Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
DI
MARCO
ACCIO
PL A U T O
LE
V E N T I COMMEDIE
DI
PIERLUIGI
fe d o
DONINI
a, f e e n f e
VOL. I.
CREMONA MDCCCXLIV.
COI
T IF I
DELL ERED E
M A R IN I
A GIOVANNI PINI
c tu
nom e
^ipt^em ona,
tu a fu zfr& a ,
PIERLUIGI DONEYI
p u e fa itera to n e die *d& enetn,?nc6
c o ^ T a tic m o fu e n o
de, r iv e r e n z a
c o n sa cra .
m i LUIGI DOMI
AL LETTORE
Scatebat
T r in u m u m ,
Truculentum , P ersam ,
Ambrosiana
S o l d a t o , al T rinumo, al T ruculento ,
al P ersiano , ali E pidico, eome io volli
c h e si pubblicassero.
ELOGIO
IH
MARGO
ACCIO
PLAUTO
DEL PROFESSORE
EU ST A C H IO
FIO C C H I
Vili
gara, qual trasporto, qual generosit, dopo il Petrarca ecl
il Boccaccio, nei Principi, nei Grandi, nei Letterati, nelle
Citt e nei Cittadini pi illustri per trar dal, sepolcro, e
ridonare a nuova vita i tesori della latina Antichit? S
vivo e s vero crebbe negli Italici petti l impegno di co
noscere e di trasfondere in s stessi quanto gi v ebbe
di bello, di grande, e di sublime nella sapienza latina,
che parve nel decmosesto ' secolo risorgere in Italia il
secolo dei Tullii, dei Livii, dei Virgilii, degli- Orazii, dei
Cesari; parve dalla Italia diffondersi per tutta 1 Europa
i l redivivo splendor di Roma, o voglio dire di quella lin
gua, che circond di sua gloria cos gran parte dell Universo.
Ma ohim che i tempi sono cangiati, cangiati i genii
ed i gusti, come le mode! A tale siamo giunti che in
discredito, e dir volea quasi in onta e disprezzo, caduta
la bella Latinit. Pur troppo vi ha chi ama dissetarsi a
non limpidi ruscelli, e forse anche a vene straniere piut
tosto che inebbriarsi afiumi purissimi e reali, onde sgor
garono gi prima torrenti inesausti di genuino sapere.
Ma laudi sian rese all augusto nostro Sovrano; a Lui
che dianzi raggi della luce amabile e benefica di sua
maest questo inclito Ateneo; a Lui che degn di farci,
sentire in qual pregio tenga le lettere latine; a Lui sulle cui
labbra le lettere risuonano latine s dignitosamente; a Lui
stesso, che me onor fra tanti altri del non agevole in
carico di tener vivo il sacro fuoco di Vesta, e custodire
l inviolabile Palladio della latina letteratura. Deh, Giovani
umani quanto valorosi, ricuserete voi di seguirmi nel
magnanimo impegno di adempiere le mire dell ottimo
Monarca, e sostener le glorie dell antico Lazio?
xiir
Taccio ancor della Canna, o i tr pretendenti, ove
il poeta insinua con tanta grazia, che siccome saggi ei
crede quelli, che preferiscono al nuovo il vin vecchio, saggi
del pari son quelli che gustano pi volentieri le commedie
antiche che non le nuove- e quanto pi gustansi le
antiche opere e le parole, cosi pi piacciono le antiche
favole, perch, die egli, le moderne commedie, che or
escon fuori, son anco peggiori delle nuove monete, che
ora si battono. Ma piando altro non vi fosse in questa
favola, qual lezione nellultima scena, in cui vien dipinto
un di quei vecchi insensati, che dimentichi di s stessi
vogliono gareggiar pargoleggiando in amore coi giovani!
Qual trista figura vi fa, e come scherno e ludibrio rimane
de circostantii
N a lungo mi fermai sull altra, che prende il nome
dalla cestella, comechun letterato di finissimo discernimento
dicesse di non sapersi contener dalla maraviglia, vedendo
come in un subbietto si sterile e digiuno sapesse Plauto
tirar una vena s ricca di sali, di frizzi, di piacevoli sen
tenze. Ma semplice chio sono, aggiungeva, che am
miro nel Comico dell Umbria quel che ne forma il sin
golare e distintivo carattere!
Solo ricorder dellEpidico, che Plauto amava quanto
s stesso, quella commedia. Limiterommi nelle Bacchidi
ad osservare un nuovo esempio dell ajo zelante, e del
giovine allievo renitente e ribelle agli avvisi della ragione
ed all amorevolezza del consigliero e precettore. Esempio
ahi! troppo spesso ripetuto anco in tempi pi freschi. E
volea fermarmi qui solamente. Quando ecco cadrmi sottocchio la scena del servo Crisalo, che ordisce una trama
al vecchio Nicobulo, e riesce a smungerne largento. Ed
ANGELI MAH
O L I BIBLIOTECHE AMBROSIANA A I J . . OR.
NUNC S. R. E. CA R D O AXIS
AD
FRAGMENTA
Q t*
INVENIT.
B ra ^i o .
I.
Q uum in ea urbe jampridem degam, quae lauda
tiss im u m comicae artis magistrum latinae scenae olim
suppeditavit Statium Caecilium ( \) , coepi in hac mente
ac cogitatione versari, nihil me gratius facturum,, quam
si quod theatralis operae insigne et vetus monumentum
ex ipsis Mediolanensium ruderibus excitarem. Et ipsius
quidem Caecilii tenuissimam quamdam particulamt ceu
lam inam argenteolam cum Frontone f2 ) nuper doctorum
virorum octilis obtuli. Res tamen mihi longe felicius eve
nit in utroque romanae comoediae summo artifice Plauto
et Terentio, quorum alterius non paucos versus deperditos
in antiquissimo palimpsesto detexi, alterius autem codi
cem item nobilissimum offendi cum picturis partim ine-
(j) Statium Caeciliam ex quorundam traditione dicit Mediolanensem pieronimus in Chronico ad Olimpiadem CL. Is autem Plauto et Terentio
aetate interjectus fait Omnibus comicis anteponitor a Volcatio Sedigito
apud Gellium XV. 34 bis versiculis:
Multos incertos certare banc rem vidimus,
Palmam poetae comico cui deferant
Eum, me judice, errorem dissolvam tibi,
Vt contra siquis sentiat, nihil sentiat.
Caecilio palmam Statio do comico.
Meque secius de Caecilio existimat Varro (apud Noniam in voc. Poscere):
ln argum entis Caecilius poscit palmam, in ethesin Terentio*, in sermoni
bus P lautus. Argumentum autem pars dramatis praecipua est.
(a) E pist. 1. Lib. 11. ad Caesarem. '
. XXVlYl
IV.
Sed afflictae ac perditae rei Plautinae medici
nam, si minus omnem, at saltem aliquantam et opti
mam nunc codex Ambrosiantis adhibebit. Namque is pri
mo ila antiquus est, ut ad aureum paene saeculum per
tinere videatur, quod apparet ex genere et granditate
scripturae: vix eum certe infra Antoninorum aetatem de
pellendum cetisuerim. Continet autem comoedias omnes
editas, exceptis Amphitruonej Asinaria, Aululuria, et Cur
culione: codex enim et saepe et praesertim ab initio mu
tilus est. Tam speciosum amplumque Plauti codicem dum
ego, qua par est, diligentia scrutarer, novae subito co
moediae titulum stupentibus oculis hausi.
Earum, quas Varro inter indubias recensuit, Plau
ti comoediarum extrema V idularia existimatur, eamque
solam ex eo numero Plautinae editiones desiderabant.
Et titulus quidem eius in Palatinis quoque membranis
olim apparuit, sed ipsa fabula aberat, testibus eruditis
hominibus apud Fabricium (\). Atqui eadem V idularia
in Ambrosiano palimpsesto mihi se spectandam offerebat.
Hic enimvero quum exsultarem laetitia, triumpharem gau
dio, nullum mihi diem candidiorem illuxisse diceremj
repente frontem contraxi, primum quidem quod nonnisi
duo eius fabulae folia superesse cognovi; iterum quod
haec ipsa quum versus paene octoginta continerent, ita
prae omnibus erant lacera, el a superiectc scriptura con
sumpta atque terebrata, ut Danaidum cribrum, non co
dicis folium, mihi spectare viderer. Itaque etsi ad conse
dandos litterarum, qui extabant, extremos apices' vehe-
(i) Biblioth. Ut. edit nov. T. I. p. i3. Vide etiam Pareum ad VIDYXARIAE Frammenta.
menier incubilispem que pfope conclamataih patientis im e persecutus sumj exiguas tamen V i d u l a r i a e copiolas
mihi expugnavi, versiculos videlicet aliquos cum tiium
personarum nominibus et initio scenae. Ceterorum enim
disjunctorum. verborum vix ad aliquem fructum redundat
adeptio.
V.
Reliquam Plauti materiam Sibyllinis foliis in co
dice perturbatiorem primum quidem in rectam seriem
coegi, ut quantum carminis superessetj quantum item
deesset, cognoscerem. Mox ineditos versus, quotquot mihi
occurrebant, accurate excerpebam. Etsi autem praesertim
in Cistellaria uberem incognitorum versuum segetem ess
sensij codex tamen profundissime interlitus, pinguissimisque scripturae alterius ductibus obrutus, carie etiam exe
sits, incensam legentis cupiditatem plerumque delusit. Plures etiam lectiones varias notabam, licet eam spartani
fusiori operi reservandam censuerim. Alia postremo mul
ta animadvertebam, quae ad Plauti criticem magnopere
conferunt: eaque ( ne hic omnia in antecessum dicam )
libellus noster suis locis exhibebit. Illud generatim moneo,
saepe versus in codice ad alias, quam in editionibus usuvenit, leges metricas exigi, multos de loco commoveri,
non paucos etiam praetermitti.
Denique quum plurimi olim Grammatici Plautum
doctis lucubrationibus illustraverint, ego ineditum Argu
mentum Pseudoli feliciter detexi, minoribus utique rudioribusque litteris, sed tamen antiqua manu, in eodem pa
limpsesto exaratum. Atque haec ferine erant, quae de no
vis P la u ti Fragmentis praefanda esse existimabam.
F I. AUer latinae comoediae flos, ut omnes norunt,
Terentius est, a stilo Plautino sane diversus: nam et co-
xxxu
a q p i c u a N O N a ^
oto i n Q $ i n s r Q
^ jn o ^ o
aiovaM v4< X oo9S
o [ O 9 u j 4 S < J u n 3 0 * 7 n o ^ o
crpn@nasroTiin>maiaoci sn^*OQ**Tpeo o n o o s
Po %
5
?>
7*
2
m
r-t
C
ma
5
m
^3
O2
| oBo *
O\
*
? C2
rrt r*
5 5 s*
o \ n
p $
n
O p
io
6 S
o
t/?
o
^ m
?v5
8
0
S
?
-n n
o?
5 ?
n
**
2
P
in
S
*p> m
m ^a 5? ?p
& ?
sr
55 a
Sa
tF
=
>
=
* C ? s c& zf S |
?
t=53 ?
o
o
C sSS
-*
u?
s i
?o
^
VP
r
?* &
o
o c 5
?
rt a
5
c %
ri
&
ET S
2
<9
-*V
S 2 <
r* O
S c
O
in
C2 s
o
7*
%
MENJiCHMEI
I MENEMMII
V ol.
I- P laut.
rologu s
P rologo
e n ic u l u s
S pazzola
e n a e c h m us - s u r r e p t u s
Me KEJIMIO-RAPITO
e n a e c h m u s-s o s ic l e s
Me h e m i o - sosicle
E rozio
r o t iu k
C rL IIfD R U S
C ilin d ro
D orma
M
S
u l ie r
Messekione
e s s e n io
S ervo
e r v o s a l iu s
altro
s c il l a
Ascella
enex
Vecchio
e d ic u s
Medico
o r a r ii
L orarii
La Scena in Epidanno.
PROLOGUS
PROLOGO
cuore eh io gli
abbia ve
seco al mercato
in Tarento,
in
Epidanno a
casa sua;
potendo comportar l af
fanno, fra pochi giorni in Tarento se ne mor. Giunta cotal novella all avo de fanciulli: cio che 1 un d essi era
stato rapito, ed il padre in Tarento mancato ai vivi, cam
bia nome a questaltro gemello.- e tanto amore aveva lavo
a quellaltro che fu rubato, che al figliuolo rimasto
a casa pose il nome di Menemmio, il quale era il nomo
di quello e dellavolo stesso. Ecco come no n m fuggito
(fi memoria il nome di lui, perch io n ho sentito farsene
di grandi indagini; laonde adesso, affinch non pigliate
qualche svarione, vi dir anzi ogni cosa: esser questo ora
il nome di tuttadue i gemelli. Adesso di' d uopo
m enar le gambe fino ad Epidanno, per poter propriamente
dimostrarvi la faccenda colla squadra e col compasso; eli
vuol qual cosa per Epidanno parli liberamente, mi dia tanto
da potergliela fare, conciossiach, s ei non m unge le car-
ACTUS I.
SCENA
I.
P bnicvlvs .
ATTO I
SCENA
I.
Sp a z z o l a .
SCENA
II.
M e n je c b b u s -surreptus, P e n ic u l is .
D.
M e ken m io - r a p it o , S p a z z o l a .
M e ^.
mihi?
M e n .Perii! in insidias deveni.
P er.
P es.
M en.
0 mea commoditas,
o mea opportunitas,
Salve!
P en.
M en .
P en.
Salve!
Quid agis?
Teneo dextera genium meum.
di
casa,
Buon pr ci faccia, finalmente con una bella sbarbazzata abbiam cacciata lamogliera via dalla portai
Dove son costoro che hanno in casa la moglie, e
con altre donne fanno all amore? ch non mi
corrono in contro tutti festosi a congratularsi meco
della vittoria? Ho carpita a mia moglie questa
veste, ch ora io porto alla mia zambracca. Ecco
che far bisogna a coleste spigolistre! Oh questo
un colpo da maestro, ben dato, bello, e sottilmente
imaginato. Con mio danno l'ho tolta ad una donna
dispettosa, per darla a costei che m assassina. Ho
tolto il bottino al nemico, colla salvezza de' nostri.
Sf a .
Mfw.
Sf a .
Me n .
Sf a .
I o?
Me n .
Sf a .
Addio.
Men .
Che fai?
Sf a .
Me n .
Age, me adspice!
M en.
P bn.
comburamus diem.
P e n . Age sane igiturj quando aequum orasj quam mox
incendo rogum?
Dies quidemjam ad umbilicum est dimidiatus mortuus.
M e n . Te morare* mihi quom obloquere.
P en.
Sp a .
M en.
Sp a .
rilievi ed
Men .
Sp a .
Men.
Sp a .
M ei*.
Sp a .
Ebbene: tu se un valentuomo.
Men.
Sp a .
Piacevolissimo.
Men.
Va innanzi.
Sp a .
M en .
Sp a .
M en .
Sf a .
o l.
I. P l au t .
Fiat.
M en.
Licei.
M e n . Etiam nunc concede audacter ab leonino cavo.
P e n . Heu edepol nae tu, ut ego opinor, esses agitator
P en.
probus.
M e n . Qui dum?
P en.
P en.
atque id nego.
M e n . Ecquid tu de odore possis, si quid forte olfeceris,
Facere conjecturam?
P en.
P en.
M e n . Quid igitur? quid olet? Responde.
P en.
tium:
Mihi, tibi, atque illi jubebo jam adparari prandiumj
Inde usque ad diurnam stellam crastinam potabimus.
P e n .Expedite fabulatuss. Jam fores ferio?
Men.
Feri.
Msn.
Sp a .
Eccomi.
M en .
ncora un poco.
Sf a .
Subito.
M en .
Sp a .
M en .
Perch?
Sf a .
donna ti venga a
seguitare?
Men.
Sp a .
Men.
Sp a .
Me n .
Sp a .
d uopo
annasarla
al
collo,
perch
s io
la
M ei.
Sp a .
N ho pieno il naso.
M en .
Sp a .
M en .
Sp a .
Men.
Picchia. Ma aspetta.
P en.
M e n . Placide putta.
P en.
P en.
SCENA
I I I.
E r o t iv m , P e n ic u l u s , M e n j e c h x u s - s u r r e p t u s .
Quid ego?
E ro.
M en ;
In eo uterque pro Ilio potabimus.
Uler ibi melior bellator erit inventus cantharo.
Tua est legio: adjudicato, cum utro hanc noctem sies.
Ut ego uxorem, mea voluptas, ubi te adspicio, odi
male!
E ro. Interim nequis, quin eius aliquid indutus sies.
qui impetrant.
P en . Meretrix tantisper blanditur, dum illud, quod rapiat,
Nam si amabas, jam oportebat
videt.
nasum abreptum
mordicus.
S pa.
R Ie n .
Spa.
en.
Spa.
ro.
Spa.
E me?
T u mi se sopranumerario.
ro.
Spa.
e n .:
Io
ro.
Oggi si far.
en.
tuo,
qunl
M en.
E ro .
S pa.
Egonet an tu magis?
P en.
M en.
Me*.
Sf a .
M e .
I o farle? Se tu malto?
Sfa .
Men .
dosso.
compera
quattro mine.
Sfa -
Men .
E ro .
Men .
Ero .
E si far cos.
Men.
Ero.
Sfa .
Presto adunque.
56
H e s .Sequere tu.
P bk .
Ego hercle vero te ei servabo, et te sequar.
Neque hodie, ut te perdam, meream deiim divitias
mihi.
ERo.Eoocate intus Cylindrum mihi cocum aclutum foras!
SCENA
IV.
E r o t iv m , C ru ifD R v s .
E r o . Sportulam cape atque argentum. Eccos his numos
habes.
C n . Habeo.
E ro . Abi atque
CrL.
CrL.
Licet.
Coda sunt. Jube ire adcubitum.
E ro.
Redi cilo.
M eh.
S egu im i tu.
S pa .
E ro.
E ro.
C il.
Gli ho.
E ro.
ne sia
d avanzo?
Ci l .
Ero.
Ci l .
Ero.
Ci l .
l e tavole.
E ro.
Cil .
Torna presto.
Sar qui ora>
ACTUS II.
SCENA
I.
ATTO
SCENA
II
I.
MEHEMHIOSOSICLE, MeSSEHIOKE.
M ek.
M es .
ad un parto.
morto fra
Meh.
H es.
M es . Quid metuis?
M en .
Ne mihi damnum in Epidamno duis.
Tu magnus amator mulierum es* Messenio;
Ego autem homo iracundus* animi perditiId utrumque* argentum, quando habebo, cavero:
Ne tu delinquas* neve ergo irascar tibi.
M es. Cape atque serva: me lubente feceris.
M en .
non
mi
Men.
M es .
P e rc h la volete.
Men.
M es .
C h e temete voi ?
Me n .
C h tu
in Epidanno non
m arrechi il malanno,
io,
bader
quando
avr [la
SCENA
II
C r u s D n v s , M e n j e c b u v s - s o s ic l e s , M e s s e n io .
C rt.
Parasitum tuom.
M en.
Numo (\6).
M en.
Eum a me accipe:
SCENA
n.
ClL.
Men.
Men.
Cil .
ClL.
D vostro parasito?
Mjes.
Mes.
M ei.
Ci l .
Spazzola.
M es.
Ci l .
Voi,
assai?
C il .
Men.
Men .
neque
homo,
scio.
Negas?
Quid vis?
CrL.
S i me consulas, ,
Numum - illu m ,
quem
mihi
dudum
pollicitus s
dare,
Cil .
M en .
Cil .
Men.
Io
Ci l .
Me s.
Msn.
Cil .
N o?
Me .
L o giuro.
il
M en.
C il .
Men.
C il .
la
Me
Che hai?
Se, di quella moneta che voi m avete promessa pur
ora, volete fare a modo mio, se vi resta ancora
un poco di giudizio in capo, ordinerete che vi si
compri un porco, atteso che voi, o Menemmio, non
siete ne gangheri affatto affatto, imprecandovi da
voi a voi cotanta mala ventura.
Men.
Cil .
Me n .
M en .
Cn.
Num^uid vis?
M en.
Ut eas maxumam in malam crucem.
CrL. Ire hercle meliust te inierim, atque accumbere,
Observato modo:
M es .
m irum :
morem
hunc
meretrices
habent:
M es.
C il .
M e it .
Ci l .
Me s .
C il .
M e i .
Me s .
HIejt.
Mes.
La
bel
M es.
M es .
I I I.
E r o t i v u , M e n m c h h v s - s o s ic l e s , M e s s e n io .
E ro . Sine fores sic: abi: nolo operiri.
Tu m avvisi d amico.
Allora sapr se v'avr avvisato d amico, se voi
ept.
ve ne avrete cura.
Taci un poco, si tocc la porta: guardiamo chi
es.
n esce.
Intanto metter gi le bisaccia: le raccomando a
M eh .
M
voi, o galeotti.
SCENA
III.
ro
E ro.
Equidem tecum.
Men.
E ro .
Quid esi?
E ro.
M es .
E ro.
nomine.
Nimis miror, quid hoc sit negotii
Eno.
Me .
E ro .
Men.
Me s .
Ero.
Che hai?
Mes .
Ero.
Mes.
Epidanno.
In Epidanno? ma se oggi soltanto mise pi in que
sta terra?
E ro .
Men.
M es .
Oboluit marsupium
M en.
M en.
E ro.
M en.
M en.
E ro .
Men.
M es.
M en .
a me od alla
borsa.
E ro .
M en .
E ro .
Men.
I o ve l ho detto?
Ero.
M en .
E ro .
Spazzola.
Meh .
Ero.
le scarpe?
portata quella vesta che hai tolta alla moglie.
M en .
tranquillamente
d un
^avallo castrato.
E ro .
Men .
Ebo.
Men .
ho
venuto
desinato in
v ho ritro
vata.
E ro .
mi
Ligneam..
Saepe tritam, saepe fixam, saepe excussam malleo,
Quasi supellex pellionis, palus palo proxumos est.
M en.
mecum simul.
M e n . Nescio quem, mulier, alium hominem, non me, quceritas.
Proh. Jupiter!
Num istaec mulier illinc venit, quae te novit tam cate?1
M es .
Ne feceris.
ad phrygio-
nem ut deferas,
Ut reconcinnetur, atque ut opera addantur, quae velo-
en.
E ro .
non me.
Non so io che tu se Menemmio figlio di Mosco?
Non ti di nato in Siracusa in Sicilia? ivi regn
Agatocle, quindi Finzia, quindi Liparone, questi mo
rendo diede lo stato a Jerone, il quale lo tiene tuttora.
Me s .
Meu.
puntino la vi conosce.
Alle guagnele! questo non si pu negare.
Meu.
M es.
M eu.
Meh.
E ro.
E ro.
Meh .
E
ro.
Maxume
Men.
M es .
M en.
M es . Quid ergo?
Men.
M es .
Opust.
Quid opust?
Scio, ut me dices.
Men.
Tanto nequior.
M es .
M en .
M es .
M en.
M es .
Jamne abis?
Periit probe.
Men.
Oh per
Dio
che l hai
ben pensata,
cos non
Men.
Egregiamente.
E ro.
Andiamo in casa.
JIIes.
E ro.
Che avete?
Mes .
Vuoi tu saperlo?
Mes.
E perch?
Mes .
N ' ho bisogno.
Mes.
Bisogno?
Me .
T intendo.
Mes.
Tanto peggio.
Men.
Mes.
avete
ancor
conosciute
queste gioje.
Men .
Mes.
Ohim!
Men .
Mes .
corsari
trascina
ACTUS III.
SCENA
I.
P e n icu lus .
ATTO
SCENA
III
I.
Sp a z z o l a .
SCEMA
li.
M e n e c h m u s - s o s ic l e s , P e n i c u l u s .
M e n . P o li ne
ut
quiescas,
si ego
tibi
hanc
hodie
probe
qui sum,
nisi hanc
ivju -
riam,
Meque ullus pulchre fuero! observabo, quae agat.
Hinc primum: post deinde hominem adibo atque
alloquar.
M e n . P ro
dii immortales,
die
Boni dedistis plus, qui minus speraverit!
Prandi, potavi, scortum accubui, abstuli
Hanc, quojus heres numquam erit post
hunc
diem.
SCENA
M o e j u h o - s o s ic l e ,
II.
Spazzo la.
che
P en.
diem
Fidi, neque novi^ verum certo, quisquis es,
Aequom si facias, mihi odiosus ne sies.
P e n . Non me novisti?
M en.
P e n . Menaechme, vigila.
M en.
Non libi
S fa .
Che (fici tu fraschetta? traditor, scellerato, ribaldonaccio, giuntone, uom di niun conto? che t ho
fatto io per piantarmi? Come hai fatto a sgusciar
mi di piazza? approfittandoti della assenza mia
ti se sotterrato in pancia tutto il pasto. Perch
ti se ardito farmela? Non era esso cosa tanto mia
come tua?
Mes.
con
esso
Mept.
Sf a .
i l nome mio?
Mek.
visto o conosciuto
in
luogo
opererete
M ei*.
S pa.
Meh.
Spa.
M es.
Spa.
Men.
occhi sbarrati.
P en.
Satin'sanus es?
Men.
III.
A n c il l a , M e n .e c h b v s - s o s ic l e s .
Spa.
Meit.
Sp a .
Io s.
E. che non vai, dove devi andare, a farti ribe
M en .
nedire, o pazzcriccio!
Sp a .
M en .
III.
A s c e l l a , M e n e m m io - s o s ic l e .
A nc.
che diate
ordine
diventi quasi
nuovo.
M eit .
Anc.
M e i .
A nc.
Mei .
Anc.
M en .
Mane,
M en.
Nc.Numquam dedisti.
Nam poi hoc una dedi.
M en
Nc.Dicam curare?
M en.
D icito: curabitur.
M e n .Non habeo.
A nc .
M en.
M ei.
Ano.
Quello.
M en.
