diem concilii,
:
quam ipse, qui indixerit, observet.' Haec atque alia eodem

pertinentia seditiosus facinorosusque homo, hisque artibus
opes domi nactus, cum maxime Tar-
dissereret, intervenit
quinius. Is finis orationi fuit. Aversi omnes ad Tarqui-
nium salutandura. Qui, silentio facto, monitus a proxi-
mis, ut purgaret se, quod id temporis venisset,'^ ' discep-
tatorem,' ait, ' se sumtum inter patrem et filium : cura re-
conciliandi eos in gratiam moratum esse : et, quia ea res
exemisset ilium diem, postero die acturum, quae con-
stituisset.' Ne id quidem ab Turno tulisse '^ tacitum
^
ferunt. Dixisse enim, ' ' Nullam breviorem esse cog-
s' Quod (imperium) si Romani cives ipsiiis (Tarquinii) ei utiliter commiserunt

vel si illud ei cummissum revera est a suis, et non potius ab eo occupatum per vim et
parricidium dicebat posse Latinos quoque illud eidem committerc : immo ne sic
:
quidem debere, cum ille sit alieticB genlis. At ciim Romani ipsi ejus imperium agre
ferant, Sfc.
* Memorant Tarquiniiim non abiisse absque responso a Turno, ab hoc enim dic-
tum fuisse, Sfc.
14 Vulg. Latinos: quanquam ne sic quidem alieuigenai deberent. 15 Flor. /«- —

isset. Forte quod ad id lempurisabfuisset, vel afuisset, ut sjupe vcteies libri.'
:
—
J. F. Gronov. ÎG Atfert Sigonius ex vcteri suo Turnum tulisse. Vid. Not. :
Var.
NOTiE
^ Tulisse tacitum] Quod Sigonius quendi elegantior cum dicitiir quis
affert ex veteii suo codice, ne id qui- taciturn ferre dictum, factuuive ali-
dem Turnum tulisse tacitum ferunt, quod; quoties nemo est, qui recla-
sensdui quidem habet perspicunm, ut met, ant obmuiniun t ; ut ferre impu-
intelligatur ha^c Ttirnus silentio non cum nulla secjuitui prena
nitum, :
preeterniisisse, sed Tarquinii dictum quemadmodum observat Gionovius.

lefutasse. Verum refragantur pleri- Auctor noster lib. in. c. 45. ' Ferio
que omnes libri, estqne forma io' liinc tibi summovendussum, Appi, ut
320 T. Livn
nitionem, quam inter patrcm ct filium,'' paucisque transigi

verbis posse : ni pareat patri, habiturum inlortimium esse.'''
51. Haec Aricinusregem Romanum increpans* ex in

concilio abiit. Quam rem Tarquiniiis aliquanto, quara
videbatur, segrius ferens, confestim Turno necem machina-
tur; ut eundem terrorem, quo civiura animos domi oppres-
serat, Latinis injiceret. Et quia pro iraperio palam ''
interfici non poterat, oblato falso crimine'^ insontem op»

pressit. Per adversaj factionis quosdam Aricinos servum
Turni*= auro corrupit, ut in deversorium ejus vim magnam
gladiorum inferri clam sineret.''' Ea cum una nocte perfec-
ta essent, Tarquinius, paulo ante lucem accitis ad se princi-
pibus Latinorum, quasi re nova perturbatus, moram suam *
hesternam, velut Deorum quadam providentia illatam/ ait,

* saluti sibi atque illis fuisse. Ab Turno dici sibi et pri-
moribus populorum '^ parari necem/ ut Latinorum solus
imperium teneat. Aggressurum fuisse hesterno die in con-
cilio. Dilatam rem esse, quod auctor concilii afuerit,'? '^
quern maxime peteret. Inde illam absentis insectationem ^

esse natara, quod raorando spem destituerit/^°* Non dubi-
" Fore lit male mulctetiir.

* Cum increpatione ileclamans contra Tarquinium. " Ei affingendo crimen.
'^
Dici Turnum stntcre insidias sibi, (Tarquinio,) et primariis apud Latinos
viris. •^
Criminationem in absentem Tarquinium.
f Quod Tarquinius mora sua frustratus fuerit spem Turni.
17 Flor. servos Turni . . . sinerent. — 18 Sclieller. legit popularium. — 19 Gro-
NOTiE
taciturn feias quod celari vis.' Cic. nis Romulus tradiderit, Albana et sic
II. ad Att. ep. 3. 'Cetera si repre- Latina stiipe oiiundus.
henderis, non feres tacitnni.' ^ Pro imperio palam] Non poterat
Inter palrem et filium'] Carta est
'^
Turnus aperte occidi jure potestatis,
juris Romani regiila, actionem adver- quam nondnm plene hahebat in Lati-
sus patrem filio uon dari, dum in po- nos Tarquinius, sed societatem dun-
testate ejus est: eo eniin jure non taxat.
magis cum his quos in potestate ha- "^
Servum. Tumi] Florent. codex se-
bemus quam nobiscum ipsi agere cundum Dionysium serros habet; ser-
posEunuis. Idque in universum, et vorum scilicet deterrimos.
sine exceptione valuit quamdiu resp. J
Auctor concilii] Ipse Tarquinius
stetit. Latinos eodem jure usos pro- qui concilium indixerat.
habile est, cum id institutum Roma- <"
Spem destituerit] Ambigit frustra
LIB. I. CAP. 51. 321
tare, si vera deferantur, quin prima luce, ubi venlum io

concilium sit, instructus cum conjuratorum manu armatus-
que venturus sit. Dici, gladiorum ingentem numerum esse
ad eura convectnm. Id vanum necne sit, extemplo sciri
posse. Rogare eos, ut inde secum ad Turnum veniant.'
Suspectam fecit rem et ingenium Tumi ferox, et oratio
hesterna, et mora Tarquinii quod videbatur ob earn dif- ;
ferri caedcs potuisse.*^ Eunt inclinatis quidem ad creden-

dum animis, tamen, nisi gladiis deprehensis, cetera vana
existimaturi. Ubi est eo ventum, Turnum ex somno ex-
citatum circumsistunt custodes comprehensisque servis, :
qui caritate domini vim parabant, cum gladii abditi ex

omnibus locis deverticuli + protraherentur « enimvero ma-
'
;
nifesta res visa, injectseque Turno catenae et confestim :
Latinorum concilium magno cum tumultu advocatur. Ibi

tam atrox invidia orta est, gladiis in medio positis, ut,
indicta causa, novo genere leti, dejectus ad caput aquae
Ferentinee, t crate superne injecta ^ saxisque congestis,
mergeretur.
s Ex locis omnibus domicilii ubi diversabaiur Turnus.
nov. Doujat. Crevier. ahfumt. — 20 Vet. lib. spes deslituerit. — 1 Edd. ante
Diak. diverticuli.
NOT^
Sigonius iitrnni melius Latine dicatur + Deverticuli [diveiticuli] Idem est
spem deitituo, et spes me destituit. ac diversorium. Dionysiiis KmiXvaiv
Utnimque recte, sed aliud alio seiisu. in liac historia habet. Alioqiiin, ut
Spem alteriusdeslituo, cum non respon- notum, diceiticulum est semita, qua a
deo ejus expectation! cum spem ejus; via publica divertimus. J. Cleritus.
eludo, sive data opera et fallendi ani- Caput aqua Ferentina'j Rem paulo
t
mo ; sive przeter mentem meam, vo- aliter describitDionysius lib. iv. c.

luntate ipsius ignorata. Spes me de- 48. ubi habet els âpadpdv n KarafiaK'
:
stituif, cum id quod speraveram non Aoutri Ka'i iniaKOApavrfs en fajcra ei's rijv
evenit, ita nt spes me deserat. yv" Sia(p6eipovai irapaxpviJâ, ' in bara-

^ Differri ccedes potuisse'\ Haec non tliruni quoddam dejiciunt et defos-
referenda sunt ad id quod fieri potu- sum adiiuc vivum in terram occidunt.'
erat, sed ad id quod probabilitercon- Idem.
tigisse videbatur: afFerebatnr enim s Crate superne injecta] Carthagi-
causa dift'eiendi caedem satis ido- ncnscs inprimis hoc cratis siipplicio
nea. usi dicuntur, quod Plautus in Pctiuilo
322 T. Livii
, 52. Revocatis deinde ad concilium Latinis, Tarquinius,

collaudatisque, qui Turnura novantem res pro manifesto par-
ricidio merita poena afFecissent, ita verba fecit :
' Posse
quidem se vetusto jure agere,*" quod, cum omnes Latini ab
Alba oriundi sint, in eo foedere * teneantur, quo ab Tullo
res omnis Albana cum colonis suis in Romanum cesserit
imperium/ Ceterum se utilitatis id magis omnium causa
censere, ut renovetur id fcedus secundaque potius fortuna
:
populi Romani ut participes Latini fruantur, quam urbium

excidia vastationesque agrorum, quas Anco prius, patre
deinde suo regnante, perpessi sint, semper aut expectent,
aut patiantur.' Haud difficulter persuasum Latinis, quan-
quam eo foedere superior Romana res erat. Ceterum
in
et capita nominis Latini stare ac sentire cum rege vide-
bant,^ et Turnus sui cuique periculi, si adversatus esset,
recens erat documentum.' Ita renovatum foedus, indictum-
que junioribus Latinorum,* ut ex foedere die certa ad lu-
cum Ferentinse armati frequentes adessent. Qui ubi ad
edictum Romani regis ex omnibus populis convenere ne ' ;
ducem suum, neve secretum imperium,' propriave signa ha-

berent, miscuit manipulos ^ ex Latinis Romanisque, ut ex
* Contineantur in ilia pactione, qua per Tullum Hostilium victi Albani cum
rebus suis et colonis omnibus venerunt in ditionem Romanorum.

'
Et videbant Legati cicitutum, primaries nationis lotius viros sequi partes et
senleniiam regis. Et Turnus recenti exemplo unumquemque commonebat dis'
criminis imminentis, si contradicerent Tarquinio.
* Latinis qui cetate ad militiam idonea essent,
' £a" cunctis civitaiibus.
2 Conj. Sclieller. jamco/o'dere. —3 W.videbanlur.
NOTiE
sic describit snb cratim ut jiibeas
:
'
lem appellat qiiod per di versos a Ro-
sese siipponi, atqiieeo lapides imponi manis ductores exerceretiir, qiiibus
miiltos, ut sese neces.' Nee Germa- Latini seorsim parerent, id est, dis-
nisincognitum id fiiisse Tacitus docet. cretuni, separatum.
Vetusto jure agere'\ Petere impe-
'' ^ Miscuit manipulos] Tempore Ro-
rium Latinorum ex antique in eosAl- muli manipulus centum miiitum fiiit,
banorum jure. quemadmodum traditur apud Plutar-

^ Secretum imperiutn} Per imperium chum, et in Collectaneis de Orig.
intelligit ducum jussa ; secretum au- Gent. Rom. ubi nianipuli liujusmodi
LIB. I. CAP. 53. 323
biais singulos faceret, binosquc ex singulis.^^ Ita geminatis-
manipulis centuriones imposuit.
53. Nee, ut injustus in pace rex, ita dux belli pravus
fuit. Quin ea arte aeqnasset superiores rcges, ni degencra-
tum' in aliis huic quoque decori oflecisset.'" Is primus
Volscis ""
bellum in ducentos amplius post suam ajtatem
annos" raovit," * Suessamque Pometiam° ex his vi ce-
pit. Ubi cum dividenda-*prasda q uadraginta ^ talen-
Arte hellica principilms anterioribus par fuisset, nisi hanc ejus laudcm mi-
"'
nuisset, quod in ceteris rebus ab eorum gloria descittim ab ipsofuerat.

" Quod plus quam ad ducentos annos post ejus tempora propagation est.
NOTJE
nonien ex eo dediicitiir, quod Romu- mere liceat) moratus fuerat dictato-
ius, coacta pastorum maini, eaque in rem: sic apiid Viigilium : '
Notum-
centenos homines distributa, perti- que, furens quid foemina possit.' Pro
cas manipulis foeni varie formatis in notilia, quam habebant Teucri, quid
summo vinctas dedisse dicatur, quo mulier furens possit. Hie quoque
facilius eo signo suum quisque da- degeneratum suniitur pro actu dege-
cem sequeietur. Quo respicit Ovid, nerandi, ut Tarquinii gloriae niilitari
III. Pertica suspenses porta-
Fast. *
nocuisse dicatur, quod in aliis rebus
bat longa maniplos, Unde maniplaris degenerasset.
nomina miles habet.' Postea niani- " Conterminos Volsci Ru-
Volscisi
puli nunierus auctus ad 120. milites, tulos et Latinoshabebant ad occa-
ut ex Polybio Lipsius ostendit. sum, yEquos Marsosque, et aliqua-
t Ex binis singulos faceret, biiiosque tenus Samnites, ad septemtrionem,
ex singulis'] Cumuianipuli essent cen- Campanos ad ortum, Auruncos ad me-
tum virorum, e manipnlo Romano ridiem qua parte Tnsco etiain mari
:
quinquaginta viros sumsit, totidem- pulsabatur eorum regie, ampla ilia

que e Latino, et sic e binis singulos prze vicinerum rcgionibus. Populus
fecit. Rursus e quinquaginta Lati- bellicosus ; diverso a finitiniis ser-
nis, totidemque Romanis,alterumma- mone utebantur. Ubi a Romanis sub-
nipulum conflavit, ac proinde bines e acti, pars novi Latii fuere. Civita-
singulis, sen milites singulorum ma- tum capita, in era quidem Antium,
nipulorum in binos divisit. De ma- in montanis Ecetra, in campestribus
nipulo vide Lipsium de militia Rom. Suessa, quae sequitur. Eo nunc tractu
1. II. Dial. 3. qui institutum hoc Tar- continentur episcepatus Tarracinen-
quinii postea non obtinuisse ostendit. sis et Setinus, Signinus in Campania
J. Clericus. et previncia Remana, Aquinas et So-
' Ni degeneratum] Forma loquendi ranus in Capuana provincia.
est Livio aliisque familiaris, qua par- " Ducentos amplius annos] Ab hoc
ticipium passivum in casu recto pro tempore ad annum U. C. 3C5. quo
verbali nomine ponitur, et factum Volsci Camillo tertiuni Dicfatori se
aliquod significatur, quod referturad dedidere, ut lib. vi. c. 2. refertur,
verbum sequens. Ita lib. vii. 'din anni sunt minus 140. Veruni illi aU>-
non perlitatum tenuerat dictatorem,' quotics adhuc rcbellarunt.
id est, defectus litatioijis (ita expri- • A. U. C. 226.
—
324 T, LI VII
tat argcnti auriqueP refecisset •/ "i

concepit anirao earn
4 ' DiveniUta Edd. ab Aid. ad Drak. sine Mss. anctoritate. Drak. cum
Gronov. legendum piitat divendenda, recte, ut videtiir.' Stroth. Divendenda
piobant Doeringius et Rupert, et in textu siio adoptavit Kreyssigius.
5 ' Quadringenta Griit. Gionov. Drak. ail. nos veterem lectioneni, [quadra-
ginta] qua3 et ante Grnternm in omnibus Edd. et in phirimis Mss. extat, re-
—
vocavimus.' Stroth, 6 Cepisset Edd. ante Aid. Recepisset Edd. ab Aid. ad
NOT;E
"Suessamque Pometiatn] HaecSues- que pondus ac pretium. Minae Atti-
sa cognoniine Po/neiia, ad discrimen cae comparari solet apud Romanes ar-
Suessae Aurnncce, qnae ultra Lirim ;
genti libra. DrachmaB denarius quam
unde a Graecis populi Uic/xevr^voi : ex proxime respondet. Sed in his apud
Pometia, elisa litera e fit Pomtia ; un- utrumque populum mutationem ali-
de ager sive campus Pomtinus, vel quam tempora induxerunt, ut a Bu-
Pomptinus, quo nomine comprehensa daeo aliisque est annotatum. Budaens
agri Volscorum mediterranei pars parvum illud argenti talentum Atti-
maxima. Hinc etiam Pomtinae pa- cum sexcentis aureis nostratibus so-
ludes, (de quibus siccandis toties ac latis aestimabat: quorum singuli tunc
fere frustra actum,) et Pontina tri- trigintaquinque assibus, nunc autem
bus. Fuit circa Coram et Velitras. quinque libris, et quatuordecim assi-
Cluverius ad Asturam Fl. local: Cam- bus Turonensibus valent : ita nt ta-
paniae Romanae apud Kircherum talentum, relata ad tempus nostrum
bula ad meridiem Setiae ultra Veli- aestimatione,ftiturum sitlibrarumTu-
tras. Putem fuisse circa S. Donato. ronensium 3420. Verimi si non auri
t Quadringenta talenlal Hoc est, cum argento, (quorum inter se ratio
ex auro argentoque captivo redegit minus certa,) sed argenti cum ar-
snmmani florenornm Hoilandicorum gento, et ponderum ac bonitatis,
720000. J. Clericus. quoad licet, comparatio instituatur,
p Talenta argenti aurique'] Non di- non parum ex hoc pretio videbitur
versi generis, sed in diversis metal- detrabendum. Ex libra quippe Ro-
loruui speciebus unius pretii talenta maua (quae, plurimorum judicio, de-
indicari recte conjicit Glareanus : cem uncias cum dimidia baud multum
tantuni videlicet sive auri, sive ar- superabat, respondebatque 36. ferme
genti fuisse, ut in pecunia fierent libris Francicis) denarii 9G. drach-
talenta argenti quadraginta. Talen- males cudebantur, qui pro centum
tum autem, etsi variesumatur, tamen computari solehant juxta niiroerum
cum absolute dicitur, intelligi ferme drachniarum quibus mina constabat
solet argenti talentum Atticura mi- apud Athenienses. Sic denariorum
luis,quod sexaginta minis constat, singulorum Jestimatio septem asses
dracbmarum vero sex millibns. Mina nostrates ar semissem non excedet,
quippe drachmas complectitur cen- parum diverse a Regalibus Hispa-
tum. In universum enim talento nicis, Juliis Romanis, et Schellingis
vulgari continetur, apud alios quoque Belgicis pretio. Denarii autem 5760.
populos, numerus idem sex niillium, (qui in rotunda numeratione pro sex
sed suarum, cujusque scilicet loci, millibuserant,detractisnimirumqua.
dracbmarum, quarum non idem ubi- tuor in singula centena, ut paulo ante
LIB. I. CAP. 53. 325
amplitudinem Jovis templi, quae dij^na Deura hominum-

quc rege, quae Romano imperio, quae ipsius etiarn loci
majestate esset. Captivam pecuniam in aedificationem
ejus templi seposuit. Excepit deindc eum lentius spe bel-
lum," quo Gabios, propinquam urbem/ nequicquam vi
adortus, cum obsidendi quoque urbem^ spes pulso a moeni-
* Pecuniam ex hostibus captam. Deinde bellum diuturnius quam sperasset eum

postea exercuit.
Drak. Vid. Not. Var. —7 Tb urbem posterius delendiim esse censent J. F.
NOTiE
indicavi) dabiint librarum nostraium Halicarnasseus. Narratenim potituni
noil ampliiis qiiani 2100. atque hie urbe Tarqiiiiiium armatos occidisse ;
Et sic quadra-
vulgaris talenti valor. eos qui se dedere malebant cum im-
ginta talenta, ex maniibiis Suessae belli sexu et atate, cumque mancipiis,
Pometiae ad templum Jovi aedifican- rebusque omnibus mobilibus, quae in
diim a Tarqiiinio seposita, efficient urbe quaeque in agris erant, in prae-
pecuniae nostrse octoginta et sex dam militi permisisse argentum quo-
;
inillia, atque iusuper quadringentas que et auriini, ununi in locum colla-

iibras Francicas, quasTuronicas vulgo tum, decimis tantum in templi fabri-
appellamus. Dionysius talenta hicnu- cam reservatis, divisisse victoribus,
nierat quadringenta, qua; summa ad quorum unicuique obtigerint quinque
octingenta sexaginta quatuor millia niinae. Recipeve autem eleganter di-
librarum excurreret. Sed aliter sensit citur pro eo quod est seponere ac
Livius, ut liquet ex capite hnjus reservare, ut apud Ciceroiiem ii. de
libri 53. ejusque sententia probabilior Orat. et in Top. recepta dicuntur
'
videbitur temporum illorum notitiam ruta caesa in venditione,' id est, re-

habentibus. Calculus Dionysianus a servata fuisse, Etapud Gellium Cato
vero parum forte abhorrebit, si ad dicit magnam pecuniam a muliere
universam Pometinam praedam refe- dotem dante receptam esse, quam in
ratur, cujus decima in Jovis cultum viri potestatem non committeret.
deducta fnerit. De variis talentorum f Gabios, propinquam urbem'\ Valida
auri argentique generibus, deque de- fuitpriscorum Latinoruni civitas, sive
nariorum vario poiidere, actum in a Galatio et Bio SicuUs tVatribus
Praefat. ubi de veteri Pecunia. constituta, ut ait Soliiius, sive Alba-
1 Re/ecisset [recepisset] Gronovius uorum colonia, ut refert Dionysius,
niavult refecisset, quod et Latinum qui Roniulum Kemumque Gra?cis li-
sine dubio est, et ab Auctoris senten- teris inhac tube institutes notat,
tia non alienum. Mihi tamen hoc loco testaturque fdisse ad viam Prsnes-
arridet magis recepisset, ut habent tinam medio ferme itinere inter Ro-
pleraque exemplaria. Neque enim mam et Praeneste, centum ab Urbe
voluit Livins totam pecuniam ex stadiis, miilibus scilicet passuum duo-
preeda Ponietina collectam indicare, decim. Cluverius et Kircherus ibi
sed partem duntaxat ad aedificiiim locant ubi nunc diversorium cui a
templi sepositam. Id clarius explicat Foeniculo noineu, I'Hosteria del Ft-
:
326 T. LI VII
bus ademta esset, postrerao minime arte Romana, fraude

ac dolo, aggressus
est. Nam cum, velut posito bello, fun-
daraentis templi jaciendis aliisque urbanis operibus inten-
tum se esse simularet, Sextus filius ejus, qui minimus ex
tribus ^ ex composito Gabios, patris in se
erat, transfugit
saevitiam * Jam ab alienis in
intolerabilem conquerens :
*
suos vertisse superbiam:^ et liberorum quoque eum fre-

quentiae taedere quam in curia solitudinem fecerit, do-
; ut,
mi quoque ne quam stirpem, ne quern haeredem
faciat :
regni relinquat. Se quidem, inter telaet^ gladios patris

elapsum, nihil usquam sibi tutum, nisi apud hostes L. Tar-
quinii, credidisse. Nam, ne errarent, manere ^ his bellum,"
quod positum simuletur et per occasionem eum incautos
;
invasurum. Quod si apud eos supplicibus locus non sit,

pererraturum se omne Latiura Volscosque se inde, et :
7Equos,'° et Hernicos petiturum ; donee ad eos perveniat,
p Arroganliam et crudelitatem Tarquinii regis, ab extraneis versam esse in

domesticos.
—
Gronov. et Rupert. 8 Gronov. Donjat. Crevier. ac. 9 — ' In |)1ur. codil. im-
minere: sed praefereudum cum Drak. manere' Doering. — 10 Latium pulsum-
NOTiE
nocckio Holstenius, paalo, ni fallor,
: hue, quod de Zopyro non dispari
probabilius, hand longe a diversorio fraude Babylonios Cyio tradendos
quod a Pahide dictum, I'Hosteria del fallente nieniorant Herodotus, Plu-
Pautano, circa Osani fluviuni in colli- tarchns, Justinus.
bus ad sinistram vias Praenestioff. " Manere his bellmn] Ita melius ex
Scribit Baudrandus locum adhuc Gronovio, quam im/nintr^, quod Sigo-
Cam/)o GafcJo vocari inter columuam nius suggerit. Imminerefutiiram, ma-
et montem Portium. were au tern rem pra2sentem denotat
» Minimus ex tril/us'] Alias minor, utintelligatur perstare adhuc bellum,
ut Sextus videatur secundo loco geni- ac durare, occasionem tantum expec-
tus. At eum maximum natu filiorum tari ejus conficiendi. Si autem manere
Tarquinii Dionysius fuisse perhibet, accipiendum esset pro imniinere, di-
non uno loco. Transfugit porro Gabios cendum erat, bellum eos, non eis, ma-
tertio post susceptum in eos bellum nere. Porro mirum hie artificiwm
anno, cum magna clientum manu, et Sexto attribuitur, ut Sinoni apud
pecuniae vi. Virgilium. Decipit enim Gabinos,
' Patris in se s^vitiam'] Publice uec mentitur tamen ; et quasi arcane
virgis caesus, aliisque contumeliis af- patris dum a patre metum
prodito,
fectus, teste Dionyslo, etFloro. Sex- injicit, metum propiorem a se ipso
tus habebat revera quod de patris avertit.
crudelitate quereretur. Fortius ad-
LIB. 1. CAP. 54. 327
qui a patriim crudelibus atque impiis suppliciis tegere libc-

ros sciant.Forsitan ctiam ardoris aliquid ad bellum arma-
que se adversus superbissimum regetn ac ferocissimuni
popnlum"" invcnturum.' Cum, morarentuiV '^^ in-
si nihil
fensus ira porro inde abiturus viderctur, bcnigne ab Gabi-

nis excipitur. Vetant mirari/ si, qualis in cives, qualis in
socios, talis ad ultimum in liberos esset. In se ipsum po-
stremo saeviturum, si alia desint.'^ ^ Sibi vero gratura ad-
ventum ejus esse futurumque credere brevi, ut, illo ad-
:
juvante, ab portis Gabinis sub Romana mcenia bellum

transferalur.
54. Inde in consilia"^ publica adhiberi.* Ubi, cum dealiis
rebus assentire se veteribus Gabinis dicerct, quibus has noti-
ores essent, ipse identidem belli auctor esse,'^ in eo sibi prae-
cipuam prudentiam assumere, quod utriusque populi vires
nosset,sciretque,invisam profecto superbiam regiam civibus
esse,quam ferre ne liberiquidem potuissent. Ita cum sensim
ad rebellandum primores Gabinorum incitaret, ipse cum
promtissimis juvenum praedatum atque in expeditiones
iret, et dictis factisque omnibus ad fallendum instructis
5 Si eu7n non relinerent. ^ Aiunt mirari non debere^
que se inde Volscos et JEquos, Sfc. Edd. a Sigon. ad Diak.— 11 ' Probabilis ad-
niodiim. Fabri eniendatio, palrem legentis ; ciii tamen baud satis aptnm vi-
detur epitb. ferncissimum.' Bauer, Parentem conjicit Rupert. 12 Pro rno- —
rnrentur in (]inh\\sdam codd. movercntur ; quod probat Dotijatins. 13 Conj. —
J. F. Gronov. si alii desint.
14 ' Concilia Edd. post Basil. 1555. Nos antiquam lectionem cum Crevie-
rio revocavimus, cum consilium sit deliberautium, concilium vero audientium.'
NOTjE
* Ac ferocissimutn populum] Tana- 13. non aniantem suorum distinguita
quillo Fabro videtur, ferocissimi po- feroce et arrogante. Nee tyrannis
puli nomen Romanis, qui sub tyran- domesticaferociara subject! populi in
nide essent, minime convenire ideo : exteros rainnit.
scribendum censet, ferocissimum pa- » Si 7tihil morarentur] Non male in
trem. Sed, cum ferocia vehementiam qnibusdam codicibus, sinihil moveren-
naturae duntaxat indicet, videndum tur, Sexti nempe questibns.

an adeo saevissimo patri, et cruento ^SiaZiadesi/it]Verius forte, quod sus-
in sues, ut ait Florus, conveniat, ut picaturGronovius, si aZit desint: in per-
de causa rautandus sit.
Livii textns ea Bonas enim, potius quaui in res,s3e vitur
CerteCicerolib.x. ad Atticum, epist. * A. U. C. 235.
328 T. Livii
vana accrescerct fides/ '^ dux ad ultimum belli legitui.

Ibi cum, inscia multitudine, quid ageretur, praslia parva
inter Roraam Gabiosque fierent, quibus plerumque Gabina
res superior ^ esset; turn certatim summi infiraique Gabi-
norum Sex. Tarquinium dono Deum sibi missum ducem
credere. Apud milites vero, obeundo pericula ac labores
pariter,'7 praedam munifice largiendo, tanta '^ caritate es-
se/ ut non pater Tarquinius potentior Romae, quara filius
Gabiis esset. Itaque, postquam satis virium collectum ad
omnes conatus videbat," turn e suis unum sciscitatum Ro-
rnarn ad patrem mittit, quidnam se facere vellet ;
quando-
quidem, ut omnia unus Gabiis posset, ei Dii dedissent.f
Huic nuntio, quia, credo, dubiae fidei videbatur, nihil voce
responsura est. Rex, velut deliberabundus, in hortum aedium
transit, sequente nuntio filii. inambulans tacitus, sum-
Ibi,
ma papaverum capita ^ dicitur baculo decussisse. Inter-
* Et cum opinio, quam falsa spe delusi Gabini de Sexto conceperant, indies
augeretur, omnibus ûs sermonibus et gestis ad decipiendum comparatis.
' Adeo carus erat.
" Ubi perspexit sibi qucBsitatn satis magnam potentiam ad quidvis audendiim.
Strath. —15 Vulg. esset. —

16 ^ Et dictis faclisque omnibus ... vana accrescerct
fides: ante Drak. post et et instruclis interpiingebatur ; sed haec etiain jungi
—
possunt, ut dictis f. o. sint dativi.' Rupert. 17 ' Batiero prEeeiinte post pari-
ter, non post labores, distinct, posui, ne duo adverbia iuconcinne jungantur.'
NOT/D
* Plerumque Gabina res superior'\ poterant tribni ; aut nisi Decs se
Nihil mirum si Gabini sippius vince- hand niulto meliores esse piitarent,
rent, cum data opera Tarquiuius pater quod ex mythicaTlieologia intelligere
loca, qua; Sextus petiturus erat, prae- licet. J. Clericus.
sidiis nudaret, sicque e civibus quos ^ Sumjiui papaverum capita^ Ovidius
inaxime suspectos habebat ei tiuci- ii. Fast, sub fineni liiia pro papave-
dandos objiceret; quo et major filio ribus noniinat. Ceterum lioc facto
tides a Gabinis haberctur, et con- videtnr Tarquinius Thrasybulum Mi-
jurationum semina Roma extirpa- lesiumimitatus, qui PeriandroCorin-
reutnr. tbiorum tyranno per nuntium quje-
t Dii dedissent~\ Cum pessimis ar- reuti, qua maxime ratione imperium
tibus earn potestatem Gabiis esset firmare posset, non aliter respondit,
consecutus, niirum est hominem Diis quam contritis segetum eminentio-
eam acceptani referre ; nisi Diis tri- ribus spicis, teste Dionysio. Utrius-
buat, quod non impedivissent, quoque exemplo Pipinus, Caroli Magni
uiodo maxima qua;que sctlera eis filius naturaiis, patrem monuit, quid
LIB. 1. CAP. 55. 329
rogando expectandoque responsum nuntius fessus, ut re

imperfecta, redit Gabios. Quae dixerit ipse, quaeque vi-
derit, refert seu ira, seu odio, seu superbia insita ingenio^
;
nullam eum vocem emisisse. Sexto ubi, quid vellet pa-

rens, quidve praeciperet tacitis ambagibus, patuit primo- ;
res civitatis, criminando alios apud populuni, alios sua ip-

sos invidia opportunos interemit.' Multi palam quidam, ;
in quibus minus speciosa criminatio erat futura, clam inter-

fecti. Patuit quibusdara volentibus fuga '9 alii in exilium ;
acti ^° sunt, absentiuraque bona juxta atque intercmtorum

divisui ' fuere. Largitionis inde praedaeque et dulcedine
privati ^ commodi sensus malorum publicorum adimi,^' do-
nee, orba consilio auxilioque, Gabina res regi Romano "^
sine ulla dimicatione in manum traditur.

55. Gabiis receptis,"* * Tarquinius pacem cum Êquorum.
' Alios inter/ecit

obnoxios injuria propter odium in ipsosjam conceptum.
Alienorum spoliorum divisio et rapina, propriceque utililatis dulcedo, aver-
y
tebant privatoruni animos a cogitatione communiam calamitatum.
Idem. 18 —
An excidit forte in ante tantaV Doering, 19 * Pro fuga in
'
—
qiiibusdnm cotld. fugere, quod probat et banc ipsam loquendi rationem e»
einplis confirmat Drak. Sane, cum oninis fere lectionum corniptio repetenda
sit a librariornm ignorantia, Th fugere in fuga ab iis transniutatum esse, f.tcile
tibi persuadeas.' Idem. —
20 ' Alii in exilium acti e cod. Oxon. recepi cum
Strotb. pro vulg. aid in e.' Rupert. —
1 Divisa Edd. ante Drak. 2 ' Et pri- —
vati dulcedine ed. Yascos. et iude aliae, forte rectiiis.' Rupert.
NOTyE
agendum conjuratis esset, herbas inii- ipsis rege imposito. Addit Dionysiiis
tiles coram legatis ipsius resecando, Roraae in templo Jovis, Fidei pras-
si Aventino fides. Consilium Tarquinii sidis, (quern Sangum nominarent,)
lit filiiis executus, everso iuprimis fuisse monumentum ejus foederis cly-
Antistio Perrone Gabinoruni illus- peum ligneum, inductum corio ejus
trissimo per literas Tarquinii apud bovis qui tunc mactatus est ; in quo
eum depositas, habes apud eundeni antiquis formis inscriptae literae con-
Halicarnasseum. tinebant foederis leges.
Gabina res regi Romano^ Portis
<= *^ Gabiis receptisi Recuperatam dicit
per fides nocte apertis, potitus Ga- banc urbeni, quod cum e numero es-
biorum Tarquinius anno 7. belli Ga- set Latiuaium quae fanlus cum Tar-
bini, regeni non tyrannum egit. Nam quinio inierant, arma adversus cum
civibus convocatis, civitatis regimen, sumsissent Gabini, a Pometinis Ro-
ac bona cuique sua reliquit, inita utanisque exulibus persuasi.
cum illis societate ; Sextoque filio * A. U. C. 237.
Delph. et Var. Clas. Livius. 2 C
330 T. LIVH
gente ^ fecit ; foedus cum Tuscis renovavit. Inde ad nego-

tia urbana animum convertit. Quorum erat primum, ut
Jovis templum in monte Tarpeio, raonumentum regni sui
nominisque, relinqueret Tarquinios reges ambos, patrera
:
vovisse/ filium perfecisse/ Et, ut libera a ceteris religio-

nibus area esset tota Jovis templique ejus, quod inaedifi-
caretur, exaugurare ^ fana sacellaque statuit ;" quae aliquot
ibia Tatio rege, primum in ipso discrimine adversus Ro-
mulum pugnse* vota, consecrata, inaugurataque postea
fuerant. Inter principia condendi hujus operis movisse
numen § ad indicandam tanti imperii molem traditur Deos 'J
nam, cum omnium sacellorum exaugurationes admitterent
^ Relinqueret opus quod servaret memoriam regni et familia sua : in tetnplo
quod Tarquinius senior vovisse, junior ahsolvisse diceretur.

< Ut totum solum solulum ah aliorum Deorum cultu ad Jovem ejusque templum
ibi exstruenduni pertineret, decrevit profana facere loca sacra, Sfc,
* In prasenli periculo prcelii contra Romulum commissi.
3 '
Forte cum Schellero leg. Deus, scil. Terminus ; vel, quod Doering. pu-
tat, delendum
voc. Deos, ut seiisus sit nwwen, Deorum voluntas et potcstas,
:
traditur movisse, so. se, (v, ad ii. 3. 2.) se declarasse et patefecisse : nisi malis
»«o?nHsse, quod est verbuni propr. de vatibns, oraculis,et Diis, qui somniis
vel prodigiis aliisque signis volunlatemsuam et futura significant.' Rupert, —
NOTiE
^ Cum ^'Equorum gente'] De iEquis, tur. Rem ita se liabuisse ex hoc loco
sive /Equicolis, Latio veteri finitirais, attente lecto, quivis deprehendet.
Latio deinde novo contributis popu- J. Clericus.
lis, dictum c. 32. s 3Iovisse numen'] Deduciturnumfn
f
Patrem vovisse] Bello Sabino su- a 7iuo, quasi nutum et potestatein
pra c. 38. Dei dicas, ex Festo et Prisciano : et
t Exaugurare] Nimirum, non sine quia nutum Dei consequitur eventus,
augurio oapta ilia loca fuerant, ut in numen accipitur Metonymice pro VO'
iis terapla aedificarentur. Exaugu- luntate, imperio, ac providentia divi-
rabautur, siuiili ritUjdumaves consu- na. Vult itaque Livius providentia
lebantur, ut ex iis intelligere liceret et viquadam occulta motos Deos, ut
utrum Diis, quibus area tenipioriun praemonstrarent futuram imperii Ro-
consecratae erant, volentibus, alii niani magnitudinem et potentiam.
Deo eas consecrare liceret. Si addi- Nee vero de Diis tantum, sed de vi-
cerent aves, hoc est, si faverent, ex ris magna pra-ditis auctoritate dici-
augurali disciplina, alii Deo conse- tur aliquandonumen. Ut Ciceroni
crabantur; sin minus, intactae reiin- Philip, magna vis est, magnum
iii, *
quebantur, ne ira Deorum, sedes numen, unum et idem sentientis Se-

suas relinquere uolentiuni, movere- mitus.'
LIB. I. CAP. 55. 331
Termini fano non addixere. Id + omen auguri-

aves,"" in
uraque acceptum est non motam Termini sedem,^

ita :
unumque cum Deorum non evocatum sacratis sibi finibus,

firma stabiliaque cuncta portendere. Hoc perpetuitatis
auspicio accepto, secutura aliud, raagnitudinem imperii
portendens, prodigium est. Caput humanum ^ integra fa-
4 Idque Edd. a Rbenano ad Diak.— 5 ' Forte leg. non motum Terminum sede
NOTiE
^ Exaugurationes admitterent arcs] rum et sacellorum in Tarpeii mentis
Fiebat exaiiguratio evocatis Diis ex area positorura exaugurationes au-
locis arisve ciiiqiie consecratis, lit spiciis probarentur, aves tameu non
alio migrare vellent. Earn in rem admiserunt exaugurationera Sacello-
sacra celebrari, extaque victimaruni rum duorum, Termini scilicet, et Ju-
inspici solita qiiemadmodum in evo-
: ventutis, (banc enim addunt Diony-
candis urbiuni obsessarum niimini- sius lib. III. qui rem totam Tarquinio
bus consiietiim scribit Macrobius Sa- Prisco attribuit, et Florus,) quasi haec
tiirnal. lib. in. c. 9. Ejusmodi certe numina locis suis cedere recusarent.
exaugurationes, sive evocationes, Atque hinc factum ut eorum arae
nonnisi aiigurato.neque aliter factas, templi ambitu inclusae fuerint. Al-
quani si aves addicerent, ac volatu tera sita in Vestibule Minervae, al-
siio rem Diis placere ostenderent, tera in ipsa aede prope Delubrum.
vel ex hoc Livii loco patet, quod et 'Placuit valjbus contumacia numi-
aperte traditlib. iv. Dionys. num, siquidem firma omnia et jeter-
' Termini sedevfi] In coUe Tarpeio na pollicebantur,' ait Florus apud :
Sacelltim Teimino Deo dicaverat quem in scriptis cxemplaribus Jufen-

Numa Pompilius, postquam agrum tas est, non Juventus, aut Juventa.
Romauum tum publicum, turn priva- Et revera Acron in primum Hora-
tum certis liniitibus deiiniisset ; sta- tii librum, Od. 30. Juventatem ait
tueratque eum, qui limitem arasset, Deam esse, Juventam vero aptatem,
una cum bove quo in id esset usus, teste Vineto. His duobus Diis ter-
Jovi sacros esse, quemadmodum Dio- tium Martem adjicit D. Augustinus
nysius lib. ii. tradit. Porro hie Deus de Civitate Dei lib, iv. c. 24. atque
non humana effigie pingebatur, sed ad liccc porteiita allusisse creditur
designabatur lapide. Quin et per Virgilins ubi dicit, * Capitoli immo-
ambitum agrorum in finibus positi bile saxum.'
lapides Jovi Terminali sacrati fue- ^ Caput humanum] Caput iilud Toli
rant ejusdem Numae jussu

festum- ; cujnsdam fuisse, dictunique inde Ca-
que iustitutuin nomine Termiualiuui, pitolium, Arnobiusex veteruni mouu-
quo res divina quotannis solenni ritu nicutis refert lib. vi. contra geiites.
fiebat in honorem Deorum, qui Ter- Scribit autem Dionysius, fundauientis
niinis prassunt idque non casis hos-
: ad magnam protuuditatem perductis,
tiis, (quod nefas sit eos lapides cruen- inventum caput iliud occisi paulo
sed libis, frugumque primitiis^
tari,) antea liominis, vivo persimile, el ad-
Nunc, cum ceterarum aedium sacra- hue recenti sanguine manans quo :
33^ T. Livn
cie aperientibus fundamenta templi dicitur

apparmsse.
baud per ambages, arcem earn imperii
Qiia3 visa species,
caputque rerum' fore portendebat. Idque ita cecinere va-
tes, quique in urbe erant, quosque ad eam rem consultant
dam ex Etruria acciverant." Augebatur ad impensas regis

animus.'^ Itaque Pometinae manubiae, quae perducendo
*^
ad culmen operi destinatae erant, vix in fundamenta sup-

peditavere. Eo magis Fabio," praeterquam quod antiquior
est, crediderim, quadraginta ^ ea sola taienta fuisse, quam
Pisoni," qui quadraginta millia pondo argenti ^ seposita
in eam rem scribit, summam ^ pecunias neque ex unias
'^
' Rex ad sumtus faciendos magis ac magis animo accendebatur.
vel e sede.' —6 Al. Pomtinee, —7 Ah quadringenta. — 8 Vid. Not. Var.
NOT^
•viso Tarqniniutn fossionem intermi- intulerat. Hie prinins RomanoruR}
sisse. Non itaque species tantiim bistoriam scripsit pedestri oratione
capitis fait, sed vernm caput, ciijus per belli tempora.
Punici 2.
conspectus rebus sic se habentibus " Quam Annates scripsit
Pisoni]
prodigio non carebat. L. Calpurnius Piso Frugi 78. circi-
'
Caputque reruni] Omnia ex re- ter annos post Fabinm. Consul certe
rum siniilitndine Veteres interpreta- fuit an. 620. Censor vero an. 633.
bantur. Ita vultures, assuetae sangui- P Quadraginta millia pondo argenti}
ne et pra?da aves, bellatiicem fore Si bodiernam purioris apud nos ar-
urbein sjjoponderant Romuio apud genteae pecuniae computationem se-
Floriim et Carthaginensibus caput
: quamur, qua ratione singula Pondo
bellatoris equi iuventum virtutem xstinianda veniunt libris 36. nostra-
bellican> promiserat. tibus, quadraginta millia pondo ar-
n Ex Etruria acciveranf] Non acci- genti conficerent decies ac quater
tus Romam, sed donii consultus, ex centena et quadraginta millia lib.
Dionysio, hoc praedixit Olenus Cale- nosfrarum 1,440,000. 1. ingentem
:
nus Augur Etruscus qui fatuni illud

; sane jaciendis templi fundamentis pe-
ad suam gentera trahere conatus est cuniam.
d«ceptis legatis Romanorum ; uisi 1 Summam pecunics} Alias legeba-
ab ejus filio preemoniti captiosam tur, quam summam ; Rbenanus re-
ejus interrogationem frustrati es- ponebat, quia summam ; Sigonius,
sent. quia summa, et reliqua in recto casu.
" Fabins Pictor, Caii,
Fahio} Q. Melius Glareanus post verbum sc/i-
qui cum Ogulnio Gallo anno Urb. bit subjungenduni censuit nuUo in-
cond. 485. consulatum gessit, filius, terjecto, su/nmam pecunicB, ut sit ap-
Caii nepos, qui, pieta aede Salutis, positio referenda ad quadraginta miU
eognomea Pictoris in familiam suani lia Pondo. V. Gronov. bic.
LI». I. CAP. 56. 333
ftim urbis praeda sperandam, et nullius, ne horum quidem
magnificentiae operum, fundamenta non exsuperaturam/
56. Intentus perficiendo templo, fabris undique ex Etru-
ria accitis, non pecunia solum ad id publica est usus, sed
operis etiam ex plebe.* Qui cum baud parvus et ipse mi- ">
litiae adderetur labor, minus tamen plebs gravabatur, se
templa Deum exaedificare manibus suis. Quas posthac et

ad alia, ut specie minora, sic laboris aliquanto majoris,
traducebatur opera; ^ foros in circo "
faciendos, cloacara-
que maximam,* receptaculum omnium purgamentorum ur-
bis, sub |terram agendam: quibus duobus operibus' vix
nova haec magnificentia^ quicquam adaequare potuit. His
laboribus exercita plebe, quia et Urbi multitudinem, ubi
usus non esset, oneri rebatur esse, et colonis miltendis oc-
'' Quce nummoTum aut argenli quanfitas nee expectari eo tempore poierat ex
manubiis unius cicitatis, et major esset, (juain ut insumi posset in fundamenta «rfi-
ficiorum quorumtis, etiam eorum qua hodie tanta magnificentia exstruuntur.
' Adhibuit etiam operas hominum plebeiorum. Et quamvis liic labor per se non
Uvis adjiceretur ad militiam, plebs nihilominus id non multum agre ferebat, cogi-
tans se propriis manibus exstruei'e templa Deorum. Sed plebs eadem a templo
Jovis iranslata deinde est ad alia quoque opera, speciosa minus, et paulo magis
laboriosa.
^ Recens magnificentia hujus nostri tetnporis.
NOTyE
• A.U. C. 240. ex eo patet, quod nee reciprocanti-
^ Foros in circo'] Fori sunt loca o- bus sscpeinuiidantisTiberis fluctibus,
perta in quibus sedilia spectandis nee minis, ant incendiis, nee ter-
ludis.Des leges. raemotibusconcussa moles tot saecula
'Cloacamquemaximam] Cloacam fo- duraverit. Amplitudo tanta fait, ut
dere coeperat Tarquinius Piiscus, vehem onustam transmit-
foeni large
supra cap. 38. ubi ea de re dictum. teret. Impensarum denique in cloa-
Cloaca maxima ad aedem Jovis Sta- cas factarum magnitudinem ex eo li-
toris in tres ductus et velut amnes cet conjicere, quod cum aliquamdiu
divisa, quorum obstructis duobus, neglectae aquani non transniitterent,
tertius per lacum Curtium sub foro censores eas mille talentis, id est, sal-
Romano, per Palatini montis radices tem vicles et centum sexaginta li-
in Velabrum, indeque ingenti alveo e brarum nostratium millibus, purgan-
quadratis lapidibus exstructo in Ti- das locaverint, Deux millions cent
berim fluebat. Kjus operis diiHcul- soixante mille livres, ut post Aquilium
tatem testatur, quod plebeii, qui ad Dionysius affirmat.
illud adigebantur,cum incertum es- « Quibus duobus operibus] Circo maxi-
set longior, an periculosior esset hie mo, et cloacis. Uionysius inter ad-
labor, sibi passim mortem conscis- miranda Romanorum opera vias stra-
©ereat, ut Plinius refert. Firoiitas tas addit et aquaeductus.
334 T. LIVII
cupari latius imperii fines volebat; Signiam" Circeios-

que" colonos misit, prsesidia Urbi futura terra marique.
Hsec agenti portentum terribile visum. Anguis, ex co-
lumnalignea elapsus/ cum terrorem fugamque in regiam"*
fecisset, e ipsius regis non tam subito pavore perculit
pectus, quam anxiis implevit curis. Itaque cum ad publica
prodigia Etrusci tantum ^ vates adhiberentur, hoc velut do
mestico exterritus visu/ Delphos ''
ad maxime inclytum in
s Melum intuUsset, et adfugam compiilisset in regiam usque eos qui aderant.
9 Emendat Sigon. ex vet. lib. ipsi, improbante J. F. Gronov.— 10 Emend.
NOTyE
" Signiam'] Hanc urbem in Vol- Fast. ii. ' mediis altaribus anguis
scoinin finilms, inter Suessani Pome- Exit, et extinctis ignibusexta rapit.'
tiam et Feventinum Hernicorum si- Aiiud prodigium, quo ultimo Tarqni-
tam, casu fortuito Romanornm colo- nius de iufortunio domestico praemo-
niam factam aiunt, cum niilites cas- nanatur a Dionysio lib. iv.
nitus est,
tra, ubi hybernabant, in oppidi mo- nidum nempe, qui ab aqnilis duabus
dum communiissent. Nomen acce- in palmae vertice non procul a regia
pisse videtur a signis quae eo loco a constructus erat, ab advolantibus
militibus fixa fuerant. Hodie vulgo vultiiribus distuvbatum, necatis im-
Segni appellatur, episcopatn, ac du- plumibns pullis, ipsasqne a pastu
catu insignis, in Campaniaj Romans redeuntes aquilas a palma rostris
finibus, trigesimo ab Urbe niilliari absque abactas.
ortum versus. ^ Etrusci tantum'] Quia major, nia-
" Ad
Circaeum pro-
Circeiosque] gisque anxia domesticarum rerum,
montorium, quod nunc monte iJircelli quam publicarum cura, et major re.
dicitur, et Circes, Soils, vel potius bus e longinquo honor, non sufficere
êtae Colchorum regis, filiae, quae nunc visa Tarquinio est Etrnscorum
niagicis artibus insignis eo loco ha- e proximo aruspicina. Itaque ipsum
bilasse in fabulis memoratur, nouien Apollinisoraculum consulendum cen-
adhuc servat. Fuere Circeii oppi- suit.
dum inter Ciostra et Tarracinam, a Hoc velut domestico exterritus ri-
quo Tarquinius coloniam deduxit, s«] Nomina visus et visum ac visio
quod in Pomptino campototius Latii sumuntur plerunique pro phantas-
nberriino locus is situs est, in tumu- mate, seu spectro per somnium appa-
lo qui mari Tyrrlieno imminet: pars rente sed nonnunqnani dicuntur
:
coutiuentis, licet Homero tan-

ab etiam de portentis, quae a vigilanti-
quam insula describatur. Hanc ve- bus cernuntur, ut apud Viigiilum
ro coloniam Tarquinius Arunti filio, iii. /Eneid. Rite secundavent visus,
'
Signiam Tito, velut conditoribus, di- omenqne levarent :' nbi agiiur de
cavit. sanguine ex arboribus ab ;Enea caesis
y Anguis, ex columna lignea elnpsus] nianante.

Portentum hoc sic describit Ovid, in " Delphos] In Phocide reginê, to-
LIU. 1. CAP. 56. 335
terris oraculura mittere statuit. Neque responsa sortium ""
ulli alii coramittere ausus, duos filios per ignotas ca tem-

pestate terras, ignotiora maria, in Graeciam misit. Titus
et Aruns profecti. Comes liis additus L. Junius Brutus/
Tarquinia sorore regis natus,* juvenis longe alius ingenio,
quam cujus simulationera induerat.'^ Is, cum primores ci-
vitatis, inquibus fratrem suum ab avunculo interlectum
audisset, neque in animo suo qiiicquam regi timcndum,ne-
que in fortuna concupiscendura relinquere statuit, contem-
tuque" tutus esse, ubi injure parum praesidii esset.' Ergo
* MuUum alienus ab eo ingenii vitio, quod prcB se/erre constifuerat.

' lUe cum ab matris sucefratre occisus esse urbis primates, at que inter cos ger-
inatium suum cognovisset, decrevil nihil sibi rcluiuum facere, aut in animo quod
rex metuere, deberet aut infacultatibus, quod idem posset appelere : et cum atixi-
lii spem ex jure nullum habcret, securitatem petere ex eo ipso quod contemtibilis
videretur.
NOT IE
tiusqne Giaeciae ferme nmbilico, fnit pot'ms quod per se obsciira, ex sorte,
urbs Delphi, in australi Parnassi inon- id est, prout sors et casus ferret, in-
tis latere, loco edito sita, IG. stadio- teri)retationem acciperent. Sic apud
rnm ambitu. Fiiit in ea urbe fanuin Cic.lib. II. ' Sors ilia edita est Crceso,
donariis opulentissiiTium ; cujiis the- Crotsus Halyn superans,' &c. apud

sauri saepins turn ab allis, turn prie- Virgilium quoqi:e iv. jEn. ' Itallam
sertini a Gallis direpti, qiionim pars magnam Grynaeus Apollo, Italiam
non minima Tolosam delata unde : Lyciae jussere capessere sortes.'
' aurum Tolosanum.' Celebrabatur Responsa sortium^ Sortibns jac-
oraoulo, quod initio Telhiri cum tis, quibus certa quaulaui significatio
Neptuno commune fuisse memora- tiibuebatur, niulta responsa a sacer-
tur postea cum Neptunus parte sua
: dotibus edebantur ; ideo et sortes
cessisset, a Tellure Themidi dona- quodvis oraculum significavit, etiam
tum: a qua tandem Apollo accepit. ubi voce reddebatur, ut Delphis.
Plura de his habes apud Straboneni Vide paulo inferiiis. Sic apud Ovidi-
lib. IX. et Pausaniam in Phocicis. uni Metam. i. 368. auxilium per sa-
'
Locus Delfo adhuc dicitur secundum eras quierere sortes,' est sciscitari
quosdam. Nigro Salona appellatiir, oraculiun Themidis voce responsurae;
:'
qui vicuni nunc esse ait in planicie 9. quae postea (vs. 381.) 'sortemdedit
milliaribus a sinu Corintliiaco, So- cum clara voce respoiulit: Disce- '
phiano est Custri. dite templo,' &c. De sortibus vero

= Responsa sortium'] Dicuntur sortes adi Ant. van Dale diss. 1. de Ora-
pro responsis, sen vaticinationibus, culis. c. 14. J. Clej-icus.
quae consulentibus oracula edeban- 1 L. Junius Brutus'] Originein du-
tur a Diis Deorumve sacerdotibus : cens a Marco Junio uiio ex JEnex so-
si ve quod revera per sortes plernmque ciis, ut scribit Dionysius.
dabantur, sive quod sortem fdrtu- Sorore regis vatus] Verisimilius
namque consulentiuni facerent, aut mihi, aeque ac Giareano est, quod
3;3G T. Livii
ex industria factus ad imitationem stultitiae, * ^ cum se

suaque praedae esse regi sineret, Bruti quoque baud ab-
nuit cognomen ut sub ejusôbtentu cognominis liberator
:
ille populi Romani animus latens opperiretur'^ tempora
sua.§ Is turn ab Tarquiniis ductus Delpbos, ludibrium ve-

rius, quam comes,' auieum baculum, inclusum comeo ca-
vato ad id baculo, tulisse donum Apollini dicitur, per am-
bages effigiem ingenii sui."' Quo postquam ventum est,
perfectis patris mandatis, cupido incessit animos juvenum

sciscitandi, ad quem eorum regnum Romanum esset ventu-
rum. Ex infimospecu*' vocem redditam ferunt Impe- :
'
rium summum Romas habebit, qui vestrum primus, o ju-

venes, oscubim matri tulerit.' Tarquinii, ut Sextus, qui
Romae relictus fuerat, ignarus responsi expersque imperii
esset, rem summa ope taceri jubent; ipsi inter se, uter
prior, cum Romam redisscnt, matri osculum daret, sorti
permittunt. Brutus, alio ratus spectare Pythicam vocem,*
* Cum data opera se assuefecisset ad fingendam amentiam.

' Delphos deductus est Brutus, magis ut deridiculus, et ludificandi materia,
quam ut comes esset Tarquiniis.
"• Quod munus aurei baculi sub comeo abdili indicium ac, per involucra, velut
imago erat propricE ipsius indolis.
BaiUBr. in regia. — 11 Contemtu EM. Paris. 1542. ad Drak. — 12 Vulg. aperi-

retur.
NOT^
mavult Dionysius, Tarquiniam, Brnti impositum sublimem tripodem con-
matrem Siiperbi non soiorein, sed scendens Pytliia, sacerdos ApoUinis,
amitam fiiisse. Vide supra cap. 46. excepto spiritu ex specii emisso,
f
Ad imitationem stultitia] Elegan- responsa carmine fundebat, ant soluta
ter idem Brntns Stulti sapiens imi-
'
oratione, quo casu a qnibiisdam po-
tator' ab Ovidio dicitur in Fast. etis tenipli adniinistris in nnmeros et
s Opperiretur tempora si/a] Expec- versus redigebantur.
taret opportunitatem rei gerendae. ' Pythicam voceml Apollo Pythius
Sic melius opinor ex Mss. quam dictus vel ab occiso Pythone (sive is
aperiretur tempore suo, id est, indo- draco, sive latro fuerat) vel a verbo
lem suam, quam dissimulabat, de- Graeco irvvBdyeffdai, quod est interro-
clararet, et quasi detegeret, data oc- gare : quoniam scilicet interroganti-
casione. bus oracula reddebat. Inde ludi sive
•>
Ex infimo specu'] Illud ApoUinis Agones Pythiei Olympicorum ex-
oraculum ex Strabone aritnim erat empio instituti; et intervalium ludo-
profundum ore augiisto ; cui super rum Pythias, quemadraodum Olym-
Lin. I. CAP. 57. 337
veiiit si prolapsus cecidisset, terrani osculo contigit: scili-

cet,quod ca communis mater ^ omnium mortalium esset.
Reditum inde Roraam, ubi adversus Rutulos bellum sum- '
ma vi parabatur.
*
57. Ardeam Rutuli habebant,"" gens, ut in ea rcgione
atque in ea aetate, Eaque ipsa causa
divitiis prcepollens.
quod rex Romanus tum ipse ditari, exbaustus

belli fuit,
magnificentia publicorum operum, tum prasda delinire po-
pularium animos studebat ;
prseteraliam superbiam" regno''
infestos etiam, quod se in fabrorum ministeriis ac scrvili
taradiu habitos opere ab rege indignabantur." Tentata res
" Infensos regicB dominalioni, tum alias oh causas ex superbia ipsius orlas, tum
etiam quod cegreferrent, !fc.
13 Malebat Bauer, superbiam regni. — 14 In vett. libb. legitur Tentata res
NOTiE
pias. Inde quoqne Pijthia, vates quas rivalis apncl Virgilinm ct Liviura
responsa ab oraciilo accepta edebat supra cap. 2. Hnjus in eos belli cau-
consiilentibiis. sam Tarquinius praetexebat, quod
Ea communis mater] Primnni lio-
''
Rutuli Romanes exules in patriam re-
minem ex terra factum fabulae ipsae ducere conarentur vera causa quod:
secimdnm sacra? historiie veritatem eoriim opibns inhiaret.

agnoscnnt. Ejiisdem gremio mortiii "' Ardeam Rutuli habebant] Rutu-
excipimur. Ideo Cybele, quam ter- lorum olim caput ^rffcacircitertribus
ram interpretantur, 'magna mater' millibus passuum a niari 20. raillibus :
appellata. His de causis Brutns, ab Urbc Roma, noinen in vico adhuc

qnamprimum in Italiam appnlit, os- servat, loco ut olim, ita nunc quoque
cnlatns est terram natalen). De qno insalubriadniodum, in ditione ducis
Valerius Maxinius non ineleganter, Cassarini. Condita dicitur a Danae
lib. VII. c. 3. ' Vafre,' ait, ' Telluri Persei niatre, quae hue delata, Pi-
impressum osculum Urbi libertatem, lumno legi nupserit, ex Servio, apud
Briito primiim in fastis locum tribnit.' cjucni Hyginus de Italicis urbibus,
Quod ea communis nuitei &)'c.] , ab augurio avis Ardeae dictam vult

E Deucalionis fabula repetita haec quanquam Ovid. xiv. Mptamorph.
fictio videtur. Vide Ovidii Metam. fabulatur banc urbem ab lEoea in-
1. 1. 393. J. Clericus. censam, in avem ejusdem nominis
Adversus Rutulos] Priscis Latinis
' conversam fuisse. Ex ea orti Sagua-
ad mare contermini fuere Rutuli, ab tini in Hispania.
oriente hyberno, exiguum terras an- * A. U. C. 243.
n Superbiam] Etsi superbia nomen
gulum incolentea inter Lanuvinos, et
Laurentes Latinorum, Antiates, et proprie pro arrogantia ex divitiis,
alios Volscorum populos novo postea; indequc oriri solita violentia, suma-
Latio baud dubie contributi. Eoruni tur : latiori tamen significatione ad
rex Turnus Dauno progenitus iEnea; omnc genus iniquitatis producltur,
338 T. Livii
est, si primo impetu '4-° capi Ardea posset. Ubi id parum

processit, obsidione munitionibusque crepti premi hostes.
In iis stativis, ut fit longo magis quam acri bello, satis li-
beri commeatus erant:" primoribus tamen magis, quam mi-

iitibus. Regii quidera juvenes interdum otium conviviis
comessationibusque inter se terebant. Forte potantibus
his apud Sex.Tarquinium,ubi et Collatinus coenabat Tar-
quinius, Egerii filius,P incidit de uxoribus mentio : suam
quisque laudare miris modis.'' Inde certamine accenso,
Collatinus negat * verbis opus esse, paucis id quidem horis
posse sciri, quantum ceteris praestet Lucretia sua/ Quin,
si vigor* juventae inest, consoendimus equos, invisimusque
praesentes nostrarum ingenia? Id cuique spectatissimura
sit,* quod nee opinato viri adventu occurrerit oculis.' In-
caluerant vino. * Age sane,'" omnes. Citatis '^ equis avo-
" Satis facile concedebatur venia e castris abeundi, aeufacultas eundi ac redeundi.
est primum, si primo impetu. Vid. Not. inf. et Not. Var. —15 Vulg. age sane,
NOT/E
quo sensii Virgilius viii. lEn. Qnos '
consul cum Bruto fnit, Dionysius lib.
illi bello profugos egere superbo.' Eo iv. teniponmi liabita latione, non
spectat etiam illud Nostri cap. 3.5. de filium, scd ncpoteni Egerii Collatiae
Tarquinio eodem Superbo, * nee ut pra-fecti a Tarquinio Prisco, fuisse
injusius in pace rex.' conjicit,de quo cap. 38.
"Tcntatares cst,siprimoi7npetu[Te7i- i Laudare rniris modis'] Ejusmodi
tata res est primo, si impetu] Ita rec- laudibus Candaules antea, nunc Col-
tius, ni fallor, ex sententia Gron. latinus, malum sibi crearunt.
quam, ut vulgo legebatur, Tentata f Lucretia sua] Sp. Lucretii Trici-
res est, si primo impetu capi posset; pitini Rom. Patricii et Praefecti Ur-
aut, ut veteres habuere, Tentata res bis filia.
est pi»j««"» "i priiao

impetu capi Ardea ' Quin, si iJ^'or, ^c] Verba sunt
yosset. Aliud enim impetu capere, Collatini hortantis aa visendum ux-
prendre d'assaut ; aliud primo impetu ores.
capere, prendre de pritn-ahord, insuUer. ' Spectatissimum sit] Spectatum di-
Hoc sperandum non videbatnr de cimus cnjus perspecta virtus est :
lube bene munita, qualis Ardea quo sensu apud Cic. pro Sexto Ros-
;
atque, ut exitus satis docuit, a forti- cio, '

Caecilia spectatissima foemioa'
bus viris dcfensa. 'ilud, etsi arduum, vocatur.
tentari lameu potuit. ^ Age sane] Intellige ita omnes dix-
P Egerii Jilius] Hunc L. Tarqui- isse, utper earn particulani suum tes-
nium Collatinum, qui post aliquanidiii tareutur asscnsnm,
LIB. I. CAP. 58. ^'60
lant "^ Romam. Quo cum, primis se intendentibus tene-

bris/ '7 pervcnissent, pergunt inde Collatiam : ubi Lucre-
tiam, haudquaquam ut regias nurus, quas in convivio lux-
uque '^
" cum aequalibus viderant terapus terentes, sed
nocte sera deditam lanae inter lucubrantes ancillas ? in me-
dio aedium sedentera inveniunt. Muliebris certaminis
laus penes Lucretiam fuit. Adveniens vir Tarquiniique
exccpti benigne. Victor maritus comiter invitat regios ju-
venes. Tarquinium mala libido Lucretiae per vim
Ibi Sex.
stuprandge ^Turn forma, turn spectata castitas inci-
capit.
tat. Et tum quidem ab nocturno juvenili ludo in castra
redeunt.
58. Paucis interjectis diebus, Sex. Tarqninius, inscio
CoUatino, cum comite uno Collatiam venit.* Ubi exceptus
benigne ab ignaris consilii,^ cum post coenara in hospitale
cubiculum deductus esset, amore ardens, postquara satis
tuta '9 circa, sopitique omnes videbantur, stricto gladio ad
dormientem Lucretiam venit, sinistraque manu mulieris
pectore oppresso, ' Tace, Lucretia,' inquit, Sex. Tarqui- '
nius sum; ferrum in manu est: moriere, si emiseris vocem.'

Cum pavida ex ^° somno mulier nullam opera, prope " mor- ''
P Cum nocturia caligo inciperet densior fieri.

1 Lanificio occupatain in medio ancillarum ad lucernam laborantium.
omnes citatis. — 16 —
Groiiov. Doiijat. Crev'icr. advolant, 17 Vir doctissimus ad
Ammianum corrigit, primis incedentibus tenebris. —
18 Malit J. F. Gronov. in
convivio lusuque.
19 ' Postquam satis tuta sc. omnia, qnod voc. in seq. omnes latet, et sine ne-
cessitate additurin Edd. ab Aid. ad Diak.' Bauer.— 20 £ Gronov. Donjat.
NOTiE
' In convivio luxuquel Licet haec prie in virgine, aut vidua honeste vi-
vulgaris lectio defendi facile possit; ventecommiititiir: sa^pc tanien siimi-
non aegre tamen accesserim Gronovii tur pro adulterio, quod locum habet
sententise, qui mavult in convivio lu- in muliere nupta.
suque. * A. U. C. 244.
y Muliebris certaminis] Non inter =*
Ab ignaris consilii] A Lucretia
mulieres, sed inter vires de niulieri- ejusque taniilia, qui nihil "lali de
bus. Certabant enim mariti de uxa- Sexto suspicabantur.
rum suarum virtute ac nraestantia. '' Pavida ex somno mulier'] Pav<^'---
' Per vim stupranda] Stupruoi pro- causa, non somnus, s*"^
;
340 T. LIVII
tern imminentem, videret; turn Tarquinius fateri amorem,

orare, raiscere precibus minas, versare in osunes partes mu-
liebrem animimi. Ubi obstinatam videbat, et ne mortis
quidera metu inclinari, addit ad metum dedecus:'^ cum
mortua jugulatum servum nudum positurum, ait, ut in sor-
dido adulterio necata'* dicatur. Quo terrore cum vicisset
obstinatam pudicitiam velut victrix libido, profectusque
inde Tarquinius, ferox expugnato decore muliebri, esset ; ^
Lucretia, moesta tanto malo, nuntium Romam eundem * ad
patrem, Ardearaque ad virum raittit, ut cum singulis fide-
libus amicis veniaut : ita facto maturatoque opus esse
'
rem atrocem incidisse. Sp. Lucretius cum P. Valerio Vo-

lesi' filio/ Collatimis cum L. Junio Bruto venit; cum quo
forte Romam rediens ab nuntio uxoris erat conventus.
* Metui mortis adjicit infamice metum.

' Superbus extorta Lucretice pudicitia, mulierum ornamento.
' Unusquisque cumfido amico.
***^^*-^*****-*
Crevier. —1 Al. Volusi, aL Valesi.
NOTiE
qne Sexti ; quae tanto graviora erant, teram ea de causa interficere licuit,
quanto subita et iuopinata vi asomno sive legem xii. Tabularum de qua A.
excitats incidebant. Gell. lib. x. 23. sive leges Julias de
N.opem,prope [^nullamopemprope'\
'^
adulteriis spectes neque tamen id
:
Ut paulo ante, ita vox prope ad-

circa generaliter, sed ceitis tantum casibus,
verbium est, eaniquesequi debet sub- inprimis vero si in adnlterio servi
distinctio, ut hoc membrum a sequen- deprehenderetur.
tibus sejnngatur. e Nuntium Roinam eundem] Diony-
'^
In sordido aduUerio necata] Ter- sius Lucretiani narrat non nuntium
ribiles minae in Sexti praesertim Tar- misisse, sed ipsam ad patieni venisse
quinii persona; qui cum L. Tarqui- Romam, ubi nianus sibi intulerit prae-
nii Collatini Lucretiae mariti aut sente cum aliis Valerio postmodum j
frater patruelis, aut certe sobrinus casu supervenisse cum Bruto CoUati-
esset, non improbabiliter fingere po- num, ad quos in castra missus P. Va-
terat se Lucretiam inadulterioserviii lerius eos in itinere obvios habue-
deprehensam jure occidisse, vindi- rat.
candaB agnati injurize tanto facilius
:
f
P. Valerio Volesi filio] Bene Si-
id ausurus, quanto regibus regumque gonius ex Capitolinis marmoribus
filiis nihil non licere videtur : simili- Volusi filio. Hie est ille P.Valerius
que licentia saepius abusi jam Tar- ab uno Sabinorum, qui cum Tatio
quinii erant. Ceterum legibus Ro- Romam migraverant, oriundus, qui
—Tito duntaxat, aut patri adul- post Poplicolae cognomen tulit.
LIB. I. CAP. 59. 341
Lucretiam sedentem raoestam in cubiculo inveniunt. Ad-

ventu suorum lacryrricie obortae quaerentique viro, * Sa- :
tin' salvae V ^ ' Miaime,' inquit; * quid enim salvi est rauli-
eri, amissa pudicitia ? Vestigia viri alieni, CoUatine, in

lecto sunt tuo.Ceterum corpus est tantum violatum, ani-
mus mors testis erit. Sed date dextras fidemque,
insons,
baud impune adultero fore. Sex. est Tarquinius, qui hos-
tis' pro bospite priore nocte vi armatus mibi sibique,
si vos viri estis, pestiferum hinc abstulit gaudium.'
Dant ordine omnes fidem : consolantur aegrara animi, aver-
tendo noxam ab coacta
auctorem delicti. Mentem pec-
in
care, non corpus et, unde consilium afuerit, culpam ab-
:
esse.'' 'Vos/ inquit, videritis, quid illi debeatur ego

'
:
me, etsi peccato absolve, supplicio non libero. Nee ulla

deinde impudica Lucretiae exemplo vivet.' Cultrum, quern
sub veste abditum habebat, eum in corde defigit prolap- :
'
saque in vulnus, moribunda cecidit. Conclamant vir pater-

que.
59. Brutus, illis luctu occupatis, cultrum, ex vulnere Lu-
cretiaeextractum, manantpm rriinre prap, se tenens, 'Per
hunc,' inquit, 'eastissimum ante regiara injuiiam'' sitngui-
nem juro, vosque, Dii, testes facio, me L. Tarquinium Su-
perbum, cum scelerata conjuge et omni liberorum stirpe,
ferro, igni, quacumque ^ dehinc vi possim, executurum ;
> '
NOTjE
e SatirC salva] Interiogandi forma, peratoris discedere nierito censue-
quxrentiuui an res doinestica; incolu- runt. Unde D. Aiigiistinus ex Chris-
ines sint. tiana disciplina sic recte de Lucretia
>»
Utide consilium afuerit, culpam ab- philosophatur :
' Si insons, cur occi-
noxia, cur laudatur ?'
c«se] Idcirco vim passa in legem de ditur : si
adnlteriis non incidit. Ante regiam injuriam] Ante stu-

''
' Cultrum, ^c. in corde defgit] Ita prum a Sexto regis filio illatnm, qui
erant Komanorum veterum mores: et ipse Gabiorum rex a patre dictus
in re honesta manus sibi ipsi aflerre fiierat, auctore Dionysio. Sed et ge-
laudi vertebatur. Apud Tliebanos neraliter regum filios reges, eorun-
damnabaturhaecsuicaruificina. Atije- deni filias reginas vocari receptum
nienses ejus qui sibi mortem cunsci- est. Ita mox 'regibus nuntiaret;'
visset truncutam manum insepultani id est, Tarquiniis.
relinquebant. Plato et Seneca non ' Executurum] Dicitur nonnun-
licere cuiquam ex corporis, at ita di- quam exegui eadem significatipne,qua
cam, statione, injussu Dei summi im- persequi, ulcisci, vindicarc : sed ad-
:
342 T. LIVII
nec illos, nee alium qiiemquam regnare Romae passurum.'

Cultrum deinde Collatino tradit; inde Lucretio ac Vale-
ric, stupentibus miraculo rei,™ unde novum in Bruti pectore
ingenium. Ut prseceptum erat," jurant totique ab luctu :
Brutum, jam inde ad expugnandum regnum

versi in iram,
vocantem, sequuntur ducem. Elatum domo° Lucretiae
corpus in forum deferunt, concientque miraculo, ut fit, rei
novae atque indignitate homines." Pro se quisque scelus
regium ac vim queruntur. Movet tum patris mcestitia, turn
Brutus, castigator lacrymarum atque inertium querelarum,
auctorque, quod viros, quod Romanos deceret, arma capi-
endi adversus hostilia ausos/ Ferocissimus quisque ju-
venum cum armis voluntarius adest. Sequitur et cetera
juventus. Inde, pari praesidio? relicto Collatiae ad portas,
" Et convocant homines novitate et atrocitate facti, ut fieri solet.

