Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
15
BOLLETTINO
(2018)
BOLLETTINO
DELLA BADIA GRECA DI GROTTAFERRATA
Abbonamento
Sommario
Le refus du superflu
3 Pour une biographie de Jean Chrysostome, prêtre à Antioche en 386, puis évêque
4 Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants (Malingrey 1972), ch. 13, 185-193 :
ἔστιν ἀναγκαῖα καὶ ὧν ἄνευ ζῆν οὐκ ἔνι, οἷον ἡ τῆς γῆς φορὰ πρᾶγμα ἀναγκαῖόν ἐστιν,
καὶ ταύτης μὴ φερούσης καρπὸν οὐκ ἔνι ζῆν· τὰ τῶν ἱματίων σκεπάσματα, ὄροφος καὶ
τοῖχοι καὶ ὑποδήματα, ταῦτα τῶν ἀναγκαίων ἐστίν, τὰ μέντοι ἄλλα ἅπαντα περιττά.
Ἐπεὶ εἰ κἀκεῖνα ἀναγκαῖα ἦν καὶ οὐκ ἦν ἀνθρώπῳ ἄνευ διακόνου ζῆν, ὥσπερ οὐκ ἔστι
δυνατὸν ἄνευ ἐκείνων ζῆν, τὸ πλέον ἂν ἀπωλώλει τῶν ἀνθρώπων, ἐπειδὴ τὸ πλέον
τοὺς διακονουμένους οὐκ ἔχουσιν.
5 In Matth. hom. 49, PG 58, 501, 21-26 : Τὰς δὲ τέχνας τῶν ἀναγκαίων καὶ
συνεχόντων ἡμῶν τὴν ζωὴν παρεκτικὰς εἶναι δεῖ καὶ κατασκευαστικάς. Διὰ γὰρ
τοῦτο καὶ σοφίαν ἡμῖν ἔδωκεν ὁ Θεὸς, ἵνα εὕρωμεν μεθόδους, δι’ ὧν δυνησόμεθα τὸν
βίον συγκροτεῖν τὸν ἡμέτερον.
6 In Matth. hom. 49, PG 58, 501, 26-27 : Τὸ δὲ ζώδια γίνεσθαι, ἢ ἐν τοίχοις, ἢ ἐν
καὶ τῶν ὑφαντῶν πολλὰ περικόπτειν ἔδει τῆς τέχνης. Καὶ γὰρ ἐπὶ τὸ βάναυσον τὰ
πλείονα αὐτῆς ἐξήγαγον, τὸ ἀναγκαῖον αὐτῆς διαφθείραντες, τέχνῃ κακοτεχνίαν
μίξαντες.
10 Francesca Prometea Barone
8 In Matth. hom. 49, PG 58, 501, 32-42 : ὃ καὶ ἡ οἰκοδομικὴ ἔπαθεν. Ἀλλ’ ὥσπερ ταύ-
την, ἕως ἂν οἰκίας οἰκοδομῇ καὶ οὐ θέατρα, τά τε ἀναγκαῖα καὶ οὐ περιττὰ ἐργάζηται,
τέχνην καλῶ· οὕτω καὶ τὴν ὑφαντικήν, ἕως ἂν ἱμάτια ποιῇ καὶ ἐπιβλήματα, ἀλλὰ μὴ
τὰς ἀράχνας μιμῆται καὶ πολὺν καταχέῃ τὸν γέλωτα καὶ τὴν βλακείαν ἄφατον, τέχνην
ὀνομάζω. Καὶ τὴν τῶν ὑποδηματοποιῶν, ἕως ἂν ὑποδήματα ποιῇ, οὐκ ἀποστερήσω
τὸ τῆς τέχνης ὄνομα· ὅταν δὲ τοὺς ἄνδρας εἰς τὰ τῶν γυναικῶν ἐξάγῃ σχήματα καὶ
μαλακίζεσθαι ποιῇ διὰ τῶν ὑποδημάτων καὶ θρύπτεσθαι, μετὰ τῶν βλαβερῶν καὶ
περιττῶν αὐτὴν τάξομεν, καὶ οὐδὲ τέχνην ἐροῦμεν.
