Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
1
Cf. Liber decanorum facultatis philosophicae universitatis Pra-
gensis, II, in: Monumenta historica universitatis Carolo-Ferdinandeae
Pragensis, I, Praga 1832, pag. 142.
2
Cf. J. Truhl·¯, O ûivotÏ a spisech zn·m˝ch i domnÏl˝ch bos·ka Jana
VodÚanskÈho, in: »asopis musea kr·lovstvÌ ËeskÈho, 58, 1884, pag. 524ñ
547.
LXXV
3
Cf. Jan VodÚansk˝, Vocabularius dictus Lactifer, fol. A 1rñ2ra (per
il testo latino vide supra, introduzione in ceco, nota 3).
4
Cf. Jan VodÚansk˝, Vocabularius dictus Lactifer, fol. A 2rañ2rb (per
il testo latino, vide supra, introduzione in ceco, nota 4). Cf. J. Truhl·¯,
O ûivotÏ a spisech zn·m˝ch i domnÏl˝ch bos·ka Jana VodÚanskÈho, pag.
536ñ537.
LXXVI
Ad lectorem
5
Cf. Jan VodÚansk˝, Vocabularius dictus Lactifer, fol. oo 8va: Do-
minica in conductu pasce anno Domini MCCCCoVIIIo terminatum est
hoc opus. Segue un distico in cui líautore riporta il suo nome, il luogo di
residenza e quello di origine: Iuxta Horaûdiowicz degit Janus, qui ista
dedit. / Genuit Aquensis civis hunc dans artibus divis.
6
Per i lavori di lessicografia della tarda antichità e del medioevo cf. ad
es. O. Weijers, Lexicography in the Middle Ages, in: Viator, 20, 1989,
pag. 139ñ153.
LXXVII
7
Cf. D. MartÌnkov·, St¯edovÏkÈ vokabul·¯e a SlovnÌk st¯edovÏkÈ
latiny v Ëesk˝ch zemÌch, in: Listy filologickÈ, 122, 1999, pag. 34ñ35. Su
Johannes Reuchlin cf. L. Geiger, Johann Reuchlin. Sein Leben und seine
Werke, Leipzig 1871.
8
Per le attività di Reuchlin nel campo della lingua greca e di quella
ebraica cf. L. Geiger, Johann Reuchlin, pag. 92ñ102 (traduzioni dal
greco), 103ñ145 (traduzioni dal greco), 103ñ145 (studi sullíebraico,
opere lessicografiche e di grammatica).
9
Cf. L. Geiger, Johann Reuchlin, pag. 69ñ71.
LXXVIII
10
Cf. Jan VodÚansk˝, Vocabularius dictus Lactifer, fol. A 2vañ2vb.
11
Cf. Johannes Reuchlin, Vocabularius breviloquus, fol. G 1rb e fol.
E 3ra; Jan VodÚansk˝, Vocabularius dictus Lactifer, fol. T 5vbñ6ra e fol.
S 5vbñ6ra. Gli autori medievali si tramandavano la spiegazione dei dieci
nomi di Dio sulla base del testo di Isidoro di Siviglia, Etymol. VII,1,3ñ
17; qua e là la sua versione è conservata in Reuchlin pressochÈ senza
mutamenti, altrove si presenta più o meno ridotta.
LXXIX
12
Cf. Johannes Reuchlin, Vocabularius breviloquus, fol. B 2vañvb;
Jan VodÚansk˝, Vocabularius dictus Lactifer, fol. A 8ra. Anche la de-
scrizione dei dodici venti veniva ripresa dagli autori medievali vero-
similmente da Isidoro di Siviglia in una versione più succinta, Etymol.
XIII,11,2ñ14.
13
Cf. Jan VodÚansk˝, Vocabularius dictus Lactifer, fol. Q 5rañrb, X
6vb, Y 7vb. Cf. anche la spiegazione dei dodici mesi dellíanno nella
lettera F alla voce Februarius (fol. I 2vbñ3rb), dei tre settori della far-
macia (genus pharmacenticum, dieticum, cirnicum) nella lettera F alla
voce pharma (fol. Q 4va), nepos, nurus, consobrini e altri ancora nella
lettera A alla voce avus (fol. C 5rañrb).
14
Cf. Johannes Reuchlin, Vocabularius breviloquus, fol. h 6ra (co-
lera), fol. v 1va (melancholia), fol. A 7vb (phlegma); la voce sanguis
non è riportata qui.
LXXX
15
Líautore spiega la struttura della sua opera nellíintroduzione, cf. Jan
VodÚansk˝, Vocabularius dictus Lactifer, fol. A 2vbñ3rb.