Anc.
M ej,
Anc.
M en.
Anc.
Men.
Anc.
M en.
Dammelo tu.
Anc.
I o ve nc render il doppio.
MEn.
Anc.
Non ne ho.
Ebbene quando ne avrete: ora volete voi altro?
Men.
sieno ven
ACTUS ir.
SCESA
1.
M v L IE R -M e X AECHMI-SURREPTI, P e NICVLUS.
P e .
M v l.
II.
M e n x c h m u s -s u r r e p t u s , M o l ie s , P e n ic u l u s .
Molestoque multum!
Atque uti quique sunt optumi, maxumi
Morem habent hunc.-
ATTO
IV
SCENA
la
M og .
Sp a .
M o g l ie
di
I.
M enemmio - r a p it o , S p a z z o l a .
Mo g .
Sp a .
Mog.
C os penso.
Sf a .
SCENA
Me n e m s io - r a p it o ,
M ei.
sua
II.
M o g lie , Sp a z z o l a .
uno
cliente lo si
Ho
M u l.
Satis.
M ul.
Bene sit.
M ul.
Men rogas?
M en.
P e n . Aufer hinc palpationes,
perge tu.
Quid tu mihi
Men.
Tristis es?
M ul.
Te scire oportet.
Pen.
M e n . Quid negoti est?
M ul.
M en.
Pallam.
Pallam?
Sp a .
M
og
Sp a .
SI o g .
Pur troppo!
Se non sono del tutto baggeo, andr qua dentro,
ove potr avere un po di solazzo.
Aspetta, vi sar piuttosto il diavolo. Giuro al cielo
Me s .
Mog.
Mog.
Me lo domandi?
Me s .
Sf a .
ftlEr.
M og.
Sp a .
Me :*.
M og.
Me a .
Qual vesta?
M u i.
Quidam (2 3 ) pallam.
P en.
Qui paves?
P en.
Men.
est libi?)
Me isti non nutasse.
Pen.
M u l.
Nugas agis.
K
Nugas agis.
Pen.
M e n . Celerum familiarium aliquoi irata es?
Pe n .
Nugas agis.
Moc.
Spa .
Meh.
Spa .
Men.
Spa .
Men .
col
capo
n cogli occhi.
Mog .
M en.
Spa .
Men .
Spa .
Men .
Sp a .
M en .
M og .
Men .
M og .
T u scherzi.
M en .
P ei.
T u scherzi.
M en .
P en .
T u scherzi.
M en .
P en .
M en .
P en.
M E N . P o t i n tU
M ul.
P e n . Sic datur : properato
Aufer manum.
absente me comesse pran
dium:
ttili pedem.
P e n . Tun negas?
M en .
Pen.
domum.
P e n .N o v ego te: n o n
m ih i
censebas esse, q u i te
u lc i
sceret'.
M en.
Pen.
Nescio:
Eam ipsus roga.
Men.
Quid hoc est, uxor? quidnam hic narravit libi?
Quid id est? quid taces? quin dicis, quid sit?
M u l . Men ' rogas?
M en.
Pen.
0 hominem malum!
Sra.
Men .
Spa .
Men.
M og .
Gi le mani.
Chi la fa, laspetti. Su corri intanto eh io non ci
Spa .
n ho mosso piede
qua dentro.
Spa .
Tu lo neghi?
Mek .
Al corpo al sangue.
Sp a .
M eh .
Sp a .
T* ho
ben conosciuto
io,
non
te la imaginavi
Spa .
Me s .
M og .
sapessi?
M en .
Sp a .
Mr.x.
Quid id est?
M ul.
ades:
Et quid tristis, et quid hic mihi dixerit, faxo scias.
Palla est mihi domo subrepta.
M en.
profecto
tibi subrepta si
foret.
M e n . Nihil mihi tecum est: sed quid tu ais?
M ul.
Palla, inquam* periit domo.
M e n . Quis eam subripuit?
Pol istuc ille scit* qui illam abstulit.
M ul.
Menaechmus quidam.
Men.
Quis is Menaechmusl?
M ul.
Tu istic* inquam.
Egone?
M en.
M ul.
T u!
M en.
Quis arguit?
MuL.Egomet.
Pen.
MEN.Egon dedi?
Pen.
Non dedisse.
Me .
Ma che questo?
M og.
Men .
Sp a .
M en.
M og .
Men .
chi fu il ladro?
Mo g .
Oh lo sa costui.
Men .
M og .
Un certo Menemmio.
M en .
M og .
Tu se quello.
Me n .
Io?
Mog .
Tu.
M en .
chi me 1 appone?
M og .
Io.
Spa .
M en .
Io gliel ho data?
Sp a .
a questa
boldriana
]'i:y .
nam nihil
est,
quom excludit
foras,alium melio
rem locum.
Spa.
M eh.
M og.
per servirsene.
n il tuo mantello, e per alle donne conve
niente prestar le cose da donna, agli uomini quelle
da uomo, perch adunque non mi riporti la ve
ste a casa?
Men.
M og.
La ti si render.
E questo a mio avviso sar in tuo vantaggio, per
ch non potrai mettere dentro piede in casa, se
non vieni insiem colla veste, io intanto me ne vado.
Sp a .
M og.
Sp a .
qual cosa.
v nulla. eh* io possa perdere. Che Dio v allranga marito e moglie. Correr in piazza, imperocch
m accorgo che questa famiglia non pi per me.
Men.
col
Se a te dispiaccio, pazienza,
comprer una pi
'M e n .
Mane.
E ro .
M e n . Im o
ad phrtjgionem ut ferres,
paullo prius:
et spinther? numquam
factum reperies.
E ro.
s ce n a
nr.
M e n .
E ro .
M e n .
E ro.
en.
al finocchio:
io te ne comprer
Me n .
E ro.
M en.
In le di galantuomo io
non
te la domando per
in dono;
ora la
sissumus:
Neque domi, neque apud amicam mihi ja m quid
quam creditur.
Ibo, et consulam hanc rem amicos, quid faciundum
censeant.
E ro.
ncora stai
M en.
qui,
ancora vorresti
enti*armi in
grazia?
lo scomunicato, nessuno m ha pi fede n la mo
glie n l amante. Andr,
consiglierommi cogli a-
ACTUS V.
SCENA
I.
M e m j e c t im u s - s o s ic l e s , M u l i e r - M e n j e c b m i - s u r r e p t i .
Quid esi?
Etiamne* impudens*
ATTO
SCENA
V
I.
en
Io
ei * .
M og.
Io
en
Mog.
cos
improntuoso
da fiatare e
Mog.
Men .
i Greci davano
og
Me n .
Mai n.
Perocch essa faceva appunto come fate voi; essa
malediceva a quanti le capitavano dinanzi, e perci
Sanan es?
M ej.
M og .
en
M en.
che mi
da far rassettare?
M
og
0 Decione,
ch cosi vogliono i
M og.
M e i .
Mog.
M es.
II.
S e n e x * M u l ie r -M e n j e c h m i - s u r r e p t i ,
M e n je c h m u s - sosicles .
S e n . Ut aetas mea est, atque ut hoc usus facto est,
Gradum proferam, progredi properabo.
Sed id (juam m ihi facile sit, haud sum falsus.
Nam pernicitas deserit: consitus sum
Senectute: onustum gero corpusj vires
Reliquere: ut aetas mala, merx mala est tergo! (2 G)
Nam res plurimas pessumas, quom advenit, fert:
Quas si autumem omneis, nimis longus sermo sit.
Sed haec res m ihi in pectore et corde (2 7 ) curae est,
Quidnam hoc sit negoti, quod filia sic
Repente expetit me, ut ad sese irem.
Nec, quid id sit, mihi
Facit certius quid velit, qtiid me arcessat.
Verum propemodum ja m scio, quid siet rcii.
Credo cum viro litigium natum esse aliquod.
Ita istaec solent, quae viros sitbservire
Sibi postulant, dote fretae, ferocesj
Et illi quoque haud abstinent saepe culpa.
Verum est modus tamen, quoad pali uxorem oportet.
Nec pol filia umquam patrem arcessit ad se,
Nisi aut quid commissi, aut ju rg ii est caussa.
Sed quidquid id est, ja m sciam: atque eccam eattipse
Ante aedis, et eius tristem virum video.
Id est, quod suspicabar.
Appellabo hanc.
m
M og.
M en.
M og.
di
U.
M e n e m h io - r a p it o ,
M e n e m m io - s o s ic l e .
V ec.
porta
suo
M ul .
M ul .
Ludibrio, paler,
Habeor.
Sen.
Unde?
M ul .
Men'interrogas?
M e n . Nisi nevis.
Se n .
Sane sapit.
Atque ob istanc
industriam, etiam
faxo amabit
amplius.
Mog .
Y ec.
ci venne? eccomi,
Vec.
Ma che questo?
Mo g .
Y ec.
E chi ti mette?
M oe.
Y ec .
Mog.
V ec .
Mo g .
V ec .
Ed ivi s abbracciano.
Si ch egli vorr restarsene per te. S noi fa qui,
V o l . I. Plaut.
accipiat alienum
apud te:
terviren'tibi
pater,
adduxi,
ted viro.
m i istuc,
Menaechme,
quod
vos dissertatis,
ut sciam.
V ec.
Mog.
sgualdrine
de miei ornamenti.
Vec.
fa,
egli
viene
riportarmele perch io 1 ho
risaputo.
V ec.
sono state
S en.
SEif.SanunJes,
pedem
In eas aedis intulisse, ubi habitas, insanissume?
M e n . T u ri, senex, ais habitare med in illisce aedibus?
S e n . T u negas?
M en.
M ul.
Se n .
M ul.
Se n .
aut quis tu
oscitatur!
mi
paler?
V ec.
M en.
V ec.
M en.
V ec.
E tu no?
M en.
M og.
M eh.
V ec.
Io noi so.
M og.
V ec.
M en.
M en .
Ahim! e dicono
eh io
son pazzo,
quand essi
Sb n .
et domi de
vinciant.
Enimvero, nisi
Ne hic te obtundat.
M v i.
V ec.
Meh.
M eit.
comanda, eh io con
V ec .
0 figlia!
M og .
Vec.
E
gli
che? s io
condurr,
fo
venire
perch
lo piglino e lo leghino
per
M og .
Dabitur malum.
Me quidem si adtigeris,
aut si propius ad me ac
cesseris.
Meh .
V ec.
M e*.
V ec .
M en.
III.
Se n e x .
IV .
S e n e x * M e d ic u s .
V ec .
M ei*.
III.
V e c c h io .
Mi
dolgono
gli
se
occhi
guardare se
dalle cure,
e mi
il medico
fan
male
ritornas
IV.
M e d ic o , V e c c h io .
Me d -
Che male, o
vecchio,
hai detto
eh egli
sia?
sap
M ed.
V.
M e n a e c h m v s - s v r r e v t u s j S e n e x , M e d ic u s .
advorsus
mi
obtigit:
Quae me clam ratus sum facere, ea omnia fecit palam
Parasitus, qui me complevit flagitii et formidinis:
Meus Ulyxes, suo qui regi tantum concivit mali.
Quem ego hominem, si quidem vivo, vita devolvam sua.
Sed ego stultus sum, qui illius esse dico, quae mea est.
Meo cibo et sumtu educatust: anima privabo virum.,
Condigne autem haec meretrix fecit, ut mos est
meretricius.
Quia rogo pallam, ut referatur rursum ad uxorem
meam,
M ih i se ait dedisse: heu, edepol, nae ego homo vi
vo miser.
S e n . Audinquae loquitur?
M ed.
Se n .
Se miserum praedicat.
Adeas velim.
Y ec .
Io
me, e
Y ec.
parola.
M ed.
Anzi s ha egli
a dolere
seicento volte in un
Med.
Osserviamolo.
SCENA
V.
M e n e m m io - r a p i t o , V e c c h io , M e d ic o .
M e i *.
diavolo di
ed
V ec .
Ecquid sentis?
M en.
Quid ni sentiam?
Quid vis?
Quin tu rogas,
Men.
Se n .
insano
verbum res
pondit mihi.
Meo.
M ei.
M ed .
E che senti?
M eh.
Med .
M e i .
Che vuoi?
M ed .
par
m igliore
M eh.
Per Dio!
ec.
M en .
eh '
V c.
Med.
ec.
Med.
Meh .
M ed .
Men .
Med.
tibi.
S e x . Im o modestior nunc quidem
rabiosam
canem.
Insanis, inquam.
M en.
Egone?
Se n .
face.
Non vides hominem insanire?
M ed .
Itaricenses?
Quippini!
M ed.
Age, ut lubet.
M en .
M ed.
V ec.
e i .
Vec.
Se pazzo ti dico.
Men.
I o pazzo?
V ec .
queste cose le
Min .
V ec.
M ed.
V ec .
M ed.
V ec .
Fa come vuoi.
M ed.
ad
Se n .
M ed.
Ut parentur,
tu
servos
jube
Hunc ad me ferant.
'
S en.
M ed.
Abeo.
Vale.
Se n .
M e n . Abiit
socerus:
abiit
medicus:
tiolus sum:
proh
Jupiterf
Quid illuc est, quod med hice homines insanire prae
dicant!
Nam equidem postquam gnatus sum, numquam ae
grotari unum diem..
Neque ego insanio, neque pugnas, neque ego lites
coepio:
Salvus salvos alios video: novi homines, adloquor.
A n qui perperam insanire me ajunt, ipsi insaniunt?
Quid ego nunc faciam? domum ire cupio: at u xor
non sitiit.
Huc autem nemo
introm ittit:
m
Med.
Vec.
Quanti ne vorranno?
M eo.
Vec.
Med.
tu ordina
cano a me.
V ec .
I o fa r ch e g li v en g a.
Meo.
I o vado.
Vec.
Addio.
MeiV.
SCENA ri.
M e s s e n io .
quam
molitum
praehibeo.
Id m ihi prodest.
A lii ita, ut in rem esse ducunt, sient: ego ita ero,
ut me esse oportet:
Metum ut m i adhibeam, culpam abstineam hero ut
omnibus in locis sim praesto.
Servi, qui culpa carent, et metuont,
H i solent esse heris utibiles.
N am illi, qui nihil metuont
Postquam malum promeritum est, metuont.
Messesi ohe.
col dubbio
3 4
'Metuam haud mullum.
Prope esi, quando herus,
Quod strenue faciam, pretium exsolvet.
Eo exemplo servio, tergo ut in rem esse arbitror.
Postquam in tabernam vasa et servos collocavi, ut
jusserat,
Venio advorsum: nunc fores pultabo, adesse ut me
sciat.
A c virum (2 9 ) ex hoc saltu damni salvom ut eliciam
foras.
Sed metuo, ne sero veniam, depugnato proelio:
SC EN A
V II.
S e n . P er ego
vobis
deos atque
homines dico,
ut impe
rium meum
Occidi!
al
servir mio
di
VII.
V e c c h io , AIe n e h m io - r a p it o , L
o r a r ii ,
M e s s e n io n e .
Tec.
ciascuno di voi
dovevate
gi avervelo recato in
dal medico, e l sar
meis?
Herum meum indignissume nescio qui sublimem fe
runt.
M e n . Ecquis suppetias mihi audet ferre?
M es .
et operam dabo,
et defendam, et subvenibo
sedulo.
M ei.
M es.
Oh
M es.
M eh.
M es.
Periimus!
L ob .
Obsecro hercle.
M es .
Mittite ergo.
M en.
Pecte pugnis.
M es .
bene.
Nam absque ted esset, hodie numquam ad Solem oc
casum viverem.
M e s .Ergo edepol, si recte facias, hre, med emittas manu.
M e n .Liberem ego te?
M es .
M en.
Quid est?
Adulescens, erras.
Quid? erro?
M es .
M en.
M es.
Non mentior.
en.
M e s . Salve, mi patrone.
S er. j l .
Gaudeo.
Lo.
Mes.
Lasciatelo adunque.
Meh.
Mr
Mes.
Mes.
Meh.
I o c a v a rti di servit?
Mes.
Meh.
Mes.
E in che sbaglio?
Meh.
M es.
Meh .
Mes.
M eh.
M es.
E non lo comandate?
Meh.
M u.
a l t .S e r .
M es .
M EN.M inum e.
M es .
tibi
Referam: recte est obsignatum in vidulo marsupium
Cum viatico: id tibi ja m huc adferam.
M en.
Ad fer strenue.
reddibo: hic
me
mane.
M EN.Nim ia m ira mihi quidem hodie exorta sunt miris
modis.
A lii me negant eum esse qui sum3 atque excludunt
foras.
Eliam hic servom esse se meum
aibat,
quem ego
emisi manu.
Is ait se mihi allaturum cum argento marsupium.
Id si attulerit, dicam ut a
quid
sil;
m ira sunt.
Haec nihilo mihi esse videntur secius, quam som
nia.
Nunc ibo intro ad hanc meretricem:
quamquam
succenset mihi,
Si, possum exorare ut pallam reddat, quam referam
domum.
- M es.
e i .
Mai no.
es.
M eh .
Portala subito.
es.
pur
es
gli
grilla,
acciocch quando
comincia
SC EN A
FUI
M e n a e c h m u s - s o s ic l e s , M e s s e n io .
M es.
atque
hominum omnium.
Quom ego adcurro, teque eripio, vi pugnando, ingratiis.
Ob eam rem, quia le servavi, me amisisti liberum.
Quom argentum dixi me petere, et vasaj tu, quan
tum potest,
Praecurristi obviam, ut quae fecisti, inficias eas.
M en . Liberum ego te jussi abire?
M es.
Certo.
M en.
Quoi certissumumst,
SC EN A
IX .
M e n Ae c h m u s - s u r r e p t u s ,
M e s s e n io ,
M e n a e c b m u s - s o s ic l e s .
Quid vides?
SCENA
M e r e m m io -
Vili.
s o s ic l e ,
M e s s e n io n e .
eu.
es.
accorrendo, a
e i .
es.
E n son certo.
M en.
r a p it o ,
IX.
M e s s e iu o k e , M e k e m m io -
s o s ic l e .
es.
M en .
s.
Speculum tuom.
M es .
M es .
mam noscito.
M. su. 0 adulescens* salve* qui me servavisti* quisquis es.
M e s . Adulescens, quaeso hercle loquere tuom mihi nomen*
nisi piget.
M.su.Non edepol Ua promeruisti de me* ut pigeat* quae
velis.
M ih i est Menaechmo nomen.
M.so.
Im o edepol mihi.
M es .
M es .
A t ego me.
M.so.
Tu es Mcnaechmus?
M . su.
Mes.
Il vostro specchio.
la vostra imagine e
salvato.
M es.
crescere
a compiacerti: Menemmio
il
nome
mio.
M eh. s. E questo anche il mio.
M eh. r. I o sono siciliano di Siracusa.
M eh . s. E questa anche la patria mia.
Mten.
r.
M eh . s. La verit.
M
es.
il mio
padrone
r . Anima
Y o l . I. P l a f t .
"10
UG
M.so. Turimeo patre es prognatus?
3I.su.
Quid vis?
M es.
Non ego.
M .so.A t
ego.
M es.
M.so.
Nam
numquam
vidi alterum:
Neque aqua aquae, neque lacte est lacti, crede mihi,
usquam similius,
Quam hic lui est, tuque hujus: postea autem eamdem patriam ac patrem
Memorat: melius est nos adire, atque hunc perconlarier.
M.so.Hercle
et habeo
gratiam.
di padre, e di madre
medesimi,
Che vuoi?
Io non vi voglio tuttadue, ma quello di voi che
meco qua venne in nave.
U8
M es .
Spero-.
M. so.
M es.
M.su. Promeruisti,
ut ne quid ores,
memoras,
ulinam
M e s . Possum:
quod
sciam.
M .su.
Fateor.
Est itidem lib i>
M es .
M .s o . Est.
M es.
M.su.
Ita vero.
M .so.
F i mihi.
MES.Esne tu Syracusanus?
M.su.
M es .
M.so.
Certo.
Quid tu?
Quippini?
M es.
L o spero.
che
b.
Cos .
Mes.
anche costui*
Il posso, attendete a me
M es.
e rispondete a quanto
vi dico.
Mbr .
r . Domanda
eh io sappia.
Vi chiamate Menemmio voi? .
M es.
M ek . r . S .
M es.
E voi?
M es.
Men.
r.
Appunto.
Siete siracusano?
Men. r . Certo.
Mes.
vai?
Meh. s . Io pure.
ram date.
Quid longissume meministi, dic mihi* in patria tua?
M.su.Cum patre ut abii Tarentum ad mercatum, tum
poslea
M .s u .
M .s u .
M e s . Quid id potest?
M . su.
M , so.
D i me servatum volunt.
Potius taceo.
D ic mihi.
M es.
M es.
Meh .
r.
Sette,
M eh .
r. A
Men.
M es.
r.
M es.
Ambedue d un
tem po.
Se m interrompete, io taccio.
M es.
M es.
posso
pi tenermi
r.
452
'
M.so. Postquam
te et patrem
esse mortuom,
M.so.
Roga.
Theusimarche.
M.sa.
Convenit.
ei aurum
Men.
s.
Men. s . Teusimarce.
M en. r . D accordo, salve, fratei mio, che fuor d* ogni mia
speranza dopo tant anni ti veggo.
M en . s. Salve anche a te, ch io ritrovo dopo tanti stenti:
r.
r.
Come la ti giunse?
Men.
s.
M en .
r . Me
aequissumum orat,
frater:
fac
causa med.
M .so. Liber esto.
M.su.
Auctionem
Fiat.
Scitiriquid ego vos rogo?
M es.
M .s u . Quid?
Mus.
M.su.
Dabitur.
M es .
Ergo nunc ja m
M. su.
D ie seplimi.
F in is M enaech m o ru m .
IVI
1 o
M eh .
r.
r . Far,
Chc?
r.
Si lascer.
r.
Ai sette.
M es.
M eh.
M es.
M en .
M es .
'
ogni
cinquanta.
F ine
be
Mehehhii.
Spettatori
NOTE
Tale pure la
damno* divertere soleret. Quod omen fugiens poptilus romanusj antiquum oppido restituit D y rrachi nomen. Mur. Yar. lect. lib. III. cap. 43.
(3 ) Tarentum ora Taranto.
(4 ) S legge Grutero, altri leggono con Lambino modo
idem fit ecc.
(5 ) Molti leggono nugae sunt merae.
(6 ) In questo luogo ho seguita la correzione di Aldo.
( 7 ) Qui, al dire dell Acidalio, Lambino delira, e per verit
le chiose eh ei fa a questo luogo, mettendo in bocca
di Menemmio le parole: hoc mihi abs te caveo cau
tius, sono le pi stillate cose del mondo.
(8 ) Taluni scrivono con Giusto Lipsio illaetabili* ma il
lutibili parmi assai pi Plautino.
(Si) Male leggono alcune volgate occoecalust.
s ^o tu c o v q
et barbaros
lezioni antiche
le
scarpe de filosofi.
(10)-Palmerio legge inhio, le vulgate haereo.
(20) Boxornio legge satur nunc loquitur e con lui con
cordano Lambino e Camerario; Bothe e Weise: Sa
tin nunc loquitur de me et de parti mea? A me
parve meglio, e non dispregio gli
altri, leggere:
qual
aut
ad
rettamente
volgate
leggono ancora:
quidam
pallam
quidam.
(24) Assai scorretti sono que libri chc menano buona
C o r r e z io n i
E rrori
x ii
-18 e costretti
e costretto
Or voglio tu mi risponda
a grado
a grado
80-19 satins
satinst
95 27 Pen.
Spa.
id. 29 Pen.
Spa.
id. 31 Pen.
iU
24 Eccola in su la por
Spa.
Eccola in su la porta con
tutto malinconoso.
liuconoso.
MOSTELLARIA
i i *
LA MOSTELLARIA
ol.
I. P laut.
li.
A FRANCESCO SOLDATI
c/ le
a,
n o $ t&
ctcf>
tn p e p n o
adoctanc/o
c/lie/fo
eintmo
fi f e / f o
cocmo
a m ia
cawcm.0
PIERLUIGI DONINE
pai<s6z
u a
rtu / a izeon e
de& z 'S^6ofc/zria-
Tranio
T r a n io h e
G r u m io
G r u m io n e
P h l i l b m a t iv m
F il e b a z io
P h il o l a c h b s
F il o l a c h e
S C A P II A
Scafa
Ca l l id a m a t b s
C a l l id a m a t e
D b l p h iu k
D e l f io
T h e u r o p id e s
T e u r o p id e
S in o
SlMOKE
D a n is t a
USURIERE
P b a n is c u s
F a n is c o
S bb fo s a l iv s
altro
P der
Ragazzo
L a Scena in Alene.
Se r v o
ACTUS I.
SC EN A
I.
G ru m i o , T r a n io .
T ra . Quia vivis, (o ).
Gnu.
ATTO I.
SCENA
I.
G r u m io n e , T r a z io n e .
G ru.
in villa
ra .
G r.
T
ra.
G ru.
ra .
ru.
padrone, buonissimo
A t te Jupiter
Dique omne perdant, oboluitti allium,
Germana illuviei, rusticus, hircus, hara suis3
Cane* capro commista!
Gnu.
te abbisognino?
T ra.
G ru.
ra.
Ne tu
erres,
T ra .
G ru.
T ra .
G ru.
pe buoi,
G ru.
T ra .
G ru.
ne brigo.
pronte delle buone venture.
T ra .
G ru.
anni
anzi
ci manca,
da tre
II.
P h ilo ljch bs ( 6) .
Recordatus multum et diu cogitavi*
Argumentaque in pectus multa instilivi
Ego: atque in meo corde* si est quod mihi cor*
Eam rem volutavi, et diu disputavi,
Hominem quojus reii* quando natus est*
Similem esse arbitrare* simulacrumque habere.
Id reper ja m exemplum.
Novarum aedium esse arbitror similem ego hominem*
Quando hic natus est: ei rei argumenta dicam*
Atque hoc haud videtur verisimile vobis.