9 In Matth. hom. 49, PG 58, 501, 42-44 : Καὶ οἶδα μὲν ὅτι πολλοῖς μικρολόγος εἶναι
ὅτι καὶ πενήτων ὄντων πολλῶν ταῦτα γίνεται; Cf. encore In illud, Ne timueris, hom.
2, PG 55, 515, 6-17 : Ὅταν γὰρ καὶ χαλινὸν χρυσοῦν τῷ ἵππῳ περιθῇς καὶ μανιάκην
χρυσοῦν τῷ οἰκέτῃ καὶ πέταλα χρυσᾶ τῷ λίθῳ καὶ δέρματα χρυσᾶ παρὰ σοὶ καὶ ἱμάτια
χρυσᾶ καὶ ζώνη[ν] χρυσῆ[ν] καὶ ὑποδήματα καὶ τοσαύτας τῆς πονηρίας ταύτης σαυτῷ
περιθῇς ἀνάγκας, βουλόμενος τὴν ἀκόρεστον ἐπιθυμίαν πληροῦν καὶ τροφὴν τῷ πά-
ντων ὠμοτάτῳ θηρίῳ παρέχειν, τῇ φιλαργυρίᾳ λέγω· τότε καὶ ὀρφανοὺς ἀποδύεις καὶ
χήρας γυμνοῖς καὶ κοινὸς περιέρχῃ πολέμιος ἅπασι, μάταιόν τινα ἀνελίττων πόνον
καὶ δρόμον οὐδὲν ἔχοντα πέρας χρηστόν.
11 Sur la conception de la richesse chez Jean Chrysostome, cf. Zincone 1973. Cf. en
elle même, qui peut être bien utile à la société, mais le rapport de l’homme à la riches-
se. L’homme riche pour Chrysostome doit apprendre à maîtriser sa relation aux biens
La polémique contre le luxe chez Jean Chrysostome 11
matériels afin de ne pas y être attaché. Cf. Acatrinei 2005, pp. 89-95. Cf., en outre,
Acatrinei 2008.
13 In illud, Ne timueris, hom. 2, PG 55, 516, 26-34 : καὶ ὁ γεωργός, ἐὰν ἀπαιτήσῃς
αὐτὸν εὐθύνας, ἐρεῖ τίνος ἕνεκεν καὶ βόας ἔζευξε καὶ αὔλακας ἔτεμε καὶ ἄροτρον
εἵλκυσε· καὶ ὁ ἔμπορος, τίνος ἕνεκεν τὸ πλοῖον καθείλκυσε καὶ ἐργάτας ἐμισθώσατο
καὶ χρήματα ἐναπέθετο· καὶ ὁ οἰκοδόμος καὶ ὁ ὑποδηματοῤῥάφος καὶ ὁ χαλκοτύπος
καὶ ὁ ἀρτοποιὸς καὶ ἕκαστος τῶν ἡντιναοῦν μετιόντων τέχνην ἀποδίδωσι τὸν λόγον
καὶ τὴν αἰτίαν.
14 In illud, Ne timueris, hom. 2, PG 55, 516, 34-37 : καὶ σύ, ὁ τὴν κλίνην τῷ ἀργύρῳ
περιβάλλων, ὁ τὸν ἵππον καὶ τὸν λίθον χρυσῶν, ὁ τὰ δέρματα τοιαῦτα κατασκευάζων,
ἂν ἀπαιτηθῇς εὐθύνας καὶ λόγον, ποίαν ἐρεῖς αἰτίαν; ποῖον τρόπον;
15 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 260, 8-10 : Χρήματα γὰρ διὰ τοῦτο εἴρηται, οὐχ
ἵνα οὕτω χρώμεθα αὐτοῖς, καθάπερ αἱ προθῆκαι τῶν χρυσοχόων ἀλλ’ ἵνα ἐργαζώμεθά
τι καλὸν ἐν αὐτοῖς.
16 In Matth. hom. 49, PG 58, 500, 45-50 : Καὶ καθάπερ τῶν τεχνιτῶν ἕκαστος
ἰδίαν ἐπιστήμην ἔχει, οὕτω καὶ ὁ πλουτῶν οὐκ οἶδε χαλκεύειν, οὐδὲ ναυπηγεῖν, οὐδὲ
ὑφαίνειν, οὐδὲ οἰκοδομεῖν, οὐδὲ ἄλλο τῶν τοιούτων οὐδέν· μανθανέτω τοίνυν τῷ
πλούτῳ κεχρῆσθαι εἰς δέον, καὶ ἐλεεῖν τοὺς δεομένους, καὶ πάντων ἐκείνων βελτίονα
εἴσεται τέχνην.