LXXXI
16
Cf. D. MartÌnkov·, St¯edovÏkÈ vokabul·¯e, pag. 36ñ37. Il primo di
questi passi tratta del popolo indiano dei Bramini e il secondo del bi-
sonte.
17
Ad esempio nel dodicesimo libro contenente le definizioni degli
insetti e dei rettili compare il nome del serpente anguipes, che non si
ritrova nÈ in Isidoro di Siviglia, nÈ in Tommaso da CantimprÈ e nem-
meno in altre trattazioni di zoologia, lo riportano però alcuni lessicografi
medievali e pure Johannes Reuchlin. In Giovanni da Genova e in Uguc-
cione da Pisa tuttavia si tratta di un aggettivo col significato di ìcolui che
ha i piedi di serpenteî (come esempio di creature simili vengono indicati
i Giganti), mentre per Johannes Reuchlin si tratta di un sostantivo che
indica un tipo di serpente coi piedi, sebbene nel passo successivo anche
lui affermi che è pure un attributo dei Giganti. Jan VodÚansk˝ lasciò il
riferimento ai Giganti, collocò la parola anguipes come un sostantivo tra
LXXXII
i nomi dei serpenti e rese il testo latino di Reuchlin serpens, qui habet
pedes col ceco had nohaty. Cf. Giovanni da Genova, Catholicon, s. v.
Anguipes (similmente Uguccione da Pisa, Derivationes, A 195,5): An-
guipes. Anguis componitur cum pes et dicitur anguipes, -dis..., id est
habens anguinos pedes, sicut fuerunt Gigantes, qui dicti sunt habuisse
anguinos pedes vel quia astuti sunt ad modum serpentis, vel quia serpe-
bant in terrenis tantum in eis confidentes; Johannes Reuchlin, Vocabula-
rius breviloquus, fol. c 2rb: Anguipes, o. t., dicitur serpens, qui habet
pedes. Unde per transumptionem Gigantes dicuntur anguipedes, quia ad
instar serpentis astuti erant et sapientes, vel quia serpebant in terrenis,
in quibus confidebant; Jan VodÚansk˝, Vocabularius dictus Lactifer, fol.
oo 5ra: Anguipes, o. t. Had nohaty.
18
Vide infra testo latino, pag. 26.
LXXXIII
19
In latino esistono, oltre al sost. monstrum, anche i termini portentum
e prodigium connessi alla pratica della divinazione, i quali avevano in
primo luogo il significato di segno divinatorio negativo, successiva-
mente sono passati a significare (assieme al sinonimo ostentum) anche
una manifestazione terribile, un essere deformato e raccapricciante.
20
Sul tema dei mostri umani esiste una ricca bibliografia. Cf. soprat-
tutto R. Wittkower, Marvels of the East, in: Journal of the Warburg and
Courtauld Institutes, 5, 1942, pag. 159ñ197; J. B. Friedman, The Mon-
strous Races in Medieval Art and Thought, Cambridge (Mass.) ñ London
1981; C. Kappler, Monstres, dÈmons et merveilles à la fin du Moyen Age,
Paris 1980; D. Williams, Deformed Discourse: The Function of the Mon-
ster in Medieval Thought and Literature, Exeter 1997; C. Lecouteux, Les
monstres dans la pensÈe mÈdiÈvale europÈenne, Paris 1999.
LXXXIV
21
Cf. Valerio Massimo, Facta et dicta memorab. I,6,5. Cf. anche
Fronto, Diff., pag. 520, che definisce come mostro il Minotauro: Ö mon-
strum est contra naturam, ut est Minotaurus.
22
Cf. Festo, De verb. signif., pag. 147,151, che presenta come esempio
un serpente con le gambe, un uccello con quattro ali e un uomo con due
teste, e Servio, In Aen. III,366: prodigium, portentum et monstrum modi-
co fine discernuntur, sed confuse pro se plerumque ponuntur. Varro sane
haec ita definit: ostentum, quod aliquid hominibus ostendit; portentum,
quod aliquid futurum protendit; prodigium, quod porro dirigit; Ö mon-
strum, quod monet. Cf. per lo stesso argomento più dettagliamente J. B.
Friedman, The Monstrous Races in Medieval Art and Thought, pag. 111.
23
Come mostri sono definiti ad esempio il Ciclope Polifemo in Vir-
gilio, Aen. III,658, e i Giganti in Ovidio, Fasti, V,35.
24
Cf. ad esempio líatteggiamento diffidente di Plinio il Vecchio ver-
so líorigine della pietra lyncurium dallíurina della lince, Natur. hist.
XXXVII,53: Ego falsum id totum arbitror nec visam in aevo nostro
gemmam ullam ea appellatione.
LXXXV
25
Cf. Plinio il Vecchio, Natur. hist. VII,21 e VII,32.
