Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð, „Òèòî ¼å ñòåíà.“ (Äèñ)êîíòèíóèòåò âëàäàðñêèõ...

85

Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð ÓÄÊ 008:316.75(497.1)”19”

7.011.3(497.1)”19”
321.728/.74:929 Òèòî

„Òèòî ¼å ñòåíà.“1
(Äèñ)êîíòèíóèòåò âëàäàðñêèõ ïðåäñòàâšàœà ó
£óãîñëàâè¼è è Ñðáè¼è XX âåêà

Àïñòðàêò: Ðàä ïðàòè êîíòèíóèòåò ó íà÷èíèìà ïðåçåíòàöè¼å ëè÷íî-

ñòè £îñèïà Áðîçà Òèòà è êðàšåâà Ïåòðà I è Àëåêñàíäðà II Êàðàîðåâè-
žà ó ñïîìåíèöèìà è äðæàâíèì ìàíèôåñòàöè¼àìà, êàî øòî ñó áèëå Ñèœ-
ñêà àëêà, ðîåíäàíñêè ñëåòîâè, øòàôåòà ìëàäîñòè è äð.

Ãîòîâî ñâè ïîëèòè÷êè ñèñòåìè, îä àóòîðèòàðíèõ è òîòàëèòàðíèõ äî äåìîêðàò-

ñêèõ è ëèáåðàëíèõ, ó îäðååíî¼ ôàçè ñâîãà ðàçâî¼à ó ¼àâíîñòè ñó äðæàâíå ïðèíöèïå
è èäåîëîøêå ïîñòàâêå åòàáëèðàëè êðîç ìîíóìåíòàëíîñò è ìîíîëèòíîñò ñïîìå-
íè÷êèõ îáåëåæ¼à. Óç ìíîãà äåëà âèçóåëíå êóëòóðå, àðõèòåêòóðó, àëè è áðî¼íå ¼àâíå
ìàíèôåñòàöè¼å è öåðåìîíè¼å, ñïîìåíèöè ñó ïðåäñòàâšàëè îá¼åêòå êî¼è ñó íà¼ñíà-
æíè¼å ïðîìîâèñàëè ¼à÷èíó äðæàâå è ìîž œåíîã âîå, êîíñòèòóèñàëè èäåîëîãè¼ó è
ó÷åñòâîâàëè ó êðåèðàœó äðóøòâåíå ñâåñòè. Œèõîâà õèïåðïðîäóêöè¼à ïðàòèëà ¼å
ñíàæåœå ìëàäèõ íàöèîíàëíèõ äðæàâà Åâðîïå êðà¼åì XIX âåêà, äîê ¼å ó XX âåêó
ñëîæåíà ôóíêöè¼à êî¼ó ñó èãðàëè ó êîíñòèòóèñàœó ìîäåðíèõ èäåîëîãè¼à, ïîñåáíî
íàãëàøàâàíà ó òîòàëèòàðíèì ðåæèìèìà êàêî íàöèñòè÷êå Íåìà÷êå è ôàøèñòè÷êå
Èòàëè¼å òàêî è ó äðæàâàìà ñîöè¼àëèñòè÷êèõ äèêòàòóðà.2 Ñâåäî÷åžè î òðè¼óìôó
ìîžè, ñïîìåíèöè ñó ¼à÷àëè ¼åäèíñòâî êîëåêòèâà êàî ìåñòà îêóïšàœà è „åäóêàöè¼å“
ãðààíà. Öâî¼ó áåçðåçåðâíó ïðèïàäíîñò çà¼åäíèöè è ïîâåðåœå ó ñíàãó ñèñòåìà, ïî-
¼åäèíöè ñó í༼àñíè¼å ïîòâðèâàëè íåïîñðåäíèì ó÷åøžåì ó áðî¼íèì öåðåìîíè¼àìà
îðãàíèçîâàíèì ó ïîäíîæ¼èìà ñïîìåíèêà è ó îêâèðó ñïîìåí-ïàðêîâà.
Ãäå ¼å, ìåóòèì, ðàçëèêà ìåñòà è ôóíêöè¼å ñïîìåíèêà ó èäåîëîøêè õåòå-
ðîãåíèì äðæàâàìà äâàäåñåòîã âåêà – ó äèêòàòîðñêèì ðåæèìèìà, ñ ¼åäíå, è äð-
æàâàìà ëèáåðàëíå äåìîêðàòè¼å, ñ äðóãå ñòðàíå? Ôîðìàëíà àíàëèçà âèçóåëíå
ïðåçåíòàöè¼å, ÷åñòèõ ïðåäñòàâà Marianne ó Ôðàíöóñêî¼, èëè óêëåñàíèõ ëèêîâà
àìåðè÷êèõ ïðåäñåäíèêà ó ïëàíèíó Rushmor ó Ѽåäèœåíèì Àìåðè÷êèì Äðæà-
1
Ó àòåšåó Ôðàíà Êðøèíèžà, „Òèòî ¼å êàî ñòåíà“ ó: ÍÈÍ, 2. ¼óë 1961. ñòð. 4..
2
Âèäè: Terence Ranger, Eric J. Hobsbawm, (eds.), The Invention of Tradition, London 1983;
Wendy Kaplan, (ed.), Designing Modernity, The Arts of Reform and Persuasion 1885 – 1945, New
York 1995. David Britt (ed.), Art and Power, Europe under the Dictators 1930–45, Catalogue of the
XXIII Council of Europe exhibition, London, Barcelona, Berlin 1996.
86 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

âàìà, íà ïðèìåð, ìîæå äà ñòâîðè âàðšèâè óòèñàê ñëè÷íîñòè è äà ìàðãèíàëèçó¼å

ðàçëèêå, êî¼å ñó èàêî íà ïðâè ïîãëåä ¼åäâà âèäšèâå, áèëå äóáîêå è ñóøòèíñêå. Òîòà-
ëèòàðíè ðåæèìè äâàäåñåòîã âåêà òåàòðàëíî ñó „ñâåñíî è íàìåðíî ðàñêèäàëè ñà
áëèñêîì ïðîøëîøžó“, ñà öèšåì äà ñå ïðåäñòàâå êàî äåìè¼óðçè íîâîã ñâåòà, à íå
íàñòàâšà÷è ïðåòõîäíîã.3 Îíè ñó ñâî¼å êîðåíå è ïðåòå÷å „ïðîíàëàçèëè“ ó èñòîðè¼-
ñêè äàëåêèì âðåìåíèìà ñðåäœåã âåêà è àíòèêå, ÷èìå ñó êðåèðàœåì âèðòóåëíèõ
èñòîðè¼ñêèõ êîíòèíóèòåòà ñà „çëàòíèì äîáîì“ ó äàëåêî¼ ïðîøëîñòè òåæèëè äà ñòâî-
ðå ìîíîëèòíà äðóøòâà êî¼à ñó áåçðåçåðâíî ïðèçíàâàëà àïñîëóòíó âëàñò âîå.
Äåìîêðàòñêå äðæàâå ñó, íàïðîòèâ, ÷óâàëå òðàäèöè¼å ñâî¼èõ èíñòèòóöè¼à, íà-
ãëàøàâà¼óžè œèõîâ çíà÷à¼, èçìåó îñòàëîã, è ñïîìåíè÷êîì àðõèòåêòóðîì. Êóëò
„î÷åâà íàöè¼å“ ó Ѽåäèœåíèì Àìåðè÷êèì Äðæàâàìà, íà ïðèìåð, èàêî ñíàæåí
âåëèêèì áðî¼åì ñïîìåí-îáåëåæ¼à ãîòîâî èäåíòè÷íå ìîíóìåíòàëíîñòè ïîïóò ñïî-
ìåíèêà íàñòà¼àëèõ ó òîòàëèòàðíèì äðæàâàìà èçìåó äâà ñâåòñêà ðàòà, íà÷èíîì
äðóøòâåíå óòèëèòàðèçàöè¼å èñïîšèî ¼å âåëèêå ðàçëèêå. Ïðå ñâåãà, òèì êóëòîì ¼å
èñòàêíóòà èíñòèòóöè¼à ïðåäñåäíèêà êàî ¼åäàí îä êšó÷íèõ åëåìåíàòà ñíàæåœà
äðæàâå è èçóçåòíî ñëîæåíîã äðóøòâà. Êàî øòî ¼å ñèìáîë Marianne ó Ôðàíöóñêî¼
íà êðà¼ó XIX âåêà îñíàæèî èíñòèòóöè¼ó ðåïóáëèêå, òàêî ¼å ó äåöåíè¼àìà êàäà ñå
âåžèíà åâðîïñêèõ, ïà è ñâåòñêèõ äðæàâà ñóî÷àâàëà ñà ëè÷íèì äèêòàòóðàìà, êî¼å
ñó äîáè¼àëå ðàçëè÷èòå èäåîëîøêå ïðåäçíàêå, àìåðè÷êè äåìîêðàòñêè ñèñòåì, ïðî-
ìîöè¼îì èíñòèòóöè¼å ïðåäñåäíèêà î÷óâàî ðàâíîòåæó òðèïàðòèòíå ïîäåëå äðæàâíå
âëàñòè.4 Ìà êîëèêî èäîëàòðè¼ñêè äåëîâàëî êëåñàœå ëèêîâà ïðâà ÷åòèðè àìåðè÷êà
ïðåäñåäíèêà ó ïëàíèíó Rushmore, à ñìåøòàœå Ëèíêîëíà ó ðåïëèêó àíòè÷êîã õðàìà
ó Washington-ó ñòâàðàëî óòèñàê ïîêóøà¼à œåãîâå äèâèíèçàöè¼å, òè ñïîìåíèöè ñó
ïðåäñòàâšàœåì ïðåäñåäíèêà êàî áðî¼åâà ó íèçó âëàäàðà àìåðè÷êå äðæàâå èçãðà-
èâàëè ñâåñò î istorijskom êîíòèíóèòåòó.
Nepostojanje òðàäèöè¼a äðæàâíèõ èíñòèòóöè¼à ïðåäñòàâšàëo ¼å, ìåóòèì,
¼åäíó îä îñíîâíèõ îäëèêà èñòîðè¼å íà ¼óãîñëîâåíñêèì ïðîñòîðèìà. Ïîëèòè÷êè
äèñêîíòèíóèòåòè èñïîšåíè áðî¼íèì óñòàíöèìà, ïðåâðàòèìà, ðàòîâèìà è ðåâî-
ëóöè¼àìà, îíåìîãóžèëè ñó ¼à÷àœå èíñòèòóöè¼à äðæàâíå âëàñòè è êîíñåêâåíòíî
äðóøòâåíî ïîâåðåœå ó œèõ. Àíàëèçà âëàäàðñêèõ ïðåäñòàâà ó âèçóåëíî¼ êóëòó-
ðè è íàðàòèâèìà (êàêî ïîåòñêèì è ëèòåðàðíèì òàêî è íàó÷íî-èñòîðè¼ñêèì) òî-
êîì äâàäåñåòîã âåêà íà¼íåïîñðåäíè¼å ðàñâåòšàâà îâ༠ôåíîìåí. Èêîíè÷íî ïðåä-
ñòàâšàœå âëàäàðà íà îâèì ïðîñòîðèìà äîäàòíî ¼å, íàèìå, ïåòðèôèêîâàëî äðó-
øòâî è îíåìîãóžàâàëî œåãîâó äåìîêðàòèçàöè¼ó. Òàêî ¼å ó ïåðèîäó ïðåä èçáè¼à-
œå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà – âðåìåíó íà¼æåøžèõ ïîëèòè÷êèõ ñóêîášàâàœà è ïî-
ñòàâšàœà çàõòåâà çà äåöåíòðàëèçàöè¼îì äðæàâå, ãëîðèôèêàöè¼à ëè÷íîñòè êðàšå-