A t ego id faciam* esse ila ut credatis.
Profecto esse ita* ut praedico* vero vincam.
Atque hoc vosmetipsi'scio* proinde uti nunc
Ego esse autumo* quando dicta audietis
Mea; haud aliter id dicetis.
Auscultate* argumenta dum dico ad hanc rem.
Simul gnarures vos volo esse hanc rem mecum.
Aedis quom extemplo sunt paratae* expolitae*
Factae probe* examussim*
Laudant fabrum* atque aedis probant: sibi quisque
inde exemplum expetunt:
Sibi quisque simile, suo usque sumtu: operae non
parcunt suae.
Atque ubi illo immigrat nequam homo* indiligens
H.
F il o l a c h e .
Rivangando il
bonae quom cu
rantur male.
numo
sarciri
potest,
ego
aedificiis dixi:
nunc etiam
volo
totae perpetuae
ruant*
m
pendio, sincomincia subito a conoscere qual
sia
de
che misemi
sotto
V o l I. P l v u t .
P m L E M T IV M j ScJFUJj P h ILOLJCUES.
O Venus venusta!
usquam
ob
tegere possum.
Madent ja m in corde parietes: periere haec oppido
aedis.
P h i l . Contempla amabo, mea Scapha, satin haec me ve
stis deceat:
Volo meo placere Philolachi, meo ocello,
meo papatrono.
loia, es?
N on vestem amatores mulieris amant, sed vestis
fartum.
P m .I la me di ament,
F ile .
Sca.
A tutte le cose
Sca .
F ilo .
esso mi lev
copria, non
Sca.
F ilo .
Fjle.
E dunque?
yc
S cj .
Quid est?
Pan.
ego hoc
die aliquij
Neque patiar te istanc qraliis laudasse* quae placet mi.
P h il .N oIo ego te adsentari mihi.
S c j.
est?
Matronae,
non meretricium
est* unum
inservire
amantem.
Sca.
Che vuoi?
il e .
bene a taglio.
Sc a .
il o .
S ca.
S ca.
lodar anche le
Sca.
F ilo .
che giuramento
questo?
costei
Poffarilmondo!
ch donna
Sca.
altri.
Le
Stulta es plane,
Quae illum tibi aeternum putes fore amicum et be
nevolentem:
Moneo eg te: te deseret ille aetate et satietate.
P h il . N o ti spero.
S cj .
Quapropter?
Quae istuc cures,
Ut te Hle amet.
F ilo .
Per Giovcl
qual flagello
F il o .
un po di
soma addosso,
Non lo spero.
Sca.
F ile .
F ilo.
fu mal fatto, ed
bene.
S ca.
Se proprio ignorante.
F il e .
Perch?
Sca .
spelacchiato s
P h il .
S cj.
Libera cs jam .
Tu j'cfWj quod quaerebas* habes: ille* nisi amabit
ultro*
Id* pro tuo capite quod dedit* perdiderit,
tantum
argenti.
hanc
conrumpit
mulierem
malesuada nnnc
vitilena.
in senecta male
querere.
Frtfe.
Sca.
che pi
volevi:
Son sconfitto,
se non do a tormenti
costei tanto
Io
dal persua
dermi, eh io me ne distacchi.
Sca.
F il o .
un canapo! m attortiglicrei
colle mie
carezze.
F ilo .
questa carogna
di Scafa.
Sca.
innamorate
di te, a lui
la testa.
F il e .
P h il .
bonis me faciam ,
atque
numquam aeque id
bene locassem.
oh! probus
homo sum:
F ilo .
di
F ile .
F ilo .
allora entrando
io erede
alle mie
F ilo .
Ma in te ho fissato far
insegnar
Sca.
se ferma
a credere Filolache
tuo
eterno amico.
F il e .
perch
quidque loco
P a i. Cedo cerussam.
S cj .
P b il .
Sca.
L o specchio? lascialo
n belle, n giovani:
tu
che
F ilo .
Sca.
F ilo .
F il e .
Dammi la biacca.
Sca.
E a che?
F ile .
Sca.
F il o .
egregia
Sca.
F il o .
lo specchio:
vorrei piuttosto
S cj . Ut speculum tenuislij
JUinume feceris.
P h il . Quapropter?
S cj.
ut male olere
intellegas.
Sca
F ile .
Perch?
Sca.
F ilo .
bel
Sca.
Faresti male.
F il e .
E la cagione?
Eccotela. La donna manda buon odore quando ne
Sca.
di meglio! non
di voi lo pu confer
Sca .
F
il e
Chi adunque?
Eloquar:
S ca .
auro et
purpura.
Quid opus est* quod suom esse nolit, eii ultro osten
tatici'?
Purpura aelas occultanda est: aurum turpe mulieri.
Pulchra mulier nuda crii, quam purpurata* pulchrior:
Postea nequidquam exornata est bene, si morata
est male.
Pulchrum ornatum turpes mores pejus coeno col
linunt.
Nam si pulchra est* nimis ornata est.
P b i.
P u il .
P b i.
Ornata es salis.
A b i hinc tu intro* atque ornamenta haec aufer. Sed,
voluptas mea,
Alea
Philematium,
potare
tecum
colltibilum
est
mihi.
P b i l .EI edepol m ihi tecum nam quod tibi lubel*
idem m ilii lubet,
Mea voluptas.
P b i.
Sca .
vuol
pompa
adun
F ilo .
F il o .
F il e .
F ilo .
i tuoi
P h il .
Ctir exprobras?
aquam manibus,
Js esi!
eccum, incedit:
SCENA
IV .
F ile .
F ilo .
facciato
speso da me.
F ile .
F ilo .
ami, io ti amo, e
il o .
SCENA
rv.
Ca l .
Fisne
Ego tej ac tute me amplectare?
Lepida es.
Duce me amabo.
Del.
Sino.
Ca l .
Hem tene.
D el.
Aqe, i simul:
D el.
Ca l .
Im o.
Istuc quidem ja m memini.
un ciu-ciusche-
ro io?
Del.
C al .
Del.
Se tl piace, facciamolo.
Cal .
Del .
C al .
Del .
C al .
D el .
T i lascio.
Cal .
Del.
Del .
Cal .
Eccotela.
Del.
Andiamo insieme.
Cal .
Del.
Il so.
Cal .
Del.
Anzi.
Cal .
Cal .
P a i.Is est. ( I Z )
Cal .
Etij PhilolacheSj
Salvej amicissume m ihi hominum omnium.
P a i. D i le ameni: adcubOj
Callidamates: ttnde agii te?
Ca l .
P a i.
Probe.
Quitij amabo* adcubaSj Delphium mea.
F ilo .
F ile.
A me par tardo.
Ca i .
Chi qua?
F ilo.
Costui.
Cal.
Filolache,
fra
tutti
g li
uomini.
F ilo .
Ca l .
F ilo .
Ca l .
F il o .
D el.
Lascialo dormire.
F ilo .
ciotola, incomincia
ACTUS II.
SC EN A
/.
T r a v io , P h ilo la cb e s , Ca l l id a m tes ,
D e l p h i v x , P b il e m a t iv u , P vex .
Tn j.J u p iler supremus summis opibus atque industrii
Me perisse et Phiiolachetem cupit, herilem filium.
Occidit spes nostra, nusquam stabulum est confidentiae.
Nec Salus nobis saluti ja m esse, si cupiat, potest:
Ita m ali moeroris montem maxumum ad portum modo
Conspicatus sum: herus advenit peregre: periit Tranio.
Ecquis homo est, qui facere argenti cupiat aliquan
tum lucri,
Qui hodie tese excruciari meam vicem possit pali?
Ubi sunt isti plagipatidae, ferritribaces viri,
Vel isti, qui trium numorum causa subeunt sub falas,
Ubi aliqui quindenis hastis corpus transfigi solent?
Ego dabo ei talentum, primus qui in crucem excucurreriii
Sed ea lege, ut obfiganlur bis pedes, bis brachia,
Ubi id erit factum, a me argentum petito praesen
tarium.
Sed ego tumne ille infelix, qui non curro curriculo
domum?
P h i . Adest, adest obsonium: eccum, Tranio a portu redit.
T ua . Philolachet. . .
"Ph i .
T * J-
Quid esi?
Et ego et tu . . .
ATTO
SCENA
II.
I.
T ra.
alle
ceffate
ed
T ra.
Filolache!
F il o .
Qual novit?
T ra. . Io e voi . . .
P h i.
Tra.
Periimus.
P h i . Quid ila?
Tra.
Pater adest.
P h i.
T ra.
A b m m ti sumus/
Paler* inquam* tuos venit.
P h i.
Adest.
Tra.
P h i . Adest? Quis id ait? quis vidit?
Tra.
P h i.
V a e m ihi!
Quid ego ago?
Tr a.
P h i . Turi vidisti?
T ra .
Egomet* inquam.
P h i.
Certe?
Certe* inquam.
Tra.
Occidi*
P h i.
S i tu vera memoras.
Tra.
P h i.
T ra.
Callidamates.
Suscita istunc* Delphium.
Faleat paler.
Siam rovinati.
F ilo . Come?
T ra . qua vostro padre.
F ilo . Che mi racconti?
T ra.
venuto.
F ilo . E dov egli? via dimmelo.
T ra.
qui.
Io ,
Uh! bacello
T ra.
li
il o
T ra .
Io
.
s, io .
Davvero?
Daddovero.
una favola?
F ilo . Che dovr fare adesso?
T ra .
E ilo . Callidamate.
T ra.
Scuotilo, o Delfio.
D el .
Cal .
Del .
Cal .
Cal.
mise
Ca l .
capiam: ja m
pol ego
occidam patrem.
P a i. Perdis rem, tace: amabo, abripite hunc intro actu
tum inter manut.
C a l . Jam , hercle, ego vot pro matula habebo, nisi m ih i
matulam datis.
P a i. Perii/
T ua.
P a i. Nullut tum.
T aa .
Cal .
Tu diserto! e perch?
F ilo
Ca l .
F ilo .
perch ritornato?
ziato cotto dal vino, la casa zeppa di mangioni e
di donne: oh che miseria mai lo scavarsi un pozzo
quando s abbruciato dalla sete, siccome avviene
a me meschinello, che cerco pure cosa mi debba
fare nell* arrivo di mio padre.
T ra .
F ilo .
Cal.
F ilo .
Ca l .
Ahim!
T ra .
F ilo .
Son perduto.
T ra .
Tra.
T ra.
P a i.
Potest.
T r a . Omnium prim um j
Tra.
Curabitur.
P a i.
Licet.
bit ener.
Pai.N um quid aliud?
T ra.
T ra .
D el.
T ra .
F il o .
T ra .
F ilo .
Far.
T ra .
Del .
T ra
F il o .
Sar
fa tto .
T ra .
F ilo .
Bene.
T ra.
F ilo .
Nient altro?
T ra,
F ilo .
Tranione, a
te lascio
me stesso e
le mie spe
ranze.
T ra .
del coniglio. Im
Jussit maxumo
Opere orare, ut patrem aliquo absterreres modo,
Ne introiret aedeis.
T m.
atque obclude
ostium:
II.
T r a n io .
T ra .
T ec .
e u r o p id e ,
II.
Tram o se.
saresti
per
risparmiarmi
quel
s brutto
44
'
Tra.
The.
Factum oplume.
Tr j .
Trj.
T h e.
S icj quia
Fotis ambulatisj natus nemo in aedibus
Trj.
Tu e .
Tra.
Th e .
Quid est?
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra .
T eu.
T ra .
T eu.
Sinora.
T ra .
Ottimamente.
T eu.
T ra .
Perch?
T eu.
T ra .
T eu.
T ra .
T eu.
Toccata e battuta.
T ra .
Ahim!
T eu.
Che hai?
T ra .
T eu.
T hj .
Non potest
D ici, quam indignum fadhus fecisti et malum.
T h e . Quid jam ?
Fuge, obsecro, atque abscede ab aedibus.
T ra.
T he.
Quem mortalem?
T rj.
Omnis tues.
aut quam
n o v a ?
Trj. R
T h e . Abscedite.
Tr j.
Th e .
Tr j .
T m e.
T r j . Circumspice etiam.
Th e .
Tra.
Non si pu
dire
Y indegnit
voi.
Teu.
Che ci?
T ra .
T e l -.
T ra.
Avete ucciso? . .
T eu.
Chi?
T ra .
Tutti i vostri.
T eu.
T ra .
T eu.
T ra .
T eu.
Ritiratevi.
T ra .
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
Siam sicuri.
T ra .
Guardate ancora.
T eu.
Y nessuno, spacciati.
T ra .
T eu.
Non intendo.
Una tal enormeiza
T ra.
qua
si
consum da
gran
tem po. . .
T eu.
Da gran tempo?
T ra.
T eu.
T rj.
Trj.
Tr j.
T ra.
T ra .
Concrepuit foris.
Hinc m e percnssil.
Gultam haud habeo sanguinisl
U vom me arcessunt ad Acheruntem mortui.
T r j . Perii/ illice hodie hanc conturbabunt fabulam.
Nimis quam formido, ne manufesto hic me opprimat.
T h e . Quid lute tecum loquere?
T ra .
Abscede ab janua.
Fuge, obsecro hercle/
T he.
Q uo fugiam? etiam tu fuge.
T ra . Nihil ego formido: pax mihi est cum mortuis.
T h e . Heus, Tranio/ . . .
Tra.
Non me adpellabis, si sapis.
Nihil ego commerui, neque istas percussi foreis.
T h e . Quaeso* quid segrex? (16) quae res te agitat, Tranio ,
Qtticum istaec loquere?
Tr j .
A n quaeso tu adpellaveras?
lia me di amabunt, mortuom illum credidi
Expostulare, quia percussissem foreis.
Sed tu etiam adstas, nec, quae dico, obtemperas?
T b e . Quid faciam?
T ra .
Cave respexit: fuge, atque operi caput.
T h e . Cur non fugis tu?
T ra.
P ax mtin est cum mortuis.
T he . Scio: quid modo igitur? cur tantopere extimuerat?
Tmj, Nil me curastis, inquam: ego mihi providero:
Tu, ut occepisti, tantum quanium quis, fuge,
Atque Herculem invocabis.
The.
Hercules, te invoco.
T k j .EI ego, tibi hodie nt det, -tenex, magnum malum.
Proh di immortales, obsecro vottram fidem,
Quid ego hodie negoti confeci, malum!
T he .
T ra.
T eu.
T ea.
T eu.
T ra.
Teu.
T ra.
T eu.
T ra.
Teu.
T ra.
Teu.
T ra.
Teu.
T ra.
T eu.
Tra
Teu.
T ra.
ACTUS III.
SCENA
I.
D j m s t J j T r a m o 3 T h e u r o p id e s .
ATTO III
SCENA
I.
Use.
T ra.
T ec.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T u r.
Imo pei'negal.
T ra . Negai?
T he .
Quam . rogitas/ dicam, ti confestus sit.
Quid nunc faciundum censes?
T ua.
Egori quid censeam?
Cape, obsecro hercule, una cum eo judicem:
Sed eum videlo ut capias, qui credat mihi.
Tam facile vinces, quam pirum vopes comesi.
D a n . Scd Philolachelis eccum servom Tranium,
Qui mihi neque foenus, neque sortem argenti danunt.
T h e . Quo te agis?
T ra .
Nec quoquam abeo. Nae ego sum mser,
Scelestus, natus dis inimicis omnibus/
Jam Ulo praesente adibit: nae ego homo sum m iser/
Ita et hinc et illinc m i exhibent negotium.
. Sed occupabo adire.
Dan.
Hic ad me it, salvos sum:
Spes est de argento. Hilarus esi. (\%)
T ra .
Frustra esi homo.
Salvere jubeo te, Misargyrides, bene.
D j n . Salve et tu: quid de argento?
T ra .
Abi, sis, belua!
Continuo adveniens pilum injecisti mihi.
D j n .H ic homo est inanis.
Tr j.
Hic homo est certe hariolus.
D a n . Quin tu istas m ittis tricas?
T ra .
Quin, quid vis cedo.
D jn . Ubi Philolaches est?
T ra .
Num quam potuisti 'mihi
Magis opportunus advenire, quam advenis.
'D a n . Quid est?
Teu.
Tra.
T eu.
L o nega.
L o nega?
E lo domandi ancora? lo direi, se 1 avesse dette:
che pensi tu fare?
Tra.
Io che pensi? fatevegli dinanzi con un giudice; ma
guardate di trovarne uno,' che metta piena fede
in me sta certo che allora vi casca egli come
la volpe alle pere.
Usu.
Oh ecco Tranione servo di Filolache, dequali due
n lun, n laltro mi sonano n frutto, n capitale.
Teu. Dove vai?
Tra. Non vado via. E non son io diserto, maledetto,
nato all ira di tutti gli dei? costui per parlarmi
se ne incacher anche del vecchio, ahi meschinello
alla vita mia! sono un ferro fra due martelli; gli
andr subito innanzi.
Usu.
E viene alla volta mia, son salvo: v ancor spe
ranza delle monete; allegro 1 uomo.
Tra. Luom succia giuggiole, ma sapran di tossico: che
ti venga- ogni bene, o Misargiride.
Usu. E ogni bene venga anche a te: e quanto al de naro? . . .
Tea. Vaitene, o bestia, non se ancor qua che m hai
sparato il cuore d una stoccata.
Usu.
arsiccio 1 uomo!
Tra. In mia f questuomo uno strolago.
Usu.
Perch tanti riboboli?
Tra. Anzi di tu quello che vuoi.
Usu.
Dov* Filolache?
T ra. Non potevi trovarmi in ora pi bella.
Usu.
Perche?
222
Concede huc.
T ra .
Quin m ihi argentum redditur?
Dan.
T ra. Scio te bona esse voce, ne clama nimis.
D a n . Ego hercle vero clamo.
Ali, gere morem mihi.
T ra .
D a n . Quid tibi ego morem vis gerani?
T ra .
Abi quaeso hinc domum ,
D a n . Abeam?
T ra .
Redilo huc circiter meridiem
DAN.Reddeturne igitur foenus?
T ra .
, Reddetur. (19) Abi.
D a n . Quid ego huc recursent, aut operam sumam, aut
conteram?
Quid, si hic manebo potius ad meridiem?
T ra . Im o abi domum: verum hercle dico: abi modo.
D an . Quin vos mihi foenus danite: quid nugamini?
T ra . Eh hercle. Nae tu abi modo: ausculta mihi.
DAN.Jam, hercle, ego illune nominabo.
T ra .
Euge strenue!
Beatus vero es nunc, quom clamas.
D an.
Mcum peto.
Multos me hoc pacto ja m dies frustramini.
Molestus si sum, reddite argentum; abiero.
Responsiones omnes hoc verbo eripit.
T ra . Sortem accipe.
D an.
Im o foenus: id primum volo.
T r i . Quid? tu ted, homo hominum omnium teterrume,
Venisti huc te extentatum? agas, quod in manu
est?
Non dat, non debet.
Da s.
Non debet?
Tea.
Usu.
Tra.
Usu.
Tra.
Usu.
T ra.
Usu.
T ra.
Usu.
Tra.
Usu.
Tra.
Usu.
Tra.
Usu.
Tra.
Usu.
Tra.
Usu.
T ra
Usu.
Vien qua.
Perch non mi si contano i quattrini?
Il so che se forte nella voce, non alzarla.
Anzi a bella posta vo gridare.
Ah! fa a modo mio.
che vuoi eh io faccia a modo tuo?
Vattene a casa.
Andarmene?
Torna a mezzod.
vi saranno i frutti?
Saranno. Vattene.
E perch dovr tornar di nuovo, o bene o mal che
ne venga? e perch non aspetter qua piuttosto il
mezzod?
Va anzi a casa; te Io dico proprio di tutto senno,
vattene.
perch mi si stenta 1 usura? perch mi tenete
cos a loggia voi?
Oh per Dio! vattene, fa una volta a modo mio*
Or io lo strombetto qui in piazza.
Evviva, tu gongoli, quando ti sbrachi gridando.
Chiedo il mio, gi un pezzo che eon queste baje
mi mandate d oggi in domani voi: se vi son di
carico, qua 1 argento, e vado via a rotta: con
questa parola egli fa il becco all oca.
Prendi il capitale.
Anzi i (rutti, questi voglio prima.
E che? se qua forse, o mariuolaccio, venuto per
distender la pelle? va, fa valere le tue ragioni: ci
non te li d^, non te ne deve.
Non me ne deve?
224
T ra.
'
Ne grtj quidcm.
T ra.
Usu.
Tra.
Usu.
T ua.
Usu.
Tra.
Usu.
Tra.
Teu.
Tra.
Usu.
Teu.
Tra.
Tec.
T ra.
Nf un fuscelloMa se ne pu sentire?
Se ne pu.
Che di? Se 1 ha forse cavata egli?
Per cagion tua ha dato un piantone alla citt. Sta
certo eh ci ti pagher il capitale.
Ma se questo non voglio io. Qua l usura, dammi
l ' usura, datemi l usura, volete darmi questa m aladetta usura? datemela adunque.
Usura qua, usura l, altro questa volpaccia non
ha in bocca che usura; non ho mai veduta, dap
poich ho vita addosso, carogna pi schifosa di te.
Oh! non mi spaventano queste spampanate.
Perch non ci arrechi altra noja, qua nort v
cassiere: fa come ti grilla: avvis che tu sia il
solo che d il denaro a ritrangolo.
Q^a v fuoco, e sebben sia lontano, pure mi
scotta. Che usura cerca colui ?
Ecco, non guari, eh arriv suo padre: egli ti
dar frutto e capitale; non incaponire, se non ci
vuoi avversi: vedi? egli si ferma, per non U*
sciarti ire a. mani vuote.
Se pur me ne dar.
Che hai tu?
Che volete?
Chi colui? che cerca? perch 1 ha cotanto con
mio figlio Filolachp, per dirgli in faccia tua tante
villanie, quante ad un asino? che gli si deve?
Deh fatemi un favore, comandate che a questo-corbacchionc si butti il denaro sul grugno.
Yoi. I. Plau.
22G
T he .J ubeant?
T ra .
Jube hom ini argento os verberarier.
D a n . Perfacile ego ictus perpetior argenteos.
T h e . Quod illud argentum est?
T ra .
JIuiic debet Philolaches . . .
D a n . Paullum.
T h e.
Quantillum?
T ra . Quasi quadraginta minas.
D a h . Ne sane id multum censeas: paullum id quidem
est.
T r a . A udiri? videtume, obsecro hercle, idoneus,
Danista qui sit? genus quod improbissumum est?
T h e .N on nunc ego istuc curo, qui sit, unde sit:
Id volo mihi dici, id me scire expeto.
Adeo etiam argenti foenus creditum audio.
TxA.Quatuor quadraginta illi debentur minae.
Dic te daturum, ut abeat.
T he.
Egori dicam dare?
T mj. Dic.
T he .
Egone?
T ra .
T u ipsus dic modo, ausculta m ihi.
. Promitte.' age, inquam, ego jubeo.
The.
Responde mihi;
Quid eo est argento factum?
T ra .
Salvom est.
The.
*- S o kito
Vosm tl igitur, si salvom est.
T ra . ,
_
Aedis filius
Tuos emit.
Th e .
Aedis?
T mj ,
Aedis.
Teu.
Tra.
Usu.
Teu.
Tra.
Usu.
Teu.
Tra.
Usu.
Tra.
Usu.
Tra.
Teu.
Tra.
Teu.
Tra.
Tec.
Tra.
T eu.
Tra.
Teu.
Tra.
I o?
Si: voi fategli dar sul muso l'argento.
E gli sopporto volentieri questi sgrugnoni.
Che denaro questo?
A costui deve Filolache . . .
Poco.
Quanto?
Quasi quaranta mine.
E perch voi non v' appigliate male, questa pro
prio una miseria.
Il sentite voi? e non vi pare un santone questo
capestro di barattiere?
Ci non cerco io, n chi, n donde sia, voglio che
mi sia detto questo, e questo voglio sapere., dap
poich sento io tanto, eh egli vJja prestato ad
usura.
Gli si devono quarantaquattro inine, dategli parola
gliele darete voi, acci se ne vada col suo ma
lanno.
I o dir dargliele?
Voi.
I o?
Voi, voi diteglielo, voi: ubbiditemi, prometteteglie
le, fate presto, lo voglio io.
Rispondimi: e che n avete fatto voi altri di quel
denaro?
salvo.
Sborsateglielo voi, se salvo.
Vostro figlio comper una casa.
Una casa?
Una casa. ,
228
Euge, Pliilolaehet
Patrissat: jam homo in mercatura vortilurf
Ain' tu, aedis?
Tr j.
Aedis, inquam: sed sctn' quojusmodi?
T u e . Qui scire possum?
T ra .
Vah/
T u e.
Quid est?
T ra .
Ne me roga.
TuE.Nam quid ita?
T ra .
Speculo claras, clarorem mertim.
T ue .Bene hercle factum: quid? eas quanti destinai?
T ra . Talentis magnis tolidem, quol ego et tu sumus.
Sed arrhaboni illas quadraginta minas
Hinc sumsit, quas debemus. Satin intellegis?
Nam postqugm haece aedes ita erant, ut dixi libiM
Continuo est alias aedis mercalus sibi.
T u e . Bene hercle facium.
D jy .
Heus, ja m adpetit meridies.
T ra . Absolve hunc, quaeso, vomitu, ne hic nos enicet.
Quatuor quadraginta illi debentur minae,
Et sors et foenus.
T)Ait.
Tantum est: nihilo plus peto.
T r j . Velim quidem hercle, ut uno numo plus petas.
T h e . Adulescens, mecum rem habe.
D js.
Nempe abs te petam.
T ue . Pelilo cras.
D jif.
Abeoj sat habeo, si cras fero.
T ba . Malum quod isti di deaeqtie omnes duint.
lia mea consilia perturbat pentssume.
Nullum edepol hodie genus est hominum tetrius,
Nec minus bono cum jure, quam danisticum.
