Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Filippo Sedda
estratto
Filippo Sedda
Prolegomena
* Per questo studio desidero ringraziare Jacques Dalarun, che mi ha dato la pos-
sibilità di curare l’edizione del ms. Reg. lat. 1738, da lui scoperto alcuni anni or sono;
insieme a lui ringrazio Marco Bartoli e Timothy Johnson per avermi coinvolto nel pro-
getto «Francesco pregato», che prevede l’edizione e traduzione delle fonti liturgiche
sanfrancescane fino alla Legenda minor. Devo anche agli scambi avuti con loro i risul-
tati di questo contributo.
Le sigle e le abbreviazioni qui usate sono: AF = Analecta Franciscana; 1C = Vita beati
Francisci di Tommaso da Celano; 2C = Memoriale in desiderio animae di Tommaso da
Celano; De inc. = De inceptione vel fundamento Ordinis; Iul = Vita sancti Francisci di
Giuliano da Spira; LC = Legenda ad usum chori; LM = Legenda maior di Bonaventura
da Bagnoregio; LLV = Legenda liturgica Vaticana; Off = Officium rhythmicum di
Giuliano da Spira.
1
J. Dalarun, Comment détruire les légendes franciscaines? Une���������������������
ingénieuse appli�
cation de la définition de 1266 dans le manuscrit Reg. Lat. 1738 de la Biblioteca apo�
stolica Vaticana, in Miscellanea Bibliothecae Apostolicae Vaticanae, XIV (Studi e Testi
443), Città del Vaticano 2007, 215-229: 215.
83
Filippo Sedda
1. Le leggende liturgiche
2
Gli studiosi a cui mi riferisco sono in particolare Timothy Johnson, Jacques
Dalarun e Felice Accrocca, i cui contributi hanno alimentato una “nuova” sensibilità
per le fonti liturgiche. Di seguito riporto solo alcuni contributi esemplificativi di que-
sti autori: cfr. T. J. Johnson, Lost in Sacred Space: Textual Hermeneutics, Liturgical
Workship, and Celano’s Legenda ad Usum Chori, in Franciscan Studies 59 (2001)
109-131; idem, Meraviglie di pietre e spazi: la dimensione teologica delle narrazio�
ni sui miracoli in Tommaso da Celano e Bonaventura da Bagnoregio, in Paradoxien
der Legitimation: Ergebnisse einer deutsch-italienisch-französischen Villa Vigoni-
Konferenz zur Macht im Mittelalter, herausgegeben von A. Kehnel und C. Andenna,
in wissenschaftlicher Zusammenarbeit mit C. Caby und G. Melville (Micrologus’ Library 35),
Firenze 2010, 479-496; J. Dalarun, Oltre la questione francescana: la leggenda na�
scosta di san Francesco (La Leggenda umbra di Tommaso da Celano), Padova 2009
(Paris 2007); F. Accrocca, La straordinaria fecondità della sterile: la Legenda minor di
Bonaventura, in Frate Francesco 75/1 (2009) 179-211; T. J. Johnson, Item ordinetur de
Legenda Beati Francisci: Prolegomena to the Study of Bonaventure’s Legenda Minor,
in Frate Francesco 76/1 (2010) 225-237.
3
I Padri di Quaracchi nel X volume degli Analecta Franciscana: Legendae S.
Francisci Assisiensis saeculis XIII et XIV conscriptae (Quaracchi, Firenze 1926-1941),
inseriscono una sezione quasi interamente dedicata a leggende liturgiche, che nel ca-
pitolo IX della Praefatio (pp. LVI-LVIII), è intitolato De quibusdam brevibus Legendis
S. Francisci, mentre nella sezione dei testi che inizia a pagina 529 appare il titolo:
Legendae quaedam minores s. Francisci Assisiensis in Vitis fr. Thomae Celanensis
fundatae. La sezione comprende 6 leggende: 1) Legenda liturgica breviarii minoritici
Vaticani (pp. 531-532); 2) Legenda liturgica antiqua Ordinis Fratrum Praedicatorum
(pp. 533-535); 3) Legenda liturgica Ordinis Praedicatorum brevior et priore excerpta
(pp. 535-536); 4) Legenda liturgica brevissima et breviore extracta (p. 537); 5) Legenda
choralis Carnotensis (pp. 538-540); 6) Epilogus in S. Franciscum (pp. 540-543), l’unica
leggenda non liturgica contenuta nel Liber Epilogorum in gesta Sanctorum del dome-
nicano Bartolomeo Tridentino, per cui ora è utile vedere anche Bartolomeo da Trento,
Liber epilogorum in gesta sanctorum. Edizione critica, a cura di E. Paoli (Edizione
nazionale dei testi mediolatini 2. Serie I, I), Firenze 2001. Intorno alla considerazione
che i frati Editori di Quaracchi riservarono alla Legenda ad usum chori, mi sia per-
messo rimandare a F. Sedda, La Legenda ad usum chori e il codice assisano 338, in
Franciscana 12 (2010) 43-83: 46s.