26
Cf. Plinio il Vecchio, Natur. hist. VII,9.
27
Cf. ad esempio Aulo Gellio, Noctes Att. IX,9, che riprende Plinio il
Vecchio: ... atque esse item alia aput ultimas orientis terras miracula,
homines, qui monocoli appellentur, singulis cruribus saltuatim cur-
rentes, vivacissimae pernicitatis...
LXXXVI
28
Cf. Agostino, De civ. Dei, XVI,8. Líautore presenta ad esempio
persone con un solo occhio, persone con le piante dei piedi alla rovescia,
Ermafroditi, persone senza bocca che vivono solo grazie allíolfatto,
Pigmei alti solo un cubito, donne che partoriscono a cinque anni, Scio-
podi, persone senza testa con gli occhi sulle spalle e Cinocefali.
29
Agostino, De civ. Dei, XVI,8: Verum quisquis uspiam nascitur
homo, id est animal rationale mortale, quamlibet nostris inusitatam
sensibus gerat corporis formam seu colorem sive motum sive sonum sive
qualibet vi, qualibet parte, qualibet qualitate naturam: ex illo uno proto-
plasto originem ducere nullus fidelium dubitaverit.
30
Cf. Agostino, De civ. Dei, XVI,8: Deus enim creator est omnium,
qui ubi et quando creari quid oporteat vel oportuerit, ipse novit, sciens
universitatis pulchritudinem quarum partium vel similitudine vel diver-
sitate contexatÖ Pluribus quam quinis digitis in manibus et pedibus
nasci homines novimus; et haec levior est quam ulla distantia. Sed tamen
absit, ut quis ita desipiat, ut existimet in numero humanorum digitorum
errasse Creatorem, quamvis nesciens, cur hoc fecerit. Ita etsi maior
diversitas oriatur, scit ille, quid egerit, cuius opera iuste nemo repre-
hendit.
LXXXVII
31
Nel nono libro delle Etymologiae Isidoro presenta le Amazzoni
(IX,2,64), i Titani (IX,2,134ñ135), il popolo dei Marsi che vivono in
Italia (IX,2,88), la popolazione africana dei Garamanti (IX,2,125), i
Trogloditi e i Pamfagi etiopici (IX,129ñ130), la popolazione indiana
degli Ittiofagi (IX,2,131), gli Antropofagi che si cibano di carne umana
(IX,2,132) e gli Antipodi (IX,2,133).
32
Tommaso di CantimprÈ descrive i mostri umani nel terzo libro, che
segue il primo dedicato allíanatomia dellíuomo e il secondo dedicato
allíanima; Vincenzo di Beauvais li presenta nel trentunesimo libro ri-
guardante il corpo, le malattie e la riproduzione umana.
33
Cf. Isidoro di Siviglia, Etymol. XI,3,1ñ2: Portenta esse Varro ait,
quae contra naturam nata videntur. Sed non sunt contra naturam, quia
divina voluntate fiunt, cum voluntas Creatoris cuiusque conditae rei
natura sit. Unde et ipsi gentiles Deum modo Naturam, modo Deum ap-
pellant. Portentum ergo fit non contra naturam, sed contra quam est
nota natura.
LXXXVIII
34
Si trattava di una creatura che era composta da due parti: nella parte
superiore aveva il corpo di un uomo morto, in quella inferiore il corpo di
diversi animali vivi; cf. Isidoro di Siviglia, Etymol. XI,3,4ñ5.
35
Cf. i titoli di alcuni capitoli in Spec. nat. XXXI,119: De portentis,
XXXI,121: De portentis vel monstris fabulosis, XXXI,124: De quibus-
dam mulieribus barbaris et monstruosis, XXXI,126: De gentibus mon-
struosis et primo de Gygantibus et Cynocephalis. Neanche líattitudine di
Vincenzo però è univoca, perchÈ descrive altri esseri umani particolari,
citati spesso nel medioevo tra le creature mostruose, nei capitoli dedicati
alle usanze forestiere, cf. Spec. nat. XXXI,129: De quarundam gentium
moribus extraneis, XXXI,131: De barbaris moribus Indorum.
LXXXIX
36
Cf. il titolo del novantaduesimo capitolo: De Amazonibus Ö, de
aliis barbaris et monstruosis populisÖ De miraculis quibusdam regio-
num occidentalium, e il testo con cui il capitolo comincia: Sunt praeterea
in partibus orientis quidam homines ab aliis mundi nationibus valde dis-
similes.
37
Jacques de Vitry, Hist. Orient. 92, pag. 215: Haec praedicta, quae
partim ex historiis orientalium et mappa mundi, partim ex scriptis beati
XC
XCI
40
Petrus Berchorius, Reduct. propr. XIV,74 (pag. 986ñ987).