Tue.
T ed.
T ra.
Teu.
T ra.
T eu.
Tra.
Teu.
T ra.
Teu.
Tra.
T eu.
Benone.
Usu.
Tra.
Ohe, gi mezzod
Liberatelo una volta dal vomito Costui, acci non
ci ammorbi davvantaggio: gli si deggiono qua
rantaquattro mine in tutto, baroccolo e capitale.
E tanto, e non voglio altro.
Eppur vorrei, che tu cercassi uno scudo d pi.
Buon uomo, avrai a far meco.
Cio, il mio credito con te?
Torna domani.
Vado, e m aceontento, se la riescir al solo do
mani.
O Giove, fallo tristo dell ossa e delle carni: cosi
costui guasta le mie tagliuole; oggi giorno non
v ha razza pi sordida e m isleale.dell usuriera.
*
Usu.
Tra.
Tra.
Usu.
Teu.
Usu.
T ra.
T ec.
T ra.
T eu.
Tra.
Teu.
T ra.
T ec.
Tra.
Teu.
Tra.
Teu.
Tra.
Teu.
Tra.
Teu.
Tra.
Teu.
te n e r:
II.
S ib o , T i i e v r o p i d e s , T r a n i o .
S ia . Melius anno hoc mihi non fuit domi,
Nec quidem esca una me juverit (23) magit.
. Prandium uxor mihi perbonum dedit.
Nunc dormitum jubet me ire: minumel
Non mihi forte visum eloco fuit,
Jlielius quom prandium, quam solum, dedil:~(2i)
Voluit in cubiculum abducere med anus.
Non bonus somnus est de prandio: apage/
Clanculum ex aedibus me edidi foras.
Tota turget mihi uxor nunc, scio, domi.
T r a . R es p a r a t a est m a l a i n v e s p e n t m h u ic seni.
II.
S im.
T ra.
S im.
Tea.
Sin.
T ra.
Sin.
T ra.
Sm.
T ra.
Sin.
T ec.
0 l manigoldo, to rn a a me.
T ra.
A momenti.
T ec.
Sm.
T ra.
Il solito.
Sin.
T ra.
Sim.
Tra.
Tra.
Si.
Come?
Siam tutti rovinati* Simone!
T ra.
Sin.
T ra.
la fu come dite
voi;
colato gi 1 unto
Sm.
Tra.
Sm.
T ra.
Ahim!
Sm.
Che t avvenne?
T ra.
Sm.
Come?
T ra.
Sul
T ra.
Sul
Tra.
Sm.
Tra.
Sm.
Tra.
solet.
Nunc te hoc orare jussit opere m axum o,
Ut sibi liceret inspicere has aedis luas.
S im . Non sunt venales.
Trj.
Scio equidem isluc: sed senex
Gynaeceum aedificare volt hic in suis,
Et balineas et ambulacrum et porticum.
S im . Quid consomniavit?
Tr j.
Ego dicam tibi.
Dare volt uxorem filio, quantum potest:
A d eam rem facere volt ginaeceum novom.
Nam sibi laudasse hasce ait architectonem
Nescio quem, esse aedificatas has sane bene.
Nunc hinc exemplum . . . capere volt: nisi tu nevis.
S im . Nae ille malo quidem ab opere exemplum petit.
T r j . Quia hic audivit esse aestatem perbonam:
Subdiu coli absque sole (28) perpetuom diem.
S im . Imo edepol vero, cum usquequaque umhra est,
tamen
Sol semper hic est usque a m ani ad vesperum,
Quasi flagitator adstat usque ad ostium.
Nec mihi umbra usquam est, nisi si in puteo quae
piam est.
T r j . Quid, Sarsinatis ecqua est? si Umbram non habes?
S ia . Molestus ne sis: haec sunt sicut praedico.
T r j . A ttam en inspicere volt.
240
S im .
Inspiciat, si lubet.
S i quid erit, quod illi placeat, de exempto meo
Ipse aedificalo.
Eon? voco huc hominem?
T ra .
Voca.
S im .
T r j . A lexandrum m agnum , atqne Agathoclem ajnnt ma*
xumas
Duo res gessisse: quid mihi fiet tertio,
Qui solus facio facinora immortalia?
Vehit hic clitellaSj vehit hic autem alter senex.
Nv&ium mihi quaestum institui non malum!
Nam muliones mulos clitellarios
Habent, ego habeo homines clitellarios.
Magni sunt oneris: quidquid imponas, vehunt.
Nunc hunc haud scio an colloquar: congredibor.
Heus, Theuropides.
Tb e .
Hem, quis me nominat?
T r j . Hero servos multum fidelis suo.
Quo me miseras, adfero omne impetratum.
T h e . Quid Mie, obsecro, tam diu restitisti?
T r j . Seni non otium erat, id sum opperitus.
Tsu-Anliquom hoc obtines tuom, tardus ut sis.
T r j . Heus tu, si voles verbum hoc cogitare,
Simut flare sorbereque haud facile factu est.
Ego hic esse et illic simul haud potui.
T b e . Quid nunc?
Tr j.
Vise: speda tuo arbitratu.
T he . Age, duc me.
Tr j.
Non moror.
T be.
Subsequor te.
T r j . Senex ipse te ante ostium eccum opperitur.
Sed is moesiut est, se hoste vendidisse . . .
Si*.
T ra.
Si M.
T ra:
T ec.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
242
T h e . Quid tandem?
T ra .
Orai ut m adeam Philolachi,
Ut istas remittat sibi,
T he .
Haud opinor.
Sibi quisque ru ri metit: si male emtae
Forent* nobis istas redhibere haud liceret.
L u cri quidquid est, id domum trahere oportet,
T ra .M isericordias tamen habere hominem oportet.
T h e .M orare hercle* dum facis verba.
T a .
Sequere,
TBE.Fiat.
T ra .
Do tibi ego operam,
Senex illic est: hem! adduxi libi hominem.
S im . Salvom te advenisse peregre gaudeo, Theuropides,
T h e .D i te ament.
S im .
Inspicere hic aedts te has velle ajebal m ihi,
T h e .N isi tibi est incom modum .
S im .
Im o commodum: i intro, alque inspice,
T ra . A t entm mulieres . . .
S im .
Cave tu ullam jloccifaxis mulierem,
Qualibet perambula aedis oppido tamquam tuas.
T he . Tamquam?
T ra .
A h! cave tu illi objectes nunc in aegritudine,
Te has emisse: non tu vides hunc, voUu ut tristi
est senex?
TBE.Video.
T ra .
Ergo inridere ne videare, et gestire admodum .
Noli facere mentionem te has emisse.
The.
Intellego,
Et bene m onitum duco: atque te existumo hum ani
ingeni.
Quid nunc?
Teo.
Tra.
E che si vuole?
Mi si stringe sem pre a fianchi, acci faccia in
modo io, che Filolache annulli la compera.
Teu.
Io
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
Tra.
Seguitemi.
Andiamo.
I o v ajuto: il vecchio l: ohe ecco 1 uomo.
Sin.
Teu.
Sin.
Teu.
Sul
T ra.
Ma le donne .
Sin.
Teu.
Tra.
Come mia?
Ohe! badate dal ricordargli in tal suo cordoglio,
che voi avete com pera questa casa.- non vedete
come aggrottato egli?
Teu.
T ra.
Me ne accorgo.
Non m ostratevi adunque n burlevole di troppo,
n troppo contento, e molto meno poi fategli
m enzione del vostro acquisto:
Teu.
S ia .
Quin tu is intro, atque otiose perspectas, ut lubet?
T u e . Bene benigneque arbitror te facere.
S ia .
Factum edepol volo.
T ra . Fiden' vestibulum ante aedis hoc? et ambulacrum
qxiojttsmodi?
T h e . Luculentum edepol profecto.
T ra .
Age specta, postis quojusmodi!
. Quanta firmitate facti, et quanta crassitudine!
T h e . Non videor vidisse postis pulchriores
S ia .
Pol mihi
Eo pretio emti fuerant olim.
T ra .
Audiri Fuerant dicere?
Fix videtur continere lacrumas.
T he.
Quanti hosce emeras?
S ia . Tris m inas pro istis duobus, praeter vecturam, dedi.
T h e .H ercle quin multum improbiores sunt quam a pri
mo credidi.
T r a . Quapropter?
The.
Quia edepol ambo ab infumo tarmes secat.
T ra .Intempestivos excisos, credo, id eis vilium nocet.
Atque etiam nunc salis boni sunt, ,si sint inducti pice.
Non enim haec pultiphagus opifex opera fecit barbarus.
Fiden coagmenta in forjbus?
The.
Fideo.
T ra .
Specta, quam arcte dormiunt!
T h e . Dormiunt?
T ra .
Illud quidem, ut connivent, volui dicere.
S atin habes?
T h e.
Ut quidquid magis contemplor, tanto magis placet.
T ra . Fidenpiclum, ubi ludificatur cornix una volturios duo?
Cornix adstatj ea volturios duo vicissim vellicat.
T ra.
Tec.
Sui.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
Sm.
T ra.
T eu.
S in.
Teu.
T ra.
Perch?
Per Dio! son tutte cariose al fondo.
Sar pel lgno tagliato anzi stagione, e questo nuoce;
ma si ristabiliranno impegolandole: chi le ha fatte
non fu un barbaro polentone: badate a questa
commessure nelle imposte.
Le veggo.
Guardate come dormon forte.
Dormono!
Cio come combaciano, Voleva dire: vi basta?
E a te? quanto pi guardo questa casa pel sottile,
tanto pi la mi piace?
Vedete voi l quel dipinto? vedete voi, come una
cornacchia d 1 erba trastulla a due avoltoi? v
una cornacchia, e questa becca or luno or laltro
Teu.
T ra.
Te .
T ra.
T eu.
T ra.
Teu.
T ra.
U bi u t ?
T ra.
Teu.
T ra.
Ed io due avoltoj.
T eu.
T ra.
T ec.
Si.
T eu.
Sui.
T eu.
Sin.
Ma io mintendo in casa.
T eu.
Si.
T eu.
Va pure.
Andr adunque.
T ra.
T ec.
T ra.
T ec.
qua.
E dote?
Vanne al diavolo: st, e non vai ancora a fiaccacollo? e non ti vuoi muovere? st, va via.
Sim.
Non v pericolo: va pur dentro: ella quieta chc
par gravida: va pur dentro, dove tu vuoi, senza
- paura: io me la corro in piazza.
T eu.
Grazie, buon* andata: Tranione, fa andar via la
cagna dalla porta, sebbene non faccia timore.
T ra.
T ra.
T eu.
T ra.
Come vuoi.
T eu.
Seguitemi adunque.
ACTUS
SCENA
I.
1F.
(Z\).
p B J I fI S C V S , S e r i o s - j l i u s .
tamen malunt
meluont* hi
Esse heris solent utibiles: nam illi, nihil qui metuonl*
Postquam sunt malum meriti* strilla sibi expetunt
consilia:
Exercent sese ad cursuram; sed enim si sunt reprehensi*
Faciunt malo* peculio quod nequeunt: augent ex
pauxillo.
Disparant .mihi pectora et consilia
malam rem
prius
Quam ut meum
Ut adhuc fuit* mihi corium esse oportet
Sincerum* atque uli vetem verberari.
S i huic imperabo* probe teclum habebo: .
Malum cum impluit ceteros* ne impluat mihi.
Nam ul servi volunt esse herum* ita solet:
Soni bonis sunt, improbi sunt maleficis.
Nam nunc domi nostrae tot vivont pessumi
Peculi sui prodigi* plagigeruli.
Ubi advorsum ut eant* vocantur* hero: non eo/
molestus ne sis/
Scio* quo properas/ gestis ja m / aliquo hercle ire
foras vis* mula* paslum/
Bene merens hoc pretium inde abstuli. Abii foras:
Solus nunc eo hero advorsum ex servis plurimis.
ATTO IV
SCENA
F anisco,
F ak.
I.
altro-S ervo.
254
His injuriam foribus defendat?
Ecquis huc exii, 'atque
Aperit? nemo hinc quidem foras exilj
Ut esse addecet nequam homines, ita sunt:
Sed eo magis cauto esi opus, ne huc exeat qui
male me mulcet.
SCENA
T ju m O j
II.
T h e u r o p i d e s . ( 55)
T he.
Totus gaudeo.
T ra . N um nimio emtae libi videntur?
T ue.
Numquam edepol ego me scio
placent.
T r a . Quojusmodi gynaeceum? quid porticum?
Insanum bonam.
Non equidem ullam in publico esse majorem hac
exislumo.
T ra . Quin ego ipse et Philolaclies in publico omnis porticus
Sumus commensi.
T he .
Quid igitur?
Tra .
Longe omnium longissuma est.
T h e . D i immortales mercimoni lepidi! si hercle nunc ferat
Sex talenta magna argenti pro islis praesentaria,
Numquam accipiam.
T ra.
S i hercle accipere cupias, ego numquam sinam.
The.
II,
T r a n io s e , T e u r o p id e ,
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
Tra.
( i).
sonitus, item
ut
antehac fuit, .
Neque tibicinam cantantem , neque alium quemquam
audio.
T b e . Que illacc res est? quid illice homines quaerunt apud
aedis m eas?
Quid volunt? quid introspectant?
Pb j.
Tb e .
Ita loquor.
F a h is c o ,
F ah.
a ltro - S erv o ,
T e u r o p id z .
260
Quin sex menses jam hic nemo habitat.
T he.
Somnias.
S er.
TuE.Egone?
S er.
T u.
T h e.
T u ne molestus: sine me cum puero loqui,
P h j . Nemo habitat? hem!
T he.
Ita.
P h j.
Profecto, nam heri et nudiusteriius
Quartus, quintus, sextus usque, postquam hinc pe
regre ejus pater
Abiit, numquam hic triduom unum desitum est
esse et bibi
T h e . Quid ais?
P h j.
Triduom unum esi haud intermissum hic
esse et bibi,
Scorta duci, pergraecari, fidicinas, tibicinas
Ducere.
The.
Quis istaec faciebat?
P h j.
Philolaches.
T he .
Qui Philolaches?.
P h j . Quoi patrem Theuropidem esse opinor.
Tu e.
Hei hei! occidi.
S i haec hic vera memorat: pergam porro percontarier.
A iri tu istic potare solitum Philolachem istum , quisquis est,
Cum hero vostro ?
P h j.
Hic, inquam.
Th e .
Puere, praeter speciem stultus es.
Vide, sis, ne forte ad merendam quopiam devorteris,
Atque tbi melittscule, quam satis fuerit, biberis.
Pm.
Quid est?
Teu.
Ser.
T eu.
Ser.
T eu.
F an.
Teu.
F ati.
T eu.
F ah.
T eu.
F a.
T eu.
F ar.
T eu.
F ai.
Teu.
F ar.
Pud.
V ana vellem! (5 6 ) patris am icus videlicet.
T h e . Heu, edepol patrem eum m iserum praedicas!
Tec.
F an.
Tec.
F an.
Teu.
Ser.
F ar.
T eu.
F ar.
Teu.
F ar.
Teu.
F ar.
Teu.
F ar.
Teu.
F an.
Teu.
F ar.
Teu.
F ar.
Teu.
F ar.
ir.
T b e u r o p id e s , S im o .
Q uid ta n d em ?
Sur.
T he.
Novum!
Sm .
T eu.
F an.
Ser.
F an.
T eu.
F an.
V.
T huropide, S imone.
T eu.
Sin.
T eu.
Sm.
T eu.
S im.
T eu.
Sa.
T ue.
Vae capiti luo.
S m . Quid tu otiosus res novas requiritas?
T h e . Quia hodie adveni peregre.
S im .
Promisi foras,
S im .
M axume.
Teu.
Sia.
Teu.
Sia.
Teu.
Sm.
Teu.
Sin.
Teu.
Sin.
Teu.
Sih.
Teu.
Sih.
Teu.
Sin.
Teu.
Sin.
Teu.
Sih.
T eu.
Sim.
T eU.
Sin.
Teu.
Sih.
Teu.
Sim.
T eu.
Sia.
Teu.
Sia.
Teu.
Sin.
Teu.
ACTUS
SCENA
r.
I.
T r a n io , T u e v r Op l d e s .
ATTO
SCENA
V
I.
T ranione, T europide.
T ra.
T u e .Eloco in tra
vocera,
Continuo exsiliatis: manicas celeriter connectite.
T he .
Negat?
T he .
Nec vos sibi
Numum umquam argenti dedisse.
Tr j.
Abi, ludis me, credo: haud negat.
T u e . Quid jam?
T m j.
Teu.
Tr j.
Scio, jocaris nunc tu: nam ill quidem haud negat.
T h e . Im o edepol negat profecto: neque se has aedis P hilolachi
Vendidisse.
Tr j.
Eho, an negavit sibi datum argentum, obsecro?
T h e . Quin, jusjurandum pollicitus est dare, si vellem, mihi,Neque se hasce aedis vendidisse, neque sibi argentum
datum .'
D ix i ego istuc idem illi.
Tr j.
Quid ait?
T he.
Servos pojlicitust dare
Suos m ihi omnis quaestioni.
Trj.
Nngas: numquam edepol dabit.
T h e . Dat profecto.
Trj.
Quin cita illum in ius.
The.
S i veniat. v
Tr j.
T u mane.
T h e .Experiar, ut opinor. Certum est, Tranio. (39)
Tr j.
M ihi hominem cedo/.
Vel hominem jube mancupio aedis posci.
T he.
Im o hoc prim um volo,
Quaestioni accipere servos.
Tr j.
Faciundum edepol censeo.
T h e . Quid, si igitur ego arcessam homines?
Tr j. .
Factum ja m esse oportuit.
Ego inierim hanc aram occupabo.
Th e.
Quid ita?
Tr j.
Nullam rem sapts.
Ne enim illi huc confugere possint, quaestioni qtios
dabit.
Hic ego tibi praesidebo, ne interbitat quaestio.
Tra.
Teu.
Tra.
Teu.
T ra.
Teu.
Tra.
Teu.
T ra.
Teu.
T ra.
Teu.
Tra.
Teu.
T ra.
T eu.
T ra.
Teu.
Tra.
T h e . Surge.
Tr j.
Minume.
Ne occupassi*, obsecro, aram .
The.
Cur?
Tr j.
Scies.
The.
Quia id enim m axum e volo, tU illi istoc confugiant.
Sine.
Tanto apud judicem hunc argenti condemnabo fa
cilius.
T r j . Quod agis, id agas: quid tu porro serere vis nego
tium?
Nescis lu, quam meticulosa res sit ire ad judicem.
TffE.Surgedum hinc: est consulere igitur quiddam quod
fecum volo.
T r j .S ic tamen hinc consilium dedero: nim io plus sapio
sedens.
Tum consilia firm iora sunt de divinis locis.
TaE.Surge! ne nugare! adspicedum contra me.
Tr j .
Jdspexi.
T he.
rides?
T r j .Video: huc si quis intercedat tertius, pereat fame.
T he . Quidum?
Tr j.
Quia nihil quaesii siet: m ali hercle ambo sumus.
T h e . Perii!
Tr j.
Quid tibi est?
T he .
Dedisti verba.
Tr j .
Qui tandem?
Th e .
Probe
Med emunxti.
T rj.
Vide sis, satine recte? num m ucci fluoni?
T h e . Im o etiam cerebrum quoque omnem e capite em unexti mo
T eu.
T ra.
Teu.
T ra.
Teu.
Tra.
Teu.
T ra.
Teu.
T ra.
Teu.
Tra.
T eu.
T ra.
Teu.
Tra.
Teu.
T ra.
Teu.
T ra.
T eu.
Alzati.
Mai no.
Non occupar 1 altare:
Perch?
Il saprai. Anzi voglio piuttosto, che qua essi ripa
rino. Lascia. Avr pi forza per colparlo di questo
argento appresso il giudice.
Voi attendete a fatti vostri: e perch volete porvi
in mezzo altra briga? non sapete quanto sia fasti
dioso l ire atribunali?
Alzati, ho da conferir teco.
Cosi vi consiglier io: per consigli seduto io valgo
un mondo, e i consigli che partono da luoghi di
vini, sono i pi migliori.
Sorgi, non pi giammengole, guarda a me.
Ho veduto.
E che hai veduto?
Ho veduto che se alcuno si pone fra noi viene a
basir di fame.
E perch?
Perch avr nulla: siam due volpi, siam due volpi,
padrone.
Son disfatto.
Che v'avvenne?
M hai ingannato.
Come?
M hai smocciato da senno.
Guardate, se sia abbastanza cosi: claci il sornacchio forse?
Anzi m 'hai dicervellato del tutto: le ho scoperte
le vostre matasse, e non solo le ho scoperte, ma
T ra.
Teu.
T ra.
T ed.
Tra.
T eu.
T ra.
II.
T eu.
Cal.
T ra.
T eu.
T ra.
T eu.
T ra.
Cal.
Tra. .
T ec.
T ra.
T ec.
Cal.
Teu.
T ra.
T eu.
Tra.
Tec.
Tra.
Cal.
Teu.
Cal.
Tec.
Cal.
Tra.
Teu.
T ra.
T eu.
Cal.
T ec.
284
Cal . Mille istunc quaeso.
Te e .
Hem, viden ut restai furcifer?
Ca l . Tranio, quiesce, si sapis.
Tue.
T u quiesce hanc remmodo
Petere: ego illum verberibus, ni sil quietus, subegero.
Cal . Nihil opus est profecto: age ja m , sine ted exorarier.
T u e . Nolo ores.
Ca l .
Quaeso hercle.
T be.
Nolo, inquam , ores.
Ca l .
Nequidquam nevis.
H anc modo unam noxae veniam , quaeso, fac causa
mea.
T ra . Quid gravaris? quasi non cras j a m conmeream
aliam noxiam :
Ib i ulrumque, et hoc el illud poteris ulcisci probe.
C al . Sine te exorem. .
T he.
Age, abi, abi impunet hem , huic habeto gratiam.
Spectatores, Fabula haec est acia: vos plausum date.
F i n i s M o stellariae .
Cal.
Teu.
Cal .
T eu.
Lascialo ti prego.
E non vedi come si sta il briccone?
St cheto, Tranione, se hai testa.
E tu sta cheto dal domandarmi tal cosa: l acche
ter ben io a furia di sprangate.
Cal. Non necessario, lasciati commuovere.
T eu. Non pi preci.
Cal. Oh per bacco . . .
Teu. Non te 1 ho detto, che non voglio preci?
Cal.
II non volerle inutile. Per questa volta anche
le colpe di costui perdona in grazia mia.
T ra. .E a che fate tanto lo stomacato voi ? Domani non
far io altro fallo perch abbiale a pigliar voi le
vostre vendette daddovcro si dell uno come del1 altro?
Cal. Lasciati placare.
T eu.
Su via, vaitene pur franco, e sia obbligato a costui.
Spettatori, la favola finita: date segno dapplauso.
F in e d e lla M o s t e l l a r ia .
NOTE
288
(7) Leggono alcuni Posi illam.
(8) Molti leggono tuie es, tota parmi pi Plautino.
(9) Qui sono stato colla lezione di Bothe.
(10) Cosi meglio di tutti legge Bothe.
(11) Cos legge Bothe: e la sua lezione parmi dassai pi
preferibile che quella di Scaligero m am m a , madere;
e di Lambino m am m am adire.
(12) Lambino, Camerario, Boxornio adest.
(13) Amai meglio starmene alle volgale, chc al praeceptis
optume p a n d i iste prescelto da Bothe, perciocch
non intendesi a mio avviso Tranione rim proverare
il ragazzo, perch sia uscito di casa, ma sibbene
Filolache che 1 aveva mandato.
(14) S scrive Turnebo Adver. XII. 40. intorno a questo
terram tangere. genus quoddam venerationis
e^at et ceremoniae, superstitionisque lerram tan
gere. Varrone de Re Rus. I. 2. hoc ter novies
cantare jubet, terram langercj despuere, jejunum
cantare. Macrobio Satur. III. 9. quum tellurem dicit,
manibus terram tangit.
(15) Qui volli piuttosto starmene con Wei^e che con al
cun altro s degli antichi come de recenti.
(16) Weise e le volgale, quaeso quid aegre est? ma Grutero e Cler leggono quaeso quid segrex? la qual
lezione venne seguitata da Pareo e da Bothe.
(17) Cos Weise. Questo verso ed il seguente fu in varie
guise rappezzato da tulli quelli, chc emendarono
Plauto.
\18) Taluni aggiungono I'hilarus est, alle parole d i'T ra
nione frustra iste homo.
(19) Bothe vuole si legga: reddeturfte igitur foenus, red-
(20)
(21)
(22)
(23)
(24)
(25)
E rrori
6 5
-177
479
486
186
-187
-198
205
245
4
44
25
26
46
6
9
\
Phlilematium
ai grilli de
non pi salvarmi
ejns
habcs
qnesti
Nota (13)
E*
Tra.
Correzioni
Philenaalium
ai grilli del
non so pi salvarmi
cjus
habes
questi
( 12)
E
Sim.