* Tarquinios, qui in Romanos digna hostibus exercere non dtibitarint.
NOTiE
jecto casu accusandi, ad res magis, praeceptum referre ad snperiorem
qiiam ad personas, referri notat Gro- Lucretiae orationem, qua postulave-
novins. Eodem sensu Antoninue im rat ut darcnt dcxtras, fidemque hand
perator in le^cilpio qiiod refertur in impune adultero fore. Verum nianet
fine tituli Institntiouum de bis qui adhuc dubia, aut certe suspensa con-
siii vel alieni juris sunt : ' Quod si structio. Quo enim refertur illudjw-
meae constitutioni fraudem fecerit; rant ? Ad
Lucretium, puto, et Vale-
sciat nie hoc admissuni severius exe- rium. At
in dandi,non in nomi-
iili
cuturuni.' Invenies ergo ' exeqni ju- nandi casu nominantur. Sic tamen
ra violata,' ' exequi crimen admis- Lahent omnes libri. Dicendum ita-
sum,' ' exequi injuria?,' sed non ali- que ilia verba stupentibus Lucretio, Sfc.
quem exequi, pro eo quod est punire. absolute, et quasi per parenthesin
Atque haec causa Rlienano fuit, ut scribi verbum jurant ad superiora
:
scribendum conjiceret exacturum : referri, Sp. Lucretius cum P. Valerio,

quod verbum signatuni hoc loco et Collatinus, ut sit sequela verbornm,
nam reges exactos ubique legimus. inveniunt, consolantur.
"» Stupentibus miraculo rei] A pud ° Elatum domo] Hoc quoque signa-
Halicarnasseum Brutus eis aperit tum in funeribus verbum. Ad exe-
causam simulatae a se stuUitiae. quias enim, convocato per praeconem
" Ut praceptum erat] A quo prae- populo, corpora defunctorum, locu-
ceptnm ? A Bruto nenipe non quod : pletum qnidem in lecto, tenuiorum in
eosjurare jussisset (nulla enim hie feretro, coUocata efferebant donio.
ejus rei mentio) sed quod ipse pri- P Pari prasidio] Sunt qui par hie
mus jurare cneperat. Dicitur enim accipiant pro idoneo. Mihijjor refe-
prcecipio eodem sensu quo antecapio, rendum videtur ad eos qui armati co-
praeverto, anteoccupo : nisi mallmus mitabantur Brutum Roniam proficis-
LIB. I. CAP. 59. 343
custodibusque datis/ nc qiiis cum raotum regibus niintiaret,

ceteri armati, duce Bruto, llomam profecti. Ubi eo ventom
est,quaciimque incedit, arraata multitude pavorem ac tu-
multutn facit. Rursus, ubi anteire priraores civitatis vident,
quicquid sit, baud temcre esse rentur. Nee niinorem mo-

tura animoruni Romas tam atrox res facit, quam CoUatiae
fecerat.'i Ergo ex omnibus locis urbis in forum curritur.
Quo simul ventum est, praeco ad tribunum Celerum/ in
quo tum magistratu forte Brutus erat, populum advocavit.
Ibi oratio habita, nequaquara ejus pectoris ingeniique, quod
simulatum ad earn diem fuerat, de vi ac libidine Sex. Tar-
quinii, de stupro infando Lucrctiae et miserabili caede, de
orbitate Tricipitini, cui morte filiae causa mortis indignior
ac miserabilior esset. Addita superbia ipsius regis, mise-
riaeque et labores plebis, in fossas cloacasque exhaurieudas
demersae.^ Romanes homines, victores omnium circa po-
—
2 Vet. lib. et quacumque. 3 Reponit J. F. Gronov. exacturum- 4 ' Ele- —
ganter hunc locum ita emendat Gronovins, Inde pars ynpsidio relicti CollaticB,
ad partus ciistodibus datis, SjX. Majorem autem probabilitatem nacta est ha>c
emeudatio aiictoritate nnius codicie aputl Drak. nbl jmrs pro pari exhibetur.'
Doering. Gionovii einendationem probat et Rupert.
NOTyE
centem, quorum praesidinm zeque ex cibus permissa. Nam jure tribuni
ferocissirais JHvenum, et ex cetera Celerum quiilni, absente regc, centu-
juventute Collatina. riata potius indixisset, utpotonovan-
<i Quam CollaticB fecerat] Horum dis per patricios rebus magis accom-
nihil CollatijB, omnia, preeter vim il- modata?
latam, Romae facta raemorat Hali- Tribunum Celerum] Non poterat
earn. comitia vocare, nisi qui magistratum
' Ad tribunum Celerum'] Jam cap. gereret. Celeres autem erant a Ro-
15. dictum est Romulum ad custo- mulo instituti trecenti ad 'custodiam
diam corporis delegisse trecentos ju- corporis,' ut docet Liviiis supra cap.
venes, qui in equis, aut, si opus esset, 15. Hinc liquet, prajsidium hoc sub
etiam pedites militarent, Celeresque sequentibus regibus ctiam fiiisse. Sic
vocabantur. Horum pr£efectus dice- quoque Dionysius KiXfplwy &pxovra
batur tribunus Celerum, secundum a Brutum vocat, non KaWeplov, quae
regibus obtinens locum. Ejus inune- vox nihili male fuerat sacerdotum
risobtentuBrutus nunc populum conversa, ut recteaberudito viro Joan,
vocavit. Dionysius praefectum sa- Hudsono observatum. Vide Dionys.
crorum fuisse Brutum scribit, idque 1. iv. c. 71. J. Clericus.
similius vero quod haec comitia cu-

:
* Deinerscs] Ad Cloacas, earuraque
riata fuisse tradantur, qualia pontifi- nndas alludit. Demersa enim plebs
; ;
344 T. LIVII
pulorum, opifices ac lapicidas ' pro bellatoribus factos. In-
digna Ser. Tullii regis memorata ca;des, et invecta corpori

patris nefando vehiculo lilia invocatique ultores paren- ;
tum Dii. His atrocioribusque, credo, aliis, quae praesens

rerum indignitas haudquaquam relatu" scriptoribus facilia
subjicit, memoratis incensam multitudinera perpulit, ut im-
perium exulesque esse juberet" L. Tarqui-
regi abrogaret,
nium cum conjuge ac liberis. Ipse, junioribus, qui ultro
nomina dabant, lectis armatisque, ad concitandura inde ad-
versus regem exercitura Ardeam in castra est profectus
imperium in urbe Lucretio, praefecto urbis ^ jam ante ab
rege instituto, relinquit. Inter hunc tumultum TuUia do-
mo profugit, execrantibus, quacumque incedebat, invocan-
tibusque parentum Furias viris mulieribusque.
60. Harum rerum nuntiis in castra^ perlatis, cum re
nova trepidus rex pergeret Romam ad comprimendos rao-
tus, flexit viam Brutus/ (senserat enim adventum,) ne ob-
NOTiE
dicitur, pro obiuta, et oppiessa enim Tacitus vi. Annal. Prae-
lib.
quemadnioduni Cicero n. <lc Off. footoiuiia tJibis originem ad ipsum

' Deniersas leges opibiis' dixit j et Romulum refert, aitque usitatum jam
pro Sylla patriam deniersam ex-
' tum fuisse atque in rep. quoque ser-
tuli.' vatum, ut, profectis domo regibus,
' Vide cap. 56. initio.
Lapiciilasi eligeretur ad tempus, qui jus in
" Haudquaquam relatu] Alia lectu Urbe redderet ac subitis moderare-
digna, prseter liiBC, refert Dionysiiis tur. Eornm primura nominat Den-
extremo lib. iv. quae a Bruto narrata trem Romiilium. Augustus postea
inemorat, criientoLucretias cadavere ordinarium magistralum consilio Mee-
iu forum utrata Icctica delato, posi- cenatis instituit; qui etiam praesente
toqne ante Curiam in sublimi et con- imperatore, ceterlsque magistratibus,
spicuo loco. Urbis custodiae invigilaret, deque
" Exulesque esse juberef] Tarquinio gravioribus causis cognosceret.
abrogatum imperium, exiliumque in- ^ Nmitiis in castra'] Missi fuerant
dicium lege oroniuiii ciiriarum suf- nuntii confestim a creatis consuli
fragiis secundum senatus decretum bus, qui ad praefectos castrorum T
lata. Hermiuinm, et M. Horatium scrip
y Prafedo urbis] Vox pnefectus et strant, quid gestum esset in Urbe
nomen est, uthoc loco, et participi- et Uteris niilites ad defectionem hor
iini quod dativo gaudet, quemadrao- tati erant. Lectis pro concione lite
duni verbuni ' preelicio :' unde recte ris omnes centuriee decreta urbana
quoque dicitur ))rtp/t'c<us Urbi, Porro probarnnt.
baec Urbis praefectura autiquissimus * Flexit viam Brutus] Brutus sc 36-
fuit apud Romanos niagistratus. £t- iourna du droit chemin. Hujus in cas-
LIB. I. CAP. CO. 845
vius fieret ; eodcmque fere tempore, diversis itineribus,

Brutus Ardeam, Tarquinius Romam, vencruiit. Tarquinio
clausoe portae, cxiliumque indictum: liberatorem Urbis
laeta castra accepere exactique inde liberi regis. + Duo
;
patrera secuti sunt, qui exulatum Caere in Etruscos ierunt.

Sex. Tarquinius, Gabios, tanquam in suum regnum, profec-
tus, ab ultoribus veterum sinniltatum, quas sibi ipse caedi-
bus rapinisque concivcrat, est interfectus. L. Tarquinius
Superbus regnavit annos quinque et viginti.'' Regnatum
RoDiae ab condita urbe ad liberatam annos ducentos qua-
draginta quatuor.'^ Duo consules'^ inde comitiis centuri-
NOT;E
tra profectionis non meminit Dioiiy- Quae Huae sententiap hand angrc in
sins; sed contra scribit a praefectis concoidiam ad<lucenliir, si secnndnin
castrornm, repiilso Tarriiiinio, qni ab lios niimeremus annos 243. comple-
mnenibns Urbis rejectns, in castra tos Noslrum aulein cum Dionysio
:
redierat, pactas in quiiidecim annos sic inteiligamns, ut quartus supra

cum Ardeatibus indncias, exercitum- ducentos et qnadragenos inccptus
que rednctnm : quae Bruli consulis fuerit, cum res;nari desitum est.
partes erant si in castris fiiisset. ''
Duo consules] Dicti sunt con-
t Exactique hide liberi regis] Mirum sules a consulendo, sive quod pluri-
est Livinm non dixisse Tarquiniuni nuini reip. consnleient, (ut Pompo-
ipsnm, Urbe exclusum, in castra re- nins Jurisconsultiis post Cioeronem
dire conatum, exclusum quoqne iis ait ;) ex Varronis sententia, eo
sive,
fuisse ; tuni etiam Romanos, fredere quod populiim, cujus
consulerent
cum Ardeatibus facto, obîdionem injussu nihil agebant quod niajoris
solvisso. Sed niultas alias circumstan- esset momenti ut Sp. Postuniius
;
tias ab eo oniissas ex Dionysio liquet, disserfbat antequam Samnilibus de-

qucm adi. J. CifrJcMS. deretur apud Nostrum lib. ix. cap.
b Quinque et viginti] Ita Dionysius 8. Initio prstores quoqne dicti sunt,
et Solinus. At Eusebius
et Cassiodo- generali magistratuum appellatione,
rus, Servio Tullio dccennium
qui qnod priressent, vel prairent populo,
adimunt, Superbo Tarquinio annos uti manifestum est ex Varrone, Sexto
assignant xxxv. sed ultimum annum Pompeio, Zonara, Apuleio el Novel-
inclioatum duntaxat fuisse existimo: lis Justiuiani. Judicum etiam nomine
cum XI. Kal. Maias indictum Tar- appellatos fuisse consules conjici po-
quinio ejusique familia^ fuerit exilinm, test ex lege quam refert Cic, lu. de
cui postea diei ascriplum est Fastis Legib. quas ipsorum pott-slatem ex-
regifugium. plicat: Regio iniperio duo snnto :
'
<^
Ducentos qundraginla qitatuor] In iique praeeuudo, judicando, et con-
hoc (jnoque annorum nuniero conve- sulendo, practorcs, judices, consules
niunt Dionys. et Livius. Vernni So- appcllantur. Mililia^ summiim jus lia-
Jinus, Sextus Rufus, Eutropius, 1^. bento, nemini parento. OIlis salus
Aug.istiiius et Orosius, 24.'{. tantum populi suprema lex esto.' Gra^cinon-
annis Romae regnatum fuisse volnnt. nunquam irpofioiXovs, ant <tv/j.$ovKovs,
Delph. el Var. Clas. Livius. 2 D

340 T. LIVII LIB. I. CAP. 60.
atis a praefecto urbis ^ ex commentariis Ser.^ Tullii cieati

*
sunt, L. Junius Brutus et L. Tarquinius CoUatinus.
NOT;E
a consilio, ut pliirimnm inrdrovs ab comitiis centnriatis, cnm crearentiir;
eminentia dignitatis vocant. De can- iterum in ciiriatis, cum potestatem
sis dnplicati sub novo nomine niagis- acciperent, sua ciiiqiie mandata pro-
tratus, praeter Nostrum, Dionysiiis. vincia. Ceternm lia;cmutatio contigit
Duo consules'] Ab hoc anno, in ex Dionysio sub initium Olympiadis
siimma pagina [siiie scilicet Livii edi- 68. Isagro sen Isagora principatum
tionis] annos eerae Catonian<e, auc- annuiim Atbenis gerente, hoc est,
toie enuiitisslmo viio H. Dodwello, circa annum mnndi 3493. juxta Ar-
asciipslmus. Hie anntis fnit periodi macliani et nieum calcnbim ; qui fuit
Jidianae 4207. Olymp. Lxvii. 1. 2. annus ante Christum 510. cnm reg-
Ante Cliristum 507. /Efi- Catonianae naret apnd Persas Darius Hystaspis
245. Varronianac 247. J. Cleticus. filius; eodem ferme tempore, quo
« Comitiis ceniuriatis'] Rcges alios- puhus ab Atheniensibus Hippias.
que sunimos magistratus non nisi ca- ^ A prcr/ecto urbis'} His comitiis cen-
latis comitiis, sen convocato poptdo, turiatis praRfuit Lp. Lucretius, qui
creari fas erat. Comitiaautem hoc praefectns Urbis esse potuit ; sed pro-
tempore dnorum erant generum Cu- : babillus quod tradit Halicarnasseus,
riata a Romulo instituta, quibus cives ab eo habita comitia non jure prae-
per curias distincti snffragia fere- feeturaj illins, sed eo quod interrex
bant; et centuriata per Servium Tul- dictns esset a Bruto tribnno Celernm.
lium invecta, ubi unnsquisque in sua Mos autem anteafuerat reges creandi
centnria quid de re quaque sentiret, per interregeni.
voce (postea script© sen per tabellas) Prafecto urbis] Interrege a Bruto
testabatur. His post annos ferme 40. prodito, si Dionysio credimus, 1. iv.
accessere comitia tribnta, in quibus c. 14. J. Clericus.
plebeii, per tribns divisi, sententiam s Ex commenlariis iSer»Ji] Haec ad
dicebant. Hie consules primi ab uni- ordinem centuriatorum comitiorum,

verso popido dicti traduntur comitiis quorum auctor Servius Tnllius. Mi-
centnriatis. Logimns tamen L. Jn- rum a Livio prjetemiisfani fuisse his-
nium Brutnm de sue et eollegae. im- quae ad Tarquinium
torian! Sibylls,
perio legem curiatam exemplo Ro- carminuni fatidicorum libros novem
inuli aliornmque regum tulisse: quod attulit,quorum sex prius exustis, tres
idem est, ac ea de re ad curiata qui supererant eodem pretio emti
comitia retulisse. Hinc forte ad possunt, quo ab initio omnes indirati
teros nianavit mos ille, cnjus Cicero fuerant, qua de re Dionysius lib. iv.
meroinit non nno loco, bis de ma- Hinc Carmlnnm Sibyllinorum apud
gistratibns decernendi : primum in Romanos origo.
Rem Princeps Serenissime, non ingratam, et ad ea quae sequentur

tibi,
utilem me
facturum putavi, si hoc loco geminum veteris Romae typum in
brevem formani contractiim subjicerem quorum alter Urbeni exhibebit
:
qualem Romulus moriens reliquit; alter, qualem primi consules acceperunt,

aut intra annum constitutaj Reip. viderunt. Hinc apparebit ex quam tenui-
bus iniliis in quantam maguitudinem intra duo ferme saecula Urbs aeterna
excreverit.
T. LIVII PATAVINI
HISTORIARUM
AB URBE CONDITA
LIBER II.
BREVTARIUM.
Cap. 1. Brutus, libertatis, tempestive reip. asseita>, non acrior vindex quani
ciisto", popaliim jnrejiirando adigit, se neniinem Romas passuios regnaie;
€t senatuni ad sunimani ccc. explet, primoribiis eqiiestris gradus lectis.
2. Rex sacrificuUis. Tarqiiiuius CoUatinus, ob regium genus nonienque
invisus, cogitiir Urbe cedeie, et consul ei sufficitur P. Valerius. 3. Con-
juratio juvenum de recipiendis legibus. 4. Capita ejus sunt Aquillii, tilii
sororis Collatini, Vitellii, quorum sorer Bruto nupta erat, iinjusque filii,
Titus Tiberiusque. Servus rem ad consules defert. 5. Tarquiniornm

bona direpta, et ager consecratus Marti. Campus Martins. Insula Tibe-
rina. Supplicium a proditoribiis sumtuni. Servus ille, Vindicius, prinuun
vindicta liberatus. 6. Tarquinii,contractis Veientiiim Tarquiniensiuinqtie
copiis, in agrum Rom. veniunt. Arnus Tarqninins infestis ani-
Brutus et
mis concurrunt et duabus harentes moribundi ex equis labuiitur.
liastis
Pugna atrox et dubia. 7. Nocte Etrusci demos suas abeunt. Publica

nioRstitia ob mortem Bruti. Valerius, regnum affectare creditus, sumuiissis
fascibus in concionem venit pepuli et crimen diluit. 8. Leges fert de
provocatiene ad populum, et adversus regni eccupandi consilium unde :
ei datur cognomen PublicolEe s. PoplicoliP. Bruto sufficitur Sp. Lucre-

tius, et huir, intra paucos dies mortue, M. Heratius Pulvillus. Huic sorte
evenit dedicatio a;dis Capitolina?.
9. Lar Porsena, Clusinus rex, precibus Tarquinierum nietus, Romani cum
infesto exercitu venit.10. Horatius Cedes, Sp. Lartins el T. Herminius
hostes, pontem sublicium transitures, repellunt. 11. Urbs ebsidetnr.
12. Magnum audaxque facinus C. Mucii Scaevolae. 13. Virtus CloeiiEP.

Pax. 14. Porsena cnm parte copiarum Arunteni 61inm Ariciam oppug-
natum mittit; sed omnes fere pereunt, et pauci perfugiunt Romam. His
348 T. Livii
locus ad liabitandum ilatiis, qui ilictiis deiude Tiiscus viciis. 15. Porsena
legatos frustra inittit de rediicendo in regmim Tarquinio, isqiie exiilatum
abit Tuscuhim ad geiienim. 16. Belliiiii cum Sabinis. Attus Clansus
Sabiniis, ciii postea Ap. Clandio fuit Romae iionien, cum magna clientium
manu ab Regillo Romam transfugit et inter Patres legitiir. Vetus Clau-

dia tiibiis. Mors Valeiii. Belliim cum Aurnocis, ad quos Pometia et
Cora defecerant. 17. Pomelia oppugnatur et diruitur. 18. Bellum Sa-
binis indictnm et Latinis, quorum xxx. popnlos coticitaverat Octavius
Marailins. Primus dictator T. Lartius vel M.? Valerius. Tacitae iuduciae
cum Sabinis. 19. A. Postumius dictator et T. /Ebutius magister equitum
ad lacum Regillum in agro Tusculano occurruut Latinis, quorum duces
sunt Tarquinius Sup. ejusque gcner ; et onines ferme proccres, prftter die-
latorem Rom. vulnerantur. 20. M. Valerii, Mamilii et T. Herminii mors.
Ingens Latinoiuni clades. 21. yEdes Saturni et Saturnalia. Tarquinius
nioritur Cumis. Romae tribus xxi. facta>. 22. Bellum cum Volscis. Foe-
dus cum Latinis factum.
23. Seditio ob ses alienum. 24. Comprimitur pollicitationibus P. Servilii
cos. ac terrore, queni advenlus Volsconim incutit: et ouinea nexi dant
nomina. 25. Puisi liostes castrisque exnti. Suessa Pometia capta et
prffidae data. 26. Victi Sabini, et mox Aurunci. 27. Recrudescit seditio
plebis propter nexos ob ees alienum, et malum augetiir tiniore Sabiiii belli.
Dedicatio aedis INIerciirii M. La;torio, primi pili centuridni, data. Servilius
fideni non potest, contra nitente Ap. Claudio collega oninique
praestare
factione nobilium. Clamores aperti; secessio occultaquefolloquia. 28. Coe-
tus nocturni in Esquiliis et Aventino. Trepidatio novorum consulum, A.
Virgiuii et T. Vetusii. Clamores et indignatio Patrum. Delectu indicto,
ad nomen nemo respondet. 29. Repulsi lictores, missi a consulibus, de-
lectum liabentibus. Tumultus in senatu, et varise sentenfiae. 39. Volsci,
JEqui et Sabini arn)a parant. Dictaior M..'' Valerius dicitur, vir mansueti
ingenii. Volsci et ^qui fiinduntur. 31. Sabinis magna infertur clades.
Valerius frustra ad senatum refert de nexi?, et dictatura se abdicat.
32. Legiones, sacramento nonduni soluta', educi ex Urbe jubentur: sed,
Sicinio auctore, in Sacrum montem secedunt- Meutes plebis flectit Me-
nenius Agrippa, orator ad earn missus. 33. Plebs reducta. Tribuni ple-
bis duo aut quinque, lege sacrata, creati. Oppida Volsconim capta,
Longula, Polusca et Corioli : posterius maxinie C. Marcii virlute. Mors
Menenii.
34. Caritas annonae. C. Marcius Coriolanus auctor est senatui, ut utantur
*
hac occasione recuperaudi jura, vi Patribus a plebe extorta. 35. Hinc
ei dies dicilur a tribunis, et absens daninatus in Volscos exulatum abit,
ubi bospitio utitur Attii TuUi. magni instaurantur ob somnium

36. Ludi
Ti. Atinii de praesultatore Jovi iograto, ad quod senatui nuntiandum ille
morbo et filii niorte compellitur. 37. Volsci, qui ludorum causa Romam
coufliixerant, auctore Attic Tullo, materiani belli quaerente, tanquam sus-
pecti bomines, Roma excedere jubentur. 38. Hinc irarum pleni instiga-
39. Ducibus Attio Tullo et C. Marcio
tique ab Attio deticiunt a Romanis.
Coriolano oppida Romanis adimunt; et frustra legati ab bis ad Marcium
Liii. II. .
349
mittuntiir. 40. Tuni Yetinia, mater Coriolani, et Voltimnia uxor, duos
parvos ex eo ferens mm
filios, niatronis in castra hostium eunt, tandetnqne
frangunt viriim. Templum Foilunae Muliebris. Volsci, /Eqni et HernicL
devicti.
41. Lex agraria primum proninlgata. Sp. Cassius consul, dimidiam agii
public! partem plebi, dimidiam Lalinis divisurus, abdicato magistratu
damnatiir necaturque. 42. Volsci yEquiqiie aliquoties fiisi. Castoris
aedes dedicata. Animi plebis dulcedine legis agrariis ssepius liis annis,
sed fnistra, solicitali. Belliim Veiens initum. Prodigia. Oppia, virgo
Vestalis, damnata incesti. 43. IE(]m et Veientes belliim infenint Roma-
nis. Sp. Licinius trib. pi. frustra delectnm impedit. Hostibiis ab eqiii-
tatti Rom. fusis, pedes non vnlt iiiscqui fngientes. 44. Ti. I'ontificio trib.
pi. novo legis agrarivc auctori et delectnm impedienti,collegee intercedtint.
Belliim Veiens, quo auxilia undique ex Etruria conveniimt. 45. Castris
86 tenent consules, neque prius militibns pugnam poscentibus signnm
dant, quam omnes jurarunt, victores sc iude redituros. 4G. 47. Praplinm
atrox. Faiiia gens, in qua turn temporis continui erant consulatus, insig-
nis spectaciilo exemploquc est civibus. Victoria paritnr egregia, sed
tristis fiineribus Cn. Manlii cos. et Q. Fabii.
48. Fabia gens deposcit sibi bellum gerendum cum Veientlbus, liosle assi-
duo timcndo ac bellante. 49. Fabii cccvi. ad
niagis et latrocinante, q\iain
Cremeram fl. perveniunt, et populantur agros bostiuni. 50. Quin et ali-
quoties justis in prceliis sunt superiores. Tandem capduntnr omnes, et de
clarissima gente unus tantum superest impubes, domi relictus. 51. Veien-
tes Janicnbnn occupant, et varla saepius fortuna pugnant. Proximo anno
occidione occiduntur. 52. Turbae domesticae. Damnatio T. Menenii, et
accnsatio Sp. Servilii, consularium. 53. Bella cum Veientibus, Sabinis,
Volscis Êquisque.
54. Lex agraria iterum agitatnr. Cn. Genucius trib. pi. L. Furium et C.
Manlium coss. magistratu abeuntes facit reos, et occiditur. 55. Delectii
edicto, VoleroPubiilius, de plebe bomo, qui jam ordines duxerat, negat se
niilitem fieri debere, et ad populum provocat. Violantur lictores Patres-
que trepidant. 50. Volero Publilius tribunus pi. creatnr, et rogationeni
fert ad populum, ut plebeii magistratus tributis comitiis fiant. Proximo
anno Lajtorius trib. pi. banc legem perferendam sitscipit, et ad Ap. Clan,
dium cos. vialorem, bic vero lictorem ad ilium mittit. Res p.* ne venit ad
inanum. 57. HLgre sedatur a T. Quintio cos. plebs, multo a?grius collega
ejus a Patribus, et lex Publilia silentio perfertur. 58. Volscum yEquicuiii-
que bellum cooritur, et boc Quintio evenit, illud Appio, qui plebi militi-
busque invisns est. 59. Exercitus Appii vinci vult, et bis fugam capit.
Hinc signiferi, centuriones duplicariique virgis capsi percutiuntur securi, et
cetera multitude decimantur. GO. Quintius consul ^quorum agros po-
pulatur, el ingcntem militi dat prasdam. 61. Appius, aceriimus legis
agrariaj adversarius, accusatur morboqne moritur ante diem, a M. Uuilio
et C. Sicinio ei dictam. 62. L. Valerius et Ti. /Emilius coss. vastant bos-
lium agros, ille iiJquorum, bic Sabinoruni. G3-C5. Bella cum VoUcis, Hi'
quis Sabinisque, et expugnatio Antii.

;
350 T. LIVII
1. LiBERi jam hinc ^* populi

Romani res, pace belloque
gestas,annuos magistratus, imperiaque legura,'' potentiora
quam hominum, peragara." Quae libertas ut laetior esset,
proximi regis * superbia fecerat. Nam priores ita regna-
runt,' ut baud immerito omnes deinceps conditores partium
certe ^ Urbis/ quas novas ipsi sedes ab se auctae multitu-
dini' addiderunt, numerentur neque ambigitnr, quia :
"^
Brutus idem, qui tantum glorife, Superbo exacto rege, me-

ruit, pessimo publico'' id facturus fuerit, si libertatis im-
maturae cupidine priorum regum alicui regnum extorsisset.

Quid enim futurum fuit, si ilia pastorum convenarumque
" Perscriham gesta Romaiiorutn, ^c.
* Tarquitiii, qui uitimus pnulo ante regnaverat.
<=
reges {qui post Romulitm regnarunt) censentur suo quisque ordine,
Omnes
nuctvres alicujus ex urbis ab eo inchoates partibus : quam nempe quisque adjecit,
ut nova loca plebi tribuerentur, cujus ipsi numerum augebant.
'^
Cum maximo publicce rei mulo damnoque.
I '
Snspicari possis regnarant et numerarenlur, quia praecedit fecerat. Sed
Wolf, ad Suet. Caes. 84. jam monuit, apr.d historicos multa non per relativaui
constructionein dici, sed absolute vel aopicrrws narrari ; et utrumque genus
constriictionis rectum esse interdum, alteruni vero praDlatum a bonis scripto-
ribus.' Rupert. —
2 Pro certe alii cceptw, prob. Bauero, cui rb certe videtur
NOTiE
* Liberi jam hinci Incipit secunda Gronovio ex vett. codd. partium certe
aetas populi Koniani, et quasi adoles- Urbis: ut oslendatur reges plerosque,
centia, quam ducentis ferme annis ut non totius Urbis, ita pro suaquem-
Florus definit. Sed addendi sunt que parte, conditores fuisse. Et sane
anni quinque et quadraginta, ut per- quanquara in his variant scriptores,
veniatiir ad annum 489. quo consules tamen ex maxime recepta sententja
fuere qui ab ipso designantur Appius pomoerio inclusis tempore Roniuli
Claudius Caudex et Q. vel M. Fulvius montibus Palatine ac Tarpeio (qui
Flaccus. Horum annorum
duos et post Capitolinus) addidere Quirina*
quadraginta prinios exequitur Livius lem Numa ; Tiillus Ho>tilius Coelium
hoc librO, ad T. Quintium Barbatum Janiculum Ancus Marcins, qui et
et Q. Servilinm Priscnm coss. Aventiniim (licet extra Urbis moenia)
* A. U. C. 244. Latinis Politorio translatis habitan-
^ Imperiaque legum] In regno po- dum concessit. Tarcpiinius Priscus
teiitior est homo legibus, utpote qui- nniros villus aedificatos ingentibus
bus solutus princeps eas et condat, quadratis lapidibus extruere coepit.
et abroget. In Repnblica secus. Hoc opus a Servio Tullio perfectum,
Hue spectant quae mox subjiciuntur a quo et Esquiliee Urbi adjuncts cum
cap. 3. Regem hominem esse.'
'
colle Viminali.
<^
Certe [cceptce] Urbis] Scribe cum
LIB. II. CAP. 1. 351
plebs, transfuga ex suis populis, sub tutcla inviolati templi

aut libertatem, aut certe impunitatem, adepta, soluta regio
iTietu, agitari coepta esset '^ tribuniciis procellis?^ et in
aliena urbe'' cum Patiibus screre ^ certaniina, priusquara
pignera*^ conjugum ac liberorum caritasque ipsius soli, cui
iongo tempore assuescitiir, animos eorum consociasset ?
Dissipatae res nondum adultas discordia forent -J quas fovit

tranquilla moderatio imperii, eoque nutriendo perduxit, lit
bonam frugcm libertatis * maturis jam viribus ferre possent.

Libertatis autera originem inde magis,^ quia annuum impe-
riiim consulare factum est,^ quam quod deminutum quic-
quara sit ex regia potestate,*^ numeres. Omnia jura, om-
nia insignia piimi consules tenuere. Id modo cautum
est,^ ne, si ambo fasces haberent,*' duplicatus terror vi-
deretur. Brutus prior," concedente collega, fasces ha-
^ Seditio7iibus tribunornm plebis.
f Futurum erat ut res Romance, cum nondum confirmatoe essent, dissolvcrentur

per dissidia.
s Inltium libertatis ex eo potius cestimare ac numerare oportet.
—
peene fiigere. Vid. inf. et Not. Var. 3 Alii leguiit mullitudinis. 4 Conj. —
— —
Einestius ccepisset. 5 Conj. Rupert, seri. G Ita scribit Bauer, non pignuru.
NOTiE
<i
Aliena urbel Initio aliena fiiit securibiis. Alioqiii legendum vidcii
ipsis incoUs Roma, utpote advenis : posset, Id modo cautum est ne ambo
donee inter se in novam civitatem, fasces kuberent, ne sic duplicatus terror
velut in patriam, nsu ipso coalnernnt. videretur : nbi cautum accipi poteiit
•^
Frugem libertatis] Metaplioia vol pro eo quod est constitulum ; vel
diicta ex agricuhnra. pro eo quod est provisum.
f
Ex regia potestate'} Omnia jura ^ Ne, si umbo fasces haberent] Con-
insigniaqne regia de quibus lib. i. sulum nni tantuni fasces cum securi-
cap. 8. initio penes consules fiierunt. bus a lictoribus duodeciin prapfere-
Excipit Dionysius lib. iii. coronam, bantur, more regio. Ceteruni alter
sceptrum, togam pictam qua tamen : quoque lictores suos fascesque habe-
ipsa certis diebus festis, et in trium- but; sed absque securibus, ex quibus
pliali pompa consules usi. maxime terror in vulgus. Cujus iu-
s Id modo cautum est] Si legamus stituti auctorem Brutum Dionysius
\\t \n\go, nc si ambo, Sfc. poteiit li*c cum Livio P. Valerium Valerius
;
esse loci liujus sententia : hanc solum Maximus facit lib. iv. cap. 1.
cautionem adhibitam, ne ii\)paveret. ter- Brutus prior] Ne videretur apnd
'
ror dupliciitus : quod contigisset, si unuin consulem iniperiuni esse ; lic-
auibo consules habuisseut fasces cum tores cum securibus modo huic, modo
:
352 T. LI VII
buit: qui non aciior vindex libertatis fuerat, qiiam deinde

custos fuit. Omnium piimum avidum novae libertatis po-
puhim, ne postmodum flecti precibus aut donis regiis
posset, jurejurando adegit, neminem Roraai passuros reg-
nare/ Deinde, quo plus viriura in senatu fiequentia etiam
ordinis faceret,' caedibus regis* deminutum Patrum uume-
rum, primoribus equestris gradus ''
Icctis, ad trecentorum
summam' cxplevit. Traditumque inde fertur, ut in sena-
tum vocarentur, qui Patres, quique conscripti essent. Con-

scriptos"" videlicet in novum senatum * " appellabant lec-
CompuUt ad decernendum addito

'' jurametito, fore ut non permitlerent queii-
quam in pusterum Roma rcgem esse.
• Ut cupiu major Senatorum inajus rohur Senatus efficeret.
* lllutis a rege Tarquinio aedibus.
—7 Quia annuumimperium,consulare, factum est inteipiingit Bauer.— 8 Viilg.

videlicet novum senatum.
NOT^
illi apparebant, alteniis niensibus cum Sabinis inito, ut ex Dionysio
aliqnaiido tamen alteinis diebiis fas- constat. Totidem Tarquiiiius Piiscus
ces inter nti uinque anibiilasse pi obat adjecit lib. i. cap. 35. et sic trecenti
Pighiiis init. lib. ii. Annal. ex frag- fnere. Qui numerus hactenus recep-
nienio actoiiiui diuinornin popuii Ro- Tarquinio Su-
tus, caesis, pulsisqiie a
niani. Sed a Julio Caesare in prime perbo primoribus, nee in demortuo-
consulatu veterem moreni restitutum rum locum sublectis aliis, ad sex et
esse coUigit ex Suetonio. Apiid queni triginta supra centum redactus erat.
erant secures, eum majoiem consu- Nunc suppletus est ascitis ex plebe
lem vocabant: alterum, virgis insig- centum sexaginta et quatuor, auctore
iienidictum volunt. Hunc aiitem ho- Piutarclio in Valerio Poplicola: cui
norem primo mense Collatiuus Bruto haec novorum Senatorum creatio ab
concessisse hie nienioratur: postea illo ascribitur. Noster aliique Bruto
ei qui major natu esset lex Valeria ;
attributmt Dionysius ntrique post
;
cui plures essent liberi lex Julia de- exilium Collatini, quod mibi panlo
tulil apud Gellium. Alias ei defere- verosimilius. Et Brutus ejus con-
batiir qui consul priore loco esset silii auctor esse potuit, quod vel eo
lenunliatus- superstite Valerius Poplicola suo

^ Equestris gradusj Gradus, ex mense, vel post illius interitum exe-
translatione, pro ordine, loco, digni- cutus sit.
tate sumitur. Equester auteni ordo " Patrum conscripto-

Conscriptos]
nativum erat semiuariuni Senatus. rum originem ad Brutum refert cum
'
Ad trecentorumsummami Primum Livio Tacitus xi. Aunal. At Dionysius
nonniî centum Senatores lecti a Ro- lib. II. jam a prima Romidi inslitu-
mnlo lib. i. cap. 8. Alii deinde cen- tione conscriplorum nomen Senate-
turn ex novis civibus additi foedere ribus datum scribit, quod lecti, atque
LIB. II. (JAP. 1. 353
tos." Id mirum quantum profuit ad concordiam civitatis

juiigendosque Patribns plebis animos.
albo iiiscripti essent. Venim hie a tantiim qi\i, cum niagistrattis jrossis-
Nostro allata convocandi
vetiis ilia sent, in Senatiun cooptabantur. Asci-
Senatiis formula, 'qniPatres, quique tos vero eos qui nnnilum gesto magis-
consciipti essent,' probat initio con- tratu legebantur.Jam non qniriiuique
scriptos a Patribus distiiictos, diver- in alienam sentenliam pedibus trans-
sos<|ue fiiisse. Unde non omnino dis- ibant, idcirco pedarii vocabantur,
plicet Oniiplirii conjectura, mcdiani ut ostendit A. Gellins lib. iii. cap. 18.
viam amplectentis, nempe post Pa- quandoquidem univcrsi Senatores pe-
<rum nomen, a Romulo primis Sena- dibus sententiam ferebant, qnoties
toribus indilum, eos, qui ex Sabinis Senatusconsultum per discessionem
postea ab eodem siniul et Tatio in fieret. Itaque pedarii Senatores vel
ordineui altecti fuerint, conscripto- " appellati sunt, qui cum noudum
rum titulum tulisse, quasi prioribus curulem niagistratum cepissent, non
ascriptorum. Progressu temporis in- curru, ut ceteri,sed pedibus in Sena-
valuit, ut omnes indistiucte diceren- '"'" ibant; vcl ii qui ex equilum
tur ' Patres consrripli.' numero jam quidem honoribus fiincti
" In novum Senatum] Iia corrigit >n Senatum veniendi jus habebant,
Sigonius, adjecta praepositione: vutus s^d cum noudum a ceusoribus lecti
lecuOf novum Stnatutn, hunc sensum essent, sententiam noniinatim non
ferre potest, ut per 'novum Senatum' rogabantur, sed quas principes dix-
intelligamus novos Senatores, qui, erant, in eas desceudebant. Notandus
non in Senatum
novinii lecti erant, 'i'* illustrandis Tariti locus xi.An-
sed in Senalum qui jam erat, recens "*'• ' lisdeni diebus in ntmierum pa-
conscripti, et prioiibus additi, ipsi triciorum ascivit Ca sar (Claudius)
novi. Potest tamen 'novus Senatus' vetusiissimuin quemque ex Senatu,
dici ex utrisque conflatus. aut quibus clari parentes fuerant
° Lectos] Majoragius,
de in Libello paucis jam reliquis familiarum, quas
Senatu Romano cap. 2. apud Godele- Romulus majorum, et L. Brutus mi-
veeum, qiiatuorstatuitSenatorum ge- norum gentium appellaverant, ex-
liera, patricios, conscriptos, allecfos, liaustis etiam quas Dictator CjEsar
et pedarios. Patn'cios dictos vult om- lege Cassia, et Princeps
Augustus
lies,ex Senatoribus patricii generic, lege Seenia sublegerc.' Ubi Vives,
sive majorum, sive Miinorum gentium, Canterus, et Lipsius scribendum pu-
post L. Bruti institutionem ortos. tant, familiarum quas Romulus mnjo-
Conscriplos appellatos eos qui a tern- rum gentium, L. Tarquinius minurum,
pore Bruti, decreto consulum cen- Brutus conscriptorum appellaverant
sorumve, in Senatum essent ascripti. qua ratione antiquissima tria Scua-
Allectos, qui propter penuriauj Sena- tus augendi supplendique tempera
toruni asciti essent. Pedarios, (\\u jws notautur. Sed Tacitus, pra-termisso
dicendae sententiEe non liaberent, sed forte conscriptorum discrimine, tan-
in aliorum sententiam pedibus irent. quam omnibus ad primes adjectis
Verum quid inter conscriptos et al- communi, majorum tantum gentium
lectos discrimiuis sit, non satis ex- patricios ab iis qui minorum gentium
plicet. Conscriptos forte inlelligit cos essent dislinguere vuluit : prioribus
— ;
354 T. LIVII
2. Rerum deinde divinarum habita cura ; et, quia quae-

dam publica sacra per ipsos reges factitata erant, ne ubiubi '>
regum P desiderium esset, regem sacrificulum '""^

creant. Id
sacerdotiura pontifici subjecere, ne additus nomini " honos '
aliquid libertati, cujus tunc prima erat cura, officeret. Ac

nescio, an/ nimis undique earn minimis quoque rebus mu-
niendo, modum excesserint. Consulis enim alterius, cura
nihil aliud oifenderit,"^ ' nomen invisum civitati fuit. '
Ni-
raium Tarquinios regno assuesse. Initium a Prisco factum.
' Solum Tarquinii nomen in altera consule odiosum civibus fuit, etsi in nulla
re alia offensionis occasionem pra-beret.
9 In Mss. legitiir nee ubi, et nee ubi ubi, et nee ubi ihi: in Voss. 1. ne ubiubi
—
probb. J. F. Gronov. et Drak. 10 Al. regem sucrijicioium.— II Conj. J. F.
—
Gionov. nomine, 12 ' Vix est, quin Icgendum puteni offenderet.' Bauer.
NOTyE
omues sub regibus allectos annnme- comitium rem divinani fecerat, sta-
rans, posterioribus eos qui 8ub exor- tim fuga e foro se proripere erat
dia reip. asciti essent. soiitus, auctore Plutarcho in Romanis
P Ubiubi [necubi] regum] Quamvis qujestionibus ; ut constaret, nempp,
ubiubiin affirmandi saltern significa-^ eum nonnisi in gratiam et cultiiin
tione Livio quoque cognitum
pro sit, Deorum regnnni habere, et sic ei a
quocumqne in loco, nt Gronov. pro. civilibus negotiis omnino abs'inen-
bat, cum tanien negative receptum dum.
sit necubi, pro, ne uUo in loco, ora- Additus nomini honos'] Magnum
nesque fere antiqui codices ita le- erat regis titulnm sacerdotio huic tri-
gant, nihil opus hie quicquam niu- bui.Quid si regio nomini accessisset
tari. honos primi loci inter sacros magis-
1 Regem sacrificuluni]Diccbatnr et trains ? Facile contingere potuisset,
rex sacroruu). Causani cur regium ut cum titulo et gradu rem quoque,
nomen in sacris retinuerint libertatis id est, siinimam potestatem, aflFecta-
auctores, veriorem afFerre Noster rent, religionis praeserlim obtentu
videtur, quam
Dionysius, qui lib. v. cujus quanta sit vis apud multitudi-
ait hoc ideo factum, quod magna in nem nemo nescit. Ad imminuendam
remp. beneficia reges contnlissent. igitur ambitionem, sidyiciendus fuit
Addit idem primum hoc sacerdotio a hie sacerdos Pontifici Maximo. Quid-
pontificibus et anguribus decoratum ni eodem pertinere potuerit ipsa ejus
fiiisse Manium Papirium patricium, appellatio? Ut quasi ad regii nomi-
atque huic dignitati attributam esse uis extenuandam ampliiudinem, non
immunitatem a militia ceterisque regem sacrificum, scd diminutiva
muneribus. Sed quisquis in eo sacer- forma (cujus frequens per contem-
dotio esset ei neque magistratum turn usus) regem sacrj^cuton dici pla-
gerere, neque orationem ad populuni cuerit.
habere licuit, ut apud Gell. lib. xv. * Neseio, 071"] Dubitandi base for-
cap. 22. traditur, Quin et ubi ante mala plerumque affirniationem sapit.
LIB. IJ. CAP. 2. 855
Regnassc deinde Ser. TuUium. Ne intervallo quidem fac-

to,oblitum, tanquam alieni, regni Superbum Tarquinium
velut haereditatem gentis scelere ac vi rcpetisse."' Pulso
Superbo, penes Collatinum imperium esse. Nescire Tar-
quinios privates vivere. Non placere nomen. Pcriculo-
sum libertati esse.' Hie prirao serisim tentantium aniraos
sermo per totam civitatem est datus," '5 solicitamque sus-
picione plebem Brutus ad concionem vocat. Ibi omnium
piimum jus jurandum populi recitat 'Nerainem rcgnare :
passuros, nee esse Romas, unde peiiculum* libertati foret.

Id summa ope tuendum esse neque ullam rem, quas eo :
pertineat, contemnendam. Invitum se dicere hominis

causa " nee dicturum fuisse, ni caritas rei publicae vince-
:
ret. Non credere populum Romanum, solidam libertatem

recuperatam esse. Regium genus, regiura nomen, non so-
lum in civitate, sed etiam in iraperio esse." Id officere, id
obstare libertati." Hunc tu,' inquit, * tua voluntate, L.
Tarquini, remove metura. Meminimus, fatemur, ejecisti
*" Tarquinium Superbum, ne interjecto quidem spalio,

(quo Servius Tullius ren-
naverit,) memortam deposuisse regni velui ad se non pertinentis ; sed tanquam fa-
milicE propriam harediiuiem per vim et parricidium repoposcisse.
" Hvjusmodi sermunes, primum a paucis, experiri vvletdibus hominum mentes,
jactati in valgus, paulatim disseminati sunt.
" Supremum magistratum gerere.
NOTyE
' Nee Romcc, unde periculum]
esse '^
Id obstare
libertati] Hicmetu.=, ex
Hoc ca|)ut Jiuisjiuandi formula ex- solo nomine, causa fuisset levior indi-
pressuni non reperio, sive apnd Nos- cendi Collatino exilii, nisi accessisset
trum cap. superiori, sive apnd Hali- baud paulo gravior, nimiruni propen-
carn. initio lib. v. Sed ex mente sioris in regias partes aninii suspicio.
jurantiiim satis comprehensum videri Heec aiitem tinn ex Collatini leniori
potest: et bic extremo lib. iv. Cu- de reddendis Tarquiniorum bonis
riatis comitiis decretum fuisse nar- sententia oriebatur non immerito,
rat, ut capitale essct si qnis pro Tar- tuin vel niaxime postea inde confir-
qniniorum reditu quid diceret, aut inata est, quod Aqnilios conjurafi-
faceret. onis convictos siippiicio eximere co-
" Hominis causa'] Nempe Tarquinii natus fuerit. Quod a Dionysio, Plu-
Collatini, qui in ulciscenda uxoris Lu- tarclio, Zonara nienioratuni, mireris
cretiae suaque injuria, tuendaque ad- praetermissum esse a Livio; qui, tem-
versus ej us auctores, Tarquinios cete- poris ordine inverso, prius abdicatio-
ros, libertate, impigrum se ac stre- neni Collalini quam sumtuni de son-
nuuni hactenus praestiterat. tibus supplicium narrat.
356 T. Livii
reges. Absolve bencficiura tuum. Aufer hinc regium no-

men. Res tuas tibi non solum reddent cives tui, auctore
me ; sed, si quid deest, munifice augebunt.^ Amicus abi.

Exonera civitatem vano forsitan metu. Ita persuasum est
animis, cum genteTarquinia regnum hinc abiturum.''' Con-
sul! primo tarn novas rei ac subitae adrairatio incluserat '*
vocem. Dicere deinde incipientem primores civitatis cir-
cumsistunt, eadcm muitis precibus orant. Et ceteri quidem
movebant minus. Postquam Sp. Lucretius, major astate
ac dignitate,^ socer praeterea ipsius, agere varie, rogando
alternis suadeadoque, coepit, ut vinci se consensu civitatis
pateretur, timens consul, ne postmodum privato sibi eadem
ilia cum bonorum amissione, additaque alia insuper ignomi-
nia, acciderent, abdicavit se consulatu : rebusque suis om-
nibus Lavinium trauslatis,* civitate cessit. Brutus ex
senatusconsulto ad populum tulit,*? ut omnes Tarquiniae
gentis exnles essent : collegam sibi comitiis centuriatis
creavit P. Valerium,^ quo adjutore reges ejecerat.
3. Cum baud cuiquam in dubio esset, bellum ab Tarqui-
P Libera cives ierrore, licet forte inani. Sic in animum induxerunt Romani,
non aliter regiam potcstatem Rumce desinere posse, quam si universa Tarquiniorum
familia urbe excesserit.
1 Uabitis populi cotnitiis legem rogavit promulgavitque.
13 ' Suspicari possis didilus.^ Rupert. — 14 Mss. intercluserat.
NOTiE
Munifice augebunt] Et vevo auxit
y Veriim liic dignitatis nomine non ho-
Briilus, talenta vigiuti ex apiario, nor intelligitur, sed anctoritas, quae

quinque de sue largitus, id est, in fptateni clarorum vironim consequi
tottnn qiiatuor et qiiinqiiaginta circi- solet.
terlibranini Francicariun niillia. Ob- * Lavinium translalis'] De Lavinio
servatuni tamen est, consiiles, a qui- lib. i. cap. 3. Ibi consenuit CoUa-
bus abdicati college, annum integrum tinus.
non f'uisse superstites. ^ P. Valerium] Hie alter Bruti
* Major atate ac dignilate'\ Quo- collega fuit, de quo superioris libri
niodo Lucretius dignitate major Col- cap. .58. Eum in pellendo Tarquinio
latino consule, si consules regum acerrimum Brutus adjutorem liabu-
loco ? Sub Tarquinio quidem prre- erat, optaveratque collegam: ipse
fecti lituio eminebat Lucretius: nunc, apgre admodum ferebat antepositum
Jjonoris gradu inspecto, inferior erat, sibi Collatiuum, ex Diouys,
niis imminere, id quidem spe omnium serius fuit. Ceterum,

id quod non timebant, per dolum ac proditionem prope
libertas amissa est. Erant in Romana juventute adoles-
centes aliquot, nee ii tenui loco orti, quorum in regno libido
solutior fuerat/ asquales sodalesque adolescentium Tar-
quiniorum, assueti more regio vivere. Earn turn, £equato
jure omnium, licentiam qua^rentes,' libertatem aliorum in
suam vertisse servitutem inter se conquerebantur. Regem '
hominem esse,'^ a quo impetres, ubi jus, ubi injuria opus

•=
sit: esse gratiae locum, esse beneficio ; et irasci ct ignos-

cere posse : inter amicum atque inimicum discrimen nosse.
Leges rem surdam,*^ inexorabilem esse, salubriorem melio-
remque inopi, quam
laxamenti * nee veniae
potenti : nihil
habere, si modum
Periculosum esse, in tot
excesseris.
humanis erroribus sola innocentia vivere.'' Ita, jam sua
sponte ajgris animis,*^ legati ab regibus superveniunt, sine
mcntione " reditus bona tantum repetentes.^ Eorum verba
^ Qui
cffrcBnatas cupiditates suas sub rege llcentiua exercebant.
* Eandem immoderatam
libertatem nunc requirentes, postquam omnium par
jus in rep. erat.
< Si quis extra prcescriptinn efferatur, nullum esse per leges panes remissionem,
nullum impunitati et gratia locum. Et tamen inter tot errata, quibus obnoxii homi-
nes sunt, valde arduum esse innocentia tantum tutam vitam agere.
" Nullo de reversione Turquiniorum sermone injecto.
NOT;E
<^
Regem hominem essel Quod Tana- eiit, sed privilegiiim.
quil, Faber addit, unuw /iowinc/n, ut ^ ÎLgris animis] Ut corpori, sic ani-
opponatnr logibiis qiize plures sunt, mo sua aegiitudo, sui sunt niorbi,
minus digniinj videtnr Aiictoiis gra- vitia nimiriim. Imnio si Tnlliiini se-
vitate neque in ninnero, sed in re
: qtiimiir, proprie ut fegiotatio in cor-
hic oppositio quijerenda. pore, sic aegritudo in aninio. Hinc
•^
Affectibusenim
Lcg'es re?u jiucrfam] apud Satiricum Crispinns dicitiir :
leges caient, quibus obnoxii bomines. '

nionstruni nulla virtute ledem-
Non desunt tanien rationes qute ab turn A vitiis, aeger, solaque libidine
honiine, quani a lege, populum regi fortis.'
praestabiliiis esse suadent. Vide Aris- s Bonatantumrepetevtesl RefertDio-
tot. inPolit. aliosque civilis doctrinae nysius, missos legates a Tarquinien-
auctores. sibus,aliisque Etruscis, quorum opem
e Nihil laxamenti'] Si legem velut Superbus, Gabiis relictis, iu)plorave-
plumbeam regulam inflectas ad verat, postulasse ut ei coram Senatu
niam, aiit quid ex ejus severitate re- et popnio causam dicere liceiet, ac
niittas in gratiam amici, jam non lex Komanonim arbitrio, vel certis con-
;
308 T. LIVII
postquam in senatu audita sunt, per aliquot dies

ea consul-
tatio ne non reddita, belli causa reddita, belli
tenuit ; ;
materia et adjumentura essent/ Interim legati alii alia

moliri,'' aperte bona repetentes, clam recuperandi regni
consilia struere. Et, tanquam ad id, quod agi videbatur,'^'

anibientes nobiliura adolescentium animos pertentant.^ A
quibus placide oratio accepta est, his literas ab Tarquiniis
reddunt et de accipiendis clam nocte in urbem regibus
;
colloquuntur.
4. Vitelliis Aquilliisque fratribus primo commissares est.
Vitelliorum soror ^ consuli nupta Bruto erat : jamque ex eo
* Ne, si non restituerentur, occasionem prteberent indicendi belli ; contra, si resti-

tuta essetit,facultatem et suhsidium ad bellum gerendum siippeditarent.
y Circumeundo explorant mentes adolescentium summo genere natorum.
15 Legendam monet Tan. Faber hominem unum esse. — 16 Vid. Not. inf.
NOTyE
ditionibus, regnnni resuinere, vel eer- actione de bonis consilia de reditu
ie, pr j vatam cum ceteris civibus vitam niiscebant.
communi jure agenti, domesticis fa- '
Ad id, quod agi videbaturj Ad ven-
cultatibus frui. Qua postiilatione denda scilicet immobiiia, et aspor-
(objecto jurejurando, quod iiiterpo- tanda mobilia : sed numquid rectius,
situm fueiat) per Brutum rejects, demta praepositione, tanquam id quod
bona sua regi restitui petierint. Id agi videbatur ambientes ? Ita censet
vero a Brulo etiam negatum, a Col- Giarean.
latino admissnin. Senatus consiiiidu- ^ Vitelliorum soror^ Marcum Mani-
bius, cum ilium utiliora, hunc justiora unique Gellios pro Vitelliis nominal
suadere censeret, post plinium die- Dionys. lib. v. quorum soror in ma-
rnm deliberalionem, judicio populi trimonio Bruti consulis esset, aitque
rem commisit, in cujus comitiis qui jam inaturos tractandae reip. cum
retinenda Tarquiniorum bona judica- Titus Tiberiusque Junii, ex illorum
bant, ab iis, qui reddi volebant, nno sorore nati, vix puberes, horumque
duntaxat calculo victi sunt. aequales Lucius et Marcus
essent
^ Alii alia molh'i] Num melius cum Aquilii, geniti ex soiore Collatiui.
aliis alia moliri? non enim videntur At Plut. in Poplicola Vitellios refert
diversi fnisse legati, quorum alii duos, jam Senatores, CoUatini quo-
palam resTarquiniorum repeterent, que sorore natos, Brutique uxoris
alii redituni Tarquiniorum clam ur- fratres, quee plnres jam ex eo liberos
gerent sed iidem, ui fallor, varie
; Tito et Tiberio juniores suscepisset
agebant cum consulibus et Senato- Aqnilios vero tres jam et ipsos Se-
ribus de bonis, cum corrupta juven- natores.
tiite de regibus reducendis, vel cum
malrimonio adolcscentes erant liberi,' Titus Tiberiusque.

Eos quoque in societatcin consilii avunculi assumunt. Prae-
terea et nobiles aliquot adolesccntes conscii assumti, quo-
rum vetustate menioria abiit." Interim cum in senatu vicis-
set sententia, qua? censebat reddenda bona, eamquc ipsam
causam raorae in Urbe haberent legati, quod spatium ad vc-
hicula comparanda a consulibus sumsissent, quibus regum
asportarent res, omne id tcmpus cum conjuratis consultan-
do absumunt, evincuntque instando, ut Jiterae sibi ad Tar-
quinios darentur nam aliter qui credituros cos, non vana
;
ab legatis super rebus tantis afierri ? Datde literae, ut pignus

fidei assent, raanifestum facinus fecerunt. Nam cum, pridie
quam legati ad Tarquinios proficiscerentur, et '^ coenatum
forte apud Vitellios '
csset, conjuratique ibi, remotis arbi-
tris,multa inter se de novo, ut fit, consilio egissent, sermo-
nem eorum ex servis unus excepit, qui jam antea id sense-
rat agi "' sed eam occasionem, ut literas legatis darentur,
:
quae deprehensae rem coarguere possent, expectabat. Post-

quam datas sensit, rem ad consules detulit." Consules, ad
deprehendendos legatos conjuratosque profecti domo, sine
tumultu rem omnem oppressere literarum in primis habita
:
cura, ne interciderent. Proditoribus extemplo in vincula

conjectis, de legatis paululum addubitatum est: ct quan-
* Natl ex lis miptiis eranl filii duo puheres.
" Quorum memoriam antiquilas ohideravit.
17 '
Kncte pavticnlam et delendam censebat Crevieiitis, ncc ilia coiuparet
in cod. Victorino.' Doering.
NOTyE
' Apud Dionysius et Pin-
Vitellios] ras viderit.
tarclins apud Aqiiilios qiionim ille :
" Rem ad consules detulit] Non an-
patrem jam e vivis excessisse notat, siisrecta ire ad consules, cum reis
hie honcndiim adjicit epoto immolati proxima iiecessitudine conjunrtos, P.
lioininis sanguine jiisjuranduni. Valeiium qneni libertatis stu-
ai'iit,
"> Jum antea id senserat agi] Pin- diosissimiim noveiat. Hie, inclnso
tarchus nihil tale cogitantem, Dio- indice, statini cum n)agna clientum
nysius ex sei vis post coenani amanda- et aniiroiuni nianu piotectus in Aqui-
tis aliqnid suspicatuni tradit ad ja- lioruni ades, literis potitus, juvenes
nuam restitisse ; unde turn colloquia conipreliensos ad consules in forum
exceperit anribus, turn admoto ad traxit, cum legatis abTarquinii donio
valvae commissuram oculoscribi lite- deductis.
360 T. LIVU
quam visi sunt commisisse, ut hostium loco essent, jus

tamen gentium valuit.°
5. De bonis regiis, quae reddi ante '^ censuerant/ res In-
tegra refertur ad Patres.* llli victi ira vetuere reddi, vetuere
in publicum redigi. Diripienda plebi sunt data; ut, con-
tacta regia preeda, spem
perpetuum cum his pacis amit-
in
teret.*^ Ager Tarquiniorum, qui inter urbem ac Tiberim
fuit, consecratus Marti, Martius deinde campus fuit.'' Forte
*Iteritm in Scnalu ventilnfur en res, quasi de ea nunquam actum asset.

Ut ylcbs, quasi contaminuta spoliis reguin, in perpetuum excideret
''
omni spe
pacis cum illis habcndcc.
NOTiE
" Jus tamen gentium valuif]
Legati umphaturum. Sic JurisconsuUi satis-
fide pnblica venientes, quasi ex coni- dationeni dicunt judicatum solvi,' et
'
iiiimi gentium pacto, sacro-sancti at- ' rem rataui liaberi,* pro, fore ut sol-
qiie inviolahiles habentur adeo : )it vatur quod jiidicatimi fuerit, ut rata
etianisi quid deliquerint, id impune liabeatur res a domino cujiis nomine
ferant. Qiioniam, ut habet Cic. Phi- agit procurator.
lipp. vii. 'Senatns' (ant Piinripis) T Martius deinde campus fuit'\ Cam-
' facieni seciim feniiit, et auctoiila- pus Martius sive Tiberimis, locus
tem Reip.' Hinc injuria illis facta anicenissimus, ubi postea pratum equis
quibus ii niissi ideo-
in eos recidit a : et jiiventuti in armis exercendas ac-
qne ejus nltio justa belli causa visa commodatissimum, (de quo videndus
est Davidi adversus regeni Ammoni- inprimis Stral)o,) a<i portam Flumen-
tarum, Romanis adversus Tarentinos, tanam et viam Flamininm fuit. Non
aliisqne innumeris. Et sane pleii- hoc priujuni teuipore Marti dicatus,
que, verbis legati, revera speculato- aut Martii nomen sortitus. Constat
res agunt, nt aiebat Postumius Dic- enim in canipo Martio piimum tem-
tator ad legatos Volscorum apnd Di- pore Servii lustrum fuisse conditum,
onysium lib. vi. c. 13. Bomilcar ta- habitaqne ceuturiata comitia; unde
men Jugurtlut legatus, ca?so Romae probabile admodum fit ab ipso Ro-
Ma<siva, reus fartns narralur a Sal- niulo Marti sacratum. Dionysius scri-
liist. Bel. Jugurth. c. 13. et varia bit, agruui, quim Tarqtiinii privatim
sunt in utramque partem exempla. possederant, inopibus ex plebe divi-
P Reddi ante censueranf] Recte Gro- sum excepto canipo Martio, quern
;
novius scriptos hie sequitur. Est enim Tarquinius, ejiisve magnam partem,
elegantius quam quod typis exarati contemta religinne, scgetibus suis op-
exbibent reddcnda censuerant. Eadein pleverat. Omittendum porro non est
ratione Colnnieila lib. viii. cap. 17. quod ab A. Gellio lib. vi. c. 7, tradi-
'Hos autem meatus fieri censemns tur, campnm Martium a C. Tarratia
per imam consepti partrm,' pro faci- virgine Vestali populo Romano dona-
endos censemus. Et Cic. iv. ad Att. tum, eique idcirco ingentes honores
ep. 16. Cato tamen affirmat se vivo
' delatos. Verum id de agri parte Tar-
ilium non iriumphare,' id est, non tri- quinii campo viciiia accipiendura;
LIB. II. CAP. 5. 3G1
ibi turn seges fanis dicitur fuisse matura messi.' Quem cam-
pi fructum quia rcligiosum ciat consumere/ desectam cum
strameiito segetem magna vis hominura simul immissa cor-
bibus iudere in Tiberim, tenui fluentem aqua, ut inediis
caloribus solet. Ita in vadis haesitantis frumenti acervos
sedisse illitos limo. Insulam inde paulatim/ et aliis, quai
fert temere flumen, eodem invectis, factara. Postea credo
additas moles, manuque adjutum,'^ " ut tam emincns *°
area," firmaque templis quoque ac porticibus sustinendis

'
esset. Direptis bonis regum, damnati proditorcs, snmtum-

que suppiicium,^' conspectius eo, quod poenai capiendae
—
18 Vnlg. qucB reddenda ante. 19 Corrisendum monet J. F. Gronov. adju-
tnm. —
20 Jimi eminens leg. cum Diik.' Rupert. 1
' —
Lectionem finnaque a '
Drakenborchio leceptam lepudiavi, idqtie eo niagis, cum omnes edd. ante
not;e
qnalem popiilo Vestalis dono dedit, runt.
Taiquinia dicta apiid Pint, in Popli- ^ Religiosum erat co7isu7nere'] Non
cola, non Tarratia. Campns Martins tantnm quia campus Marti sacer
diu extra Urbem, tandem teniporibus sed quia Tarquinius eum in privates
Augiisti ponioerio inclusus fiiit. No- nsu8 excolendo, religionem violave-
men hodieque retinet in Urbis re- rat.
gione, quit vulgo, Campo Marzo. ' Insulam inde paulatim] Huj us in-
'
Matura 7nessi] In agro Romano sula; maxima latitude telijactum non
circa Idus Junias maturas messes in excedit : loniîtiuio stadiorum est du-
liorrea condi solent. Et sane sub oruni, aiit circiter. In ea, praeter
pxitum Maii, ix. scilicet Kal- Jun. /Esculapii feniplum, fucie templaalia,
Regifugiiim in Kalendaiio notatum Jovis puta et Fauni. Hodie Sancti
repeiimus : quod non a die indicti Bartlioloma>i fano Celebris e«t.
regi exilii circa Palilia, sed a die " Manuque adjutum^ Mliii est quod
detecta? et vindicatJE conjurationis et obsequamur Gronovio jubenti corrigi

bonorum direptorum nunieratumesse adjulayn; quasi ad insulam, ant ad
bine conjici potest: praesertim cum aream necessario referendum sit. Ad-
plurimi (;ivium qui cum rege profu- jutum interpretor, eam rem quam ca-
gf rant, inipunilate a consulibus pro- sus inclioaverat, bominum arte pro-
posita, veditum in patriam exilio an- motam,etsic pcrt'ectum opus.
teposnerint. Nam alterinn rcgifu- Emincns arm} Emincbat vero
'^
su-
gium, quod in Kalendario notatur vi. pra insulam Tiberinaui area vclut in
Kal. Mart, desinente Februario, re- navigii forinani.
ferendum puto ad insequentem an- > Sutntuvique suppliiiiim'] Reluctante
num, cum, victis prselioTarquiniis, ut qnantuuivis Collatino; cujus abdica-
Plut. observat, Romani sese vere li- tio line referenda.
beros, regem omnino fugatum pnta-
Delijh. et Var. Clas. Livius 2 E
362 T. LIYH
ministerium patri dc liberis consulatus imposuit, et, qtfi

spectator eiat amovendus, eum ipsum fortuna exactorem
supplicii dedit. Stabant deligati ad palum^ nobilissimi
juvenes. Sed a ceteris, velut ab ignotis capitibus, consulis
liberi omnium in se averterant ^ oculos, niiserebatque non
poenae magis homines, quam sceleris,t quo pcenam meriti

assent ; illos, eo potissimum anno patriam liberatam, pa-
trem liberatorem,^ consulatum ortum ex domo Junia, Pa-
tres, plebeni,quicquid Deorum hominumque Romanorum
asset, induxisse in aniraum, ut superbo quondam regi, turn
infesto Consules in sedem processere
exuli, proderant.
suam, missique lictores ad sumendum supplicium nudatos
virgis casdunt, securique feriunt cum inter omne tempus :
pater, vultusque, et os ejus, spectaculo asset,'' eminente

animo patrio ^ inter publicoe poenae ministerium. Secun-
'
dum poenam nocentium, ut in utramque partem*^ arcendis

sceleribus exemplum nobile asset, praemium indici, pecu-
<* Spedaretur omnium in se conversis oculis.
Drak. constanter servent^rwja sine coprila.' Duering. —2 'Al. adverterani,

(jiiod praeferendiini piito.' Idem. —3 Legendum piitat Stroth. eminerelne ani-
NOTyE
^ Vides
Stabant deligati ad palum'] » Patrem liberatorem^ Nam consules
graphice depictum supplicii de son- per iusidias opprimere statuerant
tibus apud Romanos siimendi niorem. Dionys.
conjiirati.
Brutus in filios nihil ad objecta cri- Eminente animo patrio] Anpater-
''
mina respondentes, quasi jure pater- nuui affectum, quanturavisdissimula-

no animadvertit reliquorum judi-
: tum, erupisse vult in Bruti facie ? an
cium civibus perniisit, stndium in patriam onines atfectiis
t Miserebat nnn poena; mag! s homines, in tam duro ministerio superasse ?
quam sceleris] Miseros eos ccnsebant hoc suadet iilud Virgilii, Vincet '
non tantum quod in prima adolescen- amor patriae.'

tia nobilesjuvenes capite pnenas da- Eminente animo patriol Si animus
bant; sed quod tam turpe facinus patrius sit animus in patriam bene
admisissent, eo patre nati atqueiniis affectus,significaturconstantia Bruti;

circumstanfiis, quae a Livio memo- si vero animus paternus, misericor-
rantur. Alioqui non video quid sit, dia erga filios, quze sese prodebat. J.
miseret me sceleris, vix enini puto Clericus.

posse dici, scelus tuuni facit me mi- ^ In utramque partem^Tam prdsmu,
sernm. Vide Sanctii Minervam lib. quam pcenae.
iv.c. 3. J. Clericus.
LIB. II. CAP. 6. 3G3
nia ^ ex aerario, libertas et civitas, data. Ille primum dici-

tur vindicta liberatus. Quidam vindictae quoque nomen
tractum ab illo putant; Vindicio^ ipsi " nomen fuisse.
Post ilium observatum, ut, qui ita liberati essent, in civi-
tatem accepti viderentur.
6. His, sicut acta erant, nuntiatis, incensus Tarquinius
non dolore solum tantae ad irritum cadentis spei, sed etiam
odio iraque, postquam dolo viam obseptam vidit,* bellum
aperte moliendum ratus, circumire supplex Etruriae urbes ;
orare maxime Veientes Tarquiniensesque, '

ne se ortura/
ejusdem sanguinis,^ extorrem egentem ex tanto modo reg-
no/^ cum liberis adolescentibus ante oculos sues perire
sinerent. Alios peregre in regnum Romam accitos:'^ se
regem, augentem bello Romanum iraperium/' a proximis =
* Uln cognovit fraudi at que insidiis locum non pater e.

f Post regnum tam prwclarnm, quod nuper obtinnerat.
s Alios ex peregrinis regionibus Jiomam,ut regnarent, ultro accersitos.
Dum Romanam ditionem amplijicatum iret : Ardeam obsidendo.
''
mus patrius. —4 Legit Sigon. Vindici.