41
Petrus Berchorius, Reduct. propr. XIV,48 (pag. 940a).
42
Petrus Berchorius, Reduct. propr. XIV,27 (pag. 925b): Item dicit se
in partibus orientis in terra, quae dicitur terra Iob, vidisse, quod mu-
XCII
XCIII
44
Entrambi gli autori concordano più o meno completamente nella
spiegazione dei termini acilus, Antipos, Antipodes, Andabate, cillones,
Minotaurus, Panocii, Rutili, Ruteni, Satiri e strabi. Il testo di Reuchlin,
seppur senza la spiegazione dellíetimologia, è stato ripreso da Jan Vod-
Úansk˝ ad es. per i termini Antropofagitte e buphtalmon. Si ritrova solo
una porzione del testo di Reuchlin nei termini Arimaspi, bicorpor, biceps
e pilosi, al contrario il testo originale di Reuchlin è stato ampliato da Jan
VodÚansk˝ sulla base di altre fonti nel caso dei termini bifax, bitidus,
biformis, Brachmane, daniste, mancus, Pigmei, Titanes e gigantes. I re-
stanti termini si incontrano in entrambi gli autori, sebbene abbiano spie-
gazioni diverse e qualche volta anche una forma ortografica diversa (ad
es. Cyclops ◊ Ciclops, hippocentaurus ◊ hypocentaurus, Ichthyophagi
◊ Ictiophagi, Marsi ◊ Narsorum genus, Ophiophagite ◊ Ophiafagi, Pan-
phagi ◊ Pamfagi, varicosus ◊ vatricosus).
XCIV
45
Vide infra, paragr. 15.
46
Vide infra, paragr. 7.
47
Vide infra, paragr. 2.
48
Vide infra, paragr. 52.
XCV
49
Vide infra, paragr. 98.
50
Vide infra, paragr. 24 e 72.
51
Tra la ricchissima bibliografia sullíetnografia greca cf. sopratutto
K. E. M¸ller, Geschichte der antiken Ethnographie und ethnologischen
Theoriebildung, IñII, Wiesbaden 1972ñ1980; E. Bianchi, Teratologia e
geografia. Líhomo monstruosus in autori dellíantichità classica, in:
ACME, 34/2, 1981, pag. 227ñ249; Ch. Jacob, GÈographie et ethnogra-
phie en Grèce ancienne, Paris 1991; J. S. Romm, The Edges of the Earth
XCVI
XCVII
sugli Sciopodi cf. De aet. Scyl., pag. 257. Vide infra, paragr. 88 (Scio-
podes).
59
Cf. Megastene, Fr. 27, in: FGrH III, n. 715, pag. 631ñ633. Il nome
greco Ú Astomoi, che è giunto in latino come Astomi, è formato dallíalfa
privativum e dal sost. stÕma, ìboccaî, il nome greco Amyktµreq è for-
mato dallíalfa privativum e dal sost. myktµr, ìnasoî. Di questi individui
parla anche ad esempio Strabone, Geogr. II,1,9.
60
Cf. Aristotele, De gener. animal. IV,3, 769b13ñ16 (creature ibride),
769b25ñ27 (con più gambe o con più teste), IV,4, 770b31 (aventi
un maggior numero di dita o al contrario un solo dito), 770b33ñ35 e
772b26ñ27 (di entrambi i sessi), 770b36ñ37 (nascita di un capretto con
un corno posizionato sulla zampa), 772b13ñ17 (aventi dita, mani o piedi
più grandi), 771a1ñ9 e 773a5ñ6 (anomalie degli organi interni), 773a15ñ
29 (orifizi degli organi genitali o del retto ostruiti). Su questi passi in
Aristotele cf. ad es. D. Lanza, La struttura della teoria genetica nel ÑDe
generatione animaliumì, in: D. Lanza ñ M. Vegetti (a cura di), Opere
biologiche di Aristotele, Torino 1971, pag. 815; P. Louis, Monstres et
monstruositÈs dans la biologie díAristote, in: J. Bingen ñ G. Cambier ñ
XCVIII
XCIX
sous la rÈpublique, in: Revue des Ètudes anciennes, 105, 2003, pag.
127ñ156; dello stesso autore Les enfants malformÈs et handicapÈs à
Rome sous le principat, in: Revue des Ètudes anciennes, 106, 2004, pag.
73ñ101.
63
Vide infra paragr. 30 (Erio), paragr. 82 (portentum binis oculis).