84
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
4
Timothy Johnson, sulla scia degli studi di Austin (J. L. Austin, How to do Things
with Words: The William James Lectures delivered at Harvard University in 1955, Oxford
1962), si interessa al tema della performance e quindi degli effetti e le conseguenze che
le leggende liturgiche hanno avuto nella storia dell’Ordine e nella percezione stessa che
l’immagine di Francesco ha suscitato nei suoi seguaci; di questo ho avuto la fortuna
di discutere personalmente con lui in un piacevole incontro romano del maggio 2011.
Nell’attesa di un lavoro sistematico su tale argomento, per ora cfr. T. J. Johnson, Choir
Prayer as the Place of Formation and Identity Definition. The Example of the Minorite
Order, in Miscellanea Francescana 111 (2011) 123-135.
5
Sulla questione della datazione dell’Officium si veda l’ipotesi di Jean-Baptiste
Lebigue in Julien de Spire, Office et Vie de saint François, introduction et traduction
par J.-B. Lebigue, in François d’Assise, Écrits, Vies, témoignages, I-II, sous la direction
de J. Dalarun (Sources franciscaines), Éditions du Cerf - Éditions Franciscaines, Paris
2010, 705-738: 727. Per una sintesi sull’Ufficio cfr. anche G. Cremascoli, Introduzione a
Iuliani de Spira. Officium sancti Francisci, in Fontes Franciscani, a cura di E. Menestò,
S. Brufani [et alii] (Medioevo francescano, Testi 2), Santa Maria degli Angeli-Assisi
1995, 1099-1104.
6
Iulianus de Spira, Officium rhythmicum sancti Francisci, in Legendae S. Francisci
Assisiensis (AF X), 372-388.
7
Così si legge intorno alla riforma liturgica di Aimone da Faversham: «Lectiones
leguntur de legenda ipsius scilicet...» cfr. S. J. P. van Dijk, Sources of the Modern
Roman Liturgy: The Ordinals by Haymo of Faversham and Related Documents (1243-
1307), edited with an Introduction and a Description of the Manuscripts, I-II (Studia et
documenta franciscana 1-2), Leiden 1963, I, 84; II, 165; S. J. P. van Dijk - J. Hazelden
Walker, The Origins of the Modern Liturgy: The Liturgy of the Papal Court and the
Franciscan Order in the Thirteenth Century, Westminster-London 1960, 380s.; cfr.
anche Dalarun, Oltre la questione francescana, 157s. e 187; T. J. Johnson, Toward a
85
Filippo Sedda
86
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
11
Su questa tipologia di breviari secondo l’ordinario di Innocenzo III o Regulae
– del resto molto rari – cfr. S. J. P. van Dijk, Some Manuscripts of the Earliest
Franciscan Liturgy, in Franciscan Studies 14/3 (1954) 225-264; ibidem 16/1-2 (1956)
60-101. Giuseppe Abate studiando il ms. Assisi, Biblioteca del Sacro Convento, 694 pre-
ferisce parlare di ‘primitivo breviario francescano’: cfr. G. Abate, Il primitivo Breviario
francescano (1224-1227), in Miscellanea Francescana 60/1-3 (1960) 47-240, pubblicato
anche come monografia autonoma. Ma si veda anche il lavoro sul cosiddetto “Breviario
di san Francesco” di P. Messa, Un testimone dell’evoluzione liturgica della fraternitas
franciscana primitiva: il Breviarium sancti Francisci, in Revirescunt chartae, codices,
documenta, textus. Miscellanea in honorem fr. Caesaris Cenci ofm, I, ed. A. Cacciotti e
P. Sella, Roma 2002, 5-141 e A. Maiarelli, La nuova cartulazione del Breviarium sancti
Francisci, in Revirescunt chartae, 143-149. Un altro esimio breviario di questa tipologia
è il cosiddetto “Breviario di santa Chiara” per cui cfr. A. Maiarelli - P. Messa, Le fonti
liturgiche degli scritti di Chiara d’Assisi e il Breviarium sanctae Clarae; M. Kapron,
Antiphonarium Archivi S. Rufini. Assisi (codex 5). Componenti testuali (Monumenta
Studia Instrumenta Liturgica 52), Città del Vaticano 2009.
