DOĞU KARADENİZ HAVZASI ARCGİS MODELLEME ÖRNEĞİ
KARABÜK
.
Özet
Hidroloji, yerkürede ve çevresinde suyun çevrimi,
dağılımı, fiziksel ve kimyasal özelliklerini, çevre ve
canlılar ile karşılıklı ilişkilerini, inceleyen
uygulamalı bir bilimdir. Hidroloji bilimi insanın
çevresi ile olan ilişkisi ve bunun sonucu olarak
çevresini düzenleyip kontrol etme çabaları
yoğunlaştıkça daha fazla önem kazanmaya
başlamıştır. Su kaynaklarının planlaması ve
yönetimine temel oluşturan girdiler, hidrolojik
çalışmalar sonucunda belirlenebilmektedir.
Bu çalışmamızda hidroloji ve su kaynakları
çalışmalarında Coğrafi Bilgi Sistemleri (CBS)
kullanılmaktadır. Doğu Karadeniz Havzası ESRI
tarafından geliştirilmiş, ölçeklendirilebilir
entegre bir Coğrafi Bilgi Sistemi yazılımı
ArcMap10.5 programı üzerinden modellenmiş
havzaya ait fiziksel veriler görsel olarak
sunulmuştur. Son aşamada hiyetograf ve SCS
yöntemi ile birim hidrografı hesaplanmıştır.
1. Giriş
Doğu Karadeniz Havzası, Türkiye’nin
kuzeydoğusunda, 40º15’- 41º34’ kuzey paralelleri
ile 36º43’-41º35’ doğu meridyenleri arasında
bulunmaktadır. Havza kuzeyde Karadeniz, batıda
Yeşilırmak ve doğuda Çoruh Havzaları’nın
arasında yer almaktadır (SYGM, 2016). Değişken
bir topografyaya sahip havzada yükseklik 0
metreden başlamakta ve yaklaşık 4000 metre
arasında değişmektedir. Genellikle dağlık bir
topografya hakim olmakla birlikte havzada önemli
platolar-yaylalar bulunmaktadır.
Çalışmaya konu olan Doğu Karadeniz havzası
gibi özellikle ulaşımın çok zor veya imkânsız
olduğu dağlık alanlarda uzaktan algılama
yöntemlerinden yararlanarak tanımlanmasında
uydu verilerinden yararlanılmaktadır.
Akım ölçümleri olmayan ya da yetersiz olan
bölgede CBS sayesinde, arazinin yükseklik, eğim,
bakı verileri elde edilebilmekte ve bu veriler
yardımı ile havza sınırları ve drenaj ağları,
oluşturulabilmektedir.(SHRESTHA v.d. 2004,
SHIQIANG v.d. 2005)
Doğu Karadeniz Bölümü, Türkiye’nin en
fazla yağış alan coğrafî ünitesidir. Bu alanda, en
fazla yağışın düştüğü Rize çevresindeki yıllık
ortalama yağış miktarı, 650 mm civarında olan
Türkiye ortalamasının dört katına yaklaşmaktadır.
Doğu Karadeniz Bölümünün değişik kesimlerinde
yerel koşullardan kaynaklanan özelliklere bağlı
olarak yağış dağılışında önemli farklılıklar
bulunmakla birlikte, özellikle kuzey yamaçlarında
düzenli bir yağış rejimi etkili olmaktadır.
 Şekil 1: Çalışma alanının konumu

2.Materyal ve Yöntem

Doğu Karadeniz Bölümünde olduğu gibi dağlık ve yüksek araziler, eğimin fazla olması nedeniyle
akışın artmasına sebep olmaktadır. Gevşek alüvyal depolarla, gözenekli, çatlaklı kayaçlarda büyük
oranlara ulaşan infiltrasyona karşın, Doğu Karadeniz Bölümünde yaygın olan killi ve kompakt yapılı
kayaçlarda yüzeysel akış büyük oranlara ulaşmaktadır.

