Sei sulla pagina 1di 76

Gian Biagio Conte

LATINO A COLORI
VERSIONI PER IL II ANNO
Maria Giovanna IACCARINO ha curato le Unit 21, 26, 31, 32, 34, 36, 37;
Pierpaolo CAMPANA ha curato le Unit 24, 28, 33, 35, 39, 42, 43;
Valentina FELICI ha curato le Unit 22, 25, 27, 29, 45;
Francesca MARINO ha curato le Unit 23, 38, 46;
Serena PIRROTTA ha curato le Unit 30, 40, 41.
Progettazione e redazione Laura Rossi
Impaginazione Federica Giovannini
Rilettura del testo Lucio Del Corso
2009 by Mondadori Education S.p.A., Milano
Tutti i diritti riservati
III
Indice
Sezione 7
Sintassi dei casi
Unit 21 La concordanza 1
Unit 22 Il nominativo 7
Unit 23 Il genitivo 10
Unit 24 Il dativo 13
Unit 25 Laccusativo 16
Unit 26 Lablativo 18
Unit 27 Determinazioni di tempo e di luogo 27
Sezioni 8-9
Sintassi del verbo
Unit 28 La sintassi del verbo 29
Unit 29 Lindicativo 30
Unit 30 Il congiuntivo 34
Unit 31 Linfinito 37
Unit 32 Il participio 41
Unit 33 Il gerundio e il gerundivo 46
Unit 34 Il supino 48
Sezioni 10-12
Sintassi del periodo
Unit 35 La coordinazione e la subordinazione 50
Unit 36 Le completive finali 52
Unit 37 Le completive dichiarative 55
Unit 38 Le completive con quin e quomnus 59
Unit 39 Le proposizioni interrogative 61
Unit 40 Le proposizioni relative 62
Unit 41 Le finali e le consecutive 66
Unit 42 Le temporali e le causali 67
Unit 43 Le concessive, le avversative e le condizionali 68
Unit 45 Le proposizioni comparative 69
Unit 46 Il discorso indiretto 70
1
Unit 21
LA CONCORDANZA
La Britannia (concordanza)
I
Britanniae maritima pars ab iis incolitur qui praedae ac belli inferendi caus ex Belgio transierant et
bello inlato ibi remanserunt atque agros colere coeperunt. Hominum est infinita multitudo creberrima-
que aedificia fere Gallicis consimilia, pecoris numerus ingens. Utuntur aut aere aut nummo aureo aut
taleis ferreis ad certum pondus examinatis pro nummo. Nascitur ibi plumbum album in mediterraneis
regionibus, in maritimis ferrum, sed eius exigua est copia; aere utuntur importato. Materia cuiusque
generis, ut in Gallia, est praeter fagum atque abietem. Leporem et gallinam et anserem gustare fas non
putant. Loca sunt temperatiora quam in Gallia remissioribus frigoribus.
II
Insula natura triquetra, cuius unum latus est contra Galliam. Huius lateris alter angulus, qui est ad
Cantium, quo fere omnes ex Gallia naves adpelluntur, ad orientem solem, inferior ad meridiem spectat.
Hoc latus pertinet circiter milia passuum quingenta. Alterum vergit ad Hispaniam atque occidentem
solem. Qua ex parte est Hibernia insula. Tertium est contra septentriones; cui parti nulla est obiecta
terra, sed eius angulus lateris maxime ad Germaniam spectat. Omnis insula est in circuitu vicies cen-
tum milium passuum.
Ex his omnibus longe sunt humanissimi qui Cantium incolunt, quae regio est maritima omnis, neque
multum a Gallica differunt consuetudine. Interiores plerique frumenta non serunt, sed lacte et carne
vivunt pellibusque sunt vestiti. Omnes vero se Britanni vitro inficiunt, quod caeruleum efficit colorem,
atque hoc horribiliores sunt in pugna adspectu; capilloque sunt promisso atque omni parte corporis
rasa praeter caput et labrum superius. (Cesare)
Le operazioni delle flotte romane e alleate e lespugnazione di Eretria
(concordanza)
I
Sub idem fere tempus quo consul adversus Philippum, Macedonum regem, primum in Epiri faucibus
posuit castra, et L. Quinctius frater consulis, cui classis cura maritimaeque orae imperium mandatum
ab senatu erat, cum duabus quinqueremibus Corcyram travectus, tarde inde ad Maleum pervenit. A
Maleo tribus quinqueremibus expeditis Piraeum praecedit accepitque naves relictas ibi ab L. Apustio
legato ad praesidium Athenarum.
Eodem tempore duae ex Asia classes profectae, una cum Attalo rege eae quattuor et viginti quinque-
remes erant , Rhodia altera viginti navium tectarum; Acesimbrotus praeerat. Hae circa Andrum insu-
lam classes coniunctae Euboeam inde exiguo distantem freto traiecerunt. Carystiorum primum agros
vastarunt; deinde ad Eretriam accesserunt. Eodem et L. Quinctius cum iis navibus quae Piraei fuerant
Attali regis adventu audito venit.
II
Eretria summa vi oppugnabatur; nam trium iunctarum classium naves omnis generis tormenta machi-
nasque ad urbium excidia secum portabant. Oppidani primo impigre tuebantur moenia; dein fessi vol-
neratique aliquot, cum et muri partem eversam operibus hostium cernerent, ad deditionem inclinarunt.
Sed praesidium erat Macedonum, quos non minus quam Romanos metuebant, et Philocles regius prae-
fectus a Chalcide nuntios mittebat se in tempore adfuturum si sustinerent obsidionem. Deinde,
postquam Philoclen repulsum trepidantemque refugisse Chalcidem acceperunt, oratores extemplo ad
Attalum veniam fidemque eius petentes miserunt. Dum in spem pacis intenti segnius munera belli
obeunt, Quinctius noctu ab ea parte quae minime suspecta erat impetu facto scalis urbem cepit.
Oppidanorum omnis multitudo cum coniugibus ac liberis in arcem confugit, deinde in deditionem
venit. (Livio)
2
1
2
Sezione 7 Sintassi dei casi
Filippo V, re di Macedonia, chiede un colloquio al console Quinzio
Flaminino (concordanza)
Il console Tito Quinzio Flaminino ha ormai preso Elazia, citt della Focide, nella Grecia continentale, e si appresta a conquistare
anche Opunte, presidiata da una forte guarnigione macedone. Filippo V, re di Macedonia, decide di chiedere un colloquio al con-
sole per discutere le condizioni di pace.
Hiems iam eo tempore erat, et cum T. Quinctius consul capta Elatia in Phocide ac Locride hiberna
disposita haberet, Opunte seditio orta est. Factio una Aetolos, qui propiores erant, altera Romanos
accersebat. Aetoli priores venerunt; sed opulentior factio exclusis Aetolis missoque ad imperatorem
Romanum nuntio usque in adventum eius tenuit urbem. Arcem regium tenebat praesidium.
Caduceator ab rege venit locum ac tempus petens conloquio. Id regi concessum est. In sinu Maliaco
prope Nicaeam litus elegre. Eo rex ab Demetriade cum quinque lembis et una nave rostrata venit: erant
cum eo principes Macedonum et Achaeorum exul, vir insignis, Cycliadas. Cum imperatore Romano rex
Amynander erat et Dionysodorus Attali legatus et Acesimbrotus praefectus Rhodiae classis et Phaeneas
princeps Aetolorum et Achaei duo, Aristaenus et Xenophon. Inter hos Romanus ad extremum litus pro-
gressus, cum rex in proram navis in ancoris stantis processisset, Commodius inquit, si in terram
egrediaris, ex propinquo dicamus in vicem audiamusque. Cum rex facturum se id negaret, quem tan-
dem inquit Quinctius times?. Ad hoc ille superbo et regio animo: Neminem equidem timeo praeter
deos immortales: non omnium autem credo fidei quos circa te video, atque omnium minime Aetolis.
Istuc quidem ait Romanus par omnibus periculum est qui cum hoste ad conloquium congrediun-
tur, si nulla fides sit. Non tamen inquit, Tite Quincti, par perfidiae praemium est, si fraude agatur,
Philippus et Phaeneas; neque enim aeque difficulter Aetoli praetorem alium ac Macedones regem in
meum locum substituant. (Livio)
Antioco e suo figlio Seleuco decidono di attaccare il regno di Pergamo
(concordanza)
Antioco, re della Siria, e suo figlio Seleuco tentano di conquistare il regno di Pergamo, governato da Eumene, che aveva affida-
to la reggenza a suo fratello Attalo poich impegnato con i Romani e i Rodii alla conquista delle posizioni costiere della Licia. Tut-
tavia lintervento della flotta romana, comandata da Emilio Regillo, rovescia lesito della battaglia e costringe Antioco ad avviare
le trattative di pace.
Seleucus Antiochi filius, cum per omne hibernorum tempus exercitum in Aeolide continuisset, transire
in fines regni Eumenis, dum is procul ab domo cum Romanis et Rhodiis Lyciae maritima oppugnaret,
statuit. Ad Elaeam primo infestis signis accessit; deinde omissoppugnatione urbis agros hostiliter
depopulatus ad caput arcemque regni Pergamum ducit oppugnandam. Obsideri urbs coepta est. Eodem
ferme tempore et Antiochus ab Apamea profectus Sardibus primum, deinde haud procul Seleuci castris
ad caput Caici amnis stativa habuit cum magno exercitu mixto variis ex gentibus. Ad pervastandum
passim Pergamenum agrum milites misit. Quae postquam Samum nuntiata sunt, primo Eumenes avo-
catus domestico bello cum classe Elaeam petit; inde, cum praesto fuissent equites peditumque expedi-
ti, praesidio eorum tutus, Pergamum contendit. Ibi levia per excursiones proelia fieri coepta sunt.
Paucos post dies Romana Rhodiaque classis, ut regi opem ferrent, Elaeam ab Samo venerunt. Quos ubi
exposuisse copias Elaeae et tot classes in unum convenisse portum Antiocho adlatum est, et sub idem
tempus audivit consulem cum exercitu iam in Macedonia esse, tempus venisse ratus agendi de pace,
tumulum quendam adversus Elaeam castris cepit; ibi peditum omnibus copiis relictis cum equitatu
erant autem sex milia equitum in campos sub ipsa Elaeae moenia descendit, misso caduceatore ad
Aemilium, velle se de pace agere. (Livio)
4
3
3
Unit 21 La concordanza
Durante la guerra dAfrica Cesare e Varo si scontrano in battaglia
(funzione attributiva e predicativa)
I
Interim Varus classem quam antea Uticae hiemis gratisubduxerat, cognito legionis ex Sicilia adven-
tu celeriter deducit ibique Gaetulis remigibus epibatisque complet insidiandique gratiab Utica pro-
gressus Hadrumetum cum multis navibus pervenit. Cuius adventus inscius Caesar Lucium Cispium
cum classe viginti septem navium ad Thapsum versus in stationem praesidii graticommeatus sui mit-
tit itemque Quintum Aquilam cum tredecim navibus longis Hadrumetum edem de causpraemittit.
Cispius quo erat missus celeriter pervenit, Aquila tempestate iactatus promunturium superare non
potuit atque angulum quendam tutum a tempestate nactus cum classe se longius a prospectu removit.
Reliqua classis in salo ad Leptim egressis remigibus passimque in litore vagantibus, partim in oppidum
victus sui mercandi gratiprogressis vacua a defensoribus stabat. Quibus rebus Varus ex perfugis
cognitis occasionem nactus vigilisecundHadrumeto ex cothone egressus primo mane Leptim cum
universa classe vectus naves onerarias quae longius a portu in salo stabant vacuas a defensoribus
incendit et penteres duas nullo repugnante cepit.
II
Caesar interim equo admisso omissis omnibus rebus celeriter pervenit Leptim ibique hortatur omnes
ut se naves consequerentur. Postquam ipse parvolum navigiolum conscendit, in cursu Aquilam multi-
tudine navium perterritum atque trepidantem nactus hostium classem sequi coepit. Interim Varus cele-
ritate Caesaris audaciaque commotus cum universa classe conversis navibus Hadrumetum versus
fugere contendit. Caesar, recuperatquinqueremi cum suis omnibus epibatis, triremem hostium proxi-
mam, onustam remigum epibatarumque cepit. Reliquae naves hostium promunturium superarunt
atque Hadrumetum in cothonem se universae contulerunt. Caesar eodem vento promunturium supe-
rare non potuit atque in salo in ancoris ea nocte commoratus prima luce Hadrumetum accedit ibique
navibus onerariis quae erant extra cothonem incensis omnibusque reliquis ab iis aut subductis aut in
cothonem compulsis paulisper commoratus, si forte vellent classe dimicare, rursus se recepit in castra.
(Bellum Africum)
Antioco III, sconfitto dai Romani, decide di darsi alla fuga
(funzione attributiva e predicativa)
Dopo aver sconfitto Filippo V di Macedonia, i Romani minacciano lautonomia delle citt greche: per arginare le loro mire espan-
sionistiche la Lega etolica chiede aiuto ad Antioco III, re di Siria, che per viene sconfitto dapprima non lontano dalle Termopili
(191 a.C.) e successivamente presso la citt di Magnesia (nellattuale Turchia, nel 190 a.C.).
Luce primsigno pugnae proposito instruit aciem consul, artfronte, ad naturam et angustias loci.