3
Eric Hobsbawm, Foreword, ó: Art and Power… ñòð. 11–15.
4
Pierre Nora, Realms of Memory, The Construction of the French Past, I–III, Columbia Univer-
sity Press 1998. Sergius Michalski, Public Monuments, Art in Political Bondage 1870–1997, Reaktion
Books London 1998.
Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð, „Òèòî ¼å ñòåíà.“ (Äèñ)êîíòèíóèòåò âëàäàðñêèõ... 87

âà Ïåòðà è Àëåêñàíäðà àôèðìèñàëà èäå¼å äðæàâíîã öåíòðàëèçìà è íàöèîíàë-

íå ìîíîëèòíîñòè,5 íà ãîòîâî èäåíòè÷àí íà÷èí êàî øòî ¼å âåëè÷àœå ëè÷íîñòè
âëàäàðà îñòâàðåíî ó âðåìåíó ñîöè¼àëèñòè÷êå £óãîñëàâè¼å, à ïîñåáíî ó ïî-
ñëåäœî¼ äåöåíè¼è œåíîã ïîñòî¼àœà. Ó òðàãàœó çà íîâèì ñèìáîëèìà äðóøòâå-
íîã èäåíòèòåòà ïðåäñòàâà £îñèïà Áðîçà Òèòà èäåíòèôèêîâàíà ¼å, íàèìå, ñà
íà¼êîíçåðâàòèâíè¼èì äåëîâèìà ïîëèòè÷êèõ è èíòåëåêòóàëíèõ åëèòà è èñêî-
ðèøžåíà êàî ¼åäàí îä íà¼ñíàæíè¼èõ åëåìåíàòà äîãìàòèçàöè¼å äðóøòâà. Äîíî-
øåœå Çàêîíà î óïîòðåáè èìåíà è ëèêà £îñèïà Áðîçà Òèòà èç 1984. ãîäèíå,
î¼à÷àëî ¼å äîãìó ÷è¼å ¼å ïîøòîâàœå îíåìîãóžèëî äåìîêðàòèçàöè¼ó ¼óãîñëî-
âåíñêîã äðóøòâà íà êðà¼ó XX âåêà.6 Óâîåœåì êðèâè÷íå îäãîâîðíîñòè çà ñëó-
÷à¼åâå ¼àâíîã âðåàœà è îìàëîâàæàâàœà Òèòîâîã ëèêà è äåëà, ó òðà¼àœó îä òðè
ìåñåöà äî òðè ãîäèíå, ò༠çàêîí ¼å ïîñòàâšåí êàî ðåïðåñèâíè äîêóìåíò, êî¼è
¼å íà¼íåïîñðåäíè¼å ñâåäî÷èî î èäåîëîøêî¼ êîíçåðâàòèâíîñòè œåãîâèõ ñàñòà-
âšà÷à.7 Óìåñòî äà áóäå èñêîðèøžåí çà óñïîñòàâšàœå ñíàæíîã ñèìáîëà äð-
æàâíîã ¼åäèíñòâà, £îñèï Áðîç Òèòî ¼å ïðåäñòàâšåí ó îáëèêó èêîíå ñîöè¼àëè-
çìà, ñ êî¼îì íèñó áèëà äîçâîšåíà ïîèãðàâàœà, ïðåèñïèòèâàœà, íèòè áèëî êà-
êâå èçìåíå.8
Öèš îâîã ðàäà ¼å äà óïðàâî àíàëèçîì ïðåäñòàâšàœà âëàäàðñêèõ ëè÷íîñòè
ïîêàæå íà êî¼è íà÷èí ñó ïîëèòè÷êè äèñêîíòèíóèòåòè ó ¼àâíîñòè óáëàæàâàíè
î÷óâàœåì ôîðìàëíèõ êîíòèíóèòåòà ãðàåíèõ óç ïîìîž ñïîìåíèêà, äðæàâíèõ
öåðåìîíè¼à è ìàíèôåñòàöè¼à. Èàêî íèêàäà çâàíè÷íî èñòàêíóòè, ïà ÷àê íè ïðè-
5
Óãšåøà Ðà¼÷åâèž, Çàòèðàíî è çàòðòî, Îñêðíàâšåíè è óíèøòåíè ñðïñêè ñïîìåíèöè íà
òëó ïðåòõîäíå £óãîñëàâè¼å I, Íîâè Ñàä 2001. Íåîá¼àâšåíè òåêñò ìàãèñòàðñêå òåçå Îëãà Ìàíî¼-
ëîâèž, Òðàäèöè¼å Ïðâîã ñâåòñêîã ðàòà ó áåîãðàäñêî¼ ¼àâíîñòè 1918–1941. Ôèëîçîôñêè ôàêóëòåò
Óíèâåçèòåòà ó Áåîãðàäó, 1996. ãîäèíà.
6
Çàêîíîì î óïîòðåáè èìåíà è ëèêà £îñèïà Áðîçà Òèòà èç 1984. ïðâè ïóò ¼å, íàèìå, ïðîïè-
ñàíî (ó ÷ëàíó 20) îáàâåçíî èçëàãàœå „ó ïðîñòîðè¼àìà ó êî¼èìà ñó ñìåøòåíè äðæàâíè îðãàíè,
¼åäèíèöå è óñòàíîâå £óãîñëîâåíñêå íàðîäíå àðìè¼å, äðóøòâåíî-ïîëèòè÷êå îðãàíèçàöè¼å, îðãà-
íèçàöè¼å óäðóæåíîã ðàäà è äðóãå ñàìîóïðàâíå îðãàíèçàöè¼å è çà¼åäíèöå, äðóøòâåíå îðãàíèçàöè-
¼å è óäðóæåœà ãðààíà (...) ïðåäìåòà ñà ëèêîì £îñèïà Áðîçà Òèòà (ôîòîãðàôè¼å, áèñòå, ñêóëïòóðå,
ðåšåôè, ñòàòóå, òàïèñåðè¼å è ñë) çà ÷è¼ó ¼å óïîòðåáó äàòî îäîáðåœå“. Âèäè: Çàêîí î óïîòðåáè
èìåíà è ëèêà £îñèïà Áðîçà Òèòà, ó: „Ñëóæáåíè ëèñò ÑÔУ“, 28. ñåïòåìáàð 1984, áðî¼ 51, ãîä XL,
ñòð. 1179–1181. Î òîì çàêîíó è ïðåäñòàâàìà £îñèïà Áðîçà Òèòà âèäè èçâàíðåäàí òåêñò Áî¼àíå
Ïå¼èž, „Òèòî èëè èêîíèçàöè¼à ¼åäíå ïðåäñòàâå“, ó: Äå¼àí Ñðåòåíîâèž (óð.), Íîâî ÷èòàœå èêîíå,
Áåîãðàä 2002, ñòð. 107–157 (ó äàšåì òåêñòó: Á. Ïå¼èž, „Òèò).
7
Âåîìà áðçî ïîñëå äîíîøåœà òîã çàêîíà ïîêðåíóòà ¼å è èíèöè¼àòèâà çà ïîäèçàœå ñïîìåíè-
êà £îñèïó Áðîçó Òèòó ó Çàãðåáó. Èàêî ñó îáàâšåíå ñâå ïîòðåáíå ïðèïðåìå çà ðàñïèñèâàœå îï-
øòåã ¼óãîñëîâåíñêîã êîíêóðñà çà ñïîìåíèê Òèòó íà Òðãó ðåâîëóöèîíàðà ó Çàãðåáó, îí íèêàäà
íè¼å ïîäèãíóò. Âèäè: Èovjek i prostor, broj 7–8, 1986.
8
Ó âðåìåíó êàäà ¼å, íà ïðèìåð, ó Åíãëåñêî¼ èñêàðèêèðàí ëèê êðàšèöå âåž âèøå ãîäèíà
ñëîáîäíî ïðåäñòàâšàí íà îìîòèìà ïëî÷à, ìà¼èöàìà, ïîñòåðèìà, îçíà÷àâà¼óžè ïàíêåðñêè áóíò
ìëàäå ãåíåðàöè¼å, ¼óãîñëîâåíñêî áèðîêðàòèçîâàíî ïàðòè¼ñêî è äðæàâíî ðóêîâîäñòâî íè¼å èìàëî
ñëóõà äà îäãîâîðè ñàâðåìåíèì äðóøòâåíèì è êóëòóðíèì êðåòàœèìà è îñëîáîäè ïðîñòîð çà ñòâà-
ðàœå öèâèëíîã äðóøòâà.
88 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

çíàòè, îíè ñó íà áèçàðàí íà÷èí è ïîðåä èäåîëîøêè ñóïðîòñòàâšåíèõ ïðåäçíà-

êà, îñòâàðèâàëè êîíòèíóèòåò èäå¼å ¼óãîñëîâåíñòâà ó XX âåêó.

