Sei sulla pagina 1di 316

Origene

Omelie sui Salmi

Codex Monacensis Graecus 314

Trascrizione a cura di Lorenzo Perrone


con la collaborazione di Chiara Barilli, Antonio Cacciari, Emanuela Prinzivalli

Pro manuscripto

Bologna
Gennaio 2013
Avvertenza

Il 5 aprile 2012 Marina Molin Pradel ha scoperto la presenza di quattro omelie inedite di
Origene (H36Ps I-IV) nel Cod. Graecus 314 della Bayerische Staatsbibliothek di Monaco
comprendente ventinove omelie adespote sui Salmi, estendendo in seguito l’attribuzione
all’Alessandrino di altri testi della raccolta.
Ancor prima dell’annuncio ufficiale da parte della Bayerische Staatsbibliothek il 12 giugno e
della successiva presentazione della scoperta in un incontro a Padova il 25 dello stesso mese,
organizzato per iniziativa di Anna Pontani, ho iniziato a trascrivere il manoscritto.
A questo lavoro si sono aggiunti più tardi i colleghi Chiara Barilli, Antonio Cacciari ed
Emanuela Prinzivalli. Essi collaboreranno anche alla futura edizione critica prevista negli
“Origenes Werke” del corpus berlinese dei “Griechische Christliche Schriftsteller”.
La trascrizione ora disponibile è da considerarsi come uno strumento di lavoro ed abbisogna
perciò di ulteriori verifiche e miglioramenti. Essa consente un primo accesso alle 29 Omelie
inedite sui Salmi, ma rappresenta solo una tappa preparatoria ai fini dell’edizione.
Il testo delle omelie è stato suddiviso in paragrafi, conformemente alla prassi editoriale
adottata tradizionalmente per i testi dell’Alessandrino. Si tratta ancora di un’indicazione
orientativa, fatta eccezione per le Omelie I-IV sul Salmo 36, per le quali ci si è attenuti alla
divisione del testo latino nell’edizione Prinzivalli.
Si è cercato in generale di indicare i luoghi biblici citati o allusi da Origene, con particolare
riguardo alla introduzione graduale dei lemmi commentati dal predicatore, ma restano da
completare altri riferimenti scritturistici.
Un apparato essenziale segnala varianti ortografiche del manoscritto o primi interventi di
restituzione testuale, insieme a luoghi paralleli degli scritti di Origene o eventuali fonti da lui
richiamate. Al momento non sono indicati se non occasionalmente i paralleli con le catene, di
cui si terrà naturalmente conto in sede di edizione critica.
Rimangono incertezze su singoli passi bisognosi di più approfondite riflessioni. Confido che
anche esse possano essere risolte in sede di edizione.
Ringrazio Chiara Barilli, Antonio Cacciari ed Emanuela Prinzivalli per l’aiuto che mi hanno
fornito.

2
Il debito incalcolabile di riconoscenza che ho verso Marina Molin Pradel non mi fa
dimenticare di esprimerle anche la mia gratitudine per le molte ore che mi ha dedicato a
Monaco nel luglio dell’anno scorso ed ancora in seguito per riscontrare insieme parte della
trascrizione sul manoscritto.
Sono altresì grato per suggerimenti e indicazioni ai colleghi ed amici che nel frattempo
hanno avuto occasione di esaminare il manoscritto. In particolare ricordo Cordula Bandt,
Karin Metzler, Filippomaria Pontani.
Infine vorrei dire ad Anna Pontani un grazie caloroso per il costante sostegno fin dal primo
segretissimo annuncio della scoperta di Marina Molin Pradel.

Lorenzo Perrone
Bologna, gennaio 2013

Nota redazionale
Le opere di Origene sono indicate seguendo il siglario contenuto in A. MONACI CASTAGNO (ed.), Origene.
Dizionario: la cultura, il pensiero, le opere, Roma 2000.

3
Cod. graec. 314
Bayerische Staatsbibliothek

(ff. 1r-16r) Hom. I in Ps. 15 [Hier., Ep. 33: In XV° homeliae III]*
(ff. 16v-30r) Hom. II in Ps. 15

(ff. 30r-42r) Hom. I in Ps. 36 [In XXXVI° homeliae V]


(ff. 42r-51v) Hom. II in Ps. 36
(ff. 51v-68v) Hom. III in Ps. 36
(ff. 68v-83r) Hom. IV in Ps. 36

(ff. 83r-98v) Hom. I in Ps. 67 [In LXVII° homeliae VII]


(ff. 98v-115v) Hom. II in Ps. 67

(ff. 115v-128v) Hom. I in Ps. 73 [In LXXIII° homeliae III]


(ff. 129r-139r) Hom. II in Ps. 73
(ff. 139r-154r) Hom. III in Ps. 73

(ff. 154v-162r) Hom. in Ps. 74 [In LXXIIII° homelia I]

(ff. 162r-170v) Hom. in Ps. 75 [In LXXV° homelia I]

(ff. 170v-183v) Hom. I in Ps. 76 [In LXXVI° homeliae III]


(ff. 183v-193v) Hom. II in Ps. 76
(ff. 193v-204r) Hom. III in Ps. 76
(ff. 204v-213v) Hom. IV in Ps. 76

(ff. 214r-228r) Hom. I in Ps. 77 [In LXXVII° homeliae VIIII]


(ff. 228v-242v) Hom. II in Ps. 77
(ff. 242v-248v) Hom. III in Ps. 77
(ff. 248v-263v) Hom. IV in Ps. 77

*
Cf. P. NAUTIN, Origène. Sa vie et son œuvre, Paris 1977, 229, 258.

4
(ff. 263v-273v) Hom. V in Ps. 77
(ff. 273v-283r) Hom. VI in Ps. 77
(ff. 283r-299r) Hom. VII in Ps. 77
(ff. 299r-315r) Hom. VIII in Ps. 77
(ff. 315r-329r) Hom. IX in Ps. 77

(ff. 329r-344v) Hom. I in Ps. 80 [In LXXX° homeliae II]


(ff. 344v-359v) Hom. II in Ps. 80

(ff. 359v-371r) Hom. in Ps. 81 [In LXXXI° homelia I]

5
Hom. I in Ps. 15

[f. 1r] JErmhneiva t‹ou'Ì euja‹ggelivouÌ, t‹w'nÌ ajpo‹stovlwnÌ k‹ai;Ì tou' yalthrivou

Eij" to;n ieÆ yalmo;n oJmiliva aÆ

1. [Esti tina; gravmmata ejn sthvlai" ejmyuvcoi", grafovmena ouj mevlani ajlla; pneuvmati
qeou' zw'nto" kai; grafovmena oujk ejn plaxi; liqivnai" sthvlai" (2 Cor 3, 3) oujdÆ ejn
kardivai" liqivnai" (Ez 11, 19) kai; ajnupeivktoi" lovgoi" qeou' kai; sklhrai'", oJpoi'a h\n hJ
tou' sklhrunqevnto" aujth;n farawv (Es 4, 21; 7, 3): gravfetai de; tau'ta eij" kardivan
aJpalh;n kai; eu[eikton pro;" to;n gravfonta kai; ouj mh;‹nÌ1 dia; tou'to sarkivnhn. tau'ta ta;
grafovmena gravmmata eij" sthvlhn sarkivnhn, a{gia o[nta, poiei' ta; gegrammevna
prografh;n e[cein "sthlografivan". dio; oJ ajnagnwsqei;" yalmo;" ejpigevgraptai
sthlografiva tw/' Dauivd (Sal 15, 1a).
eij de; bouvlei eijdevnai o{soi eijsi;n yalmoi; tauvthn e[conte" meta; kai; eJtevrwn tinw'n
proskeimevnwn th/' sthlografiva/ th;n ejpigrafhvn, mavnqane o{ti oJ penthkosto;" pevmpto"
(Sal 55, 1) kai; oJ penthkosto;" e{kto" (Sal 56, 1) kai; oJ penthkosto;" e{bdomo" (Sal 57, 1)
kai; oJ eJxh'" aujtw/' oJ pen[f. 1v]thkosto;" o[gdoo" (Sal 58, 1) kai; oJ penthkosto;" e[nato"
(Sal 59, 1). ou|to" me;n ou\n sthlografiva, fhsiv, tw/' Dauivd (Sal 15, 1a): e{kasto" de;
ejkeivnwn meta; prosqhkw'n tinw'n, oi|on oJ penthkosto;" pevmpto": eij" to; tevlo", uJpe;r
tou' laou' tou' ajpo; tw'n aJgivwn memakrummevnou, tw/' Daui;d eij" sthlografivan, oJpovte
ejkravthsan aujto;n oiJ ajllovfuloi ejn Gevq (Sal 55, 1). oJ de; penthkosto;" e{kto": eij" to;
tevlo", mh; diafqeivrh/", tw/' Daui;d eij" sthlografivan ejn tw/' aujto;n ajpodidravskein ajpo;
proswvpou Saou;l eij" to; sphvlaion (Sal 56, 1). kai; i{na mh; tau'ta levgwmen, a} duvnasqe
kai; eJautoi'" ajnalegovmenoi euJrivskein, fame;n o{ti oiJ me;n loipoi; e[cousi
"sthlografivan" meta; kai; a[llwn ejn th/' ejpigrafh/' proskeimevnwn ejn th/'
"sthlografiva/", ou|to" de; movno" oujde;n a[llo e[cei ejn th/' ejpigrafh/' h] th;n
"sthlografivan".
ouj poihvsh/" me;n ou\n seautw/' sthvlhn, a} ejmivshsen Kuvrio" (Dt 16, 22). nohvsa" de; to;
eijrhmevnon, o[yei o{ti ouj para; to;n novmon pepoivhken oJ ejpigravya" yalmou;"
sthlografivan kai; provssce" ge tw/' novmou rJhtw/' levgonti: ouj poihvsei" seautw/' sthvlhn
a} ejmivshsen Kuvrio" (Dt 16, 22). eij h\n aJ[f. 2r]plouvsteron noouvmenon to; gegrammevnon,

1
Corr. mevntoi?

6
ou{tw" a]n ei[rhto: "ouj poihvsei" seautw/' sthvlhn, ejmivshse ga;r sthvla" oJ Kuvrio"", h]
"ouj poihvsei" seautw/' sthvlhn, h}n ejmivshse Kuvrio"". nu'n de; proeipw;n eJnikovn,
plhquntiko;n ejpifevrei levgwn: ouj poihvsei" seautw/' sthvlhn, a} ejmivshse Kuvrio" (Dt 16,
22)2.
nomivzw de; to; nomoqetouvmenon toiou'ton ei\nai: e{kasto" tw'n o{ tiv potÆ ou\n
prattovntwn poiei' eJautw/' sthvlhn3. eij me;n ou\n kakw'" bioi', poiei' eJautw/' sthvlhn, a}
ejmivshse Kuvrio", ejpeidhvper4 ejn th/' sthvlh/ aJmartiva ejsti;n kai; ta; e[rga th'" sarkov":
porneiva, ajkaqarsiva, ajsevlgeia5, eijdwlolatriva kai; ta; loipav (Gal 5, 19-21). eij dev ti"
eu\ bioi', ouj paranomei' poiw'n sthvlhn: poiei' ga;r sthvlhn, a} hjjgavphse Kuvrio" kai; aiJ
ejpistolai; th'" sthvlh" eJautou' mevro" eijsivn, ejn ai|" gevgraptai, a} hjgavphse Kuvrio",
kai; oJ bivo" aujtou' sthvlh" mevro", h}n hjgavphse Kuvrio". oujc aJplw'" ou\n ouj dei' sthvlhn
poiei'n eJautw/', ejpei; paranomei' Daui;d gravfwn sthlografivan (Sal 15, 1a), ajllÆ ouj dei'
poiei'n sthvlhn, a} ejmivshse Kuvrio" (Dt 16, 22).
kai; jIakw;b de; th;n JRach;l ejxelqou'san ajpo; tou' bivou tima'/ sthvlh/: au{th ejsti; sthvlh
mnhmeivou JRach;l e{w" th'" [f. 2v] shvmeron (Gn 35, 20). kai; ouj dhvpou para; to;n novmon
ejpoivei tou' qeou' ti, meqÆ o}n ejbivou jAbraa;m kai; jIsaa;k kai; jIakwvb, didacqei;" kata; to;
eijrhmevnon para; tw/' ajpostovlw/ aujto;n fuvsei, para; tw/' ajpostovlw/ de; ou{tw" eijrhmevnon:
o{tan ga;r e[qnh ta; mh; novmon e[conta, fuvsei ta; tou' novmou poiw'sin (Rm 2, 14). jAbraa;m
ou\n fuvsei ta; tou' novmou pepoivhke: dio; pri;n grafh'nai to;n novmon mevlan,
ejpegevgrapto aujtou' eij" th;n kardivan oJ novmo" oJ tou' qeou'. kai; ga;r ejdikaiwvqh wJ"
poihvsa" pavnta ta; novmima kai; ta; dikaiwvmata kai; ta; prostavgmata tou' qeou', wJ"
gevgraptai ejn th/' Genevsei (Gn 26, 5). kai; jIakw;b ou\n ouj paranomei' poiw'n sthvlhn
mnhmeivou JRachvl, i{na h\/ fanera; tw/' qewrei'n dunamevnw/ ta; th'" JRach;l ajgaqav. tau'ta
me;n ou\n ejpi; tou' parovnto" ei[rhtai eij" th;n ejpigrafhvn6.
2
Cf. Hier., Tract. in Ps. XV (365, 35-41 Morin): Neque uero illud expositioni nostrae putetur aduersum, quod
Dominus in lege praecepit: Non facies tibi titulum, quae odit Dominus Deus tuus (Dt 16, 22); sed ad singularem
numerum tituli pluralem generis neutralis iunxit dicens, Quae odit Dominus Deus tuus, id est, non facies talia
opera, quae in condemnationem tuam maneant in aeternum. Haec enim odit Dominus deus tuus.
3
Cf. H38Ps II, 2: Omne ergo quod agitur a nobis per singulas horas uel momenta, imaginem aliquam deformat:
et ideo per singula scrutari debemus actus nostros et nosmetipsos probare in illo opere uel in illo sermone,
utrum caelestis an terrena imago in anima nostra depingitur.
4
Ms. ejp hdeivper.
5
Ms. ajselgeiva.
6
Cf. CIo I, 21, 131: kai; tau'ta me;n ejpi; tou' parovnto" uJpopesovnta ajp o; tw'n ejn toi'" eujaggelivoi"
keimevnwn pareqevmeqa; I, 39, 292: tau'ta hJmi'n ejpi; tou' parovnto" ajrkevsei eij" to; ∆En ajrch'/ h\n oJ lovgo"

7
2. i[dwmen de; kai; to;n yalmovn, tou'to prw'ton eijpovnte", o{ti to; provswpon to; ejn tw/'
yalmw/' tou' Kurivou hJmw'n ejsti Cristou' jIhsou'. ejpi; me;n ou\n tinwn, eja;n levgwmen o{ti to;
provswpovn ejstin ejn yalmw/' ejn prorrhvsei tou' Kurivou hJmw'n, ei[te euJrivskonte", ei[te
ejpibavllonte", ei[te fwtizovmenoi, ei[te [f. 3r] stocazovmenoi uJgiw'" h] oujc uJgiw'"
levgomen: ejpiv tinwn de; ajpo; tw'n grafw'n manqavnomen to; provswpon, w{sper ejpi; touvtou
tou' yalmou'. gevgraptai ga;r ejn tai'" Pravxesi tw'n ajpostovlwn (At 2, 31; 13, 35) to; oujk
ejgkataleivyei" th;n yuchvn mou eij" to;n a{/dhn, oujde; dwvsei" to;n o{siovn sou tou' ijdei'n
diafqoravn (Sal 15, 10), keivmenon ejn touvtw/ tw/' yalmw/', ejk proswvpou eijrh'sqai tou'
Swth'ro". eJrmhneuvwn gou'n Pevtro" a{ma toi'" loipoi'" e{ndeka ajpostovloi" tau'tav
fhsi7: Daui;d ga;r levgei eij" aujtovn: "prowrwvmhn to;n Kuvrion ejnwvpiovn mou dia; pantov",
o{ti ejk dexiw'n mouv ejstin, i{na mh; saleuqw'. dia; tou'to eujfravnqh hJ kardiva mou kai;
hjgalliavsato hJ glw'ssav mou. e[ti de; kai; hJ savrx mou kataskhnwvsei ejpÆ ejlpivdi, o{ti oujk
ejgkataleivyei" th;n yuchvn mou eij" to;n a{/dhn, oujde; dwvsei" to;n o{siovn sou tou' ijdei'n
diafqoravn. ejgnwvrisav" moi oJdou;" zwh'", plhrwvsei" me eujfrosuvnh" meta; tou'
proswvpou sou" (Sal 15, 8-11). a[ndre" ajdelfoiv, ejxo;n eijpei'n meta; parrhsiva" pro;"
uJma'" peri; tou' patriavrcou Daui;d o{ti kai; ejteleuvthse kai; ejtavfh, kai; to; mnh'ma aujtou'
e[stin ejn hJmi'n [f. 3v] a[cri th'" hJmevra" tauvth". profhvth" ou\n uJpavrcwn kai; eijdw;" o{ti
o{rkw/ w[mosen aujtw/' oJ qeo;" ejk karpou' th'" ojsfuvo" aujtou' kaqivsai ejpi; tou' qrovnou
aujtou', proi>dw;n ejlavlhse peri; th'" ajnastavsew" tou' Cristou' o{ti ou[te ejgkataleivfqh
eij" a{/dhn, ou[te hJ sa;rx aujtou' ei\den diafqoravn (At 2, 25-31).
safw'" ou\n ejn touvtoi" fhsi;n to;n jIhsou'n mh; eJwrakevnai diafqora;n kai; th;n yuch;n
aujtou' mh; katalelei'fqai eij" to;n a{/dhn8. katabebhkovto" dia; th;n oijkonomivan, o{te
pavntwn tw'n cwrivwn deomevnwn th'" ejpidhmiva" Cristou' jIhsou' kai; aujtou' de; tou'
katacqonivou tovpou, katevbh eij" to;n a/{dhn. oJ ga;r ajnaba;" aujtov" ejstin, kai; oJ kataba;"
aujtov" ejstin, i{na plhrwvsh/ pavnta (Ef 4, 10)9. kai; a[lla de; ta; parateqevnta uJpo; tou' ejn

(Gv 1, 1); HIer VII, 3: ajrkei' ejpi; tou' parovnto" th;n uJp ovmnhsin toi'" ajkouvein dunamevnoi" ejk tou' rJhtou'
parasth's ai.
7
Cf. HReG I, 6 (Nautin [GCS], 288,22-26): to; eijrhmevnon ejn Yalmoi'", eJrmhneuqe;n uJp o; tw'n ajp ostovl wn ejn
tai'" Pravxesin aujtw'n peri; tou' to;n swth'ra eij" a/{dou katabebhkevnaiÉ gevgraptai o{ti ejpÆ aujto;n
fevretai to; ejn pentekaidekavtw/ Yalmw/:' o{ti oujk ejgkataleivyei" th;n yuchvn mou eij" a/d{ ou, oujde; dwvsei"
to;n o{siovn sou ijdei'n diafqoravn (Sal 15, 10); CIo VI, 35, 175: Peri; th'" eij" {A/dou katabavsew" to; Oujk
ejgkataleivyei" th;n yuchvn mou eij" to;n {A/dhn (Sal 15, 10) ejn pentekaidekavtw/ yalmw'/ ei[rhtai.
8
Cf. Dial 7: hJ yuch; ejn a{/dou: oujk ejgkataleivy ei" th;n yuchvn mou eij" to;n a/{dhn (Sal 15, 10).
9
Cf. H77Ps IV (f. 260r).

8
tai'" Pravxesin tw'n ajpostovlwn Pevtrou rJhta; parasthvsei o{ti oJ yalmo;" ejk proswvpou
levgetai tou' Kurivou hJmw'n jIhsou' Cristou'.
3. fuvlaxovn me, Kuvrie, o{ti ejpi; soi; h[lpisa. ei\pa tw/' Kurivw/ (Sal 15, 1b-2a): dihgei'tai
hJmi'n th;n eJautou' eujch;n oJ Swthvr, i{na dihghsavmeno" kai; hJma'" didavxh/ eu[cesqai. tw/'
ga;r Patri; hu[ceto levgwn fuvlaxovn me, Kuvrie, ejpei; oJ Swth;r ejnde[f. 4r]h;" tou' Patro;"
kai; movno" oJ qeo;" tw'n o{lwn ajnendeh;" kai; oujdeno;" creivan e[cei10. oJ de; Swthvr, ka]n eij
ejndeh;" h\/, ejxaivretovn ti e[cei: movnou ga;r tou' qeou' tw'n o{lwn ejndehv" ejsti, Mwu>sh'" de;
eja;n h\/ ejndeh;", kai; tou' qeou' ejndehv" ejsti kai; tou' Cristou' kai; tou' aJgivou pneuvmato"
kai; ajggevlwn tw'n bohqouvntwn kai; paristamevnwn aujtw/'. kai; o{sw/ gev ejsmen
uJpodeevsteroi, tosouvtw/ pleiovnwn ejsme;n ejndeei'", ouj cwrou'nto" oujdeno;" ajpo; movnou
wjfelei'sqai tou' qeou'. eja;n ou\n levgw: oJ Swth;r ejndehv" ejsti kai; hJ sofiva oJ Cristov", mh;
proskovyh/" tw/' legomevnw/. oujc oJmoivw" aujto;n levgw ei\nai ejndeh' soi h[ tini tw'n
deomevnwn bohqeiva" th'" ajpo; tw'n uJpo; to;n qeovn, ajlla; levgw ejndeh' aujto;n ei\nai eJno;"
tou' qeou' kai; Patrov", w|/ kai; hu[ceto kai; dia; tw'n profhtw'n wJ" nu'n: kai; ejn toi'"
eujaggelivoi" de; h\n ajnacwrw'n ejn tai'" ejrhvmoi" kai; wJ" ejndeh;" tou' qeou'
proseucovmeno" aujtw/'11.
eja;n dev pote ejgw; qevlw wJ" ejndeh;" movnou tou' qeou' oJmoivw" tw/' swth'ri eu[xasqai tw/' qew/'
kai; cwri;" tou' Swth'ro" prosagavgw th;n proseuchvn mou, ajtelh' eujch;n eu[comai. dei'
gavr mou th;n eujchvn, ka]n ajnapevmphtai tw/' qew/', dia; jIhsou' Cristou' [f. 4v]
ajnapevmpesqai, tou' ajrcierevw" kai; prostavtou tw'n yucw'n hJmw'n. ouj ga;r prosdevxetai
oJ Path;r th;n eujchvn, eja;n ejgw; aujth;n prosagavgw mh; crhsavmeno" tw/' ajrcierei', mh;
dunamevnhn fqavsai pro;" aujto;n cwri;" tou' prosfevronto" aujth;n jIhsou' Cristou'12.
pro;" o}n meta; o{rkou ei\pen oJ qeov": su; iJereu;" eij" to;n aijw'na kata; th;n tavxin
Melcisedevk (Sal 109, 4; Eb 5, 6), ka]n devhtai fulakh'" th'" ajpo; tou' Patro;" oJ Kuvrio"
hJmw'n levgwn: fuvlaxovn me, Kuvrie, o{ti ejpi; soi; h[lpisa (Sal 15, 1b), kai; tou'to hJmi'n

10
Cf. Orat XXI, 2: oJ de; teqewrhkw;" w|n ejstin ejndeh;" kreittovnwn kai; qeiotevrwn, ginwskomevnwn uJp o;
qeou' teuvxetai w|n teqewvrhke kai; ejgnwsmevnwn tw'/ patri; kai; pro; th'" aijthvsew".
11
Cf. Orat XIII, 1 (con riferimenti a Mc 1, 35; Lc 11, 1; Lc 6, 12; Gv 17, 1; Gv 11, 42): eij de; ∆Ihsou'"
proseuvcetai kai; mh; mavthn proseuvcetai, tugcavnwn w|n aijtei' dia; tou' eu[cesqai, tavca oujk a]n aujta;
eijlhfw;" cwri;" eujch'" , tiv" hJm w'n ajm elh'/ tou' eu[cesqaiÉ
12
Cf. Orat XV, 2: w{sper de; to;n ajkribou'nta to; proseuvcesqai ouj crh; tw'/ eujcomevnw/ proseuvcesqai ajlla;
tw'/ o}n ejdivdaxen ejpi; tw'n eujcw'n kalei'n patri; oJ kuvrio" hJmw'n ∆Ihsou'", ou{tw" ouj cwri;" aujtou' proseuchvn
tina prosenektevon tw'/ patriv; XV, 4: ajrcierei' ga;r tw'/ uJpe;r uJm w'n katastaqevnti uJpo; tou' patro;" kai;
paraklhvtw/ ajp o; tou' patro;" ei\nai labovnti eu[cesqai uJm a'" ouj dei' ajlla; di∆ ajrcierevw" kai; paraklhvtou.

9
dihgouvmeno" kai; levgwn aujtw/' eijrhkevnai tw/' Kurivw/. dei'tai me;n ou\n kai; aujto;"
fulakh'", cwri;" th'" patrikh'" fulakh'" oujk oi\da tiv peisovmeno".
duvnamai de; kai; a[llw" eujfhmovteron kai; ajreskovntw" polloi'" dihghvsasqai, pw'" oJ
Swth;r levgei to; fuvlaxovn me, Kuvrie, o{ti ejpi; soi; h[lpisa (Sal 15, 1b). levgw ga;r o{ti
tou'to ei\pe tw/' Kurivw/ kai; Patri; aujtou' peri; tw'n o[ntwn melw'n eJautou'. kaiv fhmi o{ti,
w{sper oJ eujcovmeno" peri; tou' eJautou' swvmato" ouj peri; a[llou eu[cetai ajlla; peri;
eJautou', oi|on eij eu[comai peri; th'" kefalh'" mou [f. 5r], eu[comai peri; ejmautou': eij
eu[comai peri; tw'n melw'n tou' swvmatov" mou, peri; ejmautou' eu[comai. ou{tw novei moi kai;
to;n Swth'ra - ejpei; uJmei'" dev ejste mevlh Cristou' kai; mevlh ejk mevrou" kai; uJmei'" dev
ejste sw'ma Cristou' (1 Cor 12, 27) - eujcovmenon kai; levgonta fuvlaxovn me, Kuvrie,
eujcovmenon peri; sou' levgein peri; eJautou'. sw'ma ga;r ei\ aujtou', mevlo" ei\ aujtou', eij mh;
qevlei" ejkkecwrivsqai aujtou'. suvnqetov" ejstin oJ Swth;r dia; sev13: su; me;n suvnqeto" ei\,
e[cwn sw'ma e[latton th'" oujsiva" th'" yuch'" sou kai; th'" fuvsew" tou' pneuvmatov" sou.
oJ de; Swthvr mou kai; Kuvrio", suvnqetov" ejstin dia; th;n ejkklhsivan ou\san aujtou' sw'ma.
peri; h|" eujcovmeno" deomevnh" fulakh'" levgei: fuvlaxovn me, Kuvrie. dia; tou'to kai; ejpi;
to; sw'ma aujtou' fevrwn wJsauvtw" pavnta levgei: ejpeivnwn kai; ejdwvkatev moi fagei'n:
ejdivywn kai; ejpotivsatev me (Mt 25, 35), wJ" eij kajgw; e[legon o{ti "eij tw/' swvmativ mou
e[dwka" trofhvn, ejmoi; e[dwka": eij to; sw'mav mou ejpovtisa", ejme; ejpovtisa"".
pavnta ou\n eja;n poiw'men tw/' Cristou' swvmati, th/' ejkklhsiva/, kai; toi'" Cristou' mevlesi,
toi'" ajdelfoi'" hJmw'n, Cristw/' poiou'men. ei[te ga;r kakw'" poiou'men tw/14
' pisteuvonti tw/'
Cristw/', Cristo;n uJbriv[f. 5v]zomen, Cristo;n kakologou'men, Cristo;n uJperorw'men:
ei[te kalw'" pravttomen, Cristo;n eujpoiou'men, ‹eij trevfomen me;nÌ15 peinw'nta,
potivzomen de; diyw'nta. dia; tou'to mh; novmizev soi to;n kivndunon wJ" peri; ajnqrwvpou
ei\nai, o{tan tw/' plhsivon eu\ h] kakw'" poih'/": oJ kivndunov" sou' ejsti wJ" peri; Cristou'
aujtou'. eja;n aJmartavnwn aJmavrth/ eij" a[ndra - fhsi; jHlei; ejn th/' prwvth/ tw'n Basileiw'n -,
kai; proseuvxontai peri; aujtou': eja;n de; eij" Kuvrion aJmavrth/, tiv" proseuvxetai peri;
aujtou' (1 Sam 2, 25)É mh; novmize o{ti eij" a[nqrwpon aJmartavnei", o{te eij" Cristiano;n
aJmartavnei": eij" Cristiano;n ga;r aJmartavnwn, eij" Cristo;n aJmartavnei". o{te eij"
ejqniko;n aJmartavnei", eij" a[nqrwpon aJmartavnei".

13
Cf. infra H15Ps II (ff. 27r-v); CC I, 66: suvnqetovn ti crh'mav famen aujto;n gegonevnai; CC II, 9: pw'" ouj
pollw'/ ma'llon qeiotevrw" kai; meizovnw" e{n ejsti tov pote suvnqeton pro;" to;n lovgon tou' qeou'; Dial 6:
∆Wrigevnh" ei\p en: Suvnqeton ei\nai to;n a[nqrwpon memaqhvkamen ajp o; tw'n iJerw'n grafw'n.
14
Aggiunto sopra la linea.
15
Integrazione a margine (I mano).

10
ajlla; mh; katafrovnei mhdÆ o{te eij" ejqniko;n aJmartavnei": ka]n eij" ejqniko;n aJmartavnh/",
i[de aujtou' th;n ajrch;n pw'" uJpevsth ejn tw/' poihvswmen a[nqrwpon katÆ eijkovna hJmetevran
kai; oJmoivwsin (Gn 1, 26)16. kai; eja;n ajmevlh/" tau'ta, to; aJmartavnein eij" Cristiano;n kai;
to; aJmartavnein eij" a[nqrwpon, ejx ou| noei'tai to; aJmartavnein eij" pavnta to;n katÆ
eijkovna tou' ktivsanto" (Col 3, 10) - ejn oi|" eijsi kai; a[ggeloi kai; qrovnoi kai; kuriovthte"
[f. 6r] oujkevti uJfevsthken aJmartiva -, eja;n ajmevlh/" to; aJmartavnein eij" a[nqrwpon,
aJmartavnein eij" ajdelfovn, aJmartavnein eij" to;n katÆ eijkovna tou' ktivsanto", o} bouvlei
poivei tw/' ajlovgw/ zw/vw/: sfavze aujtov, quve aujtov, oujc aJmartavnh/" eij" to; a[logon zw/'on. oujde;
ga;r fqavnei hJ th'" aJmartiva" fuvsi" ejpi; to; a[logon zw/'on, w{stÆ a]n eijpei'n: "hjdivkhsa to;
a[logon zw/'on, ejpleonevkthsa to; a[logon zw/'on h[ ti tw'n toiouvtwn pepoivhka". kai; ga;r
to; uJmevteron ai|ma tw'n yucw'n uJmw'n ejkzhthvsw ejk panto;" ajdelfou' kai; ejk panto;"
qhrivou (Gn 9, 5). oujkou'n su; duvnasai ajdikei'sqai, oJ a[nqrwpo": to; de; a[logon zw/'on ouj
pevfuken ajdikei'sqai. tau'ta ejn parekbavsei metrivw" dia; to; fuvlaxovn me, Kuvrie (Sal 15,
1b).
4. hJ de; aijtiva tou' dei'n me fulavssesqai uJpo; tou' Kurivou, o{ti ejpi; soiv fhsin h[lpisa
(Sal 15, 1c). qarrw' eijpei'n tw/' Kurivw/: fuvlaxovn me, Kuvrie, o{ti ejpÆ aujtw/' h[lpisa. qarrw'
eijpei'n o{ti crh; peri; ou| levgei fuvlaxovn me, kai; o{ti kajgw; to; mevlo" aujtou' diÆ aujto;n ejpi;
to;n qeo;n ejlpivzw. kai; hJmei'" mevntoige pollh'" fulakh'" deovmeqa tou' Kurivou kai; ejn
panti; kairw/'. eja;n mh; fulasswvmeqa [f. 6v], ajllÆ o{te dhvpote ka]n ejpi; bracu;
kataleipwvmeqa, eujqevw" peirasmoi'" peripivptomen kai; eujqevw" kataleipovmenoi,
aijsqanovmeqa o{ti ejpelavqeto - wJ" prwvhn dihghsavmeqa17 - hJmw'n pw"18 oJ Kuvrio". ajllÆ
oujk eij" tevlo" ejpilhsqhvsetai oJ peirazovmeno". diwkovmenoi gavr, fhsin, ajllÆ oujk
ejgkataleipovmenoi (2 Cor 4, 9), tosauvth" fulakh'" deovmeqa, wJ" kai; toi'" ajggevloi"
aujtou' ejntevllesqai aujtovn, mhvpote proskovyh/ pro;" livqon oJ pou;" hJmw'n (Sal 90, 11-12).
devomeqa fulakh'" poreuovmenoi: parembalei' ga;r a[ggelo" Kurivou kuvklw/ tw'n
foboumevnwn aujto;n kai; rJuvsetai aujtouv" (Sal 33, 8). deovmeqa ajggelikh'" bohqeiva", i{na

16
Cf. H77Ps VIII (f. 311v): mevga kavllo" e[cei hJ tou' ajnqrwvp ou yuch; kai; eij qevl ei" to; kavllo" 16 aujth'"
ijdei'n, i[de th;n ajrch;n pw'" ejktivsqh: poihvswmen a[nqrwpon katÆ eijkovna hJmetevran (Gn 1, 26).
17
Ubi? Cf. H36Ps III (f. 51v): prolabovnte~ prwvhn ejlevgomen; (f. 56r): proeivrhtai kai; prwvhn eij~ to;n
ptwco;n kai; pevnhta; H73Ps III (f. 149r): kai; i[dwmen ta; prwvhn ejxetasqevnta eij" to;n yalmo;n tou'ton;
H77Ps IX (f. 321r): toiou'to" de; h\n ou| prwvhn ejmemnhvmeqa.
18
Ms. pw'" .

11
ei[pwmen: oJ a[ggelo" oJ rJuovmenov" me ejk pavntwn tw'n kakw'n (Gn 48, 16)19. kai; tiv levgw
ajggelikh'" ejn touvtw/ bohqeiva"É i[dwmen o{lon to; oJ qeo;" oJ trevfwn me ejk neovthtov" mou,
oJ a[ggelo" oJ rJuovmenov" me ejk pavntwn tw'n kakw'n, eujloghvsai ta; paidiva tau'ta (Gn 48,
15-16). tiv" a[ggelo" rJuvetai ejk pavntwn tw'n kakw'nÉ ejgw; ouj pisteuvw o{ti Micah;l h]
Gabrih;l h[ ti" tw'n aJgivwn ajggevlwn duvnatai rJuvsasqai ejk pavntwn tw'n kakw'n: movgi" ejx
eJno;" kakou' duvnatai [f. 7r] rJuvsasqai, e[stw kai; ejk deutevrou. tivna ou\n zhtw' rJuovmenon
ejk pavntwn tw'n kakw'n h] to;n ejxousivan e[conta kai; eujlogei'n to;n jEfraiÖm kai; to;n
Manassh' (Gn 48, 20)É tiv" ou|to" oJ a[ggelo" oJ rJuovmeno" ejk pavntwn tw'n kakw'n (Gn 48,
16)É Cristo;" jIhsou'", ou| kalei'tai to; o[noma megavlh" boulh'" a[ggelo" (Is 9, 5)20.
kai; mh; uJpolavmbane o{ti kaqairw' to;n Cristo;n levgwn aujto;n a[ggelon, wJ" ouj kaqairw'
aujto;n dia; se; levgwn aujto;n a[nqrwpon, ejlavttona tw'n ajggevlwn (Sal 8, 6). ¿th'" ga;r
filanqrwpiva" aujtou'¯21 th'" ga;r filanqrwpiva" aujtou' h\n to; mh; aJrpagmo;n hJghvsasqai
to; ei\nai i[sa qew/', ajlla; genevsqai a[nqrwpon ejn schvmati kai; tapeinw'sai eJauto;n kai;
genevsqai uJphvkoon mevcri qanavtou, qanavtou de; staurou' (Fil 2, 6-8). ou{tw kai; th'"
filanqrwpiva" aujtou' th'" pro;" tou;" ajggevlou" e[rgon h\n, i{na gevnhtai a[ggelo"22. kai;
w{sper ejkovsmhse to; tw'n ajnqrwvpwn gevno" genovmeno" a[nqrwpo", oujk a]n kekosmhmevnon
oujde; teteleiwmevnon eij mh; gegovnei Cristo;" a[nqrwpo", ou{tw" ejllipe;" o]n to; tw'n
ajggevlwn gevno", ejkovsmhsen oJ Cristo;" tou' qeou' genovmeno" a[ggelo". kai;
ajnaplhrwvsa" kajkeivnou tou' gevnou" diÆ eJautou' to; ejllipev", ou{tw kai; a{panta [f. 7v]
ejkovsmhsen oJ Cristo;" tou' qeou' genovmeno" a[ggelo" kai; a{panta ejkovsmhse movnon ejk
tou' qeo;" ei\nai: ejkosmhvqh genovmeno" qeo;" ajpo; th'" patrikh'" qeovthto".

19
Cf. Orat XXXI, 5: kai; peri; me;n ajggevl wn ou{tw" ejpilogistevon: eij parembalei' a[ggelo" kurivou kuvklw/
v etai aujtou;" (Sal 33, 8), kai; ajlhqeuvei oJ ∆Iakw;b ouj peri; eJautou' movnon
tw'n foboumevnwn aujto;n kai; rJus
ajlla; kai; peri; pavntwn tw'n ajnakeimevnwn tw'/ qew'/ tw'/ sunievnti levgwn: oJ a[ggelo" oJ rJuovmenov" me ejk
pavntwn tw'n kakw'n (Gn 48, 16).
20
Cf. CIo I, 31, 218: Kai; peri; me;n tou' a[nqrwpon aujto;n gegonevnai oujdei;" tw'n pepisteukovtwn distavxei:
peri; de; tou' a[ggelon peiqwvmeqa throu'nte" ta;" tw'n ajggevl wn ejpifaneiva" kai; lovgou", o{te th'" tw'n
ajggevl wn ejxousiva" faivnetai e[n tisi tovpoi" th'" grafh'" ajggevlwn legovntwn, w{sper ejpi; tou' W
[ fqh
a[ggelo" kurivou ejn puri; flogo;" bavtou. Kai; ei\p en: ∆Egw; qeo;" ∆Abraa;m kai; ∆Isaa;k kai; ∆Iakwvb (Es 3,
2.6). ∆Alla; kai; oJ jHsai?a" fhsiv: Kalei'tai to; o[noma aujtou' megavl h" boulh'" a[ggelo" (Is 9, 5).
21
Ms. del.
22
Cf. infra H15Ps II (f. 28r); CIo I, 31, 217: ÔO toivnun swth;r qeiovteron pollw'/ h] Pau'lo" gevgone toi'"
pa'si pavnta, i{na pavnta h] kerdhvsh/ h] teleiwvs h/ (Ef 1, 21), kai; safw'" gevgonen ajnqrwvpoi" a[nqrwpo" kai;
ajggevl oi" a[ggelo".

12
5. Kuvriov" mou ei\ suv, o{ti tw'n ajgaqw'n mou ouj creivan e[cei" (Sal 15, 2b-c). eijsi; me;n qeoi;
polloiv, wJ" levgei oJ ajpovstolo", kai; kuvrioi polloiv, ajlla; ka]n w\si qeoi; polloiv, hJmi'n ei|"
qeo;" oJ Path;r ejx ou| ta; pavnta kai; hJmei'" eij" aujtovn: ka]n w\si kuvrioi polloiv, ajllÆ hJmi'n
ei|" Kuvrio" jIhsou'" Cristov", diÆ ou| ta; pavnta kai; hJmei'" diÆ aujtou' (1 Cor 8, 5-6)23. kai;
ejn toi'" polloi'" qeoi'" eijsi kai; ou|toi, pro;" ou}" oJ lovgo" levgei: ejgw; ei\pa: qeoiv ejste
(Sal 81, 6). o[ntwn de; pollw'n kurivwn, oJ ei|" ou|to" kuvrio", o}n kuvrion kai; oJ Swth;r
ojnomavzei, to;n Patevra ou{tw kalw'n, ejxaivreton e[cei para; tou;" pollou;" kurivou": oiJ
me;n ga;r a[lloi kuvrioi creivan24 e[cousi tw'n ajgaqw'n, w|n prosavgousin aujtoi'" oiJ uJpÆ
aujtouv", ou|to" de; movno" oJ kuvrio" tw'n ajgaqw'n creivan oujk e[cei oujdeno;" touvtwn w|n
ejsti kuvrio". dio; levgei wJ" ejxaivretovn ti ajnafevrwn ejpi; kuvrion to;n Patevra aujtou' oJ
Swthvr: ei\pa tw/' Kurivw/ mou: Kuvriov" mou ei\ suv, o{ti tw'n ajgaqw'n mou ouj creivan e[cei"
(Sal 15, 2). dia; tou'to [f. 8r] kuvrio" ejmo;" ei\ suv, o{ti tw'n ejmw'n ajgaqw'n ouj creivan e[cei":
ouj ga;r ejndeh;" aujtw'n tugcavnei".
a[rxomai de; ajpo; tw'n kavtw pragmavtwn, i{na qewrhvsh/" ta; kata; to;n tovpon. th'"
ajgaqovthto" tou' oijkevtou creivan25 e[cei oJ despovth", i{na eujgnwmovnw" uJphreth/': creivan
e[cei th'" douleiva" aujtou', ouj dunavmeno" aujtavrkh" ei\nai a[nqrwpo" w]n cwri;" ejkeivnou
ou| creivan e[cei, fevre eijpei'n th'" gewrgiva" oijkevtou, th'" oijkodomh'" oijkevtou, th'"
paraqevsew" tw'n trofw'n ginomevnh" ajpo; oijkevtou. kai; ouj duvnatai levgein a[nqrwpo"
kuvrio" tw/' oijkevth/: "tw'n ajgaqw'n sou ouj creivan e[cw", oujde; oijkevth" duvnatai levgein
kurivw/, o{ti ouj kuvrion to;n qeo;n ojnomavzei: "tw'n ajgaqw'n mou ouj creivan e[cei"". creivan
ga;r e[cei a[nqrwpo". w{sper ou\n ejpi; tou' ajnqrwvpou nenovhka" pw'" tw'n ajgaqw'n tou'
oijkevtou creivan e[cei oJ kuvrio", ajnavba tw/' lovgw/26 kai; o[yei o{ti kai; oiJ a[lloi kuvrioi, peri;
w|n oJ ajpovstolo" levgei (1 Cor 8, 5), tw'n ajgaqw'n creivan e[cousin, a{tina uJpavrcei kai; tw/'
ijou'si toi'" eJautw'n kurivoi" oiJ dou'loi tw'n kurivwn27. ejgw; de; levgw o{ti tw'n ajgaqw'n mou,
eja;n mh; thlikou'to" w\, wJ" ei\nai uJpo; kuvrion to;n [f. 8v] Swth'ra h] kai; uJpo; kuvrion to;n
qeovn, creivan e[cei a[llo" mou kuvrio": movno" de; oJ tw'n o{lwn qeov" ejstin, ajkouvwn ajpo;

23
Cf. CIo I, 31, 212; CC IV, 29.31; VIII, 4.
24
Ms. crei'an.
25
Ms. crei'an.
26
Cf. HIer X, 6 (Nautin [GCS], 76, 21-22): Ou{tw" ajnavba moi tw'/ lovgw/ ejpi; th;n diavtaxin pa's an th;n ejn
zwv/oi", th;n ejn futoi'", th;n ejn toi'" oujranivoi" a[stroi"; XVIII, 2 (152, 9-10): ajnabaivnw/ tw/' lovgw/ ejpi; ta;
ajnwvtera, i{na qeaswvm ai ta; ejkei'; (152, 34-153, 1) mevllei" ginwvskein ‹to;Ì u{y o", ajnabaivnei" tw/' lovgw/ ejpi;
to; u{yo"; CC II, 13: Kai; ajnavba moi tw'/ lovgw/ ejpi; to;n ∆Ihsou'n levgonta tau'ta.
27
Unde?

13
tou' Swth'ro" "Kuvriov" mou ei\ suv, o{ti tw'n ajgaqw'n mou ouj creivan e[cei" (Sal 15, 2b-c):
dia; tou'tov mou Kuvrio" ei\, ejpei; ouj creivan e[cei" tw'n ajgaqw'n mou".
6. wJ" eij creivan mou ei\ce" tw'n ajgaqw'n, kaqÆ uJpovqhsin to; ajkovlouqon skovpei: toi'"
aJgivoi" ejn th/' gh/' aujtou' ejqaumavstwsen (Sal 15, 3a). ouj pa'si ta; qaumasta;
ejpideivknutai oJ Pathvr, ajlla; movnoi" toi'" aJgivoi" kai; touvtoi", oujc o{tan w\sin e[xw th'"
gh'" aujtou', ajllÆ o{tan ejn th'/ gh/' aujtou' tugcavnwsin. eij duvnasai ajnabh'nai ejpi; th;n gh'n
th;n ajlhqinhvn, h}n ejphggeivlato oJ qeov", h|" suvmbolon h\n au{th hJ jIoudaiva hJ ejpi; gh'",
ajnavbhqi ejpÆ ejkeivnhn kai; o[yei o{ti o{son me;n oujdevpw e[fqaka" ejpi; th;n gh'n th;n ajlhqw'"
gh'n, ejpi; th;n gh'n th;n ajlhqw'" pollhvn, ejpi; th;n gh'n th;n ajlhqw'" rJevousan gavla kai;
mevli, o{son oujdevpw h\lqe" ejpi; th;n klhronomivan tw'n pravwn, kata; to; eijrhmevnon uJpo;
tou' Swth'ro": makavrioi oiJ praei'", o{ti aujtoi; klhronomhvsousi th;n gh'n (Mt 5, 5),
oujdevpw blevpei" ta; qaumavsia tou' qeou'. ka]n dokh'/" blevpein [f. 9r] ta; qaumavsia, wJ" oiJ
ijdovnte" ejpi; Mwu>sevw", wJ" aujto;" ei\de Mwu>sh'", blevpei" qaumavsia e[xw th'" gh'" tou'
qeou', diÆ ejsovptrou kai; aijnivgmati, ouj ta; qaumavsia ta; provswpon pro;" provswpon (1
Cor 13, 12).
zhvtei de; ijdei'n ta; ajgaqa; tou' qeou'! tiv" de; givnetai ejn th/' gh/' tou' qeou', h] oJ ejxelqw;n ejk
th'" Aijguvptou gh'" kai; a[xio" genovmeno" tou' mh; pesei'n aujtou' ta; kw'la ejn th/' ejrhvmw/
(Eb 3, 17), mh; aJmarthvsa" ta; aJmarthvmata a} h{marton oiJ ejxelhluqovte" ejk gh'"
Aijguvptou, pri;n fqavsousin ejpi; th;n aJgivan gh'nÉ eij qevlei" ejlqei'n ejpi; th;n aJgivan gh'n
kai; ijdei'n ta; qaumavsia tou' qeou', genou' Cavleb oJ tou' jIefonniv (Nm 13, 6), genou'
jIhsou'" oJ tou' Nauh', genou' jEleavzar oJ iJereuv" (Es 28, 1), genou' Fivnee" oJ zhlwthv",
uiJo;" jEleavzar tou' iJerevw" (Es 6, 25)! ou{tw ga;r ejleuvsh/, i{na i[dh/" ta; qaumavsia tou'
qeou' ejn th/' gh/'.
mevllei ti oJ lovgo" tolma'n kai; tolma'n mevga28, dunavmeno" proskovyai tw'/ mh; ajkribw'"
perimevnonti o{lhn th;n tou' kalou' qewrivan. ei\den29 ta; qaumavsia tou' qeou' ejn pedivw/
Tavnew" oJ laov" (Sal 77, 12.43): pw'" ou\n ajlhqe;" to; toi'" aJgiv[f. 9v]oi" toi'" ejn th/' gh/'
aujtou' ejqaumavstwsen (Sal 15, 3a)É ei\den oJ lao;" ta; qaumavsia tou' qeou' ejn gh/' ejrhvmw/,
ta; ajnagegrammevna ejn jExovdw/, ejn Leui>tikw/', ejn jAriqmoi'": pw'" ou\n ajlhqe;" wJ"
ejxaivreton to; toi'" aJgivoi" toi'" ejn th/' gh/' aujtou' ejqaumavstwsen (Sal 15, 3a)É ajllÆ eja;n
krivnh/" to; qaumavsion to; genovmenon dia; jIhsou' h[dh genomevnou ejn th/' gh/' th/' aJgiva/, h}n
o{son oujdevpw kataklhronomei'n e[mellen, o[yei o{ti ouj sugkrivnetai qaumavsion to; ejn th/'
28
Cf. HIer VIII, 8 (Nautin [GCS], 61,32): mevllei ti ejpitolma'n oJ lovgo" kai; levgein; XX, 8 (190, 22-23):
mevllei ti oJ lovgo" tolma'n, oujk oi\da de; eij sumfevron tw/' toiouvtw/ ajkroathrivw./
29
Ms. ei\don.

14
aJgiva/ gh/' toi'" qaumasivoi" toi'" ejn Aijguvptw/, ejn pedivw/ Tavnew" (Sal 77, 12.43), kai; toi'"
qaumasivoi" toi'" ejn th/' ejrhvmw/30. tiv thlikou'ton h\n ejn th/' ejrhvmw/, tiv thlikou'ton h|n ejn
Aijguvptw/, oJpoi'on to; dia; jIhsou' qaumavsion, to; sthvtw oJ h{lio" kata; Gabawvn kai; hJ
selhvnh kata; favragga Aijlwvn31 (Gs 10, 12)32É tiv thlikou'ton qaumavsion h\n
dii>stamevnh" th'" jEruqra'" qalavssh", oJpoi'on qaumavsion h\n dii>stamevnou tou'
jIordavnou potamou' kai; glukevo" (Gs 3, 15-16)33É ka]n dunhqh/'" o{la sugkri'nai qaumavsia
qaumasivoi", ta; dia; Mwu>sevw" toi'" dia; jIhsou', o[yei o{ti ajlhqe;" to; [f. 10r] toi'" aJgivoi"
ejn th/' gh/' aujtou' ejqaumavstwsen (Sal 15, 3a). kai; w{sper eja;n th;n klhrodosivan th/'
klhrodosiva/ sugkrivnh/", th;n dia; Mwu>sevw" th/' dia; jIhsou', pollw/' meivzwn hJ dia; jIhsou'
klhrodosiva kai; qeiovtera th'" klhrodosiva" th'" dia; Mwu>sevw". hJ me;n ga;r dia;
Mwu>sevw" pevran tou' jIordavnou kai; ejpevkeina gegevnhtai, kai; gegevnhtai toi'" polla;
e[cousin kthvnh, fulh/' JRoubh;n kai; fulh/' Gavd, kai; h{misu fulh'" Manassh' (Gs 13, 8).
oujkevti de; touvtoi" hJ klhrodosiva gegevnhtai dia; jIhsou' (Gs 14, 1), ajlla; gevgonen hJ
klhrodosiva fulh'/ jIouvda th/' basilikh/' (Gs 15, 1), fulh'/ jEfrai?m (Gs 16, 5), dia; to;n
jIhsou'n tai'" loipai'" fulai'", kai; fulh/' Beniamivn, o{pou oJ nao;" tou' qeou' (Gs 18, 11-20).
w{sper ou\n hJ klhrodosiva th/' klhrodosiva/ sugkrinomevnh pollw/' diafevrei, to;n aujto;n
trovpon toi'" aJgivoi" ejn th/' gh/' aujtou' ejqaumavstwsen ejkeivnoi" (Sal 15, 3a).
eij de; bouvlei eJtevrw" ajkou'sai, pw'" toi'" ejn th/' gh/' aujtou' ejqaumavstwsen oJ qeov", toi'"
de; e[xw th'" gh'" aujtou' ouj poiei' ta; qaumavsia, tropikw'" novei moi [f. 10v] th;n gh'n tou'

30
Cf. Hier., Tract. in Ps. XV, 3 (149-161): Nec statim contrarium huic est, quod mirabilia in terra Dei tantum
dicantur fieri, illud, quod in campo Taneos, hoc est, in Aegypto sint facta mirabilia. Magna quippe distantia est
inter mirabilia quae facta sunt a Moyse et ab Iesu. Ibi de Aegypto fugitur, hic intratur in Iudaeam; ibi uitatur
dominus Pharao, hic qui seruuiant comprehenduntur; ibi ranae et sciniphes et cinis et grando et tenebrae
adsumuntur in mirabilibus, hic soli imperatur et lunae; ibi in columna nubis et ignis antecedit populum Deus,
hic obuius occurrit ipse Saluator gladium tenens et pro exercitu suo se dimicaturum esse contestans. Videtis
quomodo maiora sint mirabilia quae fuerunt in terra repromissionis, quam quae facta sunt in Aegypto uel in
deserto?
31
Corr. jElwvn sup.
32
Cf. HIos I, 5: Moyses non dixit: Stet sol nec maximis imperauit elementis, sicut Iesus fecit. Stet, inquit, sol
super Gabaon et luna super uallem Aelom (Gs 10, 12) et praeterea addit Scriptura et dicit quia: Numquam sic
audiuit Deus hominem (Gs 10, 14). Iesus ergo meus solem stare fecit non tunc solum, sed multo magis in
aduentu suo.
33
Cf. HIos IV, 2: Quod tamen nec ipsum absque mysterii ratione arbitror scriptum, quod pars aquarum Iordanis
mergatur in mare atque in amaritudine profluat, pars uero in dulcedine perseueret.

15
qeou' h[dh th;n ejkklhsivan34. eja;n h\/" ejn toi'" oJrivoi" th'" ejkklhsiva", ajpolauvei" tw'n
qaumasivwn tou' qeou': eja;n de; ejxevlqh/" ta; o{ria th'" ejkklhsiva", ejxevrch/ de; aujta; oJsavki"
aJmartavnei", ouj gevuh/ tw'n qaumasivwn tou' qeou'. dio; levlektai toi'" aJgivoi" toi'" ejn th/'
gh/' aujtou' ejqaumavstwsen oJ Kuvrio" pavnta ta; qelhvmata aujtou' ejn aujtoi'" (Sal 15, 3a-b).
tivsin "aujtoi'""É toi'" ejn th/' gh/' tou' qeou': oujciv tina me;n qelhvmatav mou ejn aujtoi'", tina;
de; oujk ejn aujtoi'". ei[te kata; th;n deutevran dihvghsin pavnta ta; qelhvmata tou' qeou'
ejstin ejn toi'" eJsthkovsin ejn th/' ejkklhsiva/, ei[te kata; th;n protevran kai; uJyhlotevran
pavnta ta; qelhvmata tou' qeou' ejstin ejn toi'" genomevnoi" ejn th/' aJgiva/ gh/', o{pou
ejqaumavstwse Kuvrio" ta; qelhvmata aujtou'. nu'n ga;r oujdevpw wJ" pro;" to; tevleion kai; to;
ajkribe;" pavnta ta; qelhvmata tou' qeou' ejstin ejn aujtoi'". o{ti ga;r ouj pavnta ta;
qelhvmata tou' qeou' ejstin ejntau'qa, pri;n fqavnousin ejpi; th;n aJgivan gh'n, a[koue: o{ti ejk
mevrou" ginwvskomen kai; ejk mevrou" profh[f. 11r]teuvomen (1 Cor 13, 9). pw'" ou\n ejn tw/'
ejk mevrou" ginwvskonti pavnta ta; qelhvmata tou' qeou' ejstinÉ faivnetai pavnta ta;
qelhvmata tou' qeou', o{tan e[lqh/ to; tevleion kai; to; ejk mevrou" katarghqh/' (1 Cor 13, 10).
dio; toi'" aJgivoi" toi'" ejn th/' gh/' aujtou' ejqaumavstwsen kai; pavnta ta; qelhvmatav mou,
fhsivn, ejn aujtoi'" (Sal 15, 3).
7. ei\ta ajsafev" ti dokei' ejntau'qa levgesqai, peri; ou| - th'" ajsafeiva" - suneuvxasqe
hJmi'n. ejplhquvnqhsavn fhsin aiJ ajsqevneiai aujtw'n, meta; tau'ta ejtavcunan (Sal 15, 4a-b).
tivnwn "aujtw'n"É tw'n ejn th/' aJgiva/ gh/'. tw'n ga;r mellovntwn givnesqai eij" th;n aJgivan gh'n h]
tw'n o[ntwn ejn th/' aJgiva/ gh/', kata; ajmfotevra" ta;" dihghvsei", ejplhquvnqhsan aiJ
ajsqevneiai aujtw'n, meta; tau'ta ejtavcunan (Sal 15, 4a-b)35. ei[per hJ duvnami" ejn ajsqeneiva/
teleiou'tai (2 Cor 12, 9) kai; o{tan ajsqenh'/ oJ a{gio", tovte dunatov" ejsti kai; eujdokei' oJ
divkaio" ejn ajsqeneivai" - ejn u{bresi kai; ejn ajnavgkai", ejn diwgmoi'" kai; stenocwrivai" (2
Cor 6, 4) -, kai; pollai; aiJ qlivyei" tw'n dikaivwn, dh'lon o{ti ejplhquvnqhsan aiJ ajsqevneiai
tw'n dikaivwn: o{tan de; plhqunqw'sin aiJ ajsqevneiai tw'n dikaivwn, tacuvnousi pro;" qeovn,

34
Cf. Hier., Tract. in Ps. XV, 3 (161-167): Possumus autem terram Dei ecclesiam intellegere, quod sanctis qui in
ecclesia sunt uoluntates Dei omnes mirabiles esse uideantur; his enim qui extra ecclesiam sunt nihil uidetur
mirabile, quod per naturam suam mirum est. Simus ergo et in terra Dei, et transformemur in imaginem
Saluatoris, et omnes uoluntates suas mirabiles faciet in nobis.
35
Hier., Tract. in Ps. XV, 4 (168-175): Multiplicatae sunt infirmitates eorum, et post haec accelerauerunt (Sal 15,
4a-b). Quorum, infirmitates eorum multiplicatae sunt? Vtique sanctorum qui supra in terra esse Domini
memorantur. Quando erant insipientes, increduli, errantes, seruientesque desideriis et uoluptatibus uariis, in
auaritia et inuidia peragentes, multiplicabantur infirmitates eorum. Quando uero loti sunt, et sanctificati sunt, et
ad paenitentiam conuersi praeterita reliquere peccata, tunc accelerauerunt.

16
sunergou'nta [f. 11v] ga;r pro;" to; tacuvnai, oiJ oJdeuvonte" ejpi; ta; ajgaqa'. dia; tou'to,
ei[per bouvlei tacuvnein ejpi; to; oJdeu'sai ejpi; ta; ajgaqav, mh; o[knei eujdokei'n ejn
ajsqeneivai" kai; toiou'to" ei\nai wJ" favskein: o{tan ajsqenw', tovte dunatov" eijmi (2 Cor
12, 10)36. ejplhquvnqhsan aiJ ajsqevneiai aujtw'n, ejpei; pollai; aiJ qlivyei" tw'n dikaivwn.
meta; tau'ta ejtavcunan (Sal 15, 4b): meta; ta;" polla;" ajsqeneiva", meta; tau'ta
ejtavcunan.
ouj mh; sunagavgw ta;" sunagwga;" aujtw'n ejx aiJmavtwn (Sal 15, 4c): "dei' me sunagagei'n
touvtou", w|n ejplhquvnqhsan aiJ ajsqevneiai, oiJ meta; tau'ta ejtavcunan (Sal 15, 4a-b). ajllÆ
w\ a[ndre" aiJmavtwn, ou}" bdeluvssetai Kuvrio" - a[ndra ga;r aiJmavtwn kai; dovlion
bdeluvssetai Kuvrio" (Sal 5, 7) -, i[ste o{ti aJmartwloi; o[nte", ouj sunavgesqe. ouj ga;r dh;
sunagavgw ta;" sunagwga;" aujtw'n ejx aiJmavtwn (Sal 15, 4c)". dei' kaqaro;n ei\nai ajpo;
aiJmavtwn kai; ajpo; molusmou', ajpo; fovnwn, ajpo; traumavtwn, to;n mevllonta sunavgesqai
uJpo; to; tou' Cristou' provswpon. touvtoi" pw'" to; tou' Cristou' provswpon safw'" ejsti,
tou' sunavgonto" ta;" sunagwga;" ta;" oujk ejx aiJmavtwn, tov levgon: ouj ga;r ejx aiJmavtwn
[f. 12r] oujde; ejk qelhvmato" sarkov", oujde; ejk qelhvmato" ajndrov" ajllÆ ejk qeou' a{gioi
ejgevnnhqhsan (Gv 1, 13)37É
ouj mh; ou\n sunagavgw ta;" sunagwga;" aujtw'n ejx aiJmavtwn, oujde; mh; mnhsqw' tw'n
ojnomavtwn aujtw'n dia; ceilevwn mou (Sal 15, 4c-d). e[stw, ejplhquvnqhsan aiJ ajsqevneiai
aujtw'n (Sal 15, 4a), dia; to;n qeo;n ejswvqhsan, kai; meta; tau'ta ejtavcunan (Sal 15, 4b), kai;
to; sunagavgw ta;" sunagwga;" aujtw'n ejx aiJmavtwn (Sal 15, 4c): pw'" touvtoi"
katallhvlw" ajpodoqhvsetai to; oujde; mh; mnhsqw' tw'n ojnomavtwn aujtw'n dia; ceilevwn mou
(Sal 15, 4d)É "oujk ejpipolaivw" mnhsqhvsomai tw'n swqhsomevnwn ejn kardiva/ aujtw'n kai; ejn
bavqei mnhsqhvsomai". oJra'/" ga;r ta; ceivlh pw'" tevtaktai ejpi; tou' ejpipolaivou, ejn tw/' oJ
lao;" ou|to" toi'" ceivlesiv me tima'/, hJ de; kardiva aujtou' povrrw ajpevcei ajpÆ ejmou' (Is 29,
13). "ejgw; ou\n ouj ceivlesin mnhsqhvsomai touvtwn, w|n aiJ ajsqevneiai ejplhquvnqhsan:
mnhsqhvsomai touvtwn, ou}" sunavxw. ouj ceivlesin mnhsqhvsomai touvtwn, w|n aiJ ajsqevneiai

36
Hier., Tract. in Ps. XV, 4 (206-210): Potest autem et aliter disseri, quia uirtus in infirmitate perficitur (2 Cor 2,
9): et quando infirmior est apostolus, tunc fortior est. Nos quoque si uolumus cito ad Dominum peruenire,
multiplicare infirmitates debemus, ut infirmi in carne facti, simus in spiritu fortiores.
37
Hier., Tract. in Ps. XV, 4 (211-213): Manifeste qui loquitur Saluator est. Quis enim poterat alius dicere, Non
congregabo conuenticula eorum de sanguinibus (Sal 15, 4c)?

17
ejplhquvnqhsan kai; meta; tau'ta ejtavcunan, ajlla; ejn kardiva/, ejn tw/' bavqei mnhsqhvsomai
aujtw'n"38.
8. Kuvrio" hJ meri;" th'" klhronomiva" mou kai; tou' pothrivou mou: [f. 12v] su; ei\ oJ
ajpokaqistw'n th;n klhronomivan mou ejmoiv (Sal 15, 5). duvo klhronomiva" e[cei oJ Swthvr,
th;n me;n ejpi; tw/' ajnwtevrw/, th;n de; ejpi; tw/' katwtevrw/: ejpi; tw/' ajnwtevrw/, to;n qeovn, i{na ajpÆ
aujtou' wjfelh'tai kai; eujergeth'tai ajpo; tou' Patrov": ejpi; tw/' katwtevrw/, tou;" aJgivou"
aujtou', i{na ta; wjfelimwvtata, a} lambavnei ajpo; tou' Patrov", didw/' toi'" wjfeloumevnoi".
o{ti de; ta; duvo tau'ta ei[dh ejsti; th'" tou' Swth'ro" klhronomiva", provsce" th/' levxei:
Kuvrio" hJ meri;" th'" klhronomiva" mou kai; tou' pothrivou mou: su; ei\ oJ ajpokaqistw'n
th;n klhronomivan mou ejmoiv. scoiniva ejpevpesevn moi ejn toi'" krativstoi" mou: kai; ga;r hJ
klhronomiva mou' krativsth moiv ejstin (Sal 15, 5-6). oJra'/", scoiniva ejpevpesev moi ejn toi'"
krativstoi": oujk ejn tw/' qew/', ajllÆ ei[ pou kravtiston kai; ejklektovn ejstin ejpi; gh'", ejkei'
pevptwkev mou hJ klhronomiva. to; de; scoinivon ejlhvfqh ajpo; paradeivgmato" tw'n th;n gh'n
metrouvntwn scoinivoi"39. kei'tai to; o[noma kai; ejn tw/' Deuteronomivw/, o{te diemevrizen oJ
u{yisto" e[qnh ou}" dievspeiren uiJou;" jAdavm, e[sthsen o{ria ej[f. 13r]qnw'n kata; ajriqmo;n
uiJw'n jIsrahvl, kai; ejgennhvqh meri;" Kurivou lao;" aujtou' jIakwvb, scoivnisma klhronomiva"
aujtou' jIsrahvl (Dt 32, 8-9)40. oJ ou\n scoinismov" mou, oi|on to; mevtron th'" klhronomiva",
e[pesen ejn toi'" krativstoi".
nohvsei" pw'" e[pese ta; scoiniva ta; Cristou' ejn toi'" krativstoi" (Sal 15, 6a), ijdw;n to;
gevno" to; ejklektovn, to; basivleion iJeravteuma, to; e[qno" to; a{gion, to;n lao;n to;n eij"
peripoivhsin (1 Pt 2, 9). oi|on, i[de moi gh'n th;n Pauvlou yuchvn, oué\san merivda Cristou',
eij mh; eujlovgw" ejrei' oJ Swth;r peri; aujtou': "scoiniva e[pesavn moi ejn tw/' krativstw/
touvtw/". provslabe aujtw/' to;n Pevtron, to;n jIwavnnhn, tou;" ajpostovlou": o{ra eij mh;
ejrei'" "scoiniva e[pesavn moi ejn toi'" krativstoi"", i{na kaqÆ e{kaston levgh/": scoiniva

38
Hier., Tract. in Ps. XV, 4 (243-249): Alius uero hoc quod ait, Nec memor ero nominum eorum per labia mea
(Sal 15, 4d), sic interpretabitur: non eos leuiter et quasi transitorie nominabo, sed habebo in profundo cordis
mei, in anima mea continebo. Vt quomodo ad incredulum populum dicitur Populus hic labiis me honorat, cor
uero eius longe est a me (Is 29, 13), sic e contrario sanctos suos Dominus non labiis tantum nominet, sed intimo
mentis teneat affectu.
39
Hier., Tract. in Ps. XV, 6 (300-301): Porro funiculus in diuisione agrorum sumitur, et ubicumque possessiones
distribuuntur.
40
Cf. H73Ps III (f. 143v-144r); H77Ps VIII (ff. 299v-300r).

18
ejpevpesavn moi ejn toi'" krativstoi" (Sal 15, 6a)41. ei[per ou\n ta; scoiniva tou' Cristou'
e[pesan aujtw/' ejn toi'" krativstoi", givnwske o{ti eja;n mh; kravtisto" h\/", eja;n mh;
ijscurovtato" h/\", eja;n mh; gennaiovtato" h\/", ouj pevptwken oJ scoinismo;" ejn soi; tou'
Cristou'. kai; ga;r hJ klhronomiva mou krativsth moiv ejstin (Sal 15, 6b): Kuvrio" hJ meri;"
th'" klhronomiva" mou [f. 13v] kai; tou' pothrivou mou (Sal 15, 5a).
9. mikrou' dei'n42 paraleloivpamen to; pothvrion! Kuvrio" hJ meri;" th'" klhronomiva" ejsti;
tou' Swth'ro" kai; tou' pothrivou aujtou' (Sal 15, 5a). hJmei'" me;n to;n Swth'ra pivnomen43
kai; to;n Swth'ra ejsqivomen. e[sti ga;r oJ lovgo" a[rto" zw'n, ejx oujranou' kataba;" (Gv 6,
51) kai; a[mpelo" hJ ajlhqinhv (Gv 15, 1). kai; ouj dhvpou, ejpei; ejsqivomen aujto;n kai; ta;"
savrka" aujtou' - ejfÆ a}" parakalei' hJma'" levgwn: eja;n mh; favghte mou th;n savrka (Gv 6,
53) - kai; ejpei; pivnomen aujtou' to; ai|ma - ejavn ge peiqwvmeqa aujtw/' levgonti: eja;n mh;
pivhtev mou to; ai|ma (Gv 6, 53), oujk e[cete zwh;n ejn eJautoi'" -, pavscei ti44 oJ Swth;r ajfÆ
hJmw'n. mevnei ga;r oJlovklhro" lovgo" ka]n ejsqivwmen aujtovn kai; mevnei oJlovklhro" ka]n
pivnwmen aujtovn. w{sper ou\n aujto;" trofh; hJmw'n ejsti kai; poto;n hJmw'n ejsti - kai; tou'tov
ejsti mou to; ai|ma th'" kainh'" diaqhvkh" (Mt 26, 28) -, kai; peri; eJautou' ejpaggevlletai
levgwn: ouj mh; aujto; pivw, e{w" aujto; pivnw meqÆ uJmw'n ejn th/' basileiva/ tou' qeou' (Mt 26,
29), ou{tw" aujto;" trofh;n e[cei to;n Patevra kai; poto;n e[cei to;n Patevra. ejme; ga;r
ejgkatevlipon phgh;n u{dato" zwh'" (Gr 2, 13), fhsi;n oJ Path;r wJ" povtimo" w[n: e[stin
ou\n aujtou' pothvrion oJ Path;r makarivou [f. 14r] tou' pivnonto".
tiv dei' kai; levgein kai; peri; tou' pinomevnouÉ poivan makariovthta ei[pwmen ejpi; tou'
Patrov"É su; ei\ ou\n hJ meri;" th'" klhronomiva" mou kai; tou' pothrivou mou (Sal 15, 5a).
peri; ou| pothrivou levgei: hJtoivmasa" ejnwvpiovn mou travpezan ejx ejnantiva" tw'n
qlibovntwn me (Sal 22, 5a). kai; to; pothvriovn sou mequvskon wJ" kravtiston (Sal 22, 5b)
pivnei oJ Swthvr: ouj gavr ejstin ajnendehv", wJJ" proei'pon. kai; w{sper hJma'" ejpiskeuavzei
trofh; kai; potovn - kata; me;n to; sw'ma, trofh; swmatikh; ejpiskeuavzei: tauvthn u{fele
kai; ouj zw'men: kata; to; sw'ma, poto;n swmatiko;n ejpiskeuavzei: tou'to perivele kai; ouj
zw'men -, to;n aujto;n trovpon metavba tw/' lovgw/ kai; ejpi; th;n yuch;n do;" to;n lovgon: ouj
ga;r ejpÆ a[rtw/ movnw/ zhvsetai a[nqrwpo", ajllÆ ejpi; panti; rJhvmati ejkporeuomevnw/ dia;

41
Hier., Tract. in Ps. XV, 6 (321-324): Vis scire quod praeclara haereditas fuerit Saluatoris? Considera Petrum,
cerne Paulum, omnes apostolos et sanctos, siquidem uniuerso orbe crediderunt, et uidebis hereditatem Christi.
42
Ms. dh'n.
43
Ms. pivnwmen.
44
Ms. tiv.

19
stovmato" qeou' zhvsetai oJ a[nqrwpo" (Mt 4, 4). do;" to;n lovgon kai; zh'/ mou hJ yuchv. eja;n
perievlh/" to;n lovgon, ajpoqnh/vskei hJ yuchv: periairevsh/ ga;r tou' lovgou o[nto" trofh'",
ajpoqnh/vskei hJ yuchv. peri; h|" levgetai: yuch; hJ aJmartavnousa, au{th45 ajpoqanei'tai (Ez
18, 4). kai; pa'sa yuch; aJmartwlo;" tevqnhken, ejpei; [f. 14v] mh; trevfetaiv pote tw/' lovgw/
tou' qeou'.
prosevcete oiJ ajmelou'nte" tou' trevfein th;n yuch;n ajeiv. aijscro;n me;n uJma'" eJkavsthn
hJmevran ejnivote disitei'n, tina;" tavca kai; trisitei'n - eij de; mhv ge pavnta ejsqivein ka]n
a{pax -, ejpi; de; th'" yuch'" mh; didovnai aujth/' th;n trofh;n th;n oijkeivan. eujch; trofh;
yuch'" ejsti, kai; mavlista o{te proseuvcetai kai; tw/' noi? (1 Cor 14, 15). lovgo"
didaskaliko;" eijsercovmeno" eij" to;n ajkouvonta, trofh; yuch'" ejsti, lovgo" sofiva" kai;
lovgo" gnwvsew" (1 Cor 12, 8). w{sper ou\n ejpi; tou' swvmato" oJ lovgo" parevsthsen o{ti
cwri;" trofh'" kai; potou' ajpoqnhv/skei to; sw'ma, ou{tw" kai; yuchv: eja;n mh; trevfhtai kai;
pivnh/, ajpoqnh/vskei to;n th'" yuch'" qavnaton.
tou'to mh; nohvsante" tine;" dia; th;n pollh;n ijdiwteivan levgousin: aiJ yucai; tw'n ajdivkwn
ajpoqnh/vskousi pantelw'". tou'to gavr fhsin ejn tw/' yuch; hJ aJmartavnousa, au{th46
ajpoqanei'tai (Ez 18, 4). kai; o{ti ajpoqnh/vskei hJ yuchv, fevrousi rJhtav, wJ" hJmw'n mh;
eijdovtwn o{ti gevgraptai ajpoqnh/vskein yuchvn, oujc oJrw'nte" o{ti a[llo" qavnato" yuch'":
wJ" yuch; [f. 15r] tevqnh/ken, hJ mh; zw'sa tw/' qew/47
' . oi|on, hJ me;n yuch; tou' jAbraa;m kai;
tou' jIsaa;k kai; tou' jIakwvb zh/' kata; to; eijrhmevnon ajpo; tou' Swth'ro". oujk ajnevgnwte to;
eijrhmevnon ejpi; th'" bavtou uJpo; tou' qeou'É ejgw; qeo;" jAbraavm, kai; qeo;" jIsaavk, kai; qeo;"
jIakwvb (Es 3, 6), qeo;" de; oujk e[stin nekrw'n, ajlla; zwvntwn (Mt 22, 32 par.): yuch; de; hJ
tou' faraw; kai; tw'n Aijguptivwn tw'n aJmartwlw'n ajpotevqnh/ke kai; ajpotevqnh/ke dia; to;
ejsterh'sqai trofh'". oujkou'n, i{na mh; ejpilavqwmai tou' prokeimevnou, sw'ma trevfetai kai;
cwri;" trofh'" ajpoqnh/vskei: yuch; trevfetai oijkeiva/ trofh/', trevfetai aujtw/' tw/' Cristw/'
kai; cwri;" trofh'" ajpoqnh/vskei. oJ Swthvr mou kai; Kuvrio" trevfetai kai; pivnei: su; ga;r
ei\ hJ meri;" th'" klhronomiva" mou kai; tou' pothrivou mou (Sal 15, 5a), levgei tw/' Patriv.
ajllÆ ejgw; me;n pollavki" hjmevlhsa th'" ejmh'" trofh'", kai; oJsavki" hjmevlhsa kata; th;n
ajnalogivan th'" ajmeleiva", h[toi ejnovshsa h] ajpotevqnh/ka. oJ de; Swthvr mou oujdevpote

45
Ms. aujthv.
46
Ms. aujthv.
47
Cf. H77Ps IV (f. 254r): w/| parekdexavmenoiv tine" wj/hqv hsan dia; to; hJ yuch; hJ aJm artavnousa, au{th
ajpoqanei'tai (Ez 18, 4), pantelw'" fqeivresqai eij" to; mh; o]n th;n tou' ajnqrwvpou yuchvn; Dial 25 (13-15):
Oi\da kai; a[llon qavnaton kaqÆ o}n ajpoqnh/vskei ti" tw/' qew/', peri; ou| ei[rhtai: Yuch; hJ aJm artavnousa aujth;
ajpoqanei'tai (Ez 18, 4); Eus., HE VI, 37, 1.

20
ajmelei' th'" eJautou' trofh'", ajlla; ajei; ejgrhvgore kai; trevfetai ajpo; tou' Patrov". eij de;
kaqÆ uJpovqesin mh; trevfoito, ouj[f. 15v]k oi\da tiv ajkolouqei'. trevfetai mevntoi kai; ajei;
trevfetai ajpo; tou' Patro;" oJ Swthvr.
dia; tou'to tolmhvsw kai; ejrw' zhtouvmenovn ti para; tw/' ajpostovlw/, paratiqei;" eij"
ejxevtasin toi'" dunamevnoi" ajkouvein th'" grafh'". levgei pou oJ ajpovstolo" peri; tou'
qeou': oJ movno" e[cei ajqanasivan, fw'" oijkw'n ajprovsiton (1 Tm 6, 16). w\ Pau'le, a\ra
movno" e[cwn ajqanasivan oJ Pathvr, a[llo" de; oujdeiv"É ou[ fhsin: ouj ga;r ejpivkthto"
ejkeivnou hJ ajqanasiva, ajlla; fuvsei pevfuken aujtw/'. oujde;n ejndevcetai genevsqai peri; to;n
qeovn, i{na mh; ajqavnato" h\/48. oJ de; Swth;r ajqavnato", ejpiskeuazomevnh" aujtw/' th'"
ajqanasiva", fhsi; gou'n metalambavnein eJauto;n tou' Patro;" pro;" o}n ei\pe: su; ei\ hJ
meriv" th'" klhronomiva" mou kai; tou' pothrivou mou: su; ei\ oJ ajpokaqistw'n th;n
klhronomivan mou ejmoiv (Sal 15, 5).
"klhronomivan ajpokaqistw'n": tiv shmainei to; ajpokaqistw'nÉ ei[ ti" duvnatai kai;
a[lloqen sunagagevtw, wJ" to; a[cri crovnwn ajpokatastavsew" pavntwn (At 3, 21) w|n
ejlavlhsen oJ qeov". a\ra ta; ojsteva mou ajpekatevsth nu'n e{kaston pro;" [f. 16r] th;n
aJrmonivan aujtou'É pote; ga;r e[xw th'" aJrmoniva" h\n, ejn de; th/' legomevnh/ ajnastavsei kai;
ajnagegrammevnh/ ajpokaqivstatai ojstou'n pro;"49 th;n aJrmonivan aujtou'. eij nenovhka" to;
shmainovmenon th'" ajpokatastavsew", ajnavdrame kai; i[de moi lovgou"50 ajrcikou;"51 ejk
tou' su; ei\ oJ ajpokaqistw'n th;n klhronomivan mou ejmoiv (Sal 15, 5b). i[de tou;" th'"
ajpokatastavsew" lovgou" kai; ejn tw/' mevcri movnwn crovnwn ajpokatastavsew" pavntwn
(At 3, 21), w|n ejlavlhsen oJ qeo;" dia; stovmato" tw'n aJgivwn aujtou' profhtw'n. su; ou\n ei\ oJ
ajpokaqistw'n th;n klhronomivan ejmoiv. scoiniva ejpevpesevn moi ejn toi'" krativstoi" (Sal
15, 5-6), prolabw;n dihghsavmhn. kai; ga;r hJ klhronomiva mou oujk ei\pen "krativsth moiv
ejstin", ajlla; "megavlh prosqhvkh h/\ moi". kai; ga;r klhronomiva mou krativsth moiv ejstin:

48
Cf. H77Ps IV (f. 255r): levgwn gou'n to; toiou'tovn fhsiv pou ajpovstolo" kai; qaumastw'" ajei; levgwn peri;
tou' qeou': oJ movno" e[cwn ajqanasivan (1 Tm 6, 16), tou'to dhlw'n o{ti movnou tou' qeou' tw'n o{l wn hJ zwh; oujk
e[stin ejpiskeuasthv, oujdev givnetai peri; th;n zwh;n tou' qeou' toiou'ton, oJp oi'on givnetai peri; th;n zwh;n
tw'n ejpiskeuazovntwn aujthvn.
49
Ms del. ejpiv post.
50
Ms corr. logikw'".
51
Ms. ajrchkouv". Cf. CIo X, 18, 106: ∆Arktevon de; ejn tw'/ ejsqivein ajpo; th'" kefalh'", toutevs tin tw'n
korufaiotavtwn kai; ajrcikw'n dogmavtwn peri; tw'n ejpouranivwn; FrLam 52: puvl ai de; yuch'" aiJ aijsqhvsei",
ai{tine" aJmartanouvsh" katakluvzontaiv te pavqesi kai; givnontai ghvi n> ai. kai; aiJ tauvta" de; throu'sai th'"
yuch'" dunavmei" ejkluvontai ajp olwlovto" nou' te basileuvonto" kai; logismw'n ajrcikw'n ejn toi'" pavq esi,
o{te th'" yuch'" novmo" kai; tavxi" ajp ovllutai.

21
parÆ ejmoi; krith/', krativsth ejstivn. oujc oJ tucw;n krivnei peri; th'" klhronomiva" o{ti
krativsth ejstivn, ajllÆ ejgw; levgw peri; th'" klhronomiva", o{ti hJ klhronomiva krativsth
ejstivn. oJ Cristo;" levgei, w|/ ejsti;n hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn.
ajmhvn.

22
Hom. II in Ps. 15

[f. 16v] ‹Eij" to;nÌ ieÆ ‹yalmo;nÌ oJmiliva bÆ

1. {Ekasto" me;n kaqÆ auJto;n tw'n ajpostovlwn iJero;" mavrtu" ejstivn, pneuvmati Cristou'
kekosmhmevno", ejpa;n eJrmhneuvqh/ ti th'" palaia'" grafh'" kai; mavlista ajnafevrwn
aujth;n ejpi; to;n Cristovn. sunevsthse ga;r tou;" ajpostovlou" Cristo;" jIhsou'" kai; ejn
Cristw/' jIhsou' oJ qeov". eij de; ejpi; stovmato" duvo martuvrwn kai; triw'n staqhvsetai pa'n
rJh'ma (Dt 19, 15; 2 Cor 13, 1)52, o{tan pote; duvo ajpovstoloi h] kai; trei'" eJrmhneuvwsi
grafhvn, e[ti dovxei ei\nai to; legovmenon ajxiopistovteron uJpo; thlikouvtwn triw'n
martuvrwn marturouvmenon. eu{romen dev ti ejpi; touvtou tou' yalmou' kainovteron53, o{ti
oujc uJpo; duvo kai; triw'n movnwn martuvrwn hJrmhneuvqh ti tw'n ajpo; tou' yalmou'
ajnagnwsqevntwn. gevgraptai ga;r ejn tai'" tw'n jApostovlwn Pravxesin: o{te oJ Pevtro"
meta; tw'n e{ndeka ajpostovlwn ejph're th;n fwnhvn, ejcrhvsato kai; tw/' prowrwvmhn to;n
Kuvrion ejnwvpiovn mou diapantov", o{ti ejk dexiw'n mouv ejstin, i{na mh; saleuqw'. dia; tou'to
hujfravnqh hJ kardiva mou kai; hj[f. 17r]galliavsato hJ glw'ssav mou: e[ti de; kai; hJ savrx mou
kataskhnwvsei ejpÆ ejlpivdi, o{ti oujk ejgkataleivyei" th;n yuchvn mou eij" a/{dhn, oujde;
dwvsei" to;n o{siovn sou ijdei'n diafqoravn (Sal 15, 8-10; At 2, 25-28). kai; levgei o{ti Daui;d
tau'ta ei\pe, proorw'n peri; tou' Cristou' ejn pneuvmati. kai; Daui;d me;n th/' ijdiva/ genea/'
uJphrethvsa" tw/' boulhvmati tou' qeou' ei\den diafqoravn: o}n de; oJ qeo;" ajnevsthsen, oujk
ei\den diafqoravn, ajlla; kai; hJ yuch; aujtou' oujk ejgkateleivfqh eij" a/{dou.
o{ra ou\n povsoi mavrture" ejmartuvrhsan peri; tou' to;n54 yalmo;n tou'ton ejk proswvpou
eijrh'sqai tou' Cristou'55. oiJ ga;r dwvdeka ajpovstoloi tou' Cristou' tou'to eijrhvkasin tw/'
eJni; pneuvmati kai; mia/' suna/douvsh/ wJ" cwrou' fwnh/'. dwvdeka de; eja;n levgw,
uJpexaireqevnto" jIouvda fhmi; kai; ajnti; jIouvda Matqivou ejgkatatacqevnto". kai; ga;r
tou'to gevgraptai ejn tai'" tw'n jApostovlwn Pravxesi. ta; me;n ou\n ejgkeivmena
ajnafevrein ejpi; to;n Swth'ra, oi|" oiJ ajpovstoloi ejcrhvsanto, kai; pro;" levxin

52
Cf. H80Ps II (f. 347r); HIer I, 7 (Nautin [GCS], 6, 9-14): ‹kai; to;Ì ejpi; stovm ati duvo kai; triw'n martuvrwn
staqhvs etai pa'n rJh'm a (Dt 19, 15; 2 Cor 13, 1) ma'llon aJrmovzei ejpi; tw'n dihghvsewn h] ejpi; tw'n ajnqrwvp wn,
i{na sthvsw ta; rJhm
v ata th'" eJrmhneiva" labw;n mavrtura" duvo ajpo; kainh'" kai; palaia'" diaqhvkh", labw;n
' a.
mavrtura" trei'" ajpo; eujaggelivou, ajpo; profhvtou, ajpo; ajpostovlou: ou{tw" ga;r staqhvsetai pa'n rJhm
53
Cf. H36Ps III, 3 (ff. 54 r-v): nu'n tavca eujrivskw kainovterovn ti eij~ to;n tovp on, i{na mh; toi'~ aujtoi'~ ajei;
katacrw'm ai.
54
Ms. rep. tovn.
55
Cf. H15Ps I, f. 2v e supra, n. 7; Hier., Tract. in Ps. XV, 1.

23
kekrathmevnw" diÆ hJmw'n dihghvsaqai kai; aujta; me;n ouj pavnu ejsti;n eujcerev": o{lon de;
to;n yalmo;n safhnivsai kai; pro;" [f. 17v] levxin ejfarmovsai eJautw/56
' , ajpoideiknuvnta o{ti
tou' Swth'rov" ejsti to; provswpon, kai; didavxai ajxivw" tou' Swth'ro" ta; legovmena, dokei'
moi aujtou' tou' Swth'ro" creivan e[cein, i{na dunhqw'men eijpei'n lalou'nto" ejn hJmi'n
aujtou' K‹urivouÌ to; h] dokimh;n zhtei'te tou' ejn ejmoi; lalou'nto" Cristou' (2 Cor 13, 3)57.
ei[per ou\n kai; a[llote aiJ eujcai; uJmw'n kai; aiJ aijthvsei" tw'n ajgaqw'n ajpo; tou' qeou'
ejbohvqhsan hJmi'n pro;" to; safhnivsai th;n grafhvn, kai; nu'n bohqhsavtwsan, i{nÆ oJ qeo;"
diyw'sin hJmi'n kai; aijtou'si fwtismo;n pragmavtwn deomevnwn tranwvsew" ejpicorhghvsh/
lovgon: kai; hJmei'" dia; ta;" uJmetevra" eujcav", eij kai; provteron oujk ejnoou'men, nu'n ge
fwtizovmenoi uJpo; tou' lovgou, nohvsante" parasthvsomen ta; ejn tw/' yalmw/'
ejxetasqhsovmena.
2. h\n de; ajrch; tou' shvmeron ajnagnwvsmato"58: eujloghvsw to;n Kuvrion to;n sunetivsantav
me (Sal 15, 7a), Cristo;" oJ kata; to; ajnqrwvpinon noouvmeno"59. ejn ga;r tai'" grafai'"
diastevllei" povte levgei Kuvrio", oJ kata; th;n qeovthta noouvmeno", kai; povte levgei
Cristov", oJ kata; to; ajnqrwvpinon noouvmeno". ta; dh; ejn tw/' yalmw/' nu'n ajpo; Cristou'
proswv[f. 18r]pou levgetai, tou' nooumevnou kata; to; ajnqrwvpinon. to; ga;r hJ savrx mou
kataskhnwvsei ejpÆ ejlpivdi (Sal 15, 9c) tou' ajnqrwvpou fwnhv ejsti: kai; to; oujk
ejgkataleivyei" th;n yuchvn mou eij" to;n a/{dhn (Sal 15, 10a) tou' crwmevnou yuch/' ejsti
fwnhv60. ejpa;n de; eu{rh/" to; pro; tou' hJlivou diamevnh/ to; o[noma aujtou' ejn tw/' oujranw/' kai;
pro; th'" selhvnh" genea'" genew'n: kai; katabhvsetai wJ" uJeto;" ejpi; povkon kai; wJsei;
stagovne" stavzousai ejpi; th;n gh'n (Sal 71, 5-6), kai; toiau'ta peri; aujtou'
doxologouvmena, novei aujtou' th;n qeovthta.
ei[te kata; to;n prwtovtokon pavsh" ktivsew" (Col 1, 15), ei[te kata; th;n pro; tou'
swvmato" yuch;n aujtou', kai; nu'n de; eujloghvsw, fhsiv, to;n Kuvrion, dhlonovti to;n
Patevra, to;n sunetivsantav me (Sal 15, 7a). tiv" ejstin oJ levgwn tau'ta, h] oJ

56
Cf. HIer I, 6 (Nautin [GCS], 4, 11): tivna ou\n ejsti ta; ejfarmovzonta tw/' Swth'riÉ XVIII, 6: kai; a[lla muriva
ajnalegovmeno" ajpo; tw'n iJerw'n grammavtwn eu{roi" a[n, oi|" ejfarmovs ei" to; oujc wJ" a[nqrwpo" oJ qeov" (Nm
23, 19).
57
Cf. H67Ps I (f. 84r); H76Ps II (ff. 188r-v); H80Ps II (f. 349v).
58
Cf. H67Ps II (f. 99v); HIer V, 1 (Nautin [GCS], 30, 21): ejpi; th'" ajrch'" tou' shvmeron ajnagnwvsmato".
59
Cf. CC I, 28; HLc XXIX.
60
Cf. Hier., Tract. in Ps. XV, 7 (375, 334-340): Ille qui infra loquitur Caro mea requiescet in spe, quoniam non
derelinques animam meam in inferno, nec dabis sanctum tuum uidere corruptionem (Sal 15, 9c-10a) consentanee
nunc quoque ait: Benedicam Dominum qui mihi tribuit intellectum, insuper et usque ad noctem increpauerunt
me renes mei (Sal 15, 7). Qui enim sapientia est, quomodo accipit intellectum?

24
profhteuovmeno", wJ" proei'pon, a[nqrwpo"É peri; ou| levgei kai; jHsai?a": ejxeleuvsetai
rJavbdo" ejk th'" rJivzh" jIessai;, kai; a[nqo" ejk th'" rJivzh" ajnabhvsetai, kai; ajnapauvsetai
ejpÆ aujto;n pneu'ma tou' qeou', pneu'ma sofiva" kai; sunevsew" (Is 11, 1-2)61. eij
ajnapevpautai to; pneu'ma th'" sunevsew" ejpi; to;n ejk rJivzh" jIessaiv, genovmenon ejk
spevrmato" Daui;d kata; savr[f. 18v]ka (Rm 1, 3), kalw'" oJ gennwvmeno" ejk spevrmato"
Daui;d kata; savrka fhsi; to; eujloghvsw to;n Kuvrion to;n sunetivsantav me (Sal 15, 7a).
hJnwvqh ga;r oJ prwtovtoko" pavsh" ktivsew" (Col 1, 15), to; pneu'ma th'" boulh'" kai;
ijscuvo" (Is 11, 2), tw/' Swth'ri tw/' nooumevnw/ kata; to; ajnqrwvpinon, gennwmevnw/ ejk
spevrmato" Daui;d kata; savrka (Rm 1, 3). kai; ou{tw" levgei, th'" eJnwvsew"
ajntilambanovmeno", to; eujloghvsw to;n Kuvrion to;n sunetivsantav me (Sal 15, 7a).
3. touvtou dev ejsti fwnh; kai; hJ eJxh'", deomevnh th'" ajpo; tou' qeou' cavrito" eij"
safhvneian, hJ levgousa: e[ti de; kai; e{w" nukto;" ejpaivdeusavn me oiJ nefroiv mou (Sal 15,
7b). nefroi; Cristou' pw'" paideuvousin aujtovn, oujk eujcere;" dihghvsasqai. kai; e[stw o{ti
oij nefroi; aujtou' paideuvousin aujtovn: tiv kai; e{w" nuktov"É ouj ga;r aJplw'" paideuvousin
aujto;n oiJ nefroi; aujtou', ajlla; "e{w" nukto;" paideuvousin aujto;n oiJ nefroi; aujtou'". oujk
oi\da dh; tou;" nefrou;" paralambanomevnou" toi'" e[xw tou' lovgou eij" ta; peri; sunevsew"
h] ejntreceiva" pravgmata wJ" ejn th/' grafh/'62. ejn ga;r th/' grafh/' oJ qeov", ejtavzwn ta;
kruptav, ejtavzei [f. 19r] kardiva" kai; nefrouv" (Gr 17, 10; 20, 12). kai; tavca tou;"
nefrou;" ejtavzei, o{te ta; e[ti ejnapokeivmena spermatikw'" th/' yuch/', kai; oujde;
proanabebhkovta ejpi; th;n kardivan, ejreuna'/ kai; ejxetavzei63.
ou|toi dh; oiJ nefroiv, oujc oiJ swmatikoiv, oiJ ajnalovgw" ojnomazovmenoi kardiva/: oujde; ga;r
o{te kardiva levgetai kaqara; kai; makavrio" oJ kaqaro;" th/' kardiva/ (Mt 5, 8), swvmati dei'
noh'sai to; makarizovmenon, o} kai; ejn toi'" ajlovgoi" zw/voi" blevpomen. ou|toi ou\n oiJ
nefroiv, fhmi, oiJ ajnalovgou" th/' kaqarovthti th'" kardiva" e[conte" ta;" rJivza" kai; ta;"
ajrca;" tw'n nohmavtwn, meqÆ w|n ejpidedhvmhken oJ levgwn oujk ejgkataleivyei" th;n yuchvn
mou eij" to;n a/{dhn (Sal 15, 10), paideuvousi th;n yuch;n tou' jIhsou'. wJ" eij e[legon kai;

61
Cf. CIo I, 36, 262-264.
62
Cf. Hier., Tract. in Ps. XV, 7 (376, 359-367): Nam quantum in memoria mea est, nec apud philosophorum
quempiam nec apud rhetorum, nec apud poetas, nec apud ipsos quidem medicos, qui naturae corporum
scientiam repromittunt, umquam legisse me noui, renes pro intellectibus et profunda cogitatione positos.
Scriptura autem hac consuetudine utitur, ut quando uult secretum aliquid et arcanum uel mysticum demonstrare,
dicat ‘Scrutans corda et renes Deus’ (Sal 7, 10); ut, cor secretum cum sit, secretiores cordis partes sint renes.
63
Cf. HIer XX, 9 (193, 32-34): kuvrio" de; movno" kaino;n e[cei trovpon ejtasmw'n, ejtavz wn gavr ejsti kardiva",
kai; movnw/ tw/' Kurivw/ provsesti to; ejxetavzein kardiva" kai; nefrouv".

25
peri; ajnqrwpivnh" yuch'" to; ajnavlogon, ejcouvsh" ejn toi'" nefroi'" ta; pro; tou'
ajnatei'lai ejpi; th;n kardivan nohvmata kai; dialogismw'n spevrmata, ta; e[ndon proovnta
dunavmei, ei[te ta; ceivrona - o}" ga;r h{marten, ejpoivhsen to; ponhro;n ajpo; tovte -, ei[te
ta; beltivona, ejpei; kai; to; ajgaqo;n e[oiken ajpo; tovte gegonevnai tisivn.
eij ou\n noei'" ta; pareilhmmevna [f. 19v] moi peri; tw'n nefrw'n, o{ra th;n yuch;n tou'
jIhsou' katabaivnousan ajpo; tou' oujranou': oujdei;" ga;r ajnabevbhken eij" to;n oujranovn, eij
mh; oJ ejk tou' oujranou' katabav" (Gv 3, 13): oujc oJ uiJo;" tou' qeou', oujc oJ prwtovtoko"
pavsh" ktivsew" (Col 1, 15), ajllÆ oJ uiJo;" tou' ajnqrwvpou. kai; ijdwvn moi ejkeivnhn th;n
yuchvn, h{ti" oujc aJrpagmo;n hJghvsato to; ei\nai i[sa qew/', ajllÆ eJauth;n ejkevnwse morfh;n
douvlou labou'sa (Fil 2, 6-7), now'n moi tauvthn th;n yuchvn, o{ra aujth;n
ejnapoqhsaurivzousan dovgmata kai; nohvmata, kai; ejnapotiqei'san ouj th/' kardiva/, ajlla;
toi'" nefroi'", i{na ajpo; tw'n nefrw'n ajnabh/' ejpi; th;n kardivan: o{ra moi th;n yuch;n jIhsou'
ejrcomevnhn ejpi; tw'n ouj swmatikw'n nefrw'n, e[cousan ta; paideuvonta kai; ta;
ejpistrevfonta, diÆ a} sunepidhmhvsanta ejkeivnh/ th/' yuch/' oujk e[gnw aJmartivan: kai; oujc
h{marten kai; oujk ejlavlhsen aJmartivan a[nqrwpo" w[n.
ejgw; ouj qaumavzw, eja;n ta; gegrammevna peri; tou' mh; hJmarthkevnai to;n Swth'ra ajnafevrh/
ti" ejpi; to;n prwtovtokon pavsh" ktivsew" (Col 1, 15). oJ ga;r ejpi; tw/' toiouvtw/ qaumavzwn,
o{moion poiei' wJsei; qaumavzwn, o{ti oJ qeo;" oJ poihvsa" [f. 20r] to;n oujrano;n kai; th;n gh'n
oujc h{marten, mh; eijdw;" o{ti ouj pevfuken aJmartavnein oJ qeov". ou{tw" ouj pevfuken
aJmartavnein oJ lovgo" oJ tou' qeou', ouj duvnatai aJmartavnein oJ prwtovtoko" pavsh"
ktivsew", ajlla; oJ e[paino" peri; tou' mh; aJmartavnein to;n jIhsou'n, ejpi; to;n a[nqrwpon
ajnafevretai: o{" aJmartivan oujk ejpoivhsen oujde; euJrevqh dovlo" ejn tw/' stovmati aujtou' (1 Pt
2, 22). kai; eja;n levghtai to;n mh; gnovnta aJmartivan, uJpe;r hJmw'n aJmartivan ejpoivhsen (2
Cor 5, 21), mh; a[koue peri; tou' prwtotovkou pavsh" ktivsew" legomevnou, ajlla; to;n mh;
gnovnta aJmartivan, th;n jIhsou' yuchvn.
pavnte" ga;r hJmei'" e[gnwmen aJmartivan, oi{tine" levgomen mustikw'": ejn ajnomivai"
sunelhvfqhn64 kai; ejn aJmartivai" ejkivsshsev me hJ mhvthr mou (Sal 50, 7): kai; oujk oi\da
poivai". ejkei'non ou\n mh; gnovnta aJmartivan, uJpe;r hJmw'n aJmartivan ejpoivhsen oJ Pathvr,
pevmya" aujto;n ejx oujranw'n eij" gh'n diÆ hJma'". kai; h\lqen, e[cwn ejpi; tw'n nefrw'n dh; ta;
paideuvonta aujto;n kai; uJpomimnhvskonta aujtovn, paideuvonta oujc aJplw'", ajllÆ wJ"
provkeitai kata; th;n grafhvn [f. 20v] to; e{w" nukto;" ejpaivdeusavn me oiJ nefroiv mou (Sal

64
Ms. suneleivfqhn.

26
15, 7b)65: nuktov", tauvth" th'" kata; ton bivon. nu;x gavr ejstin ejntau'qa, peri; h|"
levgetai to; hJ nu;x proevkoyen, hJ de; hJmevra h[ggiken. wJ" ejn hJmevra/ eujschmovnw"
peripathvswmen (Rm 13, 12-13). kai; ejpei; nuvx ejsti, skovto" ejsti;n oJ bivo" ou|to". o{ra
ga;r o{ti oujk e[stin hJmi'n hJ pavlh pro;" ai|ma kai; savrka, ajlla; pro;" ta;" ajrcav", pro;"
ta;" ejxousiva", pro;" tou;" kosmokravtora" tou' skovtou" touvtou, pro;" ta; pneumatika;
th'" ponhriva" ejn toi'" ejpouranivoi" (Ef 6, 12)66.
fhsi;n ou\n o{ti kai; e{w" nukto;" ejpaivdeusavn me oiJ nefroiv mou (Sal 15, 7b): ouj movnon kai;
ta; devontav me ejpaivdeuon kai; uJpemivmnhskon, ajlla; kai; ejlqovnta ejpi; th;n nuvkta tou'
aijw'no" touvtou, ejpi; to;n skovton, ejpaivdeusavn me oiJ nefroiv mou: prowrwvmhn to;n kuvrion
ejnwvpiovn mou dia; pantov", o{ti ejk dexiw'n mouv ejstin, i{na mh; saleuqw' (Sal 15, 7b-8)67. hJ
ajnqrwpivnh levgei yuch; jIhsou' to; prowrwvmhn to;n kuvrion ejnwvpiovn mou (Sal 15, 8a).
poi'on kuvrionÉ a\rav ge to;n patevra levgei h] to;n prwtovtokon pavsh" th'" ktivsew", ajei;
aujth/' parovntaÉ tiv de; levgw parovntaÉ hJnwmevnon, i{na mhkevti a[llo" h\/ a[nqrwpo" [f. 21r]
kai; a[llo" oJ prwtovtoko" pavsh" ktivsew". eja;n proskovyh/" peri; tou' hJnwmevnou, a[koue
paramuqivan qerapeuvousavn sou th;n proskophvn, kai; paramuqivan ajpostolikhvn68: oJ
kollwvmeno" tw/' kurivw/ oujkevti ejsti; duvo, ajlla; e}n pneu'mav ejstin (1 Cor 6, 17). ei\ta oJ me;n
kollwvmeno" tw/' kurivw/ e}n pneu'mav ejstin, ouj qevlei" de; th;n mh; aJmartavnousan yuchvn,

65
Cf. Orat VIII, 2: w{sper ga;r aiJ toiaivde fantasivai kai; uJp omnhvsei" tw'ndev tinwn peri; ta;, w|n
gegovnasin aiJ uJpomnhvsei", moluvnousi tou;" logismou;" tou;" ejn tai'sde tai'" fantasivai"
gegenhmevnou", to;n aujto;n trovp on peistevon ojnhsifovron ei\nai mnhvm hn pepisteumevnou tou' qeou' kai;
katanoou'nto" ta; ejn tw'/ ajduvtw/ th'" yuch'" kinhvmata, rJuqmizouvsh" eJauth;n ajrevskein wJ" parovnti kai;
ejpopteuvonti kai; fqavnonti ejpi; pavnta nou'n tw'/ ejtavzonti kardiva" kai; ejreunw'nti nefrouv" (Sal 7, 10; Gr
17, 10; 20, 12).
66
Cf. FrLam 60: ajdolevs chson ou\n ejn nukti; (Lam 2, 19) tou' parovnto" aijwn' o": ouj gavr ejstiv soi hJ pavl h
ktl. (Ef 6, 12).
67
Cf. Hier., Tract. in Ps. XV, 7 (377, 386-393): Porro quis alius (quia uita Saluatoris exemplum est) asserit eum
non solum uigilantem sed etiam dormientem omni caruisse peccato, et ab uniuerso carnis fantasmate mansisse
purum: ut sancti quoque, qui similes domini et magistri esse desiderant, omni custodia seruent cor suum, et non
tantum uigilantes, sed ne per somnum quidem, id est non solum in die sed nec in nocte supererentur; Ep. 133, 3:
Doctrina tua Origenis ramusculus est. In eo enim psalmo ubi scriptum est (ut de caeteris taceam) Insuper et
usque ad noctem erudierunt me renes mei (Sal 15, 7b), asserit uirum sanctum, de quorum uidelicet et tu numero
es, cum ad uirtutum uenerit summitatem, ne in nocte quidem ea pati quae hominum sunt, nec cogitatione
uitiorum aliqua titillari.
68
Cf. CIo II, 14, 101: prostiqevnta aujto;n a[neu paramuqiva" th'" ajp o; th'" grafh'"; VI, 11, 68: eij"
paramuqivan de; touvtwn kai; touvtw/ crhvs etai tw'/ lovgw/; HIer XV, 4: tau'ta ejn paramuqiva/; Prin III, 1, 11:
oujk a[topon de; kai; ajpo; th'" sunhqeiva" ta; toiau'ta paramuqhvsasqai.

27
th;n eJkousivw" kataba'san, th;n mh; aJrpagmo;n hJghsamevnhn to; ei\nai i[sa qew/' (Fil 2, 6),
e}n pneu'ma gegonevnai kai; e}n gegonevnai pro;" to;n prwtovtokon pavsh" ktivsew"É
prowrwvmhn ou\n to;n kuvriovn mou (Sal 15, 8a), ejpei; ejpaivdeusavn me oiJ nefroiv mou e{w"
nuktov" (Sal 15, 7b)69.
4. prowrwvmhn to;n kuvrion ejnwvpiovn mou diapantov" (Sal 15, 8a): ouj pote; mevn, pote; dÆ
ouj, ajlla; diapanto;" ejnwvpiovn mou, o{ti ejk dexiw'n mouv ejstin (Sal 15, 8b). ajei; ga;r ejn tw/'
timiwtevrw/ kai; dexiw/' tovpw/ th'" yuch'" h\n paro;n to; bohqou'n, parw;n oJ Path;r h] parw;n
oJ prwtovtoko" pavsh" ktivsew" (Col 1, 15), eJnouvmeno" th/' yuch/', i{na ei[ph/ hJ yuch; to;
i{na mh; saleuqw' (Sal 15, 8c), wJ" eij mh; proewvra to;n kuvrion ejnwvpion diapantov", o{ti ejk
dexiw'n ejsti, ka]n ejsaleuvqh. o{son ga;r ejpi; th/' fuvsei th'" yuch'", duvna[f. 21v]tai
saleuqh'nai.
levgousiv tine", mh; nohvsante" to;n ajlhqh' peri; yuch'" lovgon, o{ti hJ me;n yuch; mevsh tiv"
ejstin, to; de; sw'ma tw'n kavtw ejstivn, to; pneu'ma tw'n a[nw. kai; levgousi tina;" ei\nai
yucikou;" oujc oJrw'nte" o{ti, katav tina lovgon e{teron parÆ o}n pollavki" ei[pomen,
pavnte" a[nqrwpoi prw'ton givnontai yucikoi; dia; th;n yuch;n kai; meta; to; genevsqai
yucikoi; dia; th;n yuchvn, pro; aJmartiva" kai; pro; katorqwvsew" o[nte" yucikoiv, i{na
tolmhrovteron ei[pw, dia; me;n th;n aJmartivan givnontai coi>koiv, dia; th;n ajreth;n givnontai
pneumatikoiv, wJ" ei\nai to;n yuciko;n mhvpw coi>kovn - pesw;n ga;r givnetai coi>kov" -, to;n
yuciko;n mhvpw pneumatikovn: katorqwvsa" ga;r givnetai pneumatikov".
prowrwvmhn ou\n to;n kuvrion ejnwvpiovn mou diapantov", o{ti ejk dexiw'n mouv ejstin, i{na mh;
saleuqw'. dia; tou'to hujfravnqh hJ kardiva mou (Sal 15, 8-9a), ejpei; ejpaivdeusavn me oiJ
nefroiv mou e{w" nuktov" (Sal 15, 7b)70, ejpei; prowrwvmhn to;n kuvrion ejnwvpiovn mou
diapantov", o{ti ejk dexiw'n mouv ejsti diapantov", i{na mh; saleuqw', dia; tou'to [f. 22r] hJ
kardiva mou eujfravnqh, dia; tou'to hjgalliavsato hJ glw'ssav mou (Sal 15, 9a-b), dia; tou'to
"hjgalliavsato hJ dovxa mou", wJ" eij mh; ta; proeirhmevna h\n, oujk a]n ta; ejpiferovmena
ejgivneto.

69
Prin II, 6, 3: illa anima, de qua dixit Iesus quia nemo aufert a me animam meam (Gv 10, 18), ab initio
creaturae et deinceps inseparabiliter ei atque indissociabiliter inhaerens, utpote sapientiae et uerbo dei et
ueritati ac luci uerae, et tota totum recipiens atque in eius lucem splendoremque ipsa cedens, facta est cum ipso
principaliter unus spiritus, sicut et apostolus his, qui eam imitari deberent, promittit, quia qui se jungit domino,
unus spiritus est (1 Cor 6, 17).
70
Ms. rep. ejpei; ejp aivdeusavn me oiJ nefroiv mou e{w" nuktov"; corr.

28
tau'ta de; ejpa;n ajkouvh/" levgonto" tou' jIhsou', a[koue kai; Pauvlou prostavssontov" soi
to; mimhtaiv mou givnesqe, kaqw;" kajgw; Cristou' (1 Cor 11, 1)71. tivno" mimhthvn me dei'
genevsqaiÉ a\ra tou' prwtotovkou pavsh" ktivsew", th'" sofiva", tou' lovgou, th'"
ajlhqeiva"É h] mimhth;" prostavssomai genevsqai, a[nqrwpo" w[n, tou' ajnqrwvpou jIhsou',
i{na mimhvswmai to; ajnqrwvpinon aujtou'É ouj levgw o{ti ajmhvcanovn ejsti mimhvsasqai th;n
qeovthta aujtou': ajnabaivnwn ga;r prokovptw kai; cavriti qeou' fqavsai duvnamai ejpei;72 kai;
to; mimhvsasqai th;n qeovthta tou' Cristou', ei[ ge provkeitai mimhvsasqai th;n qeovthta
tou' Cristou' kai; qeou' tw'n o{lwn: givnesqe gavr, fhsi, tevleioi kaqw;" oJ path;r uJmw'n oJ ejn
oujranoi'" tevleiov" ejsti (Mt 5, 48), kai; a{gioi e[sesqe, o{ti ejgw; a{giov" eijmi, kuvrio" oJ
qeo;" uJmw'n (Lv 11, 45). kai; pavlin: tevleioi e[sesqe e[nanti kurivou tou' qeou' uJmw'n (Dt 18,
13).
mimhtai; ou\n tou' Cristou' ginovmenoi kai; hJmei'", o{sa levgei [f. 22v] to; ajnqrwvpinon tou'
Cristou', filotimouvmeqa eijpei'n. dia; tou'to ga;r tau'ta levgei, i{nÆ e[cwmen uJpogrammo;n
tiv mimhswvmeqa kai; hJmei'" ei[pwmen eujloghvsw to;n kuvrion to;n sunetivsantav me (Sal 15,
7a), i{na kai; hJmei'" ei[pwmen: e[ti de; kai; e{w" nukto;" ejpaivdeusavn me oiJ nefroiv mou (Sal
15, 7b). h[lqomen ga;r kai; hJmei'" e[conte" tina;" ejn toi'" nefroi'" ajgaqw'n ajrca;" kai;
gewrghvsante" ta; tw'n ajgaqw'n w|n hjnevgkamen spevrmata: dia; tau'ta a} e[comen, ejn toi'"
nefroi'" levgetai.
5. toiau'ta ¿ta¯ tina; nohvsei", eja;n dunhqh/'" ajkouvein kai; sugkrivnein pneuvmati kai;
pneumatikoi'" (1 Cor 2, 13). ou{tw de; e[cei hJ levxi": o{tan de; e[qnh ta; mh; novmon e[conta
fuvsei ta; tou' novmou73 poiw'sin, ou|toi novmon mh; e[conte" eJautoi'" eijsin novmo": oi{tine"
ejndeivknuntai to; e[rgon74 grapto;n ejn tai'" kardivai" aujtw'n, summarturouvsh" aujtw'n
th'" suneidhvsew" (Rm 2, 14-15). kai; tavca gravfetai toiau'ta ejn th/' kardiva/
gravmmata. povte de; gravfei, a[koue: o{te eijmi; nhvpio", ouj gravfetaiv75 moi ejn th/' kardiva/,
ajllÆ o{te a[rcomen duvnasqai ejn th/' kardiva/ lambavnein novmon qeou' kai; gravfetai ou|to"
ouj mevlani [f. 23r] ajlla; pneuvmati qeou' zw'nto" (2 Cor 3, 3), spermavtwn
prou>pokeimevnwn ejn toi'" kaloumevnoi" nefroi'"76.

71
Ms. givnesqai, kajgw; kaqw;" Cristou' (con correzione dell’ordine delle parole aggiunta sopra kajgw; kaqwv").
72
Corr. ejpiv?
73
Ms. del. ta; tou' novm ou rep.
74
Om. tou' novm ou.
75
Ms. gravfete.
76
Ms del. ejn toi'" kaloumevnwn rep.

29
swmatika; ga;r ojnovmata ejpi; tw'n dunavmewn th'" yuch'" paralambavnetai kata;
ajnalogivan tw'n swmatikw'n pragmavtwn: oi|on ojfqalmoi; levgomen yuch'" fwtizovmenoi
ei\nai uJpo; th'" ejntolh'" tou' qeou' (Sal 18, 9b), oJmwnuvmw" toi'" ojfqalmoi'" tou' swvmato",
ejpei; ajnavlogon tw/' e[rgw/ tw'n ojfqalmw'n tou' swvmato" poiou'sin oiJ ojfqalmoi; th'"
yuch'". oiJ ojfqalmoi; tou' swvmato" blevpousi swvmata kai; crwvmata kai; oiJ ojfqalmoi;
th'" yuch'" blevpousi ta; nohtav. ou{tw" kai; w\ta levgetai yuch'" oJmwnuvmw" toi'" wjsi;
tou' swvmato". eja;n ou\n levghtai kai; kardiva yuch'" oJmwnuvmw" th/' kardiva/ tou' swvmato"
th/' decomevnh/ to;n hJgemonikovn, novei moi kardivan ajnavlogon ojfqalmoi'" yuch'" kai; wjsi;n
aujth'". ou{tw" eja;n nefrou;" ajkouvsh/" th'" yuch'" ejtazomevnou" uJpo; tou' qeou', ajnavlogon
ojfqalmoi'" kai; wjsi; kai; kardiva/ yuch;n a[koue: ou[te ga;r swmatikh;n kardivan ejtavzei oJ
qeo;" ou[te sw[f. 23v]matikou;" nefrou;" kai; w{sper hJ kardiva to; sw'ma e[cei to;n
hJgemonikovn - dio; levgetai to; ajgaphvsei" kuvrion to;n qeovn sou ejx o{lh" th'" kardiva"
sou (Lc 10, 27) -, ou{tw" ajnavlogon tw/' ginomevnw/ ejn toi'" nefroi'" givnetai ejn toi'"
nefroi'" th'" yuch'": ejn toi'" nefroi'" sunivstatai ta; spevrmata kai; oJ a[rrhn peri; tou;"
nefrou;" tau'ta e[cei, kai; ou{tw" govnimo" givnetai. ou{tw" hJ govnimo" yuch; ta;"
dunavmei" e[cei tw'n pneumatikw'n spermavtwn ejn nefroi'" yuch'". speivrei ga;r kai;
yuch; peri; tou;" nefrouv" e[cousa ta; spevrmata, eja;n h\/ ajxiva eujlogiva" kai;
makariovthto" kai; mhde;n poih/' a[xion th'" legouvsh" ajra'": oujk e[stai ejn uJmi'n a[gono"
oujde; stei'ra (Dt 7, 14) 77.
ajkouvwn ou\n tou' kata; to;n Swth'ra ajnqrwvpou levgonto": eujloghvsw to;n kuvrion to;n
sunetivsantav me: e[ti de; kai; e{w" nukto;" ejpaivdeusavn me oiJ nefroiv mou (Sal 15, 7), kai;
su; tau'ta levge. levge de; kai; to; prowrwvmhn to;n kuvrion ejnwvpiovn mou diapantov" (Sal
15, 8a). kai; gavr soi ejnoikei' oJ kuvrio", eja;n qevlh/", diapantov". genou' wJ" Pau'lo"
ejkeivnou mimhth;" kai; euJrhvsei" o{ti ejn soiv ejstin [f. 24r] ajei; oJ kuvrio". ejrei'" ga;r kai;
suv: zw' de; oujkevti ejgwv, zh/' de; ejn ejmoi; Cristov" (Gal 2, 20). prowrwvmhn: e[cw ojfqalmou;"
blevponta" to;n Kuvrion o[nta ajei; ejnwvpiovn mou. povte ejnwvpiovn mouv ejstin oJ Kuvrio"É o{te
ejnwvpiovn mouv ejstin oJ lovgo", o{te terw' to;n novmon to;n tou' qeou' levgonta: ajfavyei"
tou;" lovgou" touvtou" ejpi; tw'n ceirw'n sou kai; e[sontai ajsavleutoi pro; ojfqalmw'n sou

77
Cf. Hier., Tract. in Ps. XV, 7 (377, 396-405): Est et alia interpretatio, quia semper scriptura diuina ad
similitudinem humanorum artuum de Dei uirtutibus loquitur, uerbi gratia, ut, pedes cum habere dicat, oculos,
aures, manus, et cetera huiuscemodi, renes nunc pro seminum locis accipiendum sit; ut, quomodo initium
hominum et humanae carnis elementum in semine conditum est, ita sententiarum quoque nostrarum exordia et
principia cogitationum habere renes suos: ut antequam quid uel opere uel sermone tractemus, hoc cogitatio
tacita in motu suo habeat secumque ipsa consideret.

30
(Dt 6, 8; 11, 18). ou{tw ge prowrwvmhn to;n kuvriovn mou, to;n lovgon. tiv" ou{tw makavrio",
i{na mhdeni; douleuvh/ h] tw/' lovgw/ kai; levgh/: prowrwvmhn to;n kuvrion ejnwvpiovn mou
diapantov", o{ti ejk dexiw'n mouv ejstin, i{na mh; saleuqw' (Sal 15, 8)É eja;n ajtimavsh/" to;n
lovgon tou' qeou', oJ lovgo" givnetaiv soi ejx ajristerw'n. eja;n ajtimavsh/", ou{tw" ejstivn: eja;n
de; timhvsh/" to;n lovgon tou' qeou', oJ lovgo" tou' qeou' givnetaiv soi ejk dexiw'n. ejpei;
hjtivmase tou' qeou' to;n lovgon jIouvda" kai; e[balen aujto;n ejx ajristerw'n, dia; tou'to ajra;n
lambavnei levgousan to; sthvtw oJ diavbolo" ejk dexiw'n aujtou' (Sal 108, 6)78.
6. ajllÆ ejavn ti" ajkouvwn o{lwn tw'n grafw'n, pro;" tau'tav moi duvnatai ajnqupofevrein kai;
pravgmatav moi parascei'n [f. 24v], e{w" oJ qeo;" dw/' ejpicorhgivan pneuvmato" sofiva"
luvonto" th;n ejpapovrhsin kai; ta; pravgmata. eij ga;r oJ baquvteron ajkouvein tw'n
legomevnwn dunavmeno": e[stw tou' jIouvda" diavbolo" i{statai ejk dexiw'n (Sal 108, 6) -
fevrei" ga;r rJhto;n duswph'saiv me dunavmenon, o{ti oJ diavbolo" i{statai ejk dexiw'n aujtou'
kai; tou' dikaivou ejk dexiw'n i{statai oJ Kuvrio", dio; legevtw mimouvmeno" Cristo;n oJ
divkaio": prowrwvmhn to;n kuvrion ejnwvpiovn mou diapantov", o{ti ejk dexiw'n mouv ejstin, i{na
mh; saleuqw' (Sal 15, 8) -, tiv ejrei'" ejpi; toi'" rJhtoi'" toi'" gegrammevnoi" ejn tw/' Zacariva/
peri; jIhsou' tou' iJerevw" tou' megavlouÉ gevgraptai ga;r ejkei' o{ti oJ diavbolo" eijsthvkei ejk
dexiw'n aujtou', tou' ajntikei'sqai aujtw/' (Zc 3, 1).
ajlla; h|ke, w\ Cristev, oJ lovgo" tou' qeou' ejpidhvmei, safhvnizev moi kai; toi'" ajkroa'sqai
gnhsivw" boulomevnoi", pw'" oJ diavbolo" "i{statai ejk dexiw'n tou' jIhsou'", ejpei; diavbolo"
to; "ejk dexiw'n aujtou' tou' ajntikeimevnou h] tou' ajntikei'sqai aujtw/"' h[dh ga;r ajntevkeito,
h[dh hJtthvkei79: o{te de; e[ti palaivei oJ jIhsou'", ta; rJupara; ejndedumevno" iJmavtia, pri;n
ejkduvsh/tai aujtav, tovte oJ diavbolo" [f. 25r] i{statai ejk dexiw'n aujtou' ajntikei'sqai aujtw'/
(Zc 3, 1): o{te de; ajpeduvsato ta; rJupara; iJmavtia (Zc 3, 4), ta;" ejma;" aJmartiva" -
ejxeduvsato ga;r aujta; kai; ejneduvsato to;n podhvrh (Ap 1, 13) -, tovte o{te to;n podhvrh
ejndevdutai, oujkevti oJ diavbolo" i{statai ejk dexiw'n aujtou' tou' ajntikei'sqai aujtw/', ajlla;
pevpautai. tavca ou\n, o{son me;n hJ pavlh ejstivn, oujc aJplw'" e[sthken oJ diavbolo" ejk

78
Cf. Hier., Tract. in Ps. XV, 8 (378, 418-427): Simulque considera, quod in nostra sit potestate ponere
Dominum ante oculos nostros. Qui iustus est et similis est Saluatori, ponit Deum a dextris suis, et dicit, Quia a
dextris meis est, ne commovear (Sal 15, 8b). Ideo autem eum ad dexteram ponit, quia habet ante oculos illum
quem sequitur praeuiantem. Qui uero peccator est, proicit sermonem Domini post tergum suum, et Dominus illi
efficitur a sinistris. Quem cum diabolus ad laeuam peccatoris aspexerit, ilico migrat ad dexteram eius ut locum
Dei possideat: impleturque illud quod de Iuda scriptum est Stet diabolus a dextris suis (Sal 108, 6); Orat XXIV,
5: o{l o" ga;r oJ yalmo;" ai[thsiv" ejsti peri; jIouvda, i{na tavde tina; aujtw'/ sumbh'/.
79
Ms. hJ/tthvkei.

31
dexiw'n, ajlla; tou' ajntikei'sqai: ejpa;n de; nikhvsh/", ejkbavllei" aujto;n e[xw ajntikeivmenovn
soi ajpo; tw'n dexiw'n sou kai; tovte e[rcetai oJ Cristo;" ejk dexiw'n sou kai; levgei":
prowrwvmhn to;n kuvrion ejnwvpiovn mou diapantov", o{ti ejk dexiw'n mouv ejstin, i{na mh;
saleuqw' (Sal 15, 8). dia; tou'to, o{ti ejk dexiw'n mouv ejstin, hujfravnqh hJ kardiva mou (Sal
15, 9a). toiau'ta poihvswmen, i{na Cristo;" e[lqh/ kai; sth/' ejk dexiw'n hJmw'n oJ lovgo" tou'
qeou' kai; hJ kardiva hJmw'n eujfranqh/': lovgou ga;r parovnto", kardiva eujfraivnetai.
7. dia; tou'to hujfravnqh hJ kardiva mou kai; hjgalliavsato hJ dovxa mou (Sal 15, 9a-b). ejn
tai'" Pravxesi tw'n ajpostovlwn eu{romen tou'to gegrammevnon oujc ou{tw", ajlla; kai;
hjgalliavsato hJ glw'ssav mou (At 2, 26), ejnqavde de; hjgalliavsa[f. 25v]to hJ dovxa mou. kai;
aiJ ejkdovsei" o{lai e[cousin hjgalliavsato hJ dovxa mou80. ajpotolmw' kai; levgw: ouj
macovmena eijrhvkasin oiJ ajpovstoloi tw/' lovgw/ tw/' profhtikw/', ajllÆ h] aJmavrthma gevgone
grafikovn81, mh; nohvsantov" tino" to; hjgalliavsato hJ dovxa mou kai; poihvsanto"
hjgalliavsato hJ glw'ssav mou, h] eij mh; bouvletaiv ti" aJmavrthma grafiko;n gegonevnai,
eJrmhneuevtw ti" aujto; ejpi; to; safevsteron.
hjgalliavsato hJ dovxa mou: dovxa dev mouv ejstin hJ glw'ssav mou. tou' ga;r sofou' hJ
glw'ssa, ejpei; doxavzetai ejn th/' glwvssh/ kai; ejn tw/' lovgw/, dovxa ejstiv. kai; w{sper tou'
ajqlhtou' hJ dovxa to; gennai'on aujtou' sw'mav ejsti, tou' ijatrou' hJ dovxa hJ ijatrikhv ejsti,
tou' ceirotevcnou hJ dovxa aiJ cei'rev" eijsin, ou{tw tou' sofou' hJ dovxa levgonto" qei'a kai;
iJera; hJ glw'ssav ejstin, wJ" mh; eJtevran ei\nai th;n glw'ssan th'" dovxh", ajlla; th;n aujth;n
ei\nai dovxan kai; glw'ssan82. eu[xasqe peri; ejmou', eij kai; ajnavxiov" eijmi, i{na ejk th'"
ajgavph" aujtou' kai; uJmw'n dw/' oJ qeo;" glw'ssavn moi kai; dovxan, w{ste doxavzesqaiv me para;
qew/' kai; ajnqrwvpoi" hJ glw'ssav mou. e[stai gavr, eja;n ejpakousqh'te, hJ glw'ssav mou dovxa
mou [f. 26r]. oJ gravya" dh; ta;" Pravxei" tw'n ajpostovlwn ejpoivhse to; hjgalliavsato hJ
glw'ssav mou, tajuto;n nohvsa" th/' dovxh/ th;n glw'ssan.

80
OÆ. hJ glw'ssav mou. Pavnte": dovxa mou; (FIELD, 107). Cf. Hier., Tract. in Ps. XV, 9 (380, 488-490): Pro eo
autem quod in Actibus apostolorum et in editione uulgata legitur, Exultauit lingua mea (Sal 15, 9b), sciendum
apud ceteras editiones et apud ipsos quoque Septuaginta non linguam positam esse, sed gloriam.
81
Cf. infra H77Ps I (ff. 214v-215r); HIer XV, 5 (Nautin [GCS], 129,13): e[gnwmen grafiko;n ei\nai
aJmavrthma.
82
Cf. Hier., Tract. in Ps. XV, 9 (380, 492-497): Et puto, quia rhetoris gloria in laude sermonis est, sicut medici
gloria in medicinae artis industria, et athletae est gloria fortitudo, ceterarumque artium gloria est implere quod
norint: ideo linguam, per quam quod sentitur expromitur, positam esse pro gloria.

32
8. e[ti de; kai; hJ sa;rx mou kataskhnwvsei ejpÆ ejlpivdi (Sal 15, 9c)83. oJ Kuvriov" mou
jIhsou'" tau'ta levgei, ou| prwvtou hJ sa;rx kateskhvnwsen ejpÆ ejlpivdi84: ejstauvrwtai ga;r
kai; th/' trivth/ hJmevra/ ejghvgertai genovmeno" prwtovtoko" ejk tw'n nekrw'n (Col 1, 18; Ap
1, 5), kai; ejgerqei;" ajnelhvfqh85 eij" oujrano;n kai; ajnhvgagen ajpo; gh'" ghvi>non sw'ma,
w{ste xenivzesqai tou;" oujranivou" dunavmei" mhdevpote eJwrakuiva" tou'to to; qevama:
savrka ajnabaivnousan eij" to;n oujranovn. peri; tou' jHlivou gevgraptai, o{ti wJ" eij" to;n
oujrano;n ajnelhvfqh (4 Reg 2, 11) kai; peri; tou' jEnwvc, o{ti metevqhken aujto;n oJ qeov" (Gn
5, 24), oujk ei[rhtai de; eij" oujrano;n: pro; tou' kurivou mou jIhsou' Cristou' oujdei;" eij"
oujrano;n ajnabevbhken (Gv 3, 13). oJ boulovmeno" proskoptevtw th/' ejmh/' fwnh/': ejgw; qarrw'n
levgw o{ti wJ" prwtovtokov" ejstin ejk tw'n nekrw'n (Col 1, 18; Ap 1, 5), ou{tw" kai; prw'to"
savrka ajnhvgagen eij" oujranovn.
xenivzontai gou'n aiJ dunavmei" ejpi; th/' kainh/' iJstoriva/, o{ti blevpousi savrka
ajnabebhkuivan eij" oujrano;n kai; levgousi [f. 26v]: tiv" ou|to" oJ paragenovmeno" ejx
jEdwvm, toutevsti tw'n ghi?nwn, ejruvqhma iJmativwn (Is 63, 1)É blevpousi ta; i[cnh tou'
ai{mato" kai; tw'n traumavtwn: ejk Boswvr, th'" sarkov", ou{tw" wJrai'o" ejn stolh/' biva/
meta; ijscuvo"É ejgw; dialevgomai (Is 63, 1): tiv" ou|to"É kai; oujk a[llo" peri; aujtou'
ajpokrivnetai, ajllÆ aujto;" meta; ijscuvo": ejgw; dialevgomai dikaiosuvnhn kai; krivsin
swthriva" (Is 63, 1). pavlin punqavnontai: dia; tiv sou ejruqra; ta; iJmavtia kai; ta;
ejnduvmata wJ" ajpo; pathtou' lhnou', plhvrou" katapepathmevnh" (Is 63, 2-3)É ei\ta, wJ"

83
Cf. Panfilo-Eusebio, Apol. 142-145 (228-232 Amacker-Junod): Pamphilus. Sed et in quinto decimo psalmo
exponens illum uersiculum: Insuper autem et caro mea requiescet in spe (Sal 15, 9c) de carne Domini haec ait:
Origenes. Dominus Jesus Christus haec dicit, cuius primo caro requieuit in spe. Crucifixus enim est et
primogenitus ex mortuis (Col 1, 18; Ap 1, 5) factus, et post resurrectionem adsumptus in caelum, secum
terrenum corpus euexit, ita ut terrerentur et stupescerent caelestes uirtutes uidentes carnem ascendentem in
caelum. De Elia enim scriptum est, quia quasi in coelum adsumptus est et de Enoch quia translatus est, non
tamen dictum est quia ascendit in caelum. Offendatur qui uult ex nostro sermone, ego tamen cum omni fiducia
adseuero, quia sicut primogenitus ex mortuis est Christus, ita primus carnem evexit ad caelum. Denique nouitate
ipsa perterrentur caelestes uirtutes, quia quod nunquam antea uiderant nunc uidebant carnem ascendentem in
caelum et propterea dicunt: Quis est iste qui venit de Edom – id est a terrigenis – Rubor uestimentorum eius ex
Bosor (Is 63, 1)?; uidebant enim uestigia uulnerum in corpore eius ex Bosor, id est in carne suscepta”.
Pamphilus. Et post pauca: Origenes. Haec propter illud quod dictum est, quoniam caro mea requiescet in spe
(Sal 15, 9c). In qua spe? Non solum quia ex mortuis resurrexit (parum enim hoc est), sed in ea spe requiescit,
quod adsumpta est in caelum.
84
Ms. ejlpivdh.
85
Ms. ajneleivfqh.

33
nikhfovrou"86 nikhvsa" meta; tou' swvmatov" fhsi: kai; tw'n ejqnw'n oujdei;" metÆ ejmou' kai;
katevqlasa aujtouv", kai; sunhvgagon aujtouv", kai; katepavthsa aujtou;" eij" gh'n (Is 63,
3)87. eij ou[pw mimnhvskontai aiJ dunavmei" th'" oijkonomiva" th'" dia; tw'n profhtw'n
lelegmevnh" ejpi; tw/' lovgw/ tou' Swth'ro", kaiv fasin: to;n e[leon kurivou ejmnhvsqhn, ta;"
ajreta;" kurivou ejn pa'sin, oi|" hJmi'n ajntapodevdwke (Is 63, 7). tau'ta dia; to; hJ savrx mou
kataskhnwvsei ejpÆ ejlpivdi (Sal 15, 9c).
ejpÆ ejlpivdi: pelivkhÉ oujc o{ti ajnevsth ejk nekrw'n ejnqavde - tou'to ga;r mevtrion h\n -, ajlla;
ejlpi;" [f. 27r] h\n, o{te ajnelhvfqh eij" oujranovn, o{te levgousin aiJ dunavmei", ouj movnon a}
ei\pon, ajlla; kai; aiJ me;n kaqista'sai kai; propevmpousai aujtovn: a[rate puvla" oiJ
a[rconte" uJmw'n kai; ejpavrqhte puvlai aijwvnioi, kai; eijseleuvsetai oJ basileu;" th'" dovxh"
(Sal 23, 7). a[llai de; dunavmei" ajpokrivnontai: tiv" ejstin ou|to" oJ basileu;" th'" dovxh"
(Sal 23, 8a)É ei\ta pavlin aiJ kaqista'saiv fasin dunavmei": Kuvrio" krataio;" kai;
dunatov", Kuvrio" dunato;" ejn polevmoi" (Sal 23, 8b). ei\tav fasin aiJ kaqista'sai ajretaiv:
puvla" ejpavrate. meivzwn ejstivn, ouj cwrou'sin aiJ puvlai uJmw'n to;n Cristovn: a[rate puvla"
oiJ a[rconte" uJmw'n kai; ejpavrqhte puvlai aijwvnioi, kai; eijseleuvsetai oJ basileu;" th'"
dovxh". tiv" ejstin ou|to" oJ basileu;" th'" dovxh" (Sal 23, 7-8a)É kuvrio" tw'n dunavmewn,
aujtov" ejstin oJ basileu;" th'" dovxh" (Sal 23, 10). ou|tov" ejstin oJ eijpwvn: e[ti de; kai; hJ
savrx mou kataskhnwvsei ejpÆ ejlpivdi, o{ti oujk ejgkataleivyei" th;n yuchvn mou eij" to;n
a{/dhn (Sal 15, 9c-10a).
movnh hJ yuch; eij" a/{dou katabevbhken, o{pou movnon yucai; h\san88. eij kai; ejnqavde yucai;
movnon h\san kai; mh; h\n to; zw'/on suvnqeton, oujk a]n ejlhluvqei ejnqavde suvnqeto"89. o{qen

86
Corr. nikhfovro"?
87
Cf. CIo VI, 56, 288-289: {Ote de; poreuvetai nikhfovro" kai; tropaiofovro" meta; tou' ejk nekrw'n
ajnastavnto" swvmato" < pw'" ga;r a[llw" dei' noei'n to; Ou[p w ajnabevbhka pro;" to;n patevra mou kai; to;
Poreuvomai de; pro;" to;n patevra mou (Gv 20, 17)É < tovte aiJ mevn tine" levgousin dunavm ei": Tiv" ou|to" oJ
paragenovmeno" ejx ∆Edwvm , ejruvq hma iJmativwn ejk Bosovr, ou{tw" wJrai'o" (Is 63, 1)É OiJ de; propevmponte"
aujto;n toi'" ejpi; tw'n oujranivwn pulw'n tetagmevnoi" fasi;n to; [Arate puvla", oiJ a[rconte", uJm w'n, kai;
ejpavrqhte puvl ai aijwnv ioi, kai; eijseleuvsetai oJ basileu;" th'" dovxh" (Sal 23, 7). E
[ ti de; punqavnontai
oiJoneiv, eij dei' ou{tw" eijpei'n, hJm
/ agmevnhn aujtou' blevp onte" th;n dexia;n kai; o{l on peplhrwmevnon tw'n ajp o;
th'" ajristeiva" e[rgwn: Dia; tiv sou ejruqra; ta; iJmavtia, kai; ta; ejnduvm atav sou wJ" ajp opavthma lhnou'
plhvrou" katapepathmevnh"É {Ote kai; ajpokrivnetai: Katevqlasa aujtouv" (Is 63, 2-3). Si veda anche CMt
XVI, 19.
88
Cf. Dial 7: Para; to;n kairo;n tou' pavqou" dihrevqh. Pw'"É To; sw'm a ejn tw'/ mnhmeivw,/ hJ yuch; ejn a{d/ ou, to;
pneu'm a parevqeto tw'/ Patriv. ÔH yuch; ejn a{d/ ou: æOujk ejgkataleivy ei" th;n yuchvn mou eij" to;n a{/dhn (Sal
15, 10a).

34
planw'ntai oiJ levgonte" [f. 27v] o{ti ouj suvnqeto" oJ Swth;r ejpidedhvmhken90, ajlla;
ajnalabw;n sw'ma o{moion th/' uJperecouvsh/ tou' aujtou' lovgou oujsiva/, ma'llon de; tauth/' th/'
oujsiva/ tou' lovgou, kai; o{ti hJ yuch; taujth'/ th'/ oujsiva/ tou' lovgou h\n. ou|toi dh; ajqetou'si
th;n crhstovthta aujtou', ejndusamevnou dia; to;n suvnqeton a[nqrwpon levgonto": hJ savrx
mou kataskhnwvsei ejpÆ ejlpivdi, oujk ejgkataleivyei" th;n yuchvn mou eij" to;n a{/dhn (Sal
15, 9c-10a). o{pou ou\n gumnai; yucai; h\san, yuch; movnh katabevbhken: o{pou ou\n
suvnqeton to; zw'/on h\n, oJ suvnqeto" h\lqe meta; yuch'". eij katabaivnwn katabevbhke kai;
pro;" tou;" ajggevlou" - h\lqe ga;r ajpo; th'" ajkrwreiva" tw'n oujranw'n -, tavca kata; tovpon
ejmorfwvqh. kai; w{sper ejn tw/' bivw/ touvtw/ metemorfwvqh e[mprosqen tw'n
sunanabebhkovtwn aujtw/' eij" to; o{ro" kai; ejndoxovtero" ejfavnh (Mt 17, 2; Mc 9, 2), ou{tw"
katabaivnwn ajpo; tou' Patrov". ejpei; ejn ajrch/' h\n oJ Lovgo", kai; oJ Lovgo" h\n pro;" to;n
qeovn, kai; qeo;" h\n oJ Lovgo" (Gv 1, 1), katabaivnwn ajpo; tou' Patro;" oujk e[meine oJpoi'o"
h\n provteron ejn ajrch/' pro;" to;n qeovn: ouj ga;r ejcwvroun aujto;n oiJ katwvteroi, ajl[f. 28r]lÆ
w{sper ejmoi; gevgonen a[nqrwpo", ou{tw" parÆ a[lloi" a[ggelo" kai; parÆ a[lloi" qrovno",
kuriovth", ajrchv, ejxousiva91. kai; eJkavstw/ givnetai oJ Cristov", o{per e{kasto" duvnatai
aujto;n cwrh'sai92.
tiv levgw tovteÉ kai; shvmeron oJ Lovgo" metamorfou'tai. oujc oJmoivw" aujto;n blevpei
Pau'lo" kai; Timovqeo": e[ndoxon, metamorfouvmenon ejpi; to; qeiovteron, blevpei aujto;n
Pau'lo" ma'llon h] Timovqeo". e[latton aujtou' th;n dovxan blevpei Timovqeo". ka]n
ejlavttona ejkeivnou nohvsh/", o[yei ejlavttona morfh;n tou' jIhsou', tw/' ejlavttoni
ejmfainomevnw/. eja;n dev ti" h\/ pavnu aJmartwlov", o{lw" ouj blevpei th;n dovxan aujtou', ajlla;
blevpei aujto;n oujk e[conta ei\do" oujde; kavllo", ajlla; to; ei\do" aujtou' a[timon ejklei'pon
para; tou;" uiJou;" tw'n ajnqrwvpwn (Is 53, 2-3): a[nqrwpon aujto;n blevpei, a[nqrwpon oujk
ajplh'gan ajllÆ ejn plhgh'/ (Is 53, 3). eja;n h/\" ejn plhgh/', ejn plhgh/' aujto;n blevpei": eja;n h/\"
ajplhvx, ajplh'ga aujto;n o[yei: eja;n h/\" a[mwmo", o[yei aujtovn soi a[mwmon eJauto;n
ejpideiknuvonta. oujc o{ti aujtov" pote memwvmhtai h] o{ti aujtov" pote pevplhge: ta;"
ajsqeneiva" [f. 28v] hJmw'n fevrei kai; peri; hJmw'n ojduna'tai, kai; hJmei'" ejlogisavmeqa aujto;n

89
Cf. supra H15Ps I (f. 5r): suvnqetov" ejs tin oJ Swth;r dia; sev.
90
Cf. Dial 7 (7-9): jAqetou'si th;n swthrivan tou' swvmato" tou' ajnqrwpivnou pneumatiko;n levgonte" to;
sw'ma tou' Swth'ro".
91
Cf. supra H15Ps I (f. 7r).
92
Cf. CIo I, 27, 186: ∆Alhvq eia de; oJ monogenhv" ejsti pavnta ejmperieilhfw;" to;n peri; tw'n o{l wn kata; to;
bouvl hma tou' patro;" meta; pavs h" tranovthto" lovgon kai; eJkavs tw/ kata; th;n ajxivan aujtou', h|/ ajlhvq eiav
ejsti, metadidouv".

35
ei\nai ejn povnw/ kai; ejn plhgh/' kai; ejn kakwvsei (Is 53, 4). tau'ta dia; to; oujk
ejgkataleivyei" th;n yuchvn mou eij" to;n a/{dhn (Sal 15, 10a). e[dei ga;r parasth'sai, o{ti
gumnh/' yuch/' pro;" yuca;" gegevnhtai.
9. oujde; dwvsei" to;n o{siovn sou tou' ijdei'n diafqoravn (Sal 15, 10b). ijdivw" hJ grafh; to; e[n
tini genevsqai, ijdei'n aujto; wjnovmasen93. oi|on tiv" ejsti;n a[nqrwpo", o}" zhvsetai kai; oujk
o[yetai qavnaton, wJ" to;n ajpoqanovnta blevpein qavnaton, to;n diafqeivromenon blevpein
diafqora;n, to;n mh; diafqeirovmenon mh; blevpein diafqoravn ¿oi[moi¯94: o{moion de; tou'tov
ejstin, tw/' kata; th;n gnw'sin sunhvqw" tou'tov ejsti th'" grafh'". poivw/ levgw kata; th;n
gnw'sin h] tw/' to;n mh; gnovnta aJmartivan, uJpe;r hJmw'n aJmartivan ejpoivhse (2 Cor 5, 21)É kai;
a[llw" me;n hJ sunhvqeia ojnomavzei th;n gnw'sin th'" aJmartiva". oi\de ga;r oJ polu;" tiv
ejstin aJmartiva, a[llw" de; hJ grafhv. ei[per ou\n oJ hJmarthkw;" e[gnw th;n aJmartivan, kai; oJ
mh; hJmarthkw;" oujk e[gnw th;n aJmartivan, dh'lon o{ti oJ ginwvskwn Cristovn [f. 29r], e[gnw
dikaiosuvnhn: oJ ginwvskwn ajdikivan a[dikov" ejstin, ginwvskwn ajdikivan ginwvskei aujthvn.
oujk oi\den de; Cristovn, oujk oi\de dikaiosuvnhn, kai; pa'" oJ ginwvskwn th;n aJmartivan, oujk
oi\den th;n dikaiosuvnhn. tau'ta dia; to; ouj dwvsei" to;n o{siovn sou ijdei'n diafqoravn (Sal
15, 10b): e[dei ga;r sunexetasqh'nai to; xenizovntw" legovmenon para; th;n sunhvqeian
tw'n pollw'n.
10. ejgnwvrisav" moi oJdou;" zwh'" (Sal 15, 11a): to; ajnqrwvpinon aujtou' levgei to;
ejgnwvrisav" moi oJdou;" zwh'". ajnabaivnei ga;r ejpi; ta;" oJdou;" th'" zwh'" to; ajnqrwvpinon
kai; th;n ejn oujranw/' mavlista oJdovn. tou'to to; suvnqeton tou' swvmato", peri; ou| tau'ta
eijrhvkamen, fhsiv: ejgnwvrisav" moi oJdou;" zwh'" (Sal 15, 11a). tavca de; kai; peri; sou'
levgei: ta; ga;r ejn soi; pavnta eij" eJauto;n ajnafevrei, soi; de; levgw o[nti swvmati kai; mevlei
aujtou', gnwrivzein oJdou;" zwh'": oujc oJdo;n zwh'" ajlla; oJdou;" zwh'", oujde; oJdou;" zww'n
ajlla; oJdou;" zwh'". miva ga;r hJ zwh; kai; pollai; aiJ fevrousai ejpi; tauvthn th;n oJdovn:
prw'tai, kai; deuvterai, kai; trivtai, kai; teleutai'ai. prwvth oJdov", hJ kata; [f. 29v] th;n
stoiceivwsin, fevrei ejpi; tauvthn th;n zwhvn: eij bouvlei, Mwu>seva levge prwvthn oJdovn, ta;
stoicei'a, to;n novmon to;n paidagwgovn, tou;" oijkonovmou", tou;" ejpitrovpou" (Gal 4, 2).
tau'ta pavnta oJdoi; zwh'", oJdoi; de; zwh'" fevrousai oujci; prosecw'" ejpi; th;n zwhvn. wJ" ga;r
aiJ oJdoi; ejpi; th;n basileuvousan povlin pollaiv, aiJ me;n prosecei'" aiJ de; povrrw, ou{tw"
prosecei'" me;n aiJ ejpÆ aujthvn eijsin, aiJ povrrw de; fevrousai ejpi; th;n zwhvn, to;n eijpovnta:
ejgwv eijmi hJ oJdov" (Gv 14, 6). oJ de; eijpw;n ejgwv eijmi hJ oJdov" fevrei pro;" to;n qeo;n kai;
patevra tw'n o{lwn.

93
Ms. ojnovm asen.
94
Cancellato nel ms.

36
meta; tou'tov ejsti: plhrwvsei" me eujfrosuvnh" meta; tou' proswvpou sou (Sal 15, 11b).
kai; peri; touvtou de; lektevon, o{ti aiJ ajlhqw'" eujfrosuvnai eijsivn, w|n Cristo;" plhrou'tai,
ajpo; tou' patrikou' genovmenai proswvpou qewroumevnou aujtw/'. kai; aujto;" plhroi' aujto;n
eujfrosunw'n kai; katÆ ejxoch;n to; legovmenon provswpon aujtou', o{per kai; terpnovth"
ejsti;n ejn dexia/' aujtou' (Sal 15, 11c), h|/ dexiou'tai to;n Cristo;n kai; tou;" aJgivou". pri;n
de; fqavsei ejpi; tevlo", ouj cwrei' ti" th'" ejn th/' dexia/' tou' qeou' metalambavnein ter[f.
30r]pnovthto", w|/ ejsti;n hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na". ajmhvn.

37
Hom. I in Ps. 36*

[f. 30r] Eij~ to;n l~Æ yalmo;n ‹oJmiliva aÆÌ

1. Polumerw'~ kai; polutrovpw~ oJ qeo;~ lalw'n ejn toi'~ profhvtai~ (Eb 1, 1) oJte;95 me;n
ajpovrrhtav tina kai; mustika; didavskei hJma'~ ejn toi'~ legomevnoi~, oJte;96 de; ta; peri; tou'
swth'ro~ kai; th'~ ejpidhmiva~ aujtou' prokhruvssei: e[sti dÆ o{te kai; ta; h[qh hJmw'n
qerapeuvei. kaqÆ e{kaston de; tovpon ginovmenoi, peirwvmeqa paristavnein th;n diafora;n
tw'n legomevnwn, povte me;n profh'taiv eijsi kai; peri; tw'n mellovntwn levgousi, povte de;
musthvriav eijsi ta; dedhlwmevna, o{pou de; hjqikov~ ejsti tovpo~: kai; ejntau'qa toivnun
ajrcovmenoi tou' triakostou' e{ktou yalmou', o{ti diÆ o{lwn oJ yalmo;~ hjqikov~ ejsti,
qerapeutiko;~ hJmw'n th'~ yuch'~, ejlevgcwn hJmw'n ta; aJmarthvmata kai; ejpistrevfwn ejpi;
to; biou'n kata; to;n novmon.
i[dwmen th;n prwvthn levxin: mh; parazhvlou ejn ponhreuomevnoi~ mhde; zhvlou tou;~
poiou'nta~ th;n ajnomivan, o{ti wJsei; corto~ tacu; ajpoxhranqhvsontai [f. 30v] kai; wJsei;
lavcana clovh~ tacu; ajpopesou'ntai (Sal 36, 1-2). duvo tina; dia; touvtwn didavskei hJma'~
poiei'n: prw'ton me;n mh; parazhlou'n ejn ponhreuomevnoi~ (Sal 36, 1a), e{teron de; mhde;
zhlou'n ejn toi'~ poiou'si th;n ajnomivan (Sal 36, 1b). ei\ta levgei o{ti ajkolouqei' tw/' me;n
parazhlou'nti ejn ponhreuomevnoi~ to; xhranqh'nai aujto;n wJ~ covrton kai; tou'to paqei'n
ouj bradevw~ ajlla; tacuv (Sal 36, 2a), tw'/ de; zhlou'nti tou;~ poiou'nta~ paranomivan to;97
wJ~ lavcana clovh~ aujto;n ajpopesei'sqai (Sal 36, 2b).
tiv~ ou\n hJ diafora; tou' parazhlou'n para; to; zhlou'n katanohtevon. ouj pavnu tiv~ ejstin
hJ levxi~ JEllhnikh; oujde; tevtriptai ejn th/' sunhqeiva/ tw'n JEllhvnwn ou[te tw'n filolovgwn
ou[te tw'n ijdiwtikwvteron frazovntwn, ajllÆ e[oike bebiasmevnh genevsqai uJpo; tw'n
eJrmhneutw'n boulomevnwn eJrmhneu'sai ¢tw'/ JEbrai>kw/' rJhtw/98
' kai; th;n diafora;n
parasth'sai kata; to; dunato;n ajnqrwpivnh/ fuvsei zhvlou kai; parazhlwvsew~. i{nÆ ou\n
nohqh/' to; ajsuvnhqe~ tou' shmainomevnou ejk tou' mh; parazhvlou ejn toi'~ ponhreuomevnoi~,
dehvsei hJma'~ sunagagei'n pollacovqen th;n levxin [f. 31r]: ou{tw~ ga;r dunhsovmeqa

*
Trascrizione di E. Prinzivalli.
95
Ms. o{te.
96
Ms. o{te.
97
Ms. tw/.'
98
¢Correggere: to; JEbrai>ko;n rJhtovn?

38
sugkrivnonte~ pneumatika; pneumatikoi'~ (1 Cor 2, 13) ijdei'n tiv dhlou'tai ejk tou' mh;
parazhvlou ejn ponhreuomevnoi~ (Sal 36, 1a).
gevgraptai dh; ejn th'/ wj/dh/' tou' Deuteronomivou: aujtoi; parezhvlwsavn me ejpÆ ouj qew/',
parwvrgisavn me ejn toi'~ eijdwvloi~ aujtw'n kai; ejgw; parazhlwvsw aujtou;~ ejpÆ oujk e[qnei,
ejpÆ e[qnei ajsunevtw/ parorgiw' aujtouv~ (Dt 32, 21). ajlla; kai; para; tw/' ajpostovlw/: h]
parazhlou'men to;n kuvrion; mh; ijscurovteroi aujtou' ejsmenÉ pavnta e[xestin ajllÆ ouj
pavnta sumfevrei (1 Cor 10, 22-23). tau'ta dh; ta; ajpo; tw'n triw'n touvtwn rJhta; ejpi; to;
aujto; sunagagovnte~, tou' te Deuteronomivou kai; tou' ajpostovlou kai; tou' prokeimevnou
yalmou', euJrhvsomen to; shmainovmenon tou' mh; parazhvlou (Sal 36, 1a). oJ toivnun eij~ to;
zhlou'n ejreqivzwn tina; parazhloi' aujtovn. oiJonei; ejpi; th'~ sunhqeiva~, eij crh; labei'n
paradeivgmata ajpo; tw'n sumbainovntwn ajnqrwvpoi~, tou'to lektevon: eijsiv tine~ miarai;
kai; ajnovsioi gunai'ke~, ajkovlastoi th;n proaivresin, ai{tine~ oujk ajrkouvmenai th'/
ginomevnh/ ajkolasiva/ kruvfa, boulovnte~ gnwsqh'nai kai; tai'~ tw'n ejrastw'n o{ti oiJ aujtw'n
a[ndre~ eijsi;n su;n aujtai'~ kai; ejn touvtw/ gnws[f. 31v]qh'nai, i{na zh'lon ejkkauvswsin ejn
ejkeivnai~ kaqÆ eJautw'n kai; ejktaravxwsi ta;~ oijkiva~ ta;~ ajllotriva~.
eij nenovhka~ to; paravdeigma ajpo; th'~ gunaiko;~ th'~ ejgeirouvsh~ zh'lon th'/ gameth/',
novhson o{ti to; ejgeivrein zh'lovn tini kai; to; ejkkaivein tina; ejpi; zh'lon, tou'tÆ e[sti to;
parazhlou'n. o{ti de; tou'to shmaivnetai, ejk th'~ levxew~ tou' Deuteronomivou deuvteron
ejpanalambavnei: aujtoi; parezhvlwsavn me ejpÆ ouj qew/' (Dt 32, 21). ejpei; ga;r oJ qeo;~ hJmw'n
qeo;~ zhlwthv~ ejsti kai; zhlwth;~ ajnavlogon ajndri; zhlou'nti th;n eJautou' gunai'ka para;
to; khvdesqai kai; frontivzein aujth'~, ajnavlogon ajndri; mh; boulomevnw/ ajnevcesqai
gunaiko;~ ajkolavstou, dia; tou'to lektevon o{ti oJ aJmartavnwn oiJonei; zh'lon e[geire tw/'
qew'/. touvtwn de; pavntwn katacrhstikwvteron ajkoustevon, wJ~ kai; tw'n peri; qumou' kai;
tw'n peri; u{pnon, wJ~ kai; tw'n peri; luvph~ qeou', i{na movnon nohqh/' tiv e{kasto~ hJmw'n
eJautw/' kataskeuavzei to;n qeo;n. aujtoi; ou\n parezhvlwsavn me (Dt 32, 21), ejkivnhsan ejn
ejmoi' zh'lon: proskunhvsante~ ouj qeoi'~ parezhvlwsavn me. oJra'/~ to; prokeivmenon; ejn
toi'~ eijdwvloi~ [f. 32r] aujtw'n (Dt 32, 21), oi|on eij~ ojrghvn me ejkivnhsan
eijdwlolatrou'nte~, kai; ejgw; parazhlwvsw aujtou;~ ejpÆ oujk e[qnei (Dt 32, 21). ejpei; ga;r
movnoi h\san oJ lao;~ mou jIsrah;l kai; movnoi o[nte~ oujdevna ejzhlotuvpoun a[llon lao;n wJ~
uJpÆ ejmou' ajgapwvmenon, ejgw; aujtou;~ poiw' zhlw'sai kai; ejpegerw' ejn aujtoi'~ zh'lon,
ejklexavmeno~ e[qno~ ajsunetwvteron parÆ aujtou;~ kai; novmou~ aujtoi'~ dou;~ kai; diaqhvkhn
diaqevmeno~ aujtoi'~.
o{ra mh; tou'tov ejsti to; aujtoi; parezhvlwsavn me ejpÆ ouj qew'/, parwvrgisavn me ejn toi'~
eijdwvloi~ aujtw'n, kai; ejgw; parazhlwvsw aujtou;~ ejpÆ oujk e[qnei, ejpÆ e[qnei ajsunevtw/

39
parorgiw' aujtouv~ (Dt 32, 21). kai; eja;n i[dh/~ jIoudai'on ejpi; me;n tw'n ejqnw'n mh;
kinouvmenon, ajlla; blevponta eijdwlolatrivan kai; mh; misou'nta eijdwlolatrivan mhde;
ajpecovmenon aujth/', Cristianw'/ de; ajpecqanovmenon tw'/ katalipovnti ta; ei[dwla, ka]n
kata; tou'to oJmonoou'nti aujtw/': ejpa;n i[dh/~ ou\n to;n jIoudai'on tivna trovpon misei', tivna
trovpon ejpibouleuvei Cristianw'/, novei o{ti peplhvrwtai hJ profhteiva levgousa: kai; ejgw;
parazhlwv[f. 32v]sw aujtou;~ ejpÆ oujk e[qnei (Dt 32, 21). hJmei'~ ga;r oujk e[qno~, ojlivgoi ajpo;
tauvth~ th'~ povlew~ pepisteuvkamen kai; a[lloi ajpo; a[llh~: oujdamou' e[qno~, w{sper ga;r
to; jIoudai'on e[qno~ e[qno~ h\n kai; to; Aijguvption e[qno~ e[qno~ h\n, oujk ou{tw~ to;
Cristiano;n e[qno~ e[qno~ h\n kai; e[qno~ ejsti;n ajlla; sporavdhn sunavgontai ajpo; tw'n
ejqnw'n: ejgw; ou\n parazhlwvsw aujtou;~ ejpÆ oujk e[qnei, ejpÆ e[qnei ajsunevtw/ parorgiw'
aujtouv~ (Dt 32, 21). gegovnamen ajpo; oujk e[qnou~ e[qno~ kai; hJ me;n ajrch; th'~ klhvsew~
gevgonen hJmi'n ajpo; oujk e[qnou~, hJ de; sunagwgh; pepoivhken hJma'~ genevsqai e[qno~. kai;
o{mw~ parwrgivsqhsan ejkei'noi, w|n to; e[qno~ ajqrovw~ ajpevwstai dia; th;n Cristou'
ejpidhmivan.
peplhvrwtai ga;r hJ profhteiva ajpo; tou' Deuteronomivou, ajlla; kai; a]n oJ ajpovstolo~
levgh/: h] parazhlou'men to;n kuvrion; mh; ijscurovteroi aujtou' ejsmen (1 Cor 10, 22); ejn tw'/
peri; qusiva~ kai; peri; eijdwloquvtwn ¿ejsme;n¯99 lovgw/ tau'tav fhsi: qevlomen
parazhlw'sai to;n kuvrion ejn tw'/ ejsqivein eijdwlovquta kai; zh'lon aujtw'/ ejgei'rai wJ~
jIoudai'oi h[geiran aujtw/' zh'lon ejpi; th'/ [f. 33r] eijdwlolatriva/É to;n aujto;n trovpon kai;
hJmei'~ poiei'n qevlomen: h] parazhlou'men to;n kuvrion; mh; ijscurovteroi aujtou' ejsmen (1
Cor 10, 22); ajllÆ eja;n me;n ejgeivrwmen zh'lon tini; ijscurovteroi o[nte~ tou' zhlou'nto~ kai;
ejreqivzonto~ uJfÆ hJmw'n eij~ to; zhlou'n, ouj pavnu ti pefrontivkamen tou' ginomevnou: eja;n
de; ijscurovteron hJmw'n eij~ to; zhlou'n kinhvswmen, eJautoi'~ pravgmata kinou'men: oi|on to;
paravdeigma ejpi; th'~ gunaiko;~ lavbe, w|/ pro; bracevw~ ejcrhvsamen. e[stw th;n
parazhlou'san ei\nai oijkodevspoinan kai; plousivan, th;n de eij~ zh'lon ejreqizomevnhn
oijkevthn100 tinav, penicra;n gunai'ka. ejkeivnh mh; ou\sa ijscurotevra th'~ parazhlouvsh~,
ka]n eij~ zh'lon ejkinhvqh, oujde; oJra'/ th;n parazhlou'san. eja;n de; ijscurotevran ti~
parazhlwvsh/, oi|on hJ douvlh th;n devspoinan aujth'~, ejgeivrei qumovn, eJauth'/ pravgmata
kinei'. hJ ga;r oijkodevspoina parazhlwqei'sa duvnatai eJauth;n ejkdikh'sai.
oJ ou\n ajpovstolo~, qevlwn hJma'~ ajpostrevyai ajpo; th'~ eijdwloquvtwn brwvsewv~ fhsi: h]
parazhlou'men to;n kuvrion; mh; ijscurovteroi aujtou' ejsmen (1 Cor 10, 22); eja;n [f. 33v]
aujto;n parazhlwvswmen, dunavmeqa uJposth'nai to;n zh'lon aujtou'; ejavn pote i[dh/~

99
Cancellato nel ms.
100
Ms. oijkevtin.

40
a[nqrwpon ponhreuovmenon, o{ra mhde;n poihvsh/~101 ejpi; tw'/ ejgei'rai aujtw/' zh'lon kata;
sou'. ponhro;~ ga;r w[n, ouj feivsetaiv sou ajfulavktw~ poihvsanto~ toiau'ta ejx w|n
ejkei'no~ zhlwvsei se: oi|on, eij qevlei~ ejpi; paradeivgmato~ pavlin noh'sai to; legovmenon,
tavca ajkaivrw~ pepoivhken oJ makavrio~ ejkei'no~ [Abel. pepoivhke tw/' qew'/ qusivan ajlla;
parezhvlwke to;n Kavi>n, ponhreuovmenon aujto;n parezhvlwse. kaiv, ejpei; ponhreuovmenon
aujto;n parezhvlwsen, ajnevsth Kavi>n ejpi; [Abel, to;n ajdelfo;n aujtou', kai; ajpevkteinen
aujtovn (Gn 4, 8). i[dwmen kai; ta; peri; to;n Daui;d kai; to;n Golia;d kai; ta; peri; to;n
Saouvl. hJnivka ejxh'lqen ejpi; th;n paravtaxin kai; ajpevkteine to;n Golia;q oJ Dauivd, aiJ
neavvnide~ ejxh'lqon kai; e[legon: ejpavtaxe Daui;d ejn muriavsin aujtou' kai; Saou;l ejn
ciliavsin aujtou' (1 Reg 18, 7). eij tou'to ejrgasavmeno~ h\n oJ Dauivd, aujto;~ h\n oJ
parazhlw'n ejn ponhreuomevnoi~ tw'/ Saouvl. nu'n de; ouj meta; gnwvmh~ aujtou' gegevnhtai
to; ta;~ neavni[f. 34r]da~ ajnasth'sai to;n u{mnon kai; eijpei'n ou{tw~: ejpavtaxe Daui;d ejn
muriavsin aujtou' kai; Saou;l ejn ciliavsin aujtou' (1 Reg 18, 7).
o} ga;r didavskei hJma'~, toiou'tovn ejsti: to; gevno~ tw'n ajnqrwvpon e{toimovn ejstin ejpi;
zhlotupivan kai; diegeivretai tacu; ejpi; tou'to to; pavqo~. o{ra mh; poihvsh/~ toiau'ta,
w{ste to;n ponhreuovmenon zh'lon labei'n kata; sou', ejpei; ejpibouleuvei soi ajpoktei'naiv
se, mish'saiv102 se, o{ti potÆ ou\n ponhro;n ejpitrevyetaiv soi, wJ~ ei\nai taujto; to;
legovmenon mh; parazhvlou ejn ponhreuomevnoi~ mhde; zhvlou tou;~ poiou'nta~ th;n
ajnomivan (Sal 36, 1): mhvte e{teron ejrevqize to;n ponhreuovmenon pro;~ to; ajnasth'nai
aujto;n kata; sou' zhlou'ntav se, mhde; su; zh'lou tou;~ poiou'nta~ th;n ajnomivan. pw'~ ou\n
a[nqrwpo~ w]n zhloi' to;n poiou'nta th;n ajnomivan; eja;n ga;r katÆ aujth;n poih'/ th;n
ajnomivan, zhloi' a[nqrwpo~ to;n poiou'nta th;n ajnomivan h] diav tina~ ginomevna~ tw/'
poiou'nti th;n ajnomivan h] diav tino~ ginomevnou ejnivote kinei'taiv ti~ pro;~ to; zhlw'sai
to;n poiou'nta th;n ajnomivan.
o} de; levgw toiou'tovn ejstin. e[stw ti~ diÆ ajnomiv[f. 34v]a~ ploutw'n kai; ajpo; peniva~
metabalw;n ejpi; to; polla; kta'sqai. ei\ta geivtwn aujtou' pevnh~, blevpwn ejkei'non
camovqen ejgeirovmenon o{son ejpi; tw'/ plouvtw/, zhlw'sei i{na kai; aujto;~ plouthvsh/. ouj kaqo;
poiei' th;n ajnomivan zhloi' aujtovn, ajlla; kaqo; ploutei'. ajkolouqei' de; zhlou'nti to;n
plou'ton to; ejx ajnomiva~ zhlou'n to;n poiou'nta th;n ajnomivan kai; poiei'‹nÌ th;n ajnomivan.
crhv/zomen de; hJmei'~ oiJ a[nqrwpoi kai; tosouvtwn ejntolw'n: pollavki~ ga;r ijdovnte~ tina;
proacqevnta eij~ plou'ton h] eij~ dovxan kosmikh;n ejlhluqovta h[ tina gavmon eijlhfovta
eujgenh', nomivzomen ajxiovlogon, oujc oJrw'nte~ o{ti ajpo; kakw'n ploutei' h] ejx

101
Ms. poihvsei~.
102
Ms misei's ai.

41
aJmarthmavtwn doxavzetai h] ejx ajkolasiva~ h[rxato tou' nomizomevnou kalou' gavmou, kai;
zhlou'men i{na kai; aujtoi; gamhvswmen ejkeivnw/ paraplhsivw~, i{na kai; aujtoi; ajxivwma
pisteuqw'men ejkeivnw/ oJmoivw~ tw'/ ejk kakiva~ eijlhfovti axivwma.
2. ejpa;n ou\n toiau'ta poiw'men, zhlou'men tou;~ poiou'nta~ th;n ajnomivan, mevmnhso o{ti
tacu; ajpoxhranqhvsontai (Sal 36, 2a) [f. 35r] oiJ ponhreuovmenoi ou}~ ejzhvlwsa~. eja;n kai;
su; zhlwvsh/~ aujtouv~, tacevw~ ajpoxhranqhvsh/. kai; tou'to de; kravtei o{ti, eja;n zhlwvsh/~
tou;~ poiou'nta~ th;n ajnomivan, tacevw~ paraplhsivw~ lacavnoi~ clovh~ ajpopesh'/ (Sal 36,
2a). pw'~ ou\n wJ~ covrto~ tacu; ajpoxhranqhvsontai oiJ ponhreuovmenoi, ou}~ ouj dei'
parazhlou'nÉ a[koue tou' jHsai?ou didavskontov~ se katafronei'n th'~ dovxh~ th'~
kosmikh'~ kai; pavntwn tw''n kata; savrka hJdevwn. fhsi; gavr: pa'sa sa;rx wJ~ covrto~ kai;
pa'sa dovxa aujth'~ wJ~ a[nqo~ covrtou (Is 40, 6). i[de th;n dovxan th'~ sarkov~: ejbasivleusan
pro; hJmw'n pro; ejtw'n triavkonta, ejdoxavsqhsan, oiJonei; a[nqo~ hJ dovxa aujtw'n, ajllÆ
ejsbevsqh, ejmaravnqh. a[lloi tine;~ ejplouvthsan, ejn ajxiwvmasi gegevnhntai, periepavtoun
pefusiwmevnoi ejpi; th'/ proagwgh/' tw'n proagovntwn aujtouv~: parh'lqen ejkei'na, o{ti wJsei;
covrto~ tacu; ajpoxhranqhvsontai (Sal 36, 2a). pa'sa ga;r sa;rx covrto~ kai; pa'sa dovxa
aujth'~ wJ~ a[nqo~ covrtou. ejxeravnqh oJ covrto~ kai; to; a[nqo~ ejxevpesen (Is 40, 6-7) [f.
35v].
su; de; oJ mh; genovmeno~ ejn a[nqei sarko;~ mhde; ajgaphvsa~ th;n savrka, ajlla; ajgaphvsa~
to;n lovgon tou' qeou' kai; prokovptwn ejn aujtw/', a[koue tiv se perimevnei: to; de; rh'ma tou'
qeou' mevnei eij~ to;n aijw'na (Is 40, 8). kalw'~ de; covrtw/ parevbale tou;~ ponhreuomevnou~,
dunavmeno~ a[lla muriva eijpei'n. kai; touvtou kalw'~ ajpovdeixi~ au{th ejstivn: oJ covrto~
trofh; kthnw'n103 ejsti, to;n aujto;n trovpon oiJ ponhreuovmenoi trofhv eijsin ajnqrwvpwn
tw'n katacrwmevnwn aujtw'n th'/ dovxh/, tw/' plouvtw/, th'/ eujtuciva/: oiJonei; ga;r ejsqivousin
aujtou;~ wJ~ covrton. kai; w{sper oiJ divkaioi ejsqivousin a[rton o[nta to;n Pau'lon, ouj movnon
ga;r to;n swth'ra ajlla; kai; to;n Pau'lon - gevgraptai gavr: oiJ pavnte~ ei|~ a[rto~ ejsmevn
(1 Cor 10, 17), kai; oiJonei; mimhsavmeno~ to;n swth'ra o[nta a[rton oJ Pau'lo~ trovfimo~
givnetai toi'~ ajkouvousin aujtou' -, ou{tw~ covrto~ eijsi;n oiJ e[ndoxoi tou' kovsmou toi'~
polloi'~ kai; kolakeuvsousin aujtou;~. wJsei; covrto~ ou\n tacu; ajpoxeranqhvsontai kai;
wJsei; lavcana clovh~ tacu; ajpoxhranqhsontai kai; tacu; ajpopesou'ntai (Sal 36, 2).
ta; lavca[f. 36r]na de; ta; th'~ clovh~ ejpÆ ojlivgon ajnqei', ei\tÆ eujqevw~ pivptei. toiou'toi de;
h\san oiJ poiou'nte~ th;n ajnomivan. ejpei; de; pavlin ei[rhtai to; wJ~ lavcana clovh~, qevlomen
tau'ta ta; lavcana dihghvsasqai, e{tera o[nta para; ta; lavcana peri; w|n oJ lovgo~ fhsi;
to; oJ de; ajsqenw'n lavcana ejsqivei (Rm 14, 2). oJ Aijguptivwn toivnun potamo;~ u{dwr ejsti;
103
Ms. kteinw'n.