5Rhenanus censet
'
—
legendiim esse ortu. Vereor autem ne legendtim sit
hoc modo, ne se ortum ab iis ejusdem s.' Sigon. 6 —
Extorrem, egentem, ex
'
tanto modo regno vulgo distinguitur; sed commata ejicienda putabat Drak.
Malim, extorrem actum ex tanto modo regno, vel certe, egentem, extorrem ex
NOTiE
<*
Indici, pecunia'i Quanta pecunia mum liac ratione manumisso, quidam
in praemiuin indicii nunc data fuerit, deducunt. Alii forte probabiiius a
non indicatur, sed lib. xxii. cap. 33. virga, qua lictor jussu magistratus
lib. item xxvi. cap. 27. aeris gravis caput manumittendi langebat, ut vin-
viginti millia servis data, i. circiter dicaretur in libertatem, quaeque id-
13333. lib. At lib. XXIX. centum mil- circo dicebatur vindicta, auctore
lia ea de causa hominibus
liberis Boetiiio in Topica Cicer. Festucam
servis cum libertate viginti quinque vocat Plautus in milite glorioso.
millia legibus persoluta, i. 16666. lib. ^ Ne se ortum} Gronovius se aufe-
et si quidexcurrit. rendi casu accipit, ut sit ortum ex

« Vindicio ipsi'\ Caeninensem pa- ipsis. Id forte ex oratione Tarquinii
tria,captumque bello, pincernam in ad Porsenam confirmari potest, quae
convivio apud Aquilos egisse Diony- sic cap. 9. refertur, < ne se oriundos
sius scribit, qui Vijidicem appeliat. ex Etruscis, ejusdem saiigniuis nomi-

Cum tribus niodis servi libertatem nisque,' id est, ex eadem natione.
ac civitatem Romanam conseque- Nam Tarquinius Priscus maternum

rentur, vindicta, censu, testamento, genus ab Etruscis, etTarquiniinomen
vindictam ab hoc servo, quasi pri- a patria ducebat, lib. i. c. 34.
'
364 T. LTVII
scelerata conjuratione pulsum. Eos inter se, quia nemo

linns satis dignus regno visus sit, partes regni ' rapuisse ;
bona sua diripieuda populo dedisse, ne quis expers sceleris

esset. Patriam se regnumque suum repetere, et persequi
ingratos cives velle. Ferrent opera, adjuvarent; suas qiio-
que veteres injurias* ultnm irent, toties caesas legiones,
agrum ademtura.' Haec raoverunt Veientes ac pro se quis-
''
:
que, Romano saltern duce, ignominias demendas, belloque

amissa repetenda, minaciter fremunt. Tarquinienses no-
men ac cognatio movet. Pulchrum videbatur, suos Roiiiae
regnare.' Jta duo duarum civitatium exercitus, ad repe-
tendum regnum belloque persequendos Romanos, secuti
Tarquinium. Postqnam in agrum Romanum ventum est,
obviam hosti consules eunt. Valerius quadrato agmine
' Regia 7nunia. * Sibi etiatn ipsis illatas jam olim injurias.
' Ex civitate sua oriuiidos.
NOTiE
Syl proariwis] A L. JunioBruto, qui cnndac, postiemus sociornm cornu
Tarqiiinii Snpeibi aniita, vel soiore sinistri sinmilornni ordiiuim impedi-
:
natns. nientis ordinem sequentibus siiiim:

•> CcEsaa legiones, agrum ademtumi Equitibns aiitem vel siibsequcntibus,
Vide inprimis lib. i. c. 15. et 27. et ipsis ordines siios seorsini, velad
Quadrato agmine] Conipositani ad
' latera tnentibus ordinnm siiorum sar-
prseliiim aciem intellige. Gall, qui cinas. Altera forma minus commu-
marchoit en hataille. Quadrato ag- nis, qua in hostico utebantur, erat
iiiine iiicedere solebat exercitus cum ejiisiiiodi, ut triplex fieret peditum
in conspectu, aiit iioii piociil esset agmen, et praceuntia jumcnta suaag-
hostis; vel ab eo periculiini. Notat men nnumquodque, liastati, piincipcs,
Servius ex Vanone duo esse genera triarii sequerentur ;
parati instructi-
agminuni Qtiadratiin),quod immis-
:
'
quead pugnam : nisi quod, ingruenti-
tis etiam jumentis incedit, ut ubivis bus hostibus, evolvere se unumquod-
possit considere. Piiatum alterum, que agmen ab impedimentis oporte-
quod sine jumentis incedit, sed inter bat, declinando et progrediendo ad
se densum est, quo facilius per iniqua latus, unde in illos iretur: jumentis
loca tramittatur.' At Polybius du- interim subsistentibus, aut retro sub-
plicem incessus formam aliter distin- ductis. At liorum generum neutrnni
guit. Priori, quae vulgaris erat, eo- vere quadratum, sed in longum por-
dem fere ordine ingrediebatur exer- rectum ; neutrum impedimentis libe-
citus, quo castra metabatur factis : rum utcumque posteriusad pugnan-
:
scilicet peiiitum quinque ordinibus, dum paulo expeditius, et locis paten-

quorum primus extraordinarium, se- tibus convenieutius, ut Polybius in-
ctindus primi sociorum cornu, tertius nuit. Quadratum igitur agmen tunc
primae Kgionis, quartus legionis se- proprie intelligitur, cum exercitus,
peditem diicU Brutus ad explorandum cum equitatu ante-

:
cessit. Eodem modo primus eques hostium agminis fait,'"

(praêrat Aruns Tarquinius, filius regis,) rex ipse cum legi-
onibus sequebatur. Aruns, ubi ex lictoribus procul con-
sulem esse,'' delude jam propius ac certius facie quoque
Brutum cognovit, inflammatus ira, * lUc est vir,' inquit,
*
qui nos extorres expulit^' patria. Ipse, en, ille, nostris
decoratus insignibus,'" rnagnitice incedit. Dii, regum ulto-
res, adeste.' Concitat calcaribus equum, atquc in ipsum
infestus consulem dirigit. Sensit in se iri Brutus. Deco-
rum erat tum ipsis capessere pugnam" ducibus: avide ita-
que se certamiui offert. Adeoque infestis animis concurre-
runt, neuter, dum hostem vulneraret, sui protegendi corpo-
ris memor, ut, contrario ictu per parmam ° uterque trans-
fixus, duabus hasrcntes moribundi ex equis lapsi
hastis
sint."P Simul et cetera equestris pugnacrepit; ncque ita
multo post et pedites superveniunt. Ibi varia victoria,'' ct
'" In exercitu quoque hoslili equitcs agmenducebant.
" Animis iia infensis conjiixere, ut {cum neuter cogitaret de propria corpora tu-
endo modo hostem sauciaret) ambo per scutum perforatum niuluis vulneribus confixi,
suaque, et hostili hasta impUciti, ex equis in terram decidcrinf.
aOTJE
lioste ab omni parte siispecto, pugiire fuisse jam obseivatiim est.
paratiis est ab quatiior lateribiis, etsi " Capessere pugnam] Id est, ullio
frons longior sit quaniorclinationem
: appetere, atqne pralium inci-
ipsi
Graeci TrAa/o-toi/ appellant, sive 7rAii'9i- pere. Opponit priscum niorem pos-
ov, a latereuli forma, iibi longitudo teriori Usui ;
quo, dum primum agmen
latitudiiiem, sen altitudiiiem, mtiltis confligeret, duces post priiicipia stan-
partibus siiperat. tes, quae agenda cssent pro rerum
Consulem esse] Hue refer rb cog-
''
statu imperabant. Vix sua nianu
novit, quod subsequitur. Zeugmatis pugnabant, nisi necessitate urgente.
species. ° Per partnam] Parma scuti genus
Extorrcs expnlit] Si extorris pro
' est brevioris ac rotund!.
exule dicitnr, piilsiim jam esse opor- p Ex equis lapsi sint] Letale vitlnus
tet : neque eiiim pellitur civitate qui uferque, alter per costas, per ilia al-
in exilio est. Sed intelligit Brutum, ter accepil. Equi nimio impetu col-
cum Tarquinios patria expulit, effe- lisi, et in posteriores pedes erecti,
cisse ut extorres viveient. Sic apud sessores excusserunt.
Cic. V. Yerr. Hinc centiuii Patres-
' 4 Varia victoria] Victoria ita va-
fam. extorres profugerunt.' utraque pars victrix, utra-
riavit, ut
" Nostris decoratus insignibus'] Ea- que victa et sic anibigua ex eo ca-
;
dem fere consulum ac regum insignia pitc victoria fuerit.

mo T. LIVH
velut aequo Marte pugnatum est. Dextra utrimquc cornua''

vicere, laeva superata. Veientes, vinci ab Romano niilite
assueti, fiisi fugatique.^ Tafquiniensis, novus hostis, non

stetit solum, sed etiam ab sua parte Romanum pepulit.
7. Tta cum pugnatum esset, tantus terror Tarquinium
atque Etruscos incessit, ut, omissa irrita re, nocte ambo
exercitus, Veiens Tarquiniensisque, suas quisque abirent
domos. Adjiciunt miracula huic pugnas silentio proxi- :
mae noctis ex sylva Arsia^ ingentem editam vocera ; Syl-

van! vocem* eam creditam haec dicta,? Uno plus Tusco-
;
'
rum'°" cecidisse in acie; vincere bello Romanum.'" Ita

certe inde abiere Romani, ut victores; Etrusci pro victis.
" Romanos in sumnia victores esse.
tanto —
modo regno.' Rupert, 7 Voss. pepuUt.—S Add. sunt Edd. ante Drak.
9 ' Hac dicta so. esse. Sed haec verba glossain esse ineptam, semper sus-
picatiis sum.' Rupert. —
Idem pulat Doering. 10 ^ Tuscorum pleriqiie Mss.
unde recepi pro vulg. Etruscorum, prob. Jac. Gronov. qui lianc quoque
NOT/E
Dextra utrimque cornua'] Dextrum
"
mus, Nostro concors in nomine sjlvae
cornu Ronianorum, cui Valerius prae- Arsiae, vocem illam Sylvani ante pra;-
erat, profligates Veientes usque ad lium editam scribit.
castra est persecutum, Dextrum E- * Sylvani vocemi Syivanus, a sjlvis,
truscorum, ductu Sexti et Titi, Roma- quibus gaudef, nnmen sortitus, peco-
nos sibi oppositos in castra compulit; rum et agroruni Deus vulgo habeba-
a quorum oppugnatione per triarios tur ex Servio, apud quem alii Deum
rejecti. Sed quomodo cornua in qua- Trjs i/'Atjs diccbant, quo vocabulo in-
drata ordiiiatione ? Cornua scilicet telligi voiebantelementorum omnium
vocantur Grapce Ktpara, extremae ad fa?cem, ex qua cuncta procreantur.
dextram laevamque partes exercitus : iElianus de Histor. Animal, puerum
etiamsi ab acie media minus dis- ex capra apud Sybarin genitum, qui
tinctJP. liumana facie, caprinis cruribus es-
* Ex sylva Arsia] Hand procul Ja- set, in Deos relatuni scribit, dictum-
niculo fuit ha?c sylva: et Campus in que Sylvanum. Faunum hie Diony-
quo praelium commissum, inter Au- sius vocat, ad quem Romani Panicos
reliam Claudiamque vias positus, vi- terrores, et spectra retulisse tradii.
detur medius fuisse inter Janiculum " Uno plus Tuscorum \_EtrHscorum]
et victmi, qui nunc Borghetto. Dio- Numeratis |)ostridie cadaveribiis, E-

nysius sylvam lieroi Orato sacram ait, truscorum uudecim millia et trecenti
et castra in pralo Vinio posita. Plut. cecidisse inventi sunt ; e Romania
'vEsuvium' pratum, nemusque Ur- '
par omnino nunierus, uno denito.
sum' appellat. Sed Valerius Maxi'
LIB. II. C'Al'. 7. 367
Nam, postquam illiixit, nee quisquara " hostium " in con-
spectu erat, P. Valerius consul spolia legit, triumphansquey
inde Romam rediit. Collegae funus,^ quanto turn potuit
apparatu, Sed multo majus morti decus publica fuit
fecit.
moestitia,eo ante omnia insignis, quia matrona^. annum, ut
parentem,* cum luxerunt, quod tam accr ultor violataj pu-
Consuli deinde, qui supeifuerat, iit sunt
dicitiae'* fuisset.
mutabiles vulgi animi, ex favore"^ non invidia mode, sed

suspicio etiam cum atroci crimine, or(a. Regnum cum
affectare, fama ferebat : quia nee collegara surrogaveiat in
locum Bruti, et aedificabat in summa Velia.'* Ibi alto
variationem Livio solennem esse monet.' Rupert.— 11 '

Nee qukquam aliquot
NOTyE
Nee quisquam hostium] Ante lu-
* nuttenduni non videtiir quod Dionys.
cem ramen aniniatus Sylvani sive notat, Brutuni nuUos loliquisse filios
Fauni voce Valerius vallum Etrns- supeistites ; ac proiiuie Junios Biu-
corum aggressus est; niultisque cae- tos, qui postca clarueiunt.omnes Ple-
sJs, fugatis reliquis, castra eliam di- beios fuisse.
lipuit, ex Dionysio. Apud Flutar- » Annum, ut parentem] Annum in-
dium capti ex Etruscis ad quinque tellige decern nunsiuni, qualis sub
'iiillia. Romulo line eniin longissinnini tem-
:
yTriumphansque] Hie consn]am pri- pus lugendi apud Roinanos. Nam

nnis quadiijugo cuiru in Uibem in- nee Niima, cumduos anno menses ad-
vectus, ut Plutarclius observat, re jiceret, tempora luclus aiupliavit,
divina facta, spoliisque dicatis, diei quemadnioduui discimus rx Plutar-
reliquum inter epulas exegit, una ciio. Unde Ovid. i. Fastorum ' Per :
cum exercitu victore, quern plenis lotidem menses a funere coiijugis

niensis populus excepit, ut est apud uxor Sustinet iu vidua tristia signa
Dionysium. donio.' Tlieodosins tauieii iiiaritos a
=^
Corpus Bruti co-
Colh'ga; funus'] mulieribus annum integrum lugeri
ronatum, fortissimorum equitum hu- constituit.
meris relatum, Senatus, qui obviam •>
Violala pudkilicB] A Sexto Tar-
iverat, jussu iu Urbein triumphali quinio in Liicretia.
pompa iliatum est. Postridie Vale- ^ Exfavore'] Pro gratia, qua tioru-
rius pullatus Bruti corpus in lectica erat Valerius apud popuium, oborta
ornatissima deferri jussit in forum, est in euni suspicio, atque adeo gra-
popiiioque in concionem vocato fune- vis accusatio atl'ectali regni.
brem orationeui liabuit: nude morem '
In summa Velia\ Erat lia^c editior
clarorum viroruni laudes in funere pars niontis Palatini in ortum apsti-
proiuintiandi pleriqtie deduetum pu- vum spectans difficili accessu atque
tant. Quod servabant etiam Atlie- arduo, unde in forum Komanum de-
iiieiises in funere eorum qui bello cae- spectus : ut Valerio liiuc descendeute
*j essent. Ceterum hoc loco prajter- ponipa coniitantium lictoruni regii
: :
368 T. LI VII
atque munito loco arcem inexpugnabilera fore. Hajc dicta

vulgo creditaque cum indignitate angerent consulis animum,
vocato ad concilium populo, summissis fascibas ^ in con-
cionem escendit.'^ Gratum id multitudini spectaculum fuit
summissa sibi esse imperii insignia ; confessioneraqiie fac-
tam, populi, qiiara consulis, majestatem vimque majorera
esse. Ubi audire laudare fortunam collegae,
jussi, consul *
quod, libcrata patria, in summo honore, pro republica di-

micans, matura gloria, nee dum se vertente in invidiam,
mortem occubuisset. Se superstitem glorias suae ad crimen
atque invidiam superesse : ex liberatore patriae ad Aquillios
se'' Vitelliosque recidisse/ Nunquamne ergo/ inquit,
* adeo a '+ vobis spectata virtus erit, ut suspicione
ulla ^
violari nequeat? Ego me, ilium acerrimum regura hostem,

ipsum cupiditatis regni crimen subiturum timerem ? Ego,
si in ipsa arce Capitolioque habitarem, metui me crederem
posse a civibus meis? tam levi momento " mea apud vos
P Eo devenisse, ut pro patrice lilertatis vindice Aquilliorum et Vitelliorum instar

luiberetur patrice proditor.
Mss. non male.' Idem. Idom notat Doering. —

12 Ascendit Edd. ante Drak.
— 13 iSe del. Edd. ante Drak. — 14 Praepositioneni delendam esse censet J.
NOTvE
fastus speciem ingereret. Dictani an- datnr mira Pcnipeiimagni liumanitas
tern Veliam Vano testatui ,
quod ante qui, Plinio teste, post bellnm Mithri-
inventani oviuni tondendaruin ratio- daticnm, inlraturus Posidonii pliilo-
nem, pastores ibi lanani vellere soliti soplii doniiin), fasces liclorios jauuae
essent, surainisit, is nenipe cui se oriens occi-
« Summissis fascibusl Haec potesta- densque snmmiscrat.
tis iiasignia. Fasces aiiteni summit- •"
A vobis spectata] Accede libens
tere, non est deponere oninino, et a Gronovio, qui praepositionem delet,
se amovere, ut Velcurio censuit sed : ut sit vobis spectata virtus ; non secus
cum surrecti a lictoribus pra-feni aclib. i. c. 57. ' quod cuique specta-
magistratibus solerent, eos demittere tissimum,' et apud Sallust. in Jiigurtli.
atque inclinare, ut recte inlerpreta- '
Ni virtus fidesque vestra spectata
tur Rodiginus quod Lonoris majoris
: mihi forent.'
deferendi causa fiebat. Hinc adagio s Tam levi movientol Dicitur momen-
dicitur quis 'fasces alterisumniittere,' /um de minima, et quasi indivisibili
pro ei cedere, ut apud Cic. de Clar. parte sive temporis, sive ponderis,
Orat. * Tibi Eetas nostra cedit, fasces- aut etiam utilitatis. Non absimili
que summittit.' Quo in genere lau- sententia utitur Cic. n. Orat. contra
LIB. If. CAP. 7. 3C9
fiima pcndet ? '* Adeone est fundata leviter fides, lit, ubi
sim,'' quam qui sira, magis referat ? '' Non obstabunt P.

Valeiii eedes libertati vestrae, Quirites ; tuta erit vobis Ve-
lia. Deferam non in planum modo eedes, sed colli etiam
subjiciam :' ut vos supra suspectum me civem'^ habitetis.
In Velia aedificent, quibus melius, quam P. Valerio, credi-
tur libertas.' Delata confcstim materia omnis '^
infra Ve-
liam ; et, ubi nunc Vicaepotas"^ est, ' domus in infimo clivo
aedificata.
1 Ut interesse videatur in quo nrbis loco hubitcm, potius quam qualis ipse sim,
* Supra me qui suspectus cicis videor.
F. Gronov. probante Donjatio. — 15 * Tarn levi momento mea apiid vos Jama pen-
det. In XI. Mss. non male legitiir, tarn levi tnomenfaneaque apud vos Jama pen-
dere: sed illud piacstat/ Rupert. Vid. Not. Var. 16 Miilii codices liabent —
vicus publiais et via publica ; coi rigendmn esse censet Rlienan. Viripluca. Alii
legiint VicepotcB, alii Vicapocce.
NOTyE
Rail. ' Cetera vectigalia perlevi sjppe gione, qua? est palatii; sed in regione
memento fortunae, inclinalioue tcni- VI. fuit, cui ab alia semita nomen ; et
poiis pendere.' templnm vici pnblici cuiqnam audi-
''
Ubi shii] Vir probns semper et tuni negat Li|-.sius in Epistolis, qui
ubique sibi similis. nomine
vult scribi Viccepota;: eoq\ie
> Colli etiam subjiciam'\ Et veto do- apud Priscos Victoriam,
significari
nnim siiara detnlit in inliniiim cli- ex Seneca in ludo ubi, proximus ;
'
vum. interrogatur sententiam Diespiter Vi-

^ Materia omnisl lEA'iwm niinirum caepot£efilius.' In earn rem L. Higi-
materia, trabes, ctementa, &c. nium veterem scriptorem laudat idem
Viccepota;] Lectio vetiis ex Rhc-
' Lips, ex Asconio, apud quem dicitur
nano, ubi nunc vicapocce est et sic :
'
P. Valerio Volesi filio Poplicola; ae-
scribendum snspicatur, uti nw/ic" Viri- des publieas sub Velia, ubi nunc aedes
plac<c est, anles nempe, qualis revera Victoria* est, popnlum ex lege, quam
in monte Palatino. Sane in Urbis ipse tiilt'rai, Cnjus in
concessisse.'
descriptionibus legitur <edes Dece t'i- sentenliam facile ierim, quandoqui-
riplaccB in Palatio, atque ita sub Ve- dem aides clivusque Victoria; in ea-
lia. Sigonins affirmat in plerisque dem Palatii regione leguntur, in qua
libris esse ubi nunc via publica, turn Velia, et Poplicola? domus.
auctoritatem Plutarchi adducit, qui Ubi nunc Vlcapota] Subaudienduin
in PopUcola bzec babet, Sttou vvv Up6v aedes, aut templum ; nam, ut vidit J.
icTTi oii'iKOS t:6t:Ki,kos ovop.a^6iJ.evQv. Ad- Lipsius Epistol. quaest. lib. ii. Epist.
dit Frontinum de aquajductibus 2. 2. est Victoria sic a priscis Romanis
meminisse vici Publici ; unde veretur dicta, a vincendo, potiendo. Ei as-
ne legendum sit vicus Publicus. Sed sentitnr Ger. Jo. Vossius iu Etym. ad
vicus publicus non in x. Urbis le- vocem ' vica.' J. Clericus,
370 T. LIVII
8. Latae dcinde leges,'" non solum qnse regni suspi-

cione consulem absolverent, sed quae adeo in contrarium
verterent, ut popularera etiam facerent. Inde cognomen
factum Publicolae '^ ° est. Ante omnes de provocatione
adversus raagistratus° ad populum, sacrandoque cum bo-
nis p capita ejus, qui regni occupundi consiiia inisset, gratse
17 ' Cognomen Publicolce, pro quo Poplicohc turn ex fide marmm. et aucto-
niiii Grwioniin, Dionysii, Plut. el Diouis, turn ex etyniologia vocis scriben-
diiin vidcri possit: nam Poplicola est populum coleiis. Sed Publicola vel
PoblicolcE legilur h. 1. in omnibus quod in Leid. 2. et Voss. 1. in
libiis, (nisi
niarg. legitiir Plebicola, nt ap. Cic. Agr. ii. 31. et Sext. 52, cui lectioni favet
locus Liv. VII. 32.) ut in nummo ap. Mediobaib. p. 31. et in Fastis Capitol,
ap. Gruter. p. 289. Frasteieaa populus {o\ matur populicus et populkola, [>ro quo
oiim non mode poplicus et Poplicola, sed et mollioie forma poblicusiive publicus
et Publkola s. Poblkola dicebatur, quod jam notavit Priscianus.' Rupert. Pop-
aOTIE
™ Lal<E delude leges] Plures hie Li- simt, teste Dionysio, ipsius Romuli,
vius leges populates a Poplicola de- Numae, Ser. Tnllii de contiactibiis
{uiienda; plebi lata« peistringit. Plu- leges salubres, nee obfutmae liber-
tarchus quinque letert,quarum prima tati. Sacra etiam plebeia, a Tarqui-
erat nti adversus magistratum quem- nio Superbo sublata, pagaualia, com-
vis ad populum a cive provocari pos- pitalia, &c. restituta.
Ket. 2. uti magislratus imperiumque " Publicolce \^Poplicol<t\ Sigonins ex
populus Romanus daret, qui populi fide Capitolinorum marmorum ita
iijjussu gerertt, is capite liieret. 3. scribijubet. Certum est ex Dionysio

Uti cives tenuiores a vectigalibiis et aliisque id cognominis ex eo de-
tributis immunes essent. 4. Uti con- ductum quod populimi coleret. Ide-
siilaris majtstaiis laesae mulcta in dies oque ea vox a Greecis vertitur Atj/xo-
singulos qiiin(iue bourn, duarnmque «>j5r)s.
uviiim pretium non excederet. 5. ° Adversus mngistratus'] Appellandi

Uti bona ciun capite ejus devoveren- a magistraiibtis facultas eornm po-
tur qui regni occupandi consiiia in- testati procul dubio adversatur: adeo
isset. Illud etiam adjicit, ex ejus ut hac lege dissolutum consulare im-
instituto manare, ut qudestores duo pcrium notet I-iv. lib. iv. Soli fuere
quotanuis ex patriciis juvenibus a diciatores a quibus provocate non
populo crcarentur; qui pecuniam licebat, queniadmodum idem lib. II.
publicam acciperent, in serariuni Sa- tradit.
turni cogt'rent, et in tabulas ratio- v Sacrandoque cum bonis] Hoc loco

tium referrenf. Quod eo spectabat sncrare est Divis devovere, ac detes-
ne consulum potentia pecuniarum tabile decernere, ut impune violari
Eubsidio angeretur. Qua de re di- possit atque hominem raorti addi-

:
eendum erit lib. iv. Prater comitia cere, facta cuivis copia ejus impnne
et suffragia de rebus niaximis populo Decidendi uti Budaeus annotat post
;
a primis consulibus restituta ex lege Donatum. Hue illud spectat * intes-
Boniuli, in usum quoque sevocata tabilis et sacer esto.' Pecuuias autein

in vulgus leges fuere. Qiias cum solus pcrtulLssct, ut sua

unius iu his gratia esset/ turn dcinde comitia collegae sur-
rogando habuit. Creatus Sp. Lucretius consul, qui magno '
natu,' non sufficientibus jam viribus ad consularia munera

obeunda, intra paucos dies moritur. Sufl'ectus in Lucretii
locum M. Horatius Pulvillus.'^ Apud quosdam veteres
auctores non invenio Lucretium consulcm Bruto statim :
Horatium suggerunt. Credo, quia nulla gesta res insig-

nem fecerit consulatum, memoriam intercidisse.'^^ Non-
dum dedicata erat in Capitolio Jovis aedes. Valerius Ho-
ratiusque consules sortiti/ uter dedicaret. Horatio sorte
evenit. Publicola ad Veientium bellum profectus. ^grius,
quara dignum erat, tulere Valerii necessarii, dedicationera
tarn inclyti templi Horatio dari.* Id omnibus modis impe-
dire conati, postquam alia frustra tentata erant, postem jam
tenenti consuli fcedum inter precationem Deum nuntium
incutiunt;" mortuum ejus filium esse, lunestaque familia'
*
dedicare eum templum non posse.'" Non crediderit fac-
^
Ut horum bcneficiorum merilum solus apud populum haheret, nullo coUega par-
ticipante. ' /Etute provectus.
" Cumjamsolennesdedicationisprecespronunliaret,mali ominis mmtium
uffe-
runt. ' Cum ejus familia funere contaminala esset.
prohat Stroth. et ita scribendum monet Sigonins.— 18 'Ita ex plurimis

lieolcB
Mss. leposui pro viilg. memoria intcrcidisse.' Rupert. Probat Doeriiig.
NOTiE
ex bonis ejusraodi damnatornni re- bit Cicero.
dactas Cereri sacras fnisse scribit ' M. Horatius Pulvillus] Hie ab Ho-
Dionys. lib. x. ratio tergeinino Ciiriationun victore
Sacrando cum bn7iis, ^c] Qui sa- originem trahens, patruuscrediturP.
cri erant plebiscito, eos impune occi- Horatil Coclitis.
dere licebat, nt docent Festus, in ^ Memoriatn [memoria] intercidisse]
' sacer nions,' et Macrobius Saturn. Repete e [troximo consulatum.
I. Ill, c. 7. Bona vero sic sacra per- ' Consules sortiii] Non ita Pltit.
debantur; ut liquet exemplo segetis apud quern primores civitatis id rnu-
Tarquinii supra c. 5. Vide et Intt. ad neris ex invidia in P. Vaierium, qui
septimaui Tabularum xii. J. Clericus. uiirum in raodum illud anibiebat, Ho-
1 Sp, Lucretius] Cognomine Trici- ratio a populo mandari curarunt.
pilinus, pater Lucretiaa ; ob cujus * A. U. C. 245.
memoriam anno primo libertatis, et " Dedicare non posse] Observat
virum et patreni consules factos scri« Turnebus in Adveisariis auguria du^.
372 T. Livii
turn, an tantum animo roboris nee traditur certum, fuerit,
nee interpretatio est faeilis. Nihil aliud ad eum nuntium

a proposito aversus, quam ut cadaver efFerri jubeiet, tenens
postern, preeationem peragit, et dedieat templum. Haec
post exactos reges domi militiaeque gesta primo anno."
Inde p. Valerius iterum/ T. Lucretius consules facti.
NOTiE
plicis generis apud Romanos fuisse, mense Martio sine coUega agentem,
« inipetrativa,' et ' oblativa.' Ilia, venisse in suspicsoueni, eique abo-
quae quis a Diis petita inipetras- lendae Valerias tulisse leges : tandem
set, in ejus potestate non fuisse, ac- cum Horatio Aprilis partem, ac
cipere et agnoscere veliet, necne. INlainm fere totum exegisse, sicque
Oblativa, quae non cogilanti oflFere- annum implevisse. Hoc loco Bruti
bantur, vel repudiari, vel admitti pro e nummis vultumexbibendum censui.
arbitrio potuisse. Posterioris generis

erat bic nuntiiis de niorte fiiii, queiu
faiso fuisse allatum postea comper-
tnm est.
>:
anno'] Intra bunc verten-
Primo
tem ainuira ab exactis regibus quin-
que fnere consules, L. Junius Brutus,
et L. Tarquinius Collatiuus primuni,
deinde snfft-cti Collatino P. Valerius,
Bruto Spur. Lucretius, atque luiic
]M. Horatius. Quo mense ac die hie
annus coeperit, quo desierit, non satis
constat. Mihi, perpensis accurate om-
nibus, maxime videtur simile vero
Brutum paulo post diem ix. Kal. Ceterum, cum regnante adbiic Su-
Junias, in quem diem Ovid. v. Fasto- perbo annus ab Urbe condila 244.
rum regifugium confert, et forte ipsis cceperit, ejusque anni menses aliquot
Kal. Juniis, creatum consulem cum ante eundem pulsum effluxerint vi- ;
CoUatino. Hos, qui quadrimestres deturquinque consulura qui in annum

consules a Dionysio dicuntur, (hoc eundem conferuntur, postremos duos
est, ut ego interpretor, collegae per annum 245. attigisse. Tunc quaesto-
quatuor menses,) ad ineuntem usque res duo populi suffragio creati, P.
Septembrem rem Romanam siraul Veturius et M. Minucius patricii,
rexisse, ut quartum mensem incbo- qui pecuniam publicam in lerarium
arint; turn abdicate Collatino suf- inferrent ad templum Saturni, ex
fectum Valerium, qui consulatum Poplicolffi sententia, teste Plutarcbo.
cum Bruto gesserit, ad anni sequen- Paulo tamen aliter Tacitus, lib. xi.
tis, quo Plutarch, praelio cum Etrus- Annal. apud quem ' Regibus etiam
cis cassum Brutum commemorat: vel tuminiperantibus,institutisuntquaes.
ad VI. Kal. Martii, quo die signatur tores: quod,' inquit, * lex Curlata os«
in Kaleudario alterum regifugium. tendit ab L. Bruto repetita: man-
Turn Valerium solum toto saltern sitque consulibus potestas deligendi;
9. Jam Lartem Porsenam/'z Clusinum

Tarquinii ad
regem," perfiigerant. miscendo consilium precesque,
Ibi,
nunc orabant, ne se, oriundos ex Etruscis, ejusdem san-
'
guinis nominisque, egentes exularc pateretur :' nunc mo-

ncbant etiam, 'neorientem morem pellendi rcgcs inultum
sineret. Satis libertatem ipsam habere dulcedinis. Nisi,
quanta vi civitates earn expetant, tanta regna reges defen-
dant, aequari " sumraa infimis. Nihil excelsum, nihil, quod
supra cetera emineat, in civitatibus fore. Adcsse finem
hominesque pulcherrimae.' Porsena,
regnis, ret inter Deos""
turn regem esse Romae, turn Etrusca3 gentis regem, amplum
19 Al. Porsennam. — 20 Viilgo distinguitur : dulcedinis, 7iisi q, v. c. e. expe-
NOTjE
donee enm quoque honorem populus servat loriis, in territorio Florontino)
niandaret.' et vetus loiige illustrins, do quo hie
y Inde P. Valerius itcruin] Hie se- sernio, antea Camers appeliatum iit ;
cundns fuit a legibiis pulsis annus : ex Liv. lib. x. et Polyb. lib. ii. colli-
qno niliil memorabile actnm Dionys. gitur ; ab Umbris vetnstissimis incolis
notat, praeter censnni, et trilintoiurn indito nomine. Clusii autem appel-
ordinationem ex Tiillii regis instituto latio a Clusio Tyrrheni, aut a Tele-
in ustimrevocatam, Obsidionem au- macho Ulyssis filio imposita, Servio
tem Urbis a Porsena in annum se- auctore in x. aEneid. Haee una erat
quentem rejicit. ex XII. primariis Etruscorum urbibus,
^ Ad
Lartem Porsenam'] Lar digni- centesimo ab Roma miliiari, sita ad
tatis nomen fuit apud Etruscos: quo- paludem Clnsinani, quae in longitu-
nim duodecim populi suum quisque dinemspatiosa,in Jatitudinem angus-
lucnmonem, id est, dictatorem, et ta Clanim fluvium transmittil, nunc
quasi annuum regem, habebant, teste La Cluana. Urbs vcro vulô hodie Clii-
Servio in ii. et viii. /Eneid. His qui usi: in dominio Magni Tnsciie Ducis,
perpetuo praeesset, unus ab omnibus qua vetusSenensinniditio,patrimonio
Etruscis eligebatur, Lartis nomine in- S.Roni. Ecclesice.ejusqne territoriis,
signis. Ceterum in noininandi casu Perusino, et Urbevetano confinis.
est Lar, ut contra Robortelium pro- ''
Reiinter Deos, ^c] Inter Rcipub.
bat ex priscis Grammaticis, aliisque formas eam perfectissimam esse, in
melioris notae auctoribus Sigonius in qua unus dominetnr ad hoc natiira
lib. de nominibus Romanorum. Dio- comparatus, politici plerique faten-
nysio et Plutarclio est Adpos Xlop- tur. Aristoteles ipse excelleuteui vir-
(xivas. tute principem tanquam Detim in

»Clusinum regem] Duplex fuit in hominibus esse agnoscit lib. iii. Fo-
Tuscia oppidum Clnsium alterum : lit. cap. 13. eamque gubernandi ra-
Clusium novum soli Piiuio cognitum tionem primam etdivinissimam vocat

(ad radices Apennini Arnum inter et lib. IV. cap. 2. ideoque tyrannideni
Tiberim ; ubi adbuc nominis vestigia ci oppositani, omnium detcrrimam.

374 T. LIVII
Tuscis ratus, Romam infesto exercitu venit. Non unquara

alias ante tantus terror senatum invasit. Adeo valida res
turn Clusina" erat, magnumque Porsenas nomen. Nee hos-
tes modo tiraebant, sed suosmet ipsi cives, neRomana
plebs, metu perculsa, receptis in urbem regibus, vel cum
servitute pacem acciperet. Miilta igitur blandirnenta plebi
per id tempiis ab senatu data. Annonae inprimis habita
cura, et ad frumentura comparandum missi, alii in Volscos,
alii Cumas.*^ Salis quoque vendendi arbitrium/ quia im-
penso t pretio venibat, in publicum omne sumtum,' adem-
tum privatis : portoriisque ^ et tribute plebes ' liberata/
tant, t. r. r. defendant. JEqxiari. —

1 * Recepi cum Strothio emendat. Gronov.
cjuam etiam Mss. anctoiitate firmari testatur Klockius. Vulgata lectio, in
publicum omni siimtu, ni fallor, plane inepta est; neqiie persuasit mllii conjec-
tiiram snam Doering. qui suspicatur, verbnni translato, vel recepto, vel redacto,
vel simile excidisse.' Rupert. —
Vid. Not. Var. 2 Portoriis quoque Edd. ante
Drak.— 3 Plebe Edd. ante Drak.
NOTiE
« Valida res turn Clusina'] Summam Curaana dicta, vel Cumaea. Hinc an-
ejus civitatis potentiam et opes vel trum quarto in milliari vocatur
ex eo colligere licet quod de Italico Grotta della Sibilla, sen vere, seu
labyrintho scribitnr quem sepulcri : falso.Nam ex Justino Martyre ha-
causa rex Poisena sibi fecit, ut ex- bemus banc Sibyllam, Berosi Baby-
ternorum regum vanitas quoque ab lonicae historiae scriptoris filiam, eo
snperai etur. Opus enim magni-
Italis profectam, intra ipsam nrbem in Ba-
ficentissimum fiiisse docet ejus de- silicaeingentis adyto oracula sua fu-
scriptio ex Varrone apud Plin. lib. disse. Hanc Basilicam ex Virgilio
XXXVI. cap. 13. discere possnmus ApoUinis templum
•*
Alii Cumas'] Latinis Cumae, Gra?- fuisse, a Daedalo dicatum: a quo di-
cis Kuyurj dicitur oppiduui ad Campa- versiim antrum illud quod ad lacum
niae littus in coUe ardiio positum, Avernum.
Cbalcidensiiim Eretriensium ex
et « Salis quoque vendendi arbitriuni]
Euboea Gra?ciae insula eo appulsorum Locus difficilis, in quo Turnebus,
colonia, unde postea deducta Nea- Nannius, Sigonius, et alii laborarunt:
polls. Adhuc in ruinis nomen retinet, unus eum Gronovius plane videtnr
ductum vel a Cunia ;ôlica in Asiae enucleasse, levi mutatione. Sic enim
civitate, ex qua ortus Hippocles, legit, sulis quoque vendendi arbiirium,
alter ex hiijus colonize ducibus : vel quia impenso pretio venibat, in publicum
airh tS)v Kvixdrait', id est, a fluctibus, omne sumtum, ademtum privatis. Ubi
qui ad ejus radices iilidnntur. Vide notandum primo arbiirium sumi all-
Strabonem lib. v. Veil. lib. i. Aga- quando pro pecunia vectigalia, quam
thiam lib. i. et Nostrum lib. viii. redemtores solvebant Reip. Qua ra-
Domicilium fuit Sibylla?, qua Line tione salis vendendi arbitriura erit
LIB. II. CAP. 10. 375
ut divites conferrcnt, qui oneri ferendo essent ; * pauperes
satis stipendii penderc, si liberos educarent. Itaque ha;c

indulgentia Patriini, asperis postmodum rebus in obsidione
ac fame, adeo concordem civitatem tenuit, ut regium no-
men non summi magis, quam infimi, horrcrent ncc quis- :
quam unus malis aitibus'^ postea tam popularis csset,

quam bene imperando universus scnatus fuit.
turn
10. Cum
hostes adessent, pro se quisque in urbem ex '
agris demigrant urbem ipsam sepiunt praesidiis. Alia

:
^
muris, alia Tiberi objecto videbantur tuta. Pons sublicius
y Ut in belli sumtus tributum penderetur a locupletioribtcs, qui ad portandum

onus illud sufficerent.
' Unusquisque agresUum Romanorum quantum ad se attinebat.
NOT.E
Gall. Le Parti du sel ; le pouvoir de renlnr, loiige viiiori pretio piebi ven-
vendre le sel au peuple ; la Ferine des ditiuis. Que les Gabelles ne fussent
Gabelles. Hoc
sensu Cic. in orationi- plus bailUes H Ferine aux Partisans;
bns post reditnin, et pro donio sua mats a des Commis, qui en eusscnt I'ad-
dixit arbitria fiineris solvebantnr ;'
'
ministralicn, et enjissent le debit d bon
el, * nondum morte complorata arbi- marchi aux dSpens du public.
tria petentes fnneris.' Hispani hodie- t Quiaimpenso, Sfc.'\ Sic J. Fr. Gro-
qiie vectigalia quae per niancipes ex- novius conjiciebat: sails quoque ten'
ercentur alvedrios vocant, si bene dendi arbitrium, quia impenso pretio
ineniini. Notandnm praeterea im/Jenso venibat, in publicum omne sutntum adem-
pretio accipi hoc loco non pro de- turn privutis. Aiiemta facnltas pri-
penso, sive erogato, sed pro immani vatis vendendi salis, quia nimio pre-
atque hoc sensu accipiendum esse tio venibat. Alioquin intelligi (nieat
apud enndem Cic. lib. xiv. ad Att. in publicum omni sumtu (conficiendi
Ep. 12. qnamvis ibi aliter Manutius. salis translate) ademtum priiatis (qui
Ita adverbium impense idem signi- cum sumtum antea tolerabant) ren-
ficat ac valde, vehementer. Qiiintili- dendi ejus nrbitriurn. Vix est ut vo-
anus impensam operam,' Suetonius
' cula aliqua non exciderit. J. Cle-
et Tacitusimpensissimas preces,'
' ric us.
Gellius 'impensum damnum,' in ean- f

Plebes liberuta [plebe liheralul His
dem sententiam dixere. Vult itaque scilicet levamentis ad imniinutum
Livius a Senatu plebi gratificaturo salis pretiuni addilis, demercDdiE
decretum, ut Salinae apud Ostiani ab plebi.
Anco Marcio institutae, quae redeni- 8 Mails artibus] Per fraudcs et
toribus locari solebant, quoniain ab largitiones cum crimine conjunctas,
his, privatis liominibus, et privatae qnibus anibitiosi homines tenuioruin
duntaxat utilitati servientibus, carius sibi gratiam, et ad prava obsequium
haec annona vendebatur, non am- quaerunt.
plius ad hastam locarentur exercen- ''
Pons suhliciusi Hoc ligneo ponte
dae a publicanis, sed in publicum unico, Anci Marcii cura exstructo,
receptae, actoribus publicis manda- cum Urbe jungebatur Transtiberi-
'
376 T. LIVII
iter paenc hostibus dcdit, ni unus vir fuisset, Horatius

Codes.'' Id munimentum' illo die fortuna urbis Romanae
habuit; qui, positus forte in statione pontis,"^ cum captura
repentino impetu Janiculum," atque inde citatos decurrere
hostes vidisset, trepidamque turbam suorum arma ordines-
qxte relinquere, reprehensans singulos,° obsistens, obtes-
tansque Deum et hominum fidem, testabatur :
-^ ' nequic-
quam deserto praesidio eos fugere. Si transitum pontem ^ p
4 ' In Pal. deerat t6 testabatur. Voss. a m. pr. obsistens obstansque, Et

certe ingrata est verbi repetitio. Siispicari possis fiiisse; obsistens obsecrans-
que, D. et h. f. testabatur.' J. F. Gronov. —
5 Cod. Oxon. transitum per pontem.
NOTyE
num snburblum, arce in Janiculo " In statione pontis] Statio est lo-
moiite posita mnnituni. cus, in quo inanns miiitum colloea-
• P. Horatius Codes a
Horatius] tnr, qu2e prcesidinm agitet ad caven-
P. Horatio tergeniino Cmiationim das hostium insidias, priniumque eo-
victore diicebat originem filiiis Ho- ; runi impetum arcendum. Gallice,
latii Pnlvilli, qui frater erat M. Ho- Uti corps de Garde.
ratii stiperiore anno consulis. " Mons a Jano appel-
Janicidnm]
^ Codes] Ex Plinio lib. xi. cap. latus, septem collibns Romae Urbis
37. Coalites appellati, qui alteio lu- altior, ideoque Urbi imminens, in Snb-
niine orbi nascuntur. Servius in viir. urbio Transtiberino; nunc Mons au-
jEneid. innneie videtur e Cyclopum reus et vulgo 3Iontorio dictus. Etim
nomine deductinn Coclitiim vocabu- Romani niuuierant, praesidioqiie fir-
luni. Huic autem Horatio id nomi- maveranf, ne hostibus ab Etruria

nis inditum, quod oculuni in bello venientibus patens, facilioreni adi-
amisisset, memorant historici. Ad- tum daret in Urbem. Vernni Etrus-
jicit tamen Plutarch, in Poplicola, corum impetum non diu sustinuerat,
firisse, qui banc Horatii appellatio- et dimicatum acriter ac justa acie
nem ex simitate nasi tractam autu- trans flumen Dionysius scribit, donee
niarent, qui ifa depressus erat, ut, res demum Rooiana aperte inclina-
nullo inter oculos discrimine, super- vit.
cilia commixta essent; unde, pleris- ° Reprehensans singulos] Reprelien-

que eum Cyclopem nominare volen- sare non tarn frequentativum esse
tibus, obtinuerit, ut corruplo voca- puto a reprehendere, quam redupii-
bulo Codes a piurimis appellaretur. cativimi a prensare magis enim ob-
:
' Id munimentum'] Horatius muni- secrandi,aut apprehendendo retinen-

menti loco fuit : ita urbem ac fortu- di, locus hie fuisse videtur, quam ob-
nam Romanorum tuitus est. Et re- jurgandi.
vera frustra sint munitiones et pro- p Transitum pontem] Nannius v.
pugnacula, nisi a strenuis viris defen- misceil. mavult, si transitui pontem a
dantur. Ideo Lycurgus non aliis mu- tergo reliquissent ; id est, ad trans-
risSpartam mnniri voluit, quam ci- itum opportunum quod nullus alio-
:
vium animis atque pectoribus. qui sensHS emergat, nisi nomen trans-
LIB. 11. CAP. 10. 377
a tergo reliquissent, jam plus hostium in Palatio Capitolio-

que, quam in Janiculo, ibrc. Itaqne monere, praedicere/ ''
ut pontem ferio, igni, quacuraque vi ' posscnt, interrum-

pant. Se impetum hostium, quantum corpore uno posset
obsisti, excepturum.' Vadit inde in prinium aditum pon-
tis,' insignisque inter conspecta cedentium pugnaj ^
' terga,
obversis cominus ad ineundum prasliuni armis," ipso mira-
culo audaciae obstupefecit hostes. Duos tamen cum eo
pudor tenuit, Sp. Lartium ? * ac T. Herminiuni, ainbos claros
" Inter eorum terga, qui certamen deserehant, ipse twtabilis, ut qui adverso pec-
tore, armisque in liostem versis, ad pugnain se compararet.
Maviilt Nannius transitui.—G Vett. libb. pracipere.—l Vet. lect. el quacum-
NOT/E
itus ita inflectatur, ut significet trans- Transitum pontem] Hoc est, ut rec-
ibilem. Sed omnes libri constanter te J. Fr.Gronovius, nisi rumperent
retiiient transitum : atqne hoc voca- euiu pontem, qnem transierant. Alio-
biiliim aliquando participii passivi qui, si abesset rh pontem, nihil dees-
est. Nam et apiid Nostrum
xxi. lib. set, et f'oite niargiiii additum, ut vo-
legitiir: ' ab tergo Alpcs urgent, vix ceni fratisitum explicaret, in contex-
integris vobis ac vigentibiis transiiae.' turn irrupit. J. Clericus.
Idcirco, cum vox transitum substan- Monere, priedicere] Hhenano pla-
1
tive sumta nullam satis comniodain cet niagis pracipere. Est sane atl
accipiat interpretationeni, eo, ni sententiam acconiniodatius sed re- :
fallor, necessario decurrendum est, fragantur veteres libri: necabsonum

ut vel transitum accipianuis pro eo oninino prcedicere. Sic Livius ipse
quod transiri potest, quemadmodum lib. xxi.' nionuisse, pra'dixisse se.'
invictuni dicimus pro eo qui vinci "
In primum aditum pontis] Imnio,
non potest, (quae tamen loqueudi paulo ultra, opinor. Quo posito, fa-
fornia paulo dnrior,) vel <jansj<u>n in- cile defendetur lectio vulgaris loci
jtelligamus pro transmisso ; ut,siKo- mux sequentis : sic enim insignior
mani, qui pontis caput Etruscis obver- Codes.
sum obtinebant, ac tueri debebant, * Cf(/f7i/iun» pj/g^nte] Etsi ' piigna ce-
eiini in Urbem fngiendo transierint, dere ' recte dicatur, quemadmodum
transitumque et desertum a se hosti- et ' civitate cedere,' pro excedere, ut
businsecuturisprodideriut,eosstatim notat Gron. non idcirco vitiosum est
in Capitoiio visiiri dicantur. Quod pugnw cedere : q<ia ratione fortuna?,
Gallice sic expresseris : Si en recu- tempori, minis, telis, iusidiis, pcricu-
lunt ils passoient le pont pour se sauver lis,armis 'cedere' Cicero dixit.
dans la Ville, et si en le laissant der- ' .9/). Lartium] A Larle praenonii-
riere eux, ils I'abandonnoient aux en- ne dicti Lartii, ex Sigon. Gra^corum
nemis, ils les verroient aussi-tot qu'eux codices hapKiov habent unde Gla- :
au milieu de la Ville. reanus ubique Largiun legit.

Delpli. et Vnr. Clas. Livius, 2 F
378 T. LIVII
genere factisque. Cum his primam periculi procellara," et

quod tumultuosissimum pugnae erat, parumper sustinuit.
JDeinde eos quoque ipsos, exigua parte pontis '° relicta,
revocantibus, qui rescindebant, cedere in tutum coegit."
Circumferens inde truces minaciter oculos ad proceres
Etruscorum, nunc singulos provocare, nunc increpare om-
nes, * Servitia regum^ superborum, susc libertatis imme-
mores, alienam oppugnatum venire.' Cunctati aliquamdiu
sunt, dum alius alium, ut prasliura incipiant," circumspec-
tant/ Pudor deinde commovit aciem/ et, clamore sublato,
undique in unum hostera tela conjiciunt. Quae cum in
objecto cuncta scuto haesissent, neque ille minus obstinatus
ingenti pontem obtineret gradu,'^"* jam irapetu conabantur
* Effecit pudor, ut se agmen Etruscorum moveret.
que vi.—S Pugna nialebat J. F. Gronov. —

9 Al. Largium. 10 Sciibendum —
nioiiet J. F. Gronov. eor^^na ;)urs po«<is.— 11 Idem, probante Doiijat. legen-
duinniouet incipiat. — 12 Fio gradu coiij. Tan. Faber ausu.
NOTyE
" Periculi procellam'] Intelligit pri- constriictionis, sed et soni causa.
iinim in)peluni hostiuni, qui periculo- * Ingenti pontem obtineret gradu"]
si tnrbinis instar ingruebant. Fatetur Tan. Faber non male hie ex-
'^
Co'egit] Codes nenipe: nee satis primi Homericum fnaKpa iSijSay. Sed
est causae cur cum Gionovio scriba- negat quicquam huic expression!
mus, exigua pars pontis relicta, Sfc. ce- commune cum verbo obtineret: at-
dere co'egit. Nam constat non male que idcirco suspectum esse locum
sententia, etiamsi communis lectio ait, ac pro gradu substitui posse
retineatur, exigua parte pontis relicta. ausu. Et vero minus convenire vide-
Vult enim in tutum recedere coactos tur boc loco grandis incessus. Ve-
ab Horatio Sp. Lartiura ac Titum rum quidni gravitateni et ferociam,
Herniinium, quos fugienlibus ceteris stabili gradu pontem occupantis ac
pudor cum eo retinuerat in ponte tuentis, indicate bis verbis potuit
defendendo, et quos idem pudor ad- Auctor ?
liuc retinebat, postquam, relicta pon- Ingenti pontem obtineret gradu] In-
tis fere jam oninino rescissi exigua gens gradus nierito est viris doctis
tantum parte, defensores revocaban- suspectus. Si legeremus immolo, aut
tur ab iis qui rescindebant. imtnobili gradu, res clara esset. Hos-
y Servitia regum] Verba sunt Ho- tes enim eum '
gradu movere,' ut lo-
ratii Coclitis Etruscos increpantis. quitur Livius 1. VI. c. 32. et vii. c. 8.
* Ut pralium incipiant [incipiat], non potuerunt. Dionysius 1. v. c. 23.
circumspectant] Ita melius ex Gron. in hac eadera re, de Horatio diiobus-
quam pralium incipiant : non tantum que ejus sociis Step,evov ivl t^j «6-
:
LIH. 11. CAP. 11. 379
detnidere virum; cum siraiil fragor rupti pontis, simul

clamor Romanorum, alaciitate perfecti operis sublatus,
pavore subito impctura sustinuit.'' Turn Codes, Tiberine *
pater,' inquit, te, sancte, precor, ha^c arma et hunc mili-

** '
tem propitio flumine accipias.' Ita sic armatus " in Tibe-

rimdesiluit: raultisque superincidentibus telis '^
incolumis
ad suos tranavit, rem ausus plus famae habituram ad pos-
teros, quam fidci. Grata erga tantam virtutem civitas fuit
statua in comitio^ posita, agri quantum uno die circuma-
ravit datum. Privata quoque inter publicos lionorcs studia
eminebant. Nam in magna inopia pro domesticis copiis
unusquisque ei aliquid, fraudans se ipse victu suo, con-
tulit/
11. Porsena, primo conatu repulsus, consiliis ab oppug-
nanda urbe ad obsidendam versis, praesidio in Janiculo
locato, ipse in piano ripisque Tiberis castra posuit ; navi-
bus undique accitis, et ad custodiam/ ne quid " Romam
•^
Strepitus a Roinanis edilus ob latitiam ex rescisso ponte, repentinum terrovem
hoslibus incutiens, contiuuit eoruin vim.
13 ^
Ad cutodiam, 7ie quid. Desideratur vox, posi<is, quae est in vet. lib. et
NOT/E
rrjs $d(re(tis, ' manseiunt in eodem ncc iillo vol ticis circiiitii actus,
siis,
gradii.' J. Clericus. nee telis quidem, quae undique con-

'^
Tiberine pater] Numen invocat gerebantur, laesus, tutum enatandi
fluvii, qui ex Servio in viii. iEneid. eventum habuit.'
in saci'is Tiberinus, in cominnni ser- <^
Statua in comitio] Coniitium f'oro
inone Tiberis, in carmine Tibris vo- conjiinctum fuit, et pars fori Romani
catur. a porta Palatii incipiens, in octava
>=
Ita sic armatus] Eiunt qui bis Urbis regione. At Horatii statuaui
idem non sine vitio dici, et liarum Geli. lib. iv. cap. 5.in cauipo Martio
particularum alteram abundare, exis- locat, qui tunc extra Urbem, regione
timent. Verum ita sumitur aliquan- nona. Plut. in templo Vulcaui ponit.
do pro itaque, sive igitur qua ra- : Et nihil vetat pluribus eain locis po-
tione si hoc loco accipiamus, nibil sitam fuisse ad magis ceiebrandam
erit quod scrupulum nioveat. praeclari adeo facinoris niemoriam.
'^
Superincidentibus telis] Antea f Cuntulit] Aliquid annonae scili-
tamen hasta femore vulneratuin,

in cet ant j)ecuniee, quantum quisque
observat Plut. Muita in lioc casu in diem ad sustentandani faniiliam
mira Val. Max. annotat, quod nee ' inipendertt, quod tam arctis rebus
altitudine dejectus quassatusve Ho- subsidiuiu non leve.
vatius, neque pondere armorum pres- « Et ad cuslodiam] Dua causa; dc-
380 T. LIVII
frumenti subvehi sincret, et iit pracdatum milites trans flu-

"^
men per occasiones aliis atque aliis locis trajiceret :
''
brevique adeo infestum oranem Roraanum agrum reddidit,

ut non cetera solum ex agris, sed pecns quoque omne in
urbem compelleretur, neque quisquam extra portas pro-
pellere auderet. Hoc tantum licentiae Etruscis, non metu
magis, quam concessum. Namque Valerius con-
consilio,
sul, intentus inoccasionem multos simul et effusos impro-
viso adoriundi, in parvis rebus negiigens ultor, gravem se
ad majora vindicera servabat. Itaque, nt eliceret praeda-
tores, edicit suis, postero die frequentes porta Esqnilina,
quae aversissima ab hoste pecus scitu-
'
erat, expellerent ;
ros id hostes ratus, fame servitia infida

quod in obsidione et
transfugercnt. Et sciere perfugae indicio multoque plures, ;
ut in spem universa; praedae,'' flumen trajiciunt. P. Valerius

inde 'V. Herminium cum modicis copiis ad secundum lapi-
dem Gabinavia' occultum considere jubct "' : Sp. Lartium

cum expedita juventute ad portam Collinam stare, donee
ad custodiatn positis.' Sigon. — 14 '

Vuliii:^. ei\(i. trajiccrent : nostra lectio, [tra-
jiceret,~\ quam ninltis exeinplis, iibi trujictre verbum ueiitniin es-t, astruxit
Drak. debetiir Gronovii ingeiiio, et aiictoiitale nonniilloiiim codd. apud Diak.
NOTyE
signantiir cnr conqiiisita undiqiie ab diciintur milites flumen irajicere, .id
Etruscis fuerint navigia: altera ut est, transire, paulo poi-thoc ipso ca-
flumen custodirent impedirenique, pite, quam dux exercitum trajicere,
ne quid commealus per illud devehe- id est, traducere, seu transvehere.
retnr in Urbem : altera, ut milites Porla Esquilina, qua aversissima
'
transferrentur in adversam ripaii), ab Hostes Etrusci trans Tibe-

hoite'\
prsedandi causa. Atque haec satis rim circa Janiculum castra posuerant
perspicua sunt, relato ad utrumqne ad dextram fluminis. Urbs Roma ad
finem parlicipio accitis. Neque ad- sinistram portas tunc decem habe-
jiciendum participium posi<is, postad bat, quantum conjicio, in quibus Es-
custodiam, ut Sigonius volebat, minus quilina medium fere atque a Tibeii
eleganter. maxime remotum obtinebat locum.
'»
Trajiceret [^trajicerent] Sic cum Eas quia non suis omnes locis viden-
vulgato legas, ut Etrusci irajicerent ; tur posuisse priores antiquarii, ope-
an cum Gronov. trajiceret Porsena, rae pretium erit hie ordiiie quamque
perinde est. Trajicio enini est ver- recensere juxta probabiliorem sen-
bum neuirum et activum : nee minus lentiam, recentiaque cum priscis no-
LIB. II. CAP. 11. 381
hostis prnetereat." Deinde se objicere, ne sit ad flumen re-

ditus." T. Lucretius porta Na^via cum
Consulum alter '^
aliquot manipulis militum cgressus ipse Valerius Coelio :
nionte cohortcs delectas educit. Hique primi apparucre

hosti.'' Herminius, ubi tumultum scnsit, concurrit "^ ex
confirmatiir.' Doering. — 15 Vet. lib. Consul alter, — IG Procurrit conj. Scliel-
NOT/E
inina componere, idqiie facto ab ca roriiin anibitnm, donee ad iriferioiem
parte initio qua piinium Tiiieris nioj- fliivii lipam veiiiatur.
nia subit, ac piogrediendo per iiiu-
PORTARUM URBIS ROMIE SUB PRIMIS

CONSULIBUS NOMINA.
Vetera. Nova.
Porta Flunientana, post Flaminia Porta del Popolo.
dicta.
P. Collina, sen Qiiirinalis, alias P. Salara.
Agonensis.
P. Viminalis,antea, opinor,Quer- P. Pia, alias di S. Agnese.
qiietiilan^.
P. Tibiirtina, qiife et Collatina. P. di S. Lorenzo.

P. Esqnilina, quaj et Labicana,
et Praenestina, et, ni fallor, P. Mnggiore.
Gabiiia, sen Gabiiisa.
P. Ca;]iniontana,post Asinaria. P. di S. Giovatini.
P. Ferentina, postea Latina. P. Latina.
P. Capena, post Appia. P. di S. Sebastiano.
P. Na'via, nnnc claiisa.
P. Trigeniina, postea Ostiensis. P. di S. Paolo.
•^ UniverscE prada] Confidebant E- occuUum, pro occulte, id est, in insi-
trusci totiiin pecus, magno iinniero diis.
ediictimi Roma, se abactiiros, nee " Donee hostis pratereat] A Siipe-

qiiicqiiau) ingentisillius preedas sibi e riore Tiberis parte venienti ad vicina
manibus elapsuriun, si niagnis copiis portae Esquilina? CoUinain pra;ter-
rem aggrederentiir. Hac ergo spe gredi necesse erat.
pliires solilo trajecenint. Sed Vale- " iVt- sit adfittmen reditus] Ne scili-
rii strategemate deliisi cladein loco cet ab ea parte regressuin ad Tibe-

[)ra3diE invenenint. riin liostis haberet. Ne autcm iiite-
Gabina via] Quae ab Urbe Ga-

' riora tlnvii peteret, obstabant reli.
bios ducebat, ad laevam viae Praenes- quse onirics copiae.
tinae. P Hique primi apparuere hosti] Porta
» OccuUum considere] Herminium qnippe Coeliniontana, ad quam Vale-

382 T. Livn
insidiis, veisisquc in Valerium '7 ^ Etiuscis terga caedit.

Dextra lasvaque, hinc a porta Collina, illinc ab Naevia,
redditus clamor/ Ita ceesi rn medio praedatores, neque ad
pugnara viribus pares, et ad fugam septis omnibus viis.''
Finisque ille tam effuse evagandi '^ Etruscis fuit.

12. Obsidio erat ^ nihilominus, et frumenti cum summa
caritate inopia sedendoque expugnaturum se urbem spem
;
Porsena habebat; cum C. Mucius,'?* adolescens nobilis,"

cui indignum videbatur, populum Romanum servientera,
cum sub regibus esset, nullo bello nee ab hostibusullis ob-
sessum esse, liberum eundem populum ab iisdem Etruscis
'' Cum et ad pugnandum impares esscnt viribus, et via omnes ad fugam ipsis
ckiusa; essent.
ler. — 17 In Vnlerium ex emend. Glar. et Sigon. In Lucretium omnes Mss. et

prisci Edd. —
18 Vagandi Edd. plerique ante Drak.
NOTiE
rius, proxima erat post Esqnilinam, » Obsidio erat] Porsena Romam tri-
qnam praedatnri liostes petebant. bus ferme annis obsedit.
Propior qiiidem hostium tiajectui ' C. Mucius] Hie Mucius 'Cordus'
Collina; sed ibi Lartliis intra inures cognomen babuit.
expectare jussiis donee transiissent, " Adolescens nobilis] Legit Sigon.
a tergo eos Herminius
adortiirus. C. Mutio adolescenti nobili indignum
vero ad secundum lapidem in insidiis videbatur: alioqui nullum verbuin esse
adhuc latebat. ait quod respondeat noniinativo illi,

'IVersisque in Valerium'] Legebatur C, Mucius. Verum hoc avaKSKovBov fi-
antea in Lucretium. Emendavit Gla- guram esse, eamque eleganter Vete-
reaniis, quod praelium circa portam ribus usitatam, ostendit Gronov. ne-
Esquilinam commisstim fuisse appa- que enim vocabulum itaque initium
reat huic autem propior Valerius
; est novae periodi, sed prioris,suspen-
Coelimontana eduxit coliortes, quae sae atque intercisae, continuatio in ;
primum ab hoslibus visae. At Lucre- qua ratus, constituit, et quep sequun-

tius porta Neevia egressus quidem : tur, sensum imjilent : qui revera et
sed heec niagis dissita; et inde cla- sine particula itaque constare potuit,
mor post pugnani jam initam red- et planior fuisset, si Livius repetito
ditus. recto dixisset, itaque Mucius ille, de
Redditus clamor] Militaris clamor quo dixi. Non absimilis oratio apud
alacritateni indicat pugnam ineun- Cic. lib. IV. de tinibus. ' Postea tuus
tiuni, ut lib. iv. c. 37. Hie autem ille Poenulus (scis enim Cittiaeos cli-
non editus, sed redditus, recte dici- entes tuos a Phoenicia profectos)
tur, ut ab accurrentibus ad suorum homo igitur acutus, causam non ob-
jam certantium subsidium, et edito tinens, repugnante natura verba ver-
ab illis ciamori respondentibus. sare coepit.'
LIB. II. CAP. 12. 383
obsideri, quorum saepe exercitus fuderit ; itaque,*° magno
audaciqne aliquo facinore earn indignitatem vindicandam
rutus, primo sua sponte penetrarc in hostium castra consti-
tuit. Dein metuens, ne, si consulura injussu et ignaris om-
nibus iret, forte deprehensus a custodibus Romanis retra-
hcretur ut transfujâ, fortuna turn urbis crimen affirmante,"
senatum adiit: 'Transire Tiberim,' inquit, '
Patres, et in-
trare, possim, castra hostium volo non praedo, nee
si "^
;
populationum in vicem ultor. Majus, si Dii juvant, in ani-

mo est facinus.' Approbant Patres t abdito intra vestem
:
ferro, proficiscitur. Ubi eo venit, in confertissima turba

prope regium tribunal constitit. Ibi cum stipendium forte
railitibus daretur, et scriba, cum rege scdens pari fere or-
natu/ multa ageret, eum railites vulgo adirent,' timens
sciscitari, uter Porsena esset, ne ignorando regem semet
ipse aperiret, quis esset/ quo temere traxit fortuna facinus/
scribam pro rege obtruncat. Vadentem inde, qua per trepi-
dam turbam cruento mucrone sibi ipse fecerat viam, cum,
concursu ad clamorem facto, comprehensum regii satellites
retraxissent, ante tribunal regis destitutus,^ turn quoque,
* Credibilc reddente crimen.

f Constitutus sire positus coram rege sedentepro tribunali.
—
19 Al. Mutius. Vid. Not. Var. 20 Certe rb ilaque rediindat, nisi interpre-
'
'atque ita' vel ' propterea." Bauer. 1 Conjicit SchaRfer. multa

tari inaiis —
NOTiE
" Intrare .... castra hostium] Tus- non veste, sed niente distingni jubet
CO et liabitu, quo indutus fnit, et Grapca parcemia sed linnc purpiira-
:
cermone, qneni callebat, hostes elii- turn fiiisse Florus.

surnm se speravit ex Pint, et Zonar.
: ^ Semet ipse aperiret, quis esset] Non
t Approbant Patres] Percussoreni inelegans ejiisdem rei expressio dii-
imniissiini in Romanum consnlem, plex, Giaecorum imitatione. Satis
pro sociis belliini gerentom, Roinani evat, vel semetipse aperiret, \e\ aperi-
liistorici piobris omnibus lacerassent ret quis esset.
sed in legem iteruni, liberandae Ro- * Quo temere traxit fortuna facinus]
mas causa, laiidanint. Vituperamus Paientbesis est, qua ostenditnr sor-
nempe in aliis, quod laudanius in tern ita rexisse Mucii factum, ut
nostris. J. Clericus. alind fecerit casn, quam quod desti-
y Pari fere ornatu] Reges a plebeiis naverat.
384 T. Livii
inter tantas fortunae minas, metuendus magis, quam rae-

tiiens :
'
Romanus sum,' inquit, '
civis. C. Mucium vocant.
Hostis hostem occidere voliin nee ad mortem minus animi
est,quam fuit ad casdem. Et facere et pati fortia, Roma-
num est. Nee unus in te ego hos animos gessi longus :
post me Pioinde in hoc

ordo est idem petentium decus.
discriraen, si juvat, accingere, ut in singulas horas capite*
dimices tuo ? ferrum hostemque in vestibule habeas regiae.
;
Hoc tibi juventus Romana indicimus bellum. Nullam

aciem, nullum praelium timueris. Uni tibi, et cum singulis,
res erit.' Cum rex, simul ira infensus, periculoque conter-
ritus, circumdari ignes t minitabundus juberet, nisi expro-
mcret propere, quas insidiarum sibi minas per ambages
jaceret ' En tibi,' inquit,
: ut sentias, quam vile corpus sit
*
iis, qui magnam gloriara vident:'''' dextramque accenso
ad sacrificium foculo injicit. Quam cum velut alienato ab

sensu torreret animo * prope attonitus miraculo rex, cum
;
ab sede sua prosiluisset, amoverique ab altaribus juvenem

jussisset, *Tu vero abi,' inquit, 'in te magis, quam in me,
hostilia ausus. Juberem macte virtute esse, si pro mea
patria ista virtus staret. Nunc jure belli liberum te, intac-
ff Cnmpara atijue accinge te ad hoc peiiculum, itt quolibet momenta certes uc
periditeris de tiia salute.
* Quam cum exureret, tanquam mente ub omni scnsu doloris aversa et libera.
ageret, eteum, vel eumque tnililes vulgo adirent. 2 Conj. Dnk. de capite. — —
3 Sic optiiue Gnitenis e libris.
'
Male siibjecerant /;e<«n<: male Rheiianii!!,
qui primus verum prodiixit, addebat propositam.' J. F. Gionov.
NOT.E
t Circumdari ignes, fyc.'] Hepc oni- libenter niirabilioia sequitur, elo-
nia de igne adnioto, deque constan- qnentiee comniodam niateriem pree-
tia Miicii brachium torrentis, velut bentia. J. Clerieus.
alienato ab sensu animo, omisit Dio- ^ Magnam gloriam vident'\ Ita Gru-
nysius lib. v. c. 29. quod fHbulam terus e libris, cum antea legeretur,
esse putaret, ut est, et quod rem ali- magnam gloriam petunt, sensu parum
ter ab aliis narrari videret; inducit diverse. Est enim hoc loco videre,
enim Porsennam fidem Mucio dan- vel ocidis animi iiitneri ac spectare,
tem, toruienta remissum iri, si rem tanquam finem, vel intelligere, et
quandam magnam, quam scire se quanti pretii sit plane cognoscere.
Mucins aiebat, revelaret. Sed Livius Exempla obvia ubique sunt.
LIB. n. CAP. 13. S85
turn inviolatumque hinc dimitto.' Turn Mucius, quasi

remuneran.s meritum, Quandoquidem,' inquit, 'est apud
*
te virtuti honos, ut beneficio tuleris a me, quod minis ne-

quisti ;
' trecenti conjuiaviinus principes juventutis Roma-
nas, ut in te hac via grassarcraur. Mea prima sors iuit.
Ceteri, ut cuique ceciderit * primo, quoad te opportunum

fortuna dederit, suo quisque tempore, aderunt.
13. Mucium dimissum, cui postea Scaevolaj*^ a clade
dextrae manus cognomen inditum, legati a Porsena Romam
secuti sunt. Adeo moverat eum et primi periculi casus,
quo* errorem insidiatoris texisset, et sub-
nihil se praeter
eunda dimicatio quot conjurati superessent, ut pa-
toties,
cis conditiones ultro ferret Romanis.' Jactatum in con-
ditionibus "^
nequicquam de Tarquiniis in regnum restitu-
endis, raagis quia id negare ipse nequiverat Tarquiniis,
quam quod negatum iri sibi ab Romanis ignoraret. De
agro Veientibus ^ restituendo * impetratum expressaque :
' Ut per beneficium et grutiam auferas a me, quod non potidsti per terrvrem ex-
torquere.
* Prout unicuique contigerit sors.
' Sponte offerret. Inter conditiones autem pacis fnistra actum est de Tar-
quiniis, 8(C.
ÔTJE
<^
Scavolce'] Graeci <rKaihv vocant si- sua ipsis bona redderent: postrcnio,
nistnini : inde scteva Latinis quae si- si neque hoc ipsuui oblineretur, sal-
nistra sunt. lava

Sccevee (\\ioc\ue, qui tern agro Etruscis piideni circa Tibe-
manu pro dextra utnntur iidem : lira ademto decederent. Priora oni-
Scavolcf, seu diminutivo nomine, sive uino negata : ultimuiii, pacis deside-
ascaevavola. Est auteni L-oin cava pars rio, pioniissiim, obsidesque in earn
nianus aut pedis. Mucius ergo, ex- rem dati, priusquam Porsena praesi-
usta dextra, necessario sinistra uti dium de Janiculo dediiceret.
coepit, eaque priniiini ensem sibi a * De agro Veientibus restituendo']
Porsena reddituin accepit. Inde ad Quomulctati fuerant a Romulo. Vide
Mucios ejus posteros cognomen ma- lib. i.e. 15. Tractus is fuit inter Aro-
navit, ut SciEvolae dicerentur. neni fl. et Tiberim ad mare usque:

d Jactatum in condilionihus] Scribit Septem Pagos dixere, ut ex Dionysio
Dionysius Porsenain, cum cousultas- non semel et Plularcho discimns.
set qua ratione insidias vitaret, quas Hunc tamen agrum Porsena Veienti-
a Romana juventute paraias Mucius bus nequaquam restituit ; sed sibi re-
denuntiaverat, legatos Komam mi- tentuni, postea reddidit Komanis, c.
pacem offerrent ea lege, ut
sisse, qui 15. hujus libri, apud Dionys. lib. v.
Romani Tarquinium cum filiis recipe- Videndum idcirco, uum legendum
rent id si impetrari non posset, ut
: potius sit, de agro Veiente restituendo,
386 T. Livii
necessitas obsides dandi ^ Romanis,'" si Janiculo praesidiiim

deduci vellent. His conditionibus composita pace, exerci-
tum ab Janiculo deduxit Porsena, et agro Romano exces-
sit. Patres C. Mucio virtutis causa trans Tiberim agrum
dono dedere, quae postea sunt Mucia prata^ appellata.
Ergo, ita honorata virtute,*" foeminae quoque ad publica
decora excitatae. Ef^ Cloelia virgo/ una ex obsidibus,
cum castra Etruscorum forte baud procul ripa Tiberis
locata essent, frustrata custodes,*" dux agminis virginum
inter tela hostium+ Tiberim tranavit; sospitesque omnes
Romam ad propinquos restituit. Quod ubi regi nuntiatum
est, primo incensus ira, oratores Romam misit ad Cloeliam
obsidem deposcendam alias baud magni facere deindo
; :
in admirationem versus, ' supra Coclites Muciosque dice- '
re ' id facinus esse,' et pr* se ferre, ' quemadmodura,^ si

non dedatur obses, pro rupto se foedus habiturum sic de- ;
ditam, inviolatam ad suos remissurum.' Utrimque consti-
"'
Et a Romanis extorta obligatio dandi obsides.
4 Conjicit Bauer, a quo.— 5 Conj, Doiijat. Veiente.—6 El abest ab Edd.
aut de agro Veieniibus erepto, restitu- virgines petienintut ad flnmen, ablu-

endo, qnam Veientibus restituendo. endi corporis causa, accedere lice-
f Obsides dandi] Non modo suos ret; eoqne prastextu amoverunt de-
otnnes captivos recepit de Romanis lusos cnstodes, et ad ulteriorem ri-
Porsena, sed viginti praeterea obsi- pam natando trajecere, Cloelia duce;
des ab eis accepit, decern nimirum nee modo animos addente, sed et
adolescentes nobiles, virginesque tot- equo, cui insidebat, vim fluminis in-
idem, fringente. Sunt tamen apud Plut.
s Mucia prata] In Transtiberina requi Cloeliam solam ad suos enatasse
gione apud inferiora Urbis navalia. dicant.
Nomen retinebant tempore Angusti. | Inter tela hostium] Mirabiliorem
Locus hodie vocatur, la Ripa. Jioc reddit historiam, quasi in puellas
•• Ita honorata virtute] Mucio, pra?- natantes tela ab Etruscis conjecta
ter agrum, quo donatus est, equestris fuissent. Sed sat mirum erat puellas
etiam statua apud Curiam Hostiliam potuisse tranare fluvium, nemine im-
posita est. pediente, et sunt qui vix credant.
' Cloelia virgo'] Inter obsides virgi- Dionysius narrat custodes, puellis
nes praecipuae fuere Cloelia et Vale- orantibus, ne nudas viderent, reces-
ria Poplicolee consulis filia. sisse ; easque occasione usas Tiberim
^ Frustrata custodes] Romans iliae tranasse. J. Clericus.
LIB. i\. CAi'. 14. 387
tit et Romani pignus pacis

fides : ex fcedere restituerunt '
et apud regem Etruscum non tuta solum, sed lionorata

etiam virtus "" fuit, laudatamque virginem parte obsidum sc
donare dixit : ipsa, quos vellet, legeret. Productis omni-
bus, elegisse impubes ^
decorum,
dicitur : quod et virginitati
etconsensu obsidum ipsorum probabile" erat, eam getatem
potissimum liberari ab hoste, quae rnaxime opportuna inju-
ries esset. Pace redintegrata, Romani novara in foemina
virtutem novo genere honoris," statua equestri,P donavere.
In summa Sacra via fuit posita virgo insidens equo.
14. Huic tarn pacatas profectioni ab urbe regis Etrusci
abhorrens mos, traditus ab antiquis, usque ad nostram aela-
tem manet bonis vendendis,' i bona
inter cetera solennia
Porsenas regis vendendi."' Cujus originem moris, necessc
est, aut inter bellum natam esse, neque omissam in pace
" Ad nostra usque tempora, inter reliquas solennes formulas in vendendis hostium
bonis usurpari solitas, durat mos ab antiquis traditus vendendi ea bona .sub litulo
Porsena regis: qui mos abhor ret ab hoc adeo pacifico regis Etrusci discessu ah
urbe Roma,
anteDrak. —7
Tb (/Monadmodum mallem abesset.' Rupert. 8 Impuberes Edd.
' —
pleriqiie ante Drak.
9 Bonis vendendis a qnibusdam libb. vett. absunt. Vid. inf. et Not. Var.
NOTiE
' Pignus Turn CIceliam, turn
pacis] prapterea virgini statnani Romae po-
reliquas, quae pacis causa datae obsi- sitam.
des fnerant, Poplicola statim ad re- p Statua equestri] Scribit Dionys.
gem remisit. Eas in itinere inter- staJuam equestrem, virginis iiabitn,
cipere tentavit Tarquiniiis ; Aruns Cloeliap positatn fuisse in via Sacra,

Porsenae filius liberavit. qua forum itur sed eam suo tem-
in :
"' Honorata etiam virtus] Equo in- pore non extitisse, incendio absum-
signi, phalerisque pretiosis ornato, tam. Plutarchus autem notat fuisse,
donata est Cloelia, praeter obsidum qui eam statuam Valeriae nomine di-
partem ipsi condonatam. catam affirmai ent.
» Consensu obsidum ipsorum proba- i Bonis vendendis] Hae duae voces
bile] Snmitur hie probabile pro lau- a quibiisdani iibris veleribus absunt,
dabili, quodque digniim est omnium testibus Rhenano et Glareauo. Vi-
approbatione. dentur et a Livii gravitate abesse,
o Novo genere Plane novo
ho7ioris] cum bis demtis facile inteiligi res
etinusitato; si verum est quod Pli- possit. Eas itaque tanquam glossema
nius refert lib. xxxix. cap. 6. nulli non illibenter expunxerim.