17 Cf., encore, In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 261, 37-39 : χρώμεθα εἰς δέον τοῖς
et non pas pour la remplir d’or ; il leur a donné des vêtements pour
se couvrir, et non pour l’ostentation ; il leur a donné la terre, non
pour dépenser la plus grande partie de leurs revenus dans l’entre-
tien de prostituées ou de musiciens, mais pour venir au secours des
malheureux, des indigents18 .
Par ailleurs, Chrysostome sait bien que les richesses sont souvent
acquises de façon malhonnête : dès lors il souligne que, quand bien
même ces richesses seraient acquises le plus justement possible, on
serait néanmoins très coupables de les prodiguer en folies ; mais
comme elles sont le plus souvent le fruit de rapines et de l’injustice19,
à plus forte raison, faut-il au moins apprendre à les utiliser correcte-
ment.
De cette conception de la richesse que nous venons d’esquisser,
jaillit la conception chrysostomienne du luxe, qui est pour lui un
péché.
18 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 262, 17-27 : Ἔδωκεν ὄροφον ἵνα στέγῃ τὸν ὑετὸν
τοσοῦτον μόνον, οὐχ ἵνα καλλωπίζηται οὗτος μὲν τῷ χρυσῷ, ὁ δὲ πένης διαφθείρη-
ται τῷ λιμῷ· ἔδωκεν ἱμάτια, ἵνα σκεπώμεθα, οὐχ ἵνα ἐπιδεικνυώμεθα, οὐχ ἵνα ταῦτα
μὲν ᾖ πολὺ ἔχοντα χρυσίον, ὁ δὲ Χριστὸς γυμνὸς ἀπολλύηται· ἔδωκε στέγην, οὐχ
ἵνα μόνος ἔχῃς, ἀλλ’ ἵνα καὶ ἄλλοις παρέχῃς· ἔδωκε γῆν, οὐχ ἵνα σὺ τὸ πλέον αὐτῆς
ὑποτεμνόμενος εἰς πόρνας καὶ ὀρχηστὰς καὶ μίμους καὶ αὐλητὰς καὶ κιθαρῳδοὺς
ἀναλίσκῃς τὰ τοῦ Θεοῦ ἀγαθὰ ἀλλ’ εἰς πεινῶντας καὶ δεομένους.
19 In Matth. hom. 89, PG 58, 786, 15-18 : Εἰ καὶ ἐκ δικαίων πόνων ταῦτα περικείμενά
σοι ἦν, καὶ οὕτω μεγίστη κατηγορία τὸ γινόμενον· ὅταν δὲ καὶ ἐξ ἀδικίας, ἐννόησον
τὴν ὑπερβολήν.
La polémique contre le luxe chez Jean Chrysostome 13
dans les vêtements, dans les maisons, dans la bonne chère20. Même
les pauvres suivent le mauvais exemple des riches et s’efforcent de
porter de beaux vêtements pour obtenir la considération de la foule.
Souvent, remarque Chrysostome, on s’achète un domestique, non
pas par nécessité, mais pour ne pas se déconsidérer aux yeux de tous
en étant le serviteur de soi-même21.
Le péché du luxe frappe aussi bien les hommes que les femmes22 ;
cependant, ce sont surtout les femmes qui en sont touchées23. Par
ailleurs, la position des femmes est double, car d’un côté elles sont
actrices du luxe, aimant dépenser et étaler leurs dépenses, de l’au-
tre, elles sont également des « objets de luxe », car leurs maris ont
l’habitude de dépenser beaucoup pour leurs vêtements et pour leurs
bijoux.