Antiochus, Syriae rex, postquam signa hostium conspexit, et ipse copias educit. Levis armaturae par-
tem ante vallum in primo locavit, tum Macedonum robur, quos sarisophorus appellabant, velut firma-
mentum circa ipsas munitiones constituit. His ab sinistro cornu iaculatorum sagittariorumque et fun-
ditorum manum sub ipsis radicibus montis posuit, ut ex altiore loco nuda latera hostium incesserent.
Ab dextro elephantos cum adsueto praesidio posuit, post eos equites, tum modico intervallo relicto cete-
ras copias in secunda acie.
Tantus repente pavor omnis cepit, ut abiectis armis fugerent. Scarpheam tamen eo die Romani conse-
cuti sunt hostem. Multis in ipso itinere caesis captisque, non equis virisque tantum, sed etiam elephan-
tis, quos capere non potuerant, interfectis, in castra reverterunt. Consul noctis insequentis tertivigili
praemisso equitatu ad persequendum hostem, signa legionum luce primmovit. Ubi primum reliquiis
pugnaeque et fugae collectis, rex cum perexigua manu semiermium militum Chalcidem se recepit.
Romanus equitatus ipsum quidem regem Elatiae adsecutus non est; magnam partem agminis aut las-
situdine subsistentes aut errore dissipatos oppresserunt. (Livio)
6
5
4
Sezione 7 Sintassi dei casi
I Romani attaccano laccampamento dei Galli (funzione attributiva e predicativa)
Lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) racconta il sanguinoso scontro fra i Romani e i Galli stanziati in Galazia, una regione dellAsia.
Iam Romani castris appropinquabant; et Galli armati pro vallo constiterant. Obruti deinde omni gene-
re telorum, intra vallum momento temporis compelluntur, stationibus tantum firmis ad ipsos aditus
portarum relictis. In multitudinem compulsam in castra vis ingens missilium telorum coniciebatur, et
vulnerari multos clamor permixtus mulierum atque puerorum ploratibus significabat. In eos, qui por-
tas stationibus suis clauserant, legionum antesignani pila coniecerunt; nec diutius impetum
Romanorum sustinuerunt. Patentibus iam portis, fuga e castris Gallorum in omnis partes facta est.
Ruunt caeci per vias, per invia; nulla praecipitia saxa, nullae rupes obstant; nihil praeter hostem
metuunt; itaque plerique, praecipites per vastam altitudinem prolapsi, contusi aut debilitati exaniman-
tur. Consul, captis castris, direptione praedaque abstinet militem.
Supervenit et alterum cum L. Manlio agmen; nec eos castra intrare sinit; protinus ad persequendos
hostes mittit. Equites diu ignari et pugnae et victoriae suorum steterunt; deinde et ipsi, quantum equis
subire poterant, sparsos fuga Gallos circa radices montis consectati cecidre aut cepre. Numerus
interfectorum haud facile iniri potuit, quia late per omnis amfractus montium fugaque et caedes fuit,
et magna pars rupibus inviis in profundae altitudinis convalles delapsa est, pars in silvis vepribusque
occisa. (Livio)
Alcuni episodi della vita dellimperatore Tito (funzione attributiva e predicativa)
Svetonio (II secolo d.C.) ripercorre nelle Vite dei Cesari alcuni episodi della vita dellimperatore Tito.
I
Titus natus est prope Septizonium sordidis aedibus, cubiculo vero perparvo et obscuro, nam manet
adhuc et ostenditur; educatus in aula cum Britannico simul ac paribus disciplinis et apud eosdem
magistros institutus.
In puero statim corporis animique dotes explenduerunt, magisque ac magis deinceps per aetatis gradus:
forma egregia, praecipuum robur, quanquam neque procera statura et ventre paulo proiectiore; memo-
ria singularis, docilitas ad omnis fere tum belli tum pacis artes. Armorum et equitandi peritissimus,
Latine Graeceque vel in orando vel in fingendis poematibus promptus. Tribunus militum et in
Germania et in Britannia meruit summa industriae nec minore modestiae fama, sicut apparet statua-
rum et imaginum eius multitudine ac titulis per utramque provinciam. Post stipendia foro operam
dedit honestam magis quam assiduam, eodemque tempore Arrecinam Tertullam duxit uxorem et in
defunctae locum Marciam Furnillam splendidi generis; cum qua sublatfili divortium fecit.
8
7
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Come reagiscono i Galli allarrivo dei Romani?
2. Perch non possibile fare un computo esatto del
numero degli uccisi?
Strutture linguistiche
3. Sottolinea con due colori diversi gli aggettivi usati
in funzione attributiva e quelli usati in funzione
predicativa.
4. Stationibus relictis un ablativo assoluto: di
che costrutto si tratta? Sei in grado di individuarne
altri nel passo proposto?
5. Il sostantivo vis un nome particolare della III
declinazione: quali caratteristiche presenta?
6. Come spieghi linfinito vulnerari? Come
costruito?
7. Nella proposizione relativa qui clauserant a chi
si riferisce il pronome relativo qui?
8. Analizza la forma verbale facta est.
9. Lespressione ad persequendos hostes una
finale costruita con ad e laccusativo del
gerundivo. In quale altro modo si pu esprimere in
latino la proposizione finale?
10. Le forme verbali poterant e potuit derivano
entrambe dal verbo possum: analizzale, quindi
specifica le caratteristiche del verbo possum.
11. La proposizione quia fuit una subordinata
causale: in quali altri modi si pu esprimere la
causale in latino? In questa proposizione, inoltre, il
verbo fuit si riferisce a due soggetti (fugaque et
caedes): di che tipo di concordanza si tratta?
5
Unit 21 La concordanza
II
Ex quaesturae deinde honore legioni praepositus Tarichaeas et Gamalam urbes Iudaeae validissimas in
potestatem redegit.
Triumphavit cum patre censuramque gessit una, eidem collega et in tribunicia potestate et in septem
consulatibus fuit; praefecturam quoque praetori suscepit, egitque aliquanto incivilius et violentius.
Quaedam sub eo fortuita ac tristia acciderunt, ut conflagratio Vesuvii montis in Campania, et incen-
dium Romae per triduum totidemque noctes, item pestilentia quanta non temere alias. In iis tot adver-
sis ac talibus non modo principis sollicitudinem sed et parentis affectum unicum praestitit, nunc con-
solando per edicta, nunc opitulando quatenus suppeteret facultas. Curatores restituendae Campaniae e
consularium numero sorte duxit; bona oppressorum in Vesuvio, quorum heredes non extabant, resti-
tutioni afflictarum civitatium attribuit. (Svetonio)
La battaglia di Uzitta (riepilogo)
La terza battaglia di Uzitta costituisce un episodio della cruenta guerra combattuta in Africa fra Cesare e i pompeiani.
I
Postero die universas omnium copias de castris omnibus educunt et non longe a Caesaris castris aciem
constituunt atque ibi consistunt. Caesar item producit copias celeriterque iis instructis ante suas muni-
tiones quae erant in campo consistit, sine dubio existimans ultro adversarios, cum tam magnis copiis
auxiliisque regis essent praediti promptiusque prosiluissent, acie secum concursuros propiusque se
accessuros. Equo circumvectus legionesque cohortatus signo dato accessum hostium aucupabatur.
Scipio hoc modo aciem derexit: conlocarat in fronte suas et Iubae legiones. Elephantos dextro sinistro-
que cornu conlocaverat, post autem elephantos armaturas leves Numidasque auxiliares substituerat.
Equitatum frenatum universum in suo dextro cornu disposuerat.
II
Caesaris autem acies hoc modo fuit conlocata: habuit decimam legionem in sinistro cornu. In secun-
da autem acie veteranarum legionum partem cohortium conlocaverat, praeterea ex tironum adiecerat
paucas. Sagittarios varie passimque locis certis maximeque in cornibus conlocaverat.
Subito universus equitatus ulterior Numidarum Gaetulorumque sine frenis ad dextram partem se
movere propiusque Caesaris castra quae erant in colle se conferre coepit, frenatus autem Labieni eques
in loco permanere legionesque distinere: cum subito pars equitatus Caesaris cum levi armatura contra
Gaetulos iniussu ac temere longius progressi paludemque transgressi multitudinem hostium pauci
sustinere non potuerunt levique armatura deserta pulsi convulneratique uno equite amisso, multis
equis sauciis, ad suos refugerunt. Quo secundo equestri proelio facto Scipio laetus in castra nocte
copias reduxit. (Bellum Africum)
Marcello viene sconfitto duramente da Annibale (riepilogo)
I
Transactis omnibus quae Romae agenda erant consules ad bellum profecti sunt. Prior Fulvius prae-
gressus Capuam: post paucos dies consecutus Fabius, qui et collegam coram obtestatus et per litteras
Marcellum ut quam acerrimo bello detinerent Hannibalem. Marcellus et consulis litteris excitus et quia
ita induxerat in animum neminem ducem Romanum tam parem Hannibali quam se esse, ubi primum
in agris pabuli copia fuit ex hibernis profectus ad Canusium Hannibali occurrit. Sollicitabat ad defec-
tionem Canusinos Poenus; ceterum ut appropinquare Marcellum audivit, castra inde movit. Aperta
erat regio, sine ullis ad insidias latebris; itaque in loca saltuosa cedere inde coepit. Marcellus vestigiis
instabat castraque castris conferebat, et opere perfecto extemplo in aciem legiones educebat. Hannibal
turmatim per equites peditumque iaculatores levia certamina serens casum universae pugnae non
necessarium ducebat. Tractus est tamen ad id quod vitabat certamen.
10
9
6
Sezione 7 Sintassi dei casi
II
Nocte praegressum adsequitur locis planis ac patentibus Marcellus. Ita pugnatum totis copiis, et cum
iam nox instaret Marte aequo discessum est. Castra exiguo distantia spatio raptim ante noctem permu-
nita. Postero die luce prima Marcellus in aciem copias eduxit; nec Hannibal detractavit certamen, mul-
tis verbis adhortatus milites ut memores Trasumenni Cannarumque contunderent ferociam hostis. His
inritati adhortationibus simulque taedio ferociae hostium cottidie instantium lacessentiumque acriter
proelium ineunt. Pugnatum amplius duabus horis est. Cedere inde ab Romanis dextra ala et extraordi-
narii coepre. Quod ubi Marcellus vidit, duodevicesimam legionem in primam aciem inducit. Dum alii
trepide cedunt, alii segniter subeunt, turbata tota acies est, dein prorsus fusa, et vincente pudorem metu
terga dabant. Cecidre in pugna fugaque ad duo milia et septingenti civium sociorumque; in iis quattuor
Romani centuriones, duo tribuni militum, M. Licinius et M. Helvius. Signa militaria quattuor de ala
prima quae fugit, duo de legione quae cedentibus sociis successerat amissa. (Livio)
La rivolta dei Batavi (riepilogo)
I
Batavi, donec trans Rhenum agebant, pars Chattorum, seditione domestica pulsi extrema Gallicae orae
vacua cultoribus simulque insulam iuxta sitam occupavere, quam mare Oceanus a fronte, Rhenus
amnis tergum ac latera circumluit. Nec opibus attritis viros tantum armaque imperio ministrant, diu
Germanicis bellis exerciti, mox aucta per Britanniam gloria, transmissis illuc cohortibus, quas vetere
instituto nobilissimi popularium regebant. Iulius Civilis regia stirpe multo ceteros anteibat. Iniectae
Civili catenae, missusque ad Neronem et a Galba absolutus, sub Vitellio rursus discrimen adiit, flagi-
tante supplicium eius exercitu: inde causae irarum.
II
Igitur Civilis desciscendi certus, occultato interim altiore consilio, novare res hoc modo coepit. Civilis
primores gentis et promptissimos vulgi specie epularum sacrum in nemus vocatos, ubi nocte ac laeti-
tia incaluisse videt, a laude gloriaque gentis orsus iniurias et raptus et cetera servitii mala enumerat.
Magno cum adsensu auditus barbaro ritu et patriis execrationibus universos adigit.
Mox occultis nuntiis pellexit Britannica auxilia, Batavorum cohortis missas in Germaniam.
III
Civilis, ad vim transgressus, Canninefatis, Frisios, Batavos propriis cuneis componit: derecta ex diver-
so acies haud procul a flumine Rheno et obversis in hostem navibus, quas incensis castellis illuc adpu-
lerant. Nec diu certato Tungrorum cohors signa ad Civilem transtulit, perculsique milites improvisa
proditione a sociis hostibusque caedebantur. Eadem etiam in navibus perfidia: pars remigum e Batavis
tamquam imperitia officia nautarum propugnatorumque impediebant; mox contra tendebant et puppis
hostili ripae obiciebant: ad postremum gubernatores centurionesque trucidant. (Tacito)
11
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Dove si dirige Marcello per affrontare Annibale?
2. Quali battaglie ricorda ai suoi soldati Annibale per
esortarli a dimostrare coraggio nel combattimento
contro i Romani?
3. Quanti soldati perdono i Romani alla fine del
combattimento?
Strutture linguistiche
4. Transactis omnibus un ablativo assoluto: di che
costrutto si tratta?
5. Quale tipico costrutto latino riconosci nel sintagma
agenda erant?
6. Quia induxerat una proposizione subordinata
causale: in quali altri modi possibile tradurre la
causale in latino?
7. Ut audivit e dum cedunt sono due
proposizioni subordinate: di quale tipo? Nel brano
sono presenti altre proposizioni dello stesso tipo:
individuale.
8. Che valore ha il cum che introduce la
proposizione cum instaret?