42
kavtwqen ejrcovmenon kai; potivzon wJ~ kh'pon lacaniva~. Aijguvptioi ga;r ouj devndron, oujk
a[mpelo~, ajlla; Aijguvptioi lavcana clovh~ tacu; ajpopesouvmena. kai; to; tacu;
ajpopeptwkevnai tou;~ Aijguptivou~ wJ~ lavcana clovh~ dhloi' hJ grafh; ejn th/' jExovdw/ ta;~
kata; tw'n Aijguptivwn mavstiga~. wJsei; lavcana clovh~ ou\n tacu; ajpopesou'ntai (Sal 36,
2b). kai; ejpei; toiau'ta lavcana e[melle futeuvein oJ jAcaa;b ejn tw/' ajmpelw'ni Nabouqai;
tou' jIsrahlivtou, dia; tou'to oJ Nabouqai; ma'llon ajpoqanei'n ei{leto h] eja'sai to;n
ajmpelw'na aujtou' ejkkoph'nai ajpo; tou' jAcaa;b eijpovnto~: e[stai moi eij~ kh'pon lacavnwn
(3 Reg 20, 2). kai; ejpoivhse tou'to wJ~ divkaio~, i{na mh; th;n a[mpelon ejavsh/ ejkkoph'nai [f.
36v] uJpo; tou' paranovmou.
e[sti de; kai; ejn tai'~ hJmetevrai~ tw'n pisteuvontwn eij~ qeo;n kardivai~ a[mpelo~ kai;
ajmpelw;n me;n w]n ejn kevrati ejn tovpw/ pivoni (Is 5, 1). kai; levgetai pro;~ tou;~
ajkouvsanta~ qeivwn lovgwn: ejgw; ejfuvteusav se a[mpelon karpofovron pa'san ajlhqinhvn (Gr
2, 21). e[rcetai ou\n oJ jAcaavb, zhtw'n tou'ton to;n ajmpelw'na ejkkovyai kai; lavcana
Aijguvptia ejkei' katafuteu'sai, ajlla; hJmei'~ mimhswvmeqa Nabouqai; to;n jIsrahlivthn
kai; ma'llon ajpoqanw'men h[per ejavswmen ta;~ ajmpevlou~ ta;~ ajlhqina;~ ejkkoph'nai ajpo;
tw'n cwrivwn th'~ yuch'~ hJmw'n: ta; ga;r cwriva th'~ yuch'~ tw'n dikaivwn e[cei
eujloghmevnhn a[mpelon. dio; levgetai tw'/ jIakw;b uJpo; tou' jIsaavk: ijdou; ojsmh; ajgrou'
104
plhvrou~, o}n hujlovghse kuvrio~. kai; dwvsei soi oJ qeo;~ ajpo; th'~ drovsou tou' oujranou'
kai; ajpo; th'~ piovthto~ th'~ gh'~ plh'qo~ sivtou kai; oi[nou (Gn 27, 27-28). kalo;n ou\n
ejstin e[cein ajmpevlou~ kai; uJpolhvnion ojruvxai kai; lhno;n poih'sai e[ndon kai; truga'n
ajpo; tw'n ajmpevlwn kai; qlivbein th;n stafulh;n kai; pivnein oi\non aj[f. 37r]po; ajmpelwvnwn
Sorhvc (Is 5, 2), i{na levgwmen: to; pwthvriovn sou mequvskon wJ~ kravtiston (Sal 22, 5).
3. levgetai toivnun ejntau'qa to; wJ~ lavcana clovh~ tacu; ajpopesou'ntai (Sal 36, 2b) oiJ
poiou'nte~ th;n ajnomivan, kai; meta; tau'ta, o{te ei\pe tiv crhv me poiei'n: mh; poivei ga;r to;
parazhlou'n ejn ponhreuomevnoi~ mhde; zhvlou tou;~ poiou'nta~ th;n ajnomivan (Sal 36, 1),
tovte levgei tiv dei' poiei'n: e[lpison ejpi; kuvrion kai; poivei crhstovthta (Sal 36, 3a). mh;
ejrevqize w{ste zh'lon poih'sai ponhreuomevnoi~, mh; toiau'ta pra'tte, i{na zhlw'n tou;~
poiou'nta~ th;n ajnomivan xhranqh'/~, ajlla; ma'llon ejpi; to;n kuvrion e[lpize kai;
katafrovnei dovxh~, plouvtou, kosmikw'n ajgaqw'n. e[lpison ejpi; kuvrion, eja;n de; ejlpivsh/~
ejpi; to;n kuvrion, mh; a[llhn e[ce th;n ejlpivda, ajllÆ e[lpize ejk tou' poiei'n crhstovthta.
e[lpison ejpi; kuvrion kai; poivei crhstovthta (Sal 36, 3a). tiv~ dev ejstin hJ crhstovth~; miva
ejsti tw'n karpw'n tou' pneuvmato~, wJ~ ejdivdaxen oJ ajpovstolo~ eijpwvn: oJ de; karpo;~ tou'

104
Ms. eujl ovghse.

43
pneuvmato~ ajgavph, carav, eijrhvnh, makroqumiva, crhstovth~, ajgaqwsuvnh (Gal 5, 22):
poivei ou\n crhstovthta (Sal 36, 3a), wJ" eij e[lege tw'/ [f. 37v] ajgrw/': poivei tovnde karpo;n
kai; poivei tovnde.
ou{tw~ soi tw/' ajkroath/' tw'n qeivwn maqhmavtwn wJ~ ajgrw'/ fhsin oJ lovgo~: poivei
crhstovthta kai; kataskhvnou th;n gh'n kai; poimanqhvsh/ ejpi; tw/' plouvtw/ aujth'~ (Sal 36,
3a-b). mh; givnou wJ~ covrto~ xhrainovmeno~, mh; givnou wJ~ lavcanon to; ajpopesouvmenon,
ajllÆ e[lpize ejpi; kuvrion kai; poivei crhstovthta kai; kataskhvnou th;n gh'n (Sal 36, 3a).
poi'an gh'n; to; de; spevrma ejpevpesen ejpi; th;n gh'n th;n ajgaqhvn (Lc 8, 8). kataskhvnou
th;n gh'n: genou' gewrgo;~ gh'~ wJ~ Nw'e ejfuvteusen ajmpelw'na. gewvrgei th;n gh'n th;n ejn
soi; kai; poimanqhvsh/ ejpi; tw'/ plouvtw/ aujth'~, oujc i{na kataskhnwvsh/~ toiauvthn gh'n,
oujde; ga;r qevlei oJ qeo;~ ploutei'n me;n ejk tou' karpou' tauvth~ th'~ gh'~: ajllÆ ei\pe th;n
ejmh;n yuchvn, eja;n h/\ kalh; kai; ajgaqhv, ei\nai gh'n agaqhvn. to; ga;r eij~ kalh;n gh'n pesovn
fhsin ou\n kataskhvnou th;n gh'n, ajei; prosdiavtribe tw/' cwrivw/ sou kai; katoivkei peri;
th;n sh;n gh'n, i{na poimanqh'/~ ejn tw/' plouvtw/ aujth'~, o{ti o] eja;n speivrh/ a[nqrwpo~, tou'to
kai; qerivsei, o{ti oJ speivrwn eij~ th;n savrka ejk th'~ [f. 38r] sarko;~ qerivsei fqoravn: oJ de;
speivrwn eij~ to; pneu'ma ejk tou' pneuvmato~ qerivsei zwh;n aijwvnion (Gal 6, 7-8). eja;n ou\n
kataskhnwvsh/~ th;n gh'n, poimanqhvsh/ ejn tw'/ plouvtw/ aujth'~. wJ~ ta; poimainovmena
provbata poimaivnetai ejn th' clovh/ peri; h|~ levgetai: eij~ tovpon clovh~ ejkei' me
kateskhvnwsen (Sal 22, 2a), to;n aujto;n trovpon kai; suv, eja;n katanohvsh/~ aujthvn,
poimanqhvsh/ ejn tw/' plouvtw/ th'~ sh'~ gh'~, i{nÆ e{kasto~ hJmw'n poimaivnh/ ta; ajfÆ w|n
kataskeuavsa~ ejgewvrghsen.
4. katatruvfhson tou' kurivou kai; dwvh/ soi ta; aijthvmata th'~ kardiva~ sou (Sal 36, 4).
e[qo~ ejsti; th/' grafh'/ duvo ajnqrwvpou~ eijsavgein kai; kaqÆ e[kaston oJmwvnuma poiei''n tou'
eJtevrou tw'n ajnqrwvpwn: levgw de; ta; tou' ceivrono~ kai; kata; to;n kreivttona kai; scedo;n
pavnta ta; tou' ceivrono~ e[cei kai; oJ kreivttwn. oJ me;n ga;r ceivrwn, ou|to~ oJ swmatiko;~
ejsqivei. e[sti dev ti~ kai; trofh; tou' e[sw ajnqrwvpou, peri; h|~ levgetai: oujk ejpÆ a[rtw/
movnw/ zhvsetai a[nqrwpo~, ajllÆ ejpi; panti; rJhvmati ejkporeuomevnw/ dia; stovmato~ qeou'
zhvsetai a[nqrwpo~ (Mt 4, 4). e[sti ti poto;n kai; tou' e[sw ajnqrwvpou: pivnomen ga;r ejk
pneumatikh'~ ajkolouqouvsh~ pevtra~ (1 Cor 10, 4) [f. 38v] kai; pivnomen to; u{dwr to;
pneumatiko;n kai; a{gion (Gv 4, 14). e[stin e[nduma tou' e[xw ajnqrwvpou, e[stin e[nduma kai;
tou' e[sw ajnqrwvpou. eja;n ga;r aJmartwlo;~ h\/, ejneduvsato katavran wJ~ iJmavtion (Sal 108,
18a): eja;n de; divkaio~ h/\, ajkouvei: ejnduvsasqe to;n kuvrion jIhsou'n Cristo;n (Rm 13, 14)

44
kai; ejnduvsasqe splavgcna105 oijktirmw'n, crhstovthta, tapeinofrosuvnhn, praovthta,
makroqumivan (Col 3, 12). kai; tiv me dei' levgein ta; tou' e[sw ajnqrwvpou tivna provpon
oJmwvnuma toi'~ e[xw ejstiv; panoplivan e[cei oJ kata; to;n e[xw a[nqrwpon stratiwvth~ kai; oJ
kata; to;n e[sw a[nqrwpon stratiwvth~ ejnduvsetai th;n panoplivan tou' qeou' pro;~ to;
duvnasqai sth'nai pro;~ ta;~ meqodeiva~106 tou' diabovlou.
e[lqwmen ou\n meta; polla; paradeivgmata ejpi; to; prokeivmenon, i{na i[dwmen tiv dhlou'tai
ejk tou' katatruvfhson tou' kurivou kai; dwvsei soi ta; aijthvmata th'~ kardiva~ sou (Sal
36, 4). wJ~ e[sti kata; to;n e[xw a[nqrwpon trafh'nai movnon ouj mh;n kai; trufh'sai - e[sti
de; kai; trufh'sai kai; oiJ plouvsioi trufw'sin -, ou{tw~ kai; kata; to;n e[sw a[nqrwpon e[sti
movnon trafh'nai, e[sti kai; trufh'sai. oJ me;n ga;r aujto‹u'Ì107 movnon ajkouvwn lovgwn
protre[f. 39r]ptikw'n trevfetai, oJ de; ejpidou;~ eJauto;n ejrmhneiva/ novmou, dihghvsei
profhtw'n, luvsei parabolw'n eujaggelikw'n, safhneiva/ lovgwn ajpostolikw'n, oJ touvtoi~
eJauto;n ejpidou;~ katatrufa'/ tou' kurivou kai; ejsqivei ouj pro;~ ajnavgkhn oujde; pro;~ movnhn
trofhvn108. didavskei ou\n hJma'~ katatrufh'sai tou' kurivou. kai; ga;r oJ qeo;~ ajpÆ ajrch'~
trufa'n hJma'~ boulovmeno~ pneumatikw'~, ejfuvteuse to;n paravdeison th'~ trufh'~ kai;
to;n ceimavrroun th'~ trufh'~ ‹ejcarivsatoÌ109, peri; ou| fhsi: potiei'~ aujtou;~ (Sal 35,
9b). kai; trufh; ajpovkeitai toi'~ kalw'~ bebiwkovsi: ¿katatrufhvsa~ trufh'~
110
pneumatikh'~¯ katafronhvsa~ trufh'~ swmatikh'~ ajpolhvyh/ trufh;n pneumatikh;n. eij
qevlei~, ajpo; th'~ grafh'~ peri; touvtou peivsqhti: plouvsiov~ ti~ kai; pevnh~ h\san kata;
to; aujto; kai; ejtruvfa swmatikw'~ oJ plouvsio~, oujk ejtruvfa swmatikw'~ oJ pevnh~ ajllÆ ejn
talaipwriva/ dih'gen. ejxh'lqe de; oJ mh; trufw'n pevnh~ eij~ to;n kovlpon jAbraavm, i{na
trufhvsh/ kai; ajnepauvsato: ejxh'lqen oJ trufw'n kai; eij~ th;n gevennan ajph'lqe tou' purov~,
wJ~ gevgraptai ejn [f. 39v] tw'/ eujaggelivw/ (Lc 16, 19-31). ajpevcei ga;r ta; ajgaqa; oJ kata;
savrka trufw'n. oujdei;~ duvnatai kai; sarki; kai; pneuvmati trufa'n, ajllÆ eij me;n sarki;
ejtruvfhsen wJ~ oJ plouvsio~, sterhqhvsetai th'~ meta; jAbraa;m trufh'~: eij de; oujk
ejtruvfhsen, ajlla; to;n a[rton th'~ kakwvsew~ eJortavzwn e[fagen wJ~ oJ pevnh~, ejkei'qen kai;
meta; th;n ejnteu'qen ajpallagh;n trufa/': katatruvfhson ou\n tou' kurivou kai; dwvsei soi
ta; aijthvmata th'~ kardiva~ sou (Sal 36, 4).

105
Ms. splavcna.
106
Ms. meqodiva~.
107
Cf. cat. PG 17, fr. 4; ed. Prinzivalli, p. 472. Ms. aujtov.
108
Cf. cat. PG 17, fr. 4; ed. Prinzivalli, p. 472. Ms. trufhvn.
109
Cf. cat. PG 17, fr. 4; ed. Prinzivalli, p. 472.
110
Linea cancellata dal copista.

45
e[ti de; safevsteron nohvsei~ to; katatruvfhson tou' kurivou, ijdw;n to;n kuvrion kai;
nohvsa~ o{ti oJ kuvrio~ dikaiosuvnh ejstivn, oJ kuvrio~ ajlhvqeiav ejstin, oJ kuvrio~ sofiva
ejstivn, oJ kuvrio~ aJgiasmov~ ejstin: eja;n ou\n trufhvsh/~ ejn toi'~ th'~ sofiva~ qewrhvmasin,
eja;n trufhvsh/~ ejn tai'~ pravxesi th'~ dikaiosuvnh~, peplhvrwka~ th;n levgousan
ejntolhvn: katatruvfhson tou' kurivou (Sal 36, 4a). kai; plhrwvsa~ tauvthn th;n ejntolh;n
lhvyh/ eJxh'~ kai; dwvsei soi oJ qeo;~ ta; aijthvmata th'~ kardiva~ sou (Sal 36, 4b).
ajnagkaivw~ prosevqhken oujc aJplw'~ eijpw;n "ta; aijthvmata sou" ajlla; ta; aijthvmata th'~
kardiva~ sou. nohvsei~ de; [f. 40r] to; legovmenon, eja;n proswpopoihvsa~ e{kaston tw'n
melw'n, i[dh/~ pw'~ kata; fuvsin aijtei': oJ gou'n ojfqalmov~, eij ei\ce fwnhvn, e[legen a[n soi:
"aijtw' fw'~, aijtw' crwvmata blevpein katavllhla ejmoi; kai; h{dontav me, feuvgw blevpwn
crwvmata sugcevontav me kai; mhv moi ejpitrevponta blevpein". eij ei\cen fwnh;n hJ ajkohv,
e[legen a]n o{ti "aijtw' fwnh;n ejmmelh', fwnh;n hJdei'an, th;n de; tracei'an kai; mh;
hJduvnousavn me oujk aijtw', ajlla; feuvgw". ou{tw~ eij ei\cen fwnh;n hJ geu'si~, e[legen a[n:
"aijtw' glukeva, feuvgw pikra;, feuvgw ta; oujc h{donta ajlla; lupou'ntav me". ou{tw~ kai; hJ
aJfh; fwnh;n eij ei\cen, e[legen a[n: "aijtw' a{ptesqai leivwn, a{ptesqai truferw'n,
a{ptesqai tw'n proshnw'n, oujkevti tou' puro;~ aijtw' a{ptesqai oujde; tw'n tracevwn kai; tw'n
kentouvntwn111". e{w~ povte ou\n ta; paradeivgmata levgwÉ eij noei'~ o{ti eJkavstou tw'n
aijsqhthrivwn112 ejsti;n ai[thsi~ katavllhlo~ kai; fugh; katavllhlo~ th'/ kataskeuh'/,
blevpe th;n kardivan e[nqa ejstiv sou oJ nou'~, e[nqa ejsti; to; hJgemonikovn, i{na i[dh/~ tiv
givne[f. 40v]taiv soi ejn th'/ kardiva/ kai; tiv aijtei' hJ kardiva: wJ~ oJ ojfqalmo;~ to; fw'~, wJ~ hJ
o[sfrhsi~ to; eujw'de~, wJ~ hJ ajkoh; to; ejmmelev", ou{tw~ hJ kardiva, oJ nou'~ aijtei' ta;
nohvmata, aijtei' ta; dianohtav, aijtei' ta; sunetav. eja;n ou\n katatrufhvsh/~ tou' kurivou
dwvsei soi oJ qeo;~ ta; aijthvmata th'~ kardiva~ sou (Sal 36, 4b).
5. eJxh'~ touvtoi~ levgei: ajpokavluyon pro;~ kuvrion th;n oJdovn sou kai; e[lpison ejpÆ aujto;n
kai; aujto;~ poihvsei (Sal 36, 5). pa'~ oJ fau'la pravsswn misei' to; fw'~ kai; oujk e[rcetai
pro;~ to; fw'~, i{na mh; ejlegcqh/' aujtou' ta; e[rga: oJ de; poiw'n th;n ajlhvqeian e[rcetai pro;~
to; fw'~ (Gv 3, 20-21). ejpei; toivnun oJ fau'la pravsswn misei' to; fw'~ kai; to; o{son ejfÆ
eJautw'/ kruvptei a} poiei', oJ ta; fau'la pravsswn, i{na mh; ejlegcqh'/, ejpikaluvptei aujtou'
th;n oJdo;n kai; oiJonei; kavlumma tivqhsin ejpÆ aujtou'. oi|on ei[ ti~ uJmw'n ei\dev tina toiou'ton
ei\nai ejn touvtw/ tw'/ ajqroivsmati, ei[ ti~ uJmw'n ei|~ pou ejn kathcoumevnoi~113 kai; ei|~ pou

111
Cf. cat. PG 17, fr. 5; ed. Prinzivalli, p. 473. Ms. kainovntwn.
112
Ms. ejsqhthrivwn.
113
Cf. H76Ps II (f. 190r); H76Ps III (f. 40v).

46
ejn ojligopivstoi~ suvnoiden eJautw/' peporneukovti kai; qevlei mh; gnwsqh'nai th;n
porneivan, a\ra ejpika[f. 41r]luvptei th;n oJdo;n aujtou' h] ajpokaluvptei aujthvnÉ fanero;n
o{ti ejpikaluvptei th;n oJdo;n aujtou' h}n w{deusen. oJ mevntoi ge swfronhvsa~ kai; qarrw;n
ejpi; to; kalw'~ bebiwkevnai ouj qevlei kaluvptein eJautou' th;n oJdovn, ajlla; qevlei aujth;n
fanerw'sai: fanerw'sai de; oujk ajnqrwvpoi~, i{na mh; ajpevch/ to;n misqo;n ajpo; tw'n
ajnqrwvpwn (Mt 6, 5), ajlla; fanerw'sai aujth;n tw'/ qew/'. dio; ei[rhtai: ajpokavluyon pro;~
kuvrion th;n oJdovn sou (Sal 36, 5a), oujc aJplw'" "ajpokavluyon th;n oJdovn sou". ka]n fau'la
me;n ou\n i[dh/~ seautw/', mh; kruvpte aujta; dia; tou' ejxomologei'sqai, ajllÆ
ejxomologhsavmeno~ ajpokavluyon pro;~ kuvrion th;n oJdovn sou kai; e[lpison ejpÆ aujto;n kai;
aujto;~ poihvsei (Sal 36, 5a) ta; eJxh'~ kai; qerapeuvsei se ajpo; tw'n traumavtwn, a{tina
seautw/' kata; th;n aJmartivan sou pepoivhka~.
6. eja;n de; ajpokaluvyh/~ pro;~ kuvrion th;n oJdovn sou kai; ejlpivsh/~ ejpÆ aujto;n, aujto;~ tiv
poihvsei soi katanovhson: ejxoivsei wJ~ fw'~ th;n dikaiosuvnhn sou kai; to; krivma sou wJ~
meshmbrivan (Sal 36, 6). th;n sh;n dikaiosuvnhn th;n pepragmevnhn soi ejn kruptw/',
ajpokekalummevnhn de; tw'/ qew/' ejxoivsei wJ~ fw'~ oJ qeo;~ kai; parasthv[f. 41v]sei divkaion
pefwtismevnon tw'/ fwti; th'~ dikaiosuvnh~, oujranivoi~ ejpideivxei sou114 to; fw'~ th'~
dikaiosuvnh~ ‹kai;Ì, eij dei' ou{tw~ ojnoma'sai, ejgkauvchsetaiv soi kai; ejrei': "tou' ejmou'
uiJou' tou' labovnto~ mou to; pneu'ma th'~ uiJoqesiva~ hJ dikaiosuvnh fw'~ ejstin: o{per fw'~
kekrummevnon h\n, ejpei; ouj kenovdoxo~ h\n oJ poiw'n dikaiosuvnhn kai; ouj kenovdoxo~ de; w[n,
e[krupten eJautou' th;n dikaiosuvnhn pro;~ ejme; ajpokaluvptwn th;n oJdo;n aujtou'. ajllÆ ejgw;
ejkfevrw kai; fanero;n poiw' to; th'~ dikaiosuvnh~ e[rgon tou' ejmou' uiJou', ajlla; kai; to;
krivma aujtou' poiw' wJ~ meshmbrivan". pavnta gavr, a} e[krinen oJ divkaio~, givnetai oujc
aJplw'~ wJ~ fw'~, ajllÆ wJ~ to; th'~ meshmbriva~ fw'~, pollou' de; o[nto~ tou' fwto;~ th'~
meshmbriva~, kai; ajpo; th'~ e{w mevcri th'~ eJspevra~ fwtivzonto~ tou' hJlivou to; ajkmai'on
fw'~ to; fw'~ ejsti th'~ meshmbriva~. eja;n ou\n gevnh/ kalo;~ kai; ajgaqov~, ejxoivsei oJ qeo;~ wJ~
fw'~ th;n dikaiousuvnhn sou kai; to krivma sou wJ~ meshmbrivan (Sal 36, 6) h] th;n peri;
sou' krivsin th;n kata; dikaiosuvnhn ejxoivsei kai; to; krivma o} e[cei peri; sou' ejxoivsei wJ~
meshm[f. 42r]brivan. a{per katanohvsante~ parakalevswmen to;n qeovn, i{na hJmi'n
bohqhvsh/ pro;~ to; toiouvtou~ genevsqai, w{ste kai; uJpÆ aujtou' tou' qeou' ejxoisqh'nai hJmw'n
wJ~ fw'~ th;n dikaiosuvnhn kai; genevsqai hJmw'n to; ajpÆ aujtou' krivma kai; peri; hJmw'n wJ~
meshmbrivan kai; lampro;n kai; ajkmai'on fw'~ ejn Cristw'/ jIhsou', w/| ejstin hJ dovxa kai; to;
kravto~ eij~ tou;~ aijw'na~ tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

114
Ms. soi. Cf. Ruf., H36Ps I, 6; ed. Prinzivalli, p. 68, 6-7: omnibus qui in caelo sunt ostendit lumen iustitiae
tuae.

47
Hom. II in Ps. 36

[f. 42r] Tou' triakostou' e{ktou yalmou' oJmiliva bÆ

1. Prostavssonto" tou' lovgou kai; levgonto": uJpotavghqi tw/' Kurivw/ (Sal 36, 7a),
ajnagkai'ovn ejstin to; ajnaptuvxai kai; parasth'sai tw/' lovgw/, tiv" mevn ejstin oJ
uJpotassovmeno" tw/' Kurivw/, tiv" de; oJ mh; uJpotassovmeno" aujtw/'. w{sper ou\n ouj pa'" oJ
levgwn moi: kuvrie, kuvrie, eijseleuvsetai eij" th;n basileivan tw'n oujranw'n, ajllÆ oJ poiw'n
to; qevlhma tou' Patrov" mou tou' ejn toi'" oujranoi'" (Mt 7, 21), ou{tw" ouj pa'" oJ levgwn
uJpotavssesqai tw/' Kurivw/, kai; o{son ejpi; th/' fwnh/' levgwn tou'to poiei'n: ajlhqw'"
uJpotavssesqai tw/' Kurivw/ ajpo; tw'n e[rgwn carakthrivzetai.
nohvsei" de; to; legovmenon ejpisthvsa" [f. 42v] tai'" peri; tou' Kurivou ejpinoivai". oJ
Kuvrio" jIhsou'" Cristov" ejsti dikaiosuvnh: oujdei;" ajdikw'n uJpotavssetai Cristw/' o[nti
dikaiosuvnh/. oJ Kuvrio" Cristov" ejstin ajlhvqeia: oujdei;" uJpotavssetai Cristw/' o[nti
ajlhqeiva/, yeudovmeno" h] yeudh' dovgmata e[cwn. oJ Kuvrio" Cristov" ejstin aJgiasmov":
oujdei;" uJpotavssetai Cristw/' o[nti aJgiasmw/', aujto;" bevbhlo" w]n kai; memiasmevno". oJ
Kuvrio" Cristov" ejstin eijrhvnh: oujdei;" uJpotavssetai Cristw/' o[nti eijrhvnh/, polemikov"
ti" w]n kai; polemopoiov", mh; dunavmeno" levgein to; meta; tw'n misouvntwn th;n eijrhvnhn
h[mhn eijrhnikov" (Sal 119, 7). dia; tou'to kai; ejn a[llw/ yalmw/', nohvsa" to; toiou'ton, oJ
profhvth" fhsi; pro;" th;n eJautou' yuchvn: plh;n tw/' qew/' uJpotavghqi yuchv mou, o{ti parÆ
aujtw/' hJ uJpomonhv mou (Sal 61, 6).
ajlla; to; peri; th'" uJpotagh'" oujci; ejn touvtoi" me;n tou'to shmaivnei, ejn eJtevroi" de;
tovpoi" ouj to; paraplhvsion dhloi'. ejpa;n oujn ajnaginwvskh/" para; tw/' ajpostovlw/: o{tan
uJpotagh/' aujtw/' ta; pavnta, tovte kai; aujto;" oJ uiJo;" uJpotaghvsetai tw/' uJpotavxanti aujtw/'
ta; pavnta (1 Cor 15, 28), a[koue aujtou' [f. 43r] o{tan de; uJpotagh/' aujtw/' ta; pavnta ajxivw"
uJpotagh'" th'" pro;" to;n Cristovn. dei' ou\n pote pavnta uJpotagh'nai tw/' Crisw/', i{na
meta; pavntwn uJpotetagmevnwn dw'ron prosagagw;n ta; pavnta tw/' Patri; tovte
uJpotetagmevno"115. kai; ga;r eja;n mh; toiou'tovn ti kata; to;n tovpon nohqh/', ajsebe;" to;
noouvmenon uJpo; tw'n mh; ejklambanovntwn to; gegrammevnon. o{tan gavr fhsin uJpotagh/'
aujtw/' ta; pavnta, tovte aujto;" oJ uiJo;" uJpotaghvsetai tw/' uJpotavxanti aujtw/' ta; pavnta (1
Cor 15, 28). kai; ejrei' ti" tw'n mh; nohsavntwn ta; kata; to;n tovpon: eij tovte oJ uiJo;"
uJpotaghvsetai tw/' Patri; o{tan ta; pavnta aujtw/' uJpotagh/', a\ra ou\n oujc uJpotevtaktai oJ
uiJo;" tw/' PatrivÉ kai; hJmei'" me;n eujcovmeqa cwri;" pavsh" uJperqevsew" uJpotavssesqai tw/'

115
Ms. uJp otetagmevnou".

48
lovgw/ tou' qeou', ejkei'no" de; oujdevpote uJpotevtaktaiÉ ajllÆ o{ra aujtou' th;n pollh;n
filanqrwpivan kai; crhstovthta: oujde; aujto;n logivzetai uJpotetavcqai, o{son e[sti ti tw/'
Patri; mh; uJpotetagmevnon. tovte de; aujto;n ejn uJpotassomevnoi" ajriqmei' kai; qarrei'
levgein "uJpotevtagmai tw/' qew/'", o{te pavnta parivsthsin uJpotetagmevna tw/' lovgw/ [f.
43v].
oujdei;" ou\n aJmartavnwn uJpotevtaktai tw/' Kurivw/. kai; ga;r hJmei'" para; to;n kairo;n th'"
aJmartiva" ajnupotaktou'nte" tw/' kurivw/ kai; uJpotassovmenoi tw/' Satana/' aJmartavnomen.
pneu'ma dunavmew" kai; ajgavph" kai; swfronismou' ejpaggevlletai genevsqai ejn toi'"
dikaivoi" oJ qei'o" lovgo". e[sti dev ti ejnantivon dunavmei kai; ejnantivon ajgavph/ kai;
ejnantivon swfronismw/'. oJ e[cwn ejnantiva, oujc uJpotevtaktai tw/' Kurivw/: to; ejnantivon
dunavmei ajdunamiva kai; ajsqevneia, to; ejnantivon ajgavph/ mi'so", to; ejnantivon swfronismw/'
ajkolasiva. oujdei;" ou\n e[cwn ti tw'n ejnantivwn toi'" eijrhmevnoi" kaloi'" tw/' Kurivw/
uJpotevtaktai. ajlla; para; to;n kairo;n th'" ajkaqarsiva" uJpotavssetaiv ti" tw/' th'"
porneiva" pneuvmati, katalipw;n to; uJpotavssesqai tw/' pneuvmati tou' swfronismou'.
oujde; para; to;n kairo;n tou' mivsou", ojrgh'" lovgou" h] ejpiqumiva" kai; qumou' lalei'n,
uJpotevtaktaiv ti" tw/' pneuvmati th'" praovthto". dia; tou'to oJrw'nte" o{lon to;n bivon
hJmw'n ajgw'na o[nta peri; uJpotagh'" th'" ejn Cristw/' h] toi'" ejnan[f. 44r]tivoi" Cristw/'
peiraqw'men kai; eujcai'" kai; lovgoi" kai; panti; trovpw/ ajgwnivsasqai, i{na mhvpote me;n tw/'
diabovlw/ kai; th/' kakiva/ uJpotasswvmeqa, pa'sa de; pra'xi" kai; pa'" lovgo" kai; pa'"
logismo;" uJmw'n i{na fevrh/ tou;" carakth'ra" th'" pro;" to;n uiJo;n tou' qeou' uJpotagh'".
ajlla; dedovsqw o{ti uJpotevtagmai tw/' Kurivw/, tiv poiw' peri; tw'n protevrwnÉ ejn de; toi'"
protevroi" oujc uJpetassovmhn tw/' Kurivw/, o{te hJmavrtanon. o{te uJpotevtagmai parakalw',
iJketeuvw to;n qeo;n peri; tw'n prohmarthmevnwn. ouj provteron de; dei' peri; aJmarthmavtwn
parakalei'n h] uJpotagevnta tw/' Kurivw/ kai; ajpostavnta th'" aJmartiva": e[ti ga;r o[nta ejn
aJmartiva/ a[fesin aJmarthmavtwn aijtei'n pavnu a[logovn ejstin. pollavki" mevmnhmai
eijrhkw;" o{ti prevpousa eujch; peri; aJmarthmavtwn paraithvsewv" ejstin, o{tan dunhqh/'
levgein tw/' pavlai ajfesthkevnai th'" aJmartiva" oJ eujcovmeno": mh; mnhsqh'/" hJmw'n
ajnomiw'n ajrcaivwn (Sal 78, 8a). uJpotavghqi ou\n prw'ton tw/' Kurivw/ kai; uJpotagei;" [f. 44v]
kai; mhkevti aJmartavnwn iJkevteuson aujto;n peri; tw'n parelhluqovtwn.
2. mh; parazhvlou ejn tw/' kateuodoumevnw/ ejn th/' oJdw/' aujtou', ejn ajnqrwvpw/ poiou'nti
paranomivan (Sal 36, 7b-c). ta; sumbaivnonta toi'" ajnqrwvpoi" diagravfei. pollavki" gavr,
eja;n i[dwmen a[dikon kateuodouvmenon kai; th;n nomizomevnhn eujtucivan eujtucou'nta ejn tw/'
bivw/, kinduneuvomen skandalivzesqai peri; th'" paranomiva" kai; levgein: "tiv o[felo" ejk
tou' divkaion ei\naiÉ qlivbontai oiJ divkaioi, ou|to" a[diko" w]n eujtucei', ou|to" a[diko" w]n
ploutei', doxavzetai, mevga duvnatai. krei'tton a\rav ejstin a[dikon ei\nai tou' divkaion

49
ei\nai"É tau'ta aiJ saqrai; pro;" th;n pivstin levgousai yucai; ejpi; toi'" kateuodoumevnoi"
ejn th/' oJdw/' aujtw'n ajnqrwvpoi" poiou'si paranomivan.
ejpei; ou\n touvtwn ginomevnwn kai; legomevnwn ejpi; toi'" paranomou'si kai;
kateuodoumevnoi" ejn tai'" ajnomivai" aujtw'n, parazhlwvsei" givnontai, oJte; me;n aujtou'
ejkeivnou, oJte; de; tavca kai; tou' qeivou: givnetai gavr ti" kai; tou' qeivou zhvlwsi" kata; to;
legovmenon para; tw/' ajpo[f. 45r]stovlw/ kai; kata; to; legovmenon ejn th/' megavlh/ tou'
Deuteronomivou wjdh/', o{ti aujtoi; parezhvlwsavn me ejpÆ ouj qew/' (Dt 32, 21). givnetai ou\n
parazhlwqh'nai to;n kuvrion uJfÆ hJmw'n. mh; kinhvswmen to;n qeo;n blasfhmou'nte". devon
logivsasqai o{ti oJ aijw;n ou\to" touvtwn ejsti; tw'n mh; ejcovntwn a[llhn ejlpivda.
eujtuceivtwsan ejn aujtw/' kai; ejcevtwsan ta; nomizovmena ajgaqav. oJ de; hJmevtero" aijw;n oujk
e[stin ou|to": eij" a[llon aijw'na plevomen zwh'" kai; hJ ejlpi;" hJmw'n eJxh'" touvtw/ tw/' aijw'niv
ejstin. kai; oujc oi|ovn tev ejsti ta; ajgaqa; kai; ejn touvtw/ tw/' aijw'ni e[cein kai; ejn ejkeivnw/. eij
ga;r ejn touvtw/ ti" e[cei, ejkei' kolazovmeno" ajkouvetai: "ajpevcei" ta; ajgaqav sou ejn th'/
zwh/' sou" (Lc 16, 25). eij ejntau'qa mh; e[cwn ajgaqav, ajkouvsetai o{ti ajpevscen aujtou' ¿ta;
ajgaqa; kai; ajpevscen aujtou'¯116 ta; kaka; ejn tw/' aijw'ni ejkeivnw/. dia; tou'to w|de
parakalei'tai wJ" oJ Lavzaro": mh; parazhvlou ou\n ejn tw/' kateuodoumevnw/ ejn th/' oJdw/'
aujtou' ejn ajnqrwvpw/ poiou'nti paranomivan (Sal 36, 7c-d).
3. ei\ta peri; tou' pavqou" tou' taravssonto" ouj tina; mevn tina; de; ouj, ajlla; kinduneuvw
levgein [f. 45v] pavnta" ajnqrwvpou" pare;x tou' teleivou, ejavn pou euJreqh/' ti" tevleio",
didavskwn oJ lovgo" fhsiv: pau'sai ajpo; ojrgh'" kai; ejgkatavlipe qumovn (Sal 36, 8a). tw'n
ga;r paqw'n tina; me;n ouj pivptei eij" pollouv", ajlla; kai; oiJ tucovnte" ajpevballon aujtav,
oi|on polla; e[rga ajkolasiva" ijw'ntai fau'loi, ajlla; kai; proskovptonte"117
ajpobeblhvkasi kai; polla; ta; th'" filarguriva", w{ste euJrei'n tina; mh; tevleion mevn,
ajfilavrguron dev. oJmoivw" kai; peri; a[llwn kakw'n e[stin eijpei'n. to; de; miaro;n tou'to
pavqo" hJ ojrgh' ejkkaivei kai; tou;" dokou'nta" ei\nai fronivmou". diovper Solomw;n ejn tai'"
Paroimivai" levgei: ojrgh; ajpovllusi kai; fronivmou" (Pr 15, 1)118. mh; qauvmazev fhsin, eij
to;n a[frona, eij to;n ponhrovn, eij to;n a[piston ejkkaivei ojrghv, ajlla; pollavki" to;n h[dh
frovnimon kinei' ojrghv. kai; e[sti kai; tou'to aJmavrthma tw'n ferovntwn eij" th;n oijkodomh;n
xuvla, covrton, kalavmhn (1 Cor 3, 12). ajnavgkh pau'sai ejpi; to; pu'r ejkei'no, peri; ou|
gevgraptai to; pu'r aujto; dokimavsei. pavntw" dh'lon o{ti perimei'nai e{w" ou| ta; xuvla th'"
ojrgh'", oJ [f. 46r] covrto" tou' qumou', hJ kalavmh tw'n lovgwn tw'n ajpo; toiouvtwn paqw'n

116
Cancellato nel ms. Passo probabilmente corrotto.
117
Lege prokovp tonte"?
118
Cf. H75Ps (f. 169v).

50
katakauqh/'. pau'sai ou\n ajpo; ojrgh'" kai; ejgkatavlipe qumovn (Sal 36, 8a): oi|on mh;
plhrofovrei aujto;n mhde; kinou' katÆ aujto;n, ajlla; katavlipe. hJmei'" de; tw'n legomevnwn
katafronou'nte" kataleivpomen me;n th;n praovthta, ouj kataleivpomen de; to;n qumovn.
ajrxwvmeqa kai; ajpo; tou' Deuteronomivou, i{na kata; bracu; ojlivgon ojrgizovmenoi e[lqwmen
kai; ejpi; tovde, eij" to; ojrgivzesqai ejpÆ ojlivgon kinouvmenoi uJpo; qumou' fqavswmen kai; ejpi;
to; mhdamw'" taravssesqai uJpÆ aujtou'.
mh; parazhvlou ou\n w{ste ponhreuvesqai (Sal 36, 8b): mh; ou{tw" eij" zh'lon kivnei tina;
w{ste se; aJmartavnein kai; ponhreuvesqai ejk tou' e{teron eij" zh'lon kinei'n. o{ti oiJ
ponhreuovmenoi ejxoloqreuqhvsontai, oiJ de; uJpomevnonte" to;n Kuvrion aujtoi;
klhronomhvsousi th;n gh'n (Sal 36, 9). faivnetai ejn oi|" ejstin hJ ponhriva. i[diovn ti kakovn
ejstin hJ ponhriva para; ta;" loipa;" aJmartiva". e[nqen qaumasivw" oJ lovgo" a[llon me;n
ei\pe to;n aJmartwlovn, a[llon de; to;n ponhrovn [f. 46v]: suvntriyon to;n bracivona tou'
aJmartwlou' kai; ponhrou' (Sal 9, 36). kai; to;n diavbolon oujk ei\pen aJplw'" aJmartwlo;n
ajlla; ponhrovn. oJ ga;r Swth;r didavskwn eu[cesqai, levgei dei'n hJma'" ejn th/' eujch/' kai; to;
rJuvsai hJma'" ajpo; tou' ponhrou' (Mt 6, 13). wJrivsanto de; th;n ponhrivan tine;" oujk ajgenw'"
ei\nai eJkouvsion kakopoii?an. a[llo gavr ejstin kata; a[gnoian kakopoiei'n kai; a[llo oiJonei;
nikwvmenon, a[llo aujto; tou'to qevlein kakw'" poih'sai: o{per ejsti;n hJ ponhriva, diÆ h}n kai;
ejkei'no" ponhro;" levgetai. hJmi'n ou\n ojneidivzwn oJ Swthvr fhsin: eij ou\n uJmei'" ponhroi;
o[nte" oi[date dovmata ajgaqa; didovnai toi'" tevknoi" uJmw'n (Mt 7, 11). kai; e[gkeitai hJ
kardiva tw'n ajnqrwvpwn kata; to;n ejn th/' Genhvsei qeo;n ejpi; ta; ponhra; pavsa" ta;"
hJmevra" (Gn 6, 5) ¿pavsa" ta;" hJmevra"¯119.
4. ajlla; oiJ ponhreuovmenoi ejxoloqreuqhvsontai, oiJ de; uJpomevnonte" to;n Kuvrion aujtoi;
klhronomhvsousi gh'n (Sal 36, 9). e[stin ti" a[llh gh', h} levgetai parav tisin ajntivcqwn.
ejkeivnh ejsti;n hJ kata; ta;" grafa;" ajgaqhv, rJevousa gavla kai; mevli, h}n oJ Swth;r
ejpaggevlletai toi'" praevsi levgwn: makav[f. 47r]rioi oiJ praei'", o{ti aujtoi;
klhronomhvsousi th;n gh'n (Mt 5, 5). tou'to oujk e[sti gh' ajlla; xerav, w{sper pavlin prov"
tina oujranovn, tou'to oujk e[sti oujrano;" ajlla; sterevwma. oi\de ga;r oJ qeo;" diafora;n
sterewvmato" kai; oujranou' h] oujranw'n, kai; diafora;n xera'" kai; gh'". ejpi; th;n
ejpaggelivan ou\n speuvdomen ajlhqinou' oujranou', oujk ejpivklhn ou\n oujranou', to; de;
ajlhqe;" sterevwmato": oujde; ejpivklhn gh'", to; de; ajlhqe;" ou[sh" xera'".
tivne" de; klhronomhvsousi gh'nÉ oiJ uJpomevnonte" to;n Kuvrion. uJpomevnomen tavca o[nta
kai; uJpomonhvn. gevgraptai gavr: kai; nu'n tiv" hJ uJpomonhv mouÉ oujci; Kuvrio" (cf. Sal 70, 5)É

119
Cancellato nel ms.

51
kai; w{sper e[sti oJ Swth;r sofiva, e[sti de kai; lovgo", e[stin eijrhvnh, e[sti dikaiosuvnh,
ou{tw" e[sti kai; uJpomonhv. kai; metoch/' aujtou' divkaioi ginovmeqa, metoch/' aujtou'
eijrhneuvomen, metoch/' aujtou' sofoi; ginovmeqa: ou{tw" kai; metoch/' aujtou' uJpomevnomen.
e[cwmen ou\n th;n metoch;n panto;" tou' swvzonto" to;n Cristovn, aJfÆ ou| ajruvesqai e[sti
kai; lambavnein kai; uJpomonh;n kai; dikaiosuvnhn kai; sofivan kai; pavnta a} levgetai ei\nai
kata; ta;" grafa;" [f. 47v] oJ Cristo;" tou' qeou'. ejntau'qa ou\n fhsin: oiJ de; uJpomevnonte"
to;n Kuvrion, aujtoi; klhronomhvsousi gh'n (Sal 36, 9b).
5. ei\ta musthvrion e[ti ejpifevrei uJpe;r ta;" ejma;" ajkoav", uJpe;r th;n ejmh;n glw'ssan, uJpe;r
to;n ejmo;n nou'n. kaiv fhsiv ti ei[te peri; pavntwn aJmartwlw'n, ei[te peri; eJno;" aJmartwlou'.
dio; kai; eJnikw'" levgetai oJ aJmartwlo;" o{ti kai; e[ti ojlivgon kai; ouj mh; uJpavrxh/ oJ
aJmartwlov" (Sal 36, 10a). ojlivgon ga;r to; ajpo; tou' ejnesthkovto" crovnou ejpi; th;n
suntevleian kai; ejpi; to; meta; th;n suntevleian kolavzon pu'r tou;" aJmartwlouv", o{per
poihvsei mhkevti ei\nai aJmartwlovn. pw'" mhkevti ei\nai aJmartwlovnÉ oJ dunavmeno"
ejxetazevtw. plh;n e[ti ojlivgon kai; ouj mh; uJpavrxh/ aJmartwlov" kai; zhthvsei" to;n tovpon
aujtou' kai; ouj mh; eu{rh/" (Sal 36, 10a-b). ouj movnon oJ aJmartwlo;" oujc uJpavrxei, ajllÆ oujde;
oJ tovpo" tou' aJmartwlou' e[stai. e[sti de; tiv" tovpo" aJmartwlou'É ta; parercovmena. oJ
oujrano;" kai; hJ gh' pareleuvsontai meta; th'" aJmartiva" th'" parercomevnh", kai; oJ
tovpo" tou' aJmartwlou' pareleuvsetai kai; oujkevti e[stai [f. 48r]: oJ oujrano;" de; kai; hJ gh'
pareleuvsontai, ajlla; oiJ lovgoi mou ouj mh; pareleuvsontai (Mt 24, 35). speuvdwmen ou\n
poiei'n ta; mh; pareleusovmena, i{na mh; meta; tw'n parercomevnwn kai; aujtoi; parevlqwmen.
eja;n ga;r poiw'men th;n parercomevnhn aJmartivan, pareleusovmeqa. eja;n de; poiw'men th;n
mh; parercomevnhn dikaiosuvnhn, ouj pareleusovmeqa, ajlla; menou'men meta; th'"
menouvsh" dikaiosuvnh". poiou'men ou\n h[toi parercovmena kai; aujtoi; eJautoi'" ai[tioiv
ejsmen tou' pareleuvsesqai h] tou' mh; pareleuvsesqai. tiv poiei' oJ qeov", eja;n e[cwmen ta;
parercovmenaÉ oujci; ejrei' hJmi'n: mh; oujk ijscuvei hJ ceivr mou tou' sw'sai, h] ejbavruna to; ou\"
mou tou' eijsakou'saiÉ ajlla; aiJ aJmartivai uJmw'n diistw'sin ajnamevson ejmou' kai; uJmw'n (Is
59, 1-2). zhthvsei" ou\n to;n tovpon aujtou' kai; ouj mh; eu{rh/" (Sal 36, 10b).
e[sti tina; ktivsmata, a} gevgone dia; th;n aJmartivan, kai; e[sti tina; dhmiouvrghmata, a}
gevgone dia; th;n aJmartivan toi'" kaqaroi'" ajpo; aJmarthmavtwn. mh; qaumavsh/": kai; ejpi;
th'" gh'" eijsin aJmartwloiv. tou'to to; sterevwma gevgonen, i{na cwrivsh/ ta; aJmarthvmata
ajpo; [f. 48v] tw'n dikaiwmavtwn. ou{tw" ejgw; ajkouvw tou' genhqhvtw sterevwma ejn mevsw/ tou'
u{dato" kai; e[stw diacwrivzwn ajna; mevson u{dato" kai; u{dato" tou' ejpavnw tw'n oujranw'n
(Gn 1, 6) kai; aijnou'nto" to;n qeo;n ajnamarthvtou kai; tou' u{dato" tou' kavtw tou'
sterewvmato" tou' oujranou', pro;" o} u{dwr ejsti hJmi'n hJ pavlh. kai; blevpei ta; me;n u{data

52
to;n qeovn: aiJ de; a[bussoi, to; plh'qo" tou' u{dato", ouj blevpei to;n qeovn. gevgraptai gavr:
ei[dwsavn se u{data, oJ qeov", ei[dosavn se u{data kai; ejfobhvqhsan, ejtaravcqhsan a[bussoi
(Sal 76, 17). ouj ga;r e[cousin eijrhvnhn aiJ a[bussoi, w|n ejpavnw skovto" h\n, kata; to;
eijrhmevnon kai; skovto" ejpavnw th'" ajbuvssou (Gn 1, 2), eij" h}n ajpevrcetai ta; daimovnia
wJ" eij" oijkei'on tovpon tw/' ei\nai tetaragmevna kai; tarach'" tugcavnein poihtikav.
parekavloun ga;r i{na mh; ejpitavxh/ aujtou;" eij" th;n a[busson ajpelqei'n120.
6. oiJ de; praei'" klhronomhvsousi gh'n (Sal 36, 11a). toi'" ajpo; tou' Oujalentivnou kaiv
tinwn aiJrevsewn121, oijomevnoi" to;n Swth'ra levgein ta; mh; eijrhmevna ejn toi'" palaioi'"
gravmmasi, kai; tou'to ejmav[f. 49r]qomen ajpov tino" tw'n presbutevrwn prosfevrein eij"
e[legcon aujtw'n th/' didaskaliva/. to; ga;r eijrhmevnon ejn tw/' eujaggelivw/, to; makavrioi oiJ
praei'" (Mt 5, 5), o{ra tivna trovpon to; provteron ei[rhto uJpo; tou' aujtou' Pneuvmato",
o{per h\n kai; ejn tw/' Cristw/'. to; ga;r a{gion h\n kai; pavlai, u{steron ejn tw/' Swth'ri hJmw'n.
oiJ praei'" fhsin klhronomhvsousi gh'n. prostivqhsi de; tw/' gegrammevnw/ ejn tw/'
Eujaggelivw/ hJ profhteiva: ouj ga;r movnon klhronomhvsousi gh'n oiJ praei'", ajlla; kai;
katatrufhvsousi ejpi; plhvqei eijrhvnh" (Sal 36, 11b). oiJ me;n ou\n swmatikoi; kai; ghvi>noi
kai; savrkinoi a[nqrwpoi katatrufavtwsan ejn toi'" mevqhn poiou'si, kai;
katatrufavtwsan ejn brwvmasi toi'" katargoumevnoi" koiliva/ th'/ katargoumevnh/ (1 Cor 6,
13) ouj qevlonte" oujdevpw katargei'n. oiJ de; a{gioi katatrufavtwsan, ajnti; trufw'n
touvtwn w|n katefrovnhsan, ejpi; plhvqei eijrhvnh". e[sti ga;r eijrhvnh trufh; kai; eijrhvnh oujk
ojlivgh ajlla; plh'qo" eijrhvnh", o{per ejpaggevlletai oJ lovgo" ei\nai ejn tai'" hJmevrai" tai'"
tou' Cristou'. kai; plh'qo" ga;r eijrhvnh" e[stai ejn tai'" hJmevrai" Cristou', e{w" ou| [f.
49v] ajntanaireqh/' hJ selevnh (Sal 71, 7b). kai; katatrufhvsousin ou\n ejpi; plhvqei eijrhvnh"
(Sal 36, 11b) oiJ ajkouvsante" tou' pau'sai ajpo; ojrgh'" kai; ejgkatavlipe qumovn (Sal 36, 8a):
oiJ ga;r praei'" klhronomhvsousi th;n gh'n kai; katatrufhvsousin ejpi; plhvqei eijrhvnh"
(Sal 36, 11). kai; eijdevnai crh; o{ti kata; diavmetron ejnantiva ajllhvloi" eijsi; praovth" kai;
ojrghv. o{pou ojrghv, oujdamw'" ejkei' praovth": o{pou praovth", oujdamw'" ejkei' ojrghv: o{pou
ou\n praovth", ejkei' trufh; tou' plhvqou" th'" eijrhvnh". katatrufhvsousi ga;r oiJ praei'"
klhronomou'nte" th;n eijrhvnhn kai; katatrufhvsousin oiJ praei'" klhronomou'nte" th;n
gh'n ejpi; plhvqei eijrhvnh".

120
Cf. H76Ps III, 1 (f. 194v).
121
Cf. cat. PG 17, fr. 11; ed. Prinzivalli, p. 476: OiJ ajp o; Oujalentivnou kaiv tinwn eJtevrwn (fortasse recte);
Rufino, H36Ps II, 6: Aduersum Valentinianos et ceteros haereticos.

53
7. ei\ta: parathrhvsetai oJ aJmartwlo;" to;n divkaion kai; bruvxei ejpÆ aujto;n tou;" ojdovnta"
aujtou' (Sal 36, 12). w{sper pevfuken ejnantiva122 ei\nai skovto" kai; fw'", ou{tw"
aJmartwlo;" tw/' dikaivw/. kai; eja;n i[dh/" pote; misouvmenon to;n divkaion, mh; o[knei levgein
peri; tou' misou'nto" aujtovn, o{" ejstin aJmartwlov". eja;n i[dh/" diwkovmenon to;n kalw'"
noou'nta, mh; o[knei levgein peri; tou' diwvkonto" [f. 50r] o{ti tavca ouj movnon ejsti;n
aJmartwlo;" ajlla; kai; ponhrov". parathrhvsetai ga;r oJ aJmartwlo;" to;n divkaion (Sal 36,
12a): kai; parathrw'n aujtovn, bruvxei ejpÆ aujto;n tou;" ojdovnta" aujtou' (Sal 36, 12b). to;
bruvxei tou;" ojdovnta" ouj pavntw" ejpi; tou' swvmato" ajkoustevon, eij kaiv pote dunato;n
tou'to genevsqai tw/' aJmartwlw/' kata; tou' dikaivou: ejnqumhvmata ponhrav, dovlon, kai;
siwph;n me;n ajpo; fwnh'", kraugh'n de; ejn th/' kardiva/ logizomevnhn kata; tou' dikaivou
ponhrav, o{ra o{ti plhrou'tai to; bruvxai ejpÆ aujto;n tou;" ojdovnta" aujtou'. ajlla; eja;n
tau'ta poih/123
' kata; tou' dikaivou oJ aJmartwlov", oJ Kuvrio" ejkgelavsetai aujtovn, o{ti
problevpei o{ti h{xei hJ hJmevra aujtou' (Sal 36, 13). blevpei ga;r th;n hJmevran tou'
aJmartwlou' ejleusomevnhn, o{ti oujkevti uJpavrxei oJ aJmartwlov" (Sal 36, 10a).
8. rJomfaivan ejspavsanto oiJ aJmartwloiv, ejnevteinan tovxon aujtw'n tou' katabalei'n
ptwco;n kai; pevnhta (Sal 36, 14a-c). ouj ga;r pavnte" oiJ aJmartwloi; e[cousi rJomfaivan
swmatikhvn, ajlla; mhvpote w{sper e[sti ti" panopliva qeou' kai; qwvrax dikaiosuvnh" kai;
levgetai mavcaira tou' pneuvmato" kai; qure[f. 50v]o;" th'" pivstew" (Ef 6, 16), ou{tw"
e[sti ti" panopliva tou' diabovlou, h}n ejndevdutai oJ aJmartwlo;" a[nqrwpo". ijdw;n de; th;n
panoplivan tou' qeou', ajntivqe" eJkavstw/ ojnovmati o{plou th'" panopliva" tou' qeou' to;
ejnantivon, i{na i[dh/" th;n panoplivan tou' diabovlou, kai; katanohvsei" ajmfotevrou" tou;"
stratiwvta", to;n tou' qeou' kai; tou' diabovlou, ejnduvsasqai to;n qwvraka ¿th'"
dikaiosuvnh"¯124. oJ qwvrax th'" dikaiosuvnh" ajpo; th'" panopliva" ejsti; tou' qeou'. e[sti
ti"125 kai; qwvrax ajdikiva" ¿kai; aJmartwlov"¯126, kai; e[sti ti" perikefalaiva swthrivou.
ejndevdutai kai; oJ aJmartwlo;" perikefalaivan ajpwleiva". e[sti ti" eJtoimasiva tou'
eujaggelivou, e[sti ti" ejk tou' ejnantivou. oiJ povde" aujtw'n ejpÆ ajdikivan trevcousi kai;
uJpovdhma dh'lon o{ti eJtoimovthto"127 eij" th;n aJmartivan. e[sti ti" qureo;" pivstew", e[sti

122
Statui ex cat. PG 17, fr. 12; ed. Prinzivalli, p. 476: w{sper pevfuken ejnantivon ei\nai skovto" kai; fw'" , ou{tw
oJ aJmartwlo;" tw/' dikaivw/. Ms. ejn aJm artiva/.
123
Ms. poiei'.
124
Del.?
125
Ms. th".
126
Del.?
127
Cf. PG 17, fr. 13; ed. Prinzivalli, p. 476: e[s ti kai; uJpovdhma eJtoimovtaton (fortasse recte).

54
ti" kai; qure;o" ajpistiva". ou{tw" e[sti ti" mavcaira tou' pneuvmato", e[sti ti" kai;
mavcaira tou' ponhrou' pneuvmato": tauvthn ejspavsanto oiJ aJmartwloiv. ajporrivywmen ta;
o{pla th'" aJmartiva" kai; ajnalavbwmen ta; o{pla th'" dikaiosuvnh", ta; de[f. 51r]xia; kai;
ajristerav, wJ" wjnovmasev pou oJ ajpovstolo" o{pla ajdikiva" (2 Cor 6, 7).
rJomfaivan ou\n ejspavsanto oiJ aJmartwloiv (Sal 36, 14a): o{te128 provceiron e[cousi th;n
aJmartivan kai; e{toimoiv eijsin ejpi; to; poih'sai aujthvn, ouj kruvptonte" ejn tw/' kolew/' th'"
aJmartiva" th;n rJomfaivan tou' ponhrou' pneuvmato", tovte rJomfaivan e[spasanto oiJ
aJmartwloiv. ou{tw" kai; ejnevteinan tovxon aujtw'n (Sal 36, 14a-b). kai; oiJ divkaioi e[cousi
tovxon, e[cousi bevlh: kai; to; me;n bevlo" aujtw'n Cristov" ejstin jIhsou'". e[qhkav se wJ"
bevlo" ejklektovn (Is 49, 2). o{mw" bevlh e[cousi kai; oiJ aJmartwloiv: oJ lovgo" aujtw'n bevlo"
ejstivn, aJmartiva" ijo;n e[cei, titrwvskei to;n mh; kaqwplismevnon. eja;n dunhqh/' katÆ ejmou'
to; bevlo" tou' aJmartwlou', dh'lon o{ti oujk ejcrhsavmhn tw/' th'" pivstew" qurew/'.
ejnevteinan ou\n tovxon aujtw'n tou' katabalei'n ptwco;n kai; pevnhta (Sal 36, 14b-c).
oi[dasin oiJ aJmartwloiv, o{ti ouj duvna‹nÌtai129 katabalei'n plouvsion. dia; tou'to th;n
ajrch;n oujde; ejpibavllousin aujtw/', ajllÆ hJ pa'sa ejpiboulhv ejstin kata; tou' ptwcou',
w{sper kai; oJ levwn oJ ejnedreuvwn ejnedreuvei tou' aJrpa'sai ptwcovn (Sal 9, 30b). dia; tou'to
ejpei; luvtron ajndro;" [f. 51v] yuch'" oJ i[dio" plou'to", ptwco;" de; oujc uJfivstatai
ajpeilhvn (Pr 13, 8), plouthvswmen lovgw/, ejn sofiva/, ejn e[rgoi" ajgaqoi'", ajporrivyante"
to;n plou'ton th'" aJmartiva", i{na a[trwtoi kai; ajnepibouvleutoi genwvmeqa ajpo; tw'n
belw'n tou' ponhrou', sbennumevnwn pavntwn ejn tw/' th'" pivstew" qurew/', dia; Cristou'
jIhsou' tou' Swth'ro" hJmw'n, w/| hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na". ajmhvn.

128
Ms. o{ti.
129
Cf. PG 17, fr. 13; ed. Prinzivalli, p. 477: oi[dasin o{ti ouj duvnantai katabalei'n plouvsion.

55
Hom. III in Ps. 36*

[f. 51v] Eij" to;n triakosto;n e{kton ‹yalmo;nÌ oJmiliva gÆ

1. Prolabovnte~ prwvhn ejlevgomen peri; th'~ rJomfaiva~ kai; tw'n tovxwn tou' ajsebou'~ kai;
peri; th'~ panopliva~ tou' qeou', kai; o{ti pavnte~ a[nqrwpoiv eijsi kaqwplismevnoi, pavnte~
de; a[nqrwpoi130. nu'n ga;r prostivqhmi to; ejllipe;~ tw/' lovgw/: oiJ h[dh dunavmenoi mh;
aJmartavnein kai; katorqou'n - ta; ga;r paidiva ou[te panopliva/ tou' qeou' crh'tai ou[te
panopliva/ tou' diabovlou -, oiJ de; ejn tw/' levgein kai; pravttein kai; dianoei'sqai h[dh
aJmartavnonte~ h] to; kaqh'kon noou'nte~ kai; ejpitelou'nte~ aujtov, ou|toi pavntw~ e[cousin
aJmartavnonte~ me;n th;n pa[f. 52r]noplivan tou' diabovlou kai; ta; o{pla th'~ ajdikiva~,
kalw'~ de; pravttonte~ th;n panoplivan tou' qeou'. h\n de; kai; katÆ ei\do~ eijrhmevnon
e{kaston tw'n ejn th/' panopliva/ tou' qeou', ajfÆ ou| tw/' lovgw/ metabaivnomen ejpi; to;
diasteivlasqai tivna e[stin ejn th/' panopliva/ tou' diabovlou ejn tw/' kaqÆ e}n rJomfaivan ou\n
ejspavsanto oiJ aJmartwloiv (Sal 36, 14). kai; ejlambavnomen ta; peri; th'~ rJomfaiva~ tw'n
aJmartwlw'n kai; th'~ macaivra~ tw'n dikaivwn. e[legen gou'n oJ ajpovstolo~: kai; th;n
mavcairan tou' pneuvmato~, o{ ejsti rJh'ma qeou', dia; pavsh~ proseuch'~ kai; dehvsew~ (Ef
6, 17-18). oujkou'n eij to; pneu'ma, o{per ejsti; rJh'ma qeou' ¿dia; pavsh~¯ - to; ga;r rh'ma tou'
qeou' pneumatikovn ejstin -, hJ mavcairav ejsti tou' dikaivou, dh'lon o{ti to; pneu'ma to;
ajntikeivmenon kai; to; rJh'ma to; th'~ aJmartiva~ mavcairav ejstin tou' aJmartwlou'. tou'to dh;
to; rJh'ma h] to; pneu'ma oJ aJmartwlov~, o{son me;n siwpa/', oiJonei; e[cei ejn tw/' kolew'/, wJsei;
xivfo~ ti~ e[coi ejn tw/' kolew'/ eJautou'. o{tan de; mh; ajrkouvmeno~ th/' e{xei th'~ kakiva~, devon
aujth;n katevcein kai; ejpevcein aujth'~ ta;~ pravxei~, h] diÆ oJrmh'~ [f. 52v] h] kai; ejpi; to;
pravttein ta; ejnantiva, spa'tai th;n rJomfaivan.
kai; eij bouvlei ajpo; paradeivgmato~ noh'sai pw'~ rJomfaivan ejspavsanto oiJ aJmartwloiv
(Sal 36, 14a), katanovhson macomevnou~ ejqnikou;~131 kai; rJhvmata ouj qemita; levgonta~
pro;~ ajllhvlou~ meta; ojrgh'~ kai; e[rido~. tovte ga;r ejfarmovsei~132 to; rJhto;n aujtoi'~ kai;
ejrei'~: rJomfaivan ejspavsanto oiJ aJmartwloiv (Sal 36, 14a). eja;n de; kai; ejgwv, oJ legovmeno~
ei\nai pistov~, ajnoivxw to; stovma eij~ ajkrivtou~ lovgou~, blasfhmiva~, katalaliav~,
yeudomarturiva~ kai; tw'n a[llwn pro;~ tw'/ mh; dikaiou'n me kai; katadikavzomai, kajgw;

*
Trascrizione di E. Prinzivalli.
130
Cf. H36Ps II, 8 (ff. 50v-51r).
131
Ms. ejqnhkouv".
132
Ms. ejfarmwvsei~.

56
ojnomazovmeno~ ei\nai pisto;~ wJ~ aJmartwlo;~ spw'mai th;n rJomfaivan para; to;n kairo;n
tou' tina aJmartavnein.
kalo;n me;n ou\n ‹prw'tonÌ mh; e[cein rJomfaivan aJmartiva~133, deuvteron de; e[conta mh;
spa'sqai aujthvn, ajlla; poiei'n aujth;n hjsucavzein. paravdoxon gavr ti givnetai ejk tou' mh;
spa'sqai th;n rJomfaivan th;n th'~ aJmartiva~: oujk ijou'tai movnon oujde; ajmbluvnetai ajlla;
kai; ajnalivsketai: ajrgou'sa ga;r hJ rJomfaiva th'~ aJmartiva~, tevleon ejxafanivzetai.
provkei[f. 53r]tai de; tw/' kurivw/ ejxafanivsai th;n aJmartivan. eij me;n ou\n makavrioiv ejsmen
tw/' mh; crh'sqai th/' aJmartiva/ mhde; spa'sqai th;n rJomfaivan ajpo; tou' koleou' aujth'~,
ejxanalwvswmen th;n aJmartivan kai; ouj creivan e[xomen ouj purov~, ouj kolavsew~ skovtou~,
ouj tw'n ejn ajpeilh/' eijrhmevnwn ajpokei'sqai toi'~ kakw'~ bebiwkovsin. eij de; lovgwn oujk
ajkouvomen ejpistreptikw'n kai; qepapeutikw'n, dh'lon o{ti to; pu'r hJma'~ perimevnei, i{na
e[lqwmen134 ejpÆ ejkei'no to; pu'r o{pou to; eJkavstou e[rgon dokimavzetai. eJkavstou ga;r to;
e[rgon, oJpoi'ovn ejsti to; pu'r aujto; dokimavsei. ei[ tino~ to; e[rgon mevnei o} ejpw/kodovmhse,
misqo;n lhvyetai135 (1 Cor 3, 13-14) kai; ta; eJxh'~, i{na mh; crw'mai toi'~ aujtoi'~ rJhtoi'~.
plh;n pavnta~ hJma'~ dei' ejlqei'n ejpi; to; pu'r ejkei'no. ka]n Pau'lo~ e[rchtai ejpi; to; pu'r
ajllÆ ajkouvei Pau'lo~: "ka]n dievlqh/~ dia; purov~, flo;x ouj katakauvsei136 se". ka]n Pevtro~
e[rchtai137 ejpi; to; pu'r, ajllÆ oujc a{ptetai aujtou' to; pu'r. eja;n dev ti~ aJmartwlo;~ h/138
\ ,
e[rcetai me;n wJ~ Pau'lo~ kai; Pevtro~ ejpi; to; pu'r, ouj dievrcetai de; wJ~ Pau'lo~ kai;
Pevtro~ [f. 53v] eij~ to; pu'r. kai; w{sper eij~ th;n jEruqra;n qavlassan ejlhluvqasin
JEbrai'oi, ejlhluvqasi kai; Aijguvptioi, ajllÆ JEbrai'oi me;n diepevrasan eij~ th;n jEruqra;n
qavlassan, Aijguvptioi de; katepontivsqhsan ejn aujth/', to;n aujto;n trovpon wJ~ Aijguvptioi
katapwntwqhsovmeqa ejn tw/' potamw/' h] th/' livmnh/ tou' purov~, o{tan e[cwmen ta;
aJmarthvmata th'~ prostavxew~ tou' Farawv: wJ~ de; JEbrai'oi dieleusovmeqa, teivcou~ ejk
dexiw'n kai; ejx eujwnuvmwn hJmw'n iJstamevnou tou' purov~, eja;n ajkouvonte~ tw'n lovgwn tou'
qeou' aujtw/' pisteuvwmen kai; tw/' novmw/ aujtou', kai; ajkolouqw'men tw/' stuvlw/ tou' puro;~ kai;
th'/ nefevlh/ tou' fwtov~.
2. rJomfaivan ou\n ejspavsanto oiJ aJmartwloiv, ejnevteinan tovxon aujtw'n (Sal 36, 14a-b). oJ
ajpovstolo~ ta; tovxa oujk wjnovmasen ajlla; th;n panoplivan diagravfwn th;n tou' qeou',
tovxa oujk ei[rhken, i{na ejk tw'n ejnantivwn - wJ~ prwvhn pepoihvkamen - e[lqwmen ejpi; ta;

133
Cf. Ruf., H36Ps III, 1 (108, 28-29 Prinzivalli): Bonum igitur primum est ne habere quidem gladium peccati.
134
Ms. e[lqomen.
135
Ms. leivyetai.
136
Ms. katakauvs h.
137
Ms. e[rchte.
138
Ms. ei\.

57
tovxa tw'n aJmartwlw'n. zhtw' ou\n grafh;n parevcousavn moi139 ajforma;~ pro;~ dihvghsin
tou' ejnevteinan ta; tovxa aujtw'n (Sal 36, 14b) [f. 54r], euJrivskw140 ajpo; tw'n yalmw'n
toiou'ton rJhtovn: ijdou; oiJ aJmartwloi; ejnevteinan tovxon, hJtoivmasan bevlh eij~ farevtran
tou' katatoxeu'sai ejn skotomhvnh/ tou;~ eujqei'~ th/' kardiva/ (Sal 10, 2). peplhvrwtai ou\n
wJ~ farevtra tou' ajsebou'~ hJ kardiva, tw'n ijobovlwn. e{kasto~ ga;r kata; th;n ijdivan
aJmartivan bevlh kateskeuvasen: ei\ta tovxon ajnavlogon toi'~ bevlesi touvtoi~ e[cei oJ
aJmartwlo;~ kai; ejnteivnei141 tovxon, eJtoimavzei bevlh eij~ farevtran tou' katatoxeu'sai.
pou'; ejn skotomhvnh/. eijsi; ga;r ou|toi oiJ toxovtai oujk ejn fwtiv ajllÆ ejn skovtw/. kai; tivna~
toxeuvousi; tou;~ eujqei'~ th/' kardiva/. a{ma de; dhlou'tai o{ti oJ lovgo~ ouj peri; ajnqrwvpwn
ejsti;n aJmartwlw'n, ajlla; peri; dunavmewn. ejkei'nai ga;r bouvlontai katatoxeu'sai ejn
skotomhvnh/ tou;~ eujqei'~ th/' kardiva/. dia; tou'to o{soi eujqei'~ qevlousin ei\nai th/' kardiva/
nuvkta kai; hJmevran grhgoreivtwsan, ejpeidhvper ejkei'noi hJtoivmasan tou' katatoxeu'sai,
kai; hJtoivmasan tou' katatoxeu'sai142 tovxa kai; bevlh, kai; pavsh/ fulakh/' threivtwsan
th;n eJautw'n kardivan.
3. nu'n tavca eujrivskw kainovte[f. 54v]rovn ti eij~ to;n tovpon, i{na mh; toi'~ aujtoi'~ ajei;
katacrw'mai, ajlla; dia; th'~ ajnakainwvsew~ tou' noo;~ (Rm 12, 2) pro;~ protevroi~ kai;
deuvtera euJrivskhtai143. levgw dh; o{ti w{sper oJ swth;r bevlo~ ejsti; tou' qeou' - kata; to;
eijrhmevnon: e[qhkev me wJ~ bevlo~ ejklektovn (Is 49, 2) - kai; ajnavlogon tw/' swth'ri bevlh tou'
qeou' Mwu>sh'~ ejsti kai; oiJ loipoi; prwfh'tai, oiJ ajpovstoloi tou' Cristou', oiJ divkaioi,
titrwvskonte~ bevlei ejklektw/' i{na oJ tetrwmevno~ levgh/: tetrwmevnh aJgavph~ ejgwv (Ct 2,
5)144, ou{tw~ ei[h a]n ajnavlogon me;n tw'/ ejklektw'/ bevlei oJ ajntivcristo~ bevlo~ tou'
ponhrou': ajnavlogon de; toi'~ bevlesi toi'~ uJpo; to;;n Cristo;n ta; bevlh tou' ponhrou', oi\on
oiJ yeudoprofh'tai, oiJ yeudapovstoloi. ejgw; levgw kai; pavnte~ oiJ divkaioi, mimhtai;
o[nte~ Cristou', bevlh eijsi;n ejklekta; tw'/ qew'/, uJphretouvmenoi ejpÆ ajnqrwvpwn eujergesiva/
kai; swthriva/. ou{tw dh; pavnte~ oiJ aJmartwloi; bevlh eijsi;n tou' diabovlou. eja;n ou\n pote
aJmartwlo;~ poih/' tina kata; sou' h] levgh/ kata; sou', ejlevei ejkei'non o{ti toiou'ton eJauto;n
parevscen, i{na aujtw/' bevlei oJ ponhro;~ kata; sou' crhvshtai145. sauto;n mevntoige

139
Ms. me.
140
Ms. euJrhvskw.
141
Ms. ejnteivnh.
142
Ms. katatoxeu'sai.
143
Ms. euJrhvsketai.
144
Cf. H76Ps III (f. 204r).
145
Ms. crivshtai.

58
fuvlatte, kai; ajnavlabe to;n qureo;n th'~ [f. 55r] pivstew~, i{na dunhqh/'~146 pavnta ta;
bevlh tou' ponhrou' ta; pepurwmevna sbevsai (Ef 6, 16).
kai; tavca duvnamai eij~ th;n kataskeuh;n th'~ ¢ajpodoqeivsh~ ejrmhneiva~147 eijpei'n
dihvghsin tou' i{na dunhqh'te pavnta ta; bevlh tou' ponhrou' ta; pepurwmevna sbevsai (Ef 6,
16). i[de gunai'ka ejpibouleuvousavn se, eij mh; bevlo~ ejsti;n pepurwmevnon, pu'r e[cousa ejn
stovmati i{na lalhvsh/ kai; kauvsh/ se, pu'r e[cousa ejn th/' ceiriv - a{ptetai gavr sou kai;
titrwvskei148 se -, pu'r ejcousa ejn o{lw/ tw'/ swvmati, ejn pavsh th'/ yuch/'. ou{tw~ eja;n i[dh/~
a[llon ojrgizovmenon kata; sou' kai; ejreqivzontav se ejpi; aJmartivan, i[de aujto;n bevlo~ o[nta
pepurwmevnon tou' ponhrou', ajkonhqevn, ajpoluovmenon ajpo; tw'n tovxwn tou' diabovlou
kata; sou'. kai; eja;n i[dh/~ a[llon o{ ti dhvpote poiou'nta i{na se ejreqivsh/149 ejn kakiva/, i{na
se prokalevshtai aJmartavnein, blevpe aijsqhtw'~150 o{ti ou|toi pavnte~ bevlh tou'
ponhrou' eijsin. ojlivga de; ta; bevlh ejsti; tou' qeou', oJ de; ponhro;~ polla; e[cei bevlh: oiJ
dh'moi, o{la stratovpeda, o{lai povlei~ ta; bevlh eijsi; tou' ponhrou'.
ei[qe151 ejkei' [f. 55v] ‹movÌnon152 e[fqanen oJ ponhrov~, i{nÆ ejkeivnou~ poihvsh/ bevlh! nu'n de;
fobou'mai kai; tou;~ ejntau'qa kai; ejmautovn, mhv potev moi oJ diavbolo~ eij~ skavndalon
eJtevrwn crwvmeno~, qevlh/ moi crhvsasqai kata; ajnqrwvpwn yuch'~. oJ ga;r
skandalizovmeno~ profavsei ei[te yeudadevlfou ei[te ejqnikou' skandalivzetai trwqeiv~:
trwqei;~ de; uJpo; tivno~ h] uJpo; tou' bevlou~ tou' pepurwmevnou, o{per e[pemyen ajpo; tou'
eJautou' tovxou oJ diavbolo~; kai; w{sper oJ qeo;~ tivqhsi tovxon ejn th/' nefevlh/, i{na pauvsh/
ceimw'na kai; mh; givnhtai kataklusmov~153, ou{tw kata; to; ajntikeivmenon oJ ponhro;~
crh'tai tovxw/, oujc i{na pauvsh/ ceimw'na, ajllÆ i{na pauvsh/ galhvnhn ajpo; yuch'~ kai;
eijrhvnhn sbevsh/ kai; povlemon ejgeivrh/ kai; ceimw'na poihvsh/. eja;n ga;r i[dh/~ ajpo;; paqw'n
ojclouvmenon kai; tetaragmevnon, mh; o[knei levgein o{ti to; tovxon aujtou' e[qhken oJ
diavbolo~: ajpevluse bevlo~ eij~ to;n toiou'ton, i{na trwvsh/154 tou;~ eujqei'~ th/' kardiva/, ajllÆ
oiJ kaqwplismevnoi th/' panopliva/ tou' qeou' ouj trwqhvsontai.

146
Ms. dunhqeiv~.
147
Ms. ajp odoqhvs h~ ejrmhniva~.
148
Ms. titrwvskh.
149
Ms. ejreqhvs h/.
150
Ms. ejsqhtw'~.
151
Ms. ei\qe.
152
Cf. Ruf., H36Ps III, 3: et utinam ibi tantummodo, atque in illis praeualeret inimicus, ut illos solos haberet
sagittas. Emend. ‹movnonÌ ejk eivnou"?
153
Ms. kataklismov~.
154
Ms. trwvsei.

59
4. kai; romfai'an ou\n ejspavsanto oiJ aJmartwloiv, ejnevteinan tov[f. 56r]xon aujtw'n tou'
katabalei'n ptwco;n kai; pevnhta (Sal 36, 14a-c). proeivrhtai kai; prwvhn eij~ to;n ptwco;n
kai; pevnhta155: tou;~ de; ptwcou;~ mavlista katabavllousi kai; tou;~ pevnhta~. e[sti de;
kai; deutevrw~ dihghvsasqai: oujk h[rkei tou' sfavxai tou;~ eujqei'~ th/' kardiva/, kai;
ejpiboulhv ejsti kata; tw'n eujqevwn th/' kardiva/. ajnavlogon toi'~ eujqevsi th/' kardiva/
zhthtevon ajpodou'nai dihvghsin eij~ tou;~ ptwcou;~ kai; pevnhta~ mhvpote ou\n oiJ ptwcoi;
kai; pevnhtev~ eijsin ajdelfoi; tw'n eujqevwn th/' kardiva/. ptwcoi; gavr eijsin uJpo;; Ihsou'
makarizovmenoi, peri; w|n levgei: makavrioi oiJ ptwcoiv, o{ti uJmetevra ejsti;n hJ basileiva
tou' qeou' (Lc 6, 20). rJomfaivan ou\n ejspavsanto oiJ aJmartwloiv, ejnevteinan tovxon aujtw'n
tou' katabalei'n ptwco;n kai; pevnhta, tou' sfavxai tou;~ eujqei'~ th/' kardiva/ (Sal 36, 14).
eja;n i[dh/~ ejskandalismevnon, kai; i[dh/~ aujto;n uJpo; th'~ aJmartiva~ kekrathmevnon, blevpe
o{ti ou|to~ e[sfaktai kai; to; ai|ma aujtou' rJei': ajpwvleto ga;r hJ zwtikh; duvnami~ aujtou'.
kai; eja;n levghtai ejn th/' Genevsei: to; ai|ma tw'n yucw'n [f. 56v] uJmw'n ejkzhthvsw ejk
panto;~ ajdelfou' kai; ejk panto;~ qhrivou (Gn 9, 5), mh; novmize levgesqai peri; toiouvtou
ai{mato~ o{son peri; ai{mato~ nohtou'. o{tan ga;r skandalivsh/~ tina; kai; to; ai|ma ejkcuqh/'
tou' ejskandalismevnou kai; ajpovlhtai aujtou' procuqei''sa hJ zwtikh; duvnami~,
ejkzhthqhvsetai to; ai|ma ajpo; tou' ajdelfou'. kai; dia; tiv ajpo; qhrivou; o{tan pistov~ se
skandalivsh/156, oJ ajdelfov~ ejstin ajfÆ ou| ejkzhtei'tai157 to; ai|ma: oJ ajdelfov~ souv ejstin oJ
ejkcevwn sou to; ai|ma. dia; tou'to ei[rhtai: ejk ceiro;;~ ajdelfou' ejkzhthvsw to; ai|ma (Gn 9,
5). o{tan mevntoige duvnami~ ajgriva kai; ponhra; kai; ajntikeimevnh, kai; a[nqrwpo~
ajllovtrio~ th'~ pivstew~ tw'n Cristianw'n blavptein se bouvlhtai kai; duvnhtai ejkcevai
sou to; ai|ma th'~ yuch'~, qhrivon ejsti;n ajfÆ ou| deutevrou ejkzhtei' kuvrio~ to; ai|mav sou:
ouj ga;r prw'ton ajpo; qhrivou, ajlla; prw'ton ajpo; ajdelfou' ejkcei' to; ai|ma tou' ajdelfou',
ejkzhtei'tai de; to; ai|ma ejkei'no to; ejkcunovmenon [f. 57r]. oJra'/~ kai; ejn tw/' jIezekih;l
skopovn tina ei\nai levgei tiqevmenon uJpo; tou' qeou' oJ lovgo~, kaiv fhsi to;n skopovn: eij
me;n tavde poihvsei158, mh; ei\nai e[nocon tw'/ ai{mati tou' hJmarthkovto~ tou' ajkouvsanto~:
eij dh; mh; poihvsei ta; prostassovmena, fhsi;n aujto;n e[nocon ei\nai th/' aJmartiva/ tou'
ajpolwlovto~: to; ga;r ai|ma aujtou' ejk ceiro;~ tou' skopou' ejkzhthvsw (Ez 33, 6). dia;
tou'to pavnte~ fobouvmeqa, mhvpote ai|mav tino~ ejkzhthqh'/ ajfÆ hJmw'n. plevon de; dei'
fobei'sqai to;n skopovn, ejpeidhvper oJ profhvth~ ijdivw~ ei\pe: to; ai|ma aujtou' ejk ceiro;~

155
Cf. H36Ps II, 8 (f. 50r).
156
Ms. skandalhvs h.
157
Ms. ejkzhth'tai.
158
Ms. poihvsai.

60
tou' skopou' ejkzhthvsw. tau'ta dia; to; ejnevteinan tovxon aujtw'n tou' katabalei'n ptwco;n
kai; pevnhta (Sal 36, 14b-c). e[dei ga;r ejpanalabei'n th;n dihvghsin kai; eijpei'n meta; th;n
aJploustevran baquvteron. tou' sfavxai tou;~ eujqei'~ th/' kardiva/ (Sal 36, 14d): e[dei
parasth'sai to;n sfazovmenon ou| to; ai|ma ejkcei'tai h] to;n e[nocon tw/' ai{mati aujtou'.
¿tou' sfavxai tou;~ eujqei'~ th/' kardiva/ (Sal 36, 14d): e[dei parasth'sai to;n
sfazovmenon¯159.
5. ajllÆ ¿eij¯160 i[dwmen [f. 57v] tiv givnetai touvtoi~ toi'~ aJmartwloi'~ toi'~ kai; rJomfaiva/
crwmevnoi~ tou' diabovlou kai; tovxoi~ tou' ponhrou': hJ rJomfaiva aujtw'n eijsevlqoi eij~ th;n
kardivan aujtw'n kai; ta; tovxa aujtw'n suntribeivh (Sal 36, 15a-b). tou'to to; pneu'ma to;
ajntikeivmenon, ou|to~ oJ lovgo~ oJ ponhrov~, o}n profevretai oJ a[diko~ kata; ajnqrwvpou tou'
sfavxai tou;~ eujqei'~ th/' kardiva/ (Sal 36, 14d), ei\ta e[rcetai ejpi; to;n tetrwkovta kai;
ajnavlogovn ti givnetai tw/' legomevnw/ uJpo; tou' dikaivou. tiv levgetai; ei[pate: eijrhvnh uJmw'n
ejfÆ uJma'~ ajnakavmyei (Lc 10, 6). ou{tw~ eja;n qevlh/ hJ rJomfaiva tou' ajsebou'~ sfavxai tou;~
eujqei'~ th/' kardiva/, thrh/' de; eJauto;n oJ eujqh;~ th/' kardiva/, hJ rJomfaiva aujtw'n eijsevlqoi eij~
th;n kardivan aujtw'n: ou{tw de; kai; ta; tovxa suntribeivh (Sal 36, 15a-b).
6. krei'sson ojlivgon tw/' dikaivw/ uJpe;r plou'ton aJmartwlw'n poluvn (Sal 36, 16). eijpw;n peri;
tou' aJmartwlou' prostivqhsin eij~ didaskalivan th;n peri; tou' aJmartwlou', i{na ijdovnte~
fulaxwvmeqa ei\nai aJmartwloiv, kai; tau'ta levgei: krei'sson oJlivgon tw/' dikaivw/ uJpe;r
plou'ton aJmartwlw'n [f. 58r] poluvn (Sal 36, 16). hJ levxi~ aujtovqen e[cei ti wjfevlimon toi'~
ajkeraiotevroi~161, o{per prw'ton parasthvsomen. e[cei dev ti162 kai; kekrummevnw~
eijrhmevnon toi'~ baquvteron ajkouvein th'~ grafh'~ ejpistamevnoi~. to; ou\n aJplouvsteron
toiou'tovn ejstin: bioporistou'si divkaioi kai; a[dikoi, kai; frontivzousi tou' e[cein ta;
ejpithvdeia kai; oiJ divkaioi kai; a[dikoi, ajllÆ oiJ me;n divkaioi ouj tosou'ton zhtou'si to; th'~
creiva~ o{son to; th'~ dikaiosuvnh~ kai; h] ouj porivzousin, o{pou e[sti ajdivkw~ porivsai ta;
ejpithvdeia, h] a[neu ajdikiva~ porivzousi, crwnnuvnte~ to; porizovmenon th'/ dikaiosuvnh/. oiJ
mevntoige a[dikoi ajfrontisti; pavnte~ tou' dikaivou o{loi neneuvkasin ejpi; to;n porismo;n
o{pw"163 polu; kthvswntai164, ouj zhtou'nte~ eij kalw'~ kthvsontai, eij meta; dikaiosuvnh~,

159
Del.
160
Del.?
161
Ms. ajkairaiotevroi".
162
Ms. ti".
163
Cf. cat. PG 17, fr. 19; ed. Prinzivalli, p. 478. Ms. o{p wn.
164
Ms. kthvs ontai.

61
eij w{ste ajnevgklhtoi mevnein ejn tw'/ Cristou'165 dikasthrivw/. kai; tou'to zhtou'nte~
ajnagkaivw~ peri; th;n kth'sin, ouj th;n dikaiosuvnhn de; th/' kthvsei paralambavnousin
ajdikouvsh/. duvo ou\n prokeimevnwn tou' ojlivgou lhvmmato~ meta; dikaiosuvnh~ [f. 58v] kai;
tou' pollou' meta; ajdikiva~166, krei'sson ojlivgon ti tw/' dikaivw/ uJpe;r plou'ton aJmartwlw'n
poluvn (Sal 36, 16), wJ~ ejpi; pa'n de; th'~ kthvsew~ ajpo; ajdikiva~ e[rcetai. o{qen ejgw; nomivzw
to;n swth'ra wJ~ swth'ra eijrhkevnai tw/' mamwna' th'~ ajdikiva~ ei\nai ejn tw/': poihvsate
eJautoi'~167 fivlou~ ejk tou' mamwna'' th'~ ajdikiva~ (Lc 16, 9).
tau'ta me;n eij~ to; rJhtovn: i[dwmen de; kai; to; ajnakecwrhkov~168. tou' de; aujtou' creivan
e[comen mavlista oiJ dokou'nte~ ajscolei'sqai peri; to;n lovgon kai; pavlin oiJ aJplouvsteroi
tw'n pepisteukovtwn. eijsiv tine~ ejn tw/' bivw/ th;n paideivan169 tou' kovsmou
pepaideumevnhn kai; polla; maqhvmata ejgnwkovte~ tou' aijw'no~ touvtou, w{ste aujtw'n
profanh' ei\nai th;n levxin, o{ti oujk e[stin ijdiwtikh; ajllÆ ei[ ti"170 filovlogov~ ejsti,
eJnivote tou;~ toiouvtou~ euJrei'n e[sti peplhrwmevnou~ pavntwn kakw'n, ploutou'nta~ me;n
tw/' lovgw/ touvtw/ tw/' proforikw/', p‹lÌoutou'nta~ toi'~ maqhvmasi, penomevnou~ th/'
dikaiosuvnh/ kai; penomevnou~ tai'~ pravxesi tai'~ ajgaqai'~ [f. 59r]. pollavki~ gou'n oi\da
rJhvtora~ kai; grammatikou;~ kai; filovsofa ejpaggellomevnou~ kai; ta; dialektikav, ouj
movnon eijdwlolavtra~ ajlla; kai; ajrsenokoivta~ kai; povrnou~ kai; moicouv~. e[sti de; ijdei'n
to;n ejkklhsiastiko;n uJpokrithvn, ajlla; pisto;n me;n ijdiwvthn dev tina trovpon: oujde;
ajnoi'xai to; stovma duvnatai, ajlla; fobei'tai to;n qeovn. uJpo; fovbou paidagwgouvmeno~
oujc aJmartavnei, ajllÆ ajpevcetai tw'n aJmarthmavtwn, wJ~ oujc ajpevcetai oJ sofo;~ tou'
aijw'no~ touvtou. touvtou~ toivnun ajmfotevrou~ sugkrivnwn oJ lovgo~ ajllhvloi~ fhsiv:
krei'sson ojlivgon tw//' dikaivw/ uJpe;r plou'ton aJmartwlw'n poluvn (Sal 36, 16), i{na h\/
plou'to~ aJmartwlw'n hJ sofiva tou' aijw'no~ touvtou (1 Cor 2, 6), ejn h| ploutou'sin oiJ
a[nqrwpoi tou' aijw'no~ touvtou. ojlivgon de; tw/' dikaivw/, o{te divkaiov~ ejsti metÆ ojlivgwn
rJhmativwn kai; ouj pavnu oi|den parasth'nai tw/' lovgw/: krei'tton me;n ou\n ojlivgon tw//'
dikaivw/ uJpe;r plou'ton aJmartwlw'n poluvn (Sal 36, 16).
eja;n mevntoige duvnhtaiv ti~ kai; plou'ton [f. 59v] e[cein kai; mh; aJmartwlou' plou'ton
e[cein ajlla; dikaivou plou'ton e[cein oujk ojlivgon, uJperevcei oJ plou'sio~ ejn ajgaqoi'~

165
Ms. Cristw/'.
166
Ms. ajdikeiva~.
167
Ms. eJautouv".
168
Ms. ajnakecwrikov~. Cf. H81Ps (f. 364r): ajnakecwrhkovta toiou'ton lovgon.
169
Ms. pedeivan.
170
Ms. ti.

62
e[rgoi~ para; to;n ptwco;n ejn lovgoi~, divkaion de; crhmatisqevnta dia; th;n provqesin th;n
crhsth;n kai; ta; e[rga a} deduvnhtai katwrqwkevnai. eja;n ou\n levghtai: krei'tton ojlivgon
tw//' dikaivw/ uJpe;r plou'ton aJmartwlw'n poluvn (Sal 36, 16), mh; novmize to;171 ojlivgon tw//'
dikaivw/ kata; th;n tropologivan fqavnein ejpi; pavnta lovgon: pou' ga;r to;172 ejn panti;
lovgw/ kai; pavsh/ gnwvsei (1 Cor 1, 5)É ajlla; tou'to sugkrinovmenovn ejsti tou' aijw'no~
touvtou kai; ajpivstoi~ kai; toi'~ pistoi'~ me;n ijdiwvtai~ dev: krei'sson ou\n ojlivgon tw//'
dikaivw/ uJpe;r plou'ton aJmartwlw'n poluvn (Sal 36, 16). uJpe;r de; ajmfotevrou~ ejsti;n oJ
plou'to~ tw'n dikaivwn oJ polu;~ w[n. tavca suvmbolovn ejsti oJ plouvsio~ jAbraavm, oujkevti
de; suvmbolon h\n oJ plou'to~ Pauvlou, o{te fhsi; peri; eJtevrwn, aujto;~ pollw/' plevon
plouvsio~ w[n, ejploutivsqhte ejn panti; lovgw/ kai; pavsh/ gnwvsei (1 Cor 1, 5): kai; pavlin
peri; eJtevrwn, plou[f. 60r]tei'n ejn e[rgoi~ ajgaqoi'~ (1 Tm 6, 18). plou'sio~ ou\n h\n
Pau'lo~ ejn panti; lovgw/ kai; pavsh/ gnwvsei kai; panti; e[rgw/ ajgaqw/'. to; de; panti; lovgw/
toiou'tovn ejsti: ei\cen lovgon eij~ th;n Gevnesin, eij~ th;n [Exodon, eij~ to; Leui>tikovn, eij~
tou;~ jAriqmouv~, eij~ to; Deuteronovmion, ou{tw~ kaqexh'~ eij~ ta;~ grafa;~ ta;~ palaia;~
kai; eij~ ta;~ eujaggelikav~.
ejkei'no~ ou\n ejplouvtei ejn panti; lovgw/. e[sti gavr ti~ o}~ ploutei' oujk ejn panti; lovgw/
ajllÆ e[n tini. oi|on o{sti~ iJkanw'~ parivstatai eujaggelivw/, ajguvmnasto~ dev ejsti peri;
to;n novmon, ou|to~ ploutei' ejn eJni; lovgw/, tw'/ eujaggelikw'/, eja;n h/\173 dunatov~: ei[ ti~
ploutei' ejn tw'/ parasth'nai to;n novmon, oujc ou{tw de; toi'~ ajpostovloi~, ou|to~ ouj
ploutei' ejn panti; lovgw/ ajllÆ ejn panti; lovgw/ nomikw/'. eij mevntoi pareskeuvastaiv ti~ eij~
o{la~ ta;~ grafav~, w{ste ei\nai e{toimo~ didovnai lovgon peri; pasw'n tw'n grafw'n kai;
biou'n kata; to;n ajlhqh' ejn pavsai~ tai'~ grafai'~, ou|to~174 ploutei' ejn panti; e[rgw/ kai;
ejn panti; lovgw/ kai; peri; touv[f. 60v]tou tou' plouvtou ejsti; to; luvtron ajndro;~ yuch'~ (Pr
13, 8) oJ i[dio~ plou'to~. peri; de; th'~ ejnantiva~ ptwceiva~ ptwco;~ dev, oujc uJfivstatai
ajpeilhvn: krei'sson ou\n ojlivgon tw//' dikaivw/ uJpe;r plou'ton aJmartwlw'n poluvn (Sal 36, 16).
7. o{ti bracivone~ aJmartwlw'n suntribhvsontai175 (Sal 36, 17a). tiv~ duvnatai176 ejpi; th'~
levxew~ sth'nai, ka]n biavzhtai dia; th;n ijdiwteivan e[nia tw'n gegrammevnwn; duvnatai ga;r
kinh'sai kai; to;n pavnu tapeino;n kai; to;n mh; ajnabaivnein boulovmenon ajpo; tou'

171
Ms. tw/.'
172
Ms. tw/.'
173
Ms. ei\.
174
Ms. ou{tw".
175
Ms. suntribivs ontai.
176
Ms. duvnate.

63
gravmmato~, duvnatai duswph'sai kai; to;n prokateilhmmevnon: bracivone~ aJmartwlw'n
ou\n suntribhvsontai (Sal 36, 17a). kai; ajpeilei' oJ a{gio~ toi'~ mavrtusin h] gou'n toi'~
aJmartwloi'~ o{ti oiJ bracivone~ aujtw'n suntribhvsontai, kai; ajllacou' suvntriyon to;n
bracivona tou' aJmartwlou' kai; ponhrou' (Sal 9, 36a)É a\ra tou'to levgei o{ti ou|to~ oJ
bracivwn tou' aJmartwlou' suntrivbetaiÉ ajllÆ ouj pavnu ti oJrw'men tou'to ginovmenon:
pavnta ma'llon h] tou'to sumbaivnei. eja;n de i[dh/~ to;n tovnon [f. 61r] kai; th;n duvnamin
suntetrimmevnhn tou' ajsebou'~, w{ste mh; duvnasqai aujto;n ejktei'nai th;n cei'ra -
suntetrimmevnh gavr ejstin - ejpi; pra'xin ajgaqhvn, o{yei o{ti peplhvrwtai to; bracivone~
aJmartwlw'n suntribhvsontai. kai; oJ suntrivbwn ge tou;~ bracivona~ tw'n aJmartwlw'n oJ
diavbolov~ ejstin. aujto;~ ga;r suntrivbei kai; tou'to bouvletai: tw'n stratiwtw'n tou' qeou'
gennaivwn o[ntwn suntri'yai aujtw'n to;n bracivona. tou'to duvnasqai dhlou'tai ejn tw/' o{ti
bracivone~ aJmartwlw'n suntribhvsontai (Sal 36, 17a).
ejn de; tw'/ suvntriyon to;n bracivona tou' aJmartwlou' kai; ponhrou' (Sal 9, 36a), legomevnw/
ejn eujch/' pro;~ to;n qeovn, a[llh~ ejrmhneiva~ dei'tai177 kai; oJ lovgo~, kaivtoige kajkei' oJ
nou'n e[cwn oujk ajqethvsei th;n ajpodedomevnhn eJrmhnei'an th;n protevran. ejrei' ga;r o{ti
w{sper oJ diavbolo~ levgei tw/' kurivw/: ajpovsteilon th;n cei'rav sou kai; a{yai pavntwn w|n
e[cei: eij178 mh;n eij~ provswpovn se eujloghvsei (Gb 1, 11), kajkei'no~ lambavnei th;n
ejxousivan kai; oJ Iwvb fhsi cei;r ga;r kurivou hJ [f. 61v] aJyamevnh mou (Gb 19, 21b), ou{tw
duvnatai tw'/ tranwvsanti ejkei'na pw'~ ei[rhtai ejn tw/' jIw;b tranwqh'nai kai; to; th'~ eujch'~
th'~ legouvsh~: suvntriyon to;n bracivona tou' aJmartwlou' kai; ponhrou' (Sal 9, 36a), kai;
to; ajpodedomevnon179 eij~ to; o{ti bracivone~ aJmartwlw'n suntribhvsontai.
8. uJposthrivzei de; tou;~ dikaivou~ oJ kuvrio~ (Sal 36, 17b). oiJ ajsqenei'~ devontai tou'
uJposterivzonto~: pa'~ de; a[nqrwpo~ ajsqenhv~, pa'~ a[nqrwpo~ to; o{son ejfÆ eJautw/'
katapivptei. ejnqavde me;n ou\n gevgraptai: uJposthrivzei tou;~ dikaivou~ oJ kuvrio~. ejn de;
ajllw/' yalmw/', uJposthrivzei kuvrio~ pavnta~ tou;~ katapivptonta~ kai; ajnorqoi' pavnta~
tou;~ katerragmevnou~ (Sal 144, 14a). movnon nhvywmen kai; grhgorhvswmen, ejavn pote
aijsqanwvmeqa o{ti katapivptein mevllomen, kai; eujcwvmeqa180 tw'/ qew/' kai; pevmyei to;n
lovgon to;n uJposthrivzonta uJma'~.

177
Ms. dh'tai.
178
Ms. hj.
179
Ms. ajp odedwmevnon.
180
Ms. eujcovmeqa.

64
9. ginwvskei kuvrio~ ta;~ hJmevra~181 tw'n ajmwvmwn kai; hJ klhronomiva aujtw'n eij~ to;n aijw'na
e[stai (Sal 36, 18). kata; ta;~ grafav~, wJ~ pollavki~ tethrhvkamen182 kai; eijrhvkamen, oJ
kuvrio~ ouj pavnta ginwvskei [f. 62r] ajlla; movnon kalav: ajgnoei' ga;r ta; kaka; wJ~ ajnavxia
o[nta th'~ gnwvsew~ aujtou'. paretiqevmeqa183 to; ei[ ti~ ejn uJmi'n profhvth~ 184 h]
pneumatiko;~ ejpiginwskevtw a} gravfw uJmi'n o{ti qeou' ejstin185: eij dev ti~ ajgnoei',
ajgnoei'tai (1 Cor 14, 37-38). ejcrhsavmeqa de; kai; tw/' nu'n dÆ ejgnwkovte~ qeo;n ma'llon de;
gnwsqevnte~ uJpo; qeou' (Gal 4, 9). paretiqevmeqa to; e[gnw kuvrio~ tou;~ o[nta~ aujtou' kai;
ajposthvtw ajpo; ajdikiva~ pa'~ oJ ojnomavzwn to; o[noma kurivou (2 Tm 2, 19). pavntw~ de; ei[
pote euJreqeivh ginwskomevnh hJ ajsevbeia tw'n aJmartwlw'n, wJ~ ejpivpan mevntoi to;
ginwskovmenon kalovn ejstin! eij de; tou'to, ta;~ tw'n aJmartwlw'n hJmevra~ ouj ginwvskei
kuvrio~ ajlla; ta;~ tw'n ajmwvmwn. a[xiai gavr eijsin aiJ tw'n ajmwvmwn hJmevrai th'~ gnwvsew~
tou' qeou'.
e[sti me;n ou\n aJplouvsteron hJmevra~ eijpei'n tw'n ajmwvmwn ei\nai ta;~ hJmevra~ tou' dikaivou
ta;~ ejn tw'/ aijw'ni touvtw/. e{kasto~ ga;r hJmw'n eJautw'/ poiei' th;n hJmevran h[toi ajstei'an h]
ponhravn: aJmartavnonti me;n ga;r hJmevra aJmartwlou' hJ hJmevra aujtou', tw'/ de; katorqou'nti
hJ[f. 62v]mevra dikaivou, wJ~ ei\nai th;n aujth;n hJmevran ejmoi; me;n hJmevran aJmartwlou' o{tan
aJmartavnw, tw/' de; dikaivw/ hJmevran dikaivou o{tan katorqw'. ginwvskei ou\n kuvrio~ ta;~
hJmevra~ tw'n ajmwvmwn (Sal 36, 18a). metabaivnw de; tw'/ lovgw/ ejpi; ta; ajlhqina; kai;
pneumatika; kai; levgw: au|tai aiJ hJmevrai ponhraiv eijsi kata; to; eijrhmevnon, o{ti aiJ
hJmevrai ponhraiv eijsi (Ef 5, 16). aiJ de; hJmevrai aiJ ajgaqai; eJtevrai eijsivn: ai{tine~ hJmevrai
eijsi; tw'n ajmwvmwn. ejkeivna~ toivnun ginwvskei kuvrio~, w|n kai; hJ klhronomiva eij~ to;n
aijw'na e[stai (Sal 36, 18b). klhronomhvsousi ga;r ejn ejkeivnai~ tai'~ hJmevrai~ eij~ to;n
aijw'na oiJ divkaioi ta;~ ejpaggeliva~.
10. kai; oujk aijscunqhvsontai ejn kairw'/ ponhrw/' (Sal 36, 19a): kairo;n de; ponhro;n to;n
th'~ krivsew~ wjnovmase dia; to; plh'qo~ tw'n aJmartanovntwn, dia; tou;~ pollou;~ tw'n
kolazomevnwn. movnoi ou\n oiJ divkaioi oujk aijscunqhvsontai ejn kairw'/ ponhrw/' (Sal 36,
19a), o{tan hJ ajnavstasi~ givnhtai kai; ajnivstantai oiJ me;n eij~ zwhvn, oiJ de; eij~
ojneidismo;n kai; aijscuvnhn aijwvnion (Dn 12, 2). ajlla; kai; a[llo e[cousin oiJ divkaioi: ejn
hJmevrai~ limou' cortasqhvsontai (Sal 36, 19b). ejxhgh[f. 63r]tevon prw''ton tivne~ eijsi;n aiJ
181
LXX: oJdouv~
182
Ms. tethrivk amen.
183
Ms. paratiqevm eqa.
184
Ms. profhvta".
185
Textus receptus: o{ti kurivou ejsti;n ejntolhv.

65
hJmevrai tou' limou'. ajpeilei' toivnun pou oJ qeo;~ dia; tou' profhvtou kai; levgei: hJmevrai
e[rcontai ejpi; th;n gh'n kai; ejxapostelw' limo;n ejpi; th;n gh'n, ouj limo;n a[rtou oujde; divyan
u{dato~, ajlla; limo;n tou' ajkou'sai lovgon kurivou kai; perieleuvsontai ajpo; ajnatolw'n
e[w~ dusmw'n tou' ajkou'sai lovgon kurivou kai; oujc euJrhvsousin (Am 8, 11-12). oujkou'n
limov~ pote givnetai, o{te oujk eijsi;n oiJ levgonte~ to;n lovgon tou' qeou', oi|on nu'n para;
jIoudaivoi~ limov~ ejstin: pou' ga;r profh'tai; pou' sofoiv; pou'' stocastaiv; pou'
penthkovntarcoi; pou'' sofoi; suvmbouloi; pou' sofoi; ajkroataiv; pavnta ajfelei' kuvrio~
ajpo; th'~ jIoudaiva~ kai; ajpo; jIerousalhvm (Is 3, 1-2).
kai; peri; hJma'~ fovbo~ ejsti; mh; h[dh limo;~ ejfivstatai kai; peri; hJma'~: wJ~ ga;r kata; to;
swmatiko;n dokei' toi'~ polloi'~ kai; ajnaginwvskousi to;n novmon limo;" givnesqai ejn
hJmevvrai~ aJmartwlw'n kai; eujforiva ejn hJmevrai~ dikaivwn, ou{tw~ eja;n me;n ajkouvonte~ tw'n
legomevnwn poih'te ta; prostassov[f. 63v]mena, oujk e[stai ajforiva oujde; limo;~ ajlla;
dwvsei oJ qeo;~ oujc e{na oujde; duvo ajlla; pleivona~ nefevla~, i{na eja;n a[llw/ ajpokalufqh/'
kaqhmevnw/ oJ prw'to~ siwphvsh/ (1 Cor 14, 30). ei[qe186 polloi; gevnointo ajnepaivscuntoi
ejrgavtai, oiJ ojrqotomou'nte~ to;n lovgon th'~ ajlhqeiva~ (2 Tm 2, 15), i{na nefevlh/ nefevlh
paracwrhvsh/ kai; levgh/ hJ nefevlh e[myuco~ ou\sa a[llh/ nefevlh/: "divdwmiv soi kairo;n, su;
nu'n to;n uJetovn sou dov~": ei\tÆ ejkeivnh meta; to; dou'nai to;n uJetovn dw'/ pavvlin kairo;n
eJtevra/ nefevlh/. w{sper ga;r ejpi; tou' kata; to;n lao;n ajmpelw'no~, wJ~ ‹kata;Ì to;n jHsai>van
gevgraptai187, tai'~ nefevlai~188 ejntevlletai tou' mh; brevxai ejpi; to;n ajmpelw'na uJeto;n
(Is 5, 6) kai; ejntelei'tai189 oJ qeo;~, ou{tw fovbo~ mhvpote kai; hJmei'~ eja;n sunecevsteron
potizovmenoi uJfÆ w|n divdwsin hJmi'n oJ qeo;~ nefelw'n, ouj mh; fevrwmen karpou;~ oijkeivou~
toi'~ lovgoi~ ajlla; rJivptwmen ta; legovmena eij~ ta; ojpivsw, ejntelei'tai tai'~ nefevlai~
kai; nu'n tou' mh; brevxai ejpi; to;n ajmpelw'na uJetovn. kai; oJ sunivwn ejn tw/' kairw/' ejkeivnw/ [f.
64r] kaqhvsetai190 kai; siwphvsetai, o{ti kairo;~ ponhrov~ ejsti (Am 5, 13). tau'ta moi
prooivmiav ejsti tou' kai; ejn hJmevrai~ limou' cortasqhvsontai (Sal 36, 19b).
bouvlomai ou\n eijpw;n ta; peri; tou' limou' tou' ajlhqinou' kai; ceivrono~ kai; pneumatikw'~
limou' parasth'sai pw'~ oJ divkaio~ ejn hJmevrai~ limou' cortavzetai. lambavnw iJstorivan
th;n peri; to;n jHlivan. limo;~ h\n ejn tw/' crovnw/ th'~ profhteiva~ jHlivou, o{te ejkleivsqh oJ

186
Ms. ei\qe.
187
Ms. gevgrapte.
188
Ms. nefevllai~.
189
Ms. ejntellei'tai.
190
Ms. kaqivsetai.

66
oujrano;~ e[th triva kai; mh'na~ e}x kai; ¿oJ menevlao~ h[toi¯191 oJ me;n lao;~ ejlivmwtten, oJ de;
jHliva~ oujk ejlivmwtten. ajllÆ oJte; me;n a[ggelo~ aujto;n e[qreyen kai; ejporeuvqh/ th/' iJscuvi
th'~ brwvsew~ ejkeivnh~ tessaravkonta hJmevra~ kai; tessaravkonta nuvkta~, oJte; de;
kovrake~ ejrcovmenoi e[feron aujtw/' a[rtou~ to; prwi>no;n kai; kreva to; deilino;n (3 Reg 17,
6). kai; pavlin meta; to; piei'n aujto;n ejk tou' ceimavrrou u{dwr e[rcetai eij~ Savrepta th'~
Sidwniva~ pro;~ gunai'ka chvran ejn kairw/' limou'. kai; ejpei; divkaio~ h\n, oujk ajpevlause
th'~ ejn limw/' ajforiva~ ajlla; pantacou' eujforiva ejgivneto tw/' dikaivw/ trofh'~. kai; ejn tw/'
aujtw'/ kairw'/ [f. 64v] aJmartwloi'~ me;n limo;~ h\n, tw/' de; jHliva/ dikaivw/ o[nti limo;~ oujk h\n.
ou{tw toivnun eij kai; limo;~ e[lqoi potev, o{per ajpeivh, ejpi; ejkklhsivan o{lhn, oJ divkaio~ oujk
ajpolauvsei limou': sunivwn ga;r kai; filologw''n kai; ajskw'n kai; katameletw'n to;n novmon
kurivou hJmevra~ kai; nukto;~ (Sal 1, 2) kai; politeuovmeno~ kata; to;n lovgon, ajpolauvsei
th'~ pneumatikh'~ trofh'~ wJ~ Hliva~ tovte kata; th;n iJstorivan ejn kairw'/ limou'. oujk
aijscunqhvsontai ou\n oiJ divkaioi ejn kairw/' ponhrw'/ kai; ejn hJmevrai~ limou'
cortasqhvsontai (Sal 36, 19).
ejrei' ti~ ejn kairw/' ponhrw'/ tou'to ei\nai tw/' ejnestw'ti o{ti aiJ hJmevrai ponhraiv eijsi kai;
o{pw~ ejxelei'tai hJma'~ oJ qeo;~ ejk tou' aijw'no~ touvtou tou' ejnestw'to~ ponhrou',
ajnavlogon de; tw/' oujk aijscunqhvsontai ejn kairw/' ponhrw'/ (Sal 36, 19a) ajpodedomevnw/ eij~
to;n peri; krivsew~ tovpon. ou{tw~ ti~ dihghvsetai to; kai; ejn hJmevrai~ limou'
cortasqhvsontai (Sal 36, 19b). fhsiv pou oJ swthvr: e[rcetai nu;x o{te oujkevti oujdei;~
duvnatai ejrgavzesqai (Gv 9, 4) kai; levgei ta; meta; to;n aijw'na tou'ton, para; to;n kairo;n
th'~ [f. 65r] kolavsew~ tw'n ajsebw'n nuvkta ejnsthvsasqai kai; mhkevti mhdevna
ejrgavzesqai, ajlla; e{kaston ejx w|n sunevlexen e[rgwn duvnasqai trevfesqai tovte. ou{tw~
ou\n ejn hJmevrai~ limou', ejn kairw/' ponhrw'/, o{tan kolavzontai oiJ aJmartwloiv,
cortasqhvsontai oiJ divkaioi. wJ~ ga;r ejn th'/ ejrhvmw/ tai'~ e}x hJmevrai~ sunevlegon mavnna
oiJ ajpo; tou' laou' kai; th'/ e{kth/ hJmevra/ ouj sunevlegon mia'~ hJmevra~, ajlla; kai; to; arkou'n
kai; eij~ th;n eJxh'~ kai; e{kasto~ h[sqien ejx w|n sunevlegen th/' e{kth/ hJmevra/: ou{tw~ oiJonei;
e{kth hJmevra ejsti;n hJ tou' kurivou mou jIhsou' Cristou' ejpidhmiva, oJ kairo;~ tou' pavqou~
aujtou', oJ kairo;~ th'~ oijkonomiva~ th'~ kata; to;n aijw'na tou'ton. tauvth/ th'/ e{kth hJmevra/
sunavgwmen diplou'n to; mavnna, i{na hJmi'n ajrkevsh/ kai; nu'n trefomevnoi~ kai; o{tan
ajpoleivphtai sabbatismo;~ tw'/ law/' tou' qeou'. eja;n ga;r mh; sunagavgw me;n diplh'n th;n
trofh;n ajrkou'san kai; ejpi; tou' parovnto~, ajrkou'san kai; eij~ to;n mevllonta aijw'na, ejn
hJmevrai~ limou' ouj cortasqhsovmeqa.

191
Glossa marginale inserita nel testo (M. Molin Pradel).

67
tovte dev, o{te cortavzetai oJ divkaio~ ejn hJmevrai~ limou' [f. 65v], oiJ aJmartwloi;
ajpolou'ntai, oiJ de; ejcqroi; tou' kurivou a{ma tw'/ doxasqh'nai aujtou;~ kai; uJywqh'nai
ejkleivponte~ wJsei; kapno;~ ejxevleipon (Sal 36, 20). didavskei hJma'~ oJ lovgo~ mh; zhtei'n
ta;~ dovxa~ ta;~ kosmikav~: a{ma ga;r tw'/ doxasqh'nai pavnte~ oiJ doxazovmenoi th;n oJdo;n
tou' aijw'no~ touvtou, ejn uJpateivai~ kai; hjgemonivai~192 kai; ajrcai'~ ejkleivponte~, o{tan
uJywqw'sin, wJ~ kapno;~ ejxevlipon. kai; katanovhson ta; prw'ta kai; tou;~ crovnou~ tou;~
protevrou~, eij mh; o{te uJywvqhsan tovte wJsei; kapno;~ ejxevlipon (Sal 36, 20c). oi|on ou\n
ejcqroi; tou' kurivou a{ma tw'/ doxasqh'nai aujtou;~ kai; uJywqh'nai ejkleivponte~ wJsei;
kapno;~ ejxevlipon: oiJ de; fivloi tou' kurivou a{ma tw'/ ajtimasqh'nai aujtou;~ kai; uJpo; tw''n
ajnqrwvpwn tapeinwqh'nai ajnevteilan, uJywvqhsan, ejphvrqhsan. pa'~ ga;r oJ tapeinw'n
eJauto;n uJywqhvsetai wJ~ pa'~ oJ ejk tou' ejnantivou uJyw;n eJauto;n tapeinwqh'setai (Mt 23,
12).
11. ei\ta deovmena193 dihghvsew~ levgei ta; eJxh'~: daneivzetai194 oJ aJmartwlo;~ kai; oujk
ajpotivsei, oJ de; divkaio~ oijkteivrei kai; didoi'195 (Sal 36, 21). tou'to pavlin eja;n ej[f. 66r]pi;
tou' rJhtou' lambavnoimen, yeu'dov~ ejsti: polloi; ga;r aJmartwloi; daneivzontai196 ajrguvria
kai; ajpodidovasi meta; tovkwn, meta; tou' kai; aujtou;~ porivsai kai; gevnhma poih'sai ejpi;
tw/' ajrgurivw/ w/| ejdaneivsanto. ajpefhvnato de; oJ prwfhvth~ levgwn: daneivzetai oJ
aJmartwlo;~ kai; oujk ajpotivsei (Sal 36, 21a). ajllÆ eja;n katanohvsh/"197 tiv" oJ daneivzwn
kai; tiv" oJ daneizovmeno"198, kai; zhth/'"199 aJmartwlo;n daneizovmenon200 kai; oujk
ajpodivdonta, o[yei pw'" daneivzetai201 oJ aJmartwlo;~ kai; oujk ajpotivsei (Sal 36, 21a). oi|on
Pau'lo~, eja;n didavskh/202 kai; sthvkwsin oiJ ajkroataiv, daneivzei203 Pau'lo~, daneivzontai
de; to; dovkimon ajrguvrion tw'/ stovmati Pauvlou oiJ ajkroataiv. ajllÆ eja;n me;n divkaio~ h\/

192
Ms. hjgemoneivai~.
193
Cf. Ruf., H36Ps III, 11 (Prinzivalli 154, 1): Post haec adduntur quaedam quae non parua indigent
expositione.
194
Ms. danivz etai.
195
Ms. divdei.
196
Ms. danivz ontai.
197
Ms. katanohvsei".
198
Ms. danizovmeno".
199
Ms. zhteiv".
200
Ms. danizovmenon.
201
Ms. danivz etai.
202
Ms. didavskei.
203
Ms. danivz ei.

68
daneizovmeno~204, ajpodivdwsi tou;~ tovkou~ kai; levgei: "mna'n moi devdwka~, ijdou; devk a
mna'~ ejpoivhsa", eja;n divkaio~ h\/, "mna'n moi e[dwka~, i[de pevnte ejpoivhsa", "pevnte
tavlantav moi e[dwka~, i[de e[cw devka", "duvo moi e[dwka~, i[de tevssara". eja;n de;
aJmartwlo;~ tivsh/, oujk ajpodivdwsin a} ejdaneivsato205 ajlla; ajnalivskei pavnta [f. 66v] a}
ejdaneivsato.
a[rti pavnte~ uJmei'~ daneivzesqe206. tau'ta gavr eijsi ta; davneia, ou|toi oiJ lovgoi ajrguvriovn
eijsi. ta; ga;r lovgia kurivou lovgia aJgnav, ajrguvrion pepurwmevnon, dovkimon, th'/ gh'/
kekaqarismevnon eJptaplasivw~ (Sal 11, 7). eja;n kakw'~ didavskw, to; ajrguvriovn mou
ajdovkimov~ ejsti, kata; to; eijrhmevnon to; ajrguvrion uJmw'n ajdovkimon (Pr 25, 4): eja;n kalw'~
didavskw, to; ajrguvrion mou, oujk ejmo;n ajlla; tou' kurivou, dovkimovn ejstin. e[xesti me;n
daneivzein to; tou' kurivou ajrguvrion, ejmo;n de; ajrguvrion oujk e[xestiv me daneivzein207. eja;n
ga;r levgh/‹"Ì208, oJ lovgo~ tou' kurivou ajpagorevuei to; ktivzein209 ejk tw'n eJautou'. tiv~ ou\n
ejstin oJ daneivzwn ta; eJautou', tiv~ oJ daneivzwn ta; tou' kurivou kai; e[xesti me;n ta; tou'
kurivou daneivzein ta; de; ‹eJÌautou' oujcivÉ eja;n i[dh/~ Oujalenti'non lovgou~ gennhvsanta kai;
ta; aujtou' didavskonta, levge ejkei''non ta; eJautou' daneivzonta kai; uJpo; katavran
pivptonta: ou{tw~ eja;n Basileivdh~, ou{tw~ eja;n Markivwn. eja;n de; i[dh/~ tina; ouj ta; i[dia
levgonta ajlla; tou' qeou' kai; tolmw'nta eijpei'n ajlhqw'~ h] dokimh;n zhtei'te tou' ejn emoi;
lalou'nto~ [f. 67r] Cristou' (2 Cor 13, 3), i[sqi o{ti oJ toiou'to~ daneivzei210 mevn, ouj ta;
eJautou' dev, ajlla; ta; tou' kurivou daneivzei211. o{te gou'n e[dwke th;n mna'n h] e[dwke ta;
pevnte tavlanta kai; ta; duvo kai; to; e{n (Mt 25, 15), kaiv fhsin aujtoi'~ oJ ejmo;~ kuvrio~
jIhsou'~ Cristo;~ - aujto;~ gavr ejstin oJ ejn th'/ parabolh/' kuvrio~ - "poreuvesqe 212
pragmateuvesqai e{w~ ejpanevrcomai", ejpevtreyen aujtoi'~ daneivzein ta; tou' kurivou
crhvmata. ei[qe213 kajgw; daneivzomai214 ta; profhtikav, daneivzomai215 ta; eujaggelikav, ta;

204
Ms. danizovmeno".
205
Ms. ejdaneivsanto.
206
Ms. daneivzesqai.
207
Ms. danivz ein.
208
Ms. levgei.
209
Em. daneivzein? Cf. Ruf., H36Ps III, 11 (Prinzivalli, p. 156, 14-15): quia Verbum Domini prohibet humanam
pecuniam fenerari.
210
Ms. daneivzein.
211
Ms. daneivzei.
212
Ms. poreuvesqai.
213
Ms. ei\qe.
214
Ms. danivz omai,

69
ajpostolika; kai; oJ daneizovmeno~ ei[hn mh; aJmartwlov~, i{na mh; kolasqw', ajlla; divkaio~
dunavmeno~ ajpodidovnai meta; tovkwn ejk politeiva~ ta; kefavlaia w|n h[kouse lovgwn.
daneivzetai ou\n oJ aJmartwlo;~ kai; oujk ajpotivsei (Sal 36, 21a). eja;n daneivsh/216 ta; peri;
swfrosuvnh~, ajpovdo~ ta; peri; swfrosuvnh~: eja;n h\/~ aJmartwlo;~, daneivzh/ me;n oujk
ajpodivdw~ dev: eja;n daneivzh/217 ta; peri; dikaiosuvnh~, ajpovdo": ajkouvei" peri; dikaiosuvnh"
dia; th'~ pravxew~. eja;n de; h\/~ aJmartwlov~, daneivzh/ me;n ta; peri; dikaiosuvnh~, oujk
ajpodivdw~ dev. krei'tton dev ejsti th;n ajrch;n mh; danei[f. 67v]sasqai218, mavlista ta; tou'
tameivou tou' kuriakou', h] ajpolevsai ta; tou' basilevw~ crhvmata. daneivzetai ou\n oJ
aJmartwlo;~ kai; oujk ajpotivsei219, oJ de; divkaio~ oijktivrei220 kai; didoi' (Sal 36, 21): ouj
movnon daneivzei ajlla; kai; oijktivrei221 kai; divdwsin.
12. o{ti oiJ eujlogou'nte~ aujto;n klhronomhvsousi gh'n, oiJ de; katarwvmenoi aujto;n
ejxoloqreuqhvsontai (Sal 36, 22). oiJ eujlogou'nte~ ou\n to;n kurivon divkaioi
klhronomhvsousi gh'n, th;n gh'n th;n ajgaqhvn, th;n gh'n th;n ouj kevntrou kai; shmeivou
lovgon e[cousan. au{th ga;r ouj pollhv, ajllÆ ejkeivnhn klhronomhvsousi th;n rJevousan gavla
kai; mevli. klhronomhvsousin ejkeivnhn, o{pou ejsti; ta; ajgaqa; ta; ajlhqinav: oiJ ga;r
eujlogou'nte~ to;n kuvrion klhronomhvsousi gh'n, oiJ de; katarwvmenoi aujto;n
ejxoloqreuqhvsontai (Sal 36, 22). e[sti kivnduno~ oujc oJ tucw;n katara'sqai222 tw/' dikaivw/
kai; loidorh'sai to;n divkaion. oiJ eujlogou'nte~ to;n kurivon klhronomhvsousi gh'n, kai; oiJ
katarwvmenoi to;n divkaion ejxoloqreuqhvsontai. levgei ga;r pro;~ to;n divkaion oJ kuvrio~:
ejcqreuvsw toi'~ ejcqroi'~ sou kai; ajntikeivsomai [f. 68r] toi'~ ajntikeimevnoi~223 soi (Es
23, 22). kivnduno~ ou\n ejn tw/' katavran hJma'~ tiqevnai tw/' dikaivw/ ojlevqrou tou' ejscavtou,
ejpei; mevllei levgein oJ jIhsou'~ ejn ejkeivnh/ th/' hJmevra/ peri; tou' leloidorhmevnou dikaivou
ouj movnon ejkei'no to; ejpeivnwn224 kai; oujk ejdwvkatev moi fagei'n kai; ta; eJxh'~ (Mt 25, 42),
ajllav: "hjneicovmhn kai; ejloidorei'te". kai; ejrei' ti~ loidorhvsa~ kai; ouj225 sunidw;n eJautw/'

215
Ms. danivz omi.
216
Ms. danivsei.
217
Ms. daneivzei.
218
Ms. daneivsasqe.
219
Ms. ajp othvsei.
220
Ms. oijkthvrei.
221
Ms. oijkthvrei.
222
Ms. kataravssesqai.
223
Ms. ajntikeimevnh".
224
Ms. ejpivnwn.
225
Ms. oJ.

70
Cristovn loidorhvsa~: "kuvrie, povte se ejloidovrhsa226, Criste; uiJe; tou' qeou'"É
ajpokrivnetai de; kai; oJ Cristo;~ kai; ejrei': "tou'ton de; ejloidovrhsa~, tou'ton ei\pa~
kalw'~, ejme; ejloidovrhsa~. kai; e[dei se noh'sai o{ti ajkovlouqon h\n to; toiou'ton e[treya~
ejme; e[treya~, tou'ton ejpovtisa~ ejme; ejpovtisa~227, ejme; ejnevdusa~ eij tou'ton gumno;n
o[nta ejnevdusa~, tou'ton ejloidovrhsa~ ejme; ejloidovrhsa~, tou'ton eujlovghsa~, ejme;
eujlovghsa~". dia; tou'to parakalw'men to;n qeovn, i{nÆ hJmi'n carivshtai ajei; eujlogei'n to;n
qeovn, tou;~ dikaivou~ kai; mhdevpote katÆ aujtw'n ajnoivgein to; stovma aJmartiva~, mhvpote
ejxoloqreuqw'men, ajllÆ i{na dikaiwqw'men ejn [f. 68v] Cristw/' jIhsou', w/| ejstin hJ dovxa kai;
to; kravto~ eij~ tou;~ aijw'na~ tw'n aijw'nwn. ajmhvn.

226
Ms. ejloidwvrhsa.
227
Ms. ejp ovthsa".

71
Hom. IV in Ps. 36*

[f. 68v] ‹Eij" to;n triakosto;n e{kton yalmo;nÌ oJmiliva dÆ

1. Para; kurivou fhsi; ta; diabhvmata ajnqrwvpou kateuquvnetai (Sal 36, 23a). th;n levxin
th;n diabhvmata, ouj sunhvqh ou\san para; toi'~ eJllhnivzousin - ou[te para; toi'~
ijdiwtevousin ou[te para; toi'~ dokou'sin ajkribw'sai ta; peri; levxew~ -, oJmoivw~ ejxevqento
eJrmhneuvsante~228, eJno;~ movnou iJsodunamou'n th'/ levxei tiqevnto~, boulovmenoi douleu'sai
eJtoimologiva~ eJbrai>kh'~, ejpisth'sai to;n ajnaginwvskonta th;n grafh;n tiv shmaivnetai
ejk tou' ojnovmato~ tou' diabhvmata. kai; oujk ejntau'qa movnon eu{romen th;n levxin th;n
diabhvmata, ajlla; kai; ejn aujtw'/ me;n touvtw/ tw/' yalmw'/ a{pax fhsivn, hJnivka stovma dikaivou
melethvsei sofivan kai; hJ glw'ssa aujtou' lalhvsei krivsin, oJ novmo~ tou' qeou' aujtou' ejn
kardiva/ aujtou': kai; oujc uJposkelisqhvsetai ta; diabhvmata aujtou' (Sal 36, 30-31).
eu{romen de; th;n levxin kai; ejn tw'/ obÆ yalmw/' ou{tw~ e[cousan: wJ~ ajgaqo;~ tw/' jIsrah;l oJ
[f. 69r] qeo;~ toi'~ eujqevsi th/' kardiva/. ejmou' de; para; mikro;n ejsaleuvqhsan oiJ povde~, parÆ
ojlivgon ejxecuvqh ta; diabhvmatav mou (Sal 72, 1-2). eij de; ta; diabhvmatav mou ajpo; tou'
diabh'nai, gevgone kai; oJ me;n nou'~, oJ auto;~ schmatismo;~ levxew~ eJtevrw~ e[cwn ejn th/'
jExovdw/, hJnivka Mwu>sh'~ ei\de to;n flovga tou' puro;~ kai; to;n a[ggelon kai; th;n bavton ouj
katakaiomevnhn. ei\pe gavr: diaba;~ ou\n o[yomai tiv to; o{rama to; mevga tou'to (Es 3, 3).
e[labon dh; ajformh;n eij~ to; kata; to; dunatovn moi noh'sai to;n tovpon, ajnagnou;~
dihvghsin tou' eijpovnto~ tiv bouvletai to; diaba;~ ou\n o[yomai tiv to; o{rama to; mevga
tou'to (Es 3, 3). e[lege dihgouvmeno~ to; kata; to;n tovpon, o{ti to; mevga o{rama oujc oi|ovn
te ojfqh'nai tw'/ eJstw'ti ejn toi'~ biwtikoi'~, ajlla; dei' diabh'nai kai; uJperbh'nai ta;
kosmika; to;n nou'n kai; genevsqai ejn th' kreivttoni katastavsei kai; th'/ qewriva/ tw'n
nohtw'n, i{na dunhqh/' to; mevga o{rama katanoh'sai.
tau'ta me;n ou\n ejkei'no~ e[lege dh; to; kata; to;n tovpon: hJmei'~ de; eujcovmenoi [f. 69v]
ejpainevsai a[nqrwpon sofo;n kai; prosqei'nai229 aujtw/', toiau'ta blevpomen kata; to;n
tovpon. e{kasto~ tw'n oJdeuovntwn ejpÆ ajreth;n prokovptei prw'ton, ei\qÆ ou{tw~ e[rcetai
ejpÆ aujth;n: ejn tw'/ prokovptein toivnun diabaivnei ajei; toi'~ e[mprosqen ejpekteinovmeno~
kai; tw'n ojpivsw ejpilanqanovmeno~ (Fil 3, 13). kai; diabaivnwn oiJonei; uJperbaivnei th;n
protevran cuvsin th'~ kakiva~ kai; uJperbaivnwn tina; aJmarthvmata kai; mhvketi ginovmeno~

*
Trascrizione di E. Prinzivalli.
228
Ms. eJrmhneuvsanto~.
229
Ms. prosqh'nai.

72
ejn aujtoi'~, toi'~ e[mprosqen ejpekteinovmeno~ ejn ejlavttosi givnetai - dovsw ga;r tw/' lovgw/
ei\nai kai; ejlavttona kakav -, ejn ejlavttosi givnetai kai; sunestalmevnoi~ kakoi'~. kai;
tou'tov ejsti to; diabaivnein kata; to;n logon tou' qeou', e{w~ ou\ diabaivnwn diabh/' th;n
kakivan kai; ta; ajpo; kakiva~, kata; me;n th;n [Exodon o[yetai to; o{rama to; mevga (Es 3, 3).
oujdei;~ gavr ejsti ejn th/' kakiva/ w]n kai; mh; diaba;~ aujth;n dunhvsetai katanoh'sai to;
mevga o{rama. tiv dÆ a]n ei[h to; mevga o{rama h] oJ kaqara/' kardiva/ blepovmeno~ qeov~; tiv dÆ
a]n ei[h to; mevga o{rama h] hJ sofiva kai; oJ lovgo~ tou' [70r] qeou', oJ Cristo;~ aujtou', o}n
oujdei;~ duvnatai ginwvskein, eja;n mh; oJ path;r aujtw/' ajpokaluvyh/ (Mt 16, 17)230; tiv dÆ a]n
ei[h to; mevga o{rama h] to; pneu'ma to; a{gion;
tavca de; wj~ pleiovnwn o[ntwn oJramavtwn megavlwn ejn th/' jExovdw/ gevgraptai to; diaba;~
ou\n o[yomai to; o{rama to; mevga tou'to (Es 3, 3). pro;~ ga;r diastolh;n eJtevrwn megavlwn
oJramavtwn levgetai to; o[yomai to; o{rama to; mevga tou'to. tiv de; h\n ejkei'no to; mevga
o{rama o{per oJ diaba;~ ejqewvrei h] a[ggelo~; oJ ga;r nohvsa~ ajggevlou fhsi;n fuvsin kai;
ejklabw;n pw'~ levgetai peri; aujtw'n pavnta me;n a} ajnagevgraptai ajta;r kai; to; oJ poiw'n
tou;~ ajggevlou~ aujtou' pneuvmata kai; tou;~ leitourgou;~ aujtou' pu'r flevgon (Sal 103, 4).
oJ katanohvsa~ to;n lovgon th'~ bavtou kai; katanohvsa~ to;n ojfqevnta a[ggelon ejn flogi;
puro;~ ejpi; th'~ bavtou, ei\dev ti e}n o{rama, e[latton meizovnwn oJramavtwn w|n Mou>sh'~
u{steron o[yetai. Mou>sh'~ ga;r mevga o{rama ei\de tou'to, ajllÆ oujk e[sth ejpi; touvtou tou'
megavlou oJravmato~. ajnavgnwqi ou\n o{la ta; ejn jExovdw/ [f. 70v] kai; i[de o{ti blevpei o{rama
mevga tavca mei'zon tou' protevrou deuvteron: kai; pavlin blevpei o{rama trivton, mevcri~
e[lqh/ eij~ to; mevgiston tw'n oJramavtwn, eijsercovmeno~ eij~ to;n gnovfon o{pou h\n oJ qeov~.
eij ga;r mevga o{rama a[ggelo~ oJ ejn puri; flogo;~ ojfqeiv~, pw'~ ouj plevon meivzon o{rama
o{te eijsh'lqen eij~ to;n gnovfon, ou| h\n oJ qeov~; eij de; qevlei~ e[ti mei'zon o{rama tou'to
qeavsasqai, ejpaggelivan i[de: Mou>sh'~ movno~ ejggiei' pro;~ to;n qeovn, oiJ de; loipoi; oujk
ejggiou'si. tou'to h\n to; mei'zon o{rama.
pavlin ejpi; Mousevw~, eja;n qevlh/~, ajnalevgou ajpo; th'~ grafh'~ ta; Mou>sevw~ oJravmata kai;
o{yei e[ti meivzona231: eij eu|rovn fhsin cavrin ejnwvpiovn sou, ejmfavnisovn moi seautovn232,
meta; polla; oJravmata megavla gnwstw'~ i{dw se (Es 33, 13). kai; ejkei' fhsi pro;~ aujto;n oJ
qeov~: tivqhmiv se eij~ ojph;n th'~ pevtra~ (Es 33, 22) - hJ pevtra de; h\n oJ Cristov~ (1 Cor 10,
4) -, i{na i[dh/ diÆ ojph'~233 braceiva~, ejpei; ejmellen e[ti polla; qewrei'n,

230
Ms. ajp okaluvyei.
231
Ms. meivz wna.
232
Ms. seautw/.'
233
Ms. wjp hv.

73
progumnasavmeno~ toi'~ dia; th'~ ojph'~234 teqewrhmevnoi~, kai; o{yei ta; ojpivsw mou: to;
de; [71r] provswpovn mou oujk ojfqhvsetaiv soi (Es 33, 23). euJrhvsei~ kai; a[lla ejn jAriqmoi'~
megavla oJravmata kai; ejn Deuteronomivw/ pavlin Mwu>sevw~ oJravmata. tiv dh; tau'ta
ejxetavzw peri; to; diaba;~ kai; oujk h[dh e[rcomai ejpi; ta; diabhvmata ajnqrwvpou
kateuquvnetai (Sal 36, 23)É tau'ta ga;r nu'n provkeitai hJ dihvghsi~. e{kaston ou\n
diavbhma pollavki~ poiei' qewrh'saiv ti o{rama. misqo;n ga;r divdwsi tw/' diabavnti eJkavsthn
kakivan oJ qeo;~: oJravmati dio; qaumastw'~ levgetai, ejpiqumhvsa~ sofivan diathvrhson
ejntola;~ kai; kuvrio~ cwrhghvsei soi aujthvn (Sir 1, 26).
polla; ou\n ejsti ta; diabhvmata: diavbhqi porneivan, diavbhqi moiceivan235. eja;n de;
makariovtero~ h/\~, diabhvsh/ kai; ojrghvn, diabhvsh/ kai; luvphn, diabhvsh/ kai; ajrgurivwn
ejpiqumivan. o{son de; ouj diabaivnei~236 tau'ta ajlla; mevnei~ ejn aujtoi'~, oujde;n o{yei o{rama
mevga tuflouvmeno~, uJpÆ aujtou' tou' mh; diabaivnein kwluovmeno~. e[comen ou\n a[llou~
povda~ tou;~ diabaivnonta~ nohtw'~, i{na diabaivnonte~ tw/' ejpibaivnein th'~ legouvsh~
oJdou': ejgwv eijmi hJ oJdov~ (Gv 14, 6) [f. 71v], fqavswmen ejpi; to;n qeovn. polla; ou\n
diabhvmata tou' oujranou', a{per diabhvmata uJpo; kurivou kateuquvnetai. ouj ga;r ajrkei' tw/'
ajnqrwvpw/ qevlonti diabaivnein ejk th'~ ijdiva~ proairevsew~, eja;n mh; oJ kuvrio~ kateuquvnh//
ta; diabhvmata. e[sti gavr pote qevlonta diabh'nai, diabh'nai mevn, oujk ejpÆ eujqeiva~ dev,
ajlla; poreuvesqai plagivw~ kai; skoliw'~ diabh'nai.
eja;n i[dh//~ tou;~ ejn filosofiva/ kosmikh/' th'~ ajlhqeiva~ ajpopivptonta~, polla;
nenohkovta~, mh; o[knei levgein aujtou;~ diabaivnein me;n kai; gegonevnai ejn diabhvmasin,
ouj mh;n toi'~ kateuqunomevnoi~ ajlla; toi'~ leloxwmevnoi~: ejkklivnousi ga;r dexia; kai;
ajristerav. eja;n i[dh/~ tou;~ ejn tai'~ aiJrevsesi diabaivnein qevlonta~ to;n ijdiwtismo;n kai;
mh; ajrkoumevnou~ yilh/' th/' pivstei, noou'nta~ de; baquvteron me;n, oujk ajlhqe;~ dev, o{ra o{ti
kai; ou|toi gegovnasi me;n ejn diabhvmasin, ouj mh;n para; kurivou aujtw'n ta; diabhvmata
kateuquvnetai, ajllÆ eij dei' tolmhvsanta eijpei'n, ajpo; tou' diabovlou aujtw'n ta;
diabhvmata lo[f. 72r]xeuvetai kai; loxa; givnetai. hJmei'~ de; ei[per qevlomen ajmfovtera,
kai; to; diabaivnein kai; to; eujquvnesqai hJmw'n ta; diabhvmata kai; to; oJrma'n, oJrmhvswmen237
ejpi; to; diabaivnein kai; ejnergou'nte~ to; diabaivnein eujcwvmeqa238, i{na ajpo; kurivou ta;
diabhvmata hJmw'n kateuqunqh/'.

234
Ms. wjp hv.
235
Ms. moicivan.
236
Ms. diabaivnh~.
237
Ms. oJrmhvs omen.
238
Ms. eujcovmeqa.

74
2. ejnqavde me;n ou\n fhsi: para; kurivou ta; diabhvmata ajnqrwvpou kateuquvnetai kai; th;n
oJdo;n aujtou' qelhvsei: o{tan pevsh/ ouj katarracqhvsetai (Sal 36, 23-24a). ejn de; toi'~ eJxh'~
oujkevti peri; ajnqrwvpou aJplw'~ levgetai, wJ~ ejntau'qa to; para; kurivou ta; diabhvmata
ajnqrwvpou kateuquvnetai, ajlla; peri; tou' dikaivou plevon ti e[conto~ para; to;n koinw'~
oJpoi'on a[nqrwpon. stovma ga;r dikaivou melethvsei sofivan kai; hJ glw'ssa aujtou' lalhvsei
krivsin (Sal 36, 30): oujk ajnqrwvpou ajllÆ h[dh tou' dikaivou oJ novmo~ tou' qeou' aujtou' ejn
kardiva/ aujtou' kai; oujc uJposkelisqhvsetai ta; diabhvmata aujtou' (Sal 36, 31). ejkei'
kateuqunqhvsetai tou' ajnqrwvpou ta; diabhvmata (Sal 36, 23a), ejntau'qa oujc
uJposkelisqhvsetai tou' dikaivou ta; diabhvmata (Sal 36, 31b), o{ti kuvrio~ ajntisthrivzei
cei'ra~ aujtou' (Sal 36, 24b). ejn de; tw'/ a[llw/ [f. 72v] yalmw/', tw'/ ejbdomhkostw/' levgw kai;
deutevrw/, ejmou' de; para; mikro;n ejsaleuvqhsan oiJ povde~, parÆ ojlivgon ejxecuvqh ta;
diabhvmatav mou (Sal 72, 2). o{per kai; aujto; toiou'ton e[cein uJpolambavnwn ou\n novei moiv
tina ajnabaivnonta kai; ejn tw/' ajnabaivnein prokovptonta, ei\ta ojlisqhvsanta kai;
katelqovnta kai; ajpolevsanta th;n prokoph;n th'~ ajnabavsew~ aujtou'. mh; o[knei levgein
"ejkkecuvsqai ta; diabhvmata". wJ~ ga;r a[llw~239 ejkkevcutai oi\no~ h} e[laion h} oJtipotou'n
tw'n toiouvtwn, ou{tw tou' prokovyanto~ h[dh ejn tw/' diabaivnein ejkcei'tai ta; diabhvmata,
o{te ojpivsw aujtou' blevpei.
eij qevlei~ e[ti mh; movnon ajpo; paradeivgmato~ kainotevrou ajlla; kai; ajpo; grafh'~
ajkou'sai tiv~ ejstin ou| ejkcei'tai ta; diabhvmata, a[koue o{ti hJ gunh; tou' Lw;t dievbaine
kai; diabaivnousa ejxhv/ei ajpo; tw'n Sodovmwn, i{na oJdeuvsh/ ejpi; to; o[ro~ ejfÆ o} ejkeleuvsqh
ajnabh'nai ajllÆ ejpei; para; th;n ejntolh;n pepoivhke tou' qeou' levgonto~: mh;
periblevyh/~240 eij~ [f. 73r] ta; ojpivsw mhde; sth/'~ ejn pavsh/ th/' pericwvrw/, eij~ to; o[ro~
swv/zou mhvpote sumparalhfqh'/~ (Gn 19, 17-18), kai; ejstravfh eij" ta; ojpivsw kai; ejxecuvqh
aujth'~ ta; diabhvmata (Sal 72, 2b) kai; ajpwvleto: e[meinen ga;r sthvlh aJlov~. eij qevlei~ kai;
deuvteron paravdeigma tivna trovpon ejkcei'taiv tinwn ta; diabhvmata, a[koue tou'
swth'ro~ levgonto~: oujdei;~ balw;n ejpÆ a[rotron th;n cei'ra kai; strafei;~ eij~ ta; ojpivsw
eu[qetov~ ejstin th/' basileiva/ tou' qeou' (Lc 9, 62). e[bale gavr ti~ ejpÆ a[rotron th;n cei'ra
kai; balw;n hjrotrivasen, ejpi; to; e[mprosqen h\lqe: devon aujto;n katanoiei'n tou;~ au[laka~,
i{na kateuquvnh/ to; a[rotron, oJ de; strafei;~ eij~ ta; ojpivsw "ejxevceen aujtou' ta;
diabhvmata" (Sal 72, 2b), ejxevceen o} e[doxe pepoihkevnai peri; to; a[rotron kalo;n.

239
Ms. a[llw".
240
Ms. periblevyei~.

75
ejlqe; kai; ejpi; a[llhn iJsporivan duvstropon, i{na gnw/'~ pw'~ ejkcei'taiv tinwn ta;
diabhvmata: polu;~241 lao;~ ejxh'lqen ejk gh'~ Aijguvptou kai; dievbaine dia; th'~ jEruqra'~
qalavssh~ kai; prokoph; h\n aujtoi'~ diabaivnousi th;n jEruqra;n qavlassan, ajllav tine~
peptwvkasin ejn th/' ejrhvmw/ ejkcevonte~ ta; diabhvmata pleivona h] [f. 73v] ejlavttona. oiJ
me;n ga;r ejpi; plei'on prokekofovte~ th'~ oJdou' tw/' plei'on prokekofevnai, hJmarthkevnai 242
dev, ejxevcean aujtw'n ta; polla; diabhvmata: oiJ de; ejpÆ e[latton prokekofovte~ ejxevcean
aujtw'n ta; ojlivga diabhvmata. ka]n su; de; ajkouvsh/~ potev tina tw'n prokekofovtwn ejn
aJgneiva/ trietei', ejn swfrosuvnh/ pentaeth/', ejn oJmologiva/ tou' lovgou dekaeth'/, ei\ta meta;
tou'to mavqh/~ to;n toiou'ton nenikhmevnon porneuvsanta h] a[llhn tina; aJmartivan
poihvsanta, mh; o[knei levgein aujto;n ejkkecu'nai ta; diabhvmata aujtou'. kai; w{sper
kubernhvth~ oJ kateuquvnwn to; skavfo~ kai; h[dh pollou;~ stadivou~ peravsa~, nikhqei;~
uJpo; ajnevmou ejnantivou kai; mh; dunhqei;~ aujtw/' ajntiblevyai kai; ejpanelqw;n eij~ ta; opivsw
th'/ tou' ajnevmou oJrmh/', ejxevceen aujtou'' ta; diabhvmata th'~ new'~, to;n aujto;n trovpon kai;
su; toi'~ e[mprosqen ejpekteinovmeno~ strafei;~ eij~ ta; opivsw, eja;n aJmarthvsh/~, ejkcei'~
sou ta; diabhvmata. i{na de; fobhqei;~ ejkcevai sou ta; diabhvmata, a[koue tou' ejn tw'/
jIezekih;l kurivou levgonto~: [74r] divkaio~ eja;n ajpostrevyh/ ajpo; tw'n dikaiosunw'n aujtou',
pa'sai aiJ dikaiosuvnai aujtou' a}~ ejpoivhsen ouj mh; mnhsqhvsontai (Ez 3, 20). ejxecuvqhsan
ga;r aujtou' ta; diabhvmata. deovmeqa ou\n, kuvrie, i{na kai; hJmw'n kateuqunqh'/ ta;
diabhvmata kai; i{na mh;243 uJposkelisqh'/ hJmw'n ta; diabhvmata kai; i{na diabavnte~ i[dwmen
ta; oJravmata ta; megavla kata; th;n ajnalogivan th'~ diabavsew~ hJmw'n.
o{tan tou' ajnqrwvpou uJpo; tou' kurivou ta; diabhvmata kateuqunqh'/, tovte th;n oJdo;n aujtou'
qelhvsei (Sal 36, 23a-b). ajmfivbolo~ hJ levxi~: oJ ga;r kuvrio~ tou' kateuqunomevnou ejn toi'~
diabhvmasi qevlei th;n oJdo;n kai; ajpodevcetai aujthvn, mh; qevlwn oJdo;n ajsebw'n mhde; qevlwn
oJdo;n loxw'~ poreuomevnwn kai; diabainovntwn ouj metÆ eujqeiva~ h] aujtov~, ou| ta;
diabhvmata para; tou' kurivou kateuquvnetai, qevlei th;n odo;n tou' kurivou geusavmeno~ ejn
tw/' kateuquvnesqai aujtou' ta; diabhvmata th'~ glukuvthto~ th'~ kata; th;n oJdo;n ejn h/|
kateuquvnqh/ uJpo; tou' kurivou.
kai; th;n oJdo;n aujtou' qelhvsei: o{tan pevsh/, ouj katarracqhvsetai (Sal 36, 23b-24a). oujk
ei\pen peri; tou' dikaivou [74v], o{tan pevsh/. peri; ajnqrwvpou oJ lovgo~ ejsti; tou' mhvpw
dikaivou, dunamevnou de; pesei'n: o{tan toivnun pevsh// ouj katarracqhvsetai (Sal 36, 24a).
diafora;n parasth'sai qevlomen pivptonto~ kai; katarrhgnumevnou, kai; pesovnto~ kai;

241
Ms. polluv~.
242
Ms. hJm artikevnai.
243
Ms. kaiv.

76
ouj katarrhgnumevnou: lavbwmen de; to; paravdeigma ajpo; tw'n ejn toi'~ ajgw'si palaiovntwn
kai; piptovntwn kai; h[toi meta; to; pivptein katarrhgnumevnwn h] sugkatarrhgnumevnwn.
oiJ ejn toi'~ ajgw'si palaivonte~ ejnivote peptwvkasi to; prw'ton, nenikhvkasi ta; triva: ejpei;
ajgwvn ejsti ouj peri; eJno;~ palaivsmato~, ejpi; touvtou~ ei[poi~ a]n kata; to; swmatiko;n o{ti
pevptwken, ouj katerravcqh dev: nenivkhke ga;r meta; to; pesei'n. eij nenovhka~ to;
paravdeigma, metavbhqi tw/' lovgw/ ejpi; ta; eJxh'~: eja;n i[dh/~ a[nqrwpon nenikhmevnon kai;
meta; to; nenikh'sqai ouj paradovnta eJauto;n th/' ajselgeiva/, eij~ ejrgasivan ajkaqarsiva~
pavsh~ kai; pleonexiva~, ajlla; ajnastavnta, uJpomnhsqevnta th'~ grafh'~: mh; oJ pivptwn
oujk ajnivstatai h] oJ ajpostrevfwn oujk ajpostrevfh/ (Gr 8, 4); oujai; oiJ ajpostrevfonte~
ajpostrofh;n ajnaidh' (Gr 8, 5), levgei oJ kuvrio~. eja;n i[dh/~ ou\n [f. 75r] meta; to; pesei'n
ajnastavnta kai; ejn tw'/ ajnastavnta ajnaktwvmenon kai; ajnalabovnta th;n ejpi; tw'/ ptwvmati
aijscuvnhn kai; katorqou'nta meta; to; pesei'n kai; biou'nta kalw'~, levge peri; tou'
toiouvtou o{ti ajlhqe;~ ejpÆ aujtou' to; o{tan pevsh/, ouj katarracqhvsetai (Sal 36, 24a): eja;n
de; i[dh/~ tina; meta; to; pesei'n ajpaudhvsanta kai; levgonta: "pevptwka, ajpolwvmhn, aiJ
aJmartivai ejn ejmoiv, oujkevti ejlpivda e[cw swthriva~" kai; i[dh/~ to;n toiou'ton ajpostavthn
genomevnon tou' qeou', ou|to~ kai; pevptwke kai; katerravcqh.
kalo;n me;n ou\n ajqlhth'/ ei\nai a[ptwton kai; kalo;n ei\nai ajqlhth/', i{nÆ ou{tw~ ojnomavsw
ajpo; tw'n paradeigmavtwn, ajmesolavbhton, ajsunevxwston. eij de; mhde; dunhvsh/244
toiou'to~ genevsqai ajqlhth;~, ajlla; pevptwka~ mh; katarracqh/'~245, ajllÆ ajnavsthqi.
penqou'ntai me;n ga;r oiJ pesovnte~ kai; meta; to; aJmarth'sai ajpalghvsante~ kai;
paradovnte~ eJautou;~ pavsh/ aJmartiva/, oiJ de; mh; toiou'toi wJ~ ejlpivda e[conte~ ouj
tosou'ton uJpo; tw'n dikaivwn penqou'ntai. dio; oJ ajpovstolo~ levgei: kai; penqhvsw tina;~
tw'n prohmarthkovtwn (2 Cor 12, 21) oujc aJplw'~, ajlla; th;n [f. 75v] prosqhvkhn o{ra: kai;
mh; metanohsavntwn ejpi; th/' ajkaqarsiva/ kai; porneiva/ kai; ajselgeiva/ h/| e[praxan (2 Cor 12,
21). kalo;n me;n ou\n ejn ajqlhtai'~ ajmwvmoi~ kai; ajspivloi~ euJreqh'nai, eij de; mhv ge ejn
nenikhmevnoi~ oujk ajei; ajlla; nenikhkovsin u{steron. kai; ejpi; tw'n ajqlhtw'n de; kai; - ejpei;
hJ grafh; toi'~ paradeivgmasin ejcrhvsato - e[stin eijpei'n o{ti ejn paisiv246 ti~ nenivkhtai:
ejn ajgeneivwn247 nenivkhken, ejn ajgeneivwn nenivkhtai, ejn ajndravsin ejstefavnwtai. kai; oJ
ajpovstolo~ levgei: oujdei;~ stefanou'tai eja;n mh; nomivmw~ ajqlhvsh/ (2 Tm 2, 5), kai; ou{tw

244
Ms. duvnhsai.
245
Ms. katarracqei'~.
246
Ms. pa'si.
247
Cf. cat. PG 17, fr. 23: ed. Prinzivalli, p. 480: ejn ajgeneivwn, ejn ajndravsi stefanwvq hti.

77
pukteuvw wJ~ oujk ajevra devrwn (1 Cor 9, 26), a[llon toiou'ton genevsqai oJpoi'o~ h\n jIakw;b
levgwn: oJ qeo;~ oJ trevfwn me ejk neovthtov~ mou (Gn 48, 15).
kalo;n genevsqai toiou'ton wJ~ mhdevpote pesei'n, ajllÆ eij kai; pevptwka~ ejn paisiv248, to;n
ajgevneion ajgwvnisai kai; nivkhson ejn aujtw'/. kai; eij ejn ejkei'nw/249 pevptwka~, ajrgou'sivn soi
aiJ mavstige~ aiJ ejpi; tw'/ paidivw/250 nenikhmevnw/, aiJ ejpi; tw'/ ajgeneivw/ hJttomevnw/. ajnavlabe
tou;~ stefavnou~ tou;~ ejpi; tw/' ajndriv. polla; ou\n kai; poikivla s‹umÌbaivnei peri; ta;
palaivsmata kai; Cristianw'/: oujk e[sti ga;r hJ[f. 76r]mi'n hJ pavlh pro;~ ai|ma kai; savrka
ajlla; ¿pro;~ savrka¯251 pro;~ ta;~ ajrcav~, pro;~ ta;~ ejxousiva~, pro;~ tou;~
kosmokravtora~ tou' skovtou~, pro;~ ta; pneumatika; ¿th'~ swthriva" kai;¯252 th'~
ponhriva~ ejn toi'~ ejpouranivoi~ (Ef 6, 12). ejn tosouvtoi~ ajntagwnistai'~ diaprevyai dei'
kai; nikh'sai dei'. tivno~ e[stai ajndrov~, tivno~ makarivou kai; aJgivou iJerou' tino~; tou' ejk
paido;~ profhteuvsanto~ Danihvl, tou' ejk paido;~ tou;~ presbutevrou~ ejlevgxanto~ kai;
tetimhmevnou presbeivoi~ ajpo; tou' qeou': tou'to ajndrov~ ejstin iJerou' tino~ kai; qeivou kai;
makarivou, oJpoi'o~ h\n oJ e[ti ejn koiliva/ pternivsa~ to;n ajdelfo;n aujtou' to;n jHsau' oJ
jIakwvb. ajllÆ eij kai; ouj duvnasai toiou'to~ genevsqai, genou' eJxh'~ ajqlhthv~.
tau'ta dia; to; o{tan pevsh/ oujk katarracqhvsetai o{ti kuvrio~ ajntisthrivzei cei'ra aujtou'
(Sal 36, 24). kai; i{na diabaivnh/ para; kurivou ta; diabhvmata ajnqrwvpou kai; kateuquvnhtai
kai; i{na pesw;n mh; katarracqh/', kurivou pavlin dei'tai. povte ga;r ouj kurivou deovmeqa; dia;
tou'to ga;r ouj katarracqhvsetai o{ti kuvrio~ ajntisthrivzei cei'ra aujtou' (Sal 36, 24b):
ajmfivbolo~ [f. 76v] hJ levxi~: eij~ th;n eJautou' cei'ra oJ kuvrio~ ajntisthrivxei, oujk ejw'n
aujth;n katarracqh'nai h] th;n tou' palaivonto~ kai; h[dh mevllonto~ katarrhvgnusqai,
th;n cei'ra ajntisthrivzei, i{na mh; o{lw~ e[lqh/ ejpi; provswpon kai; gevnhtai camai; o{lo~
keivmeno~.
3. newvtero~ ejgenovmhn kai; ga;r ejghvrasa kai; oujk ei\don divkaion ejgkaleleimmevnon oujde;
to; spevrma aujtou' zhtou'n a[rtou~: o{lhn th;n hJmevran ejlea'/ kai; daneivzei oJ divkaio~ 253
kai; to; spevrma aujtou' eij~ eujlogivan e[stai (Sal 36, 25-26). oJ aJplw'~ ejkdecovmeno~ th;n
ajrch;n th'~ grafh'~ oi[etai tau'ta levgesqai kata; suntucivan uJpo; tou' Daui;d

248
Ms. pa'si.
249
Ms. ejkei'no.
250
Ms. paidivon.
251
Del.
252
Del.
253
LXX: oJ divkaio~ aggiunto dal cod. A

78
geravsanto~ kai; dielqovnto~ th;n neovthta254 kai; favskonto~ o{ti "gevrwn mevn eijmi nu'n:
gevgona dev pote newvtero~ kai; o{mw~ ejn tosouvtw/ crovnw/ oujk ei\don divkaion
ejgkataleleimmevnon" kai; ta; ejxh'~ (Sal 36, 25-26). hJmei'~ de; eijdovte~255 ei\nai ajnavlogon
tai'~ tou' swvmato~ hJlikivai~ kai; tou' e[sw ajnqrwvpou, eijdovte~ paidivon tina; o[nta e[ndon
kai; nhvpion, newvterovn te kai; neanivskon, presbuvthn kai; gevronta, kai; oJrw'nte~ o{ti ouj
tosou'ton dia; th;n swmatikh;n hJlikiv[f. 77r]an jAbraa;m presbuvtero~ h\n o{son dia; to;n
e[sw aujtou' a[nqrwpon kathrghkevnai ta; tou' nhpivou (1 Cor 13, 11) kai; diabebhkevnai ejn
toi''~ diabhvmasi dia; ta; tou' neanivskou. pro; gou'n tou' Abraa;m oiJ polucroniwvteroi
aujtou' presbuvteroi oujk ei[rhntai, ajllÆ ou|to~ prw'to~ diÆ ajreth;n presbuvtero~
ejcrhmavtisen, wJ~ eujcovmeqa diÆ ajreth;n presbuvteroi crhmativsai kai; dia; th;n kavqesin
oujci; de; dia; th;n kavtaxin h}n katetavcqhmen: eja;n ga;r mh; h\/ e[ndon oJ dunavmeno~ ajkou'sai
wJ~ jAbraa;m presbuvtero~ trafei;~ ejn ghvrei kalw'/, oujc oi\ovn te e[stin hJma'~
presbutevrou~ para; qew'/ crhmativsai.
ejpei; ou\n i[smen hJlikivan kata; to;n e[sw a[nqrwpon paidov~, neanivskou, ghvronto~, dia;
tou'tov famen to;n tevleion toiau'ta levgein oJpoi'a ejdivdaxen oJ ajpovstolo~ Pau'lo~
favskwn: o{te h[mhn nhvpio~ ejlavloun wJ~ nhvpio~, ejfrovnoun wJ~ nhvpio~, ejlogizovmhn wJ~
nhvpio~: o{te gevgona ajnh;r kathvrghka ta; tou' nhpivou (1 Cor 13, 11). ejgw; oujc aJplw'~
ajkouvw tou' ajpostovlou tau'ta levgonto~ peri; swmatikh'~ hJlikiva~, ajllÆ ejpei; o{te
eujqevw~ ejpivsteusen a[rtigevnnh[f. 77v]ton256 brevfo~ h\n logikovn (1 Pt 2, 2), a[dolon
gavla kata; th;n ajrch;n ejpipoqwvn. kai; ejnovei wJ~ nhvpio~ ta;~ grafav~, ejfrovnei wJ~ nhvpio~
to; eujaggevlion, ejlogivzeto wJ~ nhvpio~ ta; peri; tw'n dihghvsewn tw'n grafw'n: ei\ta
prokovptwn th/' hJlikiva/ wJ~ mimhth;~ Cristou' tou' prokovptonto~ sofiva/ a{ma kai; hJlikiva/
kai; cavriti para; qew'/ kai; ajnqrwvpoi~ (Lc 2, 52), kathvrghka257 ta; tou' nhpivou, oujkevti
logizovmeno~ a} ejlogivzeto o{te nhvpio~ h\n. dia; tou'tov fhsin: o{te gevgona aJnh;r
kathvrghka258 ta; tou' nhpivou (1 Cor 13, 11).
toiou'tovn tiv moi novei kai; peri; tou' Daui;d levgonto~: newvtero~ ejgenovmhn (Sal 36, 25a),
wJsei; e[legen: "nhvpio~ ejgenovmhn kata; to;n e[sw mou a[nqrwpon, kai; ga;r ejghvrasa". eij
mh; h\n ghravsa~, oujk ejduvnato profhteu'sai: gevronto~ gavr ejsti profhteuvein. eja;n gavr
pote kai; i[dh/~ newvteron profhteuvonta, mh; o[knei levgein o{ti ou|to~ kata; to;n e[sw

254
Ms. newvthta.
255
Ms. ijd> ovte".
256
Ms. ajrtigevnnhnhton.
257
Ms. kathvrgeika.
258
Ms. kathvrgeika.

79
a[nqrwpon presbuvtero~ h\n kai; dia; tou'to proefhvteusen. o{te gou'n jIeremiva~ h[kousen:
pro; tou' me plavsa‹iÌ se ejn koiliva/ ejpivstamaiv se, kai; pro; tou' me plavsai se kai;
ejxelqei'n se ejk mhvtra~ hJgivakav se, profhvthn eij~ e[qnh tev[f. 78r]qhkav se (Gr 1, 5).
ajpekrivnato ou\n oJ newvtero~ kai; levgei: oujk ejpivstamai lalei'n o{ti newvtero~ ejgwv eijmi
(Gr 1, 6). ajllÆ ouj carizovmeno~ aujtw/' mh; ei\nai newtevrw/ ajlla; presbuvthn kata; to;n e[sw
a[nqrwpovn fhsin: mh; levge o{ti newvtero~ ejgwv eijmi (Gr 1, 6). eij mh; tau'ta ou{tw noei'tai,
to; mh; levge o{ti newvtero~ ejgwv eijmi poi'on e[cei lovgon; newvtero~ h\n th;n hJlikivan, to;
sw'ma aujtou' paidivon h\n: mh; levge to; ajleqe;~ o{ti newvtero~ swvmati, ajllÆ eijdw;~ oJ
kuvrio~ tiv levgei kai; o{ti devdwken tou;~ lovgou~ aujtou' eij~ to; stovma aujtou' ejkrizou'n kai;
kataskavptein kai; ajpolluvein kai; oijkodomei'n kai; katafuteuvein (Gr 1, 9-10), w{sper oJ
lovgo~ ou|to~ eJnw;n th'/ yuch/' aujtou' oujk ei[a aujth;n yuch;n ei\nai newtevrou, dia; tou'to
levgei: mh; levge o{ti newvtero~ ejgwv eijmi.
kai; Daui;d ou\n, wJ~ dihghsavmeqa, newvtero~259 h\n: ajllÆ oujkevti newvtero~ h\n, o{te
proefhvteuse kai; o{te e[lege tau'ta ta; ajnagrafh'~ aJgiva~ ajxiwqevnta. dio; levgei:
newvtero~ ejgenovmhn260 kai; ga;r ejghvrasa261 (Sal 36, 25a): eij ejghvrasa, ejgenovmhn pote;
newvtero~, kai; oujk ei\don divkaion ejgkataleleimmevnon (Sal 36, 25b). eja;n swmatikw'~
ajkouv[f. 78v]h/~, yeu'dov~ ejsti. polloi; ga;r divkaioi ejgkateleivfqhsan: eja;n de;
pneumatikw'~, ajlhqw'~. oi\on eij nomivzei~ to; ejgkataleivpesqai dia; ptwceivan genevsqai,
to; ejgkataleivpesqai ejpi; ajsqhneiva~ swvmato~ genevsqai, to; ejgkataleivpesqai ejpi; tw/'
diwvkesqai givnesqai kai; perievrcesqai ejn ejrhmivai~. oiJ divkaioi ejgkateleivfqhsan:
perih'lqon ga;r ejn mhlwtai'~, ejn aijgeivai~ devrmasin, uJsterouvmenoi, qlibovmenoi,
kakoucouvmenoi, ejn ejrhmivai~ planwvmenoi kai; o[resi kai; sphlaivoi~ kai; tai'~ ojpai'~ th'~
gh'~ (Eb 11, 37-38). ajllÆ oujk ejgkateleivfqhsan: profh'tai ga;r o[nte~ perih'lqon ejn
mhlwtai'~. oujk ejgkateleivfqhsan: profh'tai ga;r o[nte" perih'lqon ejn mhlwtai'". oujk
ejgkateleivfqhsan: eij ga;r kai; h\san ejn ejrhmiva/ ajnqrwvpwn, ajlla; h\n plh'qo~ metÆ aujtw'n
ajggevlwn. o{te h\n jElisai'o~ ejn ejrhmiva/ ajnqrwvpwn, ajlla; fugw;n th;n ajnqrwvpwn ejrhmivan
meta; stratopevdou ajggevlwn h\n. gevgraptai gou'n: w\ kuvrie, a[noixon tou;~ ojfqalmou;~
tou' paidarivou262 touvtou kai; ijdevtw o{ti pleivou~ oiJ meqÆ hJmw'n uJpe;r tou;~ metÆ aujtw'n
kai; oJra/' to; o[ro~ plh're~ i{ppwn kai; aJrmavtwn purov~ (4 Reg 6, 17).

259
Ms. newtevrou~.
260
Ms. ejgenwvm hn.
261
Ms. ejgeivrasa.
262
Ms. pedarivou.

80
oujdevpote ou\n movno~ ejsti; oJ divkaio~, ajlla; kai; para[f. 79r]doxovteron ejrw': oujde; meta;
eJno;~ ajggevlou oJ tevleio~ h] deutevrou ajlla; meta; o{lwn stratopevdwn. eij de; dayileiva~ 263
soi crei'a paradeigmavtwn: oJ jIakwvb, o{son me;n h\n para; tw/' patri; kai; mhtri; ‹su;nÌ 264
tw/' jHsau', oujdevpw fugw'n aujtovn265, oujdevpw h\n meta; stratopevdou aJgivwn ajggevlwn: o{te
de; gevgone eij~ ejrhmivan kai; movno~ ejxhv/ei ejpi; th;n Mesopotamivan, ejkoimhvqh kai; ei\pen
ajnasta;~ o{ti kalei'tai oJ tovpo~ ou|to~ Parembolai; (Gn 32, 3). kai; ei\den ejkei' oJ movno~
dokw'n ei\nai wJ~ pro;~ a[nqrwpon oujci; parembolh;n ajlla; parembola;~ aJgiva~. tau'tav moi
dia; tou'to oujk ei\don divkaion ejgkataleleimmevnon (Sal 36, 25c): ouj ga;r kataleivpetai
ejn pneumatikoi'~ w[n. kai; ouj crei'an e[cwn ejn swmatikoi'~ zhmiou'mai
ejgkataleipovmeno~: e[cw pneumatikav. e[xestiv moi ejgkataleipomevnw/ swmatikw'~ eijpei'n
ejkei'na ta; ajpostolika; kauchvmata: a[cri th'~ a[rti w{ra~ kai; peinw'men266 kai; diyw'men
kai; gumniteuvomen kai; kolafizovmeqa kai; kopiw'men kai; ajstatou'men, ejrgazovmenoi
tai'~ ijdivai~ cersiv (1 Cor 4, 11-12). kai; e[xestiv [f. 79v] moi ejgkataleipomevnw/
swmatikw'~ levgein: loidorou'menoi eujlogou'men, diwkovmenoi ajnecovmeqa,
dusfhmouvmenoi parakalou'men (1 Cor 4, 12). ajllÆ ejpei; oujk ejgkataleivpomai, eujdokw'
ajsqeneivai~, ejn u{bresi kai; ajnavgkai~, ejn diwgmoi'~ kai; stenocwrivai~ (2 Cor 12, 10)
uJpe;r Cristou'.
duvo ou\n eijsin ejgkataleivyei~: hJ me;n swmatikhv, hJ dev ti~ ojlevqriov~ ejstin, h{ti~ oujde;n
hJma'~ blavptei: hJ de; th'~ yuch'~ ejgkatavleiyi~, h{ti~ ojlevqriov~ ejstin. o{son me;n ou\n
ploutou'men ejn e[rgoi~ dikaivoi~, tosou'ton ma'llon bohqou'meqa pro;~ to; mh;
ejgkataleivpesqai. dio; levgetai kaiv: oujk ei\don divkaion ejgkataleleimmevnon oujde; to;
spevrma aujtou' zhtou'n a[rtou~ (Sal 36, 25b-c). pavlin eja;n ajkouvsh/~ to; spevrma aujtou'
ejpi; tw'n swmatikw'n gennhmavtwn, pollavki~ to; spevrma tou' dikaivou zhtei' a[rtou~. oJ
gou'n jIsmah;l hJnivka ¿tou'¯267 meta; th'~ mhtro;~ ajpodravsh~ th;n Savrran h\n kai;
ejdivyhse. kai; oJ jHsau' h\lqen ajpo; tou' ajgrou' ejkleivpwn w{ste kai; ajpodovsqai ta;
prwtovtoka e{neken fakou' ejyevmato~ eJnov~. ajlla; kai; oiJ ajpovstoloi, wJ~ pareqevmhn, ejn
limw'/ [f. 80r] kai; divyei kai; gumnovthti kaucw'ntai. dei' se ou\n noh'sai to; oujk ei\don

263
Ms. dayiliva~.
264
Cf. Ruf., H36Ps IV, 3 (Prinzivalli, p. 194, 103-104): Iacob quamdiu erat in domo parentum et cum fratre
Esau.
265
Ms. aujtw'n.
266
Ms. pinw'men.
267
Del.? An hJnivka tou' crovnou.

81
divkaion ejgkataleleimmevnon oujde; to; spevrma aujtou' zhtou'n a[rtou~ (Sal 36, 25c-d)
ajxivw~ pneumatikw'n grafw'n.
spevrma toivnun tou' dikaivou a]n ei[h268 oJ maqhth;~ aujtou' oJ labw;n ta; spevrmata th'~
swthriva~: oi\on, eja;n eu[chsqe peri; ejmou' i{na gevnwmai divkaio~ kai; lavbw cavrin, lovgon
sofivan oJshmevrai pleivona kai; lovgon gnwvsew~, ei\qÆ ou{tw~ oJ lovgo~ wJ~ spevrma eij~ th;n
yuch;n uJmw'n tw'n ajkouovntwn eijselqw;n morfwvsh/ uJma'~ morfwqevnto~ Cristou' ejn uJmi'n,
givnesqe spevrma tou' lovgou tou' dikaivou. divkaion me;n ou\n oujk ei\don
ejgkataleleimmevnon oujde; to; spevrma aujtou' zhtou'n a[rtou~ (Sal 36, 25c-d). pavntw~
ga;r to; spevrma tou' dikaivou ouj zhtei' a[rtou~ tw/' e[cein dia; tw'n dikaivwn o} e[laben
spevrma duvnamin a[rtwn qeivwn. eja;n de; levgh/ oJ a[nqupofevrwn dia; tw'n ajkouvein
dokouvntwn Pauvlou tou' dikaivou h] Pevtrou kai; aJmartanovntwn, lecqhvsetaiv soi o{ti oujk
h\san269 spevrma tou' dikaivou oiJ aJmartwloiv. kai; w{sper ouj[f. 80v]k h\san spevrma tou'
jAbraa;m oiJ aJmartwloiv, dio; levgetai: eij tevkna h\te tou' jAbraavm, ta; e[rga tou' jAbraa;m
a]n ejpoiei'te (Gv 8, 39). ou{tw~ oujk h\san spevrma Pauvlou oiJ dokou'nte~ ajkouvein, mh;
ajkouvonte~ dev, ajllÆ ejdovkoun ejkbavllonte~ to;n lovgon Pauvlou ajpo; th'~ yuch'~ aujtw'n.
ou{tw~ oujde; tevknon h\n oJ jIouvda~ tou' Cristou', ejpeidhvper meta; to; ywmivon eijsh'lqen
eij~ ejkei'non oJ Satana'~ (Gv 13,2 7) kai; pro; tou' Satana' oJ diavbolo~ e[balen eij~ th;n
kardivan aujtou' i{na paradw/' to;n didavskalon. e[comen ou\n kai; th;n luvsin th'~
ajnqupofora'~: oujk ei\don ou\n divkaion ejgkataleleimmevnon oujde; to; spevrma aujtou'
zhtou'n a[rtou~ (Sal 36, 25c-d).
eJxh'~ tina levxin duvnatai kai; to; spevrma ei\nai, o{per ejnqavde me;n dovxei biaivw~
dihvghsin e[cein, ejn de; toi'~ eJxh'~ tou'to me;n dihvghsin e[cein, to; de; ajpodedomevnon
oujkevti oJmoivan e[cei th;n e[mfasin th'~ dihghvsew~ ajlla; dovxeien ei\nai bivaion. oJ me;n
ou\n ti~ ejrei' to; spevrma ejn tw/' aujtw'/ yalmw'/ dicw'~ levgesqai: oJ de; peiravsa~ [f. 81r]
kai; ta; bivaia parasth'sai, ouj bivaia o[nta, levgetai dh; kai; ejn toi'~ eJxh'~ kai; spevrma
ajsebw'n ejxoloqreuqhvsetai (Sal 36, 28e). kai; fanero;n o{ti to; spevrma tw'n ajsebw'n ouj to;
swmatiko;n ejxoloqreuqhvsetai, ajlla; kai; ajnafaivnetai divkaio~ para; kurivw/ kai;
profhteuvwn levgei: kataravssetai270 aujto;n oJ katarwvmeno~ th;n hJmevran ejkeivnhn oJ
mevllwn to; mevga kh'to~ ceirwvsasqai (Gb 3, 8). ajlla; mhvpote oJ lovgo~ oJ tou' dikaivou

268
Con. Ms. h\n ei[a.
269
Ms. ei\san.
270
Ms. katataravssetai.

82
ejxoloqreuqhvsetai katÆ ejkeivnhn th;n dihvghsin: oujde; to; spevrma aujtou' zhtou'n a[rtou~.
oJ crovno~ h] lovgo~ ouj crei'an e[cei trofh'"271: ajei; ga;r eJautw/' e[cei trevfwn aujto;n.
4. o{lhn th;n hJmevran ejleei' kai; daneivzei272 (Sal 36, 26a) oJ divkaio~: o{lhn th;n hJmevran
ejlea/' oJ divkaio~, o{lhn th;n hJmevran daneivzei273, oujdeni; a[llw/ scolavzei h] daneivzein.
ajpo; tou' plhvqou~ tw'n ajrgurivwn, ajpo; th'~ e{w mevcri th'~ eJspevra~ daneivzei, ajllÆ ouj
tou'to levgei: o{ti ejavn ti~ divkaio~ h\/ travpezan ajnoivxa~, ajrguvria e[cwn, daneivzei aujta;
kai; tou'to ejn tw/' Deuteronomivw/ kai; ejn th'/ jExovdw/ levgetai. oi\mai ga;r ejn ajmfotevroi~
toi'~ biblivoi~ eijrh'sqai: daniei'274 eij~ e[qnesi polloi'~ [f. 81v], su; de; ouj daniei'‹"Ì (Dt
15, 6). ajlla; fanero;n o{ti eja;n e[cw to; dovkimon ajrguvrion kai; ajei; sunavgw pleivona
ajrguvria ajpo; tw'n qhsaurw''n kai; ajpo; tw'n qhsaurofulakivwn tou' qeou', ajpo; tw'n
qhsaurw''n th'~ sofiva~, th'~ gnwvsew~, kai; e[cw ta; pevnte tavlanta devka genovmena kai;
e[cw ta; duvo tevssara genovmena, ajei; plei'ona e[cein ajrguvria dovkima ejn th'/ yuch'/ o{lhn
th;n hJmevran ejlew'n, o{lhn th;n hJmevran daneivzwn nu'n tosouvtoi~, ajllÆ ouj divkaio~ w[n. dia;
tou'to eu[cesqe i{na gevnwmai divkaio~ kai; genovmeno~ divkaio~ dikaiosuvnh~ crhvmata
uJmi'n daneivzw kecrhsmevna aujth'/ th/' dikaiosuvnh/, i{na h\/ divkaia crhvmata. mhvpote de;
w{sper ejsti; ejpi; tw'n crhmavtwn eijpei'n kai; ouj crhvmata kai; ajdivkw~ me;n ta; kakw'~
peporismevna ajpo; stenagmw'n, ajpo; ajdikiva~, ajpo; luvph~, ajpo; kloph'~ kai; pleonexiva~:
divkaia de; crhvmata ejx ijdivwn tw'n ejk dikaivwn gewrgiw'n, ejk tou' mhdevna luph'sqai,
ou{tw~ kai; ejpi; tw'n ajrgurivwn kai; th'~ dunavmew~ kai; th'~ ejn lovgoi~ e[stin eijpei'n [f.
82r] o{ti ta; mevn tina divkaiav ejstin crhvmata, oJpoi'a h\n ta; crhvmata Pauvlou tou'
ajpostovlou, ta; dev tinav ejstin a[dika crhvmata, oJpoi'a tou' Oujalentivnou kai; Basileivdou
h\n. kai; ga;r ejkei'noi ouj crhvmata ei\con: eja;n de; ei\con crhvmata, h\n aujtw'n ta; crhvmata
a[dika. eu[cesqe275 toi'nun, i{na apo; dikaiosuvnh~ crhsqh/' hJmw'n ta; nomivsmata kai;
crhsqevnta gevnhtai toiau'ta w{ste kai; uJma'~ daneivzesqai ajkinduvnw~ kai; hJma'~ mh;
ajkou'sai, o{ti e[dei se balei'n to; ajrguvrion eij~ th;n travpezan (Lc 19, 23).
5. newvtero~ ou\n ejgenovmhn kai; ga;r ejghvrasa kai; oujk ei\don divkaion
ejgkataleleimmevnon oujde; to; spevrma aujtou' zhtou'n a[rtou~, o{lhn th;n hJmevran ejleei'
kai; daneivzei (Sal 36, 25-26a). ejn me;n toi'~ ajnwtevrw levgetai: daneivzetai oJ aJmartwlo;~
kai; oujk ajpoteivsei (Sal 36, 21): ejntau'qa oJ divkaio~ o{lhn th;n hJmevran ejleei' kai;

271
Ms. trofh'.
272
Ms. danivz ei.
273
Ms. danivz ei.
274
Ms. danei'.
275
Ms. eu[cesqai.

83
daneivzei. o{ra kata; diavmetron: ejkei'no~ me;n ouj movnon daneivzetai, levgw de; oJ
aJmartwlo;~, ajlla; kai; daneizovmeno~ oujk ajpodivdwsin: oJ de; daneivzei, ouj movnon a{pax
pou' kai; di;~ ajlla; kai; o{lhn th;n hJmevran tou' crovnou th'~ zwh'~ [f. 82v] aujtou' ejlea'/ kai;
daneivzei276 oJ divkaio~.
6. kai; to; spevrma aujtou' eij~ eujlogivan e[stai. e[kklinon ou\n ajpo; kakou', tau'ta
manqavnwn, kai; poivhson ajgaqo;n kai; kataskhvnou eij~ aijw'na (Sal 36, 26b-27). mh;
kataskhvnou eij~ pevnte hJmevra~ mhde; eij~ devka mhde; eij~ ejniautou;~ ajriqmw'/
paralambanomevnou~, ajllÆ e[stw sou hJ kataskhvnwsi~ aijwvnio~. tou'to de; poihvsei~,
eja;n skoph/'~ ouj ta; blepovmena ajlla; mh; blepovmena, ejpei; ta; blepovmena provskairav
eijsin, ta; de; mh; blepovmena aijwvnia.
7. o{ti kuvrio~ ajgapa'/ krivsin kai; oujk ejgkataleivyei to;n o{sion aujtou' (Sal 36, 28a-b):
pw'~ kuvrio~ ajgapa'/ krivsin; oujde;n a[kriton ajgapa'/ oJ qeov~, mhde;n ou\n ajkrivtw~ pra'sse,
ajllÆ a[koue tou' levgonto~: meta; boulh'~ pavnta poivei kai; krivsew~ (Sir 32, 19).
8. meta; boulh'~ o{ti kai; oujk ejgkataleivyei kuvrio~ tou;~ oJsivou~ aujtou': eij~ to;n aijw'na
fulacqhvsontai (Sal 36, 28c), ejpei; kataskhnou'sin eij~ aijw'na. dia; tou'to
fulacqhvsontai eij" aijw'na. hJ ga;r fulakh; aujtw'n h}n fulacqhvsontai ejpi; tou' parovnto~
dia; to;n mevllonta aijw'na [f. 83r] givnetai. mhvpote de; kai; musthvriovn tiv ejsti kata; to;n
tovpon, o{ti eja;n nohvsh/~277 to;n o{lon aijw'na, ajduvnatovn ejsti parÆ o{lon to;n aijw'na pesei'n
a[nqrwpon ajxiwqevnta ejkeivnou tou' aijw'no~. eij dev ti duvnatai genevsqai peplhrwmevnou
ejkeivnou tou' aijw'no~, eijsovmeqa peri; tou' toiouvtou: plh;n spevrma ajsebou'~
ejxoloqreuqhvsetai (Sal 36, 28d) kai; divkaioi klhronomhvsousi gh'n (Sal 36, 29a) h}n
klhronomou'sin oiJ pra'oi, th;n gh'n th;n ajgaqh;n kai; pollh;n, kai; kataskhnwvsousin eij~
aijw'na aijw'no~ ejpÆ aujth'~ (Sal 36, 29b): ouj movnon eij~ aijw'na, ajlla; kai; eij~ aijw'na
aijw'no~, wJ~ poluv ge to; ajpodidovmenon tw'/ dikaivw/. e{neken ga;r dikaivou ejtw'n lambavnei
oujk aijw'na ajnti; hJmerw'n, ajlla; kai; aijw'na aijw'no~. ejgw; de; levgw o{ti eja;n ejpiteivnh/ th;n
ajreth;n kai; th;n filanqrwpivan, fqavsei eij~ to; doxavzein to;n qeo;n eij~ tou;~ aijw'na~ tw'n
aijwvnwn. ajmhvn.