12
Giordano da Giano afferma: «In eodem Capitulo generali (anni 1230) breviaria et
anthifonaria secundum ordinem provinciis sunt transmissa» Chronica fratris Jordani,
ed. H. Boehmer (Collection d’études et documents 4), Paris 1908, n. 57, 49; ma ora
cfr. J. Schlageter, Die Chronica des Bruders Jordan von Giano. Einführung und kri�
tische Edition nach den bisher bekannten Handschriften, in Archivum Franciscanum
Historicum 104/1 (2011) 56 che però reca la lezione “provincie”, in luogo di “provinciis”,
che mi lascia dubbioso: ringrazio per questa segnalazione Felice Accrocca.
13
L. Oliger, Expositio quatuor Magistrorum super Regulam Fratrum Minorum
(1241-1242), Romae 1950, 138 (il corsivo è mio). Così pure Angelo Clareno nella sua
Expositio super Regulam, richiama questo passaggio dei quattro Maestri: cfr. Expositio
super Regulam Fratrum Minorum di Frate Angelo Clareno, a cura di G. Boccali
(Pubblicazione della Biblioteca Francescana Chiesa Nuova – Assisi 7), Santa Maria
degli Angeli-Assisi 1994, cap. 3, par. 83-89, 338.
87
Filippo Sedda
14
Cfr. Abate, Il primitivo breviario francescano, 119-123.
15
Bullarium Franciscanum, ed. I. H. Sbaralea, Romae 1759, t. I (n. 342), 296.
16
Cfr. Bullarium Franciscanum, t. I (n. 50), 344.
17
van Dijk - Hazelden Walker, The Origins of the Modern Liturgy, 302.
18
L’Ufficio di san Francesco sin dall’inizio fu doppio, ossia iniziava ai primi vespri
della festa e si concludeva con i secondi vespri. Con l’introduzione dell’Ottava la solen-
nità si estese fino all’ottavo giorno dopo la festa. Tale passaggio è da collocarsi al più
tardi nel 1244 con la promulgazione della riforma dell’ordo del breviario di Aimone
da Faversham, un anno dopo la sua morte. Così si legge nell’Ordo breviarii fratrum
Minorum secundum consuetudinem romane curie (Haymo da Faversham, 1243-1244):
«De festivitatibus que infra octavam sancti Francisci veniunt nichil tunc agitur, sed
post octavam celebrantur. Infra octavam vero leguntur cotidie novem lectiones de le-
genda ipsius et octo responsoria cantantur. Omnia alia fiunt sicut in die, excepto quod
per octavam ant. Sancte Francisce dicitur ad Benedictus et ant. Salve sancte pater
vel Plange turba dicitur ad Magnificat. De dominica que occurrit infra octavam vel in
octava fit commemoratio in utrisque vesperis et matutinis et ultima lectione» van Dijk,
88
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
Sources of the Modern Roman Liturgy, II, 166. La stessa rubrica si trova anche alla
fine dell’Ufficio di san Francesco contenuto nel ms. BAV, Reg. lat. 1738, f. 222ra, di cui
cfr. infra.
19
Cfr. Dalarun, Oltre la questione francescana, 307-311.
20
Cfr. C. Cenci, Le Definizioni del Capitolo Generale di Parigi nel 1266, in Frate
Francesco 69/2 (2003) 311: «Item precipit generale capitulum per obedientiam quod
omnes legende de beato Francisco, olim facte, deleantur, et ubi inveniri poterunt extra
ordinem ipsas fratres studeant amovere, cum illa legenda, que facta est per generalem,
sit compilata prout ipse habuit ab ore illorum qui cum beato Francisco quasi semper
fuerunt et cuncta certitudinaliter sciverunt, et probata ibi sint posita diligenter».
89
Filippo Sedda
21
AF X, 531 nota 1.
22
Cfr. De officio S. P. N. Francisci, in Acta ordinis Fratrum Minorum vel ad or�
dinem quoquo modo pertinentia 19 (1900) 33-34; L. Lemmens, Testimonia minora sae�
culi XIII de S. P. Francisco, in Archivum Franciscanum Historicum 1 (1908) 257-259;
Testimonia minora saeculi XIII de S. Francisco Assisiensi, ed. L. Lemmens (Collectanea
philosophico-theologica 3), Quaracchi 1926, 55-57.