RUDENS
><
LA
GOMENA
BARTOLOMEO SECCO-SURDO
(/a-
amo
a $ T a cu tezza
agputnjte ^ t* za
/a
c /e f fietitetfo
c /i/cndorc
recate
/a
tu zff t/aJcco
*fycukn/e
/a
cocome
/tom a
$Jauna
vofle
va&cfinzo /uz/w no
raccom andata.
jictiuiiv -P rologus
Arturo- P
j io l o g
SCEPARNIO
SCEPARNIONE
P l e v s id ip p d s
P l e u s id ip p o
D akones
D em o ne
P alestra
P alestra
j m p e l is c a
A m p e l is c a
S ac ek d o s
S a cerd o tessa
P is c a t o r e s
P esca to ri
T r a c b a l io
T r a c a l io n e
L abuax
Cr jrm id k s
L abrace
Gnipvs
G r ip o
L o r a r ii
L o r a r ii
C a r m id e
PROLOGUS
ARCTU RU S
PROLOGO
ARTURO
Io
sono abitator del cielo, cittadino di colui che muove
tutte le genti, il mare e le terre; tal son io qual voi mi
vedete una stella risplendente e candida, una costellazione
che qui ed in cielo si leva sempre a suo tempo; mio nome
Arturo. La notte me ne sto in cielo rilucente fra gli dei,
il giorno lo converso fra i mortali; ed io non sono il solo
astro che dal cielo discende in terra. Quegli che signore
degli dei e degli uomini, Giove insomma ci disgiunge lun
l altro fra i popoli, affinch possiam conoscere i fatti, i
costumi, la piet, e la fede degli uomini, e per qual modo
ciascheduno si fa ricco. Que che si vanno cercando
false liti con falsi testimonii, que Che avanti al magistrato
sacramentano di non aver ricevuto quello, che venne loro
dato; noi per nome riferiamo a Giove, e d non passa
chegli, chi saguzzi quaggi il palo sulle ginocchia, non sap
pia. Oh come egli castiga coloro che con uno spergiuro si
vanno accattando false liti, e que tristi che hanno tirato
il giudice dalla loro! Dio sottopone a rigoroso esame
quanto si giudic qui in terra, e lasciando amalvagi
cadere assai grave il suo braccio addosso, toglie assai
pi di quello ch essi trassero dalle liti. Egli ha i buoni
ACTU S
SC E N A
I.
I.
ScEPARIflO.
II.
P l EVSIDIPPVS, D a EKONBS, S c e p a r n i o .
ATTO
SCENA
I
I.
ScEPRIUOHE.
IL
P l e u s i d i p p o , D e m o r e , S c e p h h io h e .
P le .
S ce.
Se n o n
rim e ste r p e r
P le .
D ejl
0 Sceparnione!
S ce .
Chi m i vuole?
D eh .
20
Isti infortunium ,
Qui praefestinet, ubi herus adsit, praeloqui.
Sed nisi molestumstj paucis percontarier
Vola ego ex te.
Sex.
D eh .
P le .
D e .
Sce.
P le .
Dem.
P le.
S ce.
P le .
Sce.
P le .
S ce.
D em.
P le .
D je .
Dabitur opera, alque in -negotio.
S ce. Quin tu in paludem is, exsecasque arundines, .
Qui pertegamus villam, dum sudumst?
Dj e .
Tace.
Tu, si quid opus est, dice.
P le .
D ic, quod te rogo.
Ecquem tu hic hominem crispum, incanum videris,
M alum j perjurum, palpatorem? . . .
Dje .
Plurimos.
N am ego propter ejusmodi viros vivo miser.
P l e .H ic, dico in fanum Feneris qui mulierculas
D uas secum adduxit: quique adornaret sibi,
Ut rem divinam faciat aut hodie aut heri.
D j e . Non hercle, adulescens, ja m hos dies complusculos
Quemquam istic vidi sacruficare: neque potest
Clam me esse, si qui sacruficant: semper petunt
A quam hinc, aut ignem, aut vascula, aut cultrum,
aut veru,
A u t aulam extarem, aut aliquid: quid verbis opust?
Feneri paravi vasa et puteum , non mihi.
Nunc intervallum ja m hos dies multos fuit.
P le . Ut verba praehibes, me periisse praedicas.
D j e . Mea quidem hercle causa salvos sis licet.
S ce .H eus tu! qui fana ventris causa circumis,
Jubere m diust prandium ornari domi;
Fortasse tu huc vocatus es ad prandium :
Illej qui vocavit, nullus venit (2).
P le.
Adm odum .
S ce . Est nullum periclum, te hinc ire im pransum dom um .
Cererem te melius quam Fenerem seclarierj
A m o ri haec curat, tritico curat Ceres.
S ce.
D eb .
P le.
R ispondi
D e *.
uom o
crespo, c a n u to ,
un
rib a ld o , s p e rg iu ro , ad ula
to r e ? . .
D e *.
P le . '
De*.
S ce.
D eh .
P le .
in
Pur tro p p o .
S ce .
su
P le .
Deh.
Sce.
De e .
P erch?
S ce.
D eh .
\
S ce.
D eh .
P le .
D eh .
P le .
S ce.
D eh.
E che?
S ce.
III.
(5).
Deh.
Sce.
Dem.
Sce.
Deh.
Sce.
SCENA
m.
P alestra.
P jljb sth j.
m p . Quid
m P BLISC J,
Ampelisca, P alestra.
Ahp.
P al.
Amp.
P al.
Amp.
P al.
Amp.
Se tu Palestra ch io ascolto?
P al.
Amp.
P al.
Amp.
P al.
Amp.
P al.
Amp.
P al.
Amp.
P al.
Amp.
Pal.
Amp.
P al.
Amp'.
P al.
Amp.
P al.
Amp.
P al.
Amp.
Pal.
320
A mf .F anum viden' ho c?
P jl .
Ubi ett?
A mp .
A d dexteram.
PAL.Video decorum dis locum viderier.
A mp .H aud longe abesse oportet homines hinc: ita hic
lepidust locus.
Est deus: veneror,
uti nos ex hac aerumnas
exim at,
Miseras, inopes, aerumnosas aliquo ttl auxilio adjuvet.
SCENA r.
S ac erd o s, P a l a e s t r a , A
m p e l is c a .
A .
P al.
Amp.
P al.
Amp.
V.
Sac.
P al.
Sac.
P al.
Sac.
P al.
Sac.
21
Sac.
mp.
Sac.
P al.
Sac.
ACTUS 11
SC E N A
1.
P is c a t o r e s .
m iseri
vivont,
Praesertim quibus nec quaestus est, nec didicere ar
tem uflam.
Necessitate, quidquid est dom i, id sal est habendum.
Nos ja m de ornatu propemodum ut locupletes simus,
scitis,
Bice ham i, atque haec harundines sunt nobis quaestu
et cultu.
Cotidie ex urbe ad m are huc prodimus pabulatum:
P ro exercitu gymnastico et palaestrico, hoc habemus.
Echinos, lepadas, ostreas, balanos capiamus, con' chas,
M arinam urticam , musculos placusias striatas. (10)
Post -id piscatum hamatilem et saxatilem adgredimur.
Cibum capiamus e m ari: si eventus non evenit,
Ncque quidquam captum est piscium, salsi laulique
pure
D om um redimus clanculumj dormimus incoenati.
Atque ut nunc valide fluctuat m are, nulla nobis
spes est.
Nisi quid concharum capsimus, coenati sumus pro
fecto.
Nunc Fenerem hanc veneremur bonam , ut nos le
pide adjurit hodie.
ATTO II
SCENA I.
P escatori.
Per ogni ragione i poveri stentano la vita, e spezialmente
quelli che non han modo a guadagnarsene, e non
impararono alcun mestiere; bisogna che stieno a
quella poca carit che hanno in casa. Dalle vest
che abbiamo voi ben comprendete la nostra ric
chezza. In questi ami e queste canne sta tutto
il nostro traffico ed il nostro avere. Ogni giorno
dalla citt veniam qua fuori al mare per cercarci
il vitto, e questo nostro esercizio 1 abbiamo in
luogo di palestra e di ginnastica. Noi prendiara
ricci, lepadi, ostriche, balani, conchiglie, ortiche di
mare, topi e placusie striate: dopo ci facciamo a
pescar coll amo, o dagli scogli: ed il mare ci d
da vivere. Ma se la fortuna non ci ajuta, e non
prendiam pesce, aspersi di salamoja e ben lavati,
mogi mogi ce ne andiamo a casa, cd a teffano
vuoto ci poniamo a dormire. Quando, come ora la
marina grossa, non abbiamo speranza, e se non
pigliamo qualche conchiglia, possiam dire d aver
cenato. Preghiamo adesso questa buona Venera,
affinch oggi la ci mandi buona pesca.
T r a c a l io , P is c a t o r e s .
T r a c a l io k e , P e s c a t o r i .
T ra.
P es.
T ra.
P es.
Tra.
Pes.
T ra.
P es.
Tr j.
I II.
T ra.
III.
Ab PEMSCAj T rcauoice .
Amp.
T ra.
Amp.
T ra.
Spera meglio.
L uom saggio dice le cose quali sono e non le
pallia, m a e raccontami Pleusidippo tuo padrone
dov* ?
Oh buono! quasi che non fosse l dentro.
Amp.
T ra.
mp.
T ra.
Ahp.
T ra.
Amp.,
T ra .
A mp .
Neque poi estj neque ullus quidem huc venii.
T ra . Non venit?
A mp .
Vera praedicas.
T ra .
Non est meurn, Am pelisca:
Sed quam m ox coclum est prandium ?
A mp .
Quod prandium obsecro te?
T ra . Nempe rem divinam facitis hic.
A mp .
Quid somnias, amabo f
T ra . Certe huc L abrax Pleusidippum ad prandium vo
cavit
Herum meum hew s voster.
A mp.
Pol haud miranda facta dicis.
S i deos decepit et homines, lenonum more fecit.
T r j .N on rem divinam facilis hic vos, neque herus?
A mp .
Hariolare.
T ra . Quid tu agis hic igitur?
A mp .
E x malis multis, meluque summo,
Capitalique ex periculo, ortas auxiliique opumque huc
Recepit ad se Veneria haec sacerdos, me, et Palae
stram .
T ra .A n hic Palaestrasl, obsecro! heri mei amica?
A mp .
Certo, TRA.Inest lepos in nuntio luo magnus, mea Ampelisca.
Sed istuc periculum perlubet quod fuerit vobis scire
A mp .Confracta est, m i Trachalio, hac nocte navis nobis.
T ra . Quid, navis? quae istaec fabula est!
A mp .
Non audivisti, amabo,
Quo pacto leno clanculum nos hinc auferre voluit
In Siciliam , et quidquid dom i fuil, in navem im
postiti?
Ea nunc perierunt omnia.
m p.
T ra .
Non venne?
Amp.
Ora tu di la verit.
T ra .
Non
da me o Ampelisca: ma da un pezzo
eh cotto il desinare?
A mp.
T ra.
A mp.
T ra .
Amp.
a gabbo e
Asip.
Tu giuochi a coglierla.
T ra.
A mp.
T ra .
A mp.
Davvero.
T ra.
A m p.
T ra.
A m p.
T rj.
A m p.
amo te,
Mea Ampelisca! ut dulcis es! ut mulsa dicta dicisl
Sed tu et Palaestra quomodo salvae estis?
A
mp
Scibis faxo.
quom s c ibati?
Ei mor trincando,
Anzi
avviso
che
in
una
T ra .
se v marame,
T ra .
A mp.
334
Tju.Q uid faceret?
A m p.
S i amabat, rogasj quid facerei? adservaret
Dies noctisque: in custodia esset semper: verum ecaslor
Ut multi, fccit: ita probe curavit Pleusidippus.
T r j .Cur tu istuc dicis?
A m p.
T r j.
A m p.
A m p.
A m p.
Ibidem in navi
Conclusit ipse in vidulum, nc copia esset ejus,
0 facinus inpudicum,
Quam liberam esse oporteat, servire postulare/
T ra.
A mp.
T ra .
A mp.
Il fatto lo canta.
T ra .
rimuova mai
oh bea
T ra.
A mp.
A mp.
T ra.
A m p.
T rj.
IF .
S c e p j r n io * A m p e l is c a .
T ra .
consolarla
non
la
si
pigli
tanto
cordoglio,
T ra .
A m p.
IV.
Sceparkioke , A m pelisca .
Sce.
A jip .
I o.
Sce.
22
338
A m p . Salve, adulescens.
S cb.
A m p . Ad vos venio . . .
S cb .
nunc nihil
est quidem in
manum.
quid velim, in
dicium facit.
A mp.
Sce.
A m p.
Io vengo a v o i . . .
Sce.
A m p.
S ce.
A m p.
Sce.
da villaggio.
cos
Sce.
A hp.
Sce.
A mp.
Sce.
acqua.
Io sono un cortigiano, cui se non preghi, non ne
porti via gocciola; quel pozzo 1 abbiamo scavato
noi colle nostre braccia e coi nostri fehi: se hoS
mi fai quattro caccabaldole, non arrivi a portarne
via una stilla.
tibi,
Cape,
ScEPJRNIO,
Jir.
Sce.
quello
che
cittadini l un l altro
si
danno?
Axp .
Sce.
cercare.
suo! avrai l acqua, amandomi, tu non fai la barba
all asino; qua la secchia.
As p .
Eccola, fa presto.
Sce.
A mp.
quanto
SCEPARHIOKE.
abrjx*
VI.
Ca.iRMlDES.
VL
L abrace , C armide .
L ab .
j b . Mendicitatem
L ab.
quanto ti
son io
L ab.
Car .
L ab .
Car .
L ab.
Car .
L ab.
Car.
Oh il bel merito che tu m hai, per averli da sciapito, come tu eri, reso s ben salalo.
L ab.
Perch non
da me?
Car.
dovessi fare.
L ab.
Car.
L ab.
Come?
Car.
Perch
tu ne se meritevolissimo.
L ab.
anche
Cacasangue!
che
badalucchi
sono
mici!
pel
Car .
Lxt.
mi vedrei asciutto.
Car .
L ab .
Car .
Perch?
548
L.4B. Qui?
C iu.
Qui (8 J
auderem
lecum in
narem
ascen
dere.
Saltem si m ihi
Mulierculae essent salvae! spes aliquae forent.
Nunc si me adulescens Pleusidippus viderit,
A quo arrhabonem pro Palaestra acceperam,
Jam se exhibebit hic mihi negotium.
V II.
L ab .
C ut.
Perch osai venir teco in nave? tu m hai scombujato il mare, fin- dalle fondamenta.
L ab.
C ab.
L ab.
Car.
L ab.
miserabile mantelloccio:
L ab.
C ar .
MI.
Quot sunt?
Sce.
L jb . Nempe meae.
S ce.
L jb .
S ce .
Scitula.
Vel ego amare utramvis possim, si probe adpotus
siem.
L jb . Nempe puellae?
S ce .
L jb . Meas oportet
intus
esse hic
mulieres, m i Charmides.
In barathntm mavelim.
Obsecro, hospes, da mihi aliquid, ubi condormiscam,
loci.
est.
Ch j .A t vides me, ornatus ut sim vestimentis uvidis:
Recipe me in tectum,
Deh contaci,
queste
donne, che tu di ?
Sce.
L ab.
Quante sono?
Sce/
L ab.
Sce.
L ab.
Sce.
L ab.
Sono zitelle?
Sce.
L ab.
Cab .
L ab.
Mi
vo subito
gittar
dentro
questo
tempio
di
Venere.
Car .
galantuomo, dammi un
puoi
ben
dormir
Car .
Eho/ an te poenitet,
In m a ri quod elavi, n iti hic in terra ilerum eluam?
convivam
meum.
Sce.
Car .
Sce.
Q li la v i, o ti u gn i, n on m e ne m on ta un fru llo ;
da m e n on a v ra i cosa del m on d o,
p egn o.
Tu fa q u ello chc
y u o :
se n on m i dai un
o suda, o crep a d i
ha
avesse
mischialo
il
mare con Yin greco, ci ha purgalo il ventre coll acqua salata. Che dir di pi s egli volea farci
ber d avvantaggio, noi avremmo quivi riposate le
-ossa: ora ci ha mandati a casa appena vivi. Andr
a veder dentro che si faccia quel ruffiano che mi
fu compagnone nel bere.
V ol . I. P laut .
23
C tzjs
SC E N A
iii.
I.
D aem ones.
quam
ad
rem
dicam
hoc
attinere
som
nium*
ATTO
SCENA
III
I.
D emone.
llnn sempre gli Dei qualche nuovo tratto alle mani per
giuocarsi di noi poveri uomini. Elli ci mandano la
notte cos pazzi sogni, che pajon fatti per non lasciarci
riposare neppure in letto, come intravenne a me
la passata notte, in cui ebbi un sogno mirabile e
stravagante. Parvcmi che una scimia perfidiasse in
voler salire ad un nido di rondini, ma che a ghermirle
la non vi potesse riuscire in niun modo. Indi sembravami la venisse a me, pregandomi le prestassi
a tal uopo la scala; ma io rispondo alla scimia
esser le rondini nate da Filomela, e da Progne, e
m adopero seco lei affinch non la voglia nuo
cere alle mie concittadine. Ma quella imbizzarir
di pi, minacciarmi, chiamarmi alla ragione. Ivi non
so per qual modo parmi uscir degangheri, affer
ro la trista della scimia, e la metto in gabbia. Che
si
T r jc j lio , D aemones .
T ra . P roli, Cyrenoiscs popularesl vostram ego implora
fidem,
Agricolae, adcolae, propinqui qui eslis his regiojiibus,
Ferte opem inopiae,
alque
exemplum
pessumum
pessumdale,
quam ad vos
pervenatf
J) ae .
T ra .
Capuam salvam et
sospitem,
T racaliohe , D emone,
T ra.
0 popolo di Cirene,
abitanti
aiutatemi,
de contorni, soccorrete
agricoli,
alla
vicini
povert *
T ra.
D em.
T ra.
anco
Se tu matt?
na-
desiderata
T rj.
tergumque obtestor
tuom,
uberem messem
mali,
Ut
mi
istuc
dicas
negoti
quid s i l ,
quod
tu
multues.
T r j . Qui
lubet
maledicere?
T ra .
Mulieres
Duae innocentes
intus
hic
sunt,
tui
indigentes
auxilii,
est, filque in
Indigne adfiktatur.
D je.
T r j.
D je.
Esse oportet . . .
fatevi
rincrescere
D eh .
T ra.
D eh.
T ra.
D eh .
son
strapparle di l . . .
D eh .
costui
T ra.
D ae .
T ra .
III.
P alaestra , A m pelisc a , T r j c a u o .
P al .N uuc id est, quom omnium copiarum atque opum,
A u xilii, praesidii viduitas nos tenet,
Nec ulla specula est, quae salutem adferat:
Nec scimus, quam in partem ingredi persequamur.
Maxumo miserae in melu mmc sumus ambae,
Tanta inporlunilas, tantaque injuria
Facta in nos esi modo liic inlus ab nostro heroj
Qui scelestus sacerdotem anum praecipem
T ra.
Un cotal fastellonaccio pieno di frodi di scelleraggini di spergiuri e parricidii, un impudente graffiator di leggi,
T ra .
D em.
T ra.
D em.
T ra.
Bene! fategli
schizzar
gli occh i
un
porco
sgozzato.
T ra.
III.
'P al . ,
Qui vocat?
S i respexis, scies.
P al .
T ra .
Trachalio, acta
haec res est:
Certumst
m o riri,
quam
in
me! . . .
Sed muliebri animo sum tamen: miserae ubi venii
in mentem
M ih i mortis, metus membra occupat edepol.
T ra .
P al.
che
il m iglior
Chi chiama?
T ra .
0 Ampelisca!
A mp.
Pal.
T ra.
P al.
0 speranza di m ia salvezza!
T ra .
P al.
Se pur posso
sperare
che
non
mi
opprima
la
t r o me medesima.
T ra .
A mp.
Pa l.
Tracalione, noi
Ma ahim
Avvegnacch
sia boccone
coraggio.
P al.
E dove vu oi eh io lo trovi?
T ra.
A mp.
su quest ara.
de-
fensabo
Praesidio
Veneris
malitiae
lenonis
contra
ince
dami
patronus mihique et
vobis,
Huc respice.
D a e . Oplume.
Los.
D ae .
Pugnum in os impinge.
L ab .
T ra .
Ergo dato
De senalu Cyrenensi quemvis opulentum arbitrumj
S i luas esse oportet, nive eas esse oportet liberas*
L ab . Tecum ago.
T ra .
L ab. Sunt.
T ra.
LAB.Qtiidj si attigero?
le
esci o schiuma di
D onne.
ribaldi: voi
D em.
Ottimamente.
L or.
Questo volevamo
ora
a questo
L ab.
D em.
L ab.
T ra .
L ab.
D em.
L ab .
A te io parlo.
T ra .
L ab .
Certo.
T ra .
L ab .
E se le toccassi?
Trj.
Faciam,
j b . M H
L j B'
jb
ne ei caput
cxoculassitisj
L jb . V i agis mecum.
Trj.
Eliam vim opprobras, flagitii flagrantia?
L j b . T u ri, trifurcifer, m ihi audes inclementer dicere?
T r j , Fateor,
adprime
probus.
Quid, liberas?
T ra .
L ar.
Dem.
L ar.
Deh.
Oh bella! pagarti?
sier
mio,
sappi che
se anche
un pelo, io
da
burla
vor
rai
torcere loro
ti mander via di
qui
Questa violenza.
T ra.
L ab .
T ra .
L ab .
Libere?
T ra .
24
370
O filia,
Itane impudens,
Tune hic feles virginalis liberos parentibus
et sincerissumumj
Deh.
T ra .
D e*.
T ra .
De*.
T ra .
D eh .
L ab .
L ab.
Cloaca se tu?
Tra.
sulla schiena
io.
Tu,
dopo
che avr
chi si porr
D a e . Quin facies?
L jb .
D je. '
S i attigeris ostium,
Id volo:
ego te barba continuo adrpiam,
et
in ignem conjiciam,
Teque ambustulatum objiciam magnis avibus pabu
lum.Quom conjecturam egomel mecum facio, haec illa
est simia.
Quae has hirundines ex nido volt eripere ingratiis,
Quod ego in somnis somniavi.
Tr j.
J t hic ne . .
Maxtimo malo suo,
Lab.
D em .
L ab.
D em.
L ab .
Lon.
D eh.
Te lo
Deh.
E se lo trovi?
L ab.
D eh .
L ab.
.Deh.
1 altare.
vado pel
padrone.
D eh .
T ra .
D em.
Trj.
Cura.
D ae .
Curatum a l, abi.
quidem
ted invito,
el
Venere,
et Summo
Jovej
Tangedum.
Ego recessero.
Ferum, senex, si te umquam in urbe obfendero,
Numquam hercle quisquam me lenonem dixerit,
S i te non (3 \ ) ludos pessumos dimisero.
Tangedum.
T ra.
Le lascio a voi.
Dem.
T ra.
Dem.
ruffiano,
Dem.
Toccale adunque.
L ab.
L e toccher si.
D em.
L ar.
Dem.
L ab.
D em.
L ab.
L ab.
E quanto sar?
Dem.
L ab.
Dem.
Toccale adunque.
L a&
s che
376
D ae.
Clavas?
Sed probas: propera cito.
Ego te hodie faxo recle acceptum^ ut dignus es.
D ae.
D ix i salis.
Toccale:
ma
Va, Turbalionc,
Clave?
De*.
L ab.
D e .
Nemmeno. Oh benissimo,
vello,
il mazziere, ei
'viene. '
L ab .
Sar
pur questo il
bel tintinno
nelle
orec
chie.
D em.
noi
and a chiamare,
voi
Gi
fatto tempio
cambiano
d Ercole
questo
tem
che
dove
Quid vis?
L jb.
L ob.
Cavesis infortunio.
N il nobis quidem.
N il, si caveris.
Adeas, si velis.
v.
T r ACU A L IO , M V L IE R E S ,
L j b r j x , L o r j b ii , Ch jb m id e s .
PLB.Meamne Me amicam leno vi, violentia
De ara deripere Veneris voluit?
Tr j .
Admodum.
L ab.
Q ie vuoi?
L or.
Se
in capo
ti guarderai dal
mal d.
L ab.
L or.
L ab.
L or.
L ab.
E da che!
L or.
L ab.
L or.
L ab.
L or.
L ab.
V.
P le .
T ra.
Proprio.
. P l e .Q uh occidisti extemplo?
Tr j.
L ab.
Neutrum volo.
P le.
Rogas?
Quia arrhabonem a. me accepisti eb mulierem,
Et eam hinc avexti.
P le .
T ra.
P le .
T ra.
L ab.
Buona notte!
P le .
P le .
T ra .
coi servi le
L ab.
Iddio ti prosperi.
P le .
L ab .
P le .
N 1 uno, n 1 altro.
questo can
bandito
al
guardia. Io
pretore;
su
vieni in Tribunale.
L ab.
P le.
per la
donna ricevesti da
382
L
Non averi.
ab.
P le .
L
Cur negas?
a b . Quia
l e . In
ab.
Sequere.
Obsecro te, s u b v e n im i Charmides.
Rapior obtorto collo.
Qui me nominai?
Cb a .
L
a b . Viden
me, ut rapior?
Video, atque inspecto lubens.
Cb a .
L
a b . Non
Cb a .
a b . Adulescens
Pleusidippus.
Ut nactus s, habe
Cb j .
a b . Quid
id est?
Ut id quod quaerant, inveniant sibi.
Cb a .
L
a b . Sequere,
obsecro, me.
P a riter suades, qualis es.
Ch a .
P e r ii
ab.
P le.
ob.
Equidem suadeo
Ut ad nos abeant potius, dum recipis.
L ab .
P le .
L ab.
P le.
L ab.
Cab.
Chi mi chiama?
L ab .
Cab.
L ab.
C ab.
E chi ti maltratta?
L ab.
Il giovine Pleusidippo.
Cab .
andassi in prigione;
imperciocch t avvenne
Cab .
L ab .
Deh seguimi.
Cab.
perch tu se tratto
Son disfatto.
P le .
L or.
384
P
Placet:
le.
Bene facilis.
Fures mihi eslis.
L jb.
Quid? fures?
Lon.
Rape.
le.
j b . Oro,
le.
j b . Hospes!
Cb j .
obsecro, Palaestra.
Sequere, camufcx.
N o n sum hospes: repudio hospitium luom.
L jB .S ic c in e m e spem is?
Cb j .
L
j b .D
Cb j .
i te infelicitent.
Isti capili dicito.
P le.
L ab.
a me ladri.
L or.
Come? ladri?
P le.
Trascinalo via.
L ab.
P le.
L ab.
Ospite!
Ca r .
L ab.
Cosi mi sprezzi?
C ar .