276
Ms. daneivzei.
277
Ms. nohvs ei~.

84
Hom. I in Ps. 67

[f. 83r] Eij" to;n xzÆ yalmo;n oJmiliva aÆ

1. Maqhthv" ejsti tou' eijpovnto" mavqete ajpÆ ejmou' o{ti prau?" eijmi kai; tapeino;" [f. 83v]
th/' kardiva/ (Mt 11, 29) oJ tosau'ta peri; eJautou' ejpi; to; metriovteron eijpw;n kai; hJmi'n
prosavya" ta; mh; prosovnta aujtw/' meivzona. kai; wJ" maqhth;" ejkeivnou, ajskhvsa" th;n
prau?thta, ejlavlhsen wJ" tapeino;" th/' kardiva/. oi\den ga;r o{ti pa'" oJ tapeinw'n eJautovn,
uJywqhvsetai. ejgw; de; h[kousa tw'n eijrhmevnwn oujc wJ" h[dh o[ntwn, ajllÆ wJ" h[kousan oiJ
patevre": oJ me;n jIakw;b th'" eujlogiva" tou' jIsaavk (Gn 27, 27-29), oiJ de; dwvdeka
patriavrcai tw'n eujlogiw'n tou' jIakwvb (Gn 48-49). ejkei'nai ga;r aiJ eujlogivai ou[pw me;n
h\san peri; tou;" patevra", proefhteuvonto de; ejsovmenai. ou{tw dh; eujcomevnwn uJmw'n
ejpididovnai ejn th/' ejkklhsiva/ kai; profhteiva e[stai ta; eijrhmevna uJpo; tou' pavpa peri;
hJmw'n, profhteiva ma'llon ei[per wJ" h[dh prosovnta hJmi'n. oi\da ga;r o{ti ou[pw ejsti;n
gegenhmevna. ejpei; de; peivqomai pavnta lovgon cwri;" parousiva" Cristou' th'" ejn tw/'
levgonti keno;n kai; ajpo; gh'" ei\nai, ei\nai de; ajduvnaton lovgon oujravnion ejpidhmei'n cwri;"
tou' pevmponto" aujto;n Patro;" Qeou', dia; tou'to e{na tw'n ajnagnwsqevntwn
ejpilexavmeno" yalmo;n pe[f. 84r]rievconta eujchvn, eujxaivmhn a]n katÆ aujto;n pro; th'"
dihghvsew" tou' prokeimevnou kai; ajnagnwsqevnto" yalmou'.
kai; bouloivmhn a{panta" uJma'" suneucomevnou" moi eijpei'n peri; ejmou', ejmou' levgonto"
peri; ejmautou': oJ qeo;" eij" th;n bohvqeiavn mou provsce", kuvrie eij" to; bohqh'saiv moi
speu'son: aijscunqhvtwsan kai; ejntraphvtwsan oiJ zhtou'nte" th;n yuchvn mou,
ajpostrafhvtwsan eij" ta; ojpivsw kai; kataiscunqhvtwsan, oiJ kai; provteron boulhqevnte"
moi kakav ajpostrafhvtwsan (Sal 69, 2-3), oujk eij" mevllonta crovnon ajlla; parautivka
aijscunovmenoi oiJ levgontev" moi, ejpicaivrein boulovmenoi kakw'n sumbainovntwn, w|n
eu[contai genevsqai kaqÆ hJmw'n: eu\ge, eu\ge (Sal 69, 4). tau'ta me;n ejkeivnoi" genevsqw,
peri; de; uJmw'n eu[comai i{na toiou'to" lovgo" doqh/', w{ste ajgallia'sqai uJma'" kai;
eujfranqh'nai. ei[poimÆ a]n ou\n: ajgalliavsqwsan kai; eujfranqhvtwsan ejpi; soi; shvmeron
dia; Cristou' levgonto" ejn ejmoiv (2 Cor 13, 3), ajgalliavsqwsan kai; eujfranqhvtwsan
pavnte" oiJ zhtou'ntev" se kai; legevtwsan dia; pantov": megalunqhvtw oJ kuvrio" (Sal 69,
5). legevtwsan [f. 84v] to; megalunqh'nai, i{na kai; ejn lovgw/ didomevnw/ moi megalunqh/' oJ
kuvrio", i{na kai; ejn e[rgoi" megalunqh/' oJ kuvrio", kai; ejn hJmi'n kai; ejn pa'sin uJmi'n.
tou'to de; legevtwsan oiJ ajgapw'nte" to; swthvriovn sou (Sal 69, 5). ejgw; ga;r suvnoida
ejmautw/' o{ti ptwcov" eijmi, o{ti pevnh": oJ qeo;" bohvqhsovn moi, bohqo;" kai; rJuvsth" mou ei\,

85
su; kuvrie mh; cronivsh/" (Sal 69, 6). parakalw' suneuvxasqai, i{na oJ ejpaggeilavmeno" kai;
eijpwvn: e[ti lalou'ntov" sou, ejrw': ijdou; pavreimi (Is 58, 9), e[ti mou tau'ta lalou'nto" kai;
th/' dunavmei kai; parousiva/ ei[ph/: ijdou; pavreimi. to; de; shmei'on to; levgein aujto;n e[stai,
ejpei; ejk tw'n karpw'n ejpignwvsesqe (Mt 7, 16) ouj movnon ajnqrwvpou" ajlla; kai; lovgon, eja;n
doqh/' lovgo" dh; dihgouvmeno" tovv: ajnasthvtw oJ qeo;" kai; diaskorpisqhvtwsan oiJ ejcqroi;
aujtou', kai; fugevtwsan oiJ misou'nte" aujto;n ajpo; proswvpou aujtou'. wJ" ejkleivpei kapno;"
ejklipevtwsan, wJ" thvketai khro;" ajpo; proswvpou purov", ou{tw" ajpovlointo oiJ
aJmartwloi; ajpo; proswvpou tou' qeou' kai; oiJ divkaioi eujfranqhvtwsan, ajgalliavsqwsan
ejnwvpion tou' qeou', ter[f. 85r]fqevtwsan ejn eujfrosuvnh/ (Sal 67, 2-4).
2. prw'ton eijdevnai crh; o{ti e[qo" ejsti; th/' grafh'/ pollacou' toi'" prostaktikoi'" ajnti;
eujktikw'n crh'sqai278. kai; euJrhvsetai me;n tou'to pollacou', ajrkei' de; nu'n paraqevsqai
ajpo; tou' eujaggelivou o{ti didavskwn hJma'" oJ swth;r hJmw'n eu[cesqai, ouj didavskei i{na
prostavsswmen tw/' qew/', ajllÆ i{na prostaktikai'" fwnai'" ei[pwmen ta; eujktikav:
levgetai gavr, fhsi, Pavter hJmw'n oJ ejn toi'" oujranoi'", aJgiasqhvtw to; o[nomav sou:
ejlqevtw hJ basileiva sou: genhqevtw to; qevlhmav sou (Mt 6, 9-10), ajnti; tou' "aJgiasqeivh to;
o[nomav sou, e[lqoi hJ basileiva sou, gevnoito to; qevlhmav sou"279.
eja;n ou\n levghtai kai; tau'ta prostaktikai'" fwnai'", ajkouvwmen ajnti; eujktikw'n. oujdei;"
ga;r prostavssei tw/' qew/', oujde; levgei peri; aujtou' to; ajnasthvtw oJ qeov" (Sal 67, 2a), ajllÆ
eu[cetai kaiv fhsin: "ajnastaivh oJ qeo;" kai; diaskorpisqei'en oiJ ejcqroi; aujtou', kai;
fuvgoien oiJ misou'nte" aujto;n ajpo; proswvpou aujtou', wJ" ejkleivpei kapnov" ejkleivpoien,
wJ" thvketai khro;" ajpo; proswvpou puro;" ou{tw" ajpov[f. 85v]lointo" (Sal 67, 2-3).
ejcrhvsato de; nu'n tw/' eujktikw/' h[dh gumnw'" kai; safw'": ou{tw" gou'n ajpovlointov, fhsin,
oiJ aJmartwloi; ajpo; proswvpou tou' qeou', kai; oiJ divkaioi eujfranqhvtwsan ajnti; tou'
"eujfranqeivhsan", ajgalliavsqwsan ejnwvpion tou' qeou' ajnti; tou' "ajgalliavsainto",
terfqhvtwsan ejn eujfrosuvnh/ ajnti; tou' "terfqeivhsan" (Sal 67, 3b-4).
ei[poi dÆ a[n ti" ejmou' tolmhrovtero" o{ti tau'ta duvnatai eijrh'sqai kai; ejpi; tw'n
prostaktikw'n. eij ga;r ejntolh;n ajpo; tou' lalou'nto" ejn Pauvlw/ Cristou' (2 Cor 13, 3)
eijlhvfasin oiJ despovtai to; divkaion kai; th;n ijsovthta toi'" douvloi" parevcesqai (Col 4,
1) kai; oJ kalo;" despovth" parevcei th;n ijsovthta toi'" douvloi", tiv a[topovn ejsti to;‹nÌ

278
Cf. H36Ps I (f. 38r): e[qo" ejsti; th'/ grafh'/ duvo ajnqrwvp ou" eijs avgein; CC VI, 70: e[qo" th'/ grafh'/ ta;
nohta; ojnomavz ein pneuvm ata kai; pneumatikav.
279
Orat XXIV, 5: e[ti peri; tou' aJgiasqhvtw to; o[nomav sou (Mt 6, 9) kai; tw'n eJxh'" prostaktikw'/ carakth'ri
eijrhmevnwn lektevon o{ti sunecw'" prostaktikoi'" ajnti; eujktikw'n ejcrhvsanto kai; oiJ eJrmhneuvsante", wJ"
ejn toi'" yalmoi'".

86
prostassovmenon uJpo; tou' qeou' kai; lambavnonta prostavgmata, qarrou'nta ejpi; tw/'
tethrhkevnai ta; prostavgmata metav tino" parrhsiva" oiJonei; ajntipro‹sÌtavxai tw/' qew/'
eujcovmenonÉ kai; paramuqhvsetai to; toiou'ton ajpo; rJhtw'n eJtevrwn peri; touvtwn
gegrammevnwn kai; ejrei': "aijtou'mai tina; kuvrion to;n qeo;n hJmw'n, peiqovmeno" tw/'
eijpovnti: pa'" oJ aij[f. 86r]tw'n lambavnei (Mt 7, 8)". ou{tw" ou\n, w{sper hJmei'" aijtou'men
ajpo; tou' qeou', kai; aujto;" oJ qeo;" ajnagevgraptai wJ" kai; aujtovqen kai; koinovteron
ejmfainovmenon, ouj thrw'n to; ajxivwma tou' qeou', ajlla; aijtw'n tina ajfÆ hJmw'n: oiJonei; gavr,
i{nÆ ou{tw" ojnomavsw, tapeinofronei' oJ qeo;" ajfÆ hJmw'n aijtw'n a} gevgraptai aujto;n aijtei'n.
tiv de; aijtei'É a[koue ejk tou': kai; nu'n, jIsrahvl, tiv kuvrio" oJ qeov" sou aijtei' para; sou',
ajllÆ h] fobei'sqai kuvrion to;n qeovn sou, poreuvesqai ejn pavsai" tai'" ejntolai'" aujtou'
kai; ajgapa'n aujto;n kai; latreuvein kurivw/ tw/' qew/' sou ejx o{lh" th'" kardiva" sou kai; ejx
o{lh" th'" yuch'" sou (Dt 10, 12)É wJ" ou\n aijtei' ajfÆ hJmw'n, ou{tw" kai; hJmei'" aijtou'men
ajpÆ aujtou' lambavnonte" parrhsivan tou' prostavssein aujtw/', eja;n thrw'men aujtou' ta;
prostavgmata.
ouj gavr ejsti mei'zon to;280 prostavxai tw/' qew/' tou' klhronovmon aujtou' genevsqai. oujk e[sti
mei'zon to; prostavxai tw/' qew/' tou' sugklhronovmon aujtw/' genevsqai tou' Cristou' aujtou'
(Rm 8, 17). oujk e[stin mei'zon to; prostavxai tw/' qew/' tou' to;n thlikou'ton uiJo;n tou' qeou'
gegonevnai ejn mevsw/ [f. 86v] ajnqrwvpwn, oujc wJ" to;n ajnakeivmenon, ajllÆ wJ" to;n
diakeivmenon, to;n diakonou'nta (Lc 22, 27). oujk e[sti mei'zon to; prostavxai tw/' qew/' tou'
ejkduvsasqai to;n uiJo;n tou' qeou' kai; qei'nai ta; iJmavtia kai; labei'n levntion kai; zwvsasqai
kai; balei'n nipth'ra kai; u{dwr kai; nivyai tou;" povda" tw'n maqhtw'n (Gv 13, 4-5): ajlla;
kata; to;n niptovmenovn ejsti kai; nohvsanta o{ti kaqarivzetai ejk tou' nivptesqai kai;
prosdokw'n o{ti lambavnei merivda parÆ aujtou' ejk tou' nivptesqai. kai; prostaktikw'"
levgei aujtw/', oujc o{ti hJmei'" a[xioi tou' prostavssein ejsmevn, ajllÆ o{ti pollhv ejstin hJ
filanqrwpiva kai; hJ crhstovth" tou' qeou' pro;" hJma'". ajkouvomen ga;r kai; tou':
ajgaphtoiv, eja;n hJ kardiva mh; kataginwvskh/281, parrhsivan e[comen pro;" to;n qeo;n kai; o}
aijtw'men lambavnomen ajpÆ aujtou' (1 Gv 3, 21), w{" fhsin oJ jIwavnnh" ejn th/' ejpistolh/':
movnon ou\n hJ kardiva mh; kataginwskevtw, ajllÆ ejcevtw parrhsivan pro;" to;n qeo;n to;
suneidov".

280
Ms. tw/.'
281
Ms. kataginwvskei.

87
kai; i{na e[ti ma'llon peisqw'men peri; th'" parrhsiva" h}n e[cein bouvletai to;n a[nqrwpon
pro;" auJto;n oJ qeov"282, para[f. 87r]qhvsomai o{per tavca mei'zovn ejsti tou' prostavxai tw/'
qew/': to; mevllein metÆ ejmou' krivnesqai oJ krithv". dio; levgei a[nqrwpo": o{pw" a]n
dikaiwqh'/"283 ejn toi'" lovgoi" sou kai; nikhvsh/" ejn tw/' krivnesqaiv se, o{per oiJ mh;
nohvsante" pepoihvkasin ejn tw/' krivnesqaivv me (Sal 50, 6)284. oiJ de; toiou'toi tiv
poihvsousi kai; ejpi; tw'n a[llwn rJhtw'n e[nqa gevgraptai: aujto;" kuvrio" eij" krivsin h[xei
meta; tw'n presbutevrwn tou' laou' kai; meta; tw'n ajrcovntwn aujtou' (Is 3, 14)É ajllÆ eij
tou'to oujdevpw safw'" soi parivsthsin o{ti oJ krith;" oiJonei; meta; sou' krivnetai, a[koue
tou': deu'te kai; ejlegcqw'men, levgei oJ kuvrio" (Is 1, 18). ejpevtreyevn soi oJ kuvrio" eijpei'n
meta; parrhsiva" pro;" aujtovn, katasthvsa" eJauto;n oJpoi'a e[legco" ei\nai dokei', eja;n
kai; fantavzh/285 o{ti duvnasai aujto;n ejlevgxai wJ" rJaqumhvsanta ajpo; th'" pro;" se;
pronoiva" kai; ei[ph/" meta; parrhsiva" ta; toiau'ta. tou'to ga;r dhlou'tai ejk tou' deu'te
kai; ejlegcqw'men, levgei kuvrio" (Is 1, 18). kai; ajkovlouqon dev ejsti to; pneuvmati th'"
uiJoqesiva" (Rm 8, 15) kai; oujkevti ei\ dou'lo", ajlla; uiJov" (Gal 4, 1), kai; oJ pathvr souv
ejstin oJ qeov" kai; ajdelfov" sou oJ kuvrio", oJ levgwn: dihghvsomai to; o[nomav sou [f. 87v]
toi'" ajdelfoi'" sou, ma'llon de; toi'" ajdelfoi'" mou, ejn mevsw/ ejkklhsiva" uJmnhvsw se (Sal
21, 23). tiv paravdoxon uiJo;n parrhsivan e[conta pro;" to;n patevra, ouj kataiscuvnonta
to; pneu'ma th'" uiJoqesiva", prostassovmenon uJpo; tou' patrov", ajntiprostavxai tw/'
patriv, ajxiou'nta peri; w|n bouvletaiÉ tau'ta dia; to; ajnasthvtw oJ qeov" (Sal 67, 2a).
3. zhthtevon ga;r oJ qeo;" povte me;n ajnivstatai, povte de; uJpnoi': toiau'ta gavr tina ejn th/'
koinh/' ejkdoch/' levgousi peri; aujtou' aiJ qei'ai grafaiv, noh'sai de; dei' pw'" tau'ta
ajnagevgraptai. peri; me;n ga;r tou' uJpnou'n aujtovn, fhsiv ti" ejn yalmoi'" eujcovmeno":
ajnavsthqi286, i{na tiv uJpnoi'", kuvrie287É i{na tiv to; provswpovn sou ajpostrevfei"É
ejpilanqavnh/ th'" ptwceiva" hJmw'n kai; th'" qlivyew" hJmw'n (Sal 43, 24-25)É peri; de; tou'
kaqevzesqai: oJ kaqhvmeno" ejpi; tw'n ceroubi;m ejmfavnhqi, ejnantivon jEfraiÖm kai;

282
Cf. infra H73Ps III (f. 147r): kai; i{na e[ti ma'llon peisqh/'" o{ti eja;n loidorhvs h/" to;n plhsivon, to;n
Cristo;n ejl oidovrhsa".
283
Ms. dikaiwqeiv".
284
Cf. HIer XV, 3: o[yomai o{ti oJ swthvr mou kai; kuvrio" mevllei ejpi; tou' patro;" eJstavnai, krinovmeno"
meta; pavntwn hJm w'n tw'n ajnqrwvp wn. kai; krivnetai meta; pavntwn tw'n ajnqrwvp wn. levgw: krivnetai,
ejxetavzetai kai; aujtov" , kai; e[sth me;n ejkdikw'n th;n ajlhvq eian, oujc wJ" kathvgoro" dev.
285
Ms. fantavzei.
286
LXX: ejxegevrqhti.
287
Cf. Gerolamo, Tract. in Ps. 67, 1.

88
Beniami;n kai; Manassh' (Sal 79, 2). peri; de; tou' eJsthkevnai qeovn, aujto;" tw'/ Mwu>sh/'
levgei: su; de; aujtou' sth'qi metÆ ejmou' (Dt 5, 31). kai; peri; tou' peripatei'n, ejn th/'
Genevsei ajnagevgraptai, o{ti meta; th;n paravbasin h[kousen [f. 88r] oJ jAda;m kurivou tou'
qeou' peripatou'nto" ejn tw/' paradeivsw/ to; deilinovn (Gn 3, 8).
ajlla; pro;" tau'ta crhv288 se eijdevnai o{ti oJ me;n qeo;" to; o{son ejfÆ eJautw/' a[treptov" ejsti
kai; ajnalloivwto" kai; ajei; kata; ta; aujta; kai; wJsauvtw" e[cei289. dio; levgomen peri; me;n
tw'n ktismavtwn, oiJ oujranoi; ajpolou'ntai: peri; de; aujtou', su; de; diamevnei" (Sal 101, 27).
kai; pavlin, peri; me;n tw'n dhmiourghmavtwn, kai; pavnte" wJ" iJmavtion palaiwqhvsontai
kai; wJsei; peribovlaion ejlivxei" aujtou;" kai; wJ" iJmavtion ajllaghvsontai (Sal 101, 27):
pro;" de; to;n qeo;n to;n mhdevpote palaiouvmenon, ajlla; ajei; mevnonta kainovn: su; de; oJ
aujto;" ei\ kai; ta; e[th sou oujk ejkleivyousin (Sal 101, 28). kai; aujtw/' de; pisteuvw levgonti
dia; tou' profhvtou: ejgwv eijmi oJ qeo;" uJmw'n kai; oujk hjlloivwmai (Ml 3, 6). o{son ou\n ejfÆ
eJautw/' a[trepto" kai; ajnalloivwto" kai; ajmetavblhtov" ejstin oJ qeo;" tw'n o{lwn, dia; dev se
to;n a[nqrwpon, oiJonei; metabola;" levgetai e[cein, ginovmeno" eJkavstw/ wJ" a[xion aujto;n
eJkavstw/ genevsqai.
Pau'lo" me;n ou\n wJ" a[nqrwpo" diÆ ajgavphn kai; filanqrwpivan eJkavstw/ genovmeno", ou|
crhv/zei oJ eujergetouvmeno", levgetai [f. 88v]: ejgenovmhn toi'" jIoudaivoi" wJ" jIoudai'o",
i{na jIoudaivou" kerdhvsw: toi'" uJpo; novmon wJ" uJpo; novmon, i{na tou;" uJpo; novmon kerdhvsw:
toi'" ajnovmoi" wJ" a[nomo", mh; w]n a[nomo" qeou' ajllÆ e[nnomo" Cristou', i{na kerdhvsw
tou;" ajnovmou": toi'" ajsqenevsin wJ" ajsqenhv", i{na tou;" ajsqenei'" kerdhvsw: toi'" pa'si
gevgona pavnta i{na pavntw" tina;" swvsw (1 Cor 9, 20-22)290. ajlla; tivno" w]n mimhth;"
Pau'lo" tau'ta poiei'É tolmw' kai; levgw: Cristou', o}" ejgevneto ajsqenevsin ajsqenhv", i{na
tou;" ajsqenei'" kerdhvsh/. kai; e[sti to; ajsqene;" tou' qeou' ijscurovteron tw'n ajnqrwvpwn (1
Cor 1, 25). ouj movnon ga;r to; ajsqene;" tou' Cristou', o} ejstaurwvqh ejx ajsqeneiva",
ijscurovterovn ejstin tw'n ajnqrwvpwn, ajllÆ ejtovlmhsen oJ ajpovstolo" eijpei'n - wJ" ejxousivan
e[cwn levgein ta; ajlhqh' kai; eijpw;n o{ti to; ajsqene;" tou' qeou' ijscurovteron tw'n ajnqrwvpwn
(1 Cor 1, 25) - parabovlw" pavnu kai; parakekinduneumevnw" wJ" pro;" tou;" ajkroata;" mh;

288
Ms. crei'.
289
Cf. CIo II, 17, 123: oujdeno;" tw'n para; to;n qeo;n zwvntwn e[conto" th;n a[trepton pavnth kai;
ajnalloivwton zwhvn; VI, 38, 193: prohgoumevnw" me;n ou\n e{sthken oJ path;r a[trepto" kai; ajnalloivwto" w[n;
Orat XXIV, 2: ejpi; de; qeou', o{sti" aujtov" ejstin a[trepto" kai; ajnalloivwto" ajei; tugcavnwn; CC I, 21: oJ
∆Ioudaivwn kai; Cristianw'n lovgo", oJ to; a[trepton kai; ajnalloivwton tou' qeou' thrw'n.
290
Cf. H77Ps I (f. 222r); H77Ps IX (ff. 315v-316r).

89
eijdovta" ajkouvein. fhsi; gavr: to; mwro;n tou' qeou', sofwvteron tw'n ajnqrwvpwn ejstivn (1
Cor 1, 25).
oujkou'n oujc uJpavrcei wJ" pro;" to; ajlhqe;" ajsqene;" tou' qeou', dia; de; [f. 89r] th;n
ajsqevneian hJmw'n to; legovmenon ajsqene;" qeou' hJma'" ajpallavttei pavsh" ajsqeneiva"
ajnqrwpivnh". ou{tw de; oujk e[stin wJ" pro;" to; ajlhqe;" mwro;n tou' qeou': dia; de; ta; mwra;
tou' kovsmou, a} ejxelevxato oJ qeov" (1 Cor 1, 27), levgetai to; mwro;n tou' qeou' sofwvteron
tw'n ajnqrwvpwn. ou{tw" ou\n wJ" pro;" me;n to; ajlhqe;" a[trepto" kai; ajnalloivwto" oJ qeov",
diÆ hJma'" dev, o{te me;n kaqevzesqai levgetai, tw/' dev tini kaqezovmeno" oi|on tw/'
krinomevnw/. mh; ga;r ei[h aujto;n e{sthke291 tw/' krinomevnw/: bivbloi ga;r hjnewv/cqhsan kai;
krithvrion ejkavqisen (Dn 7, 10), kai; kaqevzetai o{te krivnei. tw/' de; aJgivw/ kai; makarivw/, w/|
aJrmovzei to; oJ pisteuvwn eij" ejme; ouj krivnetai, ouj kaqevzetai ajlla; e{sthken. dio; levgei oJ
eJsthkw;" tw/' h[dh ajxivw/ eJsthkevnai meta; qeou': su; de; aujtou' sth'qi metÆ ejmou' (Dt 5, 31).
o{te de; tw/' ejpiskovpw/ tw/' ajnaxivw/ pronoiva" kai; cavrito" tou' qeou' oJ mh; nustavzwn, oJ mh;
uJpnwvt‹tÌwn o{tan fulavtth/ to;n jIsrahvl (Sal 120, 4), uJpnoi': ka]n metanohvsh/ ejkei'no", o}
uJpnoi' oJ qeov", levgetai, ejxhgevrqh wJ" oJ uJpnw'n kuvrio", wJ" dunato;" kai; kraipalhkw;" [f.
89v] ejx oi[nou (Sal 77, 65)292, ou{tw de; kai; ajnivstatai. tau'ta me;n dia; to; ajnasthvtw oJ
qeov" (Sal 67, 2a).
4. i[dwmen de; kai; to; diaskorpisqhvtwsan oiJ ejcqroi; aujtou' (Sal 67, 2b). duvo dh;
sunagwgaiv eijsi genikaiv, kai; hJ mevn ti" tou' diabovlou hJ dev ti" tou' qeou', kai;
ajmhvcanon tau'ta" ta;" sunagwga;" ajmfotevra" a{ma sunh'cqai. sunagomevnh"293 me;n
ga;r th'" sunagwgh'" tou' diabovlou, ei[te tw'n dunavmewn tw'n ajntikeimevnwn novei
sunagwgh;n ei[te tw'n eJterodovxwn peri; w|n levgetai: ejmivmhsa ejkklhsivan
ponhreuomevnwn (Sal 25, 5).
ejnqavde dh; lovgo" ajnakuvptei294 ajnagkai'o" peri; sunagwgh'", o{ti oiJ ajmelou'nte" th'"
sunagwgh'", oiJ mh; ajkouvonte" tou' levgonto": oJ mh; sunavgwn metÆ ejmou' skorpivzei me
(Mt 12, 30), oiJ mh; ajkouvonte" tou' mh; kataleivponte" th;n sunagwgh;n kaqw;" e[qo" tisivn
(Eb 10, 25), ouj movnon e}n aJmavrthma poiou'sin, o{ti skorpivzousi mh; sunagovmenoi mhde;
sugkrotouvmenoi ejpi; ta;" koina;" eujcav", ajlla; kai; a[llo mei'zon aJmavrthma
aJmartavnousin. e{kasto" ga;r tw'n mh; sunagomevnwn to; o{son ejfÆ eJautw/' sunavgei th;n

291
Ms. e[sthke.
292
Cf. infra H77Ps IX (f. 319r-v): o{tan mevntoige aJmartavnh/", kaqeuvdei soi oJ qeov" : kai; eja;n metanoh/"
' ,
ejxhgevrqh wJ" oJ uJpnw'n Kuvrio" (Sal 77, 65a).
293
Ms. sunagwmevnh".
294
Ms. ajnakuvp th.

90
sunagwgh;n tw'n ponhreuomevnwn (Sal 25, 5), wJ" [f. 90r] pavlin ejfÆ eJautw/' e{kasto" tw'n
sunagomevnwn, sunagomevnwn de; wJ" didavskei Cristo;" levgwn: oJ mh; sunavgwn metÆ ejmou'
(Mt 12, 30) < dei' ga;r sunavgesqai metÆ aujtou' <, e{kasto" ou\n tw'n ou{tw sunagomevnwn,
skorpivzei th;n sunagwgh;n tou' ponhrou' kai; ejpi; tou;" ou{tw" sunagomevnou" ouj
koima'tai oJ qeov", ajlla; ajnivstatai. dio; levgei: ajnasthvtw oJ qeo;" kai;
diaskorpisqhvtwsan oiJ ejcqroi; aujtou' (Sal 67, 2a-b).
ejrei' dev ti" tw'n ajkouovntwn: duvo sunagwga;" ei[rhka", to; de; gegrammevnon ouj peri;
sunagwgw'n ajlla; peri; qeou' ejstin. naiv, kalw'" to; prooivmion ajpo; qeou' a[rcetai: i{na
ga;r gevnhtai sunagwgh; aJgiva, ajnasth'nai dei' to;n qeovn, o{ti de; dialuvetai me;n
sunagwgh; tw'n aJmartwlw'n ajnastavnto" tou' qeou', sunavgetai de; hJ sunagwgh; tw'n
dikaivwn. o{ra wJ" ei[rhtai ta; peri; tw'n aJmartwlw'n, tivna trovpon levgetai kai; peri; tw'n
dikaivwn, meta; to; dei'n sumbh'nai toi'" aJmartwloi'" ajnastavnto" tou' qeou' a} dei' paqei'n
aujtouv" (Sal 67, 3). gevgraptai gavr: kai; oiJ divkaioi eujfranqhvtwsan, kai;
ajgalliavsqwsan ejnwvpion tou' qeou', terfqhvtwsan ejn eujfrosuvnh/ (Sal 67, 4). ouj [f. 90v]
ga;r e{kasto" katÆ ijdivan eujfraivnetai, ajlla; koinh; pavntwn aJgivwn ejsti;n hJ eujfrosuvnh:
h\n ga;r pavntwn tw'n pisteuovntwn hJ kardiva kai; hJ yuch; miva (At 4, 32). tau'ta me;n ou\n
koinovteron295 ejpi; to;n qeo;n tw'n o{lwn ajnaferevvsqw kai; peri; aujtou' kata; th;n protevran
dihvghsin ajpodedovsqw to; ajnasthvtw oJ qeo;" kai; diaskorpisqhvtwsan oiJ ejcqroi; aujtou'
(Sal 67, 2a-b).
5. ejpeidh; oi\da to;n swth'ra kai; to;n kuvrion mou o[nta qeovn < ejn ajrch/' gar h\n oJ lovgo",
kai; oJ lovgo" h\n pro;" to;n qeo;n kai; qeo;" h\n oJ lovgo" (Gv 1, 1) -, fhmi; o{ti mavlista,
ejpei; ejn tw/' JEbrai>kw/' to; prw'ton aÆ a[rqron ouj kei'tai, ajnagnwsqeivh a]n to; ajnasthvtw oJ
qeo;" kai; diaskorpisqhvtwsan oiJ ejcqroi; aujtou' (Sal 67, 2a-b). pri;n me;n ga;r to; paqei'n
to;n swth'ra, parevsthsan oiJ basilei'" th'" gh'" kai; oiJ a[rconte" sunhvcqhsan ejpi; to;
aujto; kata; tou' Kurivou kai; kata; tou' Cristou' aujtou' (Sal 2, 2): meta; de; th;n
ajnavstasin aujtou', dieskorpivsqhsan ejkei'noi oiJ sunacqevnte" ejpi; to; aujto; kai; e[fugon
ajpo; proswvpou aujtou' kai; wJ" ejkleivpei de; kapno;" ejkleivpousi kai; wJ" thvketai khro;"
ajpo; proswvpou purov" [f. 91r], ou{tw" ajpolou'ntai ou|toi (Sal 67, 2-3), oiJ de; nikwvmenoi
provteron me;n uJpo; tou' qanavtou tou' Cristou', deuvteron de; kai; uJpo; th'" ajnastavsew"
kai; th'" zwh'" aujtou'.
ajllÆ ejrei' ti" tw'n ajkouvontwn kai; mavlista eja;n ojxu;" h/\ kai; duvnhtai pavnta ejreuna'n,
kai; ta; bavqh tou' qeou' (1 Cor 2, 10): a\ra oJ swth;r hJmw'n qeo;" w]n ajnivstatai ejk nekrw'nÉ

295
Ms. kainovteron. Cf. H67Ps II (f. 102v): koinovteron ga;r ejrw' mh; fulaxavmeno" i{na nohvs wmen th;n
mousikhvn; H80Ps II (f. 354r): koinovteron me;n ajkoustevon dia; tou;" aJm artwlou;" tau'ta tou;" ejn tw/' law/.'

91
oujkou'n kai; qeo;" ajpevqanen kai; duvnatai cwrh'sai qeo;n qavnato". oujk a[ntikru" aujto;"
didavskei o{ti to; ajpoqnh/'skon a[nqrwpo" h\nÉ fhsi;n gou'n pro;" tou;" ejpibouleuvonta"
aujtw/': nu'n de; zhtei'tev me ajpoktei'nai a[nqrwpon, o}" th;n ajlhvqeian uJmi'n lelavlhka h}n
h[kousa para; tou' Patrov" (Gv 8, 40). kai; ga;r h[/dei ajnqrwvpinovn ti parw;n kai; o{ti to;
zhtouvmenon ajnaireqh'nai oujc hJ ajlhvqeia h\n oujde; hJ zwhv oujde; hJ ajnavstasi": ouj cwrei'
ga;r hJ ajnavstasi" qavnaton, e[stin de; oJ monogenh'" tou' qeou' ajnavstasi", ajqavnatov"
ejstin hJ ajnavstasi". to; de; kai; levgein zwh;n ajpoqnhv/skein, aujtovqen e[cei mavchn. fhsi;
ga;r oJ Kuvrio": ejgwv eijmi hJ zwhv (Gv 11, 25). pw'" ou\n levgei" to; ajnasthvtw oJ qeo;"
aJrmovzein ejpi; to;n swth'raÉ eij ga;r ajnivstatai [f. 91v] oJ qeov", o{ra tou'nantivon oi|"
bouvletai oJ lovgo", ajnavgkh levgein: eij ajnivstatai oJ qeov", tevqnhken oJ qeov". a\ra ou\n
ejdunavmeqa, labovnte" ajpÆ aujtou' tou' Patro;" th;n parousivan tou' Lovgou, lu'sai to;
ajporhqe;n kai; zhtouvmenon.
prosevcomen ga;r ejpimelw'" toi'" peri; ajnastavsew" uJpo; tou' makarivou Pauvlou
legomevnoi", o{ti to; speirovmenon ejn fqora/', oujk ejgeivretai ejn fqora/' ajllÆ ejn ajfqarsiva/,
to; speirovmenon ejn ajtimiva/ oujk ejgeivretai ejn ajtimiva/ ajlla; kai; ejn dovxh/ (1 Cor 15, 42-
43): kai; ejpi; touvtoi" to; speirovmenon ejn ajsqeneiva/, oujk ejgeivretai ejn ajsqeneiva/, ajlla;
ejn dunavmei (1 Cor 15, 43). kai; tiv ga;r ajllÆ h] to; speirovmenon yuciko;n oujk ejgeivretai
yuciko;n ajlla; pneumatikovnÉ tiv qaumastovn, eij to; me;n ajpoqnh'/skon, ejpei; a[nqrwpo"
qanavtou ejpidektikov", a[nqrwpo" h\nÉ to; de; ajnistavmenon, ajnavlogon tw/' me;n yucikw/'
ajnistamevnw/ de; pneumatikovn, oujkevti a[nqrwpo" ajlla; qeo;" h\n, ejpeidh; ajnistavmeno"
pavlin a[nqrwpo" h\n. ejpei; a[nqrwpo", ajpoqnhv/skei: qnhto;n gavr ejsti zw/'on. ajpoqanwvn,
pav[f. 92r]lin e[stai qnhtov". eij dÆ oujk e[stai qnhtov", ajqavnato" de; mevnei, qavnato" ga;r
aujtou' oujkevti kurieuvei, dh'lon o{ti ajqavnato" w]n oujkevti a[nqrwpov" ejstin, ajlla; qeov"
ejstin ajnistavmeno".
kai; tiv levgw tau'ta peri; tou' swth'ro"É kai; gavr se, to;n pisteuvonta eij" to;n qeovn, to;n
ajpodexavmenon Cristo;n jIhsou', tau'ta perimevnei: a[nqrwpo" me;n ajpoqnhv/skei",
296
ejgeivrh/ de; qeov". eij de; oujkevti ajpoqnh/vskei" meta; to; ejgerqh'nai, oujde; e[ti pivptei",
oujde; ejlevgcqh/ kai; tovte wJ" nu'n ejlevgcqh/. eja;n aJmartwlo;" h\/", nu'n me;n ga;r levgetaiv soi:
ejgw; ei\pa: qeoiv ejste kai; uiJoi; uJyivstou pavnte": uJmei'" de; wJ" a[nqrwpoi ajpoqnh/vskete
kai; wJ" ei|" tw'n ajrcovntwn pivptete (Sal 81, 6-7). tovte de; oujkevti ejlegcqhvsetaiv soi:
uJmei'" de; wJ" a[nqrwpoi ajpoqnh/vskete. mevnei" ga;r qeo;" kai; levxetai mevn soi: ejgw; ei\pa:
qeoiv ejste kai; uiJoi; uJyivstou pavnte" (Sal 81, 6). kai; e[ti dev soi ejfarmovsei ta; eJxh'": ouj
ga;r ajpoqnh/vskei", oujde; pivptei", ajllÆ e{sthka" metÆ aujtou' ajei; eJstw'to" qeou',

296
Ms. ejgeivrei.

92
ajnistamevnou ou\n tou' Swth'ro" hJmw'n, ajpoqanovnto" me;n ajnqrwvpou, ejgeiromevnou de;
qeou'.
6. diaskorpivzontai oiJ ejcqroi; [f. 92v] aujtou' (Sal 67, 2b), oiJ provteron sunacqevnte" ejpi;
to; aujto; kata; tou' Kurivou kai; kata; tou' Cristou' aujtou' (Sal 2, 2), kai; mevcri tou'
deutevrou kai; tou' deu'ro kaqÆ e{na e{kaston tw'n ajnistamevnwn, Cristo;" aujtw/'
sunivstatai. sunetavfhmen tw/' Cristw/' dia; tou' baptivsmato" (Rm 6, 4) kai;
sunanevsthmen aujtw/'. kai; sunistamevnou tw/' ajpoqanovnti th/' aJmartiva/, sunanistamevnou
levgw tou' Cristou', diaskorpivzontai oiJ ejcqroi; aujtou', oiJ provteron kaqÆ eJautou;"
sunhgmevnoi. kai; oujkevti givnontai ejpi; to; aujtov, diaskorpivzontai ga;r. kai; oJ tovte
eijpwvn: deu'te, katabavnte" sugcevwmen aujtw'n ejkei' th;n glw'ssan (Gn 11, 7), kai; nu'n
katabaivnwn, pro;" se; ejrcovmeno" eja;n ajnasth/' ejk nekrw'n, sugcevwmen, diaskorpivswmen
tou;" ejcqrou;" tou' paradexamevnou to; ajpoqanei'n tw/' kovsmw/, tou' labovnto" to;297
ajnasth'nai su;n tw/' qew/'.
di;" de; h[dh dieskorpivsqhsan oiJ ejcqroi; tou' qeou': kata; th;n kaqolikh;n prwvthn
ajnavstasin tou' Cristou' kai; kata; th;n ajnavstasin th;n ejn eJkavstw/ tou' Swth'ro", o{tan
ejn kainovthti zwh'" peripatw'men (Rm 6, 4): kai; trivthn eijpw;n eJrmhneivan - ejpevtreye
ga;r hJmi'n [f. 93r] oJ lovgo" kai; trivthn didovnai eJrmhneivan, keleuvsa" dia; Salomw'nto"
ajpogravyasqai ta; gravmmata tou' qeou' trissw'", fhsi; gavr: kai; su; ajpovgrayai aujta;
trissw'" ejn boulh/' kai; gnwvsei tou' ajpokrivnesqai lovgou" ajlhqeiva" toi'"
proballomevnoi" soi (Pr 22, 20-21)298 -, oi\da nu'n a[llhn ajnavstasin tou' swvmato" tou'
Cristou'. uJmei'" dev ejste sw'ma Cristou' kai; mevlh ejk mevrou" kai; ouj duvnatai hJ kefalhv,
tine;" tw'n makarivwn, eijpei'n toi'" posi'n, a[lloi" ajnqrwvpoi": creivan uJmw'n oujk e[cw.
ajllÆ o{ra tav, wJ" levgetai, polla; mevlh Cristou' (cf. 1 Cor 12, 12). tou'to to; sw'ma
blevpw, pavnta" tou;" kekoimhmevnou", ejn fwnh/' ajrcaggevlou kai; ejn savlpiggi qeou' (1 Ts
4, 16) ejn mia/' rJoph/' ajnistavmenon299, wJ" tovte eijpei'n a]n o{ti ajnevsth ejkklhsiva, to;
stovma tou' Cristou' kai; sw'ma, kai; ajnevsth oJ Cristo;", ejn panti; swvmati ei\nai mevllwn
wJ" tovte h\n ejn ejkeivnw/ tw/' swvmati: ou{tw ga;r e[stai oujkevti kata; to;n ajrrabw'na tou'
patro;" hJmw'n movno" ajnavstasi", ajlla; kata; th;n teleiovthta th'" dwrea'", o{tan e[lqh/

297
Ms. tw/.'
298
Cf. Prin IV, 2, 4: para; tw'/ Solomw'nti ejn tai'" Paroimivai" euJrivskomen toiou'tovn ti prostassovmenon
peri; tw'n gegrammevnwn qeivwn dogmavtwn: kai; su; de; ajpovgrayai aujta; trissw'" ejn boulh'/ kai; gnwvsei, tou'
ajpokrivnasqai lovgou" ajlhqeiva" toi'" proballomevnoi" soi (Pr 22, 20-21). oujkou'n tricw'" ajpogravfesqai
dei' eij" th;n eJautou' yuch;n ta; tw'n aJgivwn grammavtwn nohvmata.
299
Ms. ajnistamevnou.

93
to; tevleion ejk nekrw'n, o{lou tou' Cristou' swvmato" ajqrova ajnavstasi". kai; tovte
e[rcetai ejn th/' ajnastavsei kai; e[stai ejn o{lw/ [f. 93v] tw/' eJautou' swvmati oJ Cristov", oujk
ejk mevrou". o{tan de; ou|tw" ajnasth/' ejn o{lw/ tw/' swvmati ajnistamevnw/ qeo;" oJ Cristov",
tovte teleivw" diaskorpivzontai oiJ ejcqroi; aujtou', tovte ejn th/' kolavsei genovmenoi
ejcqroi; wJ" kapno;" ejkleivyousin, wJ" ejkleivpei kapno;" ejkleivyousin (Sal 67, 2c).
7. plhrou'tai de; kai; to; wJ" thvketai khro;" ajpo; proswvpou purov", ou{tw" ajpolou'ntai oiJ
aJmartwloi; ajpo; proswvpou tou' qeou', kai; oiJ divkaioi eujfranqhvtwsan (Sal 67, 3b-4a), mia/'
dihghvsei th/' peri; tou' kapnou' kai; tou' khrou': trei'" ajpodidomevna" eJrmhneiva" oujk
oi\mai, ajporfavnizei oJ lovgo"300. oiJ ga;r aJmartwloi; kapno;" ei[rhntai, ejpei; kapno;"
puro;" o[nto" kai; fwto;" o[nto", kapnov" ejstin parakolouvqhma fwtov". euJrivskw to; pu'r
ejn tw/' oJ poiw'n tou;" ajggevlou" aujtou' pneuvmata kai; tou;" leitourgou;" aujtou' puro;"
flovga (Sal 103, 4): kai; ga;r w[fqh ejn puri; flogo;" a[ggelo" tw/' Mwu>sh/'. zhtw' kai; to;
fw'", pisteuvw tw/' Kurivw/ mou levgonti: uJmei'" ejste to; fw'" tou' kovsmou (Mt 5, 14). tavca
de; aujtoi; oiJ a[ggeloi, o{tan me;n kolav[f. 94r]zwsi, pu'r eijsi: o{tan de; diakonw'si ta; th'"
makariovthto" kai; swthriva", fw'" ma'llon tw'n ajkouovntwn: uJmei'" ejste to; fw'" tou'
kovsmou (Mt 5, 14) eijsivn. kai; mh; qauvmaze, eij oiJ a[ggeloi ajmfoterav ejstin, o{pou kai;
aujto;" oJ tw'n o{lwn qeo;" kai; fw'" ei\nai kai; pu'r levgetai. toi'" me;n ga;r aJmartwloi'" pu'r
ejstin oJ qeo;" hJmw'n, e[sti de; katanalivskon th;n kakivan pa'san (Dt 9, 3), toi'" de;
dikaivoi" oJ qeo;" oujkevti pu'r ajlla; fw'". oJ qeo;" ga;r fw'" ejsti kai; skotiva ejn aujtw/' oujk
e[stin oujdemiva (1 Gv 1, 5). oujkou'n oJ qeo;" fw'" ejsti kai; pu'r, kai; oiJ a[ggeloi de;
ajpodevdotai o{ti eijsi; pu'r kai; fw'". kai; pw'" oiJ divkaioi fw'" eijsi kai; pu'rÉ ei[rhtai ejn tw/'
eujaggelivw/ fw'" oJ Cristo;" ei\nai ajlhqinovn (Gv 1, 9): parasthvsw o{ti kai; pu'r. aujto;"
ga;r oJ swth;r pu'r h\lqon, fhsiv, balei'n ejpi; th;n gh'n kai; tiv qevlw eij h[dh ajnhvfqh (Lc 12,
49): mimhtai; de; Cristou' oiJ divkaioi, creivan e[cei Cristo;" kai; tou' purov", i{na ghvi>na
ajfanivsh/. dia; tou'to eu[cetai wJ" ajgaqo;" ajnavyai tou'to to; pu'r, eij ejqevloi tou'to to; pu'r
peri; ou| eu[xato oJ Swth;r levgwn: ei[qe h[dh ajnhvfqh ejpÆ ejmev (Lc 12, 49), i{na ejxelqo;n
tou'to to; pu'r kauvsh/ pa'san th;n [f. 94v] a[kanqon kai; kauvsh/ aujth;n pantelw'". ouj ga;r
oi\den prosemprh'sai a{lwna" kai; stavcu" h] pediva.
oujkou'n e[comen to; fw'" kai; to; pu'r, oi|" ajkolouqei' kapnov". parakolouvqhma gavr ejsti
tw'n dikaivwn oiJ ajsebei'" kai; aJmartwloiv, ouj kata; prohgouvmenon toiou'toi genovmenoi
lovgon. oJ ga;r prohgouvmeno" lovgo", h[qelen kai; aujto;" ei\nai fw'". ejbouvleto aujtouv", wJ"
ajpodevdwken oJ lovgo", ei\nai pu'r: ejpeidh; pefeuvgasi to; ei\nai fw'" kai; oujk ejqevlhsan to;
300
Cf. HIer XIII, 3: kai; pro;" eJk atevran de; eJrmhneivan th'" JIerousalh;m aJrmovsei kai; to; eJxh'"; XVIII, 7:
cwri;" th'" eJrmhneiva" th'" ajp odedomevnh" eij" to;.

94
genevsqai pu'r, dia; tou'to gegovnasi kapnov": wJ" ejkleivpei kapno;" ejklipevtwsan (Sal 67,
3a).
8. to; paraplhvsion de; lektevon ejpi; tou' khrou'. prohgouvmenon ga;r e[rgon melissw'n
mevli, kaiv fhsi oJ Solomw'n: poreuvqhti pro;" th;n mevlissan kai; mavqe wJ" ejrgavti" ejsti;
(Pr 6, 8a). kai; tevssarav ejstin sofwvtera tw'n sofw'n: oiJ muvrmhke" (Pr 6, 6) kai; hJ ajkriv"
(Pr 30, 27), hJ mevlissav te kai; oiJ coirogruvllioi (Pr 30, 26), e[qno" oujk ijscurovn. oujkou'n
hJ mevlissa prohgouvmenon e[rgon poiei' to; mevli: e[stin de; parakolouvqhma tou'
prohgoumevnou mevlito" khrov".
ajlla; noh'sai qevlw, fhsiv moi oJ ajkroathv", pw'" hJ mevlissa poiei' mevli kai; para[f.
95r]kolouqei' khrivou gevnesi". oJ Swth;r hJmw'n kai; kuvrio", oJ pasw'n tw'n melissw'n tw'n
profhtw'n, ajpasw'n tw'n melissw'n tw'n ajpostovlwn - wJ" ojnovmasavn tine" - ejssh'n301, oJ
basileu;" tw'n melissw'n hJgei'tai th'" kataskeuh'" tou' mevlito". kai; mevli pepoihvkasin
hJgoumevnou tou' ejssh'no" Mwu>sevw" hJ mevlissa JHsai?a" kai; jIeremiva" kai; oiJ loipoi;
profh'tai, aiJ mevlissai, touvtou o[nto" tou' prohgoumevnou e[rgou tw/' ejssh'ni kai; tai'"
melivssai". oiJ me;n divkaioi tw'n ajkousavntwn tou' novmou kai; tw'n profhtw'n h\san to;
mevli, oiJ de; aJmartwloi; tw'n ajkousavntwn gegovnasi khrov". ka]n e[lqh/" ejpi; th;n Cristou'
parousivan kai; i[dh/" melivssa" ajpostolika;" kai; katanohvsh/"302 grafa;" eujaggelika;"
kai; i[dh/" Cristou' ejpidhmivan kai; didaskalivan, mh; o[knei levgein o{ti mevli me;n
pepoivhke th;n ejkklhsivan, parakolouvqhma de; gevgone th/' genevsei tou' tosouvtou kai;
thlikouvtou mevlito" khro;" oJ tw'n aiJrevsewn kai; oJ tw'n metaxu; tw'n dikaivwn khro;". kai;
eij mh; ejlhluvqei Cristov", oujtÆ a]n mevli ou[te khrov", aiJrevsei" h\san oiJ ejn hJmi'n
aJmartwloiv, oi{tine" [f. 95v] ejrou'si: "tw/' sw/' ojnovmati ejfavgomen kai; tw/' sw/' ojnovmati
ejpivomen kai; tw/' ojnovmativ sou daimovnia ejxebavlomen". ajllÆ ejrei' pro;" aujtouv":
"uJpocwrei'te ajpÆ ejmou', oujdevpote ga;r e[gnwn uJma'" (Mt 7, 23). oujdevpote ga;r e[gnwn to;n
khro;n ejkei'non, to; ejpisuvmbama to; genovmenon tw/' mevliti: plhvn, wJ" ejkleivpei kapno;"
ejklipevtwsan, wJ" thvketai khro;" ajpo; proswvpou purov", ou{tw" ajpovlointo oiJ
aJmartwloi; ajpo; proswvpou tou' qeou' kai; oiJ divkaioi eujfranqhvtwsan (Sal 67, 3-4)".
e[ti ouj levgw peri; Cristou': tau'ta kai; ejpi; tou' qeou' tw'n o{lwn gevgone ta; ktivsmata.
kai; ta; me;n prohgouvmena pepoivhke, ta; de; parako‹loÌuqhvsanta touvtoi" ajpo; th'"
kakiva" gevgonen, wJsei; khro;" kai; kapnov". Kavi>n kapno;" me;n kai; fw'" [Abel: Sh;m me;n
pu'r kai; kapno;" Ca;m kai; Canaavn: Sh;m mevli kai; fw'" jIavfeq. dio; eujlogou'ntai
genovmenoi fw'" uJpo; fwto;" tou' Nw'e kai; mevlito" kai; th'" glukuvthto" aujtou'. ejpeidh;

301
Cf. Etymol. Magn. 383.31.
302
Ms. katanohvsei".

95
ejkleivpousin wJ" kapno;" kai; wJ" khro;" thvkontai oiJ aJmartwloiv (Sal 67, 3a-b), dia; tou'to
ejpikatavrato" Canaa;n [f. 96r]: pai'" oijkhvth" e[stai toi'" ajdelfoi'" aujtou' (Gn 9, 25). oJ
boulovmeno" mh; gegonevnai tou;" aJmartwlouv", dunavmei levgei mh; gegonevnai tou;"
dikaivou".
9. feugevtwsan ou\n oiJ misou'nte" to;n ajnastavnta qeo;n ajpo; proswvpou aujtou' (Sal 67,
2c). o{son ga;r ajntitavssontai tw/' qew/' kai; ajnqesthvkasin, oujdevpw pefeuvgasin ajpo;
proswvpou tou' qeou'. o{tan de; nikhqw'sin ajpo; th'" qeiovthto" tou' qeou', feuvgousin ajpo;
proswvpou aujtou'. ajnavlogon de; givnetai toi'" feuvgousin ajpo; proswvpou tou' qeou' tw/'
gegrammevnw/ peri; tou' Kavi>n, o}" meta; to; teleiw'sai ta;" aJmartiva" ejxh'lqen ajpo;
proswvpou tou' qeou' (Gn 4, 16), ejpei; de; provswpon kurivou ejpi; tou;" poiou'nta" kaka;
tou' ejxoloqreu'sai ejk gh'" to; mnhmovsunon aujtw'n (Sal 33, 17). dia; tou'to oiJ poiou'nte"
kaka; feuvgousin ajpo; proswvpou tou' qeou'. ka[n ge feuvgwsin, wJ" ejkleivpei kapnov"
ejkleivpousi kai; wJ" thvketai khro;" ajpo; proswvpou purov", ou{tw" ajpovlointo ajpo;
proswvpou tou' qeou' (Sal 67, 3a-c). w|n genomevnwn ejpi; tou;" misou'nta" to;n qeo;n kai; ejpi;
tou;" ejcqrou;" aujtou', oiJ divkaioi eujfraivnontai (Sal 67, 4a). pri;n ga;r [f. 96v] ajpoqanei'n
tou;" ajsebei'" ta;" aJmartiva" aujtw'n oujk ajpolambavnousin oujde; oiJ divkaioi th;n
eujfrosuvnhn eJautw'n. o{tan ga;r ejkleivpousin wJ" kapno;" kai; takw'sin wJ" khro;" oiJ
aJmartwloiv (Sal 67, 3a-b), kaqov eijsi aJmartwloiv, ouj movnon ejfÆ eJautoi'" eujfraivnontai oiJ
divkaioi ajlla; kai; ejpi; tw/' ejkleivponti kapnw/' kai; ejpi; tw/' takevnti khrw/'. oJrw'si ga;r
ajgaqo;n genovmenon tw/' ejklipei'n to;n kapnovn, tw/' ejktakh'nai to;n khrovn. tavca kai;
toiou'tovn ti blevpwn oJ Swth;r ginovmenon uJpo; tou' puro;" o{ti mevllei ejkthvkesqai khrov",
i{na movnon mevli kataleifqh/', ei\pen tov: pu'r h\lqon balei'n ejpi; th;n gh'n kai; ei[qe eij h[dh
ejkaivh/ (Lc 12, 49).
eu[kairovn moi dokei' ejn tw/' lovgw/ ijdiwtikh;n uJpovlhyin tw'n ajdelfw'n, ejnivote ejpi;
aJmartivai" legovntwn ajnovhta, ejxelei'n tw/' lovgw/. oi[ontai ga;r o{ti e[sti mevnonta
aJmartwlo;n swv/zesqai kai; ajpovfasin dou'nai to;n qeo;n peri; tou' duswvdou" dia; ta;"
aJmartiva"303 o{ti swqhvsetai, oujc oJrw'nte" to; ajduvnaton tou' pravgmato". ou|toi ga;r
o{son ejfÆ eJautoi'" [f. 97r] levgousin o{ti duvnatai oJ qeo;" kai; tou;" ejmpesovnta" eij" th;n
saghvnhn saprou;" kai; yektou;" ijcquva" balei'n meta; tw'n kalw'n ijcquvwn (Mt 13, 48),
oujc oJrw'nte" o{ti tou'to ou[te eu[logovn ejstin to; mh; kaqarisqh'nai th;n saghvnhn, to; mh;
ejklecqh'nai kaqaro;n ta; kalav, to; mh; a[mikta genevsqai ta; ejnantiva pro;" ta; kalav. oiJ
toiou'toi ejovikasi qevlein eij" th;n ajpoqhvkhn kai; ta; a[cura katakleisqh'nai (Mt 3, 12;

303
Cf. Orat II, 2: ajp o; suneidovto" mh; e[conto" dusw'de" ajp o; th'" aJmartiva".

96
Lc 3, 17). tiv ga;r diafevrei tou;" mocqerou;" tw'n ijcquvwn meta; tw'n kalw'n blhqh'nai kai;
ta; a[cura eij" th;n ajpoqhvkhn katakleisqh'nai, h] to;n kapno;n mh; ejklipei'n ajlla; meta;
tou' fwto;" sw/vzesqai, i{na o{pou h/\ swthriva pavlin kapno;" kai; kakiva h/\, kai; o{pou to;
mevli i{na pavlin khro;" h/\ oJ mh; ejsqiovmeno", oJ mh; glukuv"É glukei'a me;n ga;r hJ pra'xi" hJ
tou' dikaivou kai; pavnta glukeva ta; ejn aujtw/' oJ lovgo" poiei' tou' qeou'. dio; levgei: wJ"
glukeva ta; lovgiav sou tw/' lavruggiv mou (Sal 118, 103), pra'xi" aujtou' glukei'a, aiJ de; tou'
aJmartwlou' pikraiv. eij de; pikrai; kai; dia; tou'to parapikraivnou[f. 97v]sai to;n divkaion
kurivon, dh'lon o{ti ejk tou' ejnantivou aiJ tou' dikaivou glukaivnousi to;n divkaion. o{qen oJ
divkaio" tou'to eu[cetai ejpi; tw'n lovgwn eJautou' levgwn: hjdunqeivh/ aujtw/' hJ dialoghv mou
(Sal 103, 34).
10. meta; to; sumbh'nai ou\n tau'ta ejpi; tou;" aJmartwlou;" oiJ divkaioi eujfranqhvtwsavn
(Sal 67, 4a), fhsiv: divkaioi genwvmeqa i{na eujfranqw'men. mhde; tou'to nomivsh/"304 aJplou'n
ei\nai kai; safe;" to; divkaion genevsqai. Cristo;" ga;r hJ dikaiosuvnh ejgenhvqh sofiva
hJmi'n ajpo; qeou', dikaiosuvnh te kai; aJgiasmo;" kai; ajpoluvtrwsi" (1 Cor 1, 30). oujk
e[nestin ou\n divkaion ei\nai mh; metevconta Cristou', kai; ei[ tiv" ge uJpolambavnei
divkaiovn tina ei\nai e[xw th'" pivstew", to; e{teron tw'n duei'n paradevxetai: h] o{ti kai; oJ
ejqniko;" metevcei Cristou' h] o{ti eij mh; metevcei Cristou', oujk e[sti divkaio". tiv ou\n
bouvletai paradevxasqai: o{ti ejqniko;" metevcei Cristou'É ajlla; tou'to ajpemfaivnetai.
fhsi; ga;r oJ poluv": gevnoito ejme; kai; pavnta to;n pisteuvonta eij" to;n Cristo;n metevcein
tou' Cristou', i{na levghtai peri; ejmou': mevtocoi Cristou' gegovnamen (Eb 3, 14). oJ
ejqniko;" a[ra ouj metevcein nomivzetai tou' Cristou'. eij de; [f. 98r] mh; metevcei tou'
Cristou', oujk e[cei dikaiosuvnhn ajyeudh'. pro;" ga;r ajntidiastolh;n305 dikaiosuvnh"
yeudou'" levgetai ejn tai'" kata; tou;" JEbdomhvkonta Paroimivai", noh'saiv te
306
dikaiosuvnhn ajlhqh' kai; krivma kateuquvnein (Pr 1, 3)307. eij mh; ga;r h\n dikaiosuvnh mevn
ti" dokou'sa oujk ajlhqh;" dev, oujk a]n ejlevgeto to; noh'saiv te dikaiosuvnhn ajlhqh'. wJ" gavr

304
Ms. nomivsei".
305
Cf. CIo I, 26, 167: e[sti de; oJ Cristov" , fw'" tugcavnwn kovsmou, fw'" ajl hqino;n pro;" ajntidiastolh;n
aijsqhtou', oujdeno;" aijsqhtou' o[nto" ajl hqinou'; II, 6, 49: ajl hqino;" ga;r pro;" ajntidiastolh;n skia'" kai;
tuvpou kai; eijk ovno"; CC Prol. 5: kenh;n ajpavthn wjnovm ase, tavca pro;" ajntidiastolh;n ajp avth"
tino;" ouj kenh'"; VI, 35: tavca de; kai; pro;" ajntidiastolh;n yuch'" nekra'" hJ zw's a yuch; oujk ajgennw'"
parav tisi levlektai hJ tou' sw/z omevnou. Altri esempi in CACCIARI, Orig. X, 45-52.
306
ÆA: tou' labei'n paideivan ejpisthvmh"; S.: tou' labei'n paideivan fronhvs ew". ˜ Kata; de; to; JEbrai>k o;n
kai; tou;" loipou;" ouj kei'tai to; ajl hqh' (FIELD, 311).
307
OiJ loipoiv: krivsin kai; eujquvthta" (FIELD, 311).

97
ejsti fw'" ajlhqino;n e{teron para; to; mh; ajlhqinovn, ou{tw" dikaiosuvnh ajlhqinwvtera
para; th;n me;n ajlhqh'.
oiJ divkaioi ou\n oiJ metevconte" th'" Cristou' dikaiosuvnh" eujfranqevtwsan kai;
ajgalliavsqwsan (Sal 67, 4b). kai; oujk ajrkei' to; ajgalliavsqwsan: ouj ga;r kalo;n to;
ajgalliavsqwsan movnon, a]n mh; lavbh/ th;n prosqhvkhn, ou\san ajnagkai'an. poiva de; au{th
ejstivnÉ ajgalliavsqwsan ejnwvpion tou' qeou' (Sal 67, 4b). ajgallia'n ejstin eujlogiva: ou{tw
de; su;n tw/' ajgallia'n ejnwvpion tou' qeou', e[sti terfqh'nai ejpi; th/' eujfrosuvnh/. tovte dh;
terfqhsovmeqa, eja;n sunevlqwmen ejpi; to; aujtov: ijdou; ga;r tiv kalo;n kai; tiv terpnovn, ajllÆ
h] katoikei'n aujtou;" ejpi; tw'n ajdelfw'n (Sal 132, 1), o{per [f. 98v] katoikei'n ejn th/' oijkiva/
tou' Patro;" givnetai. tovte ga;r kurivw" ejsti katoikei'n, nu'n oujk o[ntw" tou' katoikei'n.
skhnai; ga;r ta; nu'n eijsi ta; skhnwvmata ta; nu'n. kai; oJdeuvw e{w" e[lqw ejpi; to;n oi\kon tou'
qeou' ejn fwnh/' ajgalliavsew", oi\kon eJortazovntwn (Sal 41, 5). ka]n e[lqw ejpi; to;n oi\kon,
terfqhvsomai ejn tw/' oi[kw/ tou' qeou'. dio; levgetai: mivan hj/thsaivmhn para; kurivou, tauvthn
zhthvsw: tou' katoikei'n me ejn oi[kw/ kurivou pavsa" ta;" hJmevra" th'" zwh'" mou, tou'
qewrei'n me th;n terpnovthta kurivou kai; ejpiskevptesqai to;n nao;n to;n a{gion aujtou' (Sal
26, 4), ejn Cristw/' jIhsou', w/| hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

98
Hom. II in Ps. 67

[f. 98v] JOmiliva bÆ tou' xzÆ yalmou'

1. Oujk e[stin dunato;n ¿tou'¯ poih'sai ta; prostavssomena uJpo; tou' qeou' ejn tai'" qeivai"
grafai'" h] tou' Cristou' h] tou' aJgivou pneuvmato", mh; provteron nenohkovta tiv ejsti to;
legovmenon. pollacou' de; dokou'men noei'n tina; a} prosetavcqhmen, ejxetavzonte" de; kai;
ejreunw'nte" eij a[xiovn ejsti to; prostetagmevnon tou' [f. 99r] prostavxanto" kai; eij
ejmfaivnei ti mevgeqo" a[xion tou' eijpovnto" qeou', ouj pavnu tiv aujto; euJrivskomen tw/'
toiouvtw/. ei\ta aujto;" oJ lovgo" hJma'" parakalei' kata; to; zhtei'te kai; euJrhvsete (Mt 7,
7) kai; ejpi; tw/' zhth'sai o{per ejdokou'men, pri;n zhth'sai, nenohkevnai, i{na zhthvsante"
eu{rwmen308 ou\n ejn toi'" prostavgmasi tou' qeou' a[xion tou' prostavxanto" kai; oujc uJpo;
tw'n tucovntwn ginovmenon, ajllÆ uJpo; tw'n toiouvtwn kai; thlikouvtwn, oi} poiou'si kai; ta;
a[lla megavla kai; qei'a prostavgmata tou' qeou'. w{sper ou\n ta; prostavgmata peri;
marturivou ouj pavntwn ejsti; poih'sai, ajlla; tw'n megavlhn ajgavphn ejcovntwn, th;n pro;"
qeo;n ajgavphn, th;n pavnta stevgousan, pavnta pisteuvousan, pavnta ejlpivzousan, pavnta
uJpomevnousan, ajgavphn th;n mhdevpote pivptousan (1 Cor 13, 7-8), ou{tw" ejpi; pollw'n
euJrhvsomen o{ti megavlwn tinw'n ejstin ejn qew/' poiei'n o} ejkevleusen oJ qeov". kai; zhthtevon
kaqÆ e{kaston tw'n prostagmavtwn to; bouvlhma tou' prostavgmato" kai; to; mevgeqo" th'"
ajgavph" [f. 99v], i{na dunamwqevnte" uJpÆ aujth'" kai; fwtisqevnte" uJpo; tou' ajlhqinou'
fwto;" nohvsante" poihvswmen to; prostetagmevnon.
2. ajlla; tiv dhv309 moi bouvletai tou'to to; prooivmion310É a[koue: hJ ajrch; tou' shvmeron
ajnagnwvsmato" provstagma h\n311. e[legen ga;r oJ lovgo": a[/sate tw/' qew/', yavlate tw/'
ojnovmati aujtou', oJdopoihvsate tw/' ejpibebhkovti ejpi; dusmw'n, Kuvrio" o[noma aujtw/' (Sal 67,
5a-c). zhtw' ou\n eij tou'to prosevtaxen oJ tw'n o{lwn qeo;" h] oJ Cristo;" h] to; pneu'ma to;
a{gion, i{na mhde;n a[llo noh'tai312 kata; to; a[/sate tw/' qew/' h] e[kklisi" th'" fwnh'", h}n
hJmw'n ma'llon duvnantai poiei'n oiJ mousikoi; kai; o{soi memelethvkasin ajskei'n aujtw'n th;n

308
Ms. eu{romen.
309
Ms. dei.
310
Cf. H37Ps I, 1: Quo nobis tendit ista praefatio?; CIo I, 2, 9: Tiv dh; pavnta tau'q∆ hJmi'n bouvletai; H80Ps II
(f. 345r): prov" tiv moi ou\n tau'ta ei[rhtai h] o{ti pavnte" a[nqrwpoi oiJonei; kiqavrai eijsiv, kai; yalthvria kai;
luvraiÉ H38Ps I, 2: Sed dicat aliquis fortassis auditorum: quid haec pertinent ad psalmum?
311
Cf. H15Ps II (f. 17v): h\n de; ajrch; tou' shvmeron ajnagnwvs mato".
312
Ms. noei'tai.

99
fwnh;n kai; megaluvnein kai; megequvnein313 diav tino" tevcnh" fwnaskikh'" kai;
fwnaleiptikh'"314. zhtw' ou\n eij toiou'tovn ti oJ lovgo" movnon bouvletai h] ka]n tou'to
prw'ton dia; tou;" aJploustevrou" crhsivmw" aujtoi'" bouvletai lovgw/ tiniv, wJ" eujqevw"
parasthvsomen, oujde;n h|tton kai; deuvterovn gev ti mevgeqo" nou'n e[con dhloi' to;
provstagma kai; a[xion tou' prostavxanto" o{per e[stin ijdei'n ejn tw/' [f. 100r] a[/sate tw/'
qew/', yavlate tw/' ojnovmati aujtou' (Sal 67, 5a-b).
prw'ton dh; oJ lovgo" ejpaggevl‹lÌeto kai; to; rJhto;n e[cein tiv crhvsimon, kai; ajnagkai'ovn
ejstin parasth'sai tou'to provteron. i{smen dh; o{ti pavnte" a[nqrwpoi kai; ajnesevw"
deovmeqa kai; oujk oi|ovn tev ejstin ajei; tevtasqai to; hJgemoniko;n hJmw'n oujdÆ a]n pavnu
spoudai'oi genwvmeqa. oiJ me;n ou\n e[xw th'" pivstew" ajnevsei" zhtou'sin ejn paidiai'"
ajtavktoi" kai; gevlwsin ejkkecumevnoi" kai; ejn wj/dai'" ajsevmnoi", kai; uJpoqevsei"
lambavnousin ejn tai'" w/jdai'" ta; pavqh aujtw'n. kai; oJte; me;n a/[dousi ta; eJrwtikav, oJte; de;
kata; th;n deisidaimonivan eJautw'n315 paia'na" kai; tou;" tw'n daimovnwn u{mnou", e[ti de;
oJte; uJpoqevsei" lambavnousin th;n luvphn eJautw'n, kaqÆ o} a/[dousin ejpi; ajkhdiva/ qrhvnou",
a[llote de; uJpoqevsei" lambavnousi gavmou", o{qen eijsi; w/jdai; kai; ejpiqalavmioi.
hJma'" de; ejqevlhsen oJ lovgo" perispa'sai kai; th;n yuch;n tw'n pisteuovntwn ajpo; tw'n
ejqnikw'n w/jdw'n ejpi; ta;" kreivttona" kata; qeovn, i{na th/' paraqevsei tw'n dokouvntwn [f.
100v] me;n oJmogenw'n, kreittovnwn de; ajposthvsh/ th;n yuch;n ajpo; th'" ejpiqumiva"
ejkeivnwn. kaiv fhsin oJ lovgo": "a/[dein qevlei" kai; crh'sqai uJpoqevsei tou' a[/smato"
eJrwtikh/'É mavqe o{ti e[sti ti" ajlhqw'" kai; qei'o" oujravnio" e[rw" kaqo; gevgraptai to;
[A/sma tw'n a/jsmavtwn316. ajlla; a/[dein qevlei" ejpiqalamivou" w/jdav"É mavqe to;n qei'on gavmon
tou' kata; to; eujaggevlion uiJou' tou' basilevw" eij" o}n ejklhvqh": novhson to;n numfivon,
suvne" th;n nuvmfhn kai; a/\son oujk a\/sma ajlla; ejxairevtw"317 wJ" a{gia tw'n aJgivwn e[sti
tina;, ou{tw" a/[de to; a/[sma tw'n a/jsmavtwn. ajlla; bouvlei qrhnei'n kai; ejqniko;" w[nÉ ei\ce"
w/jda;" ejpithdeivou" kai; qrhvnou". mavnqane o{ti kai; nu'n soi e[sti ti" makarismo;"
klaiovntwn: novhson ou\n tiv qrhnh'saiv se dei'.

313
Ms. megequvnhn.
314
Ms. fwnali>ptikh'".
315
Ms. eJautw/'.
316
Cf. CIo I, 9, 55: Tiv de; dei' peri; sofiva" levgein, h}n e[ktisen oJ qeo;" ajrch;n oJdw'n aujtou' eij" e[rga aujtou'
(Pr 8, 22), h|/ prosevcairen oJ path;r aujth'" , ejneufrainovmeno" tw'/ polupoikivl w/ nohtw'/ kavllei aujth'" uJpo;
nohtw'n ojfqalmw'n movnwn blepomevnw/ kai; eij" e[rwta to;n to; qei'on kavllo" katanoou'nta oujravnion
prokaloumevnw/É
317
Corr. ejxerevtw".

100
i[de sou th;n jIerousalhvm, zhvthson th;n eij" ejkeivnhn ejpavnodon, levge qrhnw'n pw'"
ejkavqhse movnh hJ povli" hJ peplhqummevnh law'n, a[rcousa ejn cwvrai", ejgenhvqh eij"
fovron, klaivousa e[klausen ejn nukti; kai; ta; davkrua aujth'" ejpi; tw'n siagovnwn aujth'"
(Lam 1, 1-2) kai; ta; eJxh'", qrh[f. 101r]nw'n de; seautou' kai; th;n eij" Babulw'na a[fixin
levgwn: ejpi; tw'n potamw'n Babulw'no", ejkei' ejkaqhvsamen kai; ejklauvsamen (Sal 136, 1)
kai; ta; loipav. kai; o{ra pw'" oJ qrh'nov" sou wjfevlimov" soi e[stai, didavskwn aujth;n
patrivda zhtei'n kai; ta; musthvria ta; peri; aujth'" katanoei'n kai; qrhnei'n e{w"
ejpanevlqh/" eij" th;n oijkodomoumevnhn povlin livqoi" toi'" timiwtavtoi", oujk ajyuvcoi":
uJmei'" gavr ejste livqoi zw'nte" oijkodomouvmenoi, oi\ko" pneumatikov", iJeravteuma a{gion
ajnenevgkai pneumatika;" qusiva" eujprosdevktou" qew/' dia; jIhsou' Cristou' (1 Pt 2, 5).
eja;n ou\n qrhnhvsh/" sou th;n ajpo; th'" jIerousalh;m ajpodhmivan kai; nohvsh/" o{ti ejndemw'n
tw/' swvmati ejkdhmei'" ajpo; tou' Kurivou (2 Cor 5, 8) kai; poiwqei;" kata; qeo;n e[sh/ livqo"
kruvstal‹lÌo", livqo" tw'n peribovlwn, livqo" ejklektov", livqo" savpfeiro" (Ap 21, 19) kai;
o{soi a[lloi livqoi tivmioi ei\nai levgontai, ejx w|n sunevsthken hJ ejn oujranw/' jIerousalhvm.
ejpistrevya" de; pro;" to;n qeo;n kai; levgwn: wJ" yeudh' ejkthvsanto oiJ patevre" hJmw'n
ei[dwla, ajnavlabe tou;" u{mnou" tou;" eij" [f. 101v] to;n qeo;n tw'n o{lwn, metabivbasovn sou
o{lon to;n carakth'ra to;n peri; tou' a/[dein kai; yavllein ejpi; to; semnovteron, ejpi; to;
eujlabevsteron, ejpi; to; ojfelimwvteron. tau'ta me;n ou\n eij" to; rJhto;n to; a[/sate tw/' Kurivw/
(Sal 67, 5a).
3. o{ti kai; aujto; kaqÆ auJto; e[cei to; crhvsimon, ejpei; uJpobevblhkevn moi oJ qaumavsio"
ajpovstolo" e[n tini gravya" ejpistolh/' rJhvmata ejk mevrou", wJ" duvnamiv" moi,
paraqevsqai, peiravsomai ejkei'qen ajrxavmeno" uJpobavllein pw'" kai; baquvterovn ti
nohqh'nai duvnatai eij" to; a[/sate tw/' Kurivw/, yavlate tw/' ojnovmati aujtou' (Sal 67, 5a-b).
fhsi; de; oJ Pau'lo": lalou'nte" eJautoi'" ejn yalmoi'" kai; u{mnoi" kai; wj/dai'"
pneumatikai'", a/[donte" kai; yavllonte" ejn tai'" kardivai" uJmw'n tw/' qew/' (Ef 5, 19).
kajkei' ejn th/' ejpistolh/' wjnovmase yalmouv", u{mnou", w/jda;" pneumatikav", e[nqa levgei: th/'
cavriti a/[donte" ejn tai'" kardivai" uJmw'n (Col 3, 16). oi|" kata; th;n levxin
ejpereisavmenov" ti", oujk oi\da eij duvnatai parasth'sai pw'" a[/dein kardiva/, e{terovn ti
poiou'sa para; to; mh; a/[dein mevn, levgein dev. kai; ejpi; me;n [f. 102r] ga;r th'" ajrqhth'"
fwnh'" blevpw diafora;n tou' levgein mh; a/[donta kai; tou' a/[dein mh; pezh'/ levgonta. kai;
faivnetai o{ti eja;n me;n levgw, a[llh" ajreth'" eij" to; levgein moi dei'tai: eja;n de; a/[dw, i{na
kalw'" a/[dw, mousikh'" crhv/zw kai; ejpisthvmh" th'" peri; rJuqmou;" kai; fqovggou". kai;
dehvsei me eijdevnai ta; ojnovmata tw'n melw'n kai; fqovggwn, peri; w|n ma'llon ejmou' ejrou'sin
oiJ mousikoiv.

101
eij ou\n e[stin a/[dein th/' kardiva/ kai; a[llote levgein movnon ejn aujth/', kai; e{terovn ejstin to;
a/[dein th/' kardiva/ para; to; aJplw'" levgein th/' kardiva/, dia; to; ga;r pneu'ma hJmw'n ejn tai'"
kardivai" hJmw'n kravzei kai; a/[dei abba oJ Pathvr (Rm 8, 15; Gal 4, 6), ejxetastevon tiv to;
a/[dein tai'" kardivai". e[sti ti" ejn hJmi'n eJtevra fwnh; para; th;n aijsqhth;n fwnh;n nohthv,
kai; tauvthn ejpistavmeno" oJ lovgo" uJpo; movnou ajkouomevnhn tou' qeou', ei\pen to; pneu'ma
ejn tai'" kardivai" hJmw'n kra'zon (Gal 4, 6). tavca de; kai; eja;n levghtai fwnh/' mou pro;"
to;n qeovn ejkevkraxa (Sal 3, 5), oJ lovgo" ouj peri; th'" aijsqhth'" levgei fwnh'". ouj ga;r
crh/vzei tauvth" oJ qeov", o{tan [f. 102v] levgw me;n kekragevnai pro;" aujtovn, ejpei; au{th hJ
fwnh; e{w" to; dia; sarko;" kai; pneuvmato" kai; ai{mato", au{th hJ fwnh; pleghv ejstin
ajevro". ajllÆ e[comen a[llhn fwnh;n kaiv, i{na gumnw'" ojnomavsw kai; peivsw to;n ajkroathvn,
ejrw' o{ti ejkeivnh ejsti; fwnhv nou' kaqarou'. devomai ou\n mousikh'" nohth'", rJuqmizouvsh"
th;n tou' nou' fwnhvn, devomai fwnaskiva" pneumatikh'" oujk aijsqhth'". kai; povqen tau'ta
mavqwÉ tivne" eijsi;n oiJ didavskaloi tauvth" mousikh'"É Daui;d e[yallen, ojrgavnoi" ejcrh'to.
hJ iJstoriva levgei o{ti mousikov" ti" h\n. tiv ga;r kai; to; o[noma ejpi; Daui;d mh; kei'taiÉ tavca
fulassomevnwn tw'n eJrmhneusavntwn dia; th;n pro;" ta;" Mouvsa" parwnumivan, ajlla; to;
pra'gma dh'lovn ejstin o{ti Daui;d tauvthn ajneivlhfe th;n tevcnhn kai; th;n duvnamin.
koinovteron ga;r ejrw' mh; fulaxavmeno" i{na nohvswmen th;n mousikhvn.
Daui;d de; pollacou' tou' Swth'ro" hJmw'n tuvpo" ejstiv: kajkei'no" me;n o[rganon eJautw/'
eujtrepivzei dekavcordon ejx oJpovswn dhv pote cordw'n e[con th;n suvstasin, oJ de; mevga"
mousiko;" Dauivd [f. 103r], oJ iJkano;" th/' ceiriv - tou'to gavr fhsin eJrmhneuvesqai to;
o[noma, ajpo; tou' Daui;d metalambanovmenon eij" iJkano;n ceiriv -, peri; ou| profhteuvousin
oiJ profh'tai a\rxai tou' laou', h\lqen eij" to;n bivon kai; o[rganon eJautw/' mevga poluvcordon
kateskeuvasen ejkklhsivan. kai; eJkavstw/ de; hJmw'n ou|to" oJ lovgo" rJuqmivzwn to;n nou'n,
kata; tavxin ejpitiqei;" toi'" kinhvmasi tou' nou' kai; tai'" nou' fwnai'", oiJonei; mousikh'"
dunavmeqa threi'n th;n levgousan ejntolh;n a[/sate tw/' Kurivw/ (Sal 67, 5a). ou{tw" duvnatai
oJ ajpovstolo" nenohkw;" eijrhkevnai to; a/[donte" kai; yavllonte" ejn tai'" kardivai" uJmw'n
(Col 3, 16). o{tan ga;r nou'" mh; ejmmelw'" ta; peri; Cristou' frwnh/', mhde; ejrruvqmw"
dialambavnh/ ta; peri; tou' qeou' tw'n o{lwn, ajlla; blevpei a} crh; peri; aujtou' kai;
qeologei'318 deovntw" eijdwv", ei\pen, i{nÆ ou{tw" ojnomavsw, kai; th;n ejpivtasin th'" fwnh'"
peri; qeou' ejn th/' ajpotomiva/ eJautou' kai; th;n a[nesin ginomevnhn ejn th/' crhstovthti
aujtou'. kai; dunhqh/' ajpaggevllwn peri; qeou' kra'ma poih'sai tw'n ejx ejpitavsew"
memetrhmevnoi" rJuqmoi'" [f. 103v] pneumatikoi'" kai; mevlesin oujranivoi". tovte oJmoivw"

318
Ms. qeologh/'.

102
toi'" a/[dei oujranoi'", a/[dei th/' kardiva/ kai; yavllei tw/' qew/'. pw'" oJmoivw" toi'" oujranoi'"É
kaqw;" gevgraptai: oiJ oujranoi; dihgou'ntai dovxan qeou' (Sal 18, 2).
ajnevgnwmen de; kai; ejn th/' ajpokaluvyei jIwavnnou wJ" aJgivai tine;" eJortai; uJpo; tou'
profhvtou jIwavnnou kai; ajpostovlou - wJ" ga;r profhvth" ajnevgraye th;n ajpokavluyin -,
a[ggeloi eJwvrantai e[conte" kiqavra" kai; yavllonte" kai; eJwvrantaiv tine;" a[/donte" th;n
w/jdh;n Mwu>sevw" tou' douvlou tou' qeou' (Ap 15, 3). ejgw; hJgou'mai kata; to; bouvlhma o{lh"
th'" ajpokaluvyew" ou[sh" pneumatikh'", ejn h|/ gevgraptai: oJ e[cwn ou\" ajkouevtw tiv to;
pneu'ma levgei tai'" ejkklhsivai" (Ap 2, 7), kai; ta; peri; th'" w/jdh'" kai; tw'n yalmw'n
dhlou'ntai kata; to; pneumatikovn. pavnta" ga;r hJma'" dei' a/[dein maqovnta" th;n
pneumatikh;n mousikh;n tw'/ qew/' kai; uJmnei'n aujto;n qevlein. wJ" nu'n me;n ejk mevrou"
uJmnou'men, ejk mevrou" a/[domen: o{tan de; e[lqh/ to; tevleion (1 Cor 13, 10), wJ" oujkevti ejk
mevrou" profhteuvomen, wJ" oujkevti ejk mevrou" gnwswvmeqa ajlla; teleivw" gnwsovmeqa [f.
104r]. ou{tw tovte meta; tw'n aJgivwn ajggevlwn, ajrcaggevlwn, qrovnwn, kuriothvtwn
uJmnhvsomen to;n qeovn. kai; tou'to e[stai hJmw'n to; e[rgon ejn tw/' mevllonti aijw'ni, a[/dein
tai'" kardivai", blevpein to;n qeo;n kardivai" kaqarai'" kai; ei[ ti touvtoi" ajnavlogovn ejsti
poiei'n.
peiraqw'men ou\n eJkatevrw" a\/sai kai; mh; aJplw'" a\/sai, ajlla; a\/sai tw/' Kurivw/. i{na ga;r
ajrevsw tw/' Kurivw/, dehvsei me maqei'n th;n fwnh;n h|/ caivrei oJ Kurivo" kai; ta; mevlh ejfÆ oi|"
eujfraivnetai oJ despovth". kai; w{sper eja;n a/[dein moi provkeitai basilei', dehvsei me
eijdevnai poiva mevlh ajpodevcetai oJ basileuv", i{na ajrevsw tw/' basilei': kai; eja;n a[/dein me
qeavtroi" povlewv" tino", dehvsei me eijdevnai ta; mevlh ta; ejpithvdeia pro;" dhvmou" kai;
povlei", ou{tw" eij mevllw tw/' Kurivw/ dehvsei me eijdevnai ta; mevlh ta; eujfraivnonta to;n
Kuvrion, i{na ejpÆ ajkroatou' Kurivou a[/sw tw/' qew/'.
4. kalo;n ou\n to; a/[dein tw/' qew/' kai; prw'tovn ge tou'to kalovn, deuvteron de; kalo;n yavllein
tw/' ojnovmati aujtou' (Sal 67, 5b): w|/ ga;r diafev[f. 104v]rei aujto;" tou' ojnovmato" aujtou',
touvtw/ diafevrei to; a/[dein kai; yavllein. diovper hJ grafh; to; me;n krei'tton aujtw/'
ejfhvrmosen319 to; a[/dein, to; de; e[latton to; yavllein ejfhvrmosen320 oujk aujtw/' ajlla; tw/'
ojnovmati aujtou'. kai; oujk ei\pen "a[/sate tw/' ojnovmati Kurivou", ajlla; "tw/' qew/'" kai;
"yavllate" ouj tw/' Kurivw/ ajlla; tw/' ojnovmati aujtou' (Sal 67, 5b). i{na de; nohqh/' tou' a/[dein
kai; tou' yavllein hJ diaforav, e[rcomai pavlin ejpi; to; aijsqhtovn: ta; ga;r aijsqhta;

319
Ms. ejfhvrmwsen.
320
Ms. ejfhvrmwsen.

103
ejpibavqra givnetai noh'sai ta; kreivttona321. diovper o{lh hJ grafh; ejn aijsqhtoi'"
ejlavlhsen, i{na ajnabw'men ejpi; touvtwn eij" ta; pneumatikav. kai; eij mh; aijsqhtw'"
ejlalhvkei to;n novmon hJ grafhv, oujk a]n hjdunavmhn ajrch'qen eijpei'n: oi[damen ga;r o{ti oJ
novmo" pneumatikov" ejstin (Rm 7, 14). oJ me;n toivnun a/[dwn yilh/' crh'tai fwnh/', oJ de;
yavllwn kai; tw/' ojrgavnw/. e[sti ti yalthvrion to; o[rganon kai; e[sti ti tranwvteron me;n
w/jdhv, ouj dunavmenon de; ajpodou'nai th;n tranovthta th'" ajnqrwpivnh" fwnh'" to; o[rganon
to; yalthvrion, ajllÆ oiJo[f. 105r]nei; mimei'tai kata; to; dunato;n o[rganon th;n tranovthta
th'" ajnqrwpivnh" fwnh'". ejpa;n toivnun e[lqh/" ejpi; to; boulhqh'nai noh'sai diafora;n tou'
a/[dein kai; tou' yavllein, i[de seauto;n tevw" tou' cwri;"322 swvmato" kai; ejnnovhson to;
a/[dein: novhsovn sou kai; to; sw'ma. oi\da" ga;r th;n ajnavstasin aujtou' kai; o{ra tou'
yavllein. eij de; kai; ejpi; ta; parovnta pravgmata dehvsei metaqei'nai th;n diafora;n tou'
a/[dein kai; tou' yavllein, ei[poimen a]n o{ti ejn oi|" me;n noei'" ojrqw'" peri; qeou' kai; ejn oi|"
qeologei'" kalw'" a[/dei" aujtw/', ejn oi|" de; pravttei" deovntw" dia; th'" kinhvsew" tou'
ojrgavnou, o{ ejstiv soi pneumatiko;n yalthvrion, levgw de; to; sw'ma, yavllei" tw/' qew/'.
oJ tecnivth" ejn tw/' yavllein ouj sugkecumevnw" krouvei ta;" cordav", ajllÆ oi\de tou;"
kairou;" kai; tou;" tovpou", kai; povte me;n krouvsh/323 th;n uJpavthn, th;n parupavthn, o{te
de; th;n nhvthn, povte krouvh/324 th;n ajnwtevrw, kai; povte de; dw/' to;n fqovggon katwtevrw.
ou{tw" oJ eijdw;" yavllein touvtw/ tw/' yalthrivw/ rJuqmivzei aujto; tw/' lovgw/' tou' qeou' kai; [f.
105v] oi\den povte kinhvsh/325 th;n cordh;n th;n cei'ra kai; povte kinhvsh/326 th;n cordh;n to;n
povda, i{na peripath/' eij" devon, i{na pravtth/ to; prevpon: oi\den povte dw'/ to;n ojfqalmo;n
aujtou' eij" to; blevpein, i{na mhvpote ejkmele;" i[dh/327 oJ ojfqalmov", ejkmele;" de; blevph/328,

321
Cf. CIo XX, 3, 10: ejrou'men de; pro;" tau'ta wJsperei; ejpibavqra/ crhsavmenoi th/' iJstoriva/ kai; ta; i[cnh
th'" kata; to;n tovpon ajlhqeiva" zhtou'nte" ejn toi'" gravmmasin; CC VII, 46: ou{tw de; kai; toi'" genevsew"
ejnorw'sin oiJ tou' ∆Ihsou' maqhtaiv, w{s te oiJonei; ejpibavqra/ crh'sqai aujtoi'" pro;" th;n
katanovhsin th'" tw'n nohtw'n fuvsew"; H38Ps I, 1: si quis ergo inspicere potest quomodo exemplari et umbrae
caelestium deserviunt Iudaei, ascendat ab inferiori verbi crepidine ad summa eius ac superiora fastigia et
contempletur ex his futuri sacerdotii statum et electionem illam caelestem.
322
Ms. cwrh>" .
323
Ms. krouvsei.
324
Ms. krouvei.
325
Ms. kinhvsei.
326
Ms. kinhvsei.
327
Corr. h[dh.
328
Ms. blevpei.

104
o}" eja;n blevph/329 gunai'ka pro;" to; ejpiqumh'sai aujthvn (Mt 5, 28), kai; mhvpote ejkmele;"
paradevxhtai kai; ajkouvsh/ to; ou\" ejkmelev" ti. tiv de; poiei' to; ou\", o{te parabaivnei ti"
th;n levgousan ejntolhvn: ouj paradevxh/ ajkoh;n mataivan (Es 23, 1), i{na mhvpote ejkmele;"
a[dh/ hJ cordh; au{th, to; stovma330É ejkmele;" de; kai; au{th hJ cordh; to; stovma a[/dei331, o{te
lalou'men ajrgo;n rJh'ma, peri; ou| gevgraptai o{ti dwvsete lovgon peri; aujtou' ejn hJmevra/
krivsew" (Mt 12, 36). e[sti kai; th/' cordh/' th'" koiliva" crhvsasqai ejmmelw'", o{te eij"
dovxan qeou' ejsqivomen kai; pivnomen (1 Cor 10, 31): crh'sqai kai; ejkmelw'", o{te ta;
toiau'ta pravssomen dia; gastrimargivan, wJ" levgesqai peri; hJmw'n: w|n oJ qeo;" hJ koiliva
(Fil 3, 19). ta; de; eJxh'" eJautoi'" ajnaplhrwvsate, eujprepe;" de; ejk [f. 106r] touvtwn
ejndeixamevnoi" siwph'sai ta;" peri; tw'n eJxh'" levxei". kai; ejpei; pavnta, prostavssei oJ
ajpovstolo", ejn ojnovmati jIhsou' poiei'te (Col 3, 17), dia; tou'to nohtevon o{ti to; me;n
a[/dein tw/' qew/' ei\pen ejpi; tw'n kreittovnwn, to; de; yavllein ejpi; tw/' ojnovmati aujtou' ejpi; to;
dia; swvmato" tou' yavllein, wJ" ajpodevdeiktai, legomevnou.
5. dia; to; o[rganon to; yalthvrion trivton provstagma katanohvswmen tiv prostavssei
hJmi'n oJ lovgo": oJdopoihvsate, fhsiv, tw/' ejpibebhkovti ejpi; dusmw'n, Kuvrio" o[noma aujtw/'
(Sal 67, 5c-d). ejn tw/' jHsai?a/ gevgraptai: tou;" livqou" tou;" ejn th/' oJdw/' rJivyate kai;
oJdopoihvsate tw/' law/' mou (Is 62, 10). kai; paravdeigma ejkei'no labw;n metabhvsomai ejpi;
th;n fainomevnhn moi kai; didomevnhn moi, kata; ta;" eujca;" uJmw'n, safhvneian tou'
parakeimevnon rJhtou'. oJ eujtrepivzwn oJdo;n peira'tai ajporrivptein tou;" livqou" tw'n
proskommavtwn ajpo; th'" oJdou', i{na cwri;" proskovmmato" oJdeuvsh/ oJ oJdeuvwn: o{qen
gevgraptai tou;" livqou" [f. 106v] ejk th'" oJdou' diarrivyate kai; oJdopoihvsate tw/' law'/
mou (Is 62, 10). kai; tou'to ei[rhtai i{na ti" ajpo; tou' aijsqhtou' nohvsh/ pw'" a]n oJ
didavskwn lao;n tou;" livqou" tou;" ajpo; th'" oJdou' diarri'yai: o{tan ga;r pavnta ta;
proskovmmata332 dokou'nta dia; th;n ajsfavleian th'" grafh'" kai; ajsavfeian luvh/333 kai;
ajpodidw/' toi'" ajkouvousin to;n uJgih' lovgon, ajporrivptei334 tou;" livqou" ejk th'" oJdou':
o{tan ta;" ejnantiva" ejkdoca;" ta;" ajpo; th'" levxew" uJpofainovmena" ajnatrevph/ kai;
oJmalivzh/ th;n grafh;n th/' safhneiva/ - oJdo;" ga;r hJ grafh; pa'sa hJ fevrousa ejpi; th;n

329
Ms. blevpei.
330
Cf. Gerolamo, Tract. in Ps. 67, 5.
331
Ms. a[/dh/.
332
Cf. Prin IV, 2, 9: wj/konovm hsev tina oiJonei; skavndalaæ kai; proskovmmata kai; ajduvnata dia; mevs ou
ejgkatatacqh'nai tw'/ novm w/ kai; th'/ iJstoriva/ oJ tou' qeou' lovgo".
333
Ms. luvei.
334
Ms. ajp orrivp th.

105
swthrivan -, tovte plhroi' th;n levgousan ejntolh;n tou;" livqou" tou;" ejk th'" oJdou'
diarrivyate kai; oJdopoihvsate tw/' law/' mou (Is 62, 10).
peri; de; tou' livqou tou' proskovmmato" (Is 8, 14) parekbatiko;n to; nu'n dihghvsasqai.
w{sper ou\n law/' ejsti - kaqw;" ajpodedwvkamen - oJdopoiei'n, ou{tw" kai; tw/' qew/' boulomevnw/
hJmi'n ejmperipatei'n ou\sin ejn tw/' cwrivw/ touvtw/ th/' gh/' th/' ejnantivw" keimevnh/ tw/'
futeuqevnti katÆ ajnato[f. 107r]la;" paradeivsw/ tou' qeou' (Gn 2, 8) oJdopoiei'n:
oJdopoihvsate gavr, fhsi, tw/' ejpibebhkovti ejpi; dusmw'n (Sal 67, 5c). kai; ejpei; tw/' tovte
ejpibebhkovti ejpi; dusmw'n dia; tou'to duvsfhmon ejnantivon oujsw'n tai'" ajnatolai'",
e[mel‹lÌevn ti" tavca parekdevxasqai, dia; tou'to ajnagkaivw" hJ grafh; proseivrhken335 to;
Kuvrio" o[noma aujtw/' (Sal 67, 5d), i{na qarrhvsh/" - ka]n duvsfhmon aujtovqen faivnhtai to;
levgesqai to;n Kuvrion ejpibebhkevnai ejpi; dusmw'n - ajpofhvnasqai o{ti Kuvrio" ejpibaivnh/
ejpi; dusmw'n, o{pou ejsti;n ejkblhqei;" tou' paradeivsou oJ jAdavm.
tiv ou\n to; oJdopoihvsate tw/' ejpibebhkovti ejpi; dusmw'n (Sal 67, 5b)É zhtei' oJ Kuvrio" oJdo;n
e[ndon ejn soiv, i{na mh; movnon ejnoikivsh/ soi - ouj ga;r tou'to movnon soi ejphggeivlato -,
ajlla; kai; ejmperipathvsh/ soi336. zhtei' ou\n oJdo;n ejmperipath'saiv soi, wJ" zhtei' ejn soi;
oi\kon, i{na ejnoikivsh/ ejn soiv (2 Cor 6, 16). oijkodovmei ou\n oi\kon tw/' Kurivw/ kai; peirw'‹nÌ
kai; sunnoh'sai pneumatikw'" wJ" oJ pneumatiko;" to; eijrhmevnon uJpo; tou' profhvtou,
levgein aujto; ejk diaqevsew" pa[f. 107v]raplhsiva" th'" ejkeivnou mnhvsqhti ga;r Kuvrie
tou' Daui;d kai; pavsh" th'" praovthto" aujtou'. wJ" w[mosen tw/' Kurivw/, hu[xato tw/' qew/'
jIakwvb. eij ajnabhvsomai ejpi; klivnh" stromnh'" mou, eij dwvsw u{pnon toi'" ojfqalmoi'" mou
kai; toi'" blefavroi" mou nustagmo;n kai; ajnavpausin toi'" krotavfoi" mou, e{w" eu{rw
tovpon tw/' Kurivw/, skhvnwma tw/' qew/' jIakwvb (Sal 131, 1-5): mh; koimhqei;" e{w" eu{rh/"
tovpon tw/' Kurivw/, o{pou oijkodomhvsei" aujtw/' oi\kon, zhvtei i{na plhrwvsh/ a} ejpavggeilato
levgwn: ejnoikhvsw ejn aujtoi'" (2 Cor 6, 16). mh; dw'/" u{pnon toi'" ajfqalmoi'" sou kai; toi'"
blefavroi" nustagmovn (Sal 131, 4), e{w" ou| oJdopoihvsei" aujtw/' qevlonti tiv soi
ejmperipatei'n. tiv de; oJdopoih'sai tw/' qew/' boulomevnw/ soi ejmperipatei'nÉ eij" kaqara;
peripatei' oJ Kuvrio", eij" sesarwmevna eJortavzei oJ Swth;r.

335
Ms. proshvriken.
336
Cf. Orat XXIII, 4: peri; touvtwn de; ejpi; plei'on dieilhvfamen, ejxetavzonte" ta; eij" th;n Gevnesin: plh;n
kai; nu'n i{na mh; tevl eon parasiwphvs wmen to; thlikou'ton provblhma, aujtavrkw" ajnamnhsqhsovmeqa tou'
ejnoikhvs w ejn aujtoi'" kai; ejm peripathvs w ejn aujtoi'", legomevnou ejn Deuteronomivw/ uJpo; tou' qeou'. oJpoi'oç
ga;r aujtou' oJ perivpato" ejn toi'" aJgivoi", toiou'tov" ti" kai; oJ ejn tw'/ paradeivs w/, kruptomevnou qeo;n kai;
feuvgonto" th;n ejpiskoph;n aujtou' kai; ajfistamevnou th'" parrhsiva" panto;" tou' aJm artavnonto".

106
savrwson to;n tovpon ajnavlogon toi'" ginomevnoi" ejpi; tw'n plousivwn: o{tan ga;r
peripavtou" e[cwsin ejn tai'" oijkivai" oiJ plouvsioi, eijsiv tine" oiJ tetagmevnoi ej[f.
108r]pi; to; eujtrepivzein to;n tovpon tou' peripavtou kai; sarou'n kai; kaqarivzein aujto;n
kai; diarraivnein, i{na hJdivw to;n perivpaton poihvswsi tw/' despovth/. ou{tw" kai; su;
katanovhson o{ti peripavtou" e[cei" ejn seautw/'. eij de; qevlei" ajpo; th'" grafh'" ajkou'sai
peri; touvtwn tw'n peripavtwn, a[koue Solomw'nto" tou' levgonto": mh; mequvskesqai
oi[noi", ajllÆ oJmilei'te ajllhvloi" kai; oJmilei'te ejn toi'" peripavtoi" (Pr 23, 31). touvtou"
ou\n tou;" peripavtou" ijdw;n tou;" fuvsei, tou;" kataskeuasqevnta" i{na oJ qeo;" peripath/'
ejn aujtoi'", katanovhson o{ti dia; th;n kakivan polloi'" ajkaqarsiva" peplhvrwntai,
pollw'n livqwn proskovmmato", pollh'" duswdiva" aJmarthmavtwn337. proswvzesan ga;r
kai; ejsavphsavn moi oiJ mwvlwpe" (Sal 37, 6), levgetai peri; th'" fuvsew" tw'n
aJmarthmavtwn. ijdw;n ou\n tou;" peripavtou" peplhrwmevnou" kai; duswdiva"
aJmarthmavtwn kai; livqwn proskovmmato", nohvsa" to; eijrhmevnon ejntau'qa [f. 108v] to; ejn
tw/' oJdopoihvsate tw/' ejpibebhkovti ejpi; dusmw'n (Sal 67, 5b), oJdopoivhson tw/' qew/'. zhtei'
ga;r ejmperipath'sai ejn soi; kai; katanow'n, tovpon zhtw'n oujc euJrivskei, pollavki" oJrw'n
ajkavnqa" kai; mh; boulovmeno" ejpi; ajkanqw'n peripath'sai. o{tan ga;r i[dh/ hJdona;" ejn soi;
kratouvsa", katanoh'sai peri; plou'ton kosmiko;n perispwvmenon, o{tan i[dh/ merivmna" ejn
soi, blevpei ta;" ajkavnqa" ejn toi'" peripavtoi" kai; zhtei' a[llou" peripavtou"
kaqarwtevrou" kaiv se kataleivpei. ouj ga;r duvnatai ejn toi'" toiouvtoi" peripavtoi" oJ
qeo;" peripatei'n. aiJ de; a[kanqaiv eijsi mevrimnai, hJdonaiv, plou'to", kata; to;n Louka'n
eJrmhneuvsanta th;n parabolh;n th;n peri; tou' spovrou (Lc 8, 14).
6. ei\ta levxetai kai; a[llai peri; dusmw'n dihghvsei": th/' ajrch/' th/'338 ejn me;n oJdopoiei'n
se tw/' qew/', oJ qeo;" ejpibaivnwn soi oujdevpw ¿te¯teteleiwmevnw/, oujdevpw ejlqovnti ejpi; ta;"
ajnatolav", oujdevpw th;n eijkovna tou' ejpouranivou gennaivw" [f. 109r] forou'nti (1 Cor 15,
49), ejpibaivnei soi e[ti o[nti ejpi; dusmw'n (Sal 67, 5c). ajlla; mh; nomivsh/" o{ti oJ qeo;"
ejpiba;" ejpi; dusmw'n, ajei; mevnei ejpi; dusmw'n. ejn tw/' aujtw/' gou'n yalmw/' kata; me;n ajrca;"
gevgraptai: a/[sate tw/' qew/', yavlate tw/' ojnovmati aujtou', oJdopoihvsate tw/' ejpibebhkovti
ejpi; dusmw'n, Kuvrio" o[noma aujtw/' (Sal 67, 5a-d), kata; de; to; tevlo" tou' aujtou' yalmou':
aiJ basileivai th'" gh'" a/[sate tw/' qew/', yavlate tw/' Kurivw/ tw/' ejpibebhkovti ejpi; to;n
oujrano;n tou' oujranou' kata; ajnatolav" (Sal 67, 33-34). fuvsei me;n ou\n ejpibevbhken ejpi;
to;n oujrano;n tou' oujranou' kata; ajnatolav": eij de; dei' tolmhvsanta eijpei'n, para; fuvsin

337
H37Ps I, 4 = Fr. 33: ajnalambavnh/ ejk tou' lovgou tou' Qeou' ai[sqhsin, wJ" aijsqavnesqai th'" duswdiva" tw'n
ijdivwn aJm arthmavtwn.
338
Ms. thvn.

107
eJautw/' poiei' ejpibaivnwn ejpi; dusmw'n. tavca de; duvnatai kai; aijnivxasqaiv ti baquvteron oJ
lovgo" ejpi; touvtoi", o{ti a[llou me;n hJlivou genevsqai dei' duvsin, a[llou de; ajnatolh;n
hJlivou. kai; hJ ajrch; th'" ejpibavsew" tou' qeou' givnetai ejn soiv, o{tan duvh/ oJ ejnantivo" tw/'
hJlivw/ th'" dikaiosuvnh" h{lio" (Ml 3, 20). eja;n de; teleiwqh/'" kai; gevnhtai ejn soi; oJ th'"
dikaiosuvnh" h{lio", ejpibaivnei oJ Kuvrio" ejpi; sev [f. 109v], oujkevti o[nta aJplw'" dusma;"
ejkeivnou tou' fwto;" ajlla; kai; oujrano;n oujranou' kata; ajnatolav".
tou'to dei'xai ajpo; th'" grafh'" oujk a[topon, ajlla; kai; ajnagkai'on: tavca gavr tine;" tw'n
ajkouovntwn prosevkoyan tw/' eijrhmevnw/. eij de; dhv ti duvnatai h{lion genovmenon du'nai, i{nÆ
ejpibh/' me;n oJ Kuvrio" kata; dusma;" ejkeivnou tou' hJlivou - fhmi; dh; o{ti oJ novmo" skia;n
e[cei tw'n mellovntwn ajgaqw'n (Eb 10, 1) - kai; ei[ tiv" ejsti kata; to; paraplhsivw"
wjfelhmevno", levgei peri; tou' novmou: oi[damen ga;r o{ti oJ novmo" pneumatikov" ejstin (Rm
7, 14). gevgraptai dh; ejn tw/' novmw/ peri; pollw'n ajkaqavrtwn o{ti ajkavqartoi e[sontai e{w"
eJspevra" kai; e{w" me;n h{lio" ajnatevllei aujtoi'" ajkavqartoiv eijsin (Lv 11, 25-28.31-32.39-
40). eja;n de; duvh/ oJ h{lio" kai; gevnhtai eJspevra, tovte givnetai kaqarov", ejpibaivnei ejpi;
dusmw'n oJ Kuvrio". eij" ga;r th;n ajnagwgh;n tou' novmou, o{tan eJrmhneuvsh/" aujto;n wJ"
pneumatikovn, tovte duvnataiv ti levgein peri; hJlivou poiou'nto" ajkavqarton, o}n ajnaluvei oJ
Kuvrio" th'" ajkaqarsiva" a{ma th/' [f. 110r] duvsei tou' hJlivou. oJ pote; ajkavqarto" provsce"
dh; touvtoi": oJ satana'" metaschmatizovmeno" eij" a[ggelon fwto;" (2 Cor 11, 14) h{liov"
ejstin, ajlla; ejtovlmhsa eijpei'n: "h{liov" ejstin" meta; prosqhvkh", levgw de; ajdikiva"
h{lio"339. oujk a]n ga;r mh; o[ntw" a[llou hJlivou, ejlevgeto peri; tou' Swth'ro": toi'" de;
foboumevnoi" to; o[noma aujtou' ajnatelei' h{lio" dikaiosuvnh" (Ml 3, 20). eij ga;r oJ h{lio"
cwri;" pavsh" prosqhvkh" ajgaqovn ti h\n, megavlh prosqhvkh hJ levgousa o{ti dikaiosuvnh"
kai; oujc aJplw'" h{liov" ejstin oJ ajnatevllwn toi'" foboumevnoi" to; o[noma tou' qeou'. eij
qevlei" e[ti to; paravdeigma ijdei'n pw'" h{lio" th'" ajdikiva" ajnatevllei tisivn, i[de moi
tou;" ajnapauomevnou" wJ" ajlhqinw/' fwti; tw/' lovgw/ tw'n aiJrevsewn kai; i[de moi to;n
aiJretiko;n levgonta: "oujk eijmi; ejn nukti; ajllÆ ejn hJmevra/". ijdw;n to;n lovgon to;n ejn aujtw/',
mh; o[knei ojnomavsai aujto;n ajdikiva" h{lion: ajdikivan eij" to; u{yo" ejlavlhsan, e[qeto eij"
oujrano;n to; stovma aujtou' (Sal 72, 8-9).
7. kuvrio" ou\n ejpibaivnei kata; th;n ajrch;n [f. 110v] ejpi; dusmw'n kai; ou{tw de; a[koue tw'n
gegrammevnwn ejpi; dusmw'n kai; tou' ejpibebhkovto" aujtw'n. duevtw soi pavnta ta;
provteron ejn soi; fwtivzein nomizovmena kai; dedoxasmevna uJpo; sou' kai; qaumazovmena.
duevtw filarguriva, duevtw ajllotriva th'" ajlhqeiva" didaskaliva, duevtw porneiva h}n

339
Cf. Gerolamo, Tract. in Ps. 67, 5.

108
ejnovmize" dia; th;n hJdonh;n ei\nai crhstovn ti pra'gma kai; ajgaqovn, i{na ejpibh/' Kuvrio"
poih'saiv tiv soi dusma;" tw'n ejnantivwn kai; oJdopoihvsanti aujtw/', kai; aujto;" gevnhtaiv soi
ouj movnon ejnoikw'n ajlla; kai; ejmperipatw'n: oJdopoihvsate ou\n tw/' ejpibebhkovti ejpi;
dusmw'n, Kuvrio" o[noma aujtw/', ajgallia'sqe ejnwvpion tou' patro;" tw'n ojrfanw'n kai;
kritou' tw'n chrw'n (Sal 67, 5b-6a)340. aj\ra pavntwn ojrfanw'n oJ qeo;" pathvr ejsti, kai; tw'n
ejqnikw'n kai; tw'n mocqhrw'nÉ eijsi; ga;r mocqerw'" ojrfanoiv, ojrfanoi; me;n biou'nte" de;
kavkista. a\ra de; pasw'n tw'n chrw'n oJ qeo;" qeov" ejsti kai; krithv"É tou' ga;r patro;" tw'n
ojrfanw'n gevgraptai kai; kritou' tw'n chrw'n (Sal 67, 6a) [f. 111r]. povsai de; ch'rai mevn
eijsin, ouj semnai; dev, ajlla; kakw'" chreuvousai. ajllÆ eja;n nohvsh/"341 to;n patevvra ajfÆ ou|
ojrfanwqh'naiv se dei', eja;n nohvsh/"342 to;n a[ndra ou| to;n qavnaton semnh/' yuch/' eu[xasqai
crhv, o[yei pw'" oJ qeo;" pathvr ejstin tw'n ojrfanw'n kai; krith;" tw'n chrw'n.
fhsi; ejn ejpistolh/' oJ jIwavnnh": pa'" oJ poiw'n th;n aJmartivan ejk tou' diabovlou gegevnhtai
(1 Gv 3, 8). dio; levgetai uJpo; tou' patro;" wJ" ejn eujaggelivw/ gevgraptai pro;" tou;"
aJmartavnonta": uJmei'" ejk tou' patro;" tou' diabovlou ejste; kai; ta;" ejpiqumiva" tou'
patro;" uJmw'n qevlete poiei'n (Gv 8, 44). ou|to" oJ path;r oJ eijrhmevno", oJ diavbolo" oJ
pathvr sou, eja;n aJmartavnh/"343, ajpoqanevtw. povte de; ajpoqnh/vskei, h] o{te su;
ajpoqnh/vskh"É tiv gavr soi tosou'to diafevrei, ejavn soi ajpoqavnh/, su; ouj zh/'344 ka]n a[lloi"
dokh/' zh'n345É paramuqhvsomai de; tou'to ajpo; tou' qaumasivou Pauvlou levgonto" peri; tou'
diabovlou346: oJ de; qeo;" suntrivyei to;n satana'n uJpo; tou;" povda" uJmw'n ejn tavcei (Rm
16, 20). ejmoi; oujkevti ejsti; satana'" [f. 111v], ejmoi; suntevtriptai oJ satana'", o{te ejgw;
oujkevti aJmartavnw. ajllÆ i{na h[dh suntribh/' uJpo; tou;" povda" hJmw'n kai; mh; ojrgizovmeno"
o{ti potÆ ou\n pavlin taravxh/ kaqÆ hJmw'n, to;n suntrivbonta aujto;n parakalou'men, i{na kai;
nu'n aujto;n suntrivyh/. eijko;"347 ga;r aujto;n tequmw'sqai kai; ejpaivrein th;n kefalh;n wJ"
dravkonta kai; ajpeilh;n hJmi'n kai; bouvlesqai polla; kaqÆ hJmw'n, ajlla; Kuvrio"
diaskedavsei ta;" boula;" aujtou'. oujkou'n tw/' dikaivw/ suntevtriptai uJpo; tou' qeou' kai;
uJpo; tou;" povda" ge tou' dikaivou suntevtriptai katapatou'nto" aujtovn, ouj movnon

340
LXX: oJdopoihvs ate tw/' ejpibebhkovti ejpi; dusmw'n, Kuvrio" o[noma aujtw/,' ajgallia'sqe ejnwvpion aujtou'.
taracqhvs ontai ajp o; proswvp ou aujtou', tou' patro;" tw'n ojrfanw'n kai; kritou' tw'n chrw'n.
341
Ms. nohvs ei".
342
Ms. nohvs ei".
343
Ms. aJm artavnei".
344
Ms. zei'.
345
Ms. zei'n.
346
Cf. Prin III, 1, 11: oujk a[topon de; kai; ajp o; th'" sunhqeiva" ta; toiau'ta paramuqhvsasqai.
347
Ms. eijkwv".

109
labovnto" th;n ejxousivan tou' patei'n aujtovn, ajlla; kai; crhsamevnou aujtw/'. ei\pen ga;r oJ
Swthvr: divdwmi uJmi'n ejxousivan tou' patei'n ejpavnw o[fewn kai; skorpivwn kai; ejpi; pa'san
th;n duvnamin tou' ejcqrou' kai; oujde;n uJma'" ouj mh; ajdikhvsh/ (Lc 10, 19). kai; hJmei'" dev,
ei[per jIhsou' maqhtaiv ejsmen, ejlavbomen tauvthn th;n ejxousivan. ouj pavntw" de; oJ e[cwn
th;n ejxousivan crh'tai th/' [f. 112r] ejxousiva/, ajlla; makavrio" oJ labw;n th;n ejxousivan kai;
crhsavmeno" kai; patw'n ejpavnw o[fewn kai; skorpivwn kai; ejpi; pa'san th;n duvnamin tou'
ejcqrou'. qarrei'te gavr: oujde;n hJma'" ouj mh; ajdikhvsh/ (Lc 10, 19).
eij nenovhka" oJ suntetrimmevno" tw/' dikaivw/ diavbolo", ka]n a[llw/ ajnqrwvpw/ mh; suntribh/',
tw/' a[dikon e[ti ei\nai ejkei'non kai; oujk a[xion tou' suntribh'nai uJpo; tou' qeou' to;n
diavbolon aujtw/' kai; uJpopesei'n toi'" posi;n aujtou', nohqhvsetai kai; oJ path;r diavbolo"
w]n ajpoqnh/vskein, tw/' dei'n ou{tw genevsqai tou' diabovlou ojrfanov". th;n de; eijkovna touvtou
tou' pravgmato", ejlqe; ejpi; to; eujaggevlion kai; katanohvsei" e[nqa ouj tosou'ton to; rJhto;n
sw/vzei th;n pa'san ajkolouqivan, o{son hJ ajnagwghv. proselqw;n gavr ti" tw/' swth'ri, fhsivn:
ejpivtreyovn moi prw'ton ajpelqei'n kai; qavyai to;n patevra mou (Mt 8, 21). kai; ejpei; oJ
lovgo" pneumatiko;" h\n tw/' swth'ri kai; ajkouvwn swmatikw'n, oujk ejlavlei swmatikav, wJ"
pollacovqen tou'to dh'lovn ejstin. dia; tou'to ajpo[f. 112v]krinovmenov" fhsi ejkeivnw/: a[fe"
tou;" nekrou;" qavyai tou;" eJautw'n nekrou;" (Mt 8, 22), kai; oujk ejpevtreyen ajpelqei'n
aujtw/' kai; qavyai to;n patevra.
o{son me;n ga;r ejpi; tw/' rJhtw/' a[logovn ejsti to; ginovmenon. tiv ga;r ejluvpei to; kaqh'kon
poih'sai kai; ejpanelqei'n patevra qavyai ejpi; w{ra" duvo kai; e{pesqai tw/' didaskavlw/É h] ei[
ti" bouvletai to; rJhto;n kai; ejn touvtoi" poih'sai kai; thrh'sai, diÆ o{lwn didaskevsqw o{te
ouj kaqhvkei qavptein o}n jIhsou'" levgei patevra. hJmei'" ga;r oiJ zw'nte" jIhsou' maqhtai;
oujk ejpitetravmmeqa qavptein tou;" nekrouv": a[fe" tou;" nekrou;" qavyai tou;" eJautw'n
nekrou;" (Mt 8, 22). kai; ejpei; oJ aJyavmeno" nekrou' moluvnetai kai; ajkavqarto" givnetai,
dia; tou'to bouvletai hJma'" oujde; eja;n ajpoqavnh/ oJ pathvr, a{ptesqai aujtou' profavsei
tafh'" aujtou'. oi\mai ou\n nenoh'sqai to;n ojrfano;n ou| pathvr ejstin oJ qeov", kata; to;
gegrammevnon ajgallia'sqe ejnwvpion aujtou' tou' patro;" tw'n ojrfanw'n (Sal 67, 5-6),
toiou'tovn ti ejn tessarako[f. 113r]stw'/ tetavrtw/ levgesqai yalmw/' pro;" th;n ejkklhsivan
th;n ajpo; tw'n ejqnw'n tropikw'" legomevnhn qugatevra: a[kouson, gavr fhsi, quvgater kai;
i[de kai; kli'non to; ou\" sou kai; ejpilavqou tou' laou' sou kai; tou' oi[kou tou' patrov" sou,
o{ti ejpequvmhsen oJ basileu;" tou' kavllou" sou (Sal 44, 11-12).
oi\da o{ti ajgapa'te to;n jAbraa;m kai; oujde;n duvsfhmon ajkouvein peri; aujtou' qevlete, ajlla;
th/' grafh/' prosevconte" paradevxasqe o{ti kajkei'no" pote; patevra to;n diavbolon ei\ce,
pri;n crhmatisqh/' uJpo; tou' qeou'. o{te ga;r a[xio" gevgone tou' crhmatismou', prwvth"

110
ajkouvei ejntolh'" toiauvth": e[xelqe ejk th'" gh'" sou kai; ejk th'" suggeneiva" sou kai; ejk
tou' oi[kou tou' patrov" sou kai; a[pelqe eij" th;n gh'n h{n soi deivxw (Gn 12, 1). kai;
ejpoivhsen jAbraa;m kaqa; ejneteivlato aujtw/' oJ qeov". kai; oujk e[comen genevsqai tevkna tou'
jAbraavm, eja;n mh; poihvswmen ta; e[rga aujtou' tou' jAbraavm. fhsi; ga;r oJ Swthvr: eij tevkna
tou' jAbraa;m h\/te, ta; e[rga [f. 113v] tou' jAbraa;m ejpoiei'te (Gv 8, 39). oujkou'n pavnta
ta; e[rga ejxetastevon kai; poihtevon aujtav. prw'ton de; poihtevon to; e[xelqe ejk th'" gh'"
sou (Gn 12, 1). eij mevllei" ei\nai uiJo;" tou' patro;" jAbraavm: kai; eJxh'" to; ejk th'"
suggeneiva" sou kai; ejk tou' oi[kou tou' patrov" sou, i{na ajkouvsh/" ajpo; tou' qeou' kai;
a[pelqe eij" th;n gh'n h{n soi deivxw. kai; ejnqavde me;n gevgraptai: ajgallia'sqe ejnwvpion
tou' qeou', tou' patro;" tw'n ojrfanw'n kai; kritou' tw'n chrw'n (Sal 67, 5c-6a). ejn a[llw/ de;
yalmw/' ojrfano;n kai; chvran ajnalhvyetaiv fhsi (Sal 145, 9). kai; w{sper jIeremivan
ajnevlaben, ou{tw" ojrfano;n ajnalhvyetai, ou{tw" chvran ajnalhvyetai. dia; tou'to genou'
ojrfano;" kata; to; eijrhmevnon kai; oujkevti crhvsh/ toiouvtw/ patriv.
ajlla; i[dwmen kai; to; kritou' tw'n chrw'n (Sal 67, 6a). wJ" kai; cristo;" kai; ajntivcristo",
wJ" fw'" ajlhqino;n kai; metaschmatizovmeno" eij" a[ggelon fwtov" (2 Cor 11, 14), ou{tw
numfivo" kaiv, eij dei' plavsanta o[noma eijpei'n, ajntinuvmfio" ajnavlogon tw/' ajntivcristo".
mnhsteuvetai ou\n nomivmw" me;n th;n ajnqrwpivnhn yuchvn oJ Cristov", para[f. 114r]novmw"
de; oJ diavbolo": kai; bouvletai aujth'" numfivo" genevsqai, i{na poihvsh/ aujth;n
ejfqarmevnhn. ou{tw" ejqevlhsev pote fqei'rai th;n Eu[an, ou{tw" ejqevlhsev pote fqei'rai
th;n Korinqivwn ejkklhsivan, o{per fobhqei;" oJ ajpovstolo" kai; qerapeu'sai boulovmeno"
th;n fqarhsomevnhn, eja;n ajkouvsh/ tw'n lovgwn aujtou', ei\pen: fobou'mai de; mhvpote wJ"
o[fi" ejxhpavthsa th;n Eu[an th/' panourgiva/ aujtou' fqarh/' ta; nohvmata uJmw'n ajpo; th'"
aJplovthto" th'" eij" Cristovn (2 Cor 11, 3). hJ yuch; ou\n sou chvra genevsqw ejkeivnou tou'
paranovmou kai; miarou' ajndrov", i{na soi krivnh/ ta; divkaia oJ qeo;" kai; ajnalavbh/ se yuch;n
genomevnhn chvran ajpo; toiouvtou ajndrov", ajnalavbh/ de; oJ qeov", peri; ou| gevgraptai:
ojrfano;n kai; chvran ajnalhvyetai (Sal 145, 9).
8. eJxh'" touvtoi" ejstivn: oJ qeo;" ejn tovpw/ aJgivw/ aujtou' (Sal 67, 6b). oJ qeov", o}n ouj cwrei'
oujrano;" oujde; hJ gh' - e[latton gavr ejsti pavnta ta; ktivsmata tou' ktivsanto" -, o{te
qevlei, cwrhto;" givnetai, cwrhto;" de; givnetai ejn tovpw/ aJgivw/. o{pou ga;r memo[f.
114v]lusmevno" kai; bevbhlo" tovpo", ouj duvnatai ei\nai qeov". tiv" ou\n oJ a{gio" tovpo"É
ejkei'no" peri; ou| soi ajpovstolo" levgei: mh; divdote tovpon tw/' diabovlw/ (Ef 4, 27): peri; ou|
soi fhsi;n oJ Solomwvn: ka]n pneu'ma tou' ejxousiavzonto" ajnabh/' ejpi; sev, tovpon sou mh;
ajfh'/" (Qo 10, 4). tovpon de; devdwke tw/' diabovlw/ jIouvda". dia; tou'to meta; to; ywmivon
eijsh'lqen eij" aujto;n oJ satana'" (Gv 13, 27). oJ qeo;" ou\n ejn tovpw/ aJgivw/ aujtou' (Sal 67, 6).

111
kai; eij qevlei", a[rxomai ajpo; prwvtou tovpou kai; tw/' lovgw/ diabhvsomai ejpi; pavnta tovpon
qeou' kai; levgw: prw'to" tovpo" a{gio" tw/' qew/' oJ Cristov". dio; wJ" tovpo" tou' qeou' levge‹iÌ
to; pu'r ejn ejmoiv. eij ga;r ejphggeivlato ejnoikh'saiv soi, eij ejphggeivlato ejmperipath'saiv
soi, pw'" ouj ma'llon ejkei' ejnoikivsei, ejn th/' sofiva/, ejn th/' ajlhqeiva/, ejn th/' dikaiosuvnh/, ejn
th/' zwh/', ejn th/' ajnastavseiÉ pavnta ouj duvnamai dihghvsasqai, a{ ejstin oJ Cristo;" oi|"
ejnoikivsei oJ Pathvr wJ" oi[kw/, oi|" ejmperipathvsei wJ" tovpw/. kai; to; pneu'ma de; to; a{gion
tovpo" ejsti; tou' qeou'. kai; pa'sa stra[f. 115r]tia; tw'n aJgivwn ajggevlwn tovpoi eijsiv tou'
qeou'. ou{tw kai; ejkklhsiva tovpo" ejsti; tou' qeou'. kalw'" ou\n oujdÆ oJmou' gevgraptai tovpoi
qeou', ajlla; pavnta Cristou' tovpo": oiJ ga;r polloi; e{n ejsmen ejn Cristw/'.
oJ qeo;" katoikivzei monotrovpou" ejn oi[kw/ (Sal 67, 7a), oi[kw/ me;n ga;r peri; ou| fhsi;n oJ
Swthvr: ejn th'/ oijkiva/ tou' Patro;" monai; pollaiv eijsin (Gv 14, 2). i[dwmen de; kai; tou;"
monotrovpou". o{soi e[ti aJmartavnomen, poluvtropoiv ejsmen kai; poikivla" e[comen
metabolav": nu'n me;n trovpon ojrgh'" fevronte" ejpi; tou' proswvpou, a[llote de; trovpon
luvph", kai; e[stin o{te trovpon fovbou kai; deiliva" kai; a[llote trovpon hJdonh'", th'"
ajlovgou ejpavrsew" th'" yuch'". e[sti de; kai; a[llo" ejpi; tou' proswvpou trovpo"
filarguriva", e[stiv ti" kai; trovpo" porneiva". tiv me dei' katalevgein to; plh'qo" tw'n
ajpeivrwn th'" kardiva" trovpwn348É poluvtropo" ou\n oJ fau'lo", oJ de; divkaio", wJ" mimhth;"
tou' qeou' monovtropo". wJ" ga;r oJ qeo;" ajei; aujtov" ejsti, pro;" o}n levgw: su; de; aujto;" ei\
(Sal 101, 28) kai; wJ" qeo;" levgei [f. 115v]: oujk ajlloivwmai, to;n aujto;n trovpon oJ mimhth;"
qeou', oJ uiJo;" tou' qeou' monovtropov" ejsti kai; ajei; aujtov" ejsti. dia; tou'to katÆ ejme; oJ
uiJo;" tou' qeou' pa'sav ejstin ajreth; kai; pollai; ajretai; uJpostavsew" oujk eijsivn, ajlla; miva
aJpa'sai aiJ ajretaiv. kai; {Ellhne" me;n pollw'n ejmplhvsqhsan ajretw'n, i{na metavscwsin
aujtw'n: hJmi'n de; ajrkei' Cristo;" ajnti; pavntwn. aujto;" gavr ejsti ta; pavnta, i{na
mimhsavmeno" aujto;n gevnwmai monovtropo", kai; oijkhvsw meta; tw'n monotrovpwn to;n
oi\kon tou' qeou' ejn Cristw/' JIhsou', w|/ ejsti;n hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na"
tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

348
Cf. Orat XIII, 2: tiv de; dei' katalevgein tou;" dia; tou' o}n dei' trovp on proseuvxasqai megivstwn
ejpiteteucovta" ajp o; qeou'; XXIX, 8: kai; tiv me dei' katalevgein ta; tw'n nomizomevnwn eujgenw'n ejn
uJperhfaniva/ ptaivsmata; CC IV, 48: Kai; tiv me dei' katalevgein ta;" peri; qew'n ajtovp ou" ÔEllhvnwn
iJstoriva"; V, 20: Kai; tiv me dei' katalevgein to; peri; tw'n toiouvtwn dovgma toi'" ajpo; th'" Stoa'"
pefilosofhmevnon; HIer I, 6: kai; tiv me dei' katalevgein peri; tw'n eJxh'"É

112
Hom. I in Ps. 73

[f. 115v] Eij" to;n ogÆ yalmo;n oJmiliva aÆ

1. Dehqw'men kai; peri; tou' pneumatikou' uJetou', i{na tai'" pneumatikai'" nefevlai"
ejnteivlhtai brevxai ejpi; ta;" yuca;" hJmw'n uJeto;n oJ qeo;" kai; mh; tribovlou"
blasthvswmen, i{na mh; ajdovkimo" gevnhtai kai; katavra" ejgguv", tivkth/ de; botavnhn
eu[qeton kai; gennhvsh/ karpo;n eJkatontaplasivona (Lc 8, 8).
ajnegnwvsqh dh; oJ trivto" [f. 116r] kai; eJbdomhkosto;" yalmov", dia; th'" ejpigrafh'"
parormw'n hJma'" ejpi; to; prosevcein, wJ" ga;r deomevnou tou' yalmou' dia; to; mh;
proceivrw" safe;" sunevsew" th'" tou' ajkouvonto"349: o{per kai; ejn a[lloi" yalmoi'"
ejpigevgraptai (Sal 31, 1; 51, 1; 52, 1; 53, 1; 54, 1; 77, 1; 87, 1; 88, 1; 141, 1), ei[rhtai
sunevsew" tou' jAsavf (Sal 73, 1a). wJ" ejpigevgraptai de; oJ yalmov", oujkevti tou' Daui;d
ajlla; tou' jAsavf, kai; aujtou' profhteuvsanto" ejn toi'" ejpigegrammevnoi" aujtou'
yalmoi'": suneisthvkei ta; th'" jIerousalhvm, o{te oJ jAsa;f tau'ta proefhvteuse, kai;
levgei, wJ" pro;" to; rJhtovn, ta; sumbebhkovta tw/' law/' meta; th;n aijcmalwsivan. to; ga;r i{na
tiv, oJ qeov", ajpwvsw eij" tevlo", ojrgivsqh oJ qumov" sou ejpi; provbata nomh'" souÉ mnhvsqhti
th'" sunagwgh'" sou, h|" ejkthvsw ajpÆ ajrch'" (Sal 73, 1b-2a), kai; ta; eJxh'" aJrmozei, o{son
ejpi; th/' levxei, toi'" pravgmasi toi'" meta; th;n aijcmalwsivan350. ei[poi dÆ a[n ti" o{ti ouj
movnon ejkeivnoi" ajlla; kai; toi'" meta; tou' Swth'ro" hJmw'n ejpidhmivan, tou' ai{mato" kata;
th;n fwnh;n aujtw'n ejl[f. 116v]qovnto" ejpÆ aujtou;" kai; ejpi; ta; tevkna aujtw'n (Mt 27, 25),
gevgone hJ aijcmalwsiva kai; ta; eiJrhmevna sumbevbhken: ejn pelevkei ga;r kai; laxeuthrivw/
katevrraxe ta;" quvra" aujtw'n (Sal 73, 6b), h[goun th'" jIhrousalh;m kai; tou' laou'. kai; tiv
ga;r a[llh/ duvnasai kata; to; rJhto;n ejfarmovsai kai; toi'" meta; th;n parousivan
ajnagegrammevnoi"É i[dwmen de; kai; pro;" levxin351: wJ" kai; Cristou' jIhsou' maqhtai; kai;
dunavmenoi levgein ouj movnon peri; tou' novmou to; oi[damen ga;r o{ti oJ novmo" pneumatikov"
ejstin (Rm 7, 14), ajlla; kai; peri; tw'n profhtw'n "o{ti oi[damen ga;r o{ti oiJ profh'tai
pneumatikoiv eijsin", peiraqw'men e{kaston touvtwn eJrmhneu'sai, dunavmenon genevsqai

349
Cf. infra H77Ps I (f. 214r).
350
Cf. FrLam 78: JArmovzei tou'to kai; pro;" tou;" ejn th/' aijcmalwsiva/ levgonta" ta; ejn tw/' eJbdomhkostw/'
trivtw/ Yalmw/': i{na tiv, oJ qeov" , ajp wvsw eij" tevl o", ojrgivsqh oJ qumov" sou ejpi; provbata nomh'" souÉ
351
Cf. supra H15Ps I (f. 17r); CC VII, 11: plh;n kai; hJmei'" kata; to; dunato;n hJmi'n pepoihvkamen, tav, w{" fhsi
Kevlso", pavroistra kai; pavnth/ a[dhla pro;" levxin dihghsavmenoi ejn toi'" pragmateuqei'sin hJmi'n eij" to;n
ÔHsai?an kai; eij" to;n ∆Iezekih;l kai; ei[" tina" tw'n dwvdeka.

113
kai; peri; th;n hJmetevran yuch;n dicw'": kaqÆ e{na me;n trovpon mustikw'" kai; uJpe;r hJma'",
i{nÆ o{tan ejpivwsin oiJ polevmioi kai; ta;" quvra" th'" yuch'" hJmw'n diakovptwsi kai; poiw'si
pavnta ta; ajnagegrammevna ejnqavde, wJ" parasthvsei oJ lovgo".
2. ejpaporei' ou\n oJ profhvth" kai; levgei: i{na tiv ajpwvsw, oJ qeov", eij" tevlo" (Sal 73, 1b),
oi|on tiv to; ai[tion o{ti ajpwv[f. 117r]sw sou to;n lao;n kai; ejxevbale" aujtovnÉ oJ me;n
aJplouvstero" ejrei' to; ai[tion ei\nai ta; aJmarthvmata: tau'ta ga;r aijtiva ejsti tou' to;n
qeo;n ou}" proselavbeto ajpwqei'sqai. dio; ei[per kai; hJmei'" boulovmeqa mh; ajpwsqh'nai uJpo;
tou' qeou', mh; aJmartavnwmen. oJ de; h[dh ti ka]n ejpi; poso;n baquvteron oJrw'n ejrei' ai[tion
tou' ajposqh'nai to;n lao;n to; to;n Cristo;n jIhsou'n ajnhrh'sqai uJpÆ aujtw'n. kai; ga;r
ajlhqw'" ejpi; plei'on ajpwvsato oJ qeo;" to;n lao;n meta; th;n Cristou' ejpidhmivan kai; ta;
tetolmhmevna katÆ aujtou'352. povte ga;r tosouvtw/ crovnw/ pepovnqasiÉ povte ou{tw"
hjrhmwvqh jIerousalhvmÉ povte tosouvtw/ crovnw/ to; qusiasthvrion h[rghse, th'" qusiva" kai;
tw'n latreiw'n oujkevti prosferomevnwn ejpÆ aujtou'É
a[llo" dev ti" ejrei', nohvsa" ta; peri; to;n jAdavm, o{ti to;n jAda;m ajpwvsato dia; th;n
aJmartivan kai; ajpovlausin kai; w{sper ejn tw/' jAda;m pavnte" ajpoqnh/vskomen kai; ‹ejnÌ tw/'
Cristw/' pavnte" zwopoiouvmeqa (1 Cor 15, 22), ou{tw" ejn tw/' jAda;m [f. 117v] pavnte"
ajpw/kivsqhmen kai; ejn tw/' Cristw/' pavnta" hJma'" sullambavnetai oJ qeov". sunavyei" de;
kai; th;n parabolh;n th;n ajpo; tou' eujaggelivou: ajpwvsato ga;r oJ qeo;" to;n ajpo;
jIerousalh;m katabaivnonta eij" JIericw; kai; ejpei; ajpwvsato katabaivnein boulovmenon,
dia; tou'to ejnevpese eij" tou;" lh/stav" (Lc 10, 30), wJ" a]n eij mh; ajpw'sto uJpo; tou' qeou',
oujk ajnelhluvqei eij" ta;" cei'ra" tw'n lh/stw'n. dei' de; eijdevnai kai; peri; tou' ajpwqei'sqai
to;n qeo;n mavlista dia; to; proskei'sqai eij" tevlo", legouvsh" th'" grafh'" to; i{na tiv
ajpwvsw, oJ qeov", eij" tevlo" (Sal 73, 1b), o{ti mevtra ejsti; th'" ajpwvsew", h|" ajpwqei'tai
tina; oJ qeov".
nohvsei" de; ajpo; tw'n swmatikw'n o} levgw: e[xestiv moi ajpwqei'n tina ajpÆ ejmautou' kai;
ajpwqei'n h] ejpi; plevon h] ejpÆ e[latton, w{ste ejpi; plei'on h] e[latton oJmou' kai;
ejfesthkevnai kai; ajpwqei'n aujto;n eij" tevlo", w{ste aujto;n ejpi; tosou'ton ajpw'sqai eij" to;
mhkevti cwrei'n pou' ajpwsqh/', o{tan h|/ parakeivmeno" oJ krhmno;" h] tov[f. 118r]po", o{pou
oujc oi|ovn tev ejstin aujto;n ajpwsqh'nai. eij nenohvka" to; swmatikovn, metavba moi tw/' lovgw/
ejpi; to; bouvlhma th'" grafh'" kai; i[de moiv ti me;n e}n aJmavrthma hJmarthkovta kai; mikro;n
aJmavrthma ptaivsanta ajpwqouvmenon ajpo; tou' qeou' kata; mikro;n aJmavrthma ejpÆ ojlivgon,
i{na gevnhtai ejpÆ ojlivgon ajfesthkw;" tou' qeou': eja;n de; prosqh/' th/' aJmartiva/ ouj movnon

352
Cf. CC II, 8: tou'to de; pepovnqasin wJ" ajgennevs tatoi, eij kai; polla; h{marton, di∆ oujde;n ou{tw" ejk eivnwn,
wJ" dia; ta; kata; tou' ∆Ihsou' hJm w'n tetolmhmevna.

114
plh'qo" ajlla; kai; mevgeqo", e[ti ma'llon ajpoqouvmenon uJpo; tou' qeou' to;n ou{tw"
hJmarthkovta. kai; o{son ge aJmartavnomen, ejpi; tosou'ton hJma'" ajpwqei'tai oJ qeo;" ajfÆ
eJautou' kai; th'" ejpiskoph'" aujtou': eja;n de; a[kra hJmi'n gevnhtai ta; aJmarthvmata wJ"
mhkevti uJperbolh;n e[cein ta; ejptaismevna hJmi'n ajpwqei'tai hJma'" oJ qeo;" eij" tevlo" kai;
oi|on oujkevti ejsti; pevran touvtou ajpwsqh'nai tinav.
o{ti ga;r kata; ta;353 mevtra tw'n aJmarthmavtwn ajpwqei'tai e{kaston ajfÆ eJautou' oJ qeo;"
kai; hJ ejpiskoph; aujtou', marturhvsei moi oJ yalmo;" levgwn: kata; to; plh'qo" [f. 118v]
tw'n ajsebeiw'n aujtw'n e[xwson aujtouv" (Sal 5, 11c). ouj ga;r ei\pen ejkei' e[xwson aujtou;"
aJplw'", ajlla; kata; to; plh'qo" tw'n ajsebeiw'n aujtw'n e[xwson aujtouv": w{sper de; kata;
th;n ajnalogivan tou' trovpou th'" metanoiva" proskalei'taiv tina" oJ qeo;" ajpo; th'"
ajpwvsew" kaiv, eja;n gevnhtai ejpÆ a[kron hJ teleiva metavnoia kai; hJ metabolhv, ajpo; tou' eij"
tevlo" ajpw'sqai provteron dia; ta; aJmarthvmata proskalei'tai aujto;n oJ qeov", w{stÆ a]n
aujto;n eijpei'n, toutevsti to;n prosklhqevnta, ejkollhvqh ojpivsw sou hJ yuchv mou (Sal 62,
9). ejn hJmi'n ou\n ejsti ta; ai[tia tou' ajpwqei'sqai hJma'" ajpo; tou' qeou' h] proskalei'sqai
hJma'" to;n qeo;n ejpi; plei'on h] e[latton, oi|on Mwu>seva prosekalevsato levgwn: ejggiei'
Mwu>sh'" movno" pro;" to;n qeovn, oiJ de; loipoi; oujk ejggiou'si (Es 24, 2). kai; dia; tou'to
prosekalevsato levgwn, ejpei; a[xion eJauto;n ouj pepoivhke Mwu>sh'" tou' ajpwsmou' ou|
pevponqen hJ ajnqrwpivnh fuvsi" pa'sa, prosklhqh'nai kai; [f. 119r] ejggivsai tw/' qew/'.
ouj blevpomen toi'" ojfqalmoi'" tou' swvmato" tivna trovpon makravn ejsmen ajpo; tou' qeou'
h] ejggu;" aujtou', h] tivna trovpon makra;n o[nte" makrovteron aujtou' ginovmeqa dia; to;
tevlo" tiqevnai ta;" aJmartiva" h] metanohvsante" ejggu;" aujtou' ginovmeqa. dia; tau'ta
katafronou'men tou' makra;n ei\nai tou' qeou' kai; oujk ajskou'men th;n ejgguvthta, oujde;
feuvgomen th;n makrovthta, devon blevpein o{ti tau'ta nohtoi'" ojfqalmoi'"
katalambavnetai. kai; makruvnei eJauto;n ajpo; tou' qeou' oJ aJmartavnwn kata; to;
eijrhmevnon: ijdou; oiJ makruvnonte" eJautou;" ajpo; sou' ajpolou'ntai (Sal 72, 27a). kai; pavlin
proskolla'tai tw/' qew/' kata; to; divkaion kai; kata; th;n ajreth;n oJ divkaio": ejmoi; de; to;
proskolla'sqai tw/' qew/' ajgaqovn ejstin (Sal 72, 28a).
3. to; i{na tiv kata; koinou' ejstin, i{na h\/ i{na tiv ajpwvsw kai; i{na tiv ojrgivsqh oJ qumov" sou
ejpi; provbata nomh'" sou (Sal 73, 1c)354É dokei' dhv moi boulovmeno" i{lewn, o{son ejpi; th/'

353
Add. super lin.
354
Cf. Orat XXVI, 2: duvnatai mevntoi ge kata; movnon to;n Matqai'on ajp o; koinou' to; wJ" ejn oujranw'/ kai; ejpi;
gh'" (Mt 6, 10) lambavnesqai, i{n∆ h\/ toiou'ton to; prostassovmenon hJmi'n ejn th'/ eujch'/ levgein: aJgiasqhvtw
to; o[nomav sou (Mt 6, 9) "wJ" ejn oujranw'/ kai; ejpi; gh'"": ejlqevtw hJ basileiva sou (Mt 6, 10) "wJ" ejn oujranw'/
kai; ejpi; gh'"": genhqhvtw to; qevlhmav sou wJ" ejn oujranw'/ kai; ejpi; gh'" (Mt 6, 10).

115
eujch/', parasth'sai to;n qeo;n toi'" hJmar[f. 119v]thkovsin, eijrhkevnai th;n ojrgh;n aujtou'
gegonevnai oujk ejpÆ ajnqrwvpou", a[llÆ o{ti provbata oiJonei; "th/' dianoiva/ aujtw'n suvggnwqi:
provbata nomh'" ejsti tau'ta oi|" ojrgivzh/: dunatoi; dunatw'" ejtazevsqwsan, oJ de;
ejlavcisto" suggnwstov" ejstin ejlevou"". i{na tiv ou\n ajpwvsw, oJ qeov", eij" tevlo", ojrgivsqh
oJ qumov" sou ejpi; provbata nomh'" sou (Sal 73, 1b-c)É ajnagkai'ovn e[sti ijdei'n wJ" ta;
provbata, ou{tw kai; th;n nomh;n tou' qeou': e[sti gavr tina provbata nomh'" tou' qeou'.
gevgraptai de; ejn tw'/ eujaggelivw/: ejgwv eijmi hJ quvra: diÆ ejmou' ejavn ti" eijsevlqh/ swqhvsetai
(Gv 10, 9) kai; eijseleuvsetai kai; ejxeleuvsetai kai; nomh;n euJrhvsei. tiv" ou\n hJ nomh; kai;
nomh; probavtwnÉ ta; iJera; gravmmata nomhv ejstin, nomhv ejstin oJ novmo", nomh; oiJ
profh'tai, ta; eujaggevlia, oiJ ajpovstoloi. eja;n mh; nemhqh/'" ejpi; tau'ta, limw/'
diafqeivrei"355. eijsevlqwmen ejpi; th;n nomh;n tauvthn! kai; Kurivou e[rgon ejsti; poima'nai
hJma'", w{ste eijpei'n a[n: Kuvrio" poimaivnei me kai; oujdevn me uJsterhvsei: eij" tovpon
clovh" [f. 120r] ejkei' me kataskhvnwson (Sal 22, 1-2). poiva ejsti; hJ clovhÉ hJ ajkmaiovth"
tw'n kainw'n nohmavtwn.
4. mnhvsqhti th'" sunagwgh'" sou, h|" ejkthvsw ajpÆ ajrch'" (Sal 73, 2a). ejrei' oJ lao;" oJ ajpo;
tw'n ejqnw'n: pw'" ejkthvsato hJma'" sunagwgh;n o[nta" aujtou' oJ qeo;" ajpÆ ajrch'"É ouj ga;r
ajrch; hJ ejpi; sunteleiva/ tw'n aijwvnwn Cristou' jIhsou' ejpidhmiva ejstivn, ajfÆ h|" ejkthvsato
hJma'" oJ qeov". ei\ta ejrei' oJ jIoudai'o": ouj peri; sou' oJ lovgo" fhsiv: mnhvsqhti th'"
sunagwgh'" sou h|" ejkthvsw ajpÆ ajrch'" (Sal 73, 2a), ajlla; peri; ejmou': ejme; ga;r ejkthvsato
oJ qeo;" ajpÆ ajrch'". ei[poimi dÆ a]n kai; pro;" ejkei'non o{" ejlevgcein me dokei', levgonta
"ejme; ei[h", o}n ejkthvsato ajpÆ ajrch'" dia; tou' crovnou th'" klhvsewv" mou", kai; ejgwv se
oJmoivw" ejlevgxw, o{ti ouj de; su; to; ajpÆ ajrch'" ajlhqw'" oJmoivw" e[cei". povte gavr se
ejkthvsato oJ qeo;" fivlonÉ o{te ejxh'lqen oJ lao;" ejk gh'" Aijguvptou, o{te ejlutrwvsato aujto;n
ejk ceiro;" douleiva" kai; ajpo; tou' farawv. o{ra ou\n o{ti hJ ajrchv sou oujk ajpo; tw'n ejn
Aijguvptw/ crovnwn [f. 120v] euJrivsketai, ajllÆ oujde; dekavth genea; ejpi; to;n Nw'e, oujde;
dekavth ejpi; to;n jAbraavm, oujdÆ ejpi; to;n Mwseva. ouj duvnatai ou\n to; ajpÆ ajrch'" ei\nai
ejpi; tw'n crovnwn Mwu>sevw", ajlla; kajn biavsh/ kai; ei[ph/" ejpi; to;n jAbraavm, oujde; tovte
ajrchv ejstin: eijkosthv ejsti genea; jAbraa;m ajpo; jAdavm, ajpo; de; tou' jAbraa;m th;n
ajrch;n e[cei to; spevrma to; kata; savrka, i{na sugcwrhvsw soi356.

355
Ms. diafqeivrh".
356
Cf. Iulius Africanus, Chron. F16d (Wallraff 32, 1-6): JEbrai'oi ga;r oiJ peravtai eJrmhneuvontai,
diaperavs anto" Eujfravthn A
j braavm , kai; oujc, wJ" oi{ontaiv tine", ajp o; E
{ ber tou' proeirhmevnou.
sunavgetai toivnun eij" th;n ejpivbasin th'" kateggelmevnh" gh'" jAbraa;m ajpo; me;n tou' kataklusmou' kai;
j da;m genew'n kÆ e[th gsozÆ; Lc 3, 34-38.
Nw'e genew'n iÆ e[th aieÆ, ajp o; de; A

116
mhvte ou\n sou levgonto" tiv to; ajpÆ ajrch'", mhvte tw'n parÆ ejmoi; ajkeraivwn kai;
aJploustevrwn legovntwn tiv to; ajpÆ arch'", ajkouvwmen357 tiv to; ajpÆ ajrch'": ou}" proevgnw
proegnwvrisen, ou}" proegnwvrise prowvrisen, ou}" prowvrisen ejkavlesen, ou}" ejkavlesen
ejdikaivwse, ou}" ejdikaivwsen ejdovxasen (Rm 8, 29-30). oJ qeo;" o{te proevgnw, ejn ajrch/' de;
proevgnw kai; ejkthvsato th/' prognwvsei aujtou' pavnta ta; mevllonta h{kein uJpÆ aujtovn, kai;
tou'tov ejstin to; legovmenon mnhvsqhti th'" sunagwgh'" sou h|" ejkthvsw ajpÆ ajrch'" (Sal
73, 2a). kai; tou'to levgw oijkonomw'n [f. 121r] to;n lovgon: oi\da ga;r ejgw; ajrch;n ajfÆ h|"
ejkthvsato e{kaston hJmw'n oJ qeov", oi\da tauvthn th;n ajrch;n e[myucon ou\san kai; zw'san
kai; levgousan: "oJ qeo;" ejkthvsatov me ajrch;n oJdw'n aujtou' eij" e[rga aujtou' (Pr 8, 22)". hJ
ajrch; Cristov" ejstin: ejkthvsato ou\n ajpÆ ajrch'", ajpo; Cristou' tou' o[nto" ajrch'" kai;
tou' o[nto" tevlou", tou' o[nto" a[lfa kai; tou' o[nto" w\ (Ap 21, 6)358.
5. ejlutrwvsw rJabdon klhronomiva" sou (Sal 73, 2b): tou;" aijcmalwvtou" lutrou'ntai oiJ
oijkei'oi aujtou'. ejlutrwvsato ou\n oJ qeo;" rJavbdon klhronomiva" aujtou', toutevsti to;
skh'ptron th'" klhronomiva" aujtou' kai; basileiva": ejlutrwvsato ta; luvtra359 douv". h\men
ga;r uJpo; polemivou" kai; h\n polevmio" oJ diavbolo" kai; oiJ a[ggeloi aujtou'. ou|toi h\san
aijcmalwvtou" hJma'" labovnte" kai; cwri;" luvtrwn ouj qevlonte" hJma'" ajpolu'sai. kai; oujk
hjqevlhsen oujde;n to;n diavbolon biavsasqai oJ Swthvr, oujde; pleonekth'sai tou;"
aijcmalwteuvsanta" hJma'", ajlla; levgei tw/' diabovlw/: "bouvlomai lutrwvsasqai tou;"
aijcmalwvtou" ou}" e[labe": tiv bouvlei [f. 121v] labei'n luvtron, i{na moi360 dw'/" ou}"
e[labe" aijcmalwvtou""É oJ de; ajpekrivnato: "bouvlomai labei'n to; ai|mav sou: ejkcuqhvtw to;
ai|mav sou, su; ajpovqane! ka]n ajpoqavnh/" suv, tou' ai{matov" sou ejkcuqevnto", e[cw ta;
luvtra, ajpodivdwmi ou}" ejbouvlou labei'n"361. oJ Kuvriov" mou kai; oJ Swthvr mou oJ
filavnqrwpo" kai; Cristo;" ejxevceen aujtou' to; ai|ma kai; hjgovrasen hJma'" tw/' timivw/
ai{mati. ouj ga;r fqartoi'" ajrgurivw/ kai; crusivw/ ejlutrwvqhmen ejk th'" mataiva" hJmw'n
ajnastrofh'" patroparadovtou, ajlla; timivw/ ai{mati wJ" ajmnou' ajmwvmou kai; ajspivlou
Cristou' (1 Pt 1, 18). kai; kalw'" levgetai: timh'" hjgoravsqhte (1 Cor 6, 20), mh; givnesqe
dou'loi ajnqrwvpwn! megavlh ou\n timh; devdotai, i{na lutrwqw'men, kai; dia; th;n timh;n
tauvthn oJ Kuvriov" mou Cristo;" jIhsou'", w{sper e[sti dikaiosuvnh, w{sper e[sti

357
Ms. ajk ouvomen.
358
Cf. CIo I, 17, 101-102.
359
Ms. lu'tra.
360
Ms. mhv.
361
Glossa in marg. sin.: ajllÆ oujk ejdovq h t‹w/'Ì ejcqrw/' to; tivm‹ionÌ ai|m a Cristou', w\ blavs fem‹eÌ.

117
aJgiasmov", w{sper e[sti sofiva, w{sper e[stin ajlhvqeia, ou{tw" e[sti kai; ajpoluvtrwsi" (1
Cor 1, 30)362.
tosouvtwn ou\n luvtrwn doqevntwn uJpe;r hJmw'n, eja;n katafronhvswmen tou' ai{mato" tou'
timivou, ejgklhvmati uJpopesouvmeqa kai; le[f. 122r]levxetai pro;" hJma'" to; povsw/ dokei'te
ceivrono" ajxiwqhvsetai timwriva" oJ to;n uiJo;n tou' qeou' katapathvsa" kai; to; ai|ma th'"
diaqhvkh" koino;n hJghsavmeno", ejn w/| hJgiavsqh, kai; to; pneu'ma th'" cavrito" ejnubrivsa"
(Eb 10, 29)É ejnubrivzomen ga;r tw/' pneuvmati th'" cavrito", o{te aJmartavnomen meta; th;n
ajpoluvtrwsin, ajlla; kai; to; ai|ma th'" diaqhvkh" to; kaqaro;n kai; a{gion koino;n kai;
bevbhlon hJgouvmeqa. ajlla; kai; katapatou'men to;n uiJo;n tou' qeou' oJsavki" aujto;n
aJmartavnomen363: katapatou'men ga;r th;n dikaiosuvnhn ajdikou'nte", katapatou'men th;n
ajlhvqeian yeudovmenoi, katapatou'men to;n lovgon ajlovgw" ti pravttonte",
katapatou'men to; fw'" ta; e[rga tou' skovtou" poiou'nte" (Rm 13, 12). ejlutrwvsato gou'n
rJavbdon klhronomiva" aujtou' (Sal 73, 2c), toutevsti to; skh'ptron th'" basileiva" eJautou'
oJ Kuvrio".
6. o[ro" tou'to Siwvn, o} kateskhvnwsa" ejn aujtw/' (Sal 73, 2c): gevgonen uJpo; toi'"
polemivoi" kai; to; o[ro" Siwvn. to; ga;r crhmatisthvrion kai; to; oJramatisthvrion kai; to;
[f. 122v] skopeuthvrion - pollacw'" ga;r eJrmhneuevtai - gevgonen uJpo; toi'" polemivoi"364.
eja;n de; i[dh/" yuch;n dioratikhvn, eja;n i[dh/" yuch;n dunamevnhn blevpein pravgmata kai;
suneth;n aijcmavlwton uJpo; pneuvmato" porneiva" gegenhmevnhn kai; uJpo; tw'n
aJmarthmavtwn, mh; o[knei levgein to; Siwvn, to; skopeuthvrion, gegonevnai uJpo; toi'"
polemivoi". eja;n ou\n i[dh/" to;n toiou'ton metabalovnta kai; metanohvsanta kai; tw/'
dioratikw/' eij" devon loipo;n crwvmenon, mh; o[knei levgein o{ti o[ro" Siw;n tou'to, o}
kateskhvnwsen ejn aujtw/' (Sal 73, 2c), ejlutrwvsato oJ qeov".
pw'" de; to; kateskhvnwsen ejn aujtw/' (Sal 73, 2c)É jIoudai'oi camai; blevpousi th;n grafh;n
kai; e{lkousin aujth;n ejpi; th;n gh'n, oijovmenoi tou'to Siw;n ei\nai, o{pou oJ ktivsa" qeo;" to;n
oujrano;n kai; th;n gh'n kateskhvnwse. kai; nu'n ejn tw/' o[rei kateskhvnwsen oJ qeo;" katÆ
ejkeivnou", o{pou kataskhnou'si tetravpoda kai; ejqnikoiv. ajllÆ hJmei'" o[ro" Siwvn, o{pou
kateskevnwsen oJ qeov", levgomen ei\nai th;n megalofuh' yuchvn, th;n dianohtikhvn, th;n
dioratikhvn [f. 123r]: pw'" de; kataskhnoi' ejn aujth/' oJ qeov"É plhrw'n th;n levgousan
ejpaggelivan: ejnoikhvsw ejn aujtoi'" kai; ejmperipathvsw kai; e[somai aujtw'n qeo;" kai;

362
Cf. CIo I, 22, 140; 34, 247-252.
363
Corr. katapatou'm en aujto;n to;n uiJon; tou' qeou' oJsavki" aJmartavnomen?
364
Cf. H75Ps (f. 164v): ouj ga;r tou'to to; Siw;n katoikhthvriovn ejsti tou' qeou', ajlla; yuch; genomevnh
skopeuthvrion kai; crhmatisthvrion tou' lovgou tou' qeou', e[stin katoikhthvrion tou' qeou'.

118
aujtoi; e[sontaiv moi laov" (Lv 26, 12). kai; pollavki" kai; ejpi; touvtou tou' o[rou" Siwvn, ejn
w|/ kateskhvnwsen oJ qeo;" kai; oJ lovgo" aujtou', givnetai ptaivsmata kai; aJmarthvmata.
ajllÆ oJ qeo;" oujk ejgkataleivpei" to; o[ro" Siw;n aijcmavlwton ajlla; lutrou'sai aujtov365,
i{na plhrwqh/' to; ejlutrwvsw rJavbdon klhronomiva" sou, o[ro" Siw;n tou'to, o}
kateskhvnwsa" ejn aujtw/'. e[paron ta;" cei'rav" sou ejpi; ta;" uJperhfaniva" aujtw'n eij"
tevlo", o{sa ejponhreuvsato oJ ejcqro;" ejn tw/' aJgivw/ (Sal 73, 2b-3). miaro;n ga;r pra'gma
pa'sa uJperhfaniva, ei[te ejn ajnqrwvpw/ ei[te ejn ajntikeimevnh/ dunavmei euJrivsketai, kai; oJ
qeo;" ajlhqw'" uJperhfavnoi" ajntitavssetai, tapeinoi'" de; divdwsi cavrin (Pr 3, 34).
ejxairevtw" dev ejsti ph/' me;n swmatikw'" genovmenon ejpi; to;n tovpon kata; ta;"
uJperhfaniva" tw'n perigenomevnwn tw'n jIoudaivwn, ph/' de; nohtw'" [f. 123v] mavlista
kata; ta;" ajntikeimevna" ejnergeiva" tivna trovpon uJperhfaneuvontai kai; ejpaivrontai
kata; tw'n dikaivwn tou' qeou'. ejavnper dunhqw'si tina; uJposuvrai kai; aijcmavlwton labei'n,
oi|a eijko;" tou;" Babulwnivou" o{te ejnivkhsan to;n laovn, uJperhfaneuomevnou levgein kata;
tou' aJgivou ajnqrwvpou ejn swmatikw/' tovpw/ oi|a eijko;" eijrhkevnai tou;" meta; th;n
parrhsivan perigenomevnou" jIoudaivwn. ajllÆ ejkei'na me;n swmatikav: eja;n dev potev sou hJ
yuchv, nikhqei'sa uJpo; dunavmew" ajntikeimevnh", gevnhtai uJpo; tw/' diabovlw/, o[yei tivna
trovpon uJperhfaneuvetai oJ diavbolo" kata; tou' aJgivou ajnqrwvpou.
ejgw; de; levgw o{ti kai; ejpi; tou' Swth'ro" uJperhfaneuvsato oJ ejcqrov", tapeinwvsanto"
eJauto;n kai; genomevnou uJphkovou mevcri qanavtou, qanavtou de; staurou' (Fil 2, 8): kai; mh;
now'n th;n oijkonomivan tou' Swth'ro" hJmw'n kai; th'" tapeinwvsew" aujtou', uJperhfaneuveto
katÆ aujtou' wJ" nikhvswn aujtovn, wJ" perigenhsovmeno" aujtou'. ouj ga;r h/[dei th;n sofivan
tou' qeou'. eij ga;r e[gnwkei, oujk a]n ejstauvrwsen aujto;n [f. 124r] to;n Cristo;n tou' qeou'.
o{mw" de; eij kai; uJperhfaneuvsato katÆ aujtou', pro;" povson uJperhfaneuvsatoÉ tolmw'
levgein o{ti pro;" w{ran mivan: a{ma ga;r ejxh'lqen oJ Swth;r kai; gumno;n genovmenon yuch/'
sunevlaben, gumno;n o]n to; sw'ma, zhtw'n to;n diavbolon kai; tou;" ajggevlou" aujtou', ou}"
oujc ou{tw" ei\cen uJpoceirivou", o{te ejfovrei to; sw'ma. i[de moi aujto;n ejkperiercovmenon,
i[de moi aujto;n katabaivnonta eij" a{/dou kai; katabavnta aujto;n eij" a{/dou, ou}" e[dei aujto;n
dh'sai ejkei', kai; meta; to; deqh'nai aujto;n i[de aujto;n ejn tw/' a{/dh wJ" ejn nekroi'" ejleuvqeron
kai; ajnabaivnonta movnon ejkei'qen kai; levgonta: ejgenhvqhn wJsei; a[nqrwpo" ajbohvqhto", ejn
nekroi'" ejleuvqero" (Sal 87, 5). pavnte" ou\n katadedemevnoi h\san uJpÆ aujtou', aujto;" de;
ajnevbhken oJ ejn nekroi'" ejleuvqero". tau'ta de; dia; to; e[paron ta;" cei'rav" sou ejpi; ta;"
uJperhfaniva" aujtw'n eij" tevlo", o{sa ejponhreuvsato oJ ejcqro;" ejn tw/' aJgivw/ (Sal 73, 3).

365
Ms. aujtav.

119
7. e[ti de; pri;n hjlqei'n ejpi; ta; eJxh'", i[dwmen o{sa ejponhreuvsato oJ ejcqro;" ejn tw/' aJgivw/ [f.
124v]. peri; tou' nomizomevnou para; jIoudaivoi" aJgivou ouj provkeitaiv moi levgein:
ejponhreuvsato de; kata; tou' aJgivou, tou' Swth'ro", o{te eij" to; o[ro" aujto;n ajnebivbase.
ponhriva" ga;r e[rgon aujtou' h\n to; eijpe; i{na oiJ livqoi gevnwntai a[rtoi (Mt 4, 3): bavle
seauto;n ejnteu'qen kavtw (Mt 4, 6): tau'tav soi pavnta dwvsw, eja;n pesw;n proskunhvsh/"
moi (Mt 4, 9). o{ra o{sa ejponhreuvsato oJ ejcqro;" ejn tw/' aJgivw/. meta; tau'ta pavlin
ejponhreuvsato: wJ" ga;r gevgraptai ejn tw/' kata; Louka'n, ajpevsth ajpÆ aujtou' a[cri
kairou' (Lc 4, 13). u{steron pavlin prosh'lqen ejpi; to;n peirasmovn, i{na aujto;n peiravsh/,
i{na aujto;n ajpokteivnh/. povteÉ o{te tou' diabovlou beblhkovto" eij" th;n kardivan jIouda
Sivmwno" jIskariwvtou, i{na paradw'/ to;n Swth'ra kai; meta; to; ywmivon eijsh'lqen eij"
ejkei'non oJ Satana'" (Gv 13, 27).
ajlla; polla; ejponhreuvsato kata; tou' aJgivou oJ diavbolo". ejponhreuvsato ejnerghvsa"
tou;" ajrcierei'" kai; tou;" presbutevrou" kai; to;n lao;n eijpei'n "stauvrwson, stauvrwson
aujtovn" (Gv 19, 15), "ai\re ajpo; th'" gh'" to;n toiou'[f. 125r]ton" (Lc 23, 18).
ejponhreuvsato ejkeivnou" eijpei'n to; ai|ma aujtou' ejfÆ hJma'" kai; ejpi; ta; tevkna hJmw'n (Mt
27, 25). ejponhreuvsato poihvsa" fivlon genevsqai to;n JHrwv/dhn tw/' Pilavtw/, to;n prov
touvtou ejcqrovn (Lc 23, 12). ejponhreuvsato poihvsa" to;n Pilavton nivyasai kai; mwrw'"
ajfosiwvsasqai. ejnivyato ta;" cei'ra" aujtou' meta; to; mastigw'sai to;n Swth'ra kai;
eijpei'n: ajqw'/o" ejgw; ajpo; tou' ai{mato" tou' dikaivou (Mt 27, 24). o{sa gevgraptai
eijrhkevnai, o{sa de; kai; a[lla ejsti;n a} ouj gevgraptai peponhreu'sqai ejkei'non, oujdÆ
aujto;n ga;r oi\mai to;n kovsmon cwrh'sai, ouj movnon peri; tw'n a[llwn tou' jIhsou' pravxewn
ta; grafovmena bibliva (Gv 21, 25), ajlla; kai; peri; th'" tou' diabovlou ponhreuvsew", o{sa
ejponhreuvsato oJ ejcqro;" ejn tw/' aJgivw/.
8. kai; ejnekauchvsanto oiJ misou'ntev" se ejn mevsw/ th'" eJorth'" sou (Sal 73, 4a). kata; to;
rJhto;n ejlqev moi ejpi; to;n crovnon th'" eJorth'" ejkeivnh", o{te oJ jIhsou'" mou, pavsca o[nto",
paradivdotai eij" to; staurwqh'nai. ejnekauchvsanto ou\n oiJ jIoudai'oi, oiJ polevmioi tw/'
Cristw/' [f. 125v], kai; ejnergou'nte" tou;" jIoudaivou" ejn mevsw/ th'" eJorth'". eJorth; ga;r
h\n, o{te paredovqh kai; ajnti; probavtou ajpevkteinan to;n Swth'ra, o{sti" wJ" provbaton
ejpi; sfagh;n h[cqh kai; wJ" ajmno;" ejnwvpion tou' keivronto" aujto;n a[fwno" (Is 53, 7).
oujkevti ou\n ajkouvsw tou' profhvtou aJplouvsteron levgonto" wJ" provbaton ejpi; sfagh;n
h[cqh: mustikw'" ga;r ei\pen oJ profhvth" eijdw;" o{ti to; pavsca h\n, uJpe;r hJmw'n ejtuvqh
Cristov" (1 Cor 5, 7), o{ti wJ" provbaton ejpi; sfagh;n h[cqh. wJ" ejn tw/' pavsca ta;
provbata, ou{tw" ejn tw/' ajlhqinw/' pavsca oJ Cristo;" a[getai. kai; ejnekauchvsanto oiJ
misou'nte" aujtovn ejn mevsw/ th'" eJorth'" (Sal 73, 4a). dia; tou'to metÆ ejkeivnhn eJorth;n

120
oujkevti eJortavzousin: ejmovlunan th;n eJorthvn, ejmovlunan ta; a{gia. kajn qevlwsin
eJortavzein jIoudai'oi, oujkevti duvnantai.
ouj ga;r e[xestin, o{son ejpi; th'/ grafh'/, eJortavzein to; pavsca, eij mh; ejn tw/' tovpw/ touvtw/ tw/'
nomizomevnw/ aJgivw/, o{qen ejkbevblhntai. oujkevti ou\n eJortavzousin, ajllÆ oujde; th;n eJorth;n
th;n pen[f. 126r]thkosthvn, oujde; th;n eJorth;n th'" skhnophgiva". ajlla; aiJ eJortai; aujtw'n
h[rqhsan ajpÆ aujtw'n kai; ejdovqhsan hJmi'n kai; peplhvrwtai ejpÆ aujtw'n to; uJpo; tou' jAmw'"
eijrhmevnon: strafevtwsan aiJ eJortai; uJmw'n eij" pevnqo" kai; aiJ w/jdai; uJmw'n eij" qrhvnou"
(Am 8, 10). hJmei'" ou\n ejlavbomen ta;" eJorta;" kai; eJtevrw" h] wJ" ejkei'noi ejlavbon. e[labon
ga;r ejkei'noi tupikw'", e{w" e[lqh/ hJ ajlhvqeia: ejlqouvsh" de; th'" ajlhqeiva", hJmei'" levgomen
o{ti ejlavbomen to; pavsca to; ajlhqinovn: to; ga;r pavsca hJmw'n to; ajlhqino;n ejtuvqh Cristov"
kai; eJortavzomen ouj zuvmh/ palaia/', oujde; zuvmh/ kakiva" kai; ponhriva", ajllÆ ejn ajzuvmoi"
eijlikrineiva" kai; ajlhqeiva" (1 Cor 5, 7-8). ou{tw de; a[gomen kai; penthkosth;n, kai; e[ti
ajpo; tw'n karpw'n tw'n pneumatikw'n, ou{tw" kai; skhnophgou'men, oijkiva" katoikou'men,
oujk ejn oijkivai" pavroikoi kai; parepivdhmoi o[nte" ejpi; th'" gh'".
9. kai; ejnekauchvsanto oiJ misou'ntev" me ejn mevsw/ th'" eJorth'" sou. e[qento ta; shmei'a
aujtw'n shmei'a [f. 126v] kai; oujk e[gnwsan, wJ" eij" th;n ei[sodon uJperavnw (Sal 73, 4-5).
e[qento shmei'a kai; dunavmei" aiJ ajntikeivmenai kai; oiJ ponhreusavmenoi kata; tou'
Swth'ro": e[qento kai; mevcri shvmeron kei'ntai ta; shmei'a th'" aJmartiva" aujtw'n, hJ
kaqaivresi" jIsrahvl. tivna ta; shmei'a th'" aJmartiva" aujtw'nÉ hJ Cristou' metavbasi":
metevbh ajpÆ ejkeivnwn, h\lqe pro;" hJma'". ejxevbalon ejkei'noi to;n Cristovn, h\lqe pro;" tou;"
mh; ejkbavllonta" aujtovn, ajlla; tou;" paradecomevnou" aujtovn. kajkei'noi e[gnwsan wJ" eij"
th;n ei[sodon uJperavnw: blevpon kai; a[llon tina; lovgon ejn tw/' rJhtw/', o{ti pollavki" oiJ
ponhreuovmenoi kata; th'" ajlhqeiva" shmei'av tina tivqentai kai; shmei'a wJ" eij" th;n
ei[sodon. oi|on eja;n i[dh/" ejn toi'" eJterodovxoi" ejpaggelivan me;n eijsovdou, lovgou" de;
yeudei'" kai; ejnantivou" th/' ajlhqeiva/, oujk eijsavgonta" de; kata; th;n ejpaggelivan aujtw'n
eij" ei[sodon: eja;n i[dh/" aujtou;" ejpaggellomevnou" uJyhla; kai; oujranivwn dihvghsin, levge:
e[qento ta; shmei'a aujtw'n, shmei'a de; wJ" eij" th;n ei[sodon uJperavnwqen (Sal 73, 4b-5).
i[de moi kai; ta;" ajntikeimevna" [f. 127r] ejnergeiva" poiouvsa" ta; eJxh'": wJ" ejn drumw/'
xuvlwn ajxivnai" e[koyan ta;" rJivza" aujth'" ejpi; to; aujtov, ejn pelevkei kai; laxeuthrivw/
katevrraxan aujthvn (Sal 73, 6). ejavn potev soi ejpibouleuvswsin ejcqroiv, o{ra aujtou;"
e[xwqen tw'n qurw'n sou, ajxivna" e[conta" logika;" ta;" diakoptouvsa" quvra", i{na
eijsevlqwsi pro;" se; kai; eijselqovnte" ta; skeuvh tou' ijscurou' diarpavswsin. wJ" ejn tw/'
eujaggelivw/ gevgraptai diav tino" parabolh'", o{tan oJ ijscuro;" kaqwplismevno" fulavssh/
th;n eJautou' aujlhvn, ejn eijrhvnh/ ejsti; ta; uJpavrconta aujtou': eja;n de; ijscurovtero" aujtou'
eijsevlqh/, th;n panoplivan aujtou' ai[rei, ejn h|/ ejpepoivqei kai; ta; sku'la aujtou' diadivdwsi

121
(Lc 11, 21-22). kai; w{sper ejn polevmw/ eijsevrcontai oiJ polevmioi kai; ai[rousi th;n
panoplivan tw'n nenikhmevnwn, ou{tw" eja;n eijsevlqwsi katatemovnte" sou ta;" quvra" ta;"
peri; to; hJgemonikovn aiJ dunavmei" aiJ ajntikeivmenai, ai[rousiv sou th;n panoplivan, i{na
mhkevti e[ch/" qwvraka dikaiosuvnh", i{na [f. 127v] mhkevti ejzwsmevno" h\" th/' ajlhqeiva/, i{na
mhkevti e[ch/" th;n perikefalaivan tou' swthrivou (Ef 6, 17), mh; ta; uJpodhvmata th'"
eJtoimasiva" tou' eujaggelivou (Ef 6, 15), mh; th;n mavcairan tou' pneuvmato" (Ef 6, 17), mh;
to;n qureo;n th'" pivstew" (Ef 6, 16). eij de; mh; bouvlei tau'ta ou{tw" e[conta
paradevxasqai, tiv" oJ ijscurovtero", oJ th;n panoplivan aujtou' ai[rwn ejfÆ h|/ ejpepoivqei kai;
ta; sku'la aujtou' diadivdwsi (Lc 11, 21-22)É poivan ou\n panoplivan ai[rei oJ ejcqrov", eja;n
eijsevlqh/ tai'" ajxivnai" katatemw;n ta;" quvra" hJmw'n th'" yuch'" h] th;n proeirhmevnhn ejn
pelevkei kai; laxeuthrivw/ katevrraxan aujthvn (Sal 73, 6b)É e[cousi tou;" pevleka", e[cousi
ta; laxeuthvria, i{na katastrevywsi pa'san oijkodomh;n h}n w/jkodomhvsamen.
10. ejnepuvrisan ejn puri; to; aJgiasthvriovn sou (Sal 73, 7). e{kasto" hJmw'n kata; to;
dunato;n eJautw/' oijkodomei' aJgiasthvrion tw/' qew/' kai; oijkodomei' qusiasthvrion e[ndon.
ei\ta eijsevrcontai aiJ dunavmei" aiJ ajntikeivmenai kai; ejmpurivzousin aujtov, wJ" tou' qeou'
to; aJgiasthvrion ejpuvrisan ejn puriv. fevre ajpo; th'" grafh'" parasthvsw pw'" [f. 128r]
ejmpurivzousin ejn puri; to; aJgiasthvrion tou' qeou'. novei moi ta; para; tw/' ajpostovlw/
legovmena, i{na duvnhsqe pavnta ta; bevlh tou' ponhrou' ta; pepurwmevna sbevsai (Ef 6, 16).
eja;n ga;r ejxapostalh/' bevlo" pepurwmevnon, tiv a[llo poiei'É ejmpurivzei to; aJgivasma kai;
givnetai eij" tou'to to; aJgivasma - o{pou pote; eujxavmhn, o{pou pote; Cristo;n e[scon, o{pou
pote; qeo;" periepavthsen -, eja;n aJmarthvsw, pepurwmevnon bevlo" kai; aujtw/' givnetai, to;
ejnepurivsan ejn puri; to; aJgiasthvriovn sou (Sal 73, 7a).
parakalevswmen ou\n oJmoqumado;n to;n qeovn, i{na touvtou tou' aJgiasthrivou mhdevpote
uJpo; tw'n pepurwmevnwn belw'n tou' ponhrou' h] ajkaqavrtou ejpiqumiva" h] ejpiqumiva"
ajrgurivou h] ejpiqumiva" doxarivou h] a[llou tino;" puvrwsi" kaqivkhtai mhde; gevnhtai to;
ejnepurivsan ejn puri; to; aJgiasthvriovn sou, ejn puri; ejbebhvlwsan to; skhvnwma tou'
ojnovmatov" sou (Sal 73, 7a-b). eja;n i[dh/" yuch;n h[dh metewroporou'san, h[dh
fantazomevnhn ta; ejpouravnia, aijcmavlwton [f. 128v] genomevnhn uJpo; th'" aJmartiva" kai;
pesou'san, mhv o[knei levgein o{ti ejbebhvlwsan to; skhvnwma tou' ojnovmato" tou' qeou' (Sal
73, 7b) aiJ dunavmei" aiJ ajntikeivmenai ejpi; toiou'ton.
kai; givnetai ejpi; touvtou to; pw'" ejxevpesen ejk tou' oujranou' oJ eJwsfovro" oJ prwi>;
ajnatevllwn (Is 14, 12), sunetrivbh ejpi; th;n gh'n, ajpevrriyen ejx oujranou' eij" th;n gh'n,
provstagma jIsrahvl. ajlla; mh; ei[h toiau'ta hJma'" pavscein, ajllÆ o{son hJmevrai tw'n
ejcqrw'n katargoumevnwn tou' qeou' bohqou'nto" hJmi'n, ei[h hJmi'n ajporqhvtou" ei\nai

122
e[conta" to; aJgiasthvrion, to;n nao;n mh; fqeirovmenon uJpo; tou' Naboucodonovsor, mh;
pneuvmati ponhriva" katastrefovmenon ajlla; pneuvmati dunavmew" kai; aJgiasmou' kai;
swfrosismou' (2 Tm 1, 7), ajei; kai; oijkodomouvmenon kai; aJgiazovmenon ejn Cristw/'
jIhsou', w|/ ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" nu'n kai; ajei; kai; eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn.
ajmhvn.