23
Legenda S. Francisci liturgica breviarii minoritici Vaticani, in Legendae S. Francisci
Assisiensis, 531-532 (testo); 56 (praefatio). Questa leggenda, assente in tutte le colle-
zioni moderne sia in latino che in lingua nazionale, è stata tradotta solo in Franziskus-
Quellen. Die Schriften des heiligen Franziskus, Lebensbeschreibungen, Chroniken
und Zeugnisse über ihn und seinen Orden: im Auftrag der Provinziale der deutsch�
sprachigen Franziskaner, Kapuziner und Minoriten, herausgegeben von D. Berg und
L. Lehmann [et alii], Kevelaer 2009, 496-498.
24
Pierre Salmon lo data tra XIII-XIV secolo: cfr. P. Salmon, Les manuscrits litur�
giques de la Bibliothèque Vaticane, 1. Psautiers, antiphonaires, collectaires, bréviaires
(Studi e Testi 251), Città del Vaticano 1968, 189; Leonhard Lemmens, così come la
Praefatio degli Analecta Franciscana, data il codice al 1300 ca. e ipotizza «ex breviario
ante 1250 facto transcriptum».
90
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
Il codice Città del Vaticano, BAV, Reg. lat. 1738 è stato descritto
da Pierre Salmon26 e più recentemente da Jacques Dalarun27. Il bre-
viario è composto da 288 fogli di pergamena, di formato 163 × 127 mm.
I primi 261 fogli sono scritti da un’unica mano, su due colonne, di 38
linee per pagina. La scrittura è una gotica libresca elegante di piccolo
modulo, ma ben leggibile.
Il codice nella sezione del Santorale (ff. 162r-232v) contiene sia
l’Ufficio «In translatione sancti Francisci» senza letture (ff. 182vb-
183ra), sia l’Ufficio di Giuliano da Spira «In vigilia sanctissimi Fran-
cisci confessoris» (ff. 218vb-222ra), in cui sono inserite le letture del
mattutino vergate dalla stessa mano. La peculiarità di questo codice
sta nel fatto che il testo della Legenda liturgica Vaticana e solo esso
– in quanto le attigue parti dell’Ufficio non hanno subito la medesima
sorte –, sia stato reso illeggibile, per la raschiatura di alcune lettere
«con una frequenza media di una su cinque», di alcune aste ascenden-
ti e discendenti, oltre che di alcuni segni di abbreviazione. Come ha
spiegato Dalarun si trattava di una originale attuazione del decreto
del Capitolo di Parigi del 1266, che prevedeva la distruzione delle
bio-agiografie composte prima di quelle di Bonaventura. In tal modo
non si dovette mutilare il codice, si salvò l’Ufficio di Giuliano ancora
valido per l’Ordine senza deturpare esteticamente il breviario, ma di
25
Dalarun, Oltre la questione francescana, 220 nota 641.
26
Salmon, Les manuscrits liturgiques, 150.
27
Cfr. Dalarun, Oltre la questione francescana, 218-223; idem, Comment détruire
les légendes franciscaines?, 215-229.
91
Filippo Sedda
28
Cfr. Salmon, Les manuscrits liturgiques, 150.
29
Cfr. Dalarun, Oltre la questione francescana, 221 nota 647. Lo studioso identifica
le città menzionate come Civita Castellana, in provincia di Viterbo, e Veroli, in provin-
cia di Frosinone.
30
Il passaggio da santa Susanna a san Silvestro è facile da spiegare, visto che
entrambi si trovano sul Quirinale.
31
Al f. 219rb si nota chiaramente come il testo della prima antifona del I nottur-
no: «Hic vir in vanitatibus nutritus indecenter, divinis charismatibus preventus est
clementer» sia, nella parte finale, il risultato di una riscrittura su rasura, che portava
la primitiva versione «Hic vir in vanitatibus nutritus indecenter, plus quis nutritori-
bus se gessit insolenter». Per questo cambiamento cfr. L. Oliger, De ultima mutatione
Officii S. Francisci, in Archivum Franciscanum Historicum 1 (1908) 45-49.
92
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
4. Contenuto
La leggenda per l’Ottava si serve solo delle prime sei lectiones del-
la Legenda liturgica Vaticana, che andranno a costituire le sue prime
tre letture e l’inizio della quarta. Esse narrano le vicende biografiche
di Francesco contenute nella Vita beati Francisci, 1-7. A partire dalla
32
Tale brevità delle lectiones della Legenda liturgica Vaticana richiama la dispo-
sizione della lettera Pio vestro collegio, che quindi si era provveduto ad allungare nella
seconda versione per l’Ottava. Si tenga conto che nella parte delle lectiones infra octavam
il testo non è suddiviso in parti, perché veniva lasciato ad libitum del superiore del coro.
93
Filippo Sedda
33
Si tratta di Gregorius Magnus, Homiliarum XL in euangelia libri duo, lib. 1,
hom. 17, cap. 1-2 (PL 76, 1138-1139).