9. Ut contunderent una proposizione
completiva: da quale verbo retta? Che valore ha
questa completiva: finale o consecutivo?
10. Sottolinea e analizza tutti gli aggettivi presenti nel
passo, individuandone la funzione (attributiva o
predicativa).
7
Germanico (doppio nominativo)
Germanico (15 a.C.-19 d.C.), figlio di Druso e nipote di Livia Drusilla moglie di Augusto, fu un valoroso condottiero. Apprezzato
da Augusto, riesce a conquistare il consenso dellesercito e del popolo. Della morte, avvenuta in circostanze misteriose, fu con-
siderato responsabile limperatore Tiberio.
Germanicus, C. Caesaris pater, Drusi et minoris Antoniae filius, a Tiberio patruo adoptatus, quaestu-
ram quinquennio et post eam consulatum statim gessit. Missus ad exercitum in Germaniam, excessu
Augusti nuntiato, legiones imperatorem Tiberium pertinacissime recusantes et sibi summam rei publi-
cae deferentes pietate ac constantia compescuit atque, hoste mox deviato, triumphavit. Consul deinde
iterum creatus, ad componendum Orientis statum
1
expulsus, cum Armeniae regem devicisset,
Cappadociam in provinciae formam redegisset
2
, annum agens aetatis quartum et tricensimum diutur-
no morbo Antiochiae obiit, non sine veneni suspicione. Nam praeter livores, qui toto corpore erant, et
spumas, quae per os fluebant, cremati quoque cor inter ossa incorruptum repertum est, cuius enatu-
ra existimatur ut tinctum veneno igne confici nequeat. Obiit autem, ut opinio fuit, fraude Tiberi, minis-
terio et opera Cn. Pisonis, qui sub idem tempus Syriae praepositus aegrum Germanicum gravissimis
verborum ac rerum acerbitatibus nullo adhibito modo adfecit. Propter quae, ut Romam rediit, paene
discerptus a populo, a senatu capitis damnatus est. Germanicus sic probatus et dilectus fuit a suis, ut
Augustus, diu cunctatus an is eius successor fieri posset
3
, adoptandum
4
Tiberio dederit. Sic vulgo favo-
rabilis, ut plurimi tradunt, quotiens
5
aliquo adveniret vel sicunde discederet, prae turba occurrentium
prosequentiumve nonnumquam eum discrimen vitae adisse. Tamen longe maiora et firmiora de eo
iudicia in morte ac post mortem exstiterunt. Quo defunctus est die, lapidata sunt templa, subversae
deum arae, Lares a quibusdam familiares in publicum abiecti, partus coniugum expositi. (Svetonio)
Cesare e Pompeo si preparano alla battaglia (costruzione di videor)
Cesare e Pompeo discutono con i loro eserciti in merito alle operazioni militari imminenti, prima della battaglia di Farslo (48 a.C.).
I
His constitutis rebus, signo iam profectionis dato tabernaculisque detensis animadversum est paulo
ante extra cotidianam consuetudinem longius a vallo esse aciem Pompei progressam, ut non iniquo
loco posse dimicari videretur. Tum Caesar apud suos, cum iam esset agmen in portis, Differendum est
inquit, iter in praesentia nobis et de proelio cogitandum, sicut semper depoposcimus; animo simus ad
dimicandum
1
parati: non facile occasionem postea reperiemus; confestimque expeditas copias educit.
II
Pompeius quoque, ut postea cognitum est, suorum omnium hortatu statuerat proelio decertare.
Namque etiam in consilio superioribus diebus dixerat, priusquam
2
concurrerent acies, fore uti exerci-
tus Caesaris pelleretur. Id cum essent plerique admirati, Scio me, inquit, paene incredibilem rem pol-
liceri; sed rationem consilii mei accipite, quo firmiore animo in proelium prodeatis
3
. Persuasi
4
equiti-
bus nostris, ut dextrum Caesaris cornu ab latere aperto aggrederentur et, circumventa ab tergo acie, pel-
lerent exercitum. Ita sine periculo legionum et paene sine vulnere bellum conficiemus. Id autem diffici-
le non est, cum tantum equitatu valeamus.
13
1 ad componendum ... statum: per pacificare la situazio-
ne, prop. finale.
2 Cappadociam ... redegisset: costruisci redegisset
Cappadociam in formam provinciae.
3 an ... posset: prop. interrogativa indiretta dipendente
da cunctatus, se ... potesse.
4 adoptandum: gerundivo dipendente da dederit, lett.
(lo) diede da adottare.
5 quotiens: tutte le volte che, + cong.
12
Unit 22
IL NOMINATIVO
1 ad dimicandum: retto da parati.
2 priusquam: prima che, + cong.
3 quo prodeatis: proposizione finale.
4 Persuasi: regge ut aggrederentur et pellerent.
8
III
Hunc Labienus excepit, Noli, inquit, existimare, Pompei, hunc esse exercitum, qui Galliam
Germaniamque devicerit. Omnibus interfui proeliis neque temere incognitam rem pronuntio. Perexigua
pars illius exercitus superest; magna pars deperiit, multos autumni pestilentia in Italia consumpsit,
multi domum discesserunt, multi sunt relicti in continenti. Haec cum dixisset, iuravit se nisi victo-
rem in castra non reversurum. Hoc laudans Pompeius idem iuravit. Haec cum facta sunt in consilio,
magna spe et laetitia omnium discessum est; ac iam animo victoriam praecipiebant, quod de re tanta
et a tam perito imperatore nihil frustra confirmari videbatur. (Cesare)
Gige (costruzione di videor)
Gige era un pastore della Lidia
1
, una regione dellAsia minore. Una volta, a quanto pare, mentre
pascolava il suo gregge, a causa di un violento nubifragio la terra sembr spaccarsi
2
. Allora Gige,
calatosi in quella fenditura, trov il corpo di un uomo, che aveva un anello al dito. Sembrandogli un
anello prezioso, lo prese e gli parve opportuno indossarlo
3
. In seguito torn fra i pastori, ma accad-
de qualcosa di straordinario. Infatti, quando Gige volgeva verso
4
il palmo della mano lanello, sem-
brava scomparire; mentre quando rimetteva lanello nella vecchia posizione, di nuovo veniva visto
da tutti. In seguito, grazie a questo potere, divent messaggero del re e amico della regina. Con laiu-
to di costei, Gige uccise il re e divenne re della Lidia. A quanto pare, un simile anello pu diventare
uno strumento per compiere tutto ci che si vuole, al punto che tutto sembra lecito.
Lantica Siracusa (verbi con la costruzione personale)
Cicerone (106-43 a.C.) trae spunto dalla descrizione della splendida citt di Siracusa per scagliarsi contro il malgoverno di Ver-
re, propretore della Sicilia dal 73 al 71 a.C., processato per concussione.
Urbem Syracusas maximam esse Graecarum, pulcherrimam omnium saepe audivistis. Est ita ut
dicitur. Ea tanta est urbs, ut ex quattuor urbibus maximis constare dicatur: quarum una est ea quae
Insula appellatur, in qua domus est quae Ieronis regis fuit. In ea sunt aedes sacrae complures, sed duae
quae longe ceteris antecellunt, altera Dianae et altera Minervae. Altera autem est urbs, cui nomen
Achradina est, in qua forum maximum, pulcherrimae porticus, amplissima est curia templumque egre-
gium Iovis Olympii. Tertia est urbs quae, quod in ea parte Fortunae fanum antiquum fuit, Tycha nomi-
nata est, in qua gymnasium amplissimum est et complures aedes sacrae, coliturque ea pars et habita-
tur frequentissime. Quarta autem est quae, quia postrema coaedificata est, Neapolis nominatur; quam
ad summam theatrum maximum, praeterea duo templa sunt egregia, Cereris unum, alterum Liberae,
signumque Apollinis, qui Temenites vocatur, pulcherrimum et maximum; quod iste
1
si portare potuis-
set, non dubitavisset
2
auferre. Nunc ad Marcellum
3
revertar, ne haec a me sine causa commemorata
esse videantur. Qui cum tam praeclaram urbem vi copiisque cepisset, non putavit ad laudem populi
Romani hoc pertinere, hanc pulchritudinem delere et exstinguere. In ornatu urbis habuit victoriae ratio-
nem, habuit humanitatis; victoriae putabat esse multa Romam deportare quae ornamento urbi esse
possent
4
, humanitatis non plane exspoliare urbem, praesertim quam conservare voluisset. (Cicerone)
1 iste: Verre
2 si potuisset, non dubitavisset: periodo ipotetico; tra-
duci: se avesse potuto, non avrebbe esitato a
3 Marcellum: colui che aveva conquistato Siracusa.
4 quae possent: prop. relativa impropria con valore
finale.
15
1 pastore della Lidia: regius pastor.
2 spaccarsi: usa discedo.
3 indossarlo: usa induo.
4 volgeva verso: usa converto + ad e lacc.
14 DALLITALIANO IN LATINO
Sezione 7 Sintassi dei casi
9
Unit 22 Il nominativo
La Spagna diventa provincia romana (verbi con la costruzione personale)
Nel 197 a.C. i Romani riescono a conquistare una parte della penisola iberica. I pretori si dividono le province e ma prima della
loro partenza si verificano alcuni prodigi.
I
Praetores deinde provincias sortiti sunt, L. Apustius Fullo urbanam iurisdictionem, M. Acilius Glabrio
inter cives et peregrinos, Q. Fabius Buteo Hispaniam ulteriorem, Q. Minucius Thermus citeriorem, C.
Laelius Siciliam, T. Sempronius Longus Sardiniam. Q. Fabio Buteoni et Q. Minucio, quibus Hispaniae
provinciae evenerant, consules legiones singulas ex quattuor ab se scriptis
1
ut darent decretum est et
socium ac Latini nominis quaterna milia peditum, trecenos equites; iique primo quoque tempore in
provincias ire iussi. Bellum in Hispania quinto post anno motum est quam simul cum Punico bello
fuerat finitum. Priusquam
2
aut hi praetores ad bellum prope novum proficiscerentur aut ipsi consules
ad urbe moverent, procurare, ut adsolet, prodigia quae nuntiabantur iussi sunt.
II
P. Villius eques Romanus in Sabinos proficiscens fulmine ipse equusque exanimati fuerant; aedis
Feroniae in Capenati de caelo tacta erat; ad Monetae duarum hastarum spicula arserant; lupus
Esquilina porta ingressus, frequentissima parte urbis cum in forum decurrisset, Tusco vico atque inte
Cermalo per portam Capenam prope intactus evaserat. Haec prodigia maioribus hostiis
3
sunt procura-
ta. Isdem diebus Cn. Cornelius Blasio, qui ante C. Sempronium Tuditanum citeriorem Hispaniam obti-
nuerat, ovans ex senatus consulto urbem est ingressus. Tulit prae se auri mille et quingenta quindecim
pondo, argenti viginti milia, signati denarium triginta quattuor milia et quingentos. L. Stertinius ex
ulteriore Hispania, ne temptata quidam triumphi spe, quinquaginta milia pondo argenti in aerarium
intulit, et de manubiis duos fornices in foro bovario ante Fortunae aedem et matris Matutae, unum in
maximo circo fecit et his fornicibus signa aurata imposuit. Haec per hiemem ferme acta. (Livio)
1 ab se scriptis: da loro arruolate
2 Priusquam: prima che, qui con il cong.
3 maioribus hostiis: si intendono vittime sacrificali
adulte e non cuccioli.
16
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Da quante citt sarebbe formata Siracusa?
2. Quanti templi sorgevano nella citt di Siracusa? A
quali divinit erano dedicati?
Strutture linguistiche
3. Individua tutti i verbi costruiti con il doppio nomi-
nativo: sottolinea il soggetto e cerchia il comple-
mento predicativo del soggetto.
4. Perch Syracusas al plurale?
5. Quale complemento esprimono i genitivi
Graecarum e omnium?
6. Che tipo di proposizione subordinata ut dica-
tur?
7. Quale costrutto riconosci nellespressione cui
nomen est?
8. Che tipo di proposizione ne videantur? Come
costruito videor in questo caso?
10
Cicerone scrive a M. Licinio Crasso (genitivo di specificazione)
Sum consecutus non modo ut domus tua tota sed ut cuncta civitas me tibi amicissimum esse cognos-
ceret. Ego tibi profiteor atque polliceor eximium et singulare meum studium in omni genere offici quod
ad honestatem et gloriam tuam spectet. Has litteras velim existimes
1
foederis habituras esse vim, non
epistulae, meque ea quae tibi promitto ac recipio sanctissime esse observaturum diligentissimeque esse
facturum.
Quae a me suscepta defensio est te absente dignitatis tuae, in ea iam ego non solum amicitiae nostrae
sed etiam constantiae meae causa permanebo. Quam ob rem satis esse hoc tempore arbitratus sum hoc
ad te scribere: ego, si quid ipse intellegam aut ad voluntatem aut ad commodum aut ad amplitudinem
tuam pertinere, mea sponte id facturus sum; sin autem quippiam aut a te sim admonitus aut a tuis,
effecturus ut intellegas nihil neque te scripsisse neque quemquam tuorum frustra ad me detulisse.