20 In Ioh. hom. 69, PG 59, 380, 11-19 : Φεύγωμεν τοίνυν τὸ θηρίον τοῦτο διὰ πά-
ντων. Ποικίλον γάρ ἐστι καὶ παντοδαπὸν καὶ πανταχοῦ διασπείρει τὸν οἰκεῖον ἰὸν καὶ
ἐν χρήμασι, καὶ ἐν τρυφῇ, καὶ ἐν κάλλει σωμάτων. Διὰ τοῦτο πανταχοῦ τὴν χρείαν
ὑπερβαίνομεν· διὰ τοῦτο ἡ περὶ τὰ ἱμάτια πλεονεξία, ὁ πολὺς τῶν οἰκετῶν ἐσμός·
διὰ τοῦτο πανταχοῦ μὲν ἡ χρεία καταπεφρόνηται, καὶ ἐν οἰκίαις, καὶ ἐν ἱματίοις, καὶ
ἐν τραπέζῃ· ἡ δὲ πλεονεξία κρατεῖ. Cf., encore, In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 263,
8-9 : Ἄλλως δὲ καὶ ἡ κενοδοξία πάντα ταῦτα ἐφεῦρεν.·
21 Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants (Malingrey 1972), ch. 13, 175-
179 : Καὶ ὁ πένης πάντα ποιεῖ ὥστε ἱμάτια περιθέσθαι καλά, δι’ οὐδὲν ἕτερον ἀλλ’
ὥστε δοξασθῆναι παρὰ τῶν πολλῶν· καὶ πολλάκις ἑαυτῷ διακονήσασθαι δυνά-
μενος οἰκέτην ὠνήσατο οὐ χρείας ἕνεκεν, ἀλλ’ ὥστε μὴ δόξαι ἠτιμῶσθαι ἑαυτῷ
διακονούμενος. Cf. In Ep. ad Coloss. hom. 7, PG 62, 350, 6-8 : Ἀλλὰ πανταχοῦ ὁ
τῦφος ὁ περισσός, πανταχοῦ ἡ κενοδοξία· οὐδαμοῦ τῆς χρείας, ἀλλὰ πανταχοῦ τῶν
περιττῶν.
22 In Ep. ad Coloss. hom. 7, PG 62, 350, 38 : Τοῦτο καὶ ἀνδράσι παραινῶ καὶ γυναιξί.
23 Cf. In Gen. hom. 18, PG 53, 150, 38-39 : μάλιστα γὰρ τὸ τῶν γυναικῶν γένος
ταύτην ἡμῖν ἐπιδείκνυται τὴν βλακείαν, ou encore In Matth. hom. 30, PG 57, 368, 27-
41 : Κἂν γυναῖκα φιλόκοσμον ἔχῃς, πρὸς ἐπιτρίμματα κεχηνυῖαν καὶ ἀνεπτερωμένην,
καὶ πολλῇ τρυφῇ διαχεομένην, καὶ λάλον, καὶ ἀνόητον· καίτοιγε οὐκ ἔνι ταῦτα πάντα
εἰς γυναῖκα μίαν συνεμπεσεῖν·πλὴν ἀλλὰ διαπλάσωμεν τῷ λόγῳ γυναῖκα τοιαύτην.
Τί οὖν ὅτι γυναῖκα, φησί, καὶ οὐχὶ ἄνδρα διαπλάττεις; Εἰσὶ καὶ ἄνδρες ταύτης χείρους
τῆς γυναικός. Ἀλλ’ ἐπειδὴ ἀνδράσιν ἡ ἐπιστασία ἐγκεχείρισται, διὰ τοῦτο γυναῖκα
διαπλάττομεν τέως, οὐχ ὡς ἐκεῖ τῆς κακίας πλεοναζούσης. Πολλὰ γὰρ καὶ παρὰ
ἀνδράσιν ἔστιν εὑρεῖν, ἃ παρὰ γυναιξὶν οὐκ ἔστιν, οἷον ἀνδροφονίαν, τυμβωρυχίαν,
θηριομαχίαν καὶ πολλὰ τοιαῦτα. Μὴ τοίνυν νομίσητε τὸ γένος ἡμᾶς ἐξευτελίζοντας
ταῦτα ποιεῖν· οὐκ ἔστι τοῦτο, οὐκ ἔστιν· ἀλλ’ οὕτω χρήσιμον τέως ὑπογράψαι τὴν
εἰκόνα.
14 Francesca Prometea Barone
24 Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants (Malingrey 1972), ch. 16, 239-
245 : Τὸ παιδίον εὐθέως ἐτέχθη· πάντα μηχανᾶται ὁ πατὴρ οὐχ ὅπως αὐτοῦ τὸν
βίον ῥυθμίσειεν, ἀλλ’ ὅπως αὐτὸ καλλωπίσειεν καὶ χρυσίοις καὶ ἱματίοις περιβάλοι.