123
Hom. II in Ps. 73

[f. 129r] Eij" to;n ogÆ yalmo;n oJmiliva bÆ

1. {Wsper swmavtwn eijsi; suggevneiai kai; ejn tai'" suggeneivai" oiJ mevn eijsi ejggu;" tou'
gevnou", oiJ de; ojlivgon povrrw, kai; a[lloi suvneggu" me;n suggenei'", kai; a[lloi suggenei'"
pavnu makrovqen, ou{tw moi novei kai; ejpi; tw'n yucw'n ei\nai suggenei'". kata; ga;r ta;"
oJmoiotropiva" suggevneiaiv eijsin ejpi; tw'n yucw'n. eja;n me;n kalai; kai; ajgaqai; w\si
suggevneiai, th;n ajrch;n e[cousin ajpo; tou' qeou': eja;n de; fau'lai kai; mocqhraiv, th;n
ajrch;n e[cousi ajpo; tou' diabovlou. kai; w{sper ejn tai'" suggeneivai" eijsi; polloi;
patevre" kai; polloi; ajdelfoiv, ou{tw moi novei kai; ejpi; tw'n pneumatikw'n suggeneiw'n:
ka]n ga;r w\si patevre" prohgoumevnwn, tw'n me;n ejcovntwn to; pneu'ma th'" uiJoqesiva" oJ
qeov", tw'n de; aJmartanovntwn oJ diavbolo", ajllÆ eijsi; katwtevrw touvtwn patevre" tine;"
me;n kata; tou;" ajnqrwvpou", tine;" de; kata; ta;" dunavmei", h[toi ta;" ajntikeivmena" h]
ta;" kreivttona".
o} de; levgw, ou{tw" e[stai sa[f. 129v]fev". oi|on kata; ajnqrwvpou" pneumatikw'" eijsi; hJmw'n
patevre", oiJ gennhvsante" hJma'" ejn Cristw/', wJ" Pau'lo" path;r w]n e[legen: eja;n murivou"
paidagwgou;" e[chte ejn Cristw/', ajllÆ ouj pollou;" patevra" (1 Cor 4, 15). kai; ajnavlogon
touvtoi" kai; aiJ dunavmei" aiJ sunergou'sai hJmw'n th/' swthriva/ pw'" eijsi patevre" hJmw'n.
kai; ou{tw" ejgw; ajkouvw tou' su; de; ajpeleuvsh/ pro;" tou;" patevra" sou metÆ eijrhvnh" (Gn
15, 15), tou' jAbraa;m e[conto" patevra" meta; to;n qeovn, pavnta" tou;" sunergou;"
aujtou' genomevnou" ajggevlou" aJgivou" th'" makariovthto" kai; swthriva". ou{tw" de; kai;
ejpi; tw'n ajntikeimevnwn dunavmewn suggevneia kai; patevre" murivoi.
2. ejnqavde ou\n ei\pen hJ suvggeneia aujtw'n ejpi; to; aujtov (Sal 73, 8a), tw'n ejcqrw'n tw/' law/'
tou' qeou', deu'te kai; katapauvswmen aujtou;" ejx o[rou" tou' qeou' ajpo; th'" gh'" (Sal 73,
8b). hJnivka ga;r oJ Swth;r kai; Kuvrio" hJmw'n ejpebouleuveto uJpo; tw'n ajoravtwn dunavmewn
kai; uJpo; tw'n ejnergoumevnwn uJpÆ aujtw'n jIoudaivwn, ajoravtwn me;n dunavmewn kata; to;
parevsthsan oiJ basilei'" th'" gh'" kai; oiJ a[rconte" [f. 130r] sunhvcqhsan ejpi; to; aujtov
kata; tou' Kurivou, kata; tou' Cristou' aujtou' (Sal 2, 2): jIoudaivwn de; kata; to;
oJmonohvsanta" pavnta" eijrhkevnai: "ai\re, ai\re ajpo; th'" gh'" to;n toiou'ton" (Lc 23, 18),
"stauvrwson stauvrwson aujtovn" (Gv 19, 15), to; ai|ma aujtou' ejfÆ hJma'" kai; ejpi; ta; tevkna
hJmw'n (Mt 27, 25). kata; to;n kairo;n tou' pavqou" tou' Swth'ro", pa'sai aiJ dunavmei" aiJ
ajntikeivmenai, ejpibouleuvousai tw/' Swth'ri, ejnhvrgoun tou;" ponhreuomevnou" katÆ aujtou'

124
kai; e[legon aiJ suggeneivai aiJ ponhraiv: deu'te kai; katapauvswmen pavsa" ta;" eJorta;"
tou' qeou' ajpo; th'" gh'" (Sal 73, 8b).
dia; ga;r tou' ejn eJorth/' tou' Pavsca ejpibouleuvesqai to;n Swth'ra pa'sa eJorth;
kathvrghtai ajpo; tou' laou' kai; ejstravfhsan aiJ eJortai; aujtw'n eij" pevnqo" kai; aiJ w/jdai;
aujtw'n eij" qrh'non (Am 8, 10). ei\pan ou\n hJ suggevneia aujtw'n ejpi; to; aujtov: deu'te kai;
katapauvswmen pavsa" ta;" eJorta;" tou' qeou' ajpo; th'" gh'" (Sal 73, 8). tau'ta me;n
ejkei'noi levgousi, gevgone de; o} eijrhvkasin ejkei'nai toi'" jIoudaivoi". diov [f. 130v] fasin oJ
laov": ta; shmei'a hJmw'n oujk ei[domen (Sal 73, 9a). ejx ou| oJ Swth;r hJmw'n pevponqen
ejpauvsato ta; shmei'a ejpi; to;n laovn. oujkevti shmei'a kai; tevrata, kaivtoi gevgone mevcri
tovte ejpÆ aujth/' genevsei tou' Swth'ro", oi|a gevgone shmei'a pro; bracevo": ojptasiva
ajggevlou ejfavnh tw/' Zacariva/ (Lc 1, 11): oi|a h\n shmei'a ejpi; to; pavqei tou' Swth'ro". metÆ
ejkei'na ta; shmei'a, gevgone me;n shmei'a, oujk jIoudaivoi" de; oujde; ajpo; jIoudaivwn, ajlla;
ta; shmei'a metevbh ajpo; tou' laou' ejpi; ta; e[qnh. dio; levgei oJ laov": ta; shmei'a hJmw'n oujk
ei[domen, oujk e[stin e[ti profhvth" (Sal 73, 9a-b). oJ lao;" ejkei'no" levgei kai; mevcri tou'
deu'ro: oujk e[stin hJmi'n profhvth" (Sal 73, 9b). pevpautai ga;r hJ profhteiva, ejpei; oJ
novmo" kai; oiJ profh'tai a[cri" jIwavnnou proefhvteusan (Lc 16, 16). kai; pepaumevnh"
th'" profhteiva" ajkolouvqw" pevpautai to; pneu'ma to; a{gion ajpÆ ejkeivnwn kai; metevbh hJ
eujergesiva ejpi; ta; e[qnh, eja;n mh; kai; hJmei'" strhniavswmen, eja;n mh; ejxudarwqw'men, eja;n
mh; cudai'oi genwvmeqa kai; ajpo[f. 131r]levswmen th;n cavrin th;n ejkcuqei'san ejk qeou' eij"
hJma'", levgwn au\ oJ lao;" eij" oijkonomivan hJmw'n, o} ajlhqe;" peri; aujtou': ta; shmei'a hJmw'n
oujk ei[domen, oujk e[stin e[ti profhvth" (Sal 73, 9a-b).
eij toivnun, Cristiane; keklhmevne, ejpi; thlikauvthn cavrin palindromei'" pavlin kai;
kataleivpei" lao;n to;n cavriti qeou' keklhmevnon, i{na ajpevlqh/" ejpi; lao;n ejsterhmevnon
cavrito" qeou' kai; kataleivpei" lao;n e[conta pneu'ma a{gion, i{na ajpevlqh/" pro;" lao;n
oujk e[conta pneu'ma a{gion - ejgkateleivfqh hJ qugavthr Siw;n wJ" skhnh; ejn ajmpelw'ni kai;
wJ" ojpwrofulavkion ejn sikuhlavtw/ (Is 1, 8)366 -, tiv feuvgei" kai; aujtomolei'" pro;" tou;"
ejgkataleifqevnta"É h|ke o{pou hJ ejkklhsiva tou' qeou', h|ke o{pou to; a{gion pneu'ma, o{pou
sunavgetai hJ duvnami" tou' jIhsou' kata; to; sunacqevntwn uJmw'n kai; tou' ejmou'
pneuvmato" su;n th/' dunavmei tou' Kurivou hJmw'n jIhsou' Cristou' (1 Cor 5, 4).
e[ti de; levgousi meta; to; oujk e[stin hJmi'n profhvth" (Sal 73, 9b) kai; to; hJma'" ouj
gnwvsetai e[ti (Sal 73, 9c), oi|on profhteuvousi peri; aujtw'n oiJ ejgkataleleimmevnoi
jIoudai'oi levgonte" o{ti ouj movnon oujk oi\den hJma'" a[rti, ajllÆ oujkevti hJma'" gnwvse[f.

366
Cf. Cyrill., Catech. XVI, 18.

125
131v]tai. mevcri ga;r th'" sunteleiva" oujkevti gnwvsetai ejkei'non to;n laovn,
metabebhkuiva" th'" gnwvsew" ejpi; to;n ejx ejqnw'n laovn. tau'ta me;n kata; mivan eJrmhneivan
wJ" peri; tou' laou' ejkeivnou.
3. o{ra de; mhvpote kai; peri; sou' ei[ph/ hJ suggevneia tou' ponhrou': deu'te kai;
katapauvswmen pavsa" ta;" eJorta;" tou' qeou' ajpo; th'" gh'" (Sal 73, 8b). kai; su; ga;r
ejklhvqh" ejpi; eJorta;" aJgiva", kaqa; levlektai: w{ste eJortavzwmen mh; zuvmh/ palaia/', mhde;
ejn zuvmh/ kakiva" kai; ponhriva", ajllÆ ejn ajzuvmoi" eijlikrineiva" kai; ajlhqeiva" (1 Cor 5, 8).
eij noei'" pavsa" eJorta;" kai; ta; a[zuma, o{ra mhvpote kai; su; ejpibouleuqh/'" uJpo; tw'n
ejcqrw'n pro;" to; katapau'sai ta;" eJorta;" tou' qeou' ajpo; sou'. povte de; katapauvousin aiJ
eJortai; tou' qeou' ajpo; sou'É eja;n ta; a[zuma th'" eijlikrineiva" kai; ajlhqeiva" e[ch/" - wJ"
ga;r kaqÆ uJpovqhsin, eja;n mh; h\n sivto" tovte mhde; to; zumou'n, oujk h\n hJ u{lh tw'n
ajzuvmwn -, ou{tw ei[per ta; a[zumav sou ajpo; ajlhqeiva" kai; eijlikrineiva", i{nÆ ou{tw"
ojnomavsw, pev[f. 132r]setai kai; ou{tw fura'tai, eja;n ajpolevsh/" to; eijlikrine;" kai;
ajnalavbh/" to; dovlion, eja;n ajpolhvsh" to; ajlhqe;" kai; ajnalavbh/" to; yeu'do", th'"
suggeneiva" tou' ponhrou' eijpouvsh" deu'te kai; katapauvswmen ta;" eJorta;" tou' qeou'
ajpo; th'" gh'" (Sal 73, 8b), o{son ejpi; soi; katevpausa" ta;" eJorta;" tou' qeou'.
oujdei;" ga;r e[cwn ponhrivan eJortavzei th;n eJorth;n tw'n ajzuvmwn, tw'n Cristianw'n
ajzuvmwn. oiJ de; qevlonte" meta; Cristianismo;n kai; ta; qei'a maqhvmata, devon eJortavzein
ajzuvmoi" eijlikrineiva" kai; ajlhqeiva", eJortavzousin ajzuvmoi" toi'" ajpo; sivtou kai;
ajzuvmoi" toi'" ajpo; tw'n aijsqhtw'n pragmavtwn, a} kathvrghse Cristo;" plhrw'n to;n
novmon ejn toi'" pneumatikoi'", dhlonovti ejkpesovnte" th'" cavrito" tou' qeou' ou[te
tauvthn eJortavzousi th;n eJorth;n ou[te ejkeivnhn367. oujk e[sti ga;r ejkeivnh eJorthv: Cristou'
mh; o[nto" ejn aujth/', aJgivou pneuvmato" oujk o[nto", ouj duvnatai ei\nai eJorthv. parakalw',
ei[ tinav ejsti gunaikavria seswreumevna aJmartivai", ajgovmena ejpiqumivai" poikivlai" (2
Tm 3, 6)368, ejpiqumou'nta ejpÆ ajm[f. 132v]fovtera baivnein tou;" povda", kai; ijoudai?zein
kai; cristianivzein, metanohvsate, metabavlesqe: h] jIoudaiva h] Cristianh; gevnesqe.
ejgw; ga;r pro;" uJma'" lovgon jHlivou tou' profhvtou, o}n ejlavlhsev pote pro;" tou;"
diyuvcou": e{w" povte uJmei'" cwlaivnete ejpÆ ajmfotevrai" tai'" ijgnuvai" uJmw'n (3 Reg 18,
21)É
ajlla; kai; shmei'a e[cei oJ Cristiano;" laov", ajmaurw'n me;n tou;" ejxelaunomevnou"
daivmona" dia; tw'n eujcw'n ajperievrgw", ouj meta; periammavtwn, ouj meta; farmavkwn, ouj
meta; memelethmevnwn ejpw/dw'n, ouj meta; Solomwnteivwn, wJ" mhde;n ijscuvonto" tou'

367
Cf. HIer XII, 13: o{s oi ejn uJmi'n (ejggu;" gavr ejsti to; pavs ca), a[zuma a[gete, ta; a[zuma ta; swmatikav.
368
Cf. infra H77Ps I (f. 221v).

126
ojnovmato" jIhsou', ajlla; eujaggelikw'" kai; tou'to ajmaurovteron shmei'on. kaqÆ hJmevran de;
shmei'a givnetai ejn Cristianoi'": tufloi; ajnablevpousi, cwloi; peripatou'si, leproi;
kaqarivzontai, ptwcoi; eujaggelivzontai (Mt 11, 5). tiv ga;r shmei'on givnetai nu'n kai;
givnetai krei'tton h] wJ" givnetai ejpi; tw'n aijsqhtw'nÉ qevlw ga;r yuch'" ajnablevponta
oJfqalmo;n h] swvmata, eja;n ou\n kai; su; aJmartavnh/", ejrei'" [f. 133r] ouj swmatikw'" wJ"
jIoudai'oi e[legon ajlla; peri; pneumatikw'n shmeivwn ta; shmei'a hJmw'n oujk ei[domen (Sal
73, 9a). kai; o{tan me;n ajqeth/'" tou;" profhvta" h] rJhto;n me;n paradevch/ aujtou', to;n de; ejn
aujtoi'" nou'n mh; ejklambavnh/" wJ" crhv, oujk e[sti soi profhvth" (Sal 73, 9b): profhvth"
gavr ejsti tw/' ajkouvonti tw'n profhtikw'n lovgwn, wJ" qevlei to; a{gion pneu'ma. kai; w{sper
Markiwnistai; ajnaginwvskonte" tou;" profhvta", oujk e[cousin tou;" profhvta": ouj ga;r
e[cousi to;n qeo;n to;n dhmiourgo;n to;n dedwkovta ta;" profhteiva", ou{tw" kai; suv, eja;n
levgh/" kakw'" tou;" profhvta" - levgonto" tou' ajpostovlou to; pneu'ma mh; sbevnnute,
profhteiva" mh; ejxouqenei'te (1 Ts 5, 19-20) -, ejrei'": oujk e[stin e[ti profhvth" kai;
hJma'" ouj gnwvsetai e[ti (Sal 73, 9b-c).
o{tan ga;r ajnavxia poih/'" tou' to;n qeo;n ginwvskonta tou;" aujtou' mh; ginwvskein kaiv se
kai; prosevcein soi, ejrei'" kai; suv: kai; hJma'" ouj gnwvsetai e[ti (Sal 73, 9c). e[gnw ga;r
Kurivo" ouj pavnta", ajlla; tou;" o[nta" aujtou'. faivnetai de; tiv", ou| [f. 133v] oujk e[sti
tou' qeou' kai; tiv" e[sti tou' qeou'É pa'" oJ poiw'n th;n aJmartivan, oujk e[stin ejk tou' qeou'
ajllÆ ejk tou' diabovlou (1 Gv 3, 8). pa'" oJ oJmologw'n th;n dikaiosuvnhn toi'" te lovgoi" kai;
toi'" e[rgoi", toutevsti to;n Cristovn, ejk tou' qeou' gegevnhtai. ginwvskei ou\n oJ qeo;"
tou;" o[nta" aujtou' kai; safe;" o{ti ajlhqw'" tou' qeou' eijsi.
4. meta; tau'ta i[dwmen tiv levgousin ejn th/' eujch/' oiJ ejgkataleifqevnte": e{w" povte oJ
ejcqro;" ojneidiei', oJ qeov", paroxunei' oJ uJpenantivo" to; o[nomav sou eij" tevlo" (Sal 73, 10)É
oJ ajovrato" ejcqro;" ojneidivzei, kajkei'no" ajeiv. kai; hJmei'" toi'" aJmartwloi'" levgomen: ei[
ge ejpistrevfomen kai; metanoei'n ejqevlomen, ei[qe de; kajkei'noi to; e{w" povte, oJ qeo;",
ojneidiei' oJ ejcqro;", paroxunei' oJ uJpenantivo" to; o[nomav sou eij" tevlo"É i{na tiv
ajpostrevfei" th;n cei'rav sou kai; th;n devxiavn sou ejk mevsou tou' kovlpou sou eij" tevlo"
(Sal 73, 10-11)É o{te me;n ejpiskopei' oJ qeov", hJ cei;r aujtou' ajpo; tou' kovlpou profevrei ta;
ajgaqav - tau'ta de; sumbolikw'" levgetai - kai; divdwsin hJmi'n ejk tw'n aujtou' kovlpwn: o{pou
de; oujk ejpiskopei', oujde; divdwsin ejk tw'n kovl[f. 134r]pwn to;n Cristovn. monogenh;" ga;r
qeo;", oJ w]n eij" to;n kovlpon tou' Patrov" (Gv 1, 18), ejkei'no" ejxhghvsato. eja;n ou\n to;n
Cristo;n mh; eijdh/'" kai; aijsqavnh/ o{ti keno;" ei\ aujtou', plhvrh" de; aJmarthmavtwn, kai; su;
eu\xai kai; eijpev: i{na tiv ajpostrevfei" th;n cei'rav sou kai; th;n devxiavn sou ejk mevsou tou'
kovlpou sou eij" tevlo" (Sal 73, 11)É

127
oJ de; qeo;" hJmw'n basileu;" hJmw'n pro; aijw'no", eijrgavsato swthrivan ejk mevsou th'" gh'"
(Sal 73, 12): makavrio" oJ dunavmeno" meta; ajlhqeiva" eijpei'n, dia; to; mhkevti
basileuvesqai uJpo; th'" aJmartiva", basileuouvsh" ejn tw/' qnhtw/' aujtou' swvmati (Rm 6,
12), ajlla; basileuvetai uJpo; tou' qeou' prostavssonto" kai; a[rconto" movnou, hJgoumevnou
th'" yuch'". tovte oJ qeo;" hJmw'n basileu;" hJmw'n: ou|to" de; oJ qeo;" hJmw'n, basileu;" hJmw'n,
eijrgavsato swthrivan ejk mevswn th'" gh'" (Sal 73, 12b), th'" yuch'" hJmw'n. kai; e[stin ejn
mevsw/ th'" gh'", oujc ou{tw" w{ste nomivsai tovpon tina; th'" gh'" ei\nai ejrgazomevnou tou'
qeou' swthrivan, ajllÆ o{tan ejrgavzhtai [f. 134v] swthrivan yucw'n. peri; h|" swthriva"
ejxezhvthsan, ejxezhvthsan kai; ejxhreuvnhsan oiJ profh'tai. ka]n ejrgavzhtai toivnun oJ
qeov", ejrgavzetai swthrivan oujk e[xw th'" gh'", ajllÆ ejn mevsw/ th'" gh'". to; ga;r
paravdoxon tou'tÆ e[stin, i{na o[nte" ejn th/' gh/' kai; tw/' swvmati, e[comen to;n qeo;n
ejrgazovmenon swthrivan ejn mevsw/ th'" gh'".
5. su; ejkrataivwsa" ejn th/' dunavmei sou th;n qavlassan (Sal 73, 13a). kai; kata; to;
aJplouvsteron me;n oJ poihth;" tw'n o{lwn tauvthn th;n qavlassan ejkrataivwse kai;
megavlhn duvnamin e[dwken ijdivw" th/' qalavssh/ eijpw;n aujth/': e{w" ejnqavde h{xei" kai; ta;
kuvmatav sou ejn soi; suntribhvsetai (Gb 38, 11). kai; kata; to; pneumatiko;n de; qavlassa
oJ bivo" tw'n ajnqrwvpwn kai; kumavtwn pollw'n peplhrwmevno", wJ" deivxei hJ eJxh'" levxi"
ma'llon tou'to aJrmovzein, kekrataivwtai uJpo; tou' qeou'. kai; e[stin hJ qavlassa ijscuro;"
ajntagwnisth;" tou' gevnou" tw'n ajnqrwvpwn. kai; ajduvnatovn ejstin ejn tw/' bivw/ touvtw/ o[nta
mh; ei\nai wJ" ejn qalavssh/. oJ kalo;" kubernhvth" diamavcetai toi'" [f. 135r] ejnantivoi"
pneuvmasin kai; i{statai pro;" ta; ejfiptavmena kuvmata kai; ouj prodivdwsi th;n nau'n,
ajlla; kai; ejn ceimw'ni to; i[dion ejrgavzetai, scolavzwn a{ma kai; th/' eujch/' pro;" to;n qeovn.
ou{tw" oJ kata; to;n lovgon hJmw'n, oJ kubevrnhsin kthsavmeno", oJ e[cwn kubernhvthn lovgon
ejn aujtw/' pro;" pa'san369 kai; pavnta ta; pneuvmata, ei[te swmatika; ei[te kata; ta; ejkto;"
oiJadhvpote peiravzonta, fevrei eJautou' to;n oi[aka kai; kinei' th;n cei'ra, i{na mhdeni;
ejndidw/', ajlla; ma'llon ejn toi'" ceimw'si tou' bivou parasthvsh/ kai; dovxh/ ejn galhvnh kai;
eijrhvnh/ kai; toi'" tucou'si kuberna'n dunavmeno" eJautovn. ajlla; kai; ejn tw/' ceimw'ni kai; ejn
tw/' polevmw/ dia; tiv makavrioi eijsi;n oiJ kaqÆ hJma'" a{gioiÉ ejpei; kaloi; kubernh'tai ejn toi'"
ceimw'si gegovnasin, ejn kovpoi" perissotevrw", ejn plhgai'" perissotevrw", ejn
fulakai'" uJperballovntw", oi{ ge uJpo; jIoudaivwn pollavki" tessaravkonta para; mivan
ejlavmbanon, oJte; tri;" ejrabdivzonto, oJte; ejliqavzonto, oJ[f. 135v]te; ejnauavgoun, oJte;
ejkinduvneuon ejn ejrhmiva/ (2 Cor 11, 23-26). oJra/'" aujtw'n to;n kubernhvthn lovgon, oi|on
ei\conÉ diÆ o}n ejn o{soi" ceimw'si gegovnasin, oujk ejnauavghsan, ajllÆ ejn touvtoi" pa'sin

369
Corr. prospavsan‹taÌ?

128
eujquvploun, eujlovgoun, mevcri" eij" to;n limevna tou' qelhvmato" tou' qeou'. tau'ta dia; to;
su; ejkrataivwsa" ejn th/' dunavmei sou th;n qavlassan (Sal 73, 13a).
6. o{ti de; hJ qavlassa ma'llon ejpi; tou' pneumatikou' aJrmovzei h] ejpi; tou' swmatikou',
dh'lon ejn tw'n eJxh'": su; sunevtriya" ta;" kefala;" tw'n drakovntwn ejpi; tou' u{dato" (Sal
73, 13b). a\ra ga;r ejpi; touvtou tou' u{dato" th'" qalavssh" kai; tw'n potamw'n oiJ
dravkontev" eijsin oiJ polloi; kai; oJ qeo;" ta;" kefala;" tw'n drakovntwn aijsqhtw'"
suntrivbei h] oJ bivo" tw'n ajnqrwvpwn peplhvrwtai drakovntwnÉ kai; aujtov" ejstin hJ
qavlassa hJ megavlh kai; eujruvcwro", o{pou ploi'a diaporeuvontai, o{pou zw/'a mikra; meta;
megavlwn, o}pou oJ dravkwn ou|to" o}n e[plasa" ejmpaivzein aujtw'/ (Sal 103, 26b)É au{th ga;r
polu; plh'qo" e[cei drakovntwn kai; e[rgon ejsti; tou' qeou' sun[f. 136r]trivbein ta;"
kefala;" tw'n drakovntwn ejpi; tou' u{dato". oJsavki" a]n ejpibouleuqh/'" uJpo; dunavmew"
ajntikeimevnh", aijsqavnou o{ti dravkwn soi ejpibouleuvei ajovrato" kai; o[fi", peri; ou| levgei
oJ Swthvr: divdwmi uJmi'n ejxousivan tou' patei'n ejpavnw o[fewn kai; skorpivwn kai; ejpi; pa'san
th;n duvnamin tou' ejcqrou' (Lc 10, 19).
w{ste oJsavki" eja;n ejpibouleuqh/'" uJpo; dunavmew" ajntikeimevnh", eu\xai kai; eujxavmeno"
bohqhqeivsh/, a[xio" genovmeno" lovgou qeou' tou' qlw'nto" th;n tou' dravkonto" kefalh;n ejn
ejmoiv. tosautavki" ejnivka" kai; hJ kefalh; tou' dravkonto" tevqlastai: oi|on ejpiqumiva ti"
soi pareish'lqe kai; e[nnoiav ti" tetavrace peri; tou' sugkatabaivnein ejn ajkaqavrtw/
pravxeiÉ au{th hJ ejpiqumiva, eja;n korasqh/', eja;n nekrwqh/', oJ lovgo" sunevqlase kefalh;n
eJno;" dravkonto". ajllÆ o{tan ejpanasth/' kako;n tw/' hJgemonikw/' - e[swqen ga;r ejk th'"
kardiva" ejxevrcontai dialogismoi; ponhroiv (Mt 15, 19å) -, pavlin ejpikavlei to;n qeo;n
pevmpein soi to;n [f. 136v] lovgon. oJ lovgo" ejlqw;n qlavsei370 th;n tou' dravkonto"
kefalhvn. kai; makavriovn ejsti plhrwqh'naiv sou th;n yuch;n drakovntwn nekrw'n tw'n pote;
zw'ntwn ejn soiv. su; ga;r sunevqlasa" ta;" kefala;" tw'n drakovntwn ejpi; tou' u{dato" (Sal
73, 13b): ajnti; tou' ejpi; tw'n ajstavtwn tou' bivou pragmavtwn, ejpi; tw'n mh; pephgovtwn
mhde; eJsthkovtwn sunevqlasa" ta;" kefala;" tou' dravkonto".
eijsi; polloi; dravkonte" w|n eJkavstou kefalhv ejsti kai; e[stin ei|" dravkwn polukevfalo".
eij de; aJplouvsteron ajkou'sai qevlei" kai; tropikwvteron, hJ kakiva ei|" dravkwn
polukevfalov" ejstin. e{kaston ga;r ei\do" aJmartiva" kai; ei\do" kakiva", kefalh;
dravkonto" touvtou tou' eJnov" ejsti: kaqo; ajfrosuvnh, kefalh; tou' dravkonto" th'" kakiva",
hJ ajdikiva, hJ ajkolasiva, hJ deiliva, hJ ajsevbeia, hJ filarguriva kai; oJ loipo;" katavlogo"
tw'n kefalw'n tou' dravkonto". eij de; kai; a[llw" bouvlei maqei'n, i[sqi o{ti oJ ajntikeivmeno",

370
Corr. qlavnei.

129
oJ dravkwn [f. 137r] oJ371 ajrcai'o", oJ diavbolo" ejn th/' jIwavnnou jApokaluvyei gevgraptai
polla;" e[cein kefalav" (Ap 12, 9; 20, 2): ouj gavr ejsti monokevfalo". kaqÆ e{na me;n
lovgon kefala;" aujtou' ejrw' pavnta" tou;" a[rconta" aujtou', kaqÆ eJtevron de; ta;" ajpo; tw'n
aiJrevsewn: oi|on tou' diabovlou kefalh; Basileivdh", tou' diabovlou kefalh; Oujalenti'no",
a[llh kefalh; jApellh'"372, kai; aJpaxaplw'" pavnte" oiJ a[rconte" ejn aiJrevsesi kefalaiv
eijsi tou' eJno;" dravkonto".
su; ou\n sunevqlasa" ta;" kefala;" tw'n drakovntwn ejpi; tou' u{dato" (Sal 73, 14a.13b):
eja;n ajnabaivnh/" tw/' lovgw/373, o[yei tivna lovgon tai'" dunavmesi tai'" ajntikeimevnai"
e[cousi th/' uJperecouvsh/ kai; ta; uJpodeevstera: aiJ mevn eijsi kefalai; tou' dravkonto", aiJ
de; to; loipo;n aujtou' sw'ma. oi\de ga;r hJ grafh; sw'ma tou' dravkonto" ta; mevn tina
teleutai'a e[con, ta; de; ajnwtevrw, oi|on pa'n de; plwto;n sunelqovn, ouj mh; ejnevgkh/ buvrsan
mivan oujra'" aujtou' (Gb 40, 31). o{ti kai; ta; teleutai'a kai; ta; e[scata th'" ka[f.
137v]kiva" ouj duvnatai pa'n plwto;n to; ejn swvmati sunelqo;n uJpomei'nai, eja;n mh; oJ qeo;"
bohqhvsh/. eijsi;n ou\n pollai; kefalai; tou' dravkonto", a}" oJ qeo;" suntrivyei ajfÆ hJmw'n,
kata; th;n tou' ajpostovlou eujlogivan levgonto": oJ de; qeo;" th'" eijrhvnh", oJ ajnagagwvn me,
suntrivyei to;n Satana'n uJpo; tou;" povda" uJmw'n ejn tavcei (Rm 16, 20). oi\da o{ti tau'ta
ejgw; levgw kai; zhtei' pavlin ejkei'no" davknein hJma'", mavlista tou;" tau'ta levgonta" peri;
aujtou': ajlla; kuvrio" bohqov" mou kai; uJperaspisthv" mou (Sal 27, 7a) kai; swthvr mou,
tivna fobhqhvsomai (Sal 26, 1)É eujcwvmeqa kai; ai; ajpeilai; aujtou' pa'sai
ejktaracqhvsontai. levgei ga;r oJ qeov": qarsei'te, ejgw; nenivkhka to;n kovsmon (Gv 16, 33).
7. ei\ta pavlin tropologiva: tiv" duvnatai mh; ajllhgorei'nÉ eijpavtw oJ proskovptwn kai; mh;
nomivzwn biaivw" hJma'" tau'ta levgein: su; sunevqlasa" ta;" kefala;" tou' dravkonto",
e[dwka" aujto;n brw'ma laoi'" toi'" Aijqivoyin (Sal 73, 14): a|ra oiJ Aijqivope", oiJ ajpo; tw'n
peravtwn th'" oijkoumevnh", ajpo; tou' qeou' [f. 138r] lambavnousi dravkonto" sw'ma kai;
kovptousin aujto;n w{sper eij" mevlh, i{na favgwsi ta;" savrka" tou' dravkonto"É tou'to
a{xion tou' aJgivou pneuvmato" novhmav ejstiÉ tou'to profhtikh'" cavrito" a[xiovn ejstiÉ tiv
proskovptousi toi'" lovgoi" toi'" ejpaivrousin hJmw'n th;n yuchvnÉ ajllÆ e[sti parasth'sai
o{ti w{sper oiJ a{gioi ejsqivousi to; sw'ma tou Cristou' kai; levgei oJ Kuvrio": hJ savrx mou

371
Ms. rep. oJ.
372
Cf. CC V, 54: oJ Markivwno" gnwvrimo" jApellh'", aiJrevs ewv" tino" genovm eno" pathvr; HGn II, 2: sed his
omnibus tanta arte conpositis obiciunt quidam quaestiones et praecipue Apelles, qui fuit discipulus quidem
Marcionis, sed alterius hereseos magis quam eius, quam a magistro sucepit, inuentor.
373
Cf. HIer X, 6 (Nautin [GCS], 76, 21: ajnavba moi tw/' lovgw/); XVIII, 2 (152, 9): ajnabaivnw tw/' lovgw/ ejpi; ta;
ajnwvtera.

130
ajlhqhv" ejsti brw'si" kai; to; ai|mav mou ajlhqhv" ejsti povsi" (Gv 6, 55), ou{tw" oiJ
aJmartwloi; ejsqivousi to; sw'ma tou' dravkonto". oi|on eujcaristivan poiou'sin
Oujalenti'noi kai; Basileidianoi; kai; oiJ a[lloi ajpo; tw'n aiJrevsewn: a\rÆ ou\n to; sw'ma
Cristou' ejsqivousi, o}n blasfhmou'sin, o}n ajgnoou'sinÉ ajpeivh! ajllÆ hJmei'" mevn, ei[ ge kai;
hJmei'" to; sw'ma eujcovmeqa ejsqivein Cristou', ejkei'noi de; to; sw'ma tou' dravkonto", peri;
ou| gevgraptai: e[dwka" aujto;n brw'ma laoi'", toi'" Aijqivoyin (Sal 73, 14b), toi'" ejn
ajgnoiva/, toi'" ejn skotiva/, toi'" kecwrismevnoi" ajpo; th'" ajgnoiva" kai; tw'n aJmarthmavtwn.
8. su; e[brhxa" ph[f. 138v]gh'n kai; ceimavrroun (Sal 73, 15a): kata; me;n th;n iJstorivan,
ejrei' oJ aJplouvstero" o{ti dievrrhxe phgh;n ajpo; pevtra", hJnivka oJ lao;" ejxh'lqen ejk gh'"
Aijguvptou: dievrrhxe phgh;n ejpi; tou' Samywvn, hJnivka ajpo; th'" siagovno" tou' o[nou
ejxh'lqen u{dwr kai; e[pien, kai; a[lla de; euJreqeivh ejn tai'" qeivai" grafai'" toiau'ta. ejgw;
de; e{na e{kaston euJrivskwn ejpaggelivan e[conta ajpo; tou' Kurivou mou jIhsou', o{ti phgh;
ejk th'" koiliva" aujtou' rJeuvsei u{dato" ajllomevnou eij" zwh;n aijwvnion (Gv 4, 14). kai;
ei[poimi a]n o{ti ma'llon touvtw/ aJrmovzei pneumatikw'" to; su; dievrrhxa" phgh;n kai;
ceimavrroun (Sal 73, 15a). oi|on eja;n eu[chsqe peri; hJmw'n, diarrhvgnusin oJ qeo;" phgh;n ejn
hJmi'n kai; ceimavrroun poiei' ejxelqei'n kai; oujdevpote ejpileivyei au{th hJ phghv.
ejpileivpousin aiJ phgai; aiJ swmatikaiv, eja;n mh; ejpicorhgw'ntai ajpo; tou' oujranivou
u{dato". eu[chsqe ou\n peri; hJmw'n i{na pneumatiko;" uJeto;" plhrwvsh/ phgh;n kai;
ceimavrroun kai; uJmei'" ajnapauvhsqe pivnonte" ajpo; tou' pneu[f. 139r]matikou' u{dato".
su; ou\n dievrrhxa" phgh;n kai; ceimavrroun (Sal 73, 15a) ejn tw/' Kurivw/ hJmw'n jIhsou'
Cristw/', w/| hJ dovxa kai; to; kravto" eij" to;n aijw'na tw'n aijwvnwn.

131
Hom. III in Ps. 73

[f. 139r] Eij" to;n ogÆ yalmo;n oJmiliva gÆ

1. JHmei'" me;n o{ ti proseucovmeqa kaqo; dei' oujk eijdovte" (Rm 8, 26), deovmeqa bohqeiva"
kai; ejpicorhgiva" tou' pneuvmato" kai; para; to;n th'" eujch'" kairovn374, i{na
proseuxwvmeqa pneuvmati, proseuxwvmeqa de; kai; tw/' noi? (1 Cor 14, 15): oiJ de; iJeroi;
profh'tai tosou'ton ejn tw/' eu[cesqai diabebhvkesan kai; ejpi; tosou'ton proevkopton ejn
th/' eujch/', w{ste aujtou;" profhteuvein ejn aujth/'. kai; ejnqavde gou'n lanqavnousa profhteiva
ejn th/' eujch/' ei[rhtai: su; dievrrhxa" phgh;n kai; ceimavrrou", su; ejxhvrana" potamouv"
(Sal 73, 15a). e[nqa dhlou'tai dia; tou'to tivna trovpon phgh; me;n h\lqen ejpi; tou;" ajpo; tw'n
ejqnw'n, xhrasiva de; ejpi; to;n jIsrahvl: safevsteron de; th;n peri; ajmfotevrwn tw'n law'n
eij" tau'ta profhteivan e[stin ijdei'n ejn tw/' eJkatostw/' e{ktw/, oi\mai, yalmw/'. e[nqa
gevgraptai o{ti [f. 139v] oJ qeo;" e[qeto th;n e[rhmon eij" livmna" uJdavtwn kai; gh'n a[nudron
eij" diexovdou" uJdavtwn: e[qeto gh'n karpofovron eij" a{lmhn, ajpo; kakiva" tw'n
katoikouvntwn ejn aujth/' (Sal 106, 33-34).
tiv" ou\n hJ phgh; h}n dievrrhxen kai; tivne" oiJ ceivmarroi ou}" sunh'xen oJ qeo;",
katanohtevon. hJ me;n phgh; oJ Kuvriov" mouv ejstin jIhsou'" oJ Cristov", ajfÆ h|" pivnomen.
kai; ceivmarroi katebluvsqhsan ejpÆ aujth'" th'" phgh'": o{ti oiJ iJeroi; kai; qaumastoi;
ajpovstoloi ceivmarroi katebluvsqhsan, wJ" kai; ejn tw/' eJbdomhkostw/' eJbdovmw/ yalmw/' ajpo;
th'" pevtra" th'" rJeouvsh" u{data polloi; ceivmarroi katebluvsqhsan (Sal 77, 15-16)375.
h\lqen ouj\n oJ Cristo;" oujranovqen phgh; kai; ceimavrrou" devdwke pollouv", tou;"
ajpostovlou". kai; mevcri tou' deu'ro divdwsi ceimavrrou", a]n eu{rh/ yuca;" zhlouvsa" to;n
ajpostoliko;n bivon: diÆ aujtw'n ga;r kai; ceivmarroi rJevousi kai; potamoi; u{dato"
ajllomevnou eij" zwh;n aijwvnion (Gv 4, 14).
safevsteron de; katanohtevon peri; tw'n tw/' law/' ejkeivnw/ sumbebhkovtwn, pe[f. 140r]ri; ou|
gevgraptai: su; ejxhvrana" potamouv" jHqavm (Sal 73, 15b), o{per ouj kei'tai me;n ejn toi'"
ajntigravfoi" tw'n JEbdomhvkonta: ejn de; tw/' JEbrai>kw/' kai; para; toi'" loipoi'" eu{romen
to;n stivcon. kai; mh; eijdovte" tiv ejsti potamouv" jHqa;m ejxhvrana", ajnevgnwmen parÆ eJni;
tw'n eJrmhneusavntwn potamou;" ajrcaivou"376: para; de; eJtevroi" potamoi; de; ajrcai'oi kai;

374
Cf. Orat XI, 5 (Koetschau, 324, 3-5): aJrmonivw" sunagagovnto" para; to;n kairo;n th'" eujch'" to;n
uJphrevthn ejs ovmenon tw'/ deomevnw/ th'" eujp oii?a".
375
Cf. infra H77Ps III.
376
S. su; ejxhvrana" potamou;" ajrcaivou" (FIELD, 218).

132
sterroi; kai; eu[tonoi kai; dunatoiv, oiJ ejn toi'" profhvtai" rJeuvsante"377, oujc o{ti ou\n
aujtoi; oiJ profh'tai ejxhravnqhsan - tou'to ga;r ajpeivh hJma'" levgein to; duvsfhmon! -, ajllÆ
o{ti oiJ profh'tai jIoudaivwn ejpauvsanto kai; oujkevti profh'taiv eijsi parÆ aujtoi'".
2. meta; th;n eujch;n th;n profhtikh;n, uJmnologei'tai pavlin ejn th/' eujch/' oJ qeov", levgonto"
tou' profhvtou: shv ejstin hJ hJmevra kai; shv ejstin hJ nuvx (Sal 73, 16a). kai; tou'to de; tiv"
oujk a]n ei[ph/ safe;" ei\naiÉ kai; levgw o{ti kata; th;n levxin ejsti; safevstaton: oujdei;" ga;r
a[llo" dhmiourgov" ejstin hJmevra" kai; nukto;" h] oJ eijpwvn: genhqhvtw fw'" (Gn 1, 3) kai;
ka[f. 140v]levsa" to; fw'" hJmevran (Gn 1, 5). kai; oujdei;" a[llo" poihthv" ejsti nukto;" h] oJ
eijpwvn: ejgw; oJ kataskeuavsa" fw'" kai; poihvsa" skovto" (Is 45, 7) kai; kalevsa" o[noma
tw/' skovtw/ nuvkta (Gn 1, 5). kata; th;n levxin ou\n dokei' ei\nai aJplou'n to; shv ejstin hJ
hJmevra kai; shv ejstin hJ nuvx (Sal 73, 16a). kai; dunavmeno" parenqei'n378 kai; pravgmata
ejmautw/' mh; parascei'n ejn tw/' ejreuna'n to; gegrammevnon, peirw'mai eujgnwmonevsteron
ejxetavzein aujtav. faivnetai ejn tai'" grafai'" o{ti hJmevrai tine;" ei\nai levgontai tou'
Kurivou, a]" kalevsate aujta;" klhtav" (Lv 23, 2), wJ" mh; pasw'n oujsw'n hJmerw'n tou'
Kurivou ajllav tinwn. proskophvn ga;r poiei' to; toiou'ton, kaivtoige ejk th'" levxew" h}n
pareqevmhn safw'" aujto; paristavsh", qerapeuvomen th;n proskoph;n kai; ejk tou' peri;
ajnqrwvpou lovgou.
o} de; levgw, ou{tw" e[stai safev": tiv" oujk a]n ei[poi tw/' qew/', eja;n aJplouvstero" h/\, o{ti
"soiv eijsin oiJ a[nqrwpoi", oi|oi eja;n w\sin ei[te aJmartwloiv, ei[te divkaioiÉ ajllÆ hJ grafh; ouj
tou'to bouvletai, movnon [f. 141r] ga;r tou;" dikaivou" ajnqrwvpou" oi\den hJ gnw'si" tou'
qeou'. kai; movli" ejcrhmavtise Mwu>sh'" ejpi; tevlei a[nqrwpo" tou' qeou' (Dt 33, 1) kai;
jHliva" ei\pen: eij a[nqrwpo" tou' qeou' ejgwv, katabhvtw pu'r ejk tou' oujranou' kai;
katafagevtw se kai; tou;" penthvkontav sou (2 Re 1, 10) - e[lege de; pro;" to;n
penthkovntarcon to;n pemfqevnta uJpo; tou' paranovmou ejkeivnou basilevw". w{sper ou\n
kata; tou;" aJploustevrou" pa'sa hJmevra qeou' ejsti kai; pavnte" a[nqrwpoi tou' qeou' eijsi,
kata; de to; ajlhqe;" oujk a[xioi pavnte" eijsi; ei\nai tou' qeou', ajlla; movnoi oiJ divkaioi tou'
qeou' eijsi kata; to; e[gnw Kuvrio" tou;" o[nta" aujtou' (Nm 16, 5). ou{tw" eij kai; kata; tou;"
aJploustevrou" pa'sa hJmevra qeou' ejsti kai; pa'sa nu;x qeou' ejstin, ajlla; kata; to;n
ajkribh' lovgon ei[poimi a]n o{ti ejn movnw/ tw/' dikaivw/ hJmevra qeou' ejstin kai; ejn movnw/ tw/'
kalw/' kai; ajgaqw/' nu;x qeou' ejstin: hJmevra‹iÌ ga;r kai; nuvkte", kai; hJ hJmevra kata; ta;"
grafav", skia;n e[cousi tw'n mellovntwn ejn eJortai'" ajgaqw'n (Eb 10, 1). w/| ou\n
ajnatevtalken oJ h{lio" th'" dikaiosuvnh" (Ml 3, 20) [f. 141v] kai; pepoivhken hJmevran
377
jA. potamou;" stereouv" (FIELD, 218).
378
Corr. parelqei'n?

133
touvtw/ Kurivou, w/| pavresti ta; th'" sofiva" lovgia ta; ajpovrrhta kai; kekrummevna kata;
to; eijrhmevnon: e[qeto skovto" ajpokrufh'n aujtou' (Sal 17, 12). touvtw/ pavrestin hJ nu;x tou'
qeou', peri; h|" gevgraptai kai; tw'n ejcovntwn aujthvn: ejn tai'" nuxi;n ejpavrate ta;" cei'ra"
uJmw'n eij" ta; a{gia kai; eujloghvsate to;n Kuvrion (Sal 133, 2). ajlla; kai; ta; levgonta
rJhtav: ijdou; ga;r hJmevra e[rcetai (Ml 19, 1) kai; oujai; oiJ ejpiqumou'nte" th;n hJmevran
Kurivou (Am 5, 18), dhloi' o{ti ouj pa'sa hJ hJmevra Kurivou kata; to;n lovgon to;n
paraplhvsion tw/' peri; tw'n ajnqrwvpwn dovgmati. dhmiourghvmata me;n ou\n pavnte"
a[nqrwpoi tou' qeou', ka]n ajsebevstatoi w\sin: dia; de; th;n aJmartivan eJautou;"
ajpekhvruxan tou' qeou' kai; proseklhrwvqhsan tw/' diabovlw/.
ou{tw dh; kai; ejn hJmi'n, eja;n me;n ajnate‹ivÌlh/ oJ th'" dikaiosuvnh" h{lio" (Ml 3, 20),
pepoivhken hJmevran Cristou': eja;n de; mh; h\/ ou|to", ajllÆ oJ metascematizovmeno" eij"
a[ggelon fwto;" oJ Satana'" (2 Cor 11, 14) poiei' hJmevran, h|" to; fw'" sbevnnutai [f.
142r]. peri; w|n ajmfotevrwn fwvtwn levgei oJ Solomw'n ejn tai'" Paroimivai": fw'" dikaivoi"
dia; panto;" a[sbeston uJpavrcei, fw'" de; ajsebw'n sbevnnutai (Pr 13, 9). oJ ou\n divkaio"
kalw'" levgei peri; eJautou' kai; th'" ejn aujtw/' hJmevra" kai; nuktov": shv ejstin hJ hJmevra kai;
shv ejstin hJ nuvx (Sal 73, 16a): ou{tw de; kai; to; su; kathrtivsw fau'sin kai; h{lion (Sal 73,
16b)379. kai; tau'ta me;n kathvrtisen oJ qeo;" th;n fau'sin kai; to;n h{lion, mavlista de; to;n
h{lion o}n ei\pon th'" dikaiosuvnh" (Ml 3, 20).
3. oJ Path;r kathvrtisen kai; th;n fau'sin, eJtevran didavskousan para; to;n h{lion to;n
ojnomasqevnta. oJ qeo;" kathvrtisen: tiv dÆ a]n ei[h tou'to h] to; pneu'ma to; a[gionÉ wJ" ei\nai
su; kathrtivsw fau'sin kai; h{lion (Sal 73, 16b) ajnaferovmenon ejpi; to;n Cristo;n kai; ejpi;
to; a{gion pneu'ma kata; th;n tropologivan. o{son de; ejpi; tw/' rJhtw/' zhth'saiv ti" a]n tiv
ejsti to; fau'sin kai; h{lion katartivzesqai uJpo; tou' qeou' kai; eJtevran ei\nai th;n fau'sin
para; to;n h{lion. ejpei; ou\n rJhto;n zhtw', to; [f. 142v] rJhto;n ajnalambavnw th'" Genevsew"
kai; dihgou'mai o{ti e{teron fau'si", e{teron h{lio": ejn ajrch/' ejpoivhsen oJ qeo;" to;n
oujrano;n kai; th;n gh'n. hJ de; gh' h\n ajovrato" kai; ajkataskeuvasto" kai; skovto" ejpavnw
th'" ajbuvssou kai; pneu'ma qeou' ejpefevreto ejpavnw tou' u{dato". kai; ei\pen oJ qeo;"
genhqhvtw fw'" kai; ejgevneto fw'" (Gn 1, 1-3). ijdou; e[cw th;n fau'sin. ei\ta th/' tetavrth/
hJmevra/: genhqhvtwsan fwsth're" ejn tw/' sterewvmati tou' oujranou' (Gn 1, 14). kai; metÆ
ojlivga: kai; ejpoivhse to;n fwsth'ra to;n mevgan eij" ajrch;n th'" hJmevra" (Gn 1, 16), w{ste
kata; tou'to to; o{son ejpi; tw/' rJhtw/' levgesqai o{ti su; kathrtivsw fau'sin kai; h{lion (Sal
73, 16b).

379
LXX: su; kathrtivs w h{lion kai; selhvnhn.

134
e[sti ou\n to; fw'" tou'to mei'zon tou' hJlivou, prwtovtokon th'" ktivsew" tauvth" (Col 1, 15)
kai; genovmenon pro; tou' hJlivou. tiv dÆ a]n ei[h tou'to to; fw'" o{per ejpoivhse tw/' kovsmw/
fw'"É oJ qeo;" eijpwvn: ejgwv ei\mi to; fw'" tou' kovsmou (Gv 8, 12). kai; tou'to kathrtivsato oJ
qeov", ajllÆ w{sper o[nto" fwto;" oJ tuflo;" oujk ajpolauvei aujtou' oujde; [f. 143r] oJ ejn
skovtei w]n kai; skia/' qanavtou, oujde; oJ kammuvwn ajpolauvei tou' fwtov", ou{tw"
ajnatevtalke tw/' kovsmw/ hJ fau'si" au{th, hJ meivzwn tou' hJlivou touvtou: oiJ de; tufloi; ouj
blevpousin aujthvn. kai; tiv" tuflo;" ajllÆ h] oiJ pai'de" mouÉ oi{tine" oujk ei\don to;
thlikou'ton fw'", ajlla; e[laqen aujtou;" aujto;" jIhsou'" Cristov", to; fw'" tou' kovsmou
ejpidhmhvsa". ouj mh;n tou;" ajpo; tw'n ejqnw'n e[laqe: kaqhmevnoi" ga;r ejn cwvra/ kai; skia'/
qanavtou, fw'" ajnevteilen aujtoi'". kai; tou'to prw'ton poivei380, tacu; poivei cwvra
Zaboulw;n kai; gh' Nefqali;m kai; oiJ loipoi; oiJ th;n paravlion oijkou'nte", lao;" oJ
kaqhvmeno" ejn skovtei, i[dete fw'" mevga (Is 8, 21-9, 1). mevga ou\n ejsti tou'to to; fw'", o}
kathvrtise hJmi'n oJ qeov", peri; ou| kai; ejn eujaggelivw/ gevgraptai: ejn ajrch/' h\n oJ lovgo"
kai; oJ lovgo" h\n pro;" to;n qeo;n kai; qeo;" h\n oJ lovgo". ou|to" h\n ejn ajrch/' pro;" to;n qeovn.
pavnta diÆ aujtou' ejgevneto kai; cwri;" aujtou' ejgevneto oujde;n oJ gevgonen. ejn aujtw/' zwh; h\n
[f. 143v] kai; hJ zwh; h\n to; fw'" tw'n ajnqrwvpwn (Gv 1, 1-4).
4. eJxh'" ejsti to; su; kathrtivsw pavnta ta; o{ria th'" gh'" (Sal 73, 17a). pavlin, o{son ejpi;
tw/' rJhtw/', safev" ejsti to; o{te diemevrizen oJ u{yisto" e[qnh, ou}" dievspeiren uiJou;"
jAdavm. e[sthsen o{ria ejqnw'n kata; ajriqmo;n ajggevlwn qeou'. kai; ejgenhvqh meri;" Kurivou
jIakw;b, scoivnisma klhronomiva" aujtou' jIsrahvl (Dt 32, 8-9). kai; hJ gh' ga;r wJ" oujk e[tuce
diatevtaktai oijkei'sqai uJpo; tou' qeou', w{ste tavde me;n ta; mevrh th'" gh'" ei\nai
Aijguptivwn kai; ei\nai tau'ta o{ria tou' Farawv, tavde de; ta; mevrh th'" gh'" ei\nai th'"
jIoudaiva" kai; ei\nai tau'ta o{ria tou' jIsrahvl. ou{tw" ejpi; tw'n loipw'n ejqnw'n: o{te ga;r
diemevrizen oJ u{yisto" e[qnh, wJ" dievspeiren uiJou;" jAdavm, e[sthsen o{ria ejqnw'n kata;
ajriqmo;n ajggevlwn qeou' (Dt 32, 8)381. kai; ejpÆ ejkei'na ta; o{ria, o{son ejpi; tw/' rJhtw/',
ajnafevrwn to;n lovgon oJ profhvth" fhsivn: su; kathrtivsw pavnta ta; o{ria th'" gh'" (Sal
73, 17a).
ei[ de; crh; kai; ejpanabaivnein tw/' lovgw/, i[sqi o{ti mevllomen pavnte" eij" oijkei'a o{ria tai'"
pravxesi [f. 144r] hJmw'n katartizovmena kata; th;n ajnalogivan tou' bivou hJmw'n
ajpokaqivstasqai, i{na w{sper skia;n e[cei oJ novmo" tw'n mellovntwn ajgaqw'n (Eb 10, 1),
ou{tw" kai; to; o{te diemevrizen oJ u{yisto" e[qnh, skia;n e[ch/ tw'n mellovntwn ajgaqw'n.
mevllei ga;r a[llh klhrodosiva givnesqai kainh'" diaqhvkh" kai; gh'", o{tan gevnhtai kata;

380
Ms. pive.
381
Cf. HIos XXIII, 3.

135
to; profhvthn jHsai?an oJ oujrano;" kaino;" kai; hJ gh' kainhv (Is 65, 17). kai; w{sper tauvth/
th/' gh/' e[sthsen oJ qeo;" o{ria ejqnw'n kata; th;n ajnalogivan tou' eJkavstou bivou kai; kata;
ajriqmo;n ajggevlwn qeou', to;n aujto;n trovpon ejn th/' kainh/' ktivsei oJ qeo;" o{ria ejqnw'n kata;
th;n ajnalogivan tou' eJkavstou bivou. kai; e[stai ejn ejkeivnoi" toi'" oJrivoi" oJ me;n eij" ta;
diafevronta mevrh ejkeivnh" th'" gh'" kai; eij" ta; kreivttona katatassovmeno", oJ dev ti"
eij" ta; deuvtera kai; uJpodeevstera, oJ de; ejpi; ta; trivta, oJ de; ejpi; ta; teleutai'a.
ejnqavde me;n ou\n gevgraptai o{ti su; kathrtivsw pavnta ta; o{ria th'" gh'" (Sal 73, 17a).
ejgw; de; ejpanabaivnw tw/' lovgw/ kai; tolmw' kai; levgw [f. 144v] o{ti "su; kathrtivsw pavnta
ta; o{ria tou' oujranou'", kai; w{sper ejn toi'" a[stroi" kathvrtise ta; o{ria tou' oujranou',
i{na oi{de me;n oiJ ajstevre" kata; th;n a[rkton w\sin, a[lloi de; kata; th;n meshmbrivan kai;
a[lloi ejpi; tou' zwofovrou kaloumevnou, kai; e[ti o{de me;n oJ ajsth;r pro;" aujth/' th/' a[rktw/,
o{de de; ojlivgw porrwtevrw: to;n aujto;n trovpon, i{na oiJ basileivan klhronomou'nte" o{ria
lavbwsin ejn oujranw/' a} kathrtivsato oJ qeov".
i{na de; e[ti peisqh'" ajpo; tw'n grafw'n o{ti, eja;n a[xio" gevnh/ basileiva" oujranw'n, o{ria
tina; lhvyh/ ejn tw/' oujranw/' ajpo; tw'n ajstevrwn tw'n eijrhmevnwn, metavbhqi ejpi; to;n lovgon
th'" ajnastavsew" oJmoiouvmenon a[stroi"382: a[llh ga;r dovxa hJlivou, a[llh dovxa selhvnh",
a[llh dovxa ajstevrwn: ajsth;r ga;r ajstevro" diafevrei ejn dovxh/ (1 Cor 15, 41), ou{tw" kai; hJ
ajnavstasi" tw'n nekrw'n. wJ" ou\n touvtoi" toi'" a[stroi" e[sthsen oJ qeo;" o{ria ejn oujranw/',
to;n aujto;n trovpon, eja;n gevnhsqe fw'" tou' kovsmou kai; gevnhtai ajlhqw'" to; uJmei'" dev
ejste wJsei; ta; a[stra tou' oujranou' [f. 145r] tw/' plhvqei (Es 32, 13), qhvsetai uJmi'n o{ria oJ
qeov", oujk ejpi; th'" gh'" ajllÆ ejn tw/' oujranw/'. kai; tiv levgw ejn oujranw'/É tolmw' kai; levgw o{ti
uJpe;r to;n oujrano;n ejn pa'si toi'" oujranoi'" e[stai ta; o{ria tw'n dikaivwn. oiJ oujranoi; ga;r
dihgou'ntai dovxan qeou' (Sal 18, 2) kai; eij" pavnta" ajnabaivnein tou;" oujranou;" duvnatai
oJ ajkolouqw'n tw/' jIhsou', peri; ou| gevgraptai: ajrciereva e[comen mevgan dielhluqovta
tou;" oujranouv", jIhsou'n to;n uiJo;n tou' qeou' (Eb 4, 14). eijpovnti tw/' maqhth/' o{pou nu'n
uJpavgw, ouj duvnasaiv moi383 nu'n ajkolouqh'sai (Gv 13, 36), ajkolouqhvsei" de; u{steron:
dielhvluqe de; tou;" oujranouv", dhlonovti Pevtro", ou| puvlai a{/dou ouj katiscuvousin (Mt
16, 18), ajkolouqhvsei aujtw/' diercomevnw/ tou;" oujranouv".
5. meta; tau'ta ejstiv: qevro" kai; e[ar, su; e[plasa" aujta; (Sal 73, 17b). pavlin, o{son ejpi;
tw/' rJhtw/', ouj movnon qevro" oJ qeo;" ejpoivhsen, ajllÆ o{lon to;n ejniauto;n kata; to;
gegrammevnon: eujloghvsei" to;n stevfanon tou' ejniautou' th'" crhstovthtov" sou (Sal 64,
12). ajllÆ ejpei; hJ [f. 145v] grafh; ejnqavde tou;" duvo kairou;" siwphvsasa, ceimw'na kai;
382
Cf. HIer V, 14 (Nautin [GCS], 43, 25): nohvs a" to; rJhto;n metavbhqi kai; ejpi; tropologivan.
383
Corr. duvnamaiv soi.

136
metovpwron h] fqinovpwron, qevro" kai; e[ar wjnovmasen, crh; ajkouvein oJpovte ejlevgomen o{ti
oJ feuvgwn to;n ceimw'na to;n th'" yuch'" kai; zhtw'n e[cein e[ar ejn aujtw/' kai; qevro", oi\den
o{ti oJ qeo;" to; e[ar poiei' to; ejn th/' yuch/' kai; to; qevro" poiei' to; ejn th/' yuch/'. eij de;
qevlei" noh'sai to; e[ar to; ejn th/' yuch/', metavba moi ajpo; tou' pavsca tou' swmatikou',
o{tan givnhtai tw/' kairw/' tou' e[aro", kai; i[de moi to; pavsca peri; ou| levgei oJ ajpovstolo":
to; pavsca hJmw'n ejtuvqh Cristov" (1 Cor 5, 7). oi[damen kata; tou'to to; pavsca e[ar uJpo;
qeou' gegenhmevnon, oi|on o{te numfivo" kalei' th;n nuvmfhn yuch'n kai; levgei: oJ ceimw;n
parh'lqen, ejporeuvqh eJautw/', ta; a[nqh w[fqh ejn th/' gh/' (Ct 2, 11-12). kai; mononouci;
kevkrage kai; e[ar su; ejpoivhsa".
kai; peri; tou' qevro" de; pei'saiv se ajpo; th'" grafh'" qevlw, o{ti to; ejn th/' yuch/' qevro",
sunwvnumon o]n tou' qerismou' tou' ginomevnou ejn tw/' [f. 146r] qevrei, givnetai de; ajpo; tou'
qeou' ejn tw/' dikaivw/. oJ ga;r ejxhlqw;n tou' spei'rai e[bale to; spevrma o{pou e[bale kai;
e[pese to; me;n eij" th;n gh'n th;n ajgaqh;n kai; fua;n384 ejpoivhse karpo;n
eJkatontaplasivona (Lc 8, 8): oujkou'n eJkatontaplasivona poiei' kai; qerivzesqai dei'
tou'ton to;n qerismovn. e[ndon ou\n givnetai tou'to to; qevro" kai; givnetai to; ejrcovmenoi de;
h{xousi ejn ajgalliavsei ai[ronte" ta; dravgmata aujtw'n (Sal 125, 6). kai; a]n levghtai de;
ejn tw/' eujaggelivw/ uJpo; tou' swth'ro" ejn kairw/' tou' qerismou', crh; blevpein o{ti oi\de me;n
qerismo;n kai; th;n suntevleian tou' aijw'no" (Mt 13, 39), oi\de de; kai; a[llon tina;
qerismovn, o{te ta; dravgmata sullevgwn teleiwqevnta, oujkevti o[nta covrton, ajlla;
genovmenon karpo;n eJptaplasivona, i{na kai; pleivona poihvswmai tw/' hJgemonikw/' mou, i{na
kaqavrw ta; a[cura ajpo; tou' sivtou kai; plhrwvsw to;n tovpon tw'n ajpoqhkw'n tw'n
eujloghmevnwn, peri; w|n oJ novmo" ejn eujlogivai" levgei: eujloghmevnai aiJ ajpoqh'kaiv sou kai;
ta; ejgkataleivmma[f. 146v]tav sou (Dt 28, 5).
6. mnhvsqhti tauvth" (Sal 73, 18a), tauvth" th'" plavsew", tauvth" th'" ktivsew", tauvth"
th'" eujch'" h}n eujxavmhn! ejlleiptikw'" ga;r ei[rhken, oujk eijpw;n tivno" tauvth",
katalipw;n hJmi'n prosqei'nai cwri;" kinduvnou kata; to; ajkovlouqon th'" dianoiva" to;
ejllei'pon. ejcqro;" wjneivdise to;n Kuvrion (Sal 73, 18b). oJ levgwn tw/' dikaivw/: pou' ejstin oJ
qeov" sou (Sal 41, 4), dokei' to;n divkaion ojneidivzein, to; de; ajlhqe;" to;n Kuvrion
ojneidivzei. ejgw; de; tolmhvsw kai; ei[pw: oJ to;n divkaion ojneidivzwn, to;n Kuvrion ojneidivzei.
mh; nomivshtev me e[xw th'" grafh'" tolma'n! kai; ga;r to;n divkaion trevfei", ajllÆ o{mw"
levgei oJ Swthvr: "ejpeivnwn kai; ejdwvkatev moi fagei'n" (Mt 25, 35). kai; to;n divkaion
potivzei", ajllÆ o{mw" oJ Swthvr fhsin: "ejdivywn kai; ejpotivsatev me" (Mt 25, 35). kai; to;n

384
NTG fuevn.

137
divkaiovn ti" ejnduvei, w{sper e{kasto" hJmw'n kata; to; dunato;n ejbouleuvqh385 ejnduvsai, ajllÆ
o{mw" oJ Swth;r levgei toi'" ejnduvsasi: gumno;" h[mhn kai; ejneduvsatev me (Mt 25, 36).
ou{tw" ou\n oJ to;n divkaion ojneidivzwn, to;n Kuvrion ojneidivzei. kai; eij ei[poimÆ a]n o{ti tw/'
ojneidivsanti lecqhv[f. 147r]setai tou'to: "wjneivdisa" tou'ton, ejme; wjneivdisa"" kai;
"tou'ton ejloidovrhsa", ejme; ejloidovrhsa" jIsrahlivthn". w{sper oJ foneu;" kai; moico;"
liqobolei'tai, ou{tw kata; to;n novmon liqavzetai a[nqrwpovn ti" loidorhvsa": liqavzetai
wJ" moicov", wJ" foneuvsa". ajlla; profaivnetaiv moi oJ Kuvrio" kai; ejrei': "ouj tou'ton
ejloidovrhsa", ajllÆ ejme; to;n qeo;n aujtou' ejloidovrhsa"". to;n ga;r jIsrahlivthn to;n
ajlhqino;n loidorw'n, oJ loidorw'n aujtovn, to;n qeo;n levgei kakw'". dia; tou'to mh; plana'sqe:
ou[te povrnoi, ou[te moicoiv, ou[te malakoiv, ou[te ajrsenoikoi'tai, ouj klevptai, ouj
mevqusoi, ouj loivdoroi, oujc a{rpage" basileivan qeou' klhronomhvsousi (1 Cor 6, 9-10).
kai; i{na e[ti ma'llon peisqh/'" o{ti eja;n loidorhvsh/" to;n plhsivon, to;n Cristo;n
ejloidovrhsa", parasthvsw kai; tou'to ajpo; tw'n iJerw'n grammavtwn: ejavn ti" uJbrivsh/
eijkovna basilevw" xulivnhn kai; khrivnhn, katadikavzetai wJ" aujto;n to;n basileva uJbrivsa",
ejpei; dh; th/' eijkovni u{brin ejpoivhse. kai; suv, o}n eja;n uJbrivsh/" h] loidorhvsh/", to;n h[dh [f.
147v] ajnalabovnta to; katÆ eijkovna tou' ktivsanto" (Col 3, 10), ejkeivnou hJ eijkwvn ejstin,
h}n u{brisa" kai; ejloidovrhsa". dia; tou'to eujlabei'sqai dei' kakw'" levgein kai; ojneidivzein
to;n plhsivon h] o{ ti dhvpote kakw'" pravssein. Cristo;" ga;r pavnta eij" eJauto;n
ajnadevcetai ginovmena, ei[te ajgaqa; ei[te fau'la, uJpo; sou' tw/' plhsivon. tau'ta dia; to;
ejcqro;" wjneivdise to;n Kuvrion (Sal 73, 18b).
7. kai; lao;" a[frwn parwvxune to; o[nomav sou (Sal 73, 18c): tou' ejcqrou' diabovlou
wjneidivsantov" mou to;n Kuvrion, hJnivka ejpi; th;n oijkonomivan tou' staurou' eJkw;n
paregivneto uJpe;r w|n e[pascen, oJ lao;" oJ a[frwn parwvxune to; o[noma tou' Kurivou levgwn:
ai\re ai\re ajpo; th'" gh'" to;n toiou'ton, stauvrou stauvrou aujtovn (Lc 23, 21). dia; tou'to,
ejpei; lao;" a[frwn parwvxune to; o[noma tou' Kurivou, ejgkateleivfqh hJ qugavthr Siw;n wJ"
skhnh; ejn ajmpelw'ni kai; wJ" ojpwrofulavkion ejn sikuhlavtw/, wJ" povli" poliorkoumevnh
(Is 1, 8)386. o{ra ou\n mhvpote kai; hJmw'n ti" gevnhtai o{moio" tw/' a[froni law/' kai;
paroxuvnonti to; o[noma tou' Kurivou.
ei\ta pavlin eu[cetai kai; [f. 148r] dh; didavskei hJma'" eu[cesqai levgwn: mh; paradw/'" toi'"
qhrivoi" yuch;n ejxomologoumevnhn soi (Sal 73, 19a). polloi; tw'n martuvrwn dia; tou'to ejn
tw/' marturivw/ paredovqhsan qhrivoi" kai; oi\da ejgw; kata; tou;" ejmou;" crovnou" makarivou"
kai; iJerou;" a[ndra" uJpo; qhrivwn dia; to;n Cristo;n bebrwmevnou" kai; uJpomeivnanta". meqÆ

385
Corr. ejbouleuvq h".
386
Cf. Cyrill., Catech. XVI, 18.

138
w|n ei[h mevn moi th;n merivda e[cein! povqen dev moi tou'toÉ a\rÆ ou\n oJ profhvth" peri; tw'n
aijsqhtw'n qhrivwn eu[cetai levgwn: mh; paradw/'" toi'" qhrivoi" yuch;n ejxomologoumevnhn
soi (Sal 73, 19a)É fanerw'" tw'n ejxomologoumevnwn kai; eujcaristouvntwn dia; tou'to
qhrivoi" parabeblhmevnwn. ajlla; mhvpote e[sti tina; qhriva a[lla, oi|on levgw peri; ou|
levgetai: oJ ajntivdiko" hJmw'n diavbolo", wJ" levwn wjruovmeno" peripatei' zhtw'n tivna
katapivh/ (1 Pt 5, 8). kai; levwn kai; pavrdali" ejgrhgovrhsen ejpi; ta; ajsebhvmata aujtw'n, ejn
tw/' jIeremiva/ ei[rhtai (Gr 5, 6). ouj ga;r levwn kai; pavrdali" ejgrhgovrhsen ejpi; ta;
ajsebhvmata tou' jIsrahvl, oujde; threi' oJ levwn [f. 148v] oJ aijsqhto;" o{de, oJ tetravpou",
kai; hJ pavrdali" ta; aJmarthvmata tou' jIsrahvl. o{lw" ga;r pavrdali" ejn jIoudaiva/ ouj
givnetai, ajlla; tw'n dunavmewn tw'n ajntikeimevnwn ta;" diafora;" oJ profhvth"
pneumatikw'" ejpistavmeno", "levonta" ei\pen "kai; pavrdalin ejgrhgorhkevnai ejpi; ta;
ajsebhvmata tou' jIsrahvl". kai; pavlin, o{ti luvkon tina; ei[rhke duvnamin ajntikeimevnhn -
ejpei; de; ta; ejpistefanwvmata tw'n martuvrwn ajpo; tw'n eujaggelivwn givnetai -, qevlw
parasth'sai pw'" oJ Swth;r a[ntikru" qhriva oujc oJrata; ajlla; ajovrata ei\pen.
ejpaggevlletai dh; toi'" ijdivoi" maqhtai'" levgwn: ijdou; divdwmi uJmi'n ejxousivan patei'n
ejpavnw o[fewn kai; skorpivwn kai; ejpi; pa'san th;n duvnamin tou' ejcqrou' kai; oujde;n uJma'" ouj
mh; ajdikhvswsin (Lc 10, 19). a\ra ga;r devdwken ejxousivan patei'n ejpavnw o[fewn toiouvtwnÉ
gennai'o" tiv" ejstin kai; pistov"É pathsavtw touvtou" tou;" o[fei", mavlista e[cidnan h]
basilivskon h[ ti tw'n calepw'n eJtevrwn qhrivwn kai; skorpivwn [f. 149r] pathsavtw. ouj
toiau'ta hJmi'n Cristo;" carivzetai, ajlla; eja;n i[dwmen to;n dravkonta, to;n o[fin to;n
ajrcai'on, to;n kalouvmenon diavbolon kai; satana'n (Ap 12, 9), tivna trovpon suntrivbetai
uJpo; tou;" povda" tw'n ejklektw'n tou' qeou'.
kai; i[dwmen ta; prwvhn ejxetasqevnta eij" to;n yalmo;n tou'ton: su; sunevqlasa" ta;"
kefala;" tw'n drakovntwn ejpi; tou' u{dato" (Sal 73, 14a)387. ojyovmeqa tivna trovpon peri;
qhrivwn ajoravtwn eu[cetai oJ profhvth" levgwn: mh; paradw/'", Kuvrie, toi'" qhrivoi" yuch;n
ejxomologoumevnhn soi (Sal 73, 19a). ajpo; qhrivwn ga;r diaspa'/ th;n yuch;n tw'n
aJmartwlw'n. a{ma de; kai; ejx aujth'" th'" levxew" qevlw pei'sai to;n ajkroathvn, o{ti hJ
safhvneia au{th oujk e[stin bebiasmevnh, ajlla; kata; to; bouvlhma tw'n grafw'n
paradidomevnh. ouj ga;r ei[rhtai: "mh; paradw/'" toi'" qhrivoi" savrka" ejxomologoumevna"
soi", ajlla; yuch;n ejxomologoumevnhn soi. dh'lon de; o{ti tau'ta ta; qhriva yuca;" oujk
ejsqivei, ajlla; savrka": ta;" ou\n yuca;" a[lla qhriva ejsqivei. posavki" oJ levwn h[yatov sou
[f. 149v] tw'n podw'n kai; e[suren, eJlkuvsai qevlwn se e[xw th'" ejkklhsiva"! posavki" oJ

387
Cf. H73Ps II (f. 137r).

139
levwn ejkravthse tou' lobou' tou' wjtivou, diav tino" livcnou didaskaliva" kai; lovgwn
ajllotrivwn th'" ejkklhsiva"! ajllÆ ejlqw;n oJ kalo;" poimhvn, oJ tiqei;" th;n yuch;n uJpe;r tw'n
probavtwn (Gv 10, 11), o}n trovpon o{tan ejkspavsh/ oJ poimh;n ejk stovmato" tou' levonto"
duvo skevlh h] lobo;n wjtivou, ejxevspasev sou tou;" povda" ajpo; tou' ajoravtou qhrivou kai; to;n
lobo;n tou' wjtivou ajpo; tou' stovmato" aujtou'.
8. ejpa;n ou\n levgh/ oJ profhvth": mh; paradw/'" toi'" qhrivoi" yuch;n ejxomologoumevnhn soi
(Sal 73, 19a), peri; tw'n yucw'n hJmw'n eu[cetai. eja;n de; aJmartavnonte" ejxomologwvmeqa,
i{na mh; dia; ta; aJmarthvmata paradoqw'men qhrivoi", ajllÆ i{na dia; th;n ejxomolovghsin - eij
ga;r dia; ta; aJmarthvmata a[xioi h\men paradoqh'nai qhrivoi" -, mhkevti paradoqw'men
aujtoi'". dia; tiv ga;r oujk ei[rhtai "mh; paradw/'" toi'" qhrivoi" yuch;n swfrovnwn h]
dikaivwn", ajlla; "yuch;n [f. 150r] ejxomologoumevnhn soi"É o} bouvletai levgein toiou'tovn
ejstin: "h{martovn tine", oi} kai; a[xioi h\san paradoqh'nai qhrivoi". mh; poihvsh/" ou\n kata;
ta; aJmarthvmata aujtw'n, ejpei; ejxomologou'ntaiv soi". eij h{martev ti" ejn uJmi'n kai; qevlei
mh; paradoqh'nai toi'" qhrivoi", ejxomologhsavsqw: ejxomologei'sqe tw/' Kurivw/ o{ti
crhstov", o{ti eij" to;n aijw'na to; e[leo" aujtou' (Sal 105, 1). to;n de; ejxomologouvmenon
prohgoumevnw" me;n qew/' ejxomologei'sqai dei': eij de; mh; ajpevgnwke kai; ejn th/' ejkklhsiva/
ei\nai ijatrouv"388, oi|" e[deixa" seautou' ta; trauvmata, qerapeuqhvsetai, mh; ojknhsavtw
ajnaqevsqai peri; tw'n eJautou' aJmarthmavtwn kai; ajnakaluvyai th;n aijscuvnhn aujtou' th'"
yuch'" peponquiva" ijatroi'": ijatroi'" de; ejpiskovpoi" ajgaqoi'", presbutevroi" ajgaqoi'"
kai; ejklektoi'", kalw'" dunamevnoi" qerapeuvein to;n ejxomologouvmenon.
o{ti de; oujk ejgw; tau'ta didavskw, ajllÆ hJ grafh; tau'ta bouvletai, a[koue tou' levgonto":
th;n aJmartivan mou [f. 150v] ejgnwvrisa - tivni h] tw/' qew/', o}n oi\deÉ - kai; th;n aJmartivan
mou oujk e[kruya (Sal 31, 5a-b). tivni de; oi|ovn te e[stin ajpokaluvyai h] tw/' Cristw/'É
ejxagoreuvw th;n ajnomivan mou tw/' Kurivw/ (Sal 31, 5c). dia; tou'to ejxagoreuvein dei' tw/'
Kurivw/. levge ga;r ta;" ajnomiva" sou prw'ton, i{na dikaiwqh/'": oujc aJplw'" levge, ajlla;
prwvtw"389. mh; perimeivnh/" a[llon kathvgoron: provlabe tou;" kathgovrou" sou, mh;
ajnqrwvpou" movnou" ajlla; kai; aujto;n to;n mevgan kathvgoron, to;n diavbolon. eja;n prw'to"
kathgorhvsh/" seautou', fimwqhvsetai kathvgoro" ejkei'no" kai; dikaiwqhvsh/ to;n de;
eJautou' kathvgoron. hJ grafhv, eij kai; a[dika ei[h ejfÆ oi|" eJautou' kathgorei', divkaion h[dh
pepoivhke kai; ei[rhken divkaion genevsqai ejn tw/' divkaio" eJautou' kathvgoro" ejn
prwtologiva/ (Pr 18, 17).

388
Corr. ijatroi'".
389
Ms. prw'tw".

140
kaivtoi zhthvsai ti" a]n eij eJautou' kathvgorov" ejsti, kai; o[ntw" h{marte, dh'lon o{ti
aJmartwlo;" ei[h: pw'" ou\n duvnatai divkaio" ei\nai oJ eJautou' kathvgoro"É ajlla; lektevon,
o{ti metabalw;n kai; [f. 151r] oiJonei; genovmeno" e{tero", kathvgoro" tou' aJmartwlou'
provteron eJautou'. meta; tw'n a[llwn qaumasivwn w|n ei\don ejn tai'" a[llai" ejkklhsivai"
kai; tou'to eJwvraka, o} kai; uJmi'n paraqhvsomai. tine;" tw'n aJmartanovntwn, mh; e[conte"
kathvgoron a[nqrwpon, mhde; ginwskovmenoi ejfÆ oi|" h{marton, eu[contai kai;
parativqentai tw/' ejpiskovpw/ ta; aJmarthvmata: oJ de; wJ" ijatro;" dakruvei kai; oujk ejxavgei
oujde; fevrei eij" mevson th;n aJmartivan tou' hJmarthkovto", ajllÆ wJ" kalo;" path;r
qrhnhvsa" to;n ejxomologouvmenon, ejmplavstrou" prosavgei logikouv", ejmbroca;"
pneumatikav". qerapeuvei kai; ejpistrevfei eJautou' to;n uiJo;n kata; qeovn, i{na kairw/'
uJgiasqei;" kai; ta; trauvmata ajpoqevmeno" dunhqh/' mh; suriggw'de" e[cwn kekrummevnon,
dia; to; mh; ejxomologei'sqai to; aJmavrthma, oJ lao;" ajpovlhtai. suvrigx ga;r e[sw mevnetai:
dio; kai; uJma'" pavnta" tou;" ajkouvonta" parakalw', ei[ tine" eJautoi'" suvnoidan
aJmarthvmata kai; mavlista por[f. 151v]niko;n h[ ti tw'n calepw'n, mh; siwphsavtw aujtov,
ka]n dokh/' qerapeuvesqai: hJ ga;r suvrigx, wJ" proei'pon, e[sw mevnetai. ajlla; paravscete
eJautou;" tw/' tomei' lovgw/, i{na diaireqh/' ta; kekrummevna, oi|a ta; e[ndon ajpokeivmena, kai;
qerapeiva uJmi'n prosacqh/', kai; dunhqh'te sunouvlwsin scei'n ejpi; tou' trauvmato" uJmw'n
tou' nu'n kai; sunouvlwsin labovnte", aJgiasqevnte", ajlhqw'" ejxomologhsavmenoi tw/' qew/',
swqh'te. tau'ta ouj meta; parekbavsew", ajlla meta; ejxetavsew" ajnagkaiva" ei[rhtai:
e[dei ga;r safhnisqh'nai to; mh; paradw/'" toi'" qhrivoi" yuch;n ejxomologoumevnhn soi
(Sal 73, 19a).
9. tw'n yucw'n tw'n penhvtwn sou mh; ejpilavqh/ eij" tevlo" (Sal 73, 19b). ouj pavnte" oiJ
pevnhte" tou' qeou' eijsivn, ajllav eijsiv tine" tou' qeou' pevnhte", oi{tine" tw/' qew/'
ajnakeivmenoi, a[xioiv eijsi kai; tou' ajpo; tou' Swth'ro" makarismou' levgonto": makavrioi oiJ
ptwcoiv, o{ti uJmetevra ejsti;n hJ basileiva tou' qeou' (Lc 6, 20). ouj ga;r ei\pen "aujtw'n"
ajlla; "uJmetevra", deiknu;" tou;" [f. 152r] parovnta" ptwcouv".
ejpivbleyon eij" th;n diaqhvkhn sou (Sal 73, 20a): ejn ga;r th/' diaqhvkh/ tau'ta dievqeto, kai;
i[lew" e[sesqai tai'" aJmartivai" tw'n ejxomologoumevnwn. ejpivbleyon ou\n eij" tau'ta.
kei'tai ga;r ejn tai'" ajrai'": "eja;n mastivzw aujtou;" kai; ejpimevnwsi tai'" aJmartivai",
dh'lon o{ti prosqhvsw plhga;" eJptav (Lv 26, 21): eij de; mh; ejpimevnwsi tai'" aJmartivai",
dh'lon o{ti ta; trauvmata qerapeuvetai". oJ lepro;" kaqarivzetai eJpta; hJmevra" e[xw th'"
parembolh'" kai; kairw/' tetagmevnw/ ajpokaqivstatai eij" th;n ijdivan parembolhvn (Lv 14,
8-9), o{ti ejplhrwvqhsan oiJ ejskotismevnoi th'" gh'" oijkwn ajnomiw'n (Sal 73, 20b).

141
e[cei ti ajsafe;" kai; aujtovqen hJ levxi": dei' ou\n ijdei'n tivne" oiJ ejskotismevnoi th'" gh'"
kai; tivne" oiJ tw'n ajnomiw'n oi[koi. pavnte" dh; oiJ ejsterhmevnoi tou' eijpovnto" ejgwv eijmi to;
fw'" tou' kovsmou (Gv 8, 12), ejskotismevnoi eijsivn. ajlla; tw'n ejskotismevnwn oiJ me;n e[ti
a[nqrwpoi kai; ejpi; gh'" o[nte", ejskotismevnoi eijsi; gh'": oiJ de; e[xw swmavtwn aJmartwloiv,
levgw de; daivmone" kai; pneuvmata ponh[f. 152v]ra; kai; yucai; ajdivkwn kai; ta;
katacqovnia, ejskotismevnoi mevn eijsin, ouj gh'" dev, ajllÆ eij dei' tolmhvsanta eijpei'n, tw'n
katacqonivwn. tavca dev tinev" eijsi kai; tou' ajevro" ejskotismevnoi, peri; ou| levgei oJ
ajpovstolo": ejn oi|" pote periepathvsate kata; to;n aijw'na tou' kovsmou touvtou, kata;
to;n a[rconta th'" ejxousiva" tou' ajevro", tou' pneuvmato" tou' nu'n ejnergou'nto" ejn toi'"
uiJoi'" th'" ajpeiqeiva" (Ef 2, 2). ajllÆ e[stw tou;" ejskotismevnou" tw'n katacqonivwn h]
tou;" ejskotismevnou" tou' ajevro" h] kai; tou;" tw'n pneumatikw'n th'" ponhriva"
ejskotismevnou" peplhrw'sqai w|n ejplhrwvqhsan.
to; nu'n zhtouvmenovn ejstin, ejpei; ajnqrwvpoi" dialevgetai oJ lovgo", eijpei'n peri; tw'n
ejskotismevnwn th'" gh'". ei[ ti" oujk e[cei to;n Cristovn, ou|tov" ejstin ejskotismevno" th'"
gh'": ejskotismevnoi dh; ou|toi th'" gh'" oi[kou" oijkodomou'sin eJautoi'" ajnomivai", ejn toi'"
oi[koi" aujtw'n mevnousin. ejplhrwvqhsan ga;r oiJ ejskotismevnoi th'" gh'" oi[kwn ajnomiw'n
(Sal 73, 20b): oi|on e{kasto" hJmw'n di[f. 153r]a; tou' aJmartavnein oijkodomei' eJautw/' oi[kou"
ajnomiw'n, i{na h\/ ti" oi\ko" porneiva" kai; oi\ko" filarguriva" kai; oi\ko" kenodoxiva" kai;
eJkavstou de; tw'n aJmarthmavtwn kai; ajnomhmavtwn ei[h a]n oi\ko" ejn hJmi'n, uJpo; th'"
ajnomiva" oijkodomouvmeno". oujc e{na ou\n oi\kon e[cousi oiJ ejskotismevnoi th'" gh'", ajlla;
pollouv". fhsi; ga;r hJ profhteiva: ejplhrwvqhsan oiJ ejskotismevnoi th'" gh'",
ejplhrwvqhsan oijkwn ajnomiw'n (Sal 73, 20b). ou{tw" ejk tou' ejnantivou oiJ pefwtismevnoi
th'" gh'" ejplhrwvqhsan oJmou' oi[kwn prostagmavtwn, ejntolw'n, dikaiwmavtwn. kai;
makavriovn ejstin oijkodomh'sai ejn hJmi'n aujtoi'", genomevnoi" pefwtismevnoi" th'" gh'",
oi[kou" dikaiosunw'n, kaqaireqevntwn tw'n oi[kwn th'" ajnomiva" uJpo; tou' lovgou: o{"
kataskavptei kai; ajpolluvei kai; kataspa'/, i{na oijkodomhvsh/ kai; katafuteuvsh/, eij" to;n
tovpon tw'n kateskammevnwn oi[kwn ajnomiw'n, oi[kou" novmou kai; dikaiosuvnh".
10. mh; ajpostrafhvtw tetapeinwmevno" kai; kath/s[f. 153v]cu‹mÌmevno" (Sal 73, 21a): ejpi;
tivna ejpiblevyw, levgei Kuvrio", ajllÆ h] ejpi; to;n prauÖn kai; hJsuvcion, kai; trivbontav mou
tou;" lovgou"É oi\da me;n ajnagnovnte" kai; ejpi; to;n tapeino;n kai; mavqete ajpÆ ejmou' o{ti
prau?" eijmi kai; tapeino;" th/' kardiva/ (Mt 11, 29). ou|to" ou\n oJ tapeinov", oJ tapeinw'n
eJauto;n kata; th;n tou' Cristou' maqhteivan, mh; ajpostrafhvtw kath/scu‹mÌmevno", ajllÆ
eij" dovxan proagevtw: pa'" ga;r oJ tapeinw'n eJauto;n uJywqhsetai (Mt 23, 12).
ptwco;" kai; pevnh" aijnevsousi to; o[nomav sou (Sal 73, 21b): tou'to ei[" te ejpi; tw'n
swmatikw'n lambavnetai. ou|toi oiJ ejxouqenouvmenoi ejn tw/' bivw/ ptwcoiv, divkaioi de; oiJ

142
katafronouvmenoi pevnete", a{gioi de; aijnevsousi to; o[noma Kurivou. ei[te qevlei ti" ejpi;
tw'n pneumatikw'n ajkouvein, polloi; ptwcoi; kai; pevnhte" ejplouvthsan kai; oi{ pote
pevnete" kai; ptwcoi; h/[nesan to; o[noma Kurivou.
ajnavsta, oJ qeov", divkason th;n divkhn sou (Sal 73, 22a): tivni eu[cetai tou'toÉ tw/' qew/' tw'n
o{lwnÉ oujciv. ajllÆ ejpei; oJ Swth;r qavnaton ajnedevxato to;n peri; ejmou', dia; tou'[f. 154r]to
levgei aujtw/' hJ profhteiva: ajnavsta, oJ qeov", divkason th;n divkhn sou (Sal 73, 22a). eij mh;
ga;r h\n ajpoqanw;n kai; ajnastav", oujc oi|ovn te h\n dikavsai th;n divkhn tw'n ajnqrwvpwn, wJ"
dhloi' oJ ajpovstolo" levgwn: dia; tou'to Cristo;" ajpevqane kai; ajnevsth, i{na kai; nekrw'n
kai; zwvntwn kurieuvsh/ (Rm 14, 9).
mnhvsqhti tw'n ojneidismw'n sou tw'n uJpo; a[frono" o{lhn th;n hJmevran (Sal 73, 22b): oujk
ei[rhke "tw'n ojneidismw'n w|n ojneidivzousin hJma'", ajlla; tw'n sw'n ojneidismw'n. se; ga;r
ojneidivzousin, oiJ hJma'" ojneidivzonte"".
mh; ejpilavqh/ th'" fwnh'" tw'n ejcqrw'n sou (Sal 73, 23a): o{sa levgousin oiJ ejcqroi;
uJperhfaneuvomenoi, ejn mnhvmh/ sou genevsqw, i{na kaqaireqh/' aujtw'n hJ ponhriva.
hJ uJperhfaniva tw'n misouvntwn se ajnevbh dia; pantov" (Sal 73, 23b): oiJ uJperhvfanoi
ejpaivrontai, hJ uJperhfaniva oujdevpote tetapeivnwtai, ajllÆ ajnabaivnei kai; ajei; uJyou'tai.
ejpei; ou\n uJyou'tai hJ uJperhfaniva kai; ajnevbh dia; pantov", su; oJ qeo;" kavqele ta;"
uJperhfaniva" aujtw'n eij" tevlo"! ejn Cristw/' jIhsou' w|/ hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;"
aijw'na". ajmhvn.

143
Hom. in Ps. 74

[f. 154v] Eij" to;n odÆ yalmo;n oJmiliva aÆ

1. JO oJrw'n eij" to; tevlo" levgei to; diÆ aujtou' tou' oJra'n: eij" to; tevlo" mh; diafqeivrh/" (Sal
74, 1a). poiw'n ga;r ta; th'" ajfqarsiva" kevkrage to; mh; diafqeivrh/", ajnqÆ ou| ei|" tw'n
eJrmhneusavntwn - ajnti; tou' eij" to; tevlo" mh; diafqeivrh/" - pepoivhken uJpe;r
ajfqarsiva"390. ta; ou\n ajnagegrammevna ejntau'qa ajnavgei hJma'" ejpi; th;n ajfqarsivan,
nohqevnta kai; pracqevnta. kai; e[sti tou' jAsa;f oJ yalmo;" (Sal 74, 1b) kai; ojrgavnw/ kai;
fwnh/' ajpotelouvmeno", dhlwtiko;" w]n tou' dei'n hJma'" kai; ojrgavnw/ dia; tw'n swmatikw'n
kinhvsewn uJmnei'n to;n qeo;n kai; fwnh/' nohth/' dia; tou' to;n nou'n ajnakei'sqai tw/'
dhmiourgw/' kai; peripoiei'n th;n swthrivan. e[stin me;n oJ yalmo;" kata; me;n th;n ajrch;n
uJpo; plhvqou" legovmeno", eJxh'" de; uJpo; eJnov". kai; w{sper taujto;n oujk e[sti to; plh'qo"
kai; oJ ei|", ou{tw" oujk e[stin e}n provswpon to; levgon diÆ o{lon391 to;n yalmovn392. to;
plh'qo" me;n gavr, fhsi, ejxomologhsov[f. 155r]meqav soi, oJ qeov", kai; ejpikalesovmeqa to;
o[nomav sou (Sal 74, 2a-b): ei|" de; to; dihghvsomai ta; qaumavsiav sou, o{tan lavbw kairovn
(Sal 74, 2c-3a). tou'to poiei' ei|" levgwn mevcri tevlou".
novei ou\n to; me;n plh'qo" th;n ejkklhsivan ei\nai ajpo; tw'n ejqnw'n keklhmevnhn kai;
uJpakouvousan tw/' kalevsanti, levgousan dia; ta; prohmarthmevna: ejxomologhsovmeqav soi,
oJ qeov" (Sal 74, 2a). ei\tÆ ejpei; oujc oi|ovn tev ejstin ou{tw" "ejpikalevsasqai to; o[noma
kurivou" w{ste tucei'n tou' pa'" o}" a]n ejpikalevshtai to; o[noma kurivou swqhvsetai (Gl 3,
5), eja;n mh; provterovn ti", ajpotaxavmeno" th/' aJmartiva/, ejxomologhvshtai peri; tw'n
prohmarthmevnwn, dia; tou'to gevgraptai: ejxomologhsovmeqa kai; ejpikalesovmeqa to;
o[nomav sou (Sal 74, 2b): oujci; "ejpikalesovmeqa kai; ejxomologhsovmeqav soi", ajllÆ
ejxomologhsovmeqa kai; ejpikalesovmeqa to; o[nomav sou (Sal 74, 2a). ei[per ou\n kai; hJmei'"
qevlomen ejn toi'" ejpikaloumevnoi" euJreqh'nai kai; swqh'nai metÆ aujtw'n - gevgraptai
gavr: pa'" o}" a]n ejpikalevshtai to; o[noma kurivou swqhv[f. 155v]setai (Gl 3, 5) -,
kathvgoroi th'" eJautw'n aJmartiva" genwvmeqa, tevleon katalipovnte" aujthvn.

390
S. ejpinivkio" peri; ajfqarsiva" yalmo;" tou' jAsavf.
391
Ms. o{l wn.
392
Cf. HPs77 I (f. 218v): thvrei de; kai; ejn tw/' yalmw/' o{p ou levgetai: ejgw; ejsterevwsa tou;" stuvlou" aujth'"
(Sal 74, 4b), tivna trovpon o{lo" oJ yalmo;" ouj duvnatai ei\nai ejk proswvp ou tou' qeou' oujde; ejk proswvp ou
tou' Cristou'.

144
eijpouvsh" ga;r th'" ejkklhsiva" ejxomologhsovmeqav soi, oJ qeov", ejxomologhsovmeqav soi
(Sal 74, 2a) kai; ejpimenouvsh" ejn th/' ejxomologhvsei, oujc a{pax ejxomologhvsetai ajlla;
pollavki": o{per dhlou'tai dia; th'" ejxomologhvsew", o{te kai; deuvteron
ejxomologhsovmeqa, ei\ta kai; ejpikalesovmeqa to; o[nomav sou (Sal 74, 2b) ajpokrivnetaiv
mou oJ kuvrio" eujcaristw'n ejpi; th/' ejkklhsiva/ kai; levgei ta; ejpiferovmena: "dihghvsomai
ta; qaumavsiav sou, o{tan lavbw kairovn (Sal 74, 2c-3a). nu'n o{son e[ti devontai
ejxomologhvsew" kai; prosercovmenoi ejpaggevllontai ejpikalevsasqaiv se to;n qeovn,
oujdevpw cwrou'si ta;" dihghvsei" tw'n musthrivwn sou ajlla; kairou' devontai th'"
metanoiva" aujtw'n, th'" teleiva" ejpistrofh'", th'" kaqareuvsew". kai; ejpaggevllomai o{ti
dihghvsomai ta; qaumavsiav sou, o{tan lavbw kairovn (Sal 74, 2c-3a)". e{kasto" ou\n hJmw'n,
eij qevlei ajkou'sai tou' jIhsou' dihgoumevnou [f. 156r] ta; qaumavsia tou' Patrov", dovtw
aujtw/' kairo;n ejn eJautw/': divdwsi de; kairo;n oJ biou;" kalw'", w{sper ejk tou' ejnantivou ‹oujÌ
divdwsi kairo;n oJ scolavzwn tai'" aJmartivai".
2. o{ti ga;r tou' Swth'rov" eijsin aiJ fwnai; kai; oujk a[llou tino;" levgonto" tau'ta pro;"
to;n Patevra, hJ eJxh'" levxi" kevkragen:ejgw; eujquvthta" krinw' (Sal 74, 3b). kai; tolma' ti"
levgein o{ti krinw' pepisteumevno" krithvrion para; ajnqrwvpou, h|/ movno" oJ Swth;r kai;
kuvrio": movno" ga;r aujto;" eujquvthta" krinei'. ei\ta, ajkouvsa" th'" ejkklhsiva "
ejpaggellomevnh" th'" ejxomologhvsew", fhsi; marturw'n th/' metanoiva/ tw'n
pepisteukovtwn: ejtavkh hJ gh' (Sal 74, 4a), pa'n to; ghvi>non ejtavkh. kai; hJmi'n de; jIhsou'"
marturhsavtw, i{na ei[ph/ peri; th'" ejn hJmi'n gh'" kai; tw'n ghi?nwn to; ejtavkh hJ gh'. oi|on
ejforevsamen th;n eijkovna tou' coi>kou' (1 Cor 15, 49), oujde; ajpoqevsqai aujth;n uJfestw'san,
ajlla; pavnta pravxai i{na takh/' hJ eijkw;n tou' coi>kou' kai; oiJonei;393 ejxafanisqh/' tevleon.
eja;n ga;r toiou'to" gevnhtai kai; tw/' [f. 156v] pneuvmati ta;" pravxei" tou' swvmato"
qanatwvsomen wJ" pavntote th;n nevkrwsin tou' jIhsou' ejn tw/' swvmati perifevrein hJma'" (2
Cor 4, 10), ejrei' oJ Swth;r peri; hJmw'n: ejtavkh hJ gh' kai; pavnte" oiJ katoikou'nte" ejn aujth/'
(Sal 74, 4a-b). h\n pote plh'qo" katoikouvntwn hJmw'n tauvthn th;n gh'n, o{te ejbasivleusen
hJ aJmartiva ejn tw/' qnhtw/' hJmw'n swvmati (Rm 6, 12). tou'tÆ ou\n ajndragavqhma hJmw'n ejstin,
ejfÆ w|n marturei' th/' ejkklhsiva/ oJ Swth;r levgwn o{ti ouj movnon hJ gh' kai; ta; ghvi>na ejtavkh,
ajlla; o{soi katoikou'sin ejn th/' gh/'. o{sai ga;r dunavmei" ajntikeivmenai wj/keiwmevnai toi'"
ghi?noi" h\san ejn hJmi'n a[rcousai kai; ejnergou'sai hJma'" ejpi; ta; aJmarthvmata, au|tai su;n
th/' gh/' ejtavkhsan. w{sper eij ejnnoei'" khvrinon qrovnon kai; kaqhvmenovn tina ejpi; tou'
qrovnou, ei\ta pu'r ejlhluqo;" kai; th'xan aujtovn, ou{tw" eja;n takh'/ ta; ghvi>nav sou kai;

393
Ms. oiJneiv.

145
takw'sin aiJ ejnevrgeiai aiJ peri; ta; ghvi>na ejnergou'sai eij" sev, ejrei' peri; sou' oJ Swthvr:
ejtavkh hJ gh' kai; pavn[f. 157r]te" oiJ katoikou'nte" ejn aujth/' (Sal 74, 4a-b).
o{ti de; tou' Swth'ro" hJmw'n eijsin aiJ fwnaiv, a[koue tou' levgonto": ejgw; ejsterevwsa tou;"
stuvlou" aujth'" (Sal 74, 4c). tiv" ga;r ejsterevwse tou;" stuvlou" aujth'" ejpi; th'" gh'" h]
movno" oJ Swth;r kai; Kuvrio" hJmw'nÉ qevlei" ajkou'sai ta; ojnovmata tw'n stuvlwnÉ prw'to"
Sivmwn oJ legovmeno" Pevtro" kai; jAndreva" oJ ajdelfo;" aujtou', jIavkwbo" oJ tou' jAlfaivou
kai; jIwavnnh" oJ ajdelfo;" aujtou'. kai; o{lh de; hJ ejkklhsiva, eja;n h\/ o[ntw" ejkklhsiva, stu'lo"
kai; eJdraivwmav ejsti th'" ajlhqeiva" (1 Tm 3, 15). kai; ejn th/' jApokaluvyei de; th/' jIwavnnou
ejpaggeliva toi'" nikw'si toiauvth divdotai: "oJ nikw'n poihvsw aujtw/' stu'lon ejn tw/' naw/' tou'
qeou' kai; e[xw ouj mh; ejxevlqh/ e[ti (Ap 3, 12). tou;" ou\n stuvlou" th'" gh'", tou;" e[ti sw'ma
forou'nta" kai; eJdraivou" kai; dianastavzonta" ta; proeirhmevna oijkodomhvmata ejgw;
ejsterevwsa: ouj movnon e[qhka oujde; ejpoivhsa, ajlla; eJdraivou" tou;" stuvlou" tou;" ejpi; gh'"
ejpoivhsa".
ejpei; ejdivdaxe kai; hJma'" tou;" aJmartwlou;" ajpo; tw'n ejqnw'n ejpistrevfein pro;" [f. 157v]
to;n qeovn, tau'ta levgei tw/' qew/': ei\pa toi'" paranomou'si: mh; paranomei'te, kai; toi'"
aJmartavnousi: mh; uJyou'te kevra" (Sal 74, 5): toi'" me;n paranomou'si, toi'" ajpo; tou'
laou': toi'" de; aJmartavnousi, toi'" ajpo; tw'n ejqnw'n. ouj ga;r hJmei'" parenomou'men,
a[nomoi ga;r h\men, ajllÆ ejkei'noi parenovmoun, oi{tine" ajkouvonte" tw'n novmwn oujk
ejthvroun aujtouv". ei\pa ou\n toi'" paranomou'si: mh; paranomei'te, kai; toi'"
aJmartavnousi: mh; uJyou'te kevra" uJmw'n, mh; lalei'te kata; tou' qeou' ajdikivan (Sal 74, 5-6).
oiJ ga;r ajpo; tw'n ejqnw'n eijdwlolatrou'nte" ejlavloun kata; tou' qeou' ajdikivan.
3. ei\ta to; eJxh'" dei'tai cavrito" tou' qeou' kai; pavnta mevn, tina; de; ejpi; plei'on: o{ti
ou[te ajpo; ejxovdwn, ou[te ajpo; dusmw'n, ou{te ajpo; oJrevwn ejrhvmwn, o{ti oJ qeo;" krithv" ejstin
(Sal 74, 7-8a). "tau'tav, fhsin, ei\pon toi'" me;n paranomou'si: mh; paranomei'te, toi'" de;
aJmartavnousi: mh; uJyou'te kevra", mh; ejpaivrete eij" u{yo" to; kevra" uJmw'n [f. 158r], mh;
lalei'te kata; tou' qeou' ajdikivan (Sal 74, 5-6)". oujdei;" ga;r a[llo" krithv" ejstin h] oJ
qeov": ou[te ga;r ajpo; ejxovdwn e[rcetaiv ti" krithv", ou[te ajpo; dusmw'n e[rcetaiv ti"
krithv", ou[te ajpo; ojrevwn ejrhvmwn e[rcetaiv ti" krithv", o{ti oJ qeo;" krithv" ejstin (Sal 74,
7-8a). ou|to" dh; oJ qeo;" oJ krith;" tiv poiei'É tou'ton tapeinoi' kai; tou'ton uJyoi' (Sal 74,
8b). deivknusiv tina" duvo, e{na tapeinouvmenon kai; e{na uJyouvmenon. tou'ton ou\n tapeinoi'
deivknusi de; to;n ejk peritomh'" laovn: tetapeivnwtai gavr. kai; tou'ton uJyoi' deivknusi de;
to;n ajpo; tw'n ejqnw'n. u{ywse ga;r aujto;n kata; ta; eijrhmevna ejn tai'" ajrai'", o{ti oJ
proshvluto" o{" ejstin ejn soi; ajnabhvsetai ejpi; se; a[nw a[nw (Es 28, 43): tou'ton ga;r
uJyoi'. su; de; katabhvsh/ kavtw kavtw (Es 28, 43): tou'ton ga;r tapeinoi'.

146
kai; ejn th/' kataskeuh/' de; hJmw'n, ajkolouvqw" tw/' ejtavkh hJ gh', kai; pavnte" oiJ
katoikou'nte" ejn aujth/' (Sal 74, 4) dihghsavmeqa to; tou'ton tapeinoi' kai; tou'ton uJyoi'
(Sal 74, 8b). tou'ton ga;r tapeinoi': to; frovnhma th'" sarko;" kai; th;n savrka (Rm 8, 6-
7): uJpw[f. 158v]piavzw mou to; sw'ma kai; doulagwgw' (1 Cor 9, 27). tou'ton uJyoi': th;n
yuch;n kai; to; pneu'ma. tw'n me;n ga;r aJmartwlw'n to; ejnantivon hJ yuch; tetapeivnwtai
uJpo; th'" aJmartiva", to; de; e{teron u{ywtai tw'n de; dikaivwn nhsteuovntwn,
filoponouvntwn, ajgrupnouvntwn, nekrouvntwn ta; mevlh ta; ejpi; th'" gh'". to; sw'ma
tetapeivnwtai, hJ de; yuch; ajei; kainoumevnh kata; to;n e[sw a[nqrwpon (Rm 7, 22), kai; oJ
nou'" ejn th/' ajnakainwvsei tou' noo;" (Rm 12, 2) uJyou'tai. oJ qeo;" ou\n ajgaqo;" tou'ton
tapeinoi' kai; tou'ton uJyoi' (Sal 74, 8b).
4. ei\ta tiv ta; peri; krivsew" didavskei hJma'", wJ" proevrcetaiÉ pothvrion ejn ceiri; kurivou,
oi[nou ajkravtou, plh're" keravsmato". kai; e[klinen ejk touvtou eij" tou'to, plh;n oJ
trugiva" aujtou' oujk ejxekenwvqh (Sal 74, 9a-c). ta; pleivona tw'n ajntigravfwn ou{tw" e[cei,
ta; de; ajkribevstera: ejxekenwvqh: pivontai pavnte" oiJ aJmartwloi; th'" gh'" (Sal 74, 9a-d).
ta;" kolavsei" pothvrion wjnovmasen, oi\de de; kai; ta;" ajnapauvsei" pothvrion swthrivou oJ
lovgo". kai; e[comen paradeivgmata ajmfotevrwn. ejn ga;r jIeremiva/ gevgraptai pe[f.
159r]ri; tw'n kolavsewn: lavbe pothvrion tou' oi[nou tou' ajkravtou touvtou kai; potiei'"
pavnta e[qnh pro;" a} ejgw; ejxapostelw' se pro;" aujtouv" kai; pivontai kai; ejxemou'ntai (Gr
32, 15-16). peri; de; tou' pothvrion ei\nai toi'" dikaivoi" kekerasmevnon makariovthto",
gevgraptai e[n tini yalmw/': kai; to; pothvriovn mou394 mequvskon wJ" kravtiston (Sal 22, 5).
e{kasto" ou\n hJmw'n mevllei pivnein oJpoi'a ejgewvrghse. kai; w{sper oiJ ejpi; tw'n ta; cwriva
kekthmevnwn, oiJ ejpimevleian th'" ajmpevlou ejpi; plei'on poiouvmenoi, pivnousin ajpo; tw'n
genhmavtwn aujtw'n, kai; oiJ ajmelhvsante" pivnousin, eij dei' ou{tw" ojnomavsai, o[xo" h] ti
tw'n th'" ajmeleiva" aujtw'n. kai; i{na ojnomavsw kata; th;n grafh;n kai; eJtevrw", oiJ me;n
divkaioi pivnousin ajpo; ajmpevlou Swrhvc (Is 5, 2), oiJ de; a[dikoi ajpo; ajmpevlou Sodovmwn,
peri; w|n gevgraptai: ejk ga;r ajmpevlou Sodovmwn hJ a[mpelo" aujtw'n kai; hJ klhmati;"
aujtw'n ejk Gomovrra", hJ stafulh; aujth'" stafulh; colh'", bovtru" pikriva" aujtoi'": qumo;"
drakovntwn oJ oi\no" aujtw'n kai; [f. 159v] qumo;" ajspivdwn ajnivato" (Dt 32, 32-33).
ou{tw" ajei; novei moi oiJonei; duvo pothvria ei\nai ejn th/' ceiri; tou' kurivou eJkavstou hJmw'n
kai; o{tan me;n aJmartavnwmen, kata; th;n ajnalogivan th'" aJmartiva", bavllomen eij" to;
pothvrion tw'n aJmarthmavtwn ta; aJmarthvmata hJmw'n: o{tan de; kalw'" poiw'men, eij" to;
pothvrion tw'n katorqwmavtwn. ei\ta e{kasto" hJmw'n mevllei pivnein, eja;n e[ch/ kai;

394
LXX: sou.

147
aJmarthvmata kai; katorqwvmata, oujk a[kraton th;n aJmartivan ajlla; kekerasmevnhn kata;
th;n ajnalogivan tw'n pro; th'" aJmartiva" genomevnwn. eij duvnasai noh'sai colh'" pothvrion
kai; a[llou oi[nou pothvrion, eja;n me;n to; tou' oi[nou pothvrion ojlivgon oi[nou e[ch/ kai;
kerasqe;n meta; th'" colh'", ojlivgon ti ajmbluvnei th'" colh'" kai; th'" kakiva": eja;n de;
plei'on tou' oi[nou e[ch/, ejpi; plei'on ajmbluvnei: eja;n de; ojlivgon h/\ to; th'" colh'" pothvrion
tw/' ojlivghn ei\nai th;n aJmartivan, polu; de; to; tou' oi[nou pothvrion, kai; blhqh/' to; th'"
colh'" ojlivgon, to; de; tou' oi[nou poluv, geusqh/' me;n th'" colh'", polu; de; [f. 160r] e[latton
th'" colh'" geuvsetai. dia; to; tou' oi[nou plh'qo" pavnta" ou\n hJma'" dei' pivnein.
eij me;n e[comen aJmarthvmata, aujth'" th'" colh'" pothvrion, pothvrion ojrgh'": eij de; mh;
e[comen aJmarthvmata, ajlla; kalw'" pavnta pepoihvkamen, pothvrion tou' Kurivou to;
mequvskon wJ" kravtiston (Sal 22, 5). eij de; miktoiv ejsmen, kata; th;n ajnalogivan tw'n
kalw'n kai; tw'n ejnantivwn piovmeqa. o{ra ou\n eij mh; tou'to safw'" ei[rhken oJ lovgo", i{na
didavxh/ mhvte to;n suneidovta eJautw/' hJmarthkevnai ejkkakei'n, mhvte to;n suneidovta eJautw/'
ta; kreivttona mevga fronei'n: wJ" ga;r eja;n suneidh/' ta; kreivttona mevga fronei'n, kai;
e[ballevn ti eij" to; pothvrion, i{nÆ ou{tw" ojnomavsw, th'" colh'".
5. pothvrion ou\n ejn ceiri; kurivou, oi[nou ajkravtou, plh're" keravsmato". kai; e[klinen ejk
touvtou eij" tou'to (Sal 74, 9a-c). dei' ga;r hJma'" ajpolabei'n ouj movnon to; tw'n kakw'n,
ajlla; dei' kliqh'nai ajpo; touvtou tou' pothrivou eij" tou'to to; pothvrion, i{na oiJ
aJmartwloi; pivwmen plh're" keravsmato" [f. 160v]. ejzhvthsev ti" tw'n pro; ejmou': eij
keravsmato", pw'" ajkravtouÉ eij de; ajkravtou, pw'" keravsmato"É o{ra de; eij ou{tw" duvnatai
noei'sqai to; legovmenon: eijwvqhmen kai; hJmei'" ejpi; touvtou tou' pothrivou tou' aijsqhtou'
levgein: "ajkratovteron kekevraka" kai; ajkravtw" kekevraka"", o{ti e[balen u{dato"
ojlivgon, plei'on de; oi[nou kai; e[stin euJrei'n a[kraton kekerasmevnon. tw'n de; pinovntwn oi}
me;n ajkratovteron kirnw'sin, oi} de; oujc ou{tw" poiou'sin. o{soi ou\n aJmartwloiv eijsin,
ejpeiv pote kai; crhsto;n pepoihvkasi, pivnousin oujc aJplw'" a[kraton ajlla; a[kraton
kevrasma. oiJ de; pleivona ta; kreivttona poihvsante", eja;n pivnwsi to; pothvrion th'"
aJmartiva" aujtw'n, pivnousin oujk a[kraton to; kevrasma, ajllÆ eij dei' ou{tw" ojnomavsai,
eu[kraton h] ojligovkraton kevrasma. plh;n to; kevrasma givnetai oujk a[llou tino;" h] ajpo;
tw'n pravxewn. kai; w{sper favrmaka sugkivrnatai ajllhvloi" kai; ka[f. 161r]ta; th;n
ajnalogivan th'" posovthto" tw'n farmavkwn h] poiovthto" ajnamivgnutai pavntwn aujtw'n
ejpi; to; aujto; kai; ajnafaivnei hJ farmakeiva hJ sunteqeimevnh ta;" diafovrou" poiovthta",
ou{tw" ajnavgkh ejn tw/' pothrivw/ w|/ mevllomen pivnein eJkavsth" aJmartiva" hJmw'n
ajnafevresqai to; ei\do" kai; eJkavstou lovgou ajrgou'. pavntw" ga;r kai; oJ ajrgo;" lovgo"

148
e[rcetai eij" to; krivma (Mt 12, 36)395, kai; hJ dusfhmiva kai; hJ loidoriva kai; o{ tiv potÆ ou\n
poiou'men.
pothvrion ga;r ejn ceiri; kurivou, oi[nou ajkravtou, plh're" keravsmato". kai; e[klinen ejk
touvtou eij" tou'to, plh;n oJ trugiva" aujtou' oujk ejxekenwvqh (Sal 74, 9a-d). ouj ga;r
memevristai hJmi'n hJ ojrghv: eja;n mh; aJmartavnwmen, oujk e[cei trugivan. pivontai pavnte" oiJ
aJmartwloi; th'" gh'" (Sal 74, 9e): ouj tine;" me;n tine;" de; ouj, ajlla; pavnte" oiJ
aJmartwloiv. tiv ou\n poiei' ejnqavde to; th'" ¿ojr¯396gh'"É ouj ga;r ei\pen aJplw'" pivontai
pavnte" oiJ aJmartwloi; ajlla; th'" gh'" (Sal 74, 9d), mhvpote ou\n oiJ me;n th'" gh'"
aJmartwloi; piv[f. 161v]ontai ajpo; tou' pothrivou tou' oi[nou tou' ajkravtou tou' plh're"
keravsmato", o{ti oujdei;" tw'n ejpi; gh'" a[kraton e[cei, oujk ajnamemigmevnon tiniv. hJ de;
duvnami" hJ ajntikeimevnh oujkevti pivnei oi[nou ajkravtou, plh're" keravsmato", ajlla; pivnei
ajpo; ajkravtou th'" kakiva".
6. ejgw; de; ajpaggelw' eij" to;n aijw'na, yalw' tw/' qew/' jIakwvb (Sal 74, 10). oJ didavskalo"
kai; kuvrio" hJmw'n tosau'ta e[cei maqhvmata wJ" ajpaggevllein oujk ejpi; devka e[th, wJ"
ajpaggevllei grammatiko;" kai; oujk e[cei tiv didavxei oujde; wJ" filovsofo" ajpaggevllei
paradidou;" kai; oujkevti e[cei kainovterovn ti ei[ph/, ajlla; tosau'tav ejsti ta; maqhvmata
tou' Cristou' w{ste aujto;n ajpaggevllein eij" o{lon to;n aijw'na. kai; ajpo; koinou' tou' eij"
to;n aijw'na a[koue kai; ta; eJxh'": yalw' tw/' qew/' eij" to;n aijw'na (Sal 74, 10), kai; tiv poihvswÉ
kai; pavnta ta; kevrata tw'n aJmartwlw'n sunqlavsw (Sal 74, 11a). dia; tou'to ou\n mh;
ejpaivrete eij" u{yo" to; kevra" uJmw'n (Sal 74, 6a): pavnta ga;r ta; kevrata tw'n aJmartwlw'n
oJ kuvrio" hJmw'n jIhsou'" Cristo;" sunqlavsei, uJywv[f. 162r]sei de; ta; kevrata tw'n dikaivwn
aujtou' (Sal 74, 11b), dia; th'" cavrito" tou' pantokravtoro" qeou', ejn Cristw/' jIhsou' w|/
ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

395
Cf. H38Ps I, 3.
396
Aggiunto sopra la riga.

149
Hom. in Ps. 75

[f. 162r] Eij" to;n oeÆ yalmo;n oJmiliva aÆ

1. {Oti me;n gnwsto;" ejn th/' jIoudaiva/ oJ qeo;" (Sal 75, 2a) gevgraptai, dh'lovn ejsti: kai;
o{ti jIoudai'oi to;n tovpon dihgou'ntai, dia; to; keklhrw'sqai aujtou;" th;n cwvran tauvthn
kai; oi[esqai parÆ aujtoi'" movnoi" ei\nai th;n qeosevbeian, fanerovn ejsti. qevlomen de;
eijpei'n pro;" tou;" aJplouvsteron ajkouvonta" to; gnwsto;" ejn th/' jIoudaiva/ oJ qeo;" (Sal 75,
2a): a\ra ga;r ejn Aijguvptw/, o{te ta; shmei'a kai; ta; tevrata ejgivneto oujk h\n gnwsto;" oJ
qeov"É tiv de; ejn th/' ejrhvmw/: o{te to; mavnna u|sen oJ qeo;" tw/' law/' kai; ejk pevtra" ajkrotovmou
ejxhv/ei u{dwr, oujk h\n gnwsto;" oJ qeov"É tiv de; oJpovte ejxelhluvqhsan ajpo; th'" aJgiva" gh'"
kai; o[nte" ejn aijcmalwsiva/ ejpevstrefon pro;" qeovn, oujk h\n a\ra gnwsto;" aujtoi'" oJ qeov"
[f. 162v]É oi|on tw/' Danih;l oujk h\n gnwsto;" oJ qeov", mh; o[nti ejn th/' jIoudaiva/ ajllÆ ejn
Babulw'niÉ tiv ou\n, ejn tosouvtoi" tovpoi" gnwstou' o[nto" tou' qeou', gevgraptai:
gnwsto;" ejn th/' jIoudaiva/ oJ qeo;" (Sal 75, 2a)É a[ra ou\n, ka]n mh; bouvlwntai ejkei'noi, eij mh;
ajnagkavzontai paradevxasqai tau'ta peprofhteu'sqai eij" to;n kairo;n tou' Swth'ro"
dia; to; ejpidedhmhkevnai th/' jIoudaiva/ Cristo;n jIhsou'n, qeo;n o[nta kai; uiJo;n tou' qeou',
o{te gevgone gnwsto;" ejn th/' jIoudaiva/ oJ qeo;" (Sal 75, 2a).
touvtou dh; tou' qeou', levgw dh; tou' Kurivou hJmw'n jIhsou' Cristou', to; o[noma mevga ejsti;n
ejpi; to;n jIsrahvl (Sal 75, 2b), jIsrah;l de; ajkoustevon - wJ" levgei hJ grafhv -, o{ti ouj
pavnte" oiJ ejx jIsrah;l ou|toi jIsrahvl, ouj pavnte" oiJ legovmenoi jIsrahvl jIsrahvl eijsin.
w{sper ou\n ouj pavnte" oiJ ejx jIsrah;l ou|toi jIsrahvl, ou{tw" ouj pavnte" oiJ ajpo; tw'n
ejqnw'n e[qnh, ajllÆ ejndevcetai kai; ajpo; tou' jIsrah;l e[qno" ei\nai dia; th;n ajpistivan kai;
ajpo; tw'n ejqnw'n genevsqai jIsrah;l dia; th;n eujpistivan. kai; w}sper hJ ajkrobustiva eij"
peritomh;n logivzetai tou' to;n novmon plhrou'nto", to;n aujto;n trovpon logisqhvsetai
kai; oJ ejqniko;" [f. 163r] pisteuvsa" toi'" doqei'si tw/' jIsrahvl. ou{tw de; kai; oJ jIsrah;l eij"
e[qno" logisqhvsetai ajpisteuvsa" th/' jIhsou' Cristou' tou' Kurivou hJmw'n ejpidhmiva/.
nenohmevnou dh; ejk tou' proeirhmevnou jIsrahvl, duvnatai ei\nai safe;" pw'" ejpi; to;n
jIsrah;l mevga to; o[noma aujtou' (Sal 75, 2b). mevga ou\n to; o[noma jIhsou' Cristou', o[ntw"
qeou', ejn Cristianoi'" ejsti toi'" pantacou', mevga de; to; o[noma dia; tou' bivou:
megaluvnomen ga;r to;n Kuvrion hJmw'n bivw/, lovgw/ aJgivw/, diaqevsei ejrrwmevnh/.
2. kai; ejgennhvqh ejn eijrhvnh/ oJ tovpo" aujtou' kai; to; katoikhthvrion aujtou' ejn Siwvn (Sal
75, 3). jIoudai'oi me;n tovpon zhteivtwsan tou' qeou', th;n peptwkuivan, th;n kavtw
jIerousalhvm, peri; h|" ei[rhken: ijdou; ajfivetai uJmi'n oJ oi\ko" uJmw'n (Mt 23, 38). hJmei'" de;

150
zhtou'men tovpon tw/' Kurivw/, a[xion tou' Kurivou, peri; ou| gevgraptai: kai; ejgenhvqh ejn
eijrhvnh/ oJ tovpo" aujtou' (Sal 75, 3a). ajnaginwvskwn dh; tou;" yalmou;" euJrivskw to;n Daui;d
eujxavmenon meta; o{rkou: eij dwvsw u{pnon toi'" ojfqalmoi'" mou kai; toi'" blefavroi" mou
nustagmovn, e{w" ou{ eu{rw tovpon tw/' Kurivw/, skhvnwma tw/' qew/' jIakwvb (Sal 131, 4-5) [f.
163v]. kaiv fhmi o{ti oJ a{gio" ouj nustavzei, ouj de; dwvsei u{pnon toi'" ojfqalmoi'" aujtou',
e{w" ou| eu{rh/ tovpon ejn aujtw/' tw/' Kurivw/. wJ" ga;r oJ aJmartwlo;" divdwsi tovpon tw/' diabovlw/,
ou{tw" oJ kalo;" kai; ajgaqo;" divdwsi tovpon tw/' qew/' zhtou'nti ejnoikh'sai hJmi'n kai; divdwsi
tovpon tw/' Cristw/'. oJ me;n ga;r qeo;" tou'tÆ ejpaggevlletai levgwn: ejnoikhvsw ejn aujtoi'"
kai; ejmperipathvsw, kai; e[somai aujtw'n qeo;" kai; aujtoi; e[sontaiv mou laov" (Lv 26, 12).
kai; ajlhqw'" kata; th;n eijrhmevnhn ejpaggelivan ejnwv/khse kai; ejmperiepavthse, ejn tw/'
jHsai?a/ levgonti: uiJou;" ejgevnnhsa kai; u{ywsa, aujtoi; dev me hjqevthsan (Is 1, 2). mh; ga;r
ejnoikou'nto" tou' qeou', pw'" a]n ejlavlhsen oJ qeo;" dia; jHsai?ouÉ ou{tw" de; kai; peri; tw'n
loipw'n ejrei'" profhtw'n.
oJ de; kuvrio" hJmw'n jIhsou'" Cristo;" kai; aujto;" ejnoikei' tai'" yucai'" tw'n dikaivwn: h] oujk
oi[date o{ti pneu'ma Cristou' o}" oujk e[cei, ou|to" oujk e[stin aujtou' (Rm 8, 9)É kai; safw'"
de; ejdivdaxen oJ Swth;r levgwn o{ti ejavn ti" ajkouvsh/ mou tw'n lovgwn kai; [f. 164r]thrhvsh/
aujtouv", ejgw; kai; oJ Pathvr mou ejleusovmeqa pro;" aujto;n kai; monh;n parÆ aujtw/'
poihsovmeqa (Gv 14, 23)397. oujkou'n hJmei'" tovpon zhtou'men tw/' Kurivw/ ejn tw/' hJgemonikw/'
hJmw'n. peri; touvtou ga;r tou' tovpou levgetai: ejn eijrhvnh/ aJgiva/ oJ tovpo" aujtou' (Sal 75,
3a). eja;n h/\ tou'to tovpo" qeou', gevgonen ejn eijrhvnh/. poiva eijrhvnhÉ hJ peri; h|" gevgraptai:
hJ eijrhvnh tou' qeou' hJ uJperevcousa pavnta nou'n frourhvsei ta;" kardiva" uJmw'n kai; ta;
nohvmata uJmw'n ejn Cristw/' jIhsou' (Fil 4, 7). hJ e[cousa kardiva th;n eijrhvnhn tou' qeou' ouj
polemei'tai uJpo; tw'n paqw'n, ouj kinei'tai uJpo; tou' qumou', ouj taravssetai uJpo; luvph",
oujk a[llo ti pavscei tw'n ejnantivwn th/' eijrhvnh/, ajllÆ e[stin ijdei'n eijrhvnhn kai; galhvnhn
ejn yuch/' tou' dikaivou, kaqo; uiJo;" eijrhvnh" givnetai tw/' eijrhvnhn ei\nai ejn aujtw/'. ou{tw" de;
wJ" ejgenhvqh ejn eijrhvnh/ oJ tovpo" tou' qeou', ou{tw" to; katoikhthvrion aujtou' ejn Siwvn (Sal
75, 3). pollavki" de; eijrhvkamen peri; tou' Siwvn398: ouj ga;r tou'to to; Siw;n katoikhthvriovn
[f. 164v] ejsti tou' qeou', ajlla; yuch; genomevnh skopeuthvrion kai; crhmatisthvrion tou'
lovgou tou' qeou', ejsti;n katoikhthvrion tou' qeou'399.

397
Cf. Orat XXV, 1.
398
Cf. H73Ps I (ff. 122v-123r); H77Ps VIII (f. 306v); H77Ps IX (f. 326v).
399
Cf. supra H73Ps I (ff. 122r-v): to; ga;r crhmatisthvrion kai; to; oJramatisthvrion kai; to; skopeuthvrion -
pollacw'" ga;r eJrmhneuevtai - gevgonen uJpo; toi'" polemivoi"; Hier., Tract. in Ps. CXLV (328, 191):
Frequenter diximus Sion speculam aut ecclesiam interpretari, aut animam contemplantem Deum.

151
3. ejkei' sunevtriyan ta; kravth tw'n tovxwn (Sal 75, 4a): o{pou eijrhvnh gevgonen, ejkei'
sunetrivbh ta; kravth tw'n tovxwn kai; o{plon kai; rJomfaivan kai; povlemon (Sal 75, 4b). pw'"
sunetrivbh ta; kravth tw'n tovxwnÉ e[stin hJmi'n hJ pavlh pro;" ta;" ajrcav", pro;" ta;"
ejxousiva", pro;" tou;" kosmokravtora" tou' skovtou" touvtou, pro;" ta; pneumatika; th'"
ponhriva" ejn toi'" ejpouranivoi" (Ef 6, 12). kai; dei' hJma'" ajnalabei'n th;n panoplivan tou'
qeou', i{na dunhqw'men sth'nai pro;" ta;" meqodeiva" tou' diabovlou: ejn th/' panopliva/ de;
tou' qeou' e[sti kai; oJ qureo;" th'" pivstew", ejn w/| dunavmeqa pavnta ta; bevlh tou' ponhrou'
ta; pepurwmevna sbevsai (Ef 6, 16). ajpoluvetai ou\n ta; kravth tw'n tovxwn ejpi; ta;" tw'n
aJmartanovntwn yucav", ajlla; suntribhvsetai ta; kravth tw'n tovxwn ejpi; ta;" tw'n
ajnqrwvpwn yucav", suntribhvsetai de; ta; kravth tw'n tovxwn ejn tw/' [f. 165r] oi[kw/ tou'
qeou', o{pou gegevnhtai eijrhvnh. dio; gevgraptai: ejkei' sunevtriye ta; kravth tw'n tovxwn
(Sal 75, 4a). tiv" ou\n a\ra ou|tov" ejstin, o}" aijsqavnetai o{ti pavnta ta; kravth tw'n tovxwn
suntrivbetai ejn aujtw/' kai; oujk e[stin oujde; e}n mevro", oujde; e}n uJgie;" memevnhke, ajlla;
pavnta suntevtriptai: kai; o{pla kai; rJomfai'a kai; povlemo" kai; pavnta ta; tw'n
polemivwn, to; o{plon to; tou' ejcqrou', hJ rJomfai'a aujtou', oJ povlemo" pa'" kathvrghtaiÉ
ejgenhvqh ga;r ejn eijrhvnh oJ tovpo" aujtou' kai; to; katoikhthvrion aujtou' ejn Siwvn (Sal 75,
3).
4. ei\ta ejpi; touvtoi" eujcaristou'men tw/' qew/' kaiv famen: su; fobero;" ei\ kai; tiv"
ajntisthvsetaiv soi (Sal 75, 8a)É eij ga;r tosau'ta deduvnhsai ejn hJmi'n, kathvrghtai
o{plon, rJomfai'a kai; povlemo", sunevtriya" ta; kravth tw'n tovxwn, su; fobero;" ei\ kai;
tiv" ajntisthvsetai soi (Sal 75, 8a)É mh; ou\n oijhqh'/" o{ti oujci; oJ qeo;" ejn Siw;n katargei'
pavnta povlemon: ejtaravcqhsan pavnte" oiJ ajsuvnetoi th/' kardiva/ (Sal 75, 6a). ejgenhvqh ejn
eijrhvnh/ [f. 165v] oJ tovpo" tou' qeou' (Sal 75, 3a) kai; ajtavracoiv eijsin oiJ tovpon qew/' ejn
aujtoi'" dedwkovte". eja;n dev ti" mh; dw/' tovpon tw/' qew/' ejn th/' eJautou' yuch/', tarach'"
peplhvrwtai para; th;n ajsunesivan aujtou'. dio; gevgraptai: ejtaravcqhsan pavnte" oiJ
ajsuvnetoi th/' kardiva/ (Sal 75, 6a). dia; tou'to ejntevlletai oJ Swth;r kai; kuvrio" hJmw'n toi'"
maqhtai'" levgwn: mh; tarassevsqw uJmw'n hJ kardiva mhde; deiliavtw (Gv 14, 27). ejkeivnou
ou\n ejnteilamevnou kai; levgonto" mh; tarassevsqw, a]n tarasswvmeqa, parabaivnomen
aujtou' ejntolh;n ajnagkaiotavthn, ejkeivnou levgonto" mhde; deiliavtw uJmw'n hJ kardiva (Gv
14, 27). hJmei'" de; pavlin eja;n fobwvmeqa to;n qavnaton, fobwvmeqa ta; ajntivpala,
parabaivnomen aujtou' th;n ejntolhvn. dio; peripesouvmeqa kolavsei, wJ" gevgraptai ejn th/'
jIwavnnou jApokaluvyei tou'ton to;n trovpon: toi'" de; deiloi'" kai; ajpivstoi" kai;
ejbdelugmevnoi" kai; povrnoi" kai; farmakoi'" to; mevro" aujtw'n ejn th/' livmnh/ tou' purov"
(Ap 21, 8).

152
5. u{pnwsan [f. 166r] u{pnon aujtw'n kai; oujc eu|ron oujdevn (Sal 75, 6b), oiJ ajsuvnetoi th/'
kardiva/ (Sal 75, 6a). kai; oujc eu|ron oujdevn pavnte" oiJ a[ndre" tou' plouvtou tai'" cersi;n
aujtw'n (Sal 75, 6b-c). eja;n dunhqh/'" noh'sai yuch'" u{pnon kai; yuch'" ejgrhvgorsin, eJtevran
ou\san para; to;n u{pnon to;n fusiko;n tou' swvmato", o[yei tou;" pollou;" tw'n ajnqrwvpwn
yuca;" e[conta" koimwmevna" kai; ojlivgou" pavnu tou;" ejgrhgorovta". devdotai ga;r
ejntolh; uJpo; tou' pneuvmato": mh; dw/'" u{pnon soi'" o[mmasi mh; nustagmo;n soi'"
blefavroi" (cf. Sal 131, 4). to; de; mh; dw/'" u{pnon soi'" o[mmasi th/' yuch/' levgetai: mhde;
nustagmo;n soi'" blefavroi", i{na swvzh/, w{sper dorka;" ejk brovcwn kai; w{sper o[rneon ejk
pagivdo" (Pr 6, 5). kai; oJ ajpovstolo" dev fhsiv soi: e[geirai oJ kaqeuvdwn kai; ajnavsta ejk
tw'n nekrw'n (Ef 5, 14). kalo;n ou\n to; ejgrhgorevnai ejn panti; kairw/', i{na dunhqh'te
ejkfugei'n, fhsi, ta; skavndala mevllonta givnesqai (Lc 21, 36). ajllÆ ouj toiou'toi oiJ
ajsuvnetoi th/' kardiva/: u{[f. 166v]pnwsan ga;r u{pnon aujtw'n kai; oujc eu|ron oujdevn (Sal 75,
6b). oujdei;" ga;r kaqeuvdwn euJrivskei ti. eij qevlei" euJrei'n, grhgovrei, i{na mh; ei[ph/ soi oJ
jIhsou'" ou{tw": oujk ijscuvsate mivan w{ran gregorh'sai metÆ ejmou'É grhgorei'te kai;
proseuvcesqe, i{na mh; eijsevlqhte eij" peirasmovn (Mt 26, 40-41).
u{pnwsan ou\n oiJ aJmartwloi; u{pnon aujtw'n, kai; oujc eu|ron oujdevn pavnte" oiJ a[ndre" tou'
plouvtou tai'" cersi;n aujtw'n (Sal 75, 6b-c). wJ" a[ndra" aiJmavtwn tina;" ojnomavzei kai;
a[ndra" ajnomiva" ajnakalei' hJ grafhv, ou{tw" novei tina;" a[ndra" plouvtou. tivne" dev
eijsin oiJ tou' plouvtou a[ndre", h] oiJ tw/' plouvtw/ touvtw/ ajnakeivmenoi tw/' camaiv, tw/'
ajlhqw'" tuflw/' ajnakeivmenoi, tw/' qevlein aujto;n sunavgein ka]n mh; e[cwsinÉ o{soi ou\n eijsi
oiJ a[ndre" plouvtou, u{pnwsan u{pnon aujtw'n, kai; oujc eu|ron oujdevn (Sal 75, 6b). eij
qevlomen euJrei'n ti kai; mh; ajriqmhqh'nai ejn ajndravsi plouvtou toi'" mhde;n euJrivskousi,
mh; plou'ton swreuvwmen, mhde; ejn plouvtw/ pragmateuwvmeqa swmatikw/' [f. 167r], ajllÆ
ei[qe me;n ejduvnatov ti" ejkei'no to; tw/' teleivw/ legovmenon poih'sai, to; u{page, povlhsovn
sou ta; uJpavrconta kai; do;" ejlehmosuvnhn ptwcoi'" kai; e[xei" qhsauro;n ejn oujranw/', kai;
deu'ro ajkolouvqei moi (Mt 19, 21). eij de; mh; duvnasai poih'sai to; toiou'ton, mhde;n qevle.
oiJ ga;r qevlonte" ploutei'n ejmpivptousin eij" peirasmo;n kai; pagivda" polla;" kai;
blabera;" ajnohvtou", ai{tine" buqivzousi tou;" ajnqrwvpou" eij" o[leqron kai; ajpwvleian.
rJivza ga;r panto;" kakou' ejstin hJ filarguriva, h|" tine;" ojregovmenoi peri; th;n pivstin
ejnauavghsan (1 Tm 6, 10). su; dev, w\ a[nqrwpe tou' qeou', tau'ta feu'ge, divwke de;
dikaiosuvnhn, eujsevbeian, pivstin, ajgavphn, uJpomonhvn, prau>pavqeian (1 Tm 6, 11). mh;
zhvtei plou'ton, i{na mh; gevnhtai to; u{pnwsan plou'ton, kai; u{pnon aujto;n kai; oujc eu|ron
oujde;n pavnte" oiJ a[ndre" tou' plouvtou tai'" cersi;n aujtw'n (Sal 75, 6b-c).

153
6. ajpo; ejpitimhvsewv" sou, oJ qeo;" jIakwvb, ejnuvstaxan oiJ ejpibebhkovte" toi'" i{ppoi" (Sal
75, 7). tropikw'" [f. 167v] pollacou' th'" grafh'" oJ i{ppo" to; sw'ma levgetai, oi|on
yeudh;" i{ppo" eij" swthrivan (Sal 32, 17). hJ ga;r savrx oujk wjfelei' oujde;n kai; hJ savrx
ejpiqumei' kata; tou' pneuvmato" (Gal 5, 17), kai; ou|toi ejn a{rmasi kai; ou|toi ejn i{ppoi",
hJmei'" de; ejn ojnovmati kurivou qeou' hJmw'n megalunqhsovmeqa (Sal 19, 8). oiJ ga;r ejqnikoi;
kai; oiJ ajllovtrioi th'" qeosebeiva" ejpi; toi'" swmatikoi'" ejpepoivqeisan, oJ de; divkaio" ouj
plhqunei' eJautw/' i{ppon, toutevsti ta; swmatikav. to; sw'ma ou\n i{ppo" levgetai.
ajpo; ejpitimhvsewv" sou, oJ qeo;" jIakwvb, ejnuvstaxan oiJ ejpibebhkovte" toi'" i{ppoi" (Sal
75, 7). e{tero" pro; ejmou' ejthvrhse, kai; kalw'" ejthvrhsen, o{ti ouj taujtov ejstin
ejpibaivnein i{ppou kai; iJppeva ei\nai, kai; ajnabavthn ei\nai kai; iJppeva ei\nai400. oJ me;n ou\n
Aijguvptio" oujk w]n iJppeu;" ajlla; ajnabavth", i{ppon kai; ajnabavthn e[rriye eij" qavlassan
(Es 15, 21): ouj metÆ ejpisthvmh" ejpibaivnwn tou' i{ppou, dia; tou'to pesei'tai. oJ de;
ejpisthmovnw" ejpibebhkw;" tw/' swvmati kai; a[rcwn tw'n hJdonw'n aujtou' kai; a[gwn [f. 168r]
o{pou bouvletai to; sw'ma kai; ta;" hJniva" aujtou' kratw'n tw'n ojrevxewn, i{na mh; fevrhtai
eij" ta;" ojrevxei" ta;" sarkidakav"401, ou|to" oujk e[stin ajnabavth" wJ" Aijguvptio", ajllÆ
e[stin iJppeu;" wJ" oJ jHliva": w{sper a{rma jIsrah;l kai; iJppeu;" aujtou' (4 Reg 2, 12),
legevtai peri; tou' jHlivou. ouj ga;r h\n ajnabavth", ajlla; iJppeuv", ejpisthmovnw"
ejpibebhkw;" tou' i{ppou.
ajpo; ejpitimhvsewv" sou ou\n oJ qeo;", ejnuvstaxan oiJ ejpibebhkovte" tou;" i{ppou" (Sal 75,
7). ta; swmatikav sou ejpitimhvsanto", barou'ntai, ejxivstantai, nustavzousin, ouj
fevronte" ta;" ejpitimhvsei". hJmei'" de; eujcovmeqa, ka]n ejpitima'/ hJmi'n oJ qeo;",
ejxomologei'sqai kai; devcesqai ta;" ejpitimiva" kai; levgein: hJmavrtomen, hjnomhvsamen,
hjsebhvsamen, su; fobero;" ei\, kai; tiv" ajntisthvsetai (Sal 75, 8a) kata; provswpovn souÉ
ajpo; tovte, ajpÆ o{rou" hJ ojrghv sou (Sal 75, 8b): ajpo; tovte, oujk ajpo; shvmeron a[rcetai th'"
ojrgh'", ajlla; hJ orgh; ejx ou| aJmartavnomen mevnei kai; [f. 168v] mh'niv" ejsti mevcri kairou'
mevnousa hJ legomevnh ojrgh; tou' qeou'. fhsi;n hJ grafhv: oujk eij" tevlo" ojrgisqhvsetai,
oujde; eij" to;n aijw'na mhniei' (Sal 102, 9). eij ga;r mh; h\n mh'ni", pw'" ta; shvmeron
aJmartanovmena ajpolambavnomen meta; e[th, o{tan hJ krivsi" gevnhtai, ei[te diakovsia,
ei[te triakovsiaÉ kai; pw'" oiJ hJmarthvkasin, oiJ pro; genew'n pollw'n, meta; civlia e[th
ajpolambavnousinÉ e[sti ti" ou\n ajnavlogon th/' legomevnh/ ojrgh/' tou' qeou' kai; ajnavlogon
tw/' legomevnw/ qumw/' tou' qeou', dhlonovti kai; mh'ni" aujtou', h{ntina kalovn ejstin o{sh

400
Philo, Leg. 2, 103-104.
401
An sarkodakav"?

154
duvnami" sbevsai e[rgoi" ajgaqoi'" kai; pau'sai toi'" ajpo; metanoiva" e[rgoi". wJ" ga;r hJ
aJmartiva sunavgei kai; uJfivsthsin ojrghvn, a[koue Pauvlou levgonto": h] tou' plouvtou th'"
crhstovthto" aujtou' kai; th'" ajnoch'" kai; th'" makroqumiva" katafronei'", ajgnow'n o{ti
crhsto;n tou' qeou' eij" metavnoiavn se a[geiÉ kata; de; th;n sklhrovthtav sou kai;
ajmetanovhton kardivan qesaurivzei" seautw/' ojrgh;n ejn hJmevra/ ojrgh'" (Rm 2, 4-5). oujkou'n
hJ me;n aJ[f. 169r]martiva mou qesaurivzei moi ojrghvn, hJ de; metavnoia luvei to;n
qesaurismo;n th'" gh'".
7. ejk tou' oujranou' hjkouvtisa" krivma (Sal 75, 9a): to; peri; krivsew" oujk e[stin ejpivgeion,
ajllÆ oujravnion. ajpo; tou' oujranou' ajkousth; hJmi'n gevgonen hJ peri; krivsew" didaskaliva
kai; ejn Deuteronomivw/ de; gevgraptai: ejk tou' oujranou' ajkousth; ejgevneto hJ fwnh; aujtou'
(Dt 4, 36). gh' ejfobhvqh kai; hJsuvcasen, ejn tw/' ajnasth'nai eij" krivsin to;n qeovn (Sal 75,
9b-10a). kai; hJ gh' tovte fobei'tai, o{te hJ krivsi" givnetai. kai; ejfobhvqh kai; hJsuvcasen ejn
tw/' ajnasth'nai eij" krivsin to;n qeovn, tou' sw'sai pavnta" tou;" praei'" th'" gh'" (Sal 75,
9b-10). to; paradovxotatovn ejsti tou'to, i{na th;n praovthta katorqwvswmen e[ti o[nte"
ejpi; gh'", e[ti o[nte" ejn swvmati, kai; pauvswmen qumovn, pauvswmen ajpo; ojrgh'". pau'sai
ajpo; ojrgh'" kai; ejgkatavlipe qumovn! dei' ou\n o{sh duvnami" mh; hJtta'sqai pro;" to; miaro;n
tou'to pavqo", to; ejnantivon de; th/' makarizomevnh/ praovthti i{stasqai pro;" to;n qumo;n
kai; mh; [f. 169v] ejpitrevpein aujtw/' ejktaravssein kai; kinei'n hJma'", i{na mh; gevnhtai ejfÆ
hJma'" to; gegrammevnon ejn tai'" Paroimivai": ojrgh; ajpovllusi kai; fronivmou" (Pr 15, 1).
ou{tw" gavr ejsti calepo;n to; pavqo", wJ" kai; fronivmou" ajpovllusqai ajpo; th'" ojrgh'"402.
oujk ei[rhke "porneiva ajpovllusi kai; fronivmou"", oujde; ei[rhke "filarguriva ajpovllusi
kai; fronivmou"", ajllÆ ojrghv. tou'to ga;r to; pavqo" kaqiknei'tai scedo;n pavntwn kai;
kinduneuvw eijpei'n spavnion ei\nai to;n katorqwvsonta th;n ajorghsivan.
o{ti ejnquvmion ajnqrwvpou ejxomologhvsetaiv soi, kai; ejgkatavleimma ejnqumivou eJortavsei
soi (Sal 75, 11). e[sti tina; ejnqumhvmata hJmw'n, e[stin ejnqumhvmata aJmartiva" kai; e[stin
ejnqumhvmata dikaiosuvnh". to; ou\n ejnquvmion tou' ajnqrwvpou ejxomologhvsetai tw/' qew/':
h[toi eujcaristhvsei h] ejxomologhvsetai kata; to; hJmarthkevnai th;n ejxomolovghsin tou'
ejnqumivou. ejgkatavleimmav, fhsin, ejnqumivou eJortavsei soi (Sal 75, 11b)403.
eu[xasqe kai; ajpovdote kurivw/ tw/' qew/' uJmw'n (Sal 75, 12a): eujca;" eu[xasqe tw/' qew/' kai; [f.
170r] ajpovdote aujta;" ajxiva" genomevna" qeou'. pavnte" oiJ kuvklw/ aujtou' oi[sousi dw'ra tw/'

402
Cf. H36Ps II, 3 (f. 45v).
403
Cf. Prin III, 2, 4: Quod ergo cogitatio oriatur ex nobis, David testatur in psalmis dicens: Quia cogitatio
hominis confitebitur tibi, et reliquiae cogitationum diem festum agent tibi (Sal 75, 11).

155
foberw/' (Sal 75, 12b). kuvklw/ tou' qeou' ei\pen ei\nai tou;" dikaivou", ouj topikw'", ajlla; ajei;
o[nta" peri; to;n qeovn, oiJonei; coro;" eJsthkovte" pavnte" oiJ periesthkovte" kuvklw/ sou
oi[sousi dw'rav soi tw/' foberw/' (Sal 75, 12b-13a). o{soi makravn eijsin tou' kurivou kai; tou'
qeou', ou|toi ouj duvnantai dw'ra fevrein: fevronte" dw'ra, tw/' foberw/' fevrousi.
kai; ajfairoumevnw/ pneuvmata ajrcovntwn (Sal 75, 13a). poivwn ajrcovntwn h] peri; w|n
ei[rhtai: parevsthsan oiJ basilei'" th'" gh'" kai; oiJ a[rconte" sunhvcqhsan ejpi; to; aujto;
kata; tou' kurivou kai; kata; tou' Cristou' aujtou' (Sal 2, 2)É peri; w|n gevgraptai: sofivan
de; lalou'men ejn toi'" teleivoi", sofivan de; ouj tou' aijw'no" touvtou tw'n katargomevnwn,
ajlla; lalou'men qeou' sofivan ejn musthrivw/ th;n ajpokekrummevnhn, h}n oujdei;" tw'n
ajrcovntwn tou' aijw'no" touvtou e[gnwken. eij ga;r e[gnwsan oujk a]n to;n kuvrion th'" dovxh"
ejstauvrwsan (1 Cor 2, 6-8)404. pw'" ou\n touvtwn tw'n ajrcovntwn ajfairei'tai [f. 170v] ta;
pneuvmata oJ qeov", h] mhvpote a[rconte" ou|toi, ejpa;n trwvswsin hJmw'n ta;" yuca;",
plhrou'sin hJma'" tou' eJautw'n pneuvmato" tw'n ajrcovntwnÉ dio; eu[xasqe kai; ajpovdote
kurivw/ tw/' qew/'. kai; pavnte" oiJ kuvklw/ aujtou' oi[sousi dw'ra tw/' foberw/' kai; ajfairoumevnw/
pneuvmata ajrcovntwn (Sal 75, 12b-13a). wJ" ei[qe kai; ajfÆ hJmw'n ajfevloi to; pneu'ma tw'n
ajrcovntwn tou' aijw'no" touvtou, i{na tovpon dw'men tw/' aJgivw/ pneuvmati tou' qeou' kai; tw/'
pneuvmati tou' Cristou', w/| ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn.
ajmhvn.

Eij" to;n oeÆ yalmo;n oJmiliva aÆ

404
Cf. Prin III, 3, 2: Hi ergo et alii huiusmodi principes huius mundi (1 Cor 2, 6), habentes singuli sapientias
suas et adstruentes dogmata sua uariasque sententias, ut uiderunt dominum et saluatorem nostrum pollicentem
et praedicantem se ob hoc uenisse in hunc mundum, ut destrueret omnia quaecumque illa essent falsi nominis
scientiae dogmata, continuo, quis obtegeretur intrinsecus ignorantes, insidiati sunt ei; adstiterunt enim reges
terrae, et principes conuenerunt in unum aduersus dominum et aduersus Christum eius (Sal 2, 2). Quibus eorum
insidiis cognitis et his, quae aduersum filium dei moliti sunt, intellectis, cum dominum gloriae crucifixerunt, ait
apostolus quia Sapientiam loquimur inter perfectos, sapientiam autem non huius saeculi neque principum huius
saeculi, qui destruuntur, quam nemo principum huius mundi cognouit. Si enim cognouissent, numquam
dominum maiestatis crucifixissent (1 Cor 2, 6-8).

156
Hom. I in Ps. 76*

[f. 170v] Eij" to;n o"Æ ‹yalmo;nÌ ejscediasmevnai oJmilivai

1. Τῶν ἱερατικῶν λειτουργιῶν ἦν τις καὶ ἡ τεταγμένη κατὰ τὰς ᾠδὰς πολλὴ καὶ
ἄφορος διάταξις, ἣν ὁ βουλόμενος μαθεῖν, ἀναγνοὺς τὴν πρώτην τῶν
Παραλειπομένων, παρατηρησάτω μὴ βαρούμενος τὸν κατάλογον τῶν ὀνομάτων (15,
16-24), ἀλλὰ προσέχων ὅτι πάντα τὸ ἅγιον πνεῦμα ὑπὲρ οἰκοδομῆς τῶν προσεχόντων
ἔγραψε405. μία οὖν τῶν ἱερατικῶν [f. 171r] λειτουργιῶν ἦν τὸ τετάχθαι ἅμα τῷ
ἀνοιχθῆναι τὸν νεὼν ἐπὶ τῶν ᾠδῶν τινων. καὶ ἐπεὶ διάφοροι ἦσαν, τῶν μὲν δυναμένων
ὑπὸ τοῦ πνεύματος τοῦ ἁγίου κινεῖσθαι πρὸς τὸ γράφειν ψαλμούς, τῶν δὲ ταύτην μὲν
τὴν χάριν οὐκ ἐχόντων, τεταγμένων δὲ ἐπὶ τῷ ὑμνεῖν τὸν θεὸν καὶ ψαλμοὺς λέγειν
καὶ αἰνεῖν, ὅτε οἱ δυνάμενοι ποιεῖν τοὺς ψαλμοὺς ἐχαρίζοντο τοῖς τεταγμένοις ἐπὶ
τῆς λειτουργίας τῆς εἰς τὸ ὑμνεῖν τὸν θεὸν καὶ ψαλμοὺς λέγειν καὶ αἰνεῖν, ἐνίοτε οἱ
δυνατοὶ ποιοῦντες ψαλμοὺς τῆς λειτουργίας τῆς εἰς τὸ ὑμνεῖν τὸν θεόν.
Τοῦτο οὖν δηλοῦσθαι νομίζω ἐν τῇ ἐπιγραφῇ τοῦ ψαλμοῦ, οὕτως ἐχούσῃ· εἰς τὸ τέλος

ὑπὲρ Ἰδιθοὺμ τῷ Ἀσὰφ ψαλμός (Sal 76, 1)406. ὁ μὲν γράψας τὸν ψαλμὸν ἦν ὁ Ἀσάφ, εἷς
τῶν προφητῶν τυγχάνων· ᾧ δὲ ἔδωκεν αὐτὸν γράψας ἦν ὁ Ἰδιθούμ, τεταγμένος ἐπὶ τῷ
ὑμνεῖν τὸν θεόν (Ct 16, 41-42; 25, 1-3), ἵν᾽ἐκεῖνος λαβὼν ἀπὸ τοῦ Ἀσὰφ ἀνυμνῇ τὸν
θεόν407. εἰκὸς δὲ ὅτι καὶ κατὰ συμβεβηκὸς τῷ Ἰδιθοὺμ ἔγραψε τὸν ψαλμὸν ὁ δὲ Ἀσὰφ
ὡς αὐτὸν [f. 171v] προσωποιήσαντα ἐκείνου δεδωκότος αὐτῷ· ἀδελφὸς γὰρ ὑπὸ

ἀδελφοῦ βοηθούμενος ὡς πόλις καὶ ἰσχυρὰ καὶ ὑψηλή (Pr 18, 19), οἷον εἰ νεωστὶ

*
Trascrizione di A. Cacciari.
405
H38Ps I, 1: Et si quis vult scire quae sint ista quae de sacerdotibus ac levitis adiecta sint, legat primum
librum Paralipomenon et patienter inspiciat omnem illum catalogum nominum et inveniet ibi admirandum
quendam ordinem et distributionem tribuum pro suo quamque nomine et loco praecipuum quid in sollemni
ordine esse sortitam.
406
H38Ps I, 2: Nam superscriptio est huius psalmi: in finem pro Idithum psalmus David (Sal 38, 1). Hunc
Idithum invenimus unum esse ex his quibus hymnorum Dei studium ac sollicitudo commissa est.
407
H38Ps I, 2: Fecit ergo David divino spiritu repletus psalmum hunc et dedit Idithum, cui officium canendi Deo
hymnos fuerat iniunctum, tamquam pollenti in huiusmodi disciplina.

157
κατασταθείς τις εἰς τὴν ἐπισκοπὴν ἀπὸ ἐπισκόπου ἤδη πλείονα ἔχοντος χρόνον ἐν τῇ
λειτουργίᾳ καὶ μὴ μεμελετηκότος408 ποιεῖν εὐχαριστίαν, λάβοι τὸν τύπον τῆς
εὐχαριστίας ἅτε αὐτὸς οὐδέπω δυνάμενος τῷ μὴ μεμελετηκέναι ποιεῖν εὐχαριστίαν,
τοιοῦτόν τι νόει ἐπὶ τοῦ Ἀσὰφ καὶ τοῦ Ἰδιθούμ· ὅτι ὁ μὲν Ἀσὰφ ἔγραψεν, ὁ δὲ Ἰδιθοὺμ
ἔλαβε καὶ εἴρηκε τὸν ψαλμόν. καὶ ὁ Ἰδιθοὺμ δὲ δίκαιός ἐστι καὶ μεμαθήκαμεν αὐτὸν οὐ
μόνον ἀπὸ τῆς βίβλου ταύτης, ἀλλὰ καὶ ἀπὸ τῆς πρώτης τῶν Παραλειπομένων, καὶ οὗ
λαμβάνει πρόσωπον δίκαιος ὤν, τοῦτο δικαίου ἐστίν.
2. ἴδωμεν οὖν τίνα ἂν ὁ δίκαιος λέγῃ καὶ δι᾽ὅλου τοῦ ψαλμοῦ τηρήσωμεν, ἵνα τοιοῦτοι
γενώμεθα ὡς καὶ αὐτοὶ τοιαῦτα εἰπεῖν. ἡ μὲν τῶν πολλῶν φωνὴ οὐκ ἀναφέρεται [f.

172r] πρὸς τὸν κύριον, οὐδὲ γὰρ κατὰ τὸν κύριον πρόεισιν ἡ τοιαύτη· τοῦ δὲ δικαίου οὐ
μόνον ἡ κατὰ τὴν εὐχὴν φωνή, ἀλλὰ πᾶσα φωνὴ ἱέρωται τῷ κυρίῳ. ὃ δὲ λέγω περὶ τοῦ
ἀνιερῶσθαι πᾶσαν φωνὴν τοῦ δικαίου τῷ κυρίῳ, νοήσεις ἀπὸ τῆς ἱστορίας τῆς περὶ
Ἄννης καὶ Σαμoυήλ. πρὶν γὰρ γεννήσει‹ν› ἡ Ἄννα ηὔξατο τὸν γεννηθησόμενον
ἀναθεῖναι τῷ κυρίῳ. καὶ ὥσπερ παρὰ τοῖς ἔθνεσιν ἀνατιθέασι τοῖς εἰδώλοις ἄλογα ζῷα
ἣ ἀψύχους ἀνδριάντας ἢ εἰκόνας ἤ τι τῶν ὑφασμάτων, οὕτως παρὰ τοῖς ἁγίοις ὁ
ἀνατιθεὶς τῷ θεῷ ἀνατίθησιν υἱόν, ἀνατίθησι ζῷον λογικόν. ἡμεῖς οὖν οἱ χριστιανοὶ
μανθάνομεν καὶ αὐτοὶ ἀνατιθέναι τῷ θεῷ ἄξια αὐτοῦ ἀναθήματα. τί οὖν αὐτῷ
ἀνατιθῶμεν; λογικοὺς ἡμᾶς πεποίηκε, καὶ τῷ λόγῳ χρῶνται οἱ πολλοὶ οὐ καλῶς. ἡμεῖς
οὖν αὐτοὶ τὸν λόγον ὃν ἔδωκεν ἡμῖν ἀναθῶμεν τῷ θεῷ, ἵνα ἀεὶ περὶ θεοῦ καὶ τῶν τοῦ
θεοῦ διαλεγώμεθα, ἵνα ἀεὶ εἰς οἰκοδομὴν [f. 172v] καὶ ὠφέλειαν ψυχῆς λέγωμεν·
ἀναθῶμεν τὴν φωνὴν τῷ θεῷ, ἵνα πᾶσα ἡ φωνὴ ᾖ κατὰ θεὸν ἢ ἀναθῶμεν – εἰ δεῖ οὕτως
εἰπεῖν – τοὺς ὀφθαλμοὺς τῷ θεῷ, ἵνα βλέπωμεν πάντα τὰ κατὰ θεὸν καὶ μύωμεν δὲ
ὅπου μὴ χρὴ βλέπειν.
Oὐ χρὴ δὲ βλέπειν ἀκαθαρσίας οὐδὲ αἱμάτων ἐκχύσεις οὐδὲ ταῦτα τὰ ἐπὶ γῆς
ἐπιτελούμενα ἐπὶ βλάβῃ τῶν πολλῶν ἐν ταῖς πόλεσιν. ὁ ἀνατιθεὶς οὖν τοὺς ὀφθαλμοὺς
τῷ θεῷ οὐκ ἀπελεύσεται εἰς τὰς ἱπποδρομίας οὐδὲ ὄψεται τὰ θέατρα οὐδὲ ἐπ᾽ἐκείνας
τὰς ὠμὰς θέας ἀπελεύσεται τῶν κυνηγεσίων, ἀλλὰ ἀνατιθεὶς τὴν ὅρασιν τῷ θεῷ ἀεὶ

408
Corr. memelethkwv"?

158
ὄψεται τὸν οὐρανὸν μετὰ τοῦ λογίζεσθαι τὸν πεποιηκότα, ἀεὶ ὄψεται τὴν γῆν μετὰ
τοῦ θαυμάζειν τὰ ἐν αὐτῇ γεγενημένα, ἀεὶ ὄψεται τοὺς ἀνθρώπους μετὰ τοῦ ζητεῖν
τίνας εὐεργετήσει, ἀεὶ ὄψεται ἀργύριον μετὰ τοῦ ζητεῖν ἐξ οὗ ἔχει διδόναι· καὶ
ζητήσει¿εν¯ ἐνδύματα οὐ τοσοῦτον διὰ τὸ ἔχειν, ὅσον [f. 173r] μετὰ τοῦ ἔχειν καὶ

διαδοῦναι409 τοῖς μὴ ἔχουσιν, ἵνα ἀκούσῃ· γυμνὸς ἤμην, καὶ περιεβάλετέ με (Mt 25,
36). πάντα οὖν καὶ ἡμεῖς πειραθῶμεν ἀναθεῖναι καλὰ ἀναθήματα τῷ θεῷ καὶ τὴν
φωνὴν τοίνυν πᾶσαν ἀναθῶμεν, ἵνα εὐχόμενοι καὶ κράζοντες πρὸς τὸν θεὸν δυνηθῶμεν
εἰπεῖν· φωνῇ μου πρὸς τὸν θεὸν ἐκέκραξα, φωνῇ μου πρὸς τὸν θεὸν καὶ προσέσχε μοι
(Sal 76, 2). ἐὰν γὰρ μὴ ὅλῃ ἀνακειμένῃ αὐτῷ ψυχῇ εὐχώμεθα, ἀλλὰ παρὰ τὸν καιρὸν
μόνον εὐχώμεθα, κεκραξόμεθα τῇ φωνῇ πρὸς τὸν θεὸν, οὐ καθαρᾷ δὲ φωνῇ εὐχόμενοι
οὐκ ἀκουσθησόμεθα. ἐὰν δὲ προαγιάσαντες αὐτὴν καὶ προκαθάραντες, τῷ ἀεὶ λέγειν ἃ
χρή, ἀναπέμψωμεν τῷ θεῷ, ἐροῦμεν· φωνῇ μου πρὸς τὸν θεὸν ἐκέκραξα, φωνῇ μου πρὸς

τὸν θεὸν καὶ προσέσχε μοι (Sal 76, 2).


3. ἐγὼ κἂν προσέχῃ μοι ὁ θεὸς διὰ τὴν ἐν ἐμοὶ ἄνοιαν οὐκ αἰσθάνομαι ὅτι προσέσχεν

μοι ὁ θεός (Sal 76, 2b). ὁ δὲ ἤδη διαβεβηκὼς καὶ προκόπτων σοφίᾳ τοῦ [f. 173v] θεοῦ οὐκ
ἀναισθητεῖ τῆς τοῦ θεοῦ προσοχῆς, ἀλλ᾽ὥσπερ ὁ ὀφθαλμὸν ἔχων βλέποντα αἰσθάνεται
ὀφθαλμοῦ ἀπεστραμμένου αὐτὸν καὶ μὴ ἐνορῶντος αὐτῷ, τὸν αὐτὸν τρόπον ὁ τοῦ
δικαίου βλέπων καὶ καθαρὸς ὢν καὶ μὴ τετυφλωμένος μηδὲ καμμύων αἰσθάνεται πότε
ὁ νοῦς τοῦ θεοῦ προσέχει αὐτῷ καὶ πότε ἀπέστραπται αὐτὸν. ἐάν ποτε αἰσθάνῃ
ἀπεστραμμένου σε ἢ διὰ πειρασμοῦ ἢ ὅπως ποτὲ τοῦ θεοῦ, λέγε· ἵνα τί τὸ πρόσωπόν
σου ἀποστρέφεις ἀπ᾽ἐμοῦ (Sal 43, 25); τοιοῦτοι οὖν ἡμεῖς γενώμεθα, ἵνα καὶ αὐτοὶ
αἰσθανώμεθα πότε προσέχει ἡμῖν ὁ θεός, καὶ αἰσθανόμενοι μὴ μόνον εἴπωμεν τὸν
πρῶτον στίχον, ἀλλὰ καὶ τὸν δεύτερον λέγοντα· φωνῇ μου πρὸς τὸν θεὸν καὶ προσέσχε

μοι· ἐν ἡμέρᾳ θλίψεώς μου τὸν θεὸν ἐξεζήτησα ταῖς χερσί μου νυκτὸς ἐναντίον αὐτοῦ
καὶ οὐκ ἠπατήθην (Sal 76, 2-3b). οἱ πολλοὶ ὅταν ἐν θλίψει γένωνται, σκοτοῦνται ἀπὸ

τῶν θλίψεων καὶ [f. 174r] σκοτούμενοι οὐδὲ προσεύχονται, δέον μάλιστα κατ᾽ἐκεῖνο
καιροῦ πλεῖον ἀποδιδόναι τὴν εὐχὴν· καὶ εὕροις ἂν ἐπὶ τῇ τελευτῇ τῶν οἰκείων

409
Ms. diadovnai.

159
ὀκνοῦντας τοὺς προπέμψαντας τὴν εὐχὴν ἀναπέμπειν τῷ θεῷ ὡς οὐ καιροῦ ὄντος
εὐχῆς τότε· εὕροις ἂν τοὺς ζημιωθέντας χρήματα ὑπὸ λύπης τετατεινωμένους καὶ
ὀκνοῦντας ἥκειν ἐπὶ τὴν εὐχήν. τὸ οὖν ἐν θλίψει μὴ προσεύχεσθαι ἁμαρτωλοῦ ἔργόν
ἐστι, δικαίου δὲ τὸ εὔχεσθαι καὶ ἐπιτείνειν τὴν εὐχὴν ὅταν ᾖ θλῖψις.
4. διὸ λέγει ὁ δίκαιος· ἐν ἡμέρᾳ θλίψεώς μου τὸν θεὸν ἐξεζήτησα (Sal 76, 3a).
ἀνδραγάθημα οὖν οὐ τὸ τυχόν, ὅταν θλῖψις ἐπιστῇ, τότε μάλιστα ζητεῖν τὸν θεόν. πῶς
δὲ τὸν θεὸν – φησὶν – ἐξεζήτησα ἐν ἡμέρᾳ θλίψεως; ταῖς χερσί μου. καὶ πότε; νυκτὸς.

καὶ πῶς; ἐναντίον αὐτοῦ. καὶ τί συμβέβηκεν; ὅτι οὐκ ἠπατήθην (Sal 76, 3a-b). πῶς οὖν

θεὸν ζητεῖ ταῖς χερσί, κατανοητέον· μέμνημαι καὶ ἄλλοτε εἰπὼν ὅτι χερσὶν ἀντὶ [f.

174v] τοῦ "πράξεσι"410. τοῦτο γάρ ἐστι ζητεῖν τὸν θεόν, τὸ πράττειν, ἐξ ὧν εὑρίσκεται
ὁ θεός. καὶ ὥσπερ ὁ ζητῶν τῶν ἐπὶ γῆς τι πεσόντων ζητεῖ καὶ τὸ κατανοεῖν καὶ τὸ
ἅπτεσθαι καὶ τὸ ἐνεργεῖν εἰς τὸ εὑρεῖν, τὸν αὐτὸν τρόπον θεὸς ζητεῖται οὐ
ῥηματίοις, ὥσπερ παρὰ τοῖς αἱρετικοῖς ἐν οἷς φαίνονται φλυάροις πρὶν κατορθῶσαι ἃ
δεῖ ἔργα ποίας οὐσίας ἐστὶν ὁ θεὸς ζητεῖν· ἀλλ᾽εἰ θέλει τις ζητῶν εὑρεῖν καὶ
καταλαβεῖν, ὀρθῶς ζητείτω. γέγραπται γάρ· ὀρθῶς ζητήσαντες αὐτόν, εἰρήνην εὗρον.
ὀρθῶς γὰρ ζητεῖ οὐχ ὁ ἐν λεξειδίοις ἀλλ᾽ἐν πράξεσι ζητῶν. οὕτω γὰρ θεὸς ζητεῖται,
διὰ δικαιοσύνης ζητεῖται ὁ θεός μου, δικαιοσύνῃ ἐκεῖ εὑρηθῇ· διὰ σωφροσύνης
ζητεῖται, ἵνα διὰ σωφροσύνης εὑρηθῇ, δι᾽ἀνδρείας καὶ ἐρρωμένου φρονήματος
ζητεῖται ὁ θεός, ἵνα καταληφθῇ, διὰ σοφίας ζητεῖται ὁ θεός, ἵνα εὑρηθῇ τῷ ζητοῦντι
μετὰ σοφίας ὁ θεός.
ἐνθάδε οὖν βουλόμενος παραστῆσαι [f. 175r] μετὰ ἀδείας ὁ προφήτης πῶς δεῖ ζητεῖν

θεὸν εἶπεν· φωνῇ μου πρὸς κύριον ἐκέκραξα, φωνῇ μου πρὸς τὸν θεὸν καὶ προσέσχε μοι

ἐν ἡμέρᾳ θλίψεώς μου τὸν θεὸν ἐξεζήτησα ταῖς χερσί μου (Sal 76, 2-3b). ἔχω δὲ καὶ

410
Dial 20 (94, 6-11): ou{tw" e[comen a[lla" cei'ra", peri; w|n levgetai: e[p arsi" tw'n ceirw'n mou qusiva
eJsperinhv (Sal 140, 2). Ouj ga;r eja;n tauvta" ejpavrw ta;" cei'ra", kavtw dev mou kevwntai aiJ cei're" th'"
yuch'", kai; mh; ejpaivrw aujta;" dia; tw'n aJgivwn kai; ajgaqw'n pravxewn givnetaiv mou e[p arsi" tw'n ceirw'n
qusiva ejsperinhv; FrPs 27 (28), 2 (PG 12, 1285 B): aiJ cei're" hJm w'n eijsin aiJ kata; qeosevbeian pravxei";
FrLam 61 (261, 9): \Aron pro;" aujto;n cei'rav" sou (Lam 2, 19) dia; th'" tw'n kalw'n ejrgasiva" (261, 9). Cf.
anche HEx X, 4 e Pas 31.