Quam ob rem velim ita et ipse ad me scribas
2
de omnibus minimis, maximis, mediocribus rebus ut ad
hominem amicissimum et tuis praecipias ut opera, consilio, auctoritate, gratia mea sic utantur in
omnibus publicis, privatis, forensibus, domesticis tuis, amicorum, hospitum, clientium tuorum nego-
tiis ut praesentiae tuae desiderium meo labore minuatur. (Cicerone)
Corellio Rufo si lascia morire (genitivo partitivo)
Plinio il Giovane racconta la morte di Corellio Rufo, affetto da una dolorosa malattia ereditaria.
Iacturam gravissimam feci, si iactura dicenda est tanti viri amissio. Decessit Corellius Rufus et quidem
sponte, quod dolorem meum exulcerat.Tertio et tricensimo anno, ut ipsum audiebam dicere, pedum
dolore
1
correptus est. Patrius hic
2
illi; nam plerumque morbi quoque per successiones quasdam ut alia
traduntur. Hunc morbum cum senectute ingravescentem viribus animi sustinebat. Tamen incredibiles
cruciatus et indignissima tormenta patiebatur. Iam enim dolor non pedibus solis ut prius insidebat, sed
omnia membra pervagabatur. Veni ad eum Domitiani temporibus in suburbano iacentem. Servi e cubi-
culo recesserunt (habebat hoc moris, quotiens intrasset
3
fidelior amicus); quin etiam uxor quamquam
omnis secreti capacissima digrediebatur. Circumtulit oculos et Cur inquit me putas hos tantos dolo-
res tam diu sustinere? Ut scilicet isti latroni vel uno die supersim
4
. Adfuit deus voto
5
, cuius ille com-
pos ut iam securus liberque moriturus, multa illa vitae sed minora retinacula abrupit
6
. Increverat vale-
tudo, quam temperantia mitigare temptavit; perseverantem constantia fugit. Iam dies alter tertius quar-
tus: abstinebat cibo. Dixerat sane medico admoventi cibum: Kev krika
7
, quae vox quantum admiratio-
nis in animo meo tantum desiderii reliquit. (Plinio il Giovane)
Valerio Massimo dedica a Tiberio i suoi scritti (genitivo partitivo)
Valerio Massimo dedica allimperatore Tiberio la sua raccolta di fatti e detti esemplari tratti dalla storia di Roma e di altri popoli.
Lautorit morale dellimperatore chiamata a sostegno dellopera, il cui scopo illustrare con episodi storici vizi e virt.
Urbis Romae exterarumque gentium facta simul ac dicta memoratu digna
1
apud alios late diffusa sunt
nec breviter cognosci possunt. Ego ea, ab illustribus electa auctoribus, digerere constitui, ut documen-
19
1 pedum dolore: la malattia la podagra.
2 hic: sott. dolor, cio la malattia di cui affetto Corellio
Rufo.
3 quotiens intrasset: ogni volta che entrava.
4 Ut supersim: Per sopravvivere a questo bandito
anche solo di un giorno. Il bandito cui allude
Corellio limperatore Domiziano.
5 voto: desiderio, cio la morte dellimperatore.
6 multa ... abrupit: Corellio ha ancora molti vincoli che
lo legano alla vita, ma di minore forza, e non esita a
questo punto a troncarli.
7 Kev krika: Ho deciso; una parola greca.
18
1 velim existimes: vorrei che considerassi. 2 velim scribas: vorrei che mi scrivessi.
17
Unit 23
IL GENITIVO
1 memoratu digna: degni di essere ricordati.
11
ta sumere volentibus longae inquisitionis labor absit. Nec mihi cuncta conplectendi cupido incessit:
quis enim omnis aevi gesta modico voluminum numero conprehenderit
2
, aut quis compos mentis
domesticae peregrinaeque historiae seriem felici superiorum stilo conditam vel adtentiore cura vel prae-
stantiore facundia traditurum se speraverit
3
? Te igitur huic coepto, penes quem hominum deorumque
consensus maris ac terrae regimen esse voluit, certissima salus patriae, Caesar, invoco, cuius caelesti
providentivirtutes, de quibus dicturus sum, benignissime foventur, vitia severissime vindicantur: nam
si prisci oratores ab Iove optimo maximo bene orsi sunt, si excellentissimi vates a numine aliquo prin-
cipia traxerunt, mea parvitas iuste ad favorem tuum decucurrerit: tua divinitas paterno avitoque side-
ri par videtur
4
, quorum eximio fulgore multum caerimoniis nostris inclitae claritatis accessit: reliquos
enim deos accepimus, Caesares dedimus
5
. Et quoniam initium a cultu deorum petere in animo est, de
condicione eius summatim disseram. (Valerio Massimo)
Battaglia in Oriente fra Cesare e Pompeo
(genitivo partitivo)
Pompeo chiam in aiuto dei suoi la cavalleria. La legione pompeiana, rassicurata dalla speranza di
un immediato soccorso, si sforzava di resistere e addirittura si muoveva allassalto dei nostri. La
cavalleria di Cesare, timorosa perch rallentata nella ritirata dalle fortificazioni, cominci a fuggire.
Allora lala destra, scorto il terrore dei cavalieri, per non restare bloccata si raccoglieva dalla stessa
parte. La maggior parte di loro si gett in un fossato profondo dieci piedi: poich i primi erano rima-
sti schiacciati, gli altri cercavano salvezza e fuga attraverso i loro corpi. I soldati dellala sinistra
vedevano dalla trincea che Pompeo si avvicinava e i loro compagni fuggivano. Spaventati si consul-
tavano sul da farsi; tutto il luogo era pieno di agitazione, timore e fuga, a tal punto che Cesare prese
le insegne dalle mani dei fuggitivi e ordin loro di fermarsi. Ma alcuni abbandonavano i cavalli e
continuavano a correre, altri per la paura abbandonavano anche le insegne e nessuno si fermava.
Perch utile conoscere il diritto (genitivo retto da verbi)
Le leggi sono alla base della civilt umana e la conoscenza del diritto, anche se impegnativa, di grande importanza. In essa
convergono tre interessi fondamentali: lo studio della storia e delle origini della societ, lo studio dei principi e delle funzioni su
cui si basa lorganizzazione dello Stato, lo studio della filosofia e delle ideologie che sono a fondamento delle leggi stesse. Le
leggi costituiscono una spinta insostituibile verso un comportamento eticamente responsabile e rispettoso degli altri.
Nam si esset ista cognitio iuris magna atque difficilis, tamen utilitatis magnitudo deberet homines ad
suscipiendum
1
discendi laborem impellere. Omnia sunt enim posita ante oculos, conlocata in usu coti-
diano, in congressione hominum atque in foro; neque ita multis litteris aut voluminibus magnis conti-
nentur. Accedit vero mira quaedam in cognoscendo suavitas et delectatio. Nam plurima est et in omni iure
civili et in pontificum libris et in XII tabulis antiquitatis effigies, quod et verborum vetustas prisca cognos-
citur et actionum genera quaedam maiorum consuetudinem vitamque declarant. Atque tota civilis scien-
tia, descriptis omnibus civitatis utilitatibus ac partibus, XII tabulis contineri videbitur. Praeterea is,
quem ista praepotens et gloriosa philosophia delectat, hos habet fontis omnium disputationum suarum,
qui iure civili et legibus continentur. Ex his enim dignitatem maxime expetendam videmus, cum vera vir-
tus atque honestus labor honoribus, praemiis, splendore decoratur, vitia autem hominum atque fraudes
damnis, ignominiis, vinclis, verberibus, exsiliis, morte multantur. Etiam docemur non infinitis concerta-
tionumque plenis disputationibus, sed auctoritate nutuque legum domitas habere libidines, coercere
omnis cupiditates, nostra tueri, ab alienis mentis, oculos, manus abstinere. (Cicerone)
1 ad suscipiendum: a intraprendere.
21
20 DALLITALIANO IN LATINO
2 comprehenderit: potrebbe abbracciare.
3 speraverit: avrebbe potuto sperare.
4 tua divinitas videtur: la divinit di Tiberio si
mostra pari allastro del padre (adottivo) e dellavo:
Augusto e Cesare.
5 reliquos dedimus: lautore si riferisce al fatto che la
mitologia romana in gran parte ripresa da quella greca,
gli imperatori (al loro ruolo ormai associata una valen-
za religiosa) sono invece una creazione romana.
Unit 23 Il genitivo
12
Sezione 7 Sintassi dei casi
Lira sfrenata genera follia (genitivo retto da verbi)
Lira sfrenata genera follia. Questo sentimento divampa contro tutte le persone. Nasce tanto dal-
lamore quanto dallodio, non meno tra le cose serie che tra i giochi e gli scherzi. E non importa
quanto grande sia la causa da cui nasce, ma quale sia lanimo dove arriva. Cos non interessa quan-
to sia grande il fuoco, ma dove si sviluppi. Infatti le cose compatte non alimentano il fuoco anche
violentissimo; di contro le cose aride e facilmente attaccabili alimentano la scintilla e alla fine si svi-
luppa lincendio. cos: la pazzia lo sbocco dellira smisurata e lira appunto da evitare non a
motivo dellequilibrio, ma della salute.
Il tempo la cosa pi preziosa (riepilogo)
Seneca invita Lucilio ad avere la massima considerazione per il tempo che gli dato. Non bisogna perderlo per negligenza o
lasciare che altri ce lo rubino. Anche se sempre una ricchezza il tempo che resta, meglio cominciare a risparmiarlo prima che
sia tardi.
Ita fac, mi Lucili: vindica te tibi, et tempus quod adhuc aut auferebatur aut subripiebatur aut excide-
bat collige et serva. Persuade tibi hoc sic esse ut scribo: quaedam tempora eripiuntur nobis, quaedam
subducuntur, quaedam effluunt. Turpissima tamen est iactura quae per neglegentiam fit. Et si volueris
adtendere, magna pars vitae elabitur male agentibus
1
, maxima nihil agentibus, tota vita aliud agenti-
bus. Quem mihi dabis qui aliquod pretium tempori ponat, qui diem aestimet, qui intellegat se cotidie
mori? In hoc enim fallimur, quod mortem prospicimus
2
: magna pars eius iam praeterit; quidquid aeta-
tis retro est mors tenet. Fac ergo, mi Lucili, quod facere te scribis, omnes horas conplectere; sic fiet ut
minus ex crastino die pendeas, si hodierno manum inieceris. Dum differtur vita transcurrit. Omnia,
Lucili, aliena sunt, tempus tantum nostrum est; in huius rei unius fugacis ac lubricae possessionem
natura nos misit, ex qua expellit quicumque vult. Et tanta stultitia mortalium est ut nemo se iudicet
quicquam debere qui tempus accepit, cum interim hoc unum est quod ne gratus quidem potest redde-
re. Interrogabis fortasse quid ego faciam qui tibi ista praecipio. Non possum dicere nihil perdere, sed
quid perdam et quare et quemadmodum dicam; causas paupertatis meae reddam. Sed evenit mihi quod
plerisque non suo vitio ad inopiam redactis: omnes ignoscunt, nemo succurrit. Quid ergo est? Non puto
pauperem cui quantulumcumque superest sat est; tamen, ut visum est maioribus nostris, Sera parsi-
monia in fundo est; non enim tantum minimum in imo sed pessimum remanet. Vale. (Seneca)
1 male agentibus: sottinteso nobis, lett. per noi che ci
comportiamo male. Traduci: mentre ci comportiamo
male. La stessa costruzione si ha con i due participi
successivi.
2 prospicimus: vediamo davanti.
23
22 DALLITALIANO IN LATINO
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Cicerone insiste pi sullaspetto teorico o concreto
dello studio del diritto?
2. Linteresse filosofico che trova sbocco nello studio
delle leggi astratto o trova riscontro pratico nella
convivenza civile? Quale?
3. Con laiuto del libro di storia fai una piccola ricerca
sulle Dodici Tavole: quando sono state compilate,
in che modo, qual la novit fondamentale che
hanno introdotto nello Stato romano?
Strutture linguistiche
4. Sottolinea i complementi di pena presenti nel
testo.
5. I genitivi iuris e utilitatis sono soggettivi o
oggettivi? Nel testo ci sono altri genitivi di questo
tipo?
6. La proposizione quod ... cognoscitur una relativa
o una causale?
7. Quale costrutto riconosci nellespressione
descriptis ... utilitatibus ac partibus?
13
Il grande valore di Crasso e Pompeo (dativo di termine)
In questo passo lo storico Velleio Patercolo celebra limportanza di due figure come Crasso e Pompeo: il primo riesce a reprime-
re la rivolta degli schiavi di Spartaco, mentre il secondo ottiene dal senato poteri straordinari per debellare i pirati. Nel caso di
Pompeo, che pure aveva dimostrato di essere uomo di grande valore e onest, a Roma si discute sullopportunit di concentra-
re nelle mani di un solo uomo un potere enorme.
Dum Sertorianum bellum in Hispania geritur, LXIIII fugitivi e ludo gladiatorio Capua profugientes
duce Spartaco, raptis ex ea urbe gladiis, primo Vesuvium montem petierunt, mox in dies crescente mul-
titudine gravibus variisque casibus adfecerunt Italiam. Quorum numerus in tantum adulevit ut, qua
ultimo dimicaverunt acie, magnopere Romano exercitui nocuerint. Huius patrati gloria penes M.