64
Cf. Plinio il Vecchio, Natur. hist. VII,23: Ctesias scribit Ö quos-
dam sine cervice oculos in umeris habentesÖ (da qui derivano Solino,
CI
68
Vide infra, paragr. 40. Cf. sullo stesso argomento Jacques de Vitry,
Hist. Orient. 92, pag. 217, il quale aggiunge che sono persone piccole
quasi come i nani: Quidam autem tantas in dorsis habent strumas, quod
quicquid in augmentum corporum cedere debet, gibbus absorbet et pro-
pter hoc parvi sunt velut Nani, e líidentico testo di Tommaso di Can-
timprÈ, De nat. III,5,27. Anche Giovanni dei Marignolli, Chron. Bohem.,
pag. 508, li presenta nel passaggio inserito nella sua cronaca riguardante
i mostri.
69
Vide infra, paragr. 28 (Epiphagi). Tommaso di CantimprÈ presenta
un testo quasi identico, cf. De nat. III,5,37: Homines preterea in insula
Brixantis fluvii, qui absque capitibus nascuntur, quos epiphagos ap-
pellant Greci, octo pedum altitudinis; et tota in pectore officia capitis
gerunt, nisi quod oculos in humeris habent.
CII
70
Vide infra, paragr. 89 (sexmanuti); cf. Iulius Valerius, Res gestae
Alex. Maced. III,17,440: ... tunc taurelephantes et cum his homines senis
manibus portentuosi, himantopodes etiam et cynoperdices multaque
formarum humanarum genera invisitata; Archipresbyter Leo, Historia
Alex. Magni (Historia de preliis), J 1, 17,3 (ed. F. Pfister): Erant ibi
pardali et tigrides et scorpiones atque elefanti et homines silvatici ha-
bentes sex manus; similiter et feminae eorum; Tommaso di CantimprÈ,
De nat. III,5,17: Homines alii sunt silvestres, sex manus per singulos
habentes.
71
La traduzione in ceco dellíopera di Marco Polo (ed. J. V. Pr·öek,
Marka Pavlova z Ben·tek Milion, Praha 1902) è conservata nel mano-
scritto della Biblioteca del Museo Nazionale III E 42. La traduzione in
ceco dellíopera di Mandevill (ed. F. äimek, Cestopis t. zv. Mandevilla.
»esk˝ p¯eklad po¯Ìzen˝ Vav¯incem z B¯ezovÈ, Praha 1911) fu curata
attorno al 1400 da Vav¯inec da B¯ezov· a partire dalla versione tedesca
di Otto von Diemeringen.
CIII
72
Vide infra, paragr. 26 (Dandinayte) e 47 (Lamori).
73
Vide infra, paragr. 43 (Homani).
74
Vide infra, paragr. 44 (herniotici); cf. Odorico da Pordenone, Re-
latio, 7,3: Ex hac India recedens et transiens ... ad mare occeanum ego
veni. Prima autem terra, quam inveni, vocatur Ornes... In ea tantus et ita
immensus est calor, quod virilia, id est testiculi hominum, exeunt ex
corpore et descendunt usque ad dimidium tibiarum. Ideoque gens illius
contrate si vivere volunt, sibi faciunt unam unctionem, qua illa ungunt.
Nam aliter omnes penitus morerentur, et sicut sunt uncta, in quibusdam
saculis illa portant circumcirca se cingentes.
CIV
75
Plinio il Vecchio presenta nella sua opera circa cinquanta popoli,
che successivamente nel medioevo furono inclusi nei trattati sui mostri
umani; Isidoro di Siviglia nel nono libro delle Etymologiae parla di nove
di questi popoli e nellíundicesimo libro presenta allíincirca quaranta
mostri; in Jacques de Vitry e in Tommaso di CantimprÈ troviamo la
descrizione di circa cinquanta tra popoli e mostri; il nostro Vocabularius
invece riporta quasi cento nomi.
CV
76
Sui gobbi, che Jan VodÚansk˝ chiama gibbosite, vide infra, paragr.
40.
77
Vide infra, paragr. 38 (gurguliones). Cf. il testo quasi identico di
Jacques de Vitry, Hist. Orient. 92, pag. 217, e Tommaso di CantimprÈ,
De nat. III,5,26, i quali però parlano in questo caso di alcune donne che
vivono in Borgogna.
CVI
78
Tutti questi nomi hanno alla base il verbo greco wage¡n, ìmangiare,
nutrirsiî, assieme con i sostantivi lvtÕq, ìlotoî, ≈xu’q, ìpesceî, –wiq,
ìserpenteî, xel„nh, ìtartarugaî, Øl≠waq, ìelefanteî, ppoq, ìcavalloî,
stroyuÕq, ìstruzzoì, ìpasseroî, •nurvpoq, ìuomoî, e il pron. p£n,
ìtuttoî. Erodoto, Hist. IV,106, chiama i cannibali Androw°goi; in que-
sta denominazione è utilizzato il sost. grec. §nµr, gen. §ndrÕq, ìuomo,
essere umanoî.