Äâà Òèòîâà òåëà

Ñîöè¼àëèñòè÷êà ðåâîëóöè¼à ¼å ó ñâåìó òðåáàëî äà ïðåäñòàâšà ðàñêèä ñà
âðåìåíîì êðàšåâèíå è œåíèì èíñòèòóöè¼àìà è äà ¼àñíî èçðàçè äðæàâíè è èäå-
îëîøêè äèñêîíòèíóèòåò íà ïðîñòîðèìà ¼óãîñëîâåíñêå äðæàâå. Ó íà÷èíèìà ïðè-
êàçèâàœà £îñèïà Áðîçà Òèòà ó ¼àâíîñòè, êî¼è ñó ñâî¼èì èäåîëîøêèì ñàäðæà¼è-
ìà ïðåäñòàâšàëè íàñòàâàê ñîâ¼åòñêå ïðàêñå, ó ìíîãî ÷åìó ñå, ìåóòèì, îãëåäà-
¼ó óòèöà¼è è íàñòàâàê òðàäèöè¼à óñïîñòàâšåíèõ èçìåó 1918. è 1941. âåëè÷à-
œåì êðàšåâà äèíàñòè¼å Êàðàîðåâèž.
Àïîòåîçà Òèòîâå ëè÷íîñòè, ïðåìà ìèøšåœèìà ìíîãèõ èñòðàæèâà÷à, çà-
ïî÷åëà ¼å, íàèìå, ó òîêó Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, à íà Äðóãîì çàñåäàœó ÀÂÍΣ-
à äîæèâåëà ñâî¼ó êóëìèíàöè¼ó.9 Ïðåä äåëåãàòèìà ñêóïøòèíå òàäà ñó ñå íàøëà
äâà Òèòîâà òåëà: ïðèâàòíî è ¼àâíî, îäíîñíî ïîëèòè÷êî, êî¼å ¼å áèëî ïðåäñòà-
âšåíî ó îáëèêó œåãîâå áèñòå èçëîæåíå ïîðåä öåíòðàëíå ãîâîðíèöå. Íà òà¼
íà÷èí ¼àñíî ¼å èñòàêíóò íîâè ñèìáîë è îçíà÷åí ïî÷åòàê êîíñòèòóèñàœà ñîöè-
¼àëèñòè÷êå èäåîëîãè¼å. Èàêî ¼å ïîñòàâšàœå Òèòîâå áèñòå ìîãóžå ñõâàòèòè êàî
íàñòàâàê ñîâ¼åòñêå ïðàêñå (èñòèöàœà Ñòàšèíîâèõ áèñòà íà ¼àâíèì ìåñòèìà),
îíà ¼å ïðåäñòàâšàëà óïðàâî ïàíäàí áðî¼íèì âèçóåëèçàöè¼àìà è ìàòåðè¼àëèçà-
öè¼àìà äâà ïðâà ¼óãîñëîâåíñêà âëàäàðà – Ïåòðà I è Àëåêñàíäðà II Êàðàîðå-
âèžà, ÷è¼å ñó áèñòå è ñïîìåíèöè ïîñòàâšàíè ó ¼àâíèì óñòàíîâàìà èçìåó äâà
ñâåòñêà ðàòà. Òèòîâà áèñòà, êî¼ó ¼å óðàäèî ¼åäàí îä íà¼ïðîäóêòèâíè¼èõ äðæàâ-
íèõ ñêóëïòîðà èç âðåìåíà êðàšåâèíå – Àíòóí Àóãóñòèí÷èž, èìàëà ¼å ôóíê-
öè¼ó äà âèçóåëèçó¼å îäëóêó ÀÂÍΣ-à î çàáðàíè ïîâðàòêà ó çåìšó êðàšà Ïå-
òðà II è ¼àñíî èñòàêíå ëè÷íîñò £îñèïà Áðîçà Òèòà êàî ïðâîã ïðåäñåäíèêà £óãî-
ñëàâè¼å. Íà ò༠íà÷èí ¼å çàïî÷åî ïðîöåñ êðåèðàœà è ïîïóëàðèñàœà ïðåäñòàâå
âîå ¼óãîñëîâåíñêå ñîöè¼àëèñòè÷êå ðåâîëóöè¼å êàî ¼åäíîã îä íà¼çíà÷à¼íè¼èõ
åëåìåíòà ó àôèðìàöè¼è öåëîêóïíîã ïàðòèçàíñêîã ïîêðåòà.10 Ó òîêó ïåò äàíà,
êîëèêî ¼å òðà¼àî Àóãóñòèí÷èžåâ ðàä íà òî¼ áèñòè, „äîëàçèëè ñó ôîòîãðàôè:
Ñêðèãèí è Ìàêëèí (êî¼è ñó) ïîñëàëè òå ôîòîãðàôè¼å ó ñâåò äà äîêàæó äà ñå ó
øóìè íå âîäè ñàìî áîðáà íåãî äà ñå òó è êóëòóðíî æèâè“.11 Ñòàâ íîâèõ âëàñòè
áèî ¼å äà ¼àñíî âèçóåëèçó¼ó ñâî¼å ïðèíöèïå èñòèöàœåì ëè÷íîñòè £îñèïà Áðî-
çà Òèòà. Ðàäè øòî ñíàæíè¼å ïðîìîöè¼å íîâå èäåîëîãè¼å, Àíòóí Àóãóñòèí÷èž
9
Âèäè: Àíêåòà Ïîëèòèêå, „Êî ¼å íà âàñ ïðåñóäíî óòèöàî. Àíòóí Àóãóñòèí÷èž: Ñêóëïòóðà
áåç äóøå íå æèâè“, ó: Ïîëèòèêà, 24. ¼óí 1973. Âèäè òàêîå è: Ìèëàí Òåðçèž, Ïðèëîã ïèòàœó
ñòâàðàœà Òèòîâîã êóëòà, ó: Èñòîðè¼ñêè çàïèñè, áð. 1, 1995, ñòð. 88–96.
10
Vjekoslav Perica, Balkan Idols, Religion and Nationalism in Yugoslav States, Oxford Univer-
sity Press 2002, ñòð. 103. Âèäè: Á. Ïå¼èž, „Òèò, ñòð. 107–157.
11
Ibid.
Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð, „Òèòî ¼å ñòåíà.“ (Äèñ)êîíòèíóèòåò âëàäàðñêèõ... 89

¼å òèõ äàíà óðàäèî è Òèòîâó ñòî¼åžó ñòàòóó. Èàêî ¼å ïî Àóãóñòèí÷èžåâèì êà-

ñíè¼èì ñâåäî÷åœèìà, ïðâîáèòíà èäå¼à áèëà äà ñå Òèòîâ ñïîìåíèê óêëåøå ó
Áèîêîâî íà îáàëàìà £àäðàíà, êàêî áè ó òîêó òðà¼àœà ðàòà œåãîâà ôèãóðà „ãè-
ãàíòñêèõ ðàçìåðà“ ñâåäî÷èëà î ïîñòî¼àœó ïàðòèçàíñêå áîðáå ó ïëàíèíàìà Áàë-
êàíà, îä œå ñå îäóñòàëî óñëåä ðàòíèõ îïåðàöè¼à. Óìåñòî òå çàìèñëè, óðàåíà ¼å
ñòàòóà êî¼à ¼å ñâå÷àíî ¼àâíîñòè ïðèêàçàíà òåê ïåò ãîäèíà êàñíè¼å.12
Ñïîìåíèê íàñòàî ó âðåìå íà¼ñíàæíè¼å âåçàíîñòè ¼óãîñëîâåíñêèõ êîìóíè-
ñòà çà Ñòàšèíà è ÊÏÑÑ ïîñòàâšåí ¼å ó ¼àâíè ïðîñòîð íåïîñðåäíî ïîñëå çâà-
íè÷íîã ðàñêèäà ¼óãîñëîâåíñêî-ñîâ¼åòñêîã ïðè¼àòåšñòâà, ïîñëå Ïåòîã êîíãðåñà
ÊÏ£, êàäà ¼å áèëî ïîòðåáíî ïðåäñòàâèòè âîó ¼óãîñëîâåíñêèõ êîìóíèñòà êàî
äîâîšíî ìîžíîã ëèäåðà äà ñå ñóïðîòñòàâè „âåëèêîì áðàòó“. Îòêðèâåí ¼å ñàìî
÷åòèðè ìåñåöà ïîñëå îá¼àâšèâàœà Ðåçîëóöè¼å ÈÁ è Ïåòîã êîíãðåñà ÊÏ£ è òàêî
äîáèî ñàñâèì íîâî çíà÷åœå – êàî íåïîñðåäíè êîíòðàïóíêò Ñòàšèíó è ñâåäî-
÷àíñòâî î ñíàçè ¼óãîñëîâåíñêîã ëèäåðà.
Çàñåäàœå Äðóãîã êîíãðåñà ÊÏ Õðâàòñêå, 21. íîâåìáðà 1948. ãîäèíå, èñ-
êîðèøžåíî ¼å êàî íåïîñðåäàí ïîâîä çà îäðæàâàœå ñâå÷àíîñòè œåãîâîã îòêðè-
âàœà. Ó çàãîðñêî ñåëî äîøëè ñó ÷ëàíîâè Ïîëèòáèðîà ÖÊ ÊÏ£ Ìèëîâàí €è-
ëàñ è Èâàí Ãîøœàê, ÷ëàíîâè ÖÊ ÊÏ£ £àêîâ Áëàæåâèž, Âèöêî Êðñòóëîâèž è
Áîæèäàð Ìàñëàðèž è ÷ëàíîâè ÖÊ ÊÏÕ ñà Âëàäèìèðîì Áàêàðèžåì íà ÷åëó,
êî¼è ¼å è îòêðèî ñïîìåíèê. Ïîðåä œåãà, îêóïšåíèìà íà ñâå÷àíîñòè îáðàòèî
ñå è ÷ëàí ÖÊ ÊÏÕ Ìàðêî Áåëèíèž, êî¼è ¼å ñâî¼èì ãîâîðîì óøàî ó àíòîëîãè¼ó
óäâîðèøòâà, ïîäñòèöàíîã è íåãîâàíîã ó íàðåäíèì äåöåíè¼àìà: „Íàøè íàðîäè
ñòâîðèëè ñó Òèòà, ñòâîðèëè ñó ãà çà íàøó ñðåžó, ñòâîðèëè ñó ãà çà ñâî¼ó ñëî-
áîäó. Íî, íå ñàìî òî, äðóã Òèòî ðàñòàî ¼å íà ãðóäèìà ìåóíàðîäíîã ðàäíè÷êîã
ïîêðåòà (…) ðàäíè÷êè ïîêðåò ñòâîðèî ¼å äðóãà Òèòà çà ñâî¼ó ñðåžó è áëàãî-
ñòàœå, çà ñâî¼ó ñëîáîäó. Äðóã Òèòî ¼å íàøà ñëàâà, äðóã Òèòî ¼å íàøà ðåâîëó-
öè¼à, äðóã Òèòî ¼å íàøà íàäà íàøà ñðåžà, òî ¼å ñîöè¼àëèçàì, òî ¼å Ôðîíò, òî ¼å
Àðìè¼à, òî ¼å ñâå øòî âèäèìî ñâî¼èì î÷èìà íà äàëåêî è øèðîêî.“13 Òàêî ¼å, ïî
óçîðó íà ñïîìåíèêå Ëåœèíó è Ñòàšèíó, ïîñòàâšåíå íà êàíàëó Âîëãà–Ìî-
ñêâà, àëè ó îïîçèòó œèìà, ïîäèãíóò ñïîìåíèê âëàäàðó, êî¼è ¼å òðåáàëî äà áóäå
ñíàæíî óòåìåšåí ó êîëåêòèâíó ñâåñò çà¼åäíèöå ó íàñòà¼àœó.14 Ãðèãîð Âèòåç
ìó ¼å ïîñâåòèî è ïåñìó:
Ê'î äà ñòî¼è íàâðõ Çåëåíãîðå
È îáëàê ìàãëå îâè¼à ìó ðàìå.
Îêî œåãà ñâóä ñå òóòœàâèíå îðå
È ¼åêà äàâè óðâèíå è ¼àìå...