;
388 T. LIVH
aut a '° mitiore crevisse principio, quam hie prEB se ferat

titulus bona hostiliter vendendi." Proximum vero est ex iis,
quae traduntur, Porsenamy- discedentem " ab Janiculo,
castra opulenta, convecto ex propinqiiis ac fertilibus Etru-
riae arvis commeatu, Romanis dono dedisse/ inopi turn
r.rbe ab longinqua obsidione. Ea deinde, ne populo imraisso
diriperentur hostiliter, venisse, bonaque Porseria? appellata,
gratiam mimeris niagis significante titulo, quam auctionem
fortunae regiae,^ quae ne in potestatem quidem populi Ro-
mani esset.* Omisso Romano bello, Porsena, ne frustra
in ea loca exercitus adductus videretur, cum parte copia-
rura filiura Aruntem Ariciam " oppugnatum mittit. Primo
" Aut ex initiis lenioribus, quam ille vendendormn hostiliter bonorum titulus
ferat, ortum morem, auctum esse in deterius. Veri maxime simile, Spc.
J' Ita ut hoc noinen gratani 7nagis iiidicaret beneficii memoriam, quam I'es PoV'
sencB regis jure belli publice venditas.
10 A (lelent Edd. pleriqiie ante Drak. — 11 Dcscendenlem Gnit. Gionov.
NOT/E
Bona PorsencE regis vendendi] Quo- noriim potestate non fiiisse ? Non
ties in auctione vendebatur piaedaex enini de tortnna regis hie agitiir
liostibus capta, dicebat [)ra?co ' Por- sed de bonis quae ab ipso in castris
senae bona venire.' Qdod Noster relicta fuerant. Haec aiitem eo ani-
ita expiicat, quasi Porsenffi bonorum nio relicta, ut venirent in potestatem
nomine inteliigantnr, qu» citialabo- Ronianoruni. Vult,ni fallor, Livius,
rem et sine niagno suintu obtigenint, non posse ad auctionem hostilem re-
idqne ob rationem qua; subjicitur. ferri ejus forniuliH originem cum ;
* Romanis dono Narrat Pin-

dedisse] cjusmodi publica venditio locum tunc
tarchus in Popl. abscedentem Porse- tantum habeat, cnni a victoribus Ro-
nam vetnisse ne quis suorum quic- manis eversa est regis aut populi ali-
qiiam przeter arma auferret ut ha- : cujus fortuua, a quo longe aberant
berent Romani paratam oninis gene- res Porsenas.
risannonam, cujus inopia post diu- " Ariciarn] Latii antiqui civitas,
turnam obsidionem eos laborare no- sub monte Albano, fuit Aricia, a con-
verat. ditore suo Archilocho vetiistissinio
' Qhcb ne in potestatem quidem populi Siculorum duce Ermina prius dicta.
Romani esset] Et Jurisconsultis, et Nunc la Riccia, Ducale atque aince-
Ciceroni, Cssari, ipsiqiie Livio fa- uum oppidum IG. ab nrbe milliari,
miliare est ut in potestatem, dilionem, cujus domiiiitim a Savellis transiit ad
^c. esse dicant, pro esse in potestate. Ghisios. Hinc vicinus lacus Aiici-
Sed quo pertinet ilia Nostri ratioci- nus, quern Kircherns testatiir, eva-
natio, qua, velut notatu dignum, ob- nescentibus aquis, in agrum fcecun-
servat fortunam Porsenas in Koraa- dis$imuDi evasisse.
Uli. II. CAP. 15. 389
Aricinos res nee opinata perculerat. Arcessita dcinde
auxilia, et a Latinis populis, ct a Cumis," tantum spei fe-
cere, ut acie decernere audercnt. Praelio inito, adeo conci-
tato impetu se intulerant Etrusci, ut funderent ipso incursu
Aricinos. Cumanas cohortes, arte ad versus vim usa?, de-
clinavere paululum ; efFuscque praslatos hostes * conversis
signis ab tergo adortae sunt. Ita in medio y prope jam vic-
tores Etrusci pars perexigua, duce amisso/ quia
caesi :
nullum propius perfugium erat, Romam inermes et fortunu

et specie supplicum delati sunt. Ibi benigne excepti divi-
sique in hospitia. Curatis vulneribus, alii profecti domos,
nuntii hospitalium beneficiorum multos Romae hospitum
:
urbisque caritas tenuit. His locus ad habitandum datus,

quern deinde 'Tuscum vicum '" appellarunt.
15. P. Lucretius inde'' et P. Valerius Publicola consu-
1 El hostes nimio impetu abreptos vlterius.
NOT^
" A Cumis] Vide lib. i. cap. 21. cretium vocant, addito Tricipilini
y In medio] Inter Aricinos a fronte, cognomine, quod illi familiare. In
et Cnmanos a tergo. consulatum auteni Valerii teriium et
Duceamisso'] Aninte Porsena; re-
^ Horatii alteruin confert Dionysius
gis filio, qui eo prselio caesiis. idem paoein cum Porsena, et deiiica-
* Tuscum vicuni] Fiiit hie vims in tum ab Horatio templum Jovis Capi-
regione 8. juxta forum Romaniini. toliui, quod triennio ante factum vult
Aliain anti(]uiorem Iiiijus nominis Liviiis, cap. Imjus lib. viii. Sed,
cansani Iial)esapud Tacitiini iv. An- quoniam variat hie mirnni in modum
nal. a Caele Vibenna duce gentis E- hctio, et in Vossiano codice altero
trnscae, qui Tarquinio Prisco siippe- testatur Gronovius sic esse P. Lu- :
tias tulerat, ibi cum suis collocato. cretius inde et T. Herminius, cum P.
Varro Caslii VibenniE adventiim ad Val. Popl. consul, fucti, in Florent.
tempus Romuli rcfert a quo ei se-
: autem libro Spurius Publicus Lucrtt.
des in monte Caelio data: sed post niendosum et mutilum luinc fiivii lo-
Caelii obituni, Tuscos eum secutos, cum esse nemo negaverit nnde non :
quod nimis munita loca tenerent, ne- invitus ejusdem Gronovii ronjcctiirae
que sine snspicione essent, deductos accesseriui, sic emendautis ex Fasto-
vult in planum ; atque ab eis dictum, rum conditoribus, BL Horatius ite-
Fie II m Tuscum. rum, P. Valerius Poplicoia tertium:
et
''
P. Lucretius inde] P. Valerio turn Sp. Lartius, et T. Herminius con-
Poplicolae tertium consuli Dionysius sules facti: nam et hos duos initio
M. Horatium Pnlvilium iterum col- cap. sequentis inferciendos Sigonius
legam adjungit anno U. C. 247. non censet : quasi qui non Livii, sed !!•
P. Lucretium, queni alii Titum Lu- brariorura vitio deesse videantur

390 T. LIVU
les facti.'* Eo anno postremum legati a Porsena de redu-

cendo regnum Tarquinio venerunt. Quibus cum respon-
in
snra esset, missurum ad regem senatum legates missi ;
confestim houoratissimus quisque ex Patribus. * Non, quin

?)reviter reddi responsum potuerit, non recipi reges, ideo
potius delectos Patrum ad euin misses, qiiam legatis ejus
Roraae daretur responsum sed"^ ut '^ in perpetuum mentio
:
ejus rei finiretur, neu in tantis mutuis beneficiis in vicem

animi solicitarentur * cum ille peteret, quod contra liber-
:
tatem populi Romani esset; Romani, nisi in perniciem

suam faciles esse vellent, negarent, cui nihil negatum vel-
lent. Non in regno "^
populum Romanum, sed in libertate
No7i idcirco missos potius fuisse ad Porsenam Senatores delectos, quam datum
^
Romce responsum kgatis, quod non ubscisse responderi potuerit, Tarquinios nun ad-
mitti : sed, ^c.
' SoUciti haberentur utrimque animi.
—
Donjat. Crevier. 12 'Add. tertium Edd. ab Aid. ad Drak. Supina librario-
rum aegligentia una linea, atque in ea oonsiiluiii iiniiH anni nomina oniissia
sunt. Scribendiini esse, M. Horatius et P. Valerius Puhlicola, inde Sp. Lartius
et T. Herminius consules facti, omnia clamant, et ipsa obscura in codd. vesti-
gia indicant, nisi quod in omnibus Horatii iiomeu omissnm.' Stroth. Ita et
—
Rupert. Vid. Not. Var. 13 Legendum monet Rupert. Non ideo potius delec-
tos Patrum ad eum missos, quam legatis ejus Roma datum responsum, quin hreci-
ter reddi responsum potuerit, non recipi reges, sed ut, ifc. ' Particula
sed hoc
loco posita omiiera oratiouis nexum plane turbat, quam quidem si ex hac
NOT^
sunt enim apud Cassiodorum, qui ta- gentiam quod si Dionysio credimus,
;
bulas siias consulares ex Livio con- ad alium annum retulerit gesta ejus
cinasse putatur. anni, cujus consules oniisit. Nam
P. Lucretius inde"] P. Valerio Pnb- anno, qui tertium consulatum M. Va-
licolae iii. consul! collegam dat Dio- lerii secutus est, Aruns, Porseunae
nysius 1. v. c. 21. M. Horatium ite- filius, Ariciam ab antecedente anno
rum consulem. Sic et Cassiodorus obsidens, a Cumanis victus et occL-
in consulum Catalogo, ut et Maria- siis est, ut habet Dionysius I. v. c.
nus Scotus, aliique, ut observavit 36. Itaque nuUam lacunam hie esse
Stephanus Pighius, in Annal. Roma- putarim. Interea ne turbetur Chro-
norum ; ubi Livio hie, quasi mutilo, nologia supplendi, post P. Valerium
fideni habendam negat. Ac sane J. et M. Horatium, consules Sp. Lartius
F. Gronovius ex codicibus mendosis et T. Herminius, qui magistratum
nescio quae vestigia paris sequentis gesserunt anno serae Caton. 248. ante
consulum profert. Sed, ut verum Christum 504. J. Clericus.
dicam, non Librariorum sed Livii ip- c ]\^0ji in regJio] Hae sunt rationes
sins hie aliquam suspieor esse negli- a Senatoribus adductee cur negare
LIB. II. CAP. 16. .391
esse. Ita induxisse in animutn, hostibus potiiis, quani

regibus, portas patct'acere. Earn esse voluntatem oraniutii,
ut, qui libertati erit '* idem urbi sit. Pro-
in ilia urbe finis,
inde, si salvara esse vellct Romam, ut patiatur liberam
esse, orare.' Ilex, verecundia victus, Quando id certum '
atque obstinatum est/"* inquit, neque ego obtundam sae-

*
pius eadem nequicquam agendo nee Tarquinios spe auxi-

:
lii, quod nullum in me est, frustrabor.' Alium hinc,seu bello
opus est, seu quiete, exilio quaerant locum, ne quid meam

vobiscum pacem distineat.' Dictis facta amiciora adjecit.
Obsidum quod reliquum erat * reddidit. Agrum Veientem,
foedere ad Janiculum icto ademtum, restituit. Tarquinius,
spe omni reditus incisa, exulatum ad generum Mamilium
Octavium ^ Tusculum abiit. Romanis pax fida ita cum
Porsena fuit.'^^
16. Consules '^ M. Valerius,^ P. Postumius.* Eo anno ''
bene pugnatum cum Sabinis. Consules triumpharunt. Ma-

jore inde mole Sabini bellum parabant. Ad versus eos, et
' Neque decipiam Tarquinios /also data spe auxilii, quod nullum est ipsis speran-
dum, qua7ituin ad me altinet.
aliena in suam sedem ante ideo remigiare jusseris, orationem, nunc disjiinr-
tam, bene cohjerere videbis.' Docring.—IA Conj. Rupert, foret. 15 Viil. —
Not. Var.
NOTtE
Romani deberent, quod a Porsena f Mamilium Octavium] Octaviiis
petebatiir. Maniilius, Tiisculanorum longe priii-
d Certum atque obstimtum Par-
est] ceps, Tarqiiiniam Siiperbi filiam ha-
ticipiiim obstinutus do personisatqne buit in niatrimouio : nti dictum lib.
animis potius quam de rebus et con- i. cap. 49. Vid. et inf. cap. proximo,
siliis dicitur:sed o6s<ina<um accipi- ^ M. Valerius] Hie Voiusi filius,
tur hoc loco pro eo quod aflBrmato et Poplicolae frater fuit, qui Sabinos
constanti animo destinatum est. contemtis Ronianoruni opibus, ut-
e Obsidum quod reliquum erat] Cur pote bello Etrusco tVactis, bellum a
adhuc apud Porsenam pars obsidum latrociniis exorsos, bis in hoc niagis-
Romanorum An pacis leges hi non-
? tratu vicit, deque illis triuniphavit.
dum impleverant ? An agrum Veien- Ejus virtutis remuneranda causa a;-

tem nondum reddiderant ? At ille hoc des in Palatio, publico sumtu, aedifi-
ipso tempore ipsis ab eo restitutus. cata-, cnjus rei auctores Dionysius
Potuit hie ager, eodem tempore quo lib. v. Plin. lib. xxxvi. cap. 15. Plut.
redditus Porsenae a Romanis, statim in Poplic.
his ab illo condonari, remissis eadem A. U. C. 248.

*
opera obsidibiis qui supererant.

392 T, LIVIi
ne quid simul ab Tusculo (unde, etsi non apertum, suspec- '
turn tamen bellum erat,) repentini periculi oriretur, P.

Valerius quartum, T. Lucretius itcruni consules facti. Se-
pacisque auctores orta in Sabinis, aliquan-
ditio, inter belli
tum inde virium transtulit ad Romanes. Namque Attus '7
Clausus/ cui postea Ap. Claudio fuit Romae nomen, cum
pacis ipse auctor a turbatoribus belli '^ premeretur, nee '
par factioni asset, ab Regillo,'? ™ magna clientium comitatus
16 Add. deinde Edd. a Mognnt. ad Drak.— 17 Al. Actus, Alta, Atlius,

Accius. Vid. Not. Var. —
18 Qnidam cum J. F. Gronov. legere malnnt
hello, vel a turbatoribus rulgi, vel ab auctoribus belli. Tan. Faber legit a turhu-
toribus reipuhlicce. —
19 ''Ab Regillo priniuin legitiir in ed. Basil, at in Mss. ab c.
Reg. vel c. n. Reg. vel. ab en. Reg. vel ab icous Reg. (iinde Jac. Gronov.
emend, a vico Regillo.) In qiiibnsdam codd. ab urbe Regillo, in aliis a lacu
NOTiE
•> P. Postumius] Tubertus cogno- tavit in Appiiim Claudiuni, atqnc ab
mento. Postumum autem et Postu- eo gens Claudia, potens, superba,
mium sine aspiratione scril)i monet plebiqiie seniper infesta, originem
Sigonins laudatis Mss. ft lapidibus traxit.
antiqiiis, praesertini Capitollnis. A turbatoribus belli] Recte adver-
'
' Ab Tusculo] xit. ab Urbe niillia- tnnt Gronov. el Tan. Faber emersis-
ri versus ortnm in clivo sitiim fuit se mendum. Qui enim dici possiint
oppidnm Latii veteris Tusculum, a turbatores belli, qui populiiii) accen-
quo Tnsculani colles, et Ttiscnlannm debaiit ad bellnm ? Ille itaque scri-
Ciceronis. Condilorem habuisse fer- bendum censet vel bello, vel ab auc-
tur Ulyssis et Circes filinm Telego- toribus belli, ve\ a turbatoribus tulgi:
niim, a cujiis filia Mamilia ortiim Faber non levi mntatione a turbatori-
diixit Maiiiilioruni gens apiid Festum. bus reip. Prima Gronovii covrectlo
Locum ab aedificionim cnltii, terrae maximearridet: est enim uniiis
niihi
bonitate, plantarnm et aqnarnm co- tantum literae, et cum sententiam
pia, laudat Strabo. Successit ejus facit eleganteni, superioribus quo-
loco viciniim oppidnm, qnod nunc que optime respondet : ut sit, cum
vulgo Frascati appellant, amoenitate ipse auctor pacis, a turbatoribus bello
celebratum sedesque Ejiiscopalis
: premeretur.
una e Cardinalitiis. A turbatoribus belli] Suspicarer pro
Attus \_Attius] Clausus] Sive At-
''
legendnm plebis, quod propius
belli
tarn, sive Attium, sive Actium Clau- scripturaecodicum quam Gronovia-

sum dixerishunc .Sabinum,haud sane num vulgi, quamvis ita Livius 1. iv.
Tiiullnni interest. Divers* enim ab c. 48. J. Clericus.
auctoribus appellationes prodits " Ab Regillo] Oppidum Sabinorum
sunt et perperam Tatius a Suetonio,
: fuit Regillum, sive Regilli, aut Regil-
Titus a Dionysio dicitur. Qua de re IcE, Eretum et Nomentum, circa
ultra
Robortellus lib. ii. emend, cap. 31. Alliam amnem. Ejus situm exacte
et ipse Livius lib. x. Is nomen mu- notare difficile est. Apud Kirche-
Llli, II. CAP. 16. 393
manu, Romam
transfugit. His civitas data agerque trans
Anienem." Vetus Claudia tribus," additis postea novis
tribulibus, qui ex eo venirent ^° agro, appcllata.* Appius,
inter Patres lectus, baud ita raulto post in principum digna-
tionem " pervenit. Consules, infesto exercitu in agrum Sa-
binum profecti, cum ita vastatione, dein prailio, afllixis-
sent P opes hostium, ut diu nihil inde rebellionis timere pos-
sent, triumphantes Romam rcdierunt. P. Valerius, omnium
consensu princeps belli pacisque artibus, anno post, Agrip-
pa Menenio, P. Postumio consulibus, moritur, gloria in-
genti, copiis familiaribus adeo exiguis, ut fimeri sumtus
deesset : de publico est clutus.^ "^
Luxere matrona3, ut Bru-
tum. Eodem anno duoe coloniaj Latina;, Pometia et '
Cora,' ad Auruncos ' deficiunt. Cum Auruncis bcllum in-

" In existimationem et gradum piimariorum Senatorum.
R. Illiid rectius.' Rupert.— 20 Venernnt Edd. a Sigon. ad Diak. — 1 Croiiov
NOTyE
rum Sabinae tabula est Cantalupo,
in plicola.
inter amiies Aventeni (hodie Gulanti- 1 De publico est elatus] Non publico
no) et Ciirensem. Hie fcedein liabuit sumtu : nam a civibus collati sunt
Attitis Claiisiis, aiite(|iiaiii Romam singiili quadranles, si Plutarclio fi-
iiiigrar'et. Cum eo autem loco nibil des : liouorem bunc

sed populus ei
coinmune prapter iioiiicn videtur ha- funeris publico decrevit ; atque ad
bere lacus Regilhis, qui in Latio fult, ilhid ornandiim viritim facta est con-
de (JUG pauIo post c. 19. tribntio. Praeterea intraUrbemjuxta
Agerque trans Aideiiem] In Confi-
" Velum sepultus est, ejusque sepul-
nio Sabinoruni, inter Fidenas et Fi- cri hones posteris ipsius permissus ;
culeam, agrnm Claiidio Senatns ex cum ceteri extra Urbem sepeliren-

publico dcdit, teste Dionysio. Addit tur.
Pint. Claudio quidem jugera quinqne ''
Pometini Do Sucssa Pometia Vol-
et viginti, ceteris duo, a P. Valerio scorum civitate lib. i. c. 25. et 53.
fiiisse assignata. Adde a Kirchero, lib. iv. Latii, ad
Claudia tribus] Fuerat jam a Ser-
" dextram Asturae fluvii poni,qutinad-
vio Tuliio vetus iustituta tribus, quae niodum a Cluv. licet in Latii tabula
proprium ex loco nomeii babebat generali idtra euni scribatur. Ager
sed ea, nunc a-'-ripto cum magna cli- Pomtinus, olim 23. op|)idis frequenta-
entum manu Appio Claudio, nomen tus, liorreuni et penuariiim Kouiano-
inntavit, Claudia inde appellata, auc- rum vocatur ab Halicarnasseo.
tore Dionysio eodem lib. v. « Cora] In Volscis quoque fuit Co-
* A. U. C. 249. ra paulo supra Pometiam, etsi Vir-
P Pralio, affiixissent] Hoc prslium gilius anliquis Latinis assignet. Cou-
graphice describitur a Plut, in Po- ditani volunt a Corace Tiburti, et
Delph. et Var. Clas. Livius. ^_^— '- —.^.^G
^<^^
P-- rui r
UNIVERSITY
394 T. LIVII
itum: fusoque ingenti exercitu, qui se ingredientibus fines

consulibus ferociter obtulerat, omne Auruncum bellum Po-
metiam compulsum est. Nee magis post pragliurn, quarn
in praelio, casdibus temperatum est. Et caesi aliquanto
plures erant, quam capti ; et captos passim trucidaverunt.
ISTe ab obsidibus quidem, qui trecenti accepti numero
erant, irara belli hostis abstinuitJ " Et hoc anno Roma?
triumphatum."
17. Secuti consules, Opiter Virginius ^ et Sp. Cassius,
Pometiam primo vi, deinde vineis aliisque operibus,^ op-
pugnaverunt.* In quos Aurunci, magis jam inexpiabili
odio/ quam spe aliqua aut occasione, coorti, cum plures
Donjat. Crevier. deinde. —2 Mss. datus. —3 In ninltis Mss. ira belli hostilis a.
unde J. F. Gronov. emend, ira belli hosiilia a. Vid. Not. Var.
NOTiE
Catilli Tibiirtinae urbis fiindatoriim aiictoie Plin. lib. xv De hoc mino-
fratre. Imminebat viae, Appiae. Vo- ris triiimpbi genere videndus inpri-
catur hodie Cori, 6. ultra Velitras mis Sigonius lib. Commentariorum
nilliari. in Fastos.
' Ad Auruncos] In extremo Latio y Opiter Virginiusli Nomen Opiter
novo f(iereAurunci, Aiisonum proge- eum significat, qui patre mortuo, vi-
nies, inter Volscos et Carapanos ad vo avo, editus est: dictiis enini Opi-
utramque Liris fluvii ripam. Ea re- ter, vel ab obitu patris, antequam
gie nunc terraj Laborinas pars est in ipse natus esset, vel quod avum ob
regni Neapolitani aditii, ubi Fundi et patrem babuerit, id est, ante, aut
Caieta. loco patris.
" Iram belli hostis ahslinuit [îra belli ^ Vineis aliisque operibus^ Macliinae
abstinuit^ Ita per metapborani dici- tabulatis cratibusque constratae, et
tur ira belli, ut ' belli furor ' et ' bellum terra adoperta?, quae rotulis impelle-
crudele,' pro ira, furore, et crudelitate bantur, et ciijiis tecto obsessores tiiti
bellantium, Neque alia iiic lectio murorum fundamenta subriiebant, Vi-

qujerenda: etsi Latinae sint quae a nece dicebantiir, teste Vitrnvio et Lu-
Gronovio adducuntur : Ira belli hos- cano, qui hoc machinae genus egregie
tilis abstinuit, et ira belli hosiilia ab- describit lib. iii. Harum nunc usum
stinuit, et quam suggerit Lipsius, iram praestant, qiias nostri vocant Porti-
Sed minus ele-
belli hostis abstinuit. cus, vulgo, des Galeries.
gantiam et brevitatem Livianam sa- * A. U. C. 251.
piunt. a Immane illud in
Inexpiabili odio]
'' Romce triumphatutn'] De Aurun- Romanos odium non immerito Au-
cis anibo consules trinmpharunt ; de runci conceperant, ob caesos ab illis
Sabinis triumphavit Agrippa Post- :
non solum armatos snorum, sed cap-
uraius nou trinmpbum duxit, sed tives quoque, ipsosque obsides a se
ovans Urbem ingressus est primus, datos
LIB. II. CAP. 18. 395
igni, quam ferro, arraati excucurrisscnt,'* caede incendioque

cuncta complent. Vineis incensis, multis hostium viilneratis
et occisis, consulum quoque alterum, (sed utrum, nomen
auctores non adjiciunt,) gravi vulnere ex equo dejectum,
prope interfeceruut. Romam inde, male gesta re, reditum.
Inter multos saucios consul spc incerta vitae relictus.if In-
teijecto deinde baud magno spatio, quod vulneribus curan-
dis supplendoque exercitui satis esset, turn ira majore
belli, turn viribus etiara auctis,Pometiae arma illata. Et
cum, vineis refectis aliaque mole belli, jam in eo esset, ut*^
in muros evaderet miles, deditio est facta. Ccterum nihilo
minus foede, dedita uibe, quam si capta foret, Aurunci
passim principes securi percussi, sub corona venierunt ^
coloni alii ;
*^
oppidum dirutum, ager veniit. Consules,
magis ob iias graviter ultas, quam ob magnitudinem per-
fecti belli, triumpharunt.*^
18. Insequens annus Postumum^ Cominium' et T.
Lartium consules habuit. Eo anno Romae, cum per ludos
ab Sabinorum juventute per lasciviam scorta raperentur,^
—
4 Excurrissent Gronov. Doiijat. Crevier. 5 Relatus vel reduclus emend.
Dnker. —
6 ' Vet. lectio iiielior jam in eo res esset, ut.' Sigon.
—
7 Vulg. Postumium, 8 ' Forte leg. parvaque ea res ad rebellionem spectare
NOTiE
•*
Sub corona venierunf] Auctionc Aurunci plebeii in subsidium missi,
in servituteni vendili sunt, Etenim sive servi colonorum, et si qui in ea
captivi roronati venire solebant, Fes- urbe reperti exteri.

to auctore ideoque sub coronis ve-
:
"^
Triumpharunti Hujus de Aurun-
nire dicebantur apud A. Gel!, lib. cis trinmplii Dionysiiis haudquaquani
VII. c. 4. Ex quo discimus generali- meminit. Cassiuni solum confecto bel-

ter apud Romanos coronani signum lo, quod jam per quadriennium cum
esse mancipiorum venalium. iis gerebatur, triumphasse memorat:
Coloni alii] Postquam principes

"^ eique consentiunt fragmenta Capi-
Auruncorum passim securi percussos tolina.
dixit, addit colonos alios sub corona " Postumum Cotninium] Annus post
venisse. Anergo Aurunci quoque reges exactosS. quialiisO. numeratur,
inter colonos Pometinos? At paulo ab Urbe condita 252. Consules lia-
ante Pometia Latina colonia dicitur biiit Postum. Cominium Auruncum,
ad Auruncos, tanquam scilicet diver- T. Lartinm Flavum, Spurii fratrem.

SOS, defecisse. luterpungendum forte ' Scorta ruijerentui-} De occasione
ita, Coloni, alii: ut venierint tarn ci- bujusce raptus laborandum non vide-
ves ipsi ejus colouize, quam alii, sive tur, quamfrustra Lipsius et Bulenge-
I
396 T. LI VI
concursu hominum rixa ac prope praeliura fuit parvaque ;
ex re ad rebellionem spectare res videbatur.^ § Supra 9 belli

Latini '° metura ^ id qiioque accesserat, quod triginta jam
conjiirasse populos, concitante Octavio Mamilio, satis
constabat. In hac tantarum expectatione rerum solicita
civitate, dictatoris priraum creandi raentio orta.' Sed nee
videhalur, (idem conj. Drak. et in qnibiisdam Mss. parvaque ex re res ad r. s. r.

legitnr) vel parvaque ad rebellionem sp. res videbaiiir : nisi maiis cum Gronov.
parvaque ex re ad reb. sp. videbanUtr, sc. Sabini, ut XL. 1. Repetitio certe voc.
res siispecta meiito tuit et Giouov. tuni li. 1. turn xxix. 6. xxx. 34. pr.
XXXIX. 18. nee non, etsi minus, iii. 38. et vi. 42. Saepius qnoque in vnlg.
libiis Livio obtiusa, v. c, v. 12. xxv. 23.' Rupert. Vid. Not. Var, 9 Super —
j)io supra legit Dukerus. —
10 ' Diikerus pro belli Latini legendiira fortasse
.suspicabalur, belli Sabini; nee est, cum res ipsa emendationem aliquam fla-
gitet, cur in ilia acquiescere dubites ; pra?cipue cum duo libb. Mss. apud
Drak. hauc lectionem confirment, nisi quis sic ad populos, quos designaturns
NOT/E
nis refernnt ad prostibula, qua in Romanis, quos ad consilium, nti ex
scena publicabantur. Noiidum enim foedere tenebantur, non convocave-
scenici ulli apud Romanes ludi, quern- rant, bellum ad versus eos derrevisse.
admodum observat Grulerus.
Frus- Hi ergo triginta populi totidem sunt
tra ipse consulibus esse proposita fin- civitates, sive oppida : neqne id supra
git vilia scorta colore vestis notabilia, belli Latini metum accesserat, quasi
quae post Indos raperentur a juven- lia'C res a Latini belli suspicione di-
tute absque ulteriore injuria, in me- versnm quid esset, (erant enim hi
moriam raptns Sabinarum. Nihil bic oiimes popnli Latini,) sed ad suspi-
solenne, sed lasciviam merani narrari cionem accesserat certa notitia con-
cum Gronov. puto. spirationis, cui color quaesitus ex eo
s Spectare res videbatur'\ Suspecta quod Romani Etruscos, Aricia frus-
est eidem Gronovio repetitio nominis tra obsessa repulses, fovissent, ex
res: quod dicatur, parvaque ex re ad Dionysio. Quia tamen lia?c loci hu-
rebellionem spectare res videbatur : ad- jus interpretatio non prorsus amba-
jicit ioca Livii alia in quibus ea vox gibus carere videtur, niaUem esset,
Dolenti Auctori adjecta videlur : ideo supra belli Sabini melum : sic enim
mavult ad rebellionem spectare videban- plana omnia, nee opus esset inler-
tur. Verum et Noster has minutias pretatione.
sa'penumero spernit, et similes vo- ' Dictatoris pi'imum creandi mcntio
cum iterationes Ciceroni, Capsari, orta] Mentio quideni facta est: non-
aliis, non sine aliqua elegantiae aft'ec- dum tamen revera creatus est hoc I
latione, usurpantiir. anno dictator; sed triennio post, nisi
''
Supra Latini metumllLxDio-
belli fallitur Dionysius. Hie dictatoris
nysio, qui Auctore nostro in his ac- nomen Romanes ab Aibanis snmsisse
ruratior, discimus populos Latino- docet, qui post Numitorem, deficiente
rum, concitante Mamilio, Tarquinii regia stiipe, summum in)pf rium an-
regis genere, Ferentinum (de quo lib. nuo magistratui sub eo titulo nianda-
J. c. 50.) convenisse absentibusque
: verint, Causam nominis idem post
LIB. II. CAP. 18. 897
quo anno,'' nee qnibiis consulibus, quia ex factionc Tarqui-

nia' essent, (id quoqne enim traditur,) parum crcditum .sit,
nee quis priiuum dictator cicatu.s .sit,"' .satis constat. Apud
vetevrimos tamen auctores T. Lartium dietatorcm piinunn,
Sp. Cassiura magistrum equitnra," creatos invcnio. Con-
NOTjE
Varionem lib. iv. de Ling. Lat. i!em- tropins, quod Livius injectani dicta-
que Pint, in Rlarceilo dcipliuein tra- toris nicntionem dixerat, Postiimo
tiiint, vel quod ab iino diccretur, ncc Coniinio et T. Lartio consulibus, tan-
a populo crearctur, nt ceteri niagis- quaiu rem gestani videntur acccpisse.
tiatus, vel quod summam edicendi Itaque nono post exactos reges anno
seu jnbendi poteslatem liaberet, ejus- creatum dictatoreni tradunt. Sed,
que dicto audientes esse oinnes opor- ut dixi, Dionysius ejus rei initiuni
teret : dicebatiirqnc optima lege fieri refert ad consulatum T. Lartii se-
qnibiis verbis qiiain plenissimum jus ctuidum, et Q. Clculii, annum Urbis
significabatur. Postqiiam vero pro- 255. qui abhinc tertius fuit. Eo anno
vocatio ab eo niagistratii ad popiilnm Senatusconsultum factum esse ait, ut
data est, desitiini est dici, ttt optima consoles ceterique magistratiis abdi-
lege, utpote iniminuto priori jure, carent, unusque vir, quem Senatus
qiieniadmoduui scribit Festus. Pa- uominaret, populus scisceret, baud
li icii tantuns et consulares ad hunc aniplius quam sex mensium spatio,
honoreui his teniporibus cvecti, nee sine provocatione imperaret. Itaque
nisipost centesimum et quinquagesi- Cloelio consuli negotium datum dic-
nium fere annum plebi patuit. Cau- tatoris dieendi : ab hoc T. Lartium
sam dictatoris primum creandi refert collegam dictatorem dictum.
Orosius ad Sabinos belliim nioven- Quia ex factione Tarquinia] Hie
tes Noster ad Latini belli nietum
: indicatur nova dictatoris creandi cau-
bello Sabino adjectiim Dionysius ad : sa, suspicio nempe in consules qui
coercendam plebem, qua; demersa tunc erant, quasi reqiio propensiores
aere alieno ad bellum Latinum dein partes Tarquiniorum.
trectabat nomina dare. Et a princi- "* Quis primum dictator creatus siti
pio quidem has causae dua; memoran- Sententiam Dionysii, cum Livio sen-
tur, rei gcrendae, ant sedanda; sedi- tientis, proxima annotatio aperuit.
tionis. His aliEB deinde accesserunt, Alii, inque his Festus, Maniuin Vale-
clavi tempore pestis figendi, ludo- rium, Marci (ilium, Volusi nepotem,
rum celebrandoriim, feriarum Lati- primum dictatorem creatum scribunt,
narum, habendorum comitiorum, le- qui tamen nondum consul fuerat.
gendi Senatus, ac tandem reip. con- " Dlagislrum equitumi Idco !\]agis-
stituenda?. trum equiium dictum tradit Varro lib.
Dictatoris] Rlagistratus cui dicto IV. de Liug. Lat. quod summa ejus
audientes omnes esse oportebat, et esset in equites et accensos potestas,
quo dicente quippiam nulla erat ani- perinde atque dictatoris in popuhim.
plius tergiversatio. Eo alludere vide- Primo a T. Lartio dictatore magis-
tur Livius paulo infra. De eo vide trum equitum dictum Sp. Cassium,
ad hunc annum St. Pighium in Ann. qui jam consul fuerat, convenit inter
Roman. J. Clericus. Livium et Dionysium : qui auctor est
^ Nee quo anno} Eusebius et Eu- bine earn semper consuetudinem ad
I
398 T. LI VI
sulares legere : ita lex jubebat, de dictatore creando lata.
Eo magis adducor, ut credam, Lartium, qui consularis

erat," potius, quam M.' Valerium,t filiuni, Volesi '^ ne- M .
potem," qui nondum consul fuerat, moderatorera et '' ma-

gistrum consulibus appositum.P Qui, si maxime ex ea
familia legi dictatorera vellent, patrem multo potius M.
Valerium, spectatae virtutis et consularem virum, legissent.
Create dictatore primum Romae, postquam prasferri secures
viderunt, magnus plebem metus incessit, ut intentiores
essent ad dicto parendum. Neque enim, ut in consulibus,
qui pari potestate essent, alterius auxiliura, neque provo-
catio erat ; neque ullum usquani, nisi in cura parendi, aux-
ilium. Sabinis etiam creatus Romae dictator (eo magis
quod propter se creatum crediderant) metum incussit. Ita-
que legatos de pace mittunt. Quibus, orantibus dictatorem
senatumque, ut veniam erroris hominibus adolescentibus
darent, responsum * ignosci adolescentibus posse, senibus
;
non posse, qui bella ex bellis sererent.' Actum tamen est

de pace inipetrataque foret, si, quod irapeusae factum in
:
fiiisse videfiir Liviiis, vocem Latinos des'ideret.' Doering. — 11 ' Lnrlium,

qui
consularis erat. Errat li. I. Drak. qui coiij. consul, et paiilo ante voceni consu-
lares casu primo accipit.' Rupert. — 12 Al. Volusi. — 13 Iii ed. Doujat. omissa
NOT;E
snam usque aetatem niansisse, ut diebus probat.
tator sine magistro eqnitum magis- Moderatorem et magistrum consu-
p
tratum non gereret. Et lisec quidem Itbus apposifiim']Dictator alio nomine

fuit consiietudo ; id tamen Sigonius dicebatur Magister populi sed an is :
et bello Punico 2. et ab ipso Julio appositus consulibus lecte dicatur, an

Csesare neglectum fuisse observat. potius impositus, aut appositus, dici
t M,' Valeriuml Hunc tamen pri- debuerit, ambigi posset. Non enim
mum dictatorem facit Festus in Op- '
una cum consulibus, quasi eorum mo-
tinia lex.' Qua de re vide St. Pig- derator, magistratum gessit Lartius,
bium in Anna). Rom. ad liunc annum, aut quis alius dictator: sed solus,
Dionysius differt primam dictaturam abdicatione summotis oninino consu-
in tertium ab hoc annum. U. neuipe libus. Potuit tamen illis appositus,
c. 256. J. Clericus. et quasi adjectus, eatenus intelligi,
° Volesi vepoleni] Sigonius idem, quatenus in eorum annum irrepsit,
non preenomen Va-
Volesi, sed Fo/wsi quanivis conjunctim cum iis rempub-
leriae gentis proprinm fuisse ex Fes- licam non administraverit.
to lib. xui. et ex Capiiolinis lapidi-
LIB. II. CAP. 19. 399
belliim erat, praestare Sabini (id cnim postulatum erat) in

animum induxissent. Bellum indicium, tacitaj induciae'+i
quietum annum tenuere.
19. Consules Ser. Sulpicius/ M.'Tullius. Nihil dignum
meraoria actum. T. yEbutius* deinde et C. Vetusius.
His consulibus Fidenae obsessae,'^ Crustumcria " capta, '
Praeneste" ab Latinis ad Romanos descivit. Nee ultra

bellum Latinum, gliscens jam per aliquot annos, dilatum.
A. Postumius dictator,t T. Êbutius^ magister equituni,
magnis copiis peditura equitumque profecti, ad lacum Re-
est copnlativa. Vid. Not. Var. —

14 Vet. lib. apiid Sigon. data inducia;.
15 Vossianiis prior : Cuns. Scrcilio Supplicio 31. Maitlio Tullo. Siispicor
'
rotiindiiis scripsisse Liviiim : Corisulibus Ser. Sulpicio IH.' Tullio nihil dip^nutn
memoria actum. T. JEbutio deinde et C. Vetusio Fidence obsessa.' J. F. Groiiov.
NOT)E
4 TacitcE inducia] Non pacto et " Crustumcria] Crustuminorum op-
conventione, sed utrisqiie bello abs- pidum : de quo lib. iii. c. 9. ac 10.
tinentibiis. " Praneste] Ex antiquissimis et
Consules Ser. Sulpicius] Consules celeberrimis antiqui Latii oppidis
anno ab exactis regibns 10. ut Cic. fuitPranesle conditum a Prjenesto
tradit de Claris Orator, id est, ab Latini fiiio, Ulyssis et Circes nepote,
U. C. 253. fiiere Servius Sulpicius ut Straboj aut a Caeculo, ut Servius

Cameriniis, et Manius Tnliius, seu tradit. Fano inpriniis Fortunas ce-
Tullus Longus ; quern in magistratu lebrabatur, unde sortes Preenestinae.
niortuum esse scribit Dionysius, ne- Hinc etiam viaPraenestina. Distatab
que ejus loco quenqnam surrogatum, Urbe millia passuuni circiter 21. Est-
quod in fine annus eêt. Gronov. ex que episcopatus cardinalis, et princi-
Cod. Vossiano suspicatur rotundius patus hodie Barberinorum. Vulgo
scriptum esse a Livio Consulibus Ser- Palestrina, seu Pilasti'ina, in Campa-
vio, ifc. nihil dignum memoria actum. nia Roniana, et pontificia ditione, si
^ T. JEbutius] Annus hie est 254. id quoque in tanta Ronize vicinia ad-
post exactos vero reges ii. Consu- nionere tanti est.
Inni nomina T. /Ebutius Elva T. F. t A. Postumius dictator] Referenda
et P. Veturius Geminus. Hunc Va- bvtc ad annum U. C. 258. ex senten-
ler. Poplicola consule quaestorem tia Dionysii lib. vi. cap. 2. et seqq.
priuiuni creatum scribit Pint, qui quam scntcntiam probat etiam St.
Publium noniiuat, non Caium, ut est Pigliius. J. Clericus.
in depravatis Livii libris : qui et Ve- y T. /Ebutius] Idem, qui hoc anno
tusium iiabent antiquo more, quo s consul. Florus Cossuni magistrum
pro r scribebalur, ut in '
Valesiis,' equitum hie vocat, Fenestella cap. 9,
' Fusiis,' 6ic. Sp. Cassiuin.
' Fidcno"] De bis dictum 1. i, c. 14.
400 T. Livn
gillum^ in agro Tusculano agmini hostium occurrerunt.

Et, quia Tarquinios esse in exercitu Latinorum auditum
est, sustineri ira non potutt, quin exteniplo confligerent.
Ergo etiam praelium aliquanto, quam cetera, gravius atque
atrocius fuit. Non enim duces ad regendara modo consilio
rem aflFuere, sed, suismet ipsis '^ corporibus dimicantes,
miscuere certaraina/ Nee quisquam procerum ferme hac
autilla'7 ex acie sine vulnere, praster dictatorem Roma-
num, excessit. In Postumium, prima in acie suos adhor-
tantem instruentemque, Tarquinius Superbus,"* quanquam
jam aetate et viribus erat gravior, equum infestus admisit :-"
ictusque ab latere, concursu suorum receptus in tutum est.
Et ad alterum cornu ^ ^butius magister equitum in Octa-
viuraMamilium impetum dederat. Nee fefellit veniens"

Tusculanum ducem contra quem et ille concitat equum.
:
Tantaque vis infestis venientium '^ hastis fuit, ut brachium
^ Ipsi pugnam inter se commiserunt, v Equum concitavit hostili animo.

^ Et adveniena non Intuit.
— 16 ' Suismet ipsi emend. J. F, Gronov. ex more Livio fere perpetiio.' Ru-
pert. Vid. Not. Var. —
17 Iliac Gronov. Crevier. 18 Pro illo venientium— '
NOT.E
^ Ad lacum Regillnm'] In agro Tiis- hac in re historicos apparet. Diony-
ciilano, hand procul ab Urbe, fnisse sius certe hnicpngnaeinterfuisseTar-
lacmn hniic Regillum ipse Livius lioc qniniiini patreui negat, utpote jam
loco docet. Eo in tractii
esse laciim testatiir Chaveriiis, <]uam
non alium nonagenariiim. Titiini fiiinm ciun
dictatore congressuni ait, Sextnni
I
qui Italis dicitnr, Ltig'o di Casliglione, etiam hoc prapho interfectuin, qncm
Sed Lacus Sanctae Praxedis (di S. Gabiis occisum Noster sub fineni li-
Prassede) idem est enm lacu Castiii- bri i. scriptum reliquit.

onis, 14. miliiari ab Urbe, ex Holste- Tarquinius Stiperbus] Sic etiam cen-
nio, qui Gabinum veterem lacum sic suerant Licinius et Gellins, ut docet
hodie vocari censet ; Regillum vero Dionysius lib. vi. c. 2. (|ui eos con-
esse parvum alium lacum, nee mul-
tum inde dissitum, sub CoUimna op-
futat, quod Tarquinius Superbus no-
nagenario tunc proxinnis esset. Ita-
I
pido, a quo iUustris Columnensium que ei Titnm et Sex. Tarquinios sub-
gens nomen traxit. Ab hac ad lacum stituit, et huuc in prwlio cecidisse
Regillum victoria Postumii Regilien- narrat, cum Livius diu antea Gabiis
ses coffnominati ab urbe Sabinornm
: oblruncatum velit. J. Clericus.
Claudii dicti Regillani. ij
Ad alterum cornu] Nunc dicimus,
» Tarquinius Supcrbus] Variasse A I'aile gauche.
LIH. II. CAP. 20. 401
^butio Mamilio pectus percussum. Hunc

trajectiim sit,
quidem aciem Latini recepere.

in secunclam i?iibutius,
cum saucio brachio tenere telum non posset, pugna exces-
sit. Latinus dux, nihil deterritus vulnere, praeliura ciet
ct, quia suos perculsos videbat, arcessit cohortem exulum
Romanorum, cui L. Tarquiiiii filius praêrat. Ea, quod "^
majore pugnabat ira ob erepta bona patriamque ademtam,
pugnam parumper restituit.
^0. Referentibus jam pedem ab ea parte Romanis, M
Valerius,'^ Publicolae fVater, conspicatus ferocem juvenem
Tarquinium,** ostentantem se in prima exulum acic, domes-
tica etiam gloria accensus, ut, cujus familiae decus ejecti
reges erant," ejusdem interfecti forent, subdit calcaria
equo, et Tarquinium infesto spiculo petit. Tarquinius retro
in agmen suorum infenso cessit hosti. Valerium, temerc
invectum in exulum aciem, ex transverso quidam adortus
transfigit: nee quicquam equitis vulnere equo retardato,
moribundus Romanus, labentibus super corpus armis,*" ad
terram defluxit. Dictator Postumius, postquam cecidisse
talem virum, exules ferociter citato agmine invehi, suos
perculsos cedere animadvertit cohorti suae, quam delectam
;
manum^° praesidii causa circa se habebat,* dat signum,

" Quo reges interfecti decus afferrent familice Valerice, ut decus jam attulerant
reges ejecti.
''
Quam cohortem hahehat circa se, tanquam mtdiitudinem selectam, ad iirce-
sidiuin corporis sui.
Gionov. non male conj. invchentium, quia proxime prspcedit vcnie?)s, et in

(hiobns Mss. Pall, legitiir invenieritium.' lliipt-rt. —
19 Quo Edd. ab Aid. ad
Drak. qwmiam Edd. ante Aid.
20 'Quam de electa muiiu. Ab Rhenano est, cum ederetnr, quam delecta
manu. Sed iitiaqiic oiatio aspera. Flor. verc, quam ddtclam manum. T6
NOT;E
<:
M. Valerius] Qui in consulatu de quandoqnidem Sextum Gabiis inter-
Sabiiiis triumpliaveiat. fectuni lib. i. cap. ult. tradidit.
•^
Juvenem Tarquinium] Titum Tar- <^
Labentihus super corpus armis]
quinium, an Sextum ? Sed ille cum Scutum, opinor, coUo forte
intelligit
dictatore certasse dicitur a Diony- appensuin, cecidisse supra corpus

sic: liic C8RSUS quorum neutrum
:
morientis, et ex vulnere in terram
huic juveni ascribit Livius. Sed vi- labentis : alioqui cetera arma corpori
detur tamen Titum iutelligere : coIiEerebant.
'
402 T. LIVII
ut, quern suorura fugientem viderint, pro hoste habeant.

Ita raetu ancipiti versi a fuga Romani in hostera, et resti-
tuta acies. Cohors dictatoris turn primum praeliura iniit.
Integris corporibus animisque fessos adorti exules caedunt.
Ibi alia inter proceres coorta pugna. Imperator Latinus/
ubi cohortem exnlum a dictatore Romano prope circum-
ventam vidit, ex subsidiariis manipulos^ aliquot in primam
aciem secura rapit. Hos agmine venientes ^ T. Herminius
legatus' conspicatus, interque eos insignem veste armisque
Mamilium noscitans, tanto vi raajore, quam pauIo ante
raagister equitum, cum hostium duce praelium iniit, ut et
uno ictu transfixum per latus occiderit Mamilium, et ipse
inter spoliandum corpus hostis veruto percussus,'' cum vic-
tor in castra esset relatus, inter primam curationem expira-
verit. Turn ad equites dictator advolat, obtestans, ut, fesso
jam pedite,t descendant ex equis, et pugnam capessant.
Dicto paruere desiliunt ex equis, provolant in primum,'
:
quam ad sequens pertinet, non ad praecedens : potuisset enim dicere, cohorti

sucp, —
quod preesidium circa se habebal.' J. F. Gronov. I ' Mss. alii agmen, alii
pralium addiint, quod adeo alii pro primum subslituunt. Sed substantive
NOT^
^ Imperator Latinus] Oct. Mami- nimirum trium pedum semis, prsfixo
liiis. feirounciarum quinque, ut Modes-
e Ex subsidiariis manipulos] Duas, tus explicat, anctor libelli de voca-
ut piuiimum peditiini centurias con- bulls niilitaribus ad Taciturn Angus-
tinet manipiilus. Subsidiarii autem tuni.
dicebant\ir niilites, qui post agmen t Fesso jam pedite, ^c] Si Latini
subsidebant ; ut laborantibus prio- nullum equitatum habnissent, facile
libus succurrerent : nostro noore, ie intelligeremus, equitatum Romanum
corps de reserve. potuisse sine periculo descendere ex
• Agmine venientes'] Id est nobis, equis ; sed cum habueiint, et quidem
comme ils venoient serrh en un bon majorem Romano, si Dionysio credi-
ordre. mus, miiuui est eum equitatum non
' T. Herminius Legatus] Qui nono invasisse a lateribus Romanam aciem
ante anno consulatum gesserat, T. equitatu nudatam. Saepe Livius ita
Herminius Aquilinns, nunc legatum loquitur, quasi hostibus Romanorum
magistri equitum gerebat // etoit
: nullus equitatus fuisset. Sed rem
Lieutenant dans I' armie, et in locum aliter nariat Dionysius, cui potius
ilibutii vulnerati successerat. crediderim. J. Clericus.
^ Veruto percussus] Verutiim est '
Provolant in primum] Tntellige lo-
feirei teli genus instar veru: hastile cum, aut agmen. Quae loquendi for-
LIB. II. CAP. 21. 403
et pro antesignanis parmas objiciunt. Recipit extempio

""
animum postquam juventutis proceres °

pedestris acies,
aequato genere pugnae secum partem periculi sustinentes
vidit. Turn demum impulsi Latini, perculsaque inclinavit
acies. Equiti admoti equi,^ ° ut persequi hostem posset.*
Secuta et pedestris acies. Ibi, nihil nee divinsD nee humanaj
opis Dictator praetermittens, asdem Castori vovisse fertur
ac pronuntiasse railiti prasraia, qui primus, qui secundus,
castra hostium intrasset.
Tantusque ardor fuit, ut eodeni
impetu,quo fuderant hostem, Romani castra caperent.
Hoc modo ad lacum Regillum pugnatum est. Dictator et
magister equitum triumphantes f in Urbem rediere.
21. Triennio deinde nee certa pax, nee
belhim fuit.
Consules Q. Cloelius et T. Lartius."" Inde A. Sempronius
et M. Minucius. His consulibus aedes Saturno' dedicata:
positnni est, pro, in

3 lidem possent.
piimam aciem.' Strolh — 2 Edd. ante Drak. equitibus.—
NOTiE
ma Nostro familial is. tinis, ut et consulatum, et dictatu-
" Pro antesignanis] Loco antesig- ram, refert Sigonius ad an. 257.
nanornm fugientium, vel tanquam 1 Q. Clcelius et T. Lartius] Anno
antesignaiii. Qui ante signa iis tu- 255. Consules fnere T. Lartius Fla-
endis in acie coilocantur, dicuntur vus, anno 11. ab exactis regibus, et
antesignani Lipsio. Sahnasiiis iioc Q. Clcelius Siculus. T. Lartius idem
nomen circa Cicsaris ajtatem natiini est, qui antea consul fuisse memora-
affirmat, et pro velitibiis intelligi, tur, et cujus tanquam dictatoris pri-
qui ante signa in hostem procurre- mi jam mentionem Livius fecit c. 18.
rent, et primi pngnam cierent. Ita sed lianc ejus dignitatem in liunc an-
ut tota legionariorum sen gravis arnum rejicit Dionysius, qui et ab eo
niatur8B acies postsignanorum no- Fidenas captas, sumtumque de Fide-
mine contineretur. natibus snpplicium, et lustrum sex-
» Juventutis proceres] Num potius turn conditum narrat, censaque civi-
juventutem procerum ? Patricios enim um capita 150700. quae omnia Livius
juvenes intelligit, qui tunc soli cquis silentio involvit.
militabant. "
A. Sempronius] Eduntur in annum
" Equiti [equitibus'\ admoti equi] 256. Consules A. Sempronius Atrati-
Equites, qui in pedes desiiierant, rnr- nus, et M. Minucius Auguriuus.
sus in equos ascendernnt, ut fugien- * jEdes Saiurno] Nota est Satnrni
tes insequerentur iiostes. fabula. Primus ei simul et Opi tem-
P Triumphantesi Hornni trinmplio- plum Sabino bello vovit, atqne in
rnm in liunc annum non facile alius monte Capitolino construxit Tullus
auctor. Postumii triumplium de La- Hostilius. Aliiid vovit Tarquinius
;
404 T LIVH
Saturnalia' institutus festiis dies. A. deinde Postumius"

et T. Virginiiis consules facti. ad Re-Hoc demum anno
gillurn lacum pugnatum, apud quosdam iuvenio/ A. Postu-
mium, quia collega^ dubiae fidei luerit, se consulatu abdi-
casse; dictatorera inde factum. Tanti errores implicant
temporum,-^ aliter apud alios ordinatis magistratibus, ut,
nee qui consules secundum quosdam, ^ nee quid quoque
anno actum sit, in tanta vetustate, non rerum modo, sed
etiam auctorum, digerere possis/ Ap. Claudius^ deinde
'^
TantcB sunt ambages quibus tempora ilia involvuntur, consilium ceterorumque
magistrittuum serie aliter atque aliter apud historicos digesta, ut in hac tarn Ion-
ginqua, turn rerum gestaruin, turn scribentium etiam aniiquitate, discerni ac dis-
tingui ncqueat, ex certa saltern aliquorum narratione, nee qiiinam tunc consules
essent cum res gerercntur, nee quo anno gestcc sint.
4 Conj. Duker. tempora. —5 ' Perizoniiis in Animadv. Hist. cap. 5. p.
NOT;E
Siiperbiis Dionysiiis hoc anno dedi- dam ex instituto Ceesaris celebra-
catiiin narrat in clivo Capitolino, qua renf,factum est paulatim ut pluribus
e foro ascenditur, ubi antea fiierat diebus id festum ageretur: et Au-
ara ab Heicule sacrata. Apud Iianc gustus delude eas ferias triduo ser-
jedem yErarium ftiit populi Roniani, varl jussit. Saturnalibus autem mu-
in quo turn pecunia, turn acta pub. nera mitti solebant, cerei praeser-
lica asservari nios erat. Id tamen tim servisque convivio exceptis do-
;
a Poplicola institutum vult Pliitar- mini eo tempore ministrabant. De

chus, a quo destinaii quidem ea res harum feriarum ritu atque origine
potiiit, non peifici ; si non ante hunc plura apud Dionys. habes lib. vi. at-
annum dicata a>des fuit. Hnjus au- que; inprimis apud Macrobium lib. i.
teni instituti cum plures afferantur Saturn.

causae,h* inaxime probabiles videri " A. deinde Postumiusi Factos in
possunt, quod locus miinitus et con- an. U. C. 257. Consules A. Postu-
spicuus, eoqne tutus esset ; quodque mium Album, et T. Virginiura Tri-
Satuino legnante privatum nihil fu- costum Ccelimontanum, ex Nostro, et
isse dicatur, ideoque nee ftirtum fastis Sicidis, aliisque, discimus.
commissuni. S. Cyprianus banc ra- ^ Apud quosdam invenio] Atque hoc
tionem addit, quod Saturnus num- probabilius, quod T. Lartius ante Pos-
miim primus percussisset. tuniium dictator fuerit illius autem
;
' Saturnalia'] Ante Caesarem Satur- dictaturam in an. 255. confert Dio-
nalia uno die, nempe xiv. Kal. Janu- nys. nee Livins,qui antevertere vide-
arias celebrabantur. Cum autem tur, aliud affirmat, quam dictatoris
Ciesar in anno emendando dies duos creandi nientionem factam. Deinde
mensi Decembri adjecisset, coepit hoc anno triumphi de Latinis vestigia
hoc Festum xvi. Kal. Januarias agi sunt in fragmentis Capitolinis. Hoc
unde cum alii ex veteri more, qui- quoque anno pugnatum Idibus Quia-
LIU. II. CAP. 21. 405
ct fucti. Insignis hie annus est nuntio

p. Servilius consules
Tavquinii Mortuus est Cumis,'' quo se post fractas
mortis.''
opes Latinorum'^ ad Aristodemum tyrannum contulerat. '^
Eo nuntio erecti Patresj erecta plebes. Sed Patribus nimis

luxuriosa ea fuit laetitia i'' plebi, cui ad earn diem summa
ope inservitum erat/ injuria? a primoribus fieri coepere.
Eodem anno Signia colonia/ quam rex Tarquiuius dedux-
erat, suppleto numero colonorum, iterum deducta est. Ro-
mae tribus una et viginti^*^ factae. Êdes Mercurii dedi-
cata ^ est idibus Mails.
<* Hoc gauditim nimis intemperansfuit:

' Quam hactenus Senaiores benigne tractando sibi demereri accurate studue-
rant.
182. liunc locum laudans, verba secundum quosdnm oiiiiUit, iinde, siisperta
il!a tuisse Perizouio, Diikerus coliigi posse existimat.' Strolli. G Vid. —
Not. Var.
NOTiE
tilibus, pristinanique societatem La- condita, adjunctis CumanisexyEolide
tinis hoc bello ledditani, Dionys. est profectis, quorum dux Hippocles,
auctor. Straboue teste lib. v. Eorum memi-
Quia coUega'] T. Virginius.
y nit etiani Paterculus lib. i. Nomen
^ Ap. Claudius] Seqnitur consiila- accepisse videtur vel a Cuma Hip-
tus Appii Claudii Sabini, P. Servilii poclis patria, vel airh twv Kv/xdroov, a
Piisci, quem consulatuin Plinius lib. fluctibus. Contiguum quippe littus,
XXXV. cap. 31. assignat an. ab U. C. instar scopulosi dorsi, maii est objec-
259. tnm inter quod et proxiniain insu-
;
» Tarquinii mortis'l Mortuus est nolam yEnaviani, sen Pitliecusas, imnia-
nagenario major nefarius parricida, nium fliictuum motus et ventorum
suis omnibus superstes quo gravius : impetuosissimi flatus fiebant. Cimia-
divinam prr tot casus ultionem ex- noruni colonia Neapolis fuit, a qua
periretur. Tiillia ejus uxor, aîtan- ninic sinus Neapolitanus, qui olim
tibuspaternorum nianium furiis.par- Ciimanus. Hiiic etiam nomen acce-
ricidiisui pncnas propriis manibns pit Ciniiipa Sibylla in temple Apolli-
jamdiu a seipâ exegeiat, sub initium nls redden? oractiln.
tnnuihuuiTi. <^
Post fractas ope& Latinorumi Adde
''
Cuivis] Inter Vulturni fl. ostia et post eorum cum Romanis paceni,
et Misenum promontorium in Cam- ex Dionysio quam nonnisi pidsis
:
pania, qua' nunc Terra Laboris regni cxulibus obtinueraut a Senatu et

Isieapolitani pars, fuit urbs Cunup, Postumio.
Graccis numero singnlari Ku^tj. Vi- Ad Aristodcmum] Hujus tyranni
''
cini populi olim Opici dicti. Anti- originem, artes, bella describit Dio-
quissima crcditur Graecarnm per Ita. nys. init. lib. vir.
liam coloniarim), a Chalcidensibus •^
Signiii colunia'} V. lib. I. cap. 56.
Eubosae popuiis, duce Mcgasthene, '
Tribus una et vigiuti] Fceduni quod
406 T. LIVII
22. Cum Volscorum gente'' Latino bello neque pax,

neque bellum fuerat. Nam et Volsci comparaverant auxi-
lia, quae mitterent Latinis, ni maturatum ab dictatore Ro-
mano esset; et matuiavit Romanus, ne prgelio uno cum

Latino Volscoque contenderet. Hac ira' consules in Vol-
scum agrum legiones duxere. Volscos, consilii poenam''
non metuentes, nee opinata res perculit/ Arraorum imme-
raores obsides dant trecentos principum a Cora atque Po-
metia' liberos. Ita sine certamine inde abductae legiones.
Nee post Volscis levatis metu suura rediit inge-
ita raulto
nium : rursus occultura parant bellum, Hernicis ™ in socie-
tatem armorum assumtis. Legates quoque ad solicitandum
/ Perturbavit bellum improvisum.
NOTiE
hoc loco inhaeserat mendum (legeba- ^ Volscorum gentel V. sup. lib. i. c.
till- enini nna et triginta) emendavit 55.

Glareanus, et post euni Sigonius, qui '
Hac ira] Consules ob earn causani
vel ex judicio Coriolani, quod apiid ira accensi.
Halicarnasseum nairatur, (de quo ''
Consilii paenam] Solius quidem
Noster cap. 35. hnjns lib.) rem ita cogitationis neminem pati
poenam
esse evincunt. Dicitur enini eo tem- jura voluerunt at consilium pravum
:
pore, id est, post annos abliinc qua- et inceptum, quo quis ad rem perfi-
tnor, tribus fuisse xxi. quaium unde- ciendamse comparavit, extra poenam
cim Coriolanum damnaveiint, decem non est.
absolverint. Parem lib. vi. eriorein '
A Cora atque Pometia'\ De his
invexerant librarii, cum quinque et Volscorum urbibus antea.
triginta tribus scripsissent pro quin ™ Hernicis'] Orti e Sabinis Herni-
que et viginti. Initio in tres dun ci nomeu invenerunt a saxosis mon-
taxat tribus populum diviserat Ro tibus, in quibus habitabant : saxa
mulus, quemadmodum onines Histo enim Sabinis Marsisque Herna, tes-
rici tradunt. Dcinde quatuor Urba tibus Festo et Servio. Volscorum fi-
nas, rusticas plures instituerat Ser nibus magna ex parte inclusi, nisi
vius Tnllius, ut lib. i. c. 43. annotavi quod versus occasum priscorum La-
nius. Auctus subinde Humerus ad tinorum terminos aliquatenus attin-
triginta et quinque tandem pervenit: gebant. Cetera /Equos ad occitlen-
De quarum progressu et norainibus teni aestivum, Marsos ad septemtrio-
Sigon. inprimis et Grucliins. nem conterminos habuere. Valida
s /Edes Mercurii dedicatu] Idcirco gens, sed limitibus satis angustis.
Idibus Maiis dedicata, quod Mercu- Caput urbium, Anagnia. Latio post-
rius eo die natus crederetnr apud ea addita ipsonmi regio, pars nunc
Martialem : Templa enim natali nu- Campania^ Romanee, ac ditionis Ec-
niinis solita dedicari ex Festo atque clesiasticae, in regni Neapolitani cou-
ex hoc Livii loco probat Turnebus fiuio.
lib. II. Adversar. c. 11.
LIU. II. CAP. 23. 407
Latium" passim dimittunt. Sed recens ad Regillum ]a-

cum accepta cladcs Latinos ira odioque ejus, quicumque ^
arma suaderet, ne ab legatis quidcm violandis abstinuit.*^

Comprehensos Volscos° Romaui duxere. Ibi traditi con-
sulibus. Indicatumque est, Volscos Hernicosque parare
bellum Roraanis. Relata re ad senatuni, adeo fuit gratum
Patribus, ut et captivorum sex millia Latinis remitterent,
et de foedere, quod prope in perpetuum negatum fuerat,
rem ad novos magistratus rejicerent. Enimvero turn La-
tini gaudere facto, pads auctores in ingenti gloria esse.^ ^
Coronam auream Jovi donum in Capitoliura mittunt. Cum
legatis donoque, qui captivorum reraissi ad suos fuerant,
magna circumfusa multitude venit.* Pergunt domos eorum,
apud quern quisque servierant: gratias agunt, liberaliter
habiti cultique in calamitate sua. Inde hospitia jungunt.
Nunquam alias ante publice privatimque Latinum nomen
Romano imperio conjunctius fuit.
23. Sed et bellum Volscum imminebat, et civitas, se-
cum ipsa discors, intestino inter Patres plebemque fla-
grabat odio, maxime propter nexos ob aes alienum.'' Fre-
mebant, se, foris pro libertate et imperio diraicantes, domi
'
s Effecit ut non ahstinerent.

''
Cum legatis Latinorum, coronam afferentibus, Romam redierunt magna nu-
mero eos circumslaiites captivi qui domum fuerant remissi.
7 Qiiidam libb. Mss, Sed recens ad Regillum lacum accepta clade Latinus.
Conj. J. F. Gionov. Sed recens ad Reg. lacum acceptce cladis ira. Latinos odio
ejus quicumque. Sfc. —
8 Script! quidam, et Campaiii editio, pads auctores in-
genti gloria esse.
NOTiE
" Ad solicitandum Ut Lati-
Latium'] ino Ilomanonun jure, sive lege, sive
nos instigarent ad bellum secum ad- nioribus constituto, licnit creditori-
versus Romanos siiscipiendum. Non- bus debitores suos, si pecuniam cre-
dum enim Volsci Latinis attributi. ditani non solverent, addictos sibi
° Volscos~\ Voiscorum legatos. necteie, et in vincnlis habere, tan-
P In ingenti gloria esse] Script'} (\ni- quam servos, eisque serviies operas
dam, teste Gronovio,inên<i g/onn es- iudicere. Ejus exeqtiendi juris ra-
se, demta prappositione: utrum quis tionem praescripsit lex xii, Tabb.
nialuerit, parum refert. apud Gell. lib. xx. c. 1. quam legem
t Nexos ob ces alienum'] Antiquissi- explicat Raevardus jurisconsultus c.
:
408 T. LIVII
a civibus captos et oppresses esse; tutioremque in bello,

quara in pace, inter hostes, quam inter cives, libertatem
plebis esse.' Invidiamque earn, sua sponte gliscentem,
insignis iinius calaraitas accendit. Mftgno natu quidara
cum omnium raalorum suorum insignibus' se in forum pro-
jecit. Obsita erat squalore vestis, foedior corporis habitus
pallore ac macie peremti.* Ad hoc, promissa barba et ca-
pilli efFeraverant ' speciem oris. Noscitabatur tamen in
tanta deformitate, et ordines duxisse ^ aiebant, aliaque mi-
decora vulgo, miseranteseum, jactabant. Ipse, testes
iitiae
honestaram aliquot locis pugnarum, cicatrices adverso pec-

tore ostentabat. Sciscitantibus * unde ille habitus ? unde
deformitas ? cum circumfusa turba esset prope in concio-
'
nismodum, 'Sabino bello,' ait, 'se militantem, quia propter

populationes agri non fructu modo caruerit, sed villa in-
censa fuerit, direpta omnia, pecora abacta, tributum* ini-
quo suo tempore imperatura, ass alienum fecisse 9 id, cu- :
' Cum notis omnibus arumnarum a se perpessarum in creditoris sui domeslico

carcere.
* Extabescentis et consumti viacic.
9 Legendum nionet J. F. Gronov. Irihuto iniquo suo tempore imperato ccs
NOTiE
8. Hac licentianunc abiisi nmlti pa- vitio, anferendi casu', sive quod Li-
tricioruiii in terga quoque debitorum vitim magis sapiant sine conjnnctione
sipviebant. posita sen asyndeta ilia, Tribulumim-
"
Efferuverant] Tetruni atque hor- peratum, as alienum fecisse; ubi sup-
ribilem vultuni reddunt inprimis in- plendum pronoinen se nemo non vi-
culta, et situ squalida, justoqiie pro- dct. Nannius v. Miscellaneoruin ex
lixior bavba, et caesaries, totusque codice Buslidiano legit, tributumini-
habitus qiialis hujus senis de.scribi- quum et non suo tempore imperatum
tur, ut et Achseinenidae apiid Virgil, nt duplex sit conquerendi causa de
V. ;Eneid. tribute ;
quod ncmpe majus quani pro
» Ordines duxissel Ordines diiciinf, censu fiiisset,quodque,non expectato
qui diictandis niilitibiis prjesunt, vel- tempore quo dandiiin erat, extortum
uti renturiones. esset. Vulgatam lectionem tuetur
' Tributum] Quod Gronovius le- Kobortellus lib. ii. c. 36. Emendat.
gendum esse dociiit, tributo iniquo suo Et vero eo pertinet tota senis i!lius
tempore imperato as alienum fecisse, q\ierela, quod indicium esset tribu-
liaiidquaquam placet, sive ob genii- turn eo tem[/orf quo ipse ob belli ca-
natos, non sine aliquo ajquivorationis lamitatem inopia laborabat : idcirco
LIB. II. CAP. 23. 409
mulatum usuris, primo se agro paterno avitoque exuissc/

deinde fortiinis aliis : postremo, velut tabem, pervenisse ad
corpus. Ductum se ab creditorc," iion in servitium, sed
in ergastulum et carnificinam '^
esse.' Inde ostentare ter-
gum, foedum recentibus vestigiis verberum. Ad haec visa
auditaqne clamor ingens oritur. Non jam foro se tumultus
continet, sed passim totam urbem pervadit. Nexu vincti
solutique '° ^ se undique in publicum proripiunt, implorant
' Tempore sibi adverso, atque admodum incommodo^ indicium fuisse trihutum,
ideoijue mutuam se sumsisse pecuniam, debitum usuris auctum effecisse, ut ipse
spoliarelur prcediis a patre et avo possessis, £fc.
a. f. Vid. Not. inf. —

10 'Pro solutique "Bîner. eonj. soluti ; i. e. cum seinet-
ipsi solvissent : pro tiexu Sigon. et Salmas. de modo usur. p. 837. nexi, qui
NOTiE
aes alienum, inferendo tiibnto, fuisse que sentcntiam sic explicat, ut vclit
contrahendum ; cui dissolvendo cum coneurrisse et eos quorum corpus
lion sufBcerent facultates, quibus a ob aes alienum creditori traditum
creditoribus fuerat spoliatus, crude- erat in servitium, qui 7iexu vincti di-
lissime seevitum esse in suum corpus cantur, et eos qui, ante mancipio
querebatur. ducti a creditoribus, liberal! fuerant
" Ductum se ab creditore] Duci pro- dissohito aere alieno, qui sint nexu so-
prie dicuntur, qui publicaauctoritate luti. Ego nihil niutandum censeo,
trabuntur in vincula. existimoque per nexu rinctos intelligi
" Ergastulum et carnificinam] Pro- posse, non solum qui addicti a ma-
prie ergastulum officinam siguificat, gistratu jam in vinculis essent, sed
in qua opus fit, ut Graece epyaarripiov etiam eos qui 7iexu obligati similia
sed quia vincti operari cogebantur crudelitatis exempla metuebant. Nex-
servi nequiores, ergastulum proman- um certe ex jEHo Gallo apud Festum,
cipiorum carcere sumi ccepit. et ex Manilio jiirisconsulto apud Var-
y Nexu vincti, solutique] Non dubi- roiiem, dicitur ' quodcumque per »s
tat Sigonius quin legendum sit, nexi, et libram geritur:' idque Mucius
vincti, solutique. Sic enim loquitur quoque Sca^vola apud eundem afRr-
Liv. lib, VIII. ' ita nexi soluti, cau- niat. Erat cnim lia?c solennis cou-
tumque in posterum ne necterentur.' traliendic obligationis forma omnium
Item, ' Eo anno initium libertatis firniissima. Itaque ut oba?ratum ap-
factum est, quod ligari nexi desie- pellamus eum qui aire alieno premi-
lunt ;' iibi nexi intelliguntur ex mente tnr quoquo modo, nexu solutos
sic
Varrouis homines liberi, qui suas ope- dicere generaliter Livius potuit om-
ras in servitute, pro pecunia quam nes qui in xre alieno non essent; nee
debebant, creditori praestabant, velut tantum eos qui, cum revera in vincula
domino, donee satisfacerent. Ilo- dati fuissent, soluti postea erant, sed
bortellus lib. ii. Emendat. c. 35. cor- et eos qui nunquam nexi, id est, nexu
rectionem banc reprcliendit ; Livii- obligati, eoque genere obligationis
Delph, et Var, Clas. Livius, 2 H
410 T. LIVIl
Quiritium fidcm."' NuUo loco dccst seditionis voluntavius

comes. Multis passim agminibus per omnes vias cum cla-
more in forum curritur. Magno cum periculo suo, qui
fortePatrum in foro erant, in eam turbam inciderunt. Nee
temperatum manibus foret, ni propere consules, P. Servi-
lius et Ap. Claudius, ad comprimendam seditionera inter-
venissent. In eos" multitudo versa, ostentare vincula sua
deformitatemque aliam. Haec se meritos dicere, expro-
brantes suam quisque alius alibi militiam. Postulare
multo minaciter magis, quam suppliciter, ut senatum vo-
carent curiamque ipsi, futuri arbitri moderatoresque pub-
:
lici consilii, circumsistunt.'^ Pauci admodum Patrum,

quos casus obtulerat, contracti ad consules ceteros :
''
metus non curia modo, sed etiam foro arcebat. Nee agi
quicquam per infrequentiam poterat^ senatus. Tum vero
eludi atque extrahi se multitudo putare " et, Patrum qui ;
abessent, non casu, non metu, sed impediendas rei causa

abesse, et consules ipsos tergiversari nee dubie ludibrio ;
esse miserias suas. Jam prope erat, ut ne consulum qui-

dem majestas coerceret iras hominum. Cum, incerti, mo-
rando, an veniendo, plus periculi contraherent, tandem
'" Pntrocinium npemque civitim solenni more invocant.

" Congregati circa cotisules.
" Putabat tulgus se deridcri, et consumi tempxis.
tanien non diffenint a »;mc<is.' Rupert. —

11 Vnlg. At in eos. 12 'Vet. lec- —
niagis placet : ita enira fit, ut servetur superior forma di-
tio, circumsistere,
NOTyE
semper soluti, immo ab omni asre alie- rere videtur.
no liberi, tamen rei indignitate com- ^ Nee agi quicquam per infrequentiam.
moti sese cum
conjnnxerant qui
iis poterufl Certus Senatorum
qiiippe
a creditoribus pessime liabiti de illo- numerus necessario reqnirebatur, ut
rum in se immanitate querebantur. senatusconsultum rite fieret : atque
Nam et apud Horat. ' solutus omni hie numerus, pro diversis temporibus
f<enore' dicitur, qui nihil cuiquam et vario Senatus statu, diversus fuit.
debet, sive aere alieno liberatus sit, Non minus centuui adesse oportiiisse
sive in sere alieno nnllo unquam fue- colligunt ex Livio lib. xxxix. Sic
rit. Atque lnmc sensiun totus con- tertias Senatus partis praesentia ne-
textus confirniarc, vel potius requi- cessaria eiat.
LIB. ir. CAP. 24. 4J1
in senatum veniiint : frequentique tandem curia," non

modo inter Patres, sed nc inter consules quidem ipsos,
satis conveniebat. Appiiis, vehementis ingenii vir, impe-
rio consulari rem a2;endam censebat: uno ant altero arrepto,
quieturos alios. Servilius, lenibus remediis aptior, conci-
tatos aniraos flecti, quam frangi, putabat cum tutius, tum
facilius, esse.
24. Inter lia?c major alius terror. Latini equites cum
tumullnoso advolant luintio :
* Volscos infesto exercitu ad
url)era oppngnandam venire.' Quae audita (adeo duas ex
una civitatc discordia I'ccerat) longe aliter Patres ac plebera
affecere. Exultare gaudio plebes ; ultores superbia? Pa- '
trum adesse,' dicere, ' Deos.' Alius alium confirmare, ne

nomina darent : cum omnibus potius, quam solos, peritu-
ros.^ Patres militarent, Patres arma caperent, ut penes
eosdera pericula belli, penes quos praemia, essent.^ At
vero curia, moesta'' ac trepida ancipiti metu et ab cive et
ab hostc, Servilium consulem, cui ingenium magis populare
erat, orare, ut tantis circumvcntam terroribus expediret
rem publicam. Tum consul, misso senatu, in concionem
prodit.'^ Ibi curae esse Patribus ostendit, ut consulatur
plebi. Ceterum deliberationi de maxima quidem ilia, sed
tamen parte civitatis,' metum pro universa re publica inter-
venisse. Nee posse, cum hostes prope ad portas cssent,
p Diccbat phhs aJesne Deos iiUorcs superbia; Senntornm. Unusquisqiie socium

horlnndo corioborabat, ne iiomen daret in inilitiam. Sutitts esse periie plebeios cum
omnibus civibiis, quam solos.
« De civittttis parte, quce maxima quidem csset, sed tantitm pars.
cendi, 'dicere,' ' posfulare,' ' circuinsistere.' Sigon. —

13 'Cum Peiiz. et
Gronov. forte leg. tamen, vel jam curia, ob ingrataui voc. tandem lepetilio-
neni.' Rupert.
NOTiE
Penes quos prccmia, esscnt"] Non
» iibi liabetnr Scnatiis, et Senatorcs ip-
soliim imperia et bonorem tiinnipbi, sos significat, ut lioc loco,
sed et agios ex devictis bostibus <" In concionem prodit] Concio est
raptos patricii sibi fere omnes vindi- populi, ac pra-sertim plebis conven-
cabaut. tds, ut curia Senatorum.
^ Curia, masfal Curia et locum,
412 T. LIVII
bello praevertisse quicquam: '^

''^
nee, si sit laxaraenti ali-
quid/ aut plebi honestura esse, nisi mercede prius accepta,
arma pro patria non cepisse ; neque Patribus '^ satis deco-
rum, per metum potius, quam postmodo voluntate, afflic-
tis civium suorum fortunis consuluisse. Concioni deinde

edicto addidit lidem, quo edixit,^ * Ne quis civem Roma-
nura vinctum aut clausum teneret, quo minus ei norainis
edendi apud consules potestas fieret. Ne quis militis, donee

in castris esset, bona possideret, aut venderet liberos ne- :
potesve ejus moraretur.' '^

Hoc proposito edicto, et, qui
aderant, nexi extemplo nomiua, et undique ex
profiteri
tota urbe proripientium se ex privato, cum retinendi jus
creditori non esset, concursus in forum, ut sacramento di-
cerent,* fieri. Magna ea raanus fuit neque aliorum ^ magis ;
' Bello aliquid anteponere.

' Per edictum credibilia reddit qtuB dixerat in condone.
14 * Pro Nee posse desidero nee debere, et pro cum .... essent ex meo sensu
debet esse cum . sint.
. . Quicqiiid sil, loquendi ratio nee posse ...
. pree- ,
vertisse dura iiiilii nee .satis digna Livio videtnr. Scripsit fortasse pro nee
posse Livius, nee fas esse, hoc sensu: nee posse probari, vel 7icc fas esse,
patres bello quicquam pravertisse, h. e. anteposuisse, turn, cum hostes prope ad
portas essent.' Doering. * Oninino,
opinor, leg. nee posse .... bello prceverti a
se quicquam.' Rupert. —
15 'Aut plebi honestum esse ....neque Patribus, Sfc.
propr. aut Patribus, &j-c. unde rd pro neque suspicari possis. Schelier in Lex.
Lat. pro aid conj. tamen, vel datum, vel etiam haitd, ut duplex negatio posita
sit pro una.' Idem.
KOTJE
•^
Si sit laxamenti aliquid] Supple beros erat potestas, ut eos et venum-
datum: vult Seuipronius ne plebeiis dare et occidere possent. Erant e-
quideni honestum fore foincntuni ali- niin in maiiu mancipioqtie, servorum
quod, reniittentibus de jure suo pa- fere instar : unde nihil niirum, si pro
triciis, tunc obtinuisse, quasi non ali- eere alieno patris filius, aut avi ne-
ter patriani armis defendire volue- pos, qui in ejus erat potestate, tan-
rint, ()uam relaxatione ilia privmii lo- quam res parentum, et pars bono-
00 extorta. rum, retineri aliquando potuere a
^ Liberos nepotesve ejus moraretur] A creditoribns. Sic apud Nostrum lib.
fruc'u possessionum, inquit Velcu- viii. e. 28. C. Publilius L. Papirio,
rio, ne scilicet liberi militantium, ab ob tes alienum paterniim, sese nexum
horum creditoribns rebus palernis dederat. Sed ultro, quod Jam patris
frui prohiberenfnr. Ego de libero- potestate exiisset.
rum corporibus ipsis intelligendum f
Sacramento dicerent] Prisca lo-
censeo. Ea quippe parentum inli- qucndi furnia Auctoriusitata, pro eo
LIB. II. CAP. 25. 413
in Volsco bcllo virtus atque opera enituit. Consul copias

contra hostcm cducit. Parvo dirimcnte intcrvallo castra
ponit.
25. Proxima inde nocte Volsci, discordia lloraana freti,
si qua nocturna transitio proditiove fieri possit, tentant
castra.' Sensere vigiles : excitiitus cxercitus, signo dato :
concursnm est ad arma. Ita frnstra ad inceptum Volscis

fuit. Ileliquum noctis utrimque quicti datum. Poster©
die prima luce Volsci, fossis repletis, vallum invadunt.
Jamque ab omni parte munimenta vellebantur, cum consul,
quanquam cuncti undique, et nexi ante omnes, ut signum
daret, clamabant, experiendi animos militum causa parum-
per moratus, postquam satis apparebat ingens ardor, dato
tandem ad erumpendum signo, militem avidum certaminis
emittit. Primo statim incursu pulsi hostes: fugientibus,
quoad insequi pedes potuit, terga caesa equcs usque ad :
castra pavidos egit. Mox ipsa castra, legionibus circum-

datis, cum Volscos
inde etiam pavor expulisset, capta
direptaque. Postero die ad Suessam Pometiam,'' quo con-
fugerant hostes, legionibus ductis, intra paucos dies oppi-
dum capitur : captum praedae datum. Inde paulum recrea-
tus egens miles. Consul cum maxima gloria sua victorem
exercitum Romam reducit. Decedentem Romam" Eceira-
norura ' Volscorum legati, rebus suis timentes post Pome-
tiam captam, adeunt. His ex senatus consulto data pax,
ager ademtus.
' Castra adoriuntur, experimentum faduri an nociu transfiigia ad sefierent.