79
Vide infra, paragr. 49ñ50. Líetimologia della parola Lagiges non
è chiara; il nome Lactifagi è un ibrido composto dal sost. latino lac, gen.
lactis, ìlatteî, e dal verbo originariamente greco wage¡n, ìmangiareî. Il
fatto che alcuni popoli si nutrano soprattutto (oppure esclusivamente) di
latte attirò già líattenzione degli autori dellíetà classica: in Claudio
Tolomeo, Geogr. VI,14, troviamo il nome del popolo scito Galakto-
w°goi; la base di questo nome è costituita dal sost. grec. g°la, gen.
g°laktoq, ìlatteî, e ancora dal verbo wage¡n, ìmangiare, nutrirsiî.
CVII
80
Vide infra, paragr. 61.
81
Jan VodÚansk˝ riporta erroneamente il nome del popolo Comani, di
cui parla ad esempio Tommaso di CantimprÈ, De nat. III,5,31. Vide
infra, paragr. 43.
82
Vide infra, paragr. 14. Cf. Servio, In Verg. Georg. III,461: ÑBisaltae
quo moreì: populi Scytharum, qui fugientes equorum sanguine aluntur
lacte permixto.
83
Vide infra, paragr. 39.
84
Cf. Pomponio Mela, De chorogr. II,14: Geloni hostium cutibus
equos seque velant, illos reliqui corporis, se capitum; similmente
ad esempio Solino, Collect. 15,3, e Petrus Berchorius, Reduct. propr.
XIV,48 (pag. 940b): Gelonia Scythiae erat provincian Ö, cuius incolae
quando hostes poterant superare, solebant excoriare et eorum cutibus
sibi vestes et equis suis tegmina facere, et sic solebant ad terrorem suo-
rum hostium se ornare et cutibus hostium cum capillo uti solebant pro
baltelibusÖ.
85
Vide infra, paragr. 6 (Andabate).
CVIII
86
Líautore chiama questi individui Betamones; vide infra, paragr. 17.
87
Vide infra, paragr. 27.
88
Tocca in misura minore Plinio e Isidoro, però soprattutto Jacques de
Vitry e Tommaso di CantimprÈ, i quali non presentano pressochÈ nessun
nome e si limitano esclusivamente alle espressioni homines quidam op-
pure alii, qui, con cui introducono ogni nuova descrizione.
CIX
89
Vide infra, paragr. 35 (Flacci) e 71 (Panocii).
90
Cf. Cicerone, De nat. deor. I,80; Plinio il Vecchio, Natur. hist.
XI,136: Aures homini tantum immobiles. Ab his Flaccorum cognomina.
91
Flaccus, ìDalle orecchie pendentiî, fu il cognome delle famiglie
romane dei Cornelii e dei Fulvii. Si chiamava così anche il poeta Orazio.
92
Cf. Plinio il Vecchio, Natur. hist. VII,30: Ö alios auribus totos
contegi; ibid. IV,95: Phanesiorum aliae, in quibus nuda alioqui corpora
praegrandes ipsorum aures tota contegant. Anche Solino, Collect. 19,8,
riprese il nome Phanesii: Esse et Phanesiorum, quorum aures adeo in
effusam magnitudinem dilatentur, ut reliqua viscerum illis contegant nec
amiculum aliud sit, quam ut membris membra vestiant.
CX
93
Cf. De aet. Scyl., pag. 257. Il nome Vtol¯knoi è formato dal sost.
o›q, gen. ÊtÕq, ìorecchioî, e l¯knon, ìcanestro di viminiî.
94
Cf. Strabone, Geogr. XV,1,57; II,1,9. Il nome Envtoko¯teq è com-
posto dalla preposizione Øn, ìinî, dal sost. o⁄q, gen. ÊtÕq, ìorecchioî,
e dal verbo ke¡mai, ìmi sdraio, mi riposoî (cf. sost. ko¡toq, ìsonnoî).
95
Così nel medioevo scompongono questo nome Bartholomaeus An-
glicus, De propr. XVIII,46 (nella variante di Panthios), e Giovanni da
Genova, Catholicon (nella variante di Panocii), i quali già indicano
come mostri questa gente particolare.
96
Cf. Pomponio Mela, De chorogr. III,6,56: Ö esse Ö Panotios,
quibus magnae aures et ad ambiendum corpus omne patulae ñ nudis
alioquin ñ pro veste sintÖ; v. supra anche Solino, Collect. 19,8. Per
líetimologia del nome cf. A. Silberman, Notes complÈmentaires, in:
Pomponio Mela, Chorographie, Paris 1988, pag. 287ñ88, nota. 4.