34
Cfr. van Dijk, Sources of the Modern Roman Liturgy, II, 136 e 175. ma cfr. anche il ms.
Assisi, Biblioteca del Sacro Convento, 694, in Abate, Il primitivo breviario francescano, 194.
35
Tale chiave interpretativa della Vita beati Francisci è proposta da F. Accrocca, «Alter
apostolus». Per una rilettura della «Vita beati Francisci», in R. Paciocco - F. Accrocca, La
94
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
95
Filippo Sedda
Al f. 221rb del ms. Reg. lat. 1738, dopo le antifone dei secondi ve-
spri, il copista inserisce le «Lectiones infra octavam», scandite in due
grossi blocchi testuali da una semplice rubrica («Item per ebdomada»)
e senza alcuna indicazione di divisione delle lectiones. Si riprende il
racconto della vita di Francesco dal punto dove si era lasciato alla sesta
lectio, ossia dal momento in cui fu fatto prigioniero dal padre; il redat-
tore si serve in modo più esclusivo della Vita beati Francisci e compila
il testo da aggiungere alle nove lectiones, secondo il seguente schema:
E dopo aver narrato l’episodio del carro di fuoco afferma «qui tanti
muneris benedictionem propter filios quos zelabat meruerat obtinere».
96
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
44
Dalarun, Oltre la questione francescana, 220-221.
45
Il testo della leggenda è pubblicato, anche se con qualche errore di lettura, da
T. Domenichelli, Prima legenda chori de S. P. Francisco hucusque inedita, in Archivum
Franciscanum Historicum 1 (1908) 62-67. Cfr. anche Sedda, La Legenda ad usum chori
e il codice assisano 338, 57s.
97
Filippo Sedda
98
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
48
Sulla ipotesi di attribuzione della Legenda ad usum chori a Giuliano da Spira,
che certamente non può essere ritenuta come in passato di Tommaso da Celano, cfr.
E. Rava - F. Sedda, Sulle tracce dell’autore della Legenda ad usum chori beati Francisci.
Analisi lessicografica e ipotesi di attribuzione, in Archivum Latinitatis Medii Aevi 69
(2011), in corso di stampa.
49
Dalarun, Oltre la questione francescana, 221 nota 645.
99
Filippo Sedda
lectio II lectio V
Qui cum deserviret negotiationi et regio- pannis pretiosis secum assumptis ad
nes varias circuiret pannorum cumulos vendendum, ad civitatem que Fulgineum
deferens ad vendendum. dicitur festinus advenit.
6. Criteri di edizione
100
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
50
Fra Giuliano da Spira, Vita e Ufficio Ritmico di San Francesco d’Assisi, a cura di
E. Mariani, Vicenza 1980.
101
Filippo Sedda
Sigle e abbreviazioni
Manoscritti ed edizioni
A Città del Vaticano, BAV, Reg. lat. 1738
V Città del Vaticano, BAV, Vat. lat. 8737
AF ed. Analecta Franciscana, vol. X
Libri biblici
Ez. Ezechiel
Is. Isaias
Ps. Psalmus
Gal. ad Galatas
Luc. Luca
Mar. Marcus
Mat. Mattheus
II Thes. II ad Thessalonicenses
Fonti Francescane
1C Vita beati Francisci
2C Memoriale in desiderio animae
De inc. De inceptione vel fundamento Ordinis
Iul Vita sancti Francisci
LC Legenda ad usum chori
LM Legenda maior
Altre abbreviazioni
| nel testo indica il passaggio di foglio o colonna; nell’apparato distingue
gli items della stessa riga
[...] restituzione o integrazione
§ paragrafo
a, b colonne
add. aggiunta
An. Antifona
canc. cancellato
cap. capitolo
cfr. confronta
l./ll. linea/linee
om. omissione
R. Responsorio
V. Versetto
102
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
AD [I] VESPERAS
Capitulum
20 Fratres: Mihi autem absit gloriari nisi in cruce Domini nostri
Ihesu Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo.
[R. Deo gratias.]
Hymnus2
Proles de celo prodiit,
25 novis utens prodigiis:
celum cecis aperuit;
siccis mare vestigiis,
Spoliatis Egyptiis,
transit dives; sed pauperis
14 huic] hoc AF
1 Rubrica.
2 L’autore è Gregorio IX.
103
Filippo Sedda
30 nec2] vel AF 52 Patri … 55 Amen] om. AF 54 sint … merita] sancti sint huius me-
rito AF
104
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
Ad Magnificat antiphona
O stupor et gaudium, o iudex homo mentium: tu nostre milicie
60 currus et auriga; ignea presentibus transfiguratum fratribus in sola-
ri specie vexit te quadriga; in te signis radians, in te ventura nunti-
ans, requievit spiritus duplex prophetarum. Tuis a[d]sta posteris,
pater Francisce, miseris, nam increscunt gemitus ovium tuarum.