160
δευτέραν διήγησιν εἰς τὸ ταῖς χερσί μου ἐξεζήτησα τὸν θεόν· βούλομαί, φησιν ὁ

ἀπόστολος, τοὺς ἄνδρας προσεύχεσθαι ἐν παντὶ τόπῳ ἐπαίροντας ὁσίους χεῖρας


χωρὶς ὀργῆς καὶ διαλογισμοῦ (1 Tm 2, 8). ὅταν ἐπαίρῃ τις ὁσίους χεῖρας ταῖς ὁσίαις
χερσὶ ζητῶν τὸν θεόν, εὑρήσει αὐτὸν θεῖον, ὡς ἀπὸ τῆς γραφῆς λελέξεται ταῖς χερσὶν
ἐζήτει Μωϋσῆς τὸν θεόν· διὸ ὅταν ἐπῇρε Μωϋσῆς τὰς χεῖρας ἐνίκα ὁ Ἰσραήλ, εἰ δέ
ποτε κεκμήκει καὶ καθῃρήκει τὰς χεῖρας, ἐνίκα ὁ Ἀμαλήκ (Es 17, 8-16). μέλλει τι
λέγειν ὁ λόγος, καὶ λέγω ὅτι Χριστὸς ταῖς χερσὶν ἐζήτει τὸν θεόν, ὑπὲρ ὅλου τοῦ
κόσμου ἐκτείνας αὐτὰς ἐπὶ τοῦ ξύλου καὶ στηρίξας αὐτὰς ἵνα τότε εὔξηται, μετὰ

ἐκτάσεως χειρῶν καὶ ὅλου τοῦ σώματος [f. 175v] καὶ τῆς ψυχῆς αὐτῷ
συνεκτεινομένης οὐκ ἐπὶ τὸ σῶμα ἀλλ᾽ἐπὶ ὅλον τὸν κόσμον, ὑπὲρ ὅλου τοῦ κόσμου411.
καὶ σὺ δὲ ἐὰν αἴρῃς τὸν σταυρὸν καὶ ἀκολουθῇς τῷ Ἰησοῦ καὶ οὕτως ταῖς χερσὶ
ζητεῖς τὸν θεόν, μάλιστα δὲ ἐὰν δυνηθῇς εἰπεῖν· ἐμοὶ δὲ μὴ γένοιτο καυχᾶσθαι εἰ μὴ

ἐν τῷ σταυρῷ τοῦ κυρίου ἡμῶν Ἰησοῦ Χριστοῦ δι᾽οὗ ἐμοὶ κόσμος ἐσταύρωται κἀγὼ
κόσμῳ (Gal 6, 14), ἐκτέτακας ἐν τῷ σταυρῷ ὡς ἐσταύρωσαι τῷ κόσμῳ τὰς χεῖρας πρὸς
θεὸν καὶ ζητεῖς ἐν κόσμῳ τὸ ἀποτεθνηκέναι τῷ κόσμῳ καὶ ἐσταυρῶσθαι αὐτῷ, καὶ
ζητῶν αὐτὸν εὑρήσεις.
5. ταῖς χερσί μου νυκτὸς καὶ οὐκ ἐπατήθην (Sal 76, 3a-b)· ἔστι μὲν καὶ ὅλος ὁ κόσμος
τῆς ἐνταῦθα ζῳῆς τῆς ἀληθινῆς νύξ, καθὸ καὶ ὁ ἀπόστολος περὶ ὅλου τοῦ κόσμου τῆς
ἐνταῦθα ζῳῆς διδάσκων λέγει· ἡ νὺξ προέκοψεν, ἡ δὲ ἡμέρα ἤγγικεν (Rm 13, 12)·
ἤγγισε γὰρ ἡ ἡμέρα τῆς ἐξόδου καὶ τοῦ ζήλου δευτέρου καὶ ἑτέρου παρὰ τοῦτο·
νυκτὸς οὖν ἐζήτησα ταῖς χερσί μου τῷ θεῷ ἐν τῷ αἰῶνι τούτῳ, ὅτε νύξ ἐστι [f. 176r]

καὶ ὅτε παλαίομεν πρὸς τοὺς κοσμοκράτορας τοῦ σκότους τούτου (Ef 6, 12). νὺξ οὖν
ἐστιν ὁ ἐνεστὼς αἰὼν ἐπὶ τοῦ παρόντος κατὰ ἓν παράδειγμα, κατὰ ἄλλο γὰρ λέξεται
πάλιν ὅτι ἡμέρα ἐστί. τῇ νυκτὶ δὲ ταύτῃ ζητῶ τὸν θεόν, λύχνου μοι χρεία, περὶ οὗ
λέγει ὁ σωτήρ· ἔστωσαν ὑμῶν αἱ ὀσφύες περιεζωσμέναι, καὶ οἱ λύχνοι καιόμενοι (Lc
12, 35). ὡς γὰρ οὖσιν ἐν νυκτὶ τῷ βίῳ λέγει· ἔστωσαν ὑμῶν αἱ ὀσφύες περιεζωσμέναι,

411
Cf. HEx XI, 4: Moyses quidem elevat manus, non extendit; Iesus autem, qui universum orbem terrae exaltatus
in cruce complexurus erat bracchiis suis.

161
καὶ οἱ λύχνοι καιόμενοι, ἀλλὰ καὶ ὁ προφήτης ὡς ἐν τῷ ἑκατοστῷ ὀκτωκαιδεκάτῳ
ψαλμῷ βουλόμενος παραστῆσαι ὅτι πάντα σκότος ἐστὶ τὰ ἐνθάδε καὶ δεῖται φωτὸς
λύχνου, εἶπεν· λύχνος τοῖς ποσί μου ὁ λόγος σου, καὶ φῶς ταῖς τρίβοις μου (Sal 118,
105). νυκτὸς οὖν οὕτως ζητῶ τὸν θεόν. οἶδα καὶ ἄλλην διήγησιν εἰς τὸν τόπον· οἱ
καιροὶ τῆς ἀνέσεως ἡμῖν ἡμέραι εἰσίν, οἱ δὲ τῶν θλίψεων σκυθρωπότεροι, νύκτες
ἐναντίον αὐτοῦ.
6. οὐ μακρὰν γενόμενος τοῦ θεοῦ ἐζήτησα [f. 176v] τὸν θεὸν ἀλλ᾽ἐναντίον αὐτοῦ καὶ

οὐκ ἠπατήθην (Sal 76, 3a-b). μακάριος ὁ ἀληθῶς δυνάμενος εἰπεῖν· ἐζήτησα τὸν θεὸν

καὶ οὐκ ἠπατήθην. πολλοὶ γὰρ οἱ ζητήσαντες τὸν θεὸν ἠπατήθησαν, καὶ οἱ απὸ τῶν
αἱρέσεων ἐζήτησαν, ἀλλ᾽ἐπεὶ μὴ ὀρθῶς ἐζήτησαν μηδὲ ταῖς χερσὶν ἐζήτησαν,
ἠπατήθησαν. ψευδοδοξοῦσι γοῦν περὶ τοῦ Ἰησοῦ καὶ ὅσοι δὲ ἐν ἡμῖν φλυαροῦντες
ζητοῦσι περὶ θεοῦ πρὶν κατορθῶσαι τὰ ἤθη, πρὶν τὸν βίον καταστεῖλαι. καὶ οὗτοι
ζητοῦντες τὸν θεὸν ἀπατῶνται καὶ ψευδοδοξοῦσι περὶ αὐτοῦ. τίς οὖν ἐστιν ὁ
δυνάμενος εἰπεῖν· ἐζήτησα ταῖς χερσὶ τὸν θεὸν καὶ οὐκ ἠπατήθην (Sal 76, 3a-b), ἢ ὁ
τὴν ἀλήθειαν ἐγνωκώς, ὁ μὴ ψευδοδοξῶν, ὁ μὴ ἐν ἀπάτῃ γενόμενος διὰ τοῦ ἄλλο τι
φρονεῖν περὶ θεοῦ ἢ Χριστοῦ παρὰ τὸ ἀληθές.
ἀπηνήνατο παρακληθῆναι ἡ ψυχή μου, ἐμνήσθην τοῦ θεοῦ καὶ ηὐφράνθην (Sal 76, 3c-
4a); δύο πάθη τὰ γινόμενα τῷ ἀνθρώπῳ ἐν τοῖς καιροῖς τῆς περιστάσεως διηγεῖται,

ἵν᾽ὠφεληθῶμεν μαθόντες τί πρῶτον εἴ[f. 177r]πωμεν, καὶ πῶς πάσχοντες


θεραπευθησόμεθα ἀπὸ τοῦ παθεῖν, ἐάν ποτε λυπηρόν τι ἢ ἐνίοτε ὅλοι τῆς λύπης καὶ
τῆς θλίψεως γενώμεθα καὶ οὐκ ἀκούωμεν τοῦ ἡμᾶς παραμυθουμένου ἀλλὰ λέγωμεν
ἀπηνήνατο παρακληθῆναι ἡ ψυχή μου (Sal 76, 3c). εἰ δὲ θέλομεν, μετὰ τὸ ὑπὸ τοῦ
πάθους κρατηθῆναι ἀρνησάμενοι τὸ παρακληθῆναι, παρακληθῆναι καὶ εὐφρανθῆναι,
ἀρκεῖ ἡμῖν μνήμη θεοῦ. ἐπιφέρει γὰρ καὶ λέγει· ἐμνήσθην τοῦ θεοῦ καὶ ηὐφράνθην (Sal
76, 4a-b). ἐάν ποτε οὖν συμβήσοι τι λυπηρόν, ὡς τῆς ἐκκλησίας εὐχόμενος εἶναι
ἄνθρωπος καὶ ἴδῃς σεαυτὸν ὑπὸ τῆς λύπης ἐσκοτωμένον καὶ κεκρατημένον ὑπ᾽αὐτῆς
τῆς λύπης, μνήσθητι τῶν λόγων αὐτοῦ τῆς ἐλπίδος, τῆς μακαριότητος τῆς ἐν Χριστῷ,
καὶ εὐθέως ἀποπεσεῖται ἡ λύπη.

162
Ὥσπερ γὰρ τίς μετοχὴ δικαιοσύνῃ καὶ ἀνομίᾳ καὶ τίς κοινωνία φωτὶ πρὸς σκότος, τίς
συμφώνησις Χριστῷ πρὸς Βελιάρ412 (2 Cor 6, 15), οὕτως τίς συμφώνησις μνήμῃ θεοῦ
καὶ πάθει; ὅπου μνήμη θεοῦ [f. 177v], πάθος πεφυγάδευται· ὅπου πάθος, οὐ μέμνηταί

τις τοῦ θεοῦ. διὰ τοῦτο οὐκ ἔστι ἐν τῷ θανάτῳ ὁ μνημονεύων σου· ἐν δὲ τῷ ᾅδῃ τίς
ἐξομολογήσεταί σοι (Sal 6, 6); μέγα ἀγαθὸν καὶ μεμνῆσθαι τοῦ θεοῦ ἤδη· οἱ ἅγιοι καὶ
ὀνόματα ἔχουσιν, ἐπώνυμοι ὄντες τοῦ μεμνῆσθαι τοῦ θεοῦ. Ζαχαρίας γὰρ ἑρμηνεύεται
"μνήμη θεοῦ", ἐπεὶ τὸ "ζαχὰρ" κατὰ Ἑβραίων φωνήν ἐστι μνήμη. μνημονεύων γάρ τις
κυρίου ὃ εὔχεται ὁ πατὴρ ὑπάρξαι τῷ γεννηθέντι υἱῷ. Ὥσπερ γάρ τινες κατὰ εὐχὰς
τοῖς υἱοῖς ὀνόματα τίθενται ἃ βούλονται, οἷον ὅταν τις ἀργύριον φιλῇ ὄνομα τίθεται
τῷ υἱῷ "φιλάργυρος" καὶ οἴδαμεν τινὰς οὕτω καλουμένους. Ἄλλος δέ τις ὄνομα τίθεται
τῷ υἱῷ "φιλόθεος", εὐχόμενον φιληθῆναι ὑπὸ θεοῦ ἢ φίλον τοῦ θεοῦ γενέσθαι τὸν υἱόν,
τὸν αὐτὸν τρόπον οἱ ἅγιοι Ζαχαρίαν ἐπίθεσαν τὸ ὄνομα τοῦτο, εὐχόμενοι ἵνα
μνημονεύωσιν ἀεὶ τοῦ θεοῦ. εἶτα ἐπεὶ ἐν τῷ εὐαγγελίῳ θέλουσιν τὸν Ἰωάννην

Ζαχαρίαν καλεῖν, οὐ βούλεται δὲ τὸ ἐν τῇ [f. 178r] Ἐλισάβετ πνεῦμα, ἀλλὰ Ἰωάννην


αὐτὸν καλεῖν (Lc 1, 59-60), ἔτι δὲ καὶ ὁ πατὴρ αὐτοῦ οὐ βουληθεὶς αὐτὸν καλεῖσθαι
Ζαχαρίαν, ἀλλὰ Ἰωάννην ἀπέλαβε τὴν φωνήν.
διὰ τοῦτου θέλω εἰπεῖν διὰ τί Ἰωάννης οὐ καλεῖται Ζαχαρίας. ὁ τοίνυν ἀπόντος θεοῦ
θέλων μεμνῆσθαι, διὰ τοῦ μεμνῆσθαι αὐτοῦ δηλοῖ ὅτι οὐ πάρεστιν αὐτῷ ὁ θεός, τῷ δὲ
παρόντι οὐ χρεία ἐστὶ μνήμης τῆς περὶ τοῦ ἀπάραντος· οἷον μέμνημαι τοῦ
ἀποδημοῦντος ἀδελφοῦ, μέμνημαι τοῦ ἀπόντος φίλου, οὐ μέμνημαι τοῦ παρόντος,
βλέπω γὰρ αὐτόν. ἐπεὶ οὖν καὶ ὁ Ἰωάννης ἔλεγεν· ἴδε ὁ ἀμνὸς τοῦ θεοῦ ὁ αἴρων τὴν
ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου (Gv 1, 29) καὶ ἔμελλε δεικνύναι τὸν υἱὸν τοῦ θεοῦ, τὸν θεὸν
λόγον, διὰ τοῦτο οὐ καλεῖται ὡς οἱ πρότεροι Ζαχαρίας καὶ μνημονεύων θεοῦ, ἀλλὰ
δεικνύς. καὶ ἡμεῖς δὲ αὐτοὶ εὐχώμεθα ἀπὸ τοῦ μεμνῆσθαι θεοῦ ἥκειν ἐπὶ τὸν Ἰωάννην,
ἵνα αὐτὸν ἴδωμεν παρόντα ὅτι οὐκέτι ἡμῖν μνήμης, ἀλλὰ ὁράσεως θεοῦ χρεία διὰ τὸ
παρεῖναι αὐτόν· ἐπείπερ μακάριοι οἱ καθαροὶ [f. 178v] τῇ καρδίᾳ, ὅτι αὐτοὶ τὸν θεὸν

412
Ms. Belivar.

163
ὄψονται (Mt 5, 8). εἰ γὰρ ἡ μνήμη τοῦ θεοῦ εὐφραίνει, ἡ παρουσία αὐτοῦ τῷ
αἰσθανομένῳ αὐτῆς τί ποιήσει; παραπλάσω ὄνομα αὐτῷ κἀγώ· ὑπερευφραίνει.
7. ἠδολέσχησα καὶ ὠλιγοψύχησε τὸ πνεῦμά μου (Sal 76, 4c)· πάντα ἃ λέγει ὁ ἄνθρωπος,
κἂν δίκαιος καὶ μακάριος ᾖ ἐν τῷ βίῳ, συγκρίσει ὧν ἐρεῖ ἐν τῷ μέλλοντι αἰῶνι
ἀδολεσχία ἐστί. διὸ καὶ Ἰσαὰκ ἐξῆλθεν εἰς τὸ πεδίον ἀδολεσχῆσαι (Gn 24, 63)· ἐὰν δὲ
ἔλθῃ τὸ τέλειον καὶ τὸ ἐκ μέρους καταργηθῇ (1 Cor 13, 10), καταργηθήσεται καὶ ἡ
ἀδολεσχία. πᾶσαν οὖν τὴν περὶ τῶν θείων ὁμιλίαν ὁ προφήτης τὴν γινομένην ἐνταῦθα
ἀδολεσχίαν ὠνόμασε, καθὸ εἶπεν· ἠδολέσχησα καὶ ὠλιγοψύχησε τὸ πνεῦμά μου (Sal
76, 4c), οἷον "ἐν ταῖς θλίψεσιν λογιζόμενος τὰ συμβαίνοντα περὶ κολάσεως,
ὠλιγοψύχησα καὶ τάδε ἐλογισάμην", ἐρεῖ δὲ ταῦτα· προκατελάβοντο φυλακάς οἱ
ὀφθαλμοί μου (Sal 76, 5a). ἔχομεν ἄλλους ὀφθαλμοὺς παρὰ τούτους, φωτιζομένους ὑπὸ

τῆς τοῦ κυρίου ἐντολῆς· ἡ ἐντολὴ γὰρ κυρίου τηλαυγής, φωτίζουσα [f. 179r]

ὀφθαλμούς (Sal 18, 9). ἐκεῖνοι οἱ ὀφθαλμοὶ τὰς φυλακὰς φυλάσσουσιν οἱονεὶ τοὺς
σκοποὺς προκαταλαμβάνουσι τῆς φυλακῆς. νοήσεις δὲ τὸ λεγόμενον ἀπὸ
παραδείγματος· οἷον ἐν ταῖς πολεμουμέναις ἢ πόλεμον προσδοκώσαις πόλεσι
φυλακαὶ ἵστανται περὶ τὰ τείχη καὶ καθίστανται, φέρε εἰπεῖν, δέκα τηρεῖν τὸν δὲ τὸν
τόπον μήποτε ἐπιθῶνται οἱ πολέμιοι, ἀλλὰ καὶ ὁ στρατηγὸς ἐπερχόμενος τὰς
φυλακὰς προκαταλαμβάνει τὰς φυλακὰς καὶ πάντα τηρεῖ· τοιοῦτόν τί μοι νόει ἐπὶ
τῶν ὀφθαλμῶν τοῦ δικαίου μαθόντος ἀπὸ τῆς γραφῆς τὸ πάσῃ φυλακῇ τήρει σὴν
καρδίαν (Pr 4, 23). πολλῶν γὰρ οὐσῶν φυλακῶν καὶ πόλεων ἀφ᾽ὧν ἐπιβουλεύει ὁ ἐχθρός,
ἐν αἷς δεῖ τὸν ἄνθρωπον τηρεῖν ἑαυτὸν τοῖς ὀφθαλμοῖς. καὶ τῇ διανοίᾳ ἁπάσας
φυλακὰς προκαταλαβὼν θεωρεῖ καὶ προφητεύει μήποτε ἐπιθῶνται οἱ ἐχθροὶ διά τινος
τρόπου τῆς φυλακῆς ἀφρούρητον τόπον καταλαβόντες.
8. κατὰ τοῦτο οὖν, φησι, προκατελάβοντο φυλακὰς οἱ ὀφθαλμοί μου [f. 179v],

ἐταράχθην καὶ οὐκ ἐλάλησα (Sal 76, 5a). εὐγνωμόνως καὶ ὁμολογεῖ τὸ ἴδιον
συμβεβηκὸς καὶ λέγει ὅτι "μέχρι ταραχῆς φθάσας τοῦ ἡγεμονικοῦ, οὐκ ἐπὶ τοσοῦτον
νενίκημαι ὡς καὶ λόγον ταραχῆς προενεγκεῖν". νοήσεις δὲ τὸ ἐταράχθην καὶ οὐκ
ἐλάλησα ἀπὸ παραδείγματος τοιούτου· πολλάκις ἐρεθίζομαι ὑπό τινος κακῶς με

164
λέγοντος ἢ λοιδοροῦντος εἰς πρόσωπον, ὅ τι δήποτ᾽οὖν ποιοῦντος ἵνα κἀγὼ τὰ ὅμοια
αὐτῷ λέγω. καὶ ὡς ἄνθρωπος μὲν ταράσσομαι καὶ βούλομαι ὀνειδισθεὶς ἀμύνασθαι διὰ
λόγων παραπλησίως τὸν λελοιδορηκότα. εἶτα, ἐπὰν γνῷ τῷ λόγῳ, ὅτι οὐ χρὴ τοῦτο
ποιεῖν τὸν πεπιστευκότα, μέχρι ταραχῆς μόνον φθάνει τὸ ἡγεμονικὸν, οὐχὶ δὲ καὶ
λαλῶ. ἐὰν οὖν δυνηθῶ ταραχθεὶς μὴ νικηθῆναι ὑπὸ τῆς ταραχῆς, ἀλλὰ σιωπῆσαι
δύναμαι καὶ αὐτὸς εἰπεῖν· ἐταράχθην καὶ οὐκ ἐλάλησα. μακάριος οὖν καὶ οὗτος ὃς κἂν
ταραχθῇ οὐ λαλεῖ.

τετάραξαι ὑπὸ ὀργῆς; ἀλλὰ ὅρα μὴ λαλήσῃς λόγον ὀργῆς, ἀλλ᾽ὡς ἡνίοχος [f. 180r]
ἀγαθός, κάτασχέ σου τὸν λόγον μέλλοντα σου ἐκφεύγειν τῶν ὀδόντων. ἐταράχθης ὑπό
τινος λόγου; ὅρα μὴ λαλήσῃς λόγον ὀργῆς, ἀλλὰ ὡς καλὸς καὶ ἀγαθός, ὡς προεῖπον,
ἡνιόχησόν σου τὴν φωνήν, ἵνα εἴπῃς καὶ σύ· φωνῇ μου πρὸς τὸν θεὸν ἐκέκραξα, φωνῇ

μου πρὸς τὸν θεὸν καὶ προσέσχε μοι (Sal 76, 2b-c). ἐταράχθης ὑπὸ λύπης; ὅρα μὴ λόγον
λύπης προενέγκῃς· πολλάκις γὰρ ἀπὸ λύπης καὶ ἐδυσφήμησάν τινες εἰς τὸ θεῖον καὶ
ἐμέμψαντο τῇ προνοίᾳ. ἀλλὰ σὺ λέγε ὅσον εἶ ἀτελέστερος μέν, προκόπτων δέ, τό·
ἐταράχθην καὶ οὐκ ἐλάλησα (Sal 76, 5b). ἐὰν γὰρ ἐπὶ πλεῖον παθὼν τὴν ταραχὴν
γυμνασθῇς μὴ λέγειν τὰ ἀπὸ τῆς ταραχῆς, οὐκέτι ταραχθήσῃ ἀλλὰ εἰρήνην ἕξεις
κατὰ τὸ εἰρημένον· ἡ δὲ εἰρήνη τοῦ θεοῦ ἡ ὑπερέχουσα πάντα νοῦν φρουρήσει τὰς

καρδίας ὑμῶν καὶ τὰ νοήματα ὑμῶν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ (Fil 4, 7).


9. διελογισάμην ἡμέρας ἀρχαίας καὶ ἔτη αἰώνια ἐμνήσθην καὶ ἐμελέτησα (Sal 76, 6)· ὁ

βουλόμενος ὠφελεῖσθαι καὶ τὰς ἀρ[f. 180v]χαίας ἡμέρας διαλογίζεται ἀρξάμενος ἀπὸ
τοῦ Ἀδάμ· τί γέγονε τῷ Ἀδάμ, τί συμβέβηκε τῷ Κάϊν, τί πέπρακται τῷ Ἐνώχ, τί
ἀποβέβηκε τῷ Νῶε καί, φέρ᾽εἰπεῖν, ὅλας τὰς ἡμέρας τὰς ἀρχῆθεν λογιζόμενος τὸν
νοῦν ἐξετάζει τῶν πραγμάτων τῶν ἀναγεραμμένων γεγονέναι ἐν προτέραις ἡμέραις.
διελογισάμην οὖν, φησιν, ἡμέρας ἀρχαίας. εἶτα διαλογισάμενος ἡμέρας ἀρχαίας ἔτι
ἀναβαίνει ἐπὶ τὰ ἀνωτέρω τῶν ἀρχαίων ἡμερῶν· τὰ ἔτη τὰ αἰώνια. ἀλλ᾽εἰ δεῖ οὕτως
εἰπεῖν, ἐπεὶ τὰ βλεπόμενα πρόσκαιρά ἐστι καὶ τὰ ἐν τοῖς προσκαίροις ἔτη πρόσκαιρά
ἐστιν, ἔστι δὲ ἄλλα ἔτη αἰώνια τὰ πρὸ τοῦ κόσμου, τάχα καὶ τὰ μετὰ τὸν κόσμον· περὶ

ὧν ἐτῶν περιέχει ὁ σκιὰν ἔχων τῶν μελλόντων ἀγαθῶν νόμος (Eb 10, 1), διδάσκων περὶ

165
ἑβδόμου ἔτους ὃ δεῖ ποιεῖν, περὶ πεντηκοστοῦ ἔτους. ὁ γὰρ νοήσας τὸν νόμον καθὸ
πνευματικός ἐστιν (Rm 7, 14) ἀνοίγει ταῦτα ἐπὶ τὰ αἰώνια ἔτη. ὁ οὖν δίκαιος
ἀναβαίνει ἀπὸ τοῦ διαλογίσασθαι [f. 181r] ἡμέρας ἁρχαίας ἐπὶ τὰ ἔτη τὰ αἰώνια. τάδε

αἰώνια ἔτη συνέστηκεν ἐξ ἡμερῶν αἰωνίων, περὶ ὧν γέγραπται ἐν Δευτερονομίῳ


τοῦτον τὸν τρόπον· μνήσθητε ἡμέρας αἰῶνος, σύνετε ἔτη γενεὰς γενεῶν (Dt 32, 7).
καὶ εὐχόμεθά τε ἀναβῆναι ἀπὸ τούτων τῶν ἡμερῶν καὶ τούτων τῶν μηνῶν καὶ τούτων
τῶν ἐτῶν ἐπὶ τὰς τοῦ αἰῶνος ἡμέρας καὶ ἐπὶ τὰ ἔτη τὰ αἰώνια καί, εἰ δεῖ τολμήσαντα
εἰπεῖν, διὰ τὸ καὶ νουμηνίας εἶναι πνευματικάς, καὶ ἐπὶ τοὺς μῆνας τοὺς αἰωνίους ἐν
οἷς πολιτευόμεθα χαρακτηριζόμενοι οὐχ ὑπὸ τούτου τοῦ ἡλίου· ἔσται γάρ σοι κύριος
φῶς αἰώνιον καὶ ὁ θεὸς δόξα σου413.
10. ἔτη οὖν αἰώνια ἐμνήσθην καὶ ἐμελήτησα· νυκτὸς μετὰ τῆς καρδίας μου
ἠδολέσχουν καὶ ἐσκάλευoν414 τὸ πνεῦμά μου (Sal 76, 6b-7). μάνθανε καὶ ἀπὸ τοῦ ῥητοῦ,
ἐάν ποτέ σε καὶ ὕπνος καταλίπῃ καὶ διαγρυπνῆς, μὴ παραπολλύειν τὸν χρόνον τῆς
ἀγρυπνίας εἰς τὸ μὴ δέον ἀλλὰ παρ᾽ὃν καιρὸν ἐγρήγορας, τοῦ ὕπνου σε καταλιπόντος,
διαλογισμοὺς [f. 181v] λαμβάνειν θεοσεβείας, ὁποίους λαβὼν οὗτος ἔλεγε· νυκτὸς

μετὰ τῆς καρδίας μου ἠδολέσχουν καὶ ἐσκάλευoν415 τὸ πνεῦμά μου (Sal 76, 7) καὶ

εἶπον· μὴ εἰς τοὺς αἰῶνας ἀπώσεται κύριος (Sal 76, 8a) ἢ συνέξει ἐν τῇ ὀργῇ αὐτοῦ
τοὺς οἰκτιρμοὺς αὐτοῦ; ταῦτά, φησι, νυκτὸς διελογισάμην καὶ κατ᾽ἐμαυτὸν

ἠδολέσχουν μετὰ τῆς καρδίας μου καὶ ἐσκάλευoν416 τὸ πνεῦμά μου (Sal 76, 6-7). ἐπεὶ
γὰρ τὸ πνεῦμα δίδοται ὑπὸ θεοῦ εἰς βοήθειαν ὡς κρεῖττον τυγχάνον τῆς ψυχῆς ἡμῶν,
ὁ βουλόμενος εὑρεῖν ὃ ζητεῖ μὴ σκαλευέτω417 τὴν ψυχὴν μηδὲ σκαλευέτω τὸ σῶμα,
ἀλλὰ σκαλευέτω τὸ πνεῦμα. καὶ ὥσπερ ὁ βουλόμενός τι εὑρεῖν ἐν γῇ, σκάλλει τὴν γῆν,
ἵνα εὕρῃ ὃ φαντάζεται εἶναι ἐν τῇ γῇ, τὸν αὐτὸν τρόπον εἰ πνευματικὰ ζητεῖς, σκάλλε

413
Cf. Orat XXVII, 14-16.
414
Ἐσκάλευεν (= ἔσκαλλεν)? Il ms. ha ἐσκάλαυον, che è vox nihili.
415
Il ms. ha ἐσκάλαυον, da correggere in ἐσκάλευον opp. ἔσκαλλον.
416
Ms. ἐσκάλαυον.
417
Il ms. ha σκαλαέτω, forma inesistente; si dovrà semmai leggere σκαλευέτω (<σκαλεύω), opp. σκαλλέτω (<
σκάλλω), che è lectio facilior.

166
τὸ πνεῦμα καὶ ἀεὶ ζήτει ἀπὸ τοῦ πνεύματος εὑρίσκειν τοὺς καρποὺς τοῦ πνεύματος
(Gal 5, 22).
ἔσκαλλoν τὸ πνεῦμά μου (Sal 76, 7b). ὅτε καὶ σὺ πάντα ἐρευνᾶς καὶ τὰ βάθη τοῦ θεοῦ
(1 Cor 2, 10), σκάλλεις τὸ πνεῦμά σου· ἐγὼ δὲ λέγω ὅτι καὶ τὸ πνεῦμα τοῦ θεοῦ.
δυνατὸν γάρ ἐστι καὶ ἐπ᾽αὐτὸ φθάσαι καὶ [f. 182r] ἐρευνῆσαι αὐτὸ μὴ εἰς τοὺς αἰῶνας

ἀπώσεται κύριος (Sal 76, 8a). ταῦτα σκάλλων τὸ πνεῦμα διελογισάμην καὶ ἔλεγον·
ἔστω ἀποθεῖταί τινα ὁ θεὸς ἐπὶ ἐνιαυτὸν καὶ ἐγκαταλείπει αὐτὸν εἰς θλίψεις· ἔστω δὲ
ἐπὶ δύο ἔτη τινὰ καταλείπεσθαι· ἔστω ἐπὶ ὅλον τὸν χρόνον τῆς ἐνταῦθα ζωῆς - πόσα
ἐστὶ τὰ ἔτη; πεντήκοντα ἔτη καὶ ἑξήκοντα· ἔστω τινὰ καταλείπεσθαι ὅλον τὸν αἰῶνα
τοῦτον· ἆρα καὶ ἐφ᾽ὅλους τοὺς αἰῶνας ἐγκαταλείψει ὁ θεός; μὴ εἰς τοὺς αἰῶνας
ἀπώσεται κύριος, ἵνα μὴ ἀπώσηται ἡμᾶς μηδὲ εἰς ἕνα αἰῶνα. εἰσὶ γάρ τινες οὓς
ἀπωθεῖται καὶ ἐπὶ αἰῶνα ἕτερον παρὰ τοῦτον τὸν αἰῶνα, περὶ ὧν ὁ σωτὴρ λέγει· ὅταν
ἁμάρτωσιν εἰς τὸ ἅγιον πνεῦμα, ὅτι οὐ μὴ ἀφεθῇ αὐτῷ οὔτε ἐν τούτῳ τῷ αἰῶνι οὔτε ἐν
τῷ μέλλοντι (Mt 12, 32)· τάλας ἐκεῖνος ᾧ μὴ ἀφίεται τὸ ἁμάρτημα μήτε ἐν τούτῳ τῷ
αἰῶνι μήτε ἐν τῷ μέλλοντι! φέρε γάρ τινα ἔχειν ἁμάρτημα ἐπὶ τῶν χρόνων τοῦ Ἀδὰμ
καὶ κολάζεσθαι ἔκτοτε μέχρι τῆς συντελείας ἐπὶ τῷ ἁμαρτήματι [f. 182v]· ὅρα τὸ
μέγεθος πηλίκον ἐστὶ τῆς κολάσεως καὶ εἰ δύνασαι καὶ ἄλλον συνάψαι, ἤτοι
ἰσόχρονον τούτῳ τῷ αἰῶνι, ἢ οὐκ ἰσόχρονον· οὐ γὰρ οἶδα τὰ μεγέθη τῶν αἰώνων. ἴδε
τινά μοι κολαζόμενον κἀκεῖνον τὸν αἰῶνα καὶ ὅρα τὸ μέγεθος τῆς κολάσεως καὶ μὴ
καταφρόνει καὶ νόει τὰ ἐνταῦθα εἰρημένα ὑπὸ τοῦ προφήτου, ὅτι οὐκ εἰς τοὺς αἰῶνας

ἀπώσεται κύριος (Sal 76, 8a) τῶν ἀπωσμῶν (Lam 1, 7) τοῦ θεοῦ. ἀλλ᾽ὅρα ὅτι καὶ μίαν
ὥραν ἀπωσθῆναι τοῦ θεοῦ ζημία ἐστὶ μεγάλη· ὅταν γὰρ ἀπώσηταί με ὁ θεός, διάβολός
με λαμβάνει ὡς ἀπωσθέντα καὶ αὐτῷ παραδοθέντα, οἷον ἀπώσατο Παῦλος τὸν
πεπορνευκότα ἐν Κορίνθῳ. διὰ τοῦτο ἀπώσατο αὐτὸν ἀπὸ τῆς ἐκκλησίας, παρέδωκεν
αὐτὸν τῷ Σατανᾶ εἰς ὄλεθρον τῆς σαρκὸς, ἵνα τὸ πνεῦμα σωθῇ (1 Cor 5, 5). καὶ
ἕκαστον ἡμῶν ἂν ἀπώσηται ὁ θεός, οὐδεὶς ἄλλος παραλαμβάνει ἢ ὁ Σατανᾶς καὶ οἱ
ἄγγελοι αὐτοῦ· φοβερὸν τὸ ὑπ᾽ἐκεῖνον γενέσθαι καὶ εἴ τις γίνεται ὑπ᾽ἐκεῖνον, κρίμα
[f. 183r] τι θεοῦ ὡς ἄξιος τοῦ ὑπ᾽ἐκεῖνον γενέσθαι παραδέδοται.

167
ἀλλ᾽ἡμεῖς λέγωμεν· μὴ εἰς τοὺς αἰῶνας ἀπώσεται κύριος καὶ οὐ προσθήσει τοῦ

ἐυδοκῆσαι ἔτι (Sal 76, 8); πλὴν εἰ καὶ οὐκ ἀπέφηνε τὰ κρίματα τοῦ θεοῦ ἀλλ᾽ ἡμᾶς ὅπερ
ἐποίησαν οἱ Νινευῖται – οὐκ εἶπαν μετανοήσει ὁ θεὸς (Gio 3, 9), ἀλλὰ "προσευχώμεθα
καὶ νηστεύωμεν. τίς οἶδεν εἰ μετανοήσει κύριος καὶ ἀποστρέψει τὸν θυμὸν αὐτοῦ ἢ τὸ
ἔλεος αὐτοῦ ἀποκόψει εἰς τέλος ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεὰν (Gio 3, 9)"; καὶ τοῦτο

διελογιζόμην καὶ ἔσκαλλε τὸ πνεῦμά μου (Sal 76, 6a.7b). ἆρα ὀ θεὸς παραδιδοὺς ἡμᾶς
ταῖς κολάσεσι τὸ ἔλεος ἀποκόψει ἀφ᾽ ἡμῶν, ὡς μηδέποτε αὐτὸν παλινδρομῆσαι ἐπὶ τὸ
ἐλεῆσαι ἡμᾶς, ἀλλὰ ἀπὸ γενεᾶς εἰς γενεὰν ἀποκόψας τὸ ἔλεος (Sal 76, 9), καταλείψει
ἡμᾶς; Ἢ ἐπιλήσεται τοῦ οἰκτειρῆσαι ὁ θεός (Sal 76, 10a); οἷον καταλιπὼν τοῖς πόνοις
καὶ ταῖς ἀλγηδόσι μέλλει ἡμῶν ἐπιλανθάνεσθαι καὶ μηδέποτε οἰκτείρειν; καὶ εἶπα·

νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a), ὅτε ταῦτα πάντα ἐλογισάμην. εἶ[f. 183v]πα· νῦν ἄρχομαι
νοεῖν, ἐνόησε καθ᾽αὐτόν, νοήσας δὲ οὐκ ἔκρινεν εἰπεῖν ὃ ἐνόησεν, ἀλλ᾽ὥσπερ Παῦλος
ἤκουσεν ἄρρητα ῥήματα (2 Cor 12, 4) καὶ Ἰωάννης ἤκουσε τῶν ἑπτὰ βροντῶν418 (Ap 10,
3) καὶ οὔτε Παῦλος ἔγραψε τὰ ἄρρητα ῥήματα, οὔτε Ἰωάννης τοὺς λόγους τῶν ἑπτὰ
βροντῶν, οὕτως καὶ οὗτος κλαύσας καὶ ἐπαπορήσας εἷδε τὸ μυστήριον· ἰδὼν δὲ τὸ
μυστήριον, ἔκρυψεν, ἐπειδήπερ κρεῖττον ἦν κρύπτειν αὐτὸ καὶ λέγειν πάντα τὸν
νοήσαντα τοιαῦτα, ὡς πολὺ419 τὸ πλῆθος τῆς χρηστότητός σου κύριε, ἧς ἔκρυψας τοῖς
φοβουμένοις σε ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ, ᾧ ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας τῶν αἰώνων.
ἀμήν.

Ὁμιλία σχεδιασθεῖσα.

418
Ms. brotw'n.
419
Il ms. ha πολλύ.

168
Hom. II in Ps. 76*

[f. 183v] Τοῦ αὐτοῦ ος᾽ ‹ψαλμοῦÌ ὁμιλία β᾽ ἐσχεδιασμένη

1. Ὁ βιοὺς κατὰ θεὸν πολλάκις ἐν προοιμίοις ὢν τοῦ βίου τοῦ κατὰ θεὸν οἴεται τὴν
ἀρχὴν πεποιῆσθαι τοῦ βιοῦν καθὸ χρὴ βιοῦν. ἐπὰν δὲ νοήσας τὴν διαφορὰν τοῦ
προοιμίου [f. 184r] τοῦ κατὰ θεὸν βίου γένηται μετὰ τὸ προοίμιον ἐπὶ τὴν ὁδὸν τοῦ
κατὰ θεὸν βίου, ἐπιγινώσκων ὅτι πρότερον μὲν ἐδόκει ἄρχεσθαι, οὐκ ἦν δὲ ἀρξάμενος·
ὕστερον δὲ ἔγνω τίς ἡ ἀρχή, φησὶ τὸ νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a). εἰ δὲ χρὴ ἀπὸ
παραδείγματος καὶ τοῦτο σαφέστερον ποιῆσαι τοῖς ἀκούουσι, προσέχωμεν τοῖς
λεχθησομένοις. πολλάκις ἐπιδούς τις ἑαυτὸν τῇ κατὰ Χριστὸν εὐσεβείᾳ κατὰ τὰς
ἀρχὰς τοῦ ἐπιδεδωκέναι ἑαυτὸν ἤτοι αὐτὸς καθ᾽αὑτὸν μὴ συνεὶς τὸν τρόπον καθ᾽ὃν
δεῖ θεοσεβεῖν, ἢ καὶ διδασκάλοις περιπεσὼν οὐ δεξιοῖς, δοκεῖ μὲν θεοσεβεῖν κατὰ
Χριστόν, οὐδέπω δὲ ὃν δεῖ τρόπον θεοσεβῶν. ἐπὰν ὕστερον ζητήσας εὕρῃ
εὐεργετηθεὶς ὑπὸ τοῦ θεοῦ, λάβῃ ἢ εὐτυχήσῃ διδασκάλων ὁδηγούντων καλῶς, μετὰ τὸ
πολὺν χρόνον πεποιηκέναι ἐν τῷ δοκεῖν εἶναι ἐν τῇ θεοσεβείᾳ, ἐλθὼν ἀληθῶς ἐπὶ τὴν
θεοσέβειαν ἐρεῖ· νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a).

οἷον ἠθέλησέ τις χριστιανίζειν ἀπὸ ἐθνικοῦ βίου, ἐμ[f. 184v]πέπτωκε δὲ Ἐβιωναίῳ
διδάσκοντι αὐτὸν τηρεῖν τὰ ῥητὰ τοῦ νόμου. οὗτος χρόνον βεβίωκεν ἐν τῷ Ἐβιωνισμῷ
ἰουδαΐζων μετὰ τοῦ νομίζειν χριστιανίζειν, ὕστερον τοῦ θεοῦ αὐτὸν εὐεργετήσαντος
ἔμαθεν ὅτι σκιὰν ἔχει ὁ νόμος τῶν μελλόντων ἀγαθῶν (Eb 10, 1) καὶ οὐκ ἐκεῖνά ἐστι
τὰ ἀληθινὰ μυστήρια. μαθὼν δὲ μετὰ τὸν κάματον τὸν ἐν Ἐβιωνισμῷ τίς ἡ ὁδὸς ἡ οὐ
τυπικὴ ἀλλ᾽ἀληθινὴ καὶ γνοὺς ὅτι οὐκ ἔχει ὁδὸν τὴν ἀληθινήν, εἴποι ἄν – εἰ καὶ πολὺν
χρόνον πεποίηκεν τῇ δοκούσῃ θεοσεβείᾳ – ὅτε ἤρξατο κατὰ τὴν ἀλήθειαν βιοῦν· νῦν
ἠρξάμην (Sal 76, 11a). ἀπὸ τούτου δὲ τοῦ παραδείγματος καὶ αὐτὸς διάβηθι τὰ
παραπλήσια ὁρῶν ἐπὶ πολλῶν γινόμενα. καὶ γὰρ αἱ ἀρχαὶ μάλιστα ὡσπερεὶ ἀπὸ
σκότου καὶ ἀγνοίας οὔσῃ τῇ ψυχῇ, μὴ φαινόμεναι καθαρῶς, συγκεχυμένως ποιοῦσί

*
Trascrizione e note di A. Cacciari.

169
τινα βιοῦν καὶ μετὰ χρόνον πολὺν τὸν τοῦ συγκεχυμένως βιοῦν τῆς τρανότητος κατὰ

βραχὺ φαινομένης [f. 185r], ἔρχεταί τις ἐπὶ τὸ βιοῦν κατὰ τὸ πνεῦμα τοῦ θεοῦ. καὶ

βιώσας οὕτως, ἐπὰν συναίσθηται τίς ἡ ἀληθινὴ θεοσέβεια, λέγει ὅτι "ἄρα τὰ πρότερόν
μοι μάταια ἦν, ὕστερον γὰρ ἔγνων τὸ ἀληθὲς καὶ νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a)".
οὕτως ἐν Ἰουδαϊσμῷ τις γηράσας Χριστιανισμὸν μὴ νενοηκέτω καὶ δοκῶν
εὐσεβηκέναι εἰς τὸν θεόν, καταλαβὼν ὅτι οὐκ ἦν ἐκεῖνα εὐσέβεια, ἀλλὰ τύπος
εὐσεβείας, λεγέτω γενόμενος Χριστιανός· νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a). οὕτω τις ἐν
ἀρετῇ καὶ διδασκαλίᾳ πρῶτον γεγονὼς καὶ δόξας λατρεύειν τῷ θεῷ προσεληλυθέτω
ἀληθείας λόγῳ καὶ λεγέτω· νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a). οὕτως ἰδιωτικώτερόν τις
πρότερον βιώσας τῷ μηδὲ νενοηκέναι τὴν τῆς ἀληθείας τρανότητα, ὕστερον
κατανοήσας τὴν ἀλήθειαν βεβιωκέτω κατ᾽αὐτὴν καὶ λεγέτω· νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a).
ἤδη γοῦν ἀνδρός ἐστι προκόπτοντος καὶ νενοηκότος ὅτι τινὰ μὲν πρότερον ἐποίει οὐ
κατὰ θεωρίαν οὐδὲ κατὰ κατάληψιν, νῦν δὲ ἤρξατο πολιτεύεσθαι, τὸ λέγειν συνιέντα·
νῦν ἠρ[f. 185v]ξάμην (Sal 76, 11a). λέγεται δὲ καὶ ἐπὶ τῶν τεχνῶν τοιοῦτόν τι εἶναι,
ὅτι ἐπὶ πολὺν χρόνον οἱ εἰσαγόμενοι εἰς τὰς τέχνας, συγκεχυμένοι ἀπὸ τοῦ τέλεον
μήπω ἐγνωκέναι τὰ τῶν τεχνῶν, οὐδὲ οἱονεὶ τὴν ἀρχὴν ἔχουσι τοῦ ἐν τῇ τέχνῃ
γενέσθαι· ἐπὰν δὲ περιηχθέντες ἐπὶ πλεῖον τὰ τῶν τεχνῶν καὶ προσδιατρίψαντες τῇ
εἰσαγωγῇ ἄρχωνται τρανῶς νοεῖν, πολλάκις μετὰ δύο καὶ τρία ἔτη τῆς δοκούσης
εἰσαγωγῆς εἰς τὴν τέχνην συναισθηθέντες τοῦ ἄρτι ἄρχεσθαι ἐν τέχνῃ εἶναι λέγουσι
τὸ νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a).
εἶτα ταῦτα μὲν ἐπὶ τῶν μέσων τεχνῶν γίνεται καὶ ἐπὶ τῶν κατὰ ἄγνοιαν πραγμάτων
προκαταλαβόντων ψυχὴν πρὸ τῆς γνώσεως, οὐχ οἷον δὲ καὶ ἑκάστου ἡμῶν τὴν ἀρχὴν
τῆς κλήσεως εἶναι ὑποσυγκεχυμένην, ὕστερον δέ ποτε ἔρχεσθαι ἐπὶ τὴν τράνωσιν ὅτε
καὶ ὁ συναισθηθεὶς τρανώσεως λέγει· νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a). ἐγὼ πολλάκις ἤκουσα

ὁμολογούντων πιστῶν πλείονα χρόνον ἐν τῇ πίστει πεποιη[f. 186r]κότων καὶ


μεμαθηκότων τὰ τῆς πίστεως μυστήρια, ἡνίκα ἐὰν περιτύχωσι διδασκάλῳ καλῶς
τρανοῦντι, λεγόντων ὅτι "νῦν ἠρξάμην Χριστιανὸς γενέσθαι, νῦν μανθάνω πρῶτον τί
ἐστι Χριστιανισμός". ταῦτα δὲ λέγουσιν οὐχὶ τέλεον ἀθετοῦντες τὰ πρότερα, ἀλλ᾽

170
ὁρῶντες ὅτι πρότερον μὲν οὐ συνίεσαν τῶν μυστηρίων, ἀρχὴν δὲ ἔχουσι τοῦ νοεῖν ὅτε
τετεύχασι διδασκαλίας ἀγαθῆς. καὶ ἡμεῖς οὖν πειραθῶμεν τοιοῦτοι γενέσθαι ὥστε
εἰπεῖν διὰ τὴν προκοπὴν ἡμῶν τῇ διαθέσει· νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a).
2. διὰ τί δὲ νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a); ὅτι αὕτη ἐστὶν ἡ ἀλλοίωσις τῆς δεξιᾶς τοῦ

ὑψίστου (Sal 76, 11b), δι᾽ἣν ἀλλοίωσιν νοῶ τὸ νῦν ἠρξάμην (Sal 76, 11a). δεξιὰν ὑψίστου
ἐγὼ οὐδένα ἄλλον οἶδα ἢ τὸν κύριόν μου καὶ σωτῆρα Χριστὸν Ἰησοῦν· οὗτος γάρ ἐστιν
ἡ δεξιὰ χεῖρ τοῦ θεοῦ, Χριστὸς Ἰησοῦς, ὃς ὅτε μὲν ἦν ἐν μορφῇ θεοῦ οὐκ ἠλλοίωτο,

ἀλλ᾽ ἦν ὅπερ ἦν· ὅτε δὲ οὐχ ἁρπαγμὸν ἡγησάμενος τὸ εἶναι ἴσα θεῷ ἑαυτὸν ἐκένωσεν

(Fil 2,6-7) [f. 186v], ἠλλοιώθη, ἵνα διὰ τῆς ἀλλοιώσεως ἐκείνης τῆς δεξιᾶς καὶ –
ἵν᾽οὕτως ὀνομάσω – μεταμορφώσεως καὶ ταπεινώσεως ἐπὶ τὰ ἀνθρώπινα πράγματα
εὐεργετηθῶμεν καὶ ὠφεληθῶμεν ἡμεῖς οἱ ἄνθρωποι. "ὅσον οὖν θεοσεβὴς ὢν οὐ συνίειν
τῆς ἀλλοιώσεως τῆς δεξιᾶς τοῦ ὑψίστου ὅτε μετελάμβανον αὐτῆς, ἐδόκουν μὲν
εὐσεβεῖν, οὐδέπω δὲ οὐδὲ ἠρχόμην· ὅτε δὲ γέγονεν ἡ ἀλλοίωσις τῆς δεξιᾶς τοῦ
ὑψίστου ἐν ἐμοί, νῦν ἠρξάμην" (Sal 76, 11a). οἷον ἐν Ἰουδαίοις τις ἀνατεθραμμένος καὶ
τὰ κατὰ τὸν κύριόν μου Ἰησοῦν Χριστὸν μηδέπω ἐγνωκὼς δοκεῖ πολιτεύεσθαι κατὰ
τὸν Μωϋσέως νόμον, καὶ χρόνον διατρίψας πολὺν ἐν αὐτῷ ὕστερον νενόηκε τὸ περὶ
Χριστοῦ Ἰησοῦ μυστήριον, καὶ λαβὼν αὐτὸ λεγέτω ὅτι "τὰ πρὸ τῆς τούτου ἐπιδημίας
οὐκ ἦν ἀληθῆ, ἀλλὰ τυπικά. ἐπεὶ δὲ οὗτος ἐπιδεδήμηκεν ὢν δεξιὰ τοῦ θεοῦ καὶ

ἀλλοιωθείς, καὶ ἄρχομαι βιοῦν κατὰ τὴν τούτου διδασκαλίαν. διὰ [f. 187r] τοῦτο τὰ

μὲν πρότερον ἡγοῦμαι ζημίαν εἶναι, νῦν δὲ ἠρξάμην – ἅτινα ἦν μοι κέρδη, ταῦτα

ἥγημαι ζημίαν (Fil 3, 7) –, ἀλλὰ καὶ ἡγοῦμαι ταῦτα πάντα ζημίαν εἶναι διὰ τὸ
ὑπερέχον τῆς γνώσεως Ἰησοῦ Χριστοῦ τοῦ κυρίου ἡμῶν, ὅς ἐστιν ἀλλοιωθεῖσα ἡ δεξιὰ
τοῦ ὑψίστου".
3. πότε δὲ ἠρξάμην; ἀλλοιωθείσης τῆς δεξιᾶς τοῦ ὑψίστου (Sal 76, 11b). πότε δέ; ἡνίκα
ἐμνήσθην τῶν ἔργων τοῦ κυρίου (Sal 76, 12a). εἰ γὰρ καὶ πρότερον, πρὶν ἀλλοιωθῆναι
τὴν τοῦ ὑψίστου δεξιάν, ἐδόκουν διατρίβειν ἐν τοῖς ἔργοις τοῦ κυρίου, μὴ συνεὶς τὸν
Ἰσραὴλ τῶν ἔργων τοῦ κυρίου, ἀλλ᾽ ὕστερον ἐμνημόνευσα τῶν ἔργων τοῦ κυρίου οἷον
ἐπὶ παραδείγματος, ἀνεγίνωσκον ὅτι ἐκτέτατο ἡ χεὶρ Μωϋσέως καὶ ἐκτεινομένης

171
αὐτῆς ἐνίκα ὁ Ἰσραήλ· καὶ ὅτε καθίετο ἡ χεὶρ Μωϋσέως ἐνίκα ὁ Ἀμαλέκ (Es 17,11)420.
ἀλλὰ τοῦτο τὸ ἔργον ἀναγινώσκων οὐ συνίειν, ὕστερον ἔγνων ἐπὶ τὸ Χριστοῦ
μυστήριον ἀναφέρεσθαι τὸν λόγον· ἐμνήσθην τοῦ ἔργου τοῦ κυρίου, καὶ βλέπω ὅτι

ταῦτα πάντα τυπικῶς ἐγίνετο ἐ[f. 187v]κείνοις, ἐγράφη δὲ δι᾽ ἡμᾶς εἰς οὓς τὰ τέλη

τῶν αἰώνων κατήντηκε (1 Cor 10, 11). καὶ ὁρῶ ὅτι πάντες οἱ πατέρες ὑπὸ τὴν νεφέλην

ἦσαν καὶ πάντες εἰς τὸν Μωϋσῆν ἐβαπτίσθησαν ἐν τῇ νεφέλῃ καὶ ἐν τῇ θαλάσσῃ καὶ
πάντες τὸ αὐτὸ πνευματικὸν ἔφαγον βρῶμα καὶ τὸ αὐτὸ πνευματικὸν ἔπιον πόμα·
ἔπινον γὰρ ἐκ πνευματικῆς ἀκολουθούσης πέτρας, ἡ δὲ πέτρα ἦν ὁ Χριστὸς (1 Cor
10,1-4).
καὶ βλέπων ταῦτα διὰ τί τότε ἐγίνετο καὶ τίνων σύμβολα ἦν, ἐμνήσθην τῶν ἔργων

κυρίου (Sal 76, 12a), καὶ ἐξετάζω ἕκαστον αὐτῶν πῶς γεγένηται, καὶ λέγω ὅτι
μνησθήσομαι ἀπὸ τῆς ἀρχῆς τῶν θαυμασίων σου (Sal 76, 12b). ἀνατυλίσσω γὰρ καὶ
ἐξετάζω ὅλας τὰς γραφὰς ἀπὸ ἀρχῆς κοσμοποιίας καὶ βλέπω πάντα τὰ Χριστοῦ
μυστήρια· ἕνεκεν τούτου καταλείψει ἄνθρωπος τὸν πατέρα αὐτοῦ καὶ τὴν μητέρα
αὐτοῦ καὶ προσκολληθήσεται πρὸς τὴν γυναῖκα αὐτοῦ καὶ ἔσονται οἱ δύο εἰς σάρκα

μίαν (Gn 2, 24). ἐκεῖνα οὐ περὶ τοῦ Ἀδὰμ καὶ τῆς Εὔας ἦν, ἀλλὰ τὸ μυ[f. 188r]στήριον

τοῦτο μέγα ἐστί, λέγει δὲ ὁ ἐμοῦ σοφώτερος· ἐγὼ δὲ λέγω εἰς Χριστὸν καὶ εἰς τὴν

ἐκκλησίαν (Ef 5, 32). ἀναγινώσκω Ἀβραὰμ καὶ δύο γυναῖκας, Σάρραν στείραν καὶ
παιδίσκην Ἄγαρ, παιδίον πρῶτον γινόμενον ἀπὸ τῆς παιδίσκης, μετὰ τοῦτο ὑπὸ τῆς
ἐλευθέρας ἐξ ἐπαγγελίας θεοῦ· ὅτε ἀναγινώσκω τὸν λόγον, οὐκ οἶδα πλὴν τῆς
ἱστορίας, οὐδέπω ἐμνήσθην τῶν ἔργων κυρίου τοῦ θεοῦ (Sal 76, 12a)· ὅτε δὲ νοῶ ἅτινά

ἐστιν ἀλληγορούμενα· αὗται γάρ εἰσι δύο διαθῆκαι, μία μὲν ἀπὸ ὅρους Σινᾶ εἰς
δουλείαν γεννῶσα, ἥτις ἐστὶν Ἄγαρ (Gal 4, 24) καὶ τὰ ἑξῆς, τότε λέγω· μνησθήσομαι
ἀπὸ τῆς ἀρχῆς τῶν θαυμασίων σου καὶ μελετήσω ἐν πᾶσι τοῖς ἔργοις τοῦ θεοῦ (Sal 76,
12b-13a).

420
Testo modificato rispetto alla LXX (che ha: καὶ ἐγίνετο ὅταν ἐπῆρεν Μωυσῆς τὰς χείρας κατίσχυεν

Ἰσραήλ, ὅταν δὲ καθῆκεν τᾶς χείρας κατίσχυεν Ἀμαλήκ).

172
4. ὅσα καλῶς γίνεται, ταῦτα θεοῦ ἐστιν, οἷον οἱ λόγοι οἱ καλοὶ τοῦ θεοῦ εἰσιν. οὐ γὰρ
τὰ ἴδιά τις λέγει καλῶς, ἀλλὰ τὰ τοῦ θεοῦ λέγει421. ὥσπερ δὲ οἱ λόγοι κἂν ἐξίωσιν ἐκ
στόματός μου, ὦσι δὲ ἀνεπίληπτοι καὶ θεῖοι, οὐκ εἰσὶν ἐμοῦ ἀλλὰ τοῦ θεοῦ, ὥστε
θαρροῦντά με λέγειν· ἢ δοκιμὴν ζητεῖτε τοῦ ἐν ἐμοὶ [f. 188v] λαλοῦντος Χριστοῦ (2

Cor 13, 3), οὕτως κἂν πράττω καλῶς ὥστε τὰ ἔργα πάντα ἑλέσθαι τοῦ λόγου τοῦ θεοῦ
καὶ ἀεὶ κατὰ τὴν ἐντολὴν τοῦ θεοῦ εἶναι ἐπιτελούμενα, τοῦ θεοῦ ἐστιν. ἀλλὰ καὶ ἡ
ἁγνεία τοῦ θεοῦ ἐστι· χάρισμα γάρ ἐστι καὶ οὕτως οὐκ ἐμόν ἐστι ἁγνείαν κατορθῶσαι.
ἄκουε τοῦ· θέλω δὲ πάντας ἀνθρώπους εἶναι ὡς καὶ ἐμαυτὸν ἀλλ᾽ἕκαστος ἴδιον ἔχει

χάρισμα ἐκ θεοῦ ὁ μὲν οὕτως, ὁ δὲ οὕτως (1 Cor 7, 7). εἰ οὖν χάρισμά ἐστι τοῦ θεοῦ, οὐκ
ἔστιν ἐμὸν ἡ ἁγνεία καὶ ταῦτα δὲ τὰ λόγια τοῦ θεοῦ ἐστιν. εἰ γάρ ἐστί τις λαλῶν τὰ
λόγια τοῦ θεοῦ, οὐκ ἔστιν αὐτοῦ μάλιστα ἐὰν καλῶς πράττων, μεταδιδοὺς ἐν ἁπλότητι
ὁ προιστάμενος ἐν σπουδῇ, ὁ ἐλεῶν ἐν ἱλαρότητι· ταῦτα ὡς χαρίσματα ὁ ἀπόστολος
διηγεῖται. εἰ δέ ἐστι χαρίσματα, ταῦτα πάντα ἔργα ἐστὶ θεοῦ.
τί οὖν ἐστι τὸ λεγόμενον· μελετήσω ἐν πᾶσι τοῖς ἔργοις σου (Sal 76, 13a) ἢ δηλονότι

τὰ σὰ ἔργα πράσσων μελετήσω; καὶ μακαρία γε αὕτη ἡ μελέτη, ὅτε τις [f. 189r]

μελετᾷ οὐκ ἐν ῥήματι οὐδὲ ἐν λεξειδίοις, ἀλλ᾽ἐν πᾶσι τοῖς ἔργοις τοῦ θεοῦ καὶ ἐν τοῖς

ἐπιτηδεύμασί σου ἀδολεσχήσω (Sal 76, 13). ὅταν τις ἀναγινώσκων τὴν θείαν γραφὴν
εὑρίσκῃ· τάδε λέγει κύριος παντοκράτωρ ἢ πεποίηκε τάδε, ἢ ὁ θεὸς ἀπέκτεινε τούσδε,
ἢ ὁ θεὸς ἐπέρριψε λίθους χαλάζης (Gs 10, 11), ὡς ἐν τῷ Ἰησοῦ, ἐπὶ τούσδε τινὰς ὁ
θεός, ἐν τοῖς ἐπιτηδεύμασιν αὐτοῦ ἐξετάζων ἀδολεσχεῖ. εἰ οὖν θέλεις ἀδολεσχεῖν,
ἀδολέσχει, ἔτι μὲν παρὰ θεῷ ζήτει422 τὰ ἐπιτηδεύματα τοῦ θεοῦ καὶ ἐν αὐτοῖς
ἀδολέσχει423· τηρῶν κἀκεῖνον τὸν λέγοντα νόμον λαλήσεις ἐν αὐτοῖς καθήμενος ἐν

οἴκῳ, πορευόμενος ἐν ὁδῷ, κοιταζόμενος, διανιστάμενος (Dt 6, 7). ἡ ὁμιλία σου μὴ


ἔστω κοσμική, μὴ τί οἱ ἵπποι πεποιήκασι, μὴ τί ὁ ἠνίοχος πεποίηκεν ἢ κατώρθωσεν, μὴ
τί ἐν θεάτρῳ γεγένηται, μὴ τί ὁ ἡγούμενος τοῦ ἔθνους ἐδίκασε. ταῦτα πάντα ἀλλότριά

421
Cf. H36Ps III, 11 (f. 68r).
422
Ms. ζητεῖ.
423
Ms. ἀδολεσχεῖ.

173
ἐστι τῆς λεγούσης ἐντολῆς· ἄνοιγε σὸν στόμα [f. 189v] λόγῳ θεοῦ, ἀνοίγων δέ σου τὸ

στόμα λόγῳ θεοῦ θάρρει καὶ λέγε· ἐν πᾶσι τοῖς ἐπιτηδεύμασί σου ἀδολεσχήσω, ὁ θεὸς

ἐν τῷ ἁγίῳ ἡ ὁδός σου (Sal 76, 13b-14a).


5. τίς ἐστιν ἡ ὁδὸς τοῦ θεοῦ ἡ φέρουσα πρὸς τὸν θεόν ἢ ὁ εἰπών· ἐγώ εἰμι ἡ ὁδὸς καὶ ἡ
ἀλήθεια καὶ ἡ ζωή (Gv 14, 6); ποῦ ἐστιν ἡ ὁδὸς τοῦ θεοῦ; ἐν τῷ ἁγίῳ. ἐὰν ἅγιος ᾖς,
τηρῶν τὴν λέγουσαν ἐντολήν· ἅγιοι ἔσεσθε, ὅτι ἐγὼ ἅγιος κύριος ὁ θεὸς ἡμῶν (Lv 11,

44 et al.). παραδοξότατον πρᾶγμα, ἡ ὁδὸς αὐτοῦ ἐν σοί ἐστι καὶ ὥσπερ ἡ βασιλεία τοῦ
θεοῦ οὐκ ἔστιν ἐκτὸς ἡμῶν – πείθομαι γάρ μου τῷ σωτῆρι λέγοντι· ἡ βασιλεία τοῦ θεοῦ
ἐντὸς424 ὑμῶν ἐστιν (Lc 17, 21) – οὕτως καὶ ἡ ὁδός. ἐὰν ὁδεύωμεν αὐτὴν, ἐντὸς ἡμῶν
ἐστιν. ἔστω περὶ τὴν ψυχήν· μὴ γὰρ γένοιτο ἐκτὸς ἡμῶν εἶναι τὴν ὁδόν, μὴ ἔξω μου
εἶναι τὴν ζωήν, τὴν ἀνάστασιν, τὸ ἀληθινὸν φῶς ἀλλὰ ταῦτα πάντα ὅπερ ἐστὶν ὁ
Χριστὸς ἐν ἐμοὶ τυγχάνῃ425, ἵνα ἀληθὲς ᾖ καὶ τό· ὁ θεὸς ἐν τῷ ἁγίῳ ἡ ὁδὸς αὐτοῦ· τίς

θεὸς μέγας ὡς ὁ θεὸς ἡμῶν; σὺ εἶ ὁ θεὸς ἡμῶν ὁ ποιῶν θαυμάσια (Sal 76, 14-15a).

τίνι αὐτὸν συνεξετά[f. 190r]ζει καὶ τίνι συγκρίνει λέγων· τίς θεὸς ὡς ὁ θεὸς ἡμῶν (Sal
76, 14b); ἐὰν τοῖς εἰδώλοις λέγῃ, ἤδη μακάρια καὶ τὰ εἴδωλα, ἐν οἷς ὁ θεὸς – κἂν
νικῶνται ὑπ᾽αὐτοῦ – συγκρίνεται, ἀλλὰ ἀπείη τοῦτο λέγειν, ὅτι τίς θεὸς ὡς ὁ θεὸς
ἡμῶν, συγκρινομένων τῶν εἰδώλων τῷ θεῷ λέγεται. ἐμέμψατό τις τῶν πρὸ ἡμῶν426, καὶ

καλῶς γε ἐμέμψατο τὸν Ἰοθὸρ εἰπόντα ὅτι νῦν ἔγνων ὅτι μέγας κύριος παρὰ πάντας
τοὺς θεούς (Es 18, 11), ὅτι καὶ ἔδοξέ τι λέγειν περὶ θεοῦ συγκρίνων αὐτὸν εἰδώλοις, οὐ
νοήσας ἄλλους θεοὺς ἢ ταῦτα. ἐὰν οὖν ἡ γραφὴ λέγῃ· τίς θεὸς μέγας ὡς ὁ θεὸς ἡμῶν
(Sal 76, 14b), ἐξεταστέον καὶ περὶ τίνος ὁ λόγος καὶ περὶ τίνων καὶ τίνι

συγκρινομένου τοῦ θεοῦ λέγεται· τίς θεὸς μέγας ὡς ὁ θεὸς ἡμῶν (Sal 76, 14b). πρῶτον
τὰ τοῦ ἀποστόλου τηρετέα, ὅντινα τρόπον φησί που τὸ εἴπέρ εἰσι λεγόμενοι θεοὶ εἴτε
ἐν οὐρανῷ εἴτε ἐπὶ γῆς, ὥσπερ εἰσὶ θεοὶ πολλοί (1 Cor 8, 5). ἀλλ᾽ὅρα, ὦ κατηχούμενε,
μὴ σφαλῇς ὅτι καὶ Χριστιανοὶ λέγουσι πολλοὺς θεοὺς καὶ παλινδρομήσῃς ἐπὶ τὰ

424
Ms. ἐκτὸς.
425
Ms. tugcavnei.
426
Cf. Philo, Ebr. 41-45.

174
εἴδωλα· ἄκουε [f. 190v] γὰρ τῆς γραφῆς τοῦ θεοῦ λεγούσης· πάντες οἱ θεοὶ τῶν ἐθνῶν

δαιμόνια (Sal 95, 5). ἀλλ᾽ἐπειδήπερ ἄφθονός ἐστι τῶν εὐεργεσιῶν αὐτοῦ ὁ θεός φησιν·

ἐγὼ γὰρ εἶπα· θεοί ἐστε, καὶ υἱοὶ ὑψίστου πάντες (Sal 81, 6)427. φησὶ γὰρ ἡ γραφὴ ὅτι
εἴ τις ἐδέξατο τὸν λόγον τοῦ θεοῦ, θεὸς γίνεται, ἀλλὰ καὶ· ὁ θεὸς ἔστη ἐν συναγωγῇ
θεῶν, ἐν μέσῳ δὲ θεοὺς διακρινεῖ (Sal 81, 1), καὶ εἰ μὲν ἄνθρωποι συνήχθητε, οὐκ ἔστιν
ὁ θεὸς ἐν τῇ συναγωγῇ. εἰ δὲ αὕτη ἡ συναγωγὴ θεῶν ἐστι συναγωγή, θεῶν
χρηματιζόντων τῷ τὸν λόγον τοῦ θεοῦ εἶναι ἐν αὐτοῖς, καὶ μὴ κατὰ ἄνθρωπον αὐτοὺς
περιπατεῖν, ἐν τοιαύτῃ ἐστὶν ὁ θεὸς καὶ ἐνθάδε ἐστὶν ὁ θεός· ἔστη ἐν συναγωγῇ θεῶν,
ἐν μέσῳ δὲ θεοὺς διακρινεῖ (Sal 81, 1)428.
πῇ τις μὲν τούτων τῶν θεῶν ἀνάλογον δόξῃ ἡλίου δόξαν ἔχει, τις δὲ ἀνάλογον δόξῃ429
σελήνης δόξαν ἔχει, τις ἀνάλογον δόξῃ430 ἀστέρων δόξαν ἔχει; ἄλλη γὰρ δόξα ἡλίου,
καὶ ἄλλη δόξα σελήνης, καὶ ἄλλη δόξα ἀστέρων· ἀστὴρ γὰρ ἀστέρος διαφέρει ἐν δόξῃ,

οὕτω καὶ ἡ ἀνά[f. 191r]στασις τῶν νεκρῶν (1 Cor 15, 41-42). ταῦτα πρὸς τὸ

παραστῆσαι ὅτι ὁ θεὸς ἔστη ἐν συναγωγῇ θεῶν (Sal 81, 1a) καὶ ἐγὼ εἶπα θεοί ἐστε (Sal
81, 6a), ἵν᾽ἐκεῖθεν μετανοῇς431 τὸ τίς θεὸς μέγας ὡς ὁ θεὸς ἡμῶν (Sal 76, 14b). μέγας
γὰρ θεός – εἰ δεῖ οὕτως τολμήσαντα εἰπεῖν – Ἀβραάμ, μέγας θεός Ἰσαάκ, μέγας θεός
Ἰακώβ, καὶ διὰ τοῦτο ἐθεοποιήθησαν ἐκεῖνοι, ἐπειδήπερ συνῆψεν ὁ θεὸς τὸ ἑαυτοῦ
ὄνομα, τὸ ‘θεός’, τῷ ἐκείνων ὀνόματι λέγων· ἐγὼ θεὸς Ἀβραὰμ καὶ θεὸς Ἰσαὰκ καὶ
θεὸς Ἰακώβ (Es 3, 6). ἅπαξ δὲ εἰπών· ἐγὼ θεὸς Ἀβραὰμ καὶ θεὸς Ἰσαὰκ καὶ θεὸς Ἰακώβ,
ἐχαρίσατο καὶ τῷ Ἀβραάμ, ἐπειδήπερ μετοχὴ αὐτῷ γίνεται ἀπὸ τῆς θεότητος τοῦ
θεοῦ. κἂν ἐπὶ τὸν σωτῆρα δὲ ἔλθῃς καὶ θεὸν τοῦτον ὁμολογήσῃς – ἔστι γὰρ θεός, ἐπεὶ
ἐν ἀρχῇ ἦν ὁ λόγος καὶ θεὸς ἦν πρὸς τὸν θεὸν καὶ θεὸς ἦν ὁ λόγος (Gv 1, 1) –, μὴ ὄκνει
λέγειν ὅτι πολλοὶ μὲν δίκαιοι θεοί εἰσιν· εἰ δὲ οἱ δίκαιοι οἱ ἐσόμενοι ἰσάγγελοι, πολλῷ

427
Cf. H67Ps I (f. 92r).
428
Cf. H81Ps (ff. 360r-v).
429
Ms. δόξης.
430
Ms. δόξης.
431
Ms. μετανοεῖς.

175
πλέον ἄγγελοι, οὐ λέγω τὰ δαιμόνια, οὐ λέγω τὰ εἴδωλα. ἀσφαλίζομαι [f. 191v] γὰρ διὰ
τὸ εὐπρεπὲς τοῦ θεοῦ λόγου, ἀλλ᾽ὁ σωτὴρ καὶ κύριος ἡμῶν ἀσυγκρίτως ὑπερέχει
πάντων τούτων.
6. Ὅτε γὰρ ἁγιάζων καὶ οἱ ἁγιαζόμενοι ἐξ ἑνὸς πάντες, τίς γὰρ θεὸς μέγας ὡς ὁ θεὸς
ἡμῶν; σὺ εἶ ὁ θεὸς ὁ ποιῶν θαυμάσια (Sal 76, 14b-15a)· εἴτε ἐπὶ τοῦ Πατρὸς λαμβάνοις,

ὁρῶ ὅτι ἔστι θεὸς ὁ ποιῶν θαυμάσια – ὅλην τὴν κτίσιν, τὰ τέρατα τὰ ἐν τῷ λαῷ τά τε
κατὰ γενεὰν τὰ παράδοξα –, εἴτε ἐπὶ τοῦ σωτῆρος· σὺ εἶ ὁ θεὸς Χριστὸς Ἰησοῦς ὁ
ποιῶν θαυμάσια· νεκροὺς ἀνήγειρας, τυφλοὺς πεποίηκας ἀναβλέπειν, χωλοὺς
περιπατεῖν (Mt 11, 5), καὶ οὐκ ἀργεῖς οὐδὲ σήμερον ποιῶν θαυμάσια. Ἕκαστος ὑμῶν
ἰδέτω πόθεν ἔρχεται ἐπὶ τὴν τοῦ θεοῦ ἐκκλησίαν, τίς ὢν ἐπὶ ποίους λόγους, εἰς τὰ
εἰδωλεῖα τίνες ἡμῶν ἦσαν τάχα πρὸ ὀλίγων ἡμερῶν, πρὸ ὀλίγων μηνῶν, νῦν ἐπὶ τὴν
ἐκκλησίαν τοῦ θεοῦ· τοῦτ᾽οὐκ ἔστι θαυμαστόν, ἵνα ὁ εἰδωλολάτρης, ὁ μισῶν
Χριστιανισμόν, ὁ ἀπεστραμμένος τὸν λόγον τοῦ [f. 192r] θεοῦ, νῦν ὀπίσω Χριστοῦ
ἀκολουθῇς ἤδη δεδεμένος τοῖς δεσμοῖς τῆς ἀγάπης, πληρουμένης τῆς λεγούσης
γραφῆς· ὀπίσω σου ἀκολουθήσουσι δεδεμένοι χειροπέδαις καὶ προσκυνήσουσί σοι432

καὶ ἐν σοὶ προσεύξονται (Is 45, 14);


ἐὰν δὲ νοήσῃς ὅτι σὺ ὁ πορνεύων, σὺ ὁ μοιχός, οὐ μόνον εἰδωλολάτρης, σὺ ὁ κλέπτης,
σὺ ὁ τὰ ἀλλότρια ἁρπάζων, νῦν προσελήλυθας μαθήμασι καθαίρουσί σε καὶ
μεταβάλλουσί σε καὶ μεταμορφοῦσιν ἀπὸ τῶν τηλικούτων κακῶν, καὶ ὅτι ἤδη αἴσθῃ
τῆς μεταβολῆς, ὅτι μέλλεις σώφρων γίνεσθαι καὶ δίκαιος, φρόνιμος καὶ ἀνδριζόμενος,
θαρσεῖς εἰπεῖν ὅτι ὁ ποιήσας ταῦτα Χριστὸς Ἰησοῦς καὶ νῦν ποιῶν πεποίηκε καὶ ἐπὶ
σοὶ θαυμάσια. καὶ εἰ μὲν τὸ σῶμα σου νόσου ἐθεραπεύθη ὑπὸ τοῦ Ἰησοῦ, ἐθαύμασας
ὅτι τυφλὸς ὢν ἀνέβλεψας ἢ χωλὸς περιεπάτησας (Mt 11, 5)· ὅτε δὲ τὴν ψυχὴν
παραλελυμένος καὶ κεχωλωμένος τὴν προαίρεσιν [f. 192v], τετυφλωμένος τοὺς
λογισμούς, νῦν ταῦτα πάντα ἀπέβαλες καὶ ἀνείληφας τὴν ὑγείαν τῆς προαιρέσεώς
σου, λέγεις· σὺ ὁ θεὸς ὁ ποιῶν θαυμάσια (Sal 76, 15a).

432
Manca καὶ διαβήσονται πρὸς σὲ, presente nella LXX.

176
7. τούτῳ τῷ θεῷ λέγω καὶ τό· ἐγνώρισας ἐν τοῖς λαοῖς τὴν δύναμίν σου (Sal 76, 15a).

ποίαν δύναμιν αὐτοῦ ἐγνώρισεν ἐν τοῖς λαοῖς; τὸν Χριστόν. Χριστὸς γὰρ θεοῦ δύναμις
καὶ θεοῦ σοφία (1 Cor 7, 1). εἰ δὲ ὁ Χριστὸς τὴν δύναμιν αὐτοῦ ἐγνώριζεν ἡμῖν, πῶς
συναχθέντων ὑμῶν καὶ τοῦ ἐμοῦ πνεύματος σὺν τῇ δυνάμει τοῦ κυρίου Ἰησοῦ Χριστοῦ
(1 Cor 5, 4); ἔστιν οὖν ἐνθάδε ἡ δύναμις τοῦ Ἰησοῦ καὶ τῆς δυνάμεως παρούσης, καὶ
συνάγεσθε πάντες καὶ ἑνούμεθα ὁσημέραι αὐτῇ τῇ δυνάμει· ὁ γὰρ κολλώμενος τῷ
κυρίῳ ἓν πνεῦμά ἐστι (1 Cor 6, 16).
ἐλυτρώσω ἐν τῷ βραχίονί σου τὸν λαόν σου (Sal 76, 16a)· ἐκτείνας ὁ σωτὴρ τὸν
βραχίονα ἑαυτοῦ ἐλυτρώσατο τὸν λαὸν αὐτοῦ ἐκ χειρὸς τῶν ἐχθρῶν, συνήγαγεν
αὐτοὺς ἀπὸ τῶν χωρῶν, ἐλυτρώσατο τοὺς υἱοὺς Ἰακώβ, τοὺς δὲ υἱοὺς Ἰακὼβ οὐ τοὺς

Ἰουδαίους χρὴ νοεῖν [f. 193r]. σὺ μᾶλλον εἶ υἱὸς Ἰακὼβ ἢ ἐκεῖνοι. ἐκείνοις γοῦν

λέγεται αὐχοῦσιν εἶναι υἱοῖς τοῦ Ἀβραάμ· εἰ ἦτε τέκνα τοῦ Ἀβραάμ, τὰ ἔργα τοῦ

Ἀβραὰμ ἂν ἐποιεῖτε (Gv 8, 39), ὥστε ἠρνήσαντο διὰ τῶν ἔργων καὶ τῆς εἰς τὸν θεόν
μου Ἰησοῦν Χριστὸν ἀπιστίας μὴ εἶναι υἱοὶ τοῦ Ἀβραάμ, οὕτω δὲ καὶ τοῦ Ἰσαάκ, οὕτω
δὲ καὶ τοῦ Ἰακώβ. σὺ δὲ διὰ τῆς πίστεως ἣν ἐμιμήσω τὸν Ἀβραάμ – ἐπίστευσε γὰρ
Ἀβραὰμ τῷ θεῷ καὶ ἐλογίσθη αὐτῷ εἰς δικαιοσύνην (Gv 8, 39) –, γέγονας υἱὸς τοῦ

Ἀβραάμ· οὕτω καὶ τοῦ Ἰσαάκ, οὕτω καὶ τοῦ Ἰακώβ. καὶ ἐλυτρώσατο ὁ θεὸς τοὺς υἱοὺς
Ἰακὼβ καὶ Ἰωσήφ (Sal 76, 16b)· μιμηταὶ γὰρ εὐχόμεθα γενέσθαι, νοήσαντες τοὺς βίους
τῶν πατέρων, τοῦ Ἰακώβ, τοῦ Ἰωσήφ, τῶν ἄλλων δικαίων, τῶν υἱῶν αὐτῶν, ἵνα
γενόμενοι αὐτῶν μιμηταὶ γενώμεθα αὐτῶν υἱοί. ἔτι μιᾷ φωνῇ ἀπὸ τοῦ εὐαγγελίου
χρήσομαι, ἵνα τοῖς πιστοῖς παραστήσω ὅτι οὐκ ἐκεῖνοι, ἀλλ᾽ἡμεῖς ἐσμεν υἱοὶ Ἰα[f.

193v]κὼβ καὶ Ἀβραὰμ καὶ Ἰσαάκ· δύναται γὰρ ὁ θεὸς ἐκ τῶν λίθων τούτων ἐγείρειν

τέκνα τῷ Ἀβραάμ (Mt 3, 9 par.). ποίων λίθων; σὲ δείκνυσι τὸν ἐθνικόν, τὸν ἠλίθιον, τὸν
ἀναίσθητον, καὶ ἀληθῶς προφητεύει περὶ σοῦ ὅτι σὺ ὁ λίθος γέγονας υἱὸς τοῦ Ἀβραὰμ
καὶ Ἰσαὰκ καὶ Ἰακὼβ καὶ τῶν λοιπῶν ἐκλεκτῶν δικαίων πατριαρχῶν ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ·
ᾧ ἐστιν ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς αἰῶνας. ἀμήν.

Σχέδιον β᾽ ψαλμοῦ ος᾽.

177
Hom. III in Ps. 76

[f. 193v] JOmiliva gÆ o"Æ yalmou' ejscediasmevnh

1. Potapa; a\ra ta; u{data tau'ta a{per blevpei qeovn (Sal 76, 17a), tw'n ajnqrwvpwn meta;
pollou' kamavtou tevlo" tou'to lambanovntwn kata; th;n levgousan grafhvn: makavrioi oiJ
kaqaroi; th/' kardiva/, o{ti aujtoi; to;n qeo;n o[yontai (Mt 5, 8)É e[oike ga;r ta; u{data tau'ta
h[toi paraplhvsia ei\nai toi'" kaqaroi'" th/' kardiva/ toi'" ojyomevnoi" to;n qeo;n h] tavca
kai; kreivttona ei\nai tw'n [f. 194r] kaqarw'n th/' kardiva/ ajnqrwvpwn. eja;n ga;r dunavmei"
tine;" w\si makavriai kai; qei'ai ta; u{data ta; blevponta to;n qeovn, ajnavgkh tau'ta ei\nai
ajnqrwvpwn kreivttona. kai; e[oikev ge tou'to uJpobavllesqai ejn tw/' eJkatostw/'
tessarakostw/' kai; ojgdovw/ yalmw/', e[nqa prostavssetai oJ jIsrah;l pa'" uJmnei'n to;n qeovn.
fhsi; gavr: aijnei'te to;n qeo;n oiJ oujranoi; tw'n oujranw'n kai; to; u{dwr to; uJperavnw tw'n
oujranw'n aijnesavtw to; o[noma kurivou (Sal 148, 4-5a). povsa me dei' kamei'n i{na ajnabw' eij"
prw'ton oujranovn, phlivkon genevsqai i{na ajxiwqw' deutevrou! Pauvlou paraplhvsion ei\naiv
me dei' i{na ajnabw' ejpi; to;n trivton: ka]n gevnwmai wJ" Pau'lo" ou[pw ejpi; to;n eJxh'"
oujranovn. ta; de; u{data tau'ta, ta; aijnou'nta kata; to;n profhvthn to;n qeo;n uJperavnw tw'n
oujranw'n (Sal 148, 4b), a\rÆ ou\n tau'ta levgetai ta; u{data dia; tou' uJperavnw ei\nai
pavntwn tw'n oujranw'n dia; panto;" blevpein to; provswpon ouj tou' Patro;" tou' ejn toi'"
oujranoi'" ajlla; to;n qeovn - oiJ [f. 194v] me;n ga;r a[ggeloi dia; panto;" blevpousi to;
provswpon tou' Patro;" tou' ejn toi'" oujranoi'" (Mt 18, 10) -, aujto;n de; to;n qeo;n oujci; dia;
panto;" katanoei' tau'ta ta; u{data, peri; w|n oJ lovgo" fhsiv: ei[dosavn se u{data, oJ qeov"
(Sal 76, 17a)É a{ma de; kai; ejxetazevtw oJ duvnameno" sugkrivnein pneumatika;
pneumatikoi'" (1 Cor 2, 13): a\ra ga;r wJ" e[tucen oJ lovgo" ei[rhke peri; tw'n ajggevlwn tw'n
sunezeugmevnwn toi'" ajnqrwvpoi" oujc o{ti blevpousi to;n qeo;n ajlla; to; provswpon tou'
Patro;" tou' ejn toi'" oujranoi'" (Mt 18, 10), peri; de; tw'n uJdavtwn touvtwn: ei[dosavn se,
oujk "ei[dosan to; provswpovn sou u{data, oJ qeov""É
ei[dosavn se u{data kai; ejfobhvqhsan (Sal 76, 17b). ejgw; kai; ejn ajrch/' th'" kosmopoii?a"
oJrw'n pneu'ma qeou', w{" fhsin oJ profhvth", th/' diatavxei tw'n o{lwn ejpiferovmenon ejpavnw
tou' u{dato" (Gn 1, 2)433, kai; skovto" oujci; ejpavnw tou' u{dato" - ejkei' ga;r to; pneu'ma tou'
qeou' h\n - ajllÆ ejpavnw th'" ajbuvssou (Gn 1, 2) o{pou to; skovto", kai; u{dato" o{pou to;
pneu'ma tou' qeou', kai; meta; pollh'" [f. 195r] eujch'" parakalw'n to;n qeo;n kinou'mai peri;

433
Cf. H36Ps II, 5 (f. 48v).

178
tw'n kata; tou;" tovpou"434: ejpei; kai; diÆ u{data givnetai to; sterevwma (Gn 1, 6), i{na ta;
mevn tina meivnh/ ajnwtevrw ta; de; meivnh/ katwtevrw, mhvte oJ jIsrahvl ejstin, ouj peri;
aijsqhtw'n uJdavtwn ajlla; peri; dunavmewn qeiotevrwn kavtw menousw'n tou' sterewvmato",
touvtwn ai{tine" h\san hJ a[busso", h|" ejpavnw to; skovto" h\n. kai; ga;r palaivomen pro;"
tou;" kosmokravtora" tou' skovtou" touvtou (Ef 6, 12). to; de; u{dwr, ou| ejpavnw to; pneu'ma
tou' qeou', dunavmei" h\san kreivttone". a[rti ou\n, tou' kovsmou ktizomevnou, h\n e}n oujk
oi\dÆ o{pw" tau'ta oujdevpw diakekrimevna. hJ de; kosmopoii?a dievkrine ta; kreivttona kai;
oi|" oijkei'on h\n to; pneu'ma tou' qeou' ajpo; tw'n ceirovnwn, kai; ta; ceivrona kai; oi|"
sunevzeuktai to; skovto" to; legovmenon ei\nai ejpi; provswpon th'" ajbuvssou.
o{ti de; tau'ta ouj suntucikav ejstin ejn th/' Genevsei, dhloi' kai; hJ ejntau'qa levxi" levgousa:
ei[dosavn se u{data, oJ qeov", ei[dosavn se u{data kai; ejfobhvqhsan [f. 195v], ejtaravcqhsan
(Sal 76, 17): oujkevti u{data aJplw'" ajlla; a[bussoi, plh'qo" h[cou" uJdavtwn (Sal 76, 18a).
oJra'/" ejkei' diafora;n u{dato" kai; ajbuvssouÉ ejpi; me;n tou' u{dato" pneu'ma qeou', ejpi; de;
th'" ajbuvssou skovto". ejntau'qa ta; u{data oJra'/ to;n qeo;n kai; ouj taravssetai, hJ a[busso"
oujc oJra'/ to;n qeo;n ajlla; taravssetai: ajei; ga;r ejn ajkatastasiva/ kai; qoruvbw/ ejsti;n hJ
a[busso", h|" ejpavnw to; skovto" h\n. dia; tou'to kai; ta; daimovnia parakalei' to;n kuvrion,
i{na mh; ejpitavxh/ aujtoi'" eij" th;n a[busson ajpelqei'n (Lc 8, 31)435, kaiv fasin pro;"
aujtovn: tiv hJmi'n kai; soiv, uiJev tou' qeou'É h\lqe" hJma'" pro; kairou' basanivsai (Mt 8, 29)É
ajlla; tau'ta me;n eij" th;n qeiotevran e[nnoian th;n peri; tw'n uJdavtwn th'" ajbuvssou.
2. mh; parevlqwmen de; mhde; to; rJhto;n katÆ aujtov, ajllÆ i[dwmen eij duvnatai e[cein tina;
nou'n hJ levxi" hJ levgousa: ei[dosavn se u{data kai; ejfobhvqhsan, ejtaravcqhsan a[bussoi,
plh'qo" h[cou" uJdavtwn (Sal 76, 17-18a). ejpevrcetai dhv moi [f. 196r] levgein, o{ti pavnta
ejyuvcwtai kai; oujdevn ejstin ejn tw/' kovsmw/ keno;n yuch'": pavnta de; ejyuvcwtai swvmasi
diafovroi"436. ejyuvcwtai oJ oujranov", dio; wJ" pro;" zw'/on aujtw/' hJ grafh; levgei: provsece

434
Cf. H77Ps I (f. 225r-v).
435
Cf. HGn I, 1 (Habermehl 2, 10-11): Quae est abyssus? Illa nimirum, in qua erit diabolus et angeli eius; I, 2
(5, 15-6, 2): aqua abyssi, in qua tenebrae esse dicuntur, in qua princeps huius mundi (Gv 12, 31) et aduersarius
draco et angeli eius (cf. Ap 12, 7) habitant.
436
Cf. Prin I, 7, 3: In quo illud manifestissime ostenditur, quod neque motus ullius corporis sine anima effici
potest, neque quae animantia sunt, possunt aliquando esse sine motu; III, 1, 2: ejn eJautoi'" de; e[cei th;n aijtivan
tou' kinei'sqai zw'/a kai; futa; kai; aJpaxaplw'" o{s a uJpo; fuvsew" kai; yuch'" sunevcetai: ejx w|n fasin ei\nai
kai; ta; mevtalla, pro;" de; touvtoi" kai; to; pu'r aujtokivnhtovn ejsti, tavca de; kai; aiJ phgaiv. tw'n de; ejn
eJautoi'" th;n aijtivan tou' kinei'sqai ejcovntwn ta; mevn fasin ejx eJautw'n kinei'sqai, ta; de; ajfÆ eJautw'n: ejx
eJautw'n me;n ta; a[yuca, ajfÆ eJautw'n de; ta; e[myuca. kai; ajfÆ eJautw'n kinei'tai ta; e[myuca fantasiva"
ejgginomevnh" oJrmh;n prokaloumevnh"; Orat VI, 1: deuvtera de; para; tau'tav ejsti kinouvmena ta; uJp o; th'"

179
oujrane; kai; lalhvsw, kai; a[koue, oujranev (Is 1, 2). ejyuvcwtai hJ gh': rJhvmata ejk stovmatov"
mou kai; ejnwtivzou, gh' (Is 1, 2). ei\ta ejyuvcwtai me;n oJ oujranov", ejyuvcwtai de; kai; hJ gh',
a\ra qavlassai kai; potamoi; oujk ejyuvcwntai h] kai; tau'ta ejyuvcwtaiÉ kai; i[dwmen o{ti hJ
qavlassa ei\den kai; e[fugen, oJ jIordavnh" ejstravfh eij" ta; ojpivsw (Sal 113, 3). kai; o{ti wJ"
pro;" ejyucwmevna oJ lovgo" dialevgetai nu'n, th/' levxei sunagoreuvw, tw/' rJhtw/' movnw/
parivstamai, qevlwn parasth'sai o{ti pollavki" lanqavnei hJma'" kai; hJ levxi" kata; to;
rJhto;n e[cousa musthvria qei'a kai; ouj toi'" tucou'si gnwstav.
zhtw' ou\n, eij duvnamiv" ti" ejndevdutai to; sw'ma to; qalavssh" kai; a[llh duvnami"
ejndevdutai sw'ma potamou' tou' jIordavnou kai; a[llou potamou' [f. 196v], fevrÆ eijpei'n tw'n
Gewvn (Gn 2, 12), a[llh duvnami" kai; ou{tw" ejpi; pavntwn. kai; tavca toiau'ta
fantasqevnte" kai; oiJ parÆ {Ellhsi periergovteroi quvousi toi'" potamoi'" wJ" qeoi'", ouj
pavnth ajpopeptwkovte" th'" ajlhvqeia", ajpopeptwkovte" de; ejk mevrou". eij me;n ga;r wJ"
qeoi'" quvousin, aJmartavnousin: eij de; fantavzontai ei\naiv tina duvnamin peri; ejkei'na,
oujc aJmartavnousin. e[sti ga;r duvnami", a}" kalou'si kai; nuvmfa" tina;" ei\nai ejpi; tw'n
phgw'n kai; ejpi; panto;" tovpou qevlousi duvnamin ejpistatei'n.
ei[poi dÆ a[n ti" o{ti, eij me;n ejyucwmevnh h\n hJ qavlassa, kai; e{kasto" tw'n potamw'n.
polu;" a]n ei[h lovgo" zhtei'n, i{na h\/ kai; tau'ta ejyucwmevna, ajllav ge pavnta a{gia
tevtaktai. kai; eijsi;n a[ggeloi ejgkeceirismevnoi ta; qalavssia pravgmata kai; a[lloi
a[ggeloi oijkonomei'n oiJ me;n ta; tou'de tou' potamou', oiJ de; ta; a[llou tino;" potamou'.
ou{tw de; kai; oiJ [f. 197r] a[ggeloi oijkonomei'n ta; tou' ajevro": kaiv pote me;n qeiovteroi
a[ggeloi oijkonomou'si ta; tou' ajevro", o{te oJ ajh;r ouj nosei', ouj de; loimwvdh" givnetai. o{te
de; a[llh ti" duvnami" pareivlhfen oijkonomei'n to;n ajevra, pavntw" dia; ta;" aJmartiva"
tw'n ajnqrwvpwn, o{te ceivrono" dunavmew" paralabouvsh" to;n ajevra, trevpetai oJ ajh;r kai;
loimw'de" katavsthma givnetai, w{ste to;n ajnapnevonta to;n ajevra ejkei'non to;n
ejfqavrmevnon ajpo; dunavmew" loimopoiou' limwvttein kai; nosei'n. eij ou\n pavnta dunavmewn
ejpistatousw'n kai; memerismevnwn pavnta ta; ejn tw/' kovsmw/ oijkonomei'tai, tiv a[topon
wJmwnuvmw" toi'" oijkonomoumevnoi" ta; oijkonomou'nta ojnomavzesqai kai; levgesqai u{data
ta;" dunavmei" ta;" ejpi; tw'n uJdavtwn, levgesqai qalavssa" ta;" dunavmei" ta;" ejpi; th'"
qalavssh", kai; ou{tw" ajbuvssou" ta;" dunavmei" ta;" ejpi; th'" ajbuvssouÉ
o{ti ga;r oJmwnuvmw" toi'" tovpoi" kai; toi'" cwrivoi" [f. 197v] ojnomavzontai oiJ dioikou'nte"
tou;" tovpou", marturhvsei moi to; ejn tw/' jHsai?a/ pneu'ma levgon: oJ a{/dh" kavtwqen

ejnuparcouvs h" fuvsew" h] yuch'" kinouvm ena, a} kai; ejx eJautw'n kinei'sqai levgetai para; toi'" kuriwvteron
crwmevnoi" toi'" ojnovmasi; CC VIII, 31; HEz IV, 1: latissimam Scripturae siluam recensens coarctor ad
suspicandum quia animalis sit terra ista quam cernimus.

180
ejpikravnqh sunanthvsa" soi (Is 14, 8). oJra/'" o{ti a{/dh" ejsti; tovpo" yucw'n, peri; ou|
gevgraptai: ajpostrafhvtwsan oiJ aJmartwloi; eij" to;n a{/dhn (Sal 9, 18), kai; e[stin a{/dh"
zw/'on oJmwvnumon tw/' tovpw/ ejkeivnw/, o} a{/dh" ojnomavzetaiÉ eja;n ou\n pro;" th;n qavlassan
levghtai o{ti ei\den kai; e[fuen oJmwnuvmw" th/' qalavssh/, hJ duvnami" hJ dioikou'sa ta; kata;
th;n qavlassan kai; oJdopoiou'sa tw/' law/' tou' qeou' wjnomavsqh: eja;n ou\n levghtai "oJ
jIordavnh" ajpestravfh eij" ta; ojpivsw" (Sal 113, 3), oJmwnuvmw" tw/' jIordavnh/ potamw/', hJ
duvnami" hJ ejgkeceirismevnh th;n duvnamin tou' potamou' jIordavnh" ojnomavzetai.
pollavki" ejzhvtoun ajnaginwvskon to;n yalmo;n to;n levgonta: aijnei'te to;n qeo;n ejn toi'"
oujranoi'", aijnei'te aujto;n ejn toi'" uJyivstoi", aijnei'te aujto;n pavnte" oiJ a[ggeloi [f. 198r]
aujtou', aijnei'te aujto;n pa'sai aiJ dunavmei" aujtou' (Sal 148, 1-2). ei\tÆ ejpifevrei: aijnei'te
to;n kuvrion ejk th'" gh'", dravkonte" kai; pa'sai a[bussoi, pu'r, cavlaza, ciwvn,
kruvstallo", pneu'ma kataigivdo", ta; poiou'nta to;n lovgon aujtou', ta; o[rh kai; pavnte"
oiJ bounoiv, xuvla karpofovra kai; pa'sai kevdroi (Sal 148, 7-9). ajnaginwvskwn ou\n ejzhvtoun
tiv bouvletai tau'ta kai; eujcerw'" me;n katevfeugon ejpi; th;n tropologivan blevpwn th;n
ajpevmfasin th'" levxew": u{steron dev pote ejskovpoun katÆ ejmauto;n mhvpote oJmwnuvmw"
toi'" oijkonomoumevnoi" aiJ oijkonomou'sai dunavmei" ojnomavzwntai: aiJ me;n tetagmevnai
ejpi; tw'n drakovntwn, dravkonte". w/| ga;r eJkavstou ei[dou" zw/vou ejpistatei' ti" duvnami" hJ
dioikou'sa. diÆ ou}" oi\den oJ qeo;" lovgo" o{ti h{de me;n hjxivwtai oujci; pisteuqh'nai tina;
tw'n kreittovnwn, ajlla; dravkonta" oijkonomei'n: h{de dev ti" duvnami" hjxiv[f. 198v]wtai
oiJonei; suggewrgei'n toi'" ajnqrwvpoi", i{na ta; xuvla tou' ajgrou' oijkonomh/': hJ me;n kata; to;
legovmenon ujpo; tou' gewrgou' panto;" ajnqrwvpou, hJ de; kata; to; noouvmenon uJpo; tou'
dioikou'nto" ta; toiau'ta ajggevlou h] ajggevlwn pleiovnwn. mhvpote ou\n kajkei' tw/'
aijnei'te437 to;n kuvrion ejk th'" gh'", dravkonte" kai; pa'sai a[bussoi, pu'r, cavlaza, ciwvn,
kruvstallo", pneu'ma kataigivdo", ta; poiou'nta to;n lovgon aujtou' (Sal 148, 7-8)
dhlou'tai oJ tetagmevno" ejpi; tou' purov", oJ tetagmevno" ejpi; th'" calavzh". o{ti de; kai; hJ
qavlassa wJ" zw/'on ejpitima'tai uJpo; tou' Patro;" h[toi o{ti au{th zw/'ovn ejstin h] o}ti
tetagmevnh duvnami", dh'lon ejk tou' ejpetivmhse de; th/' qalavssh/, ejpetivmhse kai; toi'"
ajnevmoi" oJ jIhsou'" (Mt 8, 26). oujdei;" de; ejpitima'/ ajyuvcw/, ajlla; dh'lon o{ti ejpetivmhse
kai; ei\pen wJ" kuvrio" o{lh" th'" ktivsew": siwvpa, pefivmwso (Mc 4, 39). kai; ejsiwvphsen hJ
qavlassa kai; ejgevneto galhvnh. eja;n gevnwmai kajgw; a[nqrwpo" [f. 199r] gnhvsio" tou'
qeou', duvnamai ejn tw/' ejn ejmoi; lalou'nti Cristw/' jIhsou' (2 Cor 13, 3) ejpitimh'sai th/'
ktivsei, i{na ei[pw tw/' hJlivw/: "sth'qi kata; Gabawv" (Gs 10, 12). ajlhqw'" ga;r spevrma

437
Ms. aijnei'te.

181
e[ntimon! poi'onÉ spevrma ajnqrwvpou. o{son de; e[ntimon to; spevrma tou' ajnqrwvpou,
megavlhn duvnamin labo;n ajpo; tou' qeou', a]n prosevch/, qeov" ejstin: eij de; mhv, tosou'ton
a[timovn ejsti paracrhsavmenon eJautw/' kai; ajpografe;n to;n qeovn.
3. poikivlw" ou\n ejxhvtastai to; ei[dosavn se u{data, oJ qeo;", ei[dosavn se u{data kai;
ejfobhvqhsan (Sal 76, 17a-b). pavnta ga;r fobei'tai to;n qeovn: eja;n mh; oJ qeo;" hJma'"
sunevch/, ka]n ajreth;n e[cwmen, ajpolluvmeqa. ajpostrevyanto" gavr sou', fhsi, to;
provswpon, taracqhvsontai (Sal 103, 29). dia; tou'to ouj movnon o{tan aJmartavnwmen
creivan e[comen bohqou'nto" tou' qeou', ajllÆ ejgw; tolmw' kai; levgw, o{tan teleiwqw'men
pleivono" bohqeiva" devomeqa. dia; tivÉ teleiwqevnte" gavr, uJpo; pleiovnwn ajntikeimevnwn
ejnergeiw'n ejpibou[f. 199v]leuovmeqa. pleiovnwn ou\n oujsw'n dunavmewn, pleivono" hJmi'n
summaciva" dei', mhvpote katapevswmen dia; th;n teleiovthta kai; gevnhtai hJmi'n to; pw'"
ejxevpesen ejk tou' oujranou' oJ eJwsfovro" oJ prwiÖ ajnatevllwn (Is 14, 12)É polla; a{gia
pevptwke: ta; ga;r musthvria tw'n grafw'n toiau'ta dhloi', oi|on periepavthsa" a[mwmo"
ejn pavsai" tai'" oJdoi'", e{w" ou| euJrevqh ajdikiva ejn soiv (Ez 28, 15). pavnte" ou\n fobwvmeqa
to;n qeovn, kai; oiJ ajtelei'" kai; oiJ teteleivwmenoi.
ajlla; ejrei' ti" tw'n ajkouovntwn: hJ teleiva ajgavph e[xw bavllei to;n fovbon (1 Gv 4, 18).
e[sti me;n calepo;n dihghvsasqai ta; kata; to;n fovbon kai; mavlista fqavsanto" tou'
lovgou parasth'sai, o{ti ajnagkai'on fobei'sqai to;n qeovn: mhvpote ga;r ka]n e[xw bavllh/
to;n fovbon, oujci; o{lon aujto;n ejkbavllei, ajlla; ei\dov" ti aujtou'. oi\da ga;r kai; to;n fovbon
diafovrw" ojnomavzomenon ejn th/' grafh/'. oJ fobouvmeno" ouj teteleivwtai (1 Gv 4, 18),
ajlla; hJ oJmw[f. 200r]numiva nohqei'sa poihvsei hJma'" oJra'n, wJ" kai; oJ fovbo" ge oJmwnuvmw"
levgetai. e[stin ou\n fovbo" o}n ajei; fobei'sqai dei' kai; e[sti fovbo" peri; ou| levgei oJ
jIwavnnh": oJ fobouvmeno" ouj teteleivwtai (1 Gv 4, 18). ou|to" oJ fovbo" kovlasin e[cei,
o{ntina dei' to;n teteleiwmevnon uJpo; th'" ajgavph" mhkevti fobei'sqai.
ei[dosavn se u{data, oJ qeov", ei[dosavn se u{data kai; ejfobhvqhsan: ejtaravcqhsan a[bussoi,
plh'qo" h[cou" uJdavtwn (Sal 76, 17-18a). stenh; ga;r kai; teqlimmevnh hJ oJdo;" hJ ajpavgousa
eij" th;n zwh;n kai; ojlivgoi eijsin oiJ euJrivskonte" aujthvn (Mt 7, 14). kai; oJ lao;" oJ tou'
qeou', ojligostoiv eijsi para; pavnta ta; e[qnh ta; ejpi; th'" gh'". kai; ejn th/' kibwtw/' tou'
Nw'e, o{sw/ ajnwtevrw tosouvtw/ stenovtera kai; ojligovtera cwrei' ta; ajnwtevrw: o{pou de; ta;
tetaragmevna kata; th;n a[busson pravgmata, ejkei' to; plh'qo" wjnomavsqh: ejtaravcqhsan
a[bussoi, plh'qo" h[cou" u{dato" (Sal 76, 17c-18a). kai; ejpi; me;n tw'n oJrwvntwn to;n qeo;n
[f. 200v] uJdavtwn h\co" oujk e[stin, oujde; a[shmo" fwnhv, ajllav ti" eujstavqeia kai; hJsuciva,
movnwn foboumevnwn tw'n qewrouvntwn aujto;n uJdavtwn. ejpi; de; th'" ajbuvssou, ejtaravcqhsan

182
a[bussoi, plh'qo" h[cou" u{dato" (Sal 76, 17c-18a): oJra/'" o{ti h\co" ejsti;n ejn toi'"
tetaragmevnoi", ouj tranh; oujde; eu[shmo" oujde; dihrqrwmevnh fwnhvÉ
fwnh;n e[dwkan aiJ nefevlai kai; ga;r ta; bevlh sou diaporeuvontai (Sal 76, 18b-c). pavlin,
eja;n tropologivan qevlwmen, pollavki" eijrhvkamen kai; mavlista dia; to; tai'" nefevlai"
ejntelou'mai tou' mh; brevxai uJeto;n ejpÆ aujtovn (Is 5, 6): tivna de; h] to;n ajmpelw'na to;n
oi\kon tou' jIsrahvl (Is 5, 7)É kai; hJ ajlhvqeia de; tou' qeou' fqavnei e{w" tw'n nefelw'n (Sal
56, 11) kai; ouj dhvpou e{w" tw'n swmatikw'n nefelw'n. ajllÆ eijsiv tine" divkaioi
ejpairovmenoi ajpo; th'" gh'" swvmasi kai; genovmenoi nefevlai438. toiou'to" h\n Mwu>sh'"
levgwn: provsece, oujranev, kai; lalhvsw, kai; ajkouevtw gh' rJhvmata ejk stovmatov" mou [f.
201r], prosdokavsqw wJ" uJeto;" to; ajpovfqegmav mou (Dt 32, 1-2). ei\ta, w{sper uJetou'
swmatikou' kai; ajyuvcou hJ nefevlh aujth; e[legen a[n: prosdokavsqw wJ" uJetov" kai; oJ ejmo;"
lovgo". ou{tw" ejpei; Mwu>sh'", levgetai, nefevlh h\n, e[lege: prosdokavsqw wJ" uJeto;" to;
ajpovfqegmav mou kai; katabhvtw wJ" drovso" ta; rJhvmatav mou (Dt 32, 2). kai; ejpei; nefevlh
h\n, e[legen: wJsei; o[mbro" ejpÆ a[grwstin, kai; wJsei; nifeto;" ejpi; covrton, o{ti o[noma
kurivou ejkavlesa (Dt 32, 2-4).
4. toiou'toi h\san pavnte" oiJ ejklektoi; profh'tai, oiJ qaumavsioi ajpovstoloi. kai; ejpei;
potamoiv tine" ejk koiliva" aujtw'n h\san u{dato" ejxiovnte" eij" zwh;n aijwvnion (Gv 4, 14),
potamou;" e[conte" ejlavloun kai; eu[frainon th;n povlin tou' qeou': tou' ga;r potamou' ta;
oJrmhvmata eujfraivnousi th;n povlin tou' qeou' (Sal 45, 5a). ejpei; ou\n e[fasken ejntau'qa oJ
lovgo": fwnh;n e[dwkan aiJ nefevlai (Sal 76, 18a), oujk h\n calepo;n tropologh'sai.
ajkolouvqw" dev ti" zhthvsei toi'" ajpodedomevnoi" [f. 201v] eij" to; ei[dosavn se u{data kai;
ejfobhvqhsan (Sal 76, 17b) kai; ta; eJxh'" ijdei'n, mh; lanqavnein ti kai; peri; ta;" nefevla".
tavca ou\n w{sper eijsi; dunavmei" ejpi; qalassw'n, ejpi; potamw'n, ejpi; gh'", ejpi; futw'n, ejpi;
zw/vwn genevsew", ou{tw" eijsi; dunavmei" kai; ejpi; tw'n nefelw'n, wJ" tetavcqai tina;" kai;
ejpi; tw'n brontw'n, ejpi; tw'n ajstrapw'n, ejpi; tw'n uJetw'n, kai; tou' qeou' prostavssonto"
kai; ejntellomevnou givnesqai uJetou;" ejpi; thvnde th;n povlin kai; mh; genevsqai ejfÆ eJtevran
povlin kata; to; eijrhmevnon ejn tw/' profhvth/ h] kai; to; rJhtovn: kai; brevxw ejpi; povlin mivan,
ejpi; de; povlin mivan ouj brevxw (Am 4, 7). fwnh;n ou\n e[dwkan aiJ nefevlai (Sal 76, 18a): aiJ
brontai; oujde;n a[llo eijsi;n h] nefelw'n fwnaiv, wJ" tethvrhtai ejn toi'" ceimw'sin.
oujdevpote ou\n aijqrivou o[nto" tou' ajevro" h[kousev ti" bronth'" oujde; eJwvraken ajstraphvn.
fwnh;n e[dwkan aiJ nefevlai (Sal 76, 18a), oijkonomou'ntwn tw'n pepisteumevnwn tau'ta
ajggevlwn th;n [f. 202r] diavkrisin.

438
HIer VIII, 3 (58, 17): ‹ejÌlevgomen de; tou;" aJgivou" ei\nai nefevla".

183
tavca dev, eij kai; a[rrhto" e[sti ti" wjfevleia ginomevnh ejn toi'" pravgmasin dia; th;n
fwnh;n th'" bronth'" tw'n nefelw'n, aijsqhto;n me;n ou\n ejstin o{ti aiJ brontai; gennw'si
tina; toi'" ajnqrwvpoi" trovfima, w{ste oJsavki" eja;n givnwntai brontaiv, tavde tina; ta;
futa; givnesqai ejpi; th;n gh'n kai; euJrivskesqai: aijsqhto;n de; kai; to; pollou;" tw'n
ajnqrwvpwn eij" eujlavbeian th;n peri; tou' qeivou e[rcesqai ejk th'" fwnh'" tw'n brontw'n.
a\ra ou\n daivmone" oujk ejpistrevfontai oujde; kwluvontaiv pote th'" ejnergeiva" th'"
ceivrono" dia; ta;" ejpÆ ajllhvlou" brontav"É tiv de; oiJ a[ggeloi tou' diabovlou oujci;
kwluvontaiv pote ajpo; tw'n brontw'n aujth'" th'" fwnh'" th'" kata; tw'n brontw'n
ejmpodizouvsh" tai'" ejnergeivai" tai'" ponhrai'"É ouj pavnte" i[smen oiJ a[nqrwpoi ta;
ginovmena oujde; tiv" oJ lovgo" eJkavstou tw'n sumbainovntwn, ajllÆ e[stin hJ sofiva tou' qeou'
ajnexereuvnhto" kai; ajnexicnivato": a[bus[f. 202v]son ga;r kai; th;n sofivan tiv"
ejxicniavsei (Sap 9, 16)É dia; tou'to parakalw' ejmauto;n kai; uJma'" tou;" ajkouvonta" mh; ejk
tou' mh; noei'n propeteuvesqai eij" to; skandalivzesqai, o{tan mh; blevphte aijtivan dia; tiv
loimoiv, dia; tiv limov", dia; tiv povlemo", dia; tiv tw'n sumbainovntwn ti givnetai, dia; tiv
qavnatoi a[wroi, dia; tiv novsoi kai; ponhrai; sumforai; ajpÆ ajrch'" zwh'" mevcri th'"
teleuth'". tau'ta ga;r pavnta ta; krivmata tou' qeou' levgousin oiJ a{gioi ejn pa'si, ka]n mh;
now'si to;n lovgon tou' mh; dikaiou'sqai ta; krivmata tou' qeou'.
5. fwnh;n ou\n e[dwkan aiJ nefevlai, kai; ga;r ta; bevlh sou diaporeuvontai (Sal 76, 18). o{ti
me;n oJ Cristo;" bevlo" ejsti; tou' qeou', aujto;" didavskei hJma'" ejn tw/' profhvth/ levgwn:
e[qhkev me wJ" bevlo" ejklekto;n kai; ejn th/' farevtra/ aujtou' e[kruyev me, kai; ei\pev moi: mevga
soiv ejsti tou'to, klhqh'naiv se pai'dav mou kai; ta; eJxh'" (Is 49, 2.6)439. o{ti de; eijkov" ejstin
ajnavlogon tw/' to;n Cristo;n ei\nai bevlo" qeou', ejklekto;n de; bevlo", ei\nai kai; [f. 203r]
a[lla bevlh, dh'lon. oujde; ga;r duvnatai ejklekto;n bevlo" noei'sqai, eja;n movnon h\/ ejkei'no
bevlo": ajllÆ eij e[stin ejklekto;n bevlo" tou' qeou' oJ Cristo;" tw/' ei\nai a[lla bevlh,
ejklekto;n tou'tov ejsti parÆ ejkei'na ta; bevlh to; bevlo". tivna ou\n a[lla a]n ei[h bevlhÉ tavca
me;n kai; dunavmei" a{giai, a{stina" oJ qeo;" wJsperei; ajpo; tovxou tou' parÆ aujtw/' bavllei
ejpi; th;n gh'n: tavca de; kai; a[nqrwpoiv tine" a{gioi bevlh eijsivn: oi|on oiJ profh'tai kai; oiJ
lovgoi de; tw'n dikaivwn titrwvskousi kai; oiJonei; kaqiknou'ntai tw'n ajkouovntwn tw/' kai;
aujtou;" e[cein tina; duvnamin belw'n. ta; bevlh toivnun tou' qeou' diaporeuvontai (Sal 76,
18b), ta; oJmogenh' tw/' Cristw/'. qevlei" de; ijdei'n pw'" kai; ejnivote cwriv" tino" ajnqrwvpou
titrwvsketaiv ti" h] pneumatikw/' tini; bevlei, ejklektw/' bevlei, tw/' ajpo; tou' qeou' bevleiÉ i[de

439
Cf. CIo I, 22, 133-134; I, 32, 230; I, 37, 267.

184
moi tou;" tw/' lovgw/ prosercomevnou" kathcoumevnou"440 tina trovpon ejnivote, mhdeno;"
ajnqrwvpou didavskonto" aujtou;" cristianivzein, wJs[f. 203v]perei; kentrisqevnte" th;n
yuch;n kai; trwqevnte" tw/' hJgemonikw/' bevlei tiniv, ejmfanivzousi to; cristianivzein kai;
proseuvcesqai kai; manqavnein ta; peri; tw'n lovgwn. tau'ta ga;r bevlh tou' qeou'
diaporeuvetai. kai; ejcwvmeqa de; ou{tw" ta; bevlh diaporeuvesqai, i{na pollou;" e[cwmen
ajdelfou;" kai; aujxhqh'/ hJ ejkklhsiva tou' qeou'!
oi\mai de; o{ti e[sti tina; kai; ajlloi'a bevlh. kai; w{sper ceivr ti" levgetai kata; to;
ajpovsteilon th;n cei'rav sou kai; a{yai pavntwn w|n e[cei, eij mh;n eij" provswpovn se
eujloghvsei (Gb 1, 11), kai; uJpo; aujtou' tou' jIwvb: cei;r ga;r kurivou hJ aJyamevnh mouv ejsti
(Gb 1, 21), kai; oJpwspote; tau'ta ei[rhtai aujtw/'. duvnatai ei\nai kai; bevlh tina; aujtou'
ejpi; tou;" ajnaxivou" th'" makariovthto" kovlasin ejmpoiou'nta kai; ajpodidovnta kata; ta;"
aJmartiva" ta;" ejptaismevna". tau'ta de; dhlou'sqai uJpolambavnw ejn tw/' ta; bevlh tou'
dunatou' hjkonhmevna su;n toi'" a[nqraxin toi'" ejrhmi[f. 204r]koi'" (Sal 119, 4). oujk e[sti
ga;r ejkei' ta; bevlh, ajllÆ o{ti poiou'nta h] kolavzonta tou;" ajxivou" th'" kolavsew". kai;
o{tan ge eijsevlqh/ tau'ta ta; bevlh eij" th;n yuchvn, dii>knei'tai e[sqÆ o{te kai; mevcri tou'
swvmato" (Eb 4, 12), ejnivote de; aujth;n th;n yuch;n taravssei kai; ejxivsthsi: patavxw gavr
sev fhsi ajpoplhxiva/, ajorasiva/, ejn ejkstavsei dianoiva". kai; e[sh/ yhlafw'n meshmbriva"
wJ" yhlafhvsetaiv ti" ejn toivcw/ (Dt 28, 28-29). polla; ou\n bevlh tou' qeou' diaporeuvetai
(Sal 76, 18): a} me;n ejpi; to; krei'tton hJma'" titrwvskonta - wJ" ei[qe kajgw; trwqeivhn, i{na
ei[pw tetrwmevnh ajgavph" ejgwv (Ct 2, 5)441 -, ta; de; ejpi; kovlasin titrwvskonta. dia; tou'to
parakalou'men to;n tw'n o{lwn qeo;n a[xioi genevsqai trwqh'nai bevlesi qaumasivoi" aujtou'
kai; ejklektoi'" kai; mavlista tw/' kurivw/ kai; swth'ri hJmw'n Cristw/' jIhsou', w|/ hJ dovxa kai;
to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

Scevdion o"Æ yalmou' oJmiliva gÆ

440
Cf. HIer IV, 3 (Nautin [GCS], 25, 19-22): o{te ajp o; tw'n koimhthrivwn propevmyante" tou;" mavrtura"
hjrcovm eqa ejpi; ta;" sunagwgav", kai; o{l h hJ ejkklhsiva mh; qlibomevnh paregivneto, kai; oiJ kathcouvmenoi ejpi;
toi'" marturivoi" kathcou'nto; XIV, 4.
441
Cf. H36Ps III (f. 54v); FrCt 21 (Barbàra 180, 14-16): Tevtrwmai ga;r fivl trw/ fhsi; kata; Suvmmacon, ajp o;
tou' ejklektou' bevl ou" kata; to;n jHsai?an.

185
Hom. IV in Ps. 76

[f. 204v] o"Æ yalmou' oJmiliva dÆ

1. JRaqumou'san th;n ajnqrwpivnhn fuvsin oJ qeo;" poikivlw" dianasth'sai bouvletai kai;


w{sper ejx u{pnou ejgei'rai, i{na dia; me;n tw'n ojfqalmw'n i[dh/ to;n kovsmon kai; ijdou'sa to;n
kovsmon kai; th;n diavtaxin th;n ejpi; gh'" qaumavsh/ ejk th'" tavxew" tw'n o{lwn to;n
pepoihkovta, dia; de; th'" ajkoh'" eu{rato tevcnhn pw'" kai; diÆ aujth'" ejgeivrh/ pro;" to;n
pepoihkovta to;n pepoihmevnon. poivan eu{rato kai; ejpoivhsen oJ qeov"É bronth;n
eijrgavsato, i{na dia; th'" bronth'" koimwmevnhn ejgeivrh/ kai; diupnivsh/ th;n yuchvn, w{ste
zhth'sai tiv" oJ ta;" bronta;" poihvsa" kai; oJ ta;" thlikauvta" ejrgazovmeno" ejn tw/' panti;
fwnav". hJmei'" de; oiJ tavlane" katalipovnte" blevpein to;n kovsmon kai; ta; ejn aujtw/',
ma'llon peri; ta;" tevcna" [f. 205r] ta;" ajnqrwpivna" kataginovmeqa, o{sa aiJ tevcnai pro;"
ajpavthn poiou'si, tau'ta h{dion blevponte" tou' kovsmou: kai; o{sa aiJ mousikai; ejkluvousai
th;n yuch;n e{lkousi kai; eij" eijdwlolatrivan fevrousi, tau'ta hJmei'" ajpodecovmeqa. devon
ejn o[yei to; e[rgon tou' qeou' katanoou'nta" qaumavzein to;n pepoihkovta kai; dia; th'"
ajkoh'" uJpomimnhvskesqai, ejpa;n ajkouvwmen bronth'", oujranivou fwnh'" kai; tou' qeou' tou'
a[nwqen ejk tou' oujranou' uJpomimnhvskonto" hJma" ajkouvein fwnh'" kreivttono" kai;
meivzono" para; pa'san fwnh;n tw'n ejpi; th'" gh'". ejgw; levgw o{ti kai; dia; tw'n a[llwn
aijsqhtw'n uJpodeestevrwn para; th;n o{rasin kai; th;n ajkoh;n hJ tevcnh tou' qeou' protrevpei
hJma" ejpi; to; blevpein to;n ktivsanta.
pepoivhke ga;r oiJonei; aujtovqen kai; aujtovmata geusta; cwri;" ajnqrwpivnh" tevcnh", i{na
pavlin hJ ai[sqhsi" touvtoi" prosbavllousa zhthvsh/ tou'de me;n tou' futou' th;n aujtovqen
glukuv[f. 205v]thta, tou'de de; th;n strufnovthta, tou'de de; th;n toiavnde poiovthta. kai;
zhthvsasa hJ fuvsi" hJ ajnqrwpivnh qaumavsh/ to;n eij" poikivlon kai; toiou'ton sumpovsion
eijsagagovnta hJma'". h[dh de; kai; ejpi; th'" ojsfrhvsewv" ejstin ijdei'n, o{ti fusikav" tina"
pepoivhken oJ qeov", aujtomavtw" prosavgonta th;n o[sfrhsin: o{per e[stin qewrh'sai ejn
toi'" futoi'" kai; toi'" a[nqesi kai; dia; th'" ajfh'" de; dianivsthsin hJma'", a[llote me;n
qermo;n ajevra, a[llote de; yucro;n poiw'n. ojfeivlomen ou\n eij ejn tai'" aijsqhvsesi ta;"
aujta;" tevcna" oJ qeo;" eu{rhtai, i{na hJma'" protrevph/ ejpi; th;n eujsevbeian zhtei'n mhvpote
ejn tw/' kreivttoni - levgw tw/' diafevronti tw'n aijsqhvsewn - ejpoivhse duvnamin, i{na ta; tw'n
aijsqhvsewn krivnh/ kai;; ta; aijsqhta; katanoou'sa kai; ta; ajpo; tou' kovsmou ejpi; to;n
pepoihkovta to;n kovsmon. qeo;n ga;r ei\den oujdei;" ajnqrwvpwn, oujde; ijdei'n duvnatai. o{mw"
oJ ejn hJmi'n uJpe;r a[nqrwpon - ou|to" [f. 206r] dev ejstin oJ nou'" - blevpei to;n qeovn, a]n h/\
kaqarov": makavrioi ga;r oiJ kaqaroi; th/' kardiva/, o{ti aujtoi; to;n qeo;n o[yontai (Mt 5, 8).

186
kai; dia; tou'to oiJ polloi; tw'n ajnqrwvpwn ouj noou'si to;n qeovn, ejpeivper ajkavqarton
e[cousi to;n th'" yuch'" ojfqalmovn. kai; hJmw'n de; oiJ polloi; o{sw/ kaqaivromen to;n
ojfqalmo;n th'" yuch'", to;n nou'n, kai; ta; pavqh ajfistavnte" aujtou', tosouvtw/ ma'llon
tranovteron noou'men to;n qeovn: o{sw/ de; ejmpodivzetai hJmw'n oJ nou'" uJpo; th'" kakiva", uJpo;
th'" ajgavph" tou' bivou, uJpo; tw'n merimnw'n kai; frontivdwn, kai; katakentei'tai oJ
ojfqalmo;" uJpo; tw'n biwtikw'n kakw'n, tosouvtw/ ma'llon ejpodivzetai pro;" to; kaqarw'"
noei'n qeovn. kai; ou{tw" de; hjgavphse dia; th;n aujtou' filanqrwpivan oJ qeo;" tw'/ mh; noou'nti
ta; pravgmata carivsasqai ejk tou' pisteuvein sw/vzesqai. tau'ta, eij kai; meta;
parekbavsew", pleivonav ejstin, ajlla; th;n ajrch;n e[scen oJ lovgo" dia; to; fwnh; th'"
bronth'" sou ejn tw/' [f. 206v] trocw/' (Sal 76, 19a)442. e[dei ga;r ojlivga prw'ton eijpei'n kai;
peri; th'" aijsqhth'" bronth'".
2. ajlla; pw'" ejn tw/' trocw/' th;n aijsqhth;n bronth;n ajpodwvsomen givnesqaiÉ ejrei' mevn ti",
o{ti ouj dunatovn ejsti kai; oujc oi|ovn te parasth'nai th/' levxei th/' legouvsh/: fwnh; th'"
bro‹nÌth'" sou ejn tw/' trocw/' (Sal 76, 19a). kata; to; dunato;n dev, o{pou ejgcwrei',
boulovmenoi kai; th/' levxei parivstasqai pro; th'" ajnagwgh'", toiau'tav tina noou'men eij"
to;n tovpon443. eja;n katanohvswmen th;n fuvsin th'" bronth'" tivna trovpon givnetai -
ejpavllhlo" ga;r h\cov" ti" givnetai th/' fora/' tw'n nefelw'n sugkrouousw'n pro;" ajllhvla"
- ejrou'men th;n eijkovna eijlh'fqai oujk ajtovpw" tou' fwnh; th'" bronth'" sou ejn tw/' trocw/'
(Sal 76, 19a). zhthvswmen de; dia; th;n bronth;n trocovn, o{son ejpi; tw/' aijsqhtw/', mh;
swmatikovn, mhde; kata; to; sch'ma ajlla; kata; to; pra'gma, oiJonei; trocasmovn tina
noou'nte" kai; kata; th;n bronth;n fwnh'" ginovmenon ejn tw/' kairw/' th'" bronth'" [f. 207r].
eij de; kai; eJtevrw" bouvlei pri;n ajnabw' ejpi; ta; nohta; to; aijsqhto;n katalabei'n, a[nelqev
moi ejpi; to;n jIezekih;l kai; i[de ejkei' to;n qeo;n tw'n o{lwn hJniocou'nta kai; kaqezovmenon
ejpi; tw'n kaloumevnwn Ceroubivm, a{per ejsti; tetraprovswpa: levonto" morfh; kai; movscou
kai; ajetou' kai; ajnqrwvpou ejsti;n ejn toi'" Ceroubivvm (Ez 1, 10). kai; ejptevrwtai ta;
Ceroubi;m kai; diÆ o{lwn kai; o{lwn wjmmavtwtai: e[swqen ga;r kai; e[xwqen gevmousin
ojfqalmw'n (Ez 10, 12; Ap 4, 8). kai; peri; me;n tw'n Ceroubi;m e[stai kairov", eja;n didw/'
qeov", dihghvsasqai ejn th/' ejpaggeliva/ th/' peri; tw'n Ceroubivm444.

442
Cf. H15Ps (f. 6r): tau'ta ejn parekbavsei metrivw" dia; to; fuvl axovn me, Kuvrie (Sal 15, 1a); H73Ps III (f.
151v): tau'ta ouj meta; parekbavsew", ajlla meta; ejxetavsew" ajnagkaiva" ei[rhtai: e[dei ga;r
' toi'" qhrivoi" yuch;n ejxomologoumevnhn soi (Sal 73, 19a).
safhnisqh'nai to; mh; paradw/"
443
Cf. H67Ps II (f. 109v): eij" ga;r th;n ajnagwgh;n tou' novmou, o{tan eJrmhneuvs h/" aujto;n wJ" pneumatikovn; (f.
112r): e[nqa ouj tosou'ton to; rJhto;n sw/z
v ei th;n pa's an ajk olouqivan, o{son hJ ajnagwghv.
444
Cf. CC VII, 11: plh;n kai; hJmei'" kata; to; dunato;n hJmi'n pepoihvkamen, tav, w{" fhsi Kevlso", pavroistra
kai; pavnth/ a[dhla pro;" levxin dihghsavmenoi ejn toi'" pragmateuqei'sin hJmi'n eij" to;n jHsai?an kai; eij"

187
kai; peri; trocw'n tiv levgetai, o{te kai; trocov" ejstin ejn trocw/' (Ez 1, 16)É kai; h\n
wJsperei; a{rma ejlauvnwn oJ qeo;" ejn toi'" Ceroubivm, ejn w|/ a{rmati kai; zw'/av eijsi kai;
trocoiv. zhtw' ou\n ejkeivnou" tou;" trocou;" kai; mavlista ejpeiv eijsi trocoi; kata; to;
gegrammevnon wJ" a]n troco;" ejn trocw/' (Ez 1, 16). zhtw'n euJrivskw o{ti hJ fora; tou'
panto;" kukloeidw'" fevretai, wJ" [f. 207v] kai; Salomw;n ejn tw/' jEkklhsiasth/:' kukloi'
kuklw'n, poreuvetai to; pneu'ma (Qo 1, 6), kai; ejpi; kuvklou" aujtou' ejpistrevfei to;
pneu'ma. hJ ou\n fora; tou' panto;" kukloeidw'" fevretai, wJ" dh'lon toi'" throu'si ta;
fainovmena. e[sti de; ejn tw/' panti; ditth; genikh; kivnhsi": hJ mevn ti" ajpo; ajnatolw'n ejpi;
dusma'", hJ de; ajpo; dusmw'n ejpi; ajnatolav". kai; e[stin hJ me;n ajpo; ajnatolw'n ejpi; dusma'"
hJ tou' pantov": hJ de; ajpo; dusmw'n ejpi; ajnatola;" eJno;" eJkavstou tw'n legomevnwn eJpta;
planhtw'n, ejn oi|" eijsin h{lio" kai; selhvnh. kai; kata; tou'to a]n levgoito ejn tw/' jIezekih;l
troco;" ei\nai ejn tw/' trocw/' (Ez 1, 16), tw/' perievconti kata; th;n nooumevnhn sfai'ran
e[swqen, h] troco;" oJ deuvtero" kata; th;n kivnhsin tw'n planwmevnwn legomevnwn ou{tw"
parÆ {Ellhsi sfairw'n. fwnh; ou\n th'" bronth'" ejn tw/' trocw/' (Sal 76, 19a): kata; ga;r
th;n perifora;n tou' panto;" kai; th;n kivnhsin tou' kovsmou, o{tan oJ h{lio" e[lqh/ ejn toi'sde
toi'" dwdekathmorivoi" kai; sumpavqeian sch/' prov" tina [f. 208r] tw'n ajstevrwn kai; tou;"
oujranouv", poiei' th;n bronth;n ajei; th/' gh/'. w{sper kai; prolevgetai e[kleiyi" hJlivou kai;
e[kleiyi" selhvnh", wJ" kai; uJetoi; kai; ejpishmasivai kai; brontai; kai; ta; touvtoi"
paraplhvsia, givnetai toivnun fwnh; th'" aijsqhth'" bronth'" ejn tw/' trocw/', wJ" levgei
jIezekihvl, kata; th;n kivnhsin kai; th;n fora;n tou' pantov".
3. ajlla; ga;r mh; stw'men ejntau'qa, ajlla; ajnabw'men tw/' lovgw/ kai; ejpi; a[llhn bronthvn.
oi\da dh; mh; aijsqhth'" bronth'" ei\nai uiJo;n jIwavnnhn to;n ajpovstolon kai; to;n touvtou
ajdelfo;n jIavkwbon ajllav tino" nohth'": h}n eijdw;" bronth;n oJ qevmeno" aujtoi'" o[noma
ejkavlesen aujtou;" Boanhrgev"445, o{ ejstin uiJoi; bronth'" (Mc 3, 17). o{qen ejpei; uiJo;"
bronth'" h\n oJ jIwavnnh", e[grayen ejn th/' eJautou' jApokaluvyei ajkhkoevnai eJpta; brontw'n
bronth'" mia'" kai; ejx eJtevrwn tw'n ajdelfw'n th'" eJautou' bronth'" kai; o{sa, fhsivn,
ejlavlhsan aiJ eJpta; brontaiv, e[mellon gravfein kai; h\lqev moi fwnhv: mh; aujta; gravyh/"
(Ap 10, 4)446. oujkou'n eijsi dunavmei" tinev", ai{tine" didavskousi [f. 208v] tou;" aJgivou"

to;n ∆Iezekih;l kai; ei[" tina" tw'n dwvdeka. Qeou' de; didovnto" th;n ejn tw'/ lovgw/ aujtou' prokoph;n kaq∆ ou}"
bouvletai crovnou" prosteqhvsetai toi'" h[dh eij" tau'ta uJpagoreuqei'sin h[toi ta; leivponta h] o{s a g∆ a]n
fqavs wmen safhnivsai; Dial 28: jIezekih;l blevp wn ta; Ceroubivm , blevp wn tou;" trocouv" , ta; ajp ovrrhta
musthvria; HLv V, 5; HIos III, 1.
445
Ms. Boanerghv".
446
Cf. CIo V, 3; XIII, 5, 28; XIII, 6, 33: ∆Ea;n de; levgwmen to; uJpe;r a} gevgraptai ei\naiv tina, ouj tou'tov
famen, o{ti gnwsta; toi'" polloi'" ei\nai duvnatai, ajlla; ∆Iwavnnh/ ajk ouvonti kai; gravfein aujta; mh;

188
th;n megalofwnivan tou' qeou'447. kai; tavca, eja;n ejpimelw'" ti" ejxetavzh/ ta;" eJpta;
ejkeivna" brontav", w|n h[kousen oJ jIwavnnh", ouj parakinduneuvsei levgwn o{ti aiJ eJptai;
brontaiv, w|n h[kouse, sofiva h\n kai; suvnesi", boulh; kai; ijscuv", gnw'si" kai; eujsevbeia.
au|tai ga;r h\san aiJ eJpta; brontaiv, w|n h[kousen oJ makavrio" jIwavnnh". eij toivnun au|taiv
eijsin aiJ brontaiv, eja;n levghtai fwnh; bronth'" ei\nai ejn trocw/' (Sal 76, 19a), ei[h a]n
fwnh; bronth'" hJ fwnh; th'" sofiva": miva ga;r tw'n brontw'n au{th ejstiv.
pw'" ou\n ejn tw/' trocw/' ejstin, a[koue: oJ a{gio" ouj gegwnivwtai, oujde; e[cei tina;
skoliovthta ejn aujtw/', ajlla; memivmhtai to;n oujranovn, a{te e[cwn th;n eijkona tou'
ejpouranivou (1 Cor 15, 49). kai; w{sper oujrano;" ouj gegwnivwtai ajllÆ e[sti periferh;" kai;
sfairoeidhv", kai; to; pneu'ma de; ouj gegwnivwtai - kukloi' ga;r kuklw'n, poreuvetai to;
pneu'ma kai; ejpi kuvklou" aujtou' ejpistrevfei to; pneu'ma (Qo 1, 6)448 -, to;n aujto;n
trovpon kai; oJ a{gio" mimouvmeno" to; pneu'ma to; kuvklou" kuvklwn poreuov[f. 209r]menon,
mimouvmeno" de; kai; to;n oujrano;n a{te e[cwn th'n eijkovna tou' ejpouranivou ejn aujtw/', ouj
gegwnivwtai ajlla; trocov" ejsti kai; hJ fwnh; ejn tw/' toiouvtw/, mhde;n e[conti kampuvlon ejn
aujtw/' ajlla; mimoumevnw/ to;n oujranovn, givnetai th'" sofiva", wJ" kata; tou'to levgesqai:
fwnh; th'" bronth'" sou ejn tw/' trocw/' (Sal 76, 19a).
eij" de; to; parasth'sai e[ti ma'llon ‹o{tiÌ oJ a{gio" ouj gegwnivwtai, crhvsomai kai; tw/'
rJhtw/' tou' eujaggelivou, e[nqa oJ Swth;r boulovmeno" diabalei'n thvn tinw'n eujch;n ei\pen:
eJsthvkasin ejn tai'" gwnivai" tw'n plateiw'n proseucovmenoi (Mt 6, 5). pa'" ga;r
aJmartwlov" a]n eu[chtai, ejn tai'" gwnivai" eu[cetai katakeklhmevna" eujqeiva" kai; ouj
th;n ejpÆ eujqeiva" fevrousan oJdo;n th'" yuch'" eJautou'449. oJ de; a{gio" ouj toiou'to" ajlla;
eujch;n e[cei feromevnhn, wJ" to;n oujrano;n ajnatevllousan kai; ajei; kinoumevnhn

ejpitrepomevnw/, oJpoi'a h\n ta; tw'n brontw'n rJhm


v ata, kai; manqavnonti kai; dia; to; feivdesqai tou' kovsmou ouj
gravfonti aujtav: w[/eto ga;r mhde; aujto;n to;n kovsmon cwrei'n ta; grafovmena bibliva (Gv 21, 25); CC VI, 6:
Pavlin te au\ oJ jIwavnnh", didavskwn hJm a'" graptevwn kai; ouj graptevwn diaforavn, eJpta; brontw'n fhsin
ajkhkoevnai periv tinwn didaskousw'n aujto;n kai; ajp agoreuousw'n grafh/' paradou'nai tou;" lovgou" aujtw'n.
447
Cf. CC II, 73: To; de; kata; ∆Iwavnnhn eujaggevlion o{s a ejdivdaxen ejktevqeitai, paristavnta th;n ∆Ihsou'
oujk ejn levxesin ajll∆ ejn pravgmasi megalofwnivan.
448
Cf. CC VI, 35: To; de; kuvklou" ejpi; kuvkloi" levgein tavca me;n kai; th'" proeirhmevnh" ejsti;n aiJrevsew",
kuvklw/ perilambanouvsh" eJniv, h{n fasin ei\nai th;n tw'n o{l wn yuch;n kai; Leui>aqavn, tou;" eJpta; tw'n
ajrcontikw'n kuvklou", tavca de; kai; ajpo; tou' ∆Ekklhsiastou' ejsti paravk ousma levgonto": Kukloi' kuklw'n
poreuvetai to; pneu'm a, kai; ejpi; kuvklou" aujtou' ejpistrevfei to; pneu'ma.
449
Cf. Orat XIX, 3: pa'" ga;r oJ kata; th;n hJdonh;n biou;", to; eujruvcwron ajgaphvs a" ejkpevptwke th'" stenh'"
kai; teqlimmevnh" oJdou' ∆Ihsou' Cristou', oujde; th;n tucou's an ejcouvsh" kavmphn kai; oujde; o{lw"
gegwniwmevnh".

189
kukloforhtikw'", wJ" oJ oujrano;" kinei'tai. tau'ta ei[rhtai dia; to; fwnh; th'" bronth'"
sou ejn tw/' trocw/' (Sal 76, 19a).
eij dev ti" duvnatai ijscurovtera touvtwn ijdei'n [f. 209v], tou' pneuvmato" tou' aJgivou
plousivou o[nto" pro;" to; ajpokaluvptein baqeva kai; megavla kai; ajnexicnivasta, ejkeivnou
ma'llon h] touvtwn, eja;n ejkei'na touvtwn diafevronta euJreqh/', ajkoustevon. e[ti de;
prosqhvsw o{ti oJ qeo;" kai; oJ tw'n o{lwn pathvr, hJnivka ejmartuvrei tw/' kurivw/ Cristw/'
jIhsou' kai; e[lege: kai; ejdovxasa kai; pavlin doxavsw (Gv 12, 28), oiJ eJstw'te" diafovrw"
h[kouon th'" fwnh'": oiJ me;n wJ" bronth'", oiJ de; wJ" ajggevlou lalou'nto". oiJ me;n ga;r
e[legon bronth;n gegonevnai, oiJ de; a[ggelo" aujtw/' ejlavlhsen (Gv 12, 29). oujkou'n hJ tou'
qeou' fwnhv tini me;n ajkouvetai wJ" bronthv, tini; de; ajkouvetai oujc wJ" qeou' fwnh; ajlla; wJ"
ajggevlou.
4. ou{tw de; kai; e[fanan aiJ ajstrapaiv sou th/' oijkoumevnh/ (Sal 76, 19b): kai; aiJ aijsqhtai;
ajstrapai; ejpistrefevtwsan hJma'" pro;" to;n brontw'nta kai; ajstravptonta qeovn. kai;
ga;r au|tai e[cousiv ti qaumastovn: to; ta;" aujga;" aujtw'n ajqrovw" fainomevna" faivnein th/'
oijkoumevnh/, w{ste nukto;" luvesqai to; skovto". ouj movnon ga;r h{lio" luvei to; skovto" ajlla;
kai; ajstraphv. eij de; dei' pav[f. 210r]lin ajnabh'nai tw/' lovgw/, suggenw'" toi'" eijrhmevnoi"
peri; bronth'" kai; ajstraph'" lovgon oujk ojknw' favnai, o{ti w{sper katav ti paravdeigma
trocoi; o[nte" devcontai th;n fwnh;n th'" bronth'" oiJ makavrioi kai; megalovfwnoi
ajpovstoloi kai; didavskaloi tou' kata; to; eujaggevlion lovgou, ou{tw kai; ajstravpousi kai;
lavmpei aujtw'n to; fw'" e[mprosqen tw'n ajnqrwvpwn (Mt 5, 16). kai; e[stin ijdei'n ajstrapa;"
tw'n nohmavtwn aujtw'n kai; ajstrapa;" tw'n pravxewn aujtw'n. tiv de; qaumasto;n eij oiJ
divkaioiÉ aujto;" oJ Swth;r eJauto;n wJmoivwsen ajstraph/' eijpwvn: w{sper ga;r ajstraph;
ejxevrcetai ajpo; th'" uJpÆ oujrano;n kai; eij" th;n uJpÆ oujranovn lavmpei, ou{tw" e[stai hJ
parousiva tou' uiJou' tou' ajnqrwvpou (Lc 17, 24).
h\n dev pote kai; oJ ejcqrov" mou ajstraphv, w{sper h\n pote eJwsfovro". kai; o{ti me;n
eJwsfovro" h\n, dhlou'tai ejk tou' pw'" ejxevpesen ejk tou' oujranou' oJ eJwsfovro" oJ prwiÖ
ajnatevllwn (Is 14, 12)É o{ti de; kai; ajstraph; aujto;" hJma'" oJ jIhsou'" ejdivdaxen eijpwvn:
ejqewvroun to;n Satana'n wJ" ajstraph;n ejx oujranou' pesovnta (Lc 10, 18)450. pev[f.
210v]ptwken ou\n, w[n pote kai; aujto;" ajstraphv. tau'ta de; oJ manqavnwn ejpistrevyei
eJauto;n pro;" to; eJautw/' prosevcein, i{na mhdevpote pevsh/ ejk oujranou', ajlla dunhqh/'
draxavmeno" ejkeivnwn tw'n tovpwn ejk tou' metriavzein, ejk tou' uJmnei'n to;n qeovn, ejk tou'
ai[sqesqai o{ti ajei; creivan e[cei tou' qeou' kai; mevnein ajei; ejn qew/'. o{tan gavr ti"
fantasqh/' o{ti ouj creivan e[vcei tou' qeou', o{pou pote; eja;n h/\, ei[ge dunato;n toiou'ton

450
Cf. H81Ps (f. 370r).

190
genevsqai, deicqhvsetai aujtw/' ajpo; tou' qeou' o{ti creivan e[cei tou' qeou'. kai; paqw;n
ei[setai o{ti ouj parÆ eJauto;n ei[h, ejn oi|" ejdovkei ei\nai kaloi'", tosou'ton o{son para; to;n
qeo;n to;n bohqou'nta aujtw/'.
5. ejsaleuvqh kai; e[ntromo" ejgenhvqh hJ gh' (Sal 76, 19c): gh' ejsaleuvqh, gh' e[ntromo"
ejgenhvqh. ouj ga;r a[llou saleuomevnou e[ntromo" ejgenhvqh hJ gh', ajlla; genomevnh"
bronth'" ejn tw/' trocw/'. fainousw'n tw'n ajstrapw'n th/' oijkoumevnh/, saleuvetai kai;
e[ntromo" hJ gh' givnetai. gevgonen me;n ou\n tou'to kai; kata; th;n [f. 211r] tou' Swth'ro"
hJmw'n parousivan. kai; ga;r dia; th;n fwnh;n th;n paravdoxon aujtou' kai; dia; th;n ajstraph;n
tw'n e[rgwn aujtou' ejsaleuvqh kai; e[ntromo" ejgenhvqh hJ gh' (Sal 76, 19b). givnetai de; kai;
ajeiv: oJsavki" eja;n ajstraph; tou' ajlhqinou' ajpo; tou' nohtou' givnhtai fwto;" kai; givnhtai
bronth; lovgw/ megalofwniva", hJ gh' hJmw'n saleuvetai, toutevsti ta; ghvi>na kai; ta;
swmatika; oi[cetai kai; oiJonei; e[rcetai eij" katavstasin tina; qeiotevran, i{na seismou'
genomevnou th'" gh'", eJno;" eJkavstou hJmw'n nekrwqh/' ta; mevlh ta; ejpi; th'" gh'" kai; th;n
nevkrwsin tou' staurou' pavntote ejn tw/' swvmati perifevronte" cwrh'sai dunhqw'men kai;
th;n zwh;n tou' jIhsou' h[dh ejn tw/' swvmati hJmw'n fanerou'sqai (2 Cor 4, 10).
ejn th/' qalavssh/ hJ oJdov" sou (Sal 76, 20a). tiv" hJ oJdo;" tou' qeou' e[stin ejn th/' qalavssh/É ejn
th/' qalavssh/ hJ oJdo;" tou' qeou' ejstin oJ eijpwvn: ejgwv eijmi hJ oJdov" (Gv 14, 6). hJ oJdo;" tou'
qeou' ejstin oJ lovgo" tou' qeou'. to; paravdoxon ou\n o{ti au{th ajnwtevrw me;n ei[rhtai ejn [f.
211v] tw/' aJgivw/: ejn tw/' aJgivw/ ga;r hJ oJdov" sou (Sal 76, 14a). ejnqavde de; levgei ei\nai ejn th/'
qalavssh/: kai; ejn tw/' aJgivw/ de; kai; ejn th/' qalavssh/. eja;n a{gio" h/\", ejn soiv ejsti Cristov",
ejn soiv ejstin hJ oJdov". kai; ejpeiv fhsin oJ jIwavnnh" ejn tw/' kovsmw/ h\n tugcavnwn th/' megavlh/
qalavssh/, th/' eujrucwvrw/, ou| zw'a mikra; meta; megavlwn ejstivn, ou| dravkwn o}n e[plasa"
ejmpaivzein aujtw/' (Sal 103, 26b), kai; ejn tauvth/ th/' qalavssh/ e[sti oJdov", uiJo;" w]n tou' qeou'.
eij ga;r mh; h\n hJ oJdo;" tou' qeou' ejn th/' qalavssh/, oujk a]n su; ejduvnaso badivzein kai;
swv/zesqai oJdeuvwn divvca qeou' lovgou, th'" ajlhqinh'" oJdou': ou[tÆ a]n oJ Pevtro", musthvrion
ti poiw'n tw'n ejpibainovntwn tw'n kumavtwn th'" proeirhmevnh" qalavssh", i[scusen
ejpiba;" th'" qalavssh" peripath'sai (Mt 14, 29). ejpei; dev ejstin ejn th/' qalavssh/ oJdo;"
kai; h\n Cristo;" oJdo;" ejn th/' qalavssh/, dia; tou'to kai; pevtra gevgone th/' oJdw/' th/' ou[sh/ ejn
th/' qalavssh/. ejn th/' qalavssh/ ou\n hJ oJdov" sou (Sal 76, 20a): makavrion ou\n ejn th/'
qalavssh/ e[ti o[nta th;n oJdo;n zhth'sai.
kai; aiJ trivboi sou ejn [f. 212r] u{dasi polloi'" (Sal 76, 20b): ka]n katakluvsh/ ta; u{data
ta; pollav, ouj sugcevontai aiJ trivboi th'" qeosebeiva". u{dwr ga;r polu; ouj dunhvsetai
sbevsai th;n ajgavphn kai; potamoi; ouj sugkluvsousin aujthvn (Ct 8, 7). eij de; qevlei", kai;
ajporrhvtw" parasthvsomen ajmfovtera, tov te ejn th/' qalavssh/ hJ oJdov" sou (Sal 76, 20a)

191
kai; to; aiJ trivboi sou ejn u{dasi polloi'" (Sal 76, 20b). fevre crhswvmeqa provteron me;n
th/' iJstoriva/ th/' kata; th;n jEruqra;n qavlassan, o{ti gevgonen oJdo;" tw/' law/' tou' qeou' ejn
th/' qalavssh/. a[koue ga;r kai; tou'to: o{ti e[dwka" kai; ejn th/' qalavssh/ oJdo;n kai; ejn kuvmasi
trivbon (Sap 14, 3). deuvteron de; i[dwmen kai; to;n jIordavnhn potamovn, tivna trovpon kai;
ou|to" uJpo; tou' laou' dia; jIhsou', oJdeuvetai de; kai; uJpo; JHlivou kai; uJpo; jElissaivou. aiJ
ga;r trivboi tou' qeou' eijsi kai; ejn toi'" polloi'" u{dasin. eij de; qevlei" kai; a[llw" ijdei'n
pw'" aiJ trivboi tou' qeou' ejn toi'" u{dasin eijsi; toi'" polloi'", i{de moi to;n divkaion, ou|
potamoi; ejk th'" koiliva" rJeuvsousin u{dato" ajllomevnou eij" zw[f. 212v]h;n aijwvnion (Gv
4, 14), kai; o[yei ejn toi'" u{dasin ejkeivnoi" toi'" polloi'" kai; th/' phgh/' kai; tw/' potamw/'
trivbon swthriva" tou' qeou'.
oiJonei; trivbon e[conte" ejn toi'" legomevnoi" - aiJ trivboi ga;r aujtou' ejn u{dasi polloi'"
(Sal 76, 20b) -, ajlla; ejpi; touvtoi" pa'si ta; i[cnh sou, fhsivn, ouj gnwsqhvsetai (Sal 76,
20c). ejnteu'qen oi\mai to;n ajpovstolon eijlhfovta eijrhkevnai to; wJ" ajnexereuvnhta ta;
krivmata aujtou' kai; ajnexicnivastoi aiJ oJdoi; aujtou' (Rm 11, 33). o{sa ga;r eja;n bouvlhtai
a[nqrwpo" euJrei'n uJpe;r tou' ta; i[cnh katalabei'n ta; qeou', ouj dunhvsetai pavnta
ejxicniavsai: oi|on tiv bouvletai oJ qeo;" eij" to;n a[peiron aijw'na h] tiv ejbouleuvsato ejk tou'
ajpeivrou aijw'no". kevkruptai uJpo; tw'n Serafi;m hJ me;n kefalhv, hJ ajrch; tw'n oijkonomiw'n
tou' qeou', oiJ de; povde" ta; tevlh tw'n ejsomevnwn. kaqw;" ga;r ejgevnetov ti" ajpaggeliva
aujtw/' kaiv tina provterav, fhsin, ei[pate kai; gnwsovmeqa o{ti qeoiv ejste: ajpaggeivlate
ta; e[scata kai; gnwsovmeqa pov[f. 213r]qen ejstev (Is 41, 22-23). oujk oi[damen ou\n povte ta;
e[scata povte ta; provtera, ajlla; propetei'" o[nte" boulovmeqa ta; ajnexicnivasta
ejxicniavzein kai; katalambavnein ta; ajrcai'a, katalambavnein ta; teleutai'a. tou'to oi\da
movnon: o{ti a[nqrwpo" w]n ejlpivda e[cw makariva" zwh'", w{sper oiJ pro; ejmou' divkaioi, kai;
tou'to maqei'n, eja;n duvnwmai ajkouvein th'" grafh'", ajpo; tw'n iJerw'n grammavtwn, plh;n ta;
i[cnh tou' qeou' ouj gnwsqhvsetai (Sal 76, 20c). eij kai; mh; ginwvsketai de; ta; i[cnh tou'
qeou', oujde;n h|tton oJ qeo;" deivknusin ouj ginwskomevnwn tw'n ijcnw'n aujtou' ta;" oJdou;"
aujtou'. kai; aujto;" oJdhgw'n dia; tw'n mh; ginwskomevnwn ijcnw'n tou;" aJgivou" aujtou', kaqw'"
gevgraptai: wJdhvghsa" wJ" provbata to;n laovn sou ejn ceiri; Mwu>sei' kai; jAarwvn (Sal 76,
21).
tovte me;n ou\n wJdhvghsen wJ" provbata to;n lao;n aujtou', mh; ejcouvsh" i[cnh kata; oJdou'
ajbavtou wJ" levgesqai: diwvdeusa" th;n e[rhmon th;n pollh;n kai; th;n megavlhn kai; th;n
fobera;n ej[f. 213v]keivnhn. nu'n de; oJdhgei' hJma'" ouj dia; Mwu>sevw" oJ qeov" oujde; dia;
jAarw;n ajlla; dia; oJdou' kreivttono", parÆ h}n w{deusen oJ lao;" tovte. kreivttwn ga;r
Mwu>sevw" oJ Kuvrio" hJmw'n kai; diafevrwn ejsti; kai; tou' jAarwvn, o{sw/ kreivttwn ejsti;n oJ

192
uiJo;" tou' qeravponto", o{sw/ kreivttwn oJ ajlhqino;" ajrciereu;" tou' tupikou' ajrcierevw". eij
qevlomen ou\n kai; hJmei'" oJdeuvonte" ejpi; qeo;n h] to; pw'" a]n noh'sai ta;" eJautou' oJdou;"
katalabei'n th;n oJdo;n kai; oJdeu'sai pro;" qeovn, parakalw'men to;n tw'n o{lwn qeo;n
pevmyai hJmi'n to;n a{gion aujtou' Lovgon oJdhghvsonta hJma'" ejpi; th;n parÆ aujtw'/
teleiovthta. w|/ ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

Eij" to;n o"Æ yalmo;n oJmiliva dÆ

193
Hom. I in Ps. 77

[f. 214r] Eij" to;n ozæÆ yalmo;n oJmiliva aÆ

1. Pollavki" levgomen o{ti oiJ ejpigegrammevnoi sunevsew" yalmoi; dia; th'" ejpigrafh'"
ejpistrevfousi to;n ajkouvonta zhtei'n ta; ejn tw/' yalmw/' legovmena wJ" deovmena eJrmhneiva"
kai; dihghvsew" (Sal 31, 1; 51, 1; 52, 1; 53, 1; 54, 1; 73, 1; 87, 1; 88, 1; 141, 1), tw/'
skoteinou;" lovgou" kai; aijnivgmata kai; parabola;" (Pr 1, 6) ejmperievcesqai panti;
yalmw/', o{pou gevgraptai to; sunevsew"451. tou'to dh; kai; ejnqavde gegevnhtai:
ejpigevgraptai ga;r sunevsew" tw/' jAsavf (Sal 77, 1), kai; eujqevw" levgetai ejn aujtw/' to;
ajnoivxw ejn parabolai'" to; stovma mou, fqevgxomai problhvmata ajpÆ ajrch'" (Sal 77, 2).
kai; tou'to crh; eijdh'nai, o{ti tou' me;n rJhtou' ejmnhvsqh oJ Matqai'o". peri; ga;r tou'
Swth'ro" gravfwn o{ti ejn parabolai'" ejlavlhsen, ei\pen: i{na plhrwqh/' to; "ajnoivxw ejn
parabolai'" to; stovma mou, fqevgxomai problhvmata ajpÆ ajrch'"" (Sal 77, 2), h[toi ajpo;
kata[f. 214v]bolh'" kovsmou (Mt 13, 35). parafravsanto"452 to; rJhto;n toiauvtai"
levxesin ou{tw" ejnqavde eijrhmevnon tou' Matqaivou, gevgone de; peri; ta; ajntivgrafa tou'
eujaggelivou sfavlma grafikovn: i{na gavr, fhsi, plhrwqh/' to; eijrhmevnon uJpo; jHsai?ou
(Mt 13, 35) "ajnoivxw ejn parabolai'" to; stovma mou" (Sal 77, 2). eijko;" ga;r e{na tina; tw'n
ajrch'qen grafovntwn mh; ejpisthvsanta me;n o{ti ejsti;n oJ jAsa;f profhvth", euJrovnta de;
to; i{na plhrwqh'/ to; eijrhmevnon uJpo; jAsavf, uJpeilhfevnai o{ti aJmavrthmav ejsti kai;
tetolmhkevnai dia; to;n xenismo;n tou' ojnovmato" tou' profhvtou poih'sai ajnti; tou'
jAsaf jHsai?ou.
kai; kaqovlou de; lektevon, o{ti zw'sin ejpibouleuvei oJ diavbolo" kai; ta;" ejkklhsiva "
bouvletai diaskorpivzein, ejpinoei'n de; kaqÆ eJkavsthn hJmevran aiJrevsei" kai; scivsmata,
e[ti de; kai; skavndala muriva genna'n ejn toi'" ajnqrwvpoi". ouj qaumasto;n eij kai; tai'"
grafai'" ejpibouleuvei: ejpei; ga;r hJ swthriva hJmw'n diÆ aujtw'n ejstin, ejpinoei' diafwnivan
[f. 215r] genevsqai ejn tai'" grafai'", i{na dia; th'" diafwniva" gevnhtai skavndalon toi'"
ajnaginwvskousi: tivni prosaktevon, tw/'de h] tw/'deÉ kai; o{sa me;n dia; to;n qeo;n kai; th;n
cavrin aujtou' ejkavmomen, sunexetavzonte" kai; ta; JEbrai>ka; kai; ta;" ejkdovsei" uJpe;r tou'
ijdei'n th;n diovrqwsin tw'n sfalmavtwn, oi\den: o{sa de; qevlomen kai; peri; ta; leivponta
poih'sai, aujto;" eujodwvsei.

451
Cf. supra H73Ps I (f. 116r).
452
Ms. parafravsante".

194
tou'to mevntoi crh; eijdevnai: ejavn pote proteivnhtai wJ" ejnantivwma ajpo; th'" grafh'", mh;
nomivzwmen ejnantiwvmata ei\nai, eijdovte" o{ti h[toi hJmei'" ouj noou'men, h] aJmavrthma
gevgone grafikovn453, oi|on ejpi; paradeivgmato" a[ntikru" eu{romen diafwnivan th/' trivth/
tw'n basileiw'n: gevgraptai ga;r ejkei' o{ti JRoboa;m eJkkaivdeka ejtw'n ejbasivleuse kai;
dwvdeka e[th ejbasivleusen ejpi; jIerousalh;m (3 Reg 12, 24) kai; pavlin tessaravkonta
eJno;" ejtw'n ejbasivleuse kai; ta; eJptakaivdeka e[th ejbasivleusen ejpi; th;n jIerousalhvm (3
Reg 14, 21). ajmhvcanon de; to;n aujto;n eJptakaivdeka ejtw'n [f. 215v] pareilhfevnai th;n
ajrch;n kai; ejpi; eJptakaivdeka bebasileukevnai. kai; eij mh; pollh; ejxevtasi" ejgegovnei,
sunexetazovntwn hJmw'n tau'ta ta; ajnagnwvsmata tai'" loipai'" ejkdovsesin, ejmevllomen
oi[esqai mavchn ei\nai tw'n gegrammevnwn, wJ" eu{romen o{ti to; e{teron aujtw'n
paragevgraptai.
ejpibouleuvei toivnun kai; tai'" grafai'" oJ diavbolo", ajlla; ouj dia; tou'to hJma'" crh;
tolma'n kai; propetw'" h{kein ejpi; th;n diovrqwsin. toiou'ton gavr ti paqw;n kai; oJ
Markivwn kai; uJpolabw;n hJmarth'sqai ta;" grafa;" kai; tou' diabovlou gegonevnai
pareggrafav", ejpevtreyen eJautw/' diorqou'n th;n grafhvn. kai; ejpitrevya", h\ren ejk
bavqrwn ta; ajnagkai'a tw'n eujaggelivwn, th;n gevnesin tou' Swth'ro"454, kai; a[lla muriva,
kai; ojptasiva" kai; profhteiva" kai; ta; ajnagkai'a tou' ajpostovlou. dia; tou'to eu[logovn
ejsti th;n455 pivstin e[conta, ouj tosou'ton dia; ta;" grafa;" o{son dia; to;n kovsmon kai;
th;n tavxin th;n ejn aujtw/', ‹eij"Ì to;n poihvsanta to;n oujrano;n kai; [f. 216r] th;n gh'n kai; ta;
ejn aujtoi'", kai; pisteuvonta eij" Cristo;n jIhsou'n, ouj tosou'ton ajpo; tw'n
ajnagnwsmavtwn o{son ajpo; th'" ejnargeiva" ejk th'" dunavmew" tw'n ejkklhsiw'n, ejk tou'
plhvqou" th'" ijscuvo" aujtou' kekrathkovto" th'" oijkoumevnh", e[peita h{kein ejpi; ta;
gravmmata, meta; tou'to pavlin aijtei'n ajpo; tou' qeou' cavrin, i{na mh; parekdexwvmeqa ta;
gegrammevna.
polu;" ga;r qavnato" ejpeish'lqe yucai'" profavsei tw'n grammavtwn. pa'sa ai{resi" ajpo;
tw'n grammavtwn fevretai ta; ajsebh' nohvmata, ajpÆ aujtw'n kai; oi[ontai aujta;
kataskeuavzein: ajpo; eujaggelivwn, ajpo; ajpostovlwn, tine;" de; aiJrevsei" ajpo; novmou, ajpo;
profhtw'n. ouj tau'ta levgw kathgorw'n tw'n grafw'n, ajlla; boulovmeno" th;n
prohgoumevnhn pivstin genevsqai, ouj tosou'ton ejpi; th;n grafh;n o{son ejpi; th;n th'"

453
Cf. supra H15Ps II (f. 25v).
454
Cf. H77Ps IX (f. 324v); CIo X, 6: ejgw; d∆ oi\mai kai; to;n Markivwna parekdexavm enon uJgiei'" lovgou",
ajqetou'nta aujtou' th;n ejk Mariva" gevnesin kata; th;n qeivan aujtou' fuvsin, ajp ofhvnasqai wJ" a[ra oujk
ejgennhvq h ejk Mariva", kai; dia; tou'to tetolmhkevnai perigravy ai touvtou" tou;" tovpou" ajpo; tou'
eujaggelivou.
455
Corr. tovn?

195
grafh'" ejnargestevran ajpovdeixin. ejnargestevra de; th'" grafh'" ajpovdeixi" oujranov",
gh' kai; ta; ejn aujth/': oi|" ajpo; Markivwno" [f. 216v] dialegovmeno", eijrhkevnai duvo
prokeimevnwn - pisteuvein th/' grafh/', wJ" uJmei'" levgete pro;" to;n Patevra, h] pisteuvein
tw/' kovsmw/ kai; th/' tavxei pro;" to;n dhmiourgovn -, tiv crh; ma'llon poiei'nÉ eij ga;r kai; hJ
grafh; tau'ta periei'cen, eu[logon h\n ejpi; to;n kovsmon ejlqovnta kai; ijdovnta th;n tavxin,
pepisteukevnai tw/' dhmiourgw/' h] toiauvta" uJpolhvyei" e[cein peri; qeou' oJpoiva" uJmei'"
uJpeilhvfate. kai; e[stin ajlhqw'" to; legovmenon, wJ" ejmoi; dokei', oi|ovn te plh'xai to;n
zhtou'nta ajpovdeixin ejnargestevran para; uJpodeestevran. ejnargestevra ajpovdeixi":
blevpein oujranovn, a[stra, h{lion, selhvnhn, ajstevra", gh'n kai; ta; ejpi; gh'" zw/'a, aujtw'n
basileva to;n a[nqrwpon to;n ejpi; gh'" tosauvtai" tevcnai" kekosmhmevnon, qaumavzein
to;n tau'ta pepoihkovta kai; ajpodevcesqai to;n khvruka th'" didaskaliva" th'" toiauvth",
jIhsou'n Cristo;n to;n swth'ra hJmw'n. kai; tou'to eij" ajpologivan dia; to; ejn [f. 217r] tw/'
kata; Matqai'on gegravfqai, i{na plhrwqh/' to; rJhqe;n dia; jHsai?ou tou' profhvtou (Mt 13,
35): "ajnoivxw ejn parabolai'" to; stovma mou, fqevgxomai problhvmata ajpÆ ajrch'"" (Sal
77, 2).
2. wJ" e[qo" hJmi'n ejpi; tw'n yalmw'n kai; tw'n profhteiw'n zhtei'n tiv to; provswpon to;
levgon, ou{tw" kai; ejnqavde zhthtevon tiv" oJ levgwn. eij me;n ou\n mh; h{kei oJ levgwn to; ejn tw/'
kata; Matqai'on, i{na plhrwqh/' hJ profhteiva hJ levgousa ajnoivxw ejn parabolai'" to;
stovma mou (Sal 77, 2a), e[mellon ajmfibavllein povteron ejpi; tou' Swth'ro" labei'n me
crh; to; ajnoivxw ejn parabolai'" to; stovma mou, fqevgxomai problhvmata ajpÆ ajrch'" (Sal
77, 2). dia; de; ta; eJxh'" w[knhsa a]n ejpi; to;n Swth'ra ajnagagei'n ejpigegravfqai: o{sa
hjkouvsamen kai; e[gnwmen aujta; kai; oiJ patevre" hJmw'n ajnhvggeilan hJmi'n, oujk ejkruvbh ajpo;
tw'n tevknwn aujtw'n, eij" genea;n eJtevran ajpaggevllonte" ta;" aijnevsei" tou' Kurivou (Sal
77, 3-4b) kai; ta; eJxh'". dokei' ga;r tau'ta ouj kata; to; ajxivwma ei\nai tou' Swth'ro":
fqevgxomai porblhvmata [f. 217v] ajpÆ ajrch'" (Sal 77, 2b) kai; to; o{sa hjkouvsamen kai;
e[gnwmen aujtav (Sal 77, 3a). oJ ga;r Swth;r oujk ejk tou' ajkouvein e[gnw, oujde; ajpo; tw'n
patevrwn memavqhken. oujdei;" ga;r gennhtw'n didavskalo" tou' aJpavntwn didaskavlou,
peri; ou| gevgraptai "mh; kalevshte kaqhghth;n ejpi; th'" gh'", o{ti ei|" kaqhghth;" o
Cristov" ejstin" (Mt 23, 10). eij didaskavlw/ crh'tai oJ Swth;r, w{sper crh'tai, ouj
crhvsetai ou[te ajnqrwvpoi" ou[te ajggevloi" ou[te ajrcaggevloi" oujde; aujtw/' tw/' aJgivw/
pneuvmati. e[cei ga;r didavskalon to;n pavntwn diafevronta aujto;n to;n Patevra, peri; ou|
levgei: kaqw;" ajkouvw krivnw kai; hJ krivsi" oujk e[stin ejmh; ajlla; tou' pevmyantov" me
Patrov" (Gv 5, 30). e[cei ou\n didavskalon oJ Swth;r kai; Kuvrio" hJmw'n to;n patevra kai;
qeo;n tw'n o{lwn.

196
oujk a]n ou\n ejgw; ejtovlmhsa, eij mh; oJ Matqai'o" ei\pen o{ti ejk proswvpou tou' Swth'rov"
ejstin oJ yalmov", ejpi; to;n swth'ra ajnavgein ta; ejpigegrammevna, dia; to; o{sa hjkouvsamen
kai; e[gnwmen aujta; kai; oiJ patevre" hJmw'n ajnhvggeilan hJmi'n (Sal 77, 3b). tou' mevntoi
Matqaivou levgonto" tau'ta, tiv poi[f. 218r]hvswÉ o{lon to;n yalmo;n ei[pw tou' Swth'ro"
ei\nai provswpon h] tau'ta me;n tou' Swth'ro", ejn de; toi'" eJxh'" metabolh; gevgone
proswvpouÉ kai; ga;r pollacou' e[n tini yalmw/' pleivona provswpa levgetai456. kai;
paradeivgmato" e{neken ajrkei' ejpi; tou' Swth'ro" labei'n to;n triakosto;n prw'ton
yalmovn: makavrioi w|n ajfevqhsan aiJ ajnomivai kai; w|n ejpekaluvfqhsan aiJ aJmartivai:
makavrio" ajnh;r ou| ouj mh; logivshtai kuvrio" aJmartivan, oujdev ejstin ejn tw/' stovmati
aujtou' dovlo" (Sal 31, 1-2). kai; tou'to me;n to; provswpon didaskalikwvteron to; levgon:
makavrioi w|n ajfevqhsan aiJ ajnomivai (Sal 31, 1b), kai; duvnatai ejk proswvpou levgesqai
tou' profhvtou h] uJpo; tou' aJgivou pneuvmato" h] uJpo; tou' Cristou'. i[dwmen de; ejn toi'"
eJxh'" oJmologoumevnw" metabavllon to; provswpon: th;n aJmartivan mou ejgnwvrisa kai; th;n
ajnomivan mou oujk ejkavluya. ei\pa: ejxagoreuvsw katÆ ejmou' th;n ajnomivan mou tw/' Kurivw/,
uJpe;r tauvth" proseuvxetai pa'" o{sio" ejn kairw/' eujqevtw/: plh;n ejn ka[f. 218v]taklusmw/'
pollw'n pro;" aujto;n oujk ejggiou'si. suv mou ei\ katafugh; ajpo; qlivyew" th'" periecouvsh"
me: to; ajgallivamav mou luvtrwsaiv me ajpo; tw'n kuklwsavntwn me. sunetiw' se kai;
sumbibw' se ejn oJdw/' tauvth/ h/| poreuvsh/ (Sal 31, 5-8a). ajlla; a[ntikru" oJ me;n levgwn:
sunetiw' se kai; sumbibw' se ejn oJdw/' tauvth/, h/| poreuvsh/ (Sal 31, 8a), oJ qeov" e[stin. oJ de;
levgwn: th;n ajnomivan mou ejgnwvrisa kai; th;n aJmartivan mou oujk ejkavluya (Sal 31, 5a-b),
a[nqrwpov" ejstin ejxomologouvmeno" ta; i[dia paraptwvmata. thvrei de; kai; ejn tw/' yalmw/'
o{pou levgetai: ejgw; ejsterevwsa tou;" stuvlou" aujth'" (Sal 74, 4b), tivna trovpon o{lo" oJ
yalmo;" ouj duvnatai ei\nai ejk proswvpou tou' qeou' oujde; ejk proswvpou tou' Cristou'457.
tou'to ou\n e[qo" ejn eJni; yalmw/', e[sqÆ o{te oujc e}n ei\nai to; provswpon to; levgon, ajlla;
pleivona. eij de; tou'to e[n tisi yalmoi'" givnetai, zhthtevon eij kai; ejnqavde to;
paraplhvsiovn ejsti nohtevon.
prosevcete, laov" mou, tw/' novmw/ mou (Sal 77, 1a), ejn ejxousiva/ tou' levgontov" [f. 219r]
"e[sti laov" mou", kai; oujk a]n oJ profhvth" ei\pen: prosevcete, laov" mou, to;n novmon mou
(Sal 77, 1a). Kurivou fwnhv ejsti levgonto" to;n novmon mou: klivnate to; ou\" uJmw'n eij" ta;
rJhvmata tou' stovmatov" mou. ajnoivxw ejn parabolai'" to; stovma mou, fqevgxomai
problhvmata ajpÆ ajrch'" (Sal 77, 1-2). tau'ta pavnta eij levgoien ouj pleivone": to; ga;r
ajnoivxw kai; to; stovma mou kai; tovn novmon mou kai; to; fqevgxomai ajpo; eJno;" levgetai, ta;
456
Cf. Phil 7.
457
Cf. H74Ps (f. 154v): oujk e[s tin e}n provs wpon to; levgon diÆ o{l on to;n yalmovn.

197
de; eJxh'" oujkevti ajpo; eJno;" levgetai ajlla; ajpo; pleiovnwn - metevbalen a[ra to; provswpon -
: o{sa hjkouvsamen kai; e[gnwmen aujtav, kai; oiJ patevre" hJmw'n ajnhvggeilan hJmi'n, oujk
ejkruvbh ajpo; tw'n tevknwn aujtw'n eij" genea;n eJtevran (Sal 77, 3-4a). fanerw'" me;n h[rxato
ei|" levgein, eJxh'" de; oujkevti ei|" ajlla; pleivonev" eijsin oiJ levgonte"458. swvzou ou\n kai;
o{ti oJ Swth;r oJ levgwn ejstivn, wJ" oJ Matqai'o" ajnevgraye, kai; o{ti ouj diÆ o{lou tou'
yalmou' levgei oJ Swthvr, ajllav tina levgei to; provswpon to; profhtiko;n peri; aujtou' kai;
tw'n [f. 219v] ajpo; tou' laou' h] aJplw'" plh'qo" kai; ejkklhsiva levgei ta; eJxh'". tau'ta me;n
eij" to; kaqa'rai to; levgon provswpon.
3. kata; levxin de; ajkouvswmen prosevcete, laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77, 1a).
katavsthson nomoqevthn aujtoi'", gnwvtwsan e[qnh o{ti a[nqrwpoiv eijsin (Sal 9, 21): oujkou'n
eu[cetai to; ejn tw/' profhvth/ pneu'ma, novmou o[nto" tou' kata; Mwu>seva, o{pw" ajnasthvsh/
toi'" e[qnesi nomoqevthn. ouj ga;r e[mellen oJ Swth;r hJmw'n ejpidhmhvswn ejpitavssein hJma'"
tw'/ novmw/ tou' qeravponto". eij ga;r e[swzen oJ novmo" tou' qeravponto" kai; aujtavrkh" h\n
ejkei'no", peri; ou| gevgraptai mnhvsqhte novmon Mwu>sh' tou' douvlou mou, tiv e[ti crh; th'"
Cristou' ejpidhmiva"É e[cw nomoqesivan, politeuvomai katÆ aujthvn, ouj creivan e[cw a[llh"
nomoqesiva". nuni; de; oJrw'n oJ tw'n o{lwn qeo;" kai; path;r kairw'n ejpithdeiovthta"
ajpaitouvntwn katabola;" nomoqesiw'n kai; pragmavtwn, h[rxato me;n th'" dia; Mwu>sevw"
nomoqesiva", ejpi; Mwu>sevw" e[deixe de; ejpi; th'" Cristou' ejpidhmiva" kai; a[llou" novmou"
crhsimwtev[f. 220r]rou" e[qhke toi'" ajpo; tw'n ejqnw'n, tou'to kai; provteron poihvsa".
ejswvqhsan ga;r kai; oiJ pro; Mwu>sevw", ouj to;n novmon ajnaginwvskonte" Mwu>sevw": oujde;
ga;r perietevmnonto th/' ojgdovh/ hJmevra/. ka]n jIoudai'oi biavzwntai, oujde; ejpoivei ta; tou'
novmou gravmmata kai; o{sa ejsti;n ajnagegrammevna ejn Leui>tikw/' jEnw;c kai; [Abel, ajlla;
h\n kaqÆ eJkavsthn genea;n ta; aJrmovzonta toi'" kairoi'" kai; swvzonta tou;" boulomevnou"
sw/vzesqai. oujk ejpevtrepen ou\n toi'" ajpo; tw'n ejqnw'n doqh'nai novmon to;n doqevnta toi'"
katÆ aujtou' politeuomevnoi" uiJoi'" jIsrahvl. ei[te ga;r kai; bouvlontai politeuvesqai
kata; to;n Mwu>sevw" novmon uiJoi; jIsrahvl, o{sa eja;n poihvswntai, ouj duvnantai. to; pavsca
poieivtwsan eij" to;n tovpon o}n ejxelevxato Kuvrio", ajllÆ oujk e[xestin aujtoi'". to;n
moiceuvonta liqoboleivtwsan, ajlla; uJpo; th;n liqobolivan eijsi; tw'n basileuovntwn. ajlla;
kai; a[lla gevgraptai peri; kaqarismw'n, ei[ ge kaqarivzei ejkei'na, ouj givnetai dev: ouj
ka[f. 220v]qarivzontai oiJ uJpo; to;n Mwu>sevw" novmon, ajllÆ eijsi;n uJpo; katavran.
fanero;n toivnun, o{ti kata; ta; eijrhmevna uJpo; tw'n profhtw'n h\lqev mou oJ Kuvrio",
nomoqevth" toi'" e[qnesi, kata; ta; eijrhmevna kai; uJpo; JIeremivou levgonto": ijdou; hJmevrai

458
Cf. H74Ps (f. 154v): e[stin me;n oJ yalmo;" kata; me;n th;n ajrch;n uJpo; plhvqou" legovmeno", eJxh'" de; uJpo;
eJnov" .