A proposito di un popolo con grandi orecchie cf. più dettagliatamente
C. Lecouteux, Les Panoteens. Sources, diffusion, emploi, in: …tudes
Germaniques, 35, 1980, pag. 253ñ266.
CXI
97
Liber monstrorum, I,43. Altri autori ancora aggiungono: ìÖ in
modo da sembrare che volinoî (Epistola de rebus mirab. 26,4). Una
poesia anonima del XII sec., Isidorus versificatus, De monstr., v. 5ñ6,
racconta che questa gente si copre con le proprie orecchie così come con
due scudi: Sunt homines, quorum circumdatur undique binis / auribus
indutum corpus ut a clipeis.
98
Vide infra, paragr. 65. Cf. Plinio il Vecchio, Natur. hist. VII,22:
Multos ibi quina cubita constat longitudine excedere, non expuere, non
capitis aut dentium aut oculorum ullo dolore adfici, raro aliarum cor-
poris partium, tam moderato solis vapore durari.
CXII
99
Cf. Plinio il Vecchio, Natur. hist. VII,23: Ctesias scribit et in qua-
dam gente Indiae feminas semel in vita parere genitosque confestim
canescere.
100
Vide infra, paragr. 78. Cf. Tommaso di CantimprÈ, De nat. III,5,5:
Sunt matres, que semel parientes canos partus proferunt, qui tamen diu
viventes in senectute nigrescunt. Si è qui proceduto alla fusione di due
tipi diversi di persone descritti da Solino, Collect. 52,28: Apud Ctesiam
legitur quasdam feminas ibi semel parere natosque canos ilico fieri. Esse
rursum gentem alteram, quae in iuventa cana sit, nigrescat in senectute,
ultra aevi nostri terminos perennantem. Il nome Parturientes è il part.
pres. del verbo parturire, ìessere incintiî, ìpartorireî. Fozio, Biblioth.
72,50, in: FGrH III, n. 688, Fr. 45, pag. 510, cita un passaggio da Cte-
sia; qui si riporta che queste persone avevano i capelli bianchi fino ai
trentíanni, successivamente cominciavano a diventare neri.
101
Vide infra, paragr. 58. Cf. Tommaso di CantimprÈ, De nat. III,5,35:
Homines quidam sunt orientis statura mediocri et eorum oculi lucent ut
lucerne. Oltre a Tommaso, cf. anche le versioni B e D dellíopera Epistola
de rebus mirab. 26,5, pag. 44ñ45 (ad es. D: Est et alia insula, in qua
nascuntur homines, quorum oculi sicut lucerna lucent).
CXIII
102
Vide infra, paragr. 62. Già Tommaso di CantimprÈ, De nat.
III,5,12, menziona questa gente.
103
Cf. Plinio il Vecchio, Natur. hist. VII,25.
104
Vide infra, paragr. 61. Cf. Tommaso di CantimprÈ, De nat. III,5,16:
Homines alii sunt, qui solo odore cuiusdam pomi vivunt. Quos si longius
ire contigerit, ipsum pomum secum deferunt; aliter enim morerentur, si
pravum sentirent fetorem.
CXIV
105
Vide infra, paragr. 66. Cf. Tommaso di CantimprÈ, De nat. III,5,11.
106
Vide infra, paragr. 26. Cf. Tommaso di CantimprÈ, De nat. III,5,2:
Sunt et homines alii, qui parentes proprios nimio confectos senio ma-
ctare et carnes eorum ad epulas preparare immensam putant pietatem et
magnam religionem. Renuentes vero tanquam impios detestantur; quasi
in modo identico Jacques de Vitry, Hist. Orient. 92, pag. 213, Onorio di
Autun, De imagine mundi, I,11. Cf. anche De monstris Indie, v. 9ñ13:
Quidam dilectos genitores atque propinquos / multis iam fessos annis
senioque gravatos / mactant, ne macie carnes vicientur obese. / Carnibus
hic epulas gaudent sibi sumere gratas. / Hoc quoque non sceleri, magis
ascribunt pietati.
107
Cf. Girolamo, Adv. Iovin. II,7.
CXV
108
Cf. Gervasio di Tillbury, Otia imper. II,3, e Aristotele, Top. 115b. I
Triballi furono un ceppo dei Traci, che venne sottomesso da Alessandro
Magno.
109
Erodoto, Hist. III,38. Cf. anche Pomponio Mela, De chorogr. III,7;
Strabone, Geogr. IV,5,4.
CXVI
110
Vide infra, paragr. 97, 2 e 89.
111
Vide infra, paragr. 7 e 1.
112
Vide infra, paragr. 10.
113
Vide infra, paragr. 4 (Antipos) e 5 (Antipodes).