,
" Eum, cum Romam versus discederet.
VIOTJE
quod est, sacramentnni diceie, jure- hanc clarissiniam fiiissc, et optiino
jiirandoniilitiff seobligaie. 'Dicere' loco sitam, Dionys. testatiir, qnam
iiic sumi putat Biida'us pro destinare ipse 'Ex^rpav, Liviiis niodo Ecetram,
ac dicare, addiccre. inodo plurali niimero l^cetras vocat.
s Aê7?<e «/Jorum]Qnam nexonimet Sita fiiit in inonlana regione, inter
aere alieno iaboiantium. Coram Volscorum, et Anagniam Her-

^ Suessam Pometiam] De iiac Vol- nicorum oppida. V. lib. in. cap. 4.
scorum urbe antea I. i. c. 53. et 10,
Ecetranorum] Volscorum urbem
'
414 T. LIVII
2G. Confestira ct Sabini tcriitavere tumuHus Romanos "'

:
enim fuit verius, quam

Nocte in urbe niintiatum
bellum.''
est, cxercitum Sabinura prsedabundum ad Anienem am- '
nem pervenisse. Ibi passim diripi atque incendi villas.

Missus extemplo eo cum omnibus copiis equitum A. Post-
umius, qui dictator bello Latino fuerat. Secutus consul
Servilius cum delecta peditum manu. Plerosque palantes
eques circumvenit. Nee advenienti peditum aj^mini resti-
tit Sabina legio. Fessi, tum itinere, tiim populatione noc-
turna, magna pars in villis repleti cibo vinoque, vix fugae
quod satis esset virium habuere/ Nocte una audito per-
fectoque bello Sabino, postero die, in magna jam spe
undique partae pacis, legati Aurunci senatum adeunt, ni
decedatiir Volsco agro, bellum indicentes. Cum legatis
simul exercitus Auruncorura "" dorao profectus erat. Cujus
^ Vix tantum habuerunt virium, quod sufficerct adfugiendum.
16 'Suspectum niihi rb Romanos, et abesse velim.' J. F. Gronov.
NOTJE
^ TumuUus cnim fuit verius, quain esse bcliiim nt luinultus non sit :
bellum] De propria tumiiltns accep- tumiiltits aiiteni esse sine bello non
tione alii aliter. Verriiis iumullum potest.' Qua in re non videtur ei
dici ait, ' qni ab aliis oriatiir quam ab cum Anctore nostro convenire, apud
Italicis et Gallicis hostibus.' Sed qiiem nunc '
(umultus' dicitur fuisse
legendunisuspicor,injectancgatione> ' verius quam bellum,' id est.tumnltus
qui non ab aliis. Etcnim Cic. Pbilip. sinebello. Sednimirum Cicero tumul-
VIH.' Majores nostri tumultuin Itali- decretum ac
tuni proprie intelligit,
ctim, quod erat domesticus, tumultum solenni more indirtum, quo delectus
Gallicum, quod erat Italiee finitimup, habetur sublatis vacationibus, et ne-
prreterea nullum tumultum nomina- mine immuni a militia: Livius hoc
runt.' Livius quoque noster lib. viii. vocahultuu generalius accipit pro
ca|). 20. ' Nonduiu peifunctos cura subita quavis trcpidatione.
Privernatis belli tumultus Gallici fa- Ad Anienem] Anio amnis, Statio
'
ma atrox iuvasit.' Isidorus Orig. lib. ex veteri us« Anien, in Trcbanorum

xviu. c. 1. bellum vocari vult, quod ortus montibus, per Êqnorum agruni
contra hostes agitur, tunudtuui qui fluens, Tibur alluit ; discretoque ma-
seditione concitatur. Atque ita
civili gna ex parte Latio veteri a Sabinis,
tumultum ipse sue tempore dictum defluit in Tiberim tertio fere ab Urbe
Cicero videtur agnoscere, cum Phi- niilliari. Vulgo Teverone, quasi Tibe-
lip. V. adversus Antonium 'decerni' ris minor.
censet tumultnm.' Celennn tumul-
' ™ Auruncorum] De Lis, deque Sa-
turn a bello differre ait, quod •
potest binis antea saepius.
LIB. II. cAi\ 27. 415
fama, hand procul jam ab Aricia visi, tanto tumultu conci-
vit Romanos/ ut nee consuli ordine Patres, nee pacatum
responsum arma inferentibus anna ipsi capientes dare pos-
sent. Ariciam infesto agmine itur nee procul inde cum :
Auruneis signa coUata, prajlioque uno debellatura est.

27. Fusis Auruneis, vietor tot intra paucos dies bellis
Romanus promissa consulis fidemque senatus expectabat :'
cum Appius, etinsita superbia animo, et ut collega^ vanam

laceret fidem, quam asperrime potcrat, jus de creditis pecu-
niis dicere." Deinceps et, qui ante nexi fuerant, creditori-
bus tradebantur, etncctebantur alii." Quod ubi cui militi
ineiderat, collegam appellabat: concursus ad Servilium
ticbat," illius promissa jactabant, illi exprobrabant sua
quisque belli merita p cicatrieesquc acceptas. Postula-
bant, ut aut referret ad senatum, aut '" ut auxilio essefi
consul civibus suis, imperator militibus. Movcbant eonsu-
lem hpec ; sed tergiversari res cogebat. Adeo in alteram
causam noncollega solum prseccps ierat,'^' sed oninis fac-
y Cujus exercitus fama, qui jam visits 7ion longe ab Aricia dicebatur, Romanos
adeo tumuUiiosc condtucil, i|C.
- Expectabat ut Senatus datum per Servilium fidem impleret, ejus promissa
prastando.
" Quod cum acciderat alicui militi, is ad Servilium coUegam Appii con/ugiebat.
Ad eum omnes coneurrebant.
17 Aut .... aut dihQ&i a multis edd. prob. J. F. Gronov. — 18 Vide Not.
NOTvE
" Jusde creditis pecuniis dicere'] Non- babant apud Sabinos ?
dum enim creato pra?tore, consules i Aut ut auxilio esset] Alias, ut
jus reddebant. auxilio esset. Vaiiaiitibiis libris, Gro-
» Et nectebantur alii] Hinc colliga- novio placet expungi aiteinanteni
nms nexos pro vinclis nt pluriniiim particiilani, aut : volebant enim, iii-
accipi. n"'t> iitnimrjue tieii ; turn ut fides et

P Sua quisque belli mcrita] Blerita promissa ])atiiim exsolverentur, tuni
fc«W, pro operis in belio impensis, re- ut impediretur Appii saeva in debi-
bnsque in bello, sen belli tempore, tores jnrisdictio.
gestis. An forma loquendi ex-
simili ''
\on colhga solum praceps ierat]
plicari posset, quod boc eodeni I. c. Libri fere babent praceperat, quod
16. dictinn de turbaloribus belli; ut Kbenano probatur, parlicnla in niu-
intelligantur, (qucmadmoduni sen- lata in vi: ut sit, vi alteram causam
tentia postulat,) ii qui bcllo res tur- non collega solum prccceperat, id est, an-
416 T. LIVII
tio nobilium. Ita, medium sc gcrendo, nee plebis vitavit
odium, nee apud Patres gratiam iuiit. Patres mollem con-

sulem et ambitiosum rati, plebes fallacem. Brevique ap-
paruit, sequasse eum Appii odium/ Certamen consulibus
ineiderat, uter dedicaret Mercurii asdem. Senatus ase rem
ad populura eorum dedieatio jussu populidata
rejecit: utri
esset, eum praeesse annonas,^ mercatorum collegium insti- '
tuere, solennia pro pontifice jussit suscipere. Populus de-

dicationem aedis dat M. Laetorio, primi pili centurioni:"
quod facile appareret, non tarn ad honorem ejus, cui cura-
tio altior fastigio suo data esset, factum, quam ad consu-
* Mque ac Appium plebi esse odio.
NOTJE
teceperat, prior snmserat cansam prjpses habitus est ; nnde mercatores
creditorum adversiis debitores ; ita a Cic. in epistolis ad Qu. Fratrem
Ht nobiles omnes astipulatores fan- Mercuriales appcllantur.
toresqiie haberet. Sed, cum Rliena- " Primi pili centurioni] Sp\G^nA\i\\s-
nus ipse in niargine vetnsti sni codi- sinia in militia Romana erat dignitas
cisannotatum fateatur praceps erat, primipilatiis. Dicebatur antem pri-
nonimmerito lianc lectionem arripuit mipili centurio, sen primipilus, vel
Sabelliciis, legitqiie, adeo in alteram absolute primus centurio, qui priniae
causam non cullega solum praceps fue- centuriis pra-erat, eoque nomine re-
rat, levissima textus niulatione. Mo- liquorum centurionum censebatnr
net idem legi posse prceceps ierut, caput, et quasi praefectus ; qiiem
quod eodem ferme recidit, et magis ideo sequebantur oranes sexaginta
congruere videtur. centuriae quibus legio constabat. Im-
'^
Eum prceesse annonce'] Woe <\no({\i& peratoris quippe et tribunorum ipsis
munere consules tunc fungebantnr, niandata ferebat, aquilam.et primum
necdum instituto pr^fecto annonae, signum regens : unde et dux legionis
nee praeffcto Urbis perpetuo. aliquando appellatur. Post divisum
' Mercatorum collegium^ Sivea Nu- imperiuni primipili ministerium po- I
ma instituta fuerint collegia, ut Pint- tius pascendis ad limiteni militibus
scribit, sive a Servio Tullio, ut Flo- destinatum fuisse videtur, quam ho-
ras et Orosius, sodalitates fiiere, nor. V. Lips, de Milit. Rom. lib. ii.
quae pvoprium habebant raagistra- Dial. 8.
tutn. Jura collegiorum ex Solonis Primipili centurioni] Vetustissiraa
legibiis petita putat Caius juriscon- hzec est hiijus ordinis mentio, ut ob-
sultus1. ult. de Colleg. Ea nisi ex servat J. Lipsiiis de mil. Rom. 1. ii. c.
Senatusconsulto instituere nefas. 8. ' Primus centurio' tunc dicebatur,
Mercatorum autem collegium diem ut testis est Livius1. vii. c. 41. Fuit
festnm hai)uit Idus Maias, quo die caput omnium centurionum et duc-
dedicata Mercurii a-des, quod qui- tor, qui honoris causa primi pili cen-
dem initio c. 22. vidimus. Mercu- turio dicebatur. Vide virum doctis-
rius autem mercaturae, inter cetera, simum, loco laudato. J. Ckricus.
LIB. II. CAP. 27. 417
liim ignominiam.*^ Saevire inde utique consulum alter "

Pa-
tresquo. Sed plebi creverant animi ; ct longc alia, quam
prirao instituerant, viagrassabantur. Desperate enim con-
sulum senatusque auxilio, cum in jus duci debitorem vidis-
scnt, undique convolabant. Neque decretum exaudiri con-
sulis prae strepitu et clamore poterat neque, cum decres- :
set, quisquam obtemperabat. Vi agebatur, metusque om-

nis et periculum libertatis,'9 y cum in conspectu consulis
singuli a pluribus^ violarentur, in creditores a debitoribus
verterant.^° Super haec timor incessit Sabini belli de-
"^
;
lectuque decreto, nemo nomen dedit, furente Appio, et

insectante ambitionem collegae " qui popular! silentio rem ;
publicam proderet, et ad id, quod de credita pecunia jus

non dixisset, adjiceret, ut ne delectum quidem ex senatus
consult© haberet. Non esse tamen desertam omnino rem
*
publicam, neque projectum consulare imperium. Se unum

et suae et Patrum raajestatis viudicem fore.* Cum circum-
stavet quotidiana multitudo licentia accensa,' arripi unum
insignem ducem seditionum jussit. Ille, cum a lictoribus
jam traheretur, provocavit :
^ nee cessisset provocation!
' Quod factum esse apparebaf, non tarn ad honorem Latorii, ntpole cui commis-
sa esset administratio cminentior ejus officio, quam in opprobrium consulum.
''
Versum erat.
* Cum quotidie staret circum forum aut tribunal multitudo incitala per liccn-
tiam.
Not. Var.— 19 A Ms. Flor. abest voc.

inf. et libertatis, prob. J. F. Gronov.
20 Verlerat Edd. a Sigon. ad Drak.
NOT^
" Consulum alterl Appiiis Claudius, irent, ut contm creditores jam sibi
y Periculum libertatis] Abest vox tiinerent, ne captivi ipsi a debitoii-
libertatis a niembranis Floientinis, bus abducertnlur, quorum pauper-
teste Gronovio, nee de libertate ere- tati antea iiiuserant. ./. Ctcricus.
ditorum agebatur. Ea itaque expun- ' Singuli a pluribus] Unus scilicet
gi potest. creditor a pluribus debitoribus.
Periculum libertatis'] Si retinenda Ambitionem coUegte] Ser\iln, qui
^
vox libertatis, qua; a niembranis Flo- inter \\xc tacebat, silentioque suo
rentinis abest, hoc voluerit Livius: popularem auram captare, el gratiam
taiiliuu abfuisse ut, qui nexi antea plebis auibire videbalur.
servierant apud iterum
creditores, ''
J^rovocavit] Appellavit a cousule
amittendae libertatis periculum sub- ad populum ex lege P. Valerii.
418 T. LIVII
consul, quia non diibinm erat populi judicium, nisi aegre

victa pertinacia foret, consilio rnagis et auctoritate princi-
pum, quam populi claraore. Adeo supererant aninii ad
sustinendam invidiam/ Crescere inde malum in dies, non
clamoribus modo apertis, sed, quodmulto pcrniciosiuserat,
secessione occultisque colloquiis. Tandem invisi plebi
consules magistratu abeunt, Seivilius neutris, Appius Pa-
tribiis mire gratus.
28. A. Virginius inde et T. Vetusius consulatum
'^
ineunt. Turn vero plebes, incerta quales habitura consu- '^
les esset, ctietus nocturnos, pars Esquiliis,'' pars in Aven-

'
tino,*^ I'acere ; ne in Ibro subitis trepidaret consiliis, et om-

nia temere ac tortuito ageret.? Earn rem consules rati, ut
erat, perniciosam, ad Patres deferunt sed delatam consu- :
lere ordine non licuit/ Adeo tumultuose excepta est cla-

moribus undique et indignatione Patrum, si, quod iraperio
consulari exequendum esset, invidiam ejus consules ad se-
natum rejicerent.' Profecto si essent in re publica ma-
'
/ Tantum animi ultra modiim habebat Appius ad excipiendum et contemnen-

dum vidgi odium.
s Ne
in comitiis, aliisve (juce in for o geiebantur, incerta fiuctuaret, ubi de im-
proiisis et repente iucidentibiis rebus habenda essent consilia.
* Non licuit, re ad Senatum relata, servato ordine ac more solito deliberare sen-
tent iis rite ex(iuisitis.
' Eo quiid consvles, ut Senatum odio plebis objicerent, ad eum rejiciebant, quod
ipsi pro imperio suo gerere debebant.
NOT^
<^
A. Virginius] Horum consulatum lina, forum item Esquilinuui, ac de-
refert Dioiiys. ad annum Urbis 260. inde regio Urbis qninta.
et Arcliontem Atlieniensium Tiiemis- ^ In Aventino] Nondnin nioenlbtis
toclem, initiuiique vult ante initium inclusus hie mons fnerat ; id enim
Olympiadis 72. Vetusium autem pro Tiberii tantum tempore factum. An-
Veturio habent qua-dam exempla- tea Pomcerio claudi reli|;io erat, turn
ria : quemadmodum Fusii pro Furiis quod Romulus eum Remo f-atri sa-
dicti. crum esse voluisset, ibi sepulto, ubi
^ Quales habitura] Non dubitabat et prius Aventinus Albanorura, et
quos consules esset habitura; jam postea Tatius Sabinorum rex, turn
enim creati erant ; sed quales illi fu- quod ex irrito Remi auspicio is locus
turi essent. ominosus censeretur. Dictus est
'
Esquiliis] Esquiliae tractum con- etiam 3Iurcius, ab aede Murcize Dese,
tinent montis Esquilini. Hinc no- etcollisDiano', ab hujus Dea? temple.
4nen accepit tribus et porta Esqui- Situs est inter Palatinum montem ac
LIB. II. CAP. 28. 419
gistratuSjS nullum fiiturum Inisse Romae, nisi publicum,

concilium. Nunc
concionesque^ (cum alia
in mille ci'.rius
in Esquiliis, alia in Aventino liarit concilia) dispersam et
dissipatam esse rem publicam. Unum, Hercule, virum,

(id enim plus esse, quam consulcm,) qualis Ap. Claudius
I'uerit, moniento temporis discussuruin illos coetus fuisse.'
Correpti consules cum, quid ergo se facere vellcnt, (nihil
enim se^nius molliusve, quam Patribus placeat, acturos,)
percunctarentur, decernunt, ut delcctum quam acerrimura
habeant. Dimisso senatu, consu-
Otio lascivire plebem.*
les in tribunal ascendunt.' Citant nominatim juniores.' *"
Cum ad nomen nemo responderet, circumfusa multitude in

concionis moduin negare, Ultra decipi plebem posse. '
Nunquam unum militem habituros, ni prcestarctur fides

publica,*" Libertatem unicuique prius reddendam esse, quam
anna danda ut pro patria civibusquc, non pro dominis,
:
pugnent.' Consules, quid mandatum esset a senatu, vide-
* Cum
consules increpili a Siuatu schcitarentur, quid vellevt ergo a se Jieri, (se
enim non minus ililiKeuter, out minus foriiler agire paratos esse, quam Senntus
velit): decrevere Patres, ut ah iis in pleheios aspcre delectus militaris cxerceretur,
Dicebant enim pkbcios petuUmtius ugere, quod a laborc cucareut.
1 Addiint in Edd. al> Aid. ad Drak. —

2 'Drak. roiij. curias coitionesque,
adniodnni eleganter, jndice Ern. (Cf. ad ni. 35. 10.) Sed idem Em. alio loco
' Quemadniodiim curiw iiiipropiie diclar:
(in Gloss. V. cimcin) hire dispiitavit :
sunt, ita altenim siihstantivum, illi jnnctum, et ipsiim fx eo <:enere placnerit

Livio necesse est. Ha^ aiitem iion sunt coitiones, sed cuncioues : qiur etiaiii
inipiopr. diciintnr iv. 13. ubi Gioiiov. qnoque conj. coitiones, sed niiUo ex-
eiijplo probavit a Livio iispiain dictum esse coitiones liaberi." Rupert. —
NOT/E
Tiberim fiuviuni. Ex eo deciiua ter- tntiujue esse contendit, optima ana-
tia Urbis legio facta ab Augusto. li'sia, nt in ' elevare,' ' cmincre,'
s Siesse7ttin Re p. vtagistralus] Si 'euiicave,' &c. aitque supra qnoque
munere suo
tales essent consules, qui c. 7. in Florent. cod. leiji summissis
fungerentur; non passuros, nt nllns fascibus in cojicionem escendit.
in Urbe ccetus agcretur, nisi pnbiica ' Citant nominatim juniores] Hif c
anctoritate, vel in Senatu scilicet, forma delectus faciendi : tie (jua
vel in comitiis, qua^ consules ipsi in- Polyb. lib. vi.
dixisseut et quibns iidem prreessent. ''

Ni prastaretur fides publiai] Quam
''
In tribunal ascendant] Pr;rfert Scrvilius consul diderat, cur.i; fntu-
Gronovius escendunt, ex nnocod. Fal. mm patribiis, ut consuleretur plebi
quod verbum idem significaie, rec- oba;rat<e, cap. 24. supra.

420 T. LIVIl
bant sed eorum, qui intra parietes curiae Terociter loque-

:
rentur,neminem adesse, invidice suae participem et ap- : '
parebat atrox cum plebe certamen.™ Prius itaque, quam

ultima experirentur, senatum iterum consulere placuit. Turn
vero ad sellas consulum properc^ convolavere minimus
quisque natu Patrum, abdicare consulatum ^ jubentes, et
deponere imperium, ad quod tuendum animus deesset.
29. Utraque re satis experta," turn demum consules :
' Ne praedictum negetis, Patres conscripti, adest ingens se-

ditio. Postulamus, ut ii, qui maxima ignaviara increpant,
adsint nobis habentibus delectum. Acerrimi cujusque ar-
bitrio, quando ita placet, rem agemus.' Redeunt in tribu-
nal ; citari nominatim unum ex iis, qui in conspectu erant,
dedita opera jubent. Cum staret tacitus, et circa eum ali-
quot hominum, ne forte violaretur, constitisset globus,
lictorem ad eum censules mittunt. Quo repulso, turn
vero ' indignum facinus esse ' clamitantes, qui Patrum ^
consulibus aderant, devolant de tribunali, ut lictori aux-

ilio essent. Sed ab lictore, nihil aliud quam prehendere
prohibito, cum conversus
Patres impetus esset," con-
in
sulum intercursu^° rixa sedata est: in qua tamen, sine
lapide, sine telo, plus clamoris atque irarum, quarainjuriae,
fucrat. Senatus, tumultuose vocatus, tumultuosius consu-
litur, quasstionem postulantibus p iis, qui pulsati fuerant,
' Qui ex Senatorilius.
m Ya-um cu7n impetus plebis, omisso apparitore, qui tantum vetittts fuerat cilo'
turn non parcnlem cumprehendere, versus esset iii Senatores.
—
In lino Pal. escendunt, prob. J. F. Gronov. 4 Prope ex emendat. Diak. dant
Stroth. et Kreyssigius.— 5 Consulalu Edd. ante Drak.
NOT^
^ Infidice sua: participem'] Repete tercessu: sententia non absimili. Nam
videbant. iitriinuiiie tarn ' intercedendi,' qnam
'" Ccrtamcn'] fiwpple futurum. 'intercunendi verbnn), aeqne snmi-
'
" Utrutjue ri' satis expcrta] Conswles tur,pro intervenire, ac se interpo-

experti fuerant tiimultuni, et Sena- neie.
tus, et pltbi)'. p Quastionem postulantibus'] Sena-
o Cunsulum intercursu] Ita scripti tores, qui a plebe pulsati fuerant, pe-
apud Gronov. in editis plerisque in- tebaut ut quzestio haberetur. Est
LIU. II. CAP. 29. 421
decernente ferocissirao quoquc, non sententiis magis quam

clamore et strepitu. Tandem, cum iraj resedissent, cxpro-
brantibus consulibus, nihilo plus sanitatis in curia, quam
in ioro, Tres fucre senten-
esse, oidine consuli coepit.
tias. P. Virginius rem non vulgabat ' de iis tantum, :
"•
qui, fidem secnti P. Servilii consulis, Volsco, Aurunco,

Sabinoque niilitassent bello, agendum censebat. T. Lar- '
tius/ Non id tempus esse, ut merita tantummodo ex-

<
solverentur. Totam plebem aere alieno demersam esse:

nee sisti posse, "^
ni omnibus consulatur. Quin, si alia
aliorum sit conditio, accendi raagis discordiam, quam se-
dari.' Ap. Claudius, et natura immitis, et eflferatus hinc
plebis odio, illincPatrumlaudibus, ' Nonmiseriis,' ait, 'sed
licentia,tantum concitum turbarura et lascivire magis * ;
plebem, quam sasvire. Id adeo malum ex piovocatione

natum." Quippe minas esse consulum, non imperinm
ubi ad eos, qui una peccaverint,* provocare liceat. Age-
dum,' inquit, '
dictatorem, a quo provocatio non est, cree-
mus. Jam hie, quo nunc omnia ardent, conticescet furor.
" Id vero incommodi ortum esse ab appellatione, qua potest ah consulibus iti-
terpuni,
6 In editis plerisque hitercessu. —7 ' Largius hie et in seq. Ecld. ante Druk.'
NOTiE
autem qnaestio inqwisitio quae fit in Non vulgabat'] Communeni vulgo
auctores ciiminis, nt in eos animad- esse nolebat, ut ex sequentibns li-
vertatur. Hiuc qusesitor, et per syn- quet. Vide c. 41. J. Ckricus.

copen qusestor, judex qui quaestio- Nee sisti posse] Faiiiillaiis Livio
nemhabet de criminibus. 'Quaesitor phrasis pro pacate agi, consis-
sis^t
Minos urnam movet apud Virg.

'
tere, seivaii remp. et in eodeni statu
Laesus itaque (apud nos actor regius) permanere nisi mavis subaudire se-
:
qua?stiouem petit, demande qu'il soit dilionem ; sic sisti erit sedari, aut
inform^ et precede criminellement. repelii seditionem, plebi seditiosae
1 Rem non vulgabat] Hoc loco vul- resisti.
gave estcommune omnibus e vulgo " Lascivire tnagis] Rletaphora ab
reddere. Ea sententia hujus Virgi- equisducta; qui lautius liabiti luxu-
nii erat, ut non censeret plebeios om- riant, exultantque plus satis. Cum
nes aequali favoreprosequendos: sed his Appius plebem otiosam compa-
discrimen inter eos aliquod esse fa- rat.
ciendum.eosque tantum levandosajre * Ubi ad cos, qui una peccaverinf] Ad
alieno, qui postremis bellis sub P. popuium, qui fere universus seditio-
Servilio consule ultro tuilitasseut. uis particeps.
422 T. Li VII
Pulset tnm mihi lictorcm/ qui sciot, jus de tcrgo vitaque

"
sua penes ununi ilium esse, cujus niajestatem violavit.'^
30. Multis, ut erat, horrida et atrox videbatur Appii
sententia: rursus Virginii Lartiique excmplo baud saln-
bres ; putabant sententiam, qu£e totam fi-
utique Lartii "^
dera tolleret.'° Medium maxime et moderatum utroque "

consilium Virginii habebatur. Sed factione respectuque
rerura privatarum, quae semper oftecere officientque publi-
cis consiliis, Appius vicit: ac prope fuit, ut dictator ille
Stroth, In Crevier. min. Larthis ubiqiie legitur, 8 ' Rott. Helm. Gnd. —
Voss. 1. Puhet ct turn. An fuit, Pulsitet turn m. I.' J. F. Gronov.— 9 Yiolarit
Crevier. proiiante liauero.
10 Vide Not. inf. et Not. Var. —
11 Ccnj. Rupert, moderatius utroque, ?.c.
Appii et Lartii consilio. Idem, vel moderatum pro: vtroque conj. Doering.
NOT/E
" ViularW} Recte suspicatnr, meo etnwderatum, utroque consilium Virgi-
judicio, Rhenanus vitiose scripluni nii habebatur; quod et atrocilatem
violavit, ytro violabit : mihi iion displi- Appii vitaret, nee tamen fidem peni-
ceret, violarit. tus tolleret inter debitores et credi-
" Utique Lartii [Largii] Hunc lo- tores, ut Lartius. Neque obstatqnod
cnm varie legunt, atque interpun- objicit Sigonius. Sic nimirum Vir-
gunt, eaque de re inter se niiruni in giniisententiam modo probari, mo-
iiiodum digladiantur Rhenanus, Sigo- do improbari. Verum enini estutrius-
nius, Robortellus ;
quorum scntentias qne et Lrrtii et Virginii sententiam
perseqiii longum esset. Ego cum exempli fnisse non boni, quod ex
Gronovio Rhenanum sequor, qui nni- ntraque sequebatnr debitorum libe-
cain literam mntat, cum salubres le- ratio, eaque per seditionem extorla:
git, pro salubrcin : planusque erit sen- sed perniciosioris erat exempli Lar-
siis, si per zeugma subintelligantur tiana sententia, per quam fides priv-
nouien sententia, et verbuni videbatur. terea omnino tollebatur de civitate :
Si tamen, quod Gebhardo, et Grnte- Virginiana in hoc temperatior, quod

ro ac Gronovio visum, ilia, putabant iis tantnm censeret indulgendum.qui
sententiam, e scliolio in textum ir- fidem Postuniii consulissecuti, obse-

lepsisse constaret, his deletis hand quio benignitatem banc Senatns me-
paiilo planiorem Livii sensum habe- ruissent : et sic Virginii sententia
remns. Sic legendo: Multis, ut erat, media erat inter prasfractam Appii
horrida et atrox videbatur Appii senten- negationem, ex qua periculum niajo-
tin. Rursus Virginii, Largiique (sen- ris sediti:5nis; et inter ignavam Lar-
tentieenempe) exemplo hand salubres tii lenitatem. Porro exemplo hand

(rcpete videbantur) utique (id est,
: salubres sententias Gallice dixeris,
maxime) Largii (sententia exemplo avis de perilleuse consequence, dange-
baud salubris videbatur, utpote) qua reitx pour la conseqticnce.
totam fidem tolleret medium maxime,
:
LIB. 11. CAP. 30. 423
idem crearctur. Qiise res utique alienasset plcbem pericu-

losissimo tempore, cum Volsci yEquiquc et Sabini forte una
omnes in armis essent. Sed curaj t'uit consulibus et seaio-
ribus Patrura, ut imperium, suo vehemcns/ mansueto per-
niitteretur ingenio. M.' Valeriura ^ dictatorem Volesi fi-
lium creant.'' Plebes, etsi adversus se creatura dictatorem
videbat, tamen, cum provocationem fratris lege haberet,
nihil ex ca familianee superbum timcbat. Edictum
triste
deinde, a dictntore propositum, coniirmavit animos, Servi-
lii fere consulis edicto conveniens.'' Sed et homini et po-
testati melius rati credi, omisso certaminc nomina dedere.'^
Quantus nunquam ante exercitus, legiones decern effectae :
ternaj inde datae consulibus,quatuor dictator usus. Nee

poterat jam bellum differri. iEqui Lîtinum agrum inva-
serant. Oratores Latinorum a senatu petebant, ut aut mit-
terent siibsidium, aut se ipsos tuendorum finium causa ca-
pere arma sinerent. Tutius visum est, defendi inermcs La-
tinos,+ quam pati retractare arma." Vetusius consul mis-
° Quam si Romani permitterent Latinis, ut arma resumerent, exfocdere dcposila.
NOT/E
y Imperium, suo vehemens] Verzeng- tur. Hie poiro dictator, quod omit-
ma snbaudiendnni, et ex proxime se- tit Noster, Q. Serviliiim, patrein
qiieutibiis repetendum ingenio, id Publii, q\ii anno proximo consul
est, natura sua, ex seipso, proprio cum Appio ftierat, magistrum equi-
genio. turn iiabiiit.
^ 31.' Valerium^ Hie, provecta ^ Servilii fere consulis edicto conve-
jam aetate clectus tertius dicta- niens] Edixit enim dictator, teste
tor, frater erat natii minor P. Va- Dionys. ut interim, dam bellum es-
lerii Poplicolae, qui cum Bruto con- set, libera essent omnia corpora, om-
sul fuerat. Ceterum IVIanios ex eo nia bona civium Romanorum a credi-
dictos volant, quod mane editi es- tortim vexatione, cujuscunique obli-
sent; vel ominis causa, quasi bonos. gationis nomine : amplissinia pra--
Manum enim antiqui i)onnm dicebant, terea pr<eniia promisit iis (|ui fortiter
nt est aptid auctorem de nominibus pugnarent.
impositivis et Isidorum vel potius : ^ Nomina
dederej In militiam.
clarum ex Nonio Marcello. Hoc sic Defendi inermes Latinos^ Quod
t
notabant 31.' cum Marcus simplici non ita intelligendum, quasi auxilia-
M. abbreviate scriberetur. res copias nullas suppeditarint La-
a Creant] Siiffragiis igitur Senate- tini ; sed inermes dicantur fuisse,
rum deligebatur dictator, etsi a con- quod non suis, sed alienis auspiciis
sale aliove raajori magistratu dicere- militarent. Vide c. 53. J. Ckricus,
;
424 T. Livii
sus est. Is finis populationibus fuit. Cessere Êqui cam-

pis :
'^
locoque raagis, quam armis, freti, summis se jugis
luontium tutabantur. Alter consul,^ in Volscos profectus,
maxime agris hostem
ne et ipse tereret terapus, vastandis
ad conferenda propius castra dimicandumque acie excivit.
Medio inter castra carapo, ante suum quisque vallum, in-
festis signis constitere. Multitudine aliquantum Volsci su-
perabant. Itaque efFusi et contemtim pugnara iniere. Con-
sul Romanus nee promovit aciem, nee clamorem reddi
passus, defixis pills stare suosjussit: t ubi ad manum ve-
nisset hostis, turn coortos tota vi gladiis Vol- rem gerere/
sci, cursu et claraore fessi, cum se velut stupentibus metu s
intulissent Romanis, postquara impressionem sensere ex
adverse factam, et ante oculos micare gladios,'^ ^ baud se-
cus, quam si in insidias incidissent, turbati vertunt terga
et ne ad fugam quidem satis virium fuit, quia cursu in prae-
lium ierant. Romani contra, quia principio pugnae quieti
steterant, vigentes corporibus, facile adepti fessos, et castra
impetu ceperunt, et, castris exutum hostem Velitras perse- '
Vulgatam defendit Drak. — 12 Gladii malebat J. F. Gronov.
NOTiE
d Cessere Mqui campis'] De /Equis, timarent metu attonitos Romanos,
novi postea Latii populis, qui et IE- eoque confideutitis eos coniinus ag-
quicolas, et quorum bodie loca ab gressi essent.
incolis Campaniae Romauee maxime ''
Ante oculos micare gladios'} Quid
Septenitrioni Euroque obversae, oc- lioc est, sensere gladios micare ante
cupantur, dictum antea. oculos? Nee loquendi forma, nee so-
^ Alter Consul] A.\irg\nms. nus satis placet. Mallem micuere
t Dejixispilis stare suosjussit] Hoc gladii. Nam, quod Gronovio arridet,
ipsum male cessit Pompeio iu pugna micare gladii, phrasis quidem esset
Pharsalica, ut docet Caesar 1. iii. c. historica, quasi dicas micare coepe-
92. J. Clericus. runt. Sed obstat e proximo verbum
f
Turn coortos tota vi gladiis remge- sensere, quod ad hoc infinilivum esset
rere] Sicerumpere subito, et in hos- referendum.
agentem impetu fac-
tern missilibus * Velitras] Velitrce, aut Belilra, urbs
to pugnare cominus gladiis, fortium Volscorum cis Asturam, non procul
est atque expertorum eoque pree-
: Suessa Pometia, millibus passuum
liandi genere saepe Galli nostri hoc 23. fere ab urbe Roma, Euriim ver-
quoque saeculo utiliter usi. sus,ab Albalongasex millibus. Ea ab
s Velut stupentibus metu] Cum exis- Anco Marcio rege obsessa, et pace in
LIB. II. CAP. 31. 4-25
cuti,uno agminc victores cum victis in urbem irrupere.

Plusque ibi sanguinis, promiscua omnium generum caede,
quam in ipsa dimicatione, factum. Faucis data venia, qui
inermes in deditionem venerunt.
31. Dum haec in Volscis geruntur, dictator Sabinos,
ubi longe plurimum belli fuerat, fundit, fugatque, exuitque
castris.'^ Equitatu immisso+ mcdiam turbavcrat hostium
aciem, qua,''^ ^ dum se cornua latins pandunt, parum apte
introrsum ordinibus aciem '^ firmaverant. Turbatos pedes
invasit. Eodem impetu castra capta, debellatumquc est.
Post pugnam ad Regillum lacum non alia illis annis pugna
clarior fuit. Dictator triumphans Urbem invehitur. Super
solitos honores locus in circo ipsi posterisque ad specta-
culum datus ; sella in eo loco curulis posita. Volscis dc-
victis Vcliternus ager ademtus : Velitras coloni ab Urbe
missi; et colonia deducta. Cum iEquis post aliquanto
13 * Borbet. Pall. Voss. Rott. et Aleiiensis Romana, exuit castris. Scribe,

fundit fugatque et exuit castris. Nee sane suavliis alterum.' J. F. Gronov. —
14 Grouov. recte, opinor, emend, mediam turbaverat hostium aciem, qua parte.
Ita notat Rupert. Vide tamen Not. Var. ibi enim Gronov. reponendum
—
monet quam, dum se c. Vide et Not. inf. 15 Pro aciem conj. Rupert, earn. —
NOT-E
amicitiam recepta fnerat. Nunc riore loco, et pro qua, vel quia, repo-
per vim capta colonos Romanes ac- nnUxr quam, ut habent scripti quidam,
cepit. Hodie vulgo Veletri, aut Bcle- Gronov. teste. Prononien se, ante
tri : estque in Campania Romana sub verbum pandunt, potest non incom-
Pontificia ditione. Episcopatus Ve- mode expungi ex ejus mente, ut ver-
liternus cum Ostiensi est unitus. bum iliud ad hostes referatur. Nihil
t Equitatu immisso] Miruni est Sa- tamcn vetat relinqui, et referri ad
binosetiam equitatumin Romaiiorum ipsa cornua. Apertus certe sensus
cornua non immisisse. Saipe loqui- erit si totus locus ita scribafur : E-
tur Livius, quasi Romanorum hostes quitntu immisso mediam turbaverat hos'
aut equitatu caruissent, aut uti nesci- Hum aciem, quam, dum cornua latius
vissent. Vide ad cap. 20. J. Cleri- pandunt, parum apte inti'orsum ordini-
cus. bus firmaverant. Sic lib. iv. '
Non
i'
Turbaverat hostium aciem, gua] subsidiis firmata acie,ron cquite ap-
Emendat Salmas. in opere postumo te locate' In hoc enim peccaverant
de re militari, quia dum se, (fc, Sed Sabini. Pour Hendrc les ailes, et mul-
non sic vulnus sanatur ; superest e- tiplier les rangs,ils avoientaffoibli leurs
Dim parum digna Livio repetitio no- files.
minis aciem. Deleatur itaque poste-
Delph, et Var. Clas. Livius. 2 I
426 T- I'lvii
pii»natum est, invito quidem consule, quia loco inlquo sub-

eundum erat ad hostes : scd milites, extrahi rem crimi-
nantes, ut dictator, priiisquain ipsi redirent in Urbeni, ina-
gistratu abiret, irritaque, sicut ante consulis, promissa ejus
caderent/ perpulere, ut forte temere in adversos montes
agraen erigeret. Id male commissura ignavia hostium in
bonum vertit: qui, priiis quatn ad conjectum teli veniretur,
obstupefacti audacia Romanorum, relictis castris, quse
munitissirais tenuerant locis, in adversas '*^
valles ' desilii-
ere : ubi satis praedaj "" et victoria incruenta fuit. Ita tri-
fariam re bello bene de donaesticarum reruin eventu

gesta,"^
nee Patribus nee plebi cura decesserat. Tanta'^ cum gra-

tia, tum arte praeparaveiant foeneratores, quee non modo
plebem, sed ipsum etiam dictatorem frustrarentur. Namque

Valerius, post Vetusii consulis reditum,omnium actionum°
in senatu priniam habuit pro victore populo, retulitque,
quid nexis '^ fieri placeret. Quae cum rejecta relatio esset,
' Non placeo,' inquit, '
concordias auctor. Optabitis, me
Dius fidius,'9 prope diem, ut mei similes Romana plebes
P Vt dictator se abdicaret magistrntu, etsic promissa ipsius irrita fierent (]uem- ,
admodum prius consulis Serrilii promissa inaniu redditaj'uerant.
— IG Aversas scribencliim monent ran. Faber, J. F. Gronov. et Strotli.

qno(i probat Donjat. et in textnm sunm recepit Kreyssigins. Mox pro ubi
—
Tan. Faber legit ibi. 17 ^ Ante taiita e\c\d\l sed \g\ at : absque hoc pliira
Biipplenda, lit cnni iis, quae anteceduiit, hapc cohasreant.' Bauer. ' Ipsinn
voc. tanta non satis aptuni h. I. et forte leg. contra.' Kupeit. 18 Addiint de —
NOTiE
' In adversas Recte, opinor,
valles'\ " Trifariam re
bello bene gesta'] Tri-
Gronov. et Tanaq. Faber, in aversas plici hoste victo, Volscos Virginiiis,
valles. Fronti enim castroriim ob- iEqiios Vetnrius,Sabinos fuderat Va-
jecti et adversi Romani : eos auteni leriiis.
t'ligientibiis Sabinis quaerenda loca » Omnium actionum] Hoc loco '
ac-
quae a tergo ipsis fuerant, etsicni-ej'- tioiiis '
nomine inteliigitur tractatio
sa. Liviiis idem lib. xxvii. Nocte ' ncgotii aliciijus, ac disceptatio de
jiigum superare, et in aversis vaili- pnblicis rebus : quomodo saepius
bus considere jubet.' In vallibus, Noster, et Cic. 1. ix. ad Atticum ep.
scilicet, quae ultra montem, et rerao- 11. * Dispersione enim consulum ac-
:
tiores ab bostibus. tio de pace sublata est ' id est, trac-
" Ubi satis prceda-'] Non male Tan. tatio pacis.
Faber ibi legit.
LIB. II. CAP, 32. 4*27
patronos habeat. Quod ad me attinet, neqne frustrabor

ultra cives meos, neque ipse frustra dictator ero. Discordiae
intcstinae belhim externum fecere, ut hoc magistratu egerct
res publica. Pax foris parta est, domi impeditur. Privatus
potius, quam dictator, seditioni interero.' Ita, curia egres-
sus, dictatura se abdicavit. Apparuit causa plebi, suam
vicem indignantem magistratu abisse.* Itaque, velut per-
soluta fide, quoniara per eum non stetisset, quin praesta-
retur, decedentem ^° domum ^ cum favore ac laudibus pro-
secuti sunt.
32. Timor inde Patres incessit, ne, si dimissus exercitus
forct, rursus coetus occulti conjurationesque fierent. Ita-
que, quanquam per dictatorem delectus habitus esset,
tamen, quoniam in consulura verba jurassent,'^ sacramento
teneri militem rati, per causam renovati ab ^quis belli
educi ex Urbe legiones jussere. Quo facto maturata est
seditio. Et primo agitatum dicitur de consulum casde, ut
solvcrentur sacramento doctos deinde, nullam scelere
:
9 Plebeii causatn cognoverunt : ideo scilicet Valerium se abdicasse dictatura,

quod graviter ferret eorum sortein.
Eilil. ante Drak. — 19 Viilgo Medius fidius. — 20 Discedentem J. F. Gronov.
NOT/E
p Decedentem domuiti] An deceden- dem suam niutuo astringebant, scse
tern, an discedentem legas cnm Gron. tugae causa non abituros, neque ab
paniMi interest. ordine recessmos, aiiaque ejus gene-
1 In consulum verba jurassetif} Alind ris quod jusjuranduni exigere ipsi
:
jusjurandnm niilitaie, sive conjiiratio, tribuni creperimt bello Punico 2.

aliudsacramentiimfiiit. Nam,aiictore anno demuni U. C. 537. C. Terentio
* sacramentuni erat cum sin- Varrone, et L. iDmilio Paulo coss.
Servio,
gnli jnrejurando adigebantur con-; nti Livius noster memorat lib. xxii.
jiiratio dicebatur cnm niilites ipsi,qui c. 38. Dicnntur autem jurare in
convenerant, inter sejurabant.' Sa- verba alicujus, qui alicui certa lege,
cramento milites a tribnnis ob<itrin- certisque verbis, se parituros jurati
gebantnr, jussu consulum (sive alte- promittunt.
rius majoris magistratus) se conven- Renocati ab j¥:quis belli] Praetexe-
turos, neqne eorum injussu abituros. batur liaec falsa causa, quasi Sabini
At jurejurando eqnites in decuria, et jEqui contra populum Romanuni
pedites in centuria quisque sua, fi- consplrassent.
—:
428 T. LIVIl
religionera exsolvi/' Sicinio quodam auctore,* injussu con-

sulum Sacrum montem " secessisse (trans Anienem am-
in
nem est) tria ab Urbe millia passuum. Ea frequentior
'
fama est, quam, cujus Piso auctor est, in Aventinum " se-
cessionem factam esse. Ibi, sine ullo duce, vallo fossaque
coramunitis castris quieti, rem nullam, nisi necessariam ad
victum, sumendo, per aliquot dies, neque lacessiti neque
lacessentes, sese tenuere.Pavor ingens in Urbe, metuque
mutuo suspensa erant omnia. Timere relicta ab suis
plebes ' violentiam Patrum, timere Patres residem in Urbe
''
Sed postea plebeios, cum edocti essent, obligationem ex religione ortam nun-
quam per crimen dissolvi.
' Plebeii a sui ordinis militibus derelicti metuebant.
1 Signa parenthesis et vocem est delent Gronov. Doujat. Crevier.
NOT/E
' Nullani scelere reUgionem exsolvi'\ inditum explicat Halic. 1. vi. ait
Religio qiiandoque est scnipnlus ex enim, composita pace, Romanos aram
metii di villi nuininis ortus: et sic 're- posuisse in sunimo colle, in quo cas-
ligione solvi ' est ab eo quasi vinculo tra habuerant quam a panico ter-
:
sen aninii scrupuio eximi. Porro rore, quo tunc correpti fuerant, pa-
siiinmn erat Ronianoriim in servando tria lingua nominarunt Jovis Fauni
militari sacraniento religio : adeo nt eoque sacrificiis placato, et ipso loco
etiani qni in castris essent, sitamen nbi consederant consecrate, cum le-
eo Sacramento non tenerentiir, iis gatis in Urbem reversi sunt. Alii
more niajorum non liceret hostem auteni Sacrum Montem nominatum
jnterficerc, aut vulnerare : qua de re volunt a Sacratis legibus in eo latis,
Cicero i. de Off. disputat, affertque quibus cautura fuit, ut, qui tribunum
Catonis exeraplum, cujus et Plutar- plebis violassent, eornm caput Jovi
chus nieminit in quaest. Rom. sacrum esset, uti Noster lib iii. cap.
* Sicinio quodam auctore'] Cumeduc- 55. etDionysius lib. vi. referunt.
tis legionibus consules vicina inter se * In Aventinum^ Tres praecipuaa
castra haberent, milites in unum om- niemorantur secessiones plebis a Se-

ues congressi, dnce Sicinio Bclluto, natu. Haec prima, comniuni opinione
raptis signis defecerunt a consulibus. in montem Sacrum ob creditorum sa-
In Sacrum montem] Mons Sacer
" vitiam, an. U. C. 260. post pulsos re-
dictus postea est coliis, qui primus ges decimo sexto. Altera in Aven-
trans Anienem via Nomentana occur- tinum, atque inde in enndem montem
rit, ubi bodie, Castello di san Silvestro, Sacrum ob Decemvirorum impoten-
inSabinorum Latinorumque confinio, tiam anno 305. de qua post lib. iii.
qua Crustunieriuni ibatur unde ex : cap. 50. Tertia in Janiculum, propter
eo prima haec plebis secessio Crustu- aes alieniim, circa annum 469. de qua
merina Varroni appellatur lib. iv. de in Epitome lib. xi.
Ling. Lat. Cur Sacri nomen ci sit
LIB. II. CAP. 32. 429
plebem/ incerti, manere cam, an abirc mallent.' Quani ''
diu autem " tranquillam, quae secesserit, multitudinem

fore ? quid futurum deinde, si quod externum interim hel-
ium existat? nullam proiecto, nisi in concordia civium,
spem reliquam ducere. Earn per aequa, per iniqua, recon-
ciliandam civitati esse." Placuit igitur oratorem ad plcbem
mitti Menenium ''
Agrippam/ facundum virum, ct, quod
' Dubitabant patricii utrum ipsis esset optahilius, ut plebs, quce in Urbe resede-
rat, in en manerct, an Urbe exiret.
" Existimabant sane patricii spem nullam superesse, prceterquam in civium con'
sensu: ideoque eum, sive cequis, sive iniquis conditionibus, oportere restitui ci-
vitati.
NOTiE
y Residem in Urbe plebem'] Nomen ferocia perseveravit, eademqiie fere
reses hie suiuitiir, opinor,
pro otiosa censuit qiiaa antey cap. 30. comme-
quas, licet artna non moveret, timen- morata sunt nullam scilicet ad de^
;
dutn tamen erat, ne, cum seditiosis sertores mittendam legationem zes :
extra Urbeni armatis cotnmunicato alieniim piebi quae in officio manebat,

consiiio, aliquid intra Urbem niolire- non in commune, sed viritim ei vero ;
tur. Quanquam reses dici etiain sim- quae secesserat nullatenus remitten-
pliciter potest pro residua, quje in dum : quin potius belluin cum ea ha-
Urberemanserat, ac per se metuenda bendnm, armatis, si opus esset, ser-
erat. vitiis. Ei tota patriciorum juvenilis
^ Manere earn, an abire mallent'] Immo adhcerebat. Sed cum consules pro
plebeios, Urbem deserere parantes,a potestate sua rem ad comitia totius
proposito diverterunt patricii, ant popiili deducerent, pleriqiie junio-
etiam invitos retinere conati sunt, rum, victi precibus et lacrymis a pa-
ex Halicarn. rentibus et liberis eorum (jui seces-
* Quamdiu autem'] Oratio est patri- serant, permisere senioribus,ut,qnod
ciorum de secessionis exitu solicito- e republica esse judicarent, id decer-
rnm. nerent. Sic electi sunt decern legati
^ Oratorem ... Menenium] Rejeclos nobilissimi seniorum, in quibus Lar-
primum a plebelegatos a Senatumis- gius Flavus et Agrippa Menenius.
SOS, quod certi nihil offerrent, Dio- Quod itaque hunc tantum Livins nie-
nys. refert. Postea novi consules morat, ita est accipienduu), ut ille
Postumus Cominius, et. Sp. Cassius, non solus, sed quod plebem apologo
qui matiirius solitu, nempe Kal. Sep* suo maxime demulserit atque intiex-
tembr. consulatum inierant, retule- erit, pra»cipuus fuerit habitus. Ce-
ruut ad Senatum de plebis reditu. teriim verba prior fecit M. Valerius,
Primarii Senatores diversa censuere. legatoruin maximus natu ; cujiis pro
Agrippa Menenius, mittendos ad pie- Senatu, et L. Junii ac Sicinii pro
bem cum amplissima potestate com- plebe orationes fuse narrat Dionys.
ponendi hxc dissidia. M. Valerius ^ Ai^rippum] Quorum in nascendo
eandem sententiam dixit, non sine non caput, (quod secundum naturara
insectatione Appii Claudii. Hie vero, est,) sed pedes primi exierunt, Agrip-
amare in eum invectus, in pristina p<e appellati sunt, quasi apgre parti,
:
430 T. LIVII
inde oriundus erat/ plebi carum. Is, intromissus in castra,

prisco illo dicendi et honido modo* nihil aliud, quam lioc,
narrasse fertur :
'
Tempore, quo in homine non, ut nunc,
omnia in unum consentiebant, sed singulis membris vSuuni
cuique consilium, suns sermo fuerat, indignatas reliquas
partes, sua cura, suo labore ac ministerio ventri omnia
quaeri : ventrem, in medio quietum, nihil aliud, quam datis
voluptatibus frui : conspirasse inde, ne manus ad os cibum
ferrent, nee os acciperet datum, nee dentes conficerent.
Hac ira,"^ dum ventrem fame domare vellent, ipsa una mem-
bra totumque corpus ad extremam tabem venisse. Inde
apparuisse, ventris quoque baud segne ministerium esse
nee magis ali, quam alere eum, reddentem in omnes cor-
poris partes huuc, quo vivimus vigemusque, divisum pa-
riter in venas raaturum, confecto cibo,^ sanguinem.'^ Com-
parando bine, quam intestina corporis seditio similis esset
irae plebis in Patres, flexisse mentes bominum.
33. Agi deinde de concordia coeptum,*^ concessumque ia
' Per iram hnjusmodi.

y Sanguinem concociione cibi elaboratum.
2 Al. mature confecto cibo.
NOT/E
ex Plin. lib. vii. cap. 8. vcl ex aegri- fuerat ascita, vel A|;iippa ipse in
tiidine, et pedibiis, ex Gellio lib. ordineni aliectns fuerat a Bruto et
XVIII. cap. 16. Poplicola, exhaustuni Taioiiinii Su-
"1 Quod inde oriundus eraf^ Illnd peibi nudelitale Senaliim supplen-
inde idem significat atqiie ex j)lebe. tibus, ut leferl Dionya. lib. iii. quod
Scrnpulum tanien injiKcre potest, milii proi)al>ilius videtur.
quod hie Agrippa Menenius Lanatiis, Horrido inodu] In verbis forte
"^
C. Menenii filius, consul fuisse dica- rude quid, sed fai)ula ipsa (quam
tur bujus libri cap. 16. necdum ta- Dionysius et ceteri reruni Romano-
men plebem vulgati crant bono-
in rum scriptores referunt)uon illepida.
res quin nee connubium adhuc pie-
:
f
Agi deinde de concordia caeptum]
bi cum patribus erat, ut ne materna Discordift fons preecipuus catisa nex-
quidem origine videri possit plebem orum, id est, debitorum ex piebe,
attigisse. Verum Meneniorum baec quoruui corpora creditoribus palri-
familia, initio plebeia, vel a Tai qui- ciis obnoxia : quae res ut composita
nio Prisco, cum is Senatorum nume- fuerit, lacet Livius, quod sane mi-
rum augeret, (cujus rei Noster lib. rum. Petenda; igitur ex Dionys. lib,
I. cap. 35. meminit) inter patricias vi. conditiones quas proposuit in
LIB. II. CAP. 33. 431
conditiones, ut' plebi sui magistratus essent saciosancti,s

quibus auxilii latio adversus consules esset " neve cui ;
Patrum'' capere cum magistratum liceret. Ita tribuni plebei

creati duo/ C. Licinius t et L. Albinus.'' Hi tres collegas
^ Et ill cundiliimes concordlct; itum, Ul nempe, SfC.

" Qui potestalem haberent fcrendi opem.
NOTyE
Monte Sacro Agrippa, tollendis dis- Licinios, et Sp. IciiiumRugam Bru- :
sidii causis aptissimas : ut qui sol- tusque plebi suasit, ut eum magis-
vendo non essent, iis omnibus a;s tratum sacrosanctum atque inviola-
alieniim remitteretnr : si qiiomm de- bilem esse lege lata, et perpetuo ju-
hitonini corpora, elapse die solutio- rejurando addito, decerneret. Le-
nis, creditoiibus essent obnoxia, aut gis liaec capita refert idem Halicar-
per jndicem creditoribus addicta, ut nass. '
Tribunnm invitum nemo quic-
libera iiaberentur et qnaecumque in
: quam facere cogito nee veiberato, :
futurum de coniniuni sentcntia statu- nee alium verberare jubeto. Si quis

erentur, Senatusconsulto et lege san- contra fecerit, sacer esto ; ct bona
cirentur ; legatis el Senatoribus se ejus Cereri dicata sunto : qui eum
suaque obstringentibus rata forequaj occideiit, puius a csede esto :' ad-
concederentur. Deinde sermouem jecta imprecatione, ut ejus cotifir-
fabula conclusit qua addita, paruni
: matoribus superi ac inferi propitii,
abfuit quin e vestigio plebs abiret traiisgressoribus vero irati utrique
in Urbem, re tota legatis permissa, forent. Hae sunt quae Sacratce leges
nisi L. Junius cognomento Brutus dicuntur : atqiie bine tribuni sacro-
securitatis causa petiisset, ut plebi sancti visi quod tamen proprie dici
:
liceret annuos sibi magistratus crea- negabant juris interpretes apud Nos
re, qui plebeiis injuria oppressis suc- trum lib. v. cap. 55. qua de re nos
currerent. Quod cum Icgati incon- suo loco,
sulto Senatu concedi ase non debere h JVeie cui PatrumJ Sed postea Se-
existimarent, Romam Valerius cum natoribus quoque et consularibus pa-

parte legatorum advolavit, factum- tuit tiibunatus ab anno U. C. 306. ut
que est Senatusconsultum, quod et videbimus lib. iii. cap. 63.
cetera legatorum pollicita plebi con- ' Tribuni plebei creati dtio] Duos
firmabat, et banc securitatem per- initio tribunos plebis creates Tullius
mittebat. quoque auctor est in Orat. pro Cor-
e Ut plehi sui inagislraius essent sa- de Romanis civibus verba fa-
nel, ubi
crosaricti} Postquam a plebe ad Se- ciens, * tanta igitur,* inquit, ' in illis
natum missi L. Junius Brutus, M. virtus fuit, ut anno 16. post reges ex-
Decius, et Sp. Icilius, pacem cum eo actos, propter nimiam dominationeni
per Feciales composuerani, fidemque potentium, leges Sacratas ipsi sibi
ab eo acceperant, plebs ciniatis co- constituerent duos tribunes crea-
;
niitiis, ut tradit lib. vi. Dionysius, rent montem ilium trans Anieneui,
;
annuos magistratus creavit quarto qui hodie mens Sacer nominatur,

Idus Decembres, L. Junium Btutum quo arniati consederant, SKternaj me-
et C. Sicinium Bellutum, quos antea moriie causa consecrarcnt.' Eundem
duces habucrat, cumquc his C. et P. numerum sequitnr Zonaras torn, w.
432 T. LI VII
sibi creaveriint. In his Siciniura fuisse/ seditionis aucto-

rem: de duobus, qui fuerint, minus convenit. Sunt, qui
duos tantum in Sacro monte creates tribunes esse dicant,
ibique sacratam legem"" latam. Per secessionem plebis*
* Durante adhuc pleheiorum secessione.
NOTyE
Contra Dionysins aliique statim ab certos, Livius omiserit. Postca du-
initio quinque tribunos niimerant. plicatus est tribunorum numerus, ac
Notat quoque Sigoniiis in noiuinibiis decern creati, duo in singulas quin-
duoruD), qui primo loco cieati, dis- que classes, anno ab liinc 36. prout
sentire a ceteris omnibus Livinm, qui lib. iir. c. 30. dicemus. Porro illi
C. Licinium et L. Albinum profert, plebis patroni, sen defensores, idcir-

cum Dionysius L. Julium (vel emen- co tribuni dicti sunt, quod ex tribu-
datius Junium) Brutum et C. Sici- nis militum facli essent, teste
Varro-
nium Bellutum primes nominet: ea- ne de Ling. Lat. sive ex tri-
lib. iv.
que sententia cuivis piobabitur, co- bunis legionum. Praeter tribunos
gitanti liorum iiominum primas fiiisse impetravit quoque plebs a Senatu
in sedilione partes nee facile ad
; facultatem niagistratus sibi duos cre-
alios quam ductores suos respectu- audi, qui tunc tribunorum ministri,
ram multitudiuem. Plutarchiis, in aul socii, ac judices, postea, ab ai-
Coriolano, et Suidas, in voce Arifxap- dium sacrarum cura, aadiles plebeii
Xot, eosdem liabent. Asconius Pe- sunt nominati et magna ex parte
:
dianus in Cornelian. C. Sicinium L. Graerorum Agoranomis similes fuere.

F. Bellutum, et L. Junium C. F. Pa- t C. Licinius, ^c] Duos hosce pri-
terculum, edit. Sed quoniam ab hoc mos tribunos vocat Ascon. Pedia-
ea noniina proferuntur ex Livio, cor- nus in Cornelian. L. Sicitiium L. F.
rupta ilia apud Nostrum postea fuis- Bellutum, et L. Junium C. F. Patercu-
se censet Robortellus lib. ii. Emend, Inm. Piuribus hac de re agentem
cap. 29. ita ut ex C. Sicinio C. Lici- consule Steph. Pighium in Annalibus
nius, et ex L. Junio L. Albinus pro- Romanorum ad liunc annum, ubi et
dierint. Verum ncque liaec conjee- de tribiinicia potestate. J. Clericus.
tura stare potest, quandoquidem Si- ''
Et L. Albinus'] Apud Halicarn.
cinius ab eodem Livio, tanquam di- hie Albinus inter primos quinque tri-
versus a Licinio, eique additus colle- bunos plebis non numeratur: sed
ga, subjungitur. Milii placet magis ejus loco nominari videtur P. Lici-
levi correclione Sicinium priori loco nius : qua de re paulo ante.
pro Licinio, posteriori vero pro Sici- ' Sicinium fuisse] Hunc seditionis
nio Licinium legere. Hac ratione auctorcm C. Sicinium Bellutum ap-
Livio cum reliquis conveniet. Quo pellatum fuisse, non, ut post apud
posito numcrum etiani conciliare non Nostrum legitur, L. Sicinium Velu-
erit difficile, dixerimns duobus a
si tum, Sigonius tradit ex Graecoruni
plebe electis permissam ab eadem auctoritate. Bellutus auteni belluae
fuisse asciscendorum trium collega- similem significat apud Festum.
rum potestatem, atque ab his tribu- °> Sacratam legem] De ejus nonii-
nos statim alios tres dictos esse ; nis causis dictum antea cap. proximo.
quorum duos posteriores, quasi minus Utrum autem una lex fuerit, an plu-
LIB. n. CAP. 33. 433
Sp. Cassius et Postumus Cominius consulatum " inicrunt.*
His consulibus cum Latinis populis ictum foedus. Ad id
feriendum consul alter Romae mansit alter, ad Volscum ;
bellum missus, Antiates Volscos " I'undit fugatque com- :
pulses in oppidum Longulam p persecutus, moeuibus po-

titur. Inde Poluscam, item '^
Volscorum, cepit : ^ turn
3 Vulg, Inde protinus Mucamitem Volscorum capit. Vid. Not. inf. et Nott.
NOTiE
res, diibitat Godelevaeiis : unam liic " Antiates Volscos] De Volscis dic-
nominat Liviiis et Dionysius et ta- ; turn lib. i. cap. 53. de Antio dicetiir
men idem Liviiis alibi, et Cicero, cap. 03. hujiis libri.
pluribiis locis, sacratas dicunt nume- Longulam] Volscorum Antiatiim
^
ro plurali. Quod etiamsi de lege in hoc oppidum, cum sequentibus, quo

securitatem tribunorum lata accipia- situ fuerit, mox indicabitur.
nuis, intelligi recte potest de pluribus "^ Inde Poluscam, item] Legebatur
ejus capitibus, quae singula totldem antea, fnde protinus Mucamitem. At
leges sint. Alioqiii sacrata leges in ex Mss. nonnullls, ubi habetur, pro<i-
genere nominantur a consecratione, WMsFoiscawJê/n, recte Sigonius emen-
quam duplicem Cicero faclt in Orat. davit, Poluscam item: cujus correc-
pro Corn. Balbo. Sanctiones,' in-
' tionis conjecturam liausit ex eo quod
quit, sacrandee sunt, ant genere ip-
' paulo post Noster de Coriolano a-
so, ut obtestatione et consecratione gens ait, Longulam, Poluscam, Co-
'
legis, aut poena, cum caput ejus, qui riolos, novella ha^c Roiuanis oppida
contra facit, consecratur.' ademit :' quanquam eo loco legitur,
°
Sp. Cassius et Postumus Cominius Polustiam pro Poluscam, vitiose qui-
consulatum] Post irritam Senatus pridem, ut Sigonio videtur. Sid lamen
mam ad seditiosos legatlonem, indie- Polustinos in eo tractu nominat Pli-
tis ante teuipus comitiis consulari- "'"« •»!>. iii. cap. 5. ut ejus scilicet
bus, cum nemo eum honorem in re- oppidi incolas : unde bifariam for-
bus turbidis ambiret, designati sunt 'natum hujus loci vocabulum Cluve-
consules utrisque partibus grati, '"'"^ existimat, ut et Polusca, et aliis
Postumus Cominius, (sic enim legen- Polustia diceretur. Ceterum in hoc

dum non Postumius, quod numen est, nomen apud Halicarnasseum quoque
non praenomen,) idem ^wrUHCMS die- foedum irrepserat mendum qui banc :
tus a devictis Auruncis, et Spur. Postumii expeditionem describens

Cassius Vîscellinus, quorum auspiciis I'b. vi. refert eimi, capta Longula,
debellati fuerant Sabini. Hie eo- exercilum duxisse in aliam urbem

rum secundus consulatus incidit in Volscorum, 'qua; dicitur Polus,' in-
72. Olympiadem, principe Atbenis tervallo non magno a Lonjjula dis-
Diogneto, ut Dionysius notat. Illi, tans, ^ KaXf^rai fiiv u6\ovs, Kara Std-
sancita concordla, et rebus sedatis, o-rrjixa 5t ov no\v ttjs Aoyy6Aas airix^-t-
niunia sortiti sunt: obtigitque Cas- Legendum itaque censet Po/usca, re-
sio cura rerum urbanarum, Postu- petita prima sequentis vocabull syN
mio res militaris. laba, ut sit TloXomKa Kara Sid<rrj]fia,
* A. U. C. 260. &c. idque et sequenti firuialur Hali-

434 T. LIVII
magna vi adortus est Coriolos/ Erat turn in castris inter pri-

nioresjuvenum C. Marcius/' adolescens et consilio et manu
promtus, cui cognomen postea Coriolano fuit. Cum subito
exercitum Romanum, Coriolos obsidentem, atque in oppi-
danos, quos intus clausos habebat, intentum sine ullo metu
extrinsecus imminentis belli, Volscas legiones, profectae ab
Antio, invasissent, eodemque tempore ex oppido erupissent
hostes, forte in statione Marcius fuit. Is, cum delectamili-
tum manu, non modo impetum erumpentiura retudit, sed per
patentem portam ferox irrupit caedeque in proxima urbis ^ :
facta,' ignem, temere aneptum," imminentibus muro aedi-

ficiis injecit. Clamor inde oppidanorum, mixtus muliebri
puerilique ploratu, ad terrorem, ut solet, primo ortus," et
Var. —4 Al. Cn. Marchis. —5

In qnibnsdam Mss. legitnr in proximo urbis,
*
ill aliis in unde in pi-ima vrbe, h. e. in prima parte urbis,

pro.rima urbe ;
emend. Jac. Groiiov. in proximam turbnm conj. J. F. Gronov. Mox cum
J. F. Gionov. leg. ad terrorem, ut solet, primum ortus.' Rupert. * Perplacet,
qiiam Klockius et Gronovins propostierunt, eniendatio ad terrorem, ut :
Solet, primum ortus, ii. e. clamor, qualis ad prinuiui imminentis calamitatis
NOT^
carnassei loco, nhi lieec civitas voca- cum Marcium regem in nuniero gen-
tur, UoXovaKafuv iroAis. tilium suorum babuerat.
" Coriolos] Gra^cis Coriola dicitur, ' Ccedeque in proxima [proximo] ur-
et Snidae Gorilla, vel CorioUa; sunt bis facta] Id est, in locis Urbi proxi-
enim ba?c duo unius, apud eum, et mis, sive in parte qua* portae Urbis
ejiisdem urbis nomina. Volscorum proxima. Rbenanus malebat cade in
quasi caput appellat Halicarnasseus. proxima urbis facta, id est, usque in
Plutarclitis autem, in Coriolano, banc loca proxima, non male.
iirbem in ea gente maximam obtinu- " Ignem, temere arreptum] Constat
isse dignitatem testatur. Ejus bodie optiine phrasis ut necesse baud "ît
:
nulla extant vestigia; non magis mutare, ac legere abreptum, ut vult

quam Polusca' et Longulje. Hoc Rbenanus: quid enim ignem abrep-
tautum constat, Coriolos Lanuvino tum e foco necesse fuit, dum unde-
agro et Solonio campo vicinos ad cumqiie illato nsus ad spargendnm
ortum, atq\ie haec tria oppida posita incendium Marcius fuerit ?
fuisse in Volscorum regioue, Velitris * Primo ortus [ortu] Alias ad terro-
atque Antio interjaccnte. rem, ut solet, primum, ortus, non om-

' Cn. Marcius] Plutarcho et Hali- nino displicet, si modo primum non
carnasseo Cains Marcius dicitur, et tanquam adverbiura sumas, sed refe-
genti Marciae t'amiliare praenomen ras ad terrorem, ut sit, ad primum
Caii, non Cneii, ex Sigonio ;
quae no- terrorem ortus clamor, &c.
bilissima inter patricios familia An-
LI 15. II. CAP. 34. 435
Romanis auxit aninmm, et turbavit Volscos, utpote capla

urbe, ad fcrcndam opem veneraiit. Ita fusi Volsci
ciii
Antiatcs, Coiioli oppidiim captum. Tantumque sua laude

obstitit farnag consulis^ Marcius, ut, nisi loedus cum La-
tinis, colnmna senea insculplum, monumento csset, ab Sp.
Cassio uno, quia collega fueral,'^ aictum, Postumum Comi-

nium bellum gessisse cum Volscis, memoria cessisset. Eo-
dem anno Agrippa Menenius moritur, vir omni vita pariter
Patribus ac plebi cams post secessionem carior plebi ;
factus. Huic interpret! arbitroque concordiae civium, le-

gato Patrum ad plebem, reductori plebis Romance in urbem
sumtus funeri defuit/ Extulit eum plebs sextantibus col-
latis in capita."
34. Consules deinde T. Geganius, P. Minucius ^ ''
facti.*
Eo anno/ cum omnia a bello essent, et
et foris quieta
domi sanata discordia, aliud multo gravius malum civi-
tatem invasit caritas primum annonce/ ex incultis per
:
terrorem oriri soUt.' Dner'nig. Primum ortus in textiim lecepit Kreyssigius.

—6 Gionov. Doujat. Cicvier. uhfiienit.
7 Al. 31inutius.—8 Vulg. quieta omnia bella essent. 9 Quccsitum in Sicilia — '
NOT/E
ySua laude ohstilil famcc coyisulis] eo tempore assihus nostratibns 13.
Major gloria niinoreni obscurat et : ac dimidio rcspondebat, iit in Prae-
cognoinen Coriolani Maicio inditum, fat. ostendi.
non Postiiniio, satis argiiit piimas Sextaiitibus] Sextis assis partibus,
fiiisse Marcii partes in expiij;nandis sen dnabns nnciis aîis. J. Clericus.
Coriolis. Ille taiiicn ex totiiis belli •>
T. Geganius, P. Miiiucius] llWMa-
victoria cognomen Aiirniici retulisse cerini, hnic Angnrini cognomina ad-
videtnr. dnnt fasli Craeci et liber Cuspiniani
' Sumtus funeri defuit] Tanta in qnornin jirius Geganionini, posterins
viro consnlari panpertas, invictiim Minucioruin cognomen t'liit. Gega-
adversus avaritiam animum demon- niorum familiam Tullus Hostilins Al-
strans, phninia Romae atqne Atlie- ba transtuleiat, nti lib. i. cap. 30.
nis habet exempla, quae videre licet observatnm est. Ex ea primus hie
Valerii Max. lib. iv. Quid igitnr Titus consul fuit.
mirum, mortales ceteros imperio
si * A. U. C 2G1.
sue subjecerint, qui se prinii vicis- *=
Caritas primum annon<e'\ Hacc fru-
sent, suasque cupiditates haberent in gum penuria ex agris ob plebis se-
potestate? cessionem incultis proculdiibio est
^ Sexta7itibuscollatis in capita] Sex.- orta. Plebs enim a patriciis seces-
tans est sexta pars assi.s Romani, qui serat ante aequinoctiuni autuninale
436 T. LIVII
secessionem plebis agris ; fames deinde, qualis clausis

solet.' Ventumque ad interitum servitiorum utiqiie et
plebis esset, ni consules providissent, dimissis passim
ad frumentum cocmendum/ non iii Etruiiain modo dex-
tris ab Ostia littoribus/ laevoque per Volscos mari usque
ad Cumas/ sed quassitum ^ in Siciliam quoque. 9 Adeo ''
finitimorum odia' longinquis coegerant indigere auxiliis.