198
e[rcontai, levgei Kuvrio", kai; suntelevsw ejpi; to;n oi\kon jIsrah;l kai; ejpi; to;n oi\kon
jIouvda diaqhvkhn kainhvn, ouj kata; th;n diaqhvkhn h}n dieqevmhn toi'" patravsin aujtw'n (Gr
38, 31-32). kai; ajllacovse levgetai: dwvsw aujtoi'" kardivan eJtevran tou' fobei'sqaiv me kai;
oJdo;n eJtevran (Gr 39, 39). a\ra e[dwken oJdo;n eJtevran kai; kardivan eJtevran oujk e[dwkenÉ
ajllÆ euJrhsilogou'nte" jIoudai'oi levgousi tau'ta eij" to;n mevllonta aijw'na levgesqai.
ajlla; fhvsomen pro;" aujtou;": tou' fobei'sqaiv me (Gr 39, 39), eij ou\n mevllomen kai; eij"
to;n mevllonta aijw'na levgesqai, o{ti fobei'sqai nu'n, eja;n teleiwqw'men mh; fobouvmenoi. hJ
ga;r teleiva ajgavph e[xw bavllei to;n fovbon (1 Gv 4, 18). eij oJ fobouvmeno" kovlasin e[cei,
mevllomen kajkei' fobei'sqai: dunato;n ga;r hJma'" meta; th;n [f. 221r] makariovthta kai;
kolavsei peripesei'n. ouj duvnatai ou\n ejkei' fovbo" ei\nai paidagwgo;" oujde; crhvsimo",
plh;n tovte ajgavph ejstivn. o{ti de; ouj duvnatai crhvsimon ei\nai tovte oJ fovbo", a[koue
Pauvlou levgonto": ajpovdote pa'si ta;" ojfeilav", tw/' to;n fovron to;n fovron, tw/' to;n
fovbon to;n fovbon, tw/' to; tevlo" to; tevlo", tw/' th;n timh;n th;n timhvn (Rm 13, 7). o} de; ouj
devon ejstivn ajpodou'nai, tou'to keleuvei hJmi'n ojfeivlein levgwn: mhdeni; mhde;n ojfeivlete,
eij mh; to; ajllhvlou" ajgapa'n (Rm 13, 8).
4. ajlla; mevmnhmai o{ti tau'ta Cristianoi'" levgetai, pro;" ejkeivnou" de; ta; provteron
ei[rhtai: ouj ga;r memhvnamen, i{na tiv prosfevrwmen aujtoi'" eij" duswvphsin ta;" Pauvlou
ejpistolav". eja;n ou\n levgh/ mou oJ Swth;r prosevcete, laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77,
1a), Cristianoi'" lalei': Cristianoi; ga;r laov" eijsi Cristou'. kai; levgei: prosevcete
tw/' ejmw/' novmw/, mhkevti tw/' Mwu>sevw", mhkevti peritevmnesqe, mhkevti sabbativzesqe,
mhkevti kata; ta; prw'ta kai; kata; ta; palaia; [f. 221v] poreuvesqe: ijdou; gevgone kainav,
ta; ajrcai'a parh'lqen (2 Cor 5, 17). ajlla; ajkouvete kai; ta; gunaikavria, ta; seswreumevna
aJmartivai" poikivlai" (Tt 3, 6)459, kai; i[dete tivna trovpon levgei oJ Swth;r prosevcete,
laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77, 1a). eja;n ga;r prosevchte460 tw/' novmw/ wJ" lao;" tou'
Cristou', mh; pavlin a[zuma poihvshte kai; o{tan me;n ejstw'sin aiJ hJmevrai tw'n ajzuvmwn,
ajlla; a[zuma poihvsate eijlikrineiva", a[zuma poihvsate ajlhqeiva" (1 Cor 5, 8). eja;n
prosevchte tw/' novmw/, ouj pavlin th;n jIoudai>kh;n nhsteivan poihvshte461, diÆ h|" kalw'"
ejkbavllontai ajpo; th'" Cristou' ejkklhsiva" oiJ mh; nohvsante" th;n hJmevran tou'
iJlasmou'462. hJmevra ga;r iJlasmou' pavlai, o{te ejnhvsteuon, hJ tupikh; de; hJmevra tou'
459
Cf. supra H73Ps II (ff. 132r-v).
460
Ms. prosevcete.
461
Ms. poihvsete.
462
Cf. HIer XII, 13: o{soi th;n nhsteivan th;n jIoudai>k h;n wJ" mh; noou'nte" th;n tou' iJl asmou' hJmevran
threi'te; HLv IX, 5.

199
iJlasmou': hJ ajlhqinhv, o{te oJ Kuvriov" mou Cristo;" jIhsou'" uJpe;r tou' kovsmou
ejstauvrwtai, oJ ajmno;" tou' qeou', oJ ai[rwn th;n aJmartivan tou' kovsmou (Gv 1, 29). gevgonen
ou\n kai; ejn ejmoi; hJ hJmevra tou' iJlasmou', oujkevti creivan e[cwn nhsteiva": ouj duvnantai oiJ
uiJoi; tou' numfw'no" o{son metÆ aujtw'n ejsti oJ numfivo" nhsteuvein (Mc 2, 19). eij qevlei"
nhsteuvein [f. 222r] ijoudai>kw'", h\rtaiv sou oJ numfivo" kata; ta; eijrhmevna: o{tan ajrqh/'
ajpÆ aujtw'n oJ numfivo", tovte nhsteuvousin ejn ejkeivnai" tai'" hJmevrai" (Mc 2, 20).
eij qevlei" nhsteuvein, nhvsteue nhsteivan Cristianhvn. ejdivdaxen oJ nomoqevth" tw'n
ejqnw'n eijpwvn: o{tan nhsteuvh/", a[leiyaiv sou th;n kefalh;n kai; to; provswpovn sou nivyai
kai; provseuxai tw/' Patriv sou tw/' ejn kruptw/', i{na mh; fanh'/" nhsteuvwn toi'" ajnqrwvpoi"
(Mt 6, 17-18). e[stin ou\n nomoqesiva Cristou', peri; h|" levgei Cristov": prosevcete,
laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77, 1a), to;n kata; to; eujaggevlion. tau'ta ejpistavmeno"
kai; diafora;n eijdw;" nomivmwn palaiw'n kai; kainw'n, oJ iJero;" ajpovstolo" Cristou' jIhsou'
fhsi: gevgona toi'" ajnovmoi" wJ" a[nomo", mh; w]n a[nomo" qeou', ajllÆ e[nnomo" Cristou',
i{na kerdhvsw tou;" ajnovmou" (1 Cor 9, 20-22). ouj ga;r ejavn ti" gevnhtai e[nnomo"
Cristou', a[nomo" givnetai qeou' ajllÆ e[nnomo" Cristou', ejpei; qeo;" katevsthse tou'ton:
nomoqevth" e[nnomov" e[sti qeou'. wJ" ga;r oJ ejn novmw/ Mwu>sevw", pri;n e[lqh/ hJ Cristou'
ejpidhmiva, oujk h\n a[nomo" qeou', eij kai; tw/' Mwu>sevw" novmw/ [f. 222v] peivqesqai ejdovkei -
h\n ga;r novmo" oJ Mwu>sevw" qeou' novmo" -, ou{tw toivnun oJ e[nnomo" Cristou'
diatetagmevno" uJpo; tou' Patro;" devdotai toi'" e[qnesi: polumerw'" ou\n kai;
polutrovpw" pavlai oJ qeo;" lalhvsa" toi'" patravsin ejn toi'" profhvtai", ejpÆ ejscavtou
tw'n hJmerw'n touvtwn ejlavlhsen hJmi'n ejn uiJw/' (Eb 1, 1-2).
5. eJxh'" tw/463
' prosevcete, laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77, 1a) levgetai to; klivnate to;
ou\" uJmw'n eij" ta; rJhvmata tou' stovmatov" mou (Sal 77, 1b). ajlla; kai; aJplouvsteron
katanohtevon th;n diafora;n ¢ejpÆ aujto; tou'to464, eja;n kata; ta;" eujca;" uJmw'n dunhqw'men
labei'n. ejrou'men ejpi; to; safevsteron kai; tranovteron th;n grafh;n dihgouvmenoi: oJ
tevleio" kai; novmw/ kai; lovgw/ prosevcei, ou[te ga;r ejn novmw/ ti" teleiou'tai movnw/, mh;
prosparalabw;n kai; lovgon sofiva" kai; gnwvsew" (1 Cor 12, 8), ou[te lovgo" sofiva" oi|ov"
tev ejstin ejggenevsqai tini; mh; prokatorqwvsanti to;n novmon. dia; tou'to kai; ejn tw/'
jHsai?a/ prw'ton ejk Siw;n ejxeleuvsetai novmo", deuvteron [f. 223r] kai; lovgo" ejx
jIerousalhvm (Is 2, 3). kai; e[n tini de; tw'n dwvdeka, prostassovmeqa uJpe;r tou'
teleiwqh'nai, ajmfovtera poiei'n kai; biou'n kalw'" kai; zhtei'n to;n lovgon. e[cei de; ou{tw"

463
Ms. tov.
464
Corr. ejpÆ aujtou' tov.

200
hJ levxi": speivrate eJautoi'" eij" dikaiosuvnhn, trughvsate eij" karpo;n zwh'", eJxh'"
touvtoi" fwtivsate eJautoi'" fw'" gnwvsew" (Os 10, 12). ou{tw dh; kai; oJ Swth;r kai; Kuvrio"
hJmw'n th'" didaskaliva" poiouvmeno" th;n tavxin, oujk h[rxato ajpo; parabolw'n oujde; ajpo;
musthrivwn, ajllÆ oiJonei; ajpo; nomoqesiva" kai; didaskaliva". eij" to; o[ro" ajnoivxa" to;
stovma, ejdivdasken aujtou;" levgwn: makavrioi oiJ ptwcoi; tw/' pneuvmati o{ti aujtw'n ejstin hJ
basileiva tw'n oujranw'n (Mt 5, 3) kai; ta; eJxh'". kai; o{la ejkei'na ouj parabolh; ajlla;
lovgo", h] eijko;" ejfÆ oi|" levgoito a]n prosevcete, laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77, 1a),
meta; de; ejkei'na ojlivga dialipw;n oJ Matqai'o" ajnevgraye ta;" parabolav", i{na plhrwqh/'
to; me;n prosevcete, laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77, 1a), ajnaferovmenon [f. 223v] eij"
th;n nomoqesivan tou' hjqikou' tovpou, to; de; klivnate to; ou\" uJmw'n eij" ta; rJhvmata tou'
stovmatov" mou (Sal 77, 1b) ejpi; th;n didaskalivan aujtw'n th;n dia; tw'n parabolw'n,
h{ntina safevsteron dihgouvmenov" fhsin: ajnoivxw ejn parabolh/' to; stovma mou,
fqevgxomai problhvmata ajpÆ ajrch" (Sal 77, 2; Mt 13, 35).
kai; th;n tavxin ou\n qauvmaze, o{ti oujk ei\pen prw'ton klivnate to; ou\" uJmw'n eij" ta;
rJhvmata tou' stovmatov" mou (Sal 77, 1b). prw'ton ga;r mavqhmav ejsti to; novmon maqei'n
Cristou' jIhsou': i[dwmen pw'" politeutevon katÆ aujtovn465. deuvteron mavqhma, eja;n e[ch/"
to;n novmon, eja;n politeuvh/ katÆ aujtovn, eja;n zhtw'n lovgon kai; sofivan prokovpth/" ejn
aujtoi'". kai; ajllacou' qaumasivw" gevgraptai: ejpiqumhvsa" sofivan, diathvrhson
ejntolav" kai; kuvrio" corhghvsei soi aujthvn (Sir 1, 26). eja;n ou\n pri;n thrh'sai ta;"
ejntola;" ejpi; th;n thvrhsin ejrcwvmeqa tw'n mustikw'n oJdw/' mh; oJdeuvonte", ajnagkaivw"
planwvmeqa. tou'to gevgonen ai[tion tou' [f. 224r] ta;" aiJrevsei" uJposth'nai. ejzhvthsan
ga;r kai; marturw' aujtoi'" o{ti kekmhvkasi zhtou'nte", ajllÆ oujc oJdw/' ejzhvthsan oujde;
kaqarw'" ejzhvthsan. eij ojrqw'" ejzhvthsan, prw'ton ta; h[qh katwvrqwsan a[n, prw'ton th;n
pivstin ejbebaiwvqwsan: ei\ta, meta; th;n katovrqwsin tw'n hjqw'n ou{tw prokovptonte",
ejlhluvqeisan ejpi; th;n qeologivan kai; th;n zhvthsin tw'n baqutevrwn kai; mustikwtevrwn.
nu'n de; mh; qemeliwvsante" th;n politeivan, ejlqovnte" ejpi; th;n zhvthsin th;n baqutevran,
tovpon dedwvkasi tw/' ponhrw/' spei'rai ejn tai'" yucai'" aujtw'n lovgou" yeudei'".
mh; parevlqwmen kai; to; klivnate to; ou\" uJmw'n eij" ta; rJhvmata tou' stovmatov" mou (Sal
77, 1b). tou'to to; ou\" klivnein ouj dunavmeqa eij" ta; rJhvmata tou' stovmato" tou'
Cristou'. oujde; ga;r aijsqhtw'" pavresti Cristo;" hjrevma lalw'n, i{na klivnante" tou'to to;
ou\", plhrwvswmen th;n levgousan ejntau'qa ejntolhvn: klivnate to; ou\" uJmw'n eij" ta;
rJhvmata tou' stovmatov" mou. ajllÆ e[stin a[llo ti ejn [f. 224v] hJmi'n ou\", peri; ou| oJ Swth;r
oJ e[cwn w\ta ajkouvein, ajkouevtw (Mt 11, 15) levgei. ejkei'no to; ou\" dei' mh; povrrw poiei'n
465
Cf. CPs 118, 1-2.

201
Cristou', ajlla; klivnein aujtw/' kai; fevrein ejkei'no to; ou\" ejpi; to;n lovgon. ejkei'no to; ou\"
ejstin o} e[klinan eij" ta; rJhvmata tou' stovmato" tou' Cristou' oiJ ajpovstoloi. dio; ei\pen
aujtoi'": o} hjkouvsate eij" to; ou\", khruvxate ejpi; tw'n dwmavtwn (Mt 10, 27).
e[ti kai; tou'to mh; parevlqwmen prosevcete, laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77, 1a): oujk
ei\pen "tou;" novmou"" ajlla; to;n novmon mou, i{na lalhvsh/ o{ti pavnta miva nomoqesiva kai;
pavnta ei|" novmo" ejstiv, kai; o{ti oujc oi|onv tev ejsti cwrivsai to;n novmon ajpo; novmou: oujde;
ga;r polloiv eijsin, ajlla; ei|" ejstin oJ novmo" oJ politeuovmeno", w{sper e{na to;n novmon
to;n tou' Cristou' politeuvetai.
ajnoivxw ejn parabolai'" to; stovma mou (Sal 77, 2a). ajnoivxa" to; stovma, ejdivdasken
aujtou;" levgwn ejkei' pro; parabolh'". ta; hjqika; h\n a} ejdivdasken, i{na plhrwqh/' to;
prosevcete, laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77, 1a): ejnqavde de; u{steron, i{na plhrwqh/' to;
ajnoivxw [f. 225r] ejn parabolh/' to; stovma mou (Sal 77, 2a), to; eijrhmevnon hJmi'n peri; tou'
novmou aJrmovsei kai; ejpi; th'" parabolh'". oujk ei[rhtai ajnoivxw ejn parabolai'" to; stovma
mou (Sal 77, 2a), w{" tina tw'n ajntigravfwn tou' kata; Matqaivou e[cei, ajlla; ajnoivxw ejn
parabolh/' to; stovma mou (Mt 13, 35). pavnta ga;r sunneuvonta eij" e{n, miva ejsti
parabolh; wJ" pavnta ei|" novmo".
6. fqevgxomai problhvmata ajpÆ ajrch'" (Sal 77, 2b): w{sper para; toi'" filosofou'si ta;
JEllhvnwn e[sti tina; problhvmata, a} protiqevasi toi'" mevllousi meleta'n, i{na
ajnapolw'sin ejkei'noi466, h] oiJ didavskonte" h] oiJ pei'ran lambavnonte" tw'n
ejpideiknumevnwn ejkei'na ta; maqhvmata, ou{tw" e[sti tina; kai; th'" grafh'"
467
problhvmata . tivna tau'taÉ pw'" gegovnasi trei'" hJmevrai, hJlivou mh; ktisqevnto" mhde;
selhvnh" mhde; ajstevrwnÉ th;n ga;r tetavrthn hJmevran ajnagevgraptai uJpo; Mwu>sevw"
gegenh'sqai tou;" fwsth'ra" kai; tou;" ajstevra" (Gn 1, 16)468. tou' problhvmato" tw'n

466
Cf. Fr1Cor 84 (Pieri 206): jElqe; de; kai; ejpÆ aujth;n th;n tou' ajnqrwvp ou ajrchvn: ajnapovl‹hÌson aujtou' th;n
ajrchvn.
467
Cf. CC IV, 49: Parista;" de; oJ ∆Asa;f o{ti problhvm ata kai; parabolaiv eijsin aiJ kata; th;n E
[ xodon
iJstorivai kai; tou;" ∆Ariqmouv" , wJ" ejn th'/ bivblw/ tw'n Yalmw'n gevgraptai, mevllwn aujtw'n uJp omimnhvskesqai
tou'ton prooimiavz etai to;n trovp on: Prosevcete laov" mou tw'/ novm w/ mou, klivnate to; ou\" uJm w'n eij" ta;
rJhm
v ata tou' stovm atov" mou. ∆Anoivxw ejn parabolai'" to; stovma mou, fqevgxomai problhvm ata ajp∆ ajrch'",
o{sa hjkouvs amen kai; e[gnwmen aujtav, kai; oiJ patevre" hJmw'n dihghvsanto hJmi'n (Sal 77, 1-2).
468
Cf. CC VI, 50: ∆Epei; de; wJ" safh' kai; ajkribw'" aujtw'/ nenohmevna profevrei eij" kathgorivan ta; peri; tw'n
th'" kosmopoii?a" hJmerw'n, w|n tine;" me;n pri;n fw'" kai; oujrano;n genevsqai h{liovn te kai; selhvnhn kai;
ajstevra" parelhluvqasi, tine;" de; meta; th;n touvtwn gevnesin; VI, 60: Peri; de; tou' mia'/ me;n hJmevr a/
gegonevnai to; fw'" deutevra/ de; to; sterevwma, trivth/ de; sunh'cqai ta; uJpokavtw tou' oujranou' u{data eij"
ta;" sunagwga;" aujtw'n, kai; ou{tw beblasthkevnai th;n gh'n ta; uJpo; movnh" fuvsew" dioikouvmena, kai;

202
ajpÆ ajrch'" [f. 225v] pavlin pw'" skovto" me;n h\n ejpavnw th'" ajbuvssou, pneu'ma de; qeou'
ejpavnw tou' u{dato" (Gn 1, 2), kai; dia; tiv oujci; pneu'ma qeou' ejpavnw th'" ajbuvssou, to; de;
skovto" ejpavnw tou' u{dato"É kai; tou'to provblhmav ejsti tw'n ajpÆ ajrch'". kai; ejavn ti"
eijdh/' sofw'" ejperwta'n ta; ajpo; th'" grafh'", euJrhvsei ta; problhvmata ta; ajpÆ ajrch'".
ejpa;n ou\n levgh/ oJ Swth;r fqevgxomai problhvmata ajpÆ ajrch'" (Sal 77, 2b), a[koue aujtou'
levgonto" o{ti "ta; problhvmata ajpÆ ajrch'" safhniw'": katÆ ijdivan ga;r toi'" ijdivoi"
maqhtai'" aujtou' ejphvlue pavnta ta; problhvmata (Mc 4, 34) kai; ejlavlei aujtoi'" to;n
lovgon to;n peri; tou' qeou'. ejkei'na h\n ta; problhvmata peri; w|n ejdivdaske safhnivzwn
aujta; toi'" maqhtai'", a} aijnissovmeno" oJ JIwavnnh" fhsivn: oujde; aujto;n oi\mai to;n
kovsmon cwrh'sai ta; grafovmena bibliva (Gv 21, 25).
fevre ga;r kaqÆ uJpovqesin o{sa ejlavlei peri; qeou' oJ Swth;r toi'" maqhtai'" eij" ajnagrafh;n
e[rcesqai, oujk h[negken a]n oJ kovsmo", ajlla; [f. 226r] seismo;n a[n tina pepovnqei kai;
tarachvn. levgetai ga;r ajpo; tw'n qeivwn lovgwn seivsesqai th;n gh'n kai; to;n oujrano;n
xenivzesqai. kai; eij crh; th;n aijtivan eijpei'n tou' seismou' tou' genomevnou ejn tw/' pavqei
tou' Swth'ro" (Mt 27, 51) kai; th'" ejkleivyew" th'" hJliakh'" (Lc 23, 44-45), ejrou'men o{ti
ejpei; to; mevgeqo" th'" pro;" to;n Patevra eujch'" paravdoxon h\n, ejkivnhse kai; ta;
stoicei'a kai; to;n kovsmon469. h\n ajlhqw'" ta; toiau'ta legovmena uJpo; tou' Swth'ro", a} dia;
to; taravssesqai to;n kovsmon ejpÆ aujtoi'", ajlavlhta pollavki" e[mene. kai; stenagmoi'"
gou'n oiJ a{gioi ajlalhvtoi" uJperentugcavnousi tw/' qew/' (Rm 8, 26), tavca dia; tou'to
ajlalhvtoi", i{na mh; kinhvswsi to;n kovsmon. kai; Pau'lo" ga;r mevllwn ajkouvein a[rrhta
rJhvmata, oujk h[kousen aujta; ejpi; gh'": e[melle ga;r hJ gh' trevmein kai; saleuvesqai. ejgw;
de; tolmhrovteron ejrw': oujk h[kousen aujta; oujde; ejn tw/' ajevri, oujk h[kousen aujta; ejn tw/'
prwvtw/ oujranw/', oujk h[kousen aujta; oujde; ejn tw/' deutevrw/ [f. 226v] oujranw'/ (2 Cor 12, 4).
ejsaleuvqh ga;r a]n pavnta tau'ta ta; ktivsmata, ei[per ei[rhto aujtw/' ta; a[rrhta rJhvmata
o[nti ejn touvtoi" toi'" ktivsmasi. dia; tou'to ajkouvein mevllwn tw'n iJerw'n maqhmavtwn kai;
ajrrhvtwn, hJrpavgh e{w" trivtou oujranou'. tau'ta dia; to; fqevgxomai problhvmata ajpÆ
ajrch'" (Sal 77, 2b), o{ti ejfqevgxato me;n ta; problhvmata kai; e[lusen aujta; toi'"
maqhtai'", oujk ajnagevgraptai dev: ouj ga;r sunevfere tw/' kovsmw/ hJ grafh; aujtw'n.
7. kai; tau'ta me;n ta; uJpo; tou' Swth'ro" eijrhmevna. ajpokrivnontai oiJ ajpovstoloi pro;"
aujto;n kai; oiJ maqhtai; pavnte" aujtou'. kai; ejk proswvpou aujtw'n tau'ta levgetai: o{sa
hjkouvsamen kai; e[gnwmen aujta; (Sal 77, 3a), toutevstin "oi[damen a[lla maqhvmata, o{sa

tetavrth/ gegonevnai tou;" fwsth'ra" kai; ajstevra" kai; pevmpth/ ta; nhkta; kai; e{kth/ ta; cersai'a kai; to;n
a[nqrwpon, kata; to; dunato;n hJmi'n ejn toi'" pragmateuqei'sin eij" th;n Gevnesin eijrhvkamen.
469
Cf. CMtS 139-140; CC II, 33. 59.

203
hjkouvsamen aujtav: wJ" hjkouvsamen ejgnwvkamen, aujta; hJmi'n dihghvsanto oiJ patevre" hJmw'n,
pri;n su; e[lqh/" kai; tau'ta hJmi'n ajphggevlh/". kai; oiJ patevre" hJmw'n dihghvsanto hJmi'n,
oujk ejkruvbh ajpo; tw'n tevknwn aujtw'n eij" gene[f. 227r]a;n eJtevran (Sal 77, 3b-4a).
ejdivdaxan ga;r tou;" metÆ aujtou;" ejkei'noi kai; h\san ajpaggevllonte" aijnevsei" Kurivou
(Sal 77, 4b). to; eJxh'" ejsti toiou'ton: kai; oiJ patevre" hJmw'n dihghvsanto hJmi'n,
ajpaggevllonte" ta;" aijnevsei" kurivou kai; ta;" dunasteiva" aujtou' kai; ta; qaumavsia
aujtou', a} ejpoivhse (Sal 77, 3b-4). kajkei'noi ajphvggeilan hJmi'n ta;" aijnevsei" tou' Kurivou,
kajkei'noi ajphvggeilan ta;" dunasteiva" aujtou' kai; ta; qaumavsia aujtou', a} ejpoivhsen,
hJnivka ajnevsthse martuvrion ejn jIakw;b (Sal 77, 5a) oJ qeov" kai; novmon e[qeto pro; tou'
"e[lqh/ oJ so;" novmo"".
oJ me;n ga;r levgei prosevcete, laov" mou, to;n novmon mou (Sal 77, 1a), hJmei'" de; ajkouvomen
protevrou novmou. kai; novmon e[qeto ejn jIsrahvl, o}n ejneteivlato toi'" patravsin hJmw'n (Sal
77, 5b): ei[per de; ejkeivnoi" novmon ejneteivlato, su; de; levgei" prosevcete, laov" mou, to;n
novmon mou (Sal 77, 1a), ajpaggevllomen o{ti peri; duvo novmwn dialambavnomen, tou'
gnwrivsai aujta; toi'" uiJoi'" aujtw'n (Sal 77, 5d). eij" tou'to ga;r ejneteivlato toi'"
patravsin, i{na gnwrivswsi toi'" uiJoi'" aujtw'n, o{pw" a]n gnw'/ genea; [f. 227v] eJtevra, uiJoi;
tecqhsovmenoi (Sal 77, 6a-b), ou|toi tw/' law/' tw/' tecqhsomevnw/, o}n ejpoivhse Kuvrio",
ajpaggevllei Cristo;" ta; megalei'a tou' Patrov".
kai; ajnasthvsontai kai; ajpaggelou'si toi'" uiJoi'" aujtw'n uiJoi; tecqhsovmenoi (Sal 77, 6b-
c): oJ lao;" oJ tecqhsovmeno" ajnivstatai ejk nekrw'n, fhsin: sunetavfhmen tw/' Cristw/' dia;
tou' baptivsmato" (Rm 6, 4) kai; sunanevsthmen aujtw/'. kai; ajnasta;" ou|to" ouj
peripatei': ajpaggevllei ou\n toi'" uiJoi'" e{kasto", i{na qw'ntai ejpi; to;n qeo;n th;n ejlpivda
aujtw'n kai; mh; ejpilavqwntai tw'n e[rgwn tou' qeou' (Sal 77, 7a-b), tw'n te pavlai kai; tw'n
kata; th;n Cristou' ejpidhmivan.
kai; ta;" ejntola;" aujtou' ejkzhthvswsi (Sal 77, 7c): ejkzhtei'n e[stin th;n ejntolh;n kai; tw/'
noei'n aujth;n kai; tw/' poiei'n aujthvn, i{na mh; gevnwntai kaqw;" oiJ patevre" aujtw'n (Sal 77,
8a). ejkei'noi ga;r oiJ patevre" oiJ pro; hJmw'n oujk ejpistwvqhsan: oiJ patevre" hJmw'n pavnte"
ga;r uJpo; th;n nefevlhn h\san kai; pavnte" eij" to;n Mwu>sh'n ejbaptivsanto (1 Cor 10, 1-2),
ajllÆ oujk ejn toi'" pleivosin aujtw'n eujdovkhsen oJ qeov" (1 Cor 10, 1-2). qevlw me;n ou\n
manqavnein, i{na mh; genwvmeqa kaqw;" oiJ patevre" hJmw'n [f. 228r]. ejkeivnh hJ skolia; geneav
(Sal 77, 8b), mavlista dia; th;n ejpiboulh;n th;n tou' Swth'ro", kai; parapikraivnousa (Sal
77, 8b) kai; e[cousa ta; shmei'a tou' parapepikragkevnai: geneav, h{ti" ouj kateuvqune
th;n kardivan aujth'" (Sal 77, 8c). manqavnwmen ta; peri; ejkeivnwn kai; tou;" yovgou" aujtw'n,

204
i{nÆ ejk tou' manqavnein kai; hJmei'" kateuquvnwmen th;n kardivan hJmw'n kai; mh; genwvmeqa wJ"
ejkei'noi, peri; w|n gevgraptai: oujk ejpistwvqh meta; tou' qeou' to; pneu'ma aujth'" (Sal 77,
8d). to; ga;r pneu'ma ejkeivnh" th'" genea'" oujk ejpistwvqh meta; tou' qeou', oujk ejthvrhse
th;n sunqhvkhn th;n pro;" to;n qeovn: hJmei'" de; eujcwvmeqa, to; pneu'ma th'" eijrhvnh"
ajnalabovnte", pistwqh'nai meta; tou' qeou', ejn Cristw/' jIhsou', w/{ ejstin hJ dovxa kai; to;
kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

205
Hom. II in Ps. 77

[f. 228v] Eij" to;n ozæÆ yalmovn oJmiliva bÆ

1. [Axion ejpisth'sai tiv dhvpote to;n katavlogon poiei'tai tw'n aJmarthmavtwn nu'n hJ
grafhv, ajnapevmpousa to; hJmarthkevnai oujk ejpi; o{lon to;n lao;n ajllÆ ejpi; movnou" tou;"
uiJou;" jEfrai?m. fhsi; gavr: uiJoi; jEfraiÖm ejnteivnonte" tovxoi" ejstravfhsan ejn hJmevra/
polevmou, oujk ejfuvlaxan th;n diaqhvkhn tou' Qeou' (Sal 77, 9-10), th;n pro;" to;n Dauivd. oJ
JRoboavm, uiJo;" Salomw'n, sklhrovteron h\rcen aujtw'n, w{ste tou;" uiJou;" jIsrah;l pevmyai
pro;" aujto;n aijtou'nta" a[nesin, ejkei'non de; uJperqevmenon th;n ajpovkrisin, provteron me;n
sumbouvlou" ajpeilhfevnai tou;" presbutevrou" kai; tou;" suntrafevnta" aujtw/'. kai; oiJ
me;n presbuvteroi sunebouvleusan ajnievnai th;n sklhrovthta th;n pro;" to;n laovn, i{na
mevnwsin eJkovnte" basileuovmenoi uJpo; tou' JRoboavm: oiJ de; newvteroi, ta; kecaris[f.
229r] mevna levgonte" tw/' basilei', ta; ejnantiva sunebouvleusan (3 Reg 12, 4-10; 2 Cr 10,
4-11). w|n th/' sumbouliva/ crhsavmeno", ajpekrivnato toi'" pempfqei'sin ou{tw": hJ
mikrovth" mou pacutevra th'" ojsfuvo" tou' patrov" mou. oJ pathvr mou ejpaivdeusen uJma'"
ejn mavstixin, ejgw; de; paideuvsw uJma'" ejn skorpivoi" (3 Reg 12, 10.11; 2 Cr 10, 10-11). kai;
ejpi; tauvth/ th/' sklhrovthti ajpevsthsan devka fulaiv, hJghsamevnou aujtw'n JIeroboa;m uiJou'
Nabavt, o}" ejxhvmarte to;n jIsrahvl (3 Reg 15, 30.34; 22, 53). kai; e[legon ajfistavmenoi:
"oujk e[stin hJmi'n meri;" ejn Dauivd, ouj de; klhronomiva ejn uiJw/' Iessaiv" (3 Reg 12, 16; 2 Cr
10, 16)470. kaka; me;n ou\n ejpoivhsan oiJ th;n e{nwsin tou' laou' to; o{son ejfÆ eJautoi'"
diakovyante" kai; ejn scivsmati gegenhmevnoi kai; ajpostavnte" jIerousalhvm. tw/' de; kakw/'
touvtw/ ai[tio" gevgone JRoboa;m kakw'" a[rxa" tou' laou'. makarivw" de; ejpoivhsan oiJ kai;
ou{tw" o[nto" sklhrou' tou' JRoboavm, ouj macovmenoi kai; meivnante" dia; th;n pro;" to;n
Daui;d tou' qeou' diaqhvkhn. ouj ga;r ei\pon kai; aujtoiv: "oujk e[stin hJmi'n meri;" ejn Dauivd,
ouj de; klhronomiva ejn uiJw/' jIessaiv" (3 Reg 12, 16; 2 Cr 10, 16) [f. 229v]. dio; kai; to;n nao;n
aujtoi; e[scon kai; to; qusiasthvrion. ajlla; kai; oiJ leui'tai oiJ ejn tai'" loipai'" fulai'" tou'
jIsrah;l diesparmevnoi, mh; mevnonte" ejpi; tw/' scivsmati, h\lqon ejpi; ta;" duvo
kataleifqeivsa" fula;" ejn oJmonoiva/ th/' pro;" to;n sklhro;n JRoboavm (2 Cr 11, 13-14).
2. aiJ iJstorivai de; au|tai kai; oiJ lovgoi ou|toi oiJ kata; ta; ajnagnwvsmata kai; to; h\qo" me;n
hJmw'n wjfelh'sai duvnantai: eja;n de; dunwvmeqa kai; ajnabaivnein, oi|oiv te e[sontai kai;
didavskein hJma'" qei'a musthvria. prw'ton ou\n pw'" to; h\qo" wjfelei' au{th hJ iJstoriva

470
Cf. H77Ps IX (ff. 324r-v).

206
i[dwmen471. a[nqrwpon e[stin ejpivskopon tina; ei\nai sklhrovteron, w{sper pavlai ajllacou'
patevra tw'n uJpotetagmevnwn: ejavn pote ou\n tuvch/ toiou'ton ei\nai, oiJ me;n stasiwvdei"
mimou'ntai ta;" devka fula;" kai; aiJrou'ntai to;n JIeroboa;m uiJo;n Nabavt, o}" ejxhvmarte
to;n jIsrahvl (3 Reg 15, 30.34; 22, 53): oiJ de; eijrhnikoi; ajnevcontai kai; fevrousi th;n
calepovthta tou' JRoboavm dia; to;n Dauivd, dia; to; gevno", dia; th;n diadoch;n peri[f.
230r]mevnonte", e{w" hJ qeiva provnoia h] tou'ton qerapeuvsei h] o} bouvletai oijkonomhvsei.
oJra'te ou\n o{ti hJ iJstoriva wjfelei' kata; to; rJhtovn. kai; ei[ pote ejn ejkklhsivai" gevgone
scivsmata, pavntw" th/' profavsei tw'n aJmartiw'n JRoboavm tine" gegevnnhntai:
fantasqevnte" ga;r th;n sklhrovthta e[scisan oiJ scivsante", fantasqevnte" ga;r th;n
calepovthta e[scisan oiJ scivsante". kai; oiJ ajposthvsante" de; th'" ejkklhsiva" ou}"
ajpevsthsan, to;n JIeroboam ejkei'non ejmimhvsanto. ajrch; de; ouj movnon scismavtwn, ajlla;
kai; aiJrevsewn gegevnhtai ta; toiau'ta aJmarthvmata. ajllÆ hJmei'" wJ" hJ fulh; jIouvda, wJ" hJ
fulh; Bhniamivn, mh; ajpostw'men th'" ejkklhsiva", mh; e[xw ginwvmeqa tou' laou', ajlla;
deiknuvwmen aujtw'n th;n makroqumivan, eijdovte" o{ti eja;n ojligoyucovteron
ajnastrafw'men, dunavmei levgomen to; eijrhmevnon tovte uJpÆ ejkeivnwn: "oujk e[stin hJmi'n
meri;" ejn Dauivd, oujde; klhronomiva ejn [f. 230v] ejn uiJw/' jIessaiv" (3 Reg 12, 16; 2 Cr 10,
16). oJ ga;r levgwn "oujk e[stin hJmi'n meri;" ejn Dauivd", pote; me;n peri; tou' Daui;d ejdovkei
levgein, peri; tou' uiJou' jIessai; ejkeivnou: nu'n de; peri; Cristou' levgei, peri; ou|
gevgraptai: ajnasthvsw aujtoi'" Daui;d to;n dou'lon mou o}" poimanei' aujtouv". kai; peri; ou|
gevgraptai, peri; ou| hJ profhteiva fhsivn: ejxeleuvsetai rJavbdo" ejk th'" rJivzh" jIessai;
kai; a[nqo" ejk th'" rJivzh" ajnabhvsetai kai; ejpanapauvetai ejpÆ aujto;n pneu'ma tou' qeou',
pneu'ma sofiva" kai; sunevsew", kai; ta; eJxh'" (Is 11, 1-2).
kai; w{sper didaskovmeqa mh; porneuvein kai; mh; moiceuvein kai; mh; klevptein, kai; o{sa
a[lla ajei; manqavnomen ejn tai'" ejkklhsivai" uJpe;r tou' ajposth'sai ta;" aJmartiva", ou{tw"
manqavnomen mhdevpote levgein "oujk e[stin hJmi'n meri;" ejn Dauivd" (3 Reg 12, 16; 2 Cr 10,
16), manqavnomen mhdevpote ejn scivsmati genevsqai. duvo ga;r prokeimevnwn:
aJmartwlotevrou dokou'nto" tou' mh; to; scivsma e[conto" kai; oujc aJmartwlou' tou'
poiou'nto" to; scivsma, pollw'/ aiJretwvterovn ejsti meta; tou' aJmartwlotevrou h] meta; tou'
[f. 231r] fantasivan dikaiosuvnh" ejxapostevllonto" kai; scivzonto" to;n lao;n tou' qeou'.
oJra'/" gou'n o{ti o{la ta; aJmarthvmata tou' laou' ejpi; tou;" uiJou;" jEfraiÖm (Sal 77, 9a) dia;
to;n JIeroboa;m ajnhvnegken hJ grafhv kai; pavnta" touvtou" tou;" aJmartavnonta" uiJou;"
ei\pen jEfraiÖm dia; to;n JIeroboavmÉ kai; w{sper tou;" katorqwvsanta" uiJou;" levgomen tou'
jAbraavm - oJ swth;r ga;r tou'to ejdivdaxen (Gv 8, 39-40) -, ou{tw" tou;" ejn scivsmasi, tou;"
471
Cf. HIer I, 2 (Nautin [GCS], 2, 10): tiv ou\n pro;" ejme; au{th hJ iJs torivaÉ

207
aJmartavnonta", tou;" ejpilanqanomevnou" tw'n ejntolw'n tou' qeou' kai; tw'n megaleivwn
aujtou' ejrou'men pavnta" ei\nai JIeroboa;m kai; tou;" uiJou;" jEfrai?m (Sal 77, 11).
3. pollacou' me;n ou\n eu{roimen a]n ejn tai'" profhteivai" legovmenon to; peri; tou'
jEfrai?m, mavlista de; ejn tw/' jWshe; tw/' profhvth/, ou| ejpi; toi'" loipoi'" wJ" duslhvptoi"
kai; ouj pa'sin eujlhvptoi" levgetai: tiv" sofo;" kai; sunhvsei tau'ta, h] suneto;" kai;
ejpignwvsetai aujtav (Os 14, 10)É kai; ouj cei'ron ojlivgwn uJpomnhsqh'nai uJpo; tou' jWshe;
profhteiw'n ojno[f. 231v]mazousw'n to;n472 jEfrai?m, i{nÆ i[dwmen ejkei' mavlista ejpi; tivno"
lambavnetai to; o[noma tou' jEfrai?m. levgei ou\n ejkei' oJ Kuvrio": ejn tw/' ejpistrevfein me
th;n aijcmalwsivan tou' laou' mou, ejn tw/' ija'sqaiv me to;n jIsrahvl. kai; ajpokalufqhvsetai
hJ ajdikiva jEfrai?m kai; hJ kakiva Samareiva", o{ti hjrgavsanto yeudh': kai; klevpth" pro;"
aujto;n eijseleuvsetai, ejkdiduvskwn lh/sth'" ejn th/' oJdw/' aujtou', o{pw" suna/vdwsin wJ"
a/[donte" ejn tai'" kardivai" aujtw'n (Os 6, 11-7, 2). tiv ou\n bouvletai tau'ta peri; tou'
jEfraiÖm ejn tw/' jWshev, i{na nohvswmen uJyhlovteron para; ta; eijrhmevna to; uiJoi; jEfraiÖm
ejnteivnonte" kai; bavllonte" tovxoi" (Sal 77, 9a) ajpo; th'" fulh'" jEfrai?mÉ
ajposthvsanto"473 ta;" duovdeka fula;" tou' JIeroboavm474, oujk hjrkevsqh tw/' th;n
ajpostasivan pepoihkevnai, ajlla; eujlabhqei;" mhvpw" ejpanevlqwsi profavsei tou' naou'
kai; th'" fatriva" pro;" to;n JRoboavm, ajnevplasen eJorta;" ajpo; th'" kardiva" aujtou'
eJtevra" pa[f. 232r]ra; ta;" eJorta;" tou' qeou', ejpoivhse te kai; duvo damavlei" crusa;" kai;
e[qhken aujta;" ejn th/' klhronomiva/ tw'n devka fulw'n (4 Reg 10, 29).
tiv ou\n bouvletai ejn touvtw/ hJ grafhvÉ o{ti wJ" ejpivpan oiJ ta; scivsmata poiou'nte" ajpo;
filarciva" tou'to pavscousi kai; oujk ajrkouvmenoi tw/' ejscikevnai bouvlontaiv tina
kainotomivan didaskaliva" eijsavgein, i{na dia; th'" kainotomiva" kaqairou'nte" ta;
ejkklhsiastika; fantasiva/ ajlhqeiva" kratw'si tou;" hjpathmevnou". suvmbolon ou\n th'"
kainotomiva" hJ plassomevnh eJorth; ajpo; th'" kardiva" tou' JIeroboavm: oiJonei; ga;r
eujfrosuvna" eJautoi'" ajnaplavttousi kai; eJorta;" oiJ kainotomou'nte" kai; a[llhn
didaskalivan para; th;n ejkklhsiastikh;n eijsavgonte". kai; wJsperei; crusa;" damavlei"
poiou'si: zw'on gewrgikovn, peri; th;n gh'n ajscolouvmenon, crusou'n, tou' crusou'
sumbovlou o[nto" nou'. ajpo; ga;r tou' [f. 232v] eJautw'n nou' ajnaplavttousi muvqou", aijw'na"
kai; suzugiva", h] qeou;" diafovrou" - kai; a[llon me;n to;n tou' novmou, a[llon de; to;n tou'
eujaggelivou -, kai; ejktrwvmata kai; metemyucwvsei" kai; ajrnhvsei" diafovrou", kai; ei[ ti
a[llo ajnaplavssousi. suvmbolon ou\n eijsin oiJ ajpostavnte" tovte tou' laou' kai;

472
Ms. thvn (scil. fulhvn?).
473
Corr. ajp osthvsante".
474
Corr. JRoboavm.

208
prosevconte" eJortai'" ajnapeplasmevnai" uJpo; tou' JIeroboavm tw'n ejn tai'" aiJrevsesin
ajfistamevnwn th'" ejkklhsiva". provsce" ga;r tw/' rJhtw/', o{ti ejpi; tou;" toiouvtou"
ajnafevretai hJ profhteiva: ejn tw/' ejpistrevfein me th;n aijcmalwsivan tou' laou' mou, ejn
tw/' ijavsasqaiv me to;n jIsrahvl. kai; ajpokalufqhvsetai hJ ajdikiva jEfrai?m (Os 6, 11-7, 1),
levgw de; tw'n aiJrevsewn, eijsagovntwn kai; kruptovntwn aujtw'n th;n didaskalivan
fantasiva/ ajpokruvfwn. lanqavnei de; o{son oujk ejpevstraptai oJ ajlhqino;" jIsrahvl, o{son
oujk ijavqhsan aiJ yucai; tw'n legovn[f. 233r]twn, ajkouovntwn: o{tan de; ijaqw'si kai; mavqwsi
ta; ajlhqinav, tovte fanerou'tai ta; twn aiJrevsewn ajpovkrufa wJ" plavsmata kai; ajllovtria
swthriva" tugcavnonta.
4. kai; tou'to th/' peivra/ i[smen475: ejn ga;r th/' prwvth/ hJmw'n hJlikiva/ pavnu h[nqoun aiJ
aiJrevsei" kai; ejdovkoun polloi; ei\nai oiJ ejn aujtai'" sunagovmenoi. o{soi ga;r h\san livcnoi
peri; ta; maqhvmata tou' Cristou', mh; eujporou'nte" ejn th/' ejkklhsiva/ didaskavlwn iJkanw'n,
dia; limo;n mimouvmenoi tou;" ejn limw/' ejsqivonta" kreva ajnqrwvpina, ajfistavmenoi tou'
uJgiou'" lovgou, prosei'con lovgoi" oJpoioisdhvpote kai; h\n sugkrotouvmena aujtw'n ta;
didaskalei'a. o{te de; hJ cavri" tou' qeou' ejpevlamye didaskalivan pleivona, oJshmevrai aiJ
aiJrevsei" kateluvonto kai; ta; dokou'nta aujtw'n ajpovrrhta paradeigmativzetai kai;
deivknutai blasfhmiva o[nta kai; lovgoi ajsebei'" kai; a[qeoi476. dio; levgetai ejn th/'
profhteiva/: ejn tw/' ejpistrevfein me th;n [f. 233v] aijcmalwsivan tou' laou' mou, ejn tw/'
ijavsasqaiv me to;n jIsrahvl. kai; ajpokalufqhvsetai hJ ajdikiva jEfraiÖm kai; hJ ajdikiva
Samareiva" (Os 6, 11-7, 1).
Samavreia tropikw'" hJ mhtrovpoli" h\n tw'n aiJrevsewn477, hJ mhtrovpoli" e[nqa w/[kei
JIeroboa;m uiJo;" Nabavt, o}" ejxhvmarte to;n jIsrahvl (3 Reg 15, 30.34; 22, 53). o{ti de; peri;
aiJrevsewn oJ lovgo", provssce" tw/' o{ti eijrgavsanto yeudh' (Os 7, 1). ajlla; kai; to; eJxh'"
e[ti ma'llon safevsterovn ejstin, o{ti eij" aiJrevsei" ajnafevretai ta; legovmena: kai;
klevpth" pro;" aujto;n eijseleuvsetai (Os 7, 1). e[cei" de; para; tw/' jIwavnnh/, ejn tw/'
eujaggelivw/, o{ti oiJ lambavnonte" ta; qei'a lovgia, ouj nomivmw" ajlla; sugcrwvmenoi aujtoi'"
kakw'", klevptai eijsi; kai; lh/staiv: pavnte" gavr fhsin o{soi h[lqon pro; ejmou' klevptai
eijsi; kai; lh/staiv, kai; oujk h[kousen aujtw'n ta; provbata (Gv 10, 8). kai; klevpth" ou\n
475
Cf. EpGr 3 = Phil 13, 3: kajgw; de; th/' peivra/ maqw;n ei[p oimÆ a[n soi, o{ti spavnio" me;n oJ ta; crhvsima th'"
Aijguvptou labw;n kai; ejxelqw;n tauvth" kai; kataskeuavs a" ta; pro;" th;n latreivan tou' qeou'; Orat XXIV,
5: dia; tou;" hjp athmevnou" kai; paradexamevnou" th;n ajsebh' didaskalivan aujtou', w|n kai; hJmei'" pote
pepeiravmeqa.
476
Cf. CC I, 57; VI, 11.
477
Cf. CIo XIII, 17, 101: To; uJmei'" (Gv 4, 22), o{son ejpi; th'/ levxei, oiJ Samarei'" : o{s on de; ejpi; th'/ ajnagwgh',/
oiJ peri; ta;" grafa;" eJterovdoxoi.

209
pro;" aujto;n eijseleuvsetai (Os 7, 1). eja;n ajkouvsh/" ejn tai'" aiJrevsesin, oJ ajpovstolo"
ei[rhke, to; eujaggevlion ei[rhken: i[sqi o{ti ta; rJhta; parÆ ejkeiv[f. 234r]noi" wJ" para;
klevptai" eijsiv. kai; w{sper eja;n ejpignw'/" ta; sa; para; klevpth/, oi\da" o{ti klevpth" e[cei
ta; sav - su; ga;r aujta; ei\ce" kata; novmon -, ou{tw" eja;n i[dh/" para; toi'" aiJretikoi'",
sugkrivsei tw'n levxewn, a[koue aujtw'n wJ" oujsw'n para; toi'" klevptai".
eijsevrcetai ou\n pro;" to;n jEfraiÖm klevpth" kata; to; eijrhmevnon: klevpth" pro;" aujto;n
eijseleuvsetai, kai; ejkdiduvskwn lh/sth'" oujk eijsevrcetai (Os 7, 1), ajlla; ajlhqw'" pro;"
ta;" aiJrevsei" ejkdiduvskwn lh/sth;" eijsevrcetai ejndevdusai to;n Kuvrion jIhsou'n Cristovn.
uJpo; touvtou ejkduvh/ aujto;n fantasiva/ me;n Cristou', ouj Cristou' de; ajlhqw'". ajntivcriston
gavr soi divdwsin, ejkduvsa" se to;n Cristovn: h] oujk e[stin ajntivcristo", ojnomazovmeno"
Cristov", ouj meta; th'" peri; Cristou' ‹ajlhqeiva"Ì478É ajlhvqeia de; peri; Cristou':
gegevnnhtai ejk parqevnou, ajntivcristo" ouj gegevnnhtai o{lw". ajlhvqeia peri; Cristou':
sw'ma ei[cen paraplhvsion tw/' hJmetevrw/, i{na hJma'" swvsh/, ajntivcristo" pneumatiko;n h\n
aujtou' to; sw'ma. Cristo;" pro[f. 234v]fhteuvhtai ajpo; tw'n profhtw'n, ajntivcristo"
oujkevti. oJ kuvrio" hJmw'n jIhsou'" uJpo; tw'n profhtw'n prokhrucqeiv", pavlin Cristo;"
jIhsou'" tou' ktivsanto" to;n oujrano;n kai; th;n gh'n, ajllÆ ou[ tino" ajnwtevrou kai; ajgaqou'
qeou'. klevpth" ou\n pro;" aujto;n eijseleuvsetai ejkdiduvskwn lh/sthv" (Os 7, 1). dia; tou'to
provsece, mhvpote oJ lh/sthv" se ejkduvsh/. eij de; qevlei" mh; ejkduqh'nai ajpo; tou' lh/stou',
mh; katavbaine ajpo; jIerousalh;m eij" jIericwv. eja;n ga;r ajpo; th'" jIerousalh;m ejxelqw;n
katabaivnei" eij" jIericwv, euJrivskei se lh/sth;" kai; ejkdiduvskei se (Lc 10, 30).
klevpth" ou\n pro;" aujto;n eijseleuvsetai, kai; ejkdiduvskwn lh/sth;" ejn th/' oJdw/' aujtou' (Os
7, 1): mh; givnou ejn th/' oJdw/' tou' lh/stou'! ejn ga;r th/' sh/' oJdw/' lh/sth;" oujk e[ni: ejgwv eijmi hJ
oJdo;" kai; hJ ajlhvqeia kai; hJ zwhv (Gv 14, 6). tou'ton o{deue kai; lh/sthv" sou oujc a{ptetai.
triva ga;r ajduvnatav moi noh'sai: oJdou;" o[few" ejpi; pevtran (Pr 30, 18-19). oJdo;n ga;r
o[few" ejpi; pevtran ajduvnaton nohqh'nai. oJdo;" o[few" tou' ajntikeimevnou ejpi; pevtran [f.
235r], to;n Cristovn: hJ pevtra de; h\n oJ Cristov" (1 Cor 10, 4). ajduvnaton ou\n oJdo;n o[few"
ejpi; pevtran nohqh'nai. ejkdiduvskwn ou\n lh/sth;" ejn th/' oJdw/' aujtou', o{pw" suna/vdwsin wJ"
sunav/donte" ejn th/' kardiva/ aujtw'n (Os 7, 1-2), pw"479 ajdianovhtav ejstin pri;n euJreqh'nai:
eu[cesqe dev, i{na nohvswmen tau'ta! dia; tou'to ejkdiduvskwn, dia; tou'to kai; klevpth"
eijsevrcetai pro;" aujtovn: o{pw" suna/vdwsin wJ" a/[donte" (Os 7, 2) - oujc i{na ga;r a[/dwsin,

478
Con.?
479
Ms. pw'" .

210
ajllÆ i{na mimw'ntai tou;" a/[donta". mimou'ntai ga;r tou;" uJmnou'nta" to;n qeovn, oujc
uJmnou'nte" aujto;n ajlla; ajdikivan eij" u{yo" lalou'nte" (Sal 74, 5-6).
5. ajllÆ e[stw hJma'", wJ" uJponohvsai a[n ti" ajkouvwn tw'n toiouvtwn dihghvsewn, bebiavsqai
to; rJhto;n tou'to ajnafevronta" kai; ejxomalivzonta" aujto; ejpi; tou;" ajpo; tw'n aiJrevsewn,
devxai kai; deuvteron: ejn tai'" kardivai" aujtw'n hu[franan basilei'", kai; ejn toi'"
yeuvdesin aujtw'n a[rconta" (Os 7, 3). uiJoiv fhsi jEfraiÖm ejn tai'" kardivai" [f. 235v]
aujtw'n eu[franan basilei'": poivou", h] peri; w|n gevgraptai: parevsthsan oiJ basilei'"
th'" gh'" kai; oiJ a[rconte" sunhvcqhsan ejpi; to; aujto; kata; tou' Kurivou kai; kata; tou'
Cristou' aujtou' (Sal 2, 2)É kai; ejn toi'" yeuvdesin aujtw'n a[rconta" (Os 7, 3): ejn tw/'
protevrw/ rJhtw/' eijrgavsanto yeudh' (Os 7, 1), ejnqavde de; kai; ejn toi'" yeuvdesin aujtw'n
a[rconta" hu[franan. tou;" ga;r a[rconta" tou' aijw'no" touvtou, w|n ejstin hJ sofiva hJ
katargoumevnh (1 Cor 2, 6), eujfraivnousin ejn toi'" yeuvdesi. kai; w{sper a]n th;n
ajlhvqeian presbeuvwmen, lupou'men tou;" a[rconta" tou' aijw'no" touvtou, ou{tw" eja;n
yeudwvmeqa ejn tai'" kardivai" hJmw'n, eujfraivnomen tou;" basilei'" kai; ejn toi'" yeuvdesin
eJautw'n tou;" a[rconta".
e[stw de; kai; to; deuvteron rJhto;n ejbiasavmeqa ajnafevronte" ejpi; tou;" ajpo; tw'n
aiJrevsewn, tiv kai; to; trivtonÉ ajkouvwmen aujtou': jEfraiÖm ejgevneto ejgkrufiva" ouj
metastrefovmeno" (Os 7, 8). a[koue tw'n aiJretik[f. 236r]w'n: "oiJ ajpo; th'" ejkklhsiva"
paidiva eijsi; kai; mwroi; kai; ajsebei'". ou|toiv eijsi peri; w|n gevgraptai: gavla uJma'"
ejpovtisa ouj brw'ma (1 Cor 3, 2): parÆ hJmi'n de; ta; ajpovrrhta kai; ta; ajpovkrufa tou' qeou',
o{sa ejdivdaske tou;" maqhta;" katÆ ijdivan oJ jIhsou'" (Mc 4, 34)". dia; tou'to ou\n levgetai:
jEfraiÖm ejgevneto ejgkrufiva" ouj metastrefovmeno" (Os 7, 8), i{na dh; oJ ejgkrufiva"
ejmfaivnh/ th;n ejpaggelivan tw'n ajpokruvfwn tw'n parÆ aujtoi'". ouj metastrefovmeno" dev
(Os 7, 8), ajnti; tou' "ouj metanow'n". katevfagon ajllovtrioi th;n ijscu;n aujtou', aujto;" de;
oujk e[gnw (Os 7, 9): oujdei;" ajllovtrio" ejsqivei ta; tou' jEfrai?m, ajlla; oiJ ajllovtrioi th'"
ajlhqeiva", ejkeivnw/ tw/' a[rtw/ crwvmenoi. hJmei'" de; eujcwvmeqa ajkouvonte" tou' levgonto":
ejgwv eijmi oJ a[rto" oJ zw'n oJ ejk tou' oujranou' katabav", oJ fagw;n touvton to;n a[rton
zhvsetai eij" to;n aijw'na (Gv 6, 51), mh; ejsqivein a[llou a[rtou h] tou' ejkklhsiastikou' th'"
ajlhqeiva", o}n e[dwken oJ qeo;" toi'" aJgivoi". ejfÆ oi|" e[sti [f. 236v] eijpei'n: oJ qeov" mou oJ
trevfwn me ejk neovthtov" mou (Gn 48, 15). kai; eujcovmenoiv ge levgwmen: eja;n h\/ oJ kuvrio" oJ
qeo;" metÆ ejmou' kai; dw'/ moi to;n a[rton fagei'n, oujde; ga;r jIakw;b e[lege: dov" moi a[rton
fagei'n (Gn 28, 20), o}n pavnte" a[nqrwpoi ejsqivousin, ajllÆ o}n oJ qeo;" divdwsin. to;n
Cristo;n ga;r divdwsin oJ qeov", o[nta a[rton, trofh;n toi'" ajxivoi" w{sper kai; tw/' jIakw;b
ejkeivnw/.

211
6. i[dwmen kai; a[llo rJhto;n peri; tou' jEfrai?m: kai; h\n jEfraiÖm peristera; a[nou", oujk
e[cousa kardivan: Ai[gupton ejpekalei'to kai; eij" jAs‹sÌurivou" ejporeuvonto (Os 7, 11).
to; me;n a{gion pneu'ma peristerav ejstin e[cousa nou'n, to; de; ajnavlogon tw/' ajnticrivstw/
pneu'ma oujc a{gion: ejpaggellovmenon de; ei\nai a{gion, peristera; a[nou" ejsti;n oujk
e[cousa kardivan. kai; w{sper levgei to; o[noma tou' Cristou' oJ ajntivcristo", ouj Cristo;n
e[cwn, ou{tw" levgei "tavde levgei kurivo"" ejn pneuvmati ponhrw/' oJ mh; e[cwn pneu'ma to;
a{gion. levgei ou\n peri; tou' ejn ejkeivnoi" pneuvmato": kai; h\n jEfraiÖm periste[f. 237r]ra;
a[nou", oujk e[cousa kardivan (Os 7, 11). tiv de; ejpikalei'taiÉ ejpikalei'tai hJmi'n
peristera;n th;n jIerousalhvm. hJ de; peristera; hJ a[nou", oJ jEfrai?m, Ai[gupton
ejpekalei'to (Os 7, 11), ta; polevmia e[qnh tw/' law/' tou' qeou'. ajlla; ajpeilei' aujtoi'" oJ
qeov": kaqw;" ga;r a]n poreuvwntai, ejpibalw' ejpÆ aujtou;" to; divktuovn mou kai; wJ" ta;
peteina; tou' oujranou' katavxw aujtouv" (Os 7, 12). ka]n aujtoi; metewroporou'si kai;
levgousi "pevtason!", eijdevnai de; crhv, o{ti w{sper kata; to;n Mwu>sevw" novmon e[stin tina;
peteina; kaqara; kai; a[lla ajkavqarta, ou{tw" kata; to;n mustiko;n me;n lovgon: peteina;
me;n kaqara; hJ peristera; th'" ejkklhsiva" ¿kai; peteina; kaqara;¯480 kai; ei[ ti a[llo
e[stin ejkklhsiastiko;n metewropovron, ajkavqarta de; peteina; gu'pe" nekrobovroi481 kai;
ei[ ti touvtoi" paraplhvsion, ta; uJywvmata ta; ejpairovmena kata; th'" gnwvsew" tou' qeou'
(2 Cor 10, 5). ta; ajkavqarta gou'n peteina; katavgei oJ qeov": kaqw;" ga;r ta; peteina; [f.
237v] tou' oujranou' katavxw aujtouv", paideuvsw aujtou;" ejn th/' ajkoh; th'" qlivyew" aujtw'n
(Os 7, 12). filavnqrwpov" ejstin oJ qeo;" kai; tou;" ajpo; tw'n aiJrevsewn kaqaivrein kai;
paideuvein bouvletai. povsou" e[comen ajpo; tw'n aiJrevsewn katacqevnta", uJpo; ta;
Cristou' divktua lhfqevnta"! ejpibalw' ga;r ejpÆ aujtou;" to; divktuovn mou: kaqw;" ta;
peteina; tou' oujranou' katavxw aujtouv", paideuvsw aujtou;" ejn th/' ajkoh/' th'" qlivyew"
aujtw'n (Os 7, 12).
ei\ta toi'" paideuomevnoi" ajpeilei' oJ lovgo": oujai; aujtoi'", o{ti ajpephvdhsan ajpÆ ejmou'
(Os 7, 13): ajpo; ga;r th'" ejkklhsiva" kai; th'" ajlhqeiva" ajpephvdhsan. deivlaioiv eijsin, o{ti
hjsevbhsan eij" ejmev: ejgw; de; ejlutrwsavmhn aujtouv", aujtoi; de; katelavlhsan katÆ ejmou'
yeudh' (Os 7, 13). e[ti distavzei" eij" tou;" eJterodovxou" uiJou;" levgei‹nÌ jEfrai?mÉ
katelavlhsan katÆ ejmou' yeudh' (Os 7, 13): o{ra gou'n a} levgousin: "oJ dhmiourgo;" a[griov"
ejstin, oJ dhmiourgo;" ajpavnqrwpov" ejstin, e[sti dev ti" e{tero" ajvnwtevrw ajgaqo;" qeov"".
dusfhmou'sin ou\n o{sa kai; [f. 238r] levgousi muriva: aujtoi; de; katelavlhsan katÆ ejmou'

480
Del.?
481
Cf. Prin IV, 3, 2: gu'pe" ejsqivesqai ajp agoreuovm enoi.

212
yeudh' (Os 7, 13). e[ti ajkouvsate peri; tw'n uiJw'n jEfraiÖm ajpo; tou' jWsehv: eij" ejme;
ejlogivsanto ponhrav, ejpestravfhsan eij" oujdevn (Os 7, 15-16), katevlipon ta; o{nta kai;
ajph'lqon ejpi; ta; mhdevn. mhde;n gavr ejsti qeo;" uJpe;r to;n dhmiourgovn, mhdevn ejsti
Cristo;" mh; profhteuqei;" uJpo; tw'n profhtw'n, mhdevn ejsti Cristo;" mhvte
gegennhmevno" ejk parqevnou ejn th/' eij" to;n bivon tou'ton ejpidhmiva/. tou'to
ejpestravfhsan eij" oujdevn.
ei\ta toi'" ejpiskovpoi" aujtw'n o{ra oi{a ajpeilei' kai; aujtoi'" toi'" ajnaplwvsasi ta;"
aiJrevsei": kai; pesou'ntai ejn rJomfaiva/ oiJ a[rconte" aujtw'n diÆ ajpaideusivan glwvssh"
aujtw'n (Os 7, 16). pesou'ntai ejn rJomfaiva/: poiva rJomfaivaÉ zw'n ga;r oJ lovgo" tou' qeou'
kai; ejnergh;" kai; tomwvtero" uJpe;r pa'san mavcairan divstomon (Eb 4, 12). peri; tw'n
aujtw'n e[ti levgei: kai; ejgenhvqhsan wJ" ajeto;" ejpÆ oi\kon kurivou (Os 8, 1). w{sper oiJ
a{rpage" ejpevrcontai toi'" poimnivoi" ajetoiv [f. 238v], i{na ejrivfia aJrpavswsin h] ajrniva,
to;n aujto;n trovpon ejpi; to;n oi\kon Kurivou, th;n ejkklhsivan, ejpevrcontai oiJ ajpo; tw'n
aiJrevsewn, oi|on aejtoi; boulovmenoiv tina aJrpavsai. peri; aujtw'n ou\n levgei: kai;
parevbhsan th;n diaqhvkhn mou kai; kata; tou' novmou mou hjsevbhsan (Os 8, 1). pavnta"
euJrhvsei" scedo;n tou;" aiJretikou;" oJmonoou'nta" ejn tw/' ajsebei'n eij" to;n Mwu>sevw"
novmon kai; eij" to;n qeo;n to;n dedwkovta to;n novmon. e[comen de; kai; a[lla paraqevsqai,
ajllÆ ejx w|n ejlavbete, ajnagnovnte" to;n jWshev, euJrhvsete muriva peri; tou' jEfrai?m: plh;n
kai; tau'ta aujtavrkw" ejlhvfqh, dia; to; uiJoi; jEfraiÖm ejnteivnonte" kai; bavllonte" tovxoi"
ejstravfhsan ejn hJmevra/ polevmou (Sal 77, 9)482.
7. hJ iJstoriva ouj perievcei o{ti oiJ uiJoi; jEfraiÖm ejkei'noi, oiJ kata; to;n JIeroboa;m
ejnteivnonte" gegovnasi kai; bavllonte" tovxoi". ajllÆ eja;n i[dh/" tivna trovpon boli;"
titrwvskousav ejsti ta; rJhvmata aujtw'n tw'n eJterodovxwn, nohvsei" de; kai; to; ejn yalmoi'"
eijrhmevnon [f. 239r], o[yei o{ti uiJoi; jEfraiÖm ejnteivnonte" kai; bavllonte" tovxoi" (Sal 77,
9a) gegovnasin. ijdou; oiJ aJmartwloi; ejnevteinan tovxon, hJtoivmasan bevlh eij" farevtran
tou' katatoxeu'sai ejn skotomhvnh/ (Sal 10, 2): ejn fwti; ga;r ouj duvnantai toxeu'sai tou;"
eujqei'" th/' kardiva/ (Sal 10, 2c). aujtoi; de; ejstravfhsan: povteÉ ejn hJmevra/ polevmou (Sal 77,
9b). e[stin me;n ou\n ejn hJmevra/ polevmou o{lh hJ hJmevra tou' aijw'no" touvtou: povlemo" gavr
e[stin oujc oJ tucw;n ejn tw/' bivw/, mavlista de; ejn th/' hJmevra/ tou' polevmou ta; th'" eijrhvnh"

482
Cf. CIo I, 15, 88: kai; tiv dei' ejpi; plei'on mhkuvnein to;n peri; tou' tiv to; eujaggevliovn ejsti lovgonÉ
aujtavrkw" dh; touvtwn eijrhmevnwn kai; ejk touvtwn tw'n mh; ajnentrecw'n dunamevnwn ta; paraplhvsia
sunagagei'n ajpo; tw'n grafw'n; CC VI, 39: aujtavrkw" d∆ hJmi'n ei[rhtai kai; ejn toi'" pro; touvtwn,
boulomevnoi" parasth's ai mh; taujto;n ei\nai Sabaw;q h] Diva.

213
pauvsetai ejn tai'" yucai'" aujtw'n. tovte ga;r strevfontai kai; ejnteivnousi kai; bavllousi
tovxa.
kai; oujk ejfuvlaxan th;n diaqhvkhn tou' qeou' (Sal 77, 10a): ou|toi uiJoi; jEfraiÖm movnoi.
pavnte" ga;r uiJoi; jEfrai?m eijsi o{soi prosevcousi toi'" e[xw th'" ejkklhsiva" lovgoi". kai;
ou|toi oujk ejfuvlaxan th;n diaqhvkhn aujtou', ajllÆ e[xw baivnousi th'" diaqhvkh" th'"
palaia'", ajfÆ h|" oJ Kuvrio" hJmw'n jIhsou'" Cristo;" profhteuvetai, wJ" aujto;" didavskei
levgwn: eij ejpisteuvete Mwu>sei', ejpisteuevte a]n ejmoiv [f. 239v]: peri; ga;r ejmou' ejkei'no"
e[grayen (Gv 5, 46). aujto;" didavskei levgwn ejn th/' parabolh/' tou' eujaggelivou: e[cousi
Mwu>seva kai; tou;" profhvta": ajkousavtwsan aujtw'n (Lc 16, 29). kai; gevgone to;
eujaggevlion kata; ta; eijrhmevna: ejk stovmato" tw'n aJgivwn ajpÆ aijw'no" tou' qeou'
profhtw'n (Lc 1, 70). oujk ejfuvlaxan ou\n oiJ uiJoi; jEfrai?m, oiJ ejn scivsmasin, oiJ ejn
aiJrevsesi, th;n diaqhvkhn tou' qeou' (Sal 77, 10a), kai; ejn tw/' novmw/ aujtou' oujk
hjboulhvqhsan poreuqh'nai (Sal 77, 10b). hJmei'" ejn tw/' novmw/ tou' qeou' poreuovmeqa, ejn tw/'
ajlhqinw/', oujk ejn tw/' tupikw/'. ejcevtwsan ou\n oiJ JIoudai'oi to;n tupikovn novmon, kaivtoige
oujde; aujto;n duvnantai threi'n. pou' hJ latreivaÉ hJmei'" de; e[comen - oi[damen o{ti oJ novmo"
tou' qeou' pneumatikov" ejsti (Rm 7, 14) - kai; ejn tw/' novmw/ tou' qeou' poreuovmeqa. ouj ga;r
oJ ejn tw/' fanerw/' jIoudai'ov" ejsti, kai; peritomh; kardiva" ejn pneuvmati ouj gravmmati, ou|
oJ e[paino" oujk e[stin ejx ajnqrwvpwn ajllÆ ejk tou' qeou' (Rm 2, 28-29).
kai; ejpelavqonto tw'n eujergesiw'n aujtou' (Sal 77, 11a). i[de tou;" aiJretikou;" eij mh;
ajkribw'" [f. 240r] aJrmovzei aujtoi'" to; ejpelavqonto tw'n eujergesiw'n aujtou', i{na a[nqrwpoi
ejn kovsmw/ o[nte", ajpolauvonte" oujranou' kai; gh'", blevponte" ta; thlikau'ta qeavmata,
kakw'" levgwmen to;n dhmiourgo;n kai; to;n kovsmon, kai; ejpistrevfwmen eij" oujde;n kata;
ta; eijrhmevna ejn tw/' profhvth/ pro;" ejkeivnou" (Os 7, 16), devon ajpo; ktivsew" kovsmou ta;
toi'" poihvmasi noouvmena kaqorwvmena blevponte" (Rm 1, 20), ajpo; touvtwn ajnabaivnein
kai; levgein: "eij tau'ta ejn tw/' proskaivrw/ kai; ojligocronivw/, phlivka dei' ei\nai a}
hJtoivmasen oJ qeo;" toi'" ajgapw'sin aujtovn (1 Cor 2, 9), ta; aijwvnia"É ejpelavqonto ou\n tw'n
eujergesiw'n aujtou' kai; tw'n qaumasivwn aujtou', w|n e[deixen aujtoi'" (Sal 77, 11b). ta;
qaumavsia tou' qeou' ouj movna ta; ejn tai'" grafai'" ejstin, ajlla; kai; tau'ta: hJmei'" de; dia;
th;n sunhvqeian oujkevti qaumavzomen, ejpei; pavnta ta; qaumavsia e[sti tw/' lovgw/ tw/'
bouleuomevnw/ aujta; qewrei'n.
h] oujk e[stin qaumasto;n kaqÆ eJkavsthn hJmevran to;n h[lion aj[f. 240v]natevllein ajpo; tw'n
tovpwn tw'n ajnatolikw'n kai; dwvdeka w{rai" to;n thlikouvton oujrano;n ejkperipolou'nta

214
e[rcesqai eij" dusmav"É tiv de; oujk e[stin qaumasto;n th;n selhvnhn th;n trevcousan oJte;483
me;n ajpofeuvgein to;n h{lion, oJte;484 de; protrevcein tw/' hJlivw/, kai; ei\nai aujth'/ tevlo" ejn tw/'
koinwnh'sai tw/' hJlivw/, ajrch;n de; tw/' ajposth'nai tw/' hJlivw/, i{na ta; duvo fw'ta cwrivzomena
kai; eJnouvmena dioikh/' ta; futa; kai; ta; zw/'a ejpi; th'" gh'"É tiv de; oujk e[stin qaumasto;n to;
to;n h{lion threi'n megevqh hJmevrw'n kai; nuktw'n, kai; oJte;485 me;n meivzona" poiei'n ta;"
hJmevra", oJte;486 de; mikrotevra": mikrotevra" me;n para; to;n kairo;n tou' dei'sqai hJma'"
pleivono" nukterinh'" qerapeiva", meivzona" de; para; to;n kairo;n tou' hJma'" ajpolauvein
duvnasqai pleivono" fwtov", plei'on ga;r to; fw'" th'" para; to;n kairo;n tou' qevrou"
hJmevra"É ou[pw levgw o{sa ta; peri; th'" [Arktou, h}n e[sthsen ejn oujranw/', i{na [f. 241r] oiJ
kubernh'tai487 peripatw'si dia; th'" qalavssh" th'" mh; ejcouvsh" trivbon, th'" mh;
ejcouvsh" i[cnh mhde; oJdovn: blevpousi oujranovn, kai; tou;" ajstevra" katanoou'nte" oJrw'si
pou' aujtou;" povqen pou poreuevsqai kai; pw'" i{nÆ ajei; deivknusi ta; a[stra. kai; ta;
pleivona de; tw'n qevsewn tw'n ajstevrwn oiJ peri; tau'ta deinoi; kalw'" pragmateusavmenoi
duvnantai qewrou'nte" blevpein, o{ti qaumavsia ta; tou' qeou' pavnta ejstivn488.
ou[pw katevbhn tw/' lovgw/ ejpi; th;n gh'n, i{na kai; ta; ejnqavde qaumavsia ejxetavsw. kovvkko"
sivtou speivretai kai; stavcu" ajnivstatai ejnto;" mhnw'n tovswn, ou{tw de; kai; ejpi; tw'n
a[llwn spermavtwn: h] oujk e[stin tou'to qaumavsionÉ eij ga;r mhdevpote aujto; ejqewrou'men
- e[lege dev ti" hJmi'n deiknu;" kovkkon sivtou: "o{ra tou'ton: ou|to" mevllei pote;
ajnivstasqai kai; givnesqai eJkatontavcou", givnesqai ejxhkontavcou", h] triakontavcou"" -
, oujk a]n ejpisteuvsamen eij duv[f. 241v]natai ou|to" oJ ei|" kovkko" tosouvtou" poih'sai
purouv". a[llÆ o{mw" ajei; oJ qeo;" ta; qaumavsia aujtou' deivknusin, i{na pisteuvswmen kai;
peri; th'" ajnastavsew" kai; mh; nomivzwmen ajdunavtoi" pisteuvein pravgmasin. eja;n levgh/
ti": pw'" ejgeivrontai oiJ nekroiv, poivw/ de; swvmati e[rcontai (1 Cor 15, 35)É ajpokrivnetai
oJ ajpovstolo" pro;" aujto;n kai; ejrei': a[frwn, su; o} speivrei", ouj zwopoihqhvsetai eja;n mh;
ajpoqavnh/: kai; o} speivrei", ouj to; sw'ma to; genhsovmenon speivrei" ajlla; gumno;n kovkkon

483
Ms. o{te.
484
Ms. o{te.
485
Ms. o{te.
486
Ms. o{te.
487
Ms. kuberni'tai.
488
Cf. CIo XIII, 61, 429: w{sper mevnein fasi; to; uJliko;n oiJ peri; tau'ta deinoiv; XIII, 18, 113: eij de; oJ blevp wn
dia; katovp trou to; ajl hqe;" ouj blevpei, wJ" deivk nutai tou'to toi'" katoptrikoi'" uJp o; tw'n peri; tau'ta
deinw'n; CC I, 24: wJ" oiJ peri; tau'ta deinoi; ajp odeiknuvousi; I, 25: oiJ peri; th;n crh'sin tw'n ejp w/dw'n deinoi;
iJstorou'sin.

215
eij tuvcoi sivtou h[ tino" tw'n loipw'n: oJ de; qeo;" divdwsin aujtw/' sw'ma kaqw'" hjqevlhse, kai;
eJkavstw/ tw'n spermavtwn i[dion sw'ma (1 Cor 15, 36-38).
ajlla; ejnwvpion tw'n patevrwn aujtw'n a} ejpoivhse qaumavsia, oujk ejfulavxanto oiJ uiJoi;
jEfrai?m. euJrhvsei" ga;r aujtou;" levgonta" to;n novmon kai; th;n diaqhvkhn: "ta; ajrcai'a
parh'lqen, ijdou; gevgone kainav (2 Cor 5, 17). tiv ejmoi; e[ti kai; Mwu>sevi"É kai; oi\da ejgwv
pote ajkouvsantav [f. 242r] tina Deuteronomivou ajnaginwskomevnou ejn th/' ejkklhsiva/ kai;
eijpovnta: "tou'to sunagwgh; jIoudaivwn ejstivn: ajnaginwvsketai wJ" mh; o[ntwn
eujaggelivwn!". oujc eJwvra de; ejkei'no" o{ti oJ Swth'r kai; Kuvrio" megavlhn suvstasin
pepoivhke tw/' Deuteronomivw/: o{te ou\n ejpavlaie pro;" to;n diavbolon ajpo; tou'
Deuteronomivou, ouj tau'ta ei\pen: to; ga;r kuvrion to;n qeovn sou proskunhvsei" kai; aujtw/'
movnw/ latreuvsei" (Mt 4, 10 [Dt 6, 13]), kai; to; oujk ejpÆ a[rtw/ movnw/ zhvsetai oJ a[nqrwpo",
ajllÆ ejn panti; rJhvmati ejkporeuomevnw/ dia; stovmato" qeou' zhvsetai oJ a[nqrwpo" (Mt 4, 4
[Dt 8, 3])É kai; to; oujk ejkpeiravsei" Kuvrion to;n qeovn sou (Mt 4, 7 [Dt 6, 16]), ejk tou'
Deuteronomivou ei[lhfen, tou' Swth'ro" ou\n sunistavnonto" ta; palaia; pravgmata. kai;
tou' ajpostovlou didavskonto", i{na periaireqh' to; kavlumma kai; ajnagnw'men aujta;
ajnakekalummevnw/ proswvpw/ (2 Cor 3, 18), mevllw ejgw; ajqetei'n ta; palaiavÉ ejgw; ou\n
mevmnhmai a} ejnwvpion tw'n patevrwn ejpoivhse qaumavsia ejn gh/' Aijguvptw/, ejn pedivw/
Tavnew" (Sal 77, 12b), kai; zhtw' th;n Ai[[f. 242v]gupton noh'sai, i{na ta; ajei; shmei'a ejn
Aijguvptw/ ginovmena blevpw: povte ga;r oJ qeo;" ouj rJuvetai to;n lao;n ejk gh'" AijguvptouÉ
povte ouj levgei: "ejgwv eijmi o{sti" ejxhvgagovn se ejk gh'" Aijguvptou, ejx oi[kou douleiva""É
povte ouj rJuvetai yuca;" ejk th'" kamivnou th'" sidhra'" (Dt 4, 20; Gr 11, 4), th'" kata; th;n
aJmartivan489, i{na eijsagavgh/ dia; pollw'n gumnasivwn, dia; pollw'n qaumasivwn, diÆ a[rtou
ejpouranivou, diÆ u{dato" ajpo; th'" pevtra" - hJ pevtra de; oJ Cristov" (1 Cor 10, 4) - ejpi;
th;n aJgivan ejpaggelivanÉ ejn Cristw/' jIhsou', w|/ ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;"
aijw'na" tw'n aijw'nwn. ajmhvn.

489
Orat XIII, 4: kai; ejpei; kavminov" ejsti sidhra' Ai[gupto", suvmbolon tugcavnousa panto;" tou'
perigeivou tovp ou, pa'" oJ ejkpefeugw;" th;n tou' bivou tw'n ajnqrwvp wn kakivan kai; mh; pepurwmevno" uJp o; th'"
aJmartiva" mhde; wJ" klivbanon plhvrh puro;" th;n kardivan ejschkw;" mh; e[latton eujcaristeivtw tw'n ejn puri;
drovs ou (Dn 3, 50) pepeiramevnwn.

216
Hom. III in Ps. 77

[f. 242v] Eij" to;n ozæÆ yalmovn oJmiliva gÆ

1. OiJ ajkevraioi touvtwn ajkouvonte" kai; maqovnte" peri; tou' pavlai laou' wJ" diarrhvxa" oJ
qeo;" qavlassan dihvgagen aujtovn (Sal 77, 13a), kai; w{sper dievsthsen u{data wJ" eij"
ajskovn (Sal 77, 13b), kai; o{ti wJdhvghsen aujto;n ejn nefevlh/ hJmevra" kai; o{lhn th;n nuvkta
ejn fwtismw/' purov" (Sal 77, 14) [f. 243r], makarivzousi me;n ejkeivnou" toiau'ta shmei'a
kai; tevrata teqewrhkovta", oi[ontai de; aujtoi; e[latton ejkeivnwn ajpofevresqai tw/' mh;
toiau'ta katanenohkevnai. didaskovmeqa de; pavnte", o{ti shmeivwn kai; teravtwn eijsi;
diaforaiv: ta; me;n gavr ejsti490 shmei'a kai; tevrata swmatikav, ta; dev ejsti shmei'a kai;
tevrata pneumatikav. kai; o{sw/ diafevrei to; pneu'ma tou' swvmato", ou{tw" ajnusimwvtera
kai; wjfelimwvtera ta; shmei'a ta; pneumatika; tw'n swmatikw'n shmeivwn ejstivn. dio; eja;n
kaqÆ uJpovqesin aujto;" oJ Qeo;" crhmativsh/ kai; dw/' th;n ejklogh;n eJlevsqai o{per ti"
bouvletai, wJ" e[dwke pote; tw/' Dauivd, kai; crhmativsa" hJmi'n ei[ph/: "to; e{teron
ajmfotevrwn cariou'maiv soi, h] ta; pneumatika; ta; kata; to;n tovpon shmei'a, h] ta;
swmatikav", oJ me;n ajkevraio" kai; a[pisto", kai; eja;n mh; shmei'a kai; tevrata i[dh/ mh;
pisteuvwn, eJlei'tai ta; swmatikav: oJ de; diabebhkw;" [f. 243v] kai; oujk ajpo; touvtwn
pisteuvwn tw/' qew/', oujde; ajmfibavllwn eJlevsqai ta; pneumatika; shmei'a.
ejpi; tou' parovnto" dievrrhxen, e[fh, qavlassan kai; dihvgagen aujtouv" (Sal 77, 13a). tiv
mevga ejstin, i{na diarrhvxh/ oJ qeo;" swmatikh;n qavlassan kai; diagavgh/ me oJdeuvontaÉ eja;n
de; nohvsa" th;n qavlassan tou' bivou491, kai; ta; kuvmata ejn tw/' bivw/, kai; to; pikro;n kai; to;
aJlmuro;n tw'n biwtikw'n pragmavtwn, dunhqw' eujergethqei;" uJpo; tou' qeou' noh'sai tivna
trovpon diwvkei me ouj swmatikov" ti" Farawv, oujde; swmatikoi; Aijguvptioi, kai; nohvsa"
tau'ta dunhqw' fugei'n to;n Farawv, tiv a]n a[llo eujcoivmhn h] i{na diarrhvxh/ th;n qavlassan
tw'n tou' bivou pragmavtwn oJ qeo;" kai; sthvsh/ tau'ta ta; kuvmata wJ" ajskovn, kai; pavnta
diabw' ginomevnwn moi teicw'n ejk dexiw'n kai; ejx eujwnuvmwnÉ kai; bouloivmhn ijdei'n tou;"
diwvkontav" me Aijguptivou", tou;" pneumatikou;" Aijguptivou", katapotisqevnta", i{na
dielqw;n th;n jEruqra;n [f. 244r] qavlassan, tou' qeou' dianoivgontov" moi aujth;n, dunhqw'
eijpei'n to; a[/swmen tw/' kurivw/, ejndovxw" ejndedovxastai: i{ppon kai; ajnabavthn (Es 15, 1) -
ouj ta; swmatika; ajlla; ta; pneumatika; th'" ponhriva" (Ef 6, 12) - e[rriyen eij"

490
Ms. eijsi.
491
Cf. supra H73Ps II (f. 134v): kai; kata; to; pneumatiko;n de; qavlassa oJ bivo" tw'n ajnqrwvp wn kai; kumavtwn
pollw'n peplhrwmevno".

217
qavlassan, i{na dunhqw' eijpei'n: bohqo;" kai; skepasth;" ejgevnetov moi eij" swthrivan (Es
15, 2).
ejavn pote ou\n ajnagignwvskh/" shmei'a kai; tevrata, ei[te ejn toi'" kata; th;n palaia;n
diaqhvkhn, ei[te ejn toi'" kata; th;n parousivan Cristou', o{ra mh; gevnh/ wJ" oJ
sklhrokavrdio" ejkei'no" kai; swmatiko;" laov": zhtw'n shmei'a kai; tevrata, prokrivnein
ta; uJlika; kai; swmatika; tw'n meizovnwn kai; pneumatikw'n. oujdevn ejsti ta; swmatika;
shmei'a, wJ" pro;" ejkei'na. tau'ta me;n ga;r ouj pisto;n pisto;n poihvsei, ejkei'na de; to;n
pisto;n kai; diabebhkovta mevgista oi|av tev ejstin wjfelh'sai. eujcwvmeqa toivnun kai;
hJmei'", ejavn pote i[dwmen eJautou;" para; th/' qalavssh/ [f. 244v] ejn diwgmoi'", ejn
qlivyesin, ejn kinduvnoi", ejn stenocwrivai" (2 Cor 6, 4), i{na oJ qeo;" diarrhvxh/ th;n tw'n
toiouvtwn pragmavtwn qavlassan kai; diagavgh/ hJma'" mhde;n paqovnta" kai; parasthvsh/
tau'ta ta; u{data wJsei; ajsko;n kekrathmevna, kai; oJdhghvsh/ hJma'" ejn nefevlh/ hJmevra" kai;
o{lhn th;n nuvkta ejn fwtismw/' purov" (Sal 77, 14).
2. dittw'" ga;r eijpei'n kai; peri; touvtwn492: ei\pen swmatikw'" me;n oJdhghqh'nai ejn
nefevlh/ swmatikh'/ hJmevra", ajllÆ hJ yuch; oujk wjfelei'tai, ouj ga;r ei\den ajlhqino;n fw'".
eja;n de; nohvsh/" nefevlhn pneumatikh;n kai; kreivttona, th;n kouvfhn ejfÆ h|" kaqezovmeno"
oJ Swth;r profhteuvetai ejpidhmei'n th/' Aijguvptw/ (Is 19, 1), o[yei o{ti toiauvthn nefevlhn
pevmpesqai ajpo; tou' qeou' oJdhgou'san hJma'" mevga o[felo" uJma'" peripoiei' kai;
swthvrion. kai; nu'n pavrestin hJ nefevlh kai; oJdhgei' hJma'", ei[ge ejsme;n ejn tw/' fwti; tw/'
th'" hJmevra", kai; skevpei hJma'" au{th [f. 245r] hJ nefevlh, i{na gevnhtai ejfÆ hJma'" hJ
levgousa eujlogiva: hJmevra" oJ h{lio" ouj sugkauvsei se, oujde; hJ selhvnh th;n nuvkta (Sal
120, 6), oJdhgh'/ de; hJma'". kai; ejavn pote skoteina; kai; duvskola hJma'" katalavbh/, ejn
fwtismw/' purov" - pu'r ga;r nohto;n ejpifaivnetai, peri; ou| e[legen oJ Swth'r: pu'r h\lqon
balei'n ejpi; th;n gh'n kai; ei[qe h[dh ejkavh/ (Lc 12, 49) -, kai; touvtou fanevnto" tou' purov"
oJdhgouvmeqa oujk ejn skovtw/ o[nte", ajlla; ta; me;n periesthkovta tou;" a[llou" skovto"
ejstivn, hJmei'" de; blevpomen hJmevra".
dia; tou'to to; nohto;n pu'r, o{per h\n kai; ejn Aijguvptw/, tou'to givnetai kai; oJdeuvonti tw/'
law/' tou' qeou'. tiv de; h\n ejn Aijguvptw/É yhlafhto;n skovto" ejkravtei pavntwn tw'n
Aijguptivwn kai; oujdei;" e[blepen oujde; to;n plhsivon, movnoi" de; ejkeivnoi" fw'" h\n ejn
pa'sin oi|" kategivnonto. toiou'tovn ti ou\n, eja;n kai; oJdeuvwmen, ejskovtwtai me;n oJ kovsmo"
kai; pavnta ajgnoiva" peplhvrwtai, hJmei'" [f. 245v] de; movnoi pro;" ta; pneumatika; th'"
ponhriva" palaivonte" kai; tou;" kosmokravtora" tou' skovtou" touvtou (Ef 6, 12), oujk

492
Con. ‹e[stinÌ?

218
ejsme;n ejn touvtw/ tw/' skovtw/, ajllÆ ejn fwtiv, dia; to; ajlhqino;n fw'", Cristo;n jIhsou'n kai;
Kurivon hJmw'n.
3. ou{tw" de; kai; wJ" dievrrhxe pevtran ejn ejrhvmw/ kai; ejpovtisen aujtou;" wJ" ejn ajbuvssw/
pollh/' (Sal 77, 15), diarrhvgnusi kai; nu'n pevtra" oJ qeo;" ejn th/' tou' kovsmou ejrhvmw/ kai;
ejn ajnudriva/ divdwsi hJmi'n u{data. tiv" ga;r ajnagnou;" tauvta" ta;" grafav", kai; mavlista
tou;" ajporwtevrou" tovpou", oujk ejrei' o{ti xhrav ejsti tau'ta, a[pora u{dato", a[pora
potismou' pravgmato"É ajllÆ o{mw", eja;n oJ qeo;" didw/', tuvptetai hJ pevtra, to; xhro;n tw'n
grafw'n, kai; ejxevrcetai u{data kai; ceivmarroi katakluvzousi. dievrrhxe ga;r pevtran ejn
ejrhvmw/ oJ qeo;" kai; ejpovtisen hJma'" wJ" ejn ajbuvssw/ pollh/' kai; ejxhvgagen u{dwr ejk pevtra"
(Sal 77, 15-16a). tiv" ijdw;n Cristo;n jIhsou'n, peri; ou| gevgraptai: i[domen aujto;n kai; oujk
ei\cen ei\do" oujde; kavllo", ajlla; to; ei\do" aujtou' a[ti[f. 246r]mon ejklei'pon para; tou;"
uiJou;" tw'n ajnqrwvpwn, a[nqrwpo" ejn plhgh/' w]n kai; ejn povnw/ kai; eijdw;" fevrein malakivan
(Is 53, 2-4), oujk ejrei': "tou'to pevtra ejstivn, tiv duvnatai tou'to poih'sai"É ajllÆ o{mw" ajpÆ
ejkeivnou o{ra hJlivkoi potamoi; ejxh'lqon kai; katevblusan pa'san th;n oijkoumevnhn (Gv 7,
38), oi|on ejn th/' shvmeron hJmevra/ potivzonte" ejn ajnamnhvsei th'" ajnastavsew" Cristou'
jIhsou' ejkklhsivai493 aiJ uJpo; to;n oujrano;n ajpo; tou' u{dato" tou' ejxelqovnto" ajpÆ ejkeivnh"
th'" pevtra", peri; h|" e[legovn tine": i[domen aujto;n kai; oujk ei\cen ei\do" oujde; kavllo" (Is
53, 2). kai; aujto;" ou\n ejsti pevtra, w{" fhsin: hJ pevtra de; h\n oJ Cristov" (1 Cor 10, 4).
kathvgagen wJ" potamou;" u{data (Sal 77, 16b): oJ qeov", eja;n ou\n bouvlhtai kai; nu'n
katagagei'n a[nwqen ajpo; tw'n oujranw'n wJ" potamou;" u{data, katavgei ta; ajpo; touvtwn
pavntwn ginomevnwn. oujde;n h|tton pavlin hJmei'" aJmartwloiv kai; tau'ta i[dia gravfetai.
oujc i{na ga;r to;n lao;n i[dwmen o{ti h{marten, ajllÆ i{na blevpwmen mhvpote kai; hJmei'" ejn
[f. 246v] touvtoi" ejsmevn, gevgraptai kai; prosevqento e[ti tou' aJmartavnein aujtw/',
parepivkranan to;n u{yiston ejn ajnuvdrw/ (Sal 77, 17). eja;n meta; th;n sunagwgh;n tauvthn,
meta; th;n didaskalivan, meta; th;n protrophvn, meta; tou;" lovgou" tou;" diegertikouv",
pavlin aJmartavnwmen ejxelqovnte", ejpilaqovmenoi tw'n lovgwn tw'n qreyavntwn hJma'" kai;
tou' u{dato" tou' ajpo; th'" pevtra", oujci; kai; hJmei'" parapikraivnomen to;n u{yiston ejn
ajnuvdrw/ (Sal 77, 17b) kai; ejkpeiravzomen to;n qeo;n ejn tai'" kardivai" hJmw'n (Sal 77, 18a)
kai; tau'ta levgomen, oJpoi'a kajkei'noi ajnegravfhsan tovte eijrhkevnai: tou' aijth'sai
brwvmata tai'" yucai'" aujtw'n (Sal 77, 18b)É

493
HIs V, 2: Et quia nunc populi multitudo est propter parasceuen et maxime in dominica die, quae passionis
Christi commemoratrix est – neque enim resurrectio Domini semel in anno et non semper post octo dies
celebratur.

219
4. pollavki" ga;r ajpistou'men eij oJ qeo;" ejn th/' ejrhvmw/ tauvth/ divdwsin hJmi'n brwvmata.
kai; ajporou'nte" kai; ajpoginwvskonte" th;n trofhvn, ejpei; ouj blevpomen aujth;n aijsqhth;n
ou\san, katalalou'men tou' qeou' kai; levgomen (Sal 77, 19a): mh; dunhvsetai oJ qeo;"
eJtoimavsai travpezan ejn th/' ejrhvmw/ (Sal 77, 19b) [f. 247r]É ejpei; ejpavtaxe pevtran kai;
ejrruvhsan u{data kai; ceivmarroi katekluvsqhsan (Sal 77, 20a-b). eij kai; ejpotivsqhmen,
a\ra dunavmeqa kai; trofh;n metalabei'nÉ mh; kai; a[rton duvnatai dou'nai, h] eJtoimavsai
travpezan tw/' law/' aujtou' (Sal 77, 20c-d)É ajlla; a[koue o{ti kai; hJmei'" me;n
ajpoginwvskomen, eij duvnatai travpezan ejn ejrhvmw/ eJtoimavsai: oJ de; ouj prosfiloneikei'
tai'" aJmartivai" hJmw'n, ajlla; plhvrh poihvsa" travpezan pneumatikw'n brwmavtwn
parativqesin hJmi'n.
peri; h|" memaqhvkamen toiau'ta: eja;n kaqivsa" deipnei'n ejpi; trapevzh" dunastw'n,
nohtw'" novei ta; paratiqevmenav soi kai; ejpivballe th;n cei'rav sou, eijdw;" o{ti toiau'tav se
dei' paraskeuavsai. levgomen ou\n: h] eJtoimavsai duvnatai travpezan tw/' law/' aujtou' (Sal
77, 20d)É kai; ejpilevgomen: dia; tou'to h[kouse Kuvrio" kai; ajnebavleto, kai; pu'r ajnhvfqh
ejn jIakwvb (Sal 77, 21a-b). o{pou eja;n h\/ ajpistiva, ejkei' pu'r: ta; ga;r pepurwmevna bevlh tou'
ponhrou' toi'" ajpivstoi" givnetai. kai; eij pu'r ajnhv[f. 247v]fqh tovte ejn jIakwvb, pollw/'
plevon nu'n. eja;n aJmartanwmen, pu'r ajnafqhvsetai. kai; ejkei'no me;n to; pu'r aijsqhto;n h\n,
oujk e[blapte th;n yuchvn. nu'n de; pu'r eja;n ajnafqh/', qavnaton hJmi'n peripoiei': oujc oi|on
ejkei'noi ajpoteqnhvkasin, kata; to; genovmenon aujtoi'" suvmbolon, ajlla; qavnaton aijwvnion.
dia; tou'to mh; ajpistw'men tw/' qew/', mhvpote pu'r ajnafqh' kai; ejn hJmi'n kai; ojrgh; ajnabh/'
ejpi; to;n jIsrahvl (Sal 77, 21c). mh; ajnabainevtw ou\n ojrgh; ejfÆ hJma'", ajnabainevtw to;
a{gion pneu'ma! eja;n ga;r eu{rh/ hJma'" tapeinotevrou" hJ orgh; ajnabaivnei ejfÆ hJma'": eja;n de;
ajnabh/', dia; tiv ajnabaivnei hJ ojrghvÉ eja;n pu'r ajnavpthtai. dia; tiv de; ajnavptetai pu'r,
katanohtevon.
5. o{ti fhsi;n oujk ejpivsteusan ejn tw/' qew/', oujde; h[lpisan ejpi; to; swthvrion aujtou' (Sal 77,
22). kalo;n to; pisteuvein ouj movnon tw/' qew/', ajlla; ejn tw/' qew/'. oi\da ga;r diafora;n tou'
pisteuvein qew/' kai; tou' pisteuvein ejn tw/' qew/:' ejpivsteusen jAbraa;m tw/' qew/' kai;
ejlogivsqh aujtw/' eij" dikaiosuvnhn (Gn 15, 6; Rm 4, 3). ou|toi dev [f. 248r], oi|" mevmfetai oJ
oJ lovgo", fhsi;n oujk ejpivsteusan ejn tw/' qew/' (Sal 77, 22a). pw'" ou\n nohvsomen kai; "tw/'
qew/'" pisteuvein kai; pisteuvein "ejn aujtw/'"É mevmnhmai rJhtou' eujaggelikou' o}
dihghsavmhn494, crhsivmou mou genomevnou pro;" to; eijpei'n diafora;n tou' pisteuvein tw/'
qew/' kai; pisteuvein ejn qew/'. to; de; rJhto;n ou{tw" e[cei: o}" eja;n oJmologhvsh/ ejn ejmoi;

494
Cf. EM 10.

220
e[mprosqen tw'n ajnqrwvpwn, kajgw; oJmologhvsw ejn aujtw/' e[mprosqen tou' Patrov" mou tou'
ejn oujranoi'": o}" dÆ ajrnhvsetaiv me - oujkevti ei\pen "ejn ejmoiv": oJ ga;r ajrnouvmeno" oujk
e[stin ejn Cristw/', ajllÆ o}" eja;n ajrnhvsetaiv me -, kajgw; ajrnhvsomai: oujk ei\pen "ejn aujtw/'",
ajlla; ajrnhvsomai aujtovn (Mt 10, 32-33). ejn tw/' lovgw/ ou\n, eij me;n oJmologiva givnetai ejn tw/'
Swth'ri, kai; oJ Swth;r oJmologei' ejn tw/' oJmologhvsanti: eij de; a[rnhsi" givnetai, oujk ejn tw/'
swth'ri, ajllÆ oJ ajrnouvmeno" oujk ejn aujtw/' w[n, ajrnei'tai aujtovn495. kai; oJ Swth;r, oujk w]n
ejn tw/' ajrnoumevnw/, ajrnei'tai aujtovn. touvtw/ ou\n tw/' lovgw/ mei'zovn tiv ejsti to; pisteu'sai
ejn tw/' qew/' tou' pisteu'[f. 248v]sai tw/' qew/': ajrch; de; prokoph'" to; pisteuvein qew/', i{na
meta; tou'to genovmenoi ejn tw/' qew/' kai; stavnte" pisteuvswmen aujtw/' tw/' qew/' dia; Ihsou'
Cristou' tou' Swth'ro" hJmw'n, w/| ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n
aijwvnwn. ajmhvn.

495
Cf. EM 10: oJ de; ajrnouvmeno" uJpÆ aujth'" th'" ajrnhvsew" trovp on macaivra" diakoptouvsh" ajpÆ ejkeivnou,
o}n ajrnei'tai, pavs cei th;n diaivresin cwrizovmeno" ejkeivnou, o}n hjrnhvs ato.

221
Hom. IV in Ps. 77

[f. 248v] Eij" to;n ozæÆ yalmovn oJmiliva dÆ

1. Mevga a[nqrwpo" kai; tivmion ajnh;r ejlehvmwn (Pr 20, 6) kai; tou' megevqou" th'"
ajnqrwpivnh" yuch'" polla; mevn ejsti shmei'a euJrei'n kai; suvmbola: tavca de; touvtwn
meivzona, levgw de; tw'n ejn aujtw/' tw/' ajnqrwvpw/ euJriskomevnwn, ta; ajpo; tou' qeou' dia; to;n
a[nqrwpon ginovmena. mevgalhn ga;r aujtw/' provnoian poiouvmeno" oJ qeo;" kai; oujrano;n
aujtw/' ajnoivgei kai; trofh;n aujtw/' divdwsin oujravnion. kai; ceiragwgei' aujtovn, aujto;"
ginovmeno" toi'" oJdeuvousi fw'" kai; a[gwn ejpi; oJdouv", a}" kaqÆ auJth;n ajnqrwpivnh fuvsi"
oujk ejpivstatai. pa'sa me;n ou\n grafh; wJ" qeovpneusto" kai; wjfevlimo" (2 Tm 3, 16) -
¢kai; oiJ yalmoi' ‹oiJÌ ajneginwvskonto496 - didavskei [f. 249r] to;n ajkouvein aujth'"
dunavmenon oJpoi'ovn ejsti to; th'" ajnqrwpivnh" yuch'" mevgeqo" kai; oJpoivan aujth'"
provnoian poiei'tai oJ qeov".
2. ejpei; de; nu'n provkeitai ta; ajnagnwsqevnta, eja;n oJ qeo;" dw/497
' , dihghvsasqai, fevrÆ
i[dwmen hJlivka tina; dia; to;n a[nqrwpon oJ qeo;" pepoivhken: ejneteivlato ga;r nefevlai"
uJperavnwqen kai; quvra" oujranou' ajnevw/xen, kai; e[brexen aujtoi'" mavnna fagei'n (Sal 77,
23-24a). kainai; au|tai aiJ nefevlai, ai|" ejntevlletai oJ qeo;" mavnna u{ein, kainai; para;
ta;" ejn tw/' jHsai?a/, peri; w|n gevgraptai: tai'" nefevlai" ejntelou'mai tou' mh; brevxai eij"
aujto;n uJetovn (Is 5, 6)498. kai; tavca w{sper tw'n aijsqhtw'n nefelw'n aiJ mevn tine" ajnwtevrw
kai; metewrovterai aiJ de; katwtevrw, ou{tw" kai; ejpi; tw'n pneumatikw'n nefelw'n uJousw'n
h[toi to;n uJeto;n tw/' ajmpelw'ni h[toi mavnna tw/' law/' tou' qeou' diaforai; eijsivn: wJ" eijpei'n
ta;" me;n ei\nai ajnwtevrw ta;" to; mavnna uJouvsa", ta;" de; katwtevra" uJ[f. 249v]yhlotevra"
me;n pollw'n ou[sa", uJpokavtw de; tw'n uJousw'n to; mavnna. kai; ejrou'mevn ge ta;" me;n
uJpodeestevra" ei\nai tou;" profhvta". tauvtai" ga;r tai'" nefevlai" ejneteivlato tou' mh;
brevxai e[ti uJetovn, ‹eij"Ì lao;n ejkei'non uJetovn (Is 5, 6), dio; oujk e[stin e[ti profhvth" kaiv
fasin "ta; shmei'a hJmw'n oujk i[domen": ta;" de; meivzou" kai; diaferouvsa" nefevla" tou;"
ajggevlou" ei\nai tou' qeou', ta;" uJyhlotevra" nefevla", ai{tine" diakonou'ntai to;n a[rton
to;n oujranivon, tovte me;n sumbolikw'", ajei; de; ajlhqinw'". katÆ ejme; ga;r kai; tou;" ejmou'
kreivttona" ajei; ajnoivgontai oiJ oujranoi; kai; aiJ quvrai aujtw'n ajnapetavnnuntai, kai; aiJ

496
¢Add. in marg.
497
Cf. HIer I, 16 (Nautin [GCS], 2, 10): a\ra a[rti ejn toi'" legomevnoi" oujk e[sti duvnami", < eja;n oJ qeo;"
didw/'; V, 26 (41, 26): katoikou'm en ga;r hJm ei'", ejan; oJ qeo;" didw/', ejn th/' Ij erousalhvm).
498
Cf. H36Ps III (f. 63v); H76Ps III (f. 200v).

222
labou'sai nefevlai u{ousi toi'" oJdevuousi kai; ejxelqou'sin ejk gh'" Aijguvptou kai;
ajpiou'sin ejpi; th;n aJgivan gh'n.
3. kai; a[rton oujranou' e[dwken aujtoi'", a[rton ajggevlwn e[fagen a[nqrwpo" (Sal 77, 24b-
25a). kai; oujk oi\mai o{ti duvnantai ou{tw" diakonhvsasqai ajnqrwvpoi" a[rton ajggevlwn
fagei'n, wJ" a[g[f. 250r]geloi metadou'nai, dia; to; koinwniko;n eJautw'n tou' a[rtou ou|
ejsqivousi, th/' tw'n ajnqrwvpwn fuvsei. wJ" ga;r oiJ plousiwvteroi toi'" pevnhsi metadidovasi
tw'n eJautw'n a[rtwn, ou{tw" oiJ hJmw'n tw'n ajnqrwvpwn o[ntwn ptwcw'n dia; to; sw'ma th'"
tapeinwvsew" (Fil 3, 21) uJyhlovteroi499 kai; meivzone" a[ggeloi, a{te o[nte" hJmw'n
plousiwvteroi, metadidovasin hJmi'n th'" eJautw'n trofh'". kai; oiJ lovgoi ou}" ejsqivomen, oJ
a[rto" oJ zw'n, oJ ejk tou' oujranou' katabav": divdotaiv pote me;n ajpo; tou' qeou', pote; de;
ajpo; tw'n ajggevlwn. o{ti dev pote me;n ajpo; tou' qeou' divdotai oJ a[rto" ou|to", e[stin
ajkou'sai aujtou' tou' Swth'ro" levgonto": ejgwv eijmi oJ a[rto" oJ zw'n (Gv 6, 35), oJ ejk tou'
oujranou' katabav", o}n oJ Pathvr fhsi e[dwke tw/' kovsmw/ (Gv 6, 33). pote; de; kai; ajpo;
ajggevlwn eu{roi" a]n kai; ajggevlou" tou;" lalou'nta" ejn toi'" profhvtai". ou|toi pavnte"
metadidovasin hJmi'n ajpo; tou' a[rtou th'" perisseiva" aujtw'n, cwrou'sin hJmi'n ejlavcista:
ouj ga;r dunavmeqa e{xin e[cein ajggelikh;n kai; [f. 250v] cwrei'n o{sa cwrou'sin a[ggeloi
maqhvmata500. ajllÆ eij dei' ou{tw" ojnomavsai, to; e[gkaton th'" yuch'" hJmw'n ojlivga cwrei'
kai; braceva devcetai. ka]n ga;r Pau'lon ei[ph/", ka]n Mwseva ojnomavsh/", wJ" pro;" ajggevlwn
trofhvn, ojlivgon ejsqivei. a[nqrwpo" ga;r e{kasto" touvtwn h\n, eij kai; oJ me;n a[nqrwpo" hjn
qeou', oJ de; a[nqrwpo" ejn Cristw/501
' .
4. ajlla; duswphqw'men touvtwn ajkouvonte" kai; i[dwmen o{shn spoudh;n peri; to; sw'ma
poiouvmeqa eujlabouvmenoi limw'xai. kai; pollavki" e[conte" to;n a[rton, qevlomen pleivona
e[cein kai; kaqarwvteron aujtou' metalabei'n, kai; ouj movna ta; pro;" ajnavgkhn e[cein ajlla;
kai; ta; pro;" trufh;n kai; hJdonhvn. eij de; oiJ pleivou" hJmw'n toiou'toiv eijsin, ei[poimÆ a]n
pro;" ejmauto;n kai; pro;" tou;" tou'to peponqovta", o{ti oujk aijdouvmeqa tosauvthn me;n
provnoian peri; tou' swmatikou' a[rtou poiouvmenoi kai; qevlonte" sugkrivsei aujtou' to;n
kaqarwvteron ejsqivein kai; ejn kairw/' ejsqivein to;n uJgeinovteron [f. 251r], oujdemivan de;
frontivda poiouvmeqa, i{na hJ talaivpwro" hJmw'n trafh/' yuchv, ajlla; limw/' ajpovllutai kai;

499
Ms. uJyilovteroi.
500
Cf. Orat XXVII, 1: ejpei; de; kai; oiJ a[ggeloi sofiva/ trevfontai qeou', ajpo; th'" kata; th;n ajl hvqeian meta;
sofiva" qewriva" dunamouvm enoi pro;" to; ta; i[dia e[rga ejpitelei'n, levgetai ejn yalmoi'" kai; tou;"
ajggevl ou" trevfesqai, koinwnouvntwn tw'n ajnqrwvp wn tou' qeou', oi{tine" E
J brai'oi prosagoreuvontai, toi'"
ajggevl oi" kai; oiJonei; kai; sunestivwn aujtoi'" ginomevnwn. toiou'ton dev ejsti to; a[rton ajggevl wn e[fagen
a[nqrwpo" (Sal 77, 25a).
501
Cf. CIo I, 2, 9: ∆Ambrovsie, ajl hqw'" qeou' a[nqrwpe, kai; ejn Cristw'/ a[nqrwpe.

223
ouj pefrontivkamen. h] oujci; limw/' ajpovllutai hJ yuch; dia; ajporivan a[rtou zw'nto" (Gv 6,
35), ejmpivptousa eij" aJmarthvmataÉ kai; w{sper eja;n pauvshtai ejsqivwn th;n ajqlhtikh;n
trofh;n oJ ajqlhthv", ajsqenevstero" givnetai kai; genovmeno" ajsqenevstero" pivptei
nikwvmeno" uJpo; tou' ajntagwnistou', to;n aujto;n trovpon kai; hJ ajnqrwpivnh yuchv - o{tan
ejkleivph/ ejsqivousa ta;" trofa;" ta;" oijkeiva" th/' kataskeuh/' kai; ijscuropoiouvsa" aujthvn
- ajnavgkh genevsqai ajsqenestevran kai; genomevnhn ajsqenestevran ejn th/' pavlh/
hJtta'sqai.
ejpilevlhsai o{ti oujk e[stin soi hJ pavlh pro;" ai|ma kai; savrka, ajlla; pro;" oi{ou" kai;
phlivkou" kai; o{sou"É pro;" ga;r ta;" ajrcav", ouj prov" tina uJpotetagmevna ajlla; pro;"
tou;" a[rconta", pro;" ta;" ejxousiva", ouj prov" tina eujtelh' ajllÆ ejxousiavzonta, pro;"
tou;" [f. 251v] kosmokravtora", ouj merw'n kovsmou ajlla; kovsmou kratouvntwn, tou;"
kosmokravtora" tou' skovtou" touvtou (Ef 6, 12). e[ti ma'llon eujlabhvqhti ajkouvwn, i{na
mavqh/" trevfesqai ajqlhtikai'" trofai'", o{ti kai; pro;" ta; pneumatika; th'" ponhriva" ejn
toi'" ejpouranivoi" (Ef 6, 12) ejstivn soi hJ pavlh. ajgwvnisai toigarou'n! oujdei;" ga;r
stefanou'tai, eja;n mh; nomivmw" ajqlhvsh/: mevro" de; th'" nomivmou ajqlhvsew"502 meta; tw'n
gumnasivwn paralambanevsqw kai; hJ ajqlhtikh; trofhv. h] oujc oJra'/" tiv iJstorei'tai peri;
tw'n ajgwvnwn touvtwn tw'n ojnomazomevnwn Megavlwn Gumnikw'nÉ oi} pavreisi pempovmenoi
uJpo; tw'n JEllhnodivkwn, oiJ ejpithrou'nte" to;n ajqlhth;n pw'" ejsqivei: kai; w{sper toi'"
gumnasivoi" paratugcavnousi kai; ejpithrou'sin, eij kata; novmon givnetai kai; kata;
lovgon ta; gumnavsia, ou{tw paratugcavnousi toi'" ajqlhtai'" kai; trefomevnoi". kai;
uJpofwnou'si trefomevnoi" wJ" ajgwnizomevnoi" kai; parÆ aujto;n [f. 252r] to;n kairo;n tou'
trevfesqaiv fasin "kalw'" ejsqivei", gennaivw" ejsqivei", ejlpivda" e[cei" ajgaqav"" kai;
uJpofwnou'sin ejpÆ aujth/' th'/ trofh/'. ei\ta ejkei'noi me;n i{na fqarto;n stevfanon lavbwsin,
ajnadevcontai kavmaton, kai; to;n ejn tai'" trofai'", kai; to;n ejn toi'" gumnasivoi", kai; to;n
ejn tai'" ajpodhmivai" tai'" poikivlai", kai; to;n ejn tai'" oJdoiporivai".
kai; pollavki" de; aujtw'n a[nqrwpoi gevneia katievnte" tuvptontai kai; ajnevcontai
tuptovmenoi uJpo; tw'n ejpistatouvntwn kai; lambavnonte" kata; tou' nwvtou kai; kata; th'"
koiliva" ta;" plhgav". su; de; ajqlw'n ouj qevlei" uJpomei'nai ta;" plhgav", a}" prosavgei soi
oJ ajqlhth;n ejqevlwn poih'sai dia; tw'n mastivgwn qeov". ouj qevlei" sauto;n ejndou'nai th/'
trofh/' th/' ajqlhtikh/', ajlla; pollavki" parevrcetai hJmevra miva ajtrovfou sou o[nto" th/'
yuch/'. kai; tiv levgw mivaÉ ajlla; ga;r kai; deutevra kai; trivth kai; tetavrth kai; oujk
ajrkei'503, [f. 252v] ajlla; pollavki" parevrcontaiv soi hJmevrai e}x kai; eJptav, i{na mivan

502
Ms. ajqlivsew".
503
Ms. ajrkh'.

224
trafh/'". eja;n a[ra dunhqh/'" ejlqw;n eij" kuriako;n504 labwvn sou th;n trofh;n th;n
pneumatikh;n kai; protraph'nai eij" swthrivan, ajlla; ouj de; dia; eJpta; hJmerw'n, ajlla; dia;
pleiovnwn kuriakw'n505! h[dh mevn tine" katafronou'si kai; o{lw/ tw/' ejniautw/' a[trofoi
mevnousin: e[rcontai de; ejpÆ ojlivga" ta;" tou' pavsca legomevna", ejn aujtai'"
trafhsovmenoi506. oi[esqe o{ti ejkei'noi duvnantai ajqlh'sai, duvnantai ajgwnivsasqai pro;"
ta; pneumatika; th'" ponhriva" (Ef 6, 12), ou{tw" ajmelou'nte" tw'n eJautw'n trofw'nÉ ouj
duvnantai ijscu;n e[cein, ta;" ijscuropoiouvsa" mh; lambavnonte" trofav".
5. tau'ta dia; to; mavnna to; ejpouravnion (Sal 77, 24), i{na mh; makarivzh/" tou;" tovte
ajnazwgrafw'n seautw/' mavnna, trofh;n ajggevlwn maswmevnwn, trofh;n eij" to; stovma tw'n
ajnqrwvpwn eijsiovn‹taÌ. tau'ta eij kai; gevgonev pw" kata; th;n oijkonomivan th;n tovte, ajlla;
gev[f. 253r]gone diÆ hJma'", eij" ou}" ta; tevlh tw'n aijwvnwn kathvnthken (1 Cor 10, 11). i{na
de; kai; genovmenon h/\ to; mavnna kata; th;n iJstorivan, a\ra tolmhvsei" levgein ejn tw/'
ejxhgei'sqai to; a[rton ajggevlwn e[fagen a[nqrwpo" (Sal 77, 25a) o{ti ejkei'no o} h[sqion oiJ
a[nqrwpoi, maswvmenoi dia; tw'n ojdovntwn, tou'to oiJ a[ggeloi tou' qeou' oiJ ejn toi'"
oujranoi'" h[sqion kai; ei[vcon kai; aujtoi; wJsperei; qusivan toi'" jIsrahlivtai" oJmoivw" i{na
trivbwsi to; mavnna, kai; cuvtran i{na ejyw'sin to; mavnna (Nm 11, 8)É kai; hJ poiovth" tou'
mavnna kai; para; toi'" ajggevloi" h\n wJ" ejgkri;" ejn mevliti, kai; hJ o[yi" tou' mavnna kai;
para; tai'" ejpouranivai" dunavmesi wJsei; spevrma korivou lepto;n h\n aujtoi'", wJsei;
pavgo", kai; leuko;n h\n ejpi; th'" gh'" (Es 16, 31)É h] oujk oi\da" o{ti ajnevmixe to; a{gion
pneu'ma th/' iJstoriva/ tropologivan gumnhvn, i{na diegeivrh/ to;n ajkroath;n mevllonta
katapivptein o{lon ejpi; ta; swmatika; kai; o{lon ejpi; ta; aijsqhtav [f. 253v], i{na diegeivrh/
aujto;n ejpi; ta; pneumatika; kai; ta; kreivttona507É kai; a[ggeloi ou\n trevfontai
pneumatikw'", kai; qrovnoi kai; kuriovthte" kai; ajrcai; kai; ejxousivai kai; oujde;n a[trofon

504
Cf. HEx XII, 2: alii vero nec si recitentur sciunt, sed in remotioribus dominicae domus locis saecularibus
fabulis occupantur.
505
Cf. H77Ps VIII (f. 303v): e[stin o{te oi\da klaivonta", kai; kalw'" ge klaivonta", tou;" ajforizomevnou"
kuriakh;n mivan, eja;n de; kai; duvo; CC VIII, 22: ∆Ea;n dev ti" pro;" tau'ta ajnqupofevrh/ ta; peri; tw'n par∆ hJmi'n
kuriakw'n h] paraskeuw'n h] tou' Pavs ca h] th'" Penthkosth'" di∆ hJmerw'n ginovmena.
506
Cf. H77Ps VIII (f. 304r): uJm ei'" oiJ ajmelou'nte" eJautou;" ajfwvrisate ejpi; o{lon ejniautovn: hJlivk on
aJmavrthma dei' genevsqai, i{na ajforisqh/' ti" ejkklhsiva" o{lon ejniautovn; HGn X, 1: aut non est ei tristitia et
gemitus, cum vos non convenitis ad audiendum Dei verbum et vix festis diebus ad ecclesiam proceditis, et hoc
non tam desiderio verbi quam studio sollemnitatis et publicae quodammodo remissionis obtentu?; HGn X, 3;
HEx XII, 2; HLv IX, 5; HIos I, 7.
507
Cf. Prin IV, 2, 9; 3, 4.

225
mevnei508. tiv levgw a[ggeloiÉ qrovnoi, kuriovthte", ajrcaiv, ejxousivai, kai; aujtov" mou oJ
Kuvrio" jIhsou'" Cristo;" trevfetai. oJmologei' gou'n kai; didavskei levgwn: ejmo;n brw'mav
ejstin, i{na poihvsw to; qevlhma tou' pevmyantov" me Patrov" (Gv 4, 34).
6. kai; tolma/' ti oJ lovgo" dia; ta;" trofa;" eijpei'n: ei[ ge eujkaivrw" tolmhvsei ejpi; tou'
toiouvtou ajkroathrivou toiau'ta eijpei'n, tolmhsavtw de; kai; mh; tolmhsavtw, kai; legevtw
kai; krinevtw. oi\den toivnun oJ lovgo" tou' qeou' to; trefovmenon ejpiskeuasth;n e[cein th;n
zwhvn, wJ" eij kaqÆ uJpovqesin mh; trevfoito, sterhqeivh a]n th'" zwh'". a[nqrwpo" me;n ou\n
kata; to; swmatiko;n oJmologei'tai, o{ti kai; ejk th'" trofh'" ejpiskeuvazei th;n zwh;n kai;
eja;n ajmelhvsh/ th'" trofh'" kai; mh; ejpiskeuavsh/ pavnth [f. 254r] aujthvn, limoktonei'tai.
tauvth‹nÌ me;n th;n limoktovnhsin oiJ me;n ajkevraioi ujpolambanevtwsan mh; givnesqai ejpi;
to;n divkaion, ejpei; gevgraptai: ouj limoktonhvsei Kuvrio" yuch;n dikaivan (Pr 10, 3). oJ de;
nohvswn509 ta; qei'a oi\den o{ti e[stin a[llh trofh; yuch'" kai; e[stin yuch; tw/' ijdivw/ lovgw/
a[llw/ qanavtw/ qnhth;, ouj touvtw/.
w/| parekdexavmenoiv tine" wj/hvqhsan dia; to; hJ yuch; hJ aJmartavnousa, au{th ajpoqanei'tai
(Ez 18, 4), pantelw'" fqeivresqai eij" to; mh; o]n th;n tou' ajnqrwvpou yuchvn, ouj sunievnte"
o{ti th;n koinh;n eJauth'" zwh;n pa'sa yuchv, ei[te bouvletai ei[te mh; bouvletai, ou\sa
logikhv, ajei; zh/', th;n mevntoige eJtevran zwh;n kaqÆ h}n pa'sa zwhv510. pollai; ga;r yucai;
teqnhvkasi: yuch; ga;r hJ aJmartavnousa au{th ajpoqanei'tai (Ez 18, 4). hJ yuch; toivnun, wJJ"
ei\pon, lovgw/ ou\sa qnhthv, uJpe;r tou' mh; ajpoqanei'n trofh;n lambavnei, kwluouvsh" th'"
trofh'" to;n ejcqro;n th/' zwh/' qavnaton krath'sai th'" yuch'" [f. 254v]. kai; o{son ge
trevfh/, ouj duvnatai qavnato" krath'saiv sou: o{tan de; ajtrofhvsh/", tovte ajpoqanh/'.
ajtrofw'n ga;r aJmartavnei", aJmartavnwn de; ajpoqnhv/skei" kata; to; eijrhmevnon, o{ti yuch;
hJ aJmartavnousa, au{th ajpoqanei'tai (Ez 18, 4)511.

508
Cf. CIo XIII, 34, 224: ∆Anabatevon de; tw'/ lovgw/ ajp o; tw'n ajl ovgwn kai; tw'n ajnqrwvp wn kai; ejpi; tou;"
ajggevl ou" kai; aujtou;" trefomevnou": ouj gavr eijsin pavnth ajnendeei'" . [Arton gou'n ajggevl wn e[fagen
a[nqrwpo" (Sal 77, 25a).
509
Ms. nohvm wn.
510
Cf. H15Ps I (ff. 14v-15r): tou'to mh; nohvs ante" tine;" dia; th;n pollh;n ijdiwteivan levgousin: aiJ yucai;
v kousi pantelw'" . tou'to gavr fhsin ejn tw/' yuch; hJ aJmartavnousa, au{th ajp oqanei'tai
tw'n ajdivkwn ajpoqnh/s
(Ez 18, 4). kai; o{ti ajp oqnh/s
v kei hJ yuchv, fevrousi rJhtav, wJ" hJmw'n mh; eijdovtwn o{ti gevgraptai ajp oqnh/vs kein
yuchvn, oujc oJrw'nte" o{ti a[llo" qavnato" yuch'": wJ" yuch; tevqnh/ken, hJ mh; zw'sa tw/' qew';/ Eus., HE VI, 37,
1.
511
Cf. H15Ps I (f. 15r): yuch; trevfetai oijkeiva/ trofh/', trevfetai aujtw/' tw/' Cristw/' kai; cwri;" trofh'"
ajpoqnh/vskei.

226
ejrei' ti" ou\n tw'n ajkouovntwn touvtwn tw'n lovgwn: a\ra kai; oiJ a[ggeloi ejpitrevfontai,
ejpiskeuasth;n e[cousi th;n trofhvn, wJ" eij mh; trevfointo teqnhxovmenoiÉ ajpofainevsqw oJ
lovgo" kai; ajpodeiknuvtw kai; legevtw o{ti ei[per ajggevlou" tou;" mh; thrhvsonta" th;n
eJautw'n ajrchvn, ajlla; ajpolipovnta" to; i[dion oijkhthvrion eij" krivsin megavlh" hJmevra"
desmoi'" aji>divoi" uJpo; zovfon tethrhken oJ qeov", dhlonovti kajkei'noi ejpidevcontai ejk tou'
aJmartavnein to; ajpoqnhv/skein: ejpi; de; to; aJmartavnein, eja;n ajmelhvswsi th'" trofh'",
kajkeivnwn ga;r trofhv ejsti oJ lovgo" oJ zw'n oJ eijpwvn: ejgwv eijmi oJ a[rto" oJ zw'n oJ ejk tou'
oujranou' katabav" (Gv 6, 35.33). kai; ou{tw" ge levge pa'san duv[f. 255r]namin
ejpiskeuasth;n e[cein th;n zwhvn.
7. ajrkei' moi mevcri touvtwn fqavsanti katalipei'n tw/' ajkroath/', eja;n h/\ sunetov", lovgon
sofo;n ajkouvsanti aujto;n kai; ejpainevsanti aujtovn, prosqei'nai ejpÆ aujtovn. levgwn gou'n
to; toiou'tovn fhsiv pou ajpovstolo" kai; qaumastw'" ajei; levgwn peri; tou' qeou': oJ movno"
e[cwn ajqanasivan (1 Tm 6, 16), tou'to dhlw'n o{ti movnou tou' qeou' tw'n o{lwn hJ zwh; oujk
e[stin ejpiskeuasthv, oujdev givnetai peri; th;n zwh;n tou' qeou' toiou'ton, oJpoi'on givnetai
peri; th;n zwh;n tw'n ejpiskeuazovntwn aujthvn512. eij toivnun movno" oJ qeo;" e[cei
ajqanasivan, pavnta pronoeivtw ejpiskeuavzein eJautw'n th;n zwhvn, pepeismevna o{ti eja;n
ajmelhvsh/ th'" trofh'", ajmelhvsei kai; th'" zwh'" kai; teqnhvxetai. kai; toiou'tovn ejsti to;
newvtero" ejgenovmhn kai; ga;r ejgevrasa kai; oujk ei\don divkaion ejgkataleleimmevnon oujde;
to; spevrma aujtou' zhtou'n a[rtou": o{lhn th;n hJmevran ejlea/' kai; daneivzei, kai; to; spevr[f.
255v]ma aujtou' eij" eujlogivan e[stai (Sal 36, 25-26)513. touvtwn e[cetai kai; to; ouj
limoktonhvsei Kuvrio" yuch;n dikaivan (Pr 10, 3), kai; to; divkaio" ejsqivwn ejmpivplhsi
yuchvn, yucai; de; ajsebw'n ejndeei'" (Pr 13, 25).
oJ ou\n divkaio" ajei; ejsqivei kai; ou[k ejstin o{te ajmelei' trufh'". threi' ga;r kai; th;n
levgousan ejntolhvn: katatruvfhson tou' Kurivou (Sal 36, 4), kai; ejsqivei ge pro;"
trufhvn514. oJ ga;r geusavmeno" pneumatikh'" trofh'", oi\den tiv" hJ trufh; hJ th'" yuch'".
i[de moi dihvghsin nomikhvn, katanovhson safhvneian profhtikhvn, i[de eujaggeliko;n
ajnapistouvmenon lovgon, katanovhson ajpovstolon fwtivzontav se th/' safhneiva/ th'"
grafh'", eij mh; aijsqavnh/ o{ti ejnantiva trufh; th'" tou' swvmato" trufh'" hJ trufhv ejstin hJ
toiauvth, h}n oJ qeo;" bouvletai hJma'" trufa'n. dio; kai; ktivsa" to;n a[nqrwpon, e[qeto

512
Cf. H15Ps I (f. 15v): dia; tou'to tolmhvs w kai; ejrw' zhtouvmenovn ti para; tw/' ajp ostovl w/, paratiqei;" eij"
ejxevtasin toi'" dunamevnoi" ajk ouvein th'" grafh'" . levgei pou oJ ajpovs tolo" peri; tou' qeou': oJ movno" e[cei
ajqanasivan, fw'" oijkw'n ajprovsiton (1 Tm 6, 16).
513
Cf. H36Ps IV (ff. 76v ss.).
514
Cf. H36Ps I (ff. 38v ss.).

227
aujto;n ejn tw/' paradeivsw/ th'" trufh'" (Gen 2, 8; 3, 23-24). oJ me;n ou\n aJmarthvsa"
a[nqrwpo" oujk ajpo; oujranou' ejsqivei, ajllÆ ajpo; gh'" trofhvn. gevgraptai gavr: ejpi[f.
256r]katavrato" hJ gh' ejn toi'" e[rgoi" sou, ejn luvpai" fagh/' aujth;n pavsa" ta;" hJmera"
th'" zwh'" sou. ajkavnqa" kai; tribovlou" ajnatelei' soi, kai; fagh/' to;n covrton tou' ajgrou'.
ejn iJdrw'ti tou' proswvpou sou fagh/' to;n a[rton sou e{w" ajpotrevyai se eij" gh'n ejx h|"
ejlhvfqh" (Gn 3, 17-19).
8. oJ de; mh; aJmartavnwn kata; th;n e[rhmon, Ai[gupton katalipwvn, oujkevti ejsqivei a[rton
gh'", oujkevti lambavnei trofh;n ajpo; th'" ejpikataravtou gh'", a[llÆ o{ra povqen trevfetai:
ejneteivlato gavr fhsin nefevlai" uJperavnwqen (Sal 77, 23a). eja;n ga;r kalw'" biwvsh/",
ajnoi'xaiv soiv fhsi Kuvrio" to;n qhsauro;n to;n ajgaqo;n to;n ejpouravnion. oiJ touvtwn
ajkouvonte" tw'n lovgwn pterouvsqwsan, ejpairevsqwsan, mhkevti e[stwsan ejn sarkiv,
genevsqwsan ejn pneuvmati515! oiJ ga;r ejn sarki; o[nte", qew/' ajrevsai ouj duvnantai. toiau'ta
prattevtwsan, i{na levghtai pro;" aujtou;" uJpo; tou' Pneuvmato": uJmei'" de; oujk ejste; ejn
sarkiv, ajllÆ ejn pneuvmati (Rm 8, 9) [f. 256v], ei[per pneu'ma qeou' oijkei' ejn uJmi'n.
kai; quvra" oujranou' ajnevw/xen (Sal 77, 23b): ejgw; pevpeismai o{ti kata; to; rJhto;n ajduvnatovn
ejstin. ouj ga;r ktivzwn oJ qeo;" to;n oujrano;n tou'ton quvra" aujtw/' ejpoivhsen, i{na oJte; me;n
ajnoivghtai oujranov", oJte; de; kleivhtai. kata; de; th;n tropologivan tou'to ajlhqev" ejstin.
zhtw'n quvra" oujranou' euJrivskw tivne" aiJ quvrai tou' oujranou': th;n me;n ou\n mivan, e[cw
to;n eijpovnta ejgwv eijmi hJ quvra (Gv 10, 9): th;n de; eJtevran, euJrivskw parakeimevnw" o{ti hJ
a[llh quvra to; pneu'ma to; a{giovn ejsti. au|tai ou\n ajnoivgontai aiJ quvrai tou' oujranou'. kai;
a[llw" de; duvnasai ijdei'n quvra" oujranou': aiJ ga;r ajretai; quvrai eijsi;n oujranou', aiJ de;
kakivai quvrai qanavtou eijsivn. oJ uJyw'n mev fhsin ejk tw'n pulw'n tou' qanavtou, o{pw" a]n
ejxaggeivlw pavsa" ta;" aijnevsei" sou ejn tai'" puvlai" th'" qugatro;" Siwvn (Sal 9, 14b-
15b). ouj duvnasai ejn tai'" puvlai" tou' qugatro;" Siw;n genevsqai kai; ejxaggei'lai pavsa"
ta;" aijnevsei" tou' qeou', eja;n mh; uJywqh/'" uJpo; tou' qeou' ajpo; [f. 257r] tw'n tou' qanavtou
pulw'n.
tivne" ou\n aiJ tou' qanavtou puvlai provteron kai; quvrai para; tai'" puvlai"É porneiva,
eijdwlolatriva, ajpistiva, filarguriva, kenodoxiva516 kai; a{pax ta; e[rga th'" sarkov", peri;
w|n oJ ajpovstolov" fhsin: porneiva, ajkaqarsiva, ajsevlgeia, eijdwlolatriva, farmakeiva,
e[cqrai, e[ri", zh'lo", qumoiv, ejriqei'ai, dicostasivai, aiJrevsei", fqovnoi, mevqai, kw'moi
(Gal 5, 19-21). au|tai pa'sai aiJ puvlai kai; quvrai tou' qanavtou. aiJ dÆ au|taiv eijsi kai;

515
Cf. Orat IX, 2: kai; hJ yuch; de; ejp airomevnh kai; tw'/ pneuvm ati eJp omevnh tou' te swvmato" cwrizomevnh kai;
ouj movnon eJpomevnh tw'/ pneuvm ati ajlla; kai; ejn aujtw'/ ginomevnh.
516
Ms. kainodoxiva.

228
puvlai tou' aJ/dou, ai{tine" ouj kativscousi Pevtrou kai; tw'n paraplhsivwn kata; to;
eijrhmevnon: su; ei\ Pevtro" kai; ejpi; tauvth/ th/' pevtra/ oijkodomhvsw mou th;n ejkklhsivan kai;
puvlai a{/dou ouj katiscuv‹sÌousin aujth'" (Mt 16, 18). e[myucoi dev eijsin au|tai aiJ puvlai:
aiJ ga;r dunavmei" ajntikeivmenai katiscuvousi tinw'n, Pevtrou de; ouj katiscuvsousin.
ei[per eJwvraka" ta;" tou' qanavtou puvla" kai; quvra" kai; tou' [f. 257v] a/{dou tou' lovgou
parasthvsanto", a[nelqe ejpi; ta; touvtoi" ejnantiva kai; o[yei aujta;" ta;" ajreta;" quvra"
oujranou', puvla" qugatro;" Siwvn (Sal 9, 15b), quvra" zwh'", quvra" dikaiosuvnh", w{"
fhsin: ajnoivxatev moi puvla" dikaiosuvnh": eijselqw;n ejn aujtai'" ejxomologhvsomai tw/'
Kurivw/ (Sal 117, 19). ei[te de; kata; th;n protevran, ei[te kata; th;n deutevran eJrmhneivan,
ei[te katav tina eJtevran baqutevran, lecqh'nai duvnatai kai; to; ejn tw/' yalmw/': a[rate
puvla", oiJ a[rconte" uJmw'n, kai; ejpavrqhte, puvlai aijwvnoi, kai; eijseleuvsetai oJ basileu;"
th'" dovxh" (Sal 23, 7)517. tau'ta dia; to; quvra" oujranou' ajnevw/xen kai; e[brexen aujtoi'"
mavnna fagei'n (Sal 77, 23b-24a).
9. mh; parevlqwmen518 de; kai; to; eJniko;n tou' oujranou' ajnexevtaston o[noma519. toi'"
ejxelqou'sin ejk gh'" Aijguvptou quvra" oujranou' ajnevw/xen oJ qeov" (Sal 77, 23b). o{te ejk
mevrou" ejgivnwskon kai; ejk mevrou" ejprofhvteuon520 (1 Cor 13, 9), ai} de; a[llai quvrai tw'n
loipw'n oujranw'n ou[pw aujtoi'" hjnoivcqhsan [f. 258r], ajlla; dehvsei to;n ajnelqovnta dia;
tw'n qurw'n tou' prwvtou oujranou' kai; ejmpaideuqevnta tw/' prwvtw/ oujranw/' ajnelqei'n kai;
ejpi; ta;" ajnwtevrw tou' oujranou' puvla" kai; ou{tw" ajkoloqou'nta tw/' jIhsou', o}" dielhvluqe
pavnta" tou;" oujranouv" (Eb 4, 14), genevsqai para; tw/' qew/' kai; patri; tw'n o{lwn, wJ"
pevfukevn ti" givnesqai para; tw/' qew/' ejk tou' ajkolouqei'n tw/' Cristw/'.
e[brexen ejpÆ aujtou;" mavnna fagei'n (Sal 77, 24a). e{toimon a[rton ajpÆ oujranou' e[dwken oJ
qeo;" tw/' law/' aujtou', ajkopiavstw" pro;" pa'san hJdonh;n ijscuvonta kai; pro;" pa'san
aJrmovnion geu'sin. pro;" o{ ti gavr ti" ejbouvleto metekivrnato toiauvth de; tou'
trevfonto" th;n yuch;n lovgou fuvsi", pro;" th;n duvnamin tou' trefomevnou
metallavssousa. eja;n nhvpion trevfh/ oJ lovgo", gavla givnetai (1 Cor 3, 2): eja;n yuch;
ajsqenou'sa trevfhtai, ejpei; oJ ajsqenw'n lavcana ejsqivei, oJ lovgo" lavcana givnetai (Rm
14, 2): eja;n tevleio" h/\, peri; w|n gevgraptai: teleivwn dev ejstin hJ sterea; trofhv (Eb 5,
14), oJ lovgo" sterea; trofh; givnetai [f. 258v]. pavnta ou\n e[sti tou'to to; mavnna o}
e[brexen oJ qeov".
517
Cf. H15Ps II (f. 27r).
518
Cf. H76Ps III (f. 195v); H77Ps I (ff. 224r; 234v).
519
Cf. H15Ps I (f. 2r); HPs36 II (f. 47v): eJnikw'".
520
Ms. ejproefhvteuon.

229
10. ouj kaqezomevnoi" de; hJmi'n e[rcetai to; mavnna, ajlla; ejrcomevnoi" e[xw th'"
parembolh'", i{na e[xwqen genovmenoi tovte sullevxwmen to; mavnna. tiv oujn bouvletai
tau'ta, i[dwmen. eij de; hJ parembolh; tw' sw'ma hJmw'n, ejn w/| ejnei'rktai hJ yuchv, dei' th;n
yuch;n mhkevti ei\nai ejn sarki; ajllÆ ejn pneuvmati (Rm 8, 9)521, kai; e[xw genevsqai th'"
parembolh'", levgw de; tou' swvmato" th'" parembolh'". zhthvsei kai; euJrhvsei mavnna
ejlqo;n e[xw tou' oujranou'. e[brexe ga;r ejpÆ aujtou;" mavnna fagei'n (Sal 77, 24a), o{per eja;n
kai; eu{rh/", qaumastikw'" ejrei'": "mavnÉ tiv ejsti tou'to (Es 16, 15)"É dio; kalei'tai to;
o[noma "mavnna", toutevstin "tivÉ", oi|on to; fqevgma o} eijrhvka" qaumavsa" kai;
ejpaporhvsa" ejpi; tw/' paradovxw/ tou' euJrhvmato" tou' kata; to;n a[rton. tou'to to; o[noma
tw/' a[rtw/ givnetai, kalei'tai mavnna, kai; a[rton oujranou' e[dwken aujtoi'" (Sal 77, 24b). oJ
w]n ejk th'" gh'" ejk th'" gh'" ejstin [f. 259r] kai; ejk th'" gh'" lalei' (Gv 3, 31), ejpei; ejk
th'" gh'" faivnetai. oJ de; ejk tou' oujranou' ejrcovmeno" (Gv 3, 31), ou|to" fevrei to;n ejx
oujranou' a[rton kai; peritivqhsin eijkovna tou' ejpouranivou (1 Cor 15, 49) toi'" mevllousin
ejsqivein a[rton ajggevlwn. oujdei;" de; forw;n th;n eijkovna tou' coi>kou' (1 Cor 15, 49)
duvnatai a[rton oujranou' fagei'n. dia; tou'to yuciko;" a[nqrwpo" ouj devcetai ta; tou'
pneuvmato" tou' qeou' (1 Cor 2, 14): mwriva ga;r aujtw/' ejstin. mh; nomivsh/" ou\n o{ti
duvnatai a[rton oujravnion fagei'n ejpiforw'n th;n eijkovna tou' coi>kou' (1 Cor 15, 49).
a[rton oujranou' e[dwken aujtoi'", a[rton ajggevlwn e[fagen a[nqrwpo" (Sal 77, 24b-25a).
oi[esqe o{ti makavrioiv eijsin oiJ a[ggeloi e[conte" th;n zwhvn, to;n eijpovnta: ejgwv eijmi hJ
zwhv (Gv 11, 25; 14, 6)É makavrioiv eijsin oiJ a[ggeloi, ejpei; trevfontai trofh/' ouj th/'
sarkikh/', ouj th/' eij" ajfedrw'na ballomevnh/ (Mt 15, 17; Mc 7, 19), oujde; th/' ajpokrinomevnh/
trofh/' ajpo; tou' swvmato", ajlla; trevfontai trofh/' th/' oujranivw/, ajnadidomevnh/ eij" th;n
suvstasin th'" oujsiva" aujtw'n522. peri; h|" trofh'" kai; su; ejdidavcqh" eu[cesqai, eja;n
nohvsh/" [f. 259v] peivqesqai tw/' jIhsou' levgonti: to;n a[rton ejpiouvsion do;" hJmi'n
shvmeron (Mt 6, 11), i{na "to; ejpiouvsion toiou'ton a[rton to;n mh; ejkcwrou'nta, to;n mh;

521
Cf. Orat IX, 2: kai; hJ yuch; de; ejp airomevnh kai; tw'/ pneuvm ati eJp omevnh tou' te swvmato" cwrizomevnh kai;
ouj movnon eJpomevnh tw'/ pneuvm ati ajlla; kai; ejn aujtw'/ ginomevnh.
522
Cf. Orat XXVII, 10: ejpei; de; kai; oiJ a[ggeloi sofiva/ trevfontai qeou', ajpo; th'" kata; th;n ajl hvqeian meta;
sofiva" qewriva" dunamouvm enoi pro;" to; ta; i[dia e[rga ejp itelei'n, levgetai ejn yalmoi'" kai; tou;" ajggevlou"
trevfesqai, koinwnouvntwn tw'n ajnqrwvp wn tou' qeou', oi{tine" ÔEbrai'oi prosagoreuvontai, toi'" ajggevloi" kai;
oiJonei; kai; sunestivwn aujtoi'" ginomevnwn. toiou'ton dev ejs ti to; a[rton ajggevl wn e[fagen a[nqrwpo" (Sal 77,
25a).

230
ajpokrinovmenon, to;n ajnadidovmenon eij" th;n oujsivan th'" yuch'", tou'to hJmi'n dov""523.
makavrioi oiJ a[ggeloi oiJ ejsqivonte" tou'ton to;n a[rton, to;n ouj katabavnta ejx oujranou',
ajlla; mevnonta parÆ aujtoi'". hJmei'" me;n ka]n ejsqivwmen524, katabavnta ejsqivomen.
gevgraptai gavr: ejgwv eijmi oJ a[rto" oJ zw'n ejk tou' oujranou' katabav" (Gv 6, 33). pro;"
ejkeivnou" de; ouj katabaivnei, eij mh; a\ra baquvtero" kai; mustikwvtero" lovgo" ajpodeivxei,
o{ti kai; pro;" ejkeivnou" katabaivnei oJ a[rto" oJ zw'n kai; katabaivnei ajpo; tou' Patrov".
eja;n ga;r nohvsh/" mevgeqo" kai; u{yo" Patro;" kai; nohvsh/" to; tavde levgei kuvrio" oJ
u{yisto", oJ ejn uJyhloi'" katoikw'n, a[gio" ejn aJgivoi" ajnapauovmeno" (Is 57, 15) pw'"
ei[rhtai, o[yei o{ti pavnta wJ" pro;" qeo;n kavtw ejstivn. kai; oiJ a[ggeloi ga;r kavtw eijsi;n wJ"
pro;" [f. 260r] to; u{yo" tou' qeou', kai; qrovnoi, kai; kuriovthte", kai; ajrcaiv, kai; ejxousivai.
ejgw; kai; peri; tou Swth'ro" levgonto": oJ Path;r oJ pevmya" me meivzwn mouv ejstin (Gv 14,
28), ei[poimi a]n o{ti wJ" pro;" to;n Patevra kavtw ejstivn. e[stin ga;r kai; a[nw pro;" to;n
Patevra, ejpei; ejn ajrch/' h\n oJ lovgo", kai; oJ lovgo" h\n pro;" to;n qeo;n kai; qeo;" h\n oJ lovgo"
(Gv 1, 1). ajlla; eja;n meivnh/ oJ lovgo" ejn ajrch/' pro;" to;n qeovn, oujk eujergetei'tai oJ kavtw.
katabainevtw ou\n oJ a[rto" movno" pro;" pavnta" tou;" kavtw - pa'sa de; hJ genhth; fuvsi"
katwtevra qeou' - kai; katabaivnwn oJ a[rto" pavnta trefevtw! ou|to" de; oJ a[rto"
katabaivnwn, o{ra mevcri pou' katabaivnei: ouj mevcri gh'" movnh", ajlla; kai; mevcri tw'n
katwvtatw th'" gh'" (Ef 4, 9). oJ kataba;" ga;r aujtov" ejstin kai; ajnaba;" uJperavnw tw'n
oujranw'n (Ef 4, 10)525. ou|to" oJ a[rto" toivnun pro;" pavnta" tou;" kavtw katabaivnei kai;
ejn toi'" kavtw ou[sh" diafora'" tinw'n ejn aujtoi'", wJ" [f. 260v] me;n pro;" qeo;n kavtw
o[ntwn, wJ" de; pro;" eJtevrou" a[nw: oi|on oiJ a{gioi a[ggeloi wJ" pro;" to;n qeo;n kavtw, pro;"
eJtevrou" a[nw, oi|on hJma'" a[nw. ajlla; kai; hJmw'n aujtw'n tw'n ajnqrwvpwn Mwu>sh'", wJ" pro;"
hJma'" a[nw, pro;" jIhsou'n de; to;n Cristo;n kavtw. tavca de; kai; ejfÆ e{kaston tw'n
ajnqrwvpwn tw'n kavtw eu{roi ti" a]n to;n e[ti katwtevrw. oJ ga;r pavntwn katwtevrw tiv" a]n
ei[hÉ oJ a[nqrwpo" th'" aJmartiva", oJ uiJo;" th'" ajpwleiva" (Gv 17, 12), oJ ajntikeivmeno" kai;
ejpaivromeno", ejpi; pavnta legovmenon qeo;n h] sevbasma (2 Ts 2, 4). ejpei; ou\n kavtw ejsme;n

523
Cf. Orat XXVII, 9: w{sper oJ swmatiko;" a[rto" ajnadidovmeno" eij" to; tou' trefomevnou sw'ma cwrei' aujtou'
eij" th;n oujsivan, ou{tw" oJ zw'n kai; ejx oujranou' katabebhkw;" a[rto" (Gv 6, 33) ajnadidovmeno" eij" to;n nou'n
kai; th;n yuch;n metadw'/ th'" ijdiva" dunavmew" tw'/ ejmpareschkovti eJauto;n th'/ ajp∆ aujtou' trofh/'.
524
Ms. ejsqivomen.
525
Cf. H15Ps I (f. 3v): katabebhkovto" dia; th;n oijkonomivan, o{te pavntwn tw'n cwrivwn deomevnwn th'"
ejpidhmiva" Cristou' Ij hsou' kai; aujtou' de; tou' katacqonivou tovpou, katevbh eij" to;n a/d{ hn. oJ ga;r ajnaba;"
aujtov" ejstin, kai; oJ kataba;" aujtov" ejstin, i{na plhrwvs h/ pavnta (Ef 4, 10).

231
ma'llon oiJ a[nqrwpoi, dia; tou'to oJ lovgo" protrevpei hJma'" ajnabaivnein, kaiv fhsin: ejpÆ
o[ro"526 uJyhlo;n ajnavbhqi oJ eujaggelizovmeno" Siwvn (Is 40, 9).
a[rton ou\n ajggevlwn e[fagen a[nqrwpo" (Sal 77, 25a). makavrioi oiJ a[ggeloi peri;
ajlhqeiva" dialambavnonte" kai; trefovmenoi th/' sofiva/ tou' qeou' kai; tw/' lovgw/ diÆ ou|
pavnta ejgevneto (Gv 1, 3). hJ ga;r diagwgh; tw'n ajggevlwn hJ prohgoumevnh qewriva ejstivn,
hJ [f. 261r] de; peristatikh; diÆ hJma'" praktikhv ejstin. o{tan ga;r ajpostevllwntai
leitourgika; o[nte" pneuvmata, dia; tou;" mevllonta" klhronomei'n swthrivan (Eb 1, 14),
kai; sumporeuvwntai parembavllonte" kuvklw/ tw'n foboumevnwn to;n qeovn (Sal 33, 8),
praktiko;n poiou'si kai; peristatikovn. to; ga;r prokeivmenon e[rgon aujtw'n ejstin,
qewrei'n ta; pravgmata kai; ajpolauvein th'" sofiva" tou' qeou' kai; blevpein to;n lovgon
th'" tw'n o{lwn diatavxew". a[rton ajggevlwn w|/ trevfontai a[ggeloi e[labe kai; a[nqrwpo"
(Sal 77, 25a): o{tan ga;r dialambavnw peri; qeou', peri; kovsmou, peri; Cristou', peri; th'"
qeovthto" aujtou' kai; peri; th'" ejnoikhvsew" aujtou' ajnqrwpivnw/ swvmati kai; yuch/', a[rton
ajggevlwn ejsqivw. eja;n dÆ ejxetavzw tou;" lovgou" tou' aJgivou pneuvmato", a[rton ajggevlwn
ejsqivw. a[rton ga;r ajggevlwn e[fagen a[nqrwpo", ejpisitismo;n ajpevsteilen aujtoi'" eij"
plhsmonhvn (Sal 77, 25). eu[cesqe i{na hJmi'n oJ qeo;" ejpisi[f. 261v]tismo;n ajposteivlh/ eij"
plhsmonhvn, oujc w{" ge geu'sqai movnon ajlla; kai; plhrwqh'nai tw'n lovgwn th'" zwh'" kai;
iJscuropoihqh'nai ejn aujtoi'", plh;n hJ prohgoumevnh trofh; au{th ejstivn.
11. meta; tau'ta e[stin: ajph'ren novton ejx oujranou' kai; ejphvgagen ejn th/' dunavmei aujtou'
livba kai; e[brexen ejpÆ aujtou;" wJsei; cnou'n savrka" kai; wJsei; a[mmon qalassw'n peteina;
pterwtav, kai; ejpevpesan ejn mevsw/ th'" parembolh'" kuvklw/ tw'n skhnwmavtwn aujtw'n, kai;
e[fagon kai; ejneplhvsqhsan sfovdra kai; th;n ejpiqumivan aujtw'n h[negken aujtoi'". oujk
ejsterhvqhsan ajpo; th'" ejpiqumiva" aujtw'n (Sal 77, 26-30). ejsqivontev" pote to; mavnna oiJ
uiJoi; jIsrah;l e[legon o{ti "oujde;n plh;n eij" to; mavnna oiJ ojfqalmoi; h|mw'n, ejmnhvsqhmen
ga;r o{tan ejkaqivsamen ejpi; tw'n lebhtw'n tw'n krew'n ejn Aijguvptw/" (Es 16, 3). kai; hJmei'"
tau'ta ajkouvontev" famen o{ti [f. 262r] talaivporoi, oi{tine" ejsqivonte" tou' a[rtou tou'
oujranivou, ejpequvmhsan kromuvwn kai; skorovdwn kai; pravswn kai; sikuvwn kai; pepovnwn
(Nm 11, 5), kai; sunevkrinon o{lw" tauvthn th;n trofh;n ejkeivnh/. kai; tau'ta levgomen
ajnaginwvskonte" kai; talanivzomen ejkeivnou" wJ" tovte hJmarthkovta", oujc oJrw'nte" o{ti
ejn hJmi'n tau'ta ta; aJmarthvmata givnetai. h] o{tan parouvsh" pneumatikh'" trofh'" kai;
qeiva" trofh'" katafronou'nte", plou'ton sunavgwmen h] trufa'n qevlwmen, oujci; ta;
pravsa ta; duswvdh, kai; ta; krovmua ¢ta; blavptonta527 tou;" ojfqalmou;" th'" yuch'", kai;
526
Ms. o[rou".
527
Ms. ¢tou;" blavptonta".

232
ta; plhrou'nta duswdiva" aJmarthvmata skovroda ejpiq‹umÌou'men fagei'n kai;
ejmforhqh'nai hJdonw'n duswdiva"É ou{tw" de; th;n e[kluton tou' kovsmou kai; tw'n swmatikw'n
fuvsin ejpiqumou'nte" pepovnwn ejpiqumou'men kai; to; mh; ajnadidovmenon th'" yuch'" eij"
th;n th'" yuch'" [f. 262v] oujsivan ajnelovnte", sikuvwn qevlomen metalambavnein.
eja;n ou\n pote toiau'ta hJmei'" poiw'men kai; e[conte" to;n corhgou'nta ejpisitismo;n eij"
plhsmonh;n (Sal 77, 25b) kai; a[rton oujranou' divdonta (Sal 77, 24b), kosmika; qevlwmen
kai; ta; tou' kovsmou ejpiqumw'men, ejxapostevllei hJmi'n oJ qeo;" kreva" wJsei; cou'n (Sal 77,
27a) - ouj ga;r qevlomen to;n a[rton tou' oujranou' - kai; ejxaposteivla" toiau'ta kreva ejpi;
tosou'ton divdwsin, e{w" ejxevlqh/ ejk tw'n mukthvrwn (Nm 11, 20) hJmw'n kai; e{w" plhrwvsh/
hJma'" novsou kai; malakiva". oi|on ga;r ejrei' ti" pro;" hJma'", "toiou'ton ejgwv se ejboulovmhn
pneumatiko;n plou'ton zhtei'n kai; dovxan th;n ejpouravnion th;n parÆ ejmou' tou' movnou kai;
ta; aji?dia ejpiqumei'n: ejpei; dev ouj qevlei" genevsqai kai; ajnapauvesqai e[cein, nosei'".
tau'ta ga;r bouvlei e[cein ta; tou' kovsmou trauvmata kai; blevpe pavnta" tou;"
ajpolauvonta" tw'n kosmikw'n pragmavtwn kai; nosou'nta" th;n yuch;n dia; tau'ta [f.
263r], o{ti ejn colai'" kai; novsw/ eijsi;n kai; pa'si kakoi'" dia; th;n diyucivan aujtw'n. dia;
tou'to tau'ta nohvsa" kai; th;n suvgkrisin katalabw;n tw'n grafw'n, ajrkou' tw/' ejpouranivw/
manna, tw/' tw'n ajggevlwn a[rtw/, i{na mh; gevnhtaiv soi ta; tou' cou' a[rtou ejpipempovmena
brwvmata kai; gevnhtai to; e[ti th'" brwvsew" aujtw'n ou[sh" ejn tw/' stovmati aujtw'n: kai; hJ
ojrgh; tou' qeou' ajnevbh ejpÆ aujtou;", kai; ajpevkteinen ejn toi'" pivosin aujtw'n (Sal 77, 31a-
b), toi'" genomevnoi" eujtrafevsin, w|n h\san wJ" savrke" o[nwn aiJ savrke" aujtw'n ajpo; th'"
trofh'" th'" sarkwvdou" h] uJlwvdou"".
parÆ h|" gevnoito hJma'" ajpecomevnou", nhsteuvein nhsteivan dekthvn, h}n paradevcetai
Kuvrio". o{te ga;r to; frovnhma th'" sarko;" (Rm 8, 6-7) ouj trevfomen, nhsteivan ajgaqh;n
nhsteuvomen: ejfÆ h|/ nhsteiva/ a[xion ajleivyasqai th;n kefalh;n ejlaivw/ (Mt 6, 17), mh; ajpo;
aJmartwlou' - e[sti gavr ti kai; e[laion aJmartwlou', peri; ou| levgei oJ divkaio": e[laion de;
aJ[f. 263v]martwlou' mh; lipanavtw th;n kefalhvn mou (Sal 140, 5). ejpi; tauvth/ ou\n th/'
nhsteiva/, o{tan ajpevcwmai uJlikw'n kai; swmatikw'n tw'n trefovntwn to; frovnhma th'"
sarko;" (Rm 8, 6-7) trofw'n, nivptomaiv mou to; provswpon kai; oujci; skuqrwpavzw ajllÆ
eijmi; iJlarov". au{th ga;r hJ nhsteiva provfasiv" moi gevgone pneumatikw'n kai; aJgivwn tw'n
ejn Cristw/' jIhsou', w|/ ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na". ajmhvn.

Eij" to;n ozæÆ ‹yalmovn oJmilivaÌ dÆ

233
Hom. V in Ps. 77

[f. 263v] Eij" to;n ozæÆ ‹yalmo;nÌ oJmiliva eÆ

1. Tovte ejpequvmhsen oJ lao;" ejpiqumivan ejn th'/ ejrhvmw/ kai; to;n me;n a[rton qeou' to;n
ejpouravnion ei\pon kakw'", ejphv/noun de; ta; Aijguptivwn brwvmata kai; e[legon peri; tou'
mavnna o{ti diavkeno" a[rto" h\n (Nm 21, 5). e[pemyen aujtoi'" ojrtugomhvtran (Es 16, 13;
Nm 11, 31), ajpeilhvsa" ouj mivan oujde; duvo oujde; pevnte hJmevra" aujtou;" fagei'n ajllÆ ejpi;
tosou'ton, e{w" a]n koresqw'si kai; ejxevlqh/ dia; tw'n mukthvrwn aujtw'n hJ [f. 264r]
kreofagiva528 (Nm 11, 20). ejbouvleto ga;r aujtw'n oJ filavnqrwpo" qeo;" kaqa'rai th;n
yuch;n ajpo; th'" ejpiqumiva". ejpiqumiva de; kaqaivretai kai; ejkbavlletai, oujc o{tan ejndehv"
ti" h/\ tou' ejpiqumoumevnou: ajlla; o{tan metalavbh/ tou' ejpiqumoumevnou, ajpotivqetai th;n
ejpiqumivan. toiau'tav tina kai; ejpi; hJmw'n sumbaivnei. e[ti ga;r o[nte" fau'loi ejpiqumou'mevn
tinwn trofw'n wJ" hJdeiw'n, wJ" polutelestevrwn, ei[tÆ ejpa;n pleivona" hJmevra" crhswvmeqa
tai'" trofai'" tauvtai" w|n ejpequmhvsamen, th;n ejpiqumivan aujtw'n ajpotiqevmeqa. pavntwn
ga;r kovro" ejstivn, oujc u{pnou movnon529, ajlla; kai; brwmavtwn kovro" ejstivn.
o{ra ou\n th;n tou' qeou' oijkonomivan: oJrw'n lao;n ejpiqumhthvn, kaqa'rai ajpo; th'"
ejpiqumiva" boulovmeno" aujtovn, eJwvra o{ti lovgw/ didaskalikw/' ouj kaqaivretai, ajllÆ aujth/'
th/' ejpiqumiva/ ginomevnh/ proskorei' kaqaivretai, e[pemyen to; ejpiqumouvmenon. h/[dei o{ti
mia'" hJmevra" tucovnte" tou' ejpiqu[f. 264v]moumevnou, e[ti ejpiqumhvsousin, ajlla; kai; duvo
hJmerw'n pavlin ejporevgontai, ka]n ejpi; pleivona" de; hJmevra" metalavbwsi tou'
ejpiqumoumevnou w{ste ajpostrafh'nai aujtou;" to; ejpiqumouvmenon, ejpevcousi th;n
ejpiqumivan, e[dwken aujtoi'" ejpi; triavkonta hJmevra" polla; ta; ejpiqumouvmena (Nm 11, 19-
20). e[fagon ejpiqumou'nte", ejkorevsqhsan. ejpi; tosou'ton ga;r e[fagon dia; to; a[plhston
th'" ejpiqumiva", w{ste genevsqai aujtoi'" eij" colevran (Nm 11, 20). o{te gevgonen aujtoi'"
tou'to, ejteleuvthsan kai; ejxh'lqen aujtw'n hJ yuch; kaqara; ajpo; th'" ejpiqumiva", tou'to
pragmateuomevnou tou' qeou', dia; tou' dunatou' trovpou th'" kaqavrsew", kaqa'rai
aujtouv".
2. ajlla; genovmeno" kata; to;n tovpon kai; sugkrivnwn pneumatika; pneumatikoi'" (1 Cor
2, 13), eu{riskon to;n lao;n di;" fagovnta ojrtugomhvtran: a{pax me;n hJnivka eujqevw"
ejxh'lqen ejk gh'" Aijguvptou (Es 16, 13), to; deuvteron - wJ" ejn toi'" jAriqmoi'"

528
Ms. krewfagiva.
529
Hom., Il. 13, 636: pavntwn me;n kovro" ejstiv, kai; u{pnou.

234
ajnagevgraptai - hJnivka kakw'" ei\[f. 265r]pon to;n a[rton tou' qeou' (Nm 11, 31-32) kai;
diavkenon aujto;n wjnovmasan (Nm 21, 5). tiv dhvpote ou\n ejpi; me;n tw/' protevrw/ fagei'n
aujto;u" th'" ojrtugomhvtra" oujdemiva ojrgh; ajnevbh ejpÆ aujtouv" (Sal 77, 31a), ejpi; de tw/'
deutevrw/ to; toiou'to gegevnhtaiÉ zhtw'n ge katÆ ejmauto;n kai; qevlwn ajpo; tou' qeou'
euJrei'n kai; labei'n, toiau'tav tina ejnenovoun.
pa'" a[nqrwpo" crh'tai tisi; swmatikoi'", oJte;530 me;n ajnagkaivw" oJte;531 de; oujk
ajnagkaivw": kai; ajnagkaivw" me;n o{te pro;" toi'" kreivttosivn ejstin, oujk ajnagkaivw" de;
o{te ajpevstraptai ta; kreivttona kai; o{lo" givnetai tw'n swmatikw'n532. e[oiken ou\n
tau'ta dhlou'sqai diÆ ajmfotevrwn tw'n tovpwn tw'n peri; th'" dihghvsew" th'"
ojrtugomhvtra": to; provteron ga;r e[fagon ojrtugomhvtran ouj kakw'" eijpovnte" to;n
a[rton tou' qeou', ajllÆ e[fagon ojrtugomhvtran meta; tou' e[cein to; mavnna kai; oujk
ejxoudevnoun aujtov, i{na favgwsi tw'n sarkw'n. toiou'ton ou\n ti pavsco[f. 265v]men kai;
hJmei'" ejn toi'" swmatikoi'" meta; tou' pneumatika; poiei'n: oi|on ga;r mavnna ejsqivomen
kai; kata; ajnavgkhn th;n didomevnhn ajpo; tou' qeou' ojrtugomhvtran, kai; oujk ejx ejpiqumiw'n.
o{tan ga;r ta; pneumatika; mh; poiw'men, o{loi o[nte" th'" ejpiqumiva" tw'n kakw'n, kakw'"
levgonte" to; mavnna kai; ajpestrammevnoi ta; qei'a, tovte givnetai hJmi'n hJ ejpiqumiva. dio;
oujk ejpi; toi'" provteron ajllÆ ejpi; toi'" deuvteron gegenhmevnoi" gevgraptai to; e[ti th'"
brwvsew" ou[sh" ejn tw/' stovmati aujtw'n kai; hJ ojrgh; tou' qeou' ajnevbh ejpÆ aujtouv" (Sal 77,
30b-31a).
3. a{ma de; zhtw' kai; to; ojrgh; tou' qeou' ajnevbh ejpÆ aujtouv" (Sal 77, 31a), mhvpote ga;r to;
dhlouvmenovn ejsti mustikovn. o{sw/ me;n oujc aJmartavnei a[nqrwpo" eujcovmeno" ei\nai qeou'
a[nqrwpo", hJ ojrgh; kavtw ejsti; keimevnh: ejan de; aJmarthvsh/, aujto;" me;n kavtw givnetai, hJ
de; ojrgh; ejpanabaivnei aujtw/'. kai; ojrgh; tou' qeou' ajnevbh ejpÆ aujtouv" (Sal 77, 31a): ajnevbh,
wJ" kavtw pou ou\sa. peri; ojrgh'" qeou', ta; ejn th/' prwv[f. 266r]th/ tw'n Paraleipomevnwn
gegrammevna (1 Cr 13, 10; 21, 1; 27, 24) kai; ta; ejn th/' deutevra/ tw'n Basileiw'n (2 Reg
24, 1) oJ dunavmeno" sunexetazevtw, i{na eu{rh/ tiv" ejstin hJ ojrgh; tou' qeou', h}n kai; ejn th/'
jExovdw/ ajnagevgraptai ejxapostevllein oJ qeov" (Es 15, 7)533. oujdei;" ga;r pavqo" to; ejn th/'

530
Ms. o{te.
531
Ms. o{te.
532
Cf. CC II, 3: ajll∆ wJ" ejcqro;" kai; o{l o" tou' ajnatrevp ein a{m a tw'/ ajkou'sai genovmeno" ta; toiau'ta
ajnevgrayen.
533
Cf. CC IV, 72: ∆Anagnou;" dev ti" ejn me;n th'/ deutevra/ tw'n Basileiw'n ojrgh;n qeou', ajnapeivqousan to;n
Daui;d ajriqmh'sai to;n laovn (2 Reg 24, 1), ejn de; th'/ prwvth/ tw'n Paraleipomevnwn to;n diavbolon (1 Cr 21,

235
yuch/' eJautou' ejxapostevllei: eij de; ejxapostevlletai ojrghv, a[llo ti kai; ouj pavqo" ejsti;
qeou', ajlla; dunavmenon ejxapostalh'nai534. kai; zhthvsei" tiv" au{th hJ ejxapostellomevnh
ojrghv, peri; h|" kai; para; tw/' ajpostovlw/ levgetai toi'" dunamevnoi" noei'n, o{ti h[meqa
fuvsei tevkna ojrgh'" wJ" kai; oiJ loipoiv (Ef 2, 3).
au{th toivnun ajnaba'sa ejpÆ aujtou;" hJ ojrgh; ajpevkteinen ejn toi'" pivosin aujtw'n (Sal 77,
31b). oujk ei[rhken o{ti ajpevkteine to;n laovn, h] ajpevkteine pollou;" ajpo; tou' laou', wJ"
oi[ontaiv tine" tw'n mh; nohsavntwn to; pivosin kai; pepoihvkasin: ajpevkteinen ejn toi'"
pleivosin aujtw'n (Sal 77, 31b). prw'ton de; qevlomen535 pei'sai to;n ajkroathvn, o{ti
hJmavrth[f. 266v]tai to; levgon ajntivgrafon: ajpevkteinen ejn toi'" pleivosin aujtw'n (Sal 77,
31b). prw'ton me;n ga;r oujk e[cousin aiJ loipai; ejkdovsei" to; ajnavlogon toi'" pleivosin
ajllÆ ejn toi'" liparwtevroi" aujtw'n536 kai; aujto; de; to; JEbrai>ko;n ou{tw" e[cei537. eja;n de; h/\
gegrammevnon ejn toi'" pleivosin, oujde;n duvnasai nohqh'sai tw/' rJhtw/' ejxakovsiai ciliavde"
ejxh'lqon ejk gh'" Aijguvptou kai; triscivlioi pentakovsioi (Es 31, 43). eij ou\n ajpevkteinen
ejn toi'" pleivosin aujtw'n, dh'lon o{ti ejlavttone" kateleivfqhsan. oujk a[ra ejsti;n ejn toi'"
pleivosin aujtw'n, ajllÆ ejn toi'" pivosin aujtw'n kai; ajnagkaivw" prosevqhke to; ejn toi'"
pivosin aujtw'n (Sal 77, 31b). tavca de; oujc oJ lao;" h{marte th;n aJmartivan ejkeivnhn:
ejpequvmhsan ejpiqumivan ejn th/' ejrhvmw/ (Nm 11, 4), ajllav tine" h] plei'on h] e[latton
h{marton. tavca de; kaiv tine" oujc h{marton. o{soi ou\n h{marton, ejgevnonto pivone" ajpo;
tw'n sarkw'n, ajpevlabon th;n aJmartivan. dio; gevgraptai: ajpevkteinen [f. 267r] oujk "ejn
toi'" ijscnoi'" aujtw'n" oujde; "ejn toi'" leptoi'" aujtw'n", ajllÆ ejn toi'" pivosin aujtw'n, toi'"
ta; i[cnh e[cousin ejn tai'" sarxi; tou' ejpiqumoumevnou.
4. ejn me;n ou\n toi'" pivosin ajpevkteine, tou;" de; ejklektou;" tou' jIsrah;l oujk
ajpevkteinen, ajlla; sunepovdisen aujtouv" (Sal 77, 31b-c): oi|on ejpevstreyen kai; th;n
poreivan aujtw'n th;n ejpi; th;n kakivan ejkwvlusen. ejn pa'si touvtoi" h{marton e[ti kai; oujk
ejpivsteusan ejn toi'" qaumasivoi" aujtou', kai; ejxevlipon ejn mataiovthti aiJ hJmevrai aujtw'n
kai; ta; e[th aujtw'n meta; spoudh'" (Sal 77, 32-33). ta; aJmarthvmata tw'n oJdeuovntwn tovte

1), kai; sunexetavz wn ajllhvl oi" ta; rJhta; o[y etai ejpi; tivno" tavssetai hJ ojrghv: h|" kai; tevkna pavnta"
ajnqrwvp ou" gegonevnai fhsi;n oJ Pau'lo" levgwn: [Hmeqa tevkna fuvs ei ojrgh'" wJ" kai; oiJ loipoiv (Ef 2, 3).
534
Ms. ejxapostallh'nai.
535
Ms. qevl wmen.
536
jA. ejn liparoi'" aujtw'n; S. tou;" liparwtevrou"; OÆ. Q. EÆ ejn toi'" pivosin aujtw'n; SÆ. to; plh'q o" aujtw'n
(FIELD, 226). Cf. Gerolamo, Ep. ad Sunn. et Fret.: quod quidam non intellegentes, pro pivosin putaverunt
scriptum pleivosin.
537
mh3Eyn%"mA#$;mib@;.

236
aJmarthvmatav ejstin: ajei; oJdeuvonte", wJ" ga;r ejkei'noi oJdeuvonte" meta; to; ejxelqei'n ejk
gh'" Aijguvptou ejpi; th;n aJgivan gh'n, gegovnasin ejn aJmarthvmasin. ou{tw" oiJ pleivou"
hJmw'n ejxhlqovnte" ta; swmatikav, kai; lovgw/ ejpaggellovmenoi ajkolouqei'n qew/', oJdeuvonte"
wJ" ejpi; ta;" ejpaggeliva", ejn toi'" metaxu; aJmartiva" poiou'men [f. 267v]: kai; ejn pa'si
touvtoi" h{marton e[ti kai; oujk ejpivsteusan ejn toi'" qaumasivoi" aujtou' (Sal 77, 32). kai;
peri; hJma'" tou'to givnetai kai; aJmartavnomen e[ti. meta; ga;r tou' ejxelqei'n ejk gh'"
Aijguvptou, meta; to; bohqhqh'nai uJpo; tou' qeou' pollavki" ouj pivsteuvomen ejn toi'"
qaumasivoi". oi|on e{kasto" hJmw'n ejn suneidhvsei aujtou' th;n gnwvmhn ejxetasavtw, eij
oujdevpote aujto;n ajpistiva ejpeish'lqen, eij oudevpote ajmfiboliva peri; tw'n dogmavtwn,
ajlla; eij mevnei pisto;" sugkatatiqevmeno" cwri;" dialogismw'n tw/' lovgw/ tou' qeou'. ei\
ou\n pote kai; ajpistiva givnetai, tou'tov ejsti to; ajnagegrammevnon ejn tw/' kai; oujk
ejpivsteusan ejn toi'" qaumasivoi" aujtou' (Sal 77, 32b). tiv de; ajkribw'" ei[rhtaiÉ ouj ga;r
ei[rhken: oujk ejpivsteusan "ejn pa'si toi'" qaumasivoi" aujtou'", ajllÆ oujk ejpivsteusan ejn
toi'" qaumasivoi" aujtou'. o{tan ga;r ei[ph/" tina; o{ti pistov", euJrhvsei" o{ti toi'sde
pisteuvwn, a[lloi" ouj pisteuvei.
5. kai; oujk ejpivsteusan de; ejn pa'si toi'" qaumasivoi" [f. 268r] aujtou', kai; ejxevlipon ejn
mataiovthti aiJ hJmevrai aujtw'n (Sal 77, 32b-33a), fevre katanohvswmen. ajnivstatai
a[nqrwpo" e{wqen meta; to; qerapeu'sai to; swmavtion u{pnw/ kai; o{lhn th;n hJmevran ei[te ejn
qei>koi'" e[rgoi" kai; lovgoi" kai; nohvmasin, h] ejn biwtikoi'" kai; swmatikoi'"
katanalivskei. euJrhvsei" tou;" pleivona" ejn swmatikoi'", kai; ouj pneumatikoi'", kai;
biwtikoi'" pravgmasi katanalivskonta" th;n o{lhn hJmevran. o{te ou\n ejn swmatikoi'"
pravgmasi katanalivskei ti" th;n hJmevran, ejn mataiovthti katanalivskei: o{te de; ejk
dialeimmavtwn, ouj movnon ejn mataiovthti ajlla; kai; e[n tini ajgaqw/'. kai; gevnoito to; tou;"
pleivona" hJmw'n mh; o{lhn th;n hJmevran ejn mataiovthti diexelqei'n, ajlla; mevro" me;n ejn
mataiovthti to; e[latton, mevro" de; oujk ejn mataiovthti to; plei'ston! ouj ga;r ejn
mataiovthti w|rai th'" sunavxew", oujk ejn mataiovthti w|rai th'" eujch'", oujk ejn
mataiovthti w|rai [f. 268v] th'" ejpiskevyew" th'" pro;" to;n plhsivon: oujk ejn
mataiovthti, o{te th/' spoudh/', oujk o[nte" ojknhroiv, spoudavzomen peri; to;n plhsivon. ejn
mataiovthti dev, o{te kaqelw' mou ta;" ajpoqhvka" kai; meivzona" oijkodomhvsw kai; ejrw' th/'
yuch/' mou: "yuchv, e[cei" ajgaqa; keivmena eij" e[th pollav: ajnapauvou, favge, pive,
eu[frainon". ejn mataiovthti, o{te ejn merivmnai" kai; frontivsi biwtikai'" kinei'tai, wJ" ejn
ajkavnqai", hJ yuch; hJmw'n kai; titrwvsketai, wJ" levgei oJ ajpovstolo" e[n tini tw'n
ejpistolw'n peri; tw'n toiouvtwn tou'ton to;n trovpon: ejn mataiovthti tou' noov",
ejskotismevnoi th/' dianoiva/ o[nte" (Ef 4, 17-18).