Crassum fuit, mox rei publicae omnium consensu principem. Converterat enim Cn. Pompei persona
totum in se terrarum orbem et per omnia maior cive habebatur
1
. Cum consul
2
perquam laudabiliter
iuravisset se in nullam provinciam ex eo magistratu iturum idque servasset, post biennium A. Gabinius
tribunus legem tulit ut, cum belli more, non latrociniorum, orbem classibus iam, non furtivis expedi-
tionibus piratae terrerent quasdamque etiam Italiae urbes diripuissent, Cn. Pompeius ad eos opprimen-
dos mitteretur essetque ei imperium aequum in omnibus provinciis cum proconsulibus usque ad quin-
quagesimum miliarium a mari. Quo senatus consulto paene totius terrarum orbis imperium uni viro
deferebatur. Tamen idem hoc in M. Antonii praetura decretum erat, at in Antonio homines aequo animo
passi erant (raro enim invidetur eorum honoribus quorum vis non timetur; contra in iis homines extra-
ordinaria reformidant qui ea suo arbitrio aut deposituri aut retenturi videntur et modum in voluntate
habent). Dissuadebant optimates, sed consilia impetu victa sunt. (Velleio Patercolo)
Vittorie romane sui Sanniti (dativo di termine)
I Romani riescono a conquistare le citt fortificate di Cominio e Aquilonia e si abbandonano a saccheggi e festeggiamenti per le
importanti vittorie riportate sui Sanniti. I consoli premiano i loro uomini pi meritevoli e si organizzano per proseguire la guerra: i
Sanniti sono infatti ormai vicini a una sconfitta definitiva.
Postquam oppida Cominium et Aquilonia capta sunt, laetitiam utriusque exercitus
1
Romani auxit et
ab altera parte feliciter gesta res. Uterque consul captum oppidum diripiendum militi dedit, exhaustis
deinde tectis ignem iniecit et consules cum gratulatione mutua legionum sua castra coniunxerunt. In
conspectu duorum exercituum et Carvilius suis pro cuiusque merito praemia dedit et Papirius Sp.
Nautium, Sp. Papirium, fratris filium, et quattuor centuriones manipulumque hastatorum armillis
aureisque coronis donavit: Nautium propter expeditionem quae magnum hostium numerum non
metuerat; iuvenem Papirium propter audaciam qu fugavit Samnites ab Aquilonia clam egressos; cen-
turiones militesque quia primi portam murumque Aquiloniae ceperant; equitibus omnibus ob insi-
gnem operam cornicula armillasque argenteas donat. Consilium inde habitum est iamne tempus esset
deducendi ab Samnio exercitus. Optimum visum est, quo
2
magis fractae vires Samnitium essent, eo
pertinacius et infestius agere cetera et persequi ut perdomitum Samnium insequentibus consulibus
tradi posset. Cum iam nullus esset hostium exercitus qui dimicaturus videretur, unum supererat belli
genus, urbium oppugnationes, quo Romani omnes gentes longe praestabant
3
. Itaque litteris missis ad
senatum populumque Romanum de rebus ab se gestis diversi Papirius ad Saepinum, Carvilius ad
Veliam oppugnandam legiones ducunt. (Livio)
1 utriusque exercitus: il riferimento ai due eserciti roma-
ni (ognuno dei quali guidati da un console) che hanno
espugnato, rispettivamente, Cominio e Aquilonia.
2 quo: affinch, + cong.
3 Cum praestabant: Livio intende dire che, dopo le
ripetute vittorie romane, i Sanniti non erano pi dispo-
sti a combattere in campo aperto; pertanto lunico tipo
di guerra possibile per i Romani era lassedio delle citt
nemiche, operazione militare in cui erano particolar-
mente capaci.
25
1 per omnia habebatur: sotto ogni aspetto era ritenu-
to pi di un normale cittadino.
2 consul: da console.
24
Unit 24
IL DATIVO
14
Sezione 7 Sintassi dei casi
Una giornata di Catone (dativo di termine)
Catone era solito lavorare la terra tutto il giorno e soltanto la sera provvedeva alla redazione delle
sue opere letterarie. Al mattino arava la terra e curava piante e animali, mentre al pomeriggio ripa-
rava il recinto che circondava la sua villa con pali di legno e un alto muro. A quel tempo il lavoro in
campagna era infatti lattivit che superava tutte le altre per importanza e anche uomini dediti alla
cultura e allo studio non si astenevano mai dal lavoro dei campi. La sera Catone concludeva la sua
fatica quotidiana trascorrendo qualche ora a scrivere di storia e di agricoltura: si pu dunque con-
venire che, se la fama di Catone deriva dalle lettere, la sua vita fu quasi interamente dedicata al lavo-
ro in campagna.
I Galli chiedono aiuto a Cesare contro i Germani (dativo di interesse)
Diviziaco, capo dellambasceria inviata dalle trib galliche per chiedere aiuto a Cesare contro i Germani, spiega i motivi per cui la
popolazione dei Sequani si trova in una condizione particolarmente difficile a causa delloccupazione germana. Cesare decide di
combinare un incontro con Ariovisto, re dei Germani, per risolvere la questione e venire dunque incontro alle richieste dei Galli.
Haec Caesari Diviciacus Haeduus dixit: Miserior et gravior fortuna Sequanis est quam reliquis popu-
lis, quod soli ne in occulto quidem queri neque auxilium implorare audent absentisque Ariovisti cru-
delitatem velut si
1
coram adesset timent quia reliquis fugae facultas datur, Sequanis vero, qui intra
fines suos Ariovistum receperunt, quorum oppida omnia in potestate eius sunt, omnes cruciatus sunt
perferendi. His rebus cognitis Caesar Gallorum animos verbis confirmavit pollicitusque est sibi eam
rem curae futuram (magna erat ei spes et beneficio suo et auctoritate adductum Ariovistum finem iniu-
riis facturum esse) et concilium dimisit. Multae res Caesarem hortabantur ut Gallis auxilio veniret:
sibi eam rem cogitandam et suscipiendam putabat in primis quod Haeduos, qui fratres consanguinei-
que saepenumero a senatu appellati erant, in servitute atque in dicione videbat Germanorum teneri
eorumque obsides esse apud Ariovistum ac Sequanos intellegebat: quod in tanto imperio populi
Romani turpissimum sibi et rei publicae esse arbitrabatur. Paulatim autem
2
Germanos consuescere
Rhenum transire et in Galliam magnam eorum multitudinem venire populo Romano periculosum
videbat existimabatque homines tam feros ac barbaros omnem Galliam occupaturos Italiamque peti-
turos. Ipse autem Ariovistus tantos sibi spiritus, tantam arrogantiam sumpserat, ut ferendus non vide-
retur. Quamobrem ad Ariovistum legatos misit, qui cum eo aliquem locum conloquio deligerent.
(Cesare)
1 velut si: come se, + cong. 2 autem: daltra parte, poi.
27
26 DALLITALIANO IN LATINO
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Per quali ragioni i Sequani si trovano in una
situazione pi difficile delle altre popolazioni
galliche?
2. Cosa spinge Cesare ad accettare la richiesta
daiuto dellambasceria gallica?
3. Qual il compito che Cesare affida agli
ambasciatori inviati presso Ariovisto?
Strutture linguistiche
4. Che tipo di proposizione quod audent?
5. Quale valore assume il genitivo absentis Ariovisti?
6. Da quale verbo retto il dativo Sequanis?
7. Che tipo di proposizione qui receperunt?
8. Quale costrutto riconosci nellespressione His
rebus cognitis?
9. Che tipo di sobordinata ut veniret: finale,
consecutiva, completiva di natura finale o
completiva di natura dichiarativo-consecutiva?
10. I due quod che introducono le proposizioni quod
videbat e quod arbitrabatur sono pronomi
relativi o congiunzioni causali?
11. Che tipo di proposizione ut videretur?
12. Sottolinea tutti i dativi di interesse e di fine.
15
Unit 24 Il dativo
Superiorit dei Romani nellarte della guerra
(dativo di interesse)
I Greci ritengono che sia utile alla patria morire in battaglia contro il nemico. Tuttavia i cittadini
devono combattere con prudenza e devono sacrificarsi solo quando ncessario: se infatti molti
morissero in battaglia, la patria sarebbe ugualmente in grave pericolo. I Romani sono invece diver-
si dai Greci nelle questioni militari e non hanno mai ascritto a lode dei loro soldati la morte in bat-
taglia non necessaria. Roma ha cos costruito limpero pi grande del mondo per la gloria sua e di
tutti i suoi cittadini. Nessun popolo stato simile ai Romani nellarte della guerra e nessun esercito
(nemmeno i Macedoni di Alessandro Magno) ha mai combattuto con uguale ambizione per la gran-
dezza di un impero.
28 DALLITALIANO IN LATINO
16
Le richieste di una povera donna al re Filippo (accusativo semplice)
Perraro accidit ut reges vera de se audiant. Me igitur iuvat liberum responsum referre, quod mulier
quaedam paupercula Philippo regi dedit. Quae cum gravem controversiam de re familiari cum fratri-
bus haberet, Philippum adiit ac multum diuque obsecravit, ut litem suam diiudicaret: Hoc unum te
rogo
1
: ulciscere iniurias fratrum. Nisi me adiuveris, omnes fortunas meas desperabo. Miserere mei, o
rex. Haec et talia saepe questa est; at rex, sive quod publicis negotiis distringebatur, sive quod eum per-
taesum est diutinae ac molestae rogationis: Tempus me deficit respondebat cum potero, te advoca-
bo; nunc abi. Illa tandem admodum libere: Haec quidem repulsa, exclamavit sane regem dedecet!.
Haud frustra locuta est: Philippum enim sui facti puduit, nec solum aures ei praebuit, sed statim admi-
sit ceterorum turbam, qui ab eo ius petebant
2
. (Igino)
La schiavit secondo Seneca (accusativo semplice)
Seneca (4-65 d.C.), in questa lettera a Lucilio, parla della vita degli schiavi, indignandosi per le crudelt cui sono sottoposti.
I
Libenter ex iis qui a te
1
veniunt cognovi familiariter te cum servis tuis vivere: hoc prudentiam tuam,
hoc eruditionem decet. Servi sunt. Immo homines. Servi sunt. Immo contubernales. Servi sunt.
Immo humiles amici. Servi sunt. Immo conservi, si cogitaveris tantundem in utrosque licere fortu-
nae. Itaque rideo istos qui turpe existimant cum servo suo cenare: quare, nisi quia superbissima con-
suetudo cenanti domino stantium servorum turbam circumdedit? Est ille plus quam capit, et ingenti
aviditate onerat distentum ventrem ac desuetum iam ventris officio, ut maiore opera omnia egerat
quam ingessit. At infelicibus servis movere labra ne in hoc quidem, ut loquantur, licet; virga murmur
omne compescitur, et ne fortuita quidem verberibus excepta sunt, tussis, sternumenta, singultus;
magno malo ulla voce interpellatum silentium luitur; nocte tota ieiuni mutique perstant. Sic fit ut isti
de domino loquantur quibus coram domino loqui non licet. At illi quibus non tantum coram dominis
sed cum ipsis erat sermo, quorum os non consuebatur, parati erant pro domino porrigere cervicem,
periculum imminens in caput suum avertere; in conviviis loquebantur, sed in tormentis tacebant.
II
Deinde eiusdem arrogantiae proverbium iactatur, totidem hostes esse quot servos: non habemus illos
hostes sed facimus. Alia interim crudelia, inhumana praetereo. Cum ad cenandum discubuimus, alius
sputa deterget, alius reliquias temulentorum toro subditus colligit. Alius pretiosas aves scindit; per pec-
tus et clunes certis ductibus circumferens eruditam manum frusta excutit, infelix. Adice obsonatores
quibus dominici palati notitia subtilis est, qui sciunt cuius illum rei sapor excitet, cuius illum iuvet
aspectus, cuius novitate nauseabundus erigi possit, quid iam ipsa satietate fastidiat, quid illo die esu-
riat. Cum his cenare non sustinet et maiestatis suae deminutionem putat ad eandem mensam cum
servo suo accedere. (Seneca)
1 a te: riferito a Lucilio, il destinatario dellepistola.
Metello il Macedonico (accusativo semplice)
Quinto Cecilio Metello fu eletto dapprima pretore, poi console, proconsole della Spagna Citeriore e
infine censore. Combatt la terza guerra macedonica e sconfisse due volte Andrisco, che aveva
dichiarato guerra a Roma poich si riteneva il legittimo erede di Macedonia. Con Metello la
Macedonia fu sconfitta e fu ridotta a provincia romana. Si dice che dovette scontrarsi anche con gli
Arcadi a Cheronea, per vendicare un torto subito da un ambasciatore romano a Corinto. In seguito
31 DALLITALIANO IN LATINO
30
1 Hoc rogo: Ti chiedo solo questo.
2 petebant: peto regge laccusativo della cosa che si chie-
de e lablativo retto da a o ab della persona alla quale si
chiede.
29
Unit 25
LACCUSATIVO
17
Unit 25 Laccusativo
rinunci al suo incarico in favore del console Mumnio. Inizialmente sembrava che fosse sconvenien-
te
1
per lui celebrare il trionfo. Tuttavia, dopo la vittoria di Scarpheia, tornato a Roma ottenne final-
mente il trionfo che si addice a un condottiero. Combatt contro i Celtiberi, dopo aver espugnato le
loro citt e accerchiato gli accampamenti. Eletto censore, esort i suoi concittadini a vergognarsi
della loro condotta morale e a non aver compassione degli uomini disonesti e dissoluti. Egli ritene-
va che a un popolo si addicessero costumi morigerati, per questo stabil che il matrimonio fosse
obbligatorio. Nonostante i contrasti con Publio Cornelio Scipione Emiliano, Metello pianse per la
sua morte e non derise mai i suoi meriti. Egli credeva che ogni uomo coraggioso potesse giovare allo
Stato.