12
Antun Augustinèiæ, „Kako sam vajao bistu Maršala“, ó: Borba, 28–30. novembar 1969.
13
Ïîëèòèêà, 22. íîâåìáðà 1948. ñòð. 1.
14
Ïîëèòèêà, 2. íîâåìáàð 1947.
90 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

Èëè ¼å íàêîí ìíîãèõ äàíà áî¼à

Ñèøàî ñ ãîðà, ñòèã'î ïðåêî œèâà,
È, îãðíóâ ñå êàáàíèöîì ñèâîì,
Ñòàî êð༠êóžå, ãä¼å ä¼åòèœñòâî ñíèâà.

È ñëóøà Ñóòëó ó òîì äàâíîì êðà¼ó,

Øòî ìèðíà òå÷å ïóíà ìîäðîã íåáà,
Ìèðó¼ó òðàâå. Çîðè ïîšå õšåáà.
È öâè¼åöè ñèòíè ÷àøêå îòâàðà¼ó.15

Ðåöåíòíà ïîëèòè÷êà ñèòóàöè¼à è êîíôðîíòàöè¼à Òèòà è Ñòàšèíà ó ïîòïó-

íîñòè ¼å èçáðèñàëà ÷èœåíèöó äà ¼å ó âèçóåëíîì ïîãëåäó ò༠ñïîìåíèê íàñòàî
çàïðàâî êàî ðåïëèêà Àóãóñòèí÷èžåâîã ñïîìåíèêà êðàšó Àëåêñàíäðó ïîäèãíó-
òîã ó Âàðàæäèíó 1935. è óíèøòåíîã 1941. ãîäèíå.16

Àóãóñòèí÷èžåâ ñïîìåíèê Òèòó, ïîñòàâšåí ó Êóìðîâöó 1948. è œåãîâ

ñïîìåíèê êðàšó Àëåêñàíäðó ïîñòàâšåí ó Âàðàæäèíó 1935. ãîäèíå.
15
Radomir Andriæ, Ljubomir Popoviæ (óð.), Tito piscima, pisci Titu, Zagreb, ñòð. 64. Óäâîðè÷êà
ïîåçè¼à ¼å ñâî¼å âðõóíöå äîñåãëà òåê ïîñëå Òèòîâå ñìðòè, îäðàæàâà¼óžè ïîòðåáó ¼åäíîã äåëà óìåò-
íè÷êå ¼àâíîñòè äà äèðåêòíî è ¼àâíî èçðàçè îáîæàâàœå Ïðåäñåäíèêà. Êàêî ñó óðåäíèöè òå àíòî-
ëîãè¼å çàáåëåæèëè: „Ó îãëåäàëó Òèòîâîã èìåíà ¼àòå ñå ìåòàôîðå, ñïîíòàíå ïîåòñêå ôèãóðå è
óêðàñè çà âðåìå êî¼å äîëàçè. £åð, Òèòî ¼å äîøàî èç áóäóžíîñòè.“ ñòð. 6.
16
Î òîì ñïîìåíèêó âèäè: Óãšåøà Ðà¼÷åâèž, ibid. ñòð. 160–161.
Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð, „Òèòî ¼å ñòåíà.“ (Äèñ)êîíòèíóèòåò âëàäàðñêèõ... 91

Èàêî ¼å ðàçâî¼ óìåòíèêîâå èäå¼å î÷èãëåäàí, Àóãóñòèí÷èžåâà ïðåäñòàâà Òè-

òà, ó êîíòåêñòó âðåìåíà íàñòàíêà è ïîñòàâšàœà òîã ñïîìåíèêà, íàâîäè íà ïîðå-
åœà ñà Ñòàšèíîâèì ñïîìåíèöèìà ïîäèçàíèì ó òî âðåìå, êî¼è ñó òàêîå ó îá-
ëèêó ñòàìåíå ñòà¼àžå ôèãóðå ðåôëåêòîâàëè ¼à÷èíó ñîâ¼åòñêîã âîå.17 Ñòàòè÷íè
îáëèê Ñòàšèíîâèõ ñïîìåíèêà, îäðàæàâàî ¼å, íàèìå, ïðîöåñ êðåèðàœà êóëòà
ëè÷íîñòè, êî¼è ¼å ìîæäà íà¼ïàðàäèãìàòè÷íè¼å èñïîšåí íà ñïîìåíèêó Îòàêàðà
Øâåöà, ñâå÷àíî îòêðèâåíîì ó Ïðàãó äâå ãîäèíå ïîñëå Ñòàšèíîâå ñìðòè (à óíè-
øòåíîì 1962. ãîäèíå).18 Ó äóãîì øèœåëó èç êîãà èçëàçå ÷åõîñëîâà÷êè ãðààíè
è âî¼íèöè Öðâåíå àðìè¼å, Ñòàšèí ¼å ïðåäñòàâšåí êàî „èçâîð è óòîêà“, êàî àëôà
è îìåãà ñîöè¼àëèñòè÷êîã äðóøòâà è çà¼åäíèöå äðæàâà èñòî÷íå Åâðîïå.19

Øâåöîâ ñïîìåíèê ó Ïðàãó

Íà ñëè÷àí íà÷èí èçáåãíóò ¼å äèíàìèçàì ó ïðåäñòàâšàœó Òèòà. Èàêî ¼å, íà

ïðèìåð, âà¼àð Ôðàí Êðøèíèž óðàäèî ìîäåë Òèòà íà êîœó, òî œåãîâî ðåøåœå
íèêàäà íè¼å îñòâàðåíî. Ïðåä ¼àâíîøžó ñå, íàïðîòèâ, ïî¼àâèëà œåãîâà ñêóëïòó-
ðà Òèòà, êî¼à ¼å îäèñàëà ñàñâèì ñóïðîòíèì åìîòèâíèì íàáî¼åì – ó Óæèöó 1961,
17
Äîê ¼å Ëåœèíîâà ëè÷íîñò ïðåíåòà ó ñêóëïòîðñêå ïðåäñòàâå ó ïóíîì ðåâîëóöèîíàðíîì
çàìàõó, óòåìåšèòåšè ðåâîëóöè¼å – Ñòàšèí è Òèòî ñó ó ñïîìåíèöèìà ïðåäñòàâšåíè ó ïîçàìà
êîíòåìïëàòèâà è ìåäèòàòèâå. Âèäè: Êåòðèí Áåêåð, „Çâàíè÷íî òåëî ó êîìóíèçìó: Ëåœèí“, ó: Äå-
¼àí Ñðåòåíîâèž (óð.) ibid, ñòð. 95–107.
18
Sergiusz Michalski, Public Monuments…ñòð 139..
19
Ðåëàòèâíî ìàëè áðî¼ ñïîìåíèêà ïîäèãíóò ¼å Ñòàšèíó âàí ãðàíèöà Ñîâ¼åòñêîã Ñàâåçà: ó
Áóäèìïåøòè, Ïðàãó è Èñòî÷íîì Áåðëèíó, êî¼è ñó ñâè ïîðóøåíè çà ñàìî íåêîëèêî ãîäèíà ïîñëå
œåãîâå ñìðòè. Âèäè: Ïîëèòèêà 13. è 15. íîâåìáàð 1961.
92 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

íà äâàäåñåòîãîäèøœèöó èçáè¼àœà óñòàíêà è Óæè÷êå ðåïóáëèêå, ñâå÷àíî ¼å îò-

êðèâåí œåãîâ ñïîìåíèê, êî¼è ¼å íà òîì ìåñòó ñòà¼àî íàðåäíå òðè äåöåíè¼å, äî
œåãîâîã óêëàœàœà 1991. ãîäèíå.

Êðøèíèžåâ ñïîìåíèê – Òèòî íà êîœó

Êàî è íà Ñòàšèíîâîì ñïîìåíèêó ó Ïðàãó, è Êðøèíèžåâèì ðåøåœåì èç

Óæèöà äîìèíèðàî ¼å øèœåë, àëè çà ðàçëèêó îä øèœåëà íà Àâãóñòèí÷èžåâîì
ñïîìåíèêó, êî¼è ñå ðàñêîï÷àí âè¼îðèî ïðåä óäàðèìà âåòðà, îí ¼å ó Óæèöó áèî
óðåäíî çàêîï÷àí, ãîòîâî ó ïîòïóíîñòè ëèøåí âî¼íè÷êèõ àòðèáóòà. Òèòî – ñàì,
àëè îäëó÷àí è ¼àê, äîìèíèðàî ¼å öåíòðàëíèì ãðàäñêèì òðãîì. Íà ïèòàœå êàêî ¼å
ïðàâèî ñïîìåíèê Òèòó êî¼è ¼å ïîñòàâšåí ó Óæèöó, Êðøèíèž ¼å îäãîâîðèî: „Íà-
ïðàâèî ñàì òðèäåñåòàê, ìîæäà ïåäåñåòàê ñêèöà. Òåìà ¼å áèëà Óñòàíàê, çàäàòàê:
äà òåìà áóäå îáðàåíà ó ¼åäíî¼ ôèãóðè. £åäèíà ìîãóžà ¼åäíà ôèãóðà íà îâó òåìó
áèëà ¼å – Òèòî.“ 20
20
Ó àòåšåó Ôðàíà Êðøèíèžà, „Òèòî ¼å êàî ñòåíà“ ó: ÍÈÍ, 2. ¼óë 1961. ñòð. 4..
Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð, „Òèòî ¼å ñòåíà.“ (Äèñ)êîíòèíóèòåò âëàäàðñêèõ... 93