237
e[stin ou\n ouj kai; ejn mataiovthti ei\nai tou' noov": o{tan ga;r oJ nou'" ejpi; tw'/ noei'n qeovn,
noei'n ta; tou' qeou' paraskeuasavmeno" kai; ejntrevceian zhthvsa" peri; to; noei'n,
zhthvsh/ ta; pro;" swthrivan sunteivnonta: ajllÆ wJ" pw'" ejntrecevsteron pragmateuvsa"
ta; peri; tou' aujxh'sai to;n plou'[f. 269r]ton kai; pw'" pleivona poihvsei ta; uJpavrconta,
mataiovth" ejsti tou' noov". o{te dialogivzetaiv ti", ouj pw'" nohvsei grafhvn, ouj pw'"
e[rgon poihvsei ajgaqovn, ouj pw'" ejpaporoumevnhn levxin ajpo; tw'n qeivwn grafw'n eu{rh/, ejn
mataiovthti ta; toiau'ta poiei'. maqovnte" ou\n o{ti ‹to;Ì ejn mataiovthti ejxevlipon aiJ
hJmevrai aujtw'n (Sal 77, 33a) fqavnon oujk ejpi; tou;" tovte movvnon, ajlla; kai; ejpi; tou;" ajei;
ejn mataiovthti ejkleivponta" ta;" hJmevra" kai; ajnalivskonta" tou;" crovnou" oujde; o[ntw",
peiraqw'men mhkevti ta;" hJmevra" poiei'n hJmi'n ejn mataiovthti, ajlla; poiei'n ta;" hJmevra"
parevrcesqai peplhrwmevna" e[rgwn ajgaqw'n, lovgwn qeivwn, nohmavtwn swthrivwn. ou{tw"
ga;r kai; oujk e[stai hJmi'n to; eJxh'", to; kai; ta; e[th aujtw'n meta; spoudh'" ejxevlipen (Sal
77, 33b).
6. ejpispoudavzetai ta; e[th tou' aJmartwlou', ta; de; e[th tou' dikaivou oujk
ejpispoudavzetai oujde; katadiwvketai: a[ggelo" [f. 269v] ga;r Kurivou katadiwvkwn
aujtou;" tou;" aJmartwlou;" ajnagevgraptai ei\nai (Sal 34, 6). oujk ejpispoudavzetai ou\n oJ
divkaio", oi|on oujk ejpivkeitai a[ggelo" kakiva" katadiwvkwn kai; ejpispoudavzwn aujtovn538.
i{na de; nohvsh/" ajkribevsteron to; kai; ta; e[th aujtw'n meta; spoudh'" (Sal 77, 33b), i[de
moi tou;" ejn Aijguvptw/ ejrgodiwvkta" tivna trovpon ajnagkavzousi spoudavzein kai;
dievrcesqai th;n hJmevran ejn tw/' phlw'/, ejn th/' plinqeiva/ (Es 1, 14; 5, 8.14.18), ejn toi'"
ajcuvroi" (Es 5, 7. 10. 11). dievrcetai ga;r aujtw'n ta; e[th meta; spoudh'", th'" peri; ta;
e[rga tou' Faraw'. toiou'ton ou\n ti kai; hJmei'" pavscomen, o{tan ejn mataiovthti
ejklivpwsin aiJ hJmevrai. ejpeidh; ga;r oJ ejniauto;" ejx hJmerw'n ejstin, ejkleivpei kai; ta; e[th
hJmw'n tw'n hJmerw'n tw'n ejn mataiovthti parercomevnwn meta; spoudh'". o{lo" ga;r oJ
ejniauto;" meta; spoudh'" hJmerw'n e[rgwn mataiovthto" hJmi'n dievrcetai.
ei[qÆ oJpoi'a sumbaivnei toi'" oJdeuvousin ouj tovte ajlla; kai; nu'nÉ oJte;539 me;n aJmartavnomen
[f. 270r], oJte;540 de; ajkouvonte" qeivwn lovgwn palindromou'men ejpi; th;n dikaiosuvnhn.
toiou'tovn ti ajnagevgraptai gegonevnai meta; th;n aJmartivan tw/' law/'. meta; ga;r to; ejn
pa'si touvtoi" h{marton e[ti, kai; oujk ejpivsteusan ejn toi'" qaumasivoi" aujtou' kai;
ejxevlipon ejn mataiovthti aiJ hJmevrai aujtw'n kai; ta; e[th aujtw'n meta; spoudh'" (Sal 77,
32-33), gevgraptai: o{tan ajpevktennen aujtouv", tovte ejxezhvtoun aujtovn. kai; ejpevstrefon

538
Cf. Prin III, 2, 1: In psalmis vero angelus malignus adterere dicitur quosdam.
539
Ms. o{te.
540
Ms. o{te.

238
kai; w[rqrizon pro;" to;n qeovn. kai; ejmnhvsqhsan o{ti oJ qeo;" bohqo;" aujtw'n ejsti kai; oJ
qeo;" oJ u{yisto" lutrwth;" tw'n yucw'n aujtw'n ejstin (Sal 77, 34-35).
7. tiv ou\n ejsti to; legovmenon, sumballovmenon hJmi'n eij" ejpistrofhvn, katanohtevon.
o{tan ou\n fhsin ajpevktennen aujtouv", tovte ejxezhvtoun aujtovn (Sal 77, 34). oJ ga;r
ajnairouvmeno" ejkzhtei' to;n qeovn. ejgw; gavr fhsi ajpoktenw' kai; zh'n poihvsw (Dt 32, 39).
tou' qeou' e[rgon ejsti;n ajpoktei'naiv me kaqo; aJmartwlov" eijmi, i{na o{tan ajpokteivnh/ me,
kaqo; aJmartwlov" eijmi, zwo[f. 270v]poihvsh/ me541. kai; zhthvsw to;n qeo;n meta; to;
ajpoqanei'n th/' aJmartiva/. dio; gevgraptai: o{tan ajpevktennen aujtouv", tovte ejxezhvtoun
aujtovn (Sal 77, 34a). oi|on oJ qeo;" eja;n ajpokteivnh/ e{kaston kaqo; moicov", kaqo; povrno",
kaqo; eijdwlolavtrh", kaqo; a[pistov" ejsti, tovte tou' qanavtou genomevnou th'" aJmartiva "
duvnatai zhth'sai to;n qeovn. o{son de; oujk ajnairei'tai, ajlla; zh/' th'/ aJmartiva/, ouj duvnatai
kai; zh'n th/' aJmartiva/ kai; zhth'sai to;n qeovn542. dia; tou'to eujxwvmeqa i{na oJ Kuvrio" kai;
hJma'" ajpokteivnh/ kai; ei[pwmen: eij ou\n ajpeqavnomen, kai; suzhvsomen (2 Tm 2, 11)543.
hJmei'" tau'ta eujsebw'" noou'men peri; tw'n iJerw'n grammavtwn, oiJ eujcovmenoi ei\nai
ejkklhsiastikoiv, kai; oujde;n pikro;n levgomen oujde; kathgorou'men tou' qeou' ejn tw/' ejgw;
ajpoktenw' kai; zh'n poihvsw, patavxw kajgw; ijavsomai (Dt 32, 39): ajlla; levgomen peri; tou'
qeou', o{ti wJ" ajgaqo;" ajpokteivnei th/' aJmartiva/, zwopoiei' th/' ajreth/'. o}n ga;r ajga[f.
271r]pa'/ Kuvrio" paideuvei, mastigoi' de; pavnta uiJo;n o}n paradevcetai (Pr 3, 12). oiJ de;
ajpo; tw'n aiJrevsewn, oi{per zhtou'nte" kai; kathvgoroi ei\nai tou' qeou' kai; meta; tou'
diabovlou qevlonte" scei'n th;n merivda tou' kai; to;n qeo;n qevlonto" diabavllein,
ajkouvousi me;n tou' ajpoktenw' oujkevti de; kai; tou' zh'n poihvsw, ajkouvousi tou' patavxw
oujkevti de; kai; tou' ijavsomai (Dt 32, 39), kai; sunarpavzousi yuca;" ajkeraivou" ejpi; ta;"
aiJretika;" ajqeovthta". ou{tw" ga;r Markivwne", ou{tw" Oujalenti'noi, ou{tw" Basilei'dai,
kai; o{soi a[llon eijsavgousi qeo;n para; to;n tou' novmou, parekdecovmenoi ajpatw'si ta;"
kardiva" tw'n ajkavkwn544. ajllÆ hJmei'", wJ" qevlei oJ lovgo", ajkouvswmen tou' ajpoktenw' kai;
541
Cf. HIer I, 16.
542
Ms. tw/' qew/'.
543
Cf. Prin II, 5, 3: Sed et de his, qui in deserto ceciderunt, audiant quid in septuagesimo septimo psalmo, qui
Asaph superscribitur, referatur; ait enim: Cum occideret eos, tunc exquirebant eum (Sal 77, 34). Non dixit quia
aliis interfectis alii requirebant eum, sed ait quia hi, qui occidebantur, talis erat eorum interitus, ut mortificati
requirerent deum.
544
Cf. HIer X, 5 (Nautin [GCS], 75, 20-21): povs o" karpo;" Markivwno" teknopoihvs anto", povso"
Basileivdou, povs o" Oujalentivnou… XVII, 2 (144, 12-13): ejfwvnhse pevrdix dia; Oujalentivnou, ejfwvnhse
pevrdix dia; Markivwno", ejfwvnhse dia; Basileivdou; H37Ps II, 8: Marcionistae et Basilides et Valentini
oderunt Deum.

239
zh'n poihvsw: tivna ga;r zh'n poihvsw h] o}n a]n ajpoktenw'É h[ tina ijavsomai h] o}n a]n
patavxwÉ aujto;" ga;r ajlgei'n poiei' kai; pavlin ajpokaqivsthsin: e[paisen, kai; aiJ cei're"
aujtou' ijavsanto (Gb 5, 18). o{tan ga;r ajpev[f. 271v]ktennen aujtouv", tovte ejxezhvtoun
aujtovn (Sal 77, 34a). wJ" ajgaqo;" oJ qeo;" ajpokteinavtw me, i{na aujto;n ejkzhthvsw!
8. kai; ejpevstrefon kai; w[rqrizon pro;" to;n qeovn (Sal 77, 34b). oujde; ajnebavllonto eij" to;
genevsqai pro;" to;n qeovn, ajllÆ w[rqrizon, i{na levgwsin: ejk nukto;" ojrqrivzei to; pneu'mav
mou pro;" sev, oJ qeov" (Is 26, 9). a{ma ga;r tw/' ajnatei'laiv moi to;n th'" dikaiosuvnh" h{lion
(Ml 3, 20) kai; genevsqai moi aujto;n pneumatikovn, ojrqrivzw pro;" to;n qeovn. kai; toiau'ta
de; polla; euJrhvsei" ejn toi'" profhvtai", oi|on: ajpevstellon tou;" profhvta" mou o[rqrou
(Gr 25, 4). to; ga;r o[rqrou ouj mavthn ejkei' provskeitai, ajllÆ o{ti a{ma tw/' ajnatei'lai ejn
tai'" yucai'" aujtw'n to;n lovgon tou' qeou' h] th;n ejpiskoph;n tou' qeou' ejpi; to;n lao;n
ejxapostevllontai oiJ profh'tai, khruvssonte" to;n tou' fwto;" th'" ajlhqeiva" lovgon. kai;
w[rqrizon pro;" to;n qeovn (Sal 77, 34b): kai; i{na ge ojrqrivsh/" kai; su; pro;" to;n qeovn,
a[koue tou' ajpostovlou didavskontov" [f. 272r] se kai; levgonto": hJ nu;x proevkoye, hJ de;
hJmevra h[ggiken. wJ" ejn hJmevra/ eujschmovnw" peripathvswmen, mh; kwvmoi" kai; mevqai", mh;
koivtai" kai; ajselgeivai" (Rm 13, 12-13). kai; pavlin: oujk ejsme;n nukto;" oujde; skovtou",
ajllÆ ejsme;n uiJoi; hJmevra" kai; uiJoi; fwtov" (1Ts 5, 5). kai; hJmei'" ou\n eujxwvmeqa ajnatei'lai
hJmi'n to; fw'", i{na ojrqrivswmen pro;" to;n qeovn.
kai; ejmnhvsqhsan o{ti oJ qeo;" bohqo;" aujtw'n ejstin (Sal 77, 35a). ejpilaqovmenoi dia; th;n
aJmartivan tou' qeou', o{ti bohqo;" h\n aujtw'n, u{steron a]n ejmnhvsqhsan kai; o{ti oJ qeo;" oJ
u{yisto" lutrwth;" aujtw'n ejsti (Sal 77, 35b). lutrwsavmeno" aujtou;" ejn tw/' ajpoktei'nai
aujtou;", meta; tau'ta ejzwopoivhse: kai; hjgavphsan aujto;n ejn tw/' stovmati aujtw'n (Sal 77,
36a). o{ra th;n diadoch;n tw'n mhvte pavnth aJmartanovntwn, mhvte pavnth katorqouvntwn,
ajllÆ oJte;545 me;n aJmartanovntwn oJte;546 de; ejpistrefovntwn, ei\ta kai; pav[f. 272v]lin eij"
aJmartiva" eijsercomevnwn. a[koue ga;r pw'" ei\pe ta; th'" aJmartiva", ei\pe ta; th'"
ejpistrofh'", pavlin levgetai ta; th'" aJmartiva", to;n bivon hJmw'n diagravfei to;n
ajnwvmalon. meta; to; eijpei'n to; kai; ejpevstrefon kai; w[rqrizon pro;" to;n qeovn, kai;
ejmnhvsqhsan o{ti oJ qeo;" bohqo;" aujtw'n ejsti, kai; oJ qeo;" oJ u{yisto" lutrwth;" aujtw'n
ejsti (Sal 77, 34b-35), pavlin aujtw'n kathgorei' kai; levgei: hjgavphsan aujto;n ejn tw/'
stovmati aujtw'n kai; th/' glwvssh/ aujtw'n ejyeuvsanto aujtw/', hJ de; kardiva aujtw'n oujk eujqei'a
metÆ aujtou' (Sal 77, 36-37a).

545
Ms. o{te.
546
Ms. o{te.

240
kai; tau'ta hJmi'n levgetai, i{na paideuqw'men pro;" to; ajgapa'n to;n qeo;n mh; ceivlesi, mh;
glwvssh/ ajlla; th/' kardiva/, wJ" gevgraptai. ouj ga;r gevgraptai: "ajgaphvsei" Kuvrion to;n
qeo;n ejx o{lou tou' stovmatov" sou kai; ejx o{lwn tw'n ceilevwn sou", ajllÆ ajgaphvsei"
Kuvrion to;n qeovn sou ejx o{lh" th'" kardiva" [f. 273r] sou (Dt 6, 5). o{ra ga;r o{ti to;
bavqo" th'" ajgavph" kai; th;n rJivzan qevlei ei\nai ejn kardiva/: ajlla; kai; ejx o{lh" fhsi; th'"
yuch'" sou kai; ejx o{lh" th'" dunavmewv" sou (Dt 6, 5). ejpipovlaion ga;r ouj bouvletai
e[cein th;n ajgavphn hJma'", wJ" e[stin ejpipovlaio" hJ ajgavph tw'n fauvlwn, peri; w|n
gevgraptai: hjgavphsan aujto;n ejn tw/' stovmati aujtw'n kai; th/' glwvssh/ aujtw'n ejyeuvsanto
aujtw/' (Sal 77, 36). ajkolouqei' ga;r th/' ajgavph/ th/' kata; to; stovma hJ glw'ssa yeuvdesqai
aujtw/' tw/' qew/'.
hJ de; kardiva aujtw'n oujk eujqei'a metÆ aujtou' (Sal 77, 37a), devon eujqei'an ei\nai th;n
kardivan kai; mh; skoliavn. skolia;n de; tiv" poiei' th;n kardivan h] hJ kakiva, oJ dravkwn, oJ
o[fi", oJ fuga;" tou' qeou'É peri; ou| gevgraptai: ejpavxei th;n mavcairan th;n aJgivan ejpi; to;n
dravkonta, o[fin skoliovn (Is 27, 1). oJ me;n ou\n qeo;" eujquvnei th;n kardivan kai; oJ lovgo"
aujtou' pro;" to;n Patevra eujqei'an hJmwn poiei' th;n yuchvn [f. 273v]: hJ de; ajntikeimevnh
duvnami" skolia;n poiei' th;n kardivan kai; ejktrevpei hJma'" ajpo; th'" eujquvthto". dia;
tou'to, eja;n aJmartavnwmen, ouj pistouvmeqa ejn th/' diaqhvkh/ aujtou' (Sal 77, 37b): w{sper
pavlin, eja;n h/\ hJ kardiva hJmw'n eujqei'a, pistouvmeqa ejn th/' diaqhvkh/ tou' qeou' kai;
ejpitugcavnomen tw'n ejn th/' diaqhvkh/ pneumatikw'n eujlogiw'n ejpouranivwn, ejn Cristw/'
jIhsou' w/| ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

Eij" to;n ozæÆ ‹yalmo;nÌ547 tovmo" aÆ

547
Ms. tovm o".

241
Hom. VI in Ps. 77*

[f. 273v] Tovmo" bÆ eij" to;n ozæÆ ‹yalmo;nÌ, oJmiliva "Æ

1. Τοῖς ἔργοις μᾶλλον ἢ τοῖς λόγοις φαίνεται ὅτι ὁ θεός ἐστιν ὁ οἰκτίρμων (Sal 77,
38a). τίς γὰρ κατανοοῶν τὸν κόσμον καὶ μάλιστα τὰ ἐπὶ γῆς πράγματα καὶ τὰς ἐν
ἀνθρώποις τοσαύτας ἁμαρτίας οὐ θαυμάζει τὴν τοῦ θεοῦ μακροθυμίαν καὶ

χρηστότητα (Col 3, 12), ἀνεχομένου τῶν τοσούτων καὶ τη[f. 274r]λικούτων

πταισμάτων548 καὶ μὴ χρωμένου τῇ ἐξουσίᾳ κατὰ τῶν ἀνθρώπων; κρίνων γὰρ κατὰ
βραχὺ τόπον δίδωσιν μετανοίας (Sap 12, 10; Eb 12, 17)549. τίς δὲ κατανοῶν τὰ καθ᾽
ἑκάστην γενεὰν οἰκονομηθέντα οὐ βλέπει τοὺς οἰκτιρμοὺς τοῦ θεοῦ ἡνίκα ἔπεμπε
τοὺς προφήτας πρὸς τοὺς ἁμαρτάνοντας, καὶ πέμπων αὐτοὺς ἐπέστρεφε τοὺς
πταίοντας (3 Reg 8, 33); τίς δὲ βλέπων ὅτι καὶ ἐν τοῖς καιροῖς τῆς νομιζομένης ὀργῆς
(Sir 44, 17) καὶ κολάσεως παρακαλεῖ ἐπὶ μετάνοιαν, οὐ θαυμάζει τὸν οἰκτιρμὸν τοῦ
θεοῦ; οὐδέπoτε γὰρ ἀκράτῳ τῇ ὀργῇ κατὰ τῶν ἀνθρώπων ἐχρήσατο550, ¢οἷον
κατακλυσμὸν ἐβουλεύσατο ποιῆσαι, ἐπεὶ κατέφθειρε πᾶσα σὰρξ τὴν ὁδὸν τοῦ θεοῦ ἐπὶ
τῆς γῆς (Gn 6, 12)· ἀλλὰ βουληθεὶς ποιῆσαι τὸν κατακλυσμὸν πεντακοσιοστῷ ἔτει,

ἤρξατο κηρύσσειν ὅτι ἔσται ὁ κατακλυσμὸς καὶ ἐδίδαξε τὸν Νῶε καὶ ἐποίησεν αὐ[f.

274v]τὸν κατασκευάζειν τὴν κιβωτὸν ἔτεσιν ἑκατόν551. τί οὖν ἐβούλετο διὰ τῶν ἑκατὸν
ἐτῶν τῆς κατασκευῆς τῆς κιβωτοῦ ἢ ἐπιστρέψαι τοὺς ἀνθρώπους, ἵνα μὴ χρεία

*
Trascrizione e note di A. Cacciari.
548
Solo 1 Reg 6,4.
549
Cf. HIer I, 1 (Nautin [GCS], 1, 11-12): oujk hjqevl hse siwpw'n oJ qeo;" katadikavs ai aujthvn, ajlla; didou;"
aujtoi'" tovpon metanoiva" (Sap 12, 10) kai; ejpistrofh'"; HIer VII, 1 (51, 18-19): oJ krivnwn kata; bracu; qeo;"
tou;" kolazomevnou" divdwsi tovpon metanoiva" (Sap 12, 10).
550
Cf. H74Ps (ff. 161r-v); CRm IV, 11, 7: Ira itaque est cui traditur unusquisque pro mensura et merito
peccatorum, Deo tamen secundum quod scriptum est in septuagensimo septimo psalmo non accendentem omnem
iram suam. Quis enim sufferre posset si omnem iram aduersum peccatores accenderet Dominus, cum tam
terribile sit illud quod in cantico Mosei praenuntiatur ubi dicit quia ignis accensus est ex furore meo, ardebit
usque ad infernum inferiorem, comedet terram et nascentia eius, conflagrabit fundamenta montium (Dt 32, 22)?
551
Cf. CC IV, 41; CCt II, 1, 39.

242
γένηται τῆς κιβωτοῦ552; ἀλλὰ καὶ ἡνίκα Σόδομα καὶ Γόμορρα τὰς ἀσεβεστάτας πόλεις
καταστρέφειν ἔμελλε, ἀγγέλους ἔπεμψε πρὸς τὸν Λὼτ οἵτινες ἔλεγον· εἴ τινές σοι
εἰσιν ἐνθάδε υἱοὶ ἢ γαμβροὶ ἢ θυγατέρες, ἵνα αὐτοὺς παραλάβῃς (Gn 19, 12); καὶ τὸ
φιλάνθρωπον διὰ τῶν ἀγγέλων ἐλέχθη, ἵνα πάλιν σῴζωνται ἄνθρωποι. ἠθέλησε δὲ καὶ
πάντας σῶσαι τελείως τοὺς ἐξελθόντας ἐκ Σοδόμων. διὸ εἶπε· μὴ περιβλέψῃ εἰς τὰ
ὀπίσω μηδὲ στῇς ἐν τῇ περιχώρῳ· εἰς τὸ ὄρος σῴζου, μήποτε συμπαραληφθῇς (Gn 19,
17). καὶ εἴ τινες οὐκ ἐπίστευσαν τῷ Λὼτ κηρύσσοντι, παρ᾽ ἑαυτοὺς ἀπόλωντο· εἰ ἡ

γυνὴ ἐστράφη εἰς τὰ ὀπίσω παραβᾶσα τὴν ἐντολήν, αὕτη τοῦτο πεποί[f. 275r]ηκεν.
ἠθέλησέ ποτε καὶ λαὸν ἐκ γῆς Αἰγύπτου ἐξαγαγεῖν κολαζόμενον ὑπὸ τῶν Αἰγυπτίων,
καὶ ὁ φιλάνθρωπος θεὸς ἐπεί ἐστιν οἰκτίρμων καὶ Αἰγυπτίων ἐφείδετο· οὐ γὰρ ἐπόρει ἡ

παντοδύναμος αὐτοῦ χείρ· καὶ κτίσασα τὸν κόσμον ἐξ ἀμόρφου ὕλης ἐπιπέμψαι
πλῆθος ἄρκων ἢ θρασεῖς λέοντας, ἢ νεοκτίστους θυμοῦ πλήρεις θῆρας ἀγνώστους· ἢ

πυρπνόον φυσῶντας ἆσθμα ἢ βρόμον λικνωμένου καπνοῦ (Sap 11, 17), ἀλλὰ κρίνων
κατὰ βραχὺ ἐδίδου τόπον μετανοίας (Sap 12, 10). καὶ ἀκρίσι καὶ μύαις καὶ σκνιψὶ (Sal
104, 31) θανάτῳ πτηνῶν ἐκόλαζε τοὺς Αἰγυπτίους, οὐδὲν ἄλλο βουλόμενος ἢ
ἐπιστρέψαι αὐτοὺς καὶ συνελθεῖν τῷ λαῷ. ὅρα γ᾽ οὖν ὅτι ὅτε ἐπέμεινον τῇ ἁμαρτίᾳ,
τὸν θάνατον τῶν πρωτοτόκων τὴν τελευταίαν ἐποίησε μάστιγα· ἀλλὰ καὶ ἡνίκα
ἐδίωξαν οἱ Αἰγύπτιοι τὸν λαὸν καὶ ἔδωκε τῷ λαῷ ὁδεύειν διὰ τῆς ἐρυθρᾶς θα[f.

275v]λάσσης, τί ἄλλο ἐβούλετο ἢ τοὺς Αἰγυπτίους σῶσαι μὴ ἐπιδιώκοντας ἀλλὰ


συμφυγόντας καὶ συνεξερχομένους; ἐπεὶ δὲ οὐκ ἐβουλήθησαν ἀλλὰ διῶξαι μετὰ ταῦτα
πάντα ἠθέλησαν, παρ᾽ ἑαυτοὺς ἀπώλοντο. καὶ τί με δεῖ λέγειν τὰ καθ᾽ ἑκάστην
γενεάν; πολὺς γὰρ εἴη ὁ χρόνος τῷ μέλλοντι διεξοδεύειν πῶς ἀεὶ ὁ θεὸς κατὰ τὴν
ἑαυτοῦ φιλανθρωπίαν οἰκτίρμων ὢν ἐποίησεν a} ἐποίησεν μετὰ τῆς χρηστότητος.

552
¢FrPs 77, 38 (PITRA, AS III, 122): οἷον κατακλυσμὸν ἐβουλεύσατο ποιῆσαι, πεντακοσιοστῷ ἔτει ἤρξατο
κηρύσσειν ὅτι ἔσται ὁ κατακλυσμὸς καὶ ἐποίησεν τῷ Νῶε κατασκευάζειν τὴν κιβωτὸν ἔτεσιν ἑκατόν. τί
οὖν ἀλλὰ βούλεται διὰ τῶν ἑκατὸν ἐτῶν τῆς κατασκευῆς τῆς κιβωτοῦ ἢ ἐπιστρέψαι τοὺς ἀνθρώπους, ἵνα
μὴ χρεία γίνηται τῆς κιβωτοῦ.

243
ἔτι δὲ ἓν παραθήσομαι· λιμὸν ἔκρινε τοῖς Αἰγυπτίοις ποιῆσαι. ποίησον ὦ θεὲ τὸν
λιμόν, ἄξιοι γὰρ Αἰγύπτιοι λιμῷ διαφθαρῆναι· "ἀλλ᾽οὐ βούλομαί, φησι, παντελῶς
αὐτοὺς κολάσαι. τί οὖν ποιῶ; οἰκονομῶ τὸν Ἰωσὴφ καταβῆναι ἀπὸ τῆς ἁγίας γῆς καὶ
συγχρῶμαι τῇ ἁμαρτίᾳ τῶν ἀδελφῶν αὐτοῦ καὶ προφάσει ὀνείρων ποιῶ αὐτὸν ἐν τῇ

φυλακῇ γνωσθῆναι· δείκνυμι τῷ Φαραῷ τῶν Αἰγυπτίων βασιλεῖ, τί μέλλει γενέσθαι [f.

276r]. ἐπεὶ δὲ οὐ μέλλει γίνεσθαι λεχθέντα μέν, μὴ νοηθέντα δέ, ἢ καὶ νοηθέντα, ὑπὸ
σοφοῦ δὲ καὶ ἁγίου μὴ νοηθέντα, οὐδὲν ἔμελλεν ὠφελήσειν τὴν Αἴγυπτον. τί ποιῶ; τὸν
Ἰωσὴφ οἰκονομῶ κρῖναι τὰ ὀνείρατα, πιστευθῆναι τὸν σῖτον, συναγαγεῖν τὸν σῖτον
τῆς εὐθηνίας, ἵνα μὴ παντελῶς Αἴγυπτος ὑπὸ λιμοῦ διαφθαρῇ". καὶ τί γάρ, ἀλλ᾽ἢ
πάντες ἐξέκλιναν, ἠχρειώθησαν (Sal 13, 3) καὶ πάντες ὑστεροῦντο τῆς δόξης τοῦ θεοῦ
(Rm 3, 23); καὶ κατὰ τοὺς χρόνους τῆς παρουσίας τοῦ σωτῆρος· ἀλλ᾽ οὐδ᾽ οὕτως
ἐγκατέλιπεν ὁ οἰκτίρμων θεὸς τὸ τῶν ἀνθρώπων γένος. τί δὲ πεποίηκεν; ἐξ οὐρανῶν
ἔπεμψε τὸν ἅγιον αὐτοῦ παῖδα. καὶ τί πεισόμενον; οὐχ ὑπὲρ δικαίων ἀποθανούμενον·
μόγις γὰρ ἐν ἡμῖν ὑπὲρ δικαίου τις ἀποθανεῖται (Rm 5, 7)· ἀλλὰ ὑπὲρ ἁμαρτωλῶν, ὑπὲρ
κόσμου ἀποθανούμενον, ἵνα ἄρῃ τὴν τοῦ κόσμου ἁμαρτίαν (Gv 1, 29).

ἴδε πηλίκος ὁ οἰκτιρμὸς τοῦ θεοῦ, μᾶλλον δὲ τὰ πλήθη τῶν οἰκτιρμῶν (Sal 50, 3; Sal 68,

17) τοῦ θεοῦ [f. 276v], ἵνα τοῦ μονογενοῦς οὗ μόνου εἶχεν υἱοῦ, τῆς εἰκόνος αὐτοῦ, μὴ
φείσηται ἀλλ᾽ ὑπὲρ ἡμῶν πάντων παραδῷ αὐτόν, καὶ παραδῷ αὐτὸν ἵνα οἱ ἀπὸ τῶν
ἐθνῶν σῳθῶσι καὶ κληθῶσιν. καὶ μετὰ ταῦτα δὲ πάντα πάλιν ἁμαρτάνομεν καὶ ἔστιν ὁ
θεὸς ὁ οἰκτίρμων. ἀλλὰ καὶ αἱρέσεις γεγόνασι καὶ κακολογοῦσι τὸν δημιουργὸν καὶ
οὐδὲν h|ττον οἰκτίρμων ἐστὶν ὁ θεός. οὐχὶ τὴν δυσφημίαν κολάζει αὐτούς, λέγει γάρ·
"μετανοήσουσί τινες ἐξ αὐτῶν, ἐκ τῆς τοῦ διαβόλου παγίδος ἐξελεύσονται

ἐζωγρημένοι ὑπ᾽αὐτοῦ εἰς τὸ ἐκείνου θέλημα (2 Tm 2, 26)". καὶ διὰ τὴν μετάνοιαν τῶν
ἐπιστρεφόντων ἀπὸ τῶν αἱρέσεων ἀνέχεται καὶ μακροθυμεῖ λοιδορούμενος ὁ θεὸς καὶ
κακολογούμενος· ἡμεῖς δὲ ἀγανακτοῦμεν οἱ ταλαίπωροι ἐάν ποτε λοιδορήσῃ ἡμᾶς
ἄνθρωπος, οὐχ ὁρῶντες ὅτι ὁ θεὸς λοιδορούμενος (1 Pt 2, 23) οὐ κολάζει. εἰ οὖν ἐκεῖνος

λοιδορούμενος οὐ κολάζει, καὶ ἡμεῖς ὀφείλομεν τὸν [f. 277r] λοιδοροῦντα μὴ

244
ἀντιλοιδορεῖν καὶ κακολογεῖν καὶ ἀμύνεσθαι· εἰ δὲ μή, οὐ γινόμεθα τοῦ μακροθύμου
θεοῦ υἱοί.
οἱ μὲν οἰκτιρμοὶ τοῦ θεοῦ καὶ ἡ μακροθυμία πέρας ἔχουσι, καὶ τολμηρότερον μὲν ἐρῶ,
ἀληθῆ δέ· οὐ συμφέρει τὸν οἰκτιρμὸν αὐτοῦ μεῖναι ἐπὶ τὸν ἀΐδιον. ἐὰν γὰρ μείνῃ ἐπὶ
τὸν ἀΐδιον ὁ οἰκτιρμὸς αὐτοῦ καὶ μὴ φθείρῃ τὸν κόσμον, καὶ ὁ οὐρανὸς καὶ ἡ γῆ μὴ
παρέλθῃ (Mt 24, 35), βασιλεία οὐρανῶν οὐκ ἐνστήσεται. ἀναγκαῖον οὖν φθαρῆναι τὸν
κόσμον, ἵνα οἱ δίκαιοι ἀπολάβωσι τὰς ἐπαγγελίας. καὶ γὰρ ἀδόξως γε ἐρῶ, ὅτι κατὰ
τὸν οἰκτιρμὸν τοῦ θεοῦ ἡ φθορὰ τοῦ κόσμου γίνεται, κατὰ τὸν οἰκτιρμὸν τοῦ θεοῦ καὶ ἡ
ὀργὴ αὐτοῦ ἔρχεται, καὶ κατὰ τὸν οἰκτιρμὸν αὐτοῦ καὶ θυμὸς αὐτοῦ παραγίνεται. εἰ
γὰρ μὴ ἤρχετο ἡ ὀργή, πῶς ἂν ἐπαιδεύοντο οἱ ὀργῆς παιδευούσης δεόμενοι; εἰ μὴ

παρεγένετο ὁ θυμός, πῶς ἂν ἠλέγχοντο οἱ θυμοῦ ἐλέγχοντος χρῄζοντες [f. 277v]; ἅπερ

μυστήρια νοήσας ὁ προφήτης ἔλεγεν· κύριε, μὴ τῷ θυμῷ σου ἐλέγξῃς με, μηδὲ τῇ ὀργῇ
σου παιδεύσῃς με (Sal 6, 2; 37, 2). καὶ ἡγοῦμαι ὥσπερ ἰατρὸς οἰκτίρμων τέμνει,
οἰκτίρμων ἐλλεβορίζει, οἰκτίρμων καυτηριάζει· τὸ γὰρ τέλος τούτων φαίνεται οὕτως ἡ
ὀργή, οὕτως ὁ θυμός, οὕτως αἱ κολάσεις πρέπουσαί εἰσι τῷ θεῷ τῷ ταῦτα ποιοῦντι.
ἀλλ᾽ ἐγὼ οὐδὲ αἰσθητοῦ ἰατροῦ θέλω χρῄζειν τέμνοντός με, οὐδὲ ἀνθρώπου βούλομαι
χρῄζειν καυτηριάζοντός με, ἀλλὰ πάντα ποιῶ ἵνα μὴ δεηθῶ καυτηριῶν καὶ τομῶν,
μηδὲ χρῄζω ἐλλεβόρου πρὸς θεραπείαν.
εἰ δὲ ἐπὶ τῶν σωματικῶν φεύγω σκυθρωποτέρας θεραπείας προσαχθῆναι καὶ
ἐπιπονωτέρας τῷ σώματί μου, τί ποιήσω περὶ τῆς ὀργῆς τοῦ θεοῦ καὶ τῶν θαυμαστῶν
αὐτοῦ; μὴ καταφρονῶμεν οὖν τῶν οἰκτιρμῶν, μήποτε λεχθῇ καὶ πρὸς ἡμᾶς· ἢ τοῦ

πλούτου τῆς χρηστότητος αὐτοῦ καὶ τῆς ἀνοχῆς καὶ [f. 278r] τῆς μακροθυμίας (Rm 2,

4) καταφρονεῖς; ἀγνοῶν ὅτι τὸ χρηστὸν τοῦ θεοῦ εἰς μετάνοιάν σε ἄγει, κατὰ δὲ τὴν
σκληρότητά σου καὶ ἀμετανόητον καρδίαν θησαυρίζεις σεαυτῷ ὀργήν, ἐν ἡμέρᾳ ὀργῆς
καὶ ἀποκαλύψεως δικαιοκρισίας τοῦ θεοῦ (Rm 2, 5). θησαυρίζει γάρ τις ἑαυτῷ ὀργὴν

τὰ ἔργα τῆς ὀργῆς ποιῶν, θησαυρίζει τις ἑαυτῷ ξύλα οἰκοδομῶν ἁμαρτήματα ἐοικότα
ξύλοις, θησαυρίζει ἑαυτῷ χόρτον, ἄλλος καλάμην (1 Cor 3, 12) διὰ τῶν τοιούτων, δι᾽

245
ἁμαρτημάτων. καὶ μέλλει λέγειν τοῖς τοιαῦτα θησαυρίσασιν· πορεύεσθε τῷ φωτὶ τοῦ

πυρὸς ὑμῶν καὶ τῇ φλογὶ ᾗ ἐξεκαύσατε (Is 50, 11).


2. ἐπεὶ οὖν αὐτός ἐστιν ὁ οἰκτίρμων, ἱλάσκεται ταῖς ἁμαρτίαις αὐτῶν καὶ οὐ μὴ
διαφθείρῃ (Sal 77, 38a-b). πῶς ἱλάσκεται ταῖς ἁμαρτίαις αὐτῶν; κτίζων τὰ ὄντα καὶ
μέλλων ποιεῖν τὰ ὅλα, πρωτότοκον πάσης κτίσεως (Col 1, 15) ἐποίησε τὸ ἱλαστήριον

διὰ πίστεως ἐν τῷ ἑαυτοῦ αἵματι (Rm 3, 25). ἔστι γὰρ [f. 278v] ὁ σωτὴρ ἡμῶν ὡς

δικαιοσύνη (1 Cor 1, 30), ὡς ἀλήθεια (Gv 14, 6), ὡς σοφία, ὡς ἁγιασμός (1 Cor 1,30), ὡς
φῶς τοῦ κόσμου (Gv 8, 12), ὡς φῶς τῶν ἀνθρώπων (Gv 1, 4), ὡς ἰατρὸς ψυχῶν553, οὕτω
καὶ ἱλαστήριον (Rm 3, 25)· ἱλάσκεται οὖν ταῖς ἁμαρτίαις ἡμῶν. διὸ οὗτός ἐστιν ὁ

ἀμνὸς τοῦ θεοῦ (Gv 1, 29.36), ὡς ἱλαστήριον αἴρων τὴν ἁμαρτίαν τοῦ κόσμου (Gv 1, 29),
ἀλλὰ καὶ ἐάν τις ἁμάρτῃ, φησί, παράκλητον ἔχομεν πρὸς τὸν πατέρα, Ἰησοῦν Χριστὸν
δίκαιον. καὶ αὐτὸς ἱλασμός ἐστι περὶ τῶν ἁμαρτιῶν ἡμῶν, οὐ περὶ τῶν ἡμετέρων δὲ
μόνον, ἀλλὰ καὶ περὶ ὅλου τοῦ κόσμου (1 Gv 2, 1-2)554.

καὶ πληθυνεῖ τοῦ ἀποστρέψαι τὸν θυμὸν αὐτοῦ (Sal 77, 38c). τί πληθυνεῖ εἰς τὸ
ἀποστρέψαι τὸν θυμόν; σεσιώπηκε γὰρ τὸ πληθυνόμενον καὶ εἶπεν ὅτι διὰ τοῦτο
πληθυνεῖ ὃ σεσιώπηκεν ὑπὲρ τοῦ ἀποστρέψαι τὸν θυμὸν αὐτοῦ. ὅταν γὰρ τὰ ἔργα
ποιήσω τοῦ θυμοῦ τοῦ θεοῦ ἀπ᾽ ἐμοῦ, δεῖ μοι ἔργων ἀπωθούντων τὸν θυμὸν τοῦ θεοῦ

ἀπ᾽ ἐμοῦ. δύναται δὲ ἀπῶσαι ἔργα [f. 279r] τὸν θυμὸν τοῦ θεοῦ οὐκ ὀλίγα καὶ τὰ
τυχόντα, ἀλλὰ μεγάλα καὶ ἰσχυρά· καὶ πλῆθος ἔργων δεῖν μοι γενέσθαι ἵνα ἀπώσωμαι
τὸν θυμὸν τοῦ θεοῦ ἀπ᾽ ἐμαυτοῦ, ἐγγίζοντά μοι διὰ τὴν ἁμαρτίαν. εἰς δὲ τὸ ποιῆσαι
τὰ ἔργα, δέομαι τοῦ ἐνδυναμοῦντός με θεοῦ ἐν Χριστῷ Ἰησοῦ (Fil 4, 13; 1 Tm 1, 12),

ἵνα γένηται καὶ τὸ πληθυνεῖ τοῦ ἀποστρέψαι τὸν θυμὸν αὐτοῦ. πληθυνεῖ γάρ μοι τὰ
ἔργα τὰ ἀγαθά, πληθυνεῖ μοι τὴν πολιτείαν τὴν ἁγίαν, πληθυνεῖ μοι τὸν βίον τὸν
ἐρρωμένον τοῦ ἀποστρέψαι τὸν θυμὸν αὐτοῦ. καὶ ἐὰν μὴ πρότερον πληθυνῇ555 μοι τὰ
ἀγαθά, ἀμήχανόν ἐστι χωρὶς τοῦ πληθυνθῆναί μοι τὰ ἀγαθὰ ἀποστραφῆναι τὸν θυμὸν

553
Cf. FrPs 48, 2,3.21; 144, 15,3; 145, 8.8.
554
Cf. CIo I, 33, 240.
555
Ms. πληθυνεῖ.

246
ἀπ᾽ ἐμοῦ αὐτοῦ. καὶ οὐχὶ ἐκκαύσει πᾶσαν τὴν ὀργὴν αὐτοῦ ἀφ᾽ ὧν μὲν πληθυνεῖ τοῦ
ἀποστρέψαι τὸν θυμὸν αὐτοῦ, ἀφ᾽ ὧν δὲ ἀποστήσει τὸ πᾶσαν ἐκκαυθῆναι τὴν ὀργὴν
αὐτοῦ.
ἔστιν γὰρ πᾶσα ἡ ὀργὴ πολλὴ καὶ φοβερά, διὸ γέγραπται· οὐκ ἐκκαύσει πᾶσαν τὴν [f.

279v] ὀργὴν αὐτοῦ (Sal 77, 38e). ἐδύνατο γεγράφθαι "οὐκ ἐκκαύσει τις ὀργὴν αὐτοῦ",

νῦν δὲ γέγραπται· οὐκ ἐκκαύσει πᾶσαν τὴν ὀργὴν αὐτοῦ. ἑκάστῳ γὰρ ἐκκεῖται ἡ ὀργὴ
ἐπὶ τοσοῦτον, ὅσον χρῄζει ἐκκαιομένης αὐτῷ ὕλης ἐχούσης τὰ ἡμαρτημένα ἑκάστῳ,
καὶ ἐκκαίεται ἡ ὀργὴ κατὰ τὴν ἀναλογίαν τῶν ἐμῶν ξύλων, κατὰ τὴν ἀναλογίαν τῶν
ἐμῶν χόρτων, τῆς ἐμῆς καλάμης (1 Cor 3, 12)556· πλὴν ἐφ᾽ ἡμῶν μὲν οὐχὶ ἐκκαύσει

πᾶσαν τὴν ὀργὴν αὐτοῦ, τάχα δὲ ἑνὶ μόνῳ ἐν τοῖς οὖσιν ἐκκαύσει πᾶσαν τὴν ὀργὴν
αὐτοῦ. τῷ γὰρ διαβόλῳ ἐκκαύσει πᾶσαν τὴν ὀργὴν αὐτοῦ καὶ ἐμνήσθη ὅτι σάρξ εἰσι,
πνεῦμα πορευόμενον καὶ οὐκ ἐπιστρέφον (Sal 77, 39)557.
σύνθετοι μέν ἐσμεν ἐκ πνεύματος καὶ ψυχῆς καὶ σώματος558· σύνθετοι δὲ ὄντες, δέον
κρατεῖσθαι ἡμᾶς ὑπὸ τοῦ κρείττονος πνεύματος, οἱ δὲ ὡς ἐπίπαν κρατούμεθα ὑπὸ τῆς
σαρκός, τῆς ψυχῆς σῳζομένης μέν, ἐὰν κρατῆται559 ὑπὸ τοῦ πνεύματος, ἀπολλυμένης
δέ, ἐὰν κρατῆται ὑπὸ τῆς σαρκός [f. 280r]. συνθέτων οὗν ὄντων ἡμῶν καὶ κρατουμένων

ὑπὸ τῆς σαρκός, μιμνήσκεται ὁ θεὸς ὅτι σάρξ εἰσιν (Sal 77, 39a)· περὶ γὰρ ἐκείνων
μιμνήσκεται ὅτι πνεῦμά εἰσιν. πνευματικοὶ γάρ εἰσιν, ἀνακρίνοντες τὰ πάντα, αὐτοὶ
δὲ ὑπ᾽ οὐδενὸς ἀνακρινόμενοι (1 Cor 2, 15). τοιοῦτοι τοίνυν καὶ ἡμεῖς γινώμεθα, ἵνα
μὴ περὶ ἡμῶν μνησθῇ ὅτι σάρκες ἐσμέν. πολλάκις ἐμνήσθην τοῦ οὐ μὴ καταμείνῃ τὸ

πνεῦμά μου ἐν τοῖς ἀνθρώποις τούτοις εἰς τὸν αἰῶνα διὰ τὸ εἶναι αὐτοὺς σάρκας (Gn
6, 3)560· ἐκείνῳ τῷ ῥητῷ συγγενές ἐστιν τὸ καὶ ἐμνήσθη ὅτι σάρξ εἰσιν (Sal 77, 39a). ὁ
ἁμαρτωλὸς ὅλος γίνεται σάρξ, ἡ ψυχὴ γὰρ αὐτοῦ γίνεται σάρξ· εἰ καὶ περὶ τοῦ

556
Il passo paolino è più volte commentato in Origene, ad es. in CC IV, 13; V, 15; VI, 70; HIer II, 3; XIV, 6;
XV, 3; XVI, 5; CIo XIII, 23, 138, etc.; cf. F. COCCHINI, Il Paolo di Origene, Roma 1992, 125.
557
Cf. H74Ps (ff. 161r-v).
558
Cf. 1Ts 5, 23; H15Ps I (f. 5r); H15Ps II (f. 27r-v); Dial VI, 22; CMt XIII, 2, 55; XIV, 3, 37.
559
Ms. κρατεῖται.
560
Cf. Prin I, 3, 7; CC VII, 38.

247
πνεύματος διστάζων561 οὐκ οἶδ᾽ ὅ τ᾽562 εἴπω, πλὴν ὁ ἁμαρτωλὸς ὅλος γίνεται σάρξ, ὁ
δίκαιος ὅλος γίνεται πνεῦμα. διὰ τοῦτο ἐὰν γίνηται ἡ ἀνάστασις ὧν γίνεται, ἡ σὰρξ
αὐτοῦ οὐκέτι σάρξ, μεταβάλλει γὰρ καὶ γίνεται πνεῦμα· διὸ σὰρξ καὶ αἷμα βασιλείαν

θεοῦ κληρονο[f. 280v]μῆσαι οὐ δύνανται (1 Cor 15, 50). ὅτε γὰρ κληρονομεῖ βασιλείαν

θεοῦ ὁ ἅγιος, οὐκέτι ἐστὶ σάρξ, οὐκέτι ἐστὶν αἷμα, ἐπεὶ σπείρεται σῶμα ψυχικόν,

ἐγείρεται σῶμα πνευματικόν (1 Cor 15, 44).


ἔλεγον ἐν τῷ λόγῳ ὅτι ὁ δίκαιος ὅλος ἐστὶν πνεῦμα, ὁ ἁμαρτωλὸς ὅλος γίνεται σάρξ, ἡ
ψυχὴ αὐτοῦ γίνεται σάρξ· κολλωμένη (Rm 12, 9; 1 Cor 6, 16-17) γὰρ τῇ σαρκὶ καὶ
καταλιποῦσα τὸ πνεῦμα, γίνεται παραπλήσια τῇ σαρκὶ καὶ σάρξ. ἔλεγον τότε
διστάζων, ὅτι τί εἴπω περὶ τοῦ πνεύματος οὐκ οἶδα. ἐδίδαξέν με ὁ προφήτης τί δεῖ
λέγειν περὶ τοῦ πνεύματος· ἐμνήσθη γάρ, φησίν, ὁ θεὸς ὅτι σάρξ εἰσιν (Sal 77, 39a).

καὶ ἵνα μὴ νομίσῃς ὅτι καὶ τὸ πνεῦμα γίνεται σάρξ, φησιν· πνεῦμα πορευόμενον καὶ
οὐκ ἐπιστρέφον (Sal 77, 39b). καταλείπει γὰρ τὴν σάρκα καὶ τὴν ψυχὴν τὸ πνεῦμα καὶ
ἐπιστρέφει πρὸς τὸν θεὸν ὃς ἔδωκεν αὐτό, ὡς ἐν τῷ Ἐκκλεσιαστῇ γέγραπται (Qo 12,
7). διὰ τοῦτο ἐὰν κολαζώμεθα, τὸ πνεῦμα μεθ᾽ ἡμῶν οὐ κολάζεται, φοβεῖσθε γὰρ

μᾶλλον τὸν δυνάμενον καὶ [f. 281r] σῶμα καὶ563 ψυχὴν ἀπωλῆσαι ἐν γεέννῃ (Mt 10, 28)·
πνεῦμα οὖν οὐκ ἀπόλλυται.
3. ἐὰν δὲ καὶ ἀναγινώσκων τὸ ποσάκις παρεπίκραναν αὐτὸν ἐν τῇ ἐρήμῳ καὶ
παρώργισαν αὐτὸν ἐν γῇ ἀνύδρῳ (Sal 77, 40), ἀλλὰ καὶ σὺ ὁσάκις a]ν καταλιπὼν τὸν
θεὸν ἐπὶ τὴν ἐρημίαν τοῦ θεοῦ καὶ τὴν ἁμαρτίαν ἀπέλθῃς, ἐν τῇ ἐρήμῳ γενόμενος
παραπικραίνεις τὸν θεόν. ὁσάκις ἐὰν πηγῆς ὕδατος ἁλλομένου εἰς ζωὴν αἰώνιον (Gv 4,
14) παρούσης σοι ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ, ῥαθυμῶν περὶ τὰς συνάξεις καὶ ἀμελῶν περὶ τοῦ
ποτισθῆναι ἀπέλθῃς ἐπὶ τὴν ἄνυδρον, καὶ σὺ παραπικραίνεις ἐν τῇ ἐρήμῳ γινόμενος
τὸν θεόν. ἐπεὶ οὖν ἐν τῇ ἀνύδρῳ εἰσὶν οἱ παραπικραίνοντες τὸν θεόν, ζήτησον πηγήν,
μήποτε λεχθῇ καὶ περὶ σοῦ· ἐμὲ ἐγκατέλιπον πηγὴν ὕδατος ζῶντος (Gr 13, 2).

561
Il verbo occorre 21 volte in Origene: cf. ad es. CIo II,17,123; VI,15,91.
562
Lege o{ ti.
563
Ms. del. ta lipei'n.

248
καὶ οἱ παραπικραίνοντες τὸν θεὸν ἐν τῇ ἐρήμῳ καὶ παροργίζοντες αὐτὸν ἐν [f. 281v]

γῇ ἀνύδρῳ, ἐπιστρέφουσι καὶ πειράζουσι τὸν θεόν (Sal 77, 40-41a)· ἐν ἁμαρτίᾳ γὰρ
ὄντες, ὅτε ἦσαν ἐν Αἰγύπτῳ, ἐν σωματικοῖς κακοῖς πηλὸν ἐργαζόμενοι, καταλιπόντες
τὴν Αἴγυπτον ἐξεληλύθασι καὶ πάλιν ἥμαρτον. διὸ καλῶς λέγεται τὸ ἐπέστρεψαν (Sal
77, 41a)· ἐπέστρεψαν γὰρ ἐπὶ τὴν ἁμαρτίαν ἣν καταλελοίπασιν, οἷον ἐὰν ἴδῃς καὶ
σήμερόν τινα ἀπὸ τῶν ἐθνῶν πιστεύοντα, καὶ μετὰ τὸ δοκοῦν πιστεύειν καὶ ἀκοῦσαι
λόγον θεοῦ, πάλιν ἐπιστρέψαντα ἐπὶ τὸ ἴδιον ἁμάρτημα, τί ἄλλο ἐρεῖς περὶ τούτου, ἢ
ὅτι κύων ἐστὶν ἐπιστρέψας ἐπὶ τὸν ἴδιον ἔμετον (Pr 26, 11) καὶ ὗς λουσαμένη ἐν
κυλίσματι βορβόρου (2 Pt 2, 22);

ἐπέστρεψαν οὖν καὶ οὗτοι καὶ ἐπείρασαν τὸν θεὸν καὶ τὸν ἅγιον τοῦ Ἰσραὴλ
παρώξυναν (Sal 77, 41). καὶ ἀεὶ δὲ καὶ ἡμεῖς ἐὰν ἁμαρτάνωμεν, πειράζομεν τὸν θεόν·
οὐ γὰρ ἀρκούμεθα οἷς εἴδομεν σημείοις εἰς σωτηρίαν, οὐδὲ ἀρκούμενοι τοῖς λόγοις

τοῖς προτρεψαμένοις ἡμᾶς ἐπ᾽ ἀρετήν, πάλιν [f. 282r] πειράζοντες τὸν θεὸν καινὰ

σημεῖα ἰδεῖν θέλοντες, καὶ τὸν ἅγιον τοῦ Ἰσραὴλ παροξύνομεν564, οὐ μεμνημένοι τῆς
χειρὸς αὐτοῦ τῆς ἡμᾶς ἐπισκοπηκυίας καὶ τῆς ἡμέρας ἐν ᾗ ἐλυτρώσατο ἡμᾶς ἐκ
χειρὸς θλίβοντος. τίνος θλίβοντος ἢ τότε μὲν τοῦ Φαραώ, νῦν δὲ τοῦ πνευματικοῦ
Φαραώ, τοῦ διαβόλου; οὐ γὰρ ἀληθῶς θλίβων ἡμᾶς ἀντικείμενός ἐστιν ὁ διάβολος. καὶ
οὐ μεμνήμεθα a} ἔθετο ἐν Αἰγύπτῳ σημεῖα αὐτοῦ. τίνα δὲ ἦν; καὶ ἐν ἡμῖν γὰρ ταύτῃ τῇ
Αἰγύπτῳ σημεῖα πεποίηκεν, οἷον ἐμοὶ ἕκαστον τῶν εὐεργετημάτων τοῦ θεοῦ σημεῖόν
ἐστιν.
εἴ ποτε νοσήσας ἀπηλλάγην τῆς νόσου μακροθυμοῦντος τοῦ θεοῦ, ἵνα δυνηθῶ
διαναστὰς ἀπὸ τῆς νόσου βιῶσαι καλῶς, ἐμοὶ τοῦτο τὸ σημεῖον ἀπὸ τοῦ θεοῦ
γεγένηται. εἴ ποτε ἐν κινδύνοις ὁποίοις δήποτε γενόμενος ἐρρύσθην, σημεῖον ἔλαβον
ἀπὸ τοῦ θεοῦ ὅπως λέγω· εἴ ποτε ὁράματα ἑώρακα [f. 282v] καὶ ἀληθῶς δέδεικταί μοι
τὰ μέλλοντα καὶ ἐκβέβηκεν κατὰ τὰ ἑωραμένα, ὅτι ἐμοὶ τοῦτο σημεῖον, τοῦτο ἐμοὶ
παράδοξόν ἐστιν· ἢ ἐπεὶ οὐ βλέπομεν τὸν παρόντα, διὰ τοῦτο λέγομεν εἶναι ἐν ἡμῖν
σημεῖα. ποσάκις ηὐξάμεθα, καὶ ἅπερ ηὐξάμεθα ἐλάβομεν· τοῦτον οὐκ ἔστιν σημεῖον,

564
Ms. παρωξύνομεν.

249
τὸ ἐπιτετυχηκέναι ἐν τῇ εὐχῇ; ἀλλὰ ἄπιστοι ὄντες οὐ μιμνησκόμεθα ἐν Αἰγύπτῳ τῷ

κόσμῳ τὰ σημεῖα αὐτοῦ ἐφ᾽ ἡμᾶς καὶ τὰ τέρατα αὐτοῦ ἐν πεδίῳ Τάνεως (Sal 77, 43)565.
Τάνις λέγεται, καί ἐστιν πόλις τῆς Αἰγύπτου, πόλις ἔνθα δὴ μάλιστα βδελύσσονται
τὴν κεφαλὴν καὶ ταύτην ἀποβάλλουσιν ἀπὸ τῶν σωμάτων· οἷον ἐν Αἰγύπτῳ ὄντες τὴν
κεφαλὴν βδελύσσονται, κεφαλὴ δὲ Χριστὸς τῶν ἀνθρώπων, κεφαλὴ δὲ Χριστοῦ ὁ θεός.
τοιοῦτοι οὖν οἱ Αἰγύπτιοι οἷον τῇ μητροπόλει τῆς Αἰγύπτου βδελυσσόμενοι τὴν
κεφαλὴν περὶ ὧν ἐποίησαν ὅτι οὐ κρατοῦντες τὴν κεφαλήν· ἐξ οὗ πᾶν [f. 283r] τὸ σῶμα

ἁρμολογούμενον καὶ συμβιβαζόμενον αὔξει τὴν αὔξησιν (Ef 4, 16) τοῦ Χριστοῦ· διὰ

τοῦτο ἡμεῖς περιέπωμεν καὶ σέβωμεν τὴν τηλικαύτην κεφαλήν, ὅτι παντὸς ἀνδρὸς
κεφαλή ἐστιν Ἰησοῦς Χριστός (1 Cor 11, 3), ᾧ ἐστιν ἡ δόξα καὶ τὸ κράτος εἰς τοὺς
αἰῶνας τῶν αἰώνων. ἀμήν.

‹Eij" to;nÌ ozÆ ‹yalmo;n oJmilivaÌ "Æ

565
Cf. FrPs 77,10-12 (PITRA, AS…): Τάνις λέγεται ἐντολὴ ἀπὸ κρίσεως, ἢ ἐντολὴ ταπεινή· περὶ Τάνιν
γέγονεν τὰ θαύµατα. Eus. Onom. s.v. (164,23): Τάνις· πόλις Αἰγύπτου. ἐν Ἡσαΐᾳ καὶ ἐν Ἱεζεκιήλ (cf. Nm
13,22; Is 19,11.13; 30.4; Ez 30,14). Cf. CIo XIII, 64, 454: Zhthvsei" de; to; ejn eJbdomhkostw'/ eJbdovm w/ yalmw':/
JW" e[qeto ejn Aijguvptw/ ta; shmei'a aujtou', kai; ta; tevrata aujtou' ejn pedivw/ Tavnew" (Sal 77, 43), povteron
tw'/ uJp okeimevnw/ diafevrei ta; shmei'a kai; tevrata, h] ta; aujtav, h|/ me;n shmei'av ejstin, gevgonen ejn Aijguvptw/,
kai; aujth'" th'" Aijguvp tou ajnagomevnh" ejpiv tina nohtav: h|/ de; tevrata ejn pedivw/ Tavnew" ou[te tw'n
teravtwn, h|/ tevrata, ou[te tou' pedivou Tavnew", h|/ pedivon Tavnew", ajllhgoroumevnwn. ∆Alla; kai; ta;
tevrata, h|/ shmei'av ejstin, dei'tai ajnagwgh'", kai; to; pedivon Tavnew", h|/ Ai[gupto".

250
Hom. VII in Ps. 77

[f. 283r] ‹Eij" to;nÌ ozÆ ‹yalmo;n oJmilivaÌ zÆ

1. To;n peri; tw'n ejn Aijguvptw/ mastivgwn lovgon ejn duvo yalmoi'" dokei' ejpitevmnesqai hJ
ejnestw'sa grafhv: tw'/ te eJbdomhkostw/' eJbdovmw/ - ou| e[ti ejn cersi;n e[comen ta;" levxei" -
kai; tw/' eJkatostw/' tetavrtw/. thrhtevon dÆ o{ti ouj ta;" devka mavstiga" wjnovmasen ou{te
ejntau'qa ou[te ejkei' hJ grafhv, ajllÆ ejntau'qa me;n th;n trivthn kai; th;n e{kthn kai; th;n
ejnavthn ajpesiwvphsen, ejkei' de; th;n pevmpthn ajpesiwvphsen. kai; tou'to de; thrhtevon,
o{ti ouj ka[f. 283v]ta; th;n tavxin tw'n mastivgwn ejxevqeto to;n katavlogon aujtw'n oJ
profhvth", oujde; ejnqavde oujde; ejkei'.
kai; metevstreye gavr, fhsi, eij" ai|ma tou;" potamou;" aujtw'n (Sal 77, 44a):
oJmologoumevnw" au{th prwvth gevgone katÆ Aijguptivwn mavstix (Es 7, 17-20). ei\ta: kai;
ta; ojmbrhvmata aujtw'n, o{pw" mh; pivwsin. ejxapevsteilen aujtoi'" kunovmuian, kai;
katevfagen aujtouv" (Sal 77, 44b-45a) - tetavrth de; mavstix ejsti;n hJ kunovmuia (Es 8, 20)
-, kai; bavtracon, kai; dievfqeiren aujtouv" (Sal 77, 45b): deutevra mavstix ejsti;n oJ
bavtraco" (Es 8, 2), tou;" sknivfa" ejsiwvphsen (Es 8, 13). kai; e[dwken th/' ejrusivbh/ to;n
karpo;n aujtw'n kai; tou;" povnou" aujtw'n th/' ajkrivdi (Sal 77, 46): ojgdovh mavstix ejsti;n hJ
ajkriv" (Es 10, 13). th;n ejnavthn ajpesiwvphsen, h{ti" h\n to; skovto" to; yhlafhtovn (Es 10,
22). kai; parevdwken eij" cavlazan ta; kthvnh aujtw'n kai; th;n u{parxin aujtw'n tw/' puriv (Sal
77, 48): au{th eJbdovmh mavstix (Es 9, 23). kai; ta; kthvnh aujtw'n eij" qavnaton sunevkleisen
(Sal 77, 50c): au{th pevmpth mavstix [f. 284r], h{ti" h\n e{lkh kai; fluktivde" ajnazevousai
(Es 9, 9). kai; ejpavtaxen pa'n prwtovtokon ejn gh/' Aijguvptw/ (Sal 77, 51a), th;n teleutaivan
teleutaivan wjnovmasen (Es 12, 29).
eij de; qevlei" th/' paraqevsei tw'n ejn ajmfotevroi" ajkou'sai pw'" ejxevqeto e[n te touvtw/ tw/'
yalmw/' ta; tw'n mastivgwn kai; pw'" ejn eJkatostw/' tetavrtw/, a[koue. ejpi; me;n tou' u{dato"
tou' strafevnto" eij" ai|ma (Es 7, 17-20) gevgraptai ejn eJkatostw/' tetavrtw/:
metevstreye ta; u{data aujtw'n eij" ai|ma kai; ajpevkteine tou;" ijcquva" aujtw'n (Sal 104,
29). ejpi; de; tw'n batravcwn (Es 8, 2): ejxh'ryen566 hJ gh' aujtw'n batravcou", ejn toi'"
tamieivoi" tw'n basileiw'n aujtw'n (Sal 104, 30). ejpi; de; tw'n sknipw'n (Es 8, 13) ejntau'qa
ejsiwvphsen oJ lovgo", ejkei' gevgraptai: kai; skni'pe" ejn pa'si toi'" oJrivoi" aujtw'n (Sal

566
Ms. ejxei'ryen.

251
104, 31b). ejpi; de; th'" kunomuiva" (Es 8, 20): ei\pen kai; h\lqe kunovmuia (Sal 104, 31a), oi|"
ejphvnegken: kai; skni'pe" ejn pa'si toi'" oJrivoi" aujtw'n (Sal 104, 31b). kai; ejpei; oiJ
skni'pe" pro; tw'n kunomui[f. 284v]w'n h\san, sesiwvphtai de; ejkei' oJ qavnato" tw'n kthnw'n
(Es 9, 6), sesiwvphtai de; kai; ejntau'qa kai; ejkei' ta; e{lkh kai; aiJ flukti'de" ajnazevousai
(Es 9, 9). kai; hJ me;n cavlaza hJ genomevnh ejpi; ta; kthvvnh ejn tw/' eJkatostw/' tetavrtw/
yalmw/' tou'ton ei[rhtai to;n trovpon: e[qeto ta;" broca;" aujtw'n cavlazan, pu'r
kataflevgon ejn th/' gh/' aujtw'n. kai; ejpavtaxen ta;" ajmpevlou" aujtw'n kai; ta;" sukamivnou"
aujtw'n, kai; sunevtriyen pa'n xuvlon oJrivou aujtw'n (Sal 104, 32-33). ta; de; th'" ajkrivdo" (Es
10, 13), ou{tw" ejn ejkeivnw/ levlektai: ei\pen kai; h\lqen ajkri;" kai; brou'co", ou| oujk h\n
ajriqmov", kai; katevfage pavnta to;n covrton ejn th/' gh/' aujtw'n kai; katevfage to;n karpo;n
th'" gh'" aujtw'n (Sal 104, 34-35). to; de; skovto" to; yhlafhto;n (Es 10, 22) ejntau'qa me;n
sesiwvphtai, ejkei' de; tou'ton to;n trovpon levlektai: ejxapevsteile skovto" kai;
ejskovtasen (Sal 104, 28a). ta; de; [f. 285r] peri; tw'n prwtotovkwn (Es 12, 29) ejkei' ou{tw"
ei[rhtai: kai; ejpavtaxe pa'n prwtovtokon ejn gh/' aujtw'n, ajparch;n tw'n povnwn aujtw'n (Sal
104, 36), ejn toi'" skhnwvmasi Cavm.
2. fevre de; i[dwmen, a]n dw/' oJ qeo;" kai; eij" aujta;" ei\pei'n ta;" kata; tw'n Aijguptivwn
mavstiga"567 kai; prw'tovn ge th;n ojnomasqei'san kai; genomevnhn: metevstreyen eij" ai|ma
tou;" potamou;" aujtw'n kai; ta; ojmbrhvmata aujtw'n o{pw" mh; pivwsin (Sal 77, 44).
mavstiga" Aijguptivwn suvgkrinon eujergesivai" JEbrai?wn kai; sugkrivnwn qauvmaze, o{ti
Aijguvptioi me;n para; tw/' potamw/' diyw'sin, JEbrai'oi de; ejn th/' ejrhvmw/ eujporou'sin
u{dato": e[pinon ga;r ejk pneumatikh'" ajkolouqouvsh" pevtra" (1 Cor 10, 4). kai;
Aijguvptioi me;n katesqivontai uJpo; kunomuiva" kai; diafqeivrontai uJpo; batravcwn, zwv/wn
eujtelestavtwn: tou;" de; uiJou;" tou' qeou' oujde; ijobovlwn drakovntwn ejnivkhsan ojdovnte"
(Sap 16, 10) [f. 285v]. crh; ga;r eijdevnai o{ti oiJ ajllovtrioi tou' qeou' kai; para; toi'"
nomizomevnoi" a[poroiv eijsin kai; uJpo; tw'n tucovntwn diafqeivrontai. eja;n dev ti" h\/ a{gio",
kai; ejn ajpovroi" eujporei' kai; uJpo; tw'n calepwtavtwn ouj blavptetai: a{per ga;r ei\pevn moi
oJ jIhsou'" ejn tw/' divdwmi uJmi'n ejxousivan patei'n ejpavnw o[fewn kai; skorpivwn, kai; ejpi;
pa'san th;n duvnamin tou' ejcqrou' (Lc 10, 19). tau'ta, ejpei; ei|" h\n qeo;" eujaggelivou kai;
novmou, gegevnhtai kai; tovte. kai; dravkonte" ejpanastavnte" tw/' law/' toi'" hJmarthkovsin,
o{te metenovhsan oiJ hJmarthkovte", oujde;n aujtou;" blavyai deduvnhntai (Nm 21, 4-9; Dt 8,
15)568.

567
Cf. HEx IV.
568
Cf. HEx VII, 4.

252
qevlomen kai; ajgaqovthta qeou' parasth'sai ejn toi'" skuqrwpoi'" kai; ejn tai'"
nomizomevnai" mavstixin, o{ti ka]n mastigoi' oJ qeov", wJ" ajgaqo;" mastigoi'. kai; mavlista
tau'ta crhvsima e[stai pro;" ta;" ajqevou" aiJrevsei". oi{tine" bouvlontai to;n e{na qeovn tw/'
eJautw'n [f. 286r] diakovyai lovgw/ kai; tou' lovgou ajpagoreuvonto" scivsmata poi'ein
ejkklhsiva", ejkei'noi scivsma poiou'sin aujtou' tou' eJno;" qeou'. ajpagoreuvei toivnun oJ
lovgo" toi'" uiJoi'" aujtou' pivnein Aijguvption u{dwr kai; poreuvesqai Aijguptivan oJdovn. dio;
gevgraptai ejn tw/' jIeremiva/: tiv soi kai; th/' oJdw/' Aijguvptou tou' piei'n u{dwr Ghw'n (Gr 2,
18)É e[stin ou\n ti" Aijguptiva oJdov", h}n ouj dei' oJdeuvein, kai; e[stin Aijguvptio" potamov",
ou| ouj dei' pivnein. hJmi'n ga;r Kuvrio" oJ qeo;" divdwsin ejk tou' uJetou' tou' oujranou' u{dwr,
toi'" de; Aijguptivoi" ejsti;n u{dwr oujk a[nwqen ajlla; kavtwqen. dio; kai; potivzei wJ" kh'po"
lacania'" th;n Aijguptivwn gh'n oJ Aijguvptio" potamov".
i{na de; nohvsh/" tiv bouvletai oJ peri; touvtwn lovgo", paraqhvsoma provteron ta;"
ojnomasiva" tw'n kata; th;n grafh;n potamw'n, deiknu;" o{ti kai; oiJ a{gioi e[cousi
potamouv", kai; crh; hJma'" pivnein me;n ajpo; tw'n [f. 286v] potamw'n tw'n aJgivwn, mh; pivnein
de; ajpo; tw'n ejnantivwn. a[koue ou\n jIhsou' ejpaggellomevnou toi'" eJautou' maqhtai'" kai;
levgonto": potamoi; ejk th'" koiliva" aujtou' (Gv 7, 37). tivno" de; aujtou' h] tou' ejmou'
maqhtou'É rJeuvousin phgh;n u{dato" ajllomevnou eij" zwh;n aijwvnion (Gv 4, 14): ouj movnon
ei|" potamov", ajlla; kai; pleivone" potamoiv. kaqÆ e{kaston ga;r qewvrhma kai; kaqÆ
e{kaston dovgma potamo;" ejxevrcetai. ajlla; kai; potamo;" ejxevrcetai ajpo; Pauvlou,
potamo;" ejxevrcetai ajpo; Pevtrou: potamo;" de; ejkporeuvetai ejx jEdevm, th'" ejn Pauvlw/,
kai; ejx jEdevm, th'" ejn Pevtrw/, potivzein to;n paravdeison, th;n ejkklhsivan, kajkei'qen
poreuvetai eij" tevssara" ajrcav" (Gn 2, 10). pollai; ga;r ajrcai; dogmavtwn569: ajrchv, hJ
peri; Patrov": ajrchv, hJ peri; uiJou', hJ peri; tou' aJgivou pneuvmato", hJ peri; th'" ejkklhsiva",
hJ peri; tw'n aJgivwn dunavmewn. kai; tiv me dei' katalevgein ta;" ajrcav"570, ejfÆ a}"
ejxevrcetai miva phgh; ejkporeuomev[f. 287r]nh" ejx jEdevm, oJ ei|" potamov"É ajlla; kai; tou'
potamou' ta; oJrmhvmata eujfraivnousi th;n povlin tou' qeou' (Sal 45, 5a)571. kai; fanerovn,

569
Cf. Ruf., Praef. in Orig., De Principiis, 3: istos, quos nunc exigis ut interpreter, id est PERI ARCWN, quod
uel De principiis uel De principatibus dici potest; CIo XIII, 46, 301-302.
570
EpAfr 6: kai; tiv me dei' katalevgein a} meta; pollou' kamavtou ajnelexavm eqaÉ
571
Cf. CC VII, 31: hJmei'" ta; peri; th'" aJgiva" kai; ajgaqh'" gh'" kai; th'" ejn aujth'/ povlew" tou' qeou' ouj kata;
th;n ejnestw's an nomivzonte" ei\nai pragmateivan safhnivs ai uJpertiqevmeqa eij" ta; ejxhghtika; tw'n
profhtw'n, ajpo; mevrou" kata; to; dunato;n hJmi'n dihghsavm enoi peri; povlew" qeou' ejn toi'"
pragmateuqei'sin hJmi'n eij" to;n tessarakosto;n kai; pevmpton yalmo;n kai; to;n tessarakosto;n kai;
e{bdomon yalmovn.

253
o{ti ouj peri; aijsqhtou' levgein potamou': geivtone" gavr ejsmen th'" pavlai jIerousalh;m
kai; i[smen o{ti potamo;n oujk e[cei.
gevgraptai de; tou' potamou' ta; oJrmhvmata eujfraivnousi th;n povlin tou' qeou' (Sal 45,
5a). ajlla; eja;n i[dh/" Cristovn, to;n ajlhqino;n potamovn, kai; povlin tou' qeou' ajlhqinhvn,
th;n ejkklhsivan tou' qeou', o[yei pw'" tou' potamou' ta; oJrmhvmata eujfraivnousi th;n povlin
tou' qeou' (Sal 45, 5a). w{sper ou\n th;n povlin Cristo;" potamo;" eujfraivnei kai; potamoi;
ajpo; tw'n maqhtw'n aujtou' ejxevrcontai, phgh'" u{dato" ajllomevnou eij" zwh;n aijwvnion (Gv
4, 14), ou{tw" ejnantivoi th/' ajlhqeiva/ lovgoi kai; aujtoiv eijsi potamoiv, ajlla; potamoi;
ejcqroi; tw/' potamw/' tou' qeou'. kai; ei[poimi a]n ta; yeudh; dovgmata, kai; mavlista eja;n i[dw
rJevonta pollw/' tw/' rJeuvmati tw'n lovgwn to;n levgonta ei\nai potamo;n Aijguvptou [f. 287v]
kai; tou'ton ei\nai to;n ajpagoreuovmenon uJpo; tou' profhvtou levgonto": tiv soi kai; th/'
oJdw/' Aijguvptou tou' piei'n u{dwr Ghw'n (Gr 2, 18)É kai; pavlin, eja;n i[dw a[llon rJevonta
pollw/' tw/' lovgw/, ei[h de; oJ lovgo" ejkei'no" yeudhv", ejrw' aujto;n ei\nai a[llon Aijguvptou
potamovn.
hJ ga;r grafh; pollou;" levgei Aijguvptou potamou;" para; to; ejnarge;" kai; to; aijsqhtovn.
a[koue ga;r tivna trovpon fhsiv: metevstreyen eij" ai|ma tou;" potamou;" aujtw'n (Sal 77,
44a), ajfÆ w|n peivsei" kai; tou;" mh; boulomevnou" tropologei'n, levgwn o{ti potamou;"
Aijguvptioi oujc e[cousin. ei|" gavr ejsti potamov", oJ uJpo; me;n th'" grafh'" kalouvmeno"
Ghwvn, uJpo; dev tinwn Ai[gupto", uJpo; de; tw'n pollw'n Nei'lo". pw'" ou\n hJ Grafh; levgei
metevstreye tou;" potamou;" aujtw'n eij" ai|ma (Sal 77, 44a)É mhvpote ou\n tropologiva
ejsti;n kata; to;n tovpon, pavntwn tw'n rJeumavtwn tw'n ajllotrivwn th'" swthriva" o[ntwn
potamw'n Aijguvptou, ou}" oJ qeov", o{tan bouvlhtai ejpistrev[f. 288r]yai - ouj movnon to;n
eJautou' laovn, ajlla; kai; tou;" Aijguptivou", i{nÆ ejxelqovnte" pivwsin ajpo; pevtra": hJ pevtra
de; h\n oJ Cristov" (1 Cor 10, 4) -, poiei' strafh'nai eij" ai|ma. o{tan ga;r katagnw'
ajllotrivou u{dato", tou' qeou' moi parasthvsanto" o{ti ai|mav ejstin, oujkevti pivnw, i{na mh;
mevtoco" gevnwmai ai{mato". kai; eujcwvmeqav ge, i{na ejavn ti" potamo;" perispa'/ hJma'" wJ"
potamov", oJ qeo;" ejpistrevyh/ hJmi'n aujto;n eij" ai|ma kai; mh; tolmhvswmen pivnein aujtou':
o{tan ga;r strafh/' hJmi'n eij" ai|ma, ejsovmeqa ajpo; tw'n ejxercomevnwn kai; aujtoi; ejk gh'"
Aijguvptou. kai; ga;r ejpivmikto" polu;" ejxh'lqen (Es 12, 38), kai; ejpei; ouj pavnte" oiJ
eJterovdoxoi iJkanoiv eijsin ejn toi'" eJterodovxoi" lovgoi", ajllÆ eijsiv tine" kai; braceva me;n
levgonte", ojlevqria dev, dia; tou'to ouj movnon tou;" Aijguptivwn potamou;" oJ qeo;"
metevstreyen eij" ai|ma, ajlla; kai; ta; ojmbrhvmata572 aujtw'n (Sal 77, 44).

572
Ms. ojmbrivmata.

254
a{per ejk tou' ejnantivou nohvsei" ejpi; tw'n aJgivwn, oi{tine" [f. 288v] me;n e[cousi potamouv",
oi{ eijsin eu[foroi peri; to;n th'" ajlhqeiva" lovgon: tine;" de; ojmbrhvmata573, o{soi ojlivga
mevn, glukeva de; kai; povtima kai; ejpistrevyai dunavmena to;n ajkouvonta e[cousin. oi|on
o[mbrhma h\n kai; ouj potamov", o{te levgetai: qevlw ejn ejkklhsiva/ pevnte lovgou" lalh'sai
tw/' noi? mou, i{na kai; a[llou" kathchvsw (1 Cor 14, 19). potamo;" de; h\n, o{te Pau'lo"
dielevgeto ajpo; prwiÖ mevcri mesonuktivou (At 20, 7). kai; aijtivan ge ejpifevrei oJ lovgo",
dia; tiv oJ qeo;" metevstreye eij" ai|ma tou;" potamou;" tw'n Aijguptivwn kai; ta;
ojmbrhvmata aujtw'n (Sal 77, 44). tiv" hJ aijtiva h] o{pw" mh; pivwsinÉ tou'to ga;r aujtw/'
prosevkeito, mh; poih'sai aujtou;" piei'n ajpo; tou' Aijguptivwn rJeuvmato".
3. i[dwmen th;n a[llhn deutevran me;n mavstiga ejnqade legomevnhn, tetavrthn de; ou\san
wJ" ejn jExovdw/ gevgraptai: ejxapevsteilen de; eij" aujtou;" kunovmuian kai; katevfagen
aujtouv" (Sal 77, 45a). ajnaginwvskwn th;n ejpigegram[f. 289r]mevnhn Solomw'nto" Sofivan,
ejfivsthmi574 povqen ejlhvfqh tw/' gravyanti to; biblivon ejkei'no tou;" me;n ajkrivdwn kai;
muiw'n ajpevkteinen dhvgmata (Sap 16, 9). kai; ejzhvtoun eij ejkei' prw'ton ei[rhtai: qeou' de;
didovnto"575 threi'n kai; prosevcein th/' ajnagnwvsei, eu|ron o{ti ejnteu'qen ejlhvfqh. ejn me;n
ga;r th/' jExovdw/ safe;" oujc e[comen o{ti ajnh/revqhsan uJpo; tw'n batravcwn kai; uJpo; tw'n
kunomuiw'n kai; tw'n sknipw'n oiJ Aijguvptioi: ejnqavde de; safw'" ei[rhtai o{ti
ejxapevsteilen eij" aujtou;" kunovmuian kai; katevfagen aujtouv", kai; bavtracon, kai;
dievfqeiren aujtouv" (Sal 77, 45), wJ" ajpoqnhskovntwn, daknomevnwn uJpo; th'" kunomuiva"
kai; uJpo; tw'n batravcwn tw'n eujtelw'n eij" to; ajnaireqh'nai aujtouv", i{na ajpallagw'sin
Aijguptiakh'" zwh'". ouj ga;r creiva pollw'n polemivwn oujde; megavlh" dunavmew"
ajnairouvsh" aujtouv": ajrkei' kunovmuia, ajrkei' sknivy, ajrkei' bavtraco". eujtelh' tina eja;n
[f. 289v] gevnhtai kai; oi|on paivgnia, ejpitimw'nto" aujtou', ajrkei' pro;" ajnaivresin
Aijguptiva" zwh'". oiJ de; paignivoi" ejpitimhvsew" mh; nouqethqevnte", ajxivan qeou' krivsin
peiravsontai (Sap 12, 26). oujkou'n tau'ta kalw'" wjnovmasen oJ lovgo" ejkei' "paivgnia
ejpitimhvsew"": ouj ga;r hjpovrei, fhsivn, hJ pantoduvnamov" sou cei;r kai; ktivsasa to;n

573
Ms. ojmbrivmata.
574
Ms. ejfivstimi.
575
Cf. CRm I = Phil 25, 4 (230-232): Nu'n de; ajpodidovnai eij" to; ajp o; tou' yalmou' rJhto;n oujk h\n eu[k airon,
parekbatiko;n ga;r h\n: dio; eij" th;n oijkeivan tavxin qeou' didovnto" ajp odoqhvsetai, o{tan to;n yalmo;n
dihgwvmeqa; Dial 11 (78, 4-6): Ta; rJhta; uJfÆ w|n perispw'ntai, mhv tiv me lavq h/ aujtw'n, prw'ton ejkqhvs omai,
kai; pro;" e{kaston, Qeou' didovnto", kata; th;n eujch;n uJm w'n ajpokrinouvmeqa; HIer XII, 3 (Nautin [GCS] 89,
24-26): wJ" pavlin eujlogivai tinev" eijsin iJeratikaiv, peri; w|n qeou' didovnto" ouj makravn, ajlla; meta; th;n
j riqmw'n.
ejxevtasin tou' lovgou tou' profhtikou' eijs ovmeqa ajnaginwskomevnwn tw'n A

255
kovsmon ejx ajmovrfou u{lh" ejpipevmyai aujtoi'" plh'qo" a[rkwn h] qrasei'" levonta" h]
neoktivstou" qumou' plhvrei" qh'ra" ajgnwvstou" h[toi purpnovon fusw'nta a[sqma h]
brovmon likmwmevnou kapnou', w|n ouj movnon hJ blavbh hjduvnato ajpolevsai aujtouv", ajlla;
kai; hJ o[yi" ejkfobhvsasa diolevsai ¿aujtouv"¯576 (Sap 11, 17-19)577.
tiv" ou\n hJ aijtiva toiauvtai" mavstixin Aijguptivou" peripesei'nÉ a[koue: krivnwn de; kata;
bracuv, ejdivdou tovpon metanoiva" (Sap 12, 10)578. tavca de; tou;" Aijguptivou"
ejxeutelivzwn oJ lovgo" oujde; ajnqrwvpou" aujtou;" e[krinen ei\nai. dio; oujk e[pemyen aujtoi'"
muiva" aJplw'" [f. 290r], ajlla; wJ" kusi; kunovmuian. ejxapevsteile ga;r eij" aujtou;"
kunovmuian (Sal 77, 45a), ajfÆ ou| ejlhvfqh to; rJhto;n ejn th/' grafh/' th'/ mustikh/', o{ti mui'av
ti" peri; tou;" kuvna" ou\sa ejstivn: ajpevsteile ga;r eij" aujtou;" kunovmuian (Sal 77, 45a).
a[lloi de; ou{tw" dihghvsonto: ejpei; pavnu ajnaide;" h\n to; pemfqe;n zw/'on toi'"
Aijguptivoi", duvo ajnaidh' zw/'a sullabw;n e[deixe tw/' ojnovmati, i{na parasthvsh/ th;n
uJperbavllousan ajnaivdeian aujtw'n. mui'a ga;r ajnaidevstaton zw/'ovn ejstin kai;
ajposobouvmenon ejpevrcetai: kuvnwn579 de; tiv me dei' kai; levgein o{ti e[stin ajnaidhv"É i{nÆ
ou\n parasthvsh/, fhsiv, oJ lovgo" to; pavnu ajnaide;" th'" mavstigo" th'" kata; th;n
kunovmuian, wjnovmasen aujth;n kunovmuian.
kai; pavntoqen polemou'ntai oiJ Aijguvptioi. polemou'ntai ajpo; u{dato" metabavllonto"
eij" ai|ma, oijkonomou'nto" tou' qeou' ta; eijrhmevna. polemou'ntai ajpo; ajevro", ajevro" ga;r
zw/'on hJ kunovmuia petomevnh. polemou'ntai pavlin ajpo; zw/vwn tw'n ejn u{dasin: ajpevstei[f.
290v]le ga;r bavtracon diafqei'rai aujtouv" (Sal 77, 45b). e[lege dev ti" tou'ton to;n
bavtracon to;n kalouvmenon ei\nai fru'non. hJ ga;r iJstoriva hJ peri; tou' zw/vou tou'to
paradivdwsin, o{ti ajpocerswqei;" bavtraco" kai; ejx u{dato" genovmeno" givnetai
dhlhthvrion favrmakon, w{ste aujto;n ejndavknonta to; paraplhvsion poih'sai ejcivdnh/ kai;

576
Cancellato nel ms.
577
Philo, V. Mos. I, 109: i[s w" a[n ti" ejpizhthvseie, dia; tiv toi'" ou{tw ajfanevsi kai; hjmelhmevnoi" zw/ov i"
ejtimwrei'to th;n cwvran parei;" a[rktou" kai; levonta" kai; pardavlei" kai; ta; a[lla gevnh tw'n ajtiqavs wn
qhrivwn, a} sarkw'n ajnqrwpivnwn a{ptetai, kai; eij mh; tau'ta, ta;" gou'n Aijguptivwn ajspivda", w|n ta;
dhvgmata pevfuken ajnuperqevtw" ajnairei'n. eij dÆ o[ntw" ajgnoei', maqevtw: prw'ton me;n o{ti tou;" oijk hvtora"
th'" cwvra" oJ qeo;" nouqeth'sai ma'llon ejbouvl eto h[ diafqei'rai: boulhqei;" ga;r ajfanivzein eij" a{pan oujk
a]n zw/voi" ejcrh'to pro;" ta;" ejpiqevs ei" w{sper sunergoi'", ajlla; toi'" qehlavtoi" kakoi'" , limw/' te kai;
loimw/'.
578
Cf. H77Ps VI (ff. 274r, 275r); HIer I, 1 (Nautin [GCS], 1, 11-12): oujk hjq evlhse siwpw'n oJ qeo;"
katadikavs ai aujthvn, ajlla; didou;" aujtoi'" tovp on metanoiva" (Sap 12, 10) kai; ejpistrofh'" ; HIer VII, 1 (51,
18-19): oJ krivnwn kata; bracu; qeo;" tou;" kolazomevnou" divdwsi tovp on metanoiva" (Sap 12, 10).
579
Ms. kuivwn.

256
ajspivdi kai; toi'" a[lloi" zw/voi", a{per ijobovla ejstivn. sterhqe;n ga;r to; zw/'on th'" uJgra'"
zwh'" kai; th'" ejnnhvxew" th'" ejn tw/' u{dati, ijo;n ajpo; tw'n trofw'n sunavgei kai; poiei'
paraplhvsion tw/' ejkeivnwn th/' dunavmei to;n ijo;n bavtraco". o{qen ajspivdwn kai; tw'n
ijobovlwn trofhv ejstin bavtraco", kai; lambavnei to;n ijo;n ta; zw/'a kai; ejk th'" toiauvth"
trofh'".
4. kai; e[dwke th'/ ejrusivbh/ to;n karpo;n aujtw'n kai; tou;" povnou" aujtw'n th/' ajkrivdi (Sal 77,
46). oJ tw'n Aijguptivwn karpo;" oujk e[stin kalo;" kai; oJ tw'n Aijguptivwn pota[f. 291r]mo;"
oujk e[stin ajgaqov". ponou'si ga;r peri; a} mh; crh; kai; kavmnousi peri; a} mh; dei'. kai;
fanero;n o{ti oujk e[stin karpo;" kalo;" oJ tw'n Aijguptivwn. oJ ga;r karpo;" aujtw'n e[rga
sarkov" ejstin kai; oJ karpo;" aujtw'n aJmartivai, wJ" levgei ejn tai'" Paroimivai" Solomwvn:
karpoi; de; ajsebw'n aJmartivai (Pr 10, 16). ajgaqou' ou\n qeou' e[rgon h\n didovnai ejrusivbh/
to;n karpo;n tw'n Aijguptivwn, i{nÆ ajpovlhtai oJ tw'n Aijguptivwn karpov". oujk a]n de; to;n
karpo;n tw'n JEbrai?wn dwvh/ oJ qeo;" th/' ejrusivbh/É ajllÆ o{tan aJmavrtwsi kai; kako;n poiw'si
karpovn, ta; katavloipa th'" kavmph" katesqivei hJ ajkriv", kai; ta; katavloipa th'"
ajkrivdo" katesqivei oJ brou'co", kai; ta; katavloipa tou' brouvcou katevfagen hJ ejrusivbh
(Gl 1, 4). oJ de; karpo;" oJ kalov", oJ mh; paradidovmeno" ejrusivbh/, o}n eujcwvmeqa kai; aujtoi;
karpoforei'n, a[koue oi|ov" ejstin: oJ de; karpo;" tou' pneuvmato", ajgavph - ajgavphn [f.
291v] ejrusivbh/ ouj paradivdwsin oJ qeov" -, carav, eijrhvnh (Gal 5, 22). th;n caravn, th;n
eijrhvnhn th/' ejrusivbh/ ouj paradivdwsin oJ qeov", ajlla; to;n Aijguvption karpovn: porneivan,
ajkaqarsivan, ajsevlgeian, eijdwlolatrivan, kai; o{sa e[rga ejsti; sarko;" kai; pravxei"
Aijguvptiai. ajllÆ eijpovnte" diafovrou" karpou;" prosqhvsomevn ti ojlivgon, i{na ma'llon
safe;" gevnhtai tiv" oJ kalo;" karpo;" kai; tiv" oJ ejnantivo", ei\qÆ ou{tw" ejrou'men kai; peri;
povnwn diafovrwn. tiv ou\n prostivqemen tw/' lovgw/ peri; tw'n karpw'n, a[koue: pa'n ou\n
devndron mh; poiou'n karpo;n kalo;n ejkkovptetai kai; eij" pu'r bavlletai (Mt 3, 10; 7, 19),
wJ" o[nto" devndrou tou' poiou'nto" karpo;n mevn, ouj kalo;n dev. oi\da ejn me;n toi'"
ajntigravfoi" tw'n eujaggelivwn keivmenon pa'n devndron mh; poiou'n karpo;n ejkkovptetai
kai; eij" pu'r bavlletai, e[n tisi de; pa'n devndron mh; poiou'n karpo;n kalo;n ejkkovpte[f.
292r]tai: oujk ejn ajntigravfoi" de; ajllÆ ejn toi'" diafovroi" eujaggelivoi" ta; diavfora
kei'tai (Lc 3, 9).
i[dwmen de; kai; ta; peri; tw'n povnwn (Sal 77, 46b). oJ divkaio" ponei' peri; to;n porismo;n
tw'n ajgaqw'n kai; ejpaggelivan e[cei toiauvthn: tou;" povnou" tw'n karpw'n sou favgesai
(Sal 127, 2). ouj ga;r w{" tine" uJpolambavnousin "tou;" karpou;" tw'n povnwn sou
favgesai", ajlla; hJ ajkrivbeia ou{tw" e[cei: tou;" povnou" tw'n karpw'n sou favgesai (Sal
127, 2). e{kasto" ga;r ejn ajnevsei genovmeno" ejsqivei tw'n ijdivwn karpw'n kai; ceirw'n tou;"

257
povnou". ejpei; aiJ a[llai ejkdovsei" e[cousi tou;" povnou" tw'n ceirw'n sou favgesai580,
oujkou'n oiJ me;n divkaioi ponou'si peri; to;n581 porismo;n tw'n qeiotevrwn e[rgwn kai; th'"
pravxew" th'" ajgaqh'", oiJ de; aJmartwloi; ponou'sin w{ste ajxivou" ei\nai tou;" povnou"
aujtw'n paradoqh'nai th/' ajkrivdi (Sal 77, 46b). oi|on eja;n i[dh/" aiJretikou;" kavmnonta" kai;
filoponou'nta" [f. 292v] nuvkta kai; meqÆ hJmevran, i{nÆ ejpinohvswsi ta; kataskeuastika;
th'" ajqevou didaskaliva" euJrivskein kai; levgein, w{ste levgein peri; aujtw'n kai; tw'n
oJmoivwn ejxevlipon ejxereunw'nte" ejxereunhvsei" (Sal 63, 7b): kai; blevph/" tou;"
toiouvtou", o{ti ponou'si kai; aujtoi; kaiv eijsin ejn povnoi" ajllÆ ejn povnoi" ajxivoi"
paradoqh'nai th/' ajkrivdi, mh; o[knei peri; aujtw'n levgein, a{per gevgraptai kai; peri; tw'n
Aijguptivwn: kai; tou;" povnou" aujtw'n th/' ajkrivdi (Sal 77, 46b).
5. hJmei'" me;n zw/'a oujk oi[damen ta;" ajmpevlou", hJ de; grafhv - ejpeivper a[llw" a[mpelo"
prohgoumevnw" levgei - fhsin: ajpevkteinen ejn calavzh/ th;n a[mpelon aujtw'n (Sal 77,
47a). to; ajpoktennovmenon zw'/ovn ejstin, diov fhsin kai; ajpevkteinen ejn calavzh/ th;n
a[mpelon aujtw'n. ouj movnon de; hJ a[mpelo" ajpoktevnnetai ajpo; tou' qeou', ajlla; kai; hJ
sukavmino" tw'n Aijguptivwn. gevgraptai dev: kai; ta;" sukamivnou" aujtw'n ejn th/' pavcnh/
(Sal 77, 47b). pw'" ou\n zw/'av eijsin aiJ [f. 293r] a[mpeloi tw'n Aijguptivwn, katanohtevon ejk
tou' ejnantivou. qewvrhson to; legovmenon: ajmpelw;n ejgenhvqh tw/' hjgaphmevnw/ ejn kevrati ejn
tovpw/ pivoni. kai; fragmo;n perievqhka kai; ejcaravkwsa, kai; ejfuvteusa ajmpelw'na Swrhvc
(Is 5, 1-2), kai; oJ ajmpelw;n tou' Kurivou sabaw;q oi\ko" tou' jIsrahvl ejstin (Is 5, 7). kai;
e{kastov" ejstin tw'n jIsrahlitw'n tw'n ajlhqinw'n a[mpelo": to;n aujto;n trovpon ejsti;n kai;
ajmpelw;n Aijguvptio". i{na de; nohvsh/" to;n Aijguvption ajmpelw'na kai; th;n dikaivan krivsin
tou' qeou', ajnairou'nto" th;n a[mpelon tw'n Aijguptivwn ejn th/' calavzh/, provssce" toi'"
eijrhmevnoi" ejn Deuteronomivw/ peri; a[llwn kathramevnwn ajmpevlwn: ejk ga;r ajmpevlou
Sodovmwn hJ a[mpelo" aujtw'n kai; hJ klhmati;" aujtw'n ejk Gomovrra", hJ stafulh; aujtw'n
stafulh; colh'", bovtru" pikriva" aujtoi'": qumo;" drakovntwn oJ oi\no" aujtw'n kai; ijo;"
ajspivdwn ajnivato" (Dt 32, 32-33)582. kai; aujto;" de; oJ Swth;r hJmw'n [f. 293v] kai; Kuvrio"

580
A
j . kovp on tarsw'n sou o{ti favgesai; S. kovpon ceirw'n sou ejsqivwn; Q. kovpon ceirw'n sou o{ti favgesai
(FIELD, 285).
581
Ms. tw'n.
582
Cf. HIer XII, 1 (Nautin [GCS], 86, 17-: pw'" ou\n e[s tin ajpo; th'" grafh'" labei'n peri; tw'n diafovrwn
oi[nwnÉ peri; me;n tw'n ceirovnwn tau'ta gevgraptai: ejk ga;r ajmpevl ou Sodovm wn hJ a[mpelo" aujtw'n, kai; hJ
klhmati;" aujtw'n ejk Gomovrra": hJ stafulh; aujtw'n stafulh; colh'" , bovtru" pikriva" aujtoi'" : qumo;"
drakovntwn oJ oi\no" aujtw'n, kai; qumo;" ajspivdwn ajnivato" (Dt 32, 32-33).

258
a[mpelov" ejstin, ajlla; a[mpelo" kalh; kai; ajlhqinhv, kai; oiJ maqhtaiv eijsi klhvmata
prospefukovta tauvth/ th/' ajlhqinh/' ajmpevlw/583.
o{ra ou\n ta; dovgmata584 ajmpevlwn aJgivwn makarivwn kai; tavgmata ajmpevlwn ejnantivwn.
kai; w{sper oJ qeo;" gewrgov" ejsti th'" ajlhqinh'" ajmpevlou kata; ta; eijrhmevna uJpo; tou'
Swth'ro" ejgwv eijmi hJ a[mpelo" hJ ajlhqinhv, uJmei'" ta; klhvmata, oJ Pathvr mou oJ gewrgov"
ejstin (Gv 15, 1), ou{tw" th'" Aijguptiva" ajmpevlou tiv" a]n ei[h oJ gewrgov", eij mh; oJ
diavbolo" aujtov"É ou| tuvpo" h\n Kavi>n, ejrgazovmeno" th;n gh'n kai; prosfevrwn ajpo; tw'n
karpw'n th'" gh'" kai; ejpitugcavnwn tw/' to;n qeo;n mh; paradevcesqai ajpo; tw'n karpw'n
th'" gh'", h}n eijrgavzeto (Gn 4, 2-5). e[stin ou\n ti" gewrgo;" Aijguvptou, kai; provkeitai
tw/' qew/' gewrgei'n me;n th;n ajlhqinh;n a[mpelon kai; ta; klhvmata ejn aujth/', ajpoktei'nai de;
th;n Aijguptivan kai; ta; klhvmata aujth'" [f. 294r] kai; tou'to poiei' wJ" ajgaqov". eij ga;r hJ
stafulh; th'" mocqhra'" ajmpevlou, stafulh; colh'"585 ejstin kai; bovtru" pikriva" aujtoi'"
kai; qumo;" drakovntwn oJ oi\no" aujtw'n kai; ijo;" ajspivdwn ajnivato" (Dt 32, 32-33), tiv
ejrou'men peri; tou' ajpoktennuvnto"586 th;n tau'ta fevrousan a[mpelon h] o{ti ajgaqov" ejsti
kai; feidovmeno" tw'n mellovntwn ejsqivein stafulh;n colh'", kai; tw'n qelovntwn pivnein
ijo;n ajspivdwn ajnivatonÉ
6. ajpevkteine587 ejn calavzh/ th;n a[mpelon (Sal 77, 47a) ejkeivnhn, ou{étw" de; kai; ta;"
sukamivnou" aujtw'n ejn th/' pavcnh/ (Sal 77, 47b). e[stin sukavmino" ajgaqhv, e[stin
sukavmino" ejnantiva. sukavmino" hJ sukomoreva588 ejstivn: para; th;n ojnomasivan gavr
ejstin, to; de; uJpokeivmenon to; aujtov. eja;n ou\n ajnabaivnh/ Zakcai'o" ejn tw/' eujaggelivw/ ejpi;
th;n sukomorevan589, o{ti mikro;" h\n, i{na dunhqh/' ajnaba;" ijdei'n mou to;n Kuvrion jIhsou'n
Cristovn (Lc 19, 4), i[de ejkei' sukavminon mh; ajnairoumevnhn, ejpei; devcetai to;n ojyovmenon
jIhsou'n. eja;n [f. 294v] de; h/\ sukavmino" Aijguptivwn, zhthvsei" kai; tiv uJpo; tou' profhvtou
levgetai: aijpovlo" h[mhn sukavmina knivzwn (Am 7, 14).
kai; ta;" sukamivnou" aujtw'n ejn th/' pavcnh/ ajnairei' oJ qeov" (Sal 77, 47b), kai; parevdwken
eij" cavlazan ta; kthvnh aujtw'n kai; th;n u{parxin aujtw'n tw/' puriv (Sal 77, 48). e[sti tina;
Cristou' kthvnh kai; e[sti tina; kthvnh ouj Cristou', kai; peplhvrwntai aiJ grafai; tw'n

583
Cf. CIo I, 21, 130; I, 30, 205-206.
584
Corr. tavgmata?
585
Ms. coliv".
586
Ms. ajp oktunnuvnto".
587
Ms. ajp oktevnnh.
588
Ms. sukomwrraiva.
589
Ms. sukomwrraivan.

259
paradeigmavtwn. eja;n levgh/ oJ Swthvr: ta; ejma; provbata th'" ejmh'" fwnh'" ajkouvousin (Gv
10, 27), kai; dia; tou'to uJmei'" oujk ajkouvete590, o{ti oujk ejste; ejk tw'n probavtwn tw'n ejmw'n
(Gv 10, 26),a oi\devn tina kthvnh aujtou' kai; oi\devn tina kthvnh ajllovtria aujtou'. duvnatai
mevntoi tav pote ajllovtria genevsqai aujtou' kthvmata. wJ" ga;r ta; Lavban provbata
gevgone tou' jIakwvb (Gn 30, 39-43), ou{tw duvnatai kai; ta; tou' ejcqrou' genevsqai uJpo; tw/'
Cristw/', ou{tw mevn ge duvnatai kai; ta; Cristou' provbata genevsqai tou' ejcqrou'
provbata. tw'n gou'n probavtwn, o{sa ajpedokivmasen, ej[f. 295r]carivsato tw/' jHsau' (Gn
32, 14-16). o{ra ou\n mhvpote ejk th'" poivmnh" euJriskovmeno" jIhsou', o{tan pevmphtai
dw'ra tw/' jHsau', ejklecqh/'" kai; wJ" ajdovkimo" kai; ajnavxio" tou' pneumatikou' jIakw;b
ejkpemfqh'/" pro;" to;n jHsau'. tau'ta eij" paravstasin tw'n Aijguptivwn kthnw'n, a{per
parevdwken oJ qeo;" eij" cavlazan (Sal 77, 48a).
i{na de; e[ti ma'llon nohvsh/", kthvnh me;n Cristou' ei[poimi a]n tou;" tw'n pisteuovntwn
aJploustevrou" kai; ajkeraiotevrou" - kthvnh sw/vzei oJ qeov", ejpei; gevgraptai: ajnqrwvpou"
kai; kthvnh swvsei", Kuvrie (Sal 35, 7)591 -, kthvnh de; ouj Cristou': eja;n eijselqw;n eij"
aiJretikou;" sunagwga;" tw/' lovgw/ - ajpeivh gavr me eijselqei'n ou{tw" pro;" aujtouv", eij mh;
a[ra i{na aijcmalwteuvsw aijcmalwsivan (Ef 4, 8) tw/' Cristw'/ -, eja;n ou\n eijselqw;n i[dw
yuca;" ajkeraivou" kai; mhde;n ejpistamevna" ajlla; pav[f. 295v]nu aJpla'", kekrathmevna"
uJpo; th'" ajqevou didaskaliva" kai; ajlovgw" sugkatatiqemevna" ejkeivnh/, ei[poimi a]n o{ti
tau'ta kthvnh Aijguptivwn ejsti; kai; provbatav ejsti tau'ta dia; Markivwno" th'"
Aijguvptou. oJmoivw" de; kai; ta; loipa; parevdwken ou\n oJ qeo;" eij" cavlazan ta; kthvnh tw'n
Aijguptivwn kai; th; u{parxin aujtw'n tw/' puriv (Sal 77, 48). o{sa ga;r e[cousin Aijguvptioi tw/'
puri; paradivdotai: o{sa dev ejstin uJpavrconta tw/' jIhsou' tw/' puri; ouj paradivdotai. ei\cen
uJpavrconta oJ jAbraavm: e[dwke ta; uJpavrconta tw/' ejx ejpaggeliva" jIsaavk, tw/' uiJw/' aujtou'.
oujc uJpavrconta de; ajlla; dovmata e[dwke toi'" uiJoi'" tw'n pallakivdwn aujtou' (Gn 25, 5-6).
7. ejxapevsteilen eij" aujtou;" ojrgh;n qumou' aujtou', qumo;n kai; ojrgh;n kai; qli'yin,
ajpostolh;n diÆ ajggevlwn ponh[f. 296r]rw'n (Sal 77, 49). pro;" tou;" oijomevnou" o{ti hJ
legomevnh ojrgh; ejn th/' grafh/' pavqo" ejsti; tou' qeou' kai; dia; tou'to blasfhmou'nta" eij"
to;n qeo;n tou' novmou kai; tw'n profhtw'n, e[stin eijpei'n o{ti ouj noou'sin a} levgousin. eij
ga;r pavqo" ejsti; kai; mevnei ejn th/' yuch/', pw'" duvnatai ejxapostalh'naiÉ to; ga;r
ejxapostellovmenon, ei[per e{terovn ejsti tou' ejxapostevllonto", ejxapostevlletai dev,
kai; hJ ojrgh; eJtevra ejsti; tou' ou| ejsti ojrghv: mhvpote ou\n hJ ejxapostellomevnh ojrgh; zw/'ovn
ejsti. kai; ajpeivh ajpo; pavntwn hJmw'n! e[sti ga;r ojrghv, h|" tevkna h\men kata; to;n
590
Ms. ajk ouvetai.
591
Cf. CIo I, 20, 122; I, 27, 190.

260
ajpovstolon: h\men tevkna fuvsei ojrgh'", wJ" kai; oiJ loipoiv (Ef 2, 3). kai; e[fqaken ejpÆ
aujtou;" hJ ojrgh; eij" tevlo". ejkeivnhn ou\n th;n ojrgh;n ejxapostevllei kai; qumo;n kai; ojrgh;n
kai; qli'yin, kai; ajpostolh;n ejxapostevllei dia; tou;" ajxivou" tw'n toiouvtwn, diÆ [f. 296v]
ajggevlwn ponhrw'n, oi|on ejxapestavlh ojrgh; ejpi; to;n porneuvsanta ejn Korivnqw/. kai;
qevlei" ijdei'n o{ti ajpestavlh ojrgh; dia; to;n ajposteivlanta ajpovstolonÉ a[koue: kevkrika
sunacqevntwn uJmw'n kai; tou' ejmou' pneuvmato", su;n th/' dunavmei tou' Kurivou jIhsou',
paradou'nai to;n toiou'ton (1 Cor 5, 4-5). oJ paradedomevno" tw/' Satana', paradevdotai
th/' ojrgh/': ejxapostevlletai ou\n hJ ojrghv.
ejpei; de; peri; ajgaqou' qeou' eijrhvkamen kai; ejboulhvqhmen ejxomalivsai, qevlomen kai; to;
ejxapevsteilen eij" aujtou;" ojrgh;n qumou' aujtou', qumo;n kai; ojrgh;n kai; qli'yin,
ajpostolh;n diÆ ajggevlwn ponhrw'n (Sal 77, 49) ajkolouvqw" oi|" ejphggeilavmeqa dei'xai.
pollavki" klhvsei" kai; diÆ ajggevlwn ponhrw'n givnontai: polloi; ga;r mh; qevlonte"
ejpakou'sai tw/' lovgw/, o{te h\lqen ponhra; pneuvmata [f. 297r], o{te h\lqen daimovnia
ajkavqarta, hjnagkavsqhsan ejpistrevyai kai; ejpizhth'sai to;n qeovn.
wJdopoivhse trivbon th/' ojrgh/' aujtou' (Sal 77, 50a). oujk ajnodiva ojrgh'": eij h\n pavqo",
ajnodiva/ h\n, ouj tavxei h\n. oi|on hJmei'", eja;n ojrgizwvmeqa, oujc oJdopoiou'men th/' ojrgh/'.
ajnodiva/ ga;r ojrgizovmeqa, ejpei; de; oJ crwvmeno" th/' kata; tw'n aJmartanovntwn ojrgh/' oJdw/'
kai; tavxei crh'tai aujth/' kai; oujc wJ" e[tucen oijkonomei' ta; th'" ojrgh'". tou'to
parasth'sai boulovmeno" oJ profhvth" ei\pen: wJdopoivhse trivbon th/' ojrgh/' aujtou' kai; oujk
ejfeivsato ajpo; qanavtou tw'n yucw'n aujtw'n (Sal 77, 50a-b). mh; feidovmeno" ajpo; qanavtou
aJmartwlw'n yucw'n, ajnairei' ta;" aJmartwlou;" yucav", eijpw;n ejgw; ajpoktenw', i{na poihvsh/
kai; to; ejgw; zh/'n poihvsw (Dt 32, 39)592. kai; ta; kthvnh [f. 297v] aujtw'n eij" qavnaton
sunevkleisen. kai; ejpavtaxe pa'n prwtovtokon ejn gh/' Aijguvptw/ (Sal 77, 50c-51a). tavca
ejsti;n w{sper ajnavlogon th/' swmatikh/' genevsei prwtovtoko" oJ dipla' klhronomw'n kai;
pleivona klhronomw'n, kai; pleivona timh;n e[cwn para; toi'" goneu'sin, ou{tw" ejn tai'"
yucai'" e[sti ti" prwtovtoko" tou' qeou' kai; e[sti ti" prwtovtoko" th'" Aijguvptou.
o} de; levgw, toiou'tovn ejstin: aJgivasovn moi pa'n prwtovtokon, prwtogene;" dianoivgon
mhvtran (Es 13, 2). oJ levgwn qeo;" tau'ta, ei[per oJ novmo" skia;n e[cei tw'n mellovntwn
ajgaqw'n (Eb 10, 1), periv tinwn prwtotovkwn eJtevrwn levgei, ouj swmatikw'n. kai; eij qevlei"
ajkribw'" aujtou;" ijdei'n, a[koue Pauvlou levgonto": ajlla; proselhluvqate Siw;n o[rei kai;
povlei qeou' zw'nto", jIerousalh;m ejpou[f. 298r]ranivw/, kai; muriavsin ajggevlwn,
panhguvrei kai; ejkklhsiva/ prwtotovkwn ajpogegrammevnwn ejn oujranw/' (Eb 12, 22-23).

592
Cf. H77Ps V (ff. 270r-271r).

261
w{sper ou\n oiJ prwtovtokoi ta; dipla' klhronomou'si kai; pleivona merivda lambavnousin,
wJ" oJ jIwsh;f e[laben klhronomivan peri; tou' jEfraiÖm kai; peri; tou' Manassh' (Gs 16, 1),
to;n aujto;n trovpon kai; oiJ tw'n Aijguptivwn prwtovtokoi diplh'n th;n kovlasin
klhronomou'sin. qeo;" de; dikasth;" a]n ei[h, tiv" ejstin oJ prwtovtoko" para; th/' dunavmei
th/' ajntikeimevnh/. tavca de; qeou' didovnto" euJrivskw eijpei'n tiv" ejstin oJ prwtovtoko" kai;
th'" dunavmew" th'" ajntikeimevnh".
oJ prw'to" gennhqei;" ejn dovgmati ajllotrivw/ swthriva" prwtovtokov" ejsti tou' dovgmato"
ejkeivnou, genovmeno" tw/' diabovlw/ [f. 298v]: oi|on Markiwnistai; pavnte" oujk eijsi;
prwtovtokoi, Markivwn de; prwtovtoko" ejkeivnwn593. kai; Oujalentinianoi; pavnte" ouj
prwtovtokoi tw'n Oujalentinianw'n: Oujalentiniano;" dev, oJ path;r th'" gnwvsew" ejkeivnh"
th'" mocqhra'", prwtovtoko" h\n594. ou{tw" de; kaqÆ e{kaston prw'ton gegenhmevnon ejn
dovgmati, w|/ ejgevnnhsen oJ ponhrov", euJreqeivh a]n oJ ajnavlogo" prwtovtoko" Aijguptivwn.
ejpavtaxen ou\n pa'n prwtovtokon ejn gh/' Aijguvptw/, ajparch;n tw'n povnwn aujtw'n ejn toi'"
skhnwvmasi Cavm (Sal 77, 51). wJ" ajparch; tw'n aJgivwn, ou{tw" hJ ajparch; tw'n Aijguptivwn,
kai; w{sper hJ ajparch; tw'n aJgivwn ajnavkeitai tw/' qew/', ou{tw" hJ ajparch; tw'n Aijguptivwn
ajnavkeitai tw/' patagmw/', i{na [f. 299r] kolasqh/' hJ ajparchv, kai; meta; to; th;n ajparch;n
kolasqh'nai, tovte kolasqh/' kai; ta; loipa; th'" ajparch'". ajlla; hJma'" ei[h ta; duvo
pravgmata noou'nta", to;n klh'ron tou' Kurivou kai; to;n klh'ron tou' ajpopompaivou (Lv
16, 8.10), ajpopevmpein me;n to;n ajpopompai'on eij" th;n e[rhmon ajpo; th'" yuch'" hJmw'n,
genevsqai de; ejn tw/' klhvrw/ tou' pantokravtoro" qeou', dia; jIhsou' Cristou'. w|/ ejstin hJ
dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

Eij" ‹to;nÌ ozÆ ‹yalmo;n oJmilivaÌ zÆ

593
Cf. H36Ps III (f. 66v); H73Ps II (f. 133r); H77Ps I (ff. 215v, 216r); H77Ps V (f. 271r); H77Ps VII (f. 295v);
H77Ps VIII (f. 308r); H77Ps IX (f. 324v).
594
Cf. H36Ps II (f. 48v); H36Ps III (f. 66v); H36Ps IV (f. 82r); H73Ps II (ff. 137r, 138r); H77Ps V (f. 271r);
H77Ps VIII (f. 308v); H77Ps IX (f. 324v); H80Ps II (f. 354v).

262
Hom. VIII in Ps. 77

[f. 299r] Eij" ‹to;nÌ ozÆ ‹yalmo;n oJmilivaÌ hÆ

1. Gegrammevnou tou' o{te diemevrizen oJ u{yisto" e[qnh, wJ" dievspeiren uiJou;" jAdavm,
e[sthsen o{ria ejqnw'n kata; ajriqmo;n uiJw'n jIsrahvl, h] ajggevlwn [f. 299v] qeou', kai;
ejgenhvqh meri;" Kurivou, lao;" aujtou' jIakwvb, scoivnisma klhronomiva" aujtou' jIsrahvl
(Dt 32, 8-9)595, ejzhvtoun katÆ ejmauto;n povte diemevrizen oJ u{yisto" e[qnh kai; dievspeiren
uiJou;" jAdavm, povte ejgenhvqh meri;" Kurivou lao;" aujtou' jIakw;b kai; scoivnisma
klhronomiva" aujtou' jIsrahvl. kai; pavlai me;n uJpelavmbanon tou'to gegonevnai kata; th;n
suvgcusin th;n ajnagegrammevnhn sumbebhkevnai ejpi; th'" tou' puvrgou kataskeuh'" 596:
skopw'n de; u{steron eu{riskon to; ejgenhvqh meri;" Kurivou lao;" aujtou' jIakwvb mh;
duvnasqai pro; th'" genevsew" tou' jIakw;b ajnafevresqai ejpÆ ejkei'non to;n crovnon, kai; to;
ejgenhvqh scoivnisma klhronomiva" aujtou' jIsrahvl, mhdevpw tou' jIakw;b
metonomasqevnto" jIsrah;l gegonevnai (Gn 32, 29). ajnexetavzwn ou\n ejpimelevste[f.
300r]ron, ei[poimi a]n to; o{te diemevrizen oJ u{yisto" e[qnh gegonevnai hJnivka oJ lao;"
ejxh'lqen ejk gh'" Aijguvptou. tovte ga;r prw'to" ejcrhmavtise lao;" qeo;n jIakw;b kai;
scoivnisma klhronomiva" aujtou' jIsrahvl (Dt 32, 8-9). kai; eijko;" tovte gegonevnai th;n
klhrodosivan kai; ta; o{ria th'" gh'" w\/kodomh'sqai, i{na e{kasto" tw'n ajggevlwn lavch/
o{riovn ti.
2. tovte ou\n ajph'ren oJ Kuvrio" ejk mevsou wJ" provbata to;n lao;n aujtou', kai; ajnhvgagen
aujtou;" wJ" poivmnion ejn ejrhvmw/. kai; w/jdhvghsen aujtou;" ejpÆ ejlpivdi kai; oujk ejdeilivasan,
kai; tou;" ejcqrou;" aujtw'n ejkavluye hJ qavlassa (Sal 77, 52-53). e[peiqev me de; kai; eij"
tou'to oJ profhtiko;" lovgo" ejn tw/' jHsai?a/ levgwn: e[dwkav sou ajntavllagma, Ai[gupton
kai; Aijqiopivan, kai; Suhvnhn (Is 43, 3)597. oJ qeo;" uJpe;r tou' laou', hJnivka ejxapevsteilen [f.
300v] eij" aujtou;" kunovmuian kai; katevfagen aujtouv", kai; bavtracon, kai; dievfqeiren
aujtouv": kai; e[dwken th/' ejrusivbh/ to;n karpo;n aujtw'n, kai; tou;" povnou" aujtw'n th/' ajkrivdi:

595
Cf. H15Ps I (f. 12v); H73Ps III (f. 143v).
596
Cf. CC V, 29.
597
Cf. EM 13: Kai; katav tina" de; baqutevrou" lovgou" fhsi;n ÔHsai?a": e[dwkav sou a[llagma Ai[gupton
kai; Aijqiopivan kai; Suhvnhn uJp e;r sou': ajfÆ ou| su; e[ntimo" ejgenhvqh" ejnantivon ejm ou' (Is 43, 3); CMt XII, 28:
a[llagma fevrÆ eijpei'n uJp e;r tw'n prwtotovk wn tou' jIsrah;l ta; prwtovtoka gevgonen Aijguptivwn, kai; uJpe;r
tou' jIsrah;l ajpoqanovnte" Aijguvptioi ejn tai'" loipai'" mavstixi ejp elhluquivai" ejpÆ Ai[gupton kai; ejn tw/'
meta; ta;" mavstiga" katapontismw/'.

263
o{te ajpevkteinen ejn calavzh/ th;n a[mpelon aujtw'n, kai; ta;" sukamivnou" aujtw'n ejn th/'
pavcnh/: o{te parevdwken eij" cavlazan ta; kthvnh aujtw'n, kai; th;n u{parxin aujtw'n tw/'
puriv: o{te ejxapevsteilen eij" aujtou;" ojrgh;n qumou' aujtou', qumo;n kai; ojrgh;n kai; qli'yin
diÆ ajggevlwn ponhrw'n: o{te ejpavtaxe pa'n prwtovtokon ejn gh/' Aijguvptw/, ajparch;n tw'n
povnwn aujtw'n ejn toi'" skhnwvmasi Cavm (Sal 77, 45-51). o{qen meta; ta;" tw'n Aijguptivwn
mavstiga" levgetai to; ajph'ren wJ" provbata to;n lao;n aujtou' (Sal 77, 52a). kai; kata; to;
dunatovn [f. 301r] moi ejreunw'n th;n grafh;n kai; qevlwn peivqesqaiv mou tw/' Kurivw/ levgonti
ejreuna'te ta;" grafav" (Gv 5, 39), ejzhvtoun katÆ ejmauto;n eij, wJ" e[tuce, provteron me;n
wjnomavsqh provbata ajpairovmena ajpo; tou' qeou' oJ lao;" tou' qeou', deuvteron de; oujci;
provbata ajllÆ h[dh poivmnion. kai; o{te me;n provbata wjnovmastai, ajph'ren oJ qeo;" wJ"
provbata to;n lao;n aujtou' (Sal 77, 52a): o{te de; poivmnion, h[gagen aujtou;" wJ" poivmnion
ejn ejrhvmw/ (Sal 77, 52b). kai; zhtw'n eu{riskon o{ti ajkolouqei' provteron me;n ajpaivresqai
wJ" provbata to;n lao;n aujtou', u{steron de; ajnavgesqai aujtou;" wJ" poivmnion ejn ejrhvmw/:
ou{tw" de; kai; oJdhgoumevnou" oJdhgei'sqai ejpÆ ejlpivdi (Sal 77, 53a), kai; dia; tou'to mh;
deilia'n (Sal 77, 53a) tw/' touv" te ejcqrou;" aujtw'n ke[f. 301v]kaluvfqai uJpo; th'"
qalavssh" (Sal 77, 53b).
ejnnovei gavr moi to;n lao;n ejn gh/' Aijguvptw/ provteron o[nta kai; o{ra o{ti tovte, o{te h\san
ejn gh/' Aijguvptou, dieskedasmevnoi ejn aujth/' mavlista dia; ta; a[cura, sunavgonte" aujtav,
oujdevpw h\san poivmnion, oujdevpw h\san ajgevlh ajlla; dieskedasmevnoi h\san ejn gh/'
Aijguvptw/. o{te ou\n sunavgei aujtou;" oJ qeo;" th/' oijkonomiva/ th/' eJautou', tovte ajpaivrei ajpo;
tw'n Aijguptivwn to;n eJautou' lao;n wJ" provbata. ei\ta, hJnivka aujtou;" sunavgei kai; poiei'
e{n, oujkevti movnon provbata ajlla; kai; poivmnh levgetai: w/Jdhvghse ga;r aujtou;" eJnwvsa" wJ"
poivmnion to;n lao;n aujtou'. dio; dÆ ajnhvgagen aujtou;" wJ" poivmnion ejn ejrhvmw/ (Sal 77,
52b): prw'ton de; ajpaivretai, ei\ta kai; deuvteron ajnavgetai. to; ga;r a[nw [f. 302r]
fevresqai kai; ejpi; ta; ajnwtevrw oJdeuvein, oujc oi|ovn te h\n aujtou;" paqei'n e[ti o[nta" ejn gh/'
Aijguvptw/. diovper prw'ton ai[rontai ejk gh'" Aijguvptou kai; meta; tau'ta ajnavgontai.
kai; mh; novmize tau'ta gegonevnai me;n ejpi; to;n tovte laovn, mh; ajei; de; givnesqai. ajpaivrei
ga;r oJ qeo;" ejk gh'" Aijguvptou, ajpo; panto;" tou' kovsmou, wJ" provbata to;n lao;n aujtou'.
ei\ta ajnavgei dia; th'" politeiva" th'" a[nw ferouvsh", dia; th'" gnwvsew" tw'n pragmavtwn
th'" uJyhlh'", ta; noou'nta kai; metalambavnonta ta; legovmena. kai; ajpavra" kai;
ajnagagw'n oJ qeov", poivmnion poiei', i{na gevnhtai wJ" ei|" poimh;n poivmnh/ mia'/ pavnta ta;
provbata tou' Cristou' (Gv 10, 16). kai; o{son ge ejpi; to; aujto; sunagovmeqa, throu'men to;
th'" poivmnh" musthvrion: o{te de; ajmelou'men tw'n [f. 302v] sunavxewn, mimouvmeqa ta;
ajposkirtw'nta kai; ajpaivronta tou' poimnivou provbata. kai; o{ra hJlivkon ajgaqovn ejsti to;

264
ei\nai poivmnion e}n tou;" pepisteukovta" kai; mh; ejgkataleivponta" th;n ejpisunagwghvn,
kaqw;" e[qo" tisivn, w{ste ejpifevresqai: kai; wJdhvghsen aujtou;" ejn ejlpivdi kai; oujk
ejdeilivasan (Sal 77, 53 a).
o{tan w\si poivmnion, ouj deiliw'sin: o{tan w\si provbata, oJdhgou'ntai uJpo; tou' qeou': o{tan
dev ti" to; poivmnion katalipw;n diaskedasqh/', tovte oiJ ejcqroi; aJrpavzousi, tovte oiJ
polevmioi lambavnousi, tovte ta; qhriva ta; ejnedreuvonta duvnatai kata; tw'n
diaskedasqevntwn. dia; tou'to, ka]n bouvlhtaiv ti" hJma'" profavsei oJpoia/potou'n
ajfista'nai tou' poimnivou, hJmei'" ejpi; to; aujto; ginwvmeqa [f. 303r]. ajdelfo;" ga;r uJpo;
ajdelfou' bohqouvmeno", wJ" povli" ojcura; kai; uJyhlhv, kai; ijscuvei w{sper memocleumevnon
basivleion (Pr 18, 19)598. kai; w{sper ou|toi oiJ livqoi th'" oijkodomh'" ejpi; to; aujto;
ginovmenoi kai; eJsthkovte" oijkivan poiou'sin, eja;n de; diaskedasqw'si livqoi eijsi;
dieskedasmevnoi, to;n aujto;n trovpon oi\kov" ejsmen qeou', oJmonoou'nte" kai; ejpi; to; aujto;
sunercovmenoi, oi\ko" pneumatikov" ejsmen ejpi; to; aujtov, iJeravteuma a{gion (1 Pt 2, 5),
pneumatika;" qusiva" eujprosdevktou" ajnafevronte" tw/' qew/'.
3. bouvlomai kai; ajpo; th'" grafh'" uJma'" pei'sai hJlivkon ejsti;n ajgaqo;n oJmovnoia, hJlivkon
ejsti; poivmnion hJma'" ei\nai kai; mh; diaskedavnnusqai. o{son ejkei'no" oJ lao;" ei|" h\n kai;
ouj dieskevdasto, ou[te jAssuvrio" aujto;n ejlavmbanen, ou[te eij" Babulw'na ajphv/[f.
303v]esan aijcmavlwtoi. dio; boulovmeno" oJ ajntikeivmeno" diaskedavsai to;n lao;n kai;
poih'sai aujto;n a[xion th'" eij" jAssurivou" aijcmalwsiva" kai; a[xion th'" eij" Babulw'na
ajpoikiva", prw'ton ejmhcanhvsato scivsma genevsqai kai; pepoivhken i{na, th'" oJmonoiva"
tou' laou' diaskedasqeivsh", dunhqw'sin oiJ polevmioi labei'n aujtou;" oujc hJnwmevnou".
ei[per ou\n kai; hJmei'" boulovmeqa mh; ejpibouleuvesqai uJpo; tw'n ajntikeimevnwn dunavmewn,
mh; ejgkatalivpwmen th;n sunagwghvn.
kai; touvtwn mevmnhsqe mavlista oiJ para; to;n a[llon kairo;n mh; sunagovmenoi, ajlla;
katalipovnte" th;n poivmnhn kai; eJautou;" ajforivzonte" ajpo; tou' poimnivou. e[stin o{te
oi\da klaivonta", kai; kalw'" ge klaivonta", tou;" ajforizomevnou" kuriakh;n mivan, eja;n de;
kai; duvo [f. 304r] ejpi; plei'on lupoumevnou"599. uJmei'" oiJ ajmelou'nte" eJautou;" ajfwvrisate
ejpi; o{lon ejniautovn: hJlivkon aJmavrthma dei' genevsqai, i{na ajforisqh/' ti" ejkklhsiva" o{lon

598
Pr 18, 19 LXX (Rahlfs): ajdelfo;" uJp o; ajdelfou' bohqouvmeno" wJ" povli" ojcura; kai; uJyhlhv, ijs cuvei de;
w{sper teqemeliwmevnon basivleion.
599
Cf. H77Ps IV (f. 252v): ejan; a[ra dunhqh/"
' ejlqw;n eij" kuriako;n labwvn sou th;n trofh;n th;n pneumatikh;n
kai; protraph'nai eij" swthrivan, ajlla; ouj de; dia; eJpta; hJmerw'n, ajlla; dia; pleiovnwn kuriakw'n.

265
ejniautovn600! w{sper de; levgetai ejk tou' stovmatov" sou krinw' se a[piste dou'le (Lc 19,
22), nu'n ga;r lecqeivh toi'" ajmelou'si tw'n sunavxewn, ou{tw" lecqhvsetai: "ejx ou|
pepoivhka", krinw' se: seauto;n ajposunavgwgon th'" ejkklhsiva" pepoivhka" diÆ
ejni‹auÌtou' movli" proi>wvn, e[so ajposunavgwgo" tw/' krivmati tw/' sw/'. ejn w|/ ga;r krivnei" to;n
e{teron, krivnei" seauto;n ajnavxion ei\nai th'" ejkklhsiva" rJaqumw'n kai; ajmelw'n. jIoudai'oi
w/jkonomhvqhsan uJpo; tou' qeou' profavsei tou' sabbavtou kai; profavsei th'" ajrgiva"
pavntw" sunavgesqai, i{na ajkouvwsi lovgwn qeou', i{nÆ uJpomimnh/vskwntai kai; mh;
profasivzwn[f. 304v]tai ta; e[rga: soi; de; ejpei; zugo;" bavrou" oujk ejpetevqh ajllÆ
aujtexouvsio" eijavqh", dia; tou'to katefrovnhsa". kai; oujci; kai; su; sunevrch/ ejpi; to; aujto;
timw'n th;n th'" ajnastavsew" tou' Kurivou hJmw'n hJmevran, i{na sunacqh/' ojstou'n Cristou'
pro;" ojstou'n kai; aJrmoniva pro;" aJrmonivan, kai; to; devrma Cristou' kai; aiJ flevbai¿"¯
kai; ta; neu'ra, h[dh de; kai; aiJ trivce". h] oujk oi[date o{ti sw'ma Cristou' ejste (1 Cor 12,
27)601É kai; ajnagkai'ovn ejsti tou'to to; sw'ma Cristou' sunavgesqai, i{na mh; levgh/ peri;
hJmw'n oJ Cristov": dieskorpivsqh pavnta ta; ojsta' mou (Sal 21, 15)É tou'to ga;r e[legen ouj
peri; tw'n ojstevwn tw'n swmatikw'n - ouj ga;r dieskorpivsqh -, ajlla; peri; tw'n sunavxewn
tw'n ajmeloumevnwn, o{ti diaskorpivzetai ta; mevlh tou' Cristou'". tau'ta kai; pro;" to;
prokeivmenon ajnavgnwsma kai; dia; tou;" ajmelestevrou" o{ti ajnhvgagen aujtou;" wJ"
poivmni[f. 305r]on ejn ejrhvmw/, kai; wJdhvghsen aujtou;" ejn ejlpivdi (Sal 77, 52b-53a).
4. o{tan ga;r poivmnion gevnh/, oJdhgei' se oJ qeo;" ejn ejlpivdi: ouj ga;r kaqÆ e{na oJdhgei' oJ
qeov", ajllÆ a{ma to; poivmnion oJdhgei' oJ qeov". kai; wJdhvghsen oJ qeo;" aujtou;" ejn ejlpivdi kai;
oujk ejdeilivasan (Sal 77, 53a). ouj tou'to levgw, o{ti oujdevpote kaqÆ e{na oJdhgei' oJ qeov":
o{tan gavr pote o{lo" me;n oJ lao;" aJmavrth/, ei|" de; katalhfqh/'602 divkaio", tou'ton ajnti;
poimnivou e{na o[nta oJdhgei'603 oJ qeov". toiou'to" h\n jHliva" oJ levgwn: ejgkatevlipovn se oiJ
uiJoi; jIsrahvl, tou;" profhvta" sou ajpevkteinan, ta; qusiasthvriav sou katevskayan.
kajgw; uJpelhvfqh604 movno" (3 Reg 19, 10). kai; ejpei; uJpelhvfqhn605 movno" kai; e[meinen ejn
th/' qeosebeiva/, dia; tou'to oJ oJdhgw'n o{lon to; poivmnion wJdhvghse to;n e{na, logisavmeno"

600
Cf. H77Ps IV (f. ): h[dh mevn tine" katafronou'si kai; o{l w/ tw/' ejniautw/' a[trofoi mevnousin: e[rcontai de;
ejpÆ ojlivga" ta;" tou' pavs ca legomevna", ejn aujtai'" trafhsovm enoi.
601
Cf. H15Ps I (f. 5r).
602
Ms. kataleifqh/.'
603
Ms. oJdhgh'.
604
Ms. uJpeleivfqh.
605
Ms. uJpeleivfqhn.

266
aujto;n ei\nai poivmnion. kai; su; ou\n, eja;n h\/" poivmnion, ouj deiliavsh/"606: wJdhvgh[f.
305v]sen ga;r aujtou;" ejn ejlpivdi kai; oujk ejdeilivasan (Sal 77, 53a-b).
oiJ luvkoi, wJ" manqavnomen ajpo; tw'n poimenikw'n kai; tau'ta eijdovtwn, ejavn pote
ejpiqw'ntai th/' poivmnh/, ouj duvnantai ejpitivqesqai aujth/' sunacqeivsh/, ajllÆ ejpithrou'si
pou' provbaton ajponevmetai kai; pou' ejxelhvluqen ajpo; th'" poivmnh" kajkeivnw/
ejpibouleuvousin. o{qen w{sper ta; fronimwvtera tw'n probavtwn oujk ajfevsthken ajllhvlwn,
ajlla; ta;" skevpa" kai; th;n oijkonomivan th'" nomh'" metÆ ajllhvlwn poiei'tai i{na mh;
ejpibouleuvhtai, to;n aujto;n trovpon kai; su; ajei; givnou meta; th'" ejkklhsiva" kai; mh;
ajfivstaso tou' poimevno", i{na kai; oJ poimh;n h\/ meta; sou': i{na gevnwntaiv, fhsi, miva
poivmnh, ei|" poimhvn (Gv 10, 16). kai; ejan toiou'to" h/\" kai; tou' poimnivou mh;
ajfistavmeno" h/\", tou;" ejcqrouv" sou katakaluvptei hJ qavlassa (Sal 77, 53c). tou;" me;n
ga;r [f. 306r] tw'n tovte ejcqrou;" swmatikou;" qavlassa swmatikh; katekavluye, sou' de;
tou;" ajoravtou" ejcqrou;" katakaluvptei hJ qavlassa, i{na mhde;n duvnwntai kata; sou',
pontwqevnte" ejn th/' qalavssh/: kataduvsei ga;r ta;" ajnomiva" hJmw'n tou' ajlhqinou' jIakw;b
kai; katabalei' aujta;" eij" ta; bavqh th'" qalavssh" (Mi 7, 19)607.
oiJ ejcqroi; ou\n ejnerghvsante" th;n aijcmalwsivan meta; tw'n aJmarthmavtwn
katakalufqhvsontai uJpo; th'" nohth'" qalavssh", i{na meta; tou'to lavbh/ ta;"
ejpaggeliva" tauvta" legouvsa"608: kai; eijshvgagen aujtou;" eij" o[ro" aJgiavsmato" aujtou'
(Sal 77, 54a), kai; ejkei'non me;n to;n lao;n tovte eij" o[ro", ejpei; tupika; ejpoivoun ta;
pravgmata, eij" o[ro" aJgiavsmato" swmatikou', se; de; eij" o[ro" aJgiavsmato" peri; ou|
levgei oJ ajpovstolo": ajlla; proselhluvqate Siw;n o[rei kai; povlei qeou' zw'nto",
jIerousalh;m [f. 306v] ejpouranivw/, kai; muriavsin ajggevlwn, panhguvrei(Eb 12, 22)609.
ejkei'no to; ajlhqw'" o[ro" tou' aJgiavsmatov" ejsti tou' qeou', o[ro" tou'to o} ejkthvsato hJ
dexia; aujtou' (Sal 77, 54b). to; me;n tou'to swmatikw'" eijko;" dedei'cqai uJpo; tou'
profhvtou ejn Siw;n kai; nu'n de; tou'to to; o[ro" deivknutai nw/' tw/' blevponti nohto;n o[ro".
w{sper ojfqalmoi'" swvmato" hJ dei'xi" swvmato" givnetai, ou{tw" ojfqalmoi'" yuch'" hJ
dei'xi" nohth; givnetai, w{ste tou'to mh; ejn kenopaqeiva/ levgesqai, nw/' blevponti oujsivan
kai; uJpovstasin nohtou'.
5. kai; ejxevbalen ajpo; proswvpou aujtw'n e[qnh kai; ejklhrodovthsen aujtouv", ejn scoinivw/
klhrodosiva" (Sal 77, 55a-b). tovte me;n ajpo; proswvpou ejkeivnwn ejxevbalen e[qnh,

606
Ms. deiliavsei".
607
Ms. qalavssei".
608
Ms. legouvs h".
609
Cf. H77Ps IX (f. 326v).

267
Cananaivou" kai; Cettaivou" kai; jAmorraivou" kai; tou;" loipouv": nu'n de; ajpo; proswvpou
ejkbavlletai e[qnh, ouj swmatikoi; Cananai'oi oujde; uJlikoiv tine" kai; ble[f. 307r]povmenoi
Cettai'oi oiJ loipoiv. ajllÆ eij noei'" ta; pneumatika; th'" ponhriva" ejn toi'" ejpouranivoi"
(Ef 6, 12), tau'ta ejkbavllei ajpo; tw'n ejpouranivwn, i{na su; klhronomhvsh/" basileivan
oujranw'n, ejkblhqevntwn ejk proswvpou sou ejk tw'n ejpouranivwn ejqnw'n o[ntwn, kai; su;
klhrodothqh/'" ejn scoinivw/, oJpoivw/ pepoivhken oJ Swthvr: poihvsa" ga;r fragevllion ejk 610
scoinivwn, pavnta" ejxevbalen ejk tou' iJerou' (Gv 2, 15)611. plevkei de; tou'to ejk scoinivwn
fragevllion kai; prw'tovn se kaqaivrei, ejkbavllwn ajpo; sou' ta; poiou'nta to;n oi\kon tou'
Patro;" oi\kon ejmporivou, ta; poiou'nta to;n oi\kon th'" proseuch'" sphvlaion lh/stw'n
(Mt 21, 13 par.): ei\ta meta; tou'to tw/' scoinivw/ th'" klhrodosiva" crh'tai kai; e{kasto"
hJmw'n klhrodothqhvsetai kata; th;n ajnalogivan. suvmbolon h\n ta; ajnagnwsqevnta ejn
jIhsou' tw/' tou' Nauh' peri; th'" klhrodosiva" tw'n fulw'n (Gs 13-21) [f. 307v].
6. kai; kateskhvnwsen ejn toi'" skhnwvmasi tw'n Cananaivwn kai; Cettaivwn ta;" fula;"
tou' jIsrahvl (Sal 77, 55c). ou{tw" ejn toi'" skhnwvmasi tw'n ejkballomevnwn ajpo; tw'n
ejpouranivwn kataskhnoi' ta;" fula;" tou' ajlhqinou' kai; eujgenou'" kai; pneumatikou' oJ
qeo;" jIsrahvl. tau'ta dihgei'tai ta; aJmarthvmata tw'n eujergetoumevnwn, a{per pollavki"
kai; ejn hJmi'n givnetai: ejpeivrasan ga;r kai; parepivkranan to;n qeo;n to;n u{yiston, kai; ta;
martuvria aujtou' oujk ejfulavxanto (Sal 77, 56). tiv" hJmw'n kaqaro;" ajpo; tou' peiravzein
to;n Kuvriovn ejstin kai; ajpo; tou' fulavssesqai ta; mavrturia aujtou'É kai; ajpestravfhsan
kai; hjsunqevthsan kaqw;" kai; oiJ patevre" aujtw'n, kai; metestravfhsan eij" tovxon
streblovn (Sal 77, 57). o{tan aJmartavnwmen, ajpestravfhmen to;n qeo;n kai; ta;" sunqh'ka"
ouj throu'men, a}" e[qeto pro;" hJma'". kai; mimouvmeqa tou;" patevra" hJmw'n kai; ginovmeqa
kai; hJmei'" wJ" [f. 308r] oiJ patevre" hJmw'n.
kai; metestravfhsavn, fhsi, wJ" eij" tovxon streblovn (Sal 77, 57b). w{sper tovxon to; th/'
fuvsei streblo;n oujkevti ejsti; tovxon eujqev", to;n aujto;n trovpon eja;n aJmartavnwmen
ginovmeqa612 strebloi; wJ" tovxon. o{tan de; ginwvmeqa strebloi; wJ" tovxon, crh'tai hJmi'n oJ
diavbolo" kai; ta; bevlh diÆ hJmw'n ajfivhsin. o{tan ga;r i[dh/" aJmartwlo;n diavkonon
ginovmenon tw/' a[llon aJmartavnein, mhde;n peri; touvtou fantavzou h] oJ metastrafei;" kai;
genovmeno" wJ" tovxon streblovn, eij" ta;" cei'ra" e[rcetai tou' ajntikeimevnou kai; diÆ
ejkeivnou tou' streblou' tovxou toxeuvei kai; puroi', kai; bavllei kai; titrwvskei eij"
aJmartivan prokalouvmeno" oJ diavbolo", ou}" eja;n eu{rh/ trw'sai.

610
Ms. ejn.
611
Cf. CIo X, 23, 134- 137; 24, 141; 25, 147-148.
612
Ms. ginwvmeqa.

268
nohvsei" de; to; legovmenon ajpo; paradeivgmato" toiouvtou: oi|on Markivwn ejpeivrase to;n
qeo;n to;n u{yiston, ta; martuvria aujtou' [f. 308v] oujk ejfulavxato, ajpestravfh ajpo; tou'
qeou', ta;" sunqh'ka" hjqevthsen aujtou', metestravfh eij" tovxon streblovn (Sal 77, 56-
57)613. ei\ta oJ diavbolo" ejcrhvsato aujtw/' wJ" tovxw/ eJautou' kai; ajpevluse ta; bevlh dia; tou'
stovmato" aujtou', kai; e[blaye pavnta" tou;" paradexamevnou" ta; bevlh kai; mh; tw/' qurew/'
th'" ojrqh'" pivstew" (Ef 6, 16) ajpokrousamevnou" aujtav. ou{tw" a[llo tovxo"
Basileivdh"614, ajllo tovxo" Oujalenti'no"615. kai; mh; nomivsh/" ta; tovxa ta; strebla;
ejkeivnou" ei\nai tou;" ejkeivnoi" paraplhsivou" movnou", ajllÆ eja;n i[dh/" tina; legovmenon
ejkklhsiastiko;n skavndalon de; o[nta tw'n ajdelfw'n, w{ste diÆ aujtou' blavptesqai yucav",
diÆ aujtou' ajpopivptein th'" pivstew", i[sqi o{ti oJ toiou'to" diakonei'tai tw/' diabovlw/ wJ"
tovxon streblovn. crh'tai ga;r aujtw/' wJ" tovxw/ kai; nohth;n neura;n aujtou' ejkteivnei tou'to
tovxon, to; skavndalon levgw ejkteiv[f. 309r]na", kai; ajpoluvei ta; bevlh ta; pepurwmevna.
ou{tw" kai; ojfqalmo;" povrnh" pagi;" aJmartwlou' ejstin kai; givnetai tovxon streblo;n hJ
povrnh: o{tan mevli ajpostavzh/ ajpo; ceilevwn gunaiko;" povrnh" (Pr 5, 3), h} pro;" kairo;n
lipaivnei so;n favrugga kai; ajpoluvetai purou'n bevlo" dia; ejkeivnou tou' streblou', th'"
povrnh" levgw, tovxou kai; titrwvsketai oJ porneuvwn. ka]n a[llo" me ejreqivzh/ ejpi; qumovn,
ejkei'no" tovxon ejsti; streblo;n uJpo; tou' diabovlou ginovmenon, i{na trwvsh/ tw/' bevlei tou'
qumou'. ka]n a[llo" aJmartavnh/ aJmartivan proskaloumevnhn ejpi; to; lupei'sqai, ejkei'no" oJ
diavkonov" moi th'" luvph" tovxon ejsti; streblovn. ouj ga;r mavthn hJ grafh; tou;"
aJmartwlou;" wJmoivwse tovxw/ streblw/'. dia; tou'to prosevcwmen eJautoi'" mhvpote oJ
diavbolo" hJmi'n crhvshtai, boulovmeno" a[llou" trw'sai, wJ" tovxw/ stre[f. 309v]blw/',
ejpithdeivw/ eij" th;n cei'ra h{kein aujtou': ijdou' ga;r oiJ aJmartwloi; ejnevteinan tovxon,
hJtoivmasan bevlh eij" farevtran (Sal 10, 2).
7. kai; oiJ a[nqrwpoi kai; aiJ dunavmei" aiJ ajntikeivmenai hJtoivmasan bevlh eij" farevtran,
kai; oiJ metastrafevnte" eij" tovxon streblo;n parwvrgisan aujto;n ejn toi'" bounoi'"
aujtw'n (Sal 77, 58a). aJrmovzei pavlin ta; ejpi; tw'n aiJrevsewn: parwvrgisan ga;r to;n qeo;n
ejn toi'" bounoi'", oi|on sunagagovnte" tina; uJywvmata kai; fantasivan lovgwn uJyhlw'n.
ejpaggellomevnwn musthvria qeosebeiva", parwvrgisan to;n ajlhqino;n qeo;n ejn toi'"

613
Cf. H36Ps III (f. 66v); H73Ps II (f. 133r); H77Ps I (ff. 215v, 216r); H77Ps V (f. 271r); H77Ps VII (ff. 295v;
298v); H77Ps IX (f. 324v).
614
Cf. H36Ps III (f. 66v); H36Ps IV (f. 82r); H73Ps II (ff. 137v, 138r); H77Ps V (f. 271r); H77Ps IX (f. 324v);
H80Ps II (f. 354r-v).
615
Cf. H36Ps II (f. 48v); H36Ps III (f. 66v); H36Ps IV (f. 82r); H73Ps II (ff. 137r, 138r); H77Ps V (f. 271r);
H77Ps VII (f. 298v); H77Ps IX (f. 324v); H80Ps II (f. 354v).

269
bounoi'" (Sal 77, 58a) kai; ejn toi'" gluptoi'" aujtw'n parezhvlwsan aujtovn (Sal 77, 58b).
e[stin wJ" aijsqhta; gluptav, ou{tw kai; nohtav: o{tan ga;r kaqezomevnh hJ diavnoia ejpinoh/',
ajnaplavssousa ei[dwla kai; oiJonei; fantavsmata eJauth/' poiou'sa peri; tw'n mh; o[ntwn, tiv
a[llo nomistev[f. 310r]on, h] o{ti ejpikatavratov" ejstin hJ toiauvth yuch; poiou'sa para; to;
gegrammevnon kai; levgon: ejpikatavrato" o{sti" poihvsei glupto;n h] cwneuto;n e[rgon
ceirw'n tecnivtou, kai; qhvsei aujto; ejn ajpokruvfw/. kai; ejrei' pa'" oJ laov": gevnoito (Dt 27,
15). pavnte" ou\n oiJ ajnaplavssonte" ta; mh; o[nta, kai; oi|on gluvfonte" eJautoi'"
gluvmmata ajnwfelh' kai; crwvmata peritiqevnte" toi'" ajnaplavssousin, ejn toi'"
gluptoi'" aujtw'n parazhlou'si to;n qeovn (Sal 77, 58b).
duvo ga;r peivqomai ejgw; ei\nai gevnh eijdwlolatriw'n: kai; to; mevn ti ei\nai aijsqhtw'" kai;
tou' blepomevnou eijdwvlou, peri; ou| nomivzw tina; pisto;n crh/vzein ejntolh'" th'" peri; tou'
mh; dei'n eijdwlolatrei'n. a{pax ga;r ajpostavnte" tw'n toiouvtwn eijdwvlwn kai;
katagnovnte", ouj mh; peripevswmen aujtoi'", w{ste pavlin nomivsai o{ti tau'ta qeoiv eijsin
[f. 310v]. a[llo de; gevno" eijdwlolatriva" ejstivn, o{te eijdwlopoiei' kai; ajnazwgrafei' hJ
yuch; ta; oujk o[nta, kai; ajnazwgrafhvsasa crusw/' oiJonei; kallwpivzei, lovgw/ kalw/', to;
nenohmevnon kai; ajrguvrw/: e[dwka ga;r aujtoi'", fhsi, ajrguvrion kai; crusivon: aujtoi; de;
ajrgura' kai; crusa' ejpoivhsan th/' Baval (Os 2, 10). ajllÆ oJ qeo;" h[kouse kai; uJperei'den
(Sal 77, 59a-b): eja;n ajkouvsh/ tau'ta ginovmena, oujk ejpiskopei' to;n poiou'nta tau'ta ajllÆ
uJperora'/.
kai; ejxoudevnwse sfovdra to;n jIsrahvl (Sal 77, 59b): to;n tau'ta poiou'nta kai;
ejkpesovnta meta; to; klhqh'nai ejpi; th;n jIsrahlitikh;n eJstivan ejxoudevnwsen. kai;
ajpwvsato th;n skhnh;n Shlwvm (Sal 77, 60a): h[toi ejn h|/ kateskevnwsen ejn ajnqrwvpoi"
provteron kata; to; swmatiko;n skhnh; Shlwvm. tauvthn ajpwvsato, h] wJ" u{steron ajpwvsato
th;n jIerousalhvm. kai; nu'n dev, eja;n th;n skhnh;n th;n ajlhqinhvn [f. 311r], h}n e[phxen oJ
qeo;" oujk a[nqrwpo", katalipovnte" a[llhn tina; skhnh;n poihvswmen kai; oiJonei;
ajnaplavsmata, ajpwvsetai Kuvrio" th;n skhnh;n Shlwvm, skhvnwma ou| kateskhvnwsen ejn
ajnqrwvpoi". kai; parevdwken eij" aijcmalwsivan th;n ijscu;n aujtw'n (Sal 77, 60b-61a).
8. eja;n aJmartavnwmen, th;n ijscu;n hJmw'n paradivdwsin eij" aijcmalwsivan kai; ginovmeqa616
uJpo; toi'" aijcmalwteuvousin, oujk ajnqrwvpoi": ei[qe a[nqrwpoi hJma'" hj/cmalwvteuon kai; mh;
dunavmei" ajntikeivmenai! tiv moi duvnantai poih'sai a[nqrwpoi aijcmalwteuvonte"É
doulagwgou'siv meÉ duvnamai kai; dou'lo" w]n Cristiano;" ei\nai kai; threi'n tou;" novmou"
tou' qeou': eja;n dev me oJ diavbolo" aijcmavlwton lavbh/, doulagwgei' me douleivan foberavn.
poivan douleivan h} peri; h|" levgei oJ Swthvr: pa'" oJ poiw'n th;n aJmartivan, dou'lov" ejsti
616
Ms. ginwvmeqa.

270
th'" aJmartiva" (Gv 8, 34) [f. 311v]É ejkeivnh hJ douleiva ejsti;n hJ foberav. kai; peri; ejkeivnh"
th'" douleiva" aJrmovzei levgein: ouj ga;r ejlavbete pneu'ma douleiva" pavlin eij" fovbon ajllÆ
ejlavbete pneu'ma uiJoqesiva", ejn w|/ kravzomen: ajbba', oJ Pathvr (Rm 8, 15). oujk ajgnow' de;
to; ouj ga;r ejlavbete pneu'ma douleiva" kai; a[llhn e[cein dihvghsin, peri; h|" kai; a[llote
dihghsavmeqa617. parevdwken ou\n eij" aijcmalwsivan th;n ijscu;n aujtw'n (Sal 77, 61a). eij
qevlei" mh; genevsqai aijcmavlwto" mhde; th;n ijscuvn sou paradoqh'nai eij" aijcmalwsivan,
mh; ajfivstaso th'" ejkklhsiva", ajllÆ ejpi; to; aujto; givnou, rJuqmivzwn seauto;n tai'" eujcai'".
9. kai; th;n kal‹lÌonh;n aujtw'n eij" cei'ra" ejcqrw'n (Sal 77, 61b). mevga kavllo" e[cei hJ tou'
ajnqrwvpou yuch; kai; eij qevlei" to; kavllo"618 aujth'" ijdei'n, i[de th;n ajrch;n pw'" ejktivsqh:
poihvswmen a[nqrwpon katÆ eijkovna hJmetevran (Gn 1, 26)619. oJra'/" to; kavllo" [f. 312r]:
katÆ eijkovna legomevnh yuch; hJ tou' ajnqrwvpou kai; kaqÆ oJmoivwsin qeou' (Gn 1, 26),
ejlpivzei ga;r th;n oJmoivwsin ajpolabei'n. touvtou tou' kavllou" polloi; givnontai ejrastai;
kai; w{sper kavllou" gunaiko;" polloi; givnontai ejrastaiv. kai; ejrastw'n o[ntwn hJ me;n
swvfrwn oujk ejndivdwsin, hJ de; povrnh kai; hJ ajkovlasto" uJpo; th'" ajkolasiva" lambavnetai,
uJpov tino" hJdonh'" h] uJpov tino" kevrdou". to;n aujto;n trovpon pa'sa me;n ajnqrwvpou yuch;
tw/' eJauth'" lovgw/ kai; th/' prohgoumevnh/ dhmiourgiva/ kalovn ejsti ktivsma. ouj pa'sa de;
oJmoivw" crh'tai tw/' kavllei, ajllÆ e[sti ti" crwmevnh kakw'". kai; oi\mai tou'to levgein
Solomw'nta ejn tai'" Paroimivai", o{tan favskh/: w{sper ejnwvtion ejn rJini; uJov", ou{tw
gunaiki; kakovfroni kavllo" (Pr 11, 22). gunaiki; kako;n to; kavllo" to; th'" yuch'":
ejpidivdw[f. 312v]si ga;r eJauth;n au{th hJ yuch; ojpivsw tw'n ejrastw'n aujth'", kai;
poreuvetai ojpivsw aujtw'n. tivne" oiJ ejrastaivÉ ta; pneumatika; ta; ajntikeivmena ejrastaiv
eijsin ajnagegrammevnoi kai; ejn tw/' jIezekihvl (Ez 16, 33.36.37; 23, 5.9.22). kai; aiJ ajrcai;
ejrastaiv, aiJ ejxousivai, oiJ kosmokravtore" tou' skovtou" touvtou ejrastaiv, ta;
pneumatika; th'" ponhriva" ejrastaiv (Ef 6, 12). o{tan ou\n ejrasqw'si kai; mh; ejpituvcwsi
th'" ejrwmevnh", tovte polevmioi th'" ejrwmevnh" givn‹onÌtai kai; ajnti; tou' aujtou;" qevlein
ajpata'n givnontai polevmioi. kai; levgetai ouj pro;" pavnta" ajnqrwvpou" ajlla; pro;" tou;"
dikaivou": oujk e[stin hJmi'n hJ pavlh pro;" ai|ma kai; savrka ajlla; pro;" ta;" ajrcav", pro;"
ta;" ejxousiva", pro;" tou;" kosmokravtora" tou' skovtou" touvtou (Ef 6, 12).
euJrhvsei" de; tau'ta aijnigmatwdw'" [f. 313r] ta; musthvria ejn toi'" profhvtai", kai;
mavlista ejn tw/' jIezekih;l keivmena. hjpeivlhse ga;r ejkei' oJ qeo;" o{sa ejpi; to; dokei'n, to;

617
Cf. H67Ps I (f. 87r); H67Ps II (f. 102r); Orat XXII, 2; CRm VII, 2. VIII, 5; CMt XVII, 36; CMtS 2; FrLc 174.
618
Correzione sopra la riga: ka‹lÌlo".
619
Cf. H15Ps I (f. 5v): ka]n eij" ejqniko;n aJm artavnh/" , i[de aujtou' th;n ajrch;n pw'" uJpevsth, ejn tw/' poihvswmen
a[nqrwpon katÆ eijkovna hJmetevran kai; oJm oivwsin (Gn 1, 26).

271
dokei'n tovde ajlhqe;" oi\mai: ejpaggevlletai o{ti "oiJ ejrastaiv sou prospolemhvsousivn
soi". tau'ta de; levgetai pro;" th;n jIerousalh;m ejkeivnhn: kai; sunevkleisen eij"
rJomfaivan to;n lao;n aujtou' kai; th;n klhronomivan aujtou' uJperei'den (Sal 77, 62). o{tan
aJmartavnwmen sugkleivei eij" rJomfaivan: poivan rJomfaivanÉ th;n tou' polemou'nto". e[stin
gavr ti" rJomfaiva, h|/ traumativai givnontai oiJ aJmartavnonte". kai; th;n klhronomivan
aujtou' uJperei'den. tou;" neanivskou" aujtw'n katevfagen pu'r (Sal 77, 62b-63a). eja;n i[dh/"
pepurwmevnhn yuch;n ei[te neanivskou nohtw'" ei[te neanivskou swmatikw'", mh; o[knei
lev[f. 313v]gein o{ti tou;" neanivskou" tou' jIsrah;l katevfagen pu'r (Sal 77, 63a). eja;n de;
i[dh/" neanivskon ejrw'nta povrnh" kai; prokateilemmevnon ejpiqumiva/ th/' pro;" gunai'ka, mh;
o[knei levgein peri; tou' toiouvtou o{ti ou|toiv eijsin oiJ neanivskoi peri; w|n levgei hJ grafhv:
tou;" neanivskou" aujtw'n katevfage pu'r (Sal 77, 63a). toiou'ton dev e[sti kai; to; aiJ
parqevnoi aujtw'n oujk ejph/nevqhsan (Sal 77, 63b). ou{tw" ga;r ajnagnwstevon, wJ" kai; ejn
tai'" loipai'" ejkdovsesin e[cei pavsai", wJ" kai; ejn tw/' JEbrai>kw/' kai; ejn ojlivgoi"
620
ajntigravfoi" ajsfalevsin . aiJ parqevnoi aujtw'n oujk ejph/nevqhsan: yovgo" me;n ga;r th/'
parqevnw/, o{tan mh; ejpaineth; h\/. parqeniva ga;r ojfeivlei ejpaineto;n pra'gma ei\nai dia;
th;n aijdw', dia; th;n semnovthta, dia; to; kavllo" ouj tou' swvmato" ajl[f. 314r]la; th'"
¿ajgavph"¯621 yuch'".
oiJ iJerei'" aujtw'n ejn rJomfaiva/ e[peson (Sal 77, 64a). oJ lovgo" ejsti;n pro;" hJma'", eja;n mh;
nhvfwmen, levgwn: hJmei'" ga;r oiJ pepisteumevnoi th;n iJerwsuvnhn, eja;n aJmartavnwmen,
peri; hJmw'n de; levgei hJ grafhv: oiJ iJerei'" aujtw'n ejn rJomfaiva/ e[pesan (Sal 77, 64a). ei\ta,
eja;n i[dwmen kai; to; chriko;n th'" ejkklhsiva" mh; kekosmhmevnon kalh/' politeiva/,
lecqhvsetai kai; peri; tou' toiouvtou: kai; aiJ ch'rai aujtw'n ouj klausqhvsontai (Sal 77,
64b). diovper ejpi; touvtoi" ejxegeivretai oJ dikasthv", i{na mhdeno;" provswpon lambavnwn
pavnta" tou;" aJmartavnonta" ajpo; panto;" pravgmato" kolavsh/ kata; th;n ajxivan. tou'to
mevntoi ginwvskomen, o{ti oujc oJmoivw" kolasqhvsetai hJ eujgenestevra kai; meivzona
pepisteumevnh yuchv, o{tan [f. 314v] aJmarthvsh, th'" e[latton pepisteumevnh". qugavthr
iJerevw" pepovrneuken, hJ me;n liqobolei'tai, hJ de; uJpo; puro;" katakaivetai. o{sw/ ga;r
eujgenestevra ou\sa h{marten, ejpei; eij" ta; meivzona h{marten, meivzona e[cei th;n kovlasin
kai; dayilestevran. tau'ta a[llw" sumbaivnei h] wJ" ejn tw/' kovsmw/ touvtw/ givnetai. ta;
aujta; ga;r aJmarthvmata aJmartavnei oJ eujgenh;" kai; ajgenhv". kai; dia; th;n eujgevneian
tima'tai ajpo; tou' proswvpou lambavnonto" novmou kosmikou' oJ eujgenhv", ejpei; th/'
aJmartiva/ cei'ron kolavzetai: oJ de; mh; provswpon lambavnwn tinov", dunatou;" dunatw'"
620
OÆ.: oujk ejpevnqhsan [o ejp enqhvq hsan]; AÆ.: oujc uJm nhvsqhsan; S.Q.EÆ.: oujk ejph/nevq hsan [FIELD, 229].
621
Cancellato nel ms.

272
ejxetavzei. oi\den ga;r o{ti oiJ ejlavcistoi suvggnwstoiv eijsin ejlevou". ajlla; hJmei'"
parakalw'men, ejpi; megavlhn klh'sin kai; iJera;n tauvthn ejlqovnte", mh; [f. 315r]
katapath'sai to;n uiJo;n tou' qeou' mhde; to; ai|ma th'" diaqhvkh" koino;n hJghvsasqai ejn w|/
hJgiavsqhmen (Eb 10, 29), mhde; ejnubrivsai tw/' thlikouvtw/ musthrivw/ ajlla; ma'llon
kosmh'sai aujtov, i{na genwvmeqa fw'" tou' kovsmou ajlla; kai; th'" gh'", ejn Cristw/' jIhsou',
w|/ ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

‹Eij" to;nÌ ozÆ ‹yalmo;n oJmilivaÌ hÆ

273
Hom. IX in Ps. 77

[f. 315r] ‹Eij" to;nÌ ozÆ ‹yalmo;n oJmilivaÌ qÆ

1. Eij" to; kai; ejxegevrqh wJ" oJ uJpnw'n Kuvrio" (Sal 77, 65a) aijtou'men ajpo; tou' qeou' lovgon
labei'n ejgrhgorovtw". kai; eij" to; wJ" dunato;" kai; kekraipalhkw;" ejx oi[nou (Sal 77, 65b)
qevlomen eijpei'n, a]n dwvh/ hJmi'n oJ qeov", oJ toi'" ajxivoi" nhvfwn kai; thrw'n eJauto;n ejn tw/'
ajxiwvmati [f. 315v] th'" megalovthto" aujtou' toi'" ejpithdeivoi". ajrxovmeqa ou\n tou'
lovgou ejnteu'qen: Pau'lo" o{son ejpi; th/' kata; qeo;n aujtou' prokoph/' kai; tw/' ajpo; ajlhqeiva"
levgein - o{soi ou\n tou'to tevleioi fronw'men - wJ" tevleio" dunato;" h\n kai; ou{tw"
dunatw'" w{ste levgein: pavnta ijscuvw ejn tw/' ejndunamou'nti me Cristw/' Ihsou' tou' Kurivou
mou (Fil 4, 13). dunato;" de; w]n eJwvra o{ti ouj dunatou' aujtou' crhv/zousin oiJ ajsqenei'":
diovper ejgevneto toi'" ajsqenevsin wJ" ajsqenhv", i{na tou;" ajsqenei'" kerdhvsh/ (1 Cor 9,
22)622. ajpo; ajgavph" ou\n oJ pavnta ijscuvwn Pau'lo" toi'" ajsqenevsin ajsqenh;" ejgivneto,
ejpei; crhsimwtevra h\n hJ ajsqevneia aujtou' toi'" ajsqenevsi th'" dunavmew", h}n eij
tethrhvkei, to; ajxivwma pefulavkei dÆ aujtov, oujk a]n wJ623
/ no‹oÌu'nto oiJ ajsqenei'". ou{tw"
de; eJwvra tina;" Pau'lo" dia; to; ajnovmou" ei\nai mh; dunamevnou" aujtou' ajkouvein [f. 316r]
nomikou' kai; cwrei'n th;n dihvghsin th;n peri; tou' novmou skia;n perievconto" tw'n
mellovntwn ajgaqw'n (Eb 10, 1). kai; e[blepen o{ti toi'" toiouvtoi" ouj dei' ta; ejpouravnia
tou' novmou paradidovnai, ajllÆ e[dei suschmatizovmenon aujtoi'", mhdamw'" o[nta a[nomon
qeou' ajllÆ ejn panti; trovpw/ o[nta e[nnomon Cristou' jIhsou', uJpokrivnasqai to;n
624
a[nomon . hJ ga;r th'" ajnomiva" uJpovkrisi" swthrivan ejmpoiei' toi'" ajnovmoi", i{na mhkevti
w\sin ajlhqw'" a[nomoi. diovper Pau'lo" ejgevneto ajnovmoi" oujk a[nomo" ajllÆ wJ" a[nomo",
mh; w]n a[nomo" qeou' allÆ w]n e[nnomo" Cristou', i{na kerdhvsh/ tou;" ajnovmou" (1 Cor 9,
21)625. hjpivstato ga;r Pau'lo" o{ti Cristo;" aujto;n ejxhgovrasen ejk th'" katavra" tou'
novmou, genovmeno" uJpe;r aujtou' kai; pavntwn tw'n pisteuovntwn katavra (Gal 3, 13), i{na
luvsh/ th;n pavntwn tw'n uJpo; to;n novmon katavran.
tau'ta de; ejpistavmeno" Pau'[f. 316v]lo" ejmimei'to tou;" uJpo; novmon, skopo;n e[cwn to;
tou;" uJpo; novmon ejleuqerw'sai tou' novmou ejk tou' mimei'sqai ejkeivnou". kai; w{sper mou oJ
622
Cf. H67Ps I (f. 88v); H77Ps I (f. 222r).
623
Corr. o{?
624
Cf. HIer XVIII, 6: Ouj prospoiei'tai o{ti proevgnw ta; pavnta pri;n genevs ew" aujtw'n (Sus 33), ajllÆ wJ",
i{nÆ ou{tw" ojnomavs w, uJp okrinovmeno" to; brevfo" prospoiei'tai mhde; eijdevnai ta; mevllonta.
625
Cf. Fr1Cor 43; CC II, 1.

274
Kuvrio" Cristo;" jIhsou'", o{te h\lqe to; plhvrwma tou' crovnou ejxapestavlh uJpo; tou'
Patro;" genevsqai ejk gunaikov", genevsqai uJpo; novmon, oujc i{na douleuvh/ novmw/ - kuvrio"
gavr ejsti tou' sabbavtou oJ uiJo;" tou' ajnqrwvpou (Mc 2, 28)-, ajllÆ i{na ejleuqerwvsh/ ajpo;
tou' novmou (Gal 4, 4-5), ou{tw" mimhth;" Cristou' Pau'lo" gevgone toi'" uJpo; novmon wJ"
uJpo; novmon, i{na tou;" uJpo; novmon kerdhvsh/ (1 Cor 9, 20). ajllÆ oJrw' kai; a[llou"
jIoudai?zonta" kai; ajpestrammevnou" th;n koinovthta tou' bivou tw'n ajnqrwvpwn, kai;
qevlonta" jIoudai?zein fantasiva/ tou' threi'n to;n jIoudai>smovn. kai; toi'" toiouvtoi" ou\n
oJ Pau'lo" jIoudai'o" ejgivneto: eij ga;r o{per ejfrovnei, ejdeivknue kai; parivstasin eJauto;n
sunevstion kai; sunovmilon toi'" ajpo; tw'n [f. 317r] ejqnw'n, oujk a]n ejkevrdhsen jIoudaivou".
kai; ejpei; ei[ pote jIoudaivoi" peripeptwvkei, ejpi; tosou'ton sunioudavi>zen e{w" ou|
626
ajgoreuvsh/ tou;" jIoudaivou": Timovqeon me;n perievtemen (At 16, 3), eJauto;n de; ejxuvrhse
kai; prosfora;n proshvnegken ejpi; to; qusiasthvrion (At 21, 26). tou'to ga;r eJwvra
lusitele;" jIoudaivoi", i{na kerdhqw'sin.
eij nenovhkav" moi to;n Pau'lon, tosouvtoi" sugkatabaivnonta diÆ oujde;n a[llo h] ¿th;n¯627
dia; th;n wjfevleian tw'n ajnqrwvpwn, zhvtei moi to;n Pauvlou prwtovtupon: ouj gavr se
mimouvmeno" Pau'lo" tau'ta ejpoivei. to; ou\n prwtovtupon Pauvlou Cristo;" h\n: mimhtai;
gavr mouv fhsi givnesqe kaqw;" kajgw; Cristou' (1 Cor 11, 1). eu{roi" ga;r Cristo;n prw'ton
Pauvlou genovmenon toi'" ajsqenevsin ajsqenh', i{na tou;" ajsqenei'" kerdhvsh/. ejstaurwvqh
ga;r ejx ajsqeneiva" kai; genovmenon uJpo; novmon, wJ" proeivrhka [f. 317v] ejk th'" Pro;"
Gavlata" jEpistolh'" (Gal 4, 4), fanero;n de; kai; ejk tw'n eujaggelivwn. h\n ga;r kai; ejn
tai'" sunagwgai'" kai; aujto;" sunagovmeno" meta; tw'n jIoudaivwn (Mt 4, 23). eij ga;r oJrw'n
to; mh; crhvsimon tou' sunavgesqai aujto;n mh; sunhvgeto, oujk a]n ejkevrdhse tou;" ejk tou'
sunavgesqai kerdainomevnou". kai; ta; a[lla de; ejthvrei kai; aujto;" tou' novmou, i{na mh;
ajpostrafw'sin aujto;n oiJ uJpo; to;n novmon ajlla; proselqovnte" wjfelhqw'sin628. tiv o} dei'
levgein h] o{ti toi'" jIoudaivoi" jIoudai'o" h\nÉ ou{tw" ga;r toi'" jIoudaivoi" jIoudai'o" h\n,
wJ" th;n Samareivtida eijpei'n: pw'" su; jIoudai'o" w]n parÆ ejmou' piei'n aijtei'", gunaiko;"
Samareivtido" ou[sh"É ouj ga;r sugcrw'ntai jIoudai'oi Samareivtai" (Gv 4, 9). ou{tw" de;
kai; toi'" ajnovmoi" a[nomo" gevgone Cristov": dio; meta; ajnovmwn ejlogivsqh (Is 53, 12; Lc
22, 37).

626
Lege ajgoravs h/?
627
Cancellato nel ms.
628
Ms. wjfelhqw'm en.

275
e[ti de; eij" to; toi'" ajnovmoi"629 a[nomon gegonev[f. 318r]nai Cristo;n ajpo; tou'
eujaggelivou paralhyovmeqa o{ti para; to; Farisaivwn e[qo" kai; th'" politeiva" th'"
jIoudai>kh'" meta; tw'n aJmartwlw'n kai; meta; tw'n telwnw'n h[sqien kai; e[pine pro; Pauvlou
(Mt 9, 11), toi'" ajnovmoi" wJ" a[nomo", mh; w]n a[nomo" qeou' ajllÆ e[nnomo" Cristou', i{na
tou;" ajnovmou" kerdhvsh/ (1 Cor 9, 21). pavnta oJ Pau'lo" kata; mivmhsin Cristou'
ejpoivhse, Cristo;" de; kata; mivmhsin Patrov". kai; ga;r oJ tw'n o{lwn qeo;" kai; pathvr, eja;n
mh; sumpaqhvsh/ th/' genhth/' fuvsei, oujk a]n wjfelhqeivh hJ ajnqrwvpwn genea; kai; hJ tw'n
a[llwn logikw'n zwv/wn uJpovstasi"630. dia; tou'to toivnun oJ qeo;" eJkavstw/ givnetai oJpoi'on
aujto;n e[kasto", o{son ejpi; th/' eJautou' proairevsei, kataskeuavzei. eja;n ajmelh/'" qeou',
levgei soi oJ qeov": uJmei'" ejgkatelivpetev me, kajgw; ejgkataleivyw uJma'". eja;n ajkouvwn mh;
dw'/" u{pnon soi'" o[mmasi mhde; nustagmo;n soi'" blefavroi" (Sal 131, 4) [f. 318v], eja;n
koimhqh/'", oJ qeo;" oujk ejpiskopei' se ajllÆ ejgrhgorw'n th/' ktivsei soi; movnw/ kaqeuvdei kai;
toi'" paraplhsivoi" soi.
ou{tw" me;n kai; aujto;" ajovrghtov" ejstin: pavqo" ga;r qeou' oujc a{ptetai. o{tan de; polla;"
aJmartiva" poihvsh/", su ejkkaivei" seautw/' ojrghvn, legomevnhn ojrgh;n qeou'. o{te qeo;"
ojrgizovmeno" ojrgizomevnou lovgou" levgei: ouj ga;r path;r me;n duvnatai ojrgizovmeno"
mhde;n peponqw;" proavgein lovgou" uiJw/' wJ" ajpo; ojrgh'", wJ" ajpo; tarach'", i{nÆ ejpistrevyh/
to; nhvpion, i{na paideuvsh/ to; paidivon. oJ de; qeov", eja;n dewvmeqa631 lovgwn ajpeilhtikw'n,
ouj duvnatai cwri;" ojrgh'" ojrgizomevnou lovgou" lalei'n. ou{tw" de; oujdevpote metanoei' oJ
qeov": ajmetamevlhta de; kai; ta; carivsmatav ejstin aujtou' kai; pa'sa pra'xi", ajllÆ ejpeiv
ejsti metanow'n, ajnagevgraptai peri; sou tou' meta[f. 319r]noou'nto". o{tan ga;r
aJmartavnh/", a[llo" soiv ejstin oJ qeov". eja;n de; metabavlh/", levgei: "metamemevlhmai tw/'
law/' touvtw/ levgwn ajxivw/ genomevnw/ oujkevti uJpo; Saou;l ajllÆ h[dh uJpo; Daui;d basileuvesqai
(1 Sam 15, 11)". kai; toiou'ton h\n to; metamemevlhmai o{ti e[crisa632 to;n Saou;l eij"
basileva (3 Reg 15, 35). mhdevpote ou\n ajnaginwvskwn peri; tou' qeou' tau'ta ta;
ajnqrwpopaqh', uJpolavmbane to;n qeo;n ajlhqw'" ejmpaqh' ei\nai. eij gavr, wJ" proei'pon,
oujdei;" uJpolambavnei peri; Pauvlou o{ti ajlhqw'" ajsqenei' o{tan levgh/: tiv" ajsqenei' kai;
oujk ajsqenw' (2 Cor 11, 29)É oujdÆ o{ti ajlhqw'" purou'tai puvrwsin th;n tw'n ejpiqumouvntwn,
o{tan levgh/: tiv" skandalivzetai kai; oujk ejgw; purou'mai (2 Cor 11, 29)É pollw/' plevon
ojfeivlei" peri; qeou' fronei'n o{ti ajpaqhv" ejsti panti; trovpw/. o{tan mevntoige

629
Ms. a[nomo".
630
Cf. HEz VI.
631
Ms. deovmeqa.
632
Ms. e[crh>sa.

276
aJmartavnh/", kaqeuvdei soi oJ qeov", kai; eja;n [f. 319v] metanoh/'", ejxhgevrqh wJ" oJ uJpnw'n
Kuvrio" (Sal 77, 65a).
2. dei' mev ti prolabei'n th'" eJxh'" levxew", i{nÆ e[ti safevsteron gevnhtai ejxhgevrqh wJ" oJ
uJpnw'n Kuvrio" (Sal 77, 65a). levgw o{ti ejcqro;" kata; sou' ouj duvnatai ejgrhgorovto" soi
tou' qeou', ajllÆ eij levgei duvnasqai oJ ejcqro;" kata; sou', kaqeuvdei soi oJ qeov". w{sper
oujde;n ejduvnanto oiJ uJpenantivoi a[nemoi, oujde;n ejduvnato ta; kuvmata, oujde;n ejduvnato hJ
qavlassa ejgrhgorovto" jIhsou', koimhqevnto" de; aujtou' kai; oJ ejnantivo" a[nemo" e[pneuse
kai; ta; kuvmata ejpanevsth kai; ejkinduvneuse to; ploi'on kaluvptesqai uJpo; tw'n kumavtwn,
e{w" o{te grhgorhvsante" pro;" th;n eujch;n oiJ ejmplevonte", ajnevsthsan to;n jIhsou'n: kai;
aujto;" ajnasta;" ejpetivmhse633 th/' qalavssh/, e[pause tou;" ejnantivou" ajnevmou", galhvnhn
ejpoivhsen (Mc 4, 37-40). ou{tw moi novei kai; peri; [f. 320r] tw'n ejcqrw'n, dunavmewn
ajntikeimevnwn: ai} duvnantaiv pote, ejavn su kaqeuvdh/" kai; ejk tou' se kaqeuvdein soi
koimhqh/' oJ qeov": o{tan de; ajnasth/'", ejgeivretai wJ" oJ uJpnw'n Kuvrio" (Sal 77, 65a) kai;
patavssei tou;" ejcqrouv" sou eij" ta; ojpivsw (Sal 77, 66a).
tiv" a[xio" i[lew poiei'n to;n, i{nÆ ou{tw" ojnomavsw, hJdovmenon ejpÆ aujtw/'É e[sti gavr ti" kai;
parapikraivnwn to;n Kuvrion kai; hJduvnwn to;n Kuvrion: oJ ga;r bivo" mou oJ toiovsde
parapikraivnei to;n Kuvrion kai; aiJ toiai'de pravxei" hJduvnousi to;n Kuvrion. oi|on
hJdunqeivh aujtw/' hJ dialoghv mouv fhsin oJ profhvth" (Sal 103, 34), kai; pavlin
parepivkranavn se, Kuvrie (Sal 5, 11). ouj movnon de; wJ" oJ uJpnw'n ejxhgevrqh Kuvrio" (Sal 77,
65a), ajlla; kai; wJ" dunato;" kai; kekraipalhkw;" ejx oi[nou (Sal 77, 65b). tiv ga;r ouj
poiou'men hJmei'" to;n qeovnÉ ejgw; eij eijrhvkein to;n qeo;n wJ" dunato;n kai; kekraipalhkovta
[f. 320v] ejx oi[nou ajnivstasqai, tiv" oujk a]n ejlavbetov mou tw'n filaitivwn levgwn o{ti
"mevqhn kai; kraipavlhn fevrei" ejpi; to;n qeovn, a[nqrwpo" didaskovmeno" o{ti oujde;
a[nqrwpoi mevqusoi basileivan qeou' klhronomhvsousin (1 Cor 6, 10)"É ajllÆ o{mw" to; a{gion
pneu'ma ejn th'/ ejleuqevrw/ tou' levgein ejxousiva/ tugcavnon ei\pen to;n qeo;n dianivstasqaiv
pote wJ" dunato;n kai; kekraipalhkovta ejx oi[nou (Sal 77, 65b). tavca ga;r oiJonei; hJmei'"
karou'men kai; mequvein poiou'men to;n qeo;n wJ" kaqeuvdein, wJ" ojrgivzesqai, wJ" ta; loipav,
i{na mh; nhvfh/ hJmi'n oJ qeo;" ajlla; gevnhtai wJ" dunato;" kai; kekraipalhkwv" (Sal 77, 65b).
ajllÆ eja;n ejpistrevywmen kai; nhfalivw" zh'n kata; to; eijrhmevnon para; tw/' ajpostovlw/
periv tino": nhfavlion, swvfrona, filovxenon, kovsmion (1 Tm 3, 2): eja;n genwvmeqa
e[mfrone", ejgeivretai hJmi'n oJ qeo;" wJ" [f. 321r] dunato;" kai; kekraipalhkw;" ejx oi[nou
(Sal 77, 65b).