1 fosse sconveniente: usa dedecet.
Il giuramento dei catilinari (doppio accusativo)
Catilina raduna i suoi uomini per pianificare il colpo di stato (62 a.C.).
Postquam acceperunt Catilinae verba homines, quibus mala abunde omnia erant, sed neque res neque
spes bona ulla, tametsi illis quieta movere magna merces videbatur: alii ex eo quaerebant quae condi-
cio belli foret, alii quae praemia armis peterent. Tum Catilina pollicitus est tabulas novas
1
, proscriptio-
nem locupletium, magistratus, sacerdotia, rapinas, alia omnia, quae bellum atque libido victorum fert;
praeterea eos certiores fecit esse in Hispania citeriore Pisonem, in Mauretania cum exercitu P. Sittium
Nucerinum, consili sui participes; petere consulatum C. Antonium, quem sibi collegam designare spe-
rabat, hominem et familiarem et omnibus necessitudinibus circumventum. Ad hoc maledictis increpa-
bat omnis bonos, suorum unum quemque nominans laudabat: admonebat alium egestatis, alium cupi-
ditatis suae, compluris periculi aut ignominiae, multos victoriae Sullanae, quibus ea praedae fuerat.
Postquam omnium animos alacres videt, cohortatus ut petitionem suam curae haberent, conventum
dimisit. Fuerunt id temporis qui dicebant Catilinam, oratione habit, cum ad ius iurandum popularis
sceleris sui adigeret, humani corporis sanguinem vino permixtum in pateris circumtulisse: inde cum
post execrationem omnes degustavissent, sicuti in sollemnibus sacris fieri consuevit, aperuisse consi-
lium suum, atque eo dictitare fecisse, ut inter se fidi magis forent, alius alii tanti facinoris conscii.
Nonnulli ficta et haec et multa praeterea existimabant. (Sallustio)
1 tabulas novas: debiti.
La sapienza filosofica di Catone Uticense (riepilogo)
Cicerone presenta ai giudici lintransigente virt filosofica di Catone.
In M. Catone, iudices, haec bona quae videmus divina et egregia ipsius scitote esse propria; quae non
numquam requirimus, ea sunt omnia non a natura verum a magistro. Fuit enim quidam summo inge-
nio vir, Zeno, cuius inventorum aemuli Stoici nominantur. Huius sententiae sunt et praecepta eius
modi: sapiens gratia numquam movetur; nemo misericors est nisi stultus et levis; viri non est neque
exorari neque placari. Dicit sapientem nihil opinari, nullius rei paenitere, nulla in re falli, sententiam
mutare numquam. Hoc homo ingeniosissimus, M. Cato, auctoribus eruditissimis inductus arripuit,
neque disputandi caus, ut magna pars, sed ita vivendi. Philosophi autem nonnulli, moderati homines
et temperati, aiunt apud sapientem valere aliquando gratiam; viri boni esse misereri; distincta genera
esse delictorum et disparis poenas; esse apud hominem constantem ignoscendi locum; ipsum sapien-
tem saepe aliquid opinari quod nescit, irasci non numquam; omnes virtutes mediocritate quadam esse
moderatas. Hos ad magistros si aliqua te fortuna, Cato, cum ista natura detulisset, non tu quidem vir
melior esses
1
nec fortior nec temperantior nec iustior neque enim esse potes sed paulo ad lenitatem
propensior. Huiusce modi Scipio ille fuit quem non paenitebat habere eruditissimum hominem
Panaetium domi; cuius oratione et praeceptis, quamquam erant eadem ista quae te delectant, tamen
asperior non est factus sed, ut accepi a senibus, lenissimus. (Cicerone)
1 si ... detulisset ... non ... esses: se ... ti avesse portato ... non saresti stato.
33
32
18
Linizio della guerra contro i Galli della Galazia (ablativo del punto di partenza)
Dopo aver esortato i soldati romani a combattere alacremente contro i Galli, dal momento che questi hanno offerto il loro aiuto
ad Antioco, re di Siria e acerrimo nemico dei Romani, il console Gneo Manlio Volsone inizia a marciare attraverso i territori sot-
tratti ad Antioco.
I
Eadem non aestate solum, sed etiam iisdem prope diebus, quibus haec a M. Fulvio consule in Aetolia
gesta sunt, consul alter Cn. Manlius in Gallograecia bellum gessit. Vere primo Ephesum consul venit,
acceptisque copiis ab L. Scipione et exercitu lustrato contionem apud milites habuit: adhortatus eos
ad novum cum Gallis suscipiendum bellum.
Laeti milites cum frequenti adsensu consulem audiverunt, partem virium Antiochi, Syriae regis, fuisse
Gallos credentes.
Consul Attalum, Eumenis fratrem, accersit a Pergamo, hortatusque ad capessendum secum bellum
pollicentem suam suorumque operam domum ad comparandum dimittit. Paucos post dies profecto ab
Epheso consuli ad Magnesiam occurrit Attalus cum mille peditibus equitibusque quingentis, Athenaeo
fratre iusso cum ceteris copiis subsequi, commendat iis custodi Pergami, quos fratri regnoque fidos
credebat. Consul collaudato iuvene cum omnibus copiis ad Maeandrum progressus castra posuit, quia
vado superari amnis non poterat et contrahendae naves erant ad exercitum traiciendum. Transgressi
Maeandrum ad Hieran Comen
1
pervenerunt.
II
Fanum ibi augustum Apollinis et oraculum; sortes versibus haud inconditis dare vates dicuntur. Hinc
alteris castris ad Harpasum flumen ventum est. Eodem et Athenaeus, Eumenis et Attali frater, cum
Cretense Leuso et Corrago Macedone venit; mille pedites mixtarum gentium et trecentos equites secum
adduxerunt. Consul nihil via degressus ad Antiochiam super Maeandrum amnem posuit castra. Huius
amnis fontes Celaenis oriuntur. Celaenae urbs caput quondam Phrygiae fuit; migratum inde haud pro-
cul veteribus Celaenis, novaeque urbi Apameae nomen inditum ab Apama sorore Seleuci regis. Et
Marsyas amnis, haud procul a Maeandri fontibus oriens, in Maeandrum cadit, famaque ita tenet
Celaenis Marsyan cum Apolline tibiarum cantu certasse. Maeander ex arce summa Celaenarum ortus,
media urbe decurrens, per Caras primum, deinde Ionas in sinum maris editur, qui inter Prienen et
Miletum est. Ad Antiochiam in castra consulis Seleucus, Antiochi filius, ex foedere icto cum Scipione
ad frumentum exercitui dandum venit.
Inde ad Gordiutichos quod vocant processum est. Ex eo loco ad Tabas tertiis castris perventum. In fini-
bus Pisidarum posita urbs est, in ea parte, quae vergit ad Pamphylium mare. Integris viribus regionis
eius feroces ad bellandum habebat viros. Tum quoque equites in agmen Romanum eruptione facta
haud modice primo impetu turbavere; deinde ut apparuit nec numero se nec virtute pares esse, in
urbem compulsi veniam erroris petebant, dedere urbem parati. Quinque et viginti talenta argenti et
decem milia medimnum tritici imperata; ita in deditionem accepti. (Livio)
1 ad Hieran Comen: a Iera Come, ad + acc.
34
Unit 26
LABLATIVO
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Strutture linguistiche
1. Individua tutti i complementi di origine presenti nel
passo.
2. Il costrutto acceptis copiis un ablativo
assoluto: individua gli altri ablativi assoluti presenti
nel passo.
3. Analizza il complemento a Pergamo: dopo aver
individuato di quale complemento si tratta, elenca
tutti i complementi composti con la preposizione
a/ab seguita dallablativo e individuane le funzioni.
4. Che tipo di proposizione subordinata quia
poterat?
5. Come costruito il verbo dicuntur?
6. Le forme verbali oriuntur, oriens e ortus derivano
tutte dal verbo orior: analizzale e individua quale
ablativo ricorre con questo verbo.
7. Considera lespressione ad frumentum
dandum: che valore ha questo costrutto?
19
Unit 26 Lablativo
La Germania (ablativo del punto di partenza)
Nel passo proposto, tratto dalla Germania, lo storico Tacito (55-117 d.C.), dopo aver dedicato la sua trattazione ad aspetti geo-
grafici della Germania, analizza alcune caratteristiche della societ dei Germani.
I
Germania omnis a Gallis Raetisque et Pannoniis Rheno et Danuvio fluminibus, a Sarmatis Dacisque
mutuo metu aut montibus separatur: cetera Oceanus ambit, latos sinus et insularum immensa spatia
complectens, nuper cognitis quibusdam gentibus ac regibus, quos bellum aperuit. Rhenus, Raeticarum
Alpium inaccesso ac praecipiti vertice ortus, modico flexu in occidentem versus septentrionali Oceano
miscetur. Danuvius, molli et clementer edito montis Abnobae iugo effusus, plures populos adit.
Germani celebrant carminibus antiquis Tuistonem deum terra editum. Ei filium Mannum, originem
gentis conditoremque, Manno tres filios adsignant.
II
Fuisse et apud eos Herculem memorant, primumque omnium virorum fortium ituri in proelia canunt.
Sunt illis haec quoque carmina quorum relatu, quem barditum vocant, accendunt animos futuraeque
pugnae fortunam ipso cantu augurantur.
Ceterum et Ulixen quidam opinantur longo illo et fabuloso errore in hunc Oceanum delatum adisse
Germaniae terras, Asciburgiumque, quod in ripa Rheni situm hodieque incolitur, ab illo constitutum
nominatumque; Germani reges ex nobilitate, duces ex virtute sumunt. Nec regibus infinita ac libera
potestas.
Ceterum neque animadvertere neque vincire, ne verberare quidem nisi sacerdotibus permissum, non
quasi in poenam nec ducis iussu, sed velut deo imperante, quem adesse bellantibus credunt. (Tacito)
Un cruento combattimento fra Galli e Romani (ablativo del punto di partenza)
I
Galli, praemissis equitibus, magno cursu ad oppidum Gergoviam contenderunt. Sub muro consiste-
bant suorumque pugnantium numerum augebant. Erat Romanis nec loco nec numero aequa conten-
tio; simul et cursu et spatio pugnae defatigati non facile recentes atque integros sustinebant. Caesar
cum iniquo loco pugnari hostiumque augeri copias videret, praemetuens suis ad T. Sextium legatum,
quem minoribus castris praesidio reliquerat, misit, ut cohortes ex castris celeriter educeret et sub infi-
mo colle ab dextro latere hostium constitueret. Ipse paulum ex eo loco cum legione progressus, ubi con-
stiterat, eventum pugnae exspectabat. Cum acerrime comminus pugnaretur, hostes loco et numero,
nostri virtute confidebant.
II
Eodem tempore L. Fabius centurio quique una murum ascenderant, circumventi atque interfecti de
muro praecipitabantur. M. Petronius, eiusdem legionis centurio, a multitudine oppressus ac sibi despe-
rans multis iam vulneribus acceptis, manipularibus suis, qui illum erant secuti Quoniam inquit me
una vobiscum servare non possum, vestrae quidem certe vitae prospiciam, quos cupiditate gloriae
adductus in periculum deduxi. Vos data facultate vobis consulite. Simul in medios hostes inrupit duo-
busque interfectis reliquos a porta paulum submovit. Ita pugnans post paulo concidit ac suis saluti
fuit. Nostri cum undique premerentur, sex et quadraginta centurionibus amissis deiecti sunt loco. Sed
intolerantius Gallos insequentes legio decima tardavit, quae pro subsidio paulo aequiore loco constite-
rat. Hanc rursus XIII legionis cohortes exceperunt, quae ex castris minoribus eductae cum T. Sextio
legato locum ceperant superiorem. Legiones ubi primum planitiem attigerunt, infestis contra hostem
signis constiterunt. Eo die milites sunt paulo minus septingenti desiderati. (Cesare)
36
35
20
Sezione 7 Sintassi dei casi
Operazioni militari in Egitto e in Asia (ablativo del punto di partenza)
I
Caesar Aegypto atque Alexandria potitus
1
reges constituit, quos Ptolomaeus testamento scripserat atque
obtestatus erat populum Romanum ne mutarentur. Nam maiore ex duobus pueris rege amisso, mino-
ri tradidit regnum maiorique ex duabus filiis Cleopatrae, quae manserat in fide praesidiisque eius;
minorem Arsinoen deducere ex regno statuit. Legiones ibi veteran sext secum reduct ceteras reliquit,
ut firmum esset eorum regum imperium qui neque amorem suorum habere poterant, quod fideliter per-
manserant in Caesaris amicitia, neque vetustatis auctoritatem, paucis diebus reges constituti. Sic rebus
omnibus confectis et conlocatis ipse profectus est in Syriam.
II
Dum haec in Aegypto geruntur, rex Deiotarus ad Domitium Calvinum cui Caesar Asiam finitimasque
provincias administrandas tradiderat, venit oratum ne Armeniam minorem regnum suum neve
Cappadociam regnum Ariobarzanis possideri vastarique pateretur a Pharnace rege; Domitius cum turpe
populo Romano et C. Caesari victori sibique infame esse statueret regna sociorum atque amicorum ab
externo rege occupari, nuntios confestim ad Pharnacen misit, ut Armenia Cappadociaque decederet.
Interim legati a Pharnace responsa referunt: Cappadocia se decessisse, Armeniam minorem recepisse.