L ar.
Car.
baja, ed oggi egli raccoglier tatto da .poter nidiare in carcere. Nullameno andr a pigliarla per
lui, e forse, cagion mia, potr essere condannato
pi presto.
V o l . I. P l a u t .
25
ACTUS
SCENA
D
ir.
I.
aemones.
II.
G r ip u s .
ATTO
IV
SCENA
I.
Demone.
e giovani;
ma
quella
ma
m ha sempre i bracchi
eh egli stanotte
sano,
pi
come
stanotte,
Giostran
veggo
che
chiama
a pranzo;
II.
Gripo .
588
Piscatu novo me uberi conpotipit.
Miroque modo atque incredibili
dum herus se
reperi,
ut
ad henim
ut
pollicitabor pro
capite argentum, ut
sim liber.
m
mente la mi ha consolato d una pescagione n u o -,
va ed abbondante. In guisa assai maravigliosa ed
incredibile mi accadde questa pesca; di pesci non
ne presi nemmeno unoncia, salvo questo che por
to nella rete. Mi sono alzato eh era ancor molto
oscuro in cielo: al sonno ed al riposo misi innan
zi 1 utile, e mentre la tempesta pi bolliva volli
phu vanni d alleviare al padrone la povert, ed a
me la servit. Non volli stare colle mani a
cintola. L uom pigro non vale un fiocco, cotal
genia mi fa afa. Luomo che vuol presto spacciare
ogni sua faccenda, deve star cogli occhi aper
ti n aspettare che il padrone' lo svegli al
suo ufficio. Chi volentieri sta in letto, ci sta sen
za guadagno e con suo scapito; ma io, che non
fui mai tanto sonnacchioso, ho trovato da poter
darmi buon tempo ad ogni mia voglia. Questo ar
nese, quantunque esso rinchiuda, trovai nel mare;
quel che v d entro assai pesante in fede mia;
metterei la vita che qui c oro: fuor di me noi
sa persona. Ora eccoti dato, o Gripo, il colpo di
farti dal pretore cavar dal fango: cos far. Que
st 1 avviso mio, andr al padrone, e con ma
niere assai astute e sottili, aggiungendo poco per
volta, prometter ungergli le mani con buoni con
tanti, purch mi faccia libero; e quando sar pa
dron di me medesimo fabbricher un palazzo, com
prer case, fondi e servi, e con gran navi mi da-
III.
T r a c h a l io , G r i p u s .
T r a . Heus, mane.
Gr i.
Quid maneam?
T ra.
Dum hanc tibi, quam trahis, rudentem complico.
G r i . Mitte modo.
Tr a .
m.
Tracauohe, Grifo.
T ra.
Ehi, aspetta.
Gri.
T ra.
E a che?
Che t avviluppi questa gomina che ti tiri die
tro.
Lasciala andare.
Io voglio ajutarti, perciocch quel bene che si fa
ai galantuomini, non d mai in un -sacco rotto.
Jeri avemmo una burrasca assai terribile, giovanot
to mio, pesce non presi e tu non me ne cerca,
e non vedi come son io tutto bagnalo colla rete
in spalla senza uno sgraziato pesciolino?
In f donestuomo pesce non ti domando io, ma
in vece ho bisogno di parlar teco.
Gri.
Tra.
Gri.
T ra.
A udi.
T ra.
Gri.
' 3 9 3
Mi ammazzi di noja chiunque tu se.
PJon ti lascier andare: resta..
Guarda che non incontri quello che non vorresti,
perch o farfantaccio, mi tieni tu indietro?
Ascolta.
Son sprdo.
T ua .
E si ch e m i u d ira i.
Gri.
T ra.
Coi.
Tra.
C r i.
Gri.
T ra.
Gri.
T ra.
Gri.
T ra\
Gai.
T ra.
Gri.
T uo consilio faciam:
T ra.
jampridem . . .
Gr i .
Quid est?
quojus
antehac futi.
H unc hom o feret a m e nem o: ne tuie speres politis.
T ra .N ou fera t si dom inus venial?
Gr i.
T ra . Ita ne vero?
Gr i.
Ecquem esse dices in m ari piscem meum?
J d se n tio .
T ra.
Gri.
Tra .
G iti.
T ra.
G r i.
T ;i a .
C ri.
T rav
Gm.
T ra.
Gr i .
Tra.
Scio.
T u liercle, opinor, in vidulum te piscem convortes,
nisi cavcs:
Fidttli
A rb itra tu .
T ra.
Gr i.
Salve, Thales!
T r a . T u istunc hodie non feres, nisi das sequestrum aut
arbitrum ,
Quojus haec res arbitratu fiat.
G r i.
T r a .Elleborosus sum .
Gr i.
abstrudam tuo.
Ego jam hic te itidem, quasi peniculus novos exur
geri solet,
N i hunc a m ittis, exurgebo quidquid hum oris libist.
G r i . Tange! adfligam ad terram te itidem , ut piscem so
leo p o lypum !
F is pugnare?
T ra.
Quid opust? quin tu potius praedam divide.
G r i . Hinc tu, nisi malum, frunisci nihil potes, ne postules.
Q r i.
Tra.
Gri. .
Tra.
Gri.
T ra.
Gri.
T ra.
Gri.
T ra.
Gri.
I
ra.
Gri.
T ra.
Gri.
T ra.
natior.
T r j .N on
probare
pernegando
m ih i
potes,
nisi pars
datur,
Aut ad arbitrum reditur, aut sequestro ponitur.
G r i . Quemne ego excepi in mari? . . .
Tr j.
A t ego inspectavi e litore.
G r i . Mea opera, laborej et rete, et horia ? . . .
Tr j .
Numqui minus,
S i veniat nunc domintis, quojus est, ego qui inspe
ctavi procul,
Te hunc habere, fu r sum , quam tu?
Gr i .
Tr j.
Nihilo.
M ane, m astigia!
Quo argum ento socius non su m , et fu r sum ? fac
dum ex te sciam.
G r i . Nescio: neque ego istas vostras leges urbanas scio,
Nisi quia, Hunc meum esse, dico.
Tr j.
Et ego item esse ajo meum.
Gni.Mane: jam reperi rem, quo pacto nec fur, nec so
cius sies.
T r j . Quo pacto?
Sine me hinc abire: tu abi tacitus tuam viam,Nec tu me quoiquam indicassis, neque ego tibi quid
quam dabo.
Tu t acetos ego mussitabo: hoc optumum atque aequissumum est.
T r j . Ecquid conditionis atides ferre?
Gr i.
Ori.
Tr i .
(ni.
T ra.
G r i.
I o clic la p r e s i in m a re ?
T ra .
J Ia io 1 h o v is ta d al lido.
Gri.
T ra.
N on fa: se v en isse
il p a d r n e , io che la vidi d a
lo n ta n o q u e s ta v a lig ia ch e tu h a i, n o n s a re i fo rse
a v u to la d ro io ta n to q u a n to se tu ?
Gr i.
T ra.
Gri.
T ra.
Gri.
T ra.
Gri.
T ra.
N p i n m eno.,
Senti, o forca, e come non sendoti io sozio, pur
son ladro istessamente? sciframelo.
I o noi so, e qufcste vostre leggi cittadine io non
le conosco: so dir per questo solo, che la vali
gia mia. v
Ed io rispondo che mia.
Attendi, lho trovato il bandolo per cui tu non sia
n ladro n complice.
E qual ?
Lasciami andare pefatti miei e tu chctichelli chetichelli vattene pe fatti tuoi; tu non insegnarmi
a persona, ed io a persona non t insegner, tu
sta zitto, io zitto, ecco il migliore, ecco il partito
pi bello.
E queste condizioni tu osi profferirmi?
V o l . I. P la lt.
26
Jamdudum fero:
C r i.
Gr i.
Gr i.
T ra . Ubi tu hic habitas?
Gr i.
Gr i .
T r a . Quid igitur?
Gr i.
Tra.
G r i . Quamquam
Gri.
T ra.
Gri.
T ra.
Gri.
T ra.
Grl
T ra.
Gri.
T ra .
Gri.
T ra.
G ri.
mulieres,
Metuo, propter vos, ne uxor mea me extrudat ae
dibus:
Quae me pellices adduxe dicet ante oculos suos.
Vos confugite in aram potius, quam ego . . . (oi>)
3I v l.
Miserae periimus.
D a e . Ego vos salvas sislam, ne timete: sed quid vos foras
Prosequimini? quoniam ego adsum, faciei nemo in
juriam.
Ite, inquam, domum ambo nunc jam ex praesidio,
praesides.
G r i . O here . .
(06)
T ra . Salve
D ae.
T ra .
Haud pudet.
G r i.
T ra . Nihil ago lecum.
G r i.
T ra .
Tr j.
J<jjo is sum.
Gri.
0 padrone . . .
T ra.
D eh.
Buon d.
Buon anno, che si fa?
T ra.
Gri .
T ra.
Gri.
T ra.
Dem.
T ra.
Dem.
T ra.
Proprio quello.
Dje.
ile u s est.
Tr j.
D j e . Quid negoti est?
Tr j.
Dje .
F ir scelestus? .
G r i .N on habeo.
Tr j.
D em.
T ra.
D e.
Proprio mio.
T ra'.
Dem.
T ra.
D em.
Tra.
Dem.
T ra.
Gri.
T ra.
Gri.
T ra.
Gri.
Dem.
Gri.
T ra.
Gri.
valigia.
Io non 1 ho.
T ra.
Gri.
T ra.
mihi.
T ra .E quidem neque ego partem posco m i istinc de isloc
viduloj
Neque meum esse hodie umquam dixi: sed istic
inest cistellula
Jlujtis mitlierisj quam dtidiim dixi fuisse liberam.
D j e .N empe tu hanc dicis* quam esse ajebas dudum po
pularem meam?
T r j . Admodum:
409
C ri .
Se non la avessi pescata, pur tanto trovar si po
trebbe una ragione per mandarmi in croce: ma
se 1' ho presa in mare colle mie reti, perch mo
essa 1 ha da esser piuttosto tua che mia?
Ei ci d il giambo: il fatto qual io lo conto.
T ra .
Gri.
Che dite voi?
Lascia che vada a fine il primo. E non cosa
T ra.
vostra costui? fatelo tacer per filo.
Gri.
E che? vorresti eh il padron mio facesse a me
quello che il tuo usa fare a te? se il tuo as
suefatto strozzarti, questo nostro di diversa
tempera.
Deh. A parole egli te l ha fatta tenere, che vuoi tu
ora? dillo.
In verit eh io cerco parte nessuna di questa va
T ra.
ligia, n in tu tt oggi m usc mai di bocca chella
fosse mia; ma qua dentro v ha una ccsteliina di
questa donna, che poco fa dissi esser stata li
bera.
D em. Parli tu ora di colei che test dichiaravi del mio
paese?
T ra.
Appunto. I ninnoli che port al collo quand era
ancor fantina, son riposti in questa cesta che den
tro qui nella valigia. Cotesti non fan nulla a costui,
e per avverso egli d buon aiuto a questa dis
graziata se li rende; perocch per tal via ella ar
riva a trovare i suoi parenti.
D em. Far che glieli dia: basta.
Gri.
Oh per Dio non mi si busca nulla.
T ra.
Salvi la cesta e i ninnoli, io non cerco altro.
Gri.
E se sono d oro?
Tr j.
lieris,
Siquidem hic lenonis ejus est vidulus, quem suspicor.
Hinc nisi de opinione cerlum nil dico tibi.
G r i . Videri scelestus ut aucupatur!
Trj.
Sine me ut occepi, loqui.
S i scelesti illius est hic, quojus dico, vidulus,
Haec poterunt novisse: ostendere his jube.
G r i.
A iri ostendere?
D j e . Haud iniquom dicit, Gripe, ut ostendatur vidulus.
G r i . Im o hercle insignite inique.
D jm .
Qui dum?
Gr i.
Quia si ostender,
Continuo huc novisse dicent scilicet.
'
Tr j.
Scelerum capiti!
beras.
Haec Athenis parva fuit subrepta virgo.
T ra.
Gri.
D esi.
v a innanzi
T ra.
Gri.
T ra.
Gri.
D em.
Gri.
Dem.
Gri.
T ra.
Gri .
T ra.
D em.
T ra.
G r i.
D ic mihi*
umquam bonus.
Quaeso* en umquam hodie licebit mihi loqui?
D ae.
S i praeter hac
Unum verbum faxis hodie*
ego
tibi conmihuam
caput.
T r a . Ut it occepi dicere* senex* eam tc quaeso cistulam.
Ut jubeas hunc reddere illis: ob eam* si quid po
stulat
Sibi mercedis* dabitur: aliud quidquid ibi est* ha
beat sibi.
G r i . Nunc demum istuc dicis* quoniam jus meum esse
intellegis:
Dudum dimidiam petebas pariem.
Cri.
G r i.
Concredam tibi.
P al.
Placet.
Jus merum oras, meo quidem animo.
Gr i.
A c meo, meram hercle injuriam.
Quid si ista aut superstitiosa, aut hariola est, atque
D ae.
o m n ia ,
T ra.
Gri.
Deh.
Gri.
Deh.
Gii.
Deh.
Gri.
Deh.
P al.
Gri.
P al.
Deh.
Gri.
Solulumsl:
Aperi.
D je .
Vjideo cistellam.
P jl.
JIaeccine est?
D je .
PjL.Istaec est: o mei parentes! hic vos conclusos ijcro.
Huc opesque spesquc vostrum cognoscendum condidi.
G r i . Tum tibi* hercle* deos iratos esse oportet, quisquis
G r i.
es*
procul
Dicito* quid insit* et qua facie* memorato omnia.
S i hercle tantillum peccassis* quod posterius postules
Te ad verum convorlij nugas* mulier* magnas egeris.
G r i . Jus bonum oras.
Tr j.
Edepol haud orat te: nam tu injurius.
D j e . Loquere nunc ja m * puella: Gripe* animum advorte* ac tace.
P j l . Sunt crepundia.
D je .
Ecca video.
G r i.
Perii iti primo proelio!
M ane! ne ostenderis!
D je .
Deh.
- p JL
D je.
M ane.
q ri
D j e . Perge,
D je .
G r i.
D i m e serva tu m cupiunt!
me perditum.
D j e . Filiam meam esse hanc oportet,. Gripe.
G r i.
S it per me quidem.
Qui te di omnes perdant, qui me hodie oculis vidi
sti tuis,
Meque adeo scelestum, qui non circumspexi centies
Prius , me ne quis inspectaret, quam rete extraxi
ex aqua.
PjL.Post est sicilicula argenteola, et duae connexae ma
niculae, et
'Sticula . . .
G r i.
Quin tu i dierecta cum sucla, et cum porculis!
P j l .EI bulla aurea est, pater quam dedit mihi natali die.
D j e . Ea est profecto! contineri quin compledar, non que.
Filia mea, salve! ego is sum, qui te produxi, pater!
Ego sum Daemones, et mater tua, ecca, hic intus
Daedalis.
P jc . Salve, m i paler insperate!
P al.
Deh.
P al.
Dem.
Gri.
Dem.
Gri.
Dem.
P al.
Dem;
Gri.
D em .
Gri.
P al.
Gri.
P al.
Deh.
P al.
F.
D aemones.
Deb.
T ra.
Dem.
T ra.
Dem.
T ra.
P al.
A m p.
Gri.
em one
V.
.
n.
e r it,
ta m
in vestigpbo,
et
m ecum
a d te
adducam simul
Pleusidippum:
Eloquere, ut haec res obtigit de filia:
Eum rogato, ut relinquat alias res, et huc veniat.
Trj.
LiceU
Dje.
VI.
D emoke, T racalione .
T ra.
D eh .
T ra .
Si far.
Licei.
T ra .
T ra.
D ae.
Licei.
J a m hic fa c sii* coena u t curelur.
Licei.
T ra.
D a e . Omnian3licei?
T ra .
Licei: sed scili* quid esl quod le volo?
Licet~
Deh.
T ra .
Deh.
T ra .
De.
T ra .
De.
T ra .
De.
T ra .
De.
T ra .
De.
Tra.
Dem.
T ra .
Dem.
T ra.
Dem.
T ra .
Dem.
Tra.
Dem.
T ra.
G e ip v s , D je m o n e s .
D e illo vidulo
G r ipo , D emone.
G r i.
Deh.
Gri.
Deh.
G r i.
Deh.
G r i.
Deh.
Gri.
FU I.
P l e u s id ip p v s , T rac h alio .
P l e . Iterum mihi istaec omnia itera, m i anime, m i Tra
chalioj
M i liberte, m i patrone, imo potiuSj m i paler.
Reperti patrem Palaestra suom atque matrem?
Tra.
Reperti.
P l e . Et popularis est?
T ra.
Opinor.
P le.
Et nuptura est mihi?
Tra.
Sttspicor.
P l e . Censerihodie despondebit eam mihi, quaeso?
T ra.
Censeo.
Deh.
Gri.
Dem.
Vili.
T ra.
P le .
T ra.
P le.
T ra.
P le .
T ra.
Censeo.
Tr j.
P l e . Quid? m airi ejus?
Tr j.
Censeo.
P le.
Q uid ergo censes?
Quod rogas.
T r j.
P le.
Tr j.
Censeo.
Die ergo spianti censes?
Egono? censeo.
P l e . A t sume quidem* ne censionem semper facias.
T r j.
Censeo.
P l e . Quid si curram ?
Tr j.
Censeo.
P le.
A n sic potius placide?
Tr j.
Censeo.
N on cem eo.
P l e . Quid* m atrem ?
Tr j.
P le.
Tr j.
Non censeo.
Quid eampse illanc?
N o n censeo.
PLE .P erii! delectum dim isit: nunc non censet, quom volo.
T r j . S a n u s no n es: sequere.
P le.
D uc me* m i patrone* quo Jubet.
m
P le.
T ra.
P le.
T ra.
P le.
T ra.
P le.
T ra.
P le.
Tra.
P le.
T ra.
P le.
Tra.
P le.
Tra.
P le.
T ra.
P le.
T ra.
P le.
Tra.
P le.
T ra.
P le.
Tra.
Ple.
Tra.
Ple.
ACTUS
SCENA
F.
I.
L jb r jx .
II.
G r i pus , L j b r j x .
G r i .N um q u a m
ATTO
SCENA
V
1.
L abrace .
SCENA
li.
G r ifo , L abrace .
Gri.
L jb .
Quid fit?
G r i . Ferum extergetur.
L jb .
G r i.
Ut vales?
Gai.
Lab.
Ga i .
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gei.
L ab.
Gri.
L ab.
Cri .
L ab.
G ri.
L ab.
Gri .
LAb.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
G ri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
Lab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
438
L j b . Mille dabo nunios.
G r i.
Somnias.
j jJB'
Dormis.
G r i.
L j b . Eloquere quantum postules.
Gr i.
Tango
d o m i est, n u m q u a m
ulli supplicabo.
G r i . Tene a r a m hanc.
L jb .
Gr i.
Teneo.
Dejera, te mihi argentum daturum ,
Eodem die, viduli ubi sis potitus.
L jb .
FiaL
*
G r i . Venus Cyrenensis, testem te testor m ih i . . .
L j b . Venus Cyrenensis, testem te testor mihi . - .
G r i . S I vidulum illum, quem ego in navi perdidi . . .
L j b . S i vidulum Ulum, quem ego in navi perdidi . . .
G r i . Cum auro atque argento salvom investigavero . . .
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
Lab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gai.
L ab.
Gri.
Lab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gni.
L ab.
Gri.
pervenerit . . .
pervenerit . . .
inquito, et me tangito.
Fenus, ut tu audias.
continuo dabo.
III.
G r ip u s , D aem o nes , L j b r j x .
G r i . Sequere hac: ubi istic leno est? heus tu , h em tibi,
hic habet vidulum .
D j e .H abeo, et fateor esse apud m e: et, si tuos est, ha
beas libi.
Lab.
Gri.
L ab.
Gri .
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
III.
L ab.
Deh.
L ab.
sententia
Pulchre evenit, gaudeo.
Jstuc facile non credo libi.
Dje .
Dje .
Gb i .
Propera . . .
L jb .
Quid properabo?
Reddere argentum mihi.
Gb i.
Gb i .
L jb.
G b i.
D e*.
L ab.
Dem.
Lab.
Deh.
L ab.
Deh.
L ab.
Gri.
Lab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
L ab.
Gri.
Lab.
Gri.
Deh.
Gri.
Tutto v* dentro intatto, meno una piccola cestellina che era ivi con alcune bazziche, per le quali
oggi ho ritrovata la figlia.
Quale?
Quella Palestra che fu tua, fu scoperta mia figli
uola.
Oh benone! essendovi questa cosa avvenuta con
forme ai vostri desiderii, io me ne rallegro.
Non la bevo cosi grossa.
Anzi perch si possa meglio comprendere la mia
gioja, non voglio che per lei ci mettiate un quat
trino: ve la dono.
Viva la tua cortefia.
Anzi la vostra.
Ohe! 1 hai questa valigia?
L ho.
Avcciati.
A che?
A pagarmi,
In f mia eh io non ti do n ti debbo cosa al mondo.
Che storia questa? non me ne devi?
Mai no.
E non m hai giurato?
Ho giurato e giurer anche adesso, se me ne frulla:
il giuramento fatto per salvar la roba e non
per perderla.
Dammi, rinnegatacelo, quel talento d argento.
0 Gripo, che talento quello che tu chiedi da
costui?
Egli giur di darmelo.
L jb .
L ab.
istic
ille
invenit: illud
m ancipium
at
meum.
Ego tibi hunc porro servavi cum magna pecunia.
L j b . Gratiam habeo, et de talento nulla cauta estj quin
feras,
Quod itti tu m ju ralu t.
G r i.
D j e . Tacen an non?
V d hercle enica/
Non tacebo umquam alio pacto, nisi talento conprim or.
Licet.
fieri.
D j e . D ic m ihi, quanti illam em isti luam alteram m ulier
culam
J m peliscam ?
L jb.
Dje.
Vin tibi
Deh .
E ' saria
Gai.
Deh.
aria la libert.
servo; io poi te 1 ho conservata pon tutta quella
somma.
E ve n ho obbligo: ma finora io non v i veggo ra
Lab.
G i. .
Deh.
Gri.
Deh .
Sta zitto.
Gai.
D eh.
Gr i .
perete questo.
una parola.
mai, se non mi cacciate quel talento in gola.
Lab.
Deh.
Lab.
Eecomi.
Gri.
Deh.
L ab.
P er mille denari.
Deh;
L ab.
S che il voglio.
Deh.
Dimezzer il talento.
L jb.
Bene facit.
D as.
P r o illa altera,
L jb.
Bene facis:
Gratiam habeo magnam.
Gb i.
Fiat.
D ae.
F i n i s R u b e a t is .
Benissimo,
L ab .
D eh.
Egregiamente.
D em.
L ab .
Gr i .
De i .
Gr i .
De i .
Gr i .
dopo
L ab .
Deh.
L ab.
Si faccia pure.
De i .
Ornai applauditeci.
F in e
V ol. I. P la ct.
d e l ia
G omena .
29
NOTE
avviso
mio parai
un po* troppo
sottile.
(3 ) Cosi scrive Macrobio riportato da Turnebo Adv. lib. IX.
cap. 4. Sacrificium apud veteret futi, quod voca
batur protrvia. In eo m ot erat ut t i quid ex epulis superfuistet, igne eontumeretur: hino Calonit
jocus est: namque J Ibidium quemdam qui sua
bona comedisset, et novitsume domum,
quae ei
emendalo da
Bothe.
(5) Cos scrive questa scena Bothe.
(6) Volli restituir questo verso delle volgate. Inculca Bothe
al verso. Omina
n i repetant
Palmerio e
Cardinale
454
(40) Molti leggono continua.
(A i) Bothe.
(42) Cos Reizio e Bothe, Douza minoro iundar, le vol
gate lundat.
(43) Le volgate leggono Fere natum.
(44) Cos Reizio.
(45) Bene cos legge Bothe.
(46) Bothe.
(47) Idem.
Correzioni
E rrori
3-19
7 campagna
compagna
et mendicum
348 25 nogoti
negoti
prodisperavit
se la vuoi prenditela
ve la far asciugare
374
7 la
le
442 23 it
id
424 43 uxores
cxores
POENULUS
IL PENULO
FRANCESCO R O B O L O T T I
t/t
ptux&z
uon
venu'ono
eh
*/ 6 .
P IE R L U IG I
anim o
d ef
/au6>
D O N IN I
Mrrtcs.
P ro logus
P roloco
A gokastoclh
g o r jsto c lb s
M il p h io
M ilfiore
A d e l p h a s iv m
A delfasio
A n t e r a s t il is
Ahterastile
L rcu s
Lieo
A it t h b m o n id e s
Ahte* ohide
A d fo c jti
A vvocati
CoLLTMISCUS
COLLIBISCO
SrircEXJSTUS
SlNCERASTO
H anno
Ajoioue
G id d e m e n e
Giddemehe
PfJER
F anciullo
La Scena in Caidone.
PROLOGUS
PROLOGO
Yia-
la fame.
m
Servi ne obsideant, Uberis ut sii .locus,
Fel aes pro capite dent: si id facere non queunt.
D om um abeant, vitent ancipiti infortunio,Ne et hic varientur virgis, et loris domi,
S i minus curassint, quom veniant heri domum.
Nutrices pueros infanteis minutulos
D o m i ut procurent, neu quae spectatum adferant,
Ne et ipsae sitiant, et pueri pereant fame:
Neve esurientes hic quasi haedi obvagiant.
Matronae tacitae spectent, tacitae rideant.
Canora hic voce sua tinnire temperent.
Dom um sermones fabulandi conferant,
N e et hic viris sint et domi molestiae.
Quodque ad ludorum curatores attinet,
Ne palma detur quoiquam artifici injuria,
Neve ambitionis causa extrudantur foras,
Quo deteriores anteponantur bonis.