633
Ms. ejpethvm hse.

277
3. kolavzwn me;n ga;r kekraipalhkwv" ejstin ejx oi[nou, pauvwn de; th;n ojrgh;n dianivstatai
wJ" dunato;" kai; kekraipalhkw;" ejx oi[nou (Sal 77, 65b). kai; tiv poiei' oJ qeov", o{tan
ejgerqh/' oJ qeo;" wJ" oJ uJpnw'n, wJ" dunato;" kekraipalhkw;" e[x oi[nou (Sal 77, 65)É kai;
ejpavtaxev fhsin tou;" ejcqrou;" aujtw'n eij" ta; ojpivsw, o[neido" aijwvnion e[dwke aujtoi'" (Sal
77, 66). ei\pen: ejpavtaxe tou;" ejcqrou;" aujtw'n. tiv" creiva th'" prosqhvkh" th'" eij" ta;
ojpivswÉ ajlla; i[dwmen: oJ feuvgwn qeovn, ta; nw'ta divdwsin aujtw/'. toiou'to" de; h\n, ou| prwvhn
ejmemnhvmeqa, oJ dravkwn, oJ o[fi" feuvgwn, oJ skoliov", oJ ajnairouvmeno" th/' aJgiva/ kai;
megavlh/ macaivra/ tou' qeou' (Is 27, 1)634. ejpei; ou\n feuvgousi qeo;n oiJ ejcqroi; aujtou', dia;
tou'to diwvkousa aujtou;" hJ qeiva divkh patavssei aujtou;" oujk eij" [f. 321v] ta; stevrna: oiJ
ga;r katÆ ejnwvpion blevponte" tou' qeou' kai; paristavmenoi aujtw/' ouj patavssontai. ajllÆ
o{tan ti" fuvgh/ to;n qeovn, tovte patavssetai, ejcqrov" te a{ma w]n kai; eij" ta; ojpivsw
balw'n eJautou' to;n qeovn. dia; tou'to oJ blhqei;" eij" ta; ojpivsw qeo;" patavssei eij" ta;
ojpivsw to;n bavllonta aujto;n ojpivsw.
qevlei" de; maqei'n tiv" ojpivsw bavllei to;n qeovnÉ a[koue tou' tessarakostou' ejnavtou
yalmou' ejnqavde levgei: ejxevballe" tou;" lovgou" mou eij" ta; ojpivsw (Sal 49, 17). oJ de;
bavllwn tou;" lovgou" eij" ta; ojpivsw, Cristo;n e[balen eij" ta; ojpivsw. kai; balw;n aujto;n
eij" ta; ojpivsw, trwqhvsetai uJpÆ aujtou' eij" ta; ojpivsw. tiv" de; ouj patavssetai eij" ta;
ojpivsw wJ" fuga;" qeou' ajllÆ wJ" fivlo" qeou' tima'taiÉ oJ ai[rwn to;n stauro;n kai;
ajkolouqw'n ojpivsw Cristou' (Mt 16, 24) ouj duvnasai patacqh'nai eij" ta; ojpivsw: threi'
gavr sou ta; ojpiv[f. 322r]sw, oujk ajpov tino" ojpivsw sou o[nto", ajlla; ajpo; tw'n jIhsou'
threi' ta; sa; ojpivsw sou. suv te ga;r blevpei" ta; ojpivsw jIhsou' kai; qerapeuvetai kai;
frourei'tai kai; teicivzetai. kai; qureo;n i[scei ta; sa; ojpivsw kai; ajmevrimnov" ge ei\, o{son
ojpivsw Kurivou tou' qeou' sou poreuvh/ kai; o{son ajkolouqei'" ojpivsw tou' jIhsou', o{ti oujdevn
se trwvsei eij" ta; ojpivsw.
4. kai; tiv de a[llo poiei' toi'" ejcqroi'" eJautou' oJ qeov"É o[neido" aijwvnion e[dwken aujtoi'"
(Sal 77, 66b). oi[damen kai; to;n Danih;l levgonta peri; th'" ajnastavsew", o{ti
ajnasthvsontai eij" zwh;n aijwvnion, oiJ de; eij" ojneidismo;n kai; aijscuvnhn aijwvnion (Dn 12,
2): ouj provteron eij" aijscuvnhn, ei\ta eij" ojneidismovn, ajllÆ eij" ojneidismovn, ei\ta eij"
aijscuvnhn. o{tan ga;r ajnaivscunto" h/\" tw'n sw'n aJmarthmavtwn, ojneidivzei se oJ qevlwn se
eij" ejpistrofh;n a[gein: o{tan de; ojneidisqh'/" ajkouvsa" to;n [f. 322v] ojneidismovn,
aijscunqhvsh/ to; provteron ajnaiscuvnto" w]n kai; ajnaivsqhto" tw'n sw'n kakw'n. dio; kalw'"
kai; ejn tw/' Danih;l kai; hJ tavxi" tethvrhtai tw'n mellovntwn dia; ta; aJmarthvmata

634
Cf. H77Ps V (f. 272v).

278
givnesqai prw'ton ejn ojneidismw/', deuvteron de; ejn aijscuvnh/. o{ti de; aJgivou Swth'rov" ejstin
e[rgon to; ojneidivzein, gevgraptai ejn tw/' eujaggelivw/: h[rxato ojneidivzein ta;" povlei", ejn
ai|" ejgevnonto aiJ plei'stai dunavmei" aujtou', o{ti ouj metenovhsan (Mt 11, 20). kalw'"
h[rxato ojneidivzein, i{na dia; tou' a[rxasqai ojneidivzein prokalevshtai aujtou;" ejpi; to;
mhde;n a[xion ojneidismou' paqei'n.
a[rcetai ou\n ejntau'qa ojneidivzein oJ JIhsou'": ka]n me;n metanohvsh/", a{ma te h[rxato tou'
ojneidivzein kai; ejpauvsato, kai; gevgone taujto;n ajrch; kai; tevlo" ojneidismov". eja;n de;
ajrxavmeno" tou' lovgou ojneidivzein soi ejpi; toi'" aJmarthvmasi mh; metanohvsh/", th[f.
323r]rei'taiv sou ojneidismo;" kai; ejpi; th;n ajnavstasin. kai; o[neido" aijwvnion tovte divdwsi
toi'" mh; metanohvsasin ejpi; tw/' provteron ojneidivzesqai oJ jIhsou'". oiJ me;n ou\n
aJmartwloi; lhvyontai ojneidismo;n aijwvnion, oiJ de; divkaioi dovxan aijwvnion. w{sper oi{de
ojneidivzontai, o{ti ouj metenohvsan ejpi; toi'" aJmarthvmasin aujtw'n, ou{tw" oi{de
ajkouvousin aujtw'n tou;" ejpaivnou". kai; tavca a{gio" ejn tw/' mevllonti aijw'ni e[stin thrw'n
kai; trevfwn to;n a{gion, oJ ajpo; tou' qeou' ajdiavleipto" kai; aijwvnio" ejpaineto;" ejpi;
ojligocrovnioi" ajgaqoi'": oujde; ga;r wJ" triavkonta e[tesi kalw'" ejpoivhsen, ou{tw"
triavkonta e[tesi ¿kalw'" ejpoivhsen¯635 lhvyetai tou;" ejpaivnou", ajlla; ajpolauvsei tw'n
ejpaivnwn ejpi; to; ai?dion. tau'ta wJ" ejk tou' ejnantivou noouvmena, to; o[neido" aijwvnion
e[dwken aujtoi'" (Sal 77, 66b) pareqevmhn.
5. kai; ajpwvsato [f. 323v] to; skhvnwma jIwsh;f kai; th;n fulh;n jEfraiÖm oujk ejxelevxato,
kai; ejxelevxato th;n fulh;n jIouvda (Sal 77, 67-68a). o{son ejpi; tw/' rJhtw/' ejpedikavsanto th'"
ajrch'" tw'n devka fulw'n ejn tw/' scivsmati JIeroboa;m kai; metÆ ejkei'non oJ uiJo;" aujtou': kai;
oujk ejxevlipen a[rcwn ejx jIouvda kai; hJgouvmeno" ejk tw'n merw'n aujtou' (Gn 49, 10), e{w"
h\lqe Cristov", w|/ ajpevkeito oJ qrovno" oJ aijwvnio", oJ basilikov". o{son ou\n ejpi; tw/' rJhtw/', to;
ajpwvsato to; skhvnwma jIwsh;f kai; th;n fulh;n jEfraiÖm oujk ejxelevxato (Sal 77, 67)
toiou'tovn ejstin: oujk hjqevlhse basileva ei\nai ajpo; tou' jIwshvf, oujde; a[rconta ajpo; tou'
jEfrai?m. ejxelevxato ga;r th;n fulh;n jIouvda, i{na ajpo; tou' jIouvda basileuvh/ tou' laou'.
stw'men ou\n ejpi; th'" iJstoriva" movnon, h] kai; levgomen profhteivan ei\nai tou'to to;
rJhto;n peri; tw'n mellovntwn kata; tou;" crovnou" givnesqai Solomw'n - tou' jAsa;f ga;r oJ
yalmo;" [f. 324r] ajrcaiovtero" oi\mai ou|to" -, h] suvmbolovn tiv ejstin kai; ejn touvtoi"
dhlouvmenonÉ
tolmw' dh; kai; levgw o{ti to; scivsma to; tovte tou' laou' profhteiva h\n tw'n scismavtwn
kai; tw'n aiJrevsewn th'" ajlhqinh'" jIerousalhvm, ejkklhsiva" tou' qeou'. wJ" ga;r tovte oujk
e[meinan basileuovmenoi uJpo; tou' spevrmato" Daui;d oiJ ajpo; tw'n fulw'n tou' jIsrahvl,

635
Cancellato nel ms.

279
ajllÆ oiJ mh; fevronte" th;n sklhrovthta tou' JIeroboa;m eijrhvkasin: oujk e[stin hJmi'n meri;"
ejn Daui;d oujde; klhronomiva ejn uiJw/' jIessaiv (3 Reg 12, 16)636, ou{tw mevcri tou' deu'ro
profavsesi poikivlai" oiJ ajfistavmenoi th'" ejkklhsiva", ei[te ejpiskovpou" memfovmenoi
ei[te aJmarthvmata ejn tw/' law/' levgonte" feuvgein wJ" aujtoi; kaqaroi; ajpo; aJmarthmavtwn,
fasi; to; oujk e[stin hJmi'n meri;" ejn Daui;d ou[te klhronomiva ejn uiJw/' jIessaiv (3 Reg 12,
16). tine;" de; aujta; kai; gumnw'" levgousin, w{ste mhde; eJrmhneiva" aujtou' creivan e[cein.
punqavnou ou\n [f. 324v] Markiwnistw'n: "a\rav ejstivn soi meri;" ejn Daui;d kai; klhronomiva
ejn uiJw/' jIessaiv"É ajpokrivnetai: "oujk e[stin hJmi'n meri;" ejn Daui;d oujde; klhronomiva ejn
uiJw/' jIessaiv". hjrnhvsonto ga;r to;n genovmenon ejk spevrmato" Daui;d kata; savrka (Rm 1,
3)637. kai; punqavnou tw'n ajpo; Oujalentivnou: "a\rav ejstivn soi meri;" ejn Daui;d kai;
klhronomiva ejn uiJw/' jIessaiv"É kai; ou|to" ajpokrivnetai kai; ejrei': "ejgw; a[llon qeo;n e[gnwn
meivzona tou' qeou' Daui;d tou' uiJou' jIessaiv, meivzona ejkeivnou o}n prosekuvnei oJ jIessaiv".
oujkou'n kai; oiJ ajpo; tou' Oujalentivnou safw'" levgousin: "oujk e[stin hJmi'n meri;" ejn Daui;d
oujde; klhronomivva ejn uiJw/' jIessaiv". ou{tw" ejlqe; ejpi; Basileivdhn, to; aujtov soi ejrei' kai;
o{lw" aiJ plei'stai tw'n aiJrevsewn, kai; th/' levxei oJmologhvsousi kai; ejrou'si to; eijrhmevnon
tovte uJpo; tou' scivsmato", to; oujk e[stin hJmi'n meri;" ejn Daui;d oujde; klhronomiva ejn uiJw/'
jIessaiv (3 Reg 12, 16).
eijsi;n ouj\n [f. 325r] ejkei'noi pavnte" wJsperei; ajpo; tou' JIeroboa;m kai; ajpo; th'" fulh'"
tou' jIwshvf. dia; tiv de; ajpo; th'" fulh'" tou' jIwsh;f kai; ajpo; th'" fulh'" tou' jEfraiÖm
a[xiovn ejstin ijdei'n mavlista kata; th;n tropologivan. safe;" de; e[stai, qeou' didovnto" ejn
Cristw/', to; legovmenon ejk paraqevsew" rJhtou' keimevnou ejn tw/' jIezekih;l kai; dihghvsew"
ejfÆ hJma'" ejfqakuiva" kalw'" ejcouvsh" eij" to;n tovpon to;n profhtikovn. levgetai dh; pro;"
th;n jIerousalhvm: oJ pathvr sou jAmorrai'o" kai; hJ mhvthr sou Cettaiva (Ez 16, 3). kai;
h[kouon paradovsew" eij" to;n tovpon ou{tw"638: jAbraavm, pri;n gevnhtai jAbraavm, pri;n
tw'n ejpaggeliw'n, to; gevno" h\n dia; to;n bivon jAmorrai'o" kai; Savrra, ajnavlogon tw/'
jAbraavm, to; gevno" h\n pote Cettaiva. kai; h\san ejk tw'n ejqnw'n ejkeivnwn paroikou'nte"
aujtoi'", a{per u{steron oJ qeo;" ejxoloqreuvei. w{sper [f. 325v] ou\n fasin oiJ th;n
paravdosin paradedwkovte", ei[ ti" e[legen ajnqrwvpw/ fauvlw/ me;n kai; uiJw/' genomevnw/
ajnqrwvpou ejqnikou' provteron, u{steron de; pistou', o{ti "oJ pathvr sou ejqniko;" h\n, oJ

636
Cf. H77Ps II (ff. 229r-230r).
637
Cf. H77Ps I (f. 215v): h\ren ejk bavqrwn ta; ajnagkai'a tw'n eujaggelivwn, th;n gevnesin tou' Swth'ro".
638
Cf. H36Ps II (ff. 48v-49r). Si veda inoltre HIer XX, 2 (Nautin [GCS], 178, 9-10): kai; prw'ton crhvs omai
J brai>k h/,' ejl hluquiva/ eij" hJm a'"; HIs IX, 1; HEx XI, 4; HIos XVI, 5.
paradovsei E

280
pathvr sou eijdwlolavtrh" h\n", metanoou'nti de; aujtw/' e[legen: "oJ pathvr sou a{gio" h\n,
oJ pathvr sou divkaio" h\n", oujk ajnevferen ejpi; a[llon kai; a[llon patevra ajllÆ ejpi; to;n
aujto;n pri;n pisteu'sai kai; ejpÆ aujto;n meta; to; pisteu'sai. kai; oujk ejyeuvsato a]n oJ
tou'to eijpwvn. ou{tw" ejpei; aJmartwlo;" gevgonen jIerousalhvm, ajkouvei: "oJ pathvr sou
jAmorrai'o" h\n oJ pro; tou' pisteu'sai, oJ mhdevpw uJpo; tou' qeou' crhmatisqeiv"", kai;
Savrra hJ ejkeivnou tou' jAbraa;m gunhv, "ejkeivnh sou mhvthr h\n". "aJmartwlo;" ga;r w]n, oujk
ei\ jAbraa;m tou' dikaivou uiJov": a[pisto" w[n, oujk ei\ jAbraa;m tou' pisteuvsanto" uiJov"".
6. eij nenovhtaiv soi to; rJhto;n to; ejn tw/' [f. 326r] jIezekih;l kai; oiJ eij" aujto;
paradedomevnoi ejn dihvghsei, wJ" oi\mai, oujk eujkatafronhvtw"639, ejlqe; kai; ejpi; to;
ajpwvsato to; skhvnwma jIwsh;f kai; th;n fulh;n jEfraiÖm oujk ejxelevxato (Sal 77, 67). to;
skhvnwma jIwshvf: ajpÆ aujtou' eijsin, oi{tinev" eijsin jEfraiÖm kai; Manassh'". kai; eijsi;n
ou|toi uiJoi; jIwshvf, jEfraiÖm kai; Manassh', kai; th'" Aijguptiva" jAsennevq (Gn 41, 50-
52). o{te ou\n ajpwvsato to; skhvnwma tou' jIwsh;f oJ qeov", ajpwvsato tou;" ajpo; th'"
Aijguptiva". ajpoqouvmeno" ga;r th;n fulh;n jEfraiÖm ajpwqei'tai ouj to;n uiJo;n tou' dikaivou
jIwsh;f ajlla; th'" Aijguptiva" jAsennevq. kai; e{kasto" de; hJmw'n kinduneuvei tino;" ei\nai
uiJo;" fauvlou, memnhmevnou ejnivote tou' aujtou' wJ" provtero" fau'lo" h\n ajstei'o" de;
genovmeno", tou' ajsteivou ejkeivnou wJ" u{steron divkaio" h\n. oi|on tolmhvsaimÆ a]n kai;
ei[poimi o{ti Pauvlou tou' [f. 326v] prodovtou maqhthv" ejstin oJ prodovth" tw'n
memaqhkovtwn to;n lovgon: Pauvlou de; tou' ajpostovlou maqhthv" ejstin oJ mimhsavmeno"
Pauvlou to;n bivon kai; th;n ajpostolhvn.
kai; ejxelevxato th;n fulh;n jIouda (Sal 77, 68a) dia; to;n Cristovn: provdhlon ga;r o{ti ejx
jIouvda ajnatevtalken oJ Kuvrio" hJmw'n. eja;n toivnun ajkouvsh/": ajpwvsato to; skhvnwma
jIwshvf (Sal 77, 67a), a[koue peri; tw'n aiJrevsewn. eja;n ajkouvsh/" kai; th;n fulh;n EfraiÖm
oujk ejxelevxato (Sal 77, 67b), a[koue peri; tw'n eJterodovxwn to; legovmenon, wJ"
tethrhvkamen ejn toi'" eij" to;n jWshe; hJmi'n pragmateuqei'sin640.

639
Cf. CIo X, 27, 163; CC I, 29; II, 63; III, 37; III, 80; IV, 52.54.62; V, 15.20; VI, 58; VII, 42; VII, 68.
640
Cf. CC V, 47: o{tw/ ga;r fivlon ijdei'n ta; kinhvs anta hJma'" eij" to;n tovp on, ajnagnwvtw peri; aujtou' ejn toi'"
eij" th;n pro;" JRwmaivou" ejpistolh;n Pauvlou pragmateuqei'sin hJmi'n; VI, 49: Eij dev ti" bouvletai ta;
kinhvs anta hJm a'" kai; meta; th'" faneivs h" ajpodeivxew" kataskeuasqevnta peri; th'" kata; Mwu>seva
kosmopoii?a" qewrh's ai, labevtw ta; pragmateuqevnta hJmi'n eij" th;n Gevnesin; VII, 31: ajp o; mevrou" kata;
to; dunato;n hJmi'n dihghsavm enoi peri; povlew" qeou' ejn toi'" pragmateuqei'sin hJmi'n eij" to;n
tessarakosto;n kai; pevmpton yalmo;n kai; to;n tessarakosto;n kai; e{bdomon yalmovn. Cf. anche CC VII,
11: CC VII, 11: plh;n kai; hJmei'" kata; to; dunato;n hJmi'n pepoihvkamen, tav, w{" fhsi
Kevlso", pavroistra kai; pavnth/ a[dhla pro;" levxin dihghsavmenoi ejn toi'" pragmateuqei'sin hJmi'n eij" to;n

281
to; o[ro" to; Siwvn, o} hjgavphsen (Sal 77, 68b): a\ra tou'to to; a[yucon h] ejkei'no peri; ou|
pollavki" levgetai: ajlla; proselhluvqate Siw;n o[rei kai; povlei qeou' zw'nto",
jIhrousalh;m ejpouranivw/ (Eb 12, 22)641É kai; w/jkodovmhsen wJ" monokerwvtwn to; aJgivasma
aujtou' (Sal 77, 69a). aiJ a[llai ejkdovsei" e[cousin: kai; u{yh to; aJgivasma aujtou' [f. 327r],
dhlou'sai o{ti kai; to; monokerwvtwn ajnti; tou' uJyhlou' ejtavcqh642. kai; tavca tropikw'" nu'n
monokevrwta" ojnomavzei tou;" ejn tw/' qew/', eJni; kevrati kerativzonta" tou;" ejcqrou;" kai;
levgonta": ejn soi; tou;" ejcqrou;" hJmw'n keratiou'men (Sal 43, 6) kai; uJywvsei kevra" laou'
aujtou' (Sal 148, 14): e}n kevra", ouj ta; kevrata tou' laou' uJyoi' oJ qeov".
ejn th/' gh/' ejqemelivwsen aujthvn, th;n fulh;n jIouvda th;n ajpo; Cristou', eij" to;n aijw'na (Sal
77, 69b) kai; ejxelevxato Daui;d to;n dou'lon aujtou' (Sal 77, 70a). ejdeivcqh pollavki" hJmi'n
o{ti Daui;d ajnti; tou' Cristou' ojnomavzetai643. o{tan ga;r ejn tw/' jIezekih;l Daui;d oJ dou'lo"
tou' qeou' profhteuvetai mevllein poimaivnein to;n lao;n kai; to; planwvmenon
ejpistrevfei644 kai; to; ajpolwlo;" ejpizhtei' kai; to; suntetrimmevnon qerapeuvei645 (Ez 34,
15), ouj peri; tou' ajnqrwvpou nomistevon levgesqai tou' Dauivd, ajlla; peri; tou' Swth'ro"
hJmw'n. tou'ton ga;r ejxelevxato oJ qeo;" dou'lon o[nta eJautou' kai; [f. 327v] uiJo;n kai; dou'lon.
kai; ajnevlaben aujto;n ejk tw'n poimnivwn tw'n probavtwn: ejxovpisqen tw'n loceuomevnwn
e[laben aujtovn (Sal 77, 70-71a): oujc ei\cen a[llo ti ojnomavsai ejpi; th'" poimantikh'"
Daui;d oJ lovgo" h] ta; loceuovmena provbata, ajllÆ i{na ejpainevsh/ to;n Daui;d maiouvmenon
ta; provbata kai; ejklambavnonta ta; gennwvmena646 ou{tw" wjnovmasen. toiou'to" gavr
ejstin oJ a{gio": maiou'tai ta; gennhvmata tou' dikaivou. oi|on ejpei; ga;r ejfobou'nto aiJ
mai'ai to;n qeovn (Es 1, 17), ejpoivhsen ejn aujtai'" oijkiva". mai'aiv eijsi fobouvmenai to;n
qeovn, aiJ maiouvmenai ta; gennhvmata i{na oJlovklhra gevnhtai ta; e[rga th'" ajreth'", aiJ
pravxei" aiJ divkaiai.

ÔHsai?an kai; eij" to;n ∆Iezekih;l kai; ei[" tina" tw'n dwvdeka; Eus., HE VI, 36, 2: touv" te eij" tou;" dwvdeka
profhvta", ajfÆ w|n movnou" eu{romen pevnte kai; ei[k osi.
641
Cf. H73Ps I (ff. 122v-123r); H75Ps If. 163 r-v); H77Ps VIII (f. 306v).
642
jA. kai; w/jk odovm hsen oJmoivw" uJy hloi'" aJgivasma aujtou'; S. kai; wjk/ odovmhsen wJ" ta; uJyhla; to; aJgivasma
aujtou' (FIELD, 230).
643
Cf. H67Ps II (ff. 102v-103r): Daui;d de; pollacou' tou' Swth'ro" hJm w'n tuvp o" ejstiv.
644
Ms. ejpistrevfh.
645
Ms. qerapeuvh.
646
Ms. corr. genwvmata.

282
kalou' ou\n poimevno" e[rgon ejstin ejxovpisqen ei\nai tw'n loceuomevnwn, w|n ejlhvfqh.
e[legon pro; bracevwn peri; tw'n o[pisqen647. oJra'/" o{ti kai; e[mprosqevn souv ejstin, i{na
aujtw/' ajkolou[f. 328r]qh/'", kai; o[pisqevn souv ejstinÉ duvnatai ga;r kai; ejntau'qa kajkei'
ei\nai, ejpeivper oujk e[stin sw'ma ejn eJni; tovpw/ movnw/ tugcavnon. ejxovpisqen dev souv ejstin,
o{tan ejkloceuvh/, o{tan wjdivnh/" kai; genna'/". tiv de; wjdivnei" kai; pw'" loceuvh/ h] o{tan
levgh/": ajpo; tou' fovbou sou, Kuvrie, ejn gastri; ejlavbomen, kai; wjdinhvsamen kai;
ejtevkomen, pneu'ma swthriva" sou ejpoihvsamen ejpi; th'" gh'" (Is 26, 17-18)É eja;n ou{tw"
ajpo; tou' fovbou Kurivou lambavnh/" ejn gastriv, eja;n ou{tw" wjdivnh/" i{na tevkh/", zhvtei th;n
mai'an. e[rcetai Cristov", o}n ejxovpisqen tw'n loceuomevnwn e[laben oJ qeo;" poimaivnein
jIakw;b to;n dou'lon aujtou' kai; jIsrah;l th;n klhronomivan aujtou' (Sal 77, 71b-c). ouj mavthn
oujde; tau'ta: o{pou lao;" to; ajnqrwpikwvteron o[noma to; jIakw;b ei[rhtai, o{pou de; kai;
klhronomiva kai; krei'tton to; teleiovteron o[noma jIsrahvl. oi[damen ga;r o{ti a\qlon aujtw/'
[f. 328v] ejpi; tw/' pepalaikevnai kalw'" devdotai to; o[noma jIsrahvl.
poimaivnein ou\n jIakw;b to;n dou'lon aujtou' kai; jIsrah;l th;n klhronomivan aujtou' (Sal 77,
71b-c). kai; ejpoivmanen aujtou;" ouj Daui;d ajlla; oJ Cristov", ejn th/' ajkakiva/ th'" kardiva"
aujtou' (Sal 77, 72a): movno" jIhsou'" kakivan oujk e[cei, ajllovtrio" pavsh" kakiva".
aJmartivan ga;r oujk ejpoivhsen oujde; euJrevqh dovlo" ejn tw/' stovmati aujtou' (1 Pt 2, 22; Is 53,
9). aiJ a[llai de; ejkdovsei" pepoihvkasin ejn th/' teleiovthti th'" kardiva" aujtou'648. ou{tw"
ou\n poimaivnei hJma'" Cristo;" ejn th/' ajkakiva/ th'" kardiva" aujtou' kai; ejn th/' sunevsei tw'n
ceirw'n, fhsin, aujtou' wJdhvghsen aujtouv" (Sal 77, 72). ou}" me;n poimaivnei th/' ajkakiva/
th'" kardiva" (Sal 77, 72a), aJrmovzon to; th'" ajkakiva" o[noma, o{pou poimaivnei: ou}" de; ejn
sunevsei tw'n ceirw'n (Sal 77, 72b) oijkonomei', oJdhgei' kai; deivknusi th;n oJdovn. makavrioi
ou\n oiJ a[xioi ejn th'/ sunevsei tw'n ceirw'n Cristou' oJdhgei'sqai [f. 329r]: oJdhgouvmenoi
ga;r uJpÆ aujtou' fqavsousi pro;" to;n Patevra kai; qeo;n tw'n o{lwn, w|/ ejsti;n hJ dovxa kai; to;
kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

oJmiliw'n qÆ

647
Cf. ff. 321v-322r.
648
jA. S. Q. kata; th;n aJplovthta th'" kardiva" aujtou' (FIELD, 230).

283
Hom. I in Ps. 80*

[f. 329r] Eij" to;n pÆ yalmo;n oJmiliva aÆ

1. AiJ ejn aJgivw/ pneuvmati eujcai; pavntw" ejpitelou'ntai kai; e[ti lalou'nto" tou'
eujcomevnou ejfivstatai oJ qeo;" kai; levgei: ijdou; pavreimi (Is 58, 9)649. hu[xato toivnun
profhtikw'" kai; ejn aJgivw/ pneuvmati, ejn tw/' pro; touvtou yalmw/', peri; th'" ajmpevlou to;
profhtiko;n pneu'ma kai; ei\pen: oJ qeo;" tw'n dunavmewn, ejpivstreyon dhv, ejpivbleyon ejx
oujranou' kai; ijde; kai; ejpivskeyai th;n a[mpelon tauvthn kai; katavrtisai aujth;n kai;
eJtoivmason, h}n ejfuvteusen hJ dexi[f. 329v]av sou (Sal 79, 15-16). ei\ta a{ma tw/' eu[xasqai oJ
qeo;" ejpevbleye ejpi; th;n a[mpelon: ijdw;n aujth;n ejpeskevyato aujthvn, kathvrtisen aujthvn:
h[negke tou;" karpouv", oiJ karpoi; e[rcontai ejpi; ta;" lhnouv". dia; tou'to gravfetai
yalmo;" eJxh'" th/' eujch'/ th/' peri; th'" ajmpevlou: oJ uJpe;r tw'n lhnw'n (Sal 80, 1). kai; ei[per
kata; ta; eijrhmevna uJpo; tou' Swth'ro" levgonto": ejgwv eijmi hJ a[mpelo" hJ ajlhqinhv, uJmei'"
ta; klhvmata, oJ Pathvr mou oJ gewrgov" ejstin (Gv 15, 1. 5), eij klhvmatav ejsmen
sumpefukovta jIhsou' tw/' Cristw/' kai; hJnwmevna aujtw/', uJpo; tou' patro;" kai; qeou' tw'n
o{lwn gewrgouvmena, kaqairovmena, i{na karpo;n pleivona fevrwmen, ajnagkai'ovn ejstin
ejlpivsai w{ste kai; ejpi; ta;" lhnou;" ta;" ejpouranivou" h{kein hJmw'n tou;" karpouv", tou;"
bovtrua" pepeivrou", ta; e[rga ta; ajgaqav, tou;" karpou;" tou' pneuvmato" (Gal 5, 22), i{na
oiJ yalmoi; oiJ uJpe;r tw'n lhnw'n, ouj [f. 330r] mia'" lhnou' ajlla; pleiovnwn, lecqw'sin kai;
ejfÆ hJmi'n kai; toi'" hJmetevroi" karpoi'".
w{sper de; ejn tai'" gewrgivai" gevnh e[stin diavfora karpw'n ajmpelikw'n kai; eijsi; karpoiv,
oJpoi'oi de; fevre eijpei'n mevlaina stafulh;n kai; mevlana oi\non poiou'nte" toiovnde kai;
karpoi; leuko;n oi\non poiou'nte" kai; karpoi; toioi'de oi\non gluku;n kai; a[llon eJtevra"
poiovthto" metevconta, ou{tw" eja;n katanohvsh/"650 th;n poikivlhn tou' qeou' ejkklhsivan
kai; ta;" diafovrou" politeiva" - ouj levgw ta;" yekta;" ajlla; ta;" ejpainetav" -, euJrhvsei"
pleonasmou;" diafevronta" kai; oiJonei; h[qh ejpaineta; peri; to; praktikovn, peri; to;
qewrhtikovn, peri; to; didaskalikovn, peri; to; ejpiskeptikovn, peri; to; koinwnikovn, peri;
to; fivlagnon. touvtou" ou\n tou;" karpou;" ouj crh; aj[f. 330v]namicqh'nai: wJ" ga;r ejkei'
ejpi; tw'n gewrgw'n givnetai kai; eJkavsth a[mpelo" kai; e{kaston gevno" botruvwn eij" lhno;n

*
Trascrizione di E. Prinzivalli.
649
Cf. Orat X, 1; CIo XXVIII, 6, 39; CCt I, 2, 2; CMt XI, 6; HCt I, 2; HIs IV, 4; FrIer 68; H38Ps II, 10; HLc XI,
4.
650
Ms. katanohvsei".

284
e[rcetai ijdiva/, to;n aujto;n trovpon eja;n nohvsh/" ¿tina¯651 ta;" lhnou;" ta;" pneumatikav",
o[yei tivna trovpon e{kasto" ejn tw/' ijdivw/ tavgmati ajnasthvsetai (1 Cor 15, 23) kai; kata;
th;n ajnalogivan tw'n eJautou' proterhmavtwn kai; tw'n ajndragaqhmavtwn eij" thvnde th;n
lhno;n ajpeleuvsetai. kai; tavca w{sper e[stin oi\no" oJ mevn ti" despotikov", oJ dev ti"
douvloi" aJrmovzwn, kai; tou' despotikou' oJ me;n basilikov", oJ de; ouj toiou'to" ajllÆ
uJpodeevstero", ou{tw" euJreqeiven a]n kai; ejn toi'" polloi'" karpoi'" th'" ejkklhsiva" oJ mevn
ti" dia; to; pneu'ma th'" douleiva", to;652 eij" fovbon oujdevpw cwrh'sai to; pneu'ma th'"
uiJoqesiva", fevrwn karpo;n oiJonei; douliko;n ajlla; povtimon, a[l[f. 331r]lo" de; fevrwn
karpo;n dia; to; pneu'ma th'" uiJoqesiva" ouj douliko;n ajllÆ ejleuqerikovn, pepoihmevnon eij"
to; dei'pnon to; mevga, o} poiei' oJ oijkodespovth" timw'n th;n hJmevran tou' gavmou tou' uiJou'.
ta; de; uJpe;r tw'n lhnw'n, kai; tau'ta eij" to; tevlo" (Sal 80, 1) ejstivn: e[ti ga;r hJ a[mpelo"
gewrgei'tai kai; ejpifevrei tou;" karpouv". tolmw' ga;r kai; levgw: w{sper ejpi; tou' o{pou oJ
qerismov", suntevleia aijwvno" ejstivn (Mt 13, 39), ou{tw" kai; ejpi; th'" ajmpevlou trughto;"
suntevleiav ejstin aijw'no". tau'ta me;n eij" th;n ejpigrafhvn. ejpei; de; crh; ejn tai'"
ejpilhnivoi" w/jdai'" iJlara; ei\nai ta; ajpaggellovmena, a{te eujfrainomevnwn tw'n trugwvntwn
kai; sunagovntwn oi\non to;n eujfraivnonta kardivan ajnqrwvpou (Sal 103, 15), dia; tou'to ta;
ejn tw/' yalmw/' wJ" ejn ejpilhnivw/ glukuvtatav ejsti kai; qaumasta; ouj movnon ejntau'qa [f.
331v] ajlla; kai; ejn toi'" a[lloi" ejpilhnivoi", levgw de; tw/' ojgdovw/ yalmw/' kai; trivtw/
ojgdohkostw/'. kai; ga;r ejkei'na eujfrosuvnh" e[cetai, oi|on: kuvrie, oJ kuvrio" hJmw'n, wJ"
qaumasto;n to; o[nomav sou ejn pavsh/ th/' gh/', o{ti ejphvrqh hJ megaloprevpeiav sou uJperavnw
tw'n oujranw'n. ejk stovmato" nhpivwn kai; qhlazovntwn kathrtivsw ai\non (Sal 8, 2-3), kai;
ta; eJxh'". kai; pavlin ejn tw/' ojgdohkostw/' trivtw/ kai; aujtw/' o[nti uJpe;r tw'n lhnw'n,
eujfrosuvnh" ejsti; lovgia ta; ajpaggellovmena: wJ" ajgaphta; gavr fhsi ta; skhnwvmatav
sou, kuvrie tw'n dunavmewn. ejpipoqei' kai; ejkleivpei hJ yuchv mou eij" ta;" aujla;" tou'
kurivou (Sal 83, 2-3).
2. ou{tw" ou\n kai; ejnqavde, oJpoi'a ajei; levgetai ejn tai'" ejpilhnivoi" w/jdai'", katanovhson:
ajgallia'sqe tw/' qew/' tw/' bohqw/' hJmw'n (Sal 80, 2a). o{son me;n ga;r ejpivkeitai oJ karpo;" th/'
ajmpevlw/, ajgwniw' kai; oujdevpw ajgal[f. 332r]liw' - ouj ga;r oi\da povterovn pote kauvswn
dunhvsetai sugkau'sai th;n a[mpelon kai; xera'nai aujth;n h] a[llo ti suvmptwma
genevsqai, w{ste lecqh'nai ta; katavloipa th'" kavmph" katevfagen hJ ajkriv", ta;
katavloipa th'" ajkrivdo" katevfagen hJ ejrusivbh (Gl 1, 4) - kai; kinduneuvei hJ a[mpelo"
pro; th'" truvgh". o{tan de; ejpisth/' oJ kairo;" tou' truga'n kai; fevrontai oiJ bovtrue" uJpo;

651
Cancellato nel ms.
652
Lege tw/?'

285
tw'n ferovntwn aujtou;" ajggevlwn ejpi; ta;" ejpouranivou" lhnouv", levgetai: ajgallia'sqe tw/'
qew/' tw/' bohqw/' hJmw'n (Sal 80, 2a). ejpei; de; ajgalliavsewn diaforaiv eijsin, hJ de;
uJperevcousa ajgallivasiv" ejstin o{te ajgallivwmeno" tw/' qew/': "ajgallia'te" ajnavlogon
tw/653
' "caivrein ejn qew/'". dia; tou'tov fhsin oujc aJplw'" ajgallia'sqe ajlla; ajgallia'sqe tw/'
qew/' (Sal 80, 2a). kai; makavriovn ejstin pavnta ta; kinhvmata tw/' qew/' ajnatiqevnai. eij me;n
ou\n ejpi; ta;" lhnou;" e[rcontaiv sou oiJ karpoiv [f. 332v], a[koue tou' ajgallia'sqe tw/' qew/'
tw/' bohqw/' hJmw'n (Sal 80, 2a). eij de; h{marte" kai; devh/ metanoiva" kai; ejpistrofh'", mh;
ajgalliw' ajlla; luphvqhti. ei[poimi ga;r a]n ejpÆ ejkeivnh/ th/' luvph/: "luphvqhti tw/' qew/' tw/'
bohqw'/ sou". hJ ga;r kata; qeo;n654 luvph metavnoian eij" swthrivan ajmetamevlhton
katergavzetai (2 Cor 7, 10)655.
kai; pavnta de; tw/' qew/' poivei! e[stin ga;r kai; mh; tw/' qew/' poiei'n. ajgapa'/", tw/' qew/' ajgavpa:
a]n ga;r a[llo ti ajgapa'/" para; ta; qei'a, ouj tw/' qew/' ajgapa'/". oi|on ajrguvrion eja;n ajgapa'/",
ouj tw/' qew/' ajgapa'/". doxavrion eja;n ajgapa'/", ouj tw/' qew/' ajgapa'/". eja;n stevrgh/" tevkna
sarkivnw" kai; splavgcnoi" sarkivnoi", ouj tw/' qew/' ajgapa'/" ajllÆ eij wJ" ejkeivnh hJ makariva
mhvthr tw'n eJpta; kata; ta; ejn toi'" Makkabai>koi'" gegrammevna656 filoteknh/'", tw/' qew/'
filoteknei'". ou{tw" e[stin kai; filandrei'n tw/' qew/' kai; filandrei'n mevn, ouj tw/' qew/' [f.
333r] de; filandrei'n. ou{tw" e[stin gewrgei'n tw/' qew/', makroqumei'n tw/' qew/' kai; e[cein
tau'ta ejn tw/' qew/'. tau'ta dia; to; ajgallia'sqe ejn tw/' qew/' tw/' bohqw/' hJmw'n (Sal 80, 2a).
e[dei ga;r eijpei'n tivna trovpon kai; tw/' qew/' dei' ajgallia'n kai; pavnta tw/' qew/' dei' poiei'n.
"bohqhqeiv" fhsin uJpo; tou' qeou' tou;" karpou;" h[negka, ¢ajlla; kai; bohqhqei;" uJpo; tou'
qeou' th;n sugkomidh;n poihvsw tw'n karpw'n ejpi; ta;" aJgiva" lhnouv"". mh; ejpilanqavnou
ou\n tou' qeou', kaqo; bohqov" sou gevgonen657.
3. dio; ajgallia'sqe tw/' qew/' fhsin tw/' bohqw/' hJmw'n (Sal 80, 2a): ei[te kai; oi|a eja;n ei[ph/",
ejlavttonav ejsti tw'n carivtwn tou' qeou' tw'n eij" se; kai; e[oika" ¢ajporhvsein lovgwn tw'n
katÆ ajxivan ajpodoqhsomevmwn tw/' qew/' ejn eujcaristiva/. dia; tou'to bouvlomaiv se ajlalavzein
tw/' qew/' jIakwvb (Sal 80, 2b), toutevstin ajshvmw/ fwnh/' kardiva" kekraguiva" [f. 333v],

653
Ms. tov.
654
Ms. qumovn.
655
Cf. PITRA, AS III/2, 135: O
J de; aJmartw'n, kai; devomeno" metanoiva" kai; ejpistrofh'" , mh; ajgalliavsqw,
ajlla; luphqhvtw kata; qeovn: hJ ga;r kata; qeo;n luvph metavnoian eij" swthrivan ajmetamevl hton
katergavz etai (2 Cor 7, 10).
656
Cf. EM 27.
657
¢Cf. PITRA, AS III/2, 135: Kai; su; dev, eja;n bohqhqei;" uJp o; qeou' th;n sugkomidh;n ejp oihvs w tw'n karpw'n
ejpi; ta;" aJgiva" lhnouv", mh; ejpilanqavnou tou' qeou', kaqo; bohqov" sou gevgonen.

286
uJperbainouvsh" ta; shmainovmena, ajporouvsh" levxewn kai; dia; th;n ajporivan tw'n levxewn
ajpovrrhta kai; a[rrhta lalouvsh"658, i{nÆ ou{tw" dunhqh/'" ajlalavzein tw/' qew/' jIakwvb (Sal
80, 2b). qevlei" de; ijdei'n phlivkon ejsti;n oJ ajlalagmov", eja;n tw/' qew/' givnetaiÉ
katanovhson: makavriov" fhsin oJ lao;" oJ ginwvskwn ajlalagmovn (Sal 88, 16a)659. ei[per
ou\n ejpÆ oujdeni; tw/' tucovnti makarivzetaiv ti", ajnagkai'on kai; th;n gnw'sin tou'
ajlalagmou' labei'n. kai; tavca, ¢eja;n ajnabh/'" ta; lektav, eja;n uJperanabh/'" ta;
ajpaggellovmena, ta; dia; stovmato" fwnouvmena, eja;n ajnabh/'" th;n gegwno;n fwnh;n kai;
movnon nw/' dunhqh/'"660 uJmnei'n to;n qeovn, tw/' ajporou'nti ejpiqei'nai ta; eJautou' kinhvmata
tw/' lovgw/, para; to; to;n lovgon to;n ejn soi; mh; duvnasqai bastavzein tou' nou' ta; ajpovrrhta
kai; ta; qei'a, tivni ajlalavzei" h] tw/' qew/' tou' patri[f. 334r]avrcou sou jIakwvbÉ kai; dia;
tou'to, oi\mai, ajlalavzei" tw/' qew/' jIakwvb (Sal 80, 2b)661, ejpei; kai; su; gevgona" jIakw;b
kai; pternisthv". kai; ejptevrnisa" aujtovn: "ejpelavbon th'" ptevrnh" prw'ton" (Gn 25, 26).
ei\ta meta; tou'to e[labe" ta; prwtotovkia (Gn 25, 32) kai; trivton lambavnei" th;n
eujlogivan (Gn 27). o{tan ou\n ta; triva tau'ta gevnhtai peri; sev, kai; su; ajlalavzei" wJ"
uiJo;" tou' jIakwvb ¢kai; mimhth;" tou' pternistou' jIakwvb662.
4. i[dwmen to; eJxh'": tiv hJmi'n ejntevlletai dia; tou' aJgivou pneuvmato" oJ profhtiko;"
lovgo"É lavbete yalmo;n kai; dovte tuvmpanon, yalthvrion terpno;n meta; kiqavra" (Sal 80,
3). ¢e}n mevn moi divdwsin oJ lovgo", triva dev me ajpaitei'. divdwsiv moi yalmo;n kai; ajpaitei'

658
¢Cf. PITRA, AS III/2, 135: Ka]n eujporh/"
' levgwn tw'n katÆ ajxivan ajp odoqhsomevnwn tw/' qew/' ejn eujcarestiva,/
ajlavl aze eujs hvmw/ fwnh/' kardiva" kekraguiva", uJp erbainouvs h" ta; shmainovmena, ajp orouvs h" levxewn kai;
dia; th;n ajporivan tw'n levxewn ajpovrrhta kai; a[rrhta lalouvs h".
659
Cf. HIos VII, 2: historia refert quia non solum sacerdotes tubis cecinerunt, ut caderent muri Hiericho, sed et
audita uoce tubae dicitur uniuersus populus ululasse ululatu magno, uel, sicut in aliis exemplaribus habetur,
iubilasse iubilo magno. Et quamuis iste sermo improprie translatus uideatur – ajl alagmov" enim in Graeco
scriptum est, quod neque iubilum neque ululatum proprie significat, sed illam magis ostendit uocem, qua belli
tempore exercitu clamorem consonum tollens unanimiter sese cohortari ad proelium solet – tamen hic sermo in
scripturis iubilatio magis quam ululatio consueuit inscribi, ut ibi: Iubilate Domino, omnis terra (Sal 99, 1) et
iterum Beatus populus, qui scit iubilationem (Sal 88, 16).
660
Ms. dunhqei'".
661
¢Cf. PITRA, AS III/2, 135: jEa;n ga;r ajnabh/'" ta; lektav, eja;n uJp erbh/'" ta; ejp aggellovmena, ta; dia;
stovmato" fwnouvm ena, kai; movnw/ nw/' dunhqh/'" uJm nei'n to;n qeovn, tw/' ajp orou'nti ejpiqei'nai eJautou'
kinhvm ata tw/' lovgw/ para; to; to;n lovgon to;n ejn soi; mh; duvnasqai bastavzein tou' nou' ta; ajpovrrhta kai; ta;
qei'a, ajl alavxei" tw/' qew/' jIakwvb.
662
¢Cf. PITRA, AS III/2, 135: wJ" mimhth;" tou' pternistou' jIakwvb.

287
ajpÆ ejmou' prw'ton tuvmpanon, deuvteron yalthvrion terpnovn, ei\ta meta; kiqavra"663. crh;
ou\n hJma'" noh'sai to; tuvmpanon kai; eJtoimav[f. 334v]sai aujtov, i{nÆ ejpa;n lavbwmen to;n
yalmovn, ka]n levgh/ hJmi'n oJ lovgo" lavbete yalmo;n kai; dovte tuvmpanon (Sal 80, 3a), dw'men
tuvmpanon. ou{tw de; didovnte" tuvmpanon, i{na dw'men kai; to; yalthvrion, oujc aJplw'" ajlla;
to; terpnovn. tavca ga;r e[sti ti yalthvrion ouj terpno;n kai; yalthvrion terpno;n
sunezeugmevnon th/' kiqavra/. gevgraptai gavr: yalthvrion terpno;n meta; kiqavra" (Sal 80,
3b). "mh; tropolovgei kai; mh; ajllhgovrei, fasivn, ajlla; thvrei ejpi; th'" levxew"". a\ra ga;r
eJtoimavsomen to; tuvmpanon, oJpoi'on e[cousin oiJ ajllovtrioi th'" ¿gh'"¯664 pivstew"É tiv de;
dunavmeqa a[nqrwpoi mhdevpote ejk paivdwn memaqhkovte" mhvte kiqarivzein mhvte yavllein
ejn yalthrivw/ touvtw/ tw/' ojrgavnw/ yavllein ou{tw", wJ" oiJ ejk paivdwn tau'ta memaqhkovte",
i{na eJtoimavswmen yalthvrion terpno;n [f. 335r] kai; kiqavra", ejpei; tou'to levgei katÆ
aujtou;" oJ lovgo": lavbete yalmovn (Sal 80, 3a)É
ajlla; lavbwmen yalmo;n kai; eJtoimavswmen tau'ta, nohsavnte" tivna ejsti; ta; legovmena.
o{te toivnun divdwsiv moi hJ cavri" tou' qeou' qeologei'n, w{ste duvnasqai ejk th'" qeologiva"
noei'n to;n qeo;n kai; ginwvskein aujto;n kai; uJyou'n to; o[noma aujtou' kai; megaluvnein aujtovn
(Sal 33, 4)665, divdwsiv moi yalmovn. kai; e[stin dwrea; Cristou' - o}" ei\pen: oujdei;" e[gnw
to;n Patevra, eij mh; oJ uiJo;" kai; w|/ a]n oJ uiJo;" ajpokaluvyh/ (Mt 11, 27) - to; ajpokaluvptein
to;n Patevra kai; didovnai yalmo;n to;n peri; tou' qeou' hJmw'n. kai; ei[ tiv" ge e[gnw to;n
Patevra kai; scolavsa" kata; to; scolavsate kai; gnw'te o{ti ejgwv eijmi oJ qeov" (Sal 45,
11), e[gnw to;n qeovn, e[labe to;n yalmovn. ajlla; eja;n lavbh/" yalmo;n kai; su; ajpovdo", a}
ajpaith/'. ejk triw'n sunevsthka" - pneuvmato" kai; yuch'" kai; swvmato" - kai; oJ [f. 335v]
lovgo" se ajpaitei' aJgiasmo;n oJlotelh', i{na aJgiasqh'/" oJlov¿go" se¯666klhro" tw/'
pneuvmati kai; th/' yuch/' kai; tw/' swvmati kata; ta; ejn th/' Pro;" Qessalonikei'" uJpo; tou'
ajpostovlou eijrhmevna (1 Ts 5, 23)667. tavca ou\n to; tuvmpanon peri; to; sw'ma noh'saiv se
dei', to; de; yalthvrion peri; to; pneu'ma, th;n de; kiqavran peri; th;n yuchvn.

663
¢Cf. PITRA, AS III/2, 136: Tavca de; e{n moi divdwsin oJ lovgo", triva dev me ajp aitei': divdwsi gavr moi
yalmovn, kai; ajp aitei' ajpÆ ejm ou' prw'ton tuvm panon, deuvteron yalthvrion, ei\ta kiqavran.
664
Ms. delevit.
665
Cf. Orat XXIV, 4: ou{tw" ejn yalmoi'" to; uJy wvs wmen to; o[noma aujtou' ejpi; to; aujto; (Sal 33, 4) levgetai,
prostavssonto" tou' profhvtou meta; pavs h" sumfwniva" ejn tw'/ aujtw'/ noiÖ kai; ejn th'/ aujth'/ gnwvm h/ fqavsai
ejpi; th;n ajlhqh' kai; uJy hlh;n gnw'sin th'" ijdiovthto" tou' qeou'.
666
Ms. delevit.
667
Cf. H15Ps I (f. 5r); H77Ps VI (ff. 279v-280r); H80Ps II (f. 336v); H81Ps (f. 361v).

288
tuvmpanon dia; tiv to; sw'maÉ ejpeidhvper kai; to; tuvmpanon xuvlon e[cei devrma
nenekrwmevnon kai; se; dei' ejpi; to;n stauro;n nekrw'saiv sou ta; mevlh ta; ejpi; th'" gh'". kai;
ejn tw/' eJkatostw/' penthkostw/' yalmw/' didaskovmeqa aijnei'n poikivlw" to;n qeo;n kai;
levgetai kajkei': aijnei'te aujtovn, ejn tumpavnw/ kai; corw/' (Sal 150, 4a). aijnei' de; to;n qeo;n
ejn tumpavnw/ oJ nekrwvsa" ta; mevlh ta; ejpi; th'" gh'". w|n melw'n, eij qevlei", a[koue ta;
ojnovmata: porneivan, ajkaqarsivan [f. 336r], pavqo", ejpiqumivan kakh;n kai; th;n
pleonexivan. o{tan tau'ta nekrwqh/' ejn soiv, nekrwqh/' de; dia; tou' staurou' Cristou', kai; hJ
savrx sou nekrwqh/' ajnelqou'sa ejpi; to; shmei'on w{ste se eijpei'n: eij sunapeqavnomen kai;
suzhvsomen (2 Tm 2, 11): o{tan tau'ta poihvsh/", pepoihvka" tuvmpanon. o{son ga;r zh/' sou
hJ sa;rx kai; to; frovnhma668 th'" sarkov" (Rm 8, 6-7), ouj nenevkrwtaiv sou hJ savrx, ouj
duvnasai uJmnh'sai to;n qeovn.
ejgw; nomivzw o{ti hJ tavxi" kalw'" ei[rhtai ejntau'qa: dovte tuvmpanon prw'ton (Sal 80, 3a),
ei\ta yalthvrion terpno;n meta; kiqavra" (Sal 80, 3b): to; prw'ton tuvmpanon, ei\ta meta;
tou'to yalthvrion terpno;n meta; kiqavra". prw'ton ga;r dei' katagenevsqai eij" to;
nekrw'sai ta; mevlh ta; ejpi; gh'", prw'ton eij" to; ajpoktei'nai th;n ejn hJmi'n aJmartivan, i{na
mh; dunhqh/' e[ti ejnergei'n hJ aJmartiva. ei\qÆ o{tan nikhqh/' [f. 336v] hJ aJmartiva kai; nekrwqh/'
kai; dunhqw'men dou'nai to; tuvmpanon, ¢tovte dunhsovmeqa sumfwnivan poih'sai tou'
pneuvmato" pro;" th;n yuchvn h[, i{na kata; to;n ajpovstolon ojnomavsw, tou' pneuvmato"
pro;" to;n nou'n669, i{na ei[pw yalw' tw/' pneuvmati, yalw' de; kai; tw/' noi? (1 Cor 14, 15) 670
kai; dw/' yalthvrion me;n to; pneu'ma, kiqavran de; h[toi th;n yuch;n h] to;n nou'n.
suzeuvxasqai de; ajmfovtera divdwmi meta; to;671 tuvmpanon: yalthvrion terpno;n meta;
kiqavra" (Sal 80, 3b). pneu'ma de; eja;n ei[pw, to; tou' ajnqrwvpou levgw, peri; ou| oJ Pau'lov"
fhsin: oujdei;" ga;r oi\den ta; tou' ajnqrwvpou, eij mh; to; pneu'ma tou' ajnqrwvpou to; ejn aujtw/'
(1 Cor 2, 11).
5. ejpanalambavnei hJ levxi": e[dwkev moi yalmovn, ajpaitei' me tuvmpanon kai; yalthvrion
terpno;n meta; kiqavra" (Sal 80, 3), prostavssei moi meta; tau'ta salpivsai kai;

668
Ms. frovnima.
669
Cf. CMt XIV, 3.
670
¢Cf. PITRA, AS III/2, 136: i{na mavq w o{ti divdwsiv moi kai; cavrin tou' qeou', th;n didaskalivan: ajp aitei' dev
me aJgaismo;n oJl otelh', i{na aJgiavsqw oJlovklhro" tw/' pneuvmati kai; th/' yuch/' kai; tw/' swvm ati: i{nÆ aijnw' to;n
qeovn, wJ" ejn tumpavnw/, th/' nekrwvs ei tou' swvm ato", ei\ta dunhqw' sumfwnivan poih's ai, wJ" yalthrivou, pro;"
kiqavran tou' pneuvmato", pro;" th;n yuchvn, h] kata; to;n ajp ovstolon pro;" to;n nou'n, w{ste levgein: yalw'
tw/' pneuvm ati, yalw' de; kai; tw/' noi? (1 Cor 14, 15).
671
Ms. tou'.

289
ajnalabei'n megavlofwnivan (Sal 80, 4). levgetai ga;r o{ti pavsh" [f. 337r] th'" para;
ajnqrwvpoi" diÆ ajnqrwvpwn fwnh'", diÆ oiJwndhvpote ojrgavnwn, au{th meivzwn ejsti;n hJ
savlpigx. kaiv fasi mousikw'n pai'de" ejn th'/ mousikh/' h\con meivzona mh; ei\nai th'" ajpo;
savlpiggo". dio; paralambavnetai ejpi; to; diegeivrein tou;" qumou;" tw'n strateuomevnwn
kai; eij" to; ajristei'" kataskeuavsai uJpe;r tw'n povlewn ajgwnizomevnou". oJ de; Mwu>sevw"
novmo" eij" duvo ei[dh paralambavnei ta;" savlpigga": ei[" te to; ta;" parembola;" tou'
jIsrah;l ajpaivrein kai; i{na polemw'si ejpÆ aujtai'", kai; eij" ta;" eJorta;" ta;" tou' Kurivou,
wJ" ejn toi'" jAriqmoi'" gevgraptai. kai; hJmei'" ou\n keleuovmeqa ejpi; megalofwnivan
salpivzein: ejpÆ o{ro" uJyhlo;n ajnavbhqi oJ eujaggelizovmeno" Siwvn, u{ywson th/' ijscuvi th;n
fwnh;n oJ eujaggelizovmeno" jIerousalhvm, uJywvsate, mh; fobei'sqe (Is 40, 9). kai; [f. 337v]
ejn tw/' teleutaivw/ yalmw/': aijnei'te aujto;n ejn h[cw/ savlpiggo" (Sal 150, 3a). tiv" ejn h[cw/
savlpiggo" duvnatai to;n qeovn h] Pau'lo" ejn h[cw/ savlpiggo" hjcei'‹nÌÉ h\n ga;r
megalovfwno" kai; ei[ ti" a[llo" tw'n aJgivwn qevlwn, toiou'to" h\n.
qevlete ijdei'n hJlivkon ejsti;n hJ savlpigx au{th hJ pneumatikhv, ka]n mh; qevlwsin oiJ tou'
gravmmato" fivloiÉ kai; oiJ a[ggeloi savlpigxi crw'ntai: salpivsei ga;r kai; oiJ nekroi;
ajnasthvsontai a[fqartoi ejn Cristw/' (1 Cor 15, 52), kai; o{ti aujto;" oJ Kuvrio" ejn
keleuvsmati, ejn fwnh/' ajrcaggevlou kai; ejn savlpiggi qeou' katabhvsetai ajpÆ oujranou' (1
Ts 4, 16). a\ra ga;r touvtwn ajkouvonte" oijovmeqa calkei'" ei\nai ejn tw/' oujranw/' h[ tina"
kataskeuavzonta" toi'" ajggevloi" savlpigga", i{na oiJ makavrioi a[ggeloi salpivswsi kai;
oiJ nekroi; ajnastw'si dia; th'" fwnh'" th'" savlpiggo"É h] ta; dovgmata ta; megavla kai; ta;
qei'a [f. 338r] kai; hJ megalofwniva shmaivnetai dia; th'" fwnh'" th'" savlpiggo"672É ka]n
a[ggeloi de; ajshvmw" salpivzwsin, oujdei;" strateuvetai eij" povlemon. dia; tou'to
eujcwvmeqa, i{na a]n e[cwmen savlpigga mh; ajdhvlw" fqeggwvmeqa ajllÆ wJ" ejndevcetai ejn th/'
savlpiggi pavnta tranwvswmen. hJ de; jIwavnnou jApokavluyi" pollw'n salpivggwn
peplhvrwtai. ejsavlpisen a[ggelo" (Ap 8, 7) kai; tavde gevgonen: ei\ta deuvtero" kai; tavde
gevgonen. kai; e[stin ijdei'n plh'qo" salpivggwn ejpouranivwn kai; qeivwn, a}" oiJ a[ggeloi
tou' qeou' salpivzousin. kai; eja;n oJ novmo" skia;n e[ch/ tw'n ejpouranivwn (Eb 10, 1) kai;
uJpovdeigma levghtai de; ejkei' peri; tw'n proeirhmevnwn salpivggwn, ta;" savlpigga"
ajnabivbaze, gumnwvteron ajnaginwvskwn eij" ta;" para; tw/' jIwavnnh/ h] ei[ tini a[llh/ e[cei"

672
Cf. HIer V, 16 (Nautin [GCS], 45, 20-25): oJ lovgo" oJ uJy hlov" , oJ diegeivrwn to;n ajkroathvn, oJ
paraskeuavz wn aujto;n eij" to;n povlemon (Nm 10, 9) to;n kata; tw'n paqw'n, eij" to;n povlemon kata; tw'n
ejnergeiw'n tw'n ajntikeimevnwn, oJ paraskeuavz wn aujto;n eij" ta;" eJorta;" ta;" oujranivou"...
paralambavnetai savlpigx.

290
grafh/' kai; pa[f. 338v]ra; tw/' Pauvlw/, ejpi; ta;" savlpigga" ta;" ejpouranivou" ta;"
ajggelikav" kai; th;n megalofwnivan aujtw'n.
6. povte de; salpivsateÉ ejn neomhniva./ salpivsate gavr, fhsin, ejn neomhniva/ savlpiggi
(Sal 80, 4a). kai; povteÉ ejn eujshvmw/ fhsi;n hJmevra/ eJorth'" hJmw'n (Sal 80, 4b). th/' neomhniva/
suvnodo" givnetai selhvnh" kai; hJlivou kai; kata; th;n aujth;n kavqeton hJ selhvnh givnetai
kai; oJ h{lio". eij hJ neomhniva au{th ejstivn, i[de moi selhvnhn th;n fwtizomevnhn uJpo; hJlivou,
th;n ejkklhsivan: i[de moi h{lion th'" dikaiosuvnh" (Ml 3, 20), to;n Kuvriovn mou Cristo;n
jIhsou'n. o{tan ou\n ejpi; to; aujto; gevnhtai hJ ejkklhsiva tou' Cristou', gevgonen hJ neomhniva,
h|" skia;n e[cei oJ Mwu>sevw" novmo". mh; gavr tiv" fhsin uJma'" krinevtw ejn brwvsei h] ejn
povsei h] ejn mevrei eJorth'" h] neomhniva" h] sabbavtwn: a{ ejstin skia; tw'n mellovntwn (Col
2, 16-17). oujkou'n skiavn e[cei tw'n mellovntwn kai; oJ th'" noumhniva" lovgo". poivwn [f.
339r] de; mellovntwnÉ a[koue: noumhniva me;n pavlin ejkei' kai; pansevlhnoi pavlin ejkei' ajllÆ
ejkei' noumhnivai oujci; ajpo; hJlivou touvtou - ou|to" ga;r ejleuqerwqhvsetai ajpo; th'"
douleiva" th'" fqora'" (Rm 8, 21), kata; ta; gegrammevna - oujde; ajpo; selhvnh" tauvth",
ajlla; ajpo; hJlivou Cristou' givnetai kai; th'" ejkklhsiva" noumhniva. tovte ou\n dunavmeqa
salpivzein kai; tovte dunavmeqa th/' megalofwniva/ tw'n qeivwn crhvsasqai musthrivwn.
tiv" a\ra a[xio" fqavsai ejpÆ ejkeivnhn th;n neomhnivan kai; ejpi; th;n eu[shmon hJmevran th'"
eJorth'" hJmw'nÉ aiJ a[llai ejkdovsei" e[cousin ajnti; tou' eujshvmw/ hJmevra/ eJorth'" hJmw'n (Sal
80, 4b): ejn panselhvnw/. ejpoivhse dev ti" kai; ejn hJmimhnivw/, i{na mavlista aiJ savlpigge"
paralambavnwntai673: kaqÆ eJka¿s¯tevra" te suvnodo" givnetai th'" selhvnh" pro;" to;n
h{lion. kai; o{te lam[f. 339v]pra; hJ selhvnh faivnetai pefwtismevnh o{lh ajpo; tou' hJlivou,
kai; toi'" ejpi; gh'" pefwvtistai me;n ga;r kai; ejn sunovdw/, ajllÆ oujcÆ w{ste gnwsto;n ei\nai
to;n fotismo;n aujth'" - ejn de; th/' panshlevnw/ kai; pefwvtistai kai; gnwstov" ejstin oJ
fwtismo;" aujth'" -, o{tan ou\n lavmyh/ mou kai; hJ ejkklhsiva kai; dunhqw' ejpÆ aujth'"
genovmeno" labei'n gnwsto;n toi'" loipoi'" kai; mh; ajpo; th'" ejkklhsiva" ou\sin to; tou'
hJlivou th'" dikaiosuvnh" (Ml 3, 20) fw'", givnetaiv te hJ pansevlhno", hJ eJorth; hJ ajlhqinh;
kai; ejpouravnio".
kai; tovte dehvsei salpivzein ejn eujshvmw/ hJmevra/ eJorth'" hJmw'n kai; dia; tou'to tau'ta
poiei'n, o{ti provstagma tw/' jIsrahvl ejsti kai; krivma tw/' qew/' jIakwvb (Sal 80, 5). tau'ta
pavnta - to; labei'n yalmovn, to; dou'nai tuvmpanon kai; ta; eJxh'", kai; poih'sai ta;
proeirhmevna - prostavgmatav ejstin tw/' jIsrahvl, tw/' oJrw'n[f. 340r]ti to;n qeovn. kai;
krivma ejstivn, kekrimevnon uJpo; tou' qeou' jIakwvb: martuvrion ejn tw/' jIwsh;f e[qeto aujtov

673
jA. S. hjchvs ate ejn pavs h/ neomhniva/ kerativnh/, ejn panselhvnw/ ejn hJmevra/ eJorth'" uJm w'n (FIELD, 230).

291
(Sal 80, 6a). tou'to to; provstagma ejn tw/' jIwsh;f e[qeto martuvrion: tiv ejsti to;
martuvrion kai; tivniÉ ouj tw/' patriavrch/ jIwsh;f ajlla; tw/' ajpo; tou' jIwshvf, tw/' ajpo; tou'
jEfrai?m, tw/' JIeroboavm, o}" e[scise to;n laovn. martuvrion ou\n ejkeivnw/ ta; lovgia tau'ta
givnetai. hJrmhneuvsqh de; hJmi'n pollavki" ou|to" eij" tou;" scivzonta" ajpo; th'"
ejkklhsiva" eJterodovxou" o[nta"674: martuvrion ou\n aujtw/' ta; lovgia kai; ta; prostavgmata
givnetai tou' qeou'.
7. ei\ta meta; tau'ta levgetai peri; o{lou tou' laou' musthvrion mh; gegrammevnon ejn th/'
jExovdw/, ajllÆ ajpotetolmhmevnon uJpo; tou' ejn tw/' profhvth/ pneuvmato". levgetai gavr: ejn
tw/' ejxelqei'n aujto;n ejk gh'" Aijguvptou, glw'ssan h}n oujk e[gnw, h[kousen (Sal 80, 6b-c).
o{te, fhsivn, h\n oJ jIsrah;l ejn th/' Aijguvptw/ JEbrai>sti; oujk h[kousen [f. 340v]: o{te de;
ejxh'lqen ejk th'" Aijguvptou, glw'ssan h}n oujk e[gnw - ouj ga;r h[/dei JEbrai?di - h[kousen.
kai; tou'to de; musthvrion ajpovrrhtovn ejstin. novhson gavr moi to;n JEbrai>smo;n th;n
fwnh;n ei\nai th;n ajpaggevllousan ta; peratikav, ta; uJperkovsmia, ejpeidhvper
"peratiko;"" eJrmhneuvetai kai; to; JEbrai>sti; oi|onei; "peratistiv". o{tan ou\n ta; peri; tw'n
pevra tw'n swmavtwn, ta; peri; ta; pevra tou' kovsmou manqavnwmen, o{tan ejkei'na
dialegwvmeqa pneumatikw'", JEbrai>sti; dialegovmeqa: povte de; pneumatikw'" JEbrai>sti;
dialegovmeqa h] eja;n ejxevlqwmen ejk gh'" AijguvptouÉ o{son ejsme;n ejn toi'" swmatikoi'" kai;
oujk ejxercovmeqa th;n Ai[gupton ajlla; to;n phlo;n kai; ta; a[cura ejrgazovmeqa, ouj
dunavmeqa ajkou'sai th'" glwvssh", h}n oujk e[gnw (Sal 80, 6b). kai; ei[ ti" tw'n parovntwn
e[ti ejn Aijguvptw/ ejsti; kata; th;n diavnoian, ka]n aj[f. 341r]kouvh/ lovgwn peratikw'n, ka]n
ajkouvh/ lovgwn uJyhlotevrwn, oujk ajkouvei aujtouv", ouj sunivhsin, ajlla; movnon oJ ejxelqw;n th;n
Ai[gupton. oJ maqw;n katalipei'n ta; swmatika; kai; o{lo" ei\nai ejn toi'" ejpouranivoi", oJ
to;n qhsauro;n e[cwn ejn toi'" ejpouranivoi" (Mt 19, 21), ou|to" ejxh'lqen ejk gh'" Aijguvptou
kai; glw'ssan, h}n oujk e[gnw o{te ejn Aijguvptw/ h\n, ajkouvei. yuciko;" ga;r a[nqrwpo" ouj
devcetai ta; tou' pneuvmato" tou' qeou', mwriva ga;r aujtw/' ejstin kai; ouj duvnatai gnw'nai,
o{ti pneumatikw'" ajnakrivnetai (1 Cor 2, 14).
8. ajpevsthsen ajpo; a[rsewn to;n nw'ton aujtou' (Sal 80, 7a). o{tan kataleivyh/" ta;
Aijguvptia kai; ta; swmatika; pravgmata, tovte mevlei toi'" ajggevloi" ajposth'sai ajpo;
a[rsewn to;n nw'tovn sou. fortiva ga;r bareva ejpivkeitaiv soi ajpo; th'" aJmartiva" kai; o{son
ei\ ejn Aijguvptw/, eijsi;n a[rsei" baruvtatai ejpi; tw/' nwvtw/ sou ejpikeiv[f. 341v]menai. o{tan
de; ejxevlqh/" ejk gh'" Aijguvptou kai; katalivph/" ta; swmatika; kai; h[dh logivzh/ ta;
ejpouravnia kai; skoph'/" ta; oujravnia, tovte melhvsei toi'" ajggevloi" uJperhtou'si tw/' lovgw/
tou' qeou' ajposth'sai ajpo; a[rsewn to;n nw'tovn sou, i{na koufivsh/ sou to;n nw'ton kai;

674
Cf. H77Ps II; H77Ps IX.

292
dunhqhvsh/, ajpoqevmeno" to;n baru;n tou' Naboucodonovsor zugovn, ajnalabei'n to;n zugo;n
tou' Cristou' to;n ejlafrovn (Mt 11, 30).
ajpevsthsen ajpo; a[rsewn to;n nw'ton aujtou', aiJ cei're"675 aujtou' ejn tw/' kofivnw/
ejdouvleusan (Sal 80, 7). oJ jIsrahvl, o{te e[stin ejn Aijguvptw/, douleuvei ejn tw/' kofivnw/
phlo;n parafevrwn, a[cura sunavgwn. eja;n de; ejxevlqh/ ajpo; gh'" Aijguvptou, aiJ cei're"
aujtou' oujkevti douleuvousin ejn tw/' kofivnw/, ajlla; dunhvsetai toiou'to" genevsqai, w{ste
sunavgein tou;" a[rtou" jIhsou' tou;" perisseuvonta" ajpo; tw'n fagovntwn [f. 342r] kai;
meta; tw'n ajpostovlwn aujtou;" ajpoqevsqai ejn tw/' kofivnw/ (Gv 6, 13), i{na ai{ pote cei're"
ejn tw/' kofivnw/ dedouleukui'ai ejn Aijguvptw/, au|tai u{steron ajpo; tw'n perisseuovntwn kai;
pleiovnwn kai; ginomevnwn ejn tw/' kofivnw/ lavbwsi.
a{ma de; tiv" oujk a]n zhth'sai kai; kata; to; eujaggevlion tau'ta ajnaginwvskwn o{ti o[clo"
polu;" ejn th/' ejrhmiva/ h\n ajkouvwn tou' didaskavlou: a[rto" oujc euJrevqh eij mh;676 pevnte
movnoi para; eJni; paidarivw/ (Gv 6, 9) kai; ijcquvdia ojlivga (Mt 15, 34). kai; pw'", o{pou
a[rto" oujc euJrevqh, ejkei' kovfinoi dwvdeka ejplhrwvqhsan (Gv 6, 13)É ajlla; tau'ta oJ e[cwn
w\ta ajkouevtw (Mt 11, 15) ajxivw" tou' lovgou kai; zhteivtw a[xio" genevsqai prw'ton
ajnakliqh'nai (Mt 14, 19) kai; fagei'n tw'n a[rtwn tw'n mhvpw perisseusavntwn, i{nÆ ejpeiv
eijsiv tine" a[rtoi perisseuvonte", oiJ toi'" ajpostovloi" didovmenoi, peiravsa" a[xio"
genevsqai tw'n prw'twn [f. 342v] a[rtwn, ajnabh/' perisseuvsasi kai; ejn toi'" kofivnoi"
eu{reqei'sin.
ejn qlivyei ejpekalevsw me (Sal 80, 8a). ajpokrivnetai oJ qeo;" tw/' aujtw/' kai; levgei: ejn
qlivyei ejpekalevsw me kai; ejrrusavmhn se (Sal 80, 8a). o{tan ejn aujtw/' w\/men tw/' peirasmw/',
tovte eujcwvmeqa: hJ ga;r eujch; tovte uJpakouvetai. oi|on kei'tai to; sw'ma tou' teqnhkovto"
uiJou', ajndro;" h] gunaiko;" h] patro;" h] mhtro;" h] fivlou, mh; a[rgei ajpo; th'" eujch'" tovte,
o{te qlivbh/: ajnavsta kai; eu\xai! dei'xon tw/' qew/' o{ti protetivmhka" th;n eujch;n tou'
pevnqou", th'" luvph", tou' klauqmou', i{na ei[ph/ soi oJ qeov": ejn qlivyei ¢ejpekalevsw me 677
kai; ejrrusavmhn se (Sal 80, 8a). ajllÆ eij kai; a[llo ti sumbevbhken ejfÆ w/| qlivbh/ - novsoi,
klopaiv, yeudomarturivai a[logoi kai; ei[ ti allo sumbaivnei ajnqrwpivnh/ fuvsei -, tovte
mavlista eu[cou, i{na ajkouvsh/" ejn qlivyei ejpekalevsw me kai; ejrrusavmhn se (Sal 80, 8a)
[f. 343r].

675
Ms. cei'rai".
676
Ms. mi.
677
¢Ms. ejpekalevs wmai.

293
ejphvkousav sou ejn ajpokruvfw/ kataigivdo" (Sal 80, 8b). tiv suggene;" to; ejn qlivyei
ejpekalevsw me kai; ejrrusavmhn se (Sal 80, 8a) tw/' ejphvkousav sou ejn ajpokruvfw/
kataigivdo" (Sal 80, 8b)É pw'" de; suggenev", a[koue: oi[damen o{ti swmatikw'" hJ kataigi;"
pneu'mav ejstin sfodro;n kai; ceimerinovn, o{per pollavki" kai; oijkiva" katastrevfei kai;
devndra ejkrizoi'. kataigi;" ga;r pra'gmav ejsti foberovn. o{tan ou\n peirasmo;" hJmi'n
sumbaivnei calepov", oiJonei; kataigi;" ejpevrcetai hJmi'n. kai; e[stin kataigi;" to; pneu'ma
tovte pepisteumevnon hJma'" peiravzein. ajlla; o{pou kataigiv", ejkei' ajpokruvptetai oJ
bohqo;" kai; e[stin ejn kataigivdi ajpokekrummevno". kai; o{tan kataigi;" megavlou
peirasmou' e[lqh/, su; ejpikavlesai to;n Kuvrion kai; ejrei' soi: "ejphvkousav sou ejn
ajpokruvfw/ kataigivdo" (Sal 80, 8b). ejn ga;r tw/' ajpokruvfw/ th'" kataigivdo" ejgw; w]n kai;
parw;n tw/' peirasmw/' [f. 343v], i{na aujto;n kwluvsw kata; sou' peiravzein se, ejphvkousav
sou". pisto;" ga;r oJ qeov", o}" oujk ejavsei uJma'" peirasqh'nai uJpe;r o} duvnasqe, ajlla;
poihvsei su;n tw/' peirasmw/' kai; th;n e[kbasin tou' duvnasqai uJpenegkei'n (1 Cor 10, 13).
touvtwn de; ginomevnwn, e[ti provskeitai to; ejdokivmasav678 se ejpi; u{dato" ajntilogiva"
(Sal 80, 8c). tovte me;n tw/' law/' e[dwken u{dwr ajntilogiva" ejk pevtra", ejfÆ w|/ ei\pen
Mwu>sh'": ajkouvsatev mou oiJ ajpeiqei'". mh; ejk th'" pevtra" ejxavxomen u{dwr (Nm 20, 10)É
kai; nu'n de; e[stin to; u{dwr th'" ajntilogiva" ejn ajnqrwvpoi", oujk ejmou' eJrmhneuvonto" ajlla;
tou' ejmou' pollw/' diafevronto": hJ pevtra ga;r h\n oJ Cristov", kai; e[pinon ejk pneumatikh'"
ajkolouqouvsh" pevtra" (1 Cor 10, 4). w{sper ga;r u{dwr ajntilogiva" kata; th;n iJstorivan
ejkei'no h\n, ou{tw" e[stin kai; ejnqavde u{dwr ajntilogiva".
oJ Cristo;" [f. 344r] pw'" de; u{dwr ajntilogiva", a[koue. eja;n i[dh/" ta;" aiJrevsei" ta;" peri;
aujtou': eja;n i[dh/" th;n diafwnivan, touvtou me;n levgonto" a[lla peri; aujtou', touvtou de;
a[llw" aujto;n noou'nto", eJkavstou ti noou'nto", o{yei o{ti tou'to u{dwr ajntilogiva" ejstivn,
tou'to u{dwr eij" ptwvsin kai; ajnavstasin (Lc 2, 34), tou'to u{dwr i{na oiJ mh; blevponte"
blevpwsi kai; oiJ blevponte" tufloi; gevnwntai (Gv 9, 39). tou'to pisteuvousi mevn: livqo"
ajkrogwniai'o", ejklektov", e[ntimo" (Is 28, 16; 1 Pt 2, 6). ajpistou'si dev: livqo"
proskovmmato" kai; pevtra skandavlou (Is 8, 14; 1 Pt 2, 8). dokimazovmeqa ou\n ejpi;
u{dato" ajntilogiva". pw'" dokimazovmeqa ejpi; u{dato" ajntilogiva"É dei' ejn uJmi'n aiJrevsei"
ei\nai, i{na oiJ dovkimoi faneroi; givnwntai (1 Cor 11, 19). eij mh; ga;r h\san pleivone" th/'
gnwvmh/, oujk a]n dovkimoi ejfainovmeqa oiJ ejkklhsiastikoi; mh; ajpatwvmenoi uJpo; [f. 344v]
th'" euJrhsilogiva", uJpo; th'" piqanovthto", uJpo; th'" sugcrhvsew" tw'n rJhtw'n, uJpo; tw'n
kakw'" ejxhgoumevnwn ta;" grafav". kai; dokimazovmeqa ejn tai'" aiJrevsesi dia; tou'to.

678
Ms. ejdwkivm asa.

294
ejkklhsiastikoi; ginovmenoi eujcwvmeqa klhronomh'sai ta; a{gia tou' qeou' ejn Cristw/'
jIhsou', w|/ ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

Eij" pÆ yalmo;n oJmiliva aÆ

295
Hom. II in Ps. 80

[f. 344v] Eij" pÆ yalmo;n oJmiliva bÆ

1. ¢Tw'n ojrgavnwn a} me;n e[cei th;n aJrmonivan th;n mousikhvn, a} dev ejstin ajnavrmosta. oJ
ou\n gegumnasmevno" ejn toi'" mousikoi'" e[rgoi" kai; th;n tevcnhn ejkeivnhn ajneilhfw;"
ejpilevgetai th;n aJrmonivan luvran h] kiqavran h] yalthvrion, kai; ejpilexavmeno"
ejpideivknutai duvnamin th;n ejn aujtw/' kai; tev[f. 345r]cnhn th;n mousikhvn: feuvgei de;
protropavdhn, mavlista ejavn ti" h] kiqavra h] luvra h] yalthvrion ajnavrmoston h\/, i{na mh;
ajschmonh/' dia; to; o[rganon wJ" oujc uJphretou'n th/' tevcnh/ oJ tecnivth"679. pro;" tiv moi
ou\n tau'ta ei[rhtai h] o{ti pavnte" a[nqrwpoi oiJonei; kiqavrai eijsi; kai; yalthvria kai;
luvraiÉ kai; zhtei' oJ tecnivth" qeo;"680 luvran mousikw'" hJrmosmevnhn, kiqavran kalw'"
hJrmosmevnhn, yalthvrion o}n dei' trovpon ta;" corda;" e[con681 tetonwmevna": kai;
sugkrivna" o{pou euJrivskoi ta; toiau'ta oJ qeov", deivknusi th;n oujravnion mousikhvn. ¢eja;n
de; ajporh/' tw'n ojrgavnwn eJautou' oJ qeov", ouj parÆ eJauto;n ajlla; para; th;n tw'n ojrgavnwn
ajporivan, siwpa'/682.
¢o[rgana ou\n qeou' gegovnasin oiJ makavrioi profh'tai kai; w{sper oJ ajkouvwn cordh'" kai;
h[cou683 tou' ejn th/' luvra/, oujk ejkeivnh" ajkouvei ajlla; tou' mousikou' krouvonto" mou[f.
345v]sikw'" to; ejpithvdeion o[rganon, ou{tw" ‹oJÌ ajkouvwn profhvtou mh; nomizevtw
ajnqrwvpou ajkouvein ajlla; tou' o[rganon euJrovnto" ejpithvdeion kai; sugcrhsamevnou aujtw/'
eij" devon684. kai; oJ jAsa;f gou'n o[rganon h\n tou' qeou', kai; ajkouvwn dia; tw'n ejn tw/' jAsa;f
cordw'n tou' mousikou' qeou' levgonto": a[kouson, laov" mou, kai; diamartuvromaiv soi,
jIsrahvl (Sal 80, 9a), kai; th;n ajnafora;n tw'n legomevnwn oujk ajnafevrw tosou'ton ejpi; to;

679
¢Cf. PITRA, AS III/2, 138: Tw'n ojrgavnwn a} me;n e[cei th;n aJrmonivan th;n mousikhvn, a} dev ejstin
ajnavrmosta. oJ ou\n gegumnasmevno" ejn toi'" mousikoi'" e[rgoi", ejpilevgetai ta; ejnarmovnia, feuvgei de; ta;
ajnavrmosta, i{na mh; ajschmonh/' dia; to; o[rganon, wJ" oujc uJphretou'n th/' tevcnh/ oJ tecnivth".
680
Cf. Phil 27, 4: oi\de de; oJ tecnivth" qeo;" ta;" diaqevsei" eJkavstwn.
681
Ms. e[cwn.
682
¢Cf. PITRA, AS III/2, 138: Kai; oJ Qeo;" ou\n eja;n ajp orh/' tw'n ojrgavnwn aujtou', siwpa/,' ouj parÆ eJauto;n ajlla;
para; th;n tw'n ojrgavnwn ajp orivan.
683
Ms. h\cou.
684
¢Cf. PITRA, AS III/2, 138: [Organa de; Qeou' oiJ makavrioi profh'tai, kai; w{sper oJ ajk ouvwn cordh'" kai;
h[cou tou' ejn th/' luvra/, oujk ejkeivnh" ajkouvei, ajlla; tou' mousikou' krouvonto" mousikw'" to; ejpithvdeion
o[rganon, ou{tw" oJ ajk ouvwn profhvtou, mh; nomizevtw ajnqrwvp ou ajk ouvein ajlla; Qeou' tou' o[rganon euJrovnto"
ejpithvdeion, kai; sugcrhsamevnou aujtw/' eij" devon.

296
o[rganon o{son ejpi; to;n crwvmenon tw/' ojrgavnw/ qeovn. ¢makarivzw de; kai; to; o[rganon, o{ti
eJautw/' e[taxe kai; ejpithvdeion pepoivhke pro;" paradoch;n krouvonto" qeou' ta; o[rgana
ta; eJautou'685. kai; e[sti qeo;" glwvssh/ dikaivou crwvmeno" wJ" ijdiva/ glwvssh/ kai; qeo;"
stovmati aJgivou crwvmeno", w{stÆ a]n eijpei'n: "to; stovma kurivou ejlavlhsen tau'ta".
ejgw; de; levgw o{ti kai; qeov" ejsti crwvmeno" ojfqalmoi'" dikaivou kammuvousi me;n i{na mh;
i[[f. 346r]dh/ ajdikivan, dianoigomevnoi" de; i{na i[dh/ to;n oujrano;n kai; to;n kovsmon, dia; to;n
qeo;n to;n toi'" nohtoi'" ojrgavnoi" crwvmenon i[dh/ pw'" pavnta o{sa ejpoivhsen oJ qeo;" kala;
livan ejstivn (Gn 1, 31). ou{tw" crh'tai oJ qeo;" kai; toi'" wjsi; tou' dikaivou kai; th/' ceiriv,
i{na dia; tw'n w[twn tou' dikaivou lovgo" a{gio" paradecqh/', oJ de; ajdovkimo" ejkblhqh/'. kai;
ejavn pote i[dh/" cei'ra pistou' ejktetamevnhn ejpi; th;n eujpoii?an, mh; novmize o{ti ejkeivnh hJ
eujpoii?a tosou'ton gevgonen ajpo; tou' ajnqrwvpou o{son ajpo; tou' qeou', tou' ajnapauvonto"
to;n deovmenon ajnapauvsew" ajpo; tou' qeou' crwmevnou th/' ceiri; tou' dikaivou. ou{tw" ajpo;
tou' qeou', crwmevnou toi'" posi; toi'" wJraivoi" tou' eujaggelizomevnou (Is 52, 7; Na 2, 1),
givnontai wJrai'oi oiJ povde" tw'n eujaggelizomevnwn ta; ajgaqav. kai; makavrio" ejkei'no", o}"
o{lo" givnetai kata; pavnta ta; mevlh tou' swvmato"686, kaqÆ o{[f. 346v]la ta; aijsqhthvria
o[rganon Cristou', o[rganon tou' Lovgou tou' qeou' w{ste eijpei'n: zw' de; oujkevti ejgwv, zh/' de;
ejn ejmoi; Cristov" (Gal 2, 20).
2. ¢ajkouvwmen ou\n tiv levgei oJ qeo;" ejn tw/' ijdivw/ ojrgavnw/ tou' jAsavf687, aujtou' gavr ejstin oJ
yalmov": a[kouson, laov" mou, kai; diamartuvromaiv soi, jIsrahvl. eja;n ajkouvsh/" mou, oujk
e[stai ejn soi; qeo;" provsfato" (Sal 80, 9-10a). oujk ejkeivnoi" movnoi" levgei, ajlla; kai; soi;
tw/' ajkouvonti: ejn ga;r tw/' tovpw/ ou| ejklhvqh" ouj laov", gevgona" lao;" qeou' zw'nto" (Rm 9,
25-26) kai; tavca se protima/' oJ qeo;" ejkeivnou tou' jIsrahvl. diovper levgwn, levgei oujk
ajrxavmeno" ajpo; tou' jIsrah;l ajlla; ajpo; tou' laou': a[kouson, laov" mou, kai;
diamartuvromaiv soi, jIsrahvl (Sal 80, 9). o{ra: ejn deutevra/ w{ra/ tevtaktai jIsrahvl, ejn
prwvth/ de; oJ mh; ojnomazovmeno" jIsrah;l ajlla; anti; tou' jIsrah;l crhmativzwn lao;" qeou'.
tiv ou\n soi levgei oJ diamarturovmenov" soi qeov"É eja;n ajkouvsh/" mouv fhsin, oujk e[stai [f.
347r] ejn soi; qeo;" provsfato" (Sal 80, 9c-10a). i[dwmen de; prw'ton pw'" diamartuvretai
qeov". a} toivnun levgei, meta; martuvrwn lalei' kai; paralambavnei mavrtura": oJte; me;n
oujrano;n kai; gh'n paralambavnei, oJte; de; kai; w/jdhvn, oJte; de; paralambavnei livqon

685
¢Cf. PITRA, AS III/2, 138: Makarivz w ou\n kai; tou'ton to;n profhvthn, o{ti o[rganon eJauto;n e[taxe pro;"
diadoch;n krouvonto" Qeou', kai; tov: a[kouson, laov" mou, ejpi; to;n crwvmenon tw/' ojrgavnw/ ajnafevrw Qeovn.
686
Cf. PITRA, AS III/2, 138: wJ" kai; ojfqamoi'" crh'tai dikaivou kai; w\si kai; ceiriv, kai; pa'si toi'" mevl esin.
687
¢Cf. PITRA, AS III/2, 138: ajkouvswmen ou\n tiv levgei oJ qeo;" ejn tw/' ijdivw/ ojrgavnw/, diamarturovmeno" pro;"
to;n laovn.

297
ajkouvonta. e[stai ga;r oJ livqo" ou|to" ajkouvwn, fhsivn, tw'n legomevnwn. ou{tw" de; kai;
a[lla a]n muriva eu{roi" paralambanovmena eij" th;n marturivan th;n tou' qeou', oi|on ejn
Pauvlw/ lalw'n Cristov" fhsi: diamartuvromai ejnwvpion tou' qeou' kai; jIhsou' Cristou'
kai; tw'n ejklektw'n ajggevlwn, i{na tau'ta fulavxh/" cwri;" prokrivmato" (1 Tm 5, 21).
oJra/'"É kai; oJ ejn Pauvlw/ Cristo;" diemartuvrato ejnwvpion tw'n ejklektw'n ajggevlwn,
ejnwvpion qeou', kai; ejnwvpiovn ge Cristou' jIhsou' Pau'lo" diemartuvrato. au|tai ou\n aiJ
diamarturivai perimevnousin ejn hJmevra/ krivsew", ejpi; stovmato" duvo martuvrwn h] kai;
triw'n (Dt 19, 15)688 [f. 347v] h] kai; pleiovnwn, i{nÆ oiJ aJmartavnonte" katadikasqw'sin.
levgei ga;r hJ grafh; mh; dei'n ajpovllusqaiv tina cwri;" marturiw'n, eja;n mh; meta;
martuvrwn tw'nde, i{na ejpi; martuvrwn kathgorouvntwn689: dia; tou'to mavrture" ejn hJmevra/
krivsew", eja;n ajpolluvhtai oJ aJmartwlov", aiJ ktivsei" eijsi;n marturiva: oJ oujrano;" kata;
tou' ajpollumevnou marturei', hJ gh', oiJ a[ggeloi marturou'si kata; tou' poihvsanto"
kakw'".
ejgw; fobou'mai mh; kai; Cristo;" jIhsou'" marturhvsh/ katav tino" - oJ ga;r lovgo" o}n
ejlavlhsa, aujtov" fhsin krinei' uJma'" (Gv 12, 48) -, ka]n dia; tou;" mavrtura" ou\n
fobhqw'men aJmartavnein. ta; me;n ga;r aJmarthvmata tou' laou' tovte, o{sa kathgorei'to
kai; ejpi; martuvrwn kathgorei'to, hjkouveto ejpi; tw'n marturouvntwn kai; ejblevpeto uJpo;
tw'n marturouvntwn. oi|on, paregivnonto mavrture" levgonte" [f. 348r]: "hJmei'" ei[domen
tou'ton meta; gunaiko;" ajschvmw" peripatou'nta kai; katakeklh/mevnon", kai; hJ o[yi" tw'n
martuvrwn katedivkaze to;n katamarturouvmenon. ta; de; hJmw'n eij kai; lelhvqamen tou;"
ajnqrwvpou", oujc oiJ a[nqrwpoi mevllousin e[rcesqai kai; katamarturei'n hJmw'n. pavnta
peplhvrwtai ajggevlwn, pa'sa oijkiva peplhvrwtai kai; pavnta ejpi; gh'" tw'n dunavmewn tw'n
tou' qeou'. pou' oujk e[stin oJ Cristov"É mevso" uJmw'n e{sthken (Gv 1, 26). ka]n aJmartavnwsiv
tine", levgete aujtoi'": "o}n uJmei'" oujk oi[date qeo;" pantacou' ejsti". pou' poreuqw' ajpo;
tou' pneuvmatov" sou kai; ajpo; tou' proswvpou sou pou' fuvgw (Sal 138, 7)É kai; eja;n me;n
blevph/ a[nqrwpo" o}n aijdouvmeqa, ouj tolmw'men eijpei'n lovgon uJfÆ ou| kataginwskovmeqa
uJpÆ aujtou', oujde; pra'xaiv ti yektovn: katafronou'men de; tw'n ojfqalmw'n tou' qeou', th'"
parousiva" tou' [f. 348v] Cristou' ajei; parovnto" tw/' kovsmw/, katafronou'men tou' aJgivou
pneuvmato", tw'n ejklektw'n ajggevlwn, oujk eijdovte" o{ti ou|toi pavnte", wJ" uJbrismevnoi
uJpo; tw'n mh; aijdesqevntwn tou;" ojfqalmou;" aujtw'n, kathgorhvsousin hJmw'n kai; ejrou'sin:
"ou|to" ejn toi'" ojfqalmoi'" hJmw'n h{marten", o{ti ga;r toiou'tovn ejstin to; aJmartavnein
to;n pepisteukovta to; ejn ojfqalmoi'": soi; movnw/ gavr fhsi h{marton kai; to; ponhro;n

688
Cf. H15Ps II (f. 16v).
689
Corr. kathgorhqw'sin?

298
ejnwvpiovn sou ejpoivhsa (Sal 50, 6)". tau'ta dia; to; kai; diamarturoumevnou qeou' e[stin
aJmartavnein, marturhvsei oJ ejxomologouvmeno" th;n aJmartivan aujtou' kai; levgwn o{ti to;
ponhro;n ejnwvpiovn sou ejpoivhsa (Sal 50, 6).
3. eja;n ajkouvsh/" mou, oujk e[stai ejn soi; qeo;" provsfato" (Sal 80, 9c-10a). oi\da
aJplouvsteron ajkou'sai tou' eijrhmevnou: o{ti, ejavn ti" ajkouvsh/ tou' qeou', oujk
eijdwlolatrhvsei oujde; gavr e[stai tw/' ajkouvonti provsfato" qeov", oujde; proskunei' oJ
ajkouvwn [f. 349r] tw'n lovgwn tou' qeou' qew/' ajllotrivw/ (Sal 80, 10b). ejxetavzwn de;
ejpimelevsteron kai; qevlwn th'" qeiovthto" ajkou'sai tou' aJgivou pneuvmato", tolmw' kai;
levgw o{ti pavnte" a[nqrwpoi e[cousin ejn aujtoi'" h] to;n ajlhqino;n qeo;n h] qeo;n
provsfaton, ajllovtrion. oi|on pavnte" oiJ qeoi; tw'n ejqnw'n daimovnia (Sal 95, 5): oJ
decovmeno" ejnevrgeian daimonivou, oJ aJmartavnwn katÆ ejpivpnoian pneuvmato" ponhrou',
ejcevtw ejn eJautw/' proskunouvmenon wJ" qeo;n to; pneu'ma to; ponhrovn, to; daimovnion to;
ajkavqarton. ajlla; ei[poimi a]n o{ti oiJ legovmenoi mevn, oujk o[nte" de; qeoiv, eijsi;n ejn toi'"
douleuvousin tai'" aJmartivai". o{tan ga;r ejkqeiavswsi kai; ejpavrwsin wJ" qeo;n to;
ajrguvrion, e[stin ejn aujtoi'" daimovnion to; th'" eijdwlolatriva": diovper hJ pleonexiva
para; tw/' Pauvlw/ eijdwlolatriva ojnomavzetai. ou{tw" eja;n nikhqh/'" uJpo; tou' fronhvma[f.
349v]to" th'" sarkov" (Rm 8, 6-7), e[sti mevn soi pneu'ma porneiva" kai; gevgona" nao;"
tou' pneuvmato" th'" porneiva": ou{tw" a[llo" nao;" tou' pneuvmato" th'" ojrgh'" kai; tw'n
loipw'n aJmarthmavtwn690.
eij qevlei" ou\n mh; genevsqai ejn soi; aujtoscevdion qeovn, provsfaton qeovn, to;n ouj qeo;n
ajlhqw'", a[koue tou' qeou': eja;n ga;r ajkouvsh/" mouv fhsin, oujk e[stai ejn soi; qeo;"
provsfato" (Sal 80, 9c-10a). ejpi; ga;r th'" koinh'" eijdwlolatriva", oujc oi|on to; xovanon
to; ajrgurou'n kai; to; crusou'n ejn aujtw/' ejstin tw/' eijdwlolavtrh/, levgonto" ejnqavde tou'
lovgou: oujk e[stin ejn soi qeo;" provsfato" (Sal 80, 10a). oJ a{gio" levgei: h] dokimh;n
zhtei'te tou' ejn ejmoi; lalou'nto" Cristou' (2 Cor 13, 3)É oJ de; aJmartwlo;" ei[poi a[n: "tou'
ejn ejmoi; lalou'nto" pneuvmato" ponhrou'", "th'" ejn ejmoi; lalouvsh" ojrgh'"", "th'" ejn
ejmoi; lalouvsh" filarguriva"", "th'" ejn ejmoi; lalouvsh" kenodoxiva"". kai; ejpi; tw'n a[llwn
de; kakw'n [f. 350r] e[stin ajkou'sai fwnw'n tw'n daimovnwn crwmevnwn w{sper profhvtai"
th'" daimoniwvdou" aujtw'n katastavsew" ejkeivnoi" toi'" dektikoi'" th'" uJphresiva" tw'n
daimonikw'n lovgwn.
kai; eijko;" o{ti, eja;n ajnaginwvskwmen th;n iJstorivan th;n palaiavn, o{ti h\savn tine" iJerei'"
tw'n eijdwvlwn, profh'tai tw'n eijdwvlwn kai; profh'tai tw'n prosocqismavtwn kai;

690
Cf. Hier., Tract. in Ps. LXXX, 9.

299
profh'tai tou' Baval h] ei[ ti touvtoi" paraplhvsion, talanivzomen ejkeivnou" tou;"
profhteuvsanta" th/' Baval oujc oJrw'nte" o{ti kai; hJmei'" ejnivote profh'tai th'" ojrgh'"
ejsmen kai; levgomen "tavde levgei hJ ojrghv": kai; ajnti; tou' "tavde levgei Kuvrio"
pantokravtwr" (Gr 5, 14), dunavmei levgomen "tavde levgei hJ ojrghv". w{sper ga;r ejkei' to;
pneu'ma Kurivou pantokravtoro" plhroi' th/' katestamevnh/ profhteiva/ to;n profhvthn,
e[stin ajkou'sai pro[f. 350v]fhvtou levgonto" ta; aujtou', ou{tw" ejpi; tw'n ejnantivwn. o{tan
me;n ojrgisqw'men, to; pneu'ma th'" ojrgh'" profhvtai" hJmi'n crhsavmenon lalei' ta; i[dia:
o{tan de; katastalw'men, wJ" a[lloi ejx a[llwn genovmenoi, oujkevti levgomen ejkei'na:
ajpevsth ga;r to; pneu'ma to; ejnergh'san hJma'". ou{tw de; kai; ejpi; tw'n loipw'n
aJmarthmavtwn. dia; tou'to pavsh/ fulakh/' thvrei sh;n kardivan (Pr 4, 23). tau'ta mevntoi
dihghsavmeqa dia; to; oujk e[stai ejn soi; qeo;" provsfato" (Sal 80, 10a).
4. oujde; proskunhvsei" qew/' ajllotrivw/ (Sal 80, 10b). pa'" oJ timw'n ti, proskunei' ejkei'no.
kai; eij" kataskeuh;n tou' pavnta to;n timw'ntav ti proskunei'n ejkei'no, o} tima', tou'to
ejrou'men: oiJ eijdwlolavtrai oujc ou{tw" proskunou'si ta; ei[dwla dia; ta; ei[dwla, o{son diÆ
a} timw'sin, i{na tucw'nte" w|n timw'sin, e[cwsin ejkei'na diÆ a} kai; ta; ei[dwla [f. 351r]
proskunou'sin. proskunou'si ga;r ta; ei[dwla, i{na plouthvswsin: tou'to ga;r
fantazovmenoi parevcein aujtoi'" ta; ei[dwla. kai; proskunou'si ta; ei[dwla, i{na fevrÆ
eijpei'n doxasqw'sin. timw'sin ou\n ma'llon tw'n eijdwvlwn ejkei'na, diÆ a} kai; ta; ei[dwla
proskunou'sin. ou{tw" ou\n pa'" ti" hJmw'n, o{te oujk ajkouvwn tou' Kuvrion to;n qeovn sou
proskunhvsei" kai; aujtw/' movnw/ latreuvsei" (Dt 6, 13; Mt 4, 10), a[llo ti poiei' kai; a[llo
ti ajpodevcetai: proskunei' qew/' ajllotrivw/ kai; oujk ajkouvei tou' levgonto": ejgw; gavr eijmi
Kuvrio" oJ qeov" sou, oJ ajnagagwvn se ejk gh'" Aijguvptou (Sal 80, 11a). mh; oi[ou o{ti
ejkeivnou" movnou" ajnhvgagen ejk th'" gh'" Aijguvptou, se; de; oujk ajnhvgagen. i[de pou' h\",
o{te ejqniko;" h\", o{te oujde;n ejfrovnei" ejn toi'" dialogismoi'" sou h] to;n phlo;n kai; ta;
tou' kovsmou pravgmata kai; ta; [f. 351v] kena; tou' bivou nomizovmena ajgaqav, kai; o[yei o{ti
ejn Aijguvptw/ h\". Kuvrio" ou\n oJ qeov" sou, metasthvsa" se ajpo; tw'n swmatikw'n,
ajnhvgagevn se a[nw th'" Aijguvptou kai; h[gagevn se ejpi; to; o[ro" tou' qeou', ejpi; th;n pivstin
th;n eij" Cristo;n jIhsou'n. dio; levgetai kai; soi; kai; ta; ei[dwla timw'sin, kainh/' pote
dunavmei oujk aujta; proskunou'sin o{son ejkei'na, diÆ a} dÆ ejgwv eijmi Kuvrio" oJ qeov" sou, oJ
ajnagagwvn se ejk gh'" Aijguvptou (Sal 80, 11b).
5. ei\ta i[dwmen tiv hJmi'n ejntevlletai oJ qeov". levxin gavr tina levgei, eij" h}n devomai
aujtou', i{na nohvsw tiv levgei: plavtunon to; stovma sou kai; plhrwvsw aujtov (Sal 80,

300
11c)691. qewrhvtwsan oiJ bouleuovmenoi hJma'" mh; ajllhgorei'n kai; mh; ajllhgoreivtwsan,
ajlla; ejpinoeivtwsan pw'" oJ qeo;" levgei plavtunon to; stovma sou kai; plhrwvsw aujtov (Sal
80, 11c), kai; legevtwsan pw'" dei' platu'nai to; stovma. a\ra [f. 352r] ga;r dianoivxai
aujto; kai; platuvtera poih'sai ta; ceivlh bouvletai hJma'" oJ lovgo"É kai; pw'" oujk e[stin
aijscro;n nomivzein tau'ta to;n qeo;n eijrhkevnaiÉ pw'" ou\n tau'ta tiv" dihghvsetai mh;
tropologhvsa" to;n tovponÉ pw'" ajxivw" tou' qeou' uJponoh'sai ta; eijrhmevnaÉ kai; hJ
ejpaggeliva ga;r hJ levgousa kai; plhrwvsw aujtov (Sal 80, 11c) protrevpetai hJma'"
zhth'sai, i{na nohvswmen platu'nai to; stovma: platunqevnto" ga;r tou' stovmato", oJ qeo;"
plhrwvsei aujto;.
wJ" toivnun oJ gravfwn ojlivga kai; mh; qevlwn cwrh'sai pleivona gravmmata, ejkei'no ejn w|/
gravfei, ouj platuvnei to; ejn w|/ gravfei, ajlla; eij" bracu; gravfei: oJ de; boulovmeno"
pleivona gravfein mei'zon zhtei' ejkei'no ejn w/| gravfei, o} cwrhvsei ta; pleivona: to;n aujto;n
trovpon novei moi to; stovma th'" yuch'" hJmw'n [f. 352v] platuvnesqai me;n th/' melevth/ th/'
sunecei' tw'n iJerw'n grammavtwn, stenou'sqai de; o{te oujk oi[damen oujde; yalmovn, o{te oujk
oi[damen oujde; rJhto;n eujaggelikovn, oujde; a[llo ti tw'n iJerw'n grammavtwn. platuvnomen
ou\n to; stovma dia; th'" melevth" tw'n iJerw'n grammavtwn. kai; oujk eijdovte" ejn ajrch/' tiv
levgei ta; gravmmata, eja;n meletw'men aujtav, ajrcovmeqa plhrou'n aujtw'n to; stovma, dia;
th'" melevth" tw'n grammavtwn qevlonte" memnh'sqai novmou kai; profhtw'n, eujaggelivwn
kai; ajpostovlwn. ejpaggelivan de; e[ch/": "eja;n platuvnh/" sou to; stovma, ejgw; aujto;
plhrwvsw" (Sal 80, 11c). pavnta ga;r ejkei'na, o{sa pepoivhkamen eij" ajnavlhyin tw'n iJerw'n
grammavtwn kai; eij e[stin metÆ eujcaristiva" ejxomologouvmenon kai; eujcaristou'nta tw/'
qew/' eijpei'n: "oi\da [f. 353r] de; ejgw; ajlhqw'" o{ti ajlhqeuvei oJ eijpwvn: plavtunon to; stovma
sou kai; plhrwvsw aujtov (Sal 80, 11d)". o{son ga;r platuvnw to; stovma, o{son meletw',
tosou'ton ma'llon plhrou'tai: ¢kai; e[rcomai oujde;n melethvsa", plhrou'tai tou' nou' tw'n
qeivwn grammavtwn h] to; rJhtovn692.
kai; eujxavmeno" uJmw'n sunergouvntwn kai; tai'" eujcai'" sunagwnizomevnwn plhrwqh'nai to;
stovma, i{na mh; ajporhvsw tw'n legomevnwn, oJra'te th;n ajpo; tou' ‹rJhtou'Ì ginomevnhn uJmi'n
wjfevleian. peivqomai ou\n kai; uJmi'n de; peivqesqai sumbouleuvw kai; parakalw' tw/' levgonti

691
Cf. HEx III, 2: Beati sunt, quorum Deus os aperit ut loquantur. Prophetis Deus os aperit et replet illud
eloquio suo, sicut in praesenti dicit: Ego aperiam os tuum et instruam te quae oporteat te loqui (Es 4, 12). Sed et
per David dicit Deus: Dilata os tuum et replebo illud (Sal 80, 11c). Similiter et Paulus dicit: Ut detur mihi sermo
in adapertione oris mei (Ef 6, 19). Eorum ergo, qui uerba Dei loquuntur, os Deus aperit.
692
¢Lege plhrou'tai tou' nou' tw'n qeivwn grammavtwn kai; e[rcomai oujde;n melethvs a" h] to; rJhtovn?

301
plavtunon to; stovma sou kai; plhrwvsw aujtov (Sal 80, 11d)693. eij uJpe;r tou' e[ti ma'llon
kataskeuavsai to; legovmenon, toiou'tovn ti ¿ma'llon¯694 paraqhvsomai genovmenon ejn
toi'" ajdelfoi'". pollavki" e[rcetaiv ti" zhtw'n maqei'n nohvmata keivmena ejn th/' iJera/'
grafh/', kai; [f. 353v] kekrummevnw" keivmena, mhde; eijdw;" rJhto;n eujaggelikovn, mhde;
memnhmevno" lovgou ajpostolikou', mh; eijdw;" tiv profhvth" levgei kai; tiv de; ejn tw/' biblivw/
tw/'de gevgraptai. ei[poi dÆ a[n ti" pro;" ejkei'non eujkaivrw"695 "plavtunon to; stovma sou,
eij qevlei" plhrwqh'nai to; stovma sou dia; tou' manqavnein tau'ta, peri; w|n punqavnh/". eja;n
ou\n ti" mevlloi noei'n ta; iJera; gravmmata, mh; a[llhn paraskeuh;n ejcevtw h] ajpo; th'"
mnhvmh" ejcevtw tw'n grafw'n: lalou'men ga;r ta; qei'a oujk ejn didaktoi'" ajnqrwpivnoi"
sofiva" lovgoi", ajllÆ ejn didaktoi'" pneuvmato", pneumatikoi'" pneumatika;
sugkrivnonte" (1 Cor 2, 13).
6. oJ me;n qeo;" ei\pen: plavtunon to; stovma sou kai; plhrwvsw aujtov (Sal 80, 11c).
aijtia'tai de; tou;" mh; ajkouvonta" o} qeo;" kai; levgei: kai; oujk h[kousen oJ laov" mou th'"
fwnh'" mou kai; jIsrah;l ouj pro[f. 354r]sevscen moi (Sal 80, 12). koinovteron me;n
ajkoustevon dia; tou;" aJmartwlou;" tau'ta tou;" ejn tw/' law/', ei[te ejkeivnw/ ei[te touvtw/.
legevsqw ga;r peri; pavntwn aJmartanovntwn tou'to oujk h[kouse oJ laov" mou th'" fwnh'"
mou (Sal 80, 12a), kai; peri; pavntwn tw'n ptaiovntwn, kai; jIsrah;l ouj prosevscen moi (Sal
80, 12b). eij de; qevlei" kai; Cristo;n ei\nai to;n levgonta, oujc aJmarthvsei": profhteuvei
ga;r kai; levgei peri; tou' laou': oujk h[kousen oJ laov" mou th'" fwnh'" mou kai; jIsrah;l ouj
prosevscen moi (Sal 80, 12). oJ uiJo;" tou' qeou' parh'n, Cristo;" ejpedhvmei kai; jIsrah;l ouj
prosevscen, ajlla; ejporeuvqhsan kata; ta; ejpithdeuvmata tw'n kardiw'n aujtw'n (Sal 80,
13a)696.
e[stin kai; a[llo paraqevsqai ejk tou' rJhtou': oJsavki" eja;n ejmpivpth/ ajpanta'n pro;" tou;"
sukofantou'nta" th;n grafhvn, eu[kairon ei\nai nomivzw crhvsasqai aujtw/', w{sper kai;
ejnqavde crwv[f. 354v]meqa tw/' oujk h[kousen oJ laov" mou th'" fwnh'" mou (Sal 80, 12a).

693
Cf. HEx IV, 5: temptemus et nos aemulationem suscipere bonorum et, si quid est in nobis, exigere, a Domino
uero plenitudinem muneris exspectare. Pro hoc enim dicitur a Domino per prophetam: Aperi os tuum et replebo
illud (Sal 80, 11c), pro illo uero alia Scriptura dicit: Punge oculum, et producit lacrimam; punge cor, et producit
sensum (Sir 22, 19). Ne ergo ex desperatione silentio nos tradamus, quod utique non aedificat ecclesiam Dei, de
quibus possumus et in quantum possumus, breuiter repetamus.
694
Ms. delevit.
695
Ms. eujkevrw".
696
Cf. CRm IX, 1, 9: Sed et propheta ex persona Dei dicit: Dimisit eos secundum desideria cordis eorum, ut
irent in cupiditatibus suis (Sal 80, 13a).

302
gevgraptai ejn tw/' kata; jIwavnnhn eujaggelivw/ tou' Swth'ro" lovgo" toiou'to": ou[te
fwnh;n aujtou' pwvpote ajkhkovate ou[te ei\do" aujtou' eJwravkate, kai; to;n lovgon aujtou' oujk
e[cete ejn uJmi'n mevnonta, o{ti o}n ajpevsteilen ejkei'no", touvtw/ uJmei'" ouj pisteuvete (Gv 5,
37-38). to; me;n eijrhmevnon ajsukofavnthtovn ejsti kai; kalw'" ei[rhtai. oiJ de; ajpo; tou'
Oujalentivnou kai; oiJ ajpo; Basileivdou ejpilambavnontai th'" levxew" kaiv fasin: ou{tw"
a[llon qeo;n para; to;n qeo;n tou' novmou kai; tw'n profhtw'n eijshvgagen. jIhsou'" Cristo;"
levgei pro;" tou;" jIoudaivou", oi|" ajneginwvsketo novmo" kai; profh'tai: ou[te fwnh;n
aujtou' ajkhkovate ou[te ei\do" aujtou' eJwravkate (Gv 5, 37). oujkou'n oujk h[kousan oujde;
pwvpote tou' ajlhqinou' qeou', tou' eJtevrou para; [f. 355r] to;n qeo;n novmou, oiJ jIoudai'oi,
ajlla; kaino;n qeo;n h[negken697 kai; e{teron para; to;n qeo;n tw'n jIoudaivwn oJ Kuvrio"
jIhsou'" Cristov". h[kousen ajkevraio" kai; aJplh; yuch; tw'n eijrhmevnwn, o{ti ou[te fwnh;n
aujtou' ajkhkovate pwvpote ou[te ei\do" aujtou' eJwravkate (Gv 5, 37), kai; ajkouvei ejkeivnwn
presbeuovntwn o{ti ei\do" oujc eJwvrakan tou' ajlhqinou' qeou', kaivtoige w[fqh oJ qeo;" tw/'
jAbraa;m h] tw/' Mwu>sei', kai; ejxivetai698 kai; ejxevrcetai ajpo; th'" ejkklhsiva", kai;
kataleivpei wJ" ijdiwtiko;n lovgon tou'ton: feuvgei de; wJ" ejpi; gnw'sin kai; wJ" ejpi; sofivan,
th;n ai{resin. ejpei; ou\n sukofantei'tai hJ levxi" hJ ejn tw/' eujaggelivw/ levgousa ou[te
fwnh;n aujtou' pwvpote ajkhkovate ou[te ei\do" aujtou' eJwravkate (Gv 5, 37), ejlevgxomen
tou;" sukofantou'nta" kai; kakw'" ejdecomevnou" to; gegrammevnon [f. 355v].
kai; ejntau'qav ge tw/' law/' tw/' ajkouvonti novmou kai; profhtw'n ei[rhken ¿ouj¯699 oujk
h[kousen oJ laov" th'" fwnh'" mou (Sal 80, 12): levgetai ajnti; tou' "oujk ejnovhsen oujde;
sunh'ken ta; ejmav", kai; oujci; diovti oujk ejlavloun oiJ profh'tai, ejkei'noi oujk h[kousan oujde;
pepoivhkan. ou{tw kai; ejpi; tou' Swth'ro" ejlevgconto" tou;" tovte jIoudaivou" mh;
sunevnta" tw'n gegrammevnwn ejn toi'" profhvtai" levlektai: ou[te fwnh;n aujtou' pwvpote
ajkhkovate ou[te ei\do" aujtou' eJwravkate, kai; to;n lovgon aujtou' oujk e[cete ejn uJmi'n
mevnonta, o{ti o}n ajpevsteilen ejkei'no", touvtw/ uJmei'" ouj pisteuvete (Gv 5, 37-38). eij ga;r
hjkouvete th'" fwnh'" tou' qeou' profhteuouvsh", to;n Cristo;n pavntw" a]n paredevxasqe,
o}n ajpevsteilen oJ qeov": mh; paradexavmenoi de; o}n ajpevsteilen oJ qeov", ou[te fwnh;n
aujtou' ajkhkov[f. 356r]ate ou[te ei\do" aujtou' eJwravkate (Gv 5, 37).
kai; oujc aJmarthvsei" levgwn jIoudaivoi" ajnaginwvskousi ta; JEbrai>ka; kai; meletw'sin -
wJ" oi[ontai - to;n novmon kai; tou;" profhvta", oujc aJmarthvsei" levgwn toi'" jIoudaivoi":
ou[te fwnh;n aujtou' pwvpote ajkhkovate ou[te ei\do" aujtou' eJwravkate, kai; to;n lovgon

697
Ms. h[negkan.
698
Ms. ejxivstai.
699
Corr. tov?

303
aujtou' oujk e[cete ejn uJmi'n mevnonta, o{ti o}n ajpevsteile ejkei'no", touvtw/ uJmei'" ouj
pisteuvete (Gv 5, 37-38). levgousi de; kai; Mwu>sei' pisteuvein, ajlla; oJ Kuvriov" mou
jIhsou'" Cristo;" ejlevgcei aujtou;" wJ" mh; pisteuvonta" levgwn: eij ejpisteuvete Mwu>sei',
ejpisteuvete a]n ejmoiv: peri; ga;r ejmou' ejkei'no" e[grayen. eij de; toi'" ejkeivnou gravmmasin
ouj pisteuvete, pw'" toi'" ejmoi'" rJhvmasi pisteuvsete700 (Gv 5, 46)É kai; jIsrah;l ouj
prosevscen moi (Sal 80, 12b). pa'" oJ aJmartavnwn ouj prosevcei tw/' qew/': ajduvnaton gavr,
th'" aJmartiva" prosecouvsh", tw/' qew/' [f. 356v] th;n aJmartivan ejlqei'n, ajlla; para; th;n
ajprosexivan th;n pro;" qeo;n zh/' hJ aJmartiva kai; ejnergei', kai; basivleion ejn hJmi'n i{drutai
aujth'", devon ajkouvein hJma'" tou' mh; ou\n basileuevtw hJ aJmartiva ejn tw/' qnhtw/' swvmati
uJmw'n (Rm 6, 12).
7. kai; ejxapevsteila aujtou;" ajpo; tou' qusiasthrivou, ajpo; tou' naou', kata; ta;
ejpithdeuvmata tw'n kardiw'n aujtw'n (Sal 80, 13a). ajpevdwke ga;r aujtoi'" a[xia tw'n
ejpithdeumavtwn th'" kardiva" aujtw'n. kai; poreuvsontai ejn toi'" ejpithdeuvmasin aujtw'n
(Sal 80, 13b), oujk ejn toi'" ejpithdeuvmasin tw'n ejntolw'n tou' qeou' kai; tw'n lovgwn aujtou'.
eij oJ lao;" oujk h[kousev mou, jIsrah;l tai'" oJdoi'" mou eij ejporeuvqh, ejn tw/' mhdeni; a]n tou;"
ejcqrou;" aujtw'n ejtapeivnwsa (Sal 80, 14-15a)701, ei[ pote ejcqroi; deduvnhntai kata; tou'
laou' kai; oujk ejtapeinwvqhsan para; to; to;n lao;n mh; ajkhkoevnai tou' qeou' [f. 357r], mhde;
tai'" oJdoi'" tou' qeou' peporeu'sqai pevponqen. ta; toiau'ta de; eijrhmevna pro;" ejkeivnou"
kai; pro;" hJma'" levgetai. eja;n ga;r ajkouvswmen tou' qeou', eja;n tai'" oJdoi'" aujtou'
poreuqw'men, ajkouvonte" tw'n musthrivwn tw'n ejn tai'" grafai'", ejn tw/' mhdeni; a]n tou;"
ejcqrou;" hJmw'n tapeinwvsei oJ qeov" (Sal 80, 14-15a), toutevstin oujde; meta; kamavtou
hJmw'n, oujde; ajgwnisamevnwn, ajlla; tapeinwvsei tou;" ejcqrouv", aujto;" genovmeno" ejn hJmi'n,
i{na diÆ hJmw'n tapeinwvsh/ tou;" ejcqrouv".
kai; ejpi; tou;" qlivbonta" aujtou;" ejpevbalon th;n cei'rav mou (Sal 80, 15b). ejpibalei' ga;r
th;n cei'ra th;n kolastikh;n ejpi; tou;" qlivbonta", ei[te ajggevlou" tou' ponhrou', ei[te
aujto;n to;n ponhrovn, ei[te kai; ajnqrwvpou" ejnergoumevnou" uJpo; tou' ponhrou' kaqÆ hJmw'n.
ejpibavllei th;n cei'ra oJ qeov": oiJ ejcqroi; Kurivou ejyeuvsan[f. 357v]to aujtw/' (Sal 80, 16a).
ei[ ti" ejcqrov" ejsti tou' Kurivou, pavntw" ou|to" yeuvdetai tw/' qew/', toutevstin ouj levgei

700
Ms. pisteuvsetai.
701
Cf. Prin III, 1, 6: kai; ejn toi'" yalmoi'": eij oJ laov" mou h[kousev mou, kai; jIsrah;l tai'" oJdoi'" mou eij
ejporeuvq h, ejn tw/' mhdeni; a]n tou;" ejcqrou;" aujtw'n ejtapeivnwsa, kai; ejpi; tou;" qlivbonta" aujtou;" ejp evbalon
a]n th;n cei'rav mou (Sal 80, 14-15), wJ" ejpi; tw/' law/' o[nto" tou' "ajk ouvein" kai; "poreuvesqai tai'" oJdoi'"" tou'
qeou'.

304
tajlhqh' tw/' qew/', oujde; ta; ajlhqh' levgei peri; qeou' kai; e[stai oJ kairo;" aujtw'n eij" to;n
aijw'na (Sal 80, 16b).
kai; eywvmisen aujtou;" ejk stevato" purou' (Sal 80, 16b-17a): i{na kai; oiJ genovmenoi
ejcqroi; tou' qeou' mh; ajpelpivswsin eJautouv", ta; th'" crhstovthto" ajpaggevllei tou' qeou'
genomevnh" kai; pro;" tou;" ejcqrouv". kai; hJmei'" ejcqroi; h\men tw/' qew/', ajllÆ e[fqasen ejfÆ
hJma'" hJ crhstovth" aujtou'. a[koue ga;r tou' o{ti oJ qeo;" h\n ejn Cristw/' kovsmon
kata‹lÌlavsswn eJautw/' (2 Cor 5, 19), kai; tou' deovmeqa uJpe;r Cristou': katallavghte tw/'
qew/' (2 Cor 5, 20). kai; tiv gavr, ajllÆ h] h\lqen Cristo;" jIhsou'" lu'sai th;n e[cqran ejn th'/
sarki; aujtou', to;n novmon tw'n ejntolw'n ejn dovgmasi katarghvsa", i{na tou;" duvo ktivsh/ ejn
aujtw/' eij" e{na kaino;n a[nqrwpon poiw'n eijrhvnhn (Ef 2, 14-15). kai; [f. 358r] ejcqroi;
o[nte", kathllavghmen tw/' qew/'. oujkou'n ejcqroi; h\men: e[stai ou\n oJ kairo;" touvtwn tw'n
ejcqrw'n eij" to;n aijw'na (Sal 80, 16b).
kai; rJusavmeno" tou;" ejcqrou;" oJ qeov", ejywvmisev fhsin aujtou;" ejk stevato" purou' (Sal
80, 17a). e{na puro;n zhtw', i{na i[dw to; stevar tou' purou' kai; katanohvsw pw'" oJ qeo;"
ywmivzei hJma'" ajpo; tou' stevato" tou' purou': ejan mh; oJ kovkko" tou' sivtou pesw;n eij" th;n
gh'n ajpoqavnh/, ou|to" movno" mevnei: eja;n de; ajpoqavnh/, polu;n karpo;n fevrei (Gv 12, 24).
oujkou'n aujto;" oJ Kuvriov" mou jIhsou'" Cristo;" puro;" h\n702, kovkko" sivtou h\n, ejkeivnou
to; stevar to; liparo;n semivdali" h\n. ejn aujtw/' kai; ajpo; tou' qanavtou aujtou' eijlhvfamen:
o{te ga;r pevptwken, pevptwken de; levgw o{te ajnh/revqh kai; ejstaurwvqh uJpe;r hJmw'n, to;
stevar ejkeivnou tou' purou' gevgonen ejn hJmi'n trofhv. peri; touv[f. 358v]tou tou' stevato"
tou' purou' profhteuvei kai; Mwu>sh'" ejn Deuteronomivw/ levgwn: ajnebivbasen aujtou;" ejpi;
th;n ijscu;n ¿aujtou'¯703 th'" gh'", ejywvmisen aujtou;" genhvmata ajgrw'n: ejqhvlasan mevli ejk
pevtra", bouvturon bow'n kai; gavla probavtwn meta; stevato" ajrnw'n kai; kriw'n, uiJw'n
tauvrwn kai; travgwn meta; stevato" nefrw'n purou' kai; ai|ma stafulh'" (Dt 32, 13-14).
tau'ta pavnta ejsti; hJ trofh; hJmw'n hJ ajlhqinh; oJ Cristov", to; pothvrion to; ajlhqino;n kai;
aujto;" ejywvmisen hJma'" ejk stevato" purou' kai; ejk pevtra" mevli ejcovrtasen hJma'". hJ
pevtra dev ejstin oJ Cristov" (1 Cor 10, 4). ajnebivbasen aujtou;" ejpi; th;n ijscu;n th'" gh'",
ejywvmisen aujtou;" genhvmata ajgrw'n: ejqhvlasan mevli ejk pevtra" (Dt 32, 13). hJmei'"
ejsmen oiJ pisteuvonte" tw/' Cristw/', oiJ qhlavzonte" mevli: tiv ga;r glukuvteron [f. 359r]
tw'n lovgwn tou' qeou'É qhlavzomen ou\n mevli ajpo; th'" pevtra". dia; tou'to kai; au{th hJ
pevtra divdwsin hJmi'n to;n lovgon tou'ton, o{sti" ejsti; mevli, peri; ou| levgomen: wJ" glukeva
702
Cf. PITRA, AS III/2, 139: Aujtov" ejstin oJ purov" , peri; ou| gevgraptai: ejan; mh; oJ kovkko" tou' sivtou pesw;n
ajpoqavnh/, aujto;" movno" mevnei: eja;n de; ajpoqavnh/, polu;n karpo;n fevrei (Gv 12, 24).
703
Ms. delevit.

305
tw/' lavruggiv mou ta; lovgiav sou, uJpe;r mevli kai; khrivon (Sal 118, 103). peri; touvtou tou'
mevlito" ou| qelavzomen ajpo; th'" pevtra", fhsi;n kai; oJ Solomw'n ejn tai'" Paroimivai":
mevli euJrwvn, favge to; ajrketovn (Pr 25, 16). kai; ajllacou': favge mevli uiJev, ajgaqo;n gavr (Pr
24, 13). kai; ejntevlletaiv moi mevli ejsqivein, wJ" o{ti tou'to ajgaqovn ejsti to; mevli fagei'nÉ
pavlin ajllhgorw', pavlin tine;" ajganaktou'sin ejpi; th/' ajllhgoriva/. tou'to pavlin levgei
a[ra oJ prokovptwn toi'" legomevnoi": favge mevli uiJev, ajgaqo;n ga;r tou'to (Pr 24, 13):
ajgaqovn ejsti to; fagei'n mevli, kai; qeo;" ejn aJgivw/ pneuvmati ejntevlletai hJmi'n mevli
fagei'nÉ ajlla; mhvpote to;n lovgon to;n glukuvn, to;n ajpo; th'" pevtra", ke[f. 359v]leuvh/
hJma'" oJ lovgo" ejsqivein, i{na filou'nte" ajei; trevfesqai tw/' aJgivw/ lovgw/, ejsqivwmen kai;
gavla kai; mevli ejn Cristw/' jIhsou', w/| ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n
aijwvnwn. ajmhvn.

Eij" to;n pÆ ‹yalmo;nÌ oJmiliva bÆ

306
Hom. in Ps. 81

[f. 359v] Eij" to;n paÆ yalmovn

1. Skopo;" tw/' maqhth/', i{na gevnhtai wJ" oJ didavskalo" kai; to; tevlo" tou' douvlou, i{na
gevnhtai wJ" oJ kuvrio": kai; ajrketo;n tw/' maqhth/', i{na gevnhtai wJ" oJ didavskalo" kai; oJ
dou'lo" wJ" oJ kuvrio". kai; ejpi; touvtw/ h\lqen oJ didavskalo", i{na o{son ejfÆ eJautw/' poihvsh/
tou;" maqhta;" oJmoivou" aujtw/'. kai; oJ kuvrio" ejpidedhvmhken, oujc i{na thrhvsh/ tou;"
douvlou", ajllÆ i{na poihvsh/ tou;" douvlou" wJ" aujtov" ejstin oJ kuvrio". e[stin de; oJ
didavskalo" hJmw'n Cristo;" jIhsou'" qeo;" [f. 360r] kai; ei[per ajrketo;n tw/' maqhth/', i{na
gevnhtai wJ" oJ didavskalo", to; tevlo" tou' maqhtou' i{na gevnhtai ajpo; Cristou' cristov"
ejstin kai; ajpo; qeou' qeo;" kai; mavqh/ ajpo; tou' fwto;" tou' kovsmou (Gv 8, 12). pavnta ga;r
a{per ejsti;n oJ Swth;r kalei' kai; tou;" maqhta;" aujtou': uJmei'" ejste to; fw'" tou' kovsmou
(Mt 5, 14) levgei pro;" aujtouv", aujto;" provteron eijpwvn: ejgwv eijmi to; fw'" tou' kovsmou
(Gv 8, 12). kai; Cristo;" w[n, levgei: mh; a{yhsqe to;n cristovn mou kai; ejn toi'"
profhvtai" mou mh; ponhreuvesqe (Sal 104, 15).
hJ sunagwgh; ou\n au{th, eja;n gnhsivw" sunagwvmeqa704, eja;n mh; kata; a[nqrwpon
peripatw'men (1 Cor 3, 3), eja;n mh; speivrwmen eij" th;n savrka - oJ qeov" fhsi "qerivzete
fqoravn" (Gal 6, 8)705 - kai; mh; poiw'men ta; e[rga th'" sarko;" ajlla; tou;" karpou;" tou'
pneuvmato" (Gal 5, 19.22), sunagwghv ejstin oujk ajnqrwvpwn, ajlla; sunagwgh; qew'n (Sal
81, 1)706: diavbolo" me;n oujde;n duvnatai, oJ de; qeo;" ejpidhmei' kai; ejpidhmei' [f. 360v]
iJstavmeno" ejn mevsw/ th'" tw'n qew'n sunagwgh'". dio; levlektai: oJ qeo;" e[sth ejn
sunagwgh'/ qew'n (Sal 81, 1). tiv de; poiei' hJma'" ajnqrwvpou", i{na pesovnte" ajpo; th'"
qeovthto", ajpolevswmen th;n dwrea;n th;n kalou'san hJma'" ejpi; to; genevsqai qeouv"É tiv
poiei' ajnqrwvpou"É a[koue Pauvlou peri; tw'n mikrotevrwn levgonto" aJmarthmavtwn: o{pou
ga;r ejn uJmi'n zh'lo" kai; e[ri", oujci; sarkikoiv ejste kai; kata; a[nqrwpon peripatei'te (1
Cor 3, 3)É kai; ejpifevrei: oujci; a[nqrwpoiv ejste (1 Cor 3, 4)É movnon ga;r oujci; kevkragen

704
Ms. sunagovmeqa.
705
Corr o{?
706
Cf. H76Ps II (ff. 190v-191r); CC VIII, 3: ∆Epivs tatai ga;r hJ qeiva grafh; to;n mevgan ei\nai kuvrion para;
pavnta" tou;" qeouv" (Sal 96, 9): ejn oi|" qeou;" ouj tou;" proskunoumevnou" ejn toi'" e[q nesin ejxakouvomen,
a{te maqovnte" o{ti Pavnte" oiJ qeoi; tw'n ejq nw'n daimovnia (Sal 95, 5), ajlla; qeouv", w|n oi\dev tina sunagwgh;n
oJ profhtiko;" lovgo", kai; to;n ejpi; pa'si qeo;n touvtou" diakrivnonta kai; diatassovmenon eJkavstw/ to;
oijkei'on aujtw'/ e[rgon. JO qeo;" ga;r e[s th ejn sunagwgh'/ qew'n, ejn mevs w/ de; qeou;" diakrinei' (Sal 81, 1).

307
kajkei' kai; levgei: "oJ me;n lovgo" uJma'" ejkavlesen, i{na h/\te qeoiv, dia; de; tw'nde kai; tw'nde
a[nqrwpoiv ejste"É kai; ejnqavde ou\n kalw'" levgei: ejgw; ei\pa: qeoiv ejste kai; uiJoi; uJyivstou
pavnte" (Sal 81, 6)707, uJmei'" de; - oi|a oujk a[xia th'" qeovthto" oJrw' pravttonta" hJma'" -,
ejpifevrei kai; levgei, ijdou; dh; wJ" a[nqrwpoi ajpoqnhv/skete kai; wJ" ei|" tw'n ajrcovntwn
pivptete (Sal 81, 7) [f. 361r]. kai; ejrcomevnhn dwrea;n qeou' eij" hJma'", th;n poiou'san
hJma'" qeouv", devon paradevxasqai o{lh/ yuch/', oiJ aJmartavnonte" ouj paradecovmeqa, ajlla;
ejkbavllonte" kai; ajpwqou'nte" th;n qeovthta, paradecovmeqa ta; th'" sarko;"
fronhvmata, ta; e[rga th'" sarko;" ejpitelou'nte" (Gal 5, 19), oujci; pneuvmati ta;"
pravxei" th'" sarko;" ¿ejpi¯708qanatou'nte" (Rm 8, 13), o{per ejcrh'n hJma'" poiei'n.
o{tan ga;r aiJ pravxei" tou' swvmato" qanatoqw'sin, wJ" mhkevti ei\nai pravxei" swvmato"
ejn hJmi'n, tovte ajpeqewvqhmen. qeo;" lovgo", eja;n gevnhtai ejn yuch/', qeo;n poiei' th;n
paradexamevnhn yuchvn709. eij ga;r mikra; zuvmh o{lon to; fuvrama zumoi' (1 Cor 5, 6), tiv
lektevon ouj peri; mikra;" kai; eujtelou'" zuvmh" tou' lovgou ajlla; qeopoiou', h] o{ti au{th
genomevnh ejn th/' yuch/', o{lon to; fuvrama tou' ajnqrwvpou zumoi' eij" qeovthta kai; givnetai
o{lo" a[nqrwpo" qeov"É oJmoiva gavr ejstin [f. 361v] hJ basileiva tw'n oujranw'n zuvmh/, h}n
labou'sa gunh; e[kruyen eij" ajleuvrou savta triva e{w" ou| ejzumwvqh o{lon (Mt 13, 33; Lc 13,
21). oujkou'n ta; triva savta to; pneu'mav ejstin kai; hJ yuch; kai; to; sw'ma tou' ajnqrwvpou.
h\lqen hJ zuvmh ajpo; th'" gunaikov", th'" ejkklhsiva" dexamevnh" to;n Cristovn, kai;
oJmilhvsasa hJ zuvmh au{th toi'" trisi; savtoi" ejzuvmwsen o{lon tou'to to; fuvrama kai;
pepoivhke to;n a[nqrwpon ejx o{lwn genevsqai qeovn710.
kai; ouj qau'ma me;n eij to; ejn hJmi'n pneu'ma ejqeopoivhsen, suggevneian e[con711 pro;" qeovn,
ejpei; kai; to; a[fqarton pneu'mav ejstin ejn pa'si: qau'ma de; to; th;n yuch;n
teqeopoiei'sqai, i{na mhkevti aJmartavnh/, mhkevti ajpoqnh/vskousa: yuch; ga;r hJ

707
Cf. H15Ps I (f. 7v); H67Ps I (f. 92r); H76Ps II (f. 190v); HIer XV, 6 (Nautin [GCs], 130, 18-21): ejgw; diÆ
aujto;n oujkevti eijmi; a[nqrwpo", eja;n ajkolouqw' aujtou' toi'" lovgoi": ajlla; levgei: ejgw; ei\pa: qeoiv ejs te kai;
uiJoi; uJyivstou pavnte" (Sal 81, 6). oujk ou'n wJ" prwtovtoko" ejsti;n ejk tw'n nekrw'n (Col 1, 18; Ap 1, 5), ou{tw"
gevgone prwtovtoko" pavntwn ajnqrwvp wn eij" qeo;n metabalwvn.
708
Ms. corr.
709
Cf. CMt XVI, 29.
710
Cf. FrLc 82 (Rauer 205): JEtevrw" e[s ti labei'n th;n me;n gunai'ka eij" ejkklhsivan, th;n de; zuvm hn eij" to;
pneu'm a to; a{gion, savta de; triva sw'm a, pneu'm a, yuchvn. aJgiavz etai de; tau'ta th/' zuvm h/ tou' aJgivou
pneuvm ato", w{ste genevsqai pro;" to; a{gion pneu'ma e}n fuvrama, i{nÆ oJlovklhron hJm w'n to; sw'ma kai; to;
pneu'm a kai; hJ yuch; ajmevmptw" thrhqeivh/ ejn th/' hJm evra/ tou' kurivou hJm w'n jIhsou' Cristou' (1 Ts 5, 23), w{"
fhsin oJ qespevsio" Pau'l o".
711
Ms. e[cwn.

308
aJmartavnousa au{th ajpoqanei'tai (Ez 18, 4). to; de; touvtwn pavntwn qaumasiwvteron, o{ti
kai; to; sw'ma ejqeopoivhsen, i{na mhkevti sa;rx kai; ai|ma h/\, ajlla; gevnhtai suvmmorfon tw/'
swvmati th'" [f. 362r] dovxh" (Fil 3, 21) Cristou' jIhsou' kai; qeopoihqe;n ajnalhfqh/' ejn
dovxh/ eij" oujranovn, kata; to; eijrhmevnon aJrpaghsovmeqa ejn nefevlai" eij" ajpavnthsin tou'
Kurivou eij" ajevra kai; ou{tw pavntote su;n Kurivw/ ejsovmeqa (1 Ts 4, 17), genovmenoi qeoiv,
meta; iJstamevnou qeou' ejn mevsw/ th'" sunagwgh'" hJmw'n, jIhsou' Cristou'.
2. tou;" me;n e[xw oJ qeo;" krivnei, tou;" de; e[sw oJ qeo;" ouj krivnei, ajllav ti mei'zon poiei'
th'" krivsew" peri; tou;" e[sw, eja;n euJreqw'sin qeoiv. tiv to; mei'zonÉ a[koue levgonto" tou'
profhvtou: oJ qeo;" e[sth ejn sunagwgh/' qew'n, ejn mevsw/ de; qeou;" diakrivnei (Sal 81, 1). kai;
w{sper eja;n basileu;" ejn hJmevra/ iJlara/' bouvlhtai e{kaston ajmeivyasqai tw'n ajxivwn timh'",
toiou'ton kurivw" oujk a]n krivsin ajlla; diavkrisin ojnomavzomen712, i{na ei[ph/ fevrÆ eijpei'n:
"oi{de me;n oiJ eJkato;n a[xioiv eijsi th'" parÆ ejmou' timh'", ajllÆ oi{de me;n oiJ prw'toi dia;
uJpateiw'n tw'n uJperecousw'n [f. 362v], oi{de tine;" oiJ ojktw; h] o{soi dhvpote uJpateiw'n
deutevrwn, oi{de uJpodeevsteroi ejpitroph;n tw'n uJyhlotevrwn, oi{de e[ti touvtwn
uJpodevesteroi ejpitropw'n713 tw'n deutevrwn". kai; ou{tw" katabaivnei tai'" timai'" ejpi;
to;n ejlavvttono" timh'" a[xiovn tina o[nta, mh; ta;" tima'" tavsde, timh'/ de; kai;
uJpodeestevra/ ajpodoch/' ajmeivyasqai.
toiou'tovn ti moi novei kata; th;n hJmevran th;n iJlara;n th'" ajntapodovsew" tw'n ejklektw'n
ajggevlwn, h}n oJ qeo;" aujtoi'" ajntapodivdwsin: meta; th;n krivsin moi novei, meta; th;n
divkhn, meta; to; kolasqh'nai tou;" aJmartwlouv", pavntwn ejkeivnwn ejpÆ ejkeivnou"
gegenhmevnwn, to;n qeo;n paralambavnonta th;n tw'n qew'n sunagwgh;n kai;
paralambavnonta diakrivnein: tiv" me;n a[xio" ajnasth'nai th;n ajnavstasin th;n wJ" hJlivou,
tiv" de; a[xio" [f. 363r] ajnasth'nai th;n ajnavstasin th;n wJ" selhvnh", tivne" de; a[xioi th;n
ajnavstasin th;n wJ" ajstevrwn tw'n lamprotevrwn kai; diaferovntwn (1 Cor 15, 41), tivne"
de; a[xioi th;n wJ" ajstevrwn me;n uJpodeestevrwn de; ajllÆ ouj teleutaivwn, kai; tivne" kai;
aujtou' tou' oujranou' a[xioi, ajllÆ ouj th;n a[strwn th;n ajmaurotevran kai; uJpodeestevran

712
Fr1Cor 19 (Pieri 100): Dehvsei ajp o; tw'n grafw'n sunavgein tiv shmaivnei to; diakrivnein (1 Cor 4, ), i{nÆ
ou{tw" ejfarmovswmen toi'" nu'n legomevnoi". O
J qeo;" e[s th fhsi;n ejn sunagwgh;/ qew'n, ejn mevsw/ de; qeou;"
diakrinei' (Sal 81, 1): ejn touvtw/ faivnetai e[rgon qeou' to; diakrivnein: a[llou ga;r o[nto" tou' krivnein, o{per
sumbaivnei peri; tou;" ajxivou" krivsew", ajgaqovn ejsti to; ejn sunagwgh/' qew'n euJreqh'nai qeovn, i{na mhkevti
kriqh/' ti" ajlla; diakriqh/' kai; oiJonei; tavxin pisteuqh/' mivan tina w|n pisteuvontai oiJ ejn sunagwgh/' qeoiv.
713
Ms. ejpitrovp wn.

309
para; tou;" loipou;" ajnasth'nai714. o{te ou\n tau'ta givnetai, oJ qeo;" e[sth ejn sunagwgh/'
qew'n, ejn mevsw/ de; qeou;" diakrivnei (Sal 81, 1).
3. e[qo" ejsti; tw/' qew/' lovgw/, ejavn pote hJma'" ejpavrh/ kai; uJywvsh/ tai'" ejpaggelivai", pavlin
kwluvein hJma'" dia; ta; aJmarthvmata hJmw'n kai; uJpomimnhvskein o{ti tavde me;n ejn
ejpaggeliva/ toi'" ajxivoi" ei[rhtai, uJmei'" de; fau'loiv ejste. ferÆ eijpei'n, ejmoi; a]n levghtai,
"ajnavxio" ei\ tw'n ejpaggeliw'n: dio; ejpiplhvssw soi peri; tw'n aJmarthmavtwn, tw'nde h]
tw'nde". toiou'tovn [f. 363v] ti kai; ejnqavde gegevnhtai: meta; kai; oJ qeo;" e[sth ejn
sunagwgh/' qew'n, ejn mevsw/ de; qeou;" diakrivnei (Sal 81, 1), ejpiplhvssontai oiJ mh; qeoi;
ajllÆ wJ" a[nqrwpoi ajpoqnhv/skonte" ejn mevsw/ th'" sunagwgh'" tw'n qew'n (Sal 81, 7a), kai;
ou|toiv eijsin oiJ a[xioi ejpiplhvxewn. ajkouvswmen ou\n mhvpote ¿kai;¯715 hJmei'" ejsmen oiJ mh;
qeoi; ejn mevsw/ th'" sunagwgh'" tw'n makarivwn kai; meqÆ hJmw'n o[ntwn eujpoliteuvtwn qew'n,
kai; levghtai pro;" hJma'": e{w" povte krivnete ajdikivan kai; provswpa aJmartwlw'n
lambavnete (Sal 81, 2)É dia; tiv, fhsin, eja;n krivnhte, ajdivkw" krivnete kai; ajdivkw"
krivnonte" provswpa aJmartwlw'n lambavneteÉ eja;n ga;r w\si duvo krinovmenoi, aJmartwlo;"
plouvsio" kai; divkaio" pevnh", labovnte" to; provswpon dia; to;n plou'ton tou'
aJmartwlou', prokrivnete to;n aJmar[f. 364r]twlo;n tou' dikaivou me;n pevnhto" devÉ kai;
tou'to to; aJmavrthma polu; ejn hJmi'n ejsti toi'" talaipwvroi" ajnqrwvpoi". eijwvqamen ga;r
protima'n tou;" diafevronta" ouj kata; qeo;n ajlla; kata; kovsmon, tou;" de; diafevronta"
kata; qeo;n ejxouqenei'n kai; ejxeutelivzein. hJmei'" ou\n o{son tau'ta aJmartavnomen ta;
aJmarthvmata, levgei oJ qeov": e{w" povte krivnete ajdikivan kai; provswpa aJmartwlw'n
lambavnete (Sal 81, 2)É
e[stin cwri;" tw'n eijrhmevnwn eijpei'n kai; eij" to; provswpa aJmartwlw'n lambavnete,
ajnakecwrhkovta toiou'ton lovgon716. w{sper oiJ ejpi; th'" skhnh'" pro;" ta; dravmata, a]n
memelethvkasin, provswpa lambavnousi nu'n me;n basilevw", nu'n de; oijkevtou, nu'n de;
gunaikov", nu'n de; oiJoudhvpote, kai; e[stin ijdei'n ejn toi'" qumelikoi'" ajgw'si provswpa [f.

714
Cf. H73Ps III (ff. 144v-145r); H76Ps II (f. 191r); Prin II, 10, 2: Nos uero intellegimus, quod uolens apostolus
describere, quanta esset differentia eorum, qui resurgent in gloria, id est sanctorum, comparationem caelestium
corporum sumpsit dicens: Alia gloria solis, alia gloria lunae, alia gloria stellarum (1 Cor 15, 41).
715
Ms. delevit.
716
Cf. supra H36Ps III (f. 58v): tau'ta me;n eij~ to; rJhtovn: i[dwmen de; kai; to; ajnakecwrhkov~. Si veda anche
CIo XIX, 15, 93: ejpa;n de; i[dwmen ejk th'" paraqevs ew" tw'n rJhtw'n ejkei'na, tovte zhthvsomen eij kai; tou'to
uJpÆ aujtw'n peri; tou' swth'ro" levgetai baquvterovn ti blepovntwn. o{ti de kata; ajnakecwrhkovta" lovgou"
kai; mh; kathmaxeumevnou" e[faskon.

310
364v] lambavnonta" tou;" ajgwnizomevnou"717, toiou'tovn ti moi novei kai; ejpi; th'" tou'
kovsmou qumevlh" givnesqai718. pavnte" ga;r oiJ ajgwnizovmenoi ajei; provswpa lambavnomen:
eja;n me;n makavrioi w\men, oiJonei; provswpon lambavnomen tou' qeou' kai; levgomen: uiJou;"
ejgevnnhsa kai; u{ywsa, aujtoi; dev me hjqevtesan (Is 1, 2). pavlin, eja;n divkaioi w\men,
provswpon lambavnomen Cristou' kai; a[nqrwpoi o[nte" levgomen: pneu'ma kurivou ejpÆ ejme;,
ou| e{neken e[crisevn me, eujaggelivsasqai ptwcoi'" ajpevstalkevn me (Is 61, 1; Lc 4, 18).
ou{tw de; kai; provswpon a[dikon divkaio" lambavnei, kata; to; gegrammevnon kaqw;" to;
pneu'ma to; a{gion levgei: shvmhron eja;n sklhruvnhte ta;" kardiva" uJmw'n (Sal 94, 7-8).
lambavnei de; kai; provswpon ajggevlou aJgivou oJ ejnqousiw'n ajpo; ajggelikh'" dunavmew",
w{sper oJ levgwn: oJ a[ggelo" tou' pneuvmato" [f. 365r] tou' lalou'nto" ejn ejmoiv719. tau'ta
me;n peri; th'" cwvra" th'" kreivttono".
e[stin de; kai; kata; ta; ejnantiva ijdei'n o}n mevn tina lambavnonta provswpon tou'
diabovlou, o}n de; provswpon tou' ajnticrivstou, a[llon provswpon lambavnonta daimonivou.
h] oJ memhnw'" ouj dokei' soi ajllovtrion provswpon fevreinÉ ou{tw de; kai; ejpi; tw'n paqw'n:
ejnevrgeiaiv eijsin ejnergou'sai ojrghvn, luvphn, ejpiqumivan kakh;n kai; ejkei'na ta; loipa;
aJmarthvmata. lambavnomen ou\n, eja;n a[ggeloi w\men, nu'n me;n provswpon tou' qeou',
a[llote de; provswpon luvph", kai; a[llote provswpon tou' pneuvmato" th'" porneiva". kai;
ajei; ta; provswpa a[nqrwpoi ajmeivbomen: aJmartavnonte" me;n kata; ta; ei[dh tw'n
aJmarthmavtwn, katorqou'nte" de; kai; ta; beltivona pravttonte" kata; th;n ajxivan tou'
ginomevnou kalou'720. tau'tav moi [f. 365v] pro;" tiv ejph'lqen eijpei'nÉ dia; to; provswpa
aJmartwlw'n lambavnete (Sal 81, 2b). eij qevlei" provswpon lambavnein, lavbe provswpon

717
Cf. CC V, 42: oujdevna" ma'llon a]n qaumavs ai wJ" ejn ajnqrwvp oi" pavnta me;n ta; mh; crhvsima tw'/ gevnei
tw'n ajnqrwvp wn perih/rhmevnou" movna de; ta; eu[crhsta paradexamevnou". dio; oujd∆ ajgw'ne" h\s an gumnikoi;
h] qumelikoi; h] iJppikoi; par∆ aujtoi'".
718
Cf. Hier., Tract. in Ps. LXXXI, 4: Ceterum est alia interpretatio sacratior. Solet in theatris unus homo
frequenter diuersas habere personas. Nunc ingreditur in mulierem, nunc in uirum, nunc in regem; et qui in rege
processerat, rursum in seruum procedit.
719
Herm. 43, 9?
720
Cf. Hier., Tract. in Ps. LXXXI, 4: Et nos diversas personas accipimus. Quando enim irascor, personam leonis
adsumo; quando res alienas rapio, lupi personam adsumo; quando uero crudelis sum et interficio, adsumo
personam crudelis. Sed quomodo qui sunt peccatores, in peccatis habent diversas personas, sic e contrario qui
sancti sunt, habent et ipsi diversas personas, sed in bono. Quando elemosynam facio, habeo personam quasi
clementis; quando uero bene iudico, habeo personam boni iudicis; quando uero iniuriam patior et humilis sum,
habeo personam humilis. Infelix est, qui plures in malo habet personas; felix, qui diuersas personas habet in
bono.

311
qeou', lavbe provswpon Cristou', ei\pev: h] dokimh;n zhtei'te tou' ejn ejmoi; lalou'nto"
Cristou' (2 Cor 13, 3)É
4. o{ti ejpitimwvmeqa peri; tw'n aJmarthmavtwn hJmw'n kai; pro;" toi'" protevroi" levgetai
pro;" hJma'": krivnate ojrfano;n kai; ptwcovn, kai; tapeino;n kai; pevnhta dikaiwvsate.
ejxevlesqe pevnhta kai; ptwcovn, ejk ceiro;" aJmartwlou' rJuvsasqe (Sal 81, 3-4). oJra/'", kai;
oiJ ajpovstoloi didovnte" dexia'" ajllhvloi", ejpei; to; ajnqrwvpinon gevno" pavscei
katafronhtikovn ti tw'n penhvtwn, dedwvkasin ejpi; touvtw/ dexiav", i{na tw'n ptwcw'n
mnhmoneuvwsi kata; to; eijrhmevnon ejn th/' pro;" Galavta" ejpistolh/' (Gal 2, 9). sunecw'"
ou\n hJ grafh; o{te me;n levgei hJmi'n: krivnate ojrfanw/' kai; dikaiwvsate [f. 366r] chvran, kai;
deu'te kai; dielegcqw'men (Is 1, 17-18), o{pou dev, krivnate ojrfano;n kai; ptwco;n kai;
tapeino;n kai; pevnhta dikaiwvsate (Sal 81, 3). oi|ovn ti divkaion ajponeivmate tw/' tapeinw/',
tw/' pevnhti: ejxevlesqe pevnhta kai; ptwcovn (Sal 81, 4a). ejavn pote i[dh/" ajdikouvmenon
pevnhta, so;n poivhson to; pra'gma. o{ti ajdikei'tai ejkei'no", paravsthqi aujtw/'.
katafronei'tai dia; th;n penivan, to; divkaion parÆ aujtw/' ejstin. pollavki" e[cei kth'sin
kai; ajpovllutai hJ kth'si" para; to;n o[knon hJmw'n tw'n prosth'nai dunamevnwn aujtou'.
levgei de; kai; peri; tw'n toiouvtwn: tapeino;n kai; pevnhta dikaiwvsate. ejxevlesqe pevnhta
kai; ptwcovn, ejk ceiro;" aJmartwlou' rJuvsasqe (Sal 81, 3b-4). dia; tou'to kalovn ejstin,
ejpei; w/| mevtrw/ metrou'men, touvtw/ hJmi'n ajntimetrhqhvsetai (Lc 6, 38), i{na hJmei'" ejk
ceiro;" aJmartwlou' to;n pevnhta kai; ptwco;n rJuvswmen [f. 366v]. kai; touvtw/ tw/' mevtrw/
ptwcou;" o[nta" hJma'", wJ" pro;" to;n qeovn, oJ qeo;" rJuvsetai. ejrei' gavr: "ejpei; su; to;n
pevnhta kajgwv se, ejpei; su; to;n tapeino;n kajgwv se: pro;" ejme; pavnte" tapeinoi; kai;
pavnte" ptwcoiv ejste a[nqrwpoi kai; aiJ loipai; dunavmei"". kalo;n ou\n ejsti toi'"
ajbohqhvtoi" parivstasqai, i{na kai; ejn touvtw/ uiJoi; genwvmeqa tou' qeou'. pro;" o}n levgei
eujcomevnh hJ sofwtavth jIoudivq: tapeinw'n ei\ qeov", ejlattovnwn ei\ bohqov", ajntilevmptwr
ajsqenouvntwn, ajpegnwsmevnwn skepasthv", ajpelpismevnwn swthvr, nai; nai; kuvrie oJ qeov"
(Gdt 9, 11-12). oi|ovn ejstin, touvtwn ejpi; to;n qeo;n ajnaferomevnwn, zhlw'sai mimhth;n
genevsqai tou' qeou', i{na gevnwmai uiJo;" tou' Patro;" tou' ejn toi'" oujranoi'" (Mt 5, 45).
5. ei\ta levgetai peri; tw'n aJmartwlw'n: oujk e[gnwsan oujde; sunh'kan, ejn skovtei
diaporeuvontai (Sal 81, 5a-b). oiJ me;n ejn tw/' aijsqhtw/' skovtei diaporeuovmenoi oi|on ejn
nukti; peri[f. 367r]patou'nte" h] ejn oi[kw/ ajfeggei' e[xw e[conte" to; skovto" eJautw'n, ka]n
tuvcwsin ei\nai divkaioi, e[ndon ga;r pefwtismevnoi e[xwqevn eijsin ejskotismevnoi. oiJ de;
aJmartwloi; ejn skovtei diaporeuvontai. poivw/ skovteiÉ tw/' ejntov": e[ndon ga;r ejn aujtoi'"
skovto" ejstivn. eij ou\n to; fw'" to; ejn soi; skovto" ejstivn, to; skovto" povsonÉ oJra'/" o{ti kai;
oJ Swth;r ei\den ei\naiv tina e[con‹taÌ ejn eJautw/' to; skotisqe;n fw'" skovto"É pollw/' plevon

312
to; skovto", skovto". dei' ou\n ejkbavllein to; skovto" e[ndoqen, ejkbavllonte" de; to; skovto"
ajpo; th'" yuch'", eja;n jIhsou' ajkouvwmen levgonto": e[stwsan uJmw'n aiJ ojsfuve"
periezwsmevnai kai; oiJ luvcnoi kaiovmenoi (Lc 12, 35). eja;n kaivhtai oJ luvcno" ejn ejmoi; kai;
ejpi; th;n lucnivan aujto;n qw/' th'" skhnh'" th'" ejn ejmoi; tou' marturivou tou' ejn ejmoiv (Es 40,
24), ejpi; ta; a[bata toi'" ajnqrwvpoi", o{pou movno" oJ ajrciereu;" ejxousivan e[cei eijselqei'n,
feuvxetai to; skovto". kai; gevgonen ejn th/' skhnh/' tou' marturivou: tovte skovto" h\n.
"kauvsate gavr fhsi [f. 367v] to;n luvcnon dia; pantov", ajpo; eJspevra" mevcri prwi? (Lv 24,
3), i{na mhdevpote ejn th'/ skhnh'/ skovto" h/\". kai; su; skhnh;n e[cei": oiJ o[nte" ejn tw/'
skhvnei stenavzomen barouvmenoi (2 Cor 5, 4)721. tauvthn ou\n th;n skhnh;n filopovnhson
ajei; ei\nai pefwtismevnhn kai; lavmbane ta;" pevnte parqevnou" (Mt 25, 1-13), aijsqhvsei"
ta;" ejn soiv, e[laion aujtai'" dov", a[nayon aujtw'n ta;" da/vda", i{na mh; ejn skovtei poreuqh/'"
wJ" oiJ aJmartwloiv, peri; w|n gevgraptai oujk e[gnwsan oujde; sunh'kan, ejn skovtei
diaporeuvontai (Sal 81, 5a-b)722.
6. eja;n de; mh; ejpistrevywmen, levgetai: saleuqhvsontai pavnta ta qemevlia th'" gh'" (Sal
81, 5c). e[sti ti" qemevlio", o}" oujk e[stin ejpi; gh'" oujde; gh'" qemevlio", ajllÆ eij dei'
ou{tw" ojnomavsai, oujranou' qemevlio": qemevlion ga;r a[llon oujdei;" duvnatai qei'nai para;
to;n keivmenon, o{" ejstin jIhsou'" Cristov". ou|to" oJ qemevlio" oujk e[stin gh'" qemevlio",
ajllÆ oujranou' qemevlio": oJ qeo;" th/' sofiva/ ejqemelivwse th;n gh'n, hJtoivmase de; oujranou;"
ejn fronhvsei (Pr 3, 19). e[comen ejn th/' grafh/' o{ti kai; tou;" oujranou;" [f. 368r]
ejqemelivwse oJ qeov". eijsi;n ou\n qemevlioi, oiJ me;n th'" gh'", oiJ de; oujranou'. Cristo;"
jIhsou'" qemevlio" oujranou' ejstin kai; oiJ mimhtai; aujtou' qemevlioi oujranou' eijsin. peri;
w|n gevgraptai: ejpoikodomhqevnte" ejpi; tw/' qemelivw/ tw'n ajpostovlwn kai; profhtw'n,
o[nto" ajkrogwniaivou aujtou' Cristou' jIhsou' (Ef 2, 20) tou' Kurivou hJmw'n. tau'ta me;n
ou\n ejpi; tou' lovgou th'" ajlhqeiva" kai; tw'n musthrivwn legevsqw th'" swthriva".
eja;n de; qevlh/" ijdei'n, tivne" eijsi;n oiJ th'" gh'" qemevlioi, i[de moi tou;" lovgou" tw'n
aiJretikw'n kai; tw'n e[xw th'" ejkklhsiva", i[de moi tou;" lovgou" tw'n jIoudaivwn to;n
jIhsou'n Cristo;n mh; paradexamevnwn. oiJ qemevlioi aujtw'n pavnte" ejpi; gh'" eijsin kai;
o{tan w\sin ejpi; gh'", ejk th'" gh'" lalou'sin. dia; tou'to oiJ oujranoi; aujtw'n oujk ajkouvousin.
pavnte" ou\n oiJ qemevlioi th'" gh'" saleuqhvsontai (Sal 81, 5c), pavnte" ga;r

721
Cf. Orat II, 3: ejpistavm enon ejpimelw'" tou;" ejn tw'/ skhvnei stenagmou;" ajxivou" tugcavnonta" eij" to;
baru'nai tou;" peptwkovta" h] parabebhkovta".
722
Cf. FrMt (Cl 273): devk a parqevnou" ei\naiv fhsi ta;" ejn eJk avsth/ yuch/' aijsqhvsei" ajp ostavsa" th'"
eijdwlolatreiva" tw/' paradexavsqai ei[te profavsei ei[te ajlhqeiva/ (Fil 1, 18) to;n tou' qeou' kaqaro;n lovgon
kai; parqenopoihqeivsa".

313
katastrafhvsontai, pavnte" ejkrizwqhvsontai. kai; tiv" ejstin oJ saleuvwn tou;"
qemelivou" th'" gh'" h] oJ labw;n tou;" lovgou" tou' qeou'É eijpavtw [f. 368v] kajmoi; oJ qeov":
ijdouv, devdwka tou;" lovgou" mou eij" to; stovma sou (Gr 1, 10), kai; a]n ei[ph/ "tou'to
ei[rhka" kai; to; eJxh'": ijdouv, katevstakav se shvmeron ejpi; e[qnh kai; basileiva" ejkrizou'n
kai; kataskavptein kai; oijkodomei'n kai; katafuteuvein (Gr 1, 10): ejkrizou'n pa'san
futeivan, h}n oujk ejfuvteusen oJ path;r oJ oujravnio", kataskavptein tou;" qemelivou" th'"
gh'", katafuteuvein gewvrgion qeou', oijkodomei'n oijkodomh;n qeou'723. saleuqhvsontai ou\n
kai; seisqhvsontai kai; kataskafhvsontai pavnte" oiJ qemevlioi th'" gh'".
7. o{te tau'ta ei[rhtai, e[ti hJmi'n pavlin ejpiplhvssei meta; to;n e{na movnon kai; to;n
eijrhmevnon pro;" tou;" ajxivou" lovgon kaiv fhsi: "ouj tina;" me;n uJmw'n ejgw; kevklhka ei\nai
qeouv", tina;" de; ouj kevklhka. oujci; ejpiskovpou" me;n kai; presbutevrou" kai; diakovnou"
qevlw ei\nai qeou', uJma'" de; tou;" ajpo; tou' laou' ouj qevlw ei\nai qeouv", ajlla; ejgw; ei\pa:
qeoiv ejste kai; uiJoi; JUyivstou (Sal 81, 6). ouj tine;" mevn, tine;" de; ouj [f. 369r], ajlla;
pavnte" uJmei'". ei\ta, ejgw; me;n tou'to ei\pon kai; ouj duvnatai luqh'nai hJ grafhv"724: o{ti
pro;" o}n givnetai oJ lovgo" tou' qeou', ejkei'no" qeov" ejsti kai; uiJo;" JUyivstou ejkei'no"
givnetai725, uJmei'" de; tai'" aJmartivai" aujtw'n726 ajpoqnhv/skete.
dio; levgetai: uJmei'" de; wJ" a[nqrwpoi ajpoqnhv/skete (Sal 81, 7a)727. poi'on de; qavnatonÉ ouj
to;n koino;n levgei qavnaton, ajlla; o}n ajpoqnhv/skomen oiJ ejnergou'nte" to; ajpoqnhv/skein.

723
Cf. HIer I, 7 (Nautin [GCS] 5, 17-): pa'" oJ labw;n lovgou" ajp o; qeou' kai; e[cwn th;n cavrin tw'n oujranivwn
lovgwn, e[l aben aujtou;" ejpi; to; e[qnh kai; basileiva" ejkrizou'n kai; kataskavptein (Gr 1, 10); I, 16; CC IV, 1:
Doqei'en d∆ hJmi'n lovgoi, peri; w|n ejn tw'/ ÔIeremiva/ gevgraptai, wJ" tou' kurivou pro;" to;n profhvthn
eijpovnto": ∆Idou; devdwka tou;" lovgou" mou eij" to; stovm a sou pu'r. ∆Idou; katevstakav se shvmeron ejpi; e[q nh
kai; basileiva", ejkrizou'n kai; kataskavptein kai; ajp oluvein kai; kataspa'n kai; ajnoikodomei'n kai;
katafuteuvein (Gr 1, 10).
724
Cf. H37Ps II, 3 (Prinzivalli 304, 56-65): Vult nos tales esse Deus, ut quasi dii cum Deo loquamur. Vult nos
esse filios Dei, ut consortes et cohaeredes efficiamur filii Dei et dicamus sicut ipse dixit: Pater, scio quia semper
me audis (Gv 11, 42). Scimus quia dixit ad nos Deus: Ego dixi: dii estis et filii excelsi omnes (Sal 81, 6). Sed nos
pro meritis nostris illud magis, quo digni sumus et quod sequitur, expectamus: Vos uero sicut homines
moriemini et sicut unus ex principalibus cadetis (Sal 81, 7), tu uero exaudies, domine deus meus (Sal 37, 16b).
725
Cf. CIo XX, 27, 242-243; CMt XVI, 29: bouvletai ga;r ei\nai kreivttona th'" ajnqrwpivnh" fuvsew" to;n
prosiovnta tw/' lovgw/ aujtou' oJ qeo;" kai; ajp aitei' aujto;n paravdoxa kaiv, i{nÆ ou{tw" ojnomavs w, qeou' ma'llon h]
ajnqrwvp ou e[rga. dio; kai; pa'si levgei ou}" kalei' ejpi; th;n makariovthta: ejgw; ei\pa: qeoiv ejs te kai; uiJoi;
uJyivstou pavnte" (Sal 81, 6), memfovmeno" de; toi'" mh; boulomevnoi" ajpoqewqh'nai kai; uiJoi'" uJyivstou
genevsqai levgei: uJm ei'" de wJ" a[nqrwpoi ajp oqnh/s kete (Sal 81, 7); XVII, 19.32.
726
Corr. ajnqrwvp wn?
727
Cf. CIo XXXII, 18, 233-234.

314
w{sper eijsivn tine" ejrgazovmenoi eJautoi'" to;n swmatiko;n qavnaton, oi|on wJ" oJ jIouvda"
ajpagcovmeno" h] wJ" oiJ rJivptonte" eJautou;" kata; krhmnw'n, wJ" oiJ dhlhthvria favrmaka
lambavnonte", ou{tw" kai; aujtoi; ejrgavzontai eJautoi'" to;n qavnaton. ajlla; ejkei' me;n oJ
qavnato" kai; pro;" tou;" mh; ejrgazomevnou" e[rcetai: o{de qavnato" oJ th'" yuch'"
oujdevpote ajkousivw" paragivnetai, ajlla; eja;n mh; hJmei'" poiw'men to;n qavnaton, oJ
qavnato" oujk e[rcetai [f. 369v]. oJ qeo;" ga;r qavnaton oujk ejpoivhse oujde; tevrpetai ejpÆ
ajpwleiva/ zwvntwn. e[ktise ga;r eij" to; ei\nai ta; pavnta (Sap 1, 13-14). kai; w{sper jIouvda"
ajphvgxato, ou{tw" pavnte" oiJ aJmartwloi; to;n qavnaton eJautoi'" ejrgavzontai.
oujdeiv" se ajnagkavzei eij" porneivan, i{na ajpoqavnh/", ajlla; dia; tou' porneuvein
ajpoqnhv/skei". oujdeiv" se ajnagkavzei ajposterei'n, i{na ajpoqavnh/": dia; de; tou' tou'to
poiei'n kai; ta; ajllovtria ajfairei'sqai kai; ta; ojfeilovmena mh; didovnai, sautw/' to;n
qavnaton ejrgavzh/. oujdeiv" se poiei' ajpoqnh/vskein: dia; de; th;n ojrgh;n kai; frovnimon
ajpolluvei se728. ejpitima'/ ou\n hJmi'n wJ" eJautoi'" to;n qavnaton dia; th'" aJmartiva"
ejrgazomevnoi" kaiv fhsin: uJmei'" de; ¿dei'¯729 wJ" a[nqrwpoi ajpoqnhv/skete (Sal 81, 7a).
klhqevnte" ga;r eij" to; ei\nai qeoiv, wJ" a[nqrwpoi kai; aujtoi; ajpoqnhv/skete: o{tan meta;
tauvthn th;n didaskalivan kai; th;n ajgwgh;n pavlin to;n ejqnikovn ti" biv[f. 370r]on
mimhvshtai, tiv a[llo pepoivhken h] wJ" a[nqrwpo" ajpoqnh/vskei‹nÌÉ
kai; ei[qe mevcri touvtou eijsthvkei hJmi'n ta; kakav! mevcri tou' wJ" ajnqrwvpou" hJma'"
ajpoqnh/vskein! mevtrion h\n to; aJmarthvma, nu'n de; cei'ron aJmartavnomen. to; cei'ron de;
ejpifevrei kai; levgei: kai; wJ" ei|" tw'n ajrcovntwn pivptete (Sal 81, 7b). kajkei'no" oJ a[rcwn
ejn oujranw/' pote h\n, kajkei'nov" pote qeo;" h\n. ejpeidhvper h{marten, pevptwken ejx
oujranou'. wJ" dhloi' oJ swth;r kai; kuvrio" hJmw'n levgwn: ejqewvroun to;n satana'n wJ"
ajstraph;n ejx oujranou' pesovnta (Lc 10, 18). kai; uJmei'" ou\n, w{sper ejkei'no" ejx oujranou'
pevptwken, kai; aujtoi; pivptete ajpo; tou' oujranou': ejn ga;r oujranw/' ejste pisteuvonte" eij"
to;n Cristovn, kai; ejn oujranw/' ejste ejpiginwvskonte" to;n qeovn, ejn oujranw/' ejste to;
pneu'ma to; a{gion lambavnonte". ejpa;n ou\n meta; tau'ta ta; maqhvmata kai; a[skhsin th'"
swfrosuvnh", ejn oujranw/' politeuovmenoi, pevshte kai; aJmarthvshte, ajpoqnh/vskete
mimouvmenoi [f. 370v] to;n pesovnta a[rconta ejx oujranou'.
ajllÆ eij tau'ta givnetai kai; wJ" a[nqrwpoi ajpoqnh/vskete kai; wJ" ei|" tw'n ajrcovntwn
pivptete (Sal 81, 7), mevlei tw/' tau'ta eijpovnti parakalevsai to;n qeovn, i{na tou;"
pesovnta" ajnasthvsh/, i{na tou;" ajpoqnhv/skonta" zwopoihvsh/ kai; mh; ejavsh/ aujtou;" ei\nai

728
Cf. H36Ps II (f. 45v): mh; qauvmazev fhsin, eij to;n a[frona, eij to;n ponhrovn, eij to;n a[piston ejkkaivei
ojrghv, ajlla; pollavki" to;n h[dh frovnimon kinei' ojrghv.
729
Del.?

315
ejn th/' nekrovthti. diovper eu[cetai kai; levgei: ajnavsta, oJ qeov", kri'non th;n gh'n, o{ti su;
kataklhronomhvsei" ejn pa'si toi'" e[qnesin (Sal 81, 8). tou'to levgei dia; th;n Cristou'
ejpidhmivan. pavlai ga;r ouj kateklhronovmei730 oJ qeo;" ejn pa'si toi'" e[qnesin, ajllÆ h\n
aujtou' kataklhronomiva ejn movnh/ th/' jIoudaiva/. o{te de; oJ Kuvriov" mou, Cristo;" jIhsou',
ejpidedhvmhke, tovte kateklhronovmhsen ejn pa'si toi'" e[qnesin kai; eJlkovmeqa eij" to;n
klh'ron uJpo; qeou' tw'n aJgivwn, oiJ paraginovmenoi tou' e{lkesqai uJpo; tou' qeou' pro;" to;n
Kuvrion hJmw'n Cristo;n jIhsou'n. dio; [f. 371r] kai; hJmei'" parakalevswmen to;n qeovn:
ei[pwmen eij kai; peptwvkamen, ei[pwmen eij kai; teqnhvkamen: ajnavsta, oJ qeov", kri'non th;n
gh'n, o{ti su; kataklhronomhvsei" ejn pa'si toi'" e[qnesin (Sal 81, 8), dia; jIhsou' Cristou'
w/| ejstin hJ dovxa kai; to; kravto" eij" tou;" aijw'na" tw'n aijwvnwn. ajmhvn.

730
Ms. kateklhronovm h.

316

Potrebbero piacerti anche