• Qualis consuevit obsessis {contingere).
quoque. Borb. Fl. Voss. Rott. Gnd. Hel. Pal. Camp. Siciliam. Sed quid
qucesitum? An, sed trans fretutn in Siciliam quoque?' J. F. Gronov. Sicilia
NOTyE
sub ipsum senienlis initium et per ; nis memorat Stepliani Epitomator*
eos niotns (qui non nisi sub brumam At Cums Italicae paulo ultra Liter-
desiere) deserta fueiant a colonis num ad mare Tynlienum in colle
fl.
ruia, cum alii Senatui, alii plebi stu- sitee Nomen in minis ho-
fuerunt.
derent. Quin et regressis ad sua dieque servat inter Vulturni ostia et
agricolis, servorum jumento-
fugae Puteolos.
rumque pernicies difficile opus effe- s Sed qutesitum] Quaerit hoc loco
cerant; deeratque frugum copia,tum Gronoviiis quid qucesitum: (quasi non
ad semen, turn ad alimentainsequen- appareat quo illud debeat refer-
ti$anni,queniadmoduni refertDionys. ri:) ideoque eo propendere videtur,
J Dimissis passim ad frumentum coe- lit velit legendum potius, sed trans
mendum] Supple mercatoribus, quos /return, Siculum scilicet. Est ta-
mox frumeutatores appellat. men satis plana locutio, ut nihil sit
<^
Dextris ab Ostia littoribus'] Tiberi opus correclione, si conjungatur cum
devectis in mare Tyrrhenum, ad dex- praecedenti voce dimissis, quasi mis-
tram versus occasum Etruria, ad sis hominibusqussitum, siveadquee-
liEvam autem, versus ortum, est La- renduni frumentum.

tium vetus, inde Rutuli, Volsci et *>
In Siciliam [Sicilia'\ quoque] Ne-
Aurunci, atque initium Campanise, que hie necesseestquicquam mutare,
tibi Cnmse. et accusativum pro ablativosubjicere
^ Ad Cutnas'l Ctunae, Gr. Kifxr), cum Gronovio, Etsi enim recte dici
Chalcidica in Opicis urbs dicitur a posset dimissis in Siciliam ; non ideo
Thucydide lib. v. Condita enim fuit tamen vitiosum est qucesitum in Sicilia.
a Chalcidensibus et Eretrieusibus ex Hanc autem insulam niirae fcecundi-
Eubrea insula in Italiain deduclis ab tatis, et postquam in provinciae for-
Hippocle et Megasihene apud Veil. mam redacta est, horreum Urbia
Paterc. lib. i. et Strabonem lib. v. fuisse praecipuum nemo nescit. In
Hie tanien Hippocleni Cumanum fa- earn nunc missi sunt P. Valerius Pop-
cit. Qnod non de Cuma Asiatica est licolae filius, et L. Geganius Titi con-
accipiendiim, (qtiam nonduin ab lEo- sulis frater, Olympiadis 72. anno 2.
libus conditaui ex Velleio liquet,) quo tempore inter Siciliae tyrannos
sed de Cuma Eretriae vicina in Eu- cminebat Gelo, Dinomenis filius, qui
boea insula, ubi oppidum ejus nomi- recens fratri Hippocrati succcsserat
LIB. II. CAP. 34. 437
Frumentiim Cumis cum cocmtura esset, naves pro bonis

Tarquinioriim ab Aristodemo tyranno,' qui haeres erat,
retentae sunt. In Volscis'" Pomptinoque '°" ne emi
"^
quidem potuit : periculum quoque ab impetu hominum

ipsis IVumentatoribus fiiit. Ex Tuscis " frumentum Ti-
beri venit : eo sustentata est plebs. Incommodo bello in
tarn arctis commeatibus vexati forent, ni Volscos, jam
moventes arma, pestilentia ingens invasisset. Ea clade
dant Edd. ante Drak.— 10 Vett. libb. in Pontino.— 11 Vulg. Ex Etruscis,—
NOT/E
in Syracnsano principatu Hi Ro- regeretiir ejus tyrannidem Aristo-
nianorum legati, in Italiam aestate demus Aristocratis liiiiis, cognomine
demtini reversi, quinquaginta niillia Malaciis, patria Hetniscoriim, Um-

medininum Siciilorum advexerunt re- bronini, Dauniorum obsidio liberata,
ferente Halicarnass. lib. vii. quorum libeiata item Aricia, victoriis ferox,
diniidinm vili pretio emerant, reli- per insidias et caedes invaserat. At-
qiitini Gelo liberaliter doiiaverat,sno- que ad eum Tarquinius Superbus,
qne sumtii veliendiini ciiraverat. post caesnm Mamiliiim generum,Tus-
Capit autem medimniis, ex Budeeo, culo profiigerat, ibidem mortuiis, uti
sex medios, crediturque Minse Fran- antea hujus lib. cap. 21. est annota-
cicse respondere. tum.
Finitimorum odial Latinorum, Sa-
' ™ In Volscis] Nuper devicti Volsci,
binornm, Veieiitium. bene gerendas spe ex
conce|)ta rei
^ Naves .... retentce sunti Rem ita fame Romae grassante, defectionera
narrat Dionys. lib. vii. ubi Romano- parabant; nisi calamitosissima pesti-
riim legati frnmenti coemendi causa lentia conatus eorum intercepisset.
Cumas advenerunt, ii, qui cum Tar- "Pomptinoque] Fertilissimus ager
quinio evaserant ex ultimo praelio, Poraptinus, a fontibus Asturae fl. ad
illospiimum ad mortem deposceie ; Ufentis ostia protensus, dimidiam
eaque re non impetrata, postulare a saltem Volscorum partem complexus
tyranno cceperunt, ut eos detinere fuisse videtur; dictus quasi Pometi-
sibi liceret, donee sua ipsis bona red- nus a Suessa Pometia Volscorum
derentur a populo Romano. Legati urbe, quam Tarquinius Supeibus ce-
negabant se ad judicium venisse, cau- perat, uti libri superioris c. 53. dic-
saeque hujusmodi agendas uUam ha- tum est : earn quippe urbem, elisa
bere potestatem. Sed cum haec ex- vocali e, Pomptiam dixere, immo et
ceptio non admitteretur, petita dila- Pontiam, indeque Poniptinae, vel
tione, datisque interim vadibus, sese Pontinae paludes, ac tribus etiara
furtim inde proripuerunt. Eorum Pontina dicta. Sic certe Festus,
taraen servitia, jumenta, pecuniam 'Pontina tribus a Pontia urbe dicta,
tyrannus rctinuit. a qua et palus quoque Pontina ap-
Ab Aristodemo
'
tyranno'] Cumano- pellata est, juxta Terrucenam;' lege
rum rcspublica cum per optimates Tarracinam,
438 T. I.I Ml
contenitis hostium animis, ut etiam, ubi ea remisisset,
terrore aliquo tenerentiir, et Velitris ° aiisere nnmerum
colononim Romani, montesP novam colo-
et Korbae in
niam, quas arx in Pomptino esset, miserunt. M. Mi-
nucio deinde'' et A.Sempronio consulibus,* magna vis fru-
menti ex Sicilia advecta agitatumque in senatu, quanti
:
plebi daretur. Multi venisse tempiis"^ premendae plebis psi-

tabant, recuperandique jura, quae extorta secessione ac vi
Patribus essent in primis Marcius Coriolanus, hostis tri-
:
buniciae potestatis/ ' Si annonam,' inquit, * veterem* vo-

Innt, Cur ego plebeios
jus pristinum reddant Patribus.
magistratus, cur Siciniura potentem'^ sub jugura video,
missus," tanquam a latronibus redemtus?'' Egone has in-
12 Addnnt poUentemqne Grnt. Gionov. Donjat. Crevier. Ms. Veitli.— 13 ' In
not;e
" Velilris'] Coloniam Velitras dein potestate Ronianonmi essent, Nor-
tltictam, postqiiam liaec Volsconini bam deducta colonia est: qnod op-
urbs ab A. Virginio consiile expiig- pidum Cora Signiam euntibus occur-
nafa fuerat, ante menioiavit Livius lit : estqiie bnic propius. Id in
c. 30. et 31. Nunc, post biennium, minis, ad montium radices,nomen
urbetn istani, niagnani piins et po- adliiic fere servat, in Cumpania Ro-
pulosam, sic pestis exhanserat, nt niana ; vocatnr enim incolis A'o)'m«.
decima tantiim incolanim pars reli- Alia est in veteii Lusitania Noiba
qua esset. Quapropter legatis Ro- Capsarea ad Tagum, quae nunc regni
mam missis novos colonos petierunt, Castellani est, vocatnrque Alcan-
qui pliiribus de caiisis concessi ; turn tarn. :
quod alio migrante plebis portione <!

M. Minucio
deinde'] Anni hnjns
baud conteninenda,levabatnr in nrbe consules memorantur a Dionys. ad-
fames, turn qnod seditiosornm nn- jectis cognominibns Anlus Sempio-
merus minnebatnr. Sed cum metu nius Atiatiniis iterum, et M. Mlnn-
pestilentia:plebeiornm pauci nonii- cius Angnrinus itidem iternm ea- :
na darent, qniqne nomina dederant, deniqne cognomina babent Fasti Si-

poenitentia ducti, proficisci detrec- cnli, et liber Cnspiniani.
tarent, factum est Senatusconsul- Multi venisse teinpits] Senatorum
tum, ut ex omni civium numero sorte scilicet pleriqiie.
coloni ducerentur, adversns ire re- » A.U. C. 2G2.
cusantes proposita gravissima pcena, * Hoslis trihunicicB potesiatis'] Co-
ex Halicarn. lib. vii. Sic auctus est riolano insittini ex studio patricii
colonorum numerus, quo facilius decoris in tribnnos plebemqnc odium
Volsci alii nondum snbacti in officio exasperaverat repulsa consnlatu'',
continerentur. quani a plebe proximis comitiis tii-
V Norbce in monies] Ut non tantum lerat.
plana.sed etiam montana Volscorum ' Annonam, inquit, veterem] Vilem
LIB. II. CAP. 34. 439
dignitates diutlus patiar, quam necesse est? Tarquinium

legem qui non tulerim," Sicinium feram ? Secedat nunc,
avocet plebeui ;
patet via in Sacrum montem aliosque colles.
Rapiant frumenta ex agris nostris, quemadmodum tertio
anno rapueie.^ Utantur annona,'^^ quam furore suo fecere/
Ms. Veitli. perperam legifur missos . . . . redemtos.' Strotli.— 14 Fniantur,
NOT.E
nempe, ac eodem pretio quo ante J Tertio anno rapttere]
Tertium aii-
sedilioneiii fuerat. num hoc tempiis, qno lo-
dicit, ante
" Sub jugum missus'\ Metapliorice ;
qnebatiir. Cceperat enini seditio
quasi dicat, cmn reliqiiis patriciis, desinente A. Virginii et T. Vetusii
velut in seivitiiteni redaotns. Erat consnlatn anno 260. quo tempore
enim juguni patibnli species, tiibiis commeatiim aliaqiie vitae siihsidia vi-
hastis tignisve constans, qtiaium duo- cinis ex agris pelere coepei luit sedi-
bus erectis, atque in terram defixis, ticsi. Intercesserant confuiatiis duo,
tenia transversa iniponebatnr. Sub alter Sp. Cassii et Postiimii Cominii,
eo victi a Victoribus discincti tradn- alter T. Geganii et P. Minucii.
cebantur, ut subactos doniitosque ^ Annona, quam furore sno fccere^
esse intelligeretiir, uti ex Nostro Rescribendum quam furlo suam fe-
lib. III. c. 28. Cic. iii. de Off. aliis- cere,putat vir ductus apud Gronov.
que colligere est. qui niutanduni censet. Nee
niliil
" Tarquhiium regem qui non tulerim~\ enim rapina et direptio vi palani
Notat hie Tanaquill. Faber a Livio facta fnrtum dici potest, ex juris-
in tempora peccari, qui Coriolanum consiiltornni sententia, neqne fames
panlo ante (ninurum c. 33.) adoles- orta ex eo quod patricionini ex agris
centem fecerit, postea facial senem. triennio ante rapta essent frumenta,
Et sane si ante triennium adolescens sedquod inculti omnino relicli essent
erat, necdnm annis qninque et vi- agri. Sensus est itaqne, utantur an-
ginti major, qua ratlone jactare po- nona arcta ac dura, qualeni sua per-
tuit se Tarquinium non tulisse, qui niciosa et ad furorem usque accensa
ante annos octodecim pulsus fuerat, sedilione ipsi sibi fecerunt, agrorum
quo tempore Coriolanus vix annos culturam negligendo, ant etiani pro-
duodecim natus, ad excutiendum Su- bibendo. Paulo prolixiortm hac de
perbi regis jugum parum, aut nihil, re, nee minus luciilentam Coriolani
opinor, conferre potnerat. Adjicit orationem refert Halicarnass. lib.
Faber, explicari posse, nee tamen ex- VII.
plicat: sed nimirum, ut cum paulo Utantur annona, quam furore iuo
ante Coriolanus sub jugum se mis- fecere] Delevi fruantur, cum ab om-
snm a tribunis conqueritur, non tam nibns Mss. et antiquioribus Riiena-
ex persona sua, quam generatmi, ut nea editionibus abesset, ut testatur
patricius, loquitur, ita hoe loco ab Gronovius. ' Facere annoiiam '
est
eodem ordine patriciorum, e quorum hie sibi annonam comparare, ut 'fa-
ipse numero sit, redactum in ordi- cere corpus ' est piaguiorem fieri.
uem Tarquinium innuit. J. Clericus,

440 T. LIVII
Audeo dicere, hoc malo domitos ipsos potius cultores agro-

rum fore, quam ut armati per secessionem coli prohibeant.'
Haud tarn facile dictu est, faciendurane fuerit, quam po-
tuisse arbitror fieri, ut, conditionibus laxandi annonam, et
tribuniciam potestatem, et omnia invitis jura imposita Pa-
tres '' demerent sibi.*
visa sententia est, et plebem

35. Et senatui nimis atrox ^
ira prope armavit. *

Fame
jam, sicut hostes, peti cibo
se ;
victuque fraudari: peregrinum frumentum, quae sola ali-

menta ex inspcrato fortuna dederit,'^ ab ore rapi, nisi C.
Marcio vincti dedantur tribuni, nisi de tergo plebis Ro-
raanas satisfiat. Eum sibi carnificem novum exortum, qui
aut mori, aut servire jubeat.' In exeuntera e curia impetus
factus esset, ni peropportune tribuni diem dixissent.'' Ibi
ira est '7 suppressa.*^ Se judicem quisque, se dominum
vitae necisque inimici factum videbat. Contemtim prirao*
Marcius audiebat minas tribunicias: auxilii, non poenae.
ulantur annona Gronov. Doiijat. Vid. inf. et Not. Var. — 15 Jura Patribus
imposita Ms. Veith.
NOTiE
^ Demerent sibi'] Potestate tribu- tus ab adversario trahi, modo is tes-
nicia Senatui semper infesta, aliisque tem adhiberet, rogatuni an liceret an-
jnribus niiper in plebis gratiam in- testari, id est, testem eum accipere ;
trodiictis, sese liberare, ac velut a idque ne actor injuriam facere vi il-
suis cervicibus nova haec incommoda lata videretur. Hue respicit Herat,
amovere, restituto pristine jure, pa- lib. I. Serni. sat. 9.
tricia jnventiis una cum C. Marcio •^
Ibi ira est suppressa"] Ibi, pro tunc,
et App. Claudio cupiebat. adverbium loci, pro adverbio tempo-
*>
Senatui nimis atroxl Auctor est ris. Sigon. ex fide vet. cod. legit ubi,
Dionysius lib. vii. tribunes, qui vo- id est, postquam ; sed commedior
cati a coss. in Senatu aderant, cum videtur vulgata lectio. Sic enim ra-
viderent plures esse qui vellent po- redditur cur mitigata fuerit ple-
tio
testatem plebi concessam adimere, bis ira, nempe qnod se quisque ini-
quam qui cuperent stare conditioni- mici judicem futurum spectaret.
bus, e curia se proripientes plebi quid " Co7itemtim pi-imol Jusserant pri-
Marcius dixisset indicasse. me tribuni, atque inprimis Sicinius,
<=
Tribuni diem dixissenf] '
Diem di- C. Marcium Corielanum causam a-
cere' estdenuntiare aiicui, ut adcau- pud populum dicere, eumque per vi-
sam dicendam certa die veniat. Et atores sen ministres sues monuerant,
more Romano, in jus vocatus, nisi ques iile cum vcrborum coutumelia
confestim sequeretur, poterat iuvr- rejecerat.
LIB. II. CAF. 35. 441
jus' datum illi potcstati;'' plebisquc, non Patrum, tribu-
nes esse. Set! adeo infensa erat coorta plebs,^ ut unius

poena defungendum ^ esset Patribus. Restiterunt tamen
"*
Illi masislratui.
NOTyE
^ Auxilii, non poena:, jus] Iiistituen- processerunt, ad ea quae objicieban-
doriini tril)iinon)m causa fiiit, ut ple- lur responsuri, et pi o Marcio depre-
bein adveisiis potentioies tuerentur, caturi. Minucii earn in rem oratio
uti c. 33. dictum, nou ut poenas a pa- refertur a Dionysio lib. vir. Qua
tiiciis exigerent. cum plebs mitigari videretur, Corio-
s Infensa erat coorta plebs'] It a e- lanus, a C.Sicinio Bellutotiibuno pro
raendat Sii;'on. ex vet. lib. cum vulgo se lespondeie coactus, negavit uilam
legeretur, adeo coorta erat infensa in se multitudinis esse potestateni
plebs, exiijuo ut videtur ad senten- atque in plebeios, ac tribunos pieeser-
tiam discrimine : utravis enim lectio tim, audacter invectus est. Quare,
significat iratam plebem insurrexisse accenso populi furore, Sicinius capi-
in Coriolanum. talem in eum sententiam dixit; quam
h
Unius poena defungendum'] 'Defnn- cum per jediles exequi conaretur,
gi poena hoc loco non sic accipien-
'
plebe in patricios jam insurgente,
dum est,ut dicimus,munereaut labo- coss. per lictores suos repressere.
ribns defungi. Hie enim factum nos- Tum Sicinius, nionente Junio ne ac-
trum versatur, in re aliqua iniplen- cusator idem et judex Marcium iu-
da, vel perficienda. At Livius vult demnatum ad supplicium trahere vi-
toierandum Senatoribus fuisse unius deretur, diem ei ad popidum dixit.
Coriolani supplicium, ut ceteri immi- Senatus autem demerendae plei)i de-
nens ex plebis seditione periculum crevit, ne raajori pretio fnimentum
evaderent. veniret quam ante secessionem, cum
Restiterunt tamen] Post repulsos
' vilissima esset annona deinde a tri-
:
trii)unorum ministros, niissi aediles bunis plebis, cum impetrare non pos-
plebeii L. Junius cognomento Bru- sent coss. ut ab incepto in INIarciiim
tns,et Sp. Icilius Ruga, qui Marcium desistereiit, dilationem obtinuere,
Coriolanum pro limine curiie stantem Itaque post legatos Gelonis ab Antia-
comprehenderent, ac vi ducerent tum piratarum insultn per armorum
ipsi quoque pugnis abacti sunt a cir- Romanorum terrorem liberates, Mi-
cumstantibus Senatoribus, et ntrim- nucius consul apud tribunos conten-
que facto concnrsu res in diem se- derecoepit,inhocjudicio,quemadmo-
qnentem dilata. Postridie in Senatu dum in aliis gravibus negotiis, praîre
phiribus placuit tribnnorum calum- Senatus decretum oportere. Decius
nias refelli, qui frumenti penuriam autem tribunus, provocationem a con-
ad culpam Senatus referendo, et co- sulibus ad populimi, quai privato cui-
lonos, quo facilius, imminuto civium vis concessa esset, non posse tribu-
numero, tribunorum aboleretur po- nis de Coriolani vioientia et foedeie
testas, omnequeauxilium tenuioribus per eum violato conquerentibiis jure
eriperetur, in pestilentia loca tan- negari apud Senatum affirmabat.
quam ad certam necem missos cri- Contra nitebatur Appius Claudius,
minando, plebem in patricios conci- ostendebatque, tum legem illam de
tabant. Consules itaque in comilium populi judiciis non contra patricios,
Delph. et Far. Clas. Livius. 2 K
442 T. LIVII
'^
adversa invidia, ^ usique sunt, qua suis quisque, qua
totius ordinis viribus. Ac prirao tentata res est, si, dispo-
sitis clientibus, absterrenda singulos a coitionibus conci-
liisque, disjicere rem possent. Universi deinde processere,^
(quicquid erat Patrum, reos diceres,) precibus plebem ex-
poscentes ; * uniim sibi civem, unura senatorem, si inno-
centem absolvere nollent, pro nocente donarent.' Ipse cum
die dicta non adesset, perseveratum in ira est. Damnatus
absens™ in Volscos exulatura abiit," rainitans patriae, hos-
—
16 Vnlg. dederat. 17 Legendum monet Sigon. Ubi ira est 18 ' Al. tarn —
suis quisque quam, interpretationis studio. In Ms. Veitli. conupte legitur,
usique tunc sui quisque quantocius ord. In eodem taoK est, a contionibus consi'
liisque.' Stroth.
NOT^
sed pro plebeiis vim passis scriptara tem fiiisse tradit Dionysins lib. vir.
esse; turn conditiones initi inter u- et post eum
Plutarchns in Coriol.
truraque oidineni ad duo foederis Apnd quos legimns, tertiis nundiuis
capita revocari, remissionem aeris habita fnisse }iac de re a tribunis co-
alieni, et creationem tribunoruin ad mitia, tunc primum rogatis viritira
plebis defensionem ; ideoque nul- per tribus sufFragiis, cum patricii
latenus credendam infenso populo centuriata postularent, sperantesfore
potestatem judicandi hominem pa- ut a prima vel a secunda tertiave
tricium de republica optime nieri- classe Marcius absolveretur. Ibi
ttim. Valerius contra suadebat, om- postquam Minncius cos. cgregia Mar-
nia concordias posthabenda, et rerum cii facinora, tanquam inanibus ejus
administrationeni ita, libertatis cau- verbis potiora, commendavit, Sirini-
sa, temperandam, ut ejus plebs quo- us, primus tribunus, illius omnia fac-
que particeps fiat idcirco permit-
: ta dictaque ad crimen tyrannidis
tendum hoc plebi judicium ; ita ta- referens, acriter est invectus. Turn
men ut Senatores per se ac suos cau- Marcius, dona militaria propter ser-
sam dicenti adessent. Cumhaecsen- vatos prEBsertim cives, quos et testes
tentia praevaleret in Senatu, Marcius, citabat, ac dein vulueriim pro salute
interrogans tribunis cujus ipsum cri- patriae exceptorum cicatrices osten-
minis reum acturi essent, cum affec- dens, flectebat populiim ad miseri-
tatee tyrannidis accusatores respon- cordiam. Veruin Deciiis tribunus
dissent, se judicio populi ex Sena- prajdae Antiatis (quae tradenda quaes-
tusconsulto summisit. tor! ex lege fuerat) nuper in milites
''
Adversa Quicquid adver-
invidia'] victores distribntionem, velut novan-
sarentur invidia odioque suo tribuni, daruin rerum, et conciliandae sibi
et maxima pars plebis. plebis studio, a Marcio factam, ca-
Ûniversi deinde processere] Secun- lumniatus, eos qui Marcium ducem
dum Valerii sententiam, de qua su- ad eam expeditionem secuti nou e-
pra. rant,maximam scilicet populi partem,
«" Damnatus absens"] Immo praesen- in eum concitavit. Ille, inexpectata
j.in. II. CAP. 3G. 443
tilesquejam turn spiritns gercns. Venicntcm Volsci benignc

excepere ; benigniusque in dies colebant, quo major ira in
suos eminebat, crebraeque nunc querelas, nunc minae per-
cipiebantur. Ilospitio utebatur Attii Tulli." Longe is turn
princeps Volsci nominis erat, Romanisque semper infes-
tus. Ita cum alterum vetus odium, alteram ira recens sti-
mularet, consilia conferunt de Romano bello. Hand facile
credebant, plebem suam impelli posse, ut toties infeliciter
tcntata arma caperent. Multis saepe bellis, pestilentia post-
remo amissa juventute, fractos spiritus esse : p arte agen-
dum in exoleto jam vetustate odio, ut recenti aliqua ira
exacerbarentur animi.
36. Ludi forte ex instauratione raagni ''
Romas paraban-
NOTyE
accHsatione perculsns, sive prae tuque veterum librorum auctoritate
minus auditus, paucis in coni-
nuiltii coufirmat ; Dionysii inprimis, in cu-
mililonum honorem piolatis, obticuit. jiisexemplari Graeco TiWos "Attws
Quare in eiiin propositam a tribunis nbique legitur. Eodeni exemplo Pa-
perpetui exilii poenain duodecini tri- terculus inprimis nominnm et pra-
bng pronuntiaruut, cum novem euni nominum, sive cognominiim, invertit
absolverent. Atque hoc primum fuit oidinem babet enim Catonem Por-
:
popidi de patricio viro judicium : cium, Drusuni Claudium, Varum

nnde tribunoruui plebeiornmque ho- Quintilium, Flaccum Pomponium.
minum potentia maximum incremen- At hunc Attium Plutarclnis TulUim
tum cepit. Aufidium vocat.
" Exulatum ahnt'\ Post damuatio- P Fractos spiritus essel Non tantum
nem,Corioianus, nee amicorum gemi- cladibus attriti Volsci animos demi-

tibus, nee planctibus uxoris matris- serant, sed eorum non pauci, maxi-
ve, flexus, vale utrisque dicto, duo- me vero Coriolanus ipse, a violaudis
bus tribusvecomitibus, in suburbanis induciis in biennium pactis abhorre-
locis paucos dies commoratus, Anti- bant. Unde quaerenda fuit justa,
um profectus est, atque ad TuUum, vel certe probabilis belli causa.
non solum Romano noniini, sed ipst 1 Ludi forte ex instauratione 7nngni]
privatim Coriolano ex bellicis certa- Ludi Circenses, niagni sive Romani,

minihus infestum, confugit ; innatam de quibus lib. i. c. 35. jam quidem
ferociam mitigante, mortisque ipsius acti erant, sed non rite celebrati :
periculum superante odio, ac vindic- quare instaurandi erant. Qua in re

taD dulcedine. Eorum primum con- adeo religiosi fuere prisci Romani, ut
gressum describunt Plut. et Hali- si quid in sacris quoquo modo pec-
carn. catuni argueretur, ea denuo celebra-

" Attii TuW] Sigonius putat, ut ri oporteret adeo ut aliquando ea-
:
TuUum Hostilium, sic Tullum At- dcm sacra tricies variis de causis re-
tium dictum : ita ut Tuilus praeno- petita niemorentur apud Plut. inCo-
Dien, Attius geutis nomen fuerit : id- riol.
I
444 T. LI VI
tnr. Instaiirandi haec causa fuerat.' Ludis ' mane servum ''
quidam pater familias/" nondum coramisso spectaculo,

sub furca caesum " medio egerat circo. Coepti inde ludi,
velut ea res nihil ad religionera pertinuisset. Haud ita
multo post Ti. Atinio," de plebe homini, somnium fiiit.'
'^
Visus Jupiter dicere,t * Sibi ludis * preesultatorem displi-

cuisse :
^ nisi magnifice instaurarentur hi ludi, periculum
19 Vulg. instaurandis hccc causa fuerat ludis. Mane servum, Vid. Not. Var.
-20 Mss. nonniilli paterfamilias. —
1 Al. T. Latino et Latinio. 2 Vet. lib. —
NOTiE
• Listaurandi h(Ec causa fuerat] Duo vicem impelluntur quasi qui simul
;
hie paria consilium a Livio praeter- niittantur, atque ad piaeliandumcon-

niissa, ex Dionysio aliisque supplen- jsingantur.
da. In annum nempe U. C 26S. " Sub furca casum] Hoc servile
Q. Sulpicius Camerinus, Sp. Lartius supplicium, ex quo servi nequam
Flavus II. qnos Fasti Cuspiniani Cor- Furciferi dicti ; ac rem totam, quam
nuium et Flavuni Sicnli Cameiiniim Noster perstringit, quaeque propter
et Flavum appellant : in aniuim vero infaustum omen causam praebuit in-
2C4. C. Julius Julus, P. Pinarius staurandorum ludoruni, describit ac-
Rufiis,qui Mameicinus est apud Cus- curate Plut. in Coriol.
pinianuni. Piiorum consnlatu ludi '>'
Ti. [Tib.] Atinio] Latinum vocant
vitio facti, posteriorum instaurati. Dionysius, et Plutarchus; quemad-
Vide Sigonlum in Commentariis Fas- Hiodum et apud Valerium legi testa-
toium et Triuniphorum. tur Sabellicus. Recentiores tamen
8 Ludis] Sic et Cic. i. ad Alt. 16. Livii et Valerii editiones Tib. Ati-
et Sueton. in Jul. c. 39. Ludis, pro nium habent, ut est apud Lactantium
die ludornm, sen qno die ludi fiebaut. quoque.
Et melius quam ludi prasultato.
ludis, y Somnium fuit] Hoc somnium, om-
rt/», quemadmodum in veteribus qui- nemque Atinii hujus sive historiam,

busdam libris legi observat Sigon. sive fabulam, refert Cic. i. de Divi-
Hoc enim sensu non ludum, sed ludos nat. n. 55. et Plut. in Coriol.
dixere. t Visus Jupiter dicere, Sfc] Fac his-
' Nondum commisso spectaculo] Com- toriam somnii esse veram, facile po-
missi vocabulum ludos equestres intuit fieri ut liominis pliantasia turba-
dical: et revera ludi Romani Circen- retur, quod somnium non esset exe-
ses initio fuerant ; etsi postea scenici cutus, atque in morbum incideret, qui
quoque fuerint, ut ex Liv. nostro lib. levatus est, cum asger dixisset, quod
XXXI. cap. 4. liquet. '
Conimittuntur* somniaverat dicendum. Dein histo-
autein ludi in quibus prapsertim cer- ria, ut fit, paulo ornatior prodiit, at-
tamen aliquod exhibetur, hominum que hinc factum niiracnlum quod ;
qnoquo niodo, vel jumentorum cuisu dignum Romana republica viderefur

contendentium, quales hi fuerunt. prsesentem ei interesse Jovem. J.
Nam et 'conmiitti' proprie dicuntur Clericus.
pugiles, aliive qui ad certandum in- ^ Preesultatorem displicuisse] Prae-
LIB. II. CAP. 36. 445
Urbi fore. Tret, ea consulibus nuntiaret.' Qiianquam hand

sane liber erat rcligione animus,' vcrecundia tamen ma- '
jestatis magistratuum timorera vicit,'' ne in ora hominum

pro ludibrio abiret.-^ Magno illi ea cunctatio stetit. Filium
namque intra paucos dies amisit, Cujus repentinae cladis
ne causa dubia esset, aegro animi eadem ilia in somnis ob~
versata species visa est rogitare, * Satin' magnam spreti
nuniinis haberet mercedera ? majorem instare, ni eat pro-
pere, ac nuntiet consulibus.' Jam prassentior res erat :
cunclantem tamen ac prolatantera ingens vis morbi adorta

est debilitate subita. Turn enimvero Deorum ira adrao-
nuit. Fessus igitur malis praeteritis instantibusque, con-
silio propinquorum adhibito, cum visa atque audita, et ob-
versatum toties somno Jovem, minas irasque coelestes,

reprassentatas casibus suis,^ exposuisset; consensu inde
baud dubio omnium, qui aderant, in forum ad consules
lectica affertur. Inde in curiam jussu consulum delatus,
' Animus vticuns melu miminum.
i Ne in sermones komi7ium incicleret pro ridiculo habitus. Ne se ileridendum
omnibus proiiinarct.
s Jam res masris instubat.
ludi. —3 Vet. lect. timorem injecit.
aOTIE
suitor seu praesultator dicebatur, qui consilium orto, cesseiit victa religio.
in liidis et sacris piaesultabut, id est, Non tamen absolute daninanda, si
saltantiuni clioream ducebat. Cic. codicum auctoiitate niteretur, vetus
de hoc ipso ait, ' privsultorein sibi SIgouii lectio, timorem injecit: quod
non placuisse ludis.' Dionysius rp cum his quBe pra>cedunt, qua-que se-
iroixTTri rhv fjjovixevov opxv^'rh'' vocat. quuntur satis congruit. Victus au-
Phitarchus rhv 6pxv''''rh'' "pi* TTJr irofj.- teni est tinior, ex religione orlus ab
TT^s. Hie nietaphorice accipitur pro alio timore ne, tanquaui fauaticus
servo, qui ante pompam ludoruui somniator, apud vulgus irrisui esset.
verberib\is a conservis, jussu coninm- ''
Reprasentatus casibus suis] Intei-
nis domiui, per Circum actus, niise- ligit coelestium iras, ne quid dubii
rabiles ex cruciatu motus ediderat. subesset,per Atiniidiversa infortunia
Huic patrifamilias, qui servuni die confinnatas, et palani ostensas. Duc-
ludorum ceciderat, nonien fuisse ta est metaphora a debitoribus, qui,
Acronio, vel,ut alii scribunt, Atronio, cum aliennm pra^senti pccunia
a?s
refert Sabelliois. numeratasolvnnl.dicuntur pecuniam

a Tmoreinmit] Timorem nuniinis. repraesentare, jmyer il deniers camp-
Planus est sensus ex Gronovio, ut tans.
pudori, ex reverentia in majestatem

;
446 T. Livii
eadem ilia cum Patribus ingenti omnium admiratione enav-

rasset, ecce aliud miraculum. Qui captus omnibus mem-
bris delatus in curiam esset, eum functum officio pedibus
suis domum rediisse/ traditum memoriae est.
37. Ludi quam amplissimi ut fierent/ senatus decrevit.'^*
Ad eos ludos, auctore Attio Tullo, vis magna Volscorum
venit, Priusquam committerentur ludi, Tullus, ut domi
compositum cum Marcio fuerat/ ad consules venit.'* Dicit
esse, quae secreto agere de republica velit. Arbitris remo-
tis, * Invitus,' inquit, *
quod sequius sit, de meis civibus
loquor. Non tamen admissum quicquam ab iis crimina-
tum venio, sed cautum, ne admittant. Nimio plus, quam

velim, nostrorum ingenia sunt mobilia. Multis id cladibus
sensimus ;
quippe qui non nostro merito, sed vestra pa-
incolumes simus.
tientia, Magna hie nunc Volscorum
multidudo est. Ludi sunt. Spectaculo intenta civitas
erit. Memini, quid per eandem occasionem ab Sabino-
rum juventute " in hac urbe commissum sit. Horret ani-
mus, ne quid inconsulte ac temerc fiat. Haec, nostra ves-
traque causa, prius dicenda vobis, consules, ratus sum.
Quod ad me attinet, extemplo hinc domum abire in animo
est,ne cujus facti dictive contagione praesens violer.' Haec
locutus abiit. Consules cum ad Patres rem dubiam sub
auctore certo detulissent, auclor magis, ut fit, quam res,
ad pra3cavendum vcl ex supervacuo*^ movit. Factoque
senatus consulto, ut urbem excederent ' Volsci, prascones
''
Aniequam ludi incipcrent celcbrari.
' Quemadmodum Aiitii convenerut cum Coriulano.
* Etiam non necessurio.
4 Decernit EdH. ante Drak. —5 In Ms. Veitli. est urbe excederent; et mox
indignalio coorta est : Se.
NOTÊ
*=
Pedibus suis domum rediissej Sive culsi Volscos injnriose tractarent
simulatiis morbus, sive casus fuit. et sic exaceihatis iitriniqne animis
* A. U. C. 264. belliansa daietiir; quod a?que Tnl-
<*
Tullus.... ad consules venit] Vel hisMarciusque optabant, prout ca|i.
potius, quemadmodum Dionys. refert proximo iiidicatum.
lib. VIII. index a Tullo suboinatus, Ab Subinorum juvenlule] Vide liu-
•'
qui a consulibus in Senatum adduc- jus libri c. 18.

tus, ut Roniani falsa delatione per-
LIB. JI. CAP. 38. 447
diniittuntur, qui omnes cos proficisci ante noctera '^
jube-
rent. Ingens pavor primo discurrentes ad suas res tollen-
das in hospitia percnlit. Proficiscentibus deinde indigna-
tio oborta Se, ut consceleratos contaminatosquc, ab ludis,
:
'
festis diebus, coetu quodammodo hominura Deorumque,

abactos esse.'
38. Cum prope continuato agmine irent, praegressus Tul-
lus ad caput Ferentinum,s ut quisque veniret, priraores
eorura excipiens, quserendo ^ indignandoque, et eos ipsos
6 Vet, Icct. querendo dant Drak. Strotli. Kreyssigiiis. Notat Doeiing.

'proqwrenrfo alii hand abs re, qucerendo,' et Bauer. Neniini, credo, place- '
NOTyE
^ Proficisci ante noctem'] Et quideni fonteni lucus ac templiini in radiri-
pcena capitis per prjecones denuntia- bus monlis Albani fnere, eoque, post
ta. Jussi autem sunt Volsci omnes dirutani a Romanis Albam, veteris
exire per unani portani Capenani, ex- Latii populi ad comuiune conciliuni
tra quam a consuiibus deducti, secu- convenire solebant. Hoc concilium
ritatis causa: ex quo ingens Volsco- rijv iv êpevrlvci) ayopkv appellari a
rum, qui ad spectaculiim convene- DionysioSigonius observat, idest, fo-
rant, Humerus apparuit. rum seu couiitia apud Ferentinuni.
s Ad caput Ferentinuni] Idem lib. Ejus meminit, praeter Nostrum, Fes-
I. c. 51. desinente, '
caput aqtice Fe- tus Pouipeius in voce Prator, qui
rentinae ' vocavit, cui proximus ' lu- auctorem laudans Cincium, testatur
cus Ferentiuje,' c. 50. et 52. ejusdem '
Albanos rerum potitos usque ad Tul-
libri de quibus me hoc loco dictu^
: luni regem Alba deinde diruta us-
:
rum professus sum. Dift'ert hie lu- que ad P. Decium Murem cos. popu-
cus et haec aqua non solum a Feren- los Latinos ad caput Ferentinae, quod
tio seu Ferentino municipio Tusciae, est sub monte Albano, consulere so-
cujus ruinae non procul Viterbio ad- litos, et imperium communi consilio
hue visuntur sub nomine Firenti; non administrare.' Ubi recte Fulvius Ur-
solum a Ferento, seu potius Forento, sinus Ferentina correxit, cum vulgo
Apulia? oppido juxta Acherontiani, legeretnr CEtenlina: unde et corri-
iiunc vulgo Forenza; sed nee, praeter gendus Pint, in Romulo; qui, de pi-
iiominis affinitatem, commune quic- andis et quasi conipensandis legato-
quam habet cum Ferentino Volsco- rum Laurentium et Tatii regis csedi-
rum primum oppido, Hernicis deinde bus agens, meminit lustrationum qua*
attribiito, aliquando a Samnilibus oc- adiuic ea de causa celebiabanlur, eVt
cupato, quod priscum hodieque no- ttjs êpevrivris itvKi\s, ad portam Fe-
nien in Campania Romana inter Anag- rentinam quo nomine nullam Ko-
:
nian» et Frnsinonem, Signiani et Ve- niae fuisse poitam, ccrlissiniiim est.

rulas servat: et cum quo perperain Ciuverius Icgcnduni pulat ir7)77)s, ad
confunditur a Glareano. Nam Fc- fonlem (Fcrentina; scilicet). Sed fa-
rentinae aquae, sive aninis fons, et ad cilior erit mco judicio emcndatio, si,
. '
448 T. LIVII
sedulo audientes secunda irse verba,' et per eos muUitudi-

nem aliam in subjectura viae campum deduxit. Ibi in con-
cionis raodum orationem exorsus, Veteres'' populi Ro- '
mani injurias, cladesque gentis VoLscoium, utomnia,'7t

inquit, obliviscamini alia, hodiernam banc contumeliam
*
quo tandem anirao fertis, qui ^ per nostram ignominiara

ludos commisere? An non sensistis, triumphatum hodie
de vobis esse ? vos omnibus, civibus, peregrinis, tot fini-
timis populis, spectaculo abeuntes fuisse?"" vestras conju-

ges, vestros liberos traductos ^ per ora hominum? '
Quid
eos, qui audivere vocem prasconis ? quid, qui vos videre
' Sernionem ad iram concitandam accommodatum,

"* Ludibrio esse habilos.
bit —
Sigonianum querendo' 7 Drak. conj. ut reteres populi Rom ut omnia,
J. F. Gronov. 1. i. c. m, oratione exorsus reteres populi R. Diik. exorsus in
NOTyE
omissa prima litera, sine alia vel lite- tior tanien fdtiira mihi videtnr con.
rae vel accentns miitatione, legamus stnictio, pro ûi scribamus (utvul-
si
vAtjs, ad lucnm Feientinae. Porio go antea legebatur ex Sigonio) qua,

Ferentina; fonteni et nemus eo loci ut referatur ad contumeliam, non ad
coUocat Cliiver. Ital. antiq. I. in. c.4. popuium Romanum. Sic n. panic pla-
ubi nunc visitnrviciis sive oppidiiluin nior erit oratio: Hanc coutumelium
Marino, in Columnarum ditioue. quo animo fertis, qua per nostram igno'
Orationem exorsus, Veteres, ^c]
''
minium . . ludos commisere.
Gionovio placet legi oratione exorsus ^ Traductos] Traducit eques equum
veteres. Ita iit narret Liviiis ex sua publicum sibi assignatum, quoties
persona, Tullnm initiuni duxisse a censoribus se probandum sistit. Id in
veteribus Ronianorum in Volscos in- publico, et rum aliqua causae velut
juriis; cetenim verba Tulli ibi inci- cognitione fit, nee raro cum ignomi-
piant, ut omnia obliviscamini :' con-
' niaeqiiitis cui equus adimitur. Tra-
stat tamen optirae sensus ex Tullii ducuutur et per loca publica servi
persona, etsi nihil mutetur. flagitiosi jussn doniinorum, sive ad
t Ut omriia'] Si oratio Tulli incipit supplicium, (ut is de quo cap. 36.)

n voce veteres, legendam est, ut omnes, sive ad turpitudinis notam. Idcirco
inqmt, obliviscamini alias. Sed vide 'traduci' dicuntur qui deridendi pro-
J. Fr. Gronovium. J. Clericus. pinantur.
Qui per nostram ignotniniam] lilud
' 'Per ora hominum'] Os pro con-
qui de Romanis dici patet, licet ii in spectu, ut apud Veil. lib. ii. * in ore
proximo peiiodi membro hand nomi- atque oculis ejus Leucas expugnata
nentur: qua? subticentia in irato non est;' Gal. A sa barbe. Sic Hebraei,
improbanda, quasi ne dignos quidem supra vel contra faci^m alicujus, di-
putet quorum nomen proferatur. Ap- cunt, id est, coram aliquo, 'aS""?!;
LIB. 11. CAP. 30. 449
aheuntes? quid eos, qui huic ignominioso agmini fiiere

obvii, existimasse putatis? nisi aliquod proiecto nelas
esse, quo, si intersimus spcctaculo, violaturi sinius ludos,"
piaculumque merituvi: '" ideo nos ah sede piorum," coetu,
concilioque abigi. Quid, deinde ? illud non succurrit, vi-
vere nos, quod maturarimus 9 proficisci ? si hoc'° profectio,
et non fuga est. Et banc urbem vos non hostium ducitis,

ubi, si unum diem morati essctis, moriendum omnibus fuit?
Bellum vobis indictnm est magno eorum malo, qui indix-
;
ere, si viri estis.' Ita et sua sponte irarum pleni, et incita-

ti, domos inde digressi sunt instigandoque suos quisque
;
populos ° efFecere, ut omne Volscum nomen deficeret.

89. Imperatores ad id bellum de omnium populorura sen-
tentia lecti Atlius Tullus et C. Marcius'' * exul Romanus, in
quo aliquanto phis spei repositum. Quam spem nequa-
" Nisi/orte scelns aliquod a nobis perpcti-atum esse, quo pmfanandi sint ludi.
veleres. — 8 Qua legunt Drak. Stroth. Kreyssigius. —9 Vnlg. tnattiravimus.

Pall, maluraverimus. —
10 Hcec Edd. ante Drak.
NOT.E
"" Pidculumque mevituri] Piacula scorum popnli concilium apud Ece-
sunt sacrificia, hostiaeve, (|uibus ex- tram liabuerunt ac de sententia Mar-
;
piantnr acta netaiia et flagitia ob itn- cii Coriolani (qui niemoratis exilii
pietatem, quag auctores suos a sacris stii causis, operain eis suam obtulit)
et piorum consortio arcent. Uude missi legati, qui a Rouianis capta op-
piuculum dicuntur mereri, qui gravia pida repeterent, ac negantibns bel-
scelera comniiserunt, quorum venia lum indicerent. Marcius a\item civi-
non sine hujusniodi expiationibus im- tate ac Senatoria apud Volscos dig-
petrari potest. uitate donatus, etcumTuUo Attioim-
" Ab sede piorum, &fc,'] Cum ludi perator electus est, ex Dlonys. 1. vm.
apud Ronianos in lionoreni Deurum, 1' Aiiius Tullus et C. Marcius] Am-
nee sine sacris cclebrartntur, Vol- bo primum, cum voluntariis Volsco-
scos a ludis, velut magno aliquo sce- rum, agrum, ille Latinum, hie Koma-
lere contaniinatos, excludi queritur, num, vastarunt. Inde ulerque dita-
ad Romanorum
invidiam, Tullus. tis pra;daniilitibus reduces, conscrip-
Suos quisque populosi Populi hoc
o to exercitu, copias diviserunt ; Tullo
loco pro diversis ejusdem gentis ci- ad tutandos Yolscos, aliaque domi
vitatibus, quales priscis Etruscis duo- curanda, cum earuni parte relicto ;
decim, ut Virg. notat Gens illis
:
' Marcio adversus Romanes melioreiQ
triplex, populi sub gente quaterni.' partem educente.
Porro coucitati ad iram singuli Vol- •
A. U. C. 2C5.
:
450 T. LIVII
quam fefellit: '"^ ut facile appareret, ducibus validiorem/

quam exercitu, rem Roraanara esse. Circeios profectus,'
primum colonos inde Romanes expulit/ liberamque eam
urbem Volscis tradidit. Inde, in Latinam viam " transver-
sis tramitibus'' transgressus, Satricum/ Longulam/ Po-
ll ^ Quern spes nequaquam fefellit. Vet. lib. Qucs spes nequaquam fefellit
NOTÊ
'1Qunin spem nequaquam fefeHif] Si- sciiberent, propriosque duces ei prae-
goniiis ex veteri libro probat, quae ficerent, quod foederis legibus veti-
spes nequaquam fefellit. Gionovius ex turn fuerat.
melioribus librisietinet vulgatam lee- '^
Transversis tramitibus] Id est,
tioneni, firmatque exemplis ex Justi- vianiLatinam sjepius trajicicndo, et
no lib. II. et auetore de bello Alex- oppida partim viee fere imminentia,
andrino petitis ; qui 'judicium' et ut Corbionem et Vitelliam, partim
' opinionem non fallere
eodem sensu '
ad laevam Roma euntibus sita, ut La-
usurpant. bicos et Pedum, partim ad dextram,
' Ducibus validiorem] Tanti est ex- "t Bovillas quee ad Appiam, et La-
ercitus quanti imperator, ut Florus vinium quod baud procul mari, ag-
ait lii). II. c. 18. nam niilitaris sine grediendo. Vix enim ulhmi ad ipsam
duce turba corpus est sine spiritu, viain Latinam cepit Coriolanus. Ce-
apud Curtium, lib. x. terum neque post captos Circeios
^ Circeios profcctus] De Circeiis vide mox viara Latinam transgressus est,
quae lib. i. cap. 56. dicta sunt. si quae proxime sequunlur eo adortus
' Colonos iiide Romanos expulifl Ch' est ordine quo Noster memorat ; ac
ceios colouiam circa an. U. C. 235. nee ad eam quidem statim accessit.
deductam a Tarqninio Superbo con- Nam Satricum eique proxima ab ea
Stat ex Liviojam laudato, et Diony- via versus dextram longe aberant.
sic lib. IV. qui lib. viii. narrat a Cir- ^ Volscorum in veteris
Satricum']
ceiensibus, nunc tarn Romanis colo- oppidum, Velitris
Latii confinio fuit
nis, quam indigenis civibus, deditum et Lannvio proximum, in agro Pomti-
statim oppidum ; eique impositum no. Ejus meminit Noster non uno
modicum praesidium, imperato fru- loco: apud Velleium et Diodorum
meiito. pro Satrico Sutrium legitur, male.
' '
" In Latinam viam]

Via Latina a Est enim Sutrium Etruriae urbs ad ea
porta pjusdem nominis per montem de quibus ibi agitur nequaquam per-
Tusciilanum, et Algidum, perque tinens. Simili errore Satriam et Sa-
Volscorum et Hernicorum fines, Bi- trianos, pro Satrico vel Satrica et
vinm nempe, Anagniam.Ferentinum, Satiicanis, habet Stephani epitoma-
Frusiiionem, Fabrateriam, Aquinnm, tor.
Interainnam, inde in Campaniam at- ^ Longulam] De his o. 33. In lia-
que ultra tendebat : ut ex Strab. lib. rum civitatum, totiusque belli ordine,
V. et Itinerariis colligitur. Inter liaec Livius a Dionysio longediversus al)it.
Latinorum legalis auxilium implo- LongiUa Polustria> proxima fnit, vel

rautibus, responsum id uiitti non pos- polius eadem cum Polnstria Kirche-
se ; permissumque ut exercilum con- ro ;
qui ex liujus minis condilum
LIB. II. CAP. 39. 451
luscam/^ Coriolos, novella '' ha3c Romanis oppida=* ade-
mit. Inde Laviniura recepit tunc deinc«ps Coibionern/:
''
qiiod probo.' Sigo7i. Aîljâtam defendit J. F. Gronov.— 12 Viilg. PoUus-

tiain. —
13 Non est
' quod displiceat rb
novella, et cum IJauero atqne Grono-
viis legatnr Pomeliam, vel Bovillas, vel ex Dionys. MngUlnm
sive Mcegillam,
iinde L. Papirius Mugillanns dictiis.' Rupert. Placet J. F. Gronovii con- '
S^cUna, BotUlas pro novella legeiitis sin minus, dici-nduin erit, novas lias
:
colonias, translatione ab agro novello snmta, appellari novella.

In Ms.
Veitb. est Novellam, ac mox resipit.' Strotb. '
Haud dubie genuina est lec-
tio novella,e. nuper a Romanis subacta, et imperio adjecta.
li.
Cave J. F.
Gronovium et ceteros, qui sub hac voce nomen oppidi cujusdam latere au-
fumant, audias. Nam si urbs, quaeciimque demum sit, pro nor£//« substitni-
tur, adjecta verba hcec Ronmnis oppida plane otiosa sunt.
Animus enim
Livii est hire Itonianorum oppida ab iis quae sequiiutur disliuguere,
non
NOTiE
piilat dncale bodie oppidum, Pali: a Piutarciio factum, qui Latinis Bo-
Longulam aiiteni 1500. circiter passi- lanescum Tolerinisaccenset perinde
bus versus ortum a Polustria dissi- ac Lavicanos et Pedanos ; licet illi
tani, ejusque riidera spectari in colle yHquonim in solo fueiint. Sed ni-
eregione viridarii duels Polani. niirum bi populi, Lalinorum in con-
» Novella hac Romanis oppida^ Rec- finio siti, fredere cum Latinis ac Ro-
te novella, quia recens, id est, ante manis juncti: alioqui cur a Marcio
triennium duntaxat, venerant in Ro- Volscorum diice bello peterentur
manorum potestatem, ut Sigonius nulla idonea fuisset causa, cum gens
notat. Sed Gronovins, in addendis, ^quorum tunc Volscis faveret, ut ex
observat in pluribus codicibus leg! Dionysio discimus.
«ot'd/am; nnde suspicatur sub ea ^ Lavinium recepit^ Woe \ovo rec'i- '
voce nomen alicujns oppidi latere; pere' est, fidemaccipere. De Lavi-

in
et fortasse Bovillas, quas non sine nio dictum lib. i. c. 3. Id postremo
labore a Marrio expiignatas testis est loco Marcius obsedisse narratur ab
Dionysius. Posset et quis conjicere Halicarnasseo.
Bolam, CHJus tunc post acreni civi- c Corbionem'] Stepbani breviatori
nni eruptionem captas meminit idem Kopoviuv urbs ^quorum, ex Dionys.
Halicarnasseus. Vcrum sive Bolam, lib. fuit circa viam Lavicanam,
x.
sive Bovillas substituere placet, quis ultra Algidum, versus Pra-neste Latii
conficietur dignus Livio sensus, qui veteris civitalem, 15. ub Urbe niilli-
hoc, vel illud oppidum, cum ante ari ortum versus deditione venit in
:
nominatis quatuor, ademisse Roma- Marcii et Volscorum potestatem.

nis Coriolanum dicat quasi non et
;
Tandem a M. Horatio Pulvillo diru-
Lavinium, et qua* alia sequiintur, iis- turn auctore Liv. lib. iii. c. 30. Or-
deni ademerit ? At tum ilia priora, teliusexistimat bodie dici Cor/iog^naxo;
ante a Volscis erepta, iisdem sub sed boc in Tu<cia est, ut Ferrarius
ipsa belli exordia restitui, atque a et Brietius adverterunt. Holstenius
novis possessoribus Romanis avelli, Corbionem fuisse ccnset ubi jam
dignuni Marcii pruilentia fuisse vide- Rocca Priora. Kirclierus ubi Monfor-
tur: tum nou absurdum fuit a Livio lino, quod est iu ditionc gentis Bur»
qnoque, Volscorum arniis rcccpta a gbesize.
tunc prinium subactis distingui ; uti
:
452 T. Livn
Vitelliam,'' Trebiam/4* Lavicos,'^' Pedum ^ ccpit. Pos-

tiemum ad Urbem a Pedo '^ ducit et, ad fossas Cluilias '^ ^ ;
quinque ab Urbe niillia passuum castris positis, populatur

inde agriim Ronianum custodibus inter populatores mis-
;
sis, qui patriciorura agros' intactos servarent: sive infen-
doccre, Romanonim oppida fiiisse.' Doering. Vid. Not. Var. — 14 Emend.

Cluver. Toleriam Donjat. Trebam, — 15 Al. Labicos. 16 Vet. — lib. ab Pedo.
NOT.E
^ In piiscornm Latino-
Vitelliam'] 15. miilibns passniim. Unde patet
rum jDquoruinque coufinio p.iulo liailucinaii Leandniiii Albeittim, qui
ultra Coibionem, interqne banc ur- Labicuni interpretatur Valmontone
bem et Labicos, fuit Vitellia, Roma- oppidum 39. miliiaribus ab Urbe
noiuni post colonia, testibiis Livio dissitum. Cluver. et Kircheriis ibi
lib. V. et Siieton. in Viteilio, c. 1. collocant ubi wnwc Zagarolo ; Holste-
Piinins Vicelienses (lege cum Cliiv. nius ubi Ln Cohmna.
Vitellienses) recenset inter Latii an- t' Pedimi] Fnit hoc opp. inter Ti-
tiqui populos, qui jam ejus teinpes- bur etPrzeneste ac Tuscuiiini, quem-
tate interierant sine vestigiis. admodnm et Labici. Ex eo Pedani
« Trebiuni] De /Equorum oppido a Plinio nomiuanlui inter oppida ve-
Treba, baud procul Anienis fontibus teris Latii, qua; jam turn sine vesti-
sito, quod adbuc Treve incolis dicitur, giis interciderant. Primo impetu
accipiendus est Noster. Nam de captum direptunique Marcio, est a
Trebia Umbriae, vulgo Trevi, aut de cum Labicani, ut etTolerini et Bola-
Trebula IMiitusca Sabinorum, quam ni, exptignandi per vim fuerint.
Arnobius lib. in. adversus gentes Nunc ejus situi niaxiir.e respondet,
Trebiam quoque vocat, et cujus loco ex Cluverii sententia, opp. Gallicano.
videtur successisse 3Jontelcone delta Situs ejus cum Zagarolo niagis con-
Sabijiu, iuteliigi nulla ratione potest, gruere Holstenio videtur. Kiiclierus
Sed qiioniam Trebiae in bac Marcii ex locorum distaniia conjicit uiagis
expeditione nee Dionysius, nee Phi- congruere loco qui nunc I'Osteria
tarcluis meniinere, et Treba ipsa d'Osa, Fuit enim Pedum quatuor
^quorum loiigius paulo distat a La- miliiaribus a fossa Cloelia Labicum
bicis, non improbabiliter Cluv. lib. versus Fossam aiitem Clceliani quin-
;
III. ex Itinerario Autonini, pro Tre- que millibus passuum Roma distasse
hid Toleriam subjicit, quod oppidum ex Livio discimus ita ut Pedum no-
:
Labicis viciimm fuisse ex iisdem Di- vem millibus ab Urbe afuerit.

onysio et Plut. colligitur. ''
Ad fossas Cluilias'] De his egimus
f
Lavicos [Ldticos] Latifi, et singu- lib. i. c. 23.
lari numero Labicum, vel etiam Lavi- ' Patriciorum ugros] Primis statim
cum, oppidum fuit antiqui Latii ex populationibus, ante justum bellum,
Albanorum coloniis, ultra Tusculuni a iMaicio exustas plebeiorum villas,
unde Labicani, et via Lavicana, qua; latifundiis patriciorum parcitum, ad
in Ldtinani incidit. Ab Urbe aberat serendas suspiciones,et fovendamin-
Labicum ex Strab. stadia 220. hoc est ter utruniqueordinem discordiam.re-
LIB. II. CAP. 39. 453
sus plebi magis, sive ut discordia inde inter Patres pkbem-

que oiiretur. Qua3 profecto orta cssct; (adco tribuni jam
ferocem per so plebem crirainando in primorcs civitatis in-
stigabant;) sed extcrnus timor, maximum concordiae vincu-
lum, quaravis suspectos intensosque inter se jungcbat ani-
mos. Id modo non conveniebat '^ quod senatus consu- ;
lesque nusquam alibi spcm, quam in armis, poneljant

plebes omnia, quam belhmi, malebat. Sp. Nautius jam t
et Sex. Furius consules erant. Eos, recensentcs legio-

nes, prccsidia per muros aliaque, in quibus stationes vigili-
asque esse placuerat, loca distribnentes, multitudo ingens
pacem poscentium primum seditioso clamore conterruit.
Deinde vocare senatum, referre de legatis ad C. Marciura '^
mittendis coegit. Acceperunt relationem Patres; postquam

apparuit, labare plebis animos missique de pace ad Mar-
;
cium oratores' atrox responsnm'" retulerunt: 'Si Volscis
— 17 Legendum monet Sigon. ex Dionysio et Fcsto fussus Clcelias, — 18 Vet.
NOT^
fert Dionysius. Pari consilio postea sideriiim relnctando magis accende-
Annibal agios Q. Fabii maximi iutac- re, vel certe eonim calumnias refel-
tos reliquit, ceteris depopulatis. Qua lere qui Patres favere Marcio, eique
de re Plin. lib. xvii. c. 2G. et Jul. fiiisse aiictores belli niovendi, jacta-
Frontinus Strategematum lib. i. c. 8. bant. Sed, ni falior, Romaiia bjpc
t Sp. Nautius, ^c] Omisit Liviiis virtns fnit decoris ac dignitatis te-
aute hos consules duplex par consu- nas, et consueta, Parcere subjectis
'
lum, Q. Sulpicium Camerinum et Sp. ac debt ilare superbos ;' qiiaj lit stndia
Lartium Flavum, qui coss. fueriint priiis in civeni egregiiim, ita Irani in
anno U. C. 264. a. C. 488. item C. Ju- enndein publicum patrite hostem in-
linin Julnin et P. Pinarium Rufnm, flammabat. Patriam quippe, bono-
qui superiores proxime seciiti sunt. riiiii virorum judicio, nobis cariorem
Piitabat St. Pigliius culpa librario- esse decet, quam nosnietipsos : ut in

rum potuisse Iirec nomina excidere, earn nulla possit honesla esse vin-
ostenditque quibus locis inseri yios- dicta.
sent. Vide simileni omissionein ad Missique
' ad Marcium oratores]
. . .
c. IS. J. Clericus. Ex Senatusconsulto missi sunt legali

^ De legatis ad C 3Iarcium] M'lrum
. consulares de pace acturi quos ex- :
Halicarnasseo videtur cur Senatus, cepit Marcius in consessu priniatum

antea Marcii studiosus, tunc plebi Vol.«coruni sedens. Verba fecit Mi-
eum revocare cupienti fuerit adver- nucius, qui plurimuni pro eo in con-
satus ; conjicitquc vrl expcrlri vo- sulatu suo laboraverat. Orationem
luisse ejus constantiam, vel plebis de- rcfert Dionys. lib. viil. qui ubi patri-
454 T. LIVII
ager redderctur, posse agi de pace: si praeda belli per

otium fiui velint, memovem se et civiiim injuriae, et hospi-
tura beneficii, annisurum, ut appareat, exilio sibi irritates,

non fractos, animos esse.' Iterum deinde iidem raissi non
recipiuntur in castra." Sacerdotes° quoque, suis insigni-
bus velatos, isse supplices ad castra hostiura, traditum est,
nihilo '9 magis quam legates flexisse animum.
40. Turn raatronas^ ad Veturiam, matrem'' Coriolani,
Voluraniamque uxorem frequentes coeunt. Id publicum
lib. Id modo, sicut alias, conveniebat. —

19 Emendat J. F. Gronov. traditum, et
nihilo. Conj. Rupert, sed posse suppleri ante nihilo magis.
NOT.E
cios excnsavit ac pro plebe depreca- esse quod indijinum sit majestate Ro-
paratum Marcio, si ab armls
tiis est, niana: sed si Volsci, dediictis ex Ro-
discederet, de reditu decretnm osten- niano sociorumque agro copiis, lega-
dit, atque inccpti difficultateni et pe- tos de amicitia miserint, tunc de
riciila ob oculos posuit. conditionibus foederis agendum. Earn
•" Atrox respoiisum] Marcius, post- in rem missi decern alii consulares.
quam legatis,tanquam amicis, gra- " Non recipiuntur in castra] Recepti
tias egit quod matrem, uxorem, libe- quidem et auditi iegati Romani. Ve-
ros suos constanti benevolentia pro- rum jussi melius sibi consnlere,ac post
sequerentnr, ac pree se tulit contem- tridnum revert), nee ultra verba fa-
tum reditus in eam civitatem in qua cere permissi.
virtutis pragmia fcrant ignavissimi, " Sacerdotes] Hi responsum idem
maleficorum poeiiae ir.fligantur inno- tuleruiit : edictumque ne posthac
centibus, et ubi, vel omnibus invisa mitterentur Iegati.
sit virtus, vel nieliores pareant dete- p 3Iatrona] Dum Romani, despe-
rioribus, testatus deinde non sibi re- rata pace, ad tuenda moenia se com-
ditum offerri, sed victiniam se plebi parant, sive tironum exercitum emit-
reduci, tandem respondit, pacem ita tere non ausi, sive prodigiis territi,
fieri posse, si populus Romanus, red- ' Valeria, Poplicolae soror, instinctu
ditis agris et oppidis quae occnpavit, quodam acta, nuilieres in Capitolio
revocatisque colonis, Volscos in ami- supplicantes ad Coriolani matrem
citiamet fcedus perpetuum, sicut La- Veturiam, et Volumniam ejusdeni
tinos, jusqne civitatis.jurejurando in- uxorem, adduxit basque impulit, ut
;
terposito, recipiat.' Ad deliberandum ad eum pro salute patriae exorandum

trigintadies dati. Interim, in gratiam proficiscerentur.
legatorum, ex agroRomano in Latino- t Veturiam, matrem, Sfc] Ita et Dio-
rum, sen alia a Romanis nuper sub- nys. At Plutarchus in Coriolano
acta loca, exercitum duxit, causatus Vergiliam uxorem, Volumniam ma-
apud Volscos inde ventura hostibus trem scribit. Vide Alex, ab Alex,
auxilia. Dum haec loca occupantur, lib. I. genial, dier. cap. 13.
Senatus decrevit nihil committendum
LIB. II. CAP. 40. 455
consilium, an miiliebris timor' luerit, pariim invcnio. Per-

vicere ccrte, ut et Veturia, magno natu mulier, ct Volum-
nia, duos parvos ex Marcio fereiis filios, secum in castra
hostium iient: et, quani arrais viri defendere urbem non
possent, mulieres precibus lacrymisque defendercnt. Ubi
ad castra ventum est, nuntiatumque Coriolano, adesse in-
gens raulierum agnien, in primo^°' (ut qui nee publica
majestate in legatis, nee in sacerdotibus tanta oftusa oculis
animoque religione motus esset) raulto obstinatior adversus
lacrymas muliebres erat. Dein farailiarium quidam, qui
insignem mcestitia inter ceteras cognoverat Veturiara, inter
nurum nepotesque stantem, Nisi me frustrantur,' inquit *
* oculi, mater tibi conjuxque et liberi

adsunt.' Coriolanus,
prope ut amens, consternatus ab sede sua,' cum ferret '
matri obvise complexum, mulier in iram ex precibus versa,

'
Sine, * priusquara complexum accipio," sciam,' inquit, 'ad
20 Vulg. agmen, prima. Conj. Bauer, agmen, is prima. In Ms. Veith. est
inde prima. — 1 Alii post consternatus comma poniint, junguntque verba seq. —
NOTiE
' An tnuliebris timorl Et muliebris * In primal Editi habent prima, ut
timor, et publicum fiiit consilium, si qui tiecpublica majestate. Sed Mss.
Dionysio Postqiiam enim Va-
fides. non pauci apnd Gronovium diserte
leria, cum matronis metii
reliquis linbent in prima; qure lectio confir-
consternatis, matreni et iixorem Co- mari potest ex lib. x. ' Arma signa-
riolani adierunt, hae qnidem ipsarum que per turbidam luceni in primo
precibus aliquantnm sunt reluctatae, apparebant,' et lib. xxxvr. levis '
quod is, post indictum exilium suis armaturse partem ante vallum in pri-
vale dicens, se posthac neque fili- mo locavit.' Sic Sallust. in bello Ju-
um, neque niaritum, neque patrem gurth. ' primo locati fuerant.'
qui in
futurum professus esset ; nee vero His aliaexempla ab eodem adjiciun-
quicquam eis toto elapso triennio tur, ex quibus probari videtur, quem-
mandasset. Sed tan-
scripsisset, aut admodum pro inter prinios,
in primis,
dem legationem suscepere. Qua re ita in dici, tum pro eo
primo Latine
consulibus nuntiata, in Senatu, post quod aliter diciuius primum, in prin-
longam deliberationem, vicit eorum cipia sive initio, Gallice, d'abord, turn
sententia, profectionem matro-
qui pro primo loco, (\ la lete.
narum probabant. Seuatusconsulti in ' Ab sede sua] Miratus matris ad-

id facti auctoritatem populus in co- ventum Marcius e sede prosiluit,
mitio secutus est et mulieres hi-
: matrique tanquam superior! fasces
gubri habitu in castra hostium car- suniniisit, apud Dionys.
pentis vectae. " Sine, priusquam complexum accipi»^
";
:
458 T. LIVII
hostem, an ad filium, venerira: captiva materne castris tuis

sim. In hoc me longa vita et infelix senecta traxit, ut ex-
ulem te, deinde hostem viderem ? Potuisti popular! banc
terrara, quae te genuit atque auit ? Non tibi, quaravis
infesto animo et minaci perveneras, ingredienti fines ira
cecidit? non, cum in conspectu Roma fuit,' succurrit, intra
ilia moenia domus ac penates mei sunt, mater, conjux, li-
berique? Ergo ego nisi peperissem, Roma non oppug-

naretur; nisi filium haberem, libera in libera patria mortua
essem. Sed ego nihil jam pati, nee tibi turpius quam mihi
miserius, possum : nee, ut sim miserrima, diu futura sum.
De his videris ; quos, si pergis, aut immatura mors, aut
longa servitus manet.' Uxor deinde ac liberi amplexi
fletusque ab omni turba mulierum ortus, et comploratio
sui patriasque, fregere tandem virum. Complexus inde
suos dimittit : ipse retro ab urbe castra raovit. Abductis
deinde legionibus ex agro Romano, invidia rei oppressum
<*
Pessumdalum ex odio ejus facti.
Siwe bis positiini in Ms. —

Pal. non male, jiidice Rupert. 3 ' Excerpta libri
Helmspstad. negant to cum illic legi. Etiain video abesse a Rottend. An
scripsit ? non ut conspectu Roma fuit. Ut pro postquam.' Jac. Gronov. —
NOTiE
Eadem verba refernntnr a Valer. Voiscos maneret. Ilia vero, longiori
Max. lib. V. cap. 4. Palatinus co- sermone, indignum se nihil petere
dex, teste Gronovio, primam vocem professa, sed ut Voiscos aiictoritate
repetit sine, sine priusquum: quasi sua ad lionestas pacis conditiones ad-
plns aliquid efKcaciae sit in ejusmoiii duceret et si abducto exercitn in-
;
repetitione : idque exeniplo Terentii ducias in annum faceret, promittere

Heautoutimorumeno act. i. so. 1. non dubitavit, Romanos epqua omnia
*Sine, sine vacuum tempiis ne quod per legates, et sine vi, Volscis con-
dem labori?>.' Et Apul. Metamorph. oessuros, nee iis disparia quae nuper
I. * Sine, sine, inquif, fruatur diutius Latini depositis arniis impetrassent
tropaeo fortuna.' Alia Veturis ora- neque vero esse quod Volsci conque-
tio,minori arte, non minori robore, rantur, qui ejus auspiciis ditati prse-
apud Halicarn. extat, lib. vii. Mar- da, suis oppidis receptis, ex deplorato
cius matrem primiun oravit ne sibi prorsus rerum statu in felicissimum
auctor esset hospites expulsoribus evaserint. Turn liiimi projecta, pe-
postponendi, et omnium sibt* bono- desque filii deoscuiata, ejus animum
rum largitores cuni perjurio prodcn- ita expugnavit, nt is exclamaret,
di J
sed secum in nova patria apud * vicisti mater, quod nee tibi bene
LIB. II. C.\P. 40. 457
periisse tradunt alii alio leto. Apud Fabium, longe anti-

;
quissimum auctorem, usque ad senectutem vixisse eundem

invenio. Refert ccrte, lianc saipe eum exacta oetate usur-
passe vocem, Multo miserius seui exilium esse.' Non
'
inviderunt laudes suas+ mulieribus viri Rouiani. Adeo

sine obtrectatione glorias aliena? vivebatur.^ Monumento
quoque quod csset, templum Fortuna? Muliebri^ a3di(ica-
tum dedicatumque est. Rediere deinde Volsci, adjunctis
4 Flor. uterque Rott. Voss. Helm. Chifl. laude sua. 5 Post vivebatur Cnjn- — '
cins Obss. XII. 24. ex plenioriI)iis Mss. haec inserenda pntabat Tunc enim :
priimim sancitum fuit, ut muiteribtts de via cederetur, id in auribus aureis, ut pur-

purea veste, ut aureis sefiinentis, ut novo villa: discrimine uterentur. Sed ulliim
eonini vestigium neqiie ap. Dionys. et Plut. neque in iiilo codice lepeitum
est: unde Diik. et Drak. suspicantiir, ilia ex Valor. Max. v. 2. 1. a nasuto
qiiodam coiicimiata. Vellem tameii Cujacius dixisset, quibus Mss. sit usr.s.
NOT^
vertct, nee milii : patriam servasti, tionis homines lapidibtis obrni ciira-
me vero pium et indiilgentem filium vit. Supervenientes deinde, qui ejus
perdidisti.' Decieto deinde disces- aiispiciis militaverant, in foro jacen-
su, de reditu siio, nisi composita tem, miseratione siniul et indigiia-
ciim Volscis pace, Romse nihil a- tione commoti, snis humeris extulc-
gendum censuit : sed, leddita Volscis runt; eique splendidum funus, pro-
lerum a se gestanim ratione, peten- sequente iion sine lacryniis populo,
dtim lit se pacificatore ad aniicitiam fecerunt. Et postea tnni Volsci, tiun
inter utrunique populiim acquis con- Romani privatiu) publiceque paren-
ditionibus reconciliandam atantur : tarunt niatronai vero eum per an-
:
alioqui abdicandum imperinm. num luxerunt, nti refert lib. viii.