E t hoc quoque etiam, quod paene oblitus fui,
D um ludi fiunt, in popinam, pedisequi,
Jnruptionem facile; nunc dum occasio est,
Nunc dum scribilitae aestuant, accurrite.
Hec imperata quae sunt pro imperio histrico,
Bonum hercle facium, pro se quisque ut meminerit.
A d argumentum nune vicissitlim v o h
Remigrare, aeque ut mecum sitis gnarures.
Ejus nunc regiones, limites, confinia
Determinabo: ei rei ego sum faetus finitor.
Sed nisi molestum est, nomen dare vobis volo
Comoediai: sin odio est, dicam tamen:
a casa;
friggano
un doppio malanno
a casa
in
casa le
allo
berlingozzi sono a fornello, avvacciatevi. Ci vi diss io per diritto comico, buono afledidio, se ognun
lo ricorda. Per cambiare vo adesso ritornare al-*
l argomento, affinch lo sappiate anche voi altri
come lo so io; d esso vi diffinjr le regioni, i limiti
i confini, di questa cosa son io il regolo. Se non v'
molesto voJ dirvi il titolo della commedia, e s'an
che troppo a sangu non vi andasse, ve lo voglio
contare istessamente, se pure
Vox,. I. PuiT-
ce lo permettono
30
Ca r c h e d o n iu s
Latine Plautus, P a t r u o s P
u l t ip h a g o n id e s .
468
Carlhaginensi duae fuere filiae;
Altera quinquennis, altera quadrimula.
Cum nutrice una periere. Magalibus
pas qui subripuit, in Anactorium devehit,,
Fenditque has omnis, et nutricem, et virgines^
Praesenti argenlod homini, si leno est homo,
Quantum hominum terra sustinet, sacerrumo.
Vosmet nunc facile conjecturam ceterun\,
Quid id sit hominis, quoi Lyco nonjen siet.
Is ex Anactorio, ubi prius habitaverat^
Huc conmigravit in Calydonem haud diu,
Sui quaesti causa: is in illis habitat aedibus.
Earum hic adulescens alteram effliclim perit
Suam sibi cognatam imprudens, neque scit, quae ea vU
Neque eam umquam tetigit: ita eum leno macerat.
Neque quidquam cum ea fecit etiamnum stupri,
Neque duxit umquamj neque ille voluit mittere.
Quia aita re cernit, tangere hominem volt bolo.
Illa m minorem in concubinatum sibi
Folt emere miles quidam, qui illam deperit.
Sed pater illarum Poenus, postquam eas perdidit
Marique terraque usquequaque quaeritat.
Ubi quamque in urbem est ingressus, eloco
Omnis merclrices, ubi quisque habitant, inveniti
Dat aurum, ducit noctem: rogitat postibi,
Unde sii, qtijalisj captane an subrepta sit,
Quo genere gnata, qui parentes fuerint.
Ila docte atque aslu filias quaerit suas.
E t is omnis linguas scit: sed dissimulat sciens
Sc scire: Poenus plane estj quid verbis opu'st$
ha molto in Galidone
quella casa ha la
qui
non
dappoich vede
dall u-
s incarognito l uomo,
m
da aggiungere? Arriv in porto
afferrato,
quel
ACTUS
g o . Saepe
1.
SCNA
gobastocles,
il p h io
ATTO
SCENA
I
I,
GOUASTeCLE, M il f io n e .
Ago.
Ben
di sovente
t ho
ordinate,
6 Milfione, assai
SliL.
A go .
Mil .
Se n' hai
il
. M ih i quidkm hercle.
A go.
Im o mihi.
M il .
Istuc mavelim.
Sed^quid mtnc tibi vis?
A go.
A m o inmodeste.
M il .
Differor
Cupio.
M il .
En, me dato.
A go.A bi dierectus f
M il ,
A go.
Cupio.
M tL.
A co . locare.
M il .
A go.
Cupio, Milphio.
M il .
A go .
M il .
M il .
A go.
Ma io m intendo di questa nostra vicina, di delfasio, la giovane pi grande ch abbia questo ruf
fiano.
Mil .
A go.
A go .
S certo.
Mil .
A go .
Vattene impiccatacrio.
Mi l .
A go .
Proprio.
M il .
Benissimo,
me
c h 'e g li abbia
date
lui,
l croce.
A go.
T u burli.
Mil .
A go.
iU
M i l .Ego faciam ut facias. Sunt tibi initu aurei
Trecenti num i Philippei?
A go.
Seicenti quoque;
M il .
Tace.
Totum lenonem tibi cum tota familia
Dabo hdie dono.
A go.
Qnid facturus?
M il .
Jam scies.
Tuos Collybiscus nunc in urbe est villicus;
Eum hic non novit leno. S a tiri intellegis?
M il .
N on hercule.
A t ego iam faxo scies.
Consilium placet.
Mil .
Ed io m i ci m etter
Anche seicento.
M il .
Bastan trecento.
A go .
E che vu oi farne?
AIil .
A go .
E che farai?
M il .
castaido
m avete inteso?
A go .
Mil .
A go.
No certo.
Mil .
terra: dica
che vu ol far
all amore,
che
persona
g li sia di testimonio:
il ruffianq
si
Aco.
M il .
questo
ruffianaccio di Licq
478
A co. Placet consilium,.
M il .
nunc
etiam rude
esL
il
go.
il
Scio.
Oculos volo
Meos delectare munditiis meretriciis.
prim um agamus* quod consilium cepimus.
. H oc
il
est prior,
quae
metim
herum
dementem
facit.
S i vis spectare.
A co .
A go.
Mi piaee l avviso.
M il .
A go.
M il .
Lo so.
A go.
Vo rallegrarmi
gli occhi
colle
attillature
delle
landre.
M il .
A go.
M il .
Far che del fatto siate allegro. V ha una chiazzelta d amore nel petto di quest uomo e in guisa
niuna la si lava senza gran danno. Per ci que
sto ruffianacelo di Lieo un ribaldon majuscolo;
ma sta per lui sulla corda tal bolzone che lascer
fra breve andare dalla balestra. Ma ecco vien
fuori Adelfasio ed Anterastile, questa prima colei
che fa dare il mio padrone nelle.girelle. Lo chia
mer, ehi, Agorastocle, fuori, se volete vedere un
un giuoco bellissimo.
A go.
M il .
' A go.
d e .Negoti
A de.
di lavarci
1' acqua.
A ut.
31
Quid molestus?'
ne
A n t . Quiesco ergo.
A de.
Adcuravi.
Aut .
spesa.
M il .
mi
E perch m annoi?
A de.
al fatto
gagtie.
A ut.
Ade.
A rt .
A go.
H o pensato a tutto.
M a.
n t . Eamus>
de.
mea soror.
Eho, amabo, quid illo nunc properas?
A nt.
Rogas?
il
Ago.
Mil .
Ago.
Axr.
A de.
Aut .
A de.
M il .
A go.
credervi immortali pi di
A go.
Ib i sum equidem.
Ago.
M il .
Ago.
M il .
A go.
Aut.
Ade.
Mil .
Ago.
Mil .
A go.
E a che?
M il .
Ago.
Mi l .
A go.
Pergis?
MIi l .
Taceo.
A go.
A l perpetuo volo.
Volo.
Possum.
A go.
M i l . Quamobrem?
A go.
ac
suspende te.
Ago.
E ancora?
Mi l .
Son muto.
Ago .
M il .
Ant .
chc
dell oro:
la
fortuna
d l oro,
la
esser detta
Mil .
Voglio.
A go.
Mi l .
Posso.
A go.
Va a casa e fa un dondolo.
M il .
Perch?
Ago.
bada a me,
va a
il
A de.
Quid rogai?
A nt.
dent mihi?
A n t . Im o etiam in medio oculo paulum tordet.
Cedo, tit, dexteram.
A de.
A de.
r i t venimus.
Prim ulum ut inferremu ignem in aram.
A de .
priut deproperant
tedulo
credo ecattor
Fenerem iptam e
l 'ano fugent.
A co.M ilp h iof
M il .
I f il n iti laierculot3
M il .
M il .
A go .
M il .
A de .
zolar meco.
Ma io amo costei.
Io il m angiare il bere.
Ol tu, che dici?
A ut .
Che vuoi?
Ad e.
Airr.
Ad e.
A go .
Dammi la destra.
Perch tu con queste manaccic abbia toccare e lo
gorare gli occhi di costei?
Au t .
A de .
A rt.
A de .
A go .
M il .
A go .
M il .
A go .
0 Milfione!
Si Milfione,
m
M il .
A at.
Sequor.
M il .
A co .
A ac .
A de.
A go.
Quid eo?
A de.
Ut Fenerem propitiem.
A go. Eho j an irata est? (10) Propitia hercle est. Fel ego
pro illa spondeo.
A d e . Quid tu agis? quid mihi molestusj obsecro?
A co.
A hj tam saeviter?
A d e . Mitte, amabo!
/
A go.
Quid festinas? Turba nunc illi est.
A de.
Scio.
spectare turpis,
pulchram
spectandam
dare?
M il .
La
mala
ventura,
cui
Mercurio
non
ama
punto.
A go .
Certo:
A nt .
A de .
A ht .
A go .
M il .
A go .
borsa.
Anc.
A go .
A de.
A g .
A de .
Aco.
Ti seguo.
Elle se la fanno, e che, se le affrontiamo?
Affrontatele.
Dapprima prosperi il cielo te che sei la pi bella;
indi te che in bellezza vieni dopo lei, st^ bene
anche tu che per terza non vali un grillo.
Io allora ho fatta la mia zuppa nel paniere.
Dove vai tu?
A go .
Ad e.
Ago.
A de .
Ah cos fiera?
Lasciami una volta.
Che prescia la tua? ora v gran folla.
L o so; ma ivi sono altre eh' io voglio vedere, e da
queste essere veduta.
Perch ti piace veder le brutte? perch far vedere
una bella?
Perch oggi v il mercato delle meretrici presso
A go .
A de .
A go.
M il .
A go .
Ad e .
M il .
A go .
M il .
A go .
A de.
A go .
A de .
A go.
dici, o Milfione?
M il .
A go .
M il .
A go .
M il .
A go .
M il .
490
A co. Non faciam j non.
M il .
A equius in mesii. ( i l )
A go.
Morare.
A de.
I/ male facis:
Parco.
A t scin3 quomodo?
A go.
Mil .
E sarebbe pi giusto.
A go.
Fermati.
Ape.
Non tenermi la via, clic male tu fai. Tu, pi dogna'tro, prometti mari e monti che collaria se ne vanno:
non una volta ma cento hai giurato liberarmi. Men
tre li aspetto, non nii son procurata mai altra sporta
da cavarmene, e questo benedetto momento
non
e tu spiccali da me.
Ago.
Mi l .
A go.
Io fa s c e r
Per
Mil .
verit.
A de.
Vattene, o fastidio.
M il .
Ti ubbidisco.
A go.
V ol. I. P l alt .
32
A co.
M il .
A go .
Rogas?
Mil .
A go.
M il .
A go.
M il .
A go.
Mi l .
A de.
Non es?
Non sum.
A co.
I ergo strenue.
A de
A co .
A de.
Dicam .
calci
ali' aria
stra famiglia;
te
porto
ad
d un
gallo?
A ut.
Ade.
Ago.
Non sci?
No.
Ago.
A de.
A go.
Corri adunque.
Ade.
Seguimi, o sorella.
A go.
Ade.
Glieli far.
Ago.
A de.
E che?
Ago.
M il .
A go rstocles , M i l p b i o .
M il .
Ut me verberes
Atque auctionem facias: nam inpunissume
Tibi quidem hercle vendere hasce aedis licet.
A go . Quid ja m ?
M il .
M il .
M il .
I modo.
A gouastocle., M ilfione .
A go.
Mil .
Ago.
E perch ci?
M il .
A go.
M il .
A go.
lo
Ago.
Mil .
A go.
Fuggo.
Mi l .
A go.
M il .
Andatevene.
A go.
M il .
jc o .
4 b i modo/
Emittam m a n u . . . .
M i l . I modo!
Jco.
M i,
Mil .
Andato.
A go.
Caver di servit . . .
Mil .
Ma correte.
Ago.
Mil .
A go.
Mil .
E non ve ne ite?
A go.
M il .
Ag o .
Mil .
E ancora?
A go.
Mil .
Ago.
M il .
A go.
ACTUS
SCENA
L rcvs ,
IL
I.
n t b e m o s id k s .
ATTO
SCENA
II
I.
Lieo, Antemonide.
Faccian tristo gli dei alla vita sua quel ruffiano
che da questo d immoler a Venere ed arder
per lei un granello d incenso; imperciocch oggi
a miei sdegnatissimi numi, sgraziato, sacrificai sei
vittime; e nullameno non mi fu possibile far s che
Venere la mi venisse propizia. Dappoich non posso
placarla, pieno di stizza mi son tolto di l, n volli
si tagliassero le minugia; nemmeno mi piacque ve
derle: e perch 1' aruspice diceami che quelle non
davano i troppo lieti pronostici, m accorsi che Ve
nere pur m era iniqua. In questa guisa io 1 ac
coccai all avara Venere: non essendosi ella accon
tentata di quello eh era abbastanza, io ho fatto
punto; questa l usanza mia, cos mi conviene.
D indi in poi gli altri dei e le altre dee saranno,
pi contenti e meno avidi, allorch verr loro sa
puto il bel tratto onde un ruffiano raffibbi a Venere.
Furbescamente l aruspice, uomo non affatto zotico,
in tutte le interiora dicea, che mi si presagiva'
lina disgrazia, un flagello e'che gli dei erano adi
rati meco. E che s ha da eredere a lui di divino
o (l umano? Dopo tutto questo mi venne donata
una mina d argento: ma e dove si ferm quel
soldato che me la diede? io l ho invitato a desinar
meco, ma eccolo eh egli viene.
A nt.
Ast.
Lic.
A st.
Lic.
Afit.
Lic.
A st .
Lic.
A
nt.
Lic.
A ut.
Lic.
tortore.
Cagna! se questo vero, Giove allora faccia s
Ajct.
Lic.
Ajt .
Aut.
Lic.
s ia
L rc .
Lic.
A ht.
Lic.
Ant .
A nt .
Lic.
Lic.
d oggi ad altro d.
'Aht.
Lic.
A ut.
ACTUS
SCENA
111
1.
ACORSTOCLES, A d I v v .. i I.
inaeqmus,
' Praeserlim homini amanti, qui, quidquid agii, pro
perat omnia:
Sicul ego hos duco advocatos, homines spissigradissumos:
Tardiores quam corbitae sunt in tranquillo mari.
Atque equidem hercle dedita opera amicos fugitavi
senes:
Scibam aetale tardiores: melui meo amori moram.
Nequidquam hos procos mi elegi loripedes, tardissumos.
Quin si ituri hodie estis, ile, aut ile hinc in malam
civcem!
Siccine oportet ire amicos homini amanti operam
datum?
Nam iste quidem gradus subcrelnsl cribro pollinario,
Nisi cum pedicis condidicistis isloc grassari gradu.
AorMeus tu, quamquam nos videmur tibi plebeji et pau
peres,
Si nec recte dicis nobis, dives de summo loco,
Divitem audacter solemus maciare inforlunij
Nec tibi nos obnoxii istuc, quod lu ames aul oderis.
Quom pro capite argentum dedimus, nostrum dedi
mus, non tuom:
ATTO
SCENA
III
I.
A gorastocle , A vvo c a ti .
A go.
lento amico, e principalmente ad uno innamorato,il quale in tutto che faccia, sentesi abbruciare
della fretta; siccome ora s ' avviene a me che
conduco questi avvocati, uomini che hanno un
passo da grillo, che son pi tardi d una caracca
in bonaccia. E si che posi ben mente di star
mene lontano da tutti gli amici rantolosi: sapeva
ch'erano pigri per l et, ogni ritardo ho temuto allamor mio. Che mi valgono questi dottori che han
le pastoje a piedi e son lentissimi? E che? se volete
andare oggi, andate, se no battctevela via di qu
sulla forca. Questo l ha da essere il passo degli
amici per ajutare uno innamorato? Voi, in fede
mia, stacciate i passi col crivello della farina, e
per imparar questo modo di andare avete prima
Avv.
33
Io per
Aw.
go. Obsecro
Ago.
io v a-
Avv.
A go .
Avv.
Ago.
Avv.
Aco.
Avv.
Aco.
Meministis memoriter: servastis me.
A dt . Ille negabit: Milphionem quaeri censebit tuom.
Id duplicabit (\) hmini furtum: leno addicetur tibi.
Ad eam rem nos esse testis vis libi.
A go.
,
Tenetis rem.
Anr.Vix quidem hercle ( ita pauxilla est ) digitulis pri
moribus.
Aco.Hoc cito et cursim est agendum. Propera jam , quan
tum potvstf
Anr.Bene vale igitur. Te advocatos melius celeris ducere:
Tardi sumus nos.
A go.
Optume ilisj pessume hercle dicitis.'
Quin etiam deciderint vobis femina in talos velim.
A nr.A l edepol tibi nos in lumbos linguam atque oculos
in solum.
AGO.Hejaj haud vostrum esl3 iracundos esse, quod dixi
joco.
Anr.Nec tuom quidem est, amicis per jocum injuste
loqui.
A go. Mittite istaec. Quid velim vos^ scitis.
Anr.
Callemus probe:
Lenonem ut perjurtim perdas, id studes.
Aco.
Tenetis rem.
Erre opportune egrediuntur Milphio una et villicus.
Basilice exornatus cedit et fabre ad fallaciam.
SCENA
M
il p b io ,
C o h ira is c v s } A
II.
gorjstoclrs >
A o r o c J T i.
A go.
Avv.
A go.
Avv.
A go.
Avv.
A go.
Avv.
A go.
Cazzicat
Avv.
A go.
Avv.
non
Egregiamente: ecco
Milfione e il
castaido:
SCENA
II.
M il .
Co l .
P ulchre.
Vide, stt, calleat.
M il.
CoL.Quid opust verbis? callum
il
.'
A or.
Quomodo?
Quin* quiqui, tamen
Mil .
Et bene et benigne facitis* quom hero amanti operam
datis.
Sed isti jam sciunt, negoti quid sit?
A go.
Omnem rem ordine.
M i l . Tum vos animum advortile igitur. Hunc vos lenonem
Lycum
Novistis?
A dt.
C ol.
Facile.
Col .
Benissimo.
M il .
Col .
Che t ho a dire?
to '
pi d un callo di verro.
M il .
Col.
tresca.
mico.
Mil .
Tu se un valentuomo.
A go .
M il .
uomini pi
Avv.
Mil ,
Voi piuttosto
Avv.
Perch?
Mil .
Tutto appuntino.
M il .
Avv.
E senza fatica.
Col.
Not curabimus.
Salis praeceptum.
A go.
Hic trecentos numos numeratos habet.
Aor.Ergo nos inspicere oportet istuc aurum, Agorastoclcs,
Ut sciamus, quid dicamus mox pro testimonio.
A go. dgilCj inspicite.
Col.
Aurum est profecto, spectatores, comicum:
Macerato hoc pingues fiunt auro in Barbaria boves;
Ferum ad hanc rem agundam Philippum est.
A dt.
A dv
Aqy.
Scilicet;
Et quidem, quasi tu nobiscum adveniens hodie ora
veris,
Liberum ut eonmonstraremus libi locum et volup
tarium,
Ubi ames, potei, pergraecere.
M il .
Heu edepol mortalis malosf
A go. Ego enim docui.
M il .
Quis te porro?
Avr.
A go.
Avv.
A go.
Col .
Avv.
Col.
Aw.
Mil .
A go.
M il .
E a voi chi?
Su va dentro, e anche voi, Agorastocle, perch
non vi scopra qui il ruffiano, e non si ponga un
contrattempo a questo tranello.
Col .
M il .
A go.
Col.
A go.
Andate.
Vado. Ti prego . . .
Col.
A go.
Yado.
Col.
554
Anr.
Quid est?
Col .
Fora hae fecerunt magnum fiagilium
modo.
A D r . Quid id est flagiti?
Col .
Crepuerunt clare.
Anr.
D i te perduint!
Pone nos recede.
Col.
Fiat.
A dt .
Nos priores ibimus.
Col . Faciuntj scurrae quod consuerunt: pone sese homines
locant.
A go. Illic homo est, qui egreditur, leno.
Col .
Bonus est: nam similis malo est.
Jam ego nunc illi egredienti sanguinem exsugam
procul.
SCENA
III.
L r c v s , A d vo c ati , Co l lf b is c v s .
Avv.
Che ?
C ol .
Avv.
Qual ribalderia?
Brontol forte.
Che Dio t uccida, mettiti dopo noi.
C ol.
Avv.
Avv.
Si faccia.
Noi andremo davanti.
Col.
C ol.
mini di dietro.
Avv.
Col.
SCENA
Lieo,
L ic .
III.
A v v o c a t i , C o l l ib is c o .
Avv.
Lic.
Avv.
L ic .
Avv.
Lic.
Avv.
Lic.
Avv.
fo grazia.
Noi del nostro n ti portiamo n ti doniamo cosa
Lic.
Avv.
Col.
Avv.
Col .
528
m
Lic.
Avv.
Chi costui?
Per verit noi non sappiamo chi egli sia se non
dalla mattina doggi, ch andati al porto, vediamo
costui uscire da una galea. Tosto ci s para di
nanzi, ci saluta, noi rispondiamo a lui.
Col.
Lic.
ragna!
E che ne avvenne?
Avv.
Lic.
Avv.
Lic.
Avv.
Lic.
Avv.
L o allogher bene.
Lic.
mente.
Gli dei e le dee vi ricolmino di fortuna, indettan
domi voi cosi bene e portandomi s buon pippione,
Avv.
I. P lai 't ,
34
Quatrito.
L rc . Quid ita?
Minume gentium.
Lic.
Avv.
L ic.
Avv.
C ol .
Lia
E gi ve ne andate?
E che, di quel che v' ho detto, o ospiti ?
Avv.
Go l .
cercate voi
Vorrei che m aveste a vedere, quando metto l oro
in sue mani.
Avv.
Guatercm da lungi
Gol.
Lic.
Col.
Lia
Lia
Col .
Cerco.
Lic.
Col .
N o certo.
Lia
Pereh?
Col.
L rc .
ir.
C ol .
Lic.
del re Antioco.
Potenzinterra! s eh io posso darvelo assai buono,
se pure pu bastarvi la vista di stare in piacevol
luogo, in un letto ben spiumacciato, presso un
C ol .
Lic.
gentil musino . . .
Se g i in via, ruffiano.
Dove .rinverdirete gli anni nel vin di Leucade, di
Lesbo, di Tasio, di Coo che per la vecchiezza ha
gi persi i denti: io vi riempir fin sopra il capo
di mille essenze; che volete voi altro? far chc
lo stufajuolo cambi il bagno in una profumeria,
ma tutta la cuccagna che vi ito detto non sf gode
a macca.
C ol .
Lic.
C ol .
d averli
Avv.
IV/
A g o r a s j o c l e , A v v o c a t i , C o l l ib is c o ,
A go .
Avv.
Lieo.
C o l . Age,
Col.
Lic.
C ol .
Ti seguo.
Lic.
C ol .
Lic.
Col.
Ago.
Avv.
A go .
Avv.
Ago.
AVv.
Vedemmo.
Sapete che colui e mio servo?
A go .
Avv.
A go .
Sappiamo.
E sempre la repubblica contro le leggi
del po
polo?
Avv.
A go .
Sappiamo.
Ma voglio che lo abbiate ben fermo, quando sar
Avv.
Lo avremo.
E che se intanto eh' fresca la cosa batto la porta?
Cos penso anch' io.
A go.
Se picchio, io fo polenta.
Avv.
Ago.
Rompi un pane.
E se vien fuori quel porta polli, avete per buono
voi eh io lo interroghi, se venne a lui un mio
servo, o se . . . .
A o r.
Quippini?
A go. Cum auri ducentit nutnis Philippis?
A dv .
Quippini?
A go. Ibi extemplo leno errabit.
A dv .
Qmo de re?
J co .
Rogas?
Quia centum numis minus dicetur.
A dv.
Bene putas.
A go. Alium censebit quaeritari.
A dv.
Scilicet,
A go. Extemplo denegabit.
A dv .
Juratus quidem.
Aco. Horna, furti tese adstringet. . . .
A dv.
Haud dubium id quidem.
A g o . Quantumquantum
A dv.
A go . Diespiter
vos perduitt ,
A dy .
Te. Quippini.
A go. Ibo et pultabo januam hanc.
A dv.
Ita- Quippini.
A go . Tacendi tempus est: nam crepuerunt fores.
Foras egredier video lenonem Lijcum.
Adeste, quaeso!
A dt .
Quippini? Sed, si voles,
Operire capita, ne nos leno noverit,
Qui illi malae re tantae fuimus inlices.
SCENA
r.
L r c v s , A g o u j s t o c l e Sj A d v o c a t i .
Avr.
Perch no?
A go .
Avv.
A go .
Avv.
Come?
A go .
Avv.
A go .
A va.
Vero.
Ago.
Negher subito.
Avv.
E giurer se occorre.
E appiccherassi il furto al collo.
E tutti lo vedranno.
A go .
Avv.
A go .
Avv.
E perch no?
A go .
Avv.
A go .
Avv.
Cosi: certo.
A go .
Avv.
Deh adesso
capo af
V.
D i tc ament, Agorastocles.
Meminimus.
Buon d, ruffiano.
Lic.
Ago.
Lic.
A go.
L ic.
A go .
Lic.
A go .
Lic.
Perch?
Perch sofli freddo quando tu parli.
A go.
Lic.
A go.
te
e ti port
Lic.
A go .
Aw.
Ricordaci.
Lk .
Lic.
mio servo?
Il nego, e se bisogna il negher finch ho fiato.
Avv.
Lic.
Avv.
Ago.
Lic.
A go.
Abscedas; sumas ornatum tuom.