Τί δή ποτε τοῦτο ποιεῖς, ἄνθρωπε; Ἔστω, αὐτὸς ταῦτα περίκεισαι· τί καὶ τὸ παιδί-
ον, τὸ οὐδέπω τῆς μανίας ταύτης πεῖραν λαβόν, παιδεύεις ἐν τούτοις; Τίνος ἕνεκεν
περιτιθεῖς κόσμον περὶ τὸν τράχηλον;
25 In Matth. hom. 89, PG 58, 788, 8-17 : Εἰ γὰρ αὐτὸν ἐπαίδευσας τούτων μὲν
σπουδαζέτω παντὶ τρόπῳ αὐτὴν διορθοῦσθαι ὁ ἀνήρ. Πῶς οὖν αὐτὴν διορθώσεται;
La polémique contre le luxe chez Jean Chrysostome 15
Μὴ πάντα ἀθρόον ἐπιτάττων, ἀλλὰ τὰ κουφότερα πρότερον καὶ οἷς οὐ σφόδρα κα-
τέχεται. Ἂν γὰρ τὸ πᾶν ἐπείξῃς αὐτὴν κατορθῶσαι ἐξ ἀρχῆς, τὸ πᾶν ἀπώλεσας. Μὴ
τοίνυν περιέλῃς τὰ χρυσία εὐθέως, ἀλλ’ ἄφες ἔχειν καὶ περικεῖσθαι τέως· δοκεῖ γὰρ
τοῦτο ἔλαττον εἶναι κακὸν τῶν ἐπιτριμμάτων καὶ τῶν ὑπογραφῶν (...). Sur l’usage et
la considération des cosmétiques dans l’Antiquité, cf. Grillet 1975.
27 In Ioh. hom. 69, PG 59, 380, 54-61 : Ἂν γὰρ ἴδωσι τὸν κόσμον τοῦτον ἀποθεμένας,
οὐ πολλὴν ἕξουσι δαπάνης ἀνάγκην· οὐκ ἔχοντες δέ, πλεονεξίας ἀποστήσονται πά-
σης καὶ εἰς ἐλεημοσύνην ἔσονται εὐκολώτεροι καὶ ὑμεῖς δὲ αὐτοῖς δυνήσεσθε μετὰ
παῤῥησίας συμβουλεύειν τὰ δέοντα. Νῦν μὲν γὰρ πᾶσαν παρῄρησθε τὴν τοιαύτην
ἐξουσίαν.
16 Francesca Prometea Barone
28
Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants (Malingrey 1972), ch. 15, 222-225.
29
Sur la vaine gloire et l’éducation des enfants (Malingrey 1972), ch. 15, 222-236.
30 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 262, 31-46 : (…) τίνος ἕνεκεν οἱ λίθοι καὶ πῶς οὕτως
εἰσὶν ἐκεῖνοι βαρύτιμοι; ἆρα τῇ δυνάμει; ἆρα τῇ χρήσει; Μᾶλλον μὲν οὖν οἱ μὴ τοιοῦτοι
χρήσιμοι. Οἱ μὲν γὰρ κἂν πρὸς οἰκοδομὴν συμβάλλονται, ἐκεῖνοι δὲ πρὸς οὐδέν. Καὶ
οὗτοι ἐκείνων ἰσχυρότεροι. Ἀλλ’ ἐκεῖνοι, φησί, κάλλος ἐργάζονται. Πῶς; ὑπολήψεώς
ἐστι τὸ ἔργον. Λευκότεροί εἰσιν; Ἀλλ’ οὐκ εἰσὶ μαρμάρου τοῦ σφόδρα λευκοῦ λευ-
κότεροι, ἀλλ’ οὐδὲ ἴσοι. Ἀλλ’ἰσχυρότεροι; Ἀλλ’ οὐδὲ τοῦτο ἔχοι τις ἂν εἰπεῖν. Ἀλλὰ
χρησιμώτεροι; ἀλλὰ μείζους; Ἀλλ’ οὐδὲ τοῦτο. Πόθεν οὖν ἐθαυμάσθησαν; Ἀλλ’ οὐκ
ἄλλοθεν ἀλλ’ ἢ ἀπὸ ὑπολήψεως. Εἰ γὰρ μήτε καλλίους εἰσίν - εὑρήσομεν γὰρ αὐτῶν
περιφανεστέρους καὶ λευκοτέρους -, μήτε χρήσιμοι, μήτε ἰσχυρότεροι, πόθεν οὕτως
ἐθαυμάσθησαν; οὐχὶ ἀπὸ ὑπολήψεως μόνης;
La polémique contre le luxe chez Jean Chrysostome 17
31 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 263, 8-264, 1· Ἄλλως δὲ καὶ ἡ κενοδοξία πάντα
ταῦτα ἐφεῦρεν· ἔδοξε γάρ σοι πάντων αὐτὰ προθεῖναι. Ἐπεὶ εἴ τίς σε ἔροιτο ξένος ἀνὴρ
ἢ γεωργὸς καὶ ἄπειρος ὢν αὐτῶν, καὶ ἰδών σε θαυμάζοντα εἴποι, Διὰ τί ταῦτα θαυμά-
ζεις; τί ἔχεις εἰπεῖν; Ὅτι καλὸν ἰδεῖν; Ἀλλ’ οὐκ ἔστι.