114
Vide infra, paragr. 55. Cf. Ovidio, Metam. VIII,131-137; 155-176.
CXVII
115
Vide infra, paragr. 81. Il nome latino Quadriptalmi è un ibrido
formato dal numerale lat. quattuor, ìquattroî, e dal sost. grec. œwual-
mÕq, ìocchioî, latinizzato come optalmos. Líautore del Vocabularius ha
qui erroneamente fuso la descrizione di due popoli diversi fatta da So-
lino, Collect. 30,6.
116
Vide infra, paragr. 12: Bifax, bifacis, quasi duos habens obtuitus,
videlicet ante et retro, sicud Ianus dicitur bifrons, ad duas partes re-
spiciens. Cûtyrzwocûczy.
117
Vide infra, paragr. 74. Il modello fu verosimilmente il testo di
Bartholomaeus Anglicus, De propr. VIII,82, oppure di qualche altro
glossario medievale, cf. ad esempio Giovanni da Genova, Catholicon,
s. v. Pilosus.
118
Vide infra, paragr. 42. Cf. Isidoro di Siviglia, Etymol. XI,3,11.
CXVIII
119
Vide infra, paragr. 11. Si tratta di un mostro già descritto da Cice-
rone, Livio, Agostino, Vincenzo di Beauvais e altri autori.
120
Vide infra, paragr. 10.
121
Vide infra, paragr. 38.
122
Vide infra, paragr. 85.
123
Vide infra, paragr. 42.
CXIX
124
Nellíanno 1338 il papa Benedetto XII incaricò Giovanni dei Mari-
gnolli di uníambasceria presso il gran khan dei Tartari. Giovanni dei
Marignolli giunse nellíanno 1342 a Pechino, dove vi passò alcuni anni.
Nel viaggio di ritorno attraversò la Cina meridionale, líIndia e Ceylon
fino ad Avignone, dove ritornò solo dopo quindici anni nel 1353. Cf.
M. Bl·hov·, Kroniky doby Karla IV., Praha 1987, pag. 580.
125
Giovanni dei Marignolli, Chron. Bohem., pag. 508: Ö sicut inter
nos aliquando nata sunt pauca (sc. monstra) in illis partibus, et in toto
genere humano sunt multa, sicut ponit exemplum de variis gibbosis, de
homine habente sex digitos et de aliis multis. Sicut imperator nobi-
lissimus Karolus quartus portavit de Tuscia puellam in facie omnino
pilosam et in toto corpore maximis pilis, sicut esset wulpis; non tamen
CXX
per se in Tuscia est talis populus, nec mater sua fuit talis, nec alii filii,
sed nobis similes. Sicut illud monstrum, quod vidimus eciam diebus
nostris in Tuscia in districtu Florencie nasci de pulcra matre, habens
duo capita, perfecte formata, quatuor brachia, duo pectora usque ad
umbilicum perfecta forma ibi coniungebantur et unus quasi pes ex latere
procedebat, et post duos tantum pedes habebant et tamquam due persone
baptizati fuerunt et supervixerunt diebus septem.
126
Cf. Giovanni dei Marignolli, Chron. Bohem., pag. 509-510.
127
Giovanni dei Marignolli, Chron. Bohem., pag. 509.
128
Vide infra, paragr. 29. Cf. anche Tommaso di CantimprÈ, De nat.
III,5,20, e Jacques de Vitry, Hist. Orient. 92, pag. 214.
CXXI
129
Giovanni dei Marignolli, Chron. Bohem., pag. 509: Ego Ö qui plus
dedi operam, ut puto, quam alius, qui legatur vel sciatur, ad investigan-
dum mirabilia mundi et transivi per principaliores mundi provincias Ö;
nunquam potui investigare pro vero tales gentes esse in mundoÖ Nec est
aliqua nacio talis, nisi ut dixi monstrum, nec illi, qui finguntur uno pede
sibi umbram facere, sunt nacio una, sed quia omnes Yndi communiter
nudi vadunt, portant in arundine parvum papilionem semper in manu Ö
et extendunt contra solem et pluviam, quando volunt. Istud poete fin-
xerunt pedem.
CXXII
130
Cf. Agostino, De civ. Dei, XVI,8.
CXXIII
131
Cf. Tommaso di CantimprÈ, De nat. III,5,34: Herculis magnitu-
dinem miratur mundus, miratur et arma eius. Qui post devictum mundum
bellis ac sanguine erexit in signum victorie columpnas mire magni-
tudinis in occiduis Tyrreni maris; ac post omnia moriturum se videns,
flammis se tradidit comburendum.
132
Vide infra, paragr. 67.
133
Cf. Gesta Romanorum 175, pag. 575ñ576.
CXXIV