CoL.Non sum nequidquam miles factus: paululum
Praedae intus feci, dum lenonis familia
Dormitat: extis sum satur factui probe.
Abscedam hinc intro. .
A go.
Factum a vobis comiter.
Bonam dedistis, advocati, operam mihi.
Cras mane, quaeso, in comitio estote obviam.
Tu sequere me intro, ros valete.
A dt .
Et tu vale.
Injuriam illic insignite postulat:
Nostro servire nos sibi censet cibo.
Ferum ita sunt omnes isti nostri divites:
Si quid bene facias, levior pluma est gratias
Si quid peccatum est, plumbeas iras gerunt.
Domos abeamus nostras, suitis, nunc tam:
Quando M, quoi re operam dedimus, inpetravimus,
Ut perderemus conruptorem civium.
A go.
Animo, escine
A go.
Avv.
Ago.
Avv.
Ago.
Col.
E di me . . . ?
Vattene, e vestiti de tuoi panni.
Ago.
Col.
Ago.
Aw.
ir.
ACTUS
SCENA
I.
M il p h io .
II.
S y n c e iu s t u s , M il p h io .
S y n . Salis spectatum est, deos atque homines ejus negle
gere gratiam ,
ATTO
SCENA
IV
I.
M ilf io n e .
II.
S incerasto , M ilf io n e .
Sin.
35
video fieri,
maxumis
Apud nos expeculiatos servos fieri suis heris.
Sed ad postremum nihil adparet: male parium male
disperit.
M i l . Proinde orationem habet, quasi ipse sit frugi bonae,
Qui ipsus hercle ignaviorem polis est facere ignaviam.
Sy?r.Nunc domum haec ab aede Veneris refero vasa,
ubi hostiis
Herus nequivit propitiare Venerem suo festo die.
MrL. Lepidam Venerem!
Srrr.
Nam meretrices nostrae primis hostiis
Venerem placavere extemplo.
Si*.
M il .
Sin.
Mil .
Sis.
M il .
S rif.
M i l . At ob hdnc rem
ubi voles,
ubi jusseris.
S yn .
M il .
Srif.
Tibi sis.
M il .
Te volo.
Srif. At onus urget.
M il .
At tu adpoite, et respice ad me.
Srif.
FecerOj
Quamquam haud otium est.
M il .
Salvos #t, Sinceraste.
Srif.
0 Milphioj
D i omnes deaeque ament. ..
M il .
Quemnam hominem?
Srif.
Nec le nec me, Milphio,
Neque herum meum adeo.
M il .
Quem ament igitur, Synceraste?
S yn.
Alium quidem:
Nam nostrorum nemo dignusl.
M il .
Sin .
M il.
Ehi Sincerasto!
Sin .
M il .
Un tuo amico.
S in.
Mil .
dove me-
M il .
In che modo?
Sin.
Mi l .
Vattene.
ta sotto le reni.
Sin .
Mil .
Sono un tristo.
Sin .
M il .
Tu m abbisogni.
Sin .
Il carico mi ammazza.
M il .
Sin .
M il.
Sin.
da pigliarmela
consolata.
M il.
Sin.
M il.
Chi adunque?
Sm.
Lepide loquere.
Me decel.
M il .
iVj v.
M iL .Q u id agis?
iSyn .
il
S y x .M e non perdent,
si velim,
Meum herum ut perdant, ni mihi metuam, Milphio.
M il .
Quid id est? cedo.
S rx. Malus es?
M
il
Malus sum.
Syx.
M il .
v o rli potest.
M il .
Parii allegro.
Sin .
S mi conviene.
M il .
Clic fai?
Sin .
Sin.
E clic questo?
Vengo coi vasi salvi.
M il .
M il .
Sin .
daddovvero:
proprio
Come? sciframelo.
Sin .
Se un tristo tu?
M il .
Sono un tristo.
Sin .
M il .
istar
M il .
Su.
M il .
Sin .
M il .
Sin .
Va sulla forca.
M il .
Va tu od il tuo padrone.
S in .
Ma chi ben lo
avesse a
conoscere
a panni, po
552
M
il
. Quid jam?
Srn.
M il .
S c io .
M iL .P ro p te r am orem ?
Srif.
M il .
Quid ja m ?
SrN.
possiet
Facere, faciat male, ejus merito? Tum autem, si
quid tu adjuvas.
Eo facilius facere poterit.
A t ego hoc metuoj M ilp h io . . . .
S r if .
S rif.
M il .
E come?
Sin .
M il /
Sin.
M il .
Sin .
cl
creder.
M il .
nemico
del
mio...
Sin .
Lo so.
Mil .
Per amore?
Sin .
Perdi il tempo.
M il .
Perch?
Sin .
M il .
Mil .
Di che?
Sol
M il .
Si n .
Male credam et credam tamen.
Sed tu fecum hoc tacitum habelo.
Mil .
Fide non melius creditur.
Loquere ( locus occasioque est) libere: hic soli sumus.
SrN. Herus si tuos volet facere frugi, meum herum perdet.
M il.
Quid id polest?
SrN.Facile.
M il .
Fac ergo id facile noscam, ut ille possit noscere.
SrN. Quia Adelphasium, quam herus deamat tuos, inge
ntia est.
M il .
Q uo modo?
SrN. Eodem, quo soror illius altera Anterastylis.
M i l . Sed qui id credam?
SrN.
Quia illas emit in Anactorio parvolas
De predone Siculo.
M il .
Quanti?
Srif.
Duodeviginti minis.
M i l . Duas illasne, Synceraste?
SrN.
Et nutricem earum tertiam
Et illic, qui eas vendebat, dixit, se furtivas vendere:
Ingenuas Carthagine aibat esse.
Mil .
D i vostram fidem!
Nimium lepidum memoras facinus: nam herus metis
Agorastocles
Ibidem gnatusj inde subreptus fere sexennisj postibi.
Qui eum subripuit, huc devexit, meoque hero hic
eum vendidit;
Is in divitias homo adoptavit hunc, diem quom obiit
suom.
SrN. Omnia memoras, quo id facilius fiat: manu eas
adserat,
Suas popularis, liberali causa.
Sm.
Mil .
Sin .
M il .
E come lo pu?
Sin .
Facilmente.
AIi l .
in malora il mio.
Sin .
M il .
Sin .
Mil .
E come ho da crederlo?
Sin .
M il .
Per quanto?
Sin .
Mij,.
Sin .
chi le vendea
Sin .
M il .
Tacilus tace modo.
Sri*.Profedo ad incitas lenonem rediget* si eas abdu
xerit.
M i l . Quin prius disperibil fa x o t quam unam calcem c i
verit:
M a.
SlH.
M il .
M il .
la rete.
E questa sia anche la volont d iddio, ch io non
mi trovi pi servo di questo ruffiano.
Anzi operer chc nella libert tu mi sia compa
Sm.
g n o , se Dio l vuole.
Dio lo voglia, e che cosa hai d altro a dirmi,
Su.
M il .
Siit.
M il .
Sm.
o Milfione?
Che stii sono e che ti venga ogni fortuna.
Ci nelle tue mani ed in quelle del tuo padro
ne. Addio, pon mente che queste parole stien cliiuse tra noi.
Nulla si disse, addio.
llor s che s detto nulla, se non si mette mano
a martelli quando caldo il ferro.
M il .
Sm.
M il .
Sm.
Mil .
ACTUS
SCENA
V.
I.
H a n so . (2 0 )
ATTO
SCENA
V
I.
A nnone .
I.
P la u t.
5G
II.
A g o r a s to c le s , M ilp h io ,
H jhno.
dei,
elle mi
vennero rapile;
II.
A go.
ciulliue in Cartagine?
Mil .
A nn.
A go.
Se
avessi i
dini.
quidem
edepol Punica
est.
Gugga
est
homo.
M i l . Servos quidem edepol veteres antiqnosque habet.
J c o . Qui scis?
M il .
A c o .Quid ja m ?
M il .
Quid vis?
V i r i adpellem hunc Punice?
A co. A n tu scis?
M4l .
Mil .
di testimoni ? c
che non
M il .
Ago.
Cartaginese.
M il .
Ago.
E come lo sai?
M il .
un
fargli coda
credo,
essi
E come questo?
M il .
anelli
fronter e li chiamer
in Cartaginese; se mi da-
Ann.
M il .
Ago.
Che vuoi?
M il .
Ago.
Ma se buono?
M il .
A go.
qual paese,
H a n . Avo . . .
M il .
Salutat.
H an.
Donni. (2 2 )
M il .
D on i volt tibi
Dare hic nescio quid. Audin potlicerier?
A go.
S ic volo
Profecto vera cuncta huic expedirier.
Roga, numquid opus sit.
M il .
HAN.Muphursa. (2 6 )
'A go.
HANr
Quid ait?
Mure lech tanna. (2 7 )
A co.
Quid venit?
M il.
A vo:
Arm.
A go.
Che disse?
M il .
A nn.
A vo . . .
Mil .
Saluta.
A ni.
Donni.
M il .
E ' vuol darvi qual cosa in dono, ma non so neramcn io che sia: siete franco voi a fargli una pro
messa?
A go.
Mil .
A nn.
Me bar bocca!
M iu
A go.
Che borbotta?
M il .
A go.
Mil .
A go.
Mil .
A nn.
Mufursa.
Ago.
Che disse?
Ann .
A go.
E a che venne?
M il.
Ann.
Aco.
M
il
Js amar biiiam. (2 9 )
A co.
Quid est?
M il .
M il .
i l . Sub
n.
go.
Quod ait.
Mu..
Aco.
M il .
turcimanno
Ann.
Is amar binai.
Aco.
Che ha?
Ans.
Ago.
M l.
A go.
Mil .
Ann.
Muphonc um sucorahim.
Mil .
State bene all erta di non far voi quanto vi su ggerisce costui.
Ago.
Mil .
Ch abbiate
ad
ordinare eh egli
venga
cacciato
A go.
M il .
Ann.
A go .
Habeo gratiam;
H as.
hospitium
neque
Cartha
ginem*
autem
Aetolum
habuisti pa
trem?
Aco.
abbisogna
dalla
Te
ne fo grazia. Ma qui io ho un
ospite: cerco
Arr .
A go.
A siu
A go.
Su via,
A rr.
fammela vedere: la
concorda benissimo,
Ar i .
che
il
nasci
Memoradum m ih i,
Audio.
H an.
Alqtie. adest.
Et tu salveto, Agorasloclesl
Sane volo.
A go.
Io
tuo
ospite
mi
di l. Questo
comper
Antidamarco
e mi adott in suo fi
gliuolo.
A sm.
A go. ,
Ann.
A go.
Ann.
A go.
A nn.
crede
Vero.
Ann.
Eccolo.
A go.
A nn.
M il.
Anzi.
ma c
yo
non volete un
M it.
Han.
M i l Am at a lenone hic.
H an .
Mil .
Ann.
A nn.
avr.
M il .
A nn.
E quale?
Mil .
H o bisogno di voi.
Ann .
tasia.
Ann .
M il .
Ann .
M il .
Ann.
M il .
Ann.
M il .
buassaggine.
Mil .
Asa.
Fa il suo mestiere.
57G
F r g i, ti id fa ct:
M i l .N uhc
hoc
contilium
capio
et
hanc
fabricam
adparoj
/
M il .
Ipsa ea est.
. Foras
Giddeneme: est*
qui iHam
eonveiflum esse
volt.
M il .
Aiffl:
Bravissimo se v i arriva.
M a.
re
insieme
alla nutrice.
Mil .
Ann.
M il .
astuto
ed
d scacco
Mil .
Ann.
dessa.
Mil .
Ann.
Mil .
Volete vederla?
Ann.
Mil .
Ehi! chi
V o l . I. P l a u t .
37
G id d e n e m e , M il p h io , H a n n o ,
A g OBJSTOCLESj P u e r .
G i d . Quis pultat?
M il .
Gid .
Quid vis?
M il .
E ho*
Hanno Carthaginiensis l
Mil .
H an.
H aj
praedicas.
Chi batte?
M il .
Un tuo vicino.
Gid .
Che vuoi?
Mil .
Gid .
Gran Giove!
in
f mia que
Gid .
tir
me d alle
Gu>.
Ann.
Gid .
M il .
ottenuto, dappoich
Gid .
F a cj quod impertU.
Ego doctissume.
G i d . Abeo igitur.
A go.
Spondesne igitur?
Spondeo.
si sarebbero scambiati ed
line.
Gid .
A go.
di
loro?
sciframelo.
M il .
Anu.
M il .
Ami.
mai.
Tu va
dentro con
Gid .
A go.
lo da maestri.
Gid .
Vado adunque.
A go.
Mil .
di buon
daddovero av
tu, o Milfione,
tronco di
A ni.
Sfattene certo.
A go.
Me la prometti adunque?
A nk .
Tc la prometto.
H an.
A co .
d e l p h a s iu m ,
III.
A N T R R A srru s , A
gorastocles ,
ejus,
Hanno.
qui amabilitati
animum adjiceret,
Oculis epulas dare,
delubrum
Aco.
Salve,
mio miissimo:
zio,
vedere
adesso le
tue
figliuole,
vicinrai
dietro.
A nr.
A go.
A nn.
A go.
Anr.
ve come da bambole
son
fatte grandi.
Aco.
elle
son co
III.
A d e l f a Sio , A r t e r a s t il e , A g o r a s t o c l e , A n n o s e .
A de.
Oh quanti bei
A ut.
ibi inridiclo
vitalem aevom,
Quem
penes
spes
vitae, da
sospitem
hunc diem,
nam
mi
obnoxius et
me meluit.
HAN.Tace, quaeso.
A go .
Ne lacruma, patrue.
mea soror,
si,
quod agit,
cluet vicloria,
Sicut hodie nos inter alias praestitimus pulchritudine.
ADE.Stulla, soror, es mage, quam volo.
A nt.
A de.
A iin
vero?
P u lc ra n , obsecro,
A ut.
A de.
L o spero.
So ben io, come le altre sanno, con che cervelli ab
biamo a fare. Noi veniamo di tal famiglia per la
quale fa d uopo conservarci intatte da ogni pecca.
Ann.
onde
abbiamo
quest' aura
vitale,
di
tu
appo
tutti
cui
gli uomi
desiderato, per
il
Ann.
A go.
A ht.
sorella,
se
quanto
siccome
sorella, tu se un cervellino
soro
pi eh io
vorrei.
A ut .
L o di davvero?
A de.
586
A
go . 0
an.
palme* palme!
Quid est* mei fratris gnate? quid vis? expedi.
Ago.
H a n . Quid est?
A go .
H an .
ma
x im u m est*
Quom sibi nimis placent
nimisque operantur*
ut
placeant viris.
A n t .nim iae voluptali est*.quod in extis nostris portentum
est* soror*
Quod haruspex de ambabus dixil . . . .
Velim de me aliquid d ixcril!
go.
n t . Nos
de.
nt.
A go.
0 zio, zio.
Ann.
A go.
A ri.
L o fo appunto.
Ago.
A nn.
Che ?
A go.
A nn.
Ago.
A de.
onde
qualunque
e per
quello
Art .
sarem libere:
io poi
se gl Iddi
o i
A de.
A rt .
T i seguo.
sistile.
A
d e . Qui
revocai?
Qui bene voli vobis facere .
A go .
db.
A m ictu vobis.
Qui quidem non inimicus esi.
dd e .
A de.
db.
A de.
H a n . Libertaiique.
A de.
ducam et Junonem ex
trudam foras!
Ut pudice verba fecitj cogitate et commodetUt modeste orationem praebuit! Certo haec mea est/
H a n . Sed ut astu sum adgrettu ad ea!
deo.
Lepide hercle atque commode.
H a n .P ergo etiam tentare?
deo.
A xn.
A de.
A go .
A de.
A go.
Un vostro benevolo.
A de.
Ago.
A de.
Ago.
Se s ha da fare amicizia, la
Ade.
Ago.
si
dee
fare con
costui -
A de.
Am .
Vi far contente.
A de.
Am
Vi far libere.
A de.
A go.
con
modestia?
A go.
A nn.
H o da assaggiarle ancora?
A go.
Ann.
han sete.
vi chiamo a corte.
A go.
590
H an .
A go.
H an.
Tene!
nani
faxo mea
eris spoma.
Dice.
A co.
Dice tu illi.
A t tu hercle adludialo*
H an .
A d e . Nos tibi?
Han.
A go.
F os* inquam.
Atque ego scio.
A de.
A co.
H
an
. Quia
Hunc rogato.
annos multos filias meas
A nn.
T u , se non se un gaglioffo!
A go .
ANn.
Prendila.
A de.
A go.
Lo
Ara.
A nt.
A go.
Ti
ed abbraccer costei.
Dillo.
Ago.
Ho detto tutto.
Ann.
A de.
A go.
Diglielo tu.
A de.
A go.
tu per
bacco
Ade.
A nn.
A de.
Noi?
A nn.
Voi ripeto.
A go.
Ma io Io so.
A de.
A go.
Domandalo a costui.
Ahi.
per
tanti
anni
A d e .N unquam mecastor
H jit.Q u in eloquar.
A co .
A ge:
A db.
Quid hoc sit
Misera timeoj
negotij
mea
P rim u m , si id fieri
possetj
adprobant decorantque di
inmortales.
Amabo,
Ade.
ci
troverete
addosso
A de .
Ago.
molti la
A go.
Am.
Parler chiaro?
Ago.
A de.
cos
la penso,anch io.
Attendete adunque, o donne; anzi tutto se si potea far questo voli io provvedere che gli dii non
facessero soffrire cose indegne a chi non le merita;
ora per ci che la bont degli dii
dona a me, a
38
A go.
A t me ila di servent*
Ut hic pater est voster! Date manus.
A de.
amplectamur
ambae.
A d E.
Mitto.
A go.
Sperata* salve . . .
A d e . Omitte salutem.
A co.
Et tu altera.
A nt.
htijusmodi tractare
exempla.
A go.
A de.
A nt.
dategli la mano.
ciare da noi.
figliuole ambedue, ambedue vi abbracciamo.
Aco.
A isri.
mi fa
vostra
Ann.
Appresso costui.
Aco.
Deh? e
perch
L o lascio.
Ago.
A de.
Dallato i convenevoli.
A go.
Ed anche tu.
Ant .
Io
A nn.
chi ha
Ago.
Son
de buoni le
buone
venture!
Alla per
fine
costui fu satisfatto nesuoi desiderii. O Apelle, o Zcusi pittori, perch siete andati s presto sotterra?
qui vi sarebbe un bel quadro a pingere! non pos
sono altri pittori trattar simili quadri.
Memini.
jEt dolis quid promiseris.
go .
scena
A n t u e m o n id e s * A
ir .
d e l p h a s iv s *
H anno* A
A n t e r a s t y l is *
corasto cles .
dedi,
Tum profecto me sibi habento scurrae ludificatui/
Is etiam me ad prandium ad se abduxit ignavissumus*
Ipse abiit foras* me reliquit pro atriensi in aedibus.
U bi nec letio ncque illae redeunt* nec* quod edim*
quidquam datur:
P ro minore parie prandi pignus cepi* abii foras.
Sic dedero/ aere m ilita ri tetigero lenunculum/
Nactus est hominem* mina quem argenti circum
duceret/
Sed mea amica nunc m ihi irato obviam veniat velim.
Jam pol ego illam pugnis totam faciam ttli sit me
rulea/
Ita replebod atritatis* a trior mullo ut siet
Quamde Aegyptii*
di
io e m e r ito
0 padre
mio, la
tua piet ci
ha
tratte
d ogni
Aco.
impaccio.
figliuola maggiore . . .
A nn.
Mei ricordo.
Aco.
IV.
A n t e m o n id e , A d e l f a s io , A n t e r a s t il e ., A jnone ,
A g o rasto cle.
A nt.
casal
si fanno
Ego me m oror.
in media
via?
A n t.
JI a k .
k t . Lubet?
H as.
Ha dico.
A de.
Tiemmi
ben stretta, o
piacer mio:
ho
troppa
soa tuo
pulcino.
A nt.
A nt.
chc ella
me
ne
avvidi
buona
Giovane, addio.
A rt .
Non
Perch n ho voglia.
Ant .
N hai voglia?
Ann.
Certo,
tu
per
A nt.
adhibuisti,
cinaedus sum?
mage, quam vi
ru m .
Ile
istinc ,
servi,
fora sl
Ecferte fustis/
A nt.
Heus Iu, si quid per jocum
D ix i, nolito iti serium convortere.
A n t . Quid tibi lubido est, obsecro Anthemonides,
Loqu i inclementer nostro cognato et patii?
Nam hic noster pater est, hic nos cognovit m odo
Et hunc sui fratris filium.
A nt.
Ita me Jupiter
Ant .
A go.
Dimmi,
garzone,
mascelle o
ti senti
forse
la pruzza
alle
forse il malanno?
Ant.
A go.
Ant .
Ant.
che
grillo
tu
hai
per
dir
Ant .
Ann.
Gli credo.
A go.
Ann.
Chi costui?
602
A go.
Han.
A go.R apiamus in jus.
JHinume.
H an.
Quapropter?
A go.
Quia
H an.
Injuriarum mullam indici talius est.
Air.
SCENA
L ycjs , A gorastocies * H a n n o * A n t h e b o n id e s .
L r c . Decipitur nemo mea quidem sententia*
Quis suis amicis narrat recte res suas:
Nam omnibus amicis meis idem unum convenit*
Ut me suspendam* ne addicar Agorastocli.
A go.Leno * eamus in jus.
L rc.
Han.
In jus te voco.
A go.
Ago.
Trasciniamolo in giudizio.
A nn .
Mai n.
A go.
Perch?
Am
VI.
L ie o , A c o r a s to c le , A n n o n e , A n te m o n id e .
L ic .
voce: m appiccassi
Lic.
Ann.
Vieni in giudizio.
Lic.
Ann.
nobili,
rubate
colla nutrice.
Lic.
persontf
Va in giudizio, o ruffiano.
Lic.
A go.
F a d uopo chc
Lic.
Prendilo di qui.
pel
la d ro n eccio
mi
dia il doppio.
604
n t . Et
L rc.
Advorsum quidem.
Bene vale.
A nt.
A go.
E t tu bene vale.
Tantisper quidem
Ut sis apud me lignea in custodia.
L r c . Fiat.
A go.
F i n i s P o e n u l i.
Asn .
Ed a me la tua pcllq.
Lic.
Ant.
Lic.
Ago.
Lic.
A go.
Akn.
Addio.
A go.
Addio.
A nt.
prendo
meco
questa caparra.
Lic.
Son rovinato.
A go.
Lic.
Io mi lascio
tutto
discrezion
ci ha di pretore? ma io
tua:
che uopo
tu stii
presso
me
in
Si faccia.
A go.
cstui e nostra
del
P enulo.
A co . Carthaginienses sunt.
L rc.
A co .
L rc.
L yc.
vom abducere
L r c . D i meliora faxinlf
4 go.
Il
a n . Quid
db.M i
p a ter *
maxume
obsecro.
N il m oror :ibicinam:
Curato.
L rc.
A nt.
NOTE
liroe liroe,
legge
Bothe.
(3 ) Volli seguire la correzione dell Acidalio.
vel condicere
idest re
aliquem posse,
vilissima
deabus
seu
l o c u t u r is
ne bu las
H e l ic o n e
leg u nto .
Eo
expendi,
ab
hominibus
V ol. I. P l a u t .
luxuriosis
hoc
est,
illae mer
comparabantur.
59
Ah ri la
intendono
diversamente.
Vedi Turnebo.
Lambino, Bothe.
(7 ) Cos Bothe.
( 8) Idem.
(!)) Questi stessi bei sentimenti si riscontrano anche nella
Mostellaria.
(10) Pi d ogni altra lezione questa mi parve bellissima.
(11) Vedi Bothe, Plaut, Taur, Voi. III. 410.
( 12) Idem.
(13) Idem.
(14) Ferbernllum joci causa finxisse mihi videtur Com icus,
quod similiter a Verbero derivatur atque H om ul
collocavano le volgale io
bocca
di Adclfasio
queste parole.
(16) Bothe mette questo verso in bocca di Agorastocle, io
amai meglio seguir le volgate.
(4 7 ) Pessimamente leggono alcuni
qui
clava
Ma bene cos
Sunt clavatores
est vocatus
cu r-
omue
furlum.
(20)
Unguenlorum eflnsionibus~Ciancraro.
Prof.
in
latino
H jkk)
huc
maternalem
domum.
Quisque probus
exaudiant
exsurgat
lamentationem
patris
innocentiae,
querelatu
auxilii,
Tunc
larga tunc
afferam sacrificia
de frum ento
horrei in laudemt
(21) Salvcle silis gratiosi,
in tim a
meo est a n g or .
( 2 2 ) Salve . . . .
(23) Domine mi.
(24) Salve* m i domine.
(25) Misellum, hominem!
(26) Medici nuco istam.
(27) Hospitium. Socius tibi explicabit.
(28) J b i ad daemones! quiesce!
(29) F ir dixit prudenter.
(30) Ridete, cives, rem m irificam !
(31) Involvitur insanus mendaciis.
(32) Petulantiam stolidi dominus coelorum frenet!
(35) Laetatus est dominus meus, quod deus benigne r e -
eae sunt caelum ne sustoli solem. Scquiomm librorum nugas referre piget, quorum tamen nullus istud
Nos secundum
r o rum in Tricarum
possint;
conspectis
quorum loeo fi
prole caruit. C
mascula
E rro ri
C or rezioni
468 -14 r it
sit
472
dici
476
480
8 dici
9 qnid
quid
28 dnpli
dupli
8 diet
dici
529 20 gli o
o gli
536 27 non
nunc
569 21 foraccia
focaccia
593
come
V I.
INDICE
IIL
V.
XXV.
I M e n e m m i....................................................... ......
M o s t e l l a r i a .......................................................
Dedica della M o stella ria ......................... .
33
4G1
464
L a G o m e n a .......................................................
293
295
II P e n u l o .............................................................
451
453