32 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 260, 19-24 : Τί βούλεται καὶ ὁ χρυσοῦς ὄροφος;
οὐχὶ τὴν αὐτὴν τῷ μετὰ συμμετρίας οἰκίαν ἔχοντι παρέχεται τὴν χρῆσιν; Ἀλλ’ ἔχει,
φησί, τέρψιν πολλήν. Ἀλλὰ μέχρις ἡμέρας μιᾶς καὶ δευτέρας, λοιπὸν δὲ οὐκέτι.
33 Cf. In illud, Ne timueris, hom. 2, PG 55, 515, 28-29 : Οὐκ ἐντεῦθεν λῃσταὶ καὶ
35 In Matth. hom. 89, PG 58, 786, 3-11 : Ὥστε πανταχοῦ μὲν βλαβερὸν τὸ
χρυσοφορεῖν, μάλιστα δὲ ὅταν εἰς ἐκκλησίαν εἰσίῃς, ὅταν διὰ τῶν πενήτων παρίῃς. Εἰ
γὰρ σφόδρα σαυτῆς κατηγορῆσαι ἐσπούδασας, οὐκ ἂν ἄλλο περιέθου σχῆμα, ἀλλ’ ἢ
τὸ τῆς ὠμότητος τοῦτο, καὶ ἀπανθρωπίας προσωπεῖον. Ἐννόησον γοῦν πόσας γαστέ-
ρας παρέρχῃ πεινώσας μετὰ τοῦ σχήματος τούτου, πόσα σώματα γεγυμνωμένα μετὰ
τῆς φαντασίας ταύτης τῆς σατανικῆς.
18 Francesca Prometea Barone
… et l’ironie
36
La virginité (Musurillo 1966), ch. 60, 12-15 : ἐν δὲ τῷ γάμῳ, κἂν τῶν σφόδρα
πλουτούντων καὶ μεγάλα δυναμένων ἔχῃ τις ἄνδρα, ἀλλ’ὅμως δύναιτ’ἃν ἑτέραν
εὑρεῖν πολλῷ μείζονα ἔχουσαν.
37 In Matth. hom. 89, PG 58, 783, 20-25 : Τί οὖν τὸ κέρδος τοῦ κόσμου τούτου καὶ
τῆς βλακείας ταύτης; εἰπέ μοι. Τέρπομαι, φησί. Πάλιν μοι τὴν βλάβην εἶπες καὶ τὸν
ὄλεθρον. Ἀλλὰ καὶ τιμῆς ἀπολαύω, φησί, πολλῆς παρὰ τῶν ὁρώντων. Καὶ τί τοῦτο;
Ἑτέρας γὰρ τοῦτο διαφθορᾶς ὑπόθεσις, ὅταν εἰς τῦφον, ὅταν εἰς ἀπόνοιαν αἴρῃ.