Opprtssuml Etsi milites Volsci,
'' Dionysius.
divitiis ex praeda per IMarcium aucti, y FortwuE ^Juliebri] Ob egregie na-
ei faverent, tanien qui domi manse- vatam a matronis operam, decrevit

rant, invidia iu socios, odio in Mar- Senatus monumentum in des incisum
ciuni aceensi, finem bello per exci- ad perpetuam posteritatis meiiiori-
dinm Romae impositum non esse do- am ; et pra?terea praemiiim quodcum-
lebant. T nllus Attius, qui ex invidia qne ipsis gratissinuini foret ;
quod
decreverat Marcium, si perdomita Senatusconstiltum plebiscito est con-
Roma reverteretur, per insidias, sin firmatum. Ilhe nihil aliiid pclierunt,
re infecta rediret, palam, ut prodito- quam ut sibi liceret Fortuna; Mulie-
rem, de medio toUere, popularium bri templum eo loco cedificare, quo
iras accendebat. Cumque Marcius incoluniitatem Urbis impetraverunt,
non nisi apud totius gentis comitia quod nenipe Fortuna Romanos, niu-
vellet rationem gestorum reddere, lierum opera et precibus, a periculo-
Tullus ei diem dixit, ad quam imperio so bello liberasset. Id pecunia pub-
deposito causam de prodiiionc dice- Senatus populusque decre-
lica fieri
ret ac die comitiorum e loco edi-
; vit prima sacerdos creata est
: et
tlore dicere parantem per suaj fac- Valeria, cnjus antea mentio facta.
Delnli. et Var. Clas. Livius. 2 L
458 T. LIVII
^quis, in agrum Romanum. Sed iEqni Attium TuUura

baud ultra tulere ducem. Hinc ex certaraine, Volsci M-
quine imperatorem conjuncto exercitui darent, seditio,
deinde atrox praelium ortum. Ibi fortuna populi Romani
duos hostium'^ exercitus/ baud minus pernicioso quam
pertinaci certamine, confecit. Consules T. Sicinius ^ et C.
Aquillius. Sicinio Volsci, Aquillio Hernici (nam ii quoque
in armis'' erant) piovincia evenit.'' Eo anno Hernici
devicti :
^ cum Volscis aequo Marte ^ discessum est.
Valerii certe locus rem dnbiam facit,' Rupert. Vid. Nots Var. —6 'Flor. S.
Marci, duostium, Uoc est duo hustium.' Jac. Gronov.
NOTiE
Fertur autem, cum duo Fortiinas si- erant aquilo, id est, nigro colore.
mulacra facta essent, alterum publi- •*
Nam ii quoque in armis] Hernici
co sumtii, alterum ex coliatitia ma- bello Volsco excursionibus et latro-
tronarum pecunia, die dedicationis ciniis finitimos agios vastaverant ;
earn etfigiem, quam iiiulieres fieri niissisque ad res repetendas legatis

curaverant, Latine locutam, bis pa- Romanis responderant Tarquinli mor-
lam et publice pronuntiasse: 'Rite te finitum foedus cum eo ictum ; rapi-
me matronaededicaslis :' quod etiam nas non publico consilio, sed a priva-
memoraut Valerius Plu-
lib. i. c. 8. tis qui dedi non possent, factas, et
tarclius, Aureiius Victor: meminit habere se de quibus vicissim conque-

et Lactantius, Et primae sacerdotis rerentur.
mouitu constitutum, ne hoc simula- ^ Provincia evenit] Consul ibus in
crum coronis pr^terquani a recens Volscos Hernicosque proficiscenti-
nuptis oruaretur. Priusfortunas virili bus, praefectus Urbi Sp. Largius
templum ab Anco Marcio rege dica- cum tertia copiarum parte proxima
tum fuerat, ut observat Sigonius Urbi tueri jussus est A. Sempronio :
post Plut. in lib. de Fortuna Roma- Atratino consulari comtnissamoenium

norum. custodia, militaturis sub eo, qui no-
z Duos hostium exercitus] Romani mina non dederant.
consules, quod ea occasione ad delen- ^ Hernici devicti] De his novo La-
dos i^quos et Volscos incompositos tio postea adjectis
populis antea.
iisi non esseut, sed exercitum in Ur- Cum iis in agro Pra^nestino, paulo
bem nulla re gesta reduxissent, ig- longius ab Urbe, quam cc. stadio, id
nominiose a Romanis excepti sunt. est, ad XXV. milliare, pugnatum est
a Coss. T. Sicinius] Anno U. C. 266. longo et acri utrimque preelio, donee
consules creati T. Sicinius (qui Cas- forli Aquiiii opera ductuque Hernici
siodoro Siccius) et C. Aquilius remp. in castra compulsi, qu3e ab ipsis noc-
fortius feliciusque administrarunt. tu deserta Aquilio ex eo decreta
:
Eorum cognomina ex Fastis Graecis ovatio.

et Cuspiniani fuere, altcrius Tuscus, « Cum Volscis cequo marte] Initio
alterius Sabinus. Aquiiii autem, ut qisidem aequo marte, ut inter armis,
Marlianus monet, ii dicebantur qui nuniero, ac discipiina jam omniuo
LIB. II. CAP. 41. 459
41. Sp. Cassius dcinde*^ et Proculus Virginius consulcs

facti. Cum Hernicis foedus ictum agri partes duae adem- :
tae. Inde dimidium Latinis, dimidium plebi divisurus ^

consul Cassius eiat. Adjiciebat huic muneri agri aliquan-
tum, quera publicum possideri a privatis criminabatur. Id
multos quidera Patrum, ipsos possessores, periculo rerum
suarum Sed et publica Patribus solicitudo inerat,
terrebat.
consulem periculosas libertati opes struere.'' Turn
largitione
primum lex agraria promulgata est nunquam deinde us-
''
;
p Comparare sibi potentiam damnum allatitram libertati publicce.
NOT.E
pares, in agro Veliteino ad tnultum Iiabita post triumphum concione, ubi
diei certatiim est: sed eqnites Ronm- opera sua Sabinos imperii acmulos
ni, quorum opera intermedio tnmulo subactos, plebem reductam in Urbem,
partim iitilis futtira videbatur, per- Latinos in amicitiam receptos, Vol-
missu Sicinii consulis pedeslreni pug- scos ex hostibus amicos factos, Her-
nam circa ipsum ineuntes, victoriam nicosque ad deditionem redactos com-
Romanis tandem attulerunt. Itaque memoravit, tot tantaque beneficia
fusis acie Volscis, perfracta qnoque plebi se propediem praestiturum pro-
sunt eornni castra, intra quae TuUus niisit,quanta nemo ante earn diem
Actius fortiter dimicans ex vulneri- contulisset. Postridie vocato Senatu,
bus cccidit. Unde Sicinio, qui ma- duo in gratiam plebis proposuit, ei
jori terrore Urbem liberaverat, tri- nempe, ob egregie navatam in tuen-
umphus est decretus. da libertate propiignandoqiie imperio
f
Sp. Cassius deinde'\ Sp. Cassius operam, dividendum esse agrum qui
tertium et Proculus Virginius Tri- bello partus, nomine publicus sit,
costHS ann. 267. consulatum gesse- revera a privatis patriciis occupetur;

runt. Virginias, incendiis et vasti- ac praeterea frumenti a Gelone Sici-
tate agros i£quorum niunitis oppi- liae tyranno antea dono missi, ac
dis inclusorum pervagatus, integras pauperibus venditi, pretium emtori-
copias reduxit. Volsci, ne similera bus restituendum. Hinc inter Cas-
rerum suarum jacturam paterentur, a sium et Virginium, alterum consu-
Cassio paceni petierunt, eorumque lem, Appium Claudium ac Senatores
exemplo Hernici, quibus ex decreto praecipuos, altercationes atque dissi-
Senatus leges foederis ab Cassio dic- dia.
tae eaedem qua; antea Latinis datae ''
Lex agraria'] Agrarrae leges dice-
fuerant ; quod Senatoribus displicuit. bantur, qua ad agroriim divisionem
Hie triumphum, nuUo facto praelio, pertinebant. Dividebantur autcni ple-
per gratiam hoc anno impetravit, non bi agri public!, tum redemtoribus an-
sine arrogantiae nota. tea locari soliti, ant plerumque a
e Plebi divisurus'\ Trium consula- potentioribiis occupati, tum virtis
tunm, ac geminati triumphi honore hostibus ademti et publicati; quorum

elatus Cassius, multitudinis favore in loca deducebantur coloni cives
largitionibus redemto, ad tyrannidem Romani, aul veterani milites, relicta
viam sibi muniendam duxit. Itaque, indigents plerumque tertia agrorum
I
4G0 T. LI VI
que ad banc raemoriam * sine maxirais motibus rerum agi-

tata.' Consul alter largiti«ni resistebat, aiictoribiis Patri-
bus,'' nee omni plebe adversante quae primo coeperat :
fastidire,7 munus vulgatum a civibus isse in socios.^ Saepe

deinde et Virginium consulem in concionibus velut vatici-
nantem audiebat, Pestilens collegaj munus esse. Agros
'
illos servitutenci iis, qui acceperint, laturos. Regno viam

fieri. Quid ita enim assumi socios ™ et nomen Latinum ?
Quid attinuisse, Hernicis," paulo ante hostibus, capti agri
9 Nostrum alatem, (Livii.)
. 7 * Cum fastidire simpliciter pro, sgre, moleste ferre, vix rede expli-
cari posse videatur, suffragor smlentia; J. F. Gronovii, qui, sublata inter-
ptinctione post fastidire, rb isse post civibus tanquam iiwiocti librarii inventiim
ejiciendiim piitat. Drakenborcliiiis pro isse, vel esse, vel egisse, quod alii
codd. exhibent, parum feliciter tentat sesr, hoc sensn eos fastidiisse nuinns, :
a sese, qui cives erant, in socios vulgatum. Eqnideni, si pro vitiosa lectione
isse substitueiida omnino sit alia vox, malim inde.' Doering. —8 Gronov.
NOT^
parte; quomodo Hernicis liic cum fur tribiiniplebem agitaresuo vene-
*
actum testatur Livius. Aliqiiando no, agraria lege.'Rationem hie indi-

etiam privatorum agri dividi jnhe- cat, quod possessores ob periculum
bantur, sive qiiod publici veteranis rerum stiarum terrerent.
assignati non sufficerent, ut iiis e vi- ^ Auctoribiis Putribus} Appio in-
cino alii adjiciendi esseiit, (quo spec- primis Claudio.
tat illnd Virgilii, ' Mantua vae ! mise- ' Munus vulgatum a civibus isse in
rap niniium vicina Crenionae!') sive socios] I'laniussane videtur /«s<id?Ve
etiam quod civium locupletiores ul- 7nunus vulgatum a civibus in socios. Vi-
trapraescriptamquantitatemposside- deamus tamen nnm hoc loco/as*idne
rent: unde superfluum, pretio domi- non tantum suniatur pro eo quou est
nis soluto, in alios transferendum aspernari et respuere, sed etiam pro
videbatur. Distribuendis agris tri- moleste ferre. Quintilianus certe
umviri, aut etiam decemviri creaban- non semel verbum fastidio cum infi-
Hue referuntur leges complu-
t«r. nitivo jungit. Sic erit, plebem fpgre
Hasc Cassia, Tribunitiaeque per-
res. tulisse quod divisio heec agrorum a
inultae, ut Liciiiia Stolonis, de qua civibus Ronianis translata fuisset ad
infra lib. vii. Sempronice Graccho- cum his communicata.
socios, et
rum, &c. De origine et progressu ^ Assumi sdciosl Hoc plerosque ci-
legum agrariarum latissime Appia- vium male liabebat, quod non Roma-
nus, lib. I. de bellis civilib. nis magis quam Latinis hac sua di-
• Nunquam .... maximis moti-
sine visione agrorum gratificari Cassius
bus rerum agitata] Leges agraria? ma- vellet.
teria seuiper Iribunis plcbis seditio- " Hernicis] Dionysius narrat, datas
num fuere, ut Nosterait lib. vi.c. 11. Hernicis a Cassio conditiones ex La-
Ideoque ejus libri cap. 52. dicuu- tinorum fcedere transcriptas fuisse ;
LIB. II. CAP. 41. 461
partem tertiam^° reddi, nisi iit hac gentes pro Coriolano

ducc Cassium habcant?' Popularis jam esseP dissuasor
et intercessor Icgis'^ agrarias coeperat. Uterque deinde
consul certatira9 plebi indulgere. Virginias dicere, passu-
rum se assignari agros/' dum ne cui, nisi civi Romano, as-
Cassius, quia in agraria largitionc ambitiosus in
signentur.
socios, eoque civibus vilior erat, ut alio munere sibi recon-
cillaret civium animos, jubere, pro Siculo frumento '
pecu-
•
Qui impediebat legem. ' Ex Sicilia advccto.
Donjat. Crevier. (ertiam partem.— 9 ' Fl. et Voss. et Borb. cotisul ut certatim.
NOTyE
qnod Romani aegie ferebant, Heini- duse agri siii partes. In hocdiionim
cos nenipe alienigenas Latiniscogna- sciiptonini dissidio probabilior niilii
tis agqiiari. Dionysii iiai ratio videtiir.
" Capti agri partem tertiam'] Anagii v I'opularisjam esse'] Eisi lex agra-
Heinicoiuni propriieani partem, quae lianatiiia sua popularis videatur, et

siipereiat postquam duae ipsis agri populi favoie excipienda, quod in
partes ademt», ut initio hujus capitis tenuioruni, quibus agri ex ea distri-
menioratuni ? At ilia tertia pars cis buuntur, Id est, in majoris populi
adenita non fuerat redduntur auteni
: partis, commoduni vergat ;
quia ta-
quee non babenius; nee adeo invidio- men liberlas inRepublica pro sum-
sum relinqui victis aliquid rerum sua- mo bono habetur, cujus compara-
rum. An, praeter illam tertiam agri tione opes nulio in numero sunt,
Hernici partem prioribus possessor!- libenter a populo audiebatur Virgi-
bus ex foedere relictam, aliam adhuc nius, et populi studiosus babebatur,
tertiam velut donodatani vult auctor? qui hujusmodi legem ea de cnusa
Hoc quidem suadet vox reddi. Ve- dissuadebat, quod Cassius non con-
rum omnis agri a Romanis ex quibus- ferendi in populum benefieii, sed po-
cumque liostibus capti partem Her- tentiae tyrannicae hoc beneficio sibi
nicis perinde ac Latinis assignare comparandie aninio, eam ferret. Et
Cassium voluisse colligilur ex Diony- tribuni plebis, vel ex invidia in Cas-
sio Halicarnasseo apnd quern adem-
; sium, qui, consul cum esset, utilitati-
ti Hernicis agri nulla nientio fit: busstuderet plebeiorum,(quod tribu-
ideoque Hernicos cum Latinis, atque nitii muneris videbatur,) vel quod e
adeo cum Romanis, rerum, quae civi- Republica esse non putarent largi-
nm laboribus partae essent, partici- tionibus corriimpi multitudinem, cum
pes a Cassio fieri queritur Virginius optimatibus fere sentiebant.et Cassii
licetcum ipsis prseclarc actum esset, legibus adversabantur.
quod bello subacti proprios agros i Passurum se assignari agros] Cum
non amitterent. Et vero paribus le- diceret Virginius se civibus, sed solis,
gibus in Romanorum societatem ve- agros assignari passurum, C. Rabu-
nerant Hernici ac Latini, quibus ex leius tribunus plebis, quoniam in agro
foedere haudquaquam ablatan fuerant viritim civibus divitlendo inter utrum-
:
462 LIVll
niara acceptam retribui populo. Id vero haud secus, quam

praesentem mercedem regni, aspemata plebes. Adeo prop-
ter suspicionem insitam regni,' velut abundarent omnia,
munera ejus in animis hominum respuebantur. Quem,
ubi priraura'°'^ magistratu abiit/ damnatum necatumque
constat. Sunt, qui patrem* auctorem ejus supplicii ferant:
eum, cognita domi causa,^ verberasse ac necasse, peculi-
umque filii Cereri consecravisse. Signum inde factum
' Ob innatam suspicionem in potentiores, ne quis ex illis regnum affeclaret.
Lege, uterque deinde consulum certatim.' J. F. Gionov. 10 * Quem ubi primuni —

magistratu abiit. Vox prima supplementura palpabile et inexcusabile. Fue-
NOTiE
que consulem conveniret, aiictor pie- quem, Sfc. saepe aliqiio intervallo post
bi fiiit ut hoc legis caput interim am- nomen utuiitiir, ita ut ab illo seqiien-
plecteretur; illud alterum de vocantem periodum inchoent. Cic. Epist.
dis in partem Latinis et Hernicis, in lib. I. Ep. 2. ' Ita sum cum illo lo-
quo Virginius a Cassio dissentiebat, cutus, ut mihi viderer animum homi-
in aliud tempos diflferret. Sed Cas- nis ab omni alia cogitatione ad tuam
sius, qui in sociornm benevolentia, et dignitatem traducere. Quem ego ip-
copiis, consiliorum suorum perficien- sum cum audio,' &c. Adjici possent
dorum fiduciam collocabat, ideoque sexcenta hnjus generis loca.
legis capita dividere nolebat, dimis- Ubi magistratii abiifl Quamdiu
f'
sa turn concione, Latinos Hernicos- quis magistratum gerebat, reus agi

que in Urbem accersere crepit, quo non poterat.
legem per vim ferret. Sic Urbs tu- ' Sunt, qui patrem] Pater Romanis
multibus plena, donee Senatus, se- moribus primus ac domesticns filii,
cunduni A. Sempronii Atratini sen- qnorumvis criminum rei, judex erat
tentiani, decrevit, per decemviros a idque jure patriae potestatis : quod,
consulaiibns creatos agrum publi- etiam in capitali in filinm animad-
cum terminari, et pronuntian quan- versione, antiquius fuisse lege xii.
tum ejus in communes usus populi Tab. ex hoc loco, et ex iis quae de
locari, quantum plebi dividi conve- Horatio lib. i. cap. 26. dicta sunt,
niat. Sociis jus civitatis adeptis, si facile patet. Verum filii causam pa-
quis postea ager communi militia ter adhibito propinquorum amico-
partus fuerit, suam cuique populo rumque consilio cognoscebat. Atque
portionem ex foedere tribuendam. banc de supplicio Cassii sententiam
Electionem autem decemvirorum, et Valerius lib. v. cap. 8. affirmat, idem-
agrorum distributionem, curare fu- que tribunum plebis Cassium fuisse

turos consules. Quo Senatusconsulto scribit. Sed hunc ejus errorem refu-.
Cassii conciones et gliscens inopum tat Paul. Manutius in lib. de legib.
seditio finem acceperunt. Romanis, ubi de legibus agrariis.
Qitcm, ubi primum] Optimi qui- t Eum cognita domi causa] Notissi-
que auctoreg pronomine relative, ûi, mum est apud Romanos patri jus
LIB. II. CAP. 42. 463
esse, et inscripturn, ex cassia familia datum. la-

venio apud quosdara, idque propius fidera " " est, a quae-
storibus K. Fabio '^ ""
et L. Valeiio diem dictam perduel-
lionis, damnatumque popiili judicio: dirutas publico sedes.
Ea est area ante Telluris sedem. Ceteruni sive illud
doraesticum, sive publicum I'uit judicium, damnatur Ser.
Cornelio, Q. Fabio consulibus.^
42. Haud diuturna ira populi in Cassium
fuit. Dulcedo
demto auctore, subibat animos
agrariae legis ipsa per se,
accensaque ea cupiditas est malignitate Patrum ^ qui. ;
rat: in animis hominum respuebantur. Ubi primum, S^c' Idem. — 11 Al. Jidei.
— 12 Ccesone Fabio Gronov. Doujat. Crevier.
NOTiE
fuisse vitae et necis in liberos. Vide speratis ab unoquoque privatim com-
exemplum in SenecJB lib. de Clemeut. niodis motus, populus eiini capitis
c. 15. J. Clericus. daninavit : tantum iueiat tyrannidis
" Idque propius Jidem] Cur publico odium. Statimqiie peracto judicio,
quam private judicio damnatum fuisse in rupein Tarpeiam foro imminentem
Cassium verosimilius sit, banc inpri- ductus a quacstoribus, ac toto inspec-
mis rationem afFert Halicarn. quod tante populo in praceps datus est.
cum filii bona, sive peculiuni ad pa- At ejus in filios poenani produci ni-
trem pertineret, paruin credibile est, mis inhumanumSenatui visum. Porro
et publicata a patre bona, dirutainque Cajsonem Sigonius pr*nomen esse ob-
domum, et aereae siatua? inscriptione servat ex Fastis, et litera A' notari
consecratam ejus rei memoriam. falluiilur ergo, qui K. Fubium leguut
" K. ICcesone] Fabio] Q. Fabii novi Caium Fabium.
consulis frater, Caeso Fabius, et L. y Q. Fa-
Ser, Corn. Q. Fabio coss.]
Valerius, Poplicolag nepos, quaesto- bins Vibulanus iterum et Servius
res, Sp.Cassium affectatae tyrannidis Cornelius Cossus consulatuni inie-
accusavunt, quod gratiam dividendi runt an, U. C. 268. Pro Scrvio, qui-
civibus agri, qua? Senatui universo dam Sergium, alii Serviiium legunt ;
communis esse debuerat, sibi uni vin- quae nomina sunt, non praenomina.
dicare, eamque cum sociis populis ut notat Glar. Cossi dicebantur ho-
communicando, in speciem Romanis mines rugosi, a similitudine cosso-
ostentare, re ipsa auferre, voluisset. rum, qui vermes sunt obesi, ex lig-
His adjiciebant, quod propius urge- noruni carie editi quos aliquando
;
bat, accersitos in Urbem Latinos at- luxuria cibo adhibuit, adeo ut in

que Hernicos; eorumque audacissi- magnis reditibus a patribusfamilias
mis pecunias et arma subministrata. hi vermes in Ponto et Piirygia com-
Quare, nee ejus meditatisorationibus, putarentur, testibus Plinio lib. xvii.
aut praeclaris facinoribus, nee fami- cap. 24. et D. Hieronymo contra Jo-
liaeamicorumcjue ac liberorum sup- vinianuni.
plicum aspectu et precibus, ac nee ' Malignitate Patrum] Post Cassii
4G4 T. LIVH
devictis eo anno Volscis /Equisque, militem pracda fian-

daveie. Quicquid captuni ex hostibus est, vendidit Fabius
consul, ac ledegit in publicum. In visum erat Fabiura
nomen " plebi propter novissimum consulem tenuere ta- :
raen Patres, ut cum L. TEmilio'' K. Fabius consul crea-

retur. Eo ini'estior facta plebes seditione domestica bellum
externum excivit: bello deinde civiles discordias inter-
missas. Uno animo Patres ac plebes rebellantes Volscos
et ^quos,*" duce ^milio, prospera pugna vicere. Plus
tamen hostium fuga, quam praelium, absumsit. Adeo per-
tinaciter fusos insecuti sunt equites. Castoris aedes'^ eodem
anno Idibus Quintilibus dedicata est. Vota erat Latino
" Familia Fubiorum.

NOTM
mortem optimates ita efFerri coepe- populaii largitionis spe incitaietur,
iinit, ut plebeii judicium siiiim dam- Patres altei ex acciisatoribiis Cassii,
i
narent, quo
propngnatorem suuni Caesoiii Fabio, Q. Fabii, anteiioiis
iieci dederaut. Huiic mceroicm au- cousulis, fralri,auctoies petendi con-
gebant novi consules, qui decreta siilatuni fueiunt, cui L. Almilium
Seiiatus de agris dividendis non exe- suffi factionis lionrmem adjimxerunt.
quebaiitiir. Hi tumultuautem mnlti- Nec coriini consilia impedire plebs

tudiuem diiceie extra Urbem colore poterat, quod centuriatis coniitiis,
belli cog-itabant. At pauci nomen in quibus niajores magistratus crcaban-
militiau) dabant, tribunis vim cui- tur, lonê pra-valerent nobilium lo-
quam fieri velantibus. Donee metus cupletuniqne suffragia, uti lib. i. cap.
COS iiivasit ne dictator diceretur, is- 43. explicuiuius. Itaque anno Urbis
que supremus magistratus (qui ces- juxta Dionysii rationem 270. Ar-
sautibus ceteris potestatem liabebat chonte Atlienis Nicodemo, consules
nuUis vinculis obstiictam) manda- creati L. /Emilius, Mamerci f. etCaeso
retur Appio Claudio, liomini duro Fabius, Casonis filius, quietam a do-
admoduui, atque adversus plebeios mesticis turbis remp. liabuere.
furores offirmato. Eo timore per- •>
]'^„;^t;(,^f/ jrûosj Cum Volsci par-
culsinomina dedere et Cornelius : tem copiarum misissent in Latinos et
quidem Veientem tantum agrum vas- Hernicos, Romanorum socios, reli-
tavit ; mox redditis pretio caplivis quis copiis agrum suum tuercntur,
inducias in annum Veientibus dedit. Fabio tuiela sociorum sorte obvenit,
Cum altero exercitu Fabius in i^qiio- ^milius alterum exercitum in Vol-
rum agrum irrupit inde in Volsco-
: scos ad Antium duxit. Roman! hos-
rumfines transgressus, quiex Antiate tern, de industria fugientem, secuti,
agro coorti, conspecta Romanorum niagnam partem caesi captive sunt,

acie, pars Antium fuga petiere, pars reliqui castris relictis tumulum ad
in montis verticem compulsi se Fabio Longulam occuparnnt: at sunimissis
dedidere. a Caesone auxiliis, Volsci ab castro-
* Cum L. Mmiliu] Ne quid irritata rum oppugnatione repulsi cumdamno
plebs moveret, si a consule aliquo in propria castra refugerunt, ita ut
LIB. II. CAP, 42. 4G5
bello, Postumio dictatorc. Filius ejus, duumvir ad id ip-
sum creatus, dedicavit. Solicitati et eo anno sunt dulce-
dine agrariae legis animi plebis. Tiibuni plebis popularem
potcstatem lege populari celebrabant.' Patres, satis super-
qiie gratuiti furoris*' inmultitudine credcntes esse, largi-
tiones tenieritatisque invitamenta'^ hoirebant. Acerrimi
Patribus duces ad resistendum'^ consules fuere. Ea igitur
pars rei publicEe vicit. Nee in prtesens modo, scd in veni-
13 ' An non melius abessel conjunctio, et epexegesi diceientur largiliones,
NOT IE
iEmilio (luce Romani potius non victi, compareant : quo spectat M. Bibiili
qiiam victorcs, hoc anno videri debe- cum Ca-sare consulatnm inenntis, ac
ant, si Halicainasspo crediniiis. spectaciila comninnibus cum illo sum-
•=
Castoris cedes] Castori et Pollnri tibus populo edentis, jocus apud Suc-
templiim voverat A. Postuniius Dic- tonium. Receptas nihilominus illi fa-
tator anno U. C. 258. in piigna ad bulae haec ipsa de piij^na Regillensi
Regiilum lacinn adversus Tarquinios adversatur. Sed nimiruni servandix;
et Latinos, ut libii luijus cap. 20. majestatis Romanse causa, parum
indicatnni est, quod nempe adoles- erat unicinn in eadem re niiraculuni
cenles duos, qui liostem pra; ceteris intervenisse : vel potius in bujusmodi
acriter in praelio impulisse, ac deinde figmentis inutile aut absurdum ratio-
victoriam sub ipsum piignte tempus neni quaerei e. Ilia forte non omnino
Romae nuntiasse dicebantur; bos ge- rejicienda quee Astronomica observa-
minos fVatres, Jovis filios fuisse aut tione de coelevti Geniinonim signo
ciedidisset, aut ciedi voluisset. Id- nititur,ita se babentium,ut,occidcnte
circo banc tedeni construxit in foro altero, alter oriaiur.
Romano, ubi juveues illi, sen spectra, ^ Popularem potestatem lege populari
apparuerant. Ea post annum fcrme celebrabant] Conabantur nempe tri-
XII. dedicata est Idibiis Quintilibus, buni plebis potestati sua;, plebis gra-
quo piignatum ad Regiilum fue-
die tia instituta?, decus ac nonien addere,
rat,iustitutumque est ut quotannis proposita lege agraria plebi semper
eorum, qui e(juos ex publico baberent, gratissima.
solennis transvectio eodem die post c Gratuiti furoris] sane
Seditiosi
sacrificium (ieret, egregio coronis plebeionim
spiritus sponte in aniniis
trabeisque ornatorum velut e prjelio efiervescebant, ita ut tribunorum
redeuntium spectaculo quod Dio- : opera ad eos excitandos nibil opus
nys. lib. vi. tradit. Etsi vero utrique esset.
fratri dicata a'des esset, vulgo tameu ' Largitiones temeritalisque invila'
Castoiis dicebatur, nulla PolUicis menta] Mallet Grouovius abesse con-
mentionc : idque ex fabula ortum jiinctionem, et appositione sive epex-
suspicor, ()Uic vult Castorein fratris egesi dici largitiones, temeritatis i7ivi'
morte redemtum, ita ut, altero in ter- tamenta: sed exiguum est, aut nullum,
ris aut inter coelites existenle, alter inter ha c duo discrinien, si sententi-
apud Inferos degat, nee auibo simul am spectes.
4GG T. LIVII
entem etiara annum M. Fabium, Kgesonis fratrem/ et magis

invisum alteruni plebi, accusatione Sp. Cassii, L. Valerium
consules'+ dedit. Certatum eo quoque anno cum tribu-
nis's;'^ est. Vana lex, vanique legis auctores, jactando
irritura munus,' facti, Fabium inde nomen ingens post ties
continuos consulatus,'' unoque velut tenore omnes expertos
tribuniciis certaminibus, habitum. Itaque, ut bene locatus,
mansit in ea familia aliquaradiu honos. Bellum inde Vei-
ens' initum; et Volsci rebellarunt."" Sed ad bella externa
prope supererant vires abutebanturque iis inter semetipsos
:
certando."^ Accessere ad asgras jam omnium mentes pro-

digia coelestia, prope quotidianas in urbe agrisque ostentan-
tia minas. Motique ira numinis causam nullam aliam vates
canebant/ publice privatimque, nunc extis, nunc per aves,"
* Monebant harioli.
temeritalis invitamentaT J. F. Gronov. —

14 Consulem Edd. ante Drak. 15 —
—
Vet. lib. cum tribunis plebis. 16 ^ Abutebantur iis. Hie male delevenint par-
ticulam. Scribe, abutebanturque iis inter semet ipsi certando. Habent enim
et Mss. et edd. omnes veteies.' J. F. Gronov.
NOT/E
M. Fabium Kcesonis ICcesonis'jfra-
e CO instrumento, jumentis, pecoribus
trem'] Marcus Fabiiis Vibiilaniis, et distractis, coercebant uiillam ad-
;
L. Valerius Potitus creati consules versus baec opem ferre valenlibus

in annum 271. ex Dioiiys. 270. ex Si- tribunis, quorum potestas moenibus
gon. et Fast. Capitol. Manente in circumscripta, et quibus ne pernoc-
Volscis apud exerciliim vEmllio, co- tare quidem extra Urbem fas erat,
niitiis praefuit solus Casso, (jiii, plebe praeterquam Latinarum feriarum tem-
consiilares aliquot minus potentes op- pore.
tante, candidatorum duntaxat ratio- ^ Post ires contitiuos consulatusl Hoc
nem liaberi permisit. triennio tres ex Fabia gente fratres
> Cum tribunis] Decemviros agro consulatum gesserunt, Quintus,Caeso
publico divldendo creari postulabat et Marcus: firmi omnes adversus
nnus tribunorum C. Maenius: id con- tribunorum conatus.
sules praetextu belli recusabant, ille Bellum Veiens] Ejus belli nulla
'
autem delectum oiiini vi probibebat. hie apud Halicarnasseum mentio.

• l''a)ia lex . . . .irritum munus] Con- ™ VoUci rebellarunt] Fabio ad tute-
non pare-
sules quippe eos qui citati 1am sociorum destinato, Volsci Va-
renf,quando probibente tribune du- lerio obvenernnt; qui post cruentum
cere non poterant, pecunia niulcta- utrisque praelium, neutramin partem
bant; eosqne qui agros haberent, ex inclinante victoria, exercitiim redux-
cisisarboribus, dirutisque villis, qui it, victoriam odio consulis et patri-
autem alienos fundos colerent, rusti- ciorum aspernatum.
LIB. II, CAP. 43. 467
consult!, quam baud rite sacra fieri. Qui terrores tamen eo

evasere, ut Oppia, virgo Vestalis," damnata incesti poenas
dederit.
43. Q. Fabius inde ^ ct C. Julius '7 consules facti. Eo
anno nou segnior discordia^ dorai, et bellum foris atrocius
fuit. Ab vEquis arma sumta. Veientes agrura quoque
Romanorum populantes inierunt. Quorum bellorum cres-
centc cura, K. Fabius et Sp. Furius'' consules fiunt. Or-
tonam,'^ Latinara urbem/ /Equi oppugnabant. Veientes,
pleni jam populationum, Romam ipsam se oppugnaturos
ininabantur.'9 Qui terrores, cum compescere deberent,
V Non minus ardens dissensio.
17 Vulg. C. Tullius.—lS Al. Arto7iam vel Hortunam.— 19 Minitabantur
HOT IE
" Nunc extis, nunc per aces] Heec riata comitia iiabente consules creati
praecipua duo apud priscos divina- sunt Q. Jirlius plebis studiosus, et Q.
tionis genera fiiere. Haruspices e- Fabius Cae»ônis filius iterum, addic-
nim inspectis liostiarum visceribiis, tus optimatibus.
auspices aiiguresque ex avium vola- 1 K. Fabius, et Sp. Furius] Consu-
tu, cantu, aut pastu, futura praedice- les hi anno U. C. 272. ex Dionysio,
bant. post magnam contentioneni creati
Nunc extis, nunc per aces] Est oku- sunt mutno plebis patrumque consen-
poKoyla, nam vates ipsi Deos per su, plebe Furium
Senatu Fabiuni,
exta et aves consiilebant, ut quid designante. Olympiade fac-
Id. 75.
vellent rescirent. J. Clericus. tum, principe Athenis Calliade, quo
° Oppia, virgo Vestalis'] Dionysins tempore Xerxes expeditionem fecit
Opin)iam vocat aitqiie detractaca-
: in Greeciam.
piti corona dcfossam ; duos autem e- Ortonam, Latinam urbem] Ortona
"
jus corriiptores verberibus eneca- ex Strabone, Plinio, aliisque, Fren-

tos ; ac mox litatum esse narrat. tanoruni oppidum est ad mare Ha-
P Q. Fabius inde] Post ingentes driaticum, pristinum hodieque no-
inter plebem ac patricios conten- men retinens ; sed liwc vix eo tem-
tiones, cum tribuni plebis comitiis pore Ronianis cogniia. Alia Livii
consnlaribus intercederent, ne prae- exemplaria Artonam liabent, et lib.
sertim Appii Claudii filius arrogans, III. Hortonam vel Hortanam. Diony-
audax, et plebeiis infensus, consul sins 'Opous vocat lib. viii. ubi Gele-
crearetur; consules comitia tribuno- niu3 Artonam vertit, eauique a Veien-
runi impedirent ; rebus ad seditio- tibus obsessam addit, contra quam
nem spectantibns, placuit Senatuiad Livius, ipseque Dionysins, qui obses-
dissidiasedanda interregera nomi- sores facinnt iEquos, a quibus hie
nari Aulum Sempronium Atratinum ; capttim oppidum narrat. Unde Clu-
qui post paucos dies Sp. Lartium verius Hortonam apud Nostrum,
dictatoreui designavit. Hoc centu- Graica vero formatione 'Oprwi/a apud
I
4G8 T. LI VI
auxere insiiper animos plebis :

= rcdibatquc non sua spontc
plebi mos detrectandi militiam. Sed Sp. Licinius/ tribu-
nus plebis, venisse tempus ratus per ultinaam necessitatem
legis agrariae Patribus injiingenda?, susceperat rem mili-
tarem impcdiendam. Ceterum tota invidia tribuniciae po-
testatis versa in auctorera est : nee in eimi consules acrius,
quam ipsius ejus collega?,"" coorti sunt: auxilioque eorum
delectum consules habent. Ad duo simul bella exercitus
scribitur. Ducendus Fabio in J^^quos, in Veientes Furio
datur/ Et in Veientibus ' ^ quidem nihil dignum memoria
= Extorquendi legem agrariam a jmlribus per exhemam belli necessitatem.
Edd. ante Drak.— 20 Ipsi ejus college legendiira monent cum Mnreto J. F.
Gronov. Doiijat. et Rupert, et ita in ed. Kieyssigii legitiir.— 1 Ita qurdain '
Mss. At pleVique et edd. ante Sigon. Furio in JEquns, in Veientes Fabio

(latur. Et in JEquis quidem, Sfc. Huic lectioni favet Dionys. ex quo etiam
petita videtur: sed ea recepta Livius sibi lepugnat. Cf. c. 44. cxtr. et 46.
NOTyE
Halicarnasseuni legit, pro 'Opuvs lib. praenomeu iSpurius niisquam alias in
VIII. et pro îprwva lib. x. quod ex gente Licinia, contra in Icilia seepins
his amboruni locis Latinonim fnisse occunat. Is delectum din distiilit,
oppidum constat ultra Algidum, hand iiegans se passuruni qnicqnam de-
procnl Corbione, circa PraBueste et cerni, nisi piius creatis decemviris,
Labicos. Holstenius nunc Monte qui agium publicum finirent, ac divi-
Fortino diei aibitratnr, Fortini no- derent; earn in rem animata sediti-
mine non abiudente a Virtone Di- osis concionibus plebe. Sed cnni ei
onysii. atrox dictum excidisset, nialle se
* Auxere animos plebis'] Non ad ver- liostes Urbe potitos videre, quam
sus hostes, sed advcrsus patririos, qui sinere ut invasores agrorum publico-
plebis opera propter lia?c bella indi- rum occupata retineaut ea voce of- ;
gebant. fensi, cum plebis magna parte aliqui

' Sp. Licinius'] Sp. Icilinm vocat tribunorura actioni collegae sui inter-
Dionys. qui an idem fuerit cum eo cesserunt. Ita delectus habitus.
qui ante annos ferine tredecim inter " Ipsius ejus collegce] Ipsi tribuni
prinios tribunos plebis ab eodeni nu- plebis, quorum quatuor monente Ap-
ineratur, non facile dixerim. Hunc pio ad Senatus partes per consules
tribnnum plebis ex Icilia potius fa- traducti, Licinii sive Icilii collegae
niilia, nt est apud Dionysium, quam, sui actioni intercesserunt, ex Diouy-

ut Livius vnlt, ex Licinia fnisse, sio. Mallem ipsi ejus collegce.
duabus de causis, putat Sigon. turn ^ Faljio in JEquos, in Veientes Furio

quod ex Icilia multi per ea tempora datur] Vulgata ediiio habet, Fabio
infestissimi patribus tribuni memo- in Veientes, in JEquos Furio datus.
rentur, quod a Livio ipso nominatim Quo nomine hunc locum reprehendit
observatum lib. iv. cap. 54. turn quod Sabellicus, quasi cum lis pugnantem
LIB. II. CAP. 43. 469
gcslum est. F;ibio aliqiianto plus nejôtii^ cnm civibus,
quam cura hostibus, fuit. Unus ille vir ipse consul ^ ^
rem
publicam sustinuit, quam exercitus odio consulis, quantum
in se fuit, prodebat. Nam cum consul, pra?ter ceteras im-
peratorias artes, quas parando gerendoque bello edidit
plurimas, ita instruxisset aciem, ut, solo equitatu emisso,
exercitum hostium funderet, insequi fusos pedes noluit.
Nee illos, etsi ' non adhortatio invisi ducis, suum saltern
flagitium et publicum in praesentia dedecus, postmodo pe-
riculum, si animus hosti redisset, cogere potuit gradum ac-
pr.' Rupert. Vid. inf. et Not. Van— 2 'Verba ipse consul ab aliena manii
profecta pntabaiit Freinsh. ad Flor. i. 13. 21. et Uiik. ad li. I. Contra Drak.
iiionet, vocein consul necessarian! esse, et sine ea frigeje mox t6 consttlis oni-
nenique peiire oppositionem. Idem et J. F. Gronov.' Rupert.— 'i Muretus
NOTyE
quae mox cap. 41. dicuntiir: '
Pioxi- tiimt, in boc quoqiie dissidere, quam
mo bello in ipsa acie, in ipso certa- Livium sibi non constaie.
mine, consensu exercitus, traditam t EtinVeie7itibus]llameVn\s,q\iam
ultro victoriam victis illquis; signa in /Equis, ut ante Sigonium legeba-
deserta ; Imperatorem in acie relic- tur.
:
turn; injnssu in castra redituni ' et ^ Fuhio aliquanto plus negotii] Ro-
quae cap. 45. sub fineni de Veientibus mani quippe nee hostes praelio in fu-
subjiciuntur, sperantibus Romanes, gam versos persequi, nee eorum cas-
* non niagis secum pugnaturos, quam tra expiignare voluerunt sed, quo :
pngnaverint cum /Equis.' Ex qui- triumphi bonorem egregio duci eri-

bus manifeste patet secundum Livii perent, uiotis media nocte castris,
sententiam Caesonem Fabium consu- in Urbem, iiijussu ejus, tanquam vic-
lem, qui mox ab exercitu suo deser- ti, non sine periculo abierunt. Nam
tus narratur, non adversus Veientes, et cognita eorum profectione fiigae
sed adversus jEquos duxissc. Qui- simili, bostes caesorum cadavera spo-
dam idcirco emendandum putave- liarunt, direptisque impedimentis,
runt prout in postrcmis editionibus vicinos urbi agros, quasi victores.
legitur, Fabio in JEquos, in Veientes populati sunt : quaj Veientibus Ha-
Furio dafus, uti Sigonius in antiquo licarnasseus tribuit, Livium, ne se-
exemplari legi affirmat. Quod si cum ipse dissideat, iEquis assignare
ita est, ejus sententiae lubens sub- oportet.
scripserim. Sic quidem dissentit » Unus ille vir ipse constil] Hanc lo-
Livins a Dionysio, qui bellum Veins quendi formam satis ferendam cen-
Fabio assignat, Furium regionem set Gronovius, nee ab aliena manii
^quorum impuue populatum, ditatas irrepsisse suspicaturiiaec duo voca-
prseda copias reduxisse refert. Sed bn\ a. ipse consul enim infra apud
; sic
multo niagis fcrenduin est, queniad- Nostrum :' Unus e patrib. ipse App.
modiuu Sigonius notat, bos duos Claudius et tribunos, et plebem, et
sciiptores, qui non seniper consea- suum judicium pro nihilo habcbat.'
470 T. Livir
celerare; aut, si aliud nihil, instare instructos.'^'' Injussu

signa leferunt, moestique, (crederes victos,) execrantes nunc
imperaforem, nunc navatam ab equite operam, redeunt in
castra. Nee huic tarn pestilenti exemplo remedia ulla ab
imperatore queesita*" sunt. Adeo excellentibus ingeniis
citius defuerit ars, qua civera regant, quara qua hostem
superent. Consul Romam rediit, non tarn belli gloria
aucta, quam exacerbatoque in se militum odio.
irritato
Obtinuere tamen Patres, ut in Fabia gente cousulatus ma-

neret. M. Fabium consulera creant: Fabio collega Cn.
Manlius datur.
44. Et hie annus tribunum auetorem legis agrariae ha-
buit. Ti. Pontifieius ^ *=
fuit. Is, eandem viam, velut
proeessisset Sp. Licinio,'^ ingressus, deleetum paulisper
impediit.* Perturbatis iterum Patribus, Ap. Claudius,
*
Victam tribunieiam potestatem,' dieere, * priore anno ; in
" Pedilatus recusavit hostes dissipatos persequi : eumque, non modo, ut par erat,
exhortalio imperatoris stii, utcumque exosi,adigere potuit ad maturandum gradum,

sed ne pudor quidem proprii criminis cum turpitudine coyyuncti, nee infamia pub-
lica in ipso facinore, aut imminens statim periculmn, si forte hostes animum re-
cepissent : qua sitigida eos movere debebant ; vel, si nihil aliud conari vellent, eos
certe impellere, ut ucie instructa sequerentur hostem fugientem.
* Quasi Licinio ea res ex sententia successisset, ita Tib, Pontifieius eandem iniit
ralionem, et aliqHamdiu delectui tnilitari obstilit.
—
expungit Tb e<. 4 Mnretiis, liand diibie quod instare \\x pro 'stare,' dici
'
posse pntabat, eniendat, stare. Sed librarios stare mntasse in instare parum
probabile est. Livius igitiir milii scripsisse videtur, in acie stare instruc-
tos, priEcipiie cum paiilo ante consul ' aciem instrnxisse,' et cap. seq. im-
perator ' in acie relictus' esse dicatnr.' Doering. Conj. Rupert. pers<are vel
restore.
5 Al. Tib. Pontifieius, al. T. Ponlifieius.—G lu Ms. Veith. est, velut praces-
aOTJE
••
Nee ... remedia ulla ab imperatore retnr T. Pontifieius, recte Rhenanns
qucesita} Ille qnideni inonitis pieces ad vetusti codicis fidcm euiendavit
ac minas adjecit, teste Dionysio : sed Tiberius Pontifieius, Nam eo prueno-
cura bis milites magis exaspeiaren- mine tribunum hunc indigitat Dio-
tur, coutemtisqne imperiis tentoiia nysius Halicarnasseus, uti Sigonius
refigerent, arma sumerent, saucios observavit, qui addit, prsnomen Ti'
deportarent, jubente nemine abitu- berius duabus literis Ti. antiqnitus
ri, necesse habuit profectionis sig- scribi solitum, non tribus Tifc. Titum
num dare. autem unica litera T. significari.
' Tib. Pontifieius^ Cum ante lege-
LiH. II. CAP. 44. 471
praesentia re ipsa/ exemplo in perpetuum quando in- :
ventum ipsam viiibus dissolvi.

sit, suis Neque cnim
unquam defuturum, qui et ex collcga victoriam^ sibi, et
gratiam melioris partis bono publico velit qua^sitam." Et
plures, si pluribus opus sit, tribunes ad auxiliura consulum
paratos fore et unum vel adversus omnes satis esse. Da-
;
rent raodo et consules et primores Patrum operam, ut, si

minus omnes, aliquos tamen ex tribunis reipublicse ac
senatui conciliarent.' Preeceptis Appii moniti Patres, et
universi comiter ac benigne tribunes appellare; et con-
sulares, ut cuique privatim^ aliquid juris^ adversus sin-
gulos erat/ partim gratia, partim auctoritate, obtinuere,'
ut tribuniciae potestatis vires salubres vellent rei publicae
esse: quatuorque tribunorum '°'^
adversus unum morato-
rem publici commodi auxilio delectum consules habent.
Inde ad Veiens bellum profecti quo undique ex Etruria ;
auxilia convenerant, non tarn Veienlium gratia concitata,
' ipso, sed, si exemplum rei spectehir, in tempus omnefutu-

Tunc quidem eventu
rtim, dicebat superatam esse poteslatem tribunorum plebis : semper enim nliquem
inter eos repertum iri qui vellet sibi quarere vicloriam de alio tribuno, et nobilita-
tis favorem demereri in publicam utilitatem.
<*
Prout unusquisque privatim necessitudinem aliquam cum hoc vel illo habebat.
sisset Sp. Licinius. Al. Sp. Icilio.—7 Vnlg. qui ex collega victoriam.—S Vulg.
ut cuique eorum privalim. —
9 Pro obtinuere in cod. Gaertner. obtinere.—
NOT/E
Inprasenlia re ips(i\ Sic quidam
"1 bis esse juris.'
eniendarunt, cum antealegeretur, in ^Quatuorque tribunorum^ Antca
prasentia reip. exemplo in perpetuum: wocew legebatur,cujus loco Riienanus
quee quidem emendatio baud paulo invexerat vocem novum, censens boc
clariorem reddit sensum ex Glareani vocabulum ad nomen delectum esse
sententia, apudqucm annotatur, iihid referendum. Novem tamen tribunos
in prcesentia apud Veteres in niulto uni pontificio resistere lioc tempore
usu, in prcesentiarum non item, sed non potuisse constat, cum nonduni
apud Vallam Perottumve esse natum. decern, sed quinque duntaxat tribuui
Aliquid juris] Juris nomine intel-
•=
crearcntur. Certe numerus tribuno-
ligitur hoc loco auctoritas, potestas rum quaternarius bic ab Halicarnas-
ex quadam praesertim necessiludine, seo proditur mendi autem causa
:
cujusmodi patronorum in clientes. ex notis numerorum, ut sappefit, orta

Sic jus patrijB potestatis dicimus, est, scriptunique fuit IX. pro /F. ut
et Tullius eodem sensu, i. de nat, plerumque V. pro X. mendose scri-
Deor. '
Cum quibus quid potest no- bitur, aul contra.
472 T. LI VII
tjuam quod in spem ventum crat, discordia intestina dis-
solvi Roraanara posse.

rem Principesque in omnium
Etruriae populorura conciliis fremebant, ' ^ternas opes
esse Romanas, nisi inter semet ipsi seditionibus saeviant.
Id unum venenum, earn labem civitatibus opulentis reper-
tam, ut magna imperia mortalia essent. Uiu sustentatuni
id malum/ partim Patrum consiliis, partim patientia ple-
bis, jam ad extreraa venissc. Duas civitates ex una fac-
tas : suos cuique parti magistratus, suas leges ''

esse. Pri-
mura in delectibus saevire solitos ; ' eosdem tamen

in bello
paruisse ducibus. Qualicumque urbis statu, manente dis-

ciplina militari, sisti potuisse jam non parendi magistra-
:
tibusmorem in castra quoque Romanum militem sequi/

Proximo bello in ipsa acie, in ipso certamine, consensu
ultro victoriam victis ^quis signa :
exercitus traditam ''
deserta, imperatorem in acie relictum, injussu in castra

reditum.^ Profecto, si instetur, suo milite vinci Romara
posse. Nihil aliud opus esse, quam indici ostendique
bellum cetera sua sponte fata
: et Deos gesturos.' Ea
spes Etruscos armaverat," multis in vicera casibus victos
victoresque.'
« Potuhse stare ac servari rem Romanam, qunliscumque esset status civitntis,

modo salca esset disciplina rnilitaris. Sed consuetudinem non obediendi magistni-
tibiis nunc tisque in castra secutam esse tnilites Romnnos.
f Nonjubente, immo prohibente, et pugnain imperante duce, Romanos in castra
sua esse reverses.
10 Viilg. esse, novumque tribunorum. Vid. Not. Var. 11 ' Hce spes Elr. —
armaverant Edd. ante Aid. atqiie a Rhenano ad Drak. Sicut et Ms. Veitli.'
Strolh.
NOTiE
s Diu sustentatum id jnaluml Hanc plebiscitis patricii se teueri palam
impendentem ex seditionibus periii- negabant, ante legem nerape Ho-
ciem aliquamdiu conipiessit, vel re- ratiam, post annos ab hoc consulatn
tardavit, hiiic prndentia Senatus, 32. a M. Horatio consule latam, de
liinc plebis patientia; quibns velut qna 1, ill. c. 55.
sustentaciilis fiiltasalus publica bac- ' In delectibus scevire solitos] Plebeii,
tenus steterat. cum eornm ad belliim opera patii-
•'
Suos cuique parti magistratus, suas cii egebant, ferocius quam par erat
leges} Consules senatui, tribuni plebi se gerebant auctoribus tribunis. lis
addicti. Illi leges ferebant,quibus re- si'chnppoient, ils faisoient le pis quits
iuctabautur siepe plebeii ; at horiim pouvoient. Anigitur, ut 'scasva,' apud

LIB. II. CAP. 45. 473
45. Consules quoque Romani nihil praeterea aliud, quam

suas vires, sua arma, horrebant:« memoria pessimi proxi-
mo bello exempli "' terrebat,'* ne rem committerent eo,* ubi
duae simul acies timendag essent. Itaque castris se tene-
bant, tam ancipiti periculo aversi." Diem tempusque for-
sitan ipsum leniturum iras,° sanitatemque animis allaturum.
Veiens hostis Etruscique eo magis praepropere agere; la-
cessere ad pugnam primo obequitando castris provocan-
:
doque; postremo, ut nihil movebant,' qua consules ipsos,

qua exercitum increpando. * Simulationem intestinae dis-
cordiae remedium timoris inventum * et consules magis :
non confidere,"^ quam non credere,? suis militibus. Novum

« Proprios timebant exercitus.
* Ne in casum eo usque rem darenty ut, ifc,
' Cum
nuUatenus eos commoverent.
* Exprobrantes exeicitui Rom. quod ad dissimulandam ignaviam invenisset
simulationem domestici dissidii.
12 Terrebantur Edd ab Aid. ad Drak. et Ms. Veith.— 13 • Delcndum vi-

detnr rb tam, vel leg. se tenebant primum.' Rupert. 14 ' Flor. cotisules magis —
confidere. Forte, magis non fidere quam non credere.' J. F. Gronov. 15 —
NOTiE
Festuni, qiiaecumque res mala, quasi exercuerunt ; donee Veiorum urbs
sinistra, ita scaevire hie dicendum potentissima, post decennalem obsi-
erit,pro perperam, ac velut sinistre dionem, a Fur. Camillo capta est, an.
agere ? non pro crudeiitatem exer- U. C. 357. ut infra lib. v. cap, 22.
cere, quee vulgaris est hujus verbi ™ Memoria pessimi proximo bello ex-
acceptio; non enim adhue eo furoris empli^ Legebatur antea terrebanl.
venerant Roman!, ut mutuis caedlbus Rhenanus in passivam vocem trans-
inter se grassarentnr. tulit. Gronovio placet qnod in multis
''
Victis ^quis] Aut potius Veien- Mss. est, memoria terrebat, in nomi-
tibus, si Dionysio fides, uti ante mo- nandi casu. Idque Livium sapere
nuimus. magis videtur.
' Victos, victoresque]Y e'lentes, cum ° Tam ancipiti periculo aversi] Snp-
quibus ultimum Romulus bellum ges- pie, a praelio committendo.
serat, cum a Tullo Hostilio defecis- ° Leniturum iras] Intellige cogita-
sent, castris ab eo exuti fuerant: tum bant, vel sperabant.
post populatos Romanorum agros ab p Magis non confidere, quam non ere-
Anco Marcio semel atque iterum dere] Etsi aliquando credere et con-
victi, et a Tarquinio Prisco cum re- fidere eodem peene sensu dicantur,
liquis Etruscis parere coacti, adver- proprie, tamen ut Nann. notat, • cre-
sus Servium Tullium diversa fortuna dimus quos solvendo esse puta-
illis
bellarunt, non nisi post vicennium nius,' sive a quibus aliquid praestari
doniiti. Nunc resumto bello, centum posse persuasum babemus, confidi-
amplius annis Romanorum virtutem mus illis quorum beaevolentiasecuros
Delph. et Var. Clas. Livius. 2 IM
: :
47.4 T^- Livii
seditionis genus, silentium otiumque inter armatos.' Ad

haec in novitatem generis originisque,'' qua falsa, qua vera,
jacere. Haec, cum sub ipso vallo portisque streperent,
baud aegre consules pati. At '^ iraperitae multitudinis ^
nunc indignatio, nunc pudor, pectora versare,

ab intesti- et
nis avertere malis nolle inultos
:
'
hostes, nolle successum,
nou Patribus, non consulibus "" externa et domestica odia
certare in animis. Tandem superant externa. Adeo su-
perbe insolenterque hostis eludebat.'^ Frequentes in prae-
torium'^ conveniunt, poscunt pugnam, postulant, ut signura
detur. Consules, velut deliberabundi, capita conferunt, diu
colloquuntur. Pugnare cupiebant sed retro revocanda et ;
abdenda cupiditas adversando remorandoque inci-

erat, ut
tato semelmiliti adderent impetum. Redditur responsum,
immaturam rem agi, nondum tempus pugnas esse castris :
se tenerent. Edicunt iude, ut abstineant pugna. Si quis

injussu pugnaverit, ut in hostem animadversuros. Ita di-
niissis, quo minus consules velle credunt, crescit ardor
pugnandi. Accedunt insuper hostes ferocius multo, ut
statuisse non pugnare consules cognitum est." Quippe
' Et animos eorum ahducehant a cogitatione incotnmodorum domesticorum.
"" Nolehant quicquam prospere evenire, neque Senatui, neque consulibus.
" Postquam compererunt a consulibus esse constitulum absiinere a pugna.
Vulg. Ac.—\6 Multitudini Edd. ante Brak.— n Conj.J.F.Gronov.illudebat.
aOTJE
nos facit,' et a quorum animo ac mo- jactabant petita ex eorum origine,
ribus officia expectamus. Sic itaque quod ex bominum
scilicet orti essent
Etrusci videii volebant consulibus coUuvie, qui, ne alienum quo gra-
aes
suspectam potius esse exercitus vir- vabantur, aut criminum quae com-
tuteni ac fortitudinem, quani volun- miserant, prenas peisolverent,in asy-
tatem, eosque certamen detrectare, lum Roniuli confugissent : qua de re
non tam, ut fingebant, quod suos ad lib. i. cap. 8. Eo ailudit Satiri-
niale in se aniniatos putareut, ideo- cus cum ad nobiles Romanos ait
que non auderent ipsorum fidei et ' Primus majorum, quisquis fuit ille,
benevolentiae quicquam committere ;
tuoium, Aut pastor fuit, aut illud
sed quod nnllam in eorum robore quod dicere nolo.'
fiduciam ponerent, quos existimarent ^ In prcetorittin'] Pr*torium est pa-
imbelles ac timidos esse. latiuni, vel tentorium praetoris; quod
1 In novitatem generis originisquel geuerale nomen est eorum qui cum
Probra quoque Etrusci iu Romauos imperio praesunt. Hie tentorium con-
LIB. II. CAP. 45. 475
impune sc insultaturos :
'^ non credi iniliti arraa.' Rem
ad ultimum erupturam, finenKjue venisse Roma-
.seditionis
no imperio. His freti occursant portis/ '9 in<?erunt probra,
aegre abstinent, quin castra oppugnent. Enim vcro non
ultra contumeliam pati Romanus posse totis castris un- :
'
dique ad consnles curritur. Non jam sensim, ut ante, per

centurionum principes postulant scd passim omnes cla- ;
moribus agunt. Matura res erat ; tergivcrsantur tamen.

Fabius deinde/° ad crescentem tumultu jam metum se- '
ditionis collega concedente, cum silentium classico fccis-

^ Ego
set : " Cn. Manli, posse vincere scio velle ne
'
istos, ;
scirem, ipsi fecerunt. Itaque certum atque decretum est/
" Cursitant ante portas castrorum Romanorum.

P Cum collega Munlius permitteret (pugnatn), oh timorcm sedilionis, ifc.
— 18 ' Rati addit prspter alios Mss, et Veilh. interpretandi causa.' Strolh.
— 19 —
Vnlg. concursant portis. 20 In Ms. Veitli. est, <erg-<i/ersa^Mj- tamcn Fa-
bius. Deinde. —
I Vulg. ad crescentem tumuUum. 2 Jurent Edd. ante Drak, —
NOTiE
sulaie intellige, quo milites conflue- aut magistratus jussu editum, ad
bant, ut signuni pugnae postularent. convocandam midtitudinem. Aiiam
' Non credi milili aivna] Accincti Fabii ad milites orationem refert
quidem ferro milites vulgo eiant, sed Dionysins.
extra stationes, nisi pugna immine- ''
Cerium atque decretum est] Hie
ret, vix lorica, scuta, pilo armaban- M. Fabii sermo piignandi copiam tarn
lur. praecise negantis, niirum quod Man-
' Pati Romanus posse} Non ultra lium collegam, ardori militum obse-
Romani contumeliam pati poterant. cundantem, non pupugerit; cum pari
Unde, cum infinitivus pro indicativo in parcm imperium non esse certissi-
hie sumatur liistoricorum morp, (qui mum sit. Et vero paulo antea coUatis
et Romanum, et militem, pro Ro- capitibus consilium, conjunctim at-

manis, ac pro militibus dicunt,) errant que ex aequo habuisse ambo narran-
haud dubie qui scribunt pati Romanos tur. Conjicere quis posset, summam
posse. imperii,concedente Manlio, penes
" Silentium classico fecisset] Classi- Fabium fuisse, ut post Agrippa Quin-
cum, sive a ciassibus urbanis nauti- tio alteri consnii concessit, lib. iir.
cisve deductuni, sive longius petitum cap. 70. Sed huic collegae facilitati
a calando, vel a clangore, tam pro debuit Fabius comiter respondere.
tuba flexili, cornuve, quam pro sono Veram itaque ejus rei causam collL-
dicitur, Servio teste. Et classicum, gere licet ex Halicarnasseo lib. ix.
licetplerumque pro signo ineundze qui memorat, admotis prope Veios
pngna; accipiatur, producitur tamen duobus exercilibus, bos consules ini-
ad quodvis alitid siguunt imperatoris tio in duobus tumulis baud multum
;
476 T. LIVII
non dare signum, nisi, victores se redituros ex hac pugna,

jurant.' Consulem Romanum miles semel in acie fefellit
Deos Dunquam fallet.' Centurio erat M. Flavoleius, inter
primores pugnae Victor/ inquit, * M. Fabi,
flagitator. *
revertar ex acie.'Si fallat/ Jovem patrem, Gradivumque

Martem/ aliosque iratos invocat Deos.* Idem deinceps '
omnis exercitus in se quisque jurat.** Juratis datur sig-

num, arma capiunt; eunt in pugnam,irarum speique pleni.
Nunc jubent Etruscos probra jacere, nunc a rmatis sibi
quisque lingua promtum hostem offerri.' Omnium illo
die, qua plebis, qua Patrum, eximia virtus fuit. Fabium
noraen, Fabia gens '^'^
maxime enituit. Multis civilibus cer-
9 Dicunt : Veniant nunc Etrusci, nobisque ingerant convicia ; nunc mihi aliquis
eorum occurrat, qui ad maledicla se audaces ostendehant.
et Ms. Veith.— 3 Quidam Mss. Si fallam invoco.—A ' Verba Fabia gent
glossatoris manum sapiunt.' Schcef.
NOT/E
invicem seorsim muni-
distantibus suismanibus operari solitus.fuisse di-
visse. Verum cum Manlii praetorium citur a Dionysio non vilis tamen, sed
;
de coelo tactum esset, lacerato ten- laudato corporis animique robore, ac

torio, everso fociilo, eqiio militari primipili centurio, id est, primum
occiso, quoniam interpretes ejus pro- inter legionis suse centuriones obti-
digii monebant, castionim oppugna- uens locum.
tioneui, et clarissimorum virorum iii- * Gradivumque Martem] Servius in
teritnin significari, a Manlio milites III. ^n. laudatus a Glar. Gradivum* '
media nocte tradiictos in Fabii castra. que, patrem,' agradiendo dictum, in-
Unde sane Fabio in bis castris, quae terpretatur Bovpov "Aprja, id est,exsjli-
propria ipsius revera castra erant, entem in praelia.
praecipuiim concedi iinperiiim aequitas a Iratos invocat BeOS'} In Buslidia-
postulabat. Simile quid beilo Punico no codice juralos legi annotat Nann.
2. contigit, postquam Minucius, ma- lib. V.
gister equitura, cnjus aequatum cum ^ In se quisque jurat} Non tantum
Fabio dictatore imperium extra ordi- pro se quisque, id est, unusquisque
nem fuerat, ab Aniiibale fusus, castra suam vicem, sed in se quisque, hoc
cum dictatore conjunxit, lib. xxii. est, in suum caput, et suo periculo ;
cap. 30. ut, si victi redeant, et sic juramen-
1 Victor, inquity M. Fabi, revertar ex tum fallant, turn perjurii pocnas dare
acie. Sifallat] Priora verba Flavoleii velint.
centurionis&unt. Posteriora, 'si fal- Fabium nomen, Fabia gens} Nomen
'^
lat,'sunt ipsius Aucioris, narrantis hoc loco generis decus et gloriam,

quae Flavoleius prioribus adjecit. Fla- gens familiam significat; quanquam
voleius ille vir plebeius, et coIodus, haec vocabula promiscue sumantur
LIB. II. CAP. 46. 477
taminibus infensos plebis animos ilia pngna sibi reconci-
liare statuunt Instruitur acies : nee Veiens hostis Etrus-
caeque legiones detrectant.**
46. Prope certa spes erat, non magis secum pugnatu-
ros/ quam pugnaverint cum TEquis.""* Maius quoque*^ ali-
quod, in tarn irritatis animis et occasione ancipiti, baud
desperandum esse facinus. Res aliter longe evenit. Nam
non alio ante bello infestior Romanus (adeo hinc contu-
meliis hostes, hinc consoles mora exacerbaverant) « piae-
Hum iniit. Vix explicandi ordinis spatium + Etruscis fuit,''
•"
Certo sperabant Etrusci fore ut Romani non magis adversus ipsos dimica-
rent, ^c.
5 * Explicandi ordines spatium recte, opinor, emend. J. F. Gronov.' Rupert.
NOTiE
apiid Nostrum. Nobilissimze autem petenda hie quae ad caput 43. jam
Fabionim familiae originem Ovid. ii. diximus de Livii vel secum ipso, vel
Pastor, et PItitarcluis, in vita Q. Fabii certe cum Halicarnasseo, hac in re
Maximi, dediicnnt ab Hercnie, ex quo discordia.
et Evandri filia Datum ferunt eorum f
Majus quoque] Sperari nimirum
parentem. Denominationem vulgo a posse tantum inter patricios plebei-
Fabis derivant. Ratio ex usu Veterum osque, qui in exercitu erant, dissi-
petitur, quod scilicet priscis tenipo- dium ; ut ad mutuas usque caedes.
ribus, cum nobilissimiquiqueagricul- forte et in ipsorum consulum capita,
turae vacarent,liujus familiae princeps saeviretur.
in serendo iuprimis excolendoque e Exacerbaverant^ Animos nempe
hoc genere leguminis excelleret ;
Romanorum militum.
unde Fabii nonien ipsi "ac posteris ^ Vix explicandi ordinis spati^lm E-
inditum quomodo a pisis Pisoues,
: truscis/uit] Gronovius non immerito
a ientibus Lentuli, a ciceribus Cice- suspicatur reponendum ordines: non
rones cognomina sua sortiti creduntur enim uno, sed phiribus ordinibus
apud Macrobium. Antiqui sane Fa- acies constat. lis eurent d peine le
bii nam Ovid, idem Fabium Remo,
; loisir de se mettre en bataille. Tentari
ut Quintilium Romulo sodales Lu- posset ' ordo ' hie a Livio pro ordi-
percaiibus assignat. Nemo tamen in natione, sive pro ratione, ac diposi-
Fastis consul ex ea gente occurrit tione totius praelii, quam Etrusci ex-
ante Q. Fabium, Imjus M. Fabii plicate, prout inter eos constitutum
nunc consulis fratrem natu niaxi- anteafuerat, sequi atque implere non
mum, qui nonnisi anno 269. consu- potuerint: nam ' explicatuu)' Cic. ad
latum adeplns fait. De quo, deque Brutum dixit pro eo quod certo ju-
alterofratre Caesone, vide hujus libri dicio decretuni est, '
Mihtauteuinon
cap. 43. erat explicatum quid agerem.' Et
<* Detrectunt^ Intelligepugnam. negotium ' explicare,' imuio et pecu-
* Quam pugnaverint cum Mquis] Re- uiam solvendo Kri alieno explicare,' '
-
478 T. LIVIl
cum, primam trepidationem abjectis temere

pilis inter '
*"
magis, quam emissis, pugna jam in maniis/' jam ad gla-

dios, ubi Mars est atrocissimus,™ venerat. Inter primores
genus Fabium insigne spectaculo exeraploque civibus erat.
Ex his Q. Fabium, '(tertio hie anno ante consul fuerat,)"
principem inconfertos^ Veientes euntem, ferox viribus et
* Cum hostes conglobalos invaderet.
—6 Vulg. pugna jam ad manus, — 7 Vett. codd. apud Sigon. obiit.—S In Ms,
NOTiE
jurisconsiiltis tritiim. ' Pugna jam in [«d] manml Codi-
primam trepidationem] Tre-
Inter ces pluiinii et Andreae Roinana edi-
I
'
pidatio uon timoris, sed ardoris hoc tio hahent pugna jam in manus, quod
loco indicium est, et festinationis : qui niinime spernendum Gronovio vide-
enini tinjent, festiiiant giessns : inde tnr, earn loquendi formani probanti
trepidos pro festiuis dici notat Sei ex Sallustio inprimis, apud quem
vius in III. yEneid. Bell. Jugurth. c. 89. refertur, ' con-
^ Pilis . . . ahjectis] Sic apud Sallust. sul existumuns Jugurtbam ob suos
in Catil. ' infestis signis concnrrunt. tutandos in manus venturum :' ab eo-
pila omittunt, (scribitur ab aliquibus dem dicitur, Si qui in manus vene-
'
emittunl : sed insulse, ut ex sequenti- rant, obtruncare.' Venim,etsi utrum-

bus patet) res gladiis geritur.' Pila, que eodeni sensu possit accipi, atta-
Graecis ixro'ol, tela fuere Romanorum men si genuinam barum locutionum
propria, ut gaesa Galloriini, et saris- significationem spectemus, ad manus
sae Macedonum, teste Varrone. Pi- venire proprie est cominus pugnare,
lorunivero nou unum genus fuit ; et utrimqiie venire ad conferendas
quasdam enim crassa erant, quaedam manus: at in manus venire masris de
tenuiora. Rursus illorum alia tereti, eo dicitur qui in manus alterius tan-
aliaquadrato bastili. Hoc in his om- quam victoris incidit. Sic et mulier
uibus triuni cubitoruni longitudinem 'in man<im convenire'dicebatur apud
aequabat, prajfixo telo ferreo hamato, jurisconsultos, cum ea ratione nube-
quod quadrangulum initio fuit, ac bat, ut viri potestatlsubjiceretur, vel-
trium pedum; postea trigonum, ac ut filiafamilias.
pedaie, digitali crassitie; mucrone ™ Ubi Mars est atrocissimus] Re-
adeo tenui, atque acuto, ut scuto aut vera cruenta maxima praelia sunt,
pectori liostium inhaerens frangere- cum gladiis res geritur.
tur, nee ab hoste remitti posset. E- " Tertio hie anno ante consul fuerafi
jus missilis tanta vis erat, ut arte et Primum quidem consulatiun inierat
virtute directinn scutatos pedites, anno Urbis conditie 269. sed et anno
et loricatos equites trausverberaret, 272. iterum eum magistratum gesse-
teste Vegetio lib. ii. cap. 15. Pilum rat; a cujus initio tertius jam annus
autem Varro lib. iv. de Ling. Lat. currebat, hoc secundo M. Fabii fra-
' Dictum,' ait, '
ab omine quod hos- tris consulatu, cujus legatus tunc erat
tes feriret, ut pilum,' sive pistillum. Quintus hie Fabius.
LIB. II. CAP. 47. 479
armorum arte Tuscus, incautum inter multas versantcm

hostium manus/ gladio per pectus transfigit. Telo ex-
tracto, pra^ceps Fabius in vulnus abiit.''" Sentît utraque
acies unius viri casum, cedebatque inde Romanus cum :
M. Fabius consul transiluit jacentis corpus, objectaque

parma, 'Hoc jurastis/ inquit, ' railites, fugientes vos in
castra redituros ? Adeo ignavissimos hostes magis time-
tis, quam Jovem Martemque, per quos jurastis ? At ego
injuratusP aut victor revertar, aut prope te hie, Q. Fabi,
dimicans cadam.' Consuli turn K. Fabius, prioris anni con-
sul, * Verbisne istis, frater, ut pugnent, te impetraturum
credis ? Dii irapetrabunt, per quos juravere. Et nos, ut

decet proceres, ut Fabio nomine estdignum, pugnando po-
tius,quam adhortando, accendamus militum animos.' Sic
in primum infestis^ hastis provolanfi duo Fabii, totam-
que moverunt secum aciem.
47. Praelio ex parte una restituto, nihilo 'segnius in
altero Cn. Manlius consul pugnam ciebat
cornu ubi :
prope similis fortuna est versata. Nam ut altero in cornu

Q. Fabium, sic in hoc ipsum consulem Manlium, jam velut
fusos agentem hostes, et impigre milites secuti sunt et, ;
ut ille gravi vulnere ictus ex acie cessit, inteifectum rati,

gradum retulere : cessissentque loco, ni consul alter, cum
' Plurium simul hostium telis impetitum.
Veith. est, Sic primum inf.
NOTyE
° Fubius in vulnus abiit']
Preeceps terosqiie duces, ac milites. Set) non
Veteres codices apud Sigon. scribiint hie solum diversi abeunt hi duo his-
ohiit: elegantius tamen preeceps abiit torici.
in vulnus, id est, pronus cecidit ex i In pritnum infestis hastis provolanf}
cquo, et in pectus corruit, in quo Ita Noster saepe primum usurpat
iii
mortiferum vulnus acceperat. Eum sine addito, pro eo qnod est in pri-
lamen adhuc spiranteni frater repul- mum agmen, ordinem, locum ut hn- :
sis hostibus sustulit, objecto prote- jus libri cap. 20. lib. x. cap. 4. Ita
gens clypeo. et in prima, pro initio, aut prinio loco,
P At ego injuratus] Dionysins tant hujus lib. cap. 40. lib. xxv. c. 21.
men auctor est Flavoleii jurantis ex- et apud Sallust. in Jugurth. qui in '
emplum omnibus placuisse, moxque primo locati faerant.'

ambos consules id imitatos esse, ce-
:
480 T. LIVII
aliquot tiirmis equitum in earn partem citato equo advectus,

vivere claraitans collegara, se victorem fuso altero cornu
adesse, rem inclinatam sustinuisset-
Manlius quoque ad
restituendam aciem se ipse coram offert. Duorum con-
sulum cognita ora accendunt militum animos. Simul et
vanior9jam erat hostium acies," dum, abundante multitu-
dine freti, subtracta subsidia mittunt ad castra oppug-
nanda/ In quae baud magno certaraine impetu facto, dum
praedae'° magis, quam pugnae, meniores terunt " tempus ;
triariiRomani, qui primam irruptionem sustinere non po-

tuerant, missis ad consules nuntiis, quo loco res essent,'*
conglobati ad praetorium redeunt/ et sua sponte ipsi pras-
lium '5 renovant: et Manlius consul, revectus in castra, ad
omnes portas railite opposito, hostibus viam clauserat. Ea
desperatio Tuscis rabiem magis, quam audaciam, accen-
dit. Nam cum incursantes, quacumque exitum ostenderet
spes, vano aliquoties impetu issent globus juvenum unus
;
in ipsum consulem insignem armis invadit. Prima excepta

a circumstantibus tela. Sustineri deinde vis nequit.'+ Con-
sul '5 mortifero vulnere ^ ictus cadit, fusique circa omnes.
Tuscis crescit audacia. Romanos terror per tota castra
" CopicE Veientumjam debiliores erant et rariores.

' Circa imperatoris tabernaculum densati tnilites pritni ordinis.
9 Rarior malebant Periz. et Drak.— 10 Cum prtedcB scribendiim monet J.

F. Gionov.— 11 Tererent Edd, ante Drak. memores tempus terunt Ms. Veith.
—12 Idem cod. esset.~13 Pralium ipsi Gronov. Doujat. Crevier 14 Cre-
vier. nequiit.— 15 Vet. lib. Demum consul.— 16 'Male inedd. quibusdam egrt-
NOTiE
Subsidia mittunt ad castra oppug- collegae castra, in quje irruperant
nanda'i Subsidia sunt manus sive co- Elriisci, advolavit : ubi cum in aditu
piae in ultimiira subsidiiim reservatse, portae certaretur, prolapse equo, de-
Les corps de reserve. Porro parsEtrus- ficientibus ob viilnera viribus, cum
corum, quae deserta Manlii castra multis aliis periit. Quo facto Etrusci
prius occupaverat, signo ab impera- augurum suorum vaticlnium impleve*
tore suo dato, castra altera invasit. runt, borum quoque castrorum potiti
' Consul mortifero vulnere] Cn.
Man- quae tamen per socordiam mox amise-
linsconsul, jam lanceae ictu in ferunt,
more accepto, cum equitatu ad Fabii
LIB. II. CAP. 47. 4S1
Et ad extrema ventum foret, ni legati/ rapto
trepidos agit.
una porta hostibus viam.
consulis corpore, patefecissent
Ea erumpunt consternatoque agmiue abeuntes in victorem
;
alterum incidunt consulem. Ibi iterum caesi fusiqne passim.

Victoria egregia'^" parta, tamen duobus tam claris
tristis
funeribus. Itaque consul, decernente senatu triumphum,

* Si exercitus sine imperatore triumphare possit, pro exi-
mia eo bello opera '^ * facile passurum/ respondit :
'
se,
familia funesta Q. Fabii fratris morte, re publica ex parte
orba consule altero amisso, publico privatoque dcforraem
luctu lauream ^ non accepturum.' Omni acto triumph©
gie.' Doering. — 17 Vid. Not. inf.
NOTiE
' M legali} M. Fabio consnle ad certan cceptum esset, et sjepius nunc
recipienda castra properante, cum hue, nunc iliuc victoria inclinavif.
Etrusci, qui ea oecupaverant, eque Cecidit vero Cn. Manlius alter con-
superioie loco pugnabant, Romanos, sulum, et Q. Fabius legatorum unus,
qui non ita niagno nuniero, et totius qui bis consul fuerat, praeter tribu-
diei labore fatigati castra undique nos centurionesqiie coniplures. Vic-
adoriebantur, non aegre repellerent, toriatamen penes Romanos fuisse vi-
obsessisque castrorum portis, ex de- sa est, quod Etrusci sequenti noctc
speratione acerrinie pngnarent ; Sici- desertis castris abierunt, quae a Ro-
nius, unusex legatis consulis, volente manis postridie suntdirepta. Delude
eo receptui cani jussit ut collectis ; publicis laudibus, donisque militari-
aniniis Romani unum duntaxat, minus bus ob egregie navatam operam or-
scilicet munitum, castrorum latus op nati sunt, inprimis Caeso Fabius con-
pugnarent. Itaque patente exitu, sulis frater, T. Sicinius legatus, et
Etrusci per aversam portani in sua M. Flavoleius Piiniipili centurio, de
castra se receperunt. quibus ante dictum est.
" Victoria egregia] Ita legendum, Pro eximia eo
J'
bello opera'] Lege-
cum Gronovio, potius quani victoria batur in Andreae Romana aliisque
egregie parta. Ut et lib. ix. cap. 28. editionibus, et duobus Palatinis co-
habet, * consules egregia victoria dicibus, pro eximia Mil opera : in ve-
parta,' &c.Notat Dionysius lib. ix. tustis, pro exim ceque bello: ex his con-
nunquam ad earn aetatem tantum prae- flata lectio verior, pro eximia eo bello
lium a Romanis commissum fuisse, opera, ab exercitu nempe praestita.
sive bellatorum numerus, sive pugnae J De/ormem luctu lauream] Negavit
diuturnitas, et vicissitudines spec- M. Fabius consul vel fas vel jus esse
tentur. Fuere quippe in exercitu Ro- in fratris et collegap funeribus coro-
mano peditum quadraginta millia, nam lauream sumere. Itaque repo-
equites quadringenti supra
decern sitis 8ignis,dimissisque militibus, eju-
niillia. Pugnatum autem est ad solis ravit magistratum ; cnjus niunia gra-
occasmn, cum paulo ante meridiem vi vulncre saucius obire non poterat.
482 T. LIVIl
flepositus triumphus^ clarior fuit. Adeo spreta in tempore

gloria intcrdum cumulatior redit. Funera deinde duo dein-
ceps " collegae f'ratrisque ducit. Idem in utroque laudator,
cum, concedendo illis suas laudes, ipse maximam partem
earum ferret. Neque immeraor ejus, quod initio consulatus
imbiberat,'' reconciliandi animos plebis, saucios milites
curandos dividit Patribus. Fabiis plurimi dati nee alibi :
majore cura habiti. Inde populares jam esse Fabii nee hoc :
ulla, nisi salubri rei publicae, arte.

48. Igitur non patrum '^ magis, quam plebis, studiis K.
Fabius cum T. Virginio consul factus, neque bella, neque ^
delectus, neque ullam aliam priorem curam agere, quam
y Triutnphus recusalus.
18 'Cod. Lips, apiid Diak. Ergo non Patrum, Sfc. fortasse quia particiila
igitur in piincipio orationis displicebat sed poni ea ita soiet ab optimis
:
NOTjE
Senatiis interreges dixit coniitiorum to: 'Posteaque prospere res dein-
gratia, quae a secundo eorum babita ceps multae consecutae sunt.'
sunt. * Neque immemor ejus, quod initio
^ Funera deinde duo deinceps'\ No- consulatus imbiberati Hoc est quod
vum forte ciiipiam videbitur, quod sub finem c. 45. preedixit Auctor :
adverbia duo ejiisdcm significationis, * Fabia gens maxime enituit. Multis
deinde ac deinceps, quorum alteram civilibus certaminibus infensos ple-
sufficere posset, conjnngantur hie a bis animos ilia pugna sibi reconcili-
Livio. Pieonasmi saltern loco habe- are statuunt.' Imbibere autem, ut
bitur, quasi idem bis dicatur quem- : observat Muretus, est aliquid sibi
admodum cum Cicero dicit me q»i- '
plane proponere; hoc ita in niente
dem certe,' cum satis esset me qui- ac cogitatione sua defigere, ut evelli
dem, aiit me certc ; et cum Plautus ait, non queat. Quomodo Tullius utifur
'post deinde abibo.' Verum accura- Orat. pro P. Quintio : ' Quod si fa-
tJus spectata vocabulorum proprie- cere nolit, atque imbiberit ejusmodi
tate aliquid inter ilia duo discriminis rationibus ilium ad suas condiliones
apparebit nam deinde idem est ac
: perducere.'
postea : at deinceps est conjuncto ; •>
K. Fabius cum T. Virginio'] Tres
consecutivement , ant, de suite. Sic Fabii, Quintus, Caeso, et Marcus fra-
apud Nostrum lib. i. ' Ita duo dein- tres,hoc septennio consulatum con-
ceps reges, alius alia via, ille bello, tinno gesserunt. Eorum secundus,
hie pace, civitatem Et auxerunt.' Ceeso Fabius, tertium, et T. Virgi-
apud Cicer. de Divinat. Qui pri-
i. '
nius Rutilus hoc anno consules fuere,
mus, qui secundtis, qui deinceps mo- qui ab Urbe condita 274. fluxit : aliis
riturus.' Unde apud eundem gemina- 275.
tur ' postea cum deinceps in Bru-
'
'
'
LIB. II. CAP. 48. 483
lit, jam aliqua ex parte inclioata concordia3 spe, primo
quoque tempore cum Patribus coalescerent animi piebi.s.