Ps. Magnificat.
65 Oratio
Deus, qui Ecclesiam tuam beati Francisci meritis fetu nove pro-
lis amplificas, tribue nobis ex eius imitatione terrena despicere et
donorum celestium semper participatione gaudere. Per Dominum.
[AD MATUTINUM]
Invitatorium
Regi, que fecit opera, Christo confiteantur,
cuius in sancto vulnera Francisco renovantur.
5 Hympnus4
In celesti collegio
novus collega colitur:
in sanctorum rosario
novellus flos producitur.
105
Filippo Sedda
In paupertatis predio |
Minorum plantans vineam, f. 219rb
ostendit magisterio
vite vivendi lineam.
30 Ad eternas divitias
turbam allexit pauperum,
quos ad celi delicias
lingua vocavit operum.
De tenebris miserie
sequaces stelle previe,
queramus patrem gratie,
45 consortes tandem glorie.
106
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
IN I° NOCT�RNO
An. Hic vir in vanitatibus nutritus indecenter, divinis charisma-
tibus preventus est clementer. Ps.: Beatus vir.
50 An. Excelsi dextre gratia mirifice mutatus, dat lapsis spem de
venia cum Christo iam beatus. Ps.: Quare.
An. Mansuescit sed non penitus in primis per languores, qui,
captis armis celitus, ad plenum mutat mores. Ps.: Domine quid.
107
Filippo Sedda
6 Alla fine delle lectiones di solito si trova la lettera ‘T.’ o ‘Tu’ a indicare la formula
rituale «Tu autem, Domine, miserere nostri», come si vede ad esempio dalle leggende
liturghiche di santa Chiara: cfr. G. BOCCALI, Tre leggende minori di s. Chiara d’Assisi
con incipit: «O quam pulchra est casta generatio», in Archivum Franciscanum Histo�
ricum 99/1 (2006) 3-31: in particolare cfr. la II legenda (21-27); ora disponibile anche
in CLARA ASSISIENSIS, Legende minores latine, a cura di G. Boccali (Pubblicazioni
della Biblioteca francescana di Chiesa Nuova – Assisi 13), Santa Maria degli
Angeli-Assisi 2008, 295-317.
7 Dopo il versus si ripetono una o due parole del responsorium, di solito sottoline-
ate in rosso nel testo, per indicare il punto da cui deve essere ripetuto il responsorio.
108
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
Lectio IIa. Verum cum sic mente II LETTURA. Ma per il fatto che
adversaIIaincederet,
Lectio . Verum cum ut sic
conversioprocedeva
mente
II LETTURAcon . Ma un’indole così che
per il fatto av-
eius ad Deum fieret pos[te]ris
adversa incederet, ut conversio ad
versa, la sua conversione
procedeva con un’indole così av- a Dio
exemplum, facta est super
eius ad Deum fieret pos[te]ris ad fu
eum di esempio
versa, la sua ai posteri: la amano
conversione Dio
5 manus Domini
exemplum, facta estet super
inmutatio del Signore si posò
fu di esempio ai posteri:
eum su dila luimano
e la
5 dextere Excelsi diutinis
manus Domini et inmutatio destra
languo-
del dell’altissimo
Signore si posò su lo di trasfor-
lui e la
ribus corpus
dextere Excelsieius affligens
diutinis destra dell’altissimo lo con
mò,
languo-et affliggendo il corpo con-
trasfor-
animum demulcens sancti
ribus corpus eius affligens et tinue
Spi- debolezze e allettando
mò, affliggendo il corpo con con- l’a-
ritus unctione.
animum demulcens sancti Spi- nimo con l’unzione dello
tinue debolezze e allettando l’a- Spirito
ritus unctione. santo.
nimo con l’unzione dello Spirito
10 Subito enim in alterum vi- santo.Subito fu convertito in un al-
10 rum Subito
conversus
enimestinetalterum
ad ea que tro uomo
vi- Subitoe funon poteva rallegrar-
convertito in un al-
consueverat gaudere
rum conversus est et ad nequibat;si per quelle cose
tro uomo e non poteva
ea que cui era abitua-
rallegrar-
nam et cuncta
consueverat que ipsum
gaudere nequibat;to;
dele- infatti tutto ciò che
si per quelle cose cui era abitua-prima lo
ctaverant pridem, sibi
nam et cuncta que ipsum dele- postmo-
dilettava, in seguito gli
to; infatti tutto ciò che prima lo infligge-
15 dum tedium
ctaverant ingerebant.