38 In Gen. hom. 41, PG 53, 382, 11-16 : Ἀπὸ γὰρ τοῦ κόσμου τούτου τοῦ ἔξωθεν
μυρία τίκτεται κακά· καὶ οὔπω λέγω τὴν τῆς ψυχῆς λύμην, τὴν ἐντεῦθεν φυομένην
ἀλαζονείαν, τὴν ὑπεροψίαν τὴν κατὰ τῶν πλησίον, τοῦ φρονήματος τὴν ἀπόνοιαν,
τῆς ψυχῆς τὴν διαφθορὰν, τῶν ἡδονῶν τῶν ἀτόπων τὸν ἐσμόν.
39 In Matth. hom. 89, PG 58, 785, 32-34 : Αἱ γὰρ πλησίον δηχθεῖσαι κατὰ τῶν
40 In Ep. ad Phil. hom. 10, PG 62, 259, 26-28 : Ἀπὸ τούτου τοὺς μὲν πλουτοῦντας
πᾶσαν τὴν ἐπὶ τοῦ ἐδάφους κηλῖδαγέγονε τὰ ὑποδήματα. Εἰ δὲ οὐκ ἀνέχῃ, λαβὼν
ἐξάρτησον τοῦ τραχήλου, ἢ τῇ κεφαλῇ περίθες.
42 In Matth. hom. 49, PG 58, 503, 7-10 : Καὶ ὑμεῖς μὲν γελᾶτε ταῦτα ἀκούοντες· ἐμοὶ
δὲ δακρύειν ἔπεισι τὴν τούτων μανίαν καὶ τὴν περὶ ταῦτα σπουδήν. Καὶ γὰρ ἥδιον ἂν
οὗτοι τὸ σῶμα μολύναιεν πηλῷ ἢ τὰ δέρματα ἐκεῖνα.
43 In Ep. ad Coloss. hom. 7, PG 62, 350, 9-18 : Ἐγὼ δέδοικα μὴ ὑπὸ τῆς μανίας
ταύτης προβαῖνον τὸ γυναικεῖον γένος τεράτων ἀναλάβῃ μορφήν· εἰκὸς γὰρ αὐτὰς
ἐπιθυμῆσαι καὶ τρίχας ἔχειν χρυσᾶς. Ἢ ὁμολογήσατε ὅτι οὐκ ἐπάθετέ τι πρὸς τὸ
λεχθὲν καὶ διανέστητε καὶ εἰς ἐπιθυμίαν ἐνεπέσετε, καὶ εἰ μή γε ἡ αἰσχύνη κατεῖχεν,
οὐκ ἂν παρῃτήσασθε. Εἰ γὰρ καὶ τὰ τούτων ἀτοπώτερα τολμᾶτε, πολλῷ μᾶλλον καὶ
τρίχας ἔχειν οἶμαι ταύτας ἐπιθυμῆσαι χρυσᾶς καὶ τὰ χείλη καὶ τὰς ὀφρῦς καὶ πάντα
χρυσὸν κατατηκούσας οὕτω περιχρίειν.
20 Francesca Prometea Barone
femmes et les chevaux, et identique est la parure pour les unes comme
pour les autres44 .
Dans d’autres passages, Chrysostome se montre assez sévère en-
vers les femmes couvertes de pierres précieuses : il fait observer, avec
une certaine malice, que ce n’est pas la femme parée qu’on admire,
mais ses bijoux. Or, si la femme est belle, ces bijoux cachent sa beau-
té ; si en revanche la femme est laide et son aspect désagréable, les
ornements mettent alors en évidence sa disgrâce. Car la laideur,
quand elle est seule, n’apparaît que ce qu’elle est, alors qu’environ-
née par l’éclat des bijoux, elle devient encore plus déplaisante. Le
public concentre son regard sur les ornements de la femme et vient à
déprécier son visage : ainsi, les objets reçoivent une admiration sans
bornes tandis que la femme en est ridiculisée (καταγελᾶσθαι)45.
44 In Ep. ad Phil. hom. 10 PG 62, 259, 40-49 : Μετὰ γὰρ τῶν ἄλλων καὶ ἀνοήτους
ποιεῖ τὸ πλουτεῖν. Τῆς γὰρ αὐτῆς τιμῆς τάς τε γυναῖκας ἀξιοῦσι καὶ τοὺς ἵππους καὶ
εἷς ὁ καλλωπισμὸς ἀμφοτέρων.