Eldeki verilerin düzenlenmesinin tamamlanması, sayısal ortama aktarılması ve uydu görüntülerinin

işlenmesinden sonra akım değerlerinin hesaplanmasında kullanılacak olan temel analizler ve
değerlendirmeler yapılmıştır. Uygulama kısmında havzanın fiziksel parametreleri belirlenmiş, öngörülen
hesaplamalar yapılmıştır. Daha sonra tüm bu veriler CBS ortamında değerlendirilerek, SCS birim
hidrograf yöntemi kullanılmıştır.

Şekil 2:Doğu Karadeniz Havzası CORINE 2018 3. Şekil 3:Havzadaki Nüfus Yoğunluğu Gösterimi
Seviye Arazi Kullanım Haritası
 3.Birim Hidrograf
Bir havzanın birim hidrografı, o havzaya belli bir
sürede, mekanda ve zamanda dağılımı düzgün
olarak yağan ve 1 cm (şayet havza kurak veya
yarıkurak bir bölgede ise veya çok küçükse 1 mm)
su derinliği meydana getiren sağanağın yüzey akım
hidrografı olarak tanımlanır. Birim hidrografın
havzanın yağış-akım olayını temsil ettiği kabul
edilir.

Tanımda geçen su derinliği, sızmadan sonra yerde

Şekil4:Hidrolojik ve hidrolik model uygulamasının kalan su derinliğidir ve net yağış veya etkili yağış
akış şeması derinliği adını alır. Birim hidrograf teorisinde yüzey
a-) akımla etkili yağış arasında bir ilişki araştırılır.
Dolayısıyla toplam akımdan yeraltı suyu akımı
çıkarılıp yüzey akım bulunmalı, toplam yağıştan da
sızma ve yüzeysel birikme gibi bütün kayıplar
çıkarılarak etkili kısım elde edilmelidir.

Birim hidrograf teorisinde 5 kabul vardır:

1-Etkili yağış belli bir zaman süresince düzgün

dağılmıştır. Bir sağanak boyunca yağış şiddetinde
b-) meydana gelen büyük değişiklikler bu sağanaktan
doğan hidrografın şeklini de çok fazla
değiştirdikleri için birim hidrograf teorisi düzgün
(sabit) şiddetli yağış kabulüne dayanır.

2-Etkili yağış bütün havzaya düzgün olarak

dağılmıştır.

3-Yüzey akımının taban süresi belli süreli yağışlar

için sabittir. Taban süresi, baz akımı ayırma
Şekil 5: Doğu Karadeniz Havzasına ait, a-) Akış
yöntemine göre değişir.
Biriktirmesi Haritası, b- Akış Yönü Haritası
Haritası
4-Belli süreli bir sağanağın meydana getirdiği
yüzey akım hidrografının ordinatları toplam yüzey
akım miktarı veya sağanağın etkili kısmının
derinliği ile doğru orantılıdır.

5-Birim hidrograf bir havza için tektir.

Bu kabule göre belli bir sağanak için havzanın birim
hidrografı zamandan bağımsız olarak sabittir.

Tablo 1: Doğu Karadeniz Havzası CORINE 3. SCS Yöntemi

Seviye Arazi Kullanımı Bu yöntem ABD Toprak Koruma Servisi (1957)
tarafından geliştirilmiştir. Farklı coğrafi bölgelerde
ve farklı büyüklüklerdeki havzalardan çok sayıda
hidrograf elde edilmiş ve onlardan basit bir üçgen
şekline sahip birimsiz bir hidrograf çıkarılmıştır.
 4.SCS Yöntemi Kullanarak Birim Hidrograf Elde Etme

1. Yaklaşık 22 kilometrekarelik bir alanı kaplayan Proje alanımız için ArcGis Havzası
tanımlaması yapılmıştır.
2. En uzun FlowPaths 160 km'dir ve ortalama eğim 0,2'dir.

Eğri Sayısı (CN) yöntemi olarak da bilinen Toprak Koruma Hizmeti (SCS) yöntemi, yağış olaylarından
doğrudan akışı tahmin etmek için yaygın olarak kullanılan bir hidrolojik modeldir. Amerika Birleşik
Devletleri Tarım Bakanlığı'nın Doğal Kaynakları Koruma Servisi (eski adıyla Toprak Koruma Servisi)
tarafından geliştirilmiştir. SCS yöntemi ampirik ilişkilere dayanır ve havzalardaki akışı tahmin etmek için
basit ve etkili bir yol sağlar.