pridem, sibi postmo- va noia. Ma
Sed
dilettava, in poiché
seguitoi glicasiinfligge-
favore-
15 quoniam prospera elevant
dum tedium ingerebant. Sed voli
flagel- tirano su e i flagelli
va noia. Ma poiché i casi favore- buttano
la deiciunt,
quoniam resumptis
prospera paululum
elevant giù, quandosuha
voli tirano
flagel- e i riacquistato
flagelli buttano un
viribus corporis, adhuc
la deiciunt, resumptis paululum mundipo’ delle forze del corpo,
giù, quando ha riacquistato un braman-
favoribuscorporis,
viribus inhians, adhuc
cuidammundi do
po’ ancor
nobili di piùdel
delle forze i favori
corpo, del mon-
braman-
20 de Assisio se associare
favoribus inhians, cuidam nobili do,
disponit, stabilì di unirsi ad
do ancor di più i favori del mon-un nobile
20 qui se militaturum
de Assisio se associare in Apuliam di Assisi,
do,
disponit, stabilìche preparava
di unirsi ad ununa spe-
nobile
preparabat. T[u autem,
qui se militaturum in Apuliam Domine,dizione militare diretta
di Assisi, che preparava una spe- in Pu-
miserere nostri.]
preparabat. T[u autem, Domine, glia. Anche tu, Signore,
dizione militare diretta in Pu- abbi pie�
miserere nostri.] tà di Anche
glia. noi. tu, Signore, abbi pie�
tà di noi.
R. In Dei fervens opere, statim ut sua vendit, pauperibus inpen-
25 dereR.
pecuniam intendit,
In Dei fervens que gravi
opere, statimsuo
ut pondere
sua vendit,cor pauperibus
liberum offendit.inpen-
25 V. Quam formidante paupere presbytero suscipere,
dere pecuniam intendit, que gravi suo pondere cor liberum abiectam
offendit.vi-
lipendit. Que gravi.
V. Quam formidante paupere presbytero suscipere, abiectam vi-
lipendit. Que gravi.
109
Filippo Sedda
Lectio [IIIa], 2 illo] om. V 3 vidit … 4 visionem] per visionem vidit V 4 plenam]
suam V 6 tantum] cumulis add. V 7 occupata] occupatam V 9 sompnis] somnis V
10 arma hec] hec arma V 13 inspirata … mutatione] insperatam sui mutationem V
14 tacitus secum] secum tacitus V 15 propterea] propriam V 17 seculi] seculari V
19 interiore] interiori A | satagit recondere] recondere satagit V
110
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
IN II° NOCT�RNO
An. Pertractum domi verberat plus cunctis furens pater, obiu-
gans vincit, carcerat; quem furtim solvit mater. Ps.: Cum invocarem.
An. Iam liber, patris furie non cedit effrenati, clamans se volun-
30 tarie pro Christo mala pati. Ps.: Verba mea.
An. Ductus ad loci presulem, sua patri resignat; nudusque ma-
nens exsulem in mundo se designat. Ps.: Domine ne.
Lectio [IVa], 2 sancto] suo add. V 5 se] om. V 6 quem secum] coepit secum ipsum
AF 7 evocabat] evocans A 8 quandam] quamdam V
28 Cum invocarem] Ps. 4 30 Verba mea] Ps. 5 32 Domine ne] Ps. 6 Lectio [IVa],
1 Gestiebat … 3 consulebat] 1C 6 3 Cuidam … 6 loquebatur] cfr. 1C 7 5 sub enig-
mate] Iul 4 6 ad … 8 in] Iul 4 8 orabat … 9 abscondito] cfr. Mat. 6, 6 10 Sicque … 15
facturum] Iul 5 15 Et … 19 promittit] 1C 7; Iul 5
111
Filippo Sedda
112
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
113
Filippo Sedda
IN III° NOCT�RNO
An. Cor verbis nove gratie sollicitus apponit, verbumque peni�
35 tentie simpliciter proponit. Ps.: Domine quis.
An. Pacem, salutem nuntiat in Spiritus virtute, vereque paci
sociat longinquos a salute. Ps.: Domine in virtute.
An. Ut novis sancti merita remunerantur natis, hiis nova tradit
monita, viam simplicitatis. Ps.: Domini est ter[ra].
114
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
115
Filippo Sedda
116
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
AD LAUDES ET HORAS
An. Sanctus Franciscus, previis orationum studiis, quid faciat
instructus, non sibi soli vivere, sed aliis proficere vult, zelo Dei du-
ctus. Ps. Dominus reg[et] cum reliquis10.