45 La virginité (Musurillo 1966), ch. 62, 9-27.
46 In Ep. ad Coloss. hom. 7, PG 62, 350, 11-14 : Ἢ ὁμολογήσατε ὅτι οὐκ ἐπάθετέ τι
πρὸς τὸ λεχθὲν καὶ διανέστητε καὶ εἰς ἐπιθυμίαν ἐνεπέσετε, καὶ εἰ μή γε ἡ αἰσχύνη
κατεῖχεν, οὐκ ἂν παρῃτήσασθε.
La polémique contre le luxe chez Jean Chrysostome 21
Conclusions
47 In illud, Ne timueris, PG 55, 514, 24-33 : Ταῦτα γοῦν εἰδότες, μηδένα ζηλωτὸν
εἶναι νομίζετε τῶν ἐκεῖνα περιβεβλημένων, ἃ μηδὲν πρὸς αὐτὸν ἔχει κοινόν. Κἂν
ἴδῃς ἐπὶ ὀχήματός τινα καθήμενον, τὰς ὀφρῦς ἀνασπῶντα, ἀνατεινόμενον, αὐτῶν
ἁπτόμενον τῶν νεφελῶν, οὐ τῇ φύσει τοῦ πράγματος - οὐ γὰρ δυνατόν, ἀλλὰ τῇ
ἀπονοίᾳ τῆς ψυχῆς, μᾶλλον δὲ τῇ ἀνοίᾳ, μὴ νόμιζε τοῦτον ἔνδοξον, μηδὲ ὑψηλὸν
καὶ μέγαν. Ὑψηλὸν γὰρ οὐχ ἡμίονοι ποιοῦσιν ἕλκουσαι ἀλλ’ ἀρετῆς κορυφὴ πρὸς τὰς
ἁψῖδας ἀνάγουσα τῶν οὐρανῶν.
48 In illud, Ne timueris, PG 55, 514, 33-38 : Κἂν ἄλλον θεάσῃ ἐφ’ ἵππου καθήμενον,
πολλοὺς ἔχοντα τοὺς ῥαβδούχους καὶ σοβοῦντας ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς, μηδὲ τοῦτον
μακαρίζῃς διὰ ταῦτα, ἀλλ’ ἀνάπτυξον αὐτοῦ τὴν ψυχὴν καὶ τότε περὶ αὐτοῦ ψηφίζου
ταῦτα, ἅπερ ἡ ἐκείνης ὄψις ὑποβάλλει.
49 In illud, Ne timueris, PG 55, 514, 38-43 : Ὡς τά γε νῦν ὁρώμενα καταγέλαστα. Τί
γὰρ σοβεῖς ἐπὶ τῆς ἀγορᾶς; εἰπέ μοι· τί δὲ ἐλαύνεις τοὺς ἀπαντῶντας, καὶ φυγαδεύεις,
ἄνθρωπος ὢν, ἄνθρωπον; Τίς ὁ τῦφος; τίς ἡ ἀπόνοια; Μὴ γὰρ λύκος γέγονας, ἢ λέων,
ὡς εἰσιὼν εἰς πόλιν ἅπαντας εἰς φυγὴν τρέπειν;
22 Francesca Prometea Barone
freiner les riches dans leurs dépenses en leur faisant honte, et rete-
nir les pauvres de la jalousie et de l’envie d’imitation. Chrysostome
cherche à casser la chaine du désir, dont la triangularité lui apparait
manifeste : chacun désire les objets du désir d’un autre, qui est un
exemple pour lui. Chrysostome voit bien que chaque étalage néces-
site un public sensible. Son objectif étant d’arrêter le jeu - d’une part,
l’étalage des biens de luxe dans le but d’obtenir l’admiration ; d’autre
part, le désir de ces mêmes biens de la part de ceux qui admirent -
il essaye de soustraire les objets de luxe et ceux qui les possèdent à
l’admiration générale. Il s‘agit à notre avis de la raison pour laquel-
le, à la différence de la prédication contre d’autres vices, il utilise
contre le luxe l’ironie : il sait bien que, si sa communauté arrêtait
de les désirer, ces objets perdraient leur statut de biens de luxe. Ce-
pendant, il n’y a pas de témoignages d’un changement de paradig-
me socio-économique à l’intérieur des communautés guidées par
Chrysostome...
Bibliographie
Abstract