Ïî œåãîâîì ñâåäî÷åœó, èíñïèðàöè¼à çà äåëî äîøëà ¼å èç ¼åäíå ðå÷è, êî¼ó ¼å

Òèòî ÷åñòî êîðèñòèî ó ãîâîðèìà, à òî ¼å áèëà „ìîíîëèòíîñò“. „Ñõâàòèî ñàì –
òàêâà ôèãóðà ìîðà áèòè äàòà ñàìî ó ¼åäíîì áëîêó. Ñåžàì ñå ðå÷è êî¼å ñó ¼åäíîì
èçãîâîðåíå: Òèòî ¼å ñòåíà. Ó ¼åäíîì äàõó, ó ¼åäíîì áëîêó, êàî ñòåíà ÷âðñòà, ìà-
ñèâíà, ìèðíà è ïðè òîìå íèêàêàâ ãåñò, íèêàêàâ ïîêðåò, ñàìî äîñòî¼àíñòâåíîñò.
Îäëó÷íîñò, ìîíîëèòíîñò...“21
Òàêî ¼å £îñèï Áðîç Òèòî ïî-
ñòàî Øèìóí ñòè¼åíà, ñâåòè Ïåòàð
çàøòèòíèê öðêâå. Êîíà÷íè ïîáåä-
íèê ó ñóêîáó ñà Ñòàšèíîì, îíà¼
êî¼è ñå èçáîðèî çà ìåñòî ÷óâàðà
äåëà èäå¼íèõ óòåìåšèòåšà ñîöè-
¼àëèçìà Ìàðêñà, Åíãåëñà è Ëåœè-
íà, îí༠êî¼è èìà ñíàãå äà ñå ñó-
ïðîòñòàâè ñâèìà êî¼è óíóòàð ñà-
ìîã ïîêðåòà íå óñïåâà¼ó äà îäðæå
ïðàâè êóðñ.22
Ñèìïòîìàòè÷íî äåëó¼å, øòî
ñó äâà ñïîìåíèêà êî¼à ñó ïîäèãíó-
òà £îñèïó Áðîçó Òèòó çà œåãîâîã
æèâîòà (1977. ïîñòàâšåí ¼å è ñïî-
ìåíèê ó Âåëåœó êî¼è ¼å, ìåóòèì,
ïðåäñòàâšàî ðåïëèêó ñïîìåíèêà
èç Êóìðîâöà), ïîñòàâšåíà ó ãîäè-
íàìà çíà÷à¼íèõ ñïîšíîïîëèòè÷êèõ
äåøàâàœà. Ïðâè ¼å ïîäèãíóò ó ãî-
äèíè ñóêîáà ñà ÈÁ-îì, êàäà ¼å óíåò
ðåç ó ïîëèòè÷êè è ñâàêîäíåâíè æè-
âîò, à äðóãè ó ãîäèíè ïðâå êîíôå-
ðåíöè¼å íåñâðñòàíèõ, êàäà ñå £óãî-
Êðøèíèžåâ ñïîìåíèê Òèòó ïîñòàâšåí ó ñëàâè¼à ñëàâîäîáèòíî âðàòèëà íà
Óæèöó 1961. ãîäèíå ñâåòñêó ïîëèòè÷êó ïîçîðíèöó.
21
Ibid.
22
×èœåíèöà äà ñó è Òèòî è Ñòàšèí ðåëàòèâíî ðåòêî ñïîìåíè÷êè ïðåäñòàâšàíè, ïðîèçâåëà
¼å äðóãè ôåíîìåí – œèõîâà ìîž ¼å èçðàæàâàíà äàâàœåì èìåíà ãðàäîâèìà, ïà ¼å òàêî Ñòàšèíîâî
èìå (óãëàâíîì ïîñëå 1949) ïîíåëî ïåò ãðàäîâà èñòî÷íå Åâðîïå: Katowice, Eisenhüttenstadt, Du-
naújváros, Brasov, Âàðíà è íàðàâíî Ñòàšèíãðàä ó ÑÑÑÐ-ó, êî¼è ¼å ïðåèìåíîâàí íåêîëèêî äåöåíè-
¼à ðàíè¼å. Ìåóòèì, ïîñëå XXII êîíãðåñà ÊÏÑÑ, íà êîìå ¼å äîíåòà îäëóêà äà ñå Ñòàšèí óêëîíè
èç Ìàóçîëå¼à íà Öðâåíîì òðãó, ïîñòåïåíî ñó è œåãîâà èìåíà íåñòà¼àëà ñà òîïîãðàôñêèõ êàðàòà
Èñòî÷íå Åâðîïå (âèäè: Ïîëèòèêà, 5. íîâåìáàð 1961), äà áè íà êðà¼ó ÷àê è ÷óâåíè Ñòàšèíãðàä
ïðîìåíèî èìå ó Âîëãîãðàä (âèäè: Ibid. 12. íîâåìáàð 1961).
94 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

Îíè ñó çíàòíî àôèðìèñàëè ëè÷íîñò ïðåäñåäíèêà, àëè ¼å íåïîñðåäíè êîí-

òàêò ñ ãðààíèìà èïàê òàäà ïðåäñòàâšàî íà¼çíà÷à¼íè¼è èçâîð ñíàãå íîâîã ðåæè-
ìà. Òàêî ¼å ñàì £îñèï Áðîç Òèòî ïîñòàî àêòèâàí ñóá¼åêò ó ïðîöåñó „óïðîñòîðà-
âàœà“ èäåîëîãè¼å ñîöè¼àëèñòè÷êîã ¼óãîñëîâåíñòâà è ñâèõ œåíèõ åëåìåíàòà: áðàò-
ñòâà è ¼åäèíñòâà, ñàìîóïðàâšàœà è êàñíè¼å íåñâðñòàâàœà. Œåãîâà ñòàëíà ïóòî-
âàœà ïî çåìšè ó ãîäèíàìà èçîëàöè¼å, ïîñëå ñóêîáà ñà çåìšàìà Âàðøàâñêîã
ïàêòà, çíàòíî ñó ïîäñòèöàëà åëàí, à ïîñåòå âî¼íèì îá¼åêòèìà ïîñåáíî óòèöàëå
íà ¼à÷àœå îäàíîñòè äðæàâè óç ïîìîž ëè÷íîñòè ïîëèòè÷êîã è ïàðòè¼ñêîã âîå.23
Øòàâèøå, îä âðåìåíà, êàäà ñó ïóòîâàœà £îñèïà Áðîçà Òèòà èçàøëà èç ãðàíèöà
£óãîñëàâè¼å è áèëà ïðîøèðåíà íà ãîòîâî ñâå êîíòèíåíòå, ïðåäñòàâšàëà ñó íà¼-
ñíàæíè¼ó ïîòïîðó ïðîìåíè äðóøòâåíå àòìîñôåðå. Àêî ó ëè÷íîñòè Ôðèäðèõà
II êàî „reise Kaisera“, íåêè èñòðàæèâà÷è âèäå ñèìáîë ïðîìåíå äðóøòâà êî¼å ¼å
êàî àòðèáóò êîíçóìàöè¼å ìåœàëî ñâàêîäíåâèöó Íåìàöà íà êðà¼ó XIX âåêà, ñè-
ãóðíî ¼å äà ñó „Òèòîâè ïóòåâè ìèðà“ ñíàæíî ìåœàëè ïðåäñòàâå ¼óãîñëîâåíñêèõ
ãðààíà î œèõîâîì ìåñòó è çàñòóïšåíîñòè ó ñâåòñêèì îêâèðèìà, àëè è î àóòåí-
òè÷íîñòè èäåîëîøêîã êîíöåïòà êî¼è ¼å ó £óãîñëàâè¼è åãçèñòèðàî.24
Ïóòîâàœèìà ¼å £îñèï Áðîç Òèòî îñòâàðèâàî íåïîñðåäàí êîíòàêò ñà ãðàà-
íèìà, êî¼è ¼å ñâàêå ãîäèíå êóëìèíèðàî íà íåêîëèêî ìàíèôåñòàöè¼à è äðæàâíèõ
öåðåìîíè¼à íà êî¼èìà ¼å óâåê ïîäðàçóìåâàíî è ïðèñóñòâî ïðåäñåäíèêà. Íà òà¼
íà÷èí £îñèï Áðîç Òèòî áèî ¼å ñòàëíî ïðèñóòàí ó ñâàêîäíåâíîì æèâîòó ãðààíà
£óãîñëàâè¼å, ÷èìå ¼å ðàçâè¼àí îñåžà¼ ¼åäèíñòâà âîå è êîëåêòèâà.
Äðæàâíå ìàíèôåñòàöè¼å è çíà÷à¼íå ïðîñëàâå áèëå ñó ñíàæíè åìîòèâíè
ìîáèëèçàòîðè ìàñà, àëè ¼å ñèìïòîìàòè÷íî äà ñó íà¼çíà÷à¼íè¼å ìåó œèìà èìà-
ëå ñâî¼å òðàäèöè¼å ó âðåìåíó Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å. Íåêîëèêî öåðåìîíè¼à ¼å,
íàèìå, ó ¼àâíîñòè ïðàçíîâàíî íà èñòè íà÷èí ïîñëå 1945. êàî è ïðå 1941. ãîäèíå.
Íèêàäà ïðèçíàò, œèõîâ êîíòèíóèòåò ñå ó âàðšèâî¼ êàòåãîðè¼è êàî øòî ¼å êîëåê-
òèâíî ñåžàœå âåîìà áðçî èçãóáèî. Ïðåäñåäíèê ñîöè¼àëèñòè÷êå £óãîñëàâè¼å ¼å,
èàêî ó äèðåêòíîì îïîçèòó ïðåìà èíñòèòóöè¼è êðàšà, ó áðî¼íèì âèäîâèìà êî-

Ó èñòî âðåìå ó £óãîñëàâè¼è ¼å ñâàêà ðåïóáëèêà è ïîêðà¼èíà äîáèëà ñâî¼ Òèòîâ ãðàä, à ïå-
ñíèê Îñêàð Äàâè÷î ïîíåñåí šóáàâšó ïðåìà ïðåäñåäíèêó ñâå ãðààíå £óãîñëàâè¼å ¼å íàçâàî „Òè-
òîñëîâåíèìà“ ãëåäà¼óžè ó œåãîâî¼ ëè÷íîñòè öåíòðàëíè åëåìåíò êîëåêòèâíå èäåíòèôèêàöè¼å. Š.
Ðøóìîâèž, Ð. Àíäðèž, ibid. ñòð. 238.
Ñàâåçíî èçâðøíî âåžå ¼å ¼îø ó äåöåìáðó 1953. äîíåëî îäëóêó î ôîðìèðàœó Êîìèñè¼å êî¼à
¼å äàâàëà îäîáðåœà çà òî äà äà ñå èìå äðóãà Òèòà äà¼å ìåñòèìà è óëèöàìà, è ó êî¼ó ñó óøëè Âåšêî
Çåêîâèž, ñåêðåòàð ÑÈÂ, Ìîìà Ìàðêîâèž, ×ëàí ÑÈÂ-à è £îæå Âèëôàí, ãåíåðàëíè ñåêðåòàð ïðåä-
ñåäíèêà Ðåïóáëèêå. Îíè ñó áèëè çàäóæåíè è çà îäîáðàâàœå ïðîïàãàíäíèõ ôîòîãðàôè¼à, ÷è¼èì ñó
êâàëèòåòîì óãëàâíîì áèëè íåçàäîâîšíè. Àðõèâ Ñðáè¼å è Öðíå Ãîðå, Ôîíä Ñàâåçíî èçâðøíî
âåžå, ñïîìåí-îáåëåæ¼à: ÀÑÖà 130 –785–1262/1261.
23
Î Òèòîâèì ïîñåòàìà ìåñòèìà è êàñàðíàìà âèäè: Áî¼àí Á. Äèìèòðè¼åâèž, „Àðìè¼à – îñëî-
íàö Òèòîâîã êóëòà ëè÷íîñòè 1945–1954“, ó: Èñòîðè¼à 20. âåêà, áðî¼ 2, 2004, ñòð. 97–123.
24
Î ïóòîâàœèìà Ôðèäðèõà II âèäè: Rudy Koshar, From Monuments to Traces, Artefacts of
German Memory, University of California Press, Berkeley, Los Angeles – London, 2000.
Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð, „Òèòî ¼å ñòåíà.“ (Äèñ)êîíòèíóèòåò âëàäàðñêèõ... 95