5 An. Hic predicando circuit et, quem non homo docuit, fit doctis
in stuporem. Virtutum verba loquitur, novumque nova sequitur mi-
licia ductorem.
An. Tres Ordines hic ordinat: primumque fratrum nominat Mi-
norum, pauperumque fit Dominarum medius, sed penitentum ter-
10 tius sexum capit utrumque.
An. Doctus doctrice gratia, doctus experientia que sunt perfe-
ctionis, hec fratres docet omnia tam factis quem frequentia melliflui
sermonis.
An. Laudans laudare monuit, laus illi semper affuit, laus, in-
15 quam, Salvatoris; invitat aves, bestias et creaturas alias ad laudem
Conditoris.
Capitulum
Michi autem ab[sit gloriari nisi in Cruce Domini nostri Iesu
Christi, per quem mihi mundus crucifixus est, et ego mundo. R. Deo
20 gratias.]
Ymnus 11
Plaude, turba paupercula,
Patre ditata paupere;
laudis propina pocula,
25 sacro depressa ubere.
Ad laudes, 4 Dominus reget] Ps. 22; ma dall’incipit potrebbe trattarsi anche del Ps.
95: Dominus reg[navit]
10 Rubrica.
11 Composto dal cardinale Rainerio Capocci da Viterbo.
117
Filippo Sedda
Ad Benedictus antiphona
O martyr desiderio, Francisce, quanto studio compatiens hunc
sequeris, quem passum libro repperis, quem aperuisti. Tu contuens
55 in aere Seraph in cruce positum, ex tunc in palmis, latere et pedibus
effigiem fers plagarum Christi. Tu gregi tuo provide, qui post fe-
licem transitum dure prius et livide glorificate speciem carnis pre-
tendisti.
AD TERTIAM
60 Capitulum
Michi au[tem] ...
118
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
AD SEXTAM
65 Capitulum
Quicumque hanc regulam secuti fuerint, pax super illos et mise-
ricordia, et super Israel Dei. De[o gratias].
70 AD NONAM
Capitulum
De cetero nemo mihi molestus sit. Ego enim stigmata Domini
Iesu in corpore meo porto. Gratia Domini nostri Iesu Christi cum
spiritu vestro, fratres. Amen.
IN SECUNDIS VESPERIS
Capitulum
5 Michi autem abs[it] ...
Ymnus
Proles de ce[lo prodiit]13...
119
Filippo Sedda
10 Ad Magnificat antiphona
O virum mirabilem in signis et prodigiis, languores cum demo-
niis quoslibet pellentem. Dat aurem suis avium predicans silve-
strium verbis intendentem. O vita laudabilem, qua fidem sic magni-
ficat; sed et multos vivificat mortuos defunctus. Francisce, nos cele-
15 stium fac consortes civium, quibus es coniunctus.
120
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
Lectiones infra octavam, 10 discessit] add. ad propria (!) canc. 37 semicintiis] segue
uno spazio vuoto riempito da una linea rossa A
17 Sulla base di 1C 12, che ha «ad propriam domum», possiamo supporre che il
121
Filippo Sedda
122
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
76 et … 77 eum] cfr. Mar. 14, 45 81 penitentia ductus] cfr. Mat. 27, 3 82 in … suo]
cfr. Ps. 13,1 85 De … patris] 1C 18 (ad litteram) 87 ecclesias … 88 eversas] cfr. 1C 21
88 Domino … 89 reparavit] 1C 18 89 Quas … 95 incedebat] 1C 21 (ad litteram)
97 Accidit … 118 immutavit] 1C 22 104 attendens … 112 predicare] cfr. Luc. 9, 2-3
105 Christi … 110 tunicas] cfr. Mat. 10, 9-10; Mar. 6, 8; Luc. 9, 3; 10, 4
123
Filippo Sedda
112 Solvit … 113 pedibus] cfr. Luc. 1, 47 119 Exinde … 129 corde] 1C 23 126 Do-
minus … 127 pacem] cfr. II Thes. 3, 16 128 qui … oderant] Ps. 119, 7 130 vita … 131
Dei] 1C 24 132 Beatus … 137 ambulare] 1C 26 138 Die … 145 inspexit] 1C 26
124
La Legenda liturgica Vaticana per l’Ottava di san Francesco
146 Sicque … 154 dilatabit] 1C 27 155 que … 160 igitur] 1C 28 160 Cum … 162 do-
cuisset] 1C 45 163 nocte … 183 nostri] 1C 47
125
Filippo Sedda
126