Domitius profectus est in Armeniam locisque superioribus iter facere instituit: nam ex Ponto a
Comanis iugum editum silvestre est, pertinens in Armeniam minorem, quo Cappadocia finitur ab
Armenia. Cuius itineris has esse certas opportunitates cognoverat quod in locis superioribus nullus
impetus repentinus accidere hostium poterat, et quod Cappadocia his iugis subiecta magnam commea-
tus copiam erat subministratura.
III
Complures interim legationes Pharnaces ad Domitium mittit: legati de pace agunt regiaque munera
Domitio ferunt. Ea constanter omnia aspernabatur nec sibi quicquam fore antiquius quam dignitatem
populi Romani et regna sociorum reciperare legatis respondebat.
Domitius autem ex propinquis castris in aciem exercitum eduxit. Acriter varieque pugnatur. Ceciderunt
eo proelio splendidi atque inlustres viri nonnulli, equites Romani. Quo tamen incommodo Domitius
accepto reliquias exercitus dissipati collegit itineribusque tutis per Cappadociam se in Asiam recepit.
Pharnaces, rebus secundis elatus, Pontum omnibus copiis occupavit ibique et victor et crudelissimus
rex multa oppida expugnavit. (Bellum Alexandrinum)
1 potitus: impadronitosi, + abl.
Asdrubale giunge in Italia (ablativo del punto di partenza)
Asdrubale, fratello di Annibale, guida i Cartaginesi durante le operazioni militari della seconda guerra punica. Il pretore comunica
ai consoli con una lettera che Asdrubale sta attraversando le Alpi, per congiungere il proprio esercito con le truppe di Annibale.
Auxerunt Romae tumultum litterae ex Gallia allatae ab L. Porcio praetore: Hasdrubalem movisse ex
hibernis et iam Alpes transire; octo milia Ligurum conscripta armataque coniunctura se transgresso in
Italiam esse. Hae litterae consules raptim confecto dilectu maturius quam constituerant exire in pro-
vincias coegerunt ea mente ut uterque hostem in sua provincia contineret neque coniungi aut conferre
in unum vires pateretur. Plurimum in eam rem adiuvit opinio Hannibalis quod, etsi
1
ea aestate trans-
iturum in Italiam fratrem crediderat, haudquaquam tam facilem maturumque transitum exspectabat;
ea tardius movendi ex hibernis causa fuit. Ceterum Hasdrubali et sua et aliorum spe omnia celeriora
atque expeditiora fuere. Non enim receperunt modo Arverni eum deincepsque aliae Gallicae atque
Alpinae gentes, sed etiam secutae sunt ad bellum. Ceterum quod celeritate itineris profectum erat, id
mora ad Placentiam, dum frustra obsidet magis quam oppugnat, corrupit. Crediderat campestris oppi-
di facilem expugnationem esse, et nobilitas coloniae induxerat eum, magnum se excidio eius urbis ter-
rorem ceteris ratum iniecturum. Non ipse se solum ea oppugnatione impediit, sed Hannibalem, post
famam transitus eius, tanto spe sua celeriorem, iam moventem ex hibernis, continuerat. (Livio)
1 etsi: anche se, + ind.
38
37
21
Unit 26 Lablativo
Nabide, tiranno dei Lacedemoni, chiede lalleanza con i Romani
(ablativo del punto di partenza)
Durante le guerre macedoniche Filippo, re dei Macedoni, con lavvicinarsi dello scontro decisivo con i Romani decide di affidare
a titolo fiduciario la citt di Argo a Nabide, tiranno dei Lacedemoni. Questi avrebbe dovuto restituirgliela se Filippo avesse vinto
contro i Romani. Nabide accetta la proposta di Filippo ma poi decide di allearsi con i Romani.
I
Philippus, Macedonum rex, optimum ratus Nabidi urbem Argivorum Lacedaemoniorum tyranno velut
fiduciariam dare ut victori sibi restitueret, Philocli, qui Corintho Argisque praeerat, scribit ut tyrannum
ipse conveniret. Philocles adicit, ad pignus futurae regi cum tyranno amicitiae, filias suas regem
Nabidis filiis matrimonio coniungere velle. Tyrannus tradere ubi vellet
1
urbem Philoclen iussit. Nocte
ignaris omnibus acceptus in urbem est tyrannus: prima luce occupata omnia superiora loca portaeque
clausae. Paucis principum inter primum tumultum elapsis, eorum absentium direptae fortunae; prae-
sentibus aurum atque argentum ablatum, pecuniae imperatae ingentes. Contione inde advocata roga-
tiones promulgavit, unam de tabulis novis, alteram de agro viritim dividendo.
II
Postquam in potestate Argivorum civitas erat, legatos Elatiam ad Quinctium consulem et ad Attalum,
Asiae regem, Aeginae hibernantem mittit qui nuntiarent Argos in potestate sua esse et a Quinctio pete-
rent ut eo veniret ad conloquium. Quinctius ut eo quoque praesidio Philippum nudaret cum adnuisset
se venturum, mittit ad Attalum ut ab Aegina Sicyonem sibi occurreret; ipse ab Anticyra decem quinque-
remibus quas iis forte ipsis diebus L. Quinctius frater eius adduxerat ex hibernis Corcyrae, Sicyonem
tramisit. Iam ibi Attalus erat; qui cum tyranno ad Romanum imperatorem, non Romano ad tyrannum
eundum diceret, in sententiam suam Quinctium traduxit ne in urbem ipsam Argos iret. Haud procul
urbe Mycenica vocatur: in eo loco ut congrederentur convenit. Quinctius cum fratre et tribunis militum
paucis, Attalus cum regio comitatu, Nicostratus Achaeorum praetor cum auxiliaribus paucis venit.
Tyrannum ibi cum omnibus copiis opperientem invenerunt. Progressus armatus cum satellitibus arma-
tis est in medium fere interiacentis campi: inermis Quinctius cum fratre et duobus tribunis militum,
inermi item regi praetor Achaeorum et unus ex purpuratis latus cingebant.
Ubi de condicionibus amicitiae coeptum agi est, Romanus duas postulare res, unam ut bellum cum
Achaeis finiret, alteram ut adversus Philippum mitteret secum auxilia. Ea se missurum dixit; pro pace
cum Achaeis indutiae impetratae. (Livio)
1 ubi vellet: quando voleva; il soggetto sottinteso Philocles.
Usipeti e Tencteri si scontrano con i Menapi e Cesare si prepara alla
guerra contro i Germani (ablativo del punto di partenza)
Gli Usipeti e i Tencteri, popoli germanici, migrano al di qua del Reno: uno spostamento determinato dalla pressione esercitata dai
bellicosissimi Svevi. Giunti infine nelle terre abitate dai Menapi, che per impediscono loro di attraversare il Reno, Usipeti e Ten-
cteri vanno allo scontro. Intanto Cesare, informato di questi avvenimenti, si prepara alla guerra con i Germani.
I
Usipetes et Tenctheri complures annos Sueborum vim sustinuerunt, ad extremum tamen agris expulsi
et multis locis Germaniae triennium vagati ad Rhenum pervenerunt, quas regiones Menapii incolebant.
Hi ad utramque ripam fluminis agros aedificia vicosque habebant. Sed tantae multitudinis adventu
perterriti ex iis aedificiis, quae trans flumen habuerant, demigraverunt et cis Rhenum dispositis praesi-
diis Germanos transire prohibebant. Illi omnia experti cum neque vi contendere propter inopiam
navium neque clam transire propter custodias Menapiorum possent, reverti se in suas sedes regione-
sque simulaverunt et tridui viam progressi rursus reverterunt atque omni hoc itinere una nocte equita-
tu confecto inscios inopinantesque Menapios oppresserunt, qui de Germanorum discessu per explora-
tores certiores facti sine metu trans Rhenum in suos vicos remigraverant. His interfectis navibusque
eorum occupatis, flumen transierunt atque omnibus eorum aedificiis occupatis reliquam partem hie-
mis se eorum copiis aluerunt.
40
39
22
Sezione 7 Sintassi dei casi
II
His de rebus Caesar certior factus et infirmitatem Gallorum veritus, quod sunt in consiliis capiendis
mobiles et novis plerumque rebus student, nihil his committendum existimavit.
Caesar, ne graviori bello occurreret, maturius quam consueverat ad exercitum proficiscitur. Eo cum
venisset, ea quae fore suspicatus erat facta cognovit: missas legationes ab nonnullis civitatibus ad
Germanos invitatosque eos uti ab Rheno discederent; Germani latius iam vagabantur et in fines
Eburonum et Condrusorum, qui sunt Treverorum clientes, pervenerant. Principibus Galliae evocatis
Caesar ea quae cognoverat dissimulanda sibi existimavit eorumque animis permulsis et confirmatis
equitatuque imperato bellum cum Germanis gerere constituit. (Cesare)
Peleo e Teti (ablativo del punto di partenza)
Peleo, re di Ftia, in Tessaglia, proveniva da Egina: fu esiliato da suo padre Eaco con suo fratello
Telamone, poich aveva ucciso il suo fratellastro. Allontanatosi da Egina, Peleo giunse a Ftia e qui
spos la figlia del re. Durante una battuta di caccia, colp accidentalmente il suocero e perci fu
costretto a fuggire da Ftia.
In seguito Zeus, il padre di tutti gli di, diede in sposa a Peleo la bellissima dea marina Teti, che
allinizio non amava Peleo: infatti fuggiva da lui in ogni modo, e si trasformava in fuoco, poi diven-
tava acqua e poi vento, si tramutava in un albero, in un leone e poi in un serpente e in una seppia.
Ma alla fine Peleo riusc a sposare Teti e alle nozze parteciparono tutti gli di dellOlimpo, tranne la
perfida Eris. Dallunione di Peleo e Teti nacque il fortissimo Achille: poich Teti desiderava rendere
invulnerabile suo figlio, lo immerse nelle acque del fiume Stige. Peleo non approvava il desiderio di
Teti: perci la dea si allontan dalla dimora di Peleo e affid Achille al Centauro Chirone. Poi ritor-
n a nuotare nel mare azzurro.
Il re Mida (ablativo del punto di partenza)
Sileno, precettore del dio Dioniso, fu ritrovato ubriaco in Frigia e venne condotto dal re della regio-
ne, il ricchissimo Mida, figlio di Gordio e di Cibele. Il re ospit Sileno e lo tratt con grande bene-
volenza. Dioniso allora volle ringraziare Mida per la sua gentilezza e realizz un desiderio del re.
Mida desiderava essere il pi ricco di tutti gli uomini: cos con laiuto di Dioniso tramutava in oro
ogni cosa con il solo tocco delle mani. Allimprovviso la sua reggia fu piena di oggetti preziosi: sta-
tue, vasi, oggetti doro erano ovunque. Allinizio Mida, abbagliato dalloro, gioiva del suo potere.
Tuttavia, in seguito, non riusciva a mangiare nulla, perch anche il cibo si tramutava in oro. Allora,
preso dalla disperazione, preg Dioniso di privarlo del suo potere, perch non voleva morire di fame.
Il dio ordin al povero Mida di immergersi nel fiume Pattolo e il fiume allimprovviso fu pieno doro.
In seguito Mida si comport ancora una volta da stolto. Si svolgeva una gara musicale fra Apollo e
Pan: questi affermava di essere, con il suo flauto, pi melodioso di Apollo. Tmolo, che era il giudice
della gara, disse che Apollo era pi abile di Pan; invece Mida afferm che Pan era migliore di Apollo.
Cos il dio, adirato, fece crescere al re delle orribili orecchie dasino.
La cavalleria numida viene in aiuto allesercito romano
(ablativo strumentale)
Durante le guerra contro i Liguri, i Romani, comandati dal console Minucio, evitano una sicura sconfitta grazie al prezioso aiuto
della cavalleria numida.
I
Ligures Pisas iam quadraginta milibus hominum, adfluente cotidie multitudine ad famam belli spem-
que praedae, circumsedebant. Minucius consul Arretium die quam edixerat ad conveniendum militibus
venit. Inde quadrato agmine ad Pisas duxit, et cum hostes non plus mille passuum ab oppido trans flu-
vium movissent castra, consul urbem haud dubie servatam adventu suo est ingressus. Postero die et
ipse trans fluvium quingentos ferme passus ab hoste posuit castra. Inde levibus proeliis a populationi-
43
42 DALLITALIANO IN LATINO
41 DALLITALIANO IN LATINO
23
Unit 26 Lablativo
bus agrum sociorum tutabatur: in aciem exire non audebat novo milite. Ligures multitudine freti et in
aciem exibant, parati de summa rerum decernere, et abundantes militum numero passim multas
manus per extrema finium ad praedandum mittebant.
II
Diu nihil in Liguribus dignum memori gestum erat: extremo eius anni bis in magnum periculum res
adducta est; nam et castra consulis oppugnata aegre sunt defensa et non ita multo post per saltum
angustum cum duceretur agmen Romanum, ipsas fauces exercitus Ligurum insedit. Qua cum exitus
non pateret, converso agmine redire institit consul. Et ab tergo fauces saltus occupatae a parte hostium
erant Caudinaeque cladis memoria non animis modo sed prope oculis obversabatur. Numidas octin-
gentos ferme equites inter auxilia habebat.
Numidae equos conscendunt et obequitare stationibus hostium, neminem lacessentes, coeperunt. Nihil
primo adspectu contemptius: equi hominesque paululi et graciles, discinctus et inermis eques, praeter-
quam quod iacula secum portat, equi sine frenis.