ìóíèêàöè¼å ñà ìàñàìà çàäðæàî ðèòóàëå èç âðåìåíà êðàšåâèíå, îáîãàžåíå íî-

âèì èäåîëîøêèì ñëî¼åâèìà. Òàêî ¼å áèëî ñà Ñèœñêîì àëêîì, ñà ðîåíäàíñêèì
ñëåòîâèìà, ñà øòàôåòîì, ïà ÷àê è ñà âîçîì ñà ïîñìðòíèì îñòàöèìà.
Ìàíèôåñòàöè¼à êî¼à ¼å ìîæäà èìàëà íà¼äóæó òðàäèöè¼ó, áèëà ¼å Ñèœñêà
àëêà, êî¼à ¼å ïðîìîöè¼ó äîæèâåëà ¼îø ïî÷åòêîì XIX âåêà, êàäà ¼î¼ ¼å ïðèñóñòâî-
âàî àóñòðè¼ñêè öàð Ôðàœà II, êî¼è ¼å, ïóòó¼óžè ïî Äàëìàöè¼è 1818. ãîäèíå, ïðà-
òèî íàäìåòàœå àëêàðà. Øåñò äåöåíè¼à êàñíè¼å, 1878. ãîäèíå, è ñàì öàð Ôðàœà
£îñèô ¼å áèî ïî÷àñíè ãîñò òå ìàíèôåñòàöè¼å, ïîñëå ÷åãà ¼å îíà ïîëàêî ïî÷åëà äà
ñå èçäâà¼à êàî çíà÷à¼àí ðåãèîíàëíè äîãàà¼. Êàäà ¼å îäóøåâšåíè öàð ïîçâàî
àëêàðå äà ñâî¼å óìåžå ïîêàæó è ó Áå÷ó, òà ìàíèôåñòàöè¼à ¼å ïðåðàñëà ó ¼åäíó îä
àòðàêöè¼à Àóñòðî-Óãàðñêå öàðåâèíå.
Òðàäèöè¼à îäðæàâàœà Ñèœñêå àëêå íàñòàâšåíà ¼å ó Êðàšåâèíè Ñðáà, Õð-
âàòà è Ñëîâåíàöà, à 1922. ãîäèíå ¼å ïîâîäîì âåí÷àœà êðàšà Àëåêñàíäðà Êàðà-
îðåâèžà è Ìàðè¼å, îäðæàíà è ó Áåîãðàäó. È ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà ¼åäíà
îä ïðâèõ ìàíèôåñòàöè¼à êî¼å ñó ó ñîöè¼àëèñòè÷êî¼ £óãîñëàâè¼è îáíîâšåíå áèëà
¼å Ñèœñêà àëêà. Âåž 19. àâãóñòà 1945. ãîäèíå, êàî Òèòîâ èçàñëàíèê, ïðèñóñòâî-
âàî ¼î¼ ¼å Êî÷à Ïîïîâèž, à ïî óçîðó íà ïðàêñó èç âðåìåíà Ôðàœå £îñèôà è êðàšà
Àëåêñàíäðà – 1946. ¼å ïîâîäîì Äðóãîã êîíãðåñà ÓÑÀΣ-à àëêàðñêî òàêìè÷åœå
îäðæàíî ó Çàãðåáó. Òèòî ¼å 1959. ãîäèíå ïîñòàî ïîêðîâèòåš Ñèœñêå àëêå, à îä
1965. ¼å è äîáèî äîæèâîòíî ïîêðîâèòåšñòâî. Äâå ãîäèíå ïðåä œåãîâó ñìðò „Âè-
òåøêî àëêàðñêî äðóøòâî è íàðîä Öåòèœñêå êðà¼èíå óïóòèëè ñó ìó ìîëáó äà
ïîñòàíå ïî÷àñíè âî¼âîäà àëêàðñêè“.25
Èàêî ¼å ïðèñóñòâî âëàäàðà òî¼ öåðåìîíè¼è òðåáàëî äà ïðóæè çíàòíî øèðè
çíà÷༠îä ëîêàëíå ïðèðåäáå, íà äðæàâíîì íèâîó ¼å îðãàíèçîâàíî íåêîëèêî çíà-
÷à¼íè¼èõ ìàíèôåñòàöè¼à êî¼å ñó ïî óãëåäó è çíà÷à¼ó äàëåêî ïðåâàçèëàçèëå Àëêó.
Îíå ñó îá¼åäèœàâàëå ãîòîâî ñâå ãðààíå £óãîñëàâè¼å è âåçèâàëå èõ äèðåêòíî çà
ëè÷íîñò âëàäàðà. Ó òîì ñìèñëó ïîñåáíî ñó áèëå çíà÷à¼íå îðãàíèçàöè¼å îìëà-
äèíñêèõ ñëåòîâà ó ÷àñò ðîåíäàíà £îñèïà Áðîçà Òèòà. Òå ïðèðåäáå ìîãó ñå ïî-
ñìàòðàòè ó êîíòèíóèòåòó ñëè÷íèõ ìàíèôåñòàöè¼à ó çåìšàìà ñîöè¼àëèçìà, êàî
øòî ¼å áèëà ÷óâåíà „Ñïàðòàêè¼àäà“ ó Ïðàãó, ãäå ñó ó÷åñòâîâàëè ìëàäè èç ñâèõ
äðæàâà ÷ëàíèöà Âàðøàâñêîã ïàêòà. Ìåóòèì, ñëåòîâè ïðèðåèâàíè ïîâîäîì
Äàíà ìëàäîñòè è Òèòîâîã ðîåíäàíà ïðåäñòàâšàëè ñó è íàñòàâàê òðàäèöè¼å ñî-
êîëñêèõ âåæáàœà èç âðåìåíà Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å, êàäà ñó òå ìàíèôåñòàöè¼å
èìàëå èñòó íàìåíó, òî ¼åñò äà ïðîñëàâå ðîåíäàí ìëàäîã Ïåòðà II Êàðàîðåâè-
žà. Ó¼åäíà÷åíè ïîêðåòè ó÷åñíèêà ïðèðåäàáà, áåç îáçèðà íà ïîëèòè÷êå ðàçëèêå
ñèñòåìà êî¼è ñó èõ ïðîïàãèðàëè, òðåáàëî ¼å äà âèçóåëíî èäåíòèôèêó¼ó èäåîëî-
ãè¼ó è äà ïðèêàçèâàœåì ñèíõðîíèçîâàíèõ ïîêðåòà äåñåòèíà è ñòîòèíà šóäñêèõ
òåëà ôîðìèðà¼ó ïðåäñòàâó ¼åäèíñòâà è ¼à÷èíå êîëåêòèâà. Òå ìàíèôåñòàöè¼å òðå-
25
Âèäè: Ðà¼êî Áîáîò (óð), Ñèœñêà àëêà, Áåîãðàä 1987; Šime Juriæ, Dokumenti i književna
graða o sinjskoj alki, Split 1988.
96 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

áàëî ¼å äà ñâåäî÷å î ìîžè çà¼åäíèöå è îäà¼ó ïðèçíàœå ñíàçè ðóêîâîäñòâà è âîå.

È ïîðåä çíàòíèõ ðàçëèêà ó èñïîšàâàœó åñòåòèêå ðåæèìà, ¼àâíè ñêóïîâè è ôè-
ñêóëòóðíå öåðåìîíè¼å ìëàäèõ ñïîðòèñòà ïðåäñòàâšàëè ñó ïîòïóíó óðîœåíîñò
ïî¼åäèíöà ó êîëåêòèâ òîêîì XX âåêà.
£óãîñëîâåíñêà ïðàêñà ó îðãàíèçîâàœó äåöå è îìëàäèíå è œèõîâî ïîäðåè-
âàœå äðæàâíî¼ èíäîêòðèíàöè¼è, óìíîãîìå ¼å ïðåäñòàâšàëà óãëåäàœå íà ìåó-
íàðîäíå óçîðå. £àâíå ìàíèôåñòàöè¼å è îðãàíèçàöè¼à ðàäà ñîêîëñêèõ è ïèîíèð-
ñêèõ óäðóæåœà ïðåäñòàâšàëè ñó äîìàžå âàðè¼àíòå âàñïèòàâàœà íà¼ìëàèõ ãå-
íåðàöè¼à ó ñêëàäó ñà ïðîêëàìîâàíîì äðæàâíîì èäåîëîãè¼îì.
Äîê ñó ó Êðàšåâèíè £óãîñëàâè¼è ñîêîëñêå àêòèâíîñòè áèëå âèä äðæàâíîã
óòèöà¼à íà ìëàäå ãåíåðàöè¼å, îêóïšà¼óžè „öâåò íàöèîíàëíå îìëàäèíå“,26 ó „ñî-
öè¼àëèñòè÷êî¼ £óãîñëàâè¼è“ ñó ïèîíèðñêå è îìëàäèíñêå îðãàíèçàöè¼å ïðèìàð-
íî áèëå ïîäñòèöàíå äà ÷óâà¼ó òðàäèöè¼å ñîöè¼àëèñòè÷êå ðåâîëóöè¼å è ôîðìè-
ðà¼ó íîâè èäåíòèòåò ó îêâèðèìà ñîöè¼àëèñòè÷êîã ïàòðèîòèçìà. Îíî øòî èì ¼å
áèëî çà¼åäíè÷êî ¼åñòå òî øòî ñó ïîâåçàíîøžó ïî¼åäèíöà ñà ëè÷íîøžó ìîíàðõà,
îäíîñíî ïðåäñåäíèêà, îä íà¼ðàíè¼èõ ãîäèíà ¼à÷àëå âåçå ïî¼åäèíöà ñà äðæàâîì.
Ñëåòîâè îäðæàâàíè ó ñëàâó ðîåíäàíà ïðåñòîëîíàñëåäíèêà Ïåòðà, êî¼è ¼å áèî è
âîà Ñîêîëà, èñòî êàî è îíè îäðæàâàíè ïîâîäîì Äàíà ìëàäîñòè è Òèòîâîã ðî-
åíäàíà, òðåáàëî ¼å äà îìîãóžå äèðåêòíó èäåíòèôèêàöè¼ó ìëàäèõ ãåíåðàöè¼à
ñà ëè÷íîøžó âîå.