Bilimsel bir metodoloji olarak kullanılan SCS yönteminin açıklaması aşağıda verilmiştir:

Havza Tanımı:
Havza tanımı, belirli bir çıkış noktasına akan alanın sınırının belirlenmesini içerir.

Arazi Kullanımı ve Toprak Sınıflandırması:

Havza içindeki arazi kullanımını ve toprak tiplerini sınıflandırır. SCS yöntemi, farklı arazi kullanımı
ve toprak kombinasyonları ile ilişkili Eğri Sayılarını (CN) kullanır. CN değerleri 30 ila 100 arasında
değişir, burada daha düşük değerler daha düşük akış potansiyelini temsil eder.

Eğri Sayısı (CN) Hesaplaması:

Arazi kullanımına ve toprak tiplerine göre havza için Eğri Numarasını (CN) hesaplanır. CN, SCS
yönteminde önemli bir parametredir, belirli bir arazi kullanımı ve toprak tipi için akış potansiyelini
temsil eder.

İlk Soyutlamayı (Ia) ve Potansiyel Maksimum Tutmayı (S) Tahmin Edin:

İlk soyutlamayı (Ia) ve potansiyel maksimum tutmayı (S) tahmin etmek için CN'yi kullanırız. Bu
parametreler, durdurma ve depolama nedeniyle ilk su kayıplarını hesaba katar.
Yağış Verileri:

Yağış Verileri, Doğu Karadeniz Bölgesi için IDF Eğrisi'nden elde edilmiştir, aşağıda 2 yıllık bir yağış geri
dönüş periyodu varsayılmış ve IDF Eğrisi'nden 4 saatlik bir süre için bir hiyetograf yapılmıştır.

Grafik 1: 4 saatlik bir süre için elde edilen hiyetograf (Yuksek,2012b)

Akış Derinliği (R) Hesaplaması:

Akış derinliğini hesaplamak için SCS yöntemi formülü aşağıdaki gibidir:

(𝑃 − 𝐼𝑎)2
𝑅=
𝑃 − 𝐼𝑎 + 𝑆

R akış derinliğidir,
P yağış derinliğidir,
Ia ilk soyutlamadır ve
S , potansiyel maksimum tutmadır.

Konsantrasyon Zamanı (Tc) Tahmini:

Suyun hidrolik olarak en uzak noktadan çıkışa gitmesi için geçen süreyi temsil eden konsantrasyon süresini
(Tc) tahmin eder. Rasyonel Yöntem veya diğer ampirik yaklaşımlar bu amaçla kullanılabilir.

Akış derinliğini deşarja dönüştürün:

Akış derinliğini deşarja dönüştürmek için hesaplanan akış derinliğini (R), havza alanını ve konsantrasyon
süresini kullanır.
(q= R×Alan/ Tc)

Hidrografın Normalleşmesi:
Tüm deşarj değerlerini pik deşarja bölerek hidrografı normalleştirir. Bu, karşılaştırmayı kolaylaştıran
boyutsuz bir hidrograf sağlar.

Analiz ve Yorum:
Elde edilen hidrografı analiz edilmiş ve bulgular yorumlanmıştır. SCS yönteminin sınırlamalarını ve
varsayımlarını göz önünde bulundurur ve havza için modelin doğruluğunu değerlendirmeye yardımcı olur.
5.Analiz Sonucu

Doğu Karadeniz Bölgesi için 2 yıl yağış geri dönüş süresi için elde edilen hidrograflar