Postremo subditis calcaribus per medias stationes hostium erumpunt et in agrum latiorem evecti
omnia propinqua viae tecta incendunt. Proximo deinde vico inferunt ignem, ferro flammaque omnia
pervastant. Fumus primo conspectus, deinde clamor trepidantium in vicis auditus, postremo seniores
puerique refugientes tumultum in castris fecerunt. Momento temporis castra relicta erant, et obsidione
liberatus consul quo intenderat pervenit. (Livio)
I Romani si preparano alla guerra contro Antioco, re di Siria
(ablativo strumentale)
Lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) racconta che i senatori, preoccupati per limminente guerra contro Antioco, re di Siria, attuano
dei provvedimenti difensivi e nominano anticipatamente consoli e pretori.
I
Expectatio nondum coepti cum Antiocho, Syriae rege, belli curae patribus erat. Nam per legatos identidem
omnia explorabantur; tamen rumores temere sine ullis auctoribus orti multa falsa veris miscebant; inter
quae allatum erat, cum in Aetoliam venisset Antiochus, extemplo classem eum in Siciliam missurum.
Itaque senatus praetorem Atilium cum classe miserat in Graeciam; tamen, quia non copiis modo sed
etiam auctoritate opus erat ad tenendos sociorum animos, T. Quinctium et Cn. Octavium et Cn. Servilium
et P. Villium legatos in Graeciam misit; et ut M. Baebius ex Bruttiis ad Tarentum et Brundisium promo-
veret legiones decrevit; et ut M. Fulvius praetor classem navium viginti mitteret ad tuendam Siciliae oram.
Praetor oppida omnia maritima quae in Graeciam versa erant praesidiis firmavit.
II
Addidit alimenta rumoribus adventus Attali, Eumenis fratris, qui nuntiavit Antiochum regem
Hellespontum cum exercitu transisse et Aetolos ita se parare ut sub adventum eius in armis essent. Et
Eumeni absenti et praesenti Attalo gratiae actae et aedes liberae, locus, lautia decreta et munera data:
equi duo, bina equestria arma et vasa argentea centum pondo et aurea viginti pondo.
Cum alii atque alii nuntii bellum instare adferrent, ad rem pertinere visum est consules primo quoque
tempore creari. P. Scipioni consulatus datus est; additur ei de plebe collega M. Acilius Glabrio. Postero
die praetores creati L. Aemilius Paulus, M. Aemilius Lepidus, M. Iunius Brutus, A. Cornelius
Mammula, C. Livius et L. Oppius, utrique eorum Salinator cognomen erat; Oppius is erat qui classem
viginti navium in Siciliam duxerat. Interim dum novi magistratus sortirentur provincias, M. Baebius
a Brundisio cum omnibus copiis transire in Epirum est iussus et circa Apolloniam copias continere, et
M. Fulvio praetori urbano negotium datum est ut quinqueremes novas quinquaginta faceret. (Livio)
44
24
Sezione 7 Sintassi dei casi
I Romani sconfiggono i Galli (ablativo strumentale)
Sotto la guida del console Cn. Manlio, i Romani sconfiggono i Galli stanziati in Galazia.
I
Ad Cuballum, Gallograeciae castellum, castra habentibus Romanis apparuere cum magno tumultu
hostium equites nec turbarunt tantum stationes Romanas repente invecti sed quosdam etiam occide-
runt. Qui tumultus cum in castra perlatus esset, effusus repente omnibus portis equitatus Romanus
fudit fugavitque Gallos et aliquot fugientes occidit.
Cn. Manlius consul, quia non comminus pugnam sed procul locis oppugnandis futuram praeceperat
animo, ingentem vim pilorum, velitarium hastarum, sagittarum glandisque et lapidum paraverat,
instructusque missilium apparatu ad Olympum montem ducit et a quinque ferme milibus castra locat.
Postero die cum quadringentis equitibus progressum eum ad situm Gallicorum castrorum visendum
equites hostium, duplex numerus, effusi e castris, in fugam averterunt; occisi quoque pauci fugientium,
vulnerati plures.
II
Tertio die cum omnibus ad loca exploranda profectus, quia nemo hostium extra munimenta proces-
sit, tuto circumvectus montem, animadvertit meridiana regione terrenos colles esse, a septentrione
arduas et rectas prope rupes atque, omnibus ferme aliis inviis, itinera tria esse, unum medio monte,
qu terrena erant, duo difficilia ab hiberno solis ortu et ab aestivo occasu. Haec contemplatus eo die
sub ipsis radicibus posuit castra; postero, sacrificio facto, cum primis hostiis litasset, trifariam exerci-
tum divisum ducere ad hostem pergit. Ipse cum maxima parte copiarum, qu aequissimum aditum
praebebat mons, ascendit. Equitatum cum elephantis in proxima tumulis planitie reliquit.
III
Galli quattuor milia fere armatorum ad tumulum imminentem viae minus mille passuum a castris
occupandum mittunt, eo se rati veluti castello iter impedituros. Quod ubi Romani viderunt, expediunt
sese ad pugnam. Ante signa modico intervallo velites eunt et funditores et Tralles et Thraeces. Missilibus
ex intervallo loci proelium commissum est, primo par, Gallos loco adiuvante, Romanos varietate et
copia telorum; procedente certamine nihil iam aequi erat. Scuta longa ceterum ad amplitudinem cor-
porum parum lata, et ea ipsa plana, male tegebant Gallos. Nec tela iam alia habebant praeter gladios,
quorum, cum manum hostis non consereret, nullus usus erat. Saxis utebantur. Sagittis, glande iacu-
lis incauti ab omni parte configebantur. Pauci iam supererant Gallorum, qui effusa fuga castra repe-
tunt pavoris et tumultus iam plena. Romanos victores deserti fuga hostium acceperunt tumuli. (Livio)
45
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Cosa accade dopo che i Romani hanno stanziato
laccampamento presso Cuballo?
2. Che caratteristiche ha il luogo in cui si stanziano i
Romani?
3. Di quali armi si servono i Galli durante il
combattimento?
Strutture linguistiche
4. Sottolinea tutti gli ablativi strumentali.
5. Quale costrutto riconosci nellespressione cum
perlatus esset? Da quale verbo deriva perlatus
esset? Scrivine sul quaderno il paradigma
completo.
6. Che tipo di proposizioni quia praeceperat? Ci
sono altre subordinate dello stesso tipo, nel testo?
7. Il sostantivo vim laccusativo singolare di vis:
qual la declinazione di questo nome particolare
della III declinazione?
8. Postero die un ablativo semplice che ha la
funzione di un complemento di tempo
determinato: individua gli altri ablativi con funzione
analoga.
9. Come spieghi la presenza dei due infiniti esse e
esse?
10. Individua tutti gli ablativi assoluti presenti nel
passo.
11. Saxis un ablativo strumentale: quali sono i verbi
che in genere si costruiscono con lablativo
strumentale?
12. La proposizione qui repetunt una
proposizione relativa propria o impropria?
25
Unit 26 Lablativo
Ritratto di Catone (ablativo strumentale)
Fra patrizi e plebei sorge una contesa per ottenere la censura. Fra tutti si distingue per le sue notevoli qualit Marco Porcio Cato-
ne, di cui lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) delinea un interessante ritratto.
Censuram summa contentione petebant L. Valerius Flaccus P. et L. Scipiones Cn. Manlius Vulso L.
Furius Purpurio patricii, plebeii autem M. Porcius Cato M. Fulvius Nobilior Ti. et M. Sempronii,
Longus et Tuditanus. Sed omnes patricios plebeiosque nobilissimarum familiarum M. Porcius longe
anteibat. In hoc viro tanta vis animi ingeniique fuit, ut quocumque loco natus esset, fortunam sibi ipse
facturus fuisse videretur. Nulla ars neque privatae neque publicae rei gerendae ei defuit; urbanas rusti-
casque res pariter callebat. Ad summos honores alios scientia iuris, alios eloquentia, alios gloria mili-
taris provexit. Huic versatile ingenium pariter ad omnia fuit: in bello manu fortissimus multisque insi-
gnibus clarus pugnis, idem postquam ad magnos honores pervenit, summus imperator, idem in pace
iuris peritissimus, eloquentissimus. Vivit vigetque eloquentia eius sacrata scriptis omnis generis.
Orationes et pro se multae et pro aliis et in alios: nam non solum accusando sed etiam causam dicen-
do fatigavit inimicos. Simultates nimio plures et exercuerunt eum et ipse exercuit eas. Asperi procul
dubio animi et linguae acerbae et immodice liberae fuit, sed invicti a cupiditatibus animi, rigidae inno-
centiae, contemptor gratiae, divitiarum. In parsimonia, in patientia laboris periculique ferrei prope cor-
poris animique. (Livio)
Avvenimenti del 181 a.C. (ablativo strumentale)
Lo storico Livio (59 a.C.-17 d.C.) racconta gli avvenimenti del 181 a.C.: il pretore Manlio fonda la colonia di Aquileia nella Spa-
gna ulteriore e il proconsole Lucio Emilio Paolo riporta il trionfo sui Liguri Ingauni.
I
In ulteriore Hispania Manlius praetor secunda aliquot proelia cum Lusitanis fecit. Aquileia colonia
Latina eodem anno in agrum Gallorum est deducta. Tria milia peditum quinquagena iugera, centurio-
nes centena, centena quadragena equites acceperunt. Tresviri deduxerunt P. Cornelius Scipio Nasica C.
Flaminius L. Manlius Acidinus. Aedes duae eo anno dedicatae sunt, una Veneris Erycinae ad portam
Collinam: dedicavit L. Porcius Licinus duumvir, vota erat a consule L. Porcio Ligustino bello, altera in
foro holitorio Pietatis. Eam aedem dedicavit M. Acilius Glabrio duumvir; statuamque auratam, quae
prima omnium in Italia est statuta aurata, patris Glabrionis posuit.
II
Per eosdem dies, quibus aedes hae dedicatae sunt, L. Aemilius Paulus proconsul ex Liguribus Ingaunis
triumphavit. Transtulit coronas aureas quinque et viginti, nec praeterea quicquam auri argentique in
eo triumpho latum. Captivi multi principes Ligurum antea currum ducti. Aeris trecenos militibus divi-
sit. Auxerunt eius triumphi famam legati Ligurum pacem perpetuam orantes: ita in animum induxis-
se Ligurum gentem, nulla umquam arma nisi imperata a populo Romano sumere. Pax in Liguribus
fuit.
In Corsica pugnatum cum Corsis: ad duo milia eorum M. Pinarius praetor in acie occidit. Qua clade
compulsi obsides dederunt et cerae centum milia pondo. Inde in Sardiniam exercitus ductus, et cum
Iliensibus, gente ne nunc quidem omni parte pacata, secunda proelia facta. Carthaginiensibus eodem
anno centum obsides redditi. (Livio)
Policrate (ablativo strumentale)
Policrate per breve tempo regn nellisola di Samo con i suoi due fratelli. In seguito si impadron del
potere assoluto e divenne il tiranno dellisola. Policrate si serv delle sue immense ricchezze per
abbellire lisola di Samo: ricordiamo in particolare lo splendido tempio dedicato alla dea Era, che fu
portato a termine dagli abitanti stessi dellisola. Erodoto racconta che Policrate era molto amico del
sovrano egizio Amasi. Dato che Policrate era molto fortunato, il sovrano egizio pales la sua preoc-
cupazione per la fortuna del suo amico: diceva che gli uomini, che per molto tempo godono di una
buona sorte, allimprovviso vengono colpiti dalla sventura. Cos consigli a Policrate di separarsi da
48 DALLITALIANO IN LATINO
47
46
26
Sezione 7 Sintassi dei casi
un oggetto cui teneva molto, per evitare che allimprovviso la cattiva sorte lo colpisse. Policrate
accett il consiglio dellamico: si imbarc su una nave e gett in mare un anello preziosissimo; quin-
di torn alla sua dimora. Il giorno dopo un pescatore, che aveva preso un pesce molto grande, lo
don a Policrate. Accadde allora un avvenimento singolare, degno di essere ricordato: il cuoco trov
nelle interiora del pesce il preziosissimo anello e lo restitu al tiranno. Policrate rifer ad Amasi lac-
caduto. Allora il sovrano dellEgitto decise di allontanarsi da lui, perch sapeva che la fortuna del-
lamico non sarebbe durata per sempre ma allimprovviso una terribile sciagura avrebbe colpito il
suo amico e non voleva soffrirne. Poco tempo dopo infatti Policrate fu barbaramente ucciso dal
satrapo di Sardi.
Artemisia I e Artemisia II (ablativo strumentale)
Artemisia, figlia di Ligdamo di Alicarnasso, era la sovrana della Caria. Racconta Erodoto, famoso
storico greco, che Artemisia prese parte alla spedizione contro i Greci, organizzata dal re dei
Persiani Serse. Era una donna di grande coraggio: durante le operazioni di guerra dimostr un valo-
re e una tenacia straordinari. Con molto zelo guid personalmente le sue cinque navi e dimostr di
essere molto pi coraggiosa dei soldati di Serse. I Greci tentarono di ucciderla, perch non voleva-
no che una donna partecipasse a una spedizione di guerra. Tuttavia il loro tentativo fu vano, perch
Artemisia decise di ritirarsi presto dalla battaglia.
Dagli storici sappiamo che unaltra Artemisia fu sovrana