Çóášà çàõâàëíîñòè è Øòàôåòà ìëàäîñòè

Ìåóòèì, êàî íà¼çíà÷à¼íè¼ó ìàíèôåñòàöè¼ó òîãà òèïà ó ¼óãîñëîâåíñêèì
îêâèðèìà èçäâî¼èëè áèñìî èïàê àêòèâíîñò êî¼à ¼å í༼à÷å ìîáèëèñàëà ñòàíîâ-
íèøòâî è ÷èíîì ó÷åñòâîâàœà õèšàäà ïî¼åäèíàöà ïðåäñòàâšàëà ñïîíó ÷èòàâå
çà¼åäíèöå. Ðå÷ ¼å, íàèìå, î àêöè¼è íîøåœà çóášå, èëè øòàôåòå, ðóêàìà ìëàäèõ
öåëå çåìšå è ïàšåœà âàòðå íà Îïëåíöó, îäíîñíî ïðåäàâàœà øòàôåòå Òèòó. Îíà
¼å çàïî÷åëà íîøåœåì áàêšå îä Ñàðà¼åâà äî Îïëåíöà ó ÷àñò ïðåìèíóëîã êðàšà
Ïåòðà I, àëè è ñíàæíî èçðàæàâàëà ïîñâåžåíîñò ëè÷íîñòè êðàšà Àëåêñàíäðà.
Íà ñâå÷àíîñòèìà Äðóãîã ñîêîëñêîã ïîêðà¼èíñêîã ñëåòà ó Ñàðà¼åâó ó ëåòî 1934.
ãîäèíå, ïðèêàçàíîã êàî „èñòîðè¼ñêè è íàöèîíàëíè ÷èí, øòî äî ñàäà íèñó óâåê
áèëå äðóãå ñëè÷íå ïðèðåäáå“, ñîêîëñêè îäáîð ñàðà¼åâñêå æóïå ¼å îäëó÷èî äà
„ïðîáóäè íå ñàìî êîä ñîêîëà, âåž è êîä öåëîã íàðîäà Áîñíå è Õåðöåãîâèíå ¼åäàí
ïëåìåíèòè îñåžà¼ çàõâàëíîñòè öåëå ÁèÕ ïðåìà Êðàšó Îñëîáîäèîöó Ïåòðó I
ïàšåœåì çóášå çàõâàëíîñòè ó èñòîðè¼ñêîì ãðàäó Ñàðà¼åâó, ïà äà ¼å òàêî çàïà-
šåíó œåãîâè ÷ëàíîâè ñîêîëè ó îäóøåâšåíîì òðêó îäíåñó ïðåêî âèñîêèõ ïëà-
26
ÀÑÖÃ: Ôîíä Äâîð Êðàšåâèíå £óãîñëàâè¼å 1918–1941, ôàñöèêëà 3, ¼åäèíèöà 9, Ñîêîëñêè
ïîêðåò è ïðîòèâñîêîëñêà äåëàòíîñò. Äàšå: Ïîäèçàœå ñïîìåíèêà è ñîêîëñêèõ äîìîâà ÀÑÖà 74–
17–29.
Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð, „Òèòî ¼å ñòåíà.“ (Äèñ)êîíòèíóèòåò âëàäàðñêèõ... 97

íèíà, êðîç âåëèêå øóìå è äèâíà ïîšà ïðåêî Äðèíå è Ìîðàâå íà äàšèíó îä
350 êì íà èñòîðè¼ñêî ìåñòî Îïëåíàö (Òîïîëó). Òàìî èìà äà ñå çàïàëè íàä
ãðîáîì êðàšà Ïåòðà Îñëîáîäèîöà ñîêîëñêî êàíäèëî, êî¼å žå âå÷èòî ãîðåòè è
ïðè÷àòè î œèõîâî¼ çàõâàëíîñòè îä êîëåíà äî êîëåíà.“ Òàêî ¼å ïðâà çóášà óïà-
šåíà 2. ¼óíà ó 19.45 ÷àñîâà, íà ñîêîëñêîì èãðàëèøòó êîä êàñàðíå Êðàšà Àëåê-
ñàíäðà. Çà òó ïðèëèêó äîíåòî ¼å äðâî èç øóìå Žîðêîâà÷å êî¼å ¼å òðåáàëî äà
ïîäñåòè íà äàíå óñòàíêà è óëîãó Ïåòðà Ìðêîœèžà ó œåìó. Ñîêîëè ñó ïóò äî
Îïëåíöà ïðåøëè 2. è 3. ¼óíà çà 17 ÷àñîâà óç ïåñìå „Õå¼ òðóáà÷ó ñ áî¼íå Äðè-
íå“ è „Î¼ Ñðáè¼î ìèëà ìàòè“, à ïðâè êî¼è ¼ó ¼å ïîíåî áèî ¼å ïðîôåñîð Õà¼ðó-
äèí €óðèž.
Ïðåìà ïèñàœó øòàìïå, êî¼å ¼å îáèëîâàëî ïàòåòèêîì è ïðåòåðèâàœèìà, ãëå-
äàîöè ñó áèëè çàäèâšåíè óòèñêîì òå ñèìáîëè÷íå âàòðå è „¼îø íåêîëèêî òðåíó-
òàêà çàíåìåëè, ãëåäàëè ñó îíàìî, ãäå ¼å íåñòàëî âàòðå. Ìíîãè ñó ïëàêàëè. À
îíäà ñå ïðîâàëèî ÷èòàâ îðêàí îäóøåâšåœà, ïîâèêà è ïåñìå. Òðèáèíå ñó ñå
îðèëå. Ïëîòóíè ïóøàêà ïðîëàìàëè ñó âàçäóõ, à ïîíîâíà òîïîâñêà ïàšáà ìó-
ìëàëà ¼å ïðèãóøåíî äàëåêèì çàìðà÷åíèì ñòðàíàìà, ïðàòåžè îãàœ ðàñïëàìòåëå
çóášå çàõâàëíîñòè, êî¼à ¼å îäìèöàëà êðîç íîž óç Ìèšàöêó êà Ðîìàíè¼è ïëàíè-
íè è ñâå äàšå êà Äðèíè è Ìîðàâè, äîê íè¼å ñòèãëà äî Òîïîëå, ïîñëå 17. ÷àñîâà
òð÷àœà, ò. ¼. 3. ¼óíà ó 17.39 ÷àñîâà (sic! Ïðèì. Î. Ì. Ï.)“.27 Áèëî ¼å ïîòðåáíî îêî
2.000 ñîêîëà èç ñàðà¼åâñêå, óæè÷êå è êðàãó¼åâà÷êå æóïå ðàñïîðååíèõ íà 50–
200 ì. Ó àóòó ñó íîøåíå çóášå è ìåœàíå êàäà íåêà ïî÷íå äà äîãîðåâà. Ïðåìà
ïèñàœó øòàìïå çà øòàôåòó ¼å âëàäàëî âåëèêî èíòåðåñîâàœå, à òðêà÷è ñó ñå
ïîñòàâšàëè è ïî ïåò ñàòè ðàíè¼å. Ïîñëåäœè ñó çóášó íîñèëè Áîæî Ðóæè÷êà,
êî¼è ¼ó ¼å ïðåäàî óïðàâíèêó Íàðîäíîã ïîçîðèøòà Ìèëóòèíó £àœóøåâèžó, èäå¼-
íîì òâîðöó òå àêöè¼å, à îí ñòàðåøèíè æóïå äð Áåñàðîâèžó è ×åäè Ìèëèžó, êî¼è
ñó çàïàëèëè êàíäèëî.
„Êàêâå ñó êîðèñòè îä îâå ñâå÷àíîñòè: îä ïàšåœà è íîøåœà çóášå çàõâàë-
íîñòè? (...) Àêî ñå ïðî÷èòà¼ó ãîâîðè, êî¼è ñó ñå îäðæàëè ó Ñàðà¼åâó ïðè ïàšåœó
çóášå, îäãîâîð ¼å òó. Àëè è ñâè îíè, êî¼è îâî íèñó ÷óëè, âåž ñó ñàìî âèäåëè,
êàäà ¼å çóášà ïðåíåòà, îñåòèëè ñó íåøòî äèðšèâî è ëåïî, íåøòî øòî ñå íå
çàáîðàâšà; òî ¼å ìíîãî ¼à÷å îä ïèñàíèõ ðå÷è. Ñâàêè î÷åâèäàö, íàðî÷èòî îíà¼
îáè÷àí ñåšàê è ñåšàíêà, êàäà ¼å çóášà ïðîíîøåíà êðîç œèõîâà ïîšà, ñåëî èëè
ãðàä, îñåòèî ¼å äà ¼å òî íåøòî âåëèêî, ëåïî, óçâèøåíî è ñâåòî, øòî ñå äåøàâà
(...) áóåœå íàðîäíå ñâåñòè è ðàçâè¼àœå ¼åäíîã îñåžà¼à, êî¼è ÷åñòî ïóòà çàìðå, à
òî ¼å ïîøòîâàœå ïðîøëîñòè“.28
Ïîñëå Äðóãîã ñâåòñêîã ðàòà, èíèöè¼àòèâà çà íîøåœåì øòàôåòå ïðâîì ïðåä-
ñåäíèêó £óãîñëàâè¼å ïîòåêëà ¼å óïðàâî èç Êðàãó¼åâöà, êî¼è ¼å ïðåäñòàâšàî ïî-
27
Istorijski podvig jugoslovenskog sokolstva u Sarajevu, ó: Vojnièki glasnik, 1. ¼óë 1934, áð. 13,
ñòð. 195–198.
28
Ibid, 15. juli 1934. ñòð. 211–214.
98 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