HİDROGRAF Doğu Karadeniz Bölgesi için 2 yıllık

yağış dönüş süresi için

80,0

70,0

60,0

50,0
Q M3/S

40,0

30,0

20,0

10,0

0,0
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5
SAAT

Birim HİDROGRAF Doğu Karadeniz Bölgesi için 2

yıllık yağış dönüş süresi için
1,200

1,000

0,800
Q M3/S

0,600

0,400

0,200

0,000
0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5
SAAT

SCS yöntemi, bir havzadaki akışı tahmin etmek için pratik ve basit bir yaklaşım sağlar. Bununla
birlikte, sınırlamalarını tanımak ve karmaşık hidrolojik analizler için daha gelişmiş modelleri göz
önünde bulundurmak önemlidir.
6.Sonuçlar
Kaynaklar

Yapılan çalışmada, Doğu Karadeniz Bölgesinin
Havzası CBS ile belirlenmiştir. Topografik
parametreler ve arazi kullanım bilgisi parametresi
bir bütün olarak ifade edilmiştir. Bu amaçla,
öncelikle çalışma alanının fiziksel özellikleri
üzerinde durulmuş, SCS yöntemi kullanılarak 4
saatlik bir süre için elde edilen hiyetograf ve 2 yıl
yağış geri dönüş süresi için elde edilen hidrograflar
sunulmuştur.
COSKUN, H.G., ALGANCI, U.: Küçükçekmece
Sularında ve Su Havzasında Zamana Bağlı Yerleşim ve
Su Kalitesi Analizinin Uzaktan Algılama ve Coğrafi
Bilgi Sistemi ile Modellenmesi. I. Uzaktan Algılama
CBS Çalıştay ve Paneli, 27
-29 Kasım, İTÜ Ayazağa Kampüsü, İstanbul. 2006.
DJOKIC, D.: Hydrologic and Hydraulic Modeling
Support with Geographic Information Systems.
Redlands Calif.:Esri Press. 2000

DUDHANI, S., SINHA, A. K., INAMDAR, S. S.:

Assessment of
small hydropower potential using remote sensing data
for sustainable development in India, Energy Policy,
34, 3195- 3205, 2006.

EHLERS, M., WELCH, R.: Stereocorrelation of

Landsat TM images, Photogrammetric Engineering
and Remote Sensing, 53 (9), 1231– 1237, 1987.

ENVI: ENVI Tutorials, The DEM Extraction Module.

2007

KUMAR, A., SINGHAL, M. K.: Hydropower

assessment for small ungauged catchments in
Himalayan region using GIS techniques, Workshop on
GIS Applications in Power Sector, Map India. 1999.

Yüksek, Ö., Kankal, M. and Üçüncü, O. (2012b)

'Assessment of big floods in the Eastern Black Sea Basin
of Turkey,' Environmental Monitoring and Assessment,
185(1), pp. 797–814. https://doi.org/10.1007/s10661-
012-2592-2.

Mumlu, D. T. (2023). Avrupa Birliği Su Çerçeve Direktifi

Bağlamında Türkiye'de Su Yönetimi: Doğu Karadeniz
Havzası Üzerine Bir İnceleme. Artvin Çoruh Üniversitesi
Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 9(1), 193-223.

Altınışık, U. (2015). Doğu karadeniz havzası akımlarının

incelenmesi (Doctoral dissertation, Fen Bilimleri
Enstitüsü).

Veli, S. Ü. M. E., & FIRAT, S. S. (2020). Hidroelektrik

Santraller ve Rize İlinde Bulunan Hidroelektrik
Santrallerin Şehir ve Doğu Karadeniz Havzası İçin
Önemi. Türk Hidrolik Dergisi, 4(2), 8-23.
 EK

BİRİM HİDROGRAF HESAP TABLOSU

hr mm CN S mm P mm Q=(A*P/Tc) m3/s UH
0 0 85.4 43.424 2.171 0.000 0.000
0.5 70 85.4 43.424 35.894 71.048 1.001
1 35 85.4 43.424 9.930 35.524 0.500
1.5 30 85.4 43.424 7.018 30.449 0.429
2 25 85.4 43.424 4.456 25.374 0.357
2.5 20 85.4 43.424 2.339 20.299 0.286
3 10 85.4 43.424 0.039 10.150 0.143
3.5 8.5 85.4 43.424 0.000 8.627 0.122
4 6.5 85.4 43.424 0.000 6.597 0.093