Itaque principio anni censuit, priusquam quisquam agra-
riag legis auctor tribunus existeret, occuparent Patres ipsi
.suum munus captivum agrum plcbi qnam maxirae
facere:''
aequaliter darent. Verura esse,'9 habere eos, quorum san-
guine ac suflore partus sit." Aspcrnati Patres sunt questi :
quoque quidam, nimia gloria luxuriare et evanescere vivi-

dum quondam illud Kaesonis ingenium.* Nullae deinde
urbanae factiones fuere. Vexabantur incursionibus yEquo-
rum Latini. Eo cum exercitu Ka?so missus, in ipsorum
^quorum agrum depopulandum transit.^" yEqui se in op-
pida receperunt, murisque se ' tenebant eo nulla pugna :
memorabilis fuit.' At a Veiente hoste clades accepta*^

temeritate alterius consulis. Actumque de exercitu foret,
ni K. Fabius in tempore subsidio venisset. Ex eo tempore
neque pax neque bellum cum Veientibus fuit res proximo ;
' Senatores ultra, velut donum suum, offerre plebi anteverterent agrorum diii-
sionem.
" Justum et cequitnti consentaneum esse, ut illi agros habeant, qui lahore ac san-
guine proj)rio eos adepti sint.
* CcEsonis aniimtm intemperanter ejferri atque mollescere.
Et sese intra munimenta continebant : idea nullum cotnmissum est pralium

'^
memoratu dignum.
scriptoribiis.' Doering. 19 — ' esse al. in qnibus et Ms. Veitli. intcr-

/Equum
pretalionis causa.' Stroth. — 20 In agrum depopulandum transit. Vet. lib.
'
depopulubundus transit: sic lil). in. 'Cum populabuiidus isset." Sigo7i. —

1 ' —
Posterius se videtur exterentiuin.' J. F. Gronov. 2 RIs. Veilh. res prox-
NOTiE
« Clades acceptal A Ve\ent\hi\s,(\m cuparunt, in quo a Veientibus ob-
se aliquamdiu mwnibus suis continu- sessi, omnium rerum inopia labora-
erant, fusi sub duceT. Virginio con- bant, nulla spe saiutis, nisi Capso
sule Romani, praedandi causa palan- Fabius, a collegaper liteias monitus,
tes, deleti penitus fuissent, nisi T. succurrisset sub ipsuni tenipns quo
Licinius legatus, cujusmaxime con« Virginiani fame, siti, vigiliisque con-
opera superiore anno lecepta

silio et fecti, nouspe victoriap, sed ut lio-
fuerant ex iisdem hostibus rastra nestius caderent, impar certamen ex
Romana, hostilem impetum cum in- desperatione inirent. Tum conspec-
structa peditum equitumque manu tu recentis cxercitus Etiusci relictis
repressisset. Ejus ope Romani, qui castris abierunt.
ex praelio reliqui eraut, tumulum oc<
—
484 T. LIVII
forraam * latrocinii venerat.** Legionibus Romanis cede-

bant in urbem.* Ubi abductas senserant legiones, agros
incursabant ; bellum quiete, quietem bello in vicera elu-
dentes. Ita neque omitti tota res, nee ' perfici poterat. Et
alia bella aut praesentia instabant, ut ab JEquis Volscisque,
non diutius, quara recens dolor proximae cladis transiret,
quiescentibus ; aut raox moturos se apparebat Sabinos,
semper infestos, Etruriamque omnem. Sed Veiens hostis,
assiduus magis, quara gravis, contumeliis saepius, quam
periculo, animos agitabat quod nullo tempore negligi po-
:
terat, aut averti alio sinebat. Turn Fabia gens ^ senatum

adiit.'^ Consul pro gente loquitur: * Assiduo magis, quam
magno, Veiens
praesidio, ut scitis, Patres conscripti, bellum
eget. Vos aliaFabios hostes Veientibus
bella curate :
date. Auctores sumus, tutam ibi majestatem Romani no-

minis fore. Nostrum id nobis velut familiare bellum pri-
vato sumtu gerere in animo est. Res publica et milite illic
et pecunia vacet.' "^
Gratiae ingentes aclee. Consul e curia
<*
Ab ea parte respublica, turn a copiis summinislra7idis, turn a sumtibus immu-
nis sit.
ima in formam latr. In formam legit et Sigon. male, judice J. F. Gronov.

—
3 Gronov. Donjat. Crevier. neque. 4 Adit £dd. a Froben. ad Drak.
NOT/E
Res proxime formam latrocinii ve-
">
copiae ; Veientes irrnptione praeter
nerat] Eadeni loqiiendi forma iisiis omnium opinionem facta, agrum Ro-
est noster lib. xxix. ' proxime spe- nianum vicissim populati sunt usque
ciem miiros oppngnantium navium :' ad Janiculnm, nemine prohibente.
idque imitatione Sallustii in Jugnrtti. f
Turn Fabia gens] De Fabiis dic-
' Quae proxime Carthaginem Numi- tum c. Ceterura hujus belli ab
45.
dia appellatur.' Et nirsiis: * Prox- lis suscipiendi haec causa fuit. Cum,
in)e Hispaniam Mauri sunt.' Male ad cohibendas Veientum in agrum
itaque Sigonius in formam, ut notat Romanum excursiones, Senatui pla-
Gronov. ceret prae»idium in finibus contincn-
* Legionibus Romanis cedebant in ter haberi, et tanien nee exhaustum
urbem^ Hostes in urbem suam Veios ob continuas expeditiones aerarium
refugiebant, iit cederent Romano huic rei snfficeret, nee facile reperi-
exercitui, nee cum eo congredi co- retur, qui in eam militiam, quae nihil
gerentur. Ita est, cum Romani post otii permitteret, ultro nomina da«
populataui Veientis agri magnam rent ; idcirco, auctore consule, Fabia
partem, doraum reversi essent, di- gens anxio Senatui suam ad hoc
missaeque tanquam bello confecto bellum, tanquam familiae suae pro*
6
LIB. II. CAP. 49. 485
cgressus, comitante Fabiorum agraine, qui in vestibulo

curiae, senatus consultum expectantes, steterant, doraum
rediit. Jussi arraati postero die ad limen consulis adesse,
domos inde discedunt.
49. Manat tota urbe rumor Fabios ad coelum laudibus :
fcrunt. Familiam unam subisse s civitatis onus ? Veiens :
bellum in privatam curam, in privata arma versum. Si sint

duae roboris ejusdem in urbe^ gentes; deposcant, haec
''
Volscos sibi,' ilia ^quos: populo Romano tranquillam

pacem agente, omnes finitimos subigi populos posse. Fabii
postero 7 die arma capiunt. Quo jussi erant, conveniunt.
Consul, paludatus egrediens,* in vestibulo gentem omnem
suam instructo agmine
Acceptus in medium, signa
videt.
ferri jubet. Nunquam exercitus neque minor numero,
neque clarior fama et admiratione hominum, per urbem
incessit. Sex et trecenti milites,** omnes patricii, omnes
* Paludamento, veste militari, super arma indutus.
5 Subiisse Edd. ab Aid. ad Drak. — Voces in urbe desunt in Ms. Veitli.—
NOT^
prium, 8110 sumtn gerendum operam adversiis Veientes snsceperat Fabio-
obtulit. rum optant igitiir Roniani,
familia :
e Familiam unam subisse civita- nt aliae inveniantur faniilise,

duae
tis onusi Imitatus videtur Livius quaruni una /Equos, altera Volscos
Ovidium, nisi potius Livium Ovi- privata opera et suo sumtn debel-
dius, apud quern ii. Fast. Una do- ' landos sibi sumat.
mus vires et onus susceperat ur- Sex et trecenti milites] Hunc Fa-
''
bis.' biorum adversus Veientes profecto-

•>
dual Non dispar Virgilii
iSt sint rum numerum veteres cuncti auc-
locns, Gron. laudatus
a *Si dno : tores tradunt. Quod tanien recen-
praeterea tales Idaea tulisset Terra tioribus apud Godelevaenm parum
viros, nltro Inachias venisset ad nr- verisimile videtur, (tarn exiguum sci-
bes Dardanus, et versis lugeret Grae- licet numerum tanto incepto suffe-
cta fatis.' cisse,) cnni paulo ante plures Roraa-
" HcBc Volscos sibi"] Cave cnm Vel- nae legiones eorundem hostium vim
curione hoc de Fabia gente accipias, aegre sustinerent. Veriora itaque
qnasi haec Volscos sibi oppugnandos censet ea quae Dionysius prodidit,
deposceret, et Veientes pars essent quaternum hominum millium agmen
Volscorum. Tres prsecipui tunc Ro- ex amicis et clientibus a Fabia gente
manis hostes erant, Veientes trans conflatum esse. Sed nee alia mens
Tiberim in Etruria, ^qui et Volsci Livio nostro fuit. Postqnam enim
ultra Latinm vetus. Be 'iim jam ' sex ac trecentos niiiites, omues pa>
48G LIVII
unius geiitis, quorum neminem ducem sperneret egregius

quibuslibet temporibus Senatus/ ibant, unius familiae '
viribus Veienti populo pestem minitantes. Sequebatur

turba, propria alia cognatorum sodaliumque, nihil medium,
nee spem, nee curam, sed immensa omnia volventium
animo '/ alia publica, solicitudine excitata,™ favore et ad-
miratione stupens. 'Ire fortes, ire felices' jubent, in- '
ceptis eventus pares reddere : consulatus inde ac tri-
umphos, omnia praemia ab se, omnes honores sperare.'

Praetereuntibus Capitolium arcemque" et alia templa, quic-
/ Mediocre nihil mente agitantium, sed et spes, et curas ingentes.
7 Postera Edd. ab Aid. ad Drak. et Ms. Veith 8 Vid. Not. inf.— 9 Vulg.
NOTiE
tricios, omnes unius gentis' memo- " Alia publica, solicitudine excitata']
ravit, hoc subjiingit : ' sequebatur Duplicem facit turbam sequentium
tiirha,propria alia cognatorum so- Fabios, aliam armatoruro private stu-
daliumque.' Quin et diversa duo dio cum iisdem proficisceutium ad
agmina distinguit Dionys. Halicar- bellum, aliam hie plebis non sine so-
nass. quae nee eodem omnino tem- licitudine spectantis, et fanstis onii-
pore, nee ducibus iisdem in Veientes nibus illorum profectionem atque in-
ierint. Et prius M. Fabium, qui cepta publico nomine prosequentis.
snperiore anno consul Etruscos prae- " Prcetereuntibus Capitolium arcem-
lio vicerat, quatuor ad summum mique] Numquid Capitolium, sen mens
litum millia chixisse refert, in quibus Capitolinus, ubi rupes Tarpeia, ab
ex ipsa Fabia geiite trecenti et sex ipsis Romuli temporibus arx fuit
viri. Paulo post aliam manum secu- praecipua urbis Roinae? Nonne in
tam ductu Caesonis Fabii Consulis. Capitolium juventus Romana, Urbe
' Egregius quibuslibet temporibus Se- rapta, velut in arcem tutissimam
natus] Quid hoc loco sibi vult egre- confugit atque ab ea contra Gallo-
;
gius Senatus? Non placet Tanaq. rum impetum defensa M. Manlius

Fabro, nee nobis. Scribendum ergo, Capitolini cognomen tulit? Id patet
vel egregium, ducem r.enipe, vel vel ex Nostro lib. i. c. 11. ac lib. v.
egregius exercitus, ut apud Livium le- c. 42. et ex Dionys. aliisque. Quid
gerat proculdubio Eutropius, qui eum ergo causae est cur non hie solum,
sic imitatur lib. i. '
Profecti omnes sed etiam lib. v. c. 39. lib. vi. c. 16.
nobiles, et qui singuli magnorum ex- et 20. Capitoliimi ab arce distin-
ercituum duces esse deberent.' Sane guatur, quasi diversa essent loca ?
apud Nostrum 'egregii' epitheton fre- Nimiruni Capitolio, id femplo

est,
quenter exercitui attribuitur, veluti Jovis, condito in clivo mentis Capito-
lib. VII, c. 35. Veniendo hue exer-
'
lini, sive Tarpeii, vicina fuit arx, id-
citum egregium populi Romani ser- circo Capitolina dicta ;
quod palam
vastis;' et lib. viii. c. 13. '
Unde testatur Dionys. lib. x. ubi narrat
sociali egregio exercitu per multa occupatum ab Herdonio Sabino Ca-
bella niagnaque saepe usi estis.' pitolium arcemque coatiguani. At-
:. -
LIB. II. CAP. 49. 487
quid Deoruin oculis," quicquid animo occurrit,? precantur,

ut illud agmen faustuni atque fclix mittant, sospites
brevi in patriam ad parentes restituant. Incassum missee
preces. dextro' Jano portaj Carmcntalis pro-
Infelici via ''
fecti, ad Cremerara flumen' perveniunt. Is opportunus
^ Omnia numina, quorum templa aut slatua oculis obversabantur, quaqne in

mentem veniebant.
NO
que liaec vicinia effecit, ut baec nomi- pomoerio post initum cum Tatio fee
iia sappe confunderentur. dus proiato, lia-c quarta accessit,
° Quicquid Deorum ocm/w] Capito- Carmentalis appellata a Carmenta
lium, licet Jovi patri Deorum spe- Evandri matre, quae juxta habitave-
ciatim sacrum, tanien non modo acdes rat, in radicibus Saturnii mentis, qui
Junonis ac INIinervae suo ambiiu, in- postea Tarpeius, ac tandem Capitoli-
tra muros eosdem cum Jovis aede, nus est dictus. Hunc ejus situm ex-
continebat, auctore Dionysio lib. i\ plicat Solinus c. 2. cum ait :
* Pars
sed et aliorura Deorum simulacra : infima Capitolini montis habitacu-
ciii probando sufficit Noster lib. vi. lum Carmentae fiiit, ubi et Carmen-
cap. inprimis 16. ubi Manlius cos sic tale fanuni nunc est, a quo Carmen-
invocat : 'Jupiter optime niaxime, talis porta? nomen est.' Ex his pro-
Junoque regina, ac Minerva, ceteri- babile fit, hoc Jani extra portara
que Dii Deaeque, qui Capitolium ar- Carmentalem teniplum, illud fuisse
cemque incolitis.' quod a Numa condittim fuit, ubi ge-
P Jano portcB Car-
Infelici via dextro minse belli portae. Fuit non procul
mentalis']Videri posset prima fronte theatro per Marcellum diu post ex-
veteri portae Carmentali vicinas fu- tructo. Hoc enim ad portam Car-
isse vias duas, quarum unicuique mentalem et infimum Argiletum fuit.
adjunctus esset suus Janus, et sic •JAd Cremeram Jiumen'\ Amnis est
eo loco duo fuisse Jani fana, al- Tnsciae baud procul Veils. Volater-
terum ad dextram, alterum ad si- ranus lib. v. Geogr. c. 2. vicinum
nistram. Sed non ita se rem habe- Primae portae (nomen est Vici) quin-
re turn aliunde, turn ex Ovidio ii. to ab Urbe niilliario esse scribit apud
Fast, colligere est, ubi, de hoc ipso Godeleva?um. Cluverius tanien eum
egressu Fabiorum agens, unius Jani esse negat qui ad vicum Priniani
meminit qui viae dextrap, vel ad dex- portam in Tiberim influit, vulgari
tram imminebat : varie quippe legi- appellatione la Fossa, sexto ab Urbe
tur, alii enim codices sic habent milliario; quoniam hie lam propin-
Carmentis portce dextra est via proxima quus est Scrofano, (ubi olim ex ejus
Jano : alii Carmenti portce dextro est
: sententia Veil,) ut in eum minime
via proxima Jano. De quo loco hoc conveniat illud Livii, ad couspecta
'
notat Festus lib. xvi. Religion! est

' procul a Cremera magno campi in-
quibusdam porta Carmentali egredi, tervallo pecora decurrercnt.' Putat
et in aede Jani, quae est extra eam, itaque Cremeram eum esse aninem,
Senatum habere:' propter infelicem qui ex Baccanensi lacu profluens,
niniirum Fabiorum Iiac egressorum nunc la Varca, quinque millia pas-
casum unde et ea porta Scelerata.
: suum ab Roma in Tiberim se etfuu-
Porro cum Urbis a Romulo conditas dit, quique a Scrofano abest tria pas-
tres initio porta: fuissent,Jus deinde, suum millia.
488 T. LIVII
visus locus communiendo praesidio/ L. -^milius '° ^ inde

et C. Servilius consules facti. Et, donee nihil aliud quara
in populationibus res fuit,non ad praesidium modo tutan-
dum Fabii satis erant, sed tota regione, qua Tuscus ager
Romano adjacet, sua tuta omnia, inlesta hostium, va-
gantes per utrumque finem, fecere. Intervallum deinde
baud magnum populationibus fuit dum et Veientes, accito :
ex Etruria exercitu, praesidium Cremerae oppugnant; et

Romana? legiones, ab L. JEmilio consule adductae, cominus
cum Etruscis dimicant acie. Quanquam vix dirigendi aciem
spatium Veientibus fuit. Adeo inter primam trepidationem,
dum post signa ordines introeunt/ subsidiaque locant, in-
a dextro. — 10 Vulg. ^mylius, et raox Thuscus.
NOTiE
' Communiendo prtEsidhy] Castel- librarii particiila inde. Sigoniusautem
Inm in tiimulo praerupto Fabii com- notat, in miilta Romanorum noniina,
munierunt prope flumen, duplioiqiie ut iEmiliorum, Papiriornm, perpe-
fossa et crebris tiirribiis cinxerunt, ram irrepsisse literam Grsecam y,
cni de flumine nomen inditiim, Dio- qiiod ex Graecis et manuscriptis li-
nysio anctore ex cnjus narratione

: bris, et ex antiquis lapidibiis, prse-
cum Livii conjuncta, liquet fiiisse id sertim Capitolir.is, alque ex argen-
Castellum citrafliimen, circa viamqua teis numniis coliigi ait. ProServiJio
Roma Veios ibatur, qnod Cluverius Diodorus idem C. Cornelium Lentu-
interpretatur circa confliientem Var- lum hoc anno consulem prodit.
cae, et amnicnii qui ab oppido For. ' Dum post signa ordines introeunti
niello defloit ; qiiam sententiam non Quo qnomodo post
iniroeuntes, et
omnino iinprobare Holsteniiis vide- signa? In agmine militum ingre-
tur, Cremeram castellum constituens dientium videntur signa praeisse,
non prociil Isnla praedio Farnesiorum, qupmadniodum in castris apud prin-
circa quod Vêioriim niinae. cipia erant vero paululum a
; in acie
' L. /Emilius, Sfc.} Incipit consula- fronte ac principiis reuiota. Inces-
tus L. iEmilii et C. Servilii, qui in- sus eum ordinem discimus ex illo
cidit in an. U. 275. iEmilio Diodorus libri X. apud Nostrum :
' Dictator
Mamerci cognomen adjicit, quod signa efiferri, ac sequi armatos jubet/
praenomeu Oscuni est, ut scribit Sex. Et ex illo quod extra ordinem ex
Pompeius, tradens yEmiliam genteni militum ardore apud Taciturn i. Hist.
appellatam a Mamerco Pythagorae ' Non expectare ducem, anteire sig-
philosophi filio, cui propter unicam na, urgere, signiferos.' Ordo hie, in
humanitatem cognomen fuerit JEm'i- acie, vel ex eo patet quod veteres,
lius. Hie consul tuerat ante sexen- atque inprimis Ammianus lib. xvi.
nium cum Caesone Fabio. Unde Gla- non semel totam aciem dividunt in
reanus suspicatur legendum hie esse antesignanos et postsignanos quo- :
iterum, pro quo irrepserit imperitia rum illi positi aute signa, et tan>
LIB. II. CAP. 50. 489
vccta subito ab latere Romana equitum ala, non pugnge

modo incipiendas, sed consistendi, ademit locum. Ita,
fusi retroad saxa Rubra," (ibi castra habebant,) pacem
supplices petunt.'' Cujus impetrata}, ab insita anirais le-
vitate, ante deductum Cremera Romauum praisidium, poe-
nituit.
50. Rursus cum Fabiis erat Veienti populo, sine ullo
majoris belli apparatu, certamen nee erant incursiones
:
modo in agros, aut subiti impetus incursantium, sed ali-

quoties cequo campo collatisque signis certatum. Gens-
que una populi Romani sajpe ex opulentissima, ut turn
res erant, Etrusca civitate victoriam tulit. Id primo acer-
bura indignumque Veientibus visum. Inde consilium ex re
natum insidiis ferocem hostem captandi gaudere etiam, :
multo successu Fabiis audaciam crescere.'' Itaque et
s Onuiin niimina, quorum templa aut slatttcE oculis obcersabantur, quaque in

mentcin veniebant.
''
Latabantur quoque Veientes quod fiducia Fabiorum augeretur niuUis even-
tibus p'osperis.
noT;T;
quiim vallum quoddam ad ea tiienda " Ad saxa Rubra] Regressiis hie
objfcli liostibiis. Hinc Noster lib. Veientum a Cremerae castello ad
XXII. '
Pugna oita est, non ilia ordi- saxa Rubra Holstenio judice non
nala per hastatos, principesqne, et male congruit in locum monte Tie-
triarios ; nee ut pro signis antesigna- veri: cui collis, sub quo saxa Rubra
nus, post signa alia pu;;naret acies.' fuere, a tergo imniinet.
Sed hoc loco de acie ordinanda Li- ^ Pacem supplices petunt] Cum Se-
vias agit. De ordinanda fateor, et natus legatis Veientum pacem dari

instrnenda, non de instructa. Itaque statuisset iis legibus quae L. JEwW'io
inter eundnni prima incedebanl sig- consuli optimae viderentur, is ex Se-
na, licet instructa acie post primos natusconsulto populum Veientem in
locata reperirentur. Nee idem sem- foedus recepit ; nee agro, nee pecu-
per sive incedentium, sive ad pree- nia mulctatum, ac nee acceptis qui-
liuni instructonim ordo. Et saepe deni obsidibus ;
qua; res magnam ei
product signa ad hostium aspectum invidiam attulit, cum non satis utiles
observat Polybius lib. vi. ita ut bre- victoribus leges foederis praescrip-
vi tempore, atque una motioiie, ar- sisset. Hinc triumphus petenti ne-
matorum ordo recipiat instructionis gatus: sed ejus repulsae leniendae
dispositionem. Id nimc a Veientibus causa belluin in Volscos ipsi manda-
factum puto et ita prius signa,
; tum a Senatu. Illc autem plebeni
postea vero militnm ordines, con- in patres accendit, se invisum ordini
spectis hostibus, introisse locum in- dictitans, quod opera sua finito bellu
struendaa aciei destinatuni. Elrusco jam integrum populo csset
Dclph. et Var. Clas. Livius. 2 N
490 T. LIVII
pecora praedantibus aliquoties, velut casu incidissent, ob-

viam acta: et agrestium fuga vasti relicti agri:' et subsi-
dia armatorum, ad arcendas populationes missa, saepius
simulate, quam vero, pavore refugerunt. Jamque Fabii
adeo contemserant hostem, ut sua invicta arma neque loco
neque tempore ullo crederent sustineri posse. Ha;c spes
provexit, ut ad conspecta procul a Cremera magno carapi
intervallo pecora (quanquam rara hostium apparebant ar-
ma)^ decurrerent : et cum iraprovidi efFuso cursu insidias
circa ipsura iter locatas superassent,* palatique passim
vaga, ut pavore injecto, raperent pecora; subito ex in-
fit
undique hostes erant.' Pri-

sidiis consurgitur, et adversi et
mo clamor circumlatus exterruit, dein tela ab omni parte
accidebant." "* Coeuntibusquc Etruscis, jam continenti
agmine armatorum septi, quo magis se hostis inferebat,
cogebantur breviore spatio et ipsi orbem colligere." Quae
res et paucitatem eorum insignem, et multitudinem Etrus-
corum, multiplicatis in arcto ordinibus/ faciebat. Turn,
omissa pugna, quam in omnes partes parem intenderant,
in unum locum se omnes inclinant. Eo nisi corporibus
armisque, rupere cuneo viam.^ Duxit via in editum leniter
collem. Inde prirao restitere. Mox, ut respirandi supe-
rior locus spatium dedit, recipiendique a pavore tanto ani-
* Arva deserta relinquebantur.
* PvcBteriissent locum insidiarum.

' Occurrebant ab omni parte hostes, iique non jam fugientes et atersi, sed
armati et oppusiti.
"* Cadebant in eos undique jacula.
" Astringebantur Fabii densare ipsi quoque glnbum suum intra spatium arctius.
' Ordinibus coarctalis, et in gyrum circa Fabios densatis.
P Acuminata acie viam sibi aperuerunt connixi corporum robore ac telorum vi,
11 'lu pluribus codd. pevperam accedebant.' Doering. — 12 Repulere Ms.
NOTiE
agros toties promissos reposcere. ra rapienda, quod rara circiim arma
y Quanquam rara hostium apparebant hostium iis defendendis apparerent.
arma] Adversativa partictila quan- Sed referri debet illud quanquam ad
quam non ad Romanes pecora con- rem ipsam, visa scilicet pecora, qiiiE
spicantes, et ad ea decurrentes, re- tamen praeter belli usum fere incus-
ferri debet : ba?c enim vel maxime todita videbantur.
eos inipellere causa poterat ad peco-
LIB. II. CAP. 51. 401
mum, pcpiileie'^ ctiam subeuntes vincebatque auxilio :
loci paiicitas, iii jngo circummissus Veicus in verticem

collis evasissct. Ita superior rursiis hostis factus. Fabii
caesi^ ad unum omnes, praesidiumque cxpugiiatuin. Tre-
centos sex perissc satis convenit: unum prope puberem
ajtate''" relictura, stirpem genti Fabias, dubiisque rebus
populi Romani sa^pc domi bellique vel maximum futurum
auxilium.
51. Cum base accepta clades esset, jam C. Horatius^ et
T. Menenius consules erant. Menenius adversus Tuscos *=
Veitli. — 13 J. F. Gronov. legendiim suspicatnr prope puberem atatem,
NOTyE
^ Fabii ccesi] Hanc Fabiornm cla- Fabiis snperfiierit, sed quod nulliis
tleni Dioiiysius lib. ix. et Ovid. lib. alius ex his tribtis, illisve similis ex-
II. Fastonini noa dispari nairalioiie titerit.
describuiit. Dies hojus cladis inter Unum prope puberem] Recte Dio-
atros ac nefastos relatus. nysiiis lib. ix. c. 22. hapc pro fabula
» Unum prope puberem cBtate] \i- habet, quia fieri non potuit, ut omnes
dendum, inquit Gionovius, nuni fu- Fabii, qui in castellum ad Cremerani
erit puberem atatem, id est,
prope iverant, essent ca?libes et sine libe-
vicinuni pubertati. Certe sic saepe ris ; contra niorem Romanorum, qui
loquitur Livius. Quod ad rem ges- et juvenes ducebant uxorem, et filios
tam attinet, in liac narratione de cas- omnes educabant. Nee fieri etiam
sisomnibus Fabiis, praeter unum im- potuit, ut tot puberibus nulli essent
pnberem Romae relictum, per quern fratres impuberes. Cetera apud ip-
propagata deinde nobilissima fami- sum vide, qui persuadebit haec esse
lia, consentiunt cum Nostro, et Ovi- theatrorum figmentis similia, irxda/xa'
dio, Eutropins, Aurelius Victor, alii- ffiv ioiK(vai BearpiKois, Miruni est hoc
que. Dionysins tamen id pro fabula Livio non suboluisse ; sed sappe ve-
hal)et nee enim probabile ullo pac-
: risiniilibus praetiiiit incredibiiia. J.
to Ipsi videtur pluribus de causis, Clericus.
quas enumerat. Illud itaque dun- •>
Jam C. Horatius'] Anno U. C.
taxat agnoseit Dionysius, cum in 276. sive Olympiade
Pha^done 76.
trium fratrum Quinli, Caesonis, Mar- Athenis juxta Dionys.
Arclionte
ci Fabiorum domo consnlatus per consules fuere C. Horatius Pnlvillus,
septennitim continuatus fiiisset, soli et T. Menenius Lanatus. Hie porro
ex his Marco snperstitem fuisse fi- Horatius filius fuit Marci Horatii,
lium impuberem, qui f'uit Q. Fabius qui anno i. post exactos reges consul
Vibulanus, Q. Fabii cunctatoris aba- cum M.Valerio Poplicola Capitoliuni
vus. Quia vero nemo ex ea gcnte dedicavit Menenius vero Agrippae
:
proximo tempore inclaruerit, prater iliius qui plebem patribus reconcilia-

hunc ubi adnltus fuit, inde nata vul- tarn in urbein reduxit.
garis opinio ; non quod nuUus alius ex '•'
Menenius adversus Tuscus'] Cou-
:
492 T. LIVII
victoria elatos confestim missus. Turn quoque male pug-

natum Janiculum hostes occupavere ^ obsessaque
est, et :
urbs foret, super bellum annona premente, (transierant enim

Etrusci Tiberim,)'' ni Horatius consul ex Volscis esset rc-
vocatus: adeoque id bellum ipsis institit raoenibus, lit pri-
me pugnatum ad Spei ^ sit aequo Marte, iterum ad portam
Collinam.s Ibi quanquam parvo momento superior Romana
res fuit, meliorem tamen militem, recepto pristine animo,
in futura praelia id certamen fecit. A. Virginins*' et Sp.
Servilius consules fiunt. Post acceptam proximam'^ pug-
nae cladeni Veientes abstinuere acie. Populationes erant,
'
14 Quidam libri liabent proximo;. J. F. Gronov. probante Doujat. conjicit
NOTyE
spiraverant cum Veientibus reliqui ad portam usque Collinam circnmire
undecim EtruriiE populi. Ab bis necesse fuif, cum pons Sublicius sub
Menenius consul, cum iniperite sub Janiculo positus in Urbis interiora
montis latere castra posnisset, nee aditum daret? Nimirum perpetuo
bene nionentiuni consilia audiret, muro, aut certe subitariis munitioni-
fusHS, castrisque exutus est : unde bus, diremtaUrbs fuit a 'I'lanstiberi-
jngens Romae tumultus et pavor no tractu, et Janiculo monte ; qui
quin et Menenius suspectus neglecti licet pomcerio ex parte aliqua inclu-
ex invidia Fabiorum periculi, post sus, ob aeris pravitatem, semper in-
accusatus a tiibuuis, hac potissimum frequens fuit.
de causa est damnatus. ^ Ad Spei] Ad fanum Spei, stadio
''
Janiculum hostes occupaverel Mens ab Urb. 8. teste Dionys. Etrusci pro-
Janiculus trans Tiberini, qua Etruria fligati.
est, ad dextram fluminis 16. stadiis s Ad portam Collinam] Secundo et
tunc ab Urbe distabat, auctoie Dio- majore praeiio fusi fugatique Etrus-
nysio. Sed cum illo, et secum ipse, ci ad banc portam, quae in colle Qui-
pugnare Livius videtur, qui Janicu- rinali sita, postea Salaria dicta est a
lum Urbi adjectum ab Anco Martio via ejus nominis, per quam sal ex
4. rege affirmat lib. i. c. 3i5. eundem- Sabinis deferebatur. Hodie quoque
que a Porsena, Clusino rege, ac Tar- porta Salara.
quinio occupatum narrat lib. ii. c. 10. * A. Virginius] Ex fastis constat
Verum sciendum est Janiculimi ini- consulatum gessisse anno U. C. 277.

tio non nisi media sui parte inclusum Aulum Virginium Tricostum Rutilum,
pomoerio, ut notat inprimis Marlia- et Sp. alias C. Servilium Structuni.
nus. Hie filius erat P. Servilii Prisci, qui
<=
Transierant enim Etrusci Tiberim'] an. 259. consul fuit cum M. Claudio
Trajiciendus necessario fluvius, ut Sabino. Sextili mense
inituui ab
Urbeni, ejusvemaximam partem, quae his consulatum observat Dionysius.
ad laevam Tiberis, obsiderent. Sed Post acceptam proximam pugnte
'
q«id occupato Janiculo, extrinsecus cladem] Sigonii codex, aliique liabent

;
LIU. II. CAP. 51. 493
ct velutab arce Janiculi passim in Romaniim agriim impe-

tus dabant. Non usquam pccora tuta, noii agreslcs erant.
Capti delude eadem arte sunt, qua ceperant Fabios. Se-
cuti dedita opera passim ad illecebras propulsa pecora,
praecipitavere in insidias. Quo plures erant, major Ciedes
fuit. Ex hac clade atrox ira majoris cladis causa atque
initium fuit. Trajecto enim nocte Tiberi, castra Servilii
consulis adorti sunt oppugnare. Inde fusi magna caede in
Janiculum se asgre recepere.'s Confestim consul et ipse
transit Tiberim, castra sub Janiculo communit. Postero
die, luce orta, nonniliil ct hesterna felicitate pugnae ferox,
magis tamen, quod inopia frumenti,'' quamvis in prsecipi-
tia,"^ dum celeriora essent,' agebat consilia, tcmere adverse
proxima pugna.— 15 Gronov. Doiijat. Crevier. recepenint.— 16 Vid. Not. inf.
NOTiE
proximoe. At Gronov. ciii libens sub- menti esset profiteri, et quod ctiiqne
sciibo, post acceptam proxima pugna snperesset confcire, publicain inopi-
cladetn. .Sic panic post non absurde am aliqnanidiii sustentaiunt.
legeiis, hesterncB felicitate pugna: In pracipHia, dum celeriora essent}
quanquam revera niliil admodnm est, Ita Rbenanus, adjecta ex INIs. cod.
quod in alterutra lectione leprehen- {)ra'positione in, (juae in prioribiis e-
das. ditionibus deerat, et retento ex iis-
^ Inopia frumenti'] Quod propter oc- dem verbo singnlaris niimeri agebat,
cupatum Janiculum, etcontinuas ex- cum in Ms. esset agebant. Sigonio
cursiones hostium, multitiido agrcs- vetus lectio placet, ut reddafur trita
tium in Urbeni confugisset, incui- ilia locntio, '
agere praecipitem.' Sed
ti fuissent agri, nee aliunde com- aliud est'aliquem agere prsecipitcni,'
nieatus esset importalus. Quam- qnod tritum est, aliud '
agere con-
obrem cum centum ac decern niillia siliinn qnod Latinis anri-
prspceps,'
civiiimpuberum, utiproximo censu bus incognitum non nierito Grono-
conipertum est, mulierum autem, vius improbat, et post Glareaniun
pueroruni, servitioruni, opificum, et ita hiinc locum explicat, nt dira fa-
negotiatorum inquilinoruni capita id- mes Romanos nrgeret ad periculosa
fra trecenta millia numerareiitiir incepla, cogeretque eos ardentiora
quotidianae in niagistratus vocifera- quo citius tanto
et audenliora conari,
tiones oriebantur, et in divitimi do- nialo liberarentur. Et sane absumtis
mes tentantium impetus.
irruere omnibus quibus fames sedari poterat,
Consules quidem,diniissis in proxima levins malum duxerunt se ac suos ex-
qni commeatus coiimerent, jussisque ternis periculis exponere, qnam intra
civibus per singulas domos quid tVu- nioenia seditionibus et inedia confici.
494 T. LIVII
Janiculo ad castra hostium aciera erexit/™ foediusque inde

pulsus, quam pridie pepulerat, interventu collegae" ipse
exercitusque ejus est servatus.'7 Inter duas acies Etrusci,
cum vicem his atque illis terga darent, occidione occisi."
in
Ita oppressum temeritate felici Veiens bellum.
52. Urbi cum pace laxior etiam annona rediit,* et ad-
vecto ex Campania frumento, et, postquam timor sibi cui-
que futurae inopiae abiit,*^ eo, quod abditum fuerat, prolate.
Ex copia deinde otioque lascivire rursus animi ; et pristina
mala, postquam foris deerant, domi qua^rere. Tribuni
plebem agitare suo veneno, agraria lege in resistentes ;
incitare Patres,^ nee in universos niodo, sed in singulos.

Q. Considius et T. Genucius,'^ p auctores agrariae legis, T.
9 Quia fames impellebat in consilia, qucc, licet temeraria, erant lamen cum cele-
rilate conjuncta : idea consul contra oppositum Jauiculi collem inconsuUo copias
propulif.
""
Unicuique demtus est metus imminentis sibi famis.
* Incitabant plebem in Senatores.
et Not. Var. — 17 Vulg. exercitusque est servntus.

18 Vulg. Q. Considius et Genutius. —
19 Earn oppressit
'
in mnltis Mss.
NOT.E
™ Ad castra hostium aciem erexit] venti utriinqiie Etrusci niaximani
Non solus Serviliiis Etriiscos aggres- partem iiiteremti sunt. Prssidium
susest. Nam, si Halicarnasseo tides, quoque Janiculo iuijiositum, deficien-
ambo consules, node intempesta tra- tibus subsidiis, Veios non sine caede
jecto ratibus Tiberi, sequent! die paulo post recessit. Romani,castello
piaelium inieie in dextro cornu prae-
: diruto, in Uibem spoliis onusti redi-
erat Virginius, in sinistro Servilius. erunt. Negatus tamen consniibus
Post acre certamen Etrusci se in triumplius a Seiiatu, quod non nisi
castra receperunt, suosque ab iis ul- multo civiuu) cruore parta victoria
terius insequendis coliibuit Virgin!- est.
us. Servilius retro cedentes avidius * A. U. C. 277.
persecutus, per declivia deinde pro- i' Q. Considius et T. Genucius} Dio-
pulsus, ac male mulctatus est. nysio Quinlilius dicitur pro Considio:
" /n<eri-en<i< co//fgtE] VirginiuSjCog- sed negat Sigonius debere nos ejus
nito casu sinistri cornu, per moutem lectione moveri ipsique displicet
:
suos transverse itinere ducens, hosti- Quintilii iiomen in tribuno plebis hoc
bus a tergo siipervenit, parte copia- tempore, fjuia Quiutilia gens patricia
rum castris EtruscDPum opposita : fuit. Genucius porro per c scriben-
quo facto Serviliani resumtis animis dum monet ad tidem Griecae et Ca-
in pugnam reversi. pitoliiia; scripturtt.
" Occidione occisi] Kevera circuni-
2
LIB. II. GAP. 52. 495
Menenio diem dicunt. Invidiae erat' amissum Cremerae

praesidium, cum haud
procul inde stativa consul habu-
isset. Eum oppresserunt.'9T Cum et Patres haud minus,
quam pro Coriolano, annisi cssei)t/° et patris Agrippse
favor haud dum cxolevissct ; mulcta teraperarunt tri-
in '
buni. Cum capitis anquisissent/ duo millia aeris' damnato

mulctam dixcrunt.* Ea in caput vertit." Negant tulissc
* Odio erat.
" Inspecto eventu, mulcta pecuniaria versa est in pccuam capitis : tnorluo scilicet
reo ex dolore.
iinde J. F. Gronov. scife emend, ea oppressit. Vulgo non male post opprp.S'
serunt minor, et post exolevisset maxima dislinctio ponitiir, et turn accipituv
pro 'qnanqnam;' nisi ita iegendum est, offendit certe nos cum ter positiim.'
Rupert. Ita distinguunt Gronov. Doujat. Crevier. et Strotli. et pro uppres-
serunt tres priores oppressere legiint. Drak. legit et interpungit lit iios. Vid.
—
Not. Var. 20 Vnlg. pro C. annixi essent. Vet. lil). apud Sigoii. pro C. ante
annixi essent.— 1 ' Doering. emend, in ira temperarunt, vel in 7nulctam rem t.
Forte legendum simtiltatem t. vel potius ira multum temperarunt.' Rupert.—
NOTiE
"> Eu7n oppresserunt [oppressere'] Si- postiilavissem.' Erat aiitem Cicero
gnnins ita ex veteribus correxit, ut accnsator Verris, idemque inquisi-
sit, Considius et Genncins Menenium tor.
oppressere. Reliqiiap editiones eum ' Duo millia avis'] Id est, assium
oppressit, nempe, invidia Menenium : duo millia: erat enim aps nummiis
Brevins ea oppressit: quemadmodum zereus nnius librae, quemBudaeus qua-
panlo siiperLus, ' ha^c spes provexit.' tuor denariis Gallicis, ac paulo plnris
Capitis anqiiisisseiit] Anquirere aestimabat: quo posito, duo millia
vetns est forense verbum, idem sig- quatuor ac triginta libellas
aeris vix
nificans quod Itaque ca-
inquirere. '
Francicas aequarent. Velcurio vi-
pitis anquirere actionem crimi-
'
est ginti aureis coronatis ea duo millia
nalem intendere, sive judicium de aequiparat. Sed rerera duo millia
capite instituere. QucBstio sane ju- librarum aeris Romano pondere non
dicium publicum et capitale est. minus 1350. libris Francicis nunc ae-
Quaestor et Quaesitor is qui cuique stiniarintur. Qua: mulcta pecunia-
judicio criminali praeest, magistratus ria loco exilii, alteriusve poenae capi-
nempe judexve Quaestionis ob cajji- talis, indicta liomini coiisulari, si ad
talem causam, ut loquuntur juriscon- mores non nostri modo sa?culi, sed
sulti. Verum advertendum est cum florentis reip. iuiperiive Romani con-
Budaeo,annot.ad Pandectas,quaerere feras, exigua ipsiusDionysii Halicar-
et inquirere non eodem omnino sensii nassei judicio videbitur. Sed priscis
apud bonos auctores accipi quarere : liominibus, vicium labore proprio
quippe judicum est et niagistratuum; quaerere soliiis,in miigna pecuniae per
inquirere accusatorum. C'-ic. in Ver- ea ternpora penuria, atque liuic in-
rem Orat. ii. Itaque cum ego diem
'
primis, cui a patre egestas pro pa(ri-
in Siciliam in<(uirendi perexiguarn munio rclicta fucrat, niliil minim
49G T. LIVII
ignominiam aegritudineraque : inde morbo absumtum esse.

Alius deinde reus Sp. Servilius, lit consulatii abiit, C.
Nautio et P. Valerio' consulibus, initio statim anni, ab
L. Caedicio ^ et T. Statio tribunis die dicta, non, ut Mene-
nius, precibus suis aut Patnim, sed cum Diulta fiducia in-
nocentiae gratiaeque, tribuniciosimpetus tulit. Et huic
praelium cum Tuscis ad Juniculum erat crimini. Sed fer-
vidi animi vir, ut in publico periculo ante, sic turn in
suo, non tribunos modo, sed plebem, oratione feroci" refu-
tando exprobrandoque T. Menenii damnationem mortem-
que, (cujus patris munere'' restituta quondam plebs eos
ipsos, quibus turn saeviret/ magistratus/ eas leges haberet,)
' Per quos tunc exerceret savitiam suam.
Edixerunt Edd. ante Drak. et Ms. Veitli.— 3 Vnlg. L. Ceditio.—A ' Malini
quibus jam saviret, et ad liapc verba refero etiam 'eas leges;' nisi inalis cum
Doeringio legeie quibus nunc S(evi7-et,et 'eas leges' ex|)licare, tani exopta-
tas, (jiiariim favore nniic plebs tantiim efficeie possit.' Rupert. Doeringiiis
tarnen in ed. 1816. ila notat ' Pro turn legenduin omnino niihi videtur tarn,
:
li. e. tarn vehenienter ; ut sit quibus tantam potentiani exerceret."

:
NOTiE
graven) lianc ninlctam fuisse. Et '
C. Nautio, et P. Valerio] Consnles
.sane adeo gravis fuit, lit ei solvendae anno Urbis 278. fnere P. Valerius
bona ipsius non sufficerent qua ex : Poplicola, et C. Naiitius Rufus, sive
re, siniul ex ignoniinia injuriave ac- Rutilus liic filius Sp. Naulii Rutili,
:
cepta, tantum concepit animo dolo- qui cumSex. Furio Medullino consu-
leui, ut amicorum, earn pecuniam nu- latum an, U. C. 265. gesserat ille :
merare paratoruni,contemfa liberali- P, Valerii,qui anno i. post reges ex-

tate, j)ublico abstinuerit duriorque
; actos in locnai Tarqninii CoUatini
in se, quam inimici fuisseut, inedia et suiTectus fuerat.
moerore contabuerit. " Oratione fcroci] Cum L. Cadicius
Duo millia aris] Dionysius in hac Servilii consiilis culpa ac teraeritate
historia nitilctam banc ridiculam ait amissum juventutis florem, remque
saeculi sui nioribus collatam, sed pau- publicam in summum discrimen ad-
peri viro, time temporis, gravem fu- ductam, exprobrasset, citatis rei ges-
isse. ' Duo assium,' inquit, ' millia. tae testibus, ac niiseratione defuncto-
As autem nummus erat aeneus librarum, plebis in euin aniiiios commo-
lis.' Erat ergo niulcta 2000. librarum visset, Servilius vicissini bis victos a
Romanariim aeris, qiiarnm singiilae se hostes, coactosque Janiculo dece-
sunt 12. unciarum. Ea tamen in caput dere,exprobravit ; cutiKjuenon posse
vertit, quia Menenius mori maluit niagnas res geri sine periculo mili-
domi, qnani earn pafi solvi ab amicis. turn ostendisset, nihil esse adjecit in
Vide Dionysium 1. ix. c. 27. J. Cle- quo sive consilia, sive facta sua rcr
ricvs. prehenderentur ; neminem esse qui
—
LIB. ir. CAP. 53. 497
periculnm audacia disciissit. Juvit ct Virginius collega/

testis produclus, participando laiidcs rnagis tamen Menc- :
niar)um (adeo rautavcranf animum) profiiit judicium.

53. Ccrtamina domi finita. Veicns ^ belluin exortum ;
quibus Sabini arma conjunxerant. P. Valerius consul,

accitis Latinorum Hemicorunique auxiliis, cum exercitu
Veios missus,^ castra Sabina,'' qua? pro moenibus sociorum
locata erant, confestim aggreditur tantamqne trepida- ;
tionem injecit, ut, dum dispersi alii alia manipulalim ^ ex-

currunt ad arcendara hostium vim, ea porta, cui signa
primum intulerat, caperetur. Intra vallum deinde casdes
magis, quam praelium, esse. Tumultus e castris et in
urbem penetrat. Tanquam Veils captis, ita pavidi Veicn-
tes ad arma currunt. Pars Sabinis eunt subsidio; pars
5 Ccrlamine domi finito, Veiens, cfc, in Ms. Veitli. et sic uiio spiiitii legen-
—
diim conj. J. F. Giouov. 6 Dum dispersi (dii, alii manipulalim Ms. Veitli.
NOT/E
proditioiiis, ant ignnviaa accnset, se dixit, si Romanes non pre-
belli liiijns
qnippe eatiein ipsuni cum niilitibtis niteret, ambobiis sibi liabendam gra-
peiicula adiisse. Quid ergo caiisjevi- tiam ; sin minus, ambos ex aequo
deii, cur in judicium vocal i debuerit? plectendos ; conimnnicatis quippe
Deniqne etiamsi consilia eventibus consiliis factisque fortunam quoque
nietienda non sint, ideoque nemo communem fuisse.
priorum diicum, magnis cladibns ac- '•
Adeo midaveranf] Plebeii iiempe,
ceptis, infortunii pa-nas dederit, se ut sunt vulgi mobiles animi.
tamen non recusare quin in disquisi- ^ Cum exercitu Veios missus] Dum
lionem fortuna quoque vocetur. His Veientes reliquorum Etruscorum
aliorum ducum exempla majoris au- auxilia expectant, Romamque brevi
dacia> subjecit, quorum causa neniini expugnaturos, aut fame ad deditio-
dicta fuerit dies. Neque bis conten- neni compulsuros sperant, occnpavit
tus plebein ac tiibunos redarguit, Valerius consul, sub vesperam egres-
quod ob privata sua commoda am sus Urbe, Sabinos Veientum socios,
cupiditates insnrgerent in Senatnm, bos ipsos deinde sine mora adortus
qui publicis ulilitatibus sediilo invigi- est.
laret. ^ Castra Sabina~\ Post profligatuni
* Cujus patris munere'] De Agrippa ab Etruscis Meneninm, comniuni-
Menenio patre, ejnsqne in plebem tumque in Janicnio pra?sidium, Sabi-
officiis,dictum supra c. 32. et 33. ni de Romanis actum rati, ffedere
y Jucit et Virginius collega] Is de inito, Etruscos magnis copiis jiiva-
Servilii casu ultra ipsum collegam bant, seorsim ab illis non procul teii-
dolens, eo laudato ob fortitndinem, denies.

498 T. LIVIl
Romanes, toto impetu iotentos in castra, adoriuntur. Pau-

lisper aversi turbatique sunt.'= Deinde et ipsi utroque ver-
sis signis'^ resistunt: et eques, ab consule iramissus, Tus-
cos fundit fugatque. Eademque hora duo exercitus, duae
potentissimae et maximae finitimae gentes superatae sunt.
Dum haec ad Veios geruntur, Volsci iEquique iu Latino
agro posuerant castra, populatique fines erant. Eos per se
ipsi Latini, assumtis Hernicis, sine Romano aut duce aut
auxilio, castris exuerunt. Ingenti praeda, prteter suas re-
cupcratas res, potiti sunt. Missus tamen ab Roma consul
in Volscos C. Nautius.^ Mos, credo, non placebat, sine
Romano duce exercituque socios propriis viribus consi-
liisque bella gerere. Nullum genus calamitatis conturae-
liaeque non editum in Volscos est: nee tamen perpelli po-
tuere, ut^ acie dimicarent.
51. L. Furius inde et C. Manlius^ consules.* Manlio
NOT;E
"^
Paulisper aversi turbatique sunt'\ j)o/i«s, aut aliud comparativiim, more
Ab iiicepta castrorum Sabinonim op- Gra^co quod orationis genus Nostro
:
pugnatione aliquantuni avocati sunt non minus quam Sallustio ac Taeito

Romani, ingruentibus a tergo Veien- cognitum. Ego tamen, qui in emen-
tibus. dationibus necessaiiis niutationeni
'1
Utroque versis signis] Armis sci- quam miniinam probeni, vulgatani
licet in utrosque liostes simul, liinc iu lectionem, quae plana est, nee nisi li-
Sabinos a fionte lepugnantes, inde teiam unam t niutat, propelli pro per-
versa facie in Etruscos a tergo ur- peti,huie quae non modo vocem hac
gentes, illatis. pro nee substituit, sed eliam dictio-
e In Volscos C. Nautius'] Consul nem quam interserit, anteponendam
Nautius, qui profeclionem in provin- facile puto.
ciam suam distulerat, ut, si quid col- s L. Furius inde et C. Manlius]
legas adversus Veientes bellanti ac- Hunc Manlium Aulum vocat Diony-
cidisset, praesto esset urbi agroque sius ; quod Sigonius probat. Est
Romano praesidium, rebus in Etru- enim idem Manlius qui paulo post in
ria prospere succedentibus, exerci- decemviratu et a Dionysio et ab ip-
tuiu in Volscos jam a Latinis pulsos so Livio Auli praenomine designatur:
taidius eduxit, ex quibus praedam sed tamen, prapter Livium,Cassiodo-
incruentam retulit. rns ac Diodorus M. Manlium appel-
f
Nee tamen perpelli potuere, «t] Ar- lant, atque hie Manlio Volsonis, sive
chetypon scriptum, uti notatum a (ut Marlianus mavult) Vulsonis, Fu-
Rlienano, habet nee tamen perpeti porio Medullini cognomen ascribit. His
tuere. I'nde suspicatur scripsisse consulib. census actus est: censaca-
Liviuui, luce tamen perpeti poluere, pitum cxxx. m. et aliquot iusiiper
quam ut acie dimicarent : subauditur * A. U. C. 279.
LIB. 11. CAP. 54. 499
Veientes "^
Non tamen bellatum. Indu-
provincia evenit.
quadragiuta petentibus datae, IVumento stipen-
ciae in aniios
dioque imperato. Paci externae confestim continuatur dis-
cordia domi. Agrariae legis tribuniciis stimulis plebs fu-
rebat. Consules, nihil Meneuii damnatione, nihil periculo
deterriti sumraa vi resistunt. Abeuntes magis-
Servilii,
tratu Cn. Genucius tribunus plebis arripuit.^ L. Êrni-
"^
lius' et Opiter Virginius consulatum ineimt. Vopiscum

Julium pro Virginio in quibusdam annalibus^ consulem
invenio. Hoc anno (quoscumque consules habuit) rei ad
populum Furius et Manlius'' circumeunt sordidati' non
y Trihunus plebis Genucius accusavit consules.
7 Abeuntes muifistratu consules Genucius Edd. ante Crevier. et INIs. Veiiii. —

8 In quibusdam pro V. a. GroDov. Doujat. Cievier.— 9 Vet. lib, ap. Sigon.
NOTiE
' Manlio Veientes^ Ciini nulla a re- adjiingitur a Livio Opiter Virginius,
Hquis Etruiia; populis, aut a novis pro quo ait esse in quibusdam annali-
sociis Sabinis, anxilia Veientes impe- bus Vopiscum Julium; quod poste-
trarent adversus Manlium, qui castra rius sequuntur Dionysius, Diodorus,
juxta Veios posuerat ; paceni ab eo, Fasti Graeci, et auctores consularinm
absumtis commeatibus,petierunt at- ; tabularum, quae in Capitolio sunt,
que a Senatu longiores inducias im- Porro antiquissimae gentis jllmilio-
pelrarunt. Manlius ovans in Urbem rum memorantur familiae quatuor,
rediit. Maraeici, (a quibus Pauli et Lepidi,)
'L. JEinilius] Alias T. ^milius, pro Barbulae, Papi, et Scauri.
quo legi Sigonius jubet Tib. MmiliiiSy ^ Furius et Manliusl Cn. Genucius,
exUionysio. Fuisse autem,utait, Ti- vir audax, cum consules hujus anni
berii praenoinen Tlilmiliis familiare Ca- ad creandos dividundis ex Scnatus-
pitolinae tabulae demoustrare possunt. consnlto agris decemviros cogere non
Praeter hunc, fateor, iinus et alter ex posset, utpote qui majorem tribuni-
j^niiliis Mamercis Tiberii praenomen ciam potestatem liaberent; negarent-
liabuit ; sed Dionysius Lucium
liuiic que suarum esse partium, quod ante
^milium Mamercum vocat ; notat- annos duodecim, coss. Cassio et Vir-
qne tertium consulem, ut qui primum ginio, a Senatu decretum esset exe-
anno, secundum Sigonium eiindem, qui ;causati Senatusconsulta vim
27'J. cum Caesone Fabio Vibulano, perpetiiae Icgis non habere, sed anno
delude anno 275. cum C.Servilio con- finiri ; liis de causis diem dixit Man-
sulatum gessisset. Nunc vero ipsi lio et Ftirio superioris anni consuli-
collega in annum U. C. 280. sive ex bus, qui privatijam erant.
Uionys. 281. in quern incidit 77. ' Sordidati] Lugubri liabitu pro re-
Olympias, Cliarete Atlienis principe, orum supplicantium more induti.
;
500 T. LlVIl
plebem magis, quam juniores Patrum. Suadent, monent,^™

'
Honoribus et administratiaiie rei publicce abstineant
consulares vero fasces, praetextam," curulemque sellam,
nihil aliud, quam pompam funeiis, putent. Claris insig-
nibus velut infulis" velatos ad mortem destinari. Quod
si consulatus tanta dulcedo sit, jam nunc ita in animum
inducant,'° consulatum captum et oppressum ab tribuni-

cia potestate esse ; consuli, velut apparitori tribunicio,
omnia ad nutum imperiumque tribuni agenda esse. Si se
commoverit, si respexerit Patres, si aliud, quam plebem,
esse in re republica crediderit, exilium C. Marcii, Menenii
damnalionem et mortem, sibi proponat ante oculos.' His
accensi vocibus Patres consilia " inde, non pnblica,P sed
in privato, seductaque a plurium'^ conscientia, habere/
Ubi cum id modo constaret," jure an injuria'' eripiendos
esse reos,'* atrocissima quaeque maxime placebat senten-
tia. Nee auctor quamvis audaci facinori deerat. Igitur
judicii die, cum plebs in foro erecta expectatione staret,*
rairari primo, quod non descenderet '+' tribunus : deinde,
" Occulta, et remotis arhUris,
" Hoc unuin constittitum esset inter eos.
* Plebeii ardentes et suspensi expectarent in foro.
monenlqite. —
10 Viilg. dulcedo sit, ita animutn nunc jam inducunt. 11 Conj. J. —
F. Gronov. concilia. —
12 Vet. lib. seducla a plurium. 13 In Ms. Veith. est—
jure ant injuria. 14 —
' Pal. uiius ex nieliuribus
et Rott. quid non, lit et Sijôni-
NOT/E
"' Suadent, monent] Jiiventiitem pa- 1 Eripiendos esse reos] Patricii jam
tiiciam lioitantiir monendo. se ad eos,arnii3 opus esset, deniqiie
si
" Fasces, pratcxtam, ^x.] De liis qiioquo modo contra vim plebis tu-
regiis oinanientis ex Etitiria petitis eudos prioiis anni consules compa-
eginttis lib. i. cap. 8. Ea in consnles raverant.
translata vidimus lib. ii. cap. 1. Quod non descenderetl Pal. ex op-
" Velut infulis] Similitiido ex sa- timis et Sigonii codex, quid non: al-
crificiis petita, ubi hostiee ad poenaiu ter, qui non descender et : ea ut vera
coronantur. lectio Gronovio placet, ut sit qui pro
Consilia inde, non publica'] Putat
'' cur, vel qua de causa, qiiomodo. Quod
Gion. concilia legi opoilere coetus : autem Noster ait, non descenderet,
enim, sive conventus, et congressus idem est ac, ad comitia non veniref.
coiisilioruni causa habitos, Auctor in- Hiec quippe in comitio liabebantur.
tcUigit. Erat autein coniilium foro Romano
LIB. II, CAP. 55. 501
cum jam mora suspectior fierct, dcterritum a primoribus

credere, et desertam ac proditam causam publicam queri.
Tandem, qui obversati vestibulo tribuni fuerant, nuntiant,
domi mortuum esse invenlum.^ Quod ubi in totam con-
cionem pertulit rumor, sicut acies funditur duce occiso,
ita dilapsi passim alii alio. Praecipuus pavor tribunos in-
vaserat, quam nihil auxilii sacratae leges' haberent, mortc
collegae monitos. Nee Patres satis moderate ferre laeti-
tiam. Adeoque neminem noxae poenitebat,'^" ut etiam
insontes fecisse videri vellent, palamque ferretur,"^ rnalo
domandam'' tribuniciam potestatem.
55. Sub hac pessimi exempli victoria''''' delectus edici-
tur; paventibusque tribunis, sine intercessione ulla con-
sules rem peraguut. Turn vero irasci plebes, tribunorum
magis silentio, quam consulum imperio, et dicere, '
Actum
' Expugnandam pernicie ipsorum tribtawvum.
anus : alter, qui non descenderet. Ea vera

lectio est.' J. F. Gronov. 15 Viiig. —
noxics : quod et dat Kieyssigius. — 16
Vet. lect. pahnujue fervent.
17 Conj. J. F. Gionov. —
Sub hanc p. e. victoriam. 18 Vulg. Publium. —
NOTiE
conjuuctum, immo pars a
fori, quae jus libri cap. 33.
Palatii porta incipiebat, et finieba- " Adeoque neminem noxcB panitebat]
tur circa eum locuni ubi nunc aedes Ponit Livius, Senatorum opera de
B. Mariae novae. Sed initio niulto medio sublatum Gcniicium tribiinuni.
angustius fuit, nee ultra priinas ra- Contra Dionysius refert,niiiiuui in eo
dices Palatini montis ponigebafur, apparuisse violenlte mortis vestigium,
nt notat Barth. Marlian. in Topogr. Sub hac pessimi exempli victoria']
''
Antiq. Romffi lib. III. c. 15. Atque is Magis forsan ex more Livii censet
boc tempore erat fori situs inter Fa- Grono\ins, sub hanc pessimi exempli vie-
latinumet Capitolinuni niontes unde : toriam : et aliquot in id ioca adducit.
in comitium non facile nisi descensu Veruni,etsi frequentior sit accusativi
veniebatur certe ita rem se liabuis-
: usus in his iocjuendi formis, ubi si/ft
se, qiKjd ad Genucii domuni attinet, idem significat quod ])ost, vel circa,
evincit hie locus. non desunt tauien optimorum aucto-
* Mortuum esse inventurii'} Cum Ge- rum loca, (|uibus ea prspositio cum
nucius ipso judicii die mortuus in suo auferendi casu jungitur eodem sensii.
lecto esset inventus, eo cognito so- Apud Ca'sarem, sive auctorem Belli
luta sunt comitia, collegis consilia Civilis, 1. 1. legitur ' sub ipsa profec-
ejns vel non probantibus, vel pro- tione,' et apud Ovid. v. Faster. '
Tria
niovere non ausis. sunt sub eodem tempore i'esta,'
' SacratcE leges] De his dictum hu-
; '
502 T. LI VII
esse de libcrtale sua: rursus ad antiqua reditiim

: '^
'''
cum
Genucio una mortuam ac sepultam tribuniciam potestatem.
Aliud agendum/ ac cogitandum, quomodo resistatur Pa-
tribus. Id autem unum consilium esse, ut se ipsa plebs,
quando aliud nihil auxilii habeat, defendat. Quatuor et
viginti lictores^ apparere consulibus, et eos ipsos plebis
homines.** Nihil contemtius, neque infirmius, si sint, qui
contemnant. Sibi quemque ea magna atque horrenda fa-
cere.'' His vocibus ad Volero- alii alios cum incitassent,
nem Publilium,'^*^ de plebe hominem, quia, quod ordines
duxisset/ negaret, se militera fieri debere, lictor missus
''
Se redactos ad pristina incommoda,
' Unumquemque has res (Hctores, fasces, consules) sihi animo fingere quasi
magnum quid uc ierribile.
NOT;E
y Ad atitiqua rcdilum] Antiqumu re- isque, qui ex collegio viatorum offici-
riim statum intellige, qualis ante cre- um ligandiliaberet, lictor idcirco dic-
ates plebis tiibunos fciit. tus fuit. Vide qujR a nobis jam de
^ Aliud agendum'] '
Aliiid agere iilis indicata sunt ad lib. i. cap. 8,
rem curare, ciqne,

eaepe est, segniiis •*£o$ ipsos plebis homines'] Hinc in-
quod pra; manibiis est, non satis serio fert recte Godeleva?us, liisce tempori-
incumbere. Hie autem aliud agere' '
bns lictores e plebe Romana fuisse.
native magis sensii accipitur pro, no- Post bellum tamen Punicum secun-
vum quid moliri. dum, eos qui magistratibus in provin-
* Quatuor et rigitid Uctores'] Atqui ciis apparerent ac ministrarent e
id cautum fiicrat ab initio, ne ambo Brutiorum ferme natione fuisse con-
consules ' fasces liaberent,' ne scilicet stat, unde 'Brutianos' dictos tradit
' duplicatus terror videretiir ;' uti di- Gellius Noct. Attic, lib. x. c. 3. sub
dicimus ex lib. ii. cap. I. et ne ipsi fin. Idque ignominiae causa factum,
quideni reges plus quam duodeeim quod primi totins Italiae Brutii ad
lictores hiibuerant, lib. i. c. 8. Haec Annibalem descivissenf.
I'acile conciliaveris, si lictores a se- •=
Ad Voleronem Publilium] Fortem
curibus, aut potius fasciuni duo ge- liunc de plebe virum Dionysius P.
nera dislinxeris. Lictores quidem Voleronem vocaf. Livii plerasque
uterque consul duodeeim babebat, editiones habent Voleronem Publium.
qui virgarum fasces praeferrent, sed Verum, ut Sigonius ex Valerio ob-
fasces cum securibus (unde maximus servat, Volero praenomen est, Publius
terror) unius tantum lictores fere- item praenomen. Itaque ne duo prae-
bant ; idque alternatim singulis nien- nomina conjungantur, Publilium hgi
sibus,donee annuum eorum imperium jubet, quod nomen fuit gentis ple-
explerptur, quod diserte Dionysius beiae.
traditlib. w. Lictores porro a Ugan- <*Quia [qui], quod ordines duxisset]
da ex Valgio apud Geli.
appellati, Aiebat se, quia niilitibus praefuisset
quod, cum magistratus quempiam vir- centurionis titulo, nullamque igno-
gisverberarijussissent, crura ejus et miniam in militia meritus esset, inter
manus ligari vincirique nioris esset gregarios ascribi non debere. Pro
LIB. II. CAP. .55. 603
est'9 a consulibus. Volcro appellat

aux- tribiinos. Cum
ilio nemo csset, consules spoliari expe- homincm, et virgas
diri jubent. * Provoco,' inquit, ad populuni/ Volero, * quo- *
niam tribuni civem Romanura in conspectu sno virgis casdi

malunt, quam ipsi in lecto suo a vobis (rucidari.' Quo
ferocius clamitabat, eo infestius circurascindere ct spoliarc
lictor. Turn Volero, et praevalens ipse, et adjuvantibus
advocatis,^ repulso lictore, ubi indigiiantium pro se acerri-
mus erat clamor, eo se in turbam confertissimam recipit,
claraitans, * Provoco, et fidem plebis imploro. Adeste
Gives! adeste commilitones ! nihil est, quod expectetis Iri-
bunos, quibus ipsis vestro auxilio opus Concitati ho- est.'
mines, veluti ad praslium, se expediunt apparebatque, :
omne discrimen adesse; nihil cuiquam sanctum, non pub-

lici fore, non privati juris. ^ Huic tantas tempestati cum se
consules obtulissent, facile experti sunt, parura tutam ma-
jestatem sine viribus esse. Violatis lictoribus, fascibus
foro in curiam compelluntur
fractis, e incerti, quatenus ;
Volero exerceret victoriam.* Conticescente deinde tu-

multu, cum in senatura vocari jussissent,^° ^ queruntur in-
/ Ope amicorum quos sibi adjutores advocaverat.

s Rem nullam, non magis qucB publico jure, quam qua privato niterctur, invio-
laiilem cuiquam esse fuluram.
19 ' quod ordines duxisset, ncgare se militem fieri debere, lictor

Forte malis, qui,
est missus. Sed interest, qui an quia legas.' J, F. Gronov,
pariiin 20 Ms. —
Veith. cum senalum vocari j. Vid. Not. Var.
NOTiE
quia mavult Gronovius qui quod mi-
; Non Gronovio, qui testatur in aliis
ita
hi non displicet: quanqtiam paruni vetustis codicibus scriptnm esse in
interesse fatetur, utro niodo legamus. Senatum : atque ita restituit ex opti-
« Incerti, quatenus Volero exerceret mis Mss. lib. xxiii. c. 32. quoties in
victoriam'] Dubitabant consules quo- Senatum vocassent, et apud Valer.
usque Volero parta de patriciis vie- Max. lib. viii. cap. 3. pro quos in Se-
toria nti vellet an contenlus foret
: «a<« consul rogaverat, coriigit, quos in
sm defensione an ad caedem consu-
; Senatum consul vocavcrat: at base lo-
lum et Scnatus esset prorupturns. quendi forma, aiiquein in Senatum
'
^ Cum in sen. [cum senatum'] vocari vocare,' nihil habet novi : estque miil-
jussissent] Agnoscit Rhen. in veteri tum diversa ab ilia altera qua abso-
codice,cum in Senatu vocari jussissent: lute dicitur quis 'in Senatum vocare,'
sed vulgata lectio ipsi magis arridet. non addito quis vocetur.
504 T. LIVII
jurias suas, vim plebis, Voleronis audaciara. Multis fo-

rociter dictis sententiis, vicere seniores, quibus, ira Patr i
adversus temeritatem plebis certari, non placiiit.

56. Volcronem amplexa favore plebs proximis coiniius
tribunum plebi " creat in eiim annum, qui L. Pinarimo,^
P. Furium consules habuit.* Contraque omnium opinion^ m,
qui eum vexandis piiovis anni consulibus permissui im
tribunatum ^ credebant, post publicam'causam pri% ito
''
dolore habito/' ne verbo quidem violatis consulibus, re 4a-
tionem ad populura, ut plcbeii magistratus trib

tulit li
comitiis fierent.' Haud parva res sub titulo prima spi 1
''
Aiiteponens utilitatcm piiblicam ultioni ejus injuria quev sibi privatitn ,(.»
erat.
1 ' Plebei abest ab Edd. ante Aid. plebis Edd. ab Aid. ad Gronov.
Gronov. Drak.' Stroth. Plebei dat Cre\'ier. 2 Vid. Not. inf. et Not. —
NOT^
? L. Pinavium] L. Pinaritis Ma- permiltere,' tamen Livio ipsi liai
mercinus apiid Diodorum cognomi- cognita acceptio ilia veibi pern

natur, et P. Fiiriiis Fusus in Fastis Irb. m. cap. Gl. ' concitant e
Siciilis. pernuttnntque in hostem :' et
* A. U. C. 281. '
qua pennissus equitatus tuiba
Permisswum tribunaUnn credebanf]
''
ordines,'
Vetus lectio, ex Rlienano,;)e»;nJss«r«m ' Tribulis comiliis fierent'\ I*>
udministratiirum tribunatum: opinatiir cuivis tiia fuisse apud Romaiv

scribendum, qui cum vexandis prioris mitionim genera, curiata, centi
anni consulibus permissum administva- tribiita. Priora duo genera ex
turuni tribu7Httum creucbant. Proba- ad lib. i. cap. 43. Tiibuta sunt q
biliiis vero Gronoviiis illiid adminis- divisi per Iribus sufFragia d;
traturum babet pro glosseinate impe- Heec comitia, referente Dionysi
riti ciijtisdani, qui sic explicare volu- ix. inconsulto Senatu, et nuili
&\\i rh permissurum : qua voce Liviiis bus adbibitis, una die perageb
hie eleganter utitur, diicta ab equis Quod sic accipiendum est, ut
metapbora, qnos ciirsui, et quasi sibi auspicia bis comitiis non adhil
ipsis perniiittre dicnntnr, qui reniis- tur, servaretur tamen de ccelo
sis habenis incitant ad libere curren- inde a Romulo decretum fuer
dum. Est igitur pevmissurum triiiu- auguribiis, 'Jove fulgente ag
natum vexandis consulibus, tribunatui populo nefas esse,' auctore (
fraena laxaturuui, potestate impoten- Vatin. Antea niinores magis
terabusunim ad vexandos consules. cmiatis comitiis, quemadmodu:
Ita Gronovius. Et sane qiiamvis eo jores centuriatis creatos, ex
sensu magis receptum sit, admitte- ' lib. xiii. cap. 14. et Tacit. 1
re equum,' a«i etiam '

habenas ecjuo conjiciunt.
permiltere,' quam absolute 'equum Tribulis comiliis] Nimirum,
ty^
UC SOUTHERN Rt IMWIIII llllllll i
L 006 676 626 2
AA 000 404 843 5

Delphinclassics67valp PDF

Caricato da

Informazioni sul documento

Titolo originale

Copyright

Formati disponibili

Condividi questo documento

Condividi o incorpora il documento

Opzioni di condivisione

Hai trovato utile questo documento?

Questo contenuto è inappropriato?

Copyright:

Formati disponibili

Delphinclassics67valp PDF

Caricato da

Copyright:

Formati disponibili

Digitized by the Internet Arciiive

in 2008 witii funding from

SALUTEM ET FELICITATEM PERPETUAM.

Duo Serenissime Princeps, quibus homines ad

Horum utrumque Magno Fatri unice post Deum debet

cultus omnis ingenii proficiscitur tui. Cumque Disciplina,

aequitate moderatum, certantcmque cum Majestate innata

hujusmodi belli non tirociniis minus quam simulacris, qui-

temque populorum nee suorum modo, sed (ut Regem

vere Christianissinuim decet) omnium quotquot Christi

lites suos provisis c longinqiio praesidiis atque fomcntis in-

riarum prodigia, non proferendi imperii, sed constituendae

poterit Serenitati TuTE, quam Romanae Princeps His-

nomine tuo nonnihil publice profuturas confido. Illud

Lutetiae Parisiorum, Kal. Novemb. anni 1678.

§ 1. De Livii eetate et vita.

1 • Xjivius,Chronico Eusebii fides habenda, natus est

Nam Aruntius Stella elegiographus et Valerius Flaccus,

in agro Mantuano est natus tamen, si non ipse vicus,

certe illud nomen ejus serioiis videtur originis esse nee ;

probabile est, tarn ignobilem locum non modo Livii, sed

quod valde id doleamus. Nam verum est judicium Valcke-

tuam sibi poni, nee marmore memoriam sui ad posteros

Quo refero,LiviumClaudio Caesari adolescenti praeceptorem

poli duas fuisse uxores, totidemque filios, et filias qua-

tuor, haruraque minimara natu nupsisse L. Magio rhetori •

eundem, saturum honorum, annis et studiis fessum, accen-

sumque araorc patriae, post Augusti discessum e vitaPata-

saque ejus adlmc superesse. Prius colligitex Suet. Claud.

cas prooem. lib. v. Controv. in quo L. Magius, T. Livii

F. QVART^ L. HALYS CONCORDIALIS PATAVI SIBI ET

festo FiLio ET FiRM.E FiLiM.^ Altera est epitaphium,

cum capsula plumbea ossibus plena, e quibus a. 1451.

isse videtur. Hoc ex eo probabile fit, quod libros edidit

expertem fuisse, neque oranem de rebus belli et pacis tarn

IAtt/Sj xkripovoiJi.lug, tov ys /x^v AijSlou oXlyoug, aXXoi. wv tj o^sXog v^v,

xai Iv x«XAsi "i^v^Yig -xui evyXasTTia. 'O XP°^°i ^^ ° aTrparog ts xa)

|u,=v ccvspYjVuv xa) i^sxaXv^av, uKnreg xsxpo/XjU-svov Sr}(ravpQV xoti xs-

Quot qualiaque ingenii et doctrinae monumenta evulga-

Firmicus (de error, prof, relig. p. 419.) appellat, Annales,^

Germania a Druso gestum hujusque mortem persecutus

otio ac solitudine quorundam virorum c. 8.) neque obstat

finera cum Perseo Gentioque gestorum complec-

operis, cujus describendi laborem refugiebant ignavi mon-

^ De historiarum et annalium dis- citi vita et scriptis p. IS. sq.

in Anglia : nam loca librorum deperditorum, a nobis in

Symmacho Guilelmo Malmesburi-

jectura inde nata videtur, quod idem aliam rerum Roma-

= V. Morhof.de Patavin. Liv. c. 1. Argentorati 1654. denique universi a

pleruraque purum est ac tersura ; si res, quae traduntur,

ab eo, qui librum aliquera in epitomen cogat, requiri, ut

Dii dederunt ut videremus, post bellum Actiacum,

Satis autem constat, Janiim principe Augusto non modo

IxXsiVfiyj, xaSeXo'vTOj 'Avtoqviqv, xa\ TrpoTspov, VTruTsvovToiv Mapxov

fici poterit, quam ilium more suo Liviana paene ad verbum

expressisse, nulla mutationis rerum ratione habita neque ;

locus ejus Liviano plane respondet nam, quod Lipsius :

jam Elect, i. 20. notavit, Graeco scriptori non idem, quod

§ 3. De exteriore forma et indole historic Romans a

Minime incommodus hie locus videri possit, permulta

fructn, Ibnlibus, virtutibus, ac vitiis. Sed ampli liujus

axptjSwi avsygu^s,'"^ M. Porcius Cato Censorius Tusculanus,

ut Catonis et Fabii Pictoris, scriptos esse censuit, C. Sul-