ñëåäœó ñòàíèöó çóášå ïðå ïàšåœà íà Îïëåíöó. Òàêî ¼å âåž 1945. ïðîíîøåœå
ïàëèöå êðîç £óãîñëàâè¼ó ó ñëàâó âëàäàðà íàñòàâšåíî. Ïðåìà íàêíàäíèì ñâåäî-
÷åœèìà, âåž ¼å ó àïðèëó íà ñåäíèöè ÖÎ ÓÑÀΣ è ó ÖÊ ÑÊΣ ðåøåíî äà ñå
îðãàíèçó¼ó ìàñîâíà îìëàäèíñêà øòàôåòíà òð÷àœà øèðîì £óãîñëàâè¼å. Ìëàäè
òðêà÷è òðåáàëî ¼å äà íîñå ëåïî èçðàåíå ïàëèöå è ó œèìà ïèñìåíå ÷åñòèòêå çà
ðîåíäàí Ìàðøàëà.29 Èíèöè¼àòèâà ñå ïðèïèñó¼å äóãîãîäèøœåì ïðåäàâà÷ó ôè-
ñêóëòóðå ó Êðàãó¼åâà÷êî¼ ãèìíàçè¼è £îñèôó Ïðîõàñêè. „Ïîçíàòî ¼å, äà ¼å Êðàãó-
¼åâàö è ó ïðîøëîñòè çíà÷à¼íè¼å äîãàà¼å ïðîñëàâšàî íîøåœåì áàêšè-áàêšàäå
(äîëàçàê ïðâîã âîçà ó Êðàãó¼åâàö 1886, ñâå÷àíî îòâàðàœå Ãðîøíè÷êîã âîäîâîäà
1938), à îä ïîñåáíîã óòèöà¼à áèëî ¼å è ñåžàœå íà ïðåíîøåœà îëèìïè¼ñêå áàêšå
èç Àòèíå – Ãð÷êå, êîëåâêå Îëèìïè¼àäå êà Áåðëèíó 1936, êî¼à ñå ó Êðàãó¼åâöó
çàäðæàëà êîä Ñïîìåíèêà ïàëèì Øóìàäèíöèìà ó ðàòîâèìà 1804–918, çàòèì íå-
êà øòàôåòíà òð÷àœà è âåæáàœà íà ÷àñîâèìà ôèñêóëòóðå êîä £îñèôà Ïðîõàñêå,
êàî è íåêà œåãîâà ïðè÷àœà òàêîå, íà ÷àñîâèìà ôèñêóëòóðå î îëèìïè¼ñêî¼ áà-
êšè è øòàôåòè.“30 Ó îâîì öèòàòó íè¼å ïîìåíóòî íîøåœå çóášå íà Îïëåíàö
èàêî ¼å îíî ó Øóìàäè¼è ìîðàëî îñòàâèòè ìíîãî äóášè óòèñàê íî øòî ¼å èìàî
îëèìïè¼ñêè ïëàìåí, èëè ñâå÷àíî îòâàðàœå âîäîâîäà. Ñâåñíî çàáîðàâšàœå êðå-
èðà èäåíòèòåò äðóøòâà ïîä¼åäíàêî ñíàæíî êàî è ñâåñíî îäàáèðàœå îäðååíèõ
äîãàà¼à äà áóäó çàïàìžåíè.
Êàäà ¼å ïðâà øòàôåòà ñòèãëà ó Áåëè äâîð, œåíè íîñèîöè ñó ñàçíàëè äà ¼å
Òèòî îòèøàî õèòíî ó Çàãðåá. Ïðèìèî èõ ¼å ïóêîâíèê Ìèòàð Áàêèž, øåô Êàáè-
íåòà è èçàñëàíèê äðóãà Òèòà, øòî ¼àñíî ñâåäî÷è êîëèêî íèêî ó òîì òðåíóòêó
íè¼å ïîêëàœàî ñóøòèíñêó âàæíîñò òîì äîãàà¼ó. Çà äîíîñèîöå øòàôåòå ¼å, èñòè-
íà, ïðèðååí ñâå÷àíè ïðè¼åì, íà êîìå ñó áèëè ïî÷àøžåíè „áîíáîíàìà, ÷îêîëà-
äàìà, ñîêîâèìà, òðåøœàìà, öèãàðåòàìà...“, äà áè ñâå÷àíîñò äîæèâåëà êóëìèíà-
öè¼ó ïîêëàœàœåì ôîòîãðàôè¼à ñà ëèêîì äðóãà Òèòà è œåãîâèì êàðàêòåðèñòè÷-
íèì ïîòïèñîì ãîñòèìà. Ìåóòèì, ñàìî çà íåêîëèêî ñàòè äîøëî ¼å äî çíàòíå
ïðîìåíå. Íàèìå, âåž íàðåäíîã ¼óòðà Òèòî ¼å äîíîñèîöå èç Êðàãó¼åâöà ïîçâàî äà
äîó àâèîíîì ó Çàãðåá, øòî ¼å ïðåäñòàâšàëî íåâåðîâàòíî èñêóñòâî è ïî÷àñò. Êî
¼å óî÷èî äàëåêîñåæíè çíà÷༠òå ìàíèôåñòàöè¼å, îñòà¼å äà ñå óòâðäè, àëè îíà ¼å
äåôèíèòèâíî ïîñòàëà ¼åäíà îä íà¼çíà÷à¼íè¼èõ öåðåìîíè¼à êî¼å ñó ¼à÷àëå åìî-
òèâíó âåçàíîñò ïî¼åäèíàöà çà äðæàâó è œåíîã âîó.
Òå 1945. ãîäèíå Òèòî ¼å ïðèìèî 13 øòàôåòà – èç 6 ôåäåðàëíèõ ¼åäèíèöà,
Òðñòà, Àðìè¼å, Âî¼âîäèíå, Áåîãðàäà, Êðàãó¼åâöà è âåðîâàòíî Áàíàòà è èñòî÷íå
Ñðáè¼å. 31 Îä 1957. ãîäèíå Òèòó ¼å ïðåäàâàíà ¼åäíà çâàíè÷íà øòàôåòà, à œåí
ïðâè (îäíîñíî ïîñëåäœè) íîñèëàö áèî ¼å Ìèêà Òðèïàëî. Ïðàêñà íîøåœà øòà-
ôåòå íàñòàâšåíà ¼å è ïîñëå ñìðòè £îñèïà Áðîçà Òèòà äî 1985. ãîäèíå.
29
Æèâàäèí Ñòåïàíîâèž, Êðàãó¼åâà÷êà øòàôåòà Òèòó – Êðàãó¼åâàö, Êðàãó¼åâàö 1985.
30
Ibid, ñòð. 4.
31
Deset godina Titove štafete, Beograd 1956.
Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð, „Òèòî ¼å ñòåíà.“ (Äèñ)êîíòèíóèòåò âëàäàðñêèõ... 99

Íà êðà¼ó, ïîäñåòèìî äà ñó íà íèâîó ñèìáîëè÷íèõ ìàíèôåñòàöè¼à è ïîñëåä-

œà ïóòîâàœà ïîñìðòíèõ îñòàòàêà Àëåêñàíäðà è Òèòà, âîçîì êðîç £óãîñëàâè¼ó
ñà ìàñàìà ñâåòà è ïîëîæåíèì öâåžåì ïîðåä ïðóãå òðåáàëî äà ïðåíåñó èñòå ñåí-
òèìåíòå è ïîäñòàêíó íà èñòè íà÷èí õîìîãåíèçàöè¼ó çà¼åäíèöå îêî ìðòâîã âëà-
äàðà.32
Ñâå òå ìàíèôåñòàöè¼å, è òðîäèìåíçèîíàëíà ìàòåðè¼àëèçàöè¼à ëèäåðà ó îá-
ëèêó ñïîìåíèêà, èçãðàèâàëå ñó ¼åäèíñòâî ¼óãîñëîâåíñêå ñîöè¼àëèñòè÷êå çà¼åä-
íèöå. Îâ༠òåêñò íè¼å èìàî çà öèš äà ðàñâåòëè íåêå îä äóáèîçà âåçàíèõ çà ëè÷-
íîñò è ïîëèòè÷êî äåëîâàœå £îñèïà Áðîçà Òèòà, âåž äà àíàëèçîì œåãîâå ïðèñóò-
íîñòè ó ¼àâíîñòè, àíàëèçîì ñïîìåíèêà ñ œåãîâèì ëèêîì è áðî¼íèõ äðæàâíèõ ñâå-
÷àíîñòè, óêàæå íà êîìïëåêñíîñò ðàñïðàâà î äèñêîíòèíóèòåòó ó ñðïñêî¼ èñòîðè¼è.

Åïèëîã
£åäèíè ¼àâíè ñïîìåíèê £îñèïó Áðîçó Òèòó êî¼è ¼å ïîñòàâšåí ó Ñðáè¼è, 1961.
ãîäèíå ó òàäà Òèòîâîì Óæèöó, óêëîœåí ¼å ïîñëå òà÷íî òðè äåöåíè¼å – ó ñåïòåì-
áðó 1991, èñòå ãîäèíå êàäà ¼å ôîðìàëíî ïðåñòàëà äà ïîñòî¼è Ñîöè¼àëèñòè÷êà Ôå-
äåðàòèâíà Ðåïóáëèêà £óãîñëàâè¼à. Îí íè¼å óíèøòåí âàíäàëñêîì àêöè¼îì, âåž îð-
ãàíèçîâàíî óêëîœåí è ïðåìåøòåí ó äâîðèøòå Ìóçå¼à Ðåâîëóöè¼å. Çàâðøèî ¼å êàî
è ñïîìåíèöè œåãîâèõ ïðåòõîäíèêà, äàëåêî îä î÷è¼ó ¼àâíîñòè. Êàî è ñâè ñèìáîëè
âëàñòè êî¼è ñó ñà ñòðàøžó ïîñòàâšàíè, ñà ñòðàøžó ¼å è óêëîœåí ñà öåíòðàëíîã
ãðàäñêîã òðãà. Îä äàíà œåãîâîã óêëàœàœà íà ãëàâíîì ãðàäñêîì òðãó ó Óæèöó
íè¼å ïîñòàâšåíî íè¼åäíî äðóãî ñïîìåí-îáåëåæ¼å, íèòè ïëî÷à. Ïðàçàí Òðã, èçà
êîãà ñå ïîñëå áîìáàðäîâàœà ÍÀÒÎ ïàêòà ïî¼àâèëà ñàìî ðóøåâèíà çãðàäå ïîøòå,
ñâåäî÷è î âðåìåíó êî¼å ¼å óíèøòàâàëî ñèìáîëå øòî ñó ìó ïðåòõîäèëè, àëè êî¼å
ãîòîâî äà íè¼å óñïåëî äà ñòâîðè íè¼åäàí ñâî¼ ñèìáîë. Óïðàâî ñòîãà íåêå íîâå
èíèöè¼àòèâå çà ïîñòàâšàœåì ïðàâîñëàâíå öðêâå íà Òðã ïàðòèçàíà îòâàðà¼ó
ïðîñòîð íîâèì ñîöèîëîøêèì ñòóäè¼àìà âðåìåíà è äðóøòâà ó êîìå æèâèìî.

32
Î ñàõðàíè Òèòà è Àëåêñàíäðà Êàðàîðåâèžà âèäè: Íåìàœà Ìèëîøåâèž, „Îä Ìàðñå¼à
äî Îïëåíöà, (Ïðåíîñ òåëà è ñàõðàíà êðàšà Àëåêñàíäðà Êàðàîðåâèžà 1934)“, ó: Ãîäèøœàê çà
äðóøòâåíó èñòîðè¼ó, X, 1–3, 2003, ñòð. 141–169; Îëãà Ìàíî¼ëîâèž Ïèíòàð „Áëàãî è œèìà ¼åð ñó
ñëàâíî ïàëè çà îòàŸáèíó, êðàšà è ñëîáîäó. Êóëò ïàëèõ âî¼íèêà ó Èòàëè¼è è £óãîñëàâè¼è èçìåó
äâà ñâåòñêà ðàòà“; ó: Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó, IX, 1–3, 2002, ñòð 79–98.
100 Ãîäèøœàê çà äðóøòâåíó èñòîðè¼ó `!, 2004.

Summary

Olga Manojloviæ Pintar

"Tito is a stone"
(Dis)continuity of representing of leaders in Yugoslavia and Serbia in XX century

Political discountinuity and change of symbols along with the change of regime ide-
ologies were reduced in Yugoslav public by (officially never admitted) preserverance of
formal continuities of both built-up monuments and state ceremonies and manifestations.
Public representations of the kings of Karaðorðeviæ dinasty and Josip Broz Tito in a manner
of communication with the individual both had the aim of glorifying the person itself in the
first place, not the insitution of the ruler. Organization of the ceremonies such as Sinjska
alka, bearing a torch of thanksgiving, and estaffette of the Youth, birthday rallies, funeral of
the rulers, in spite of bearing different ideological contents, have preserved the same forms
of communication with citizens, and in the same way, form of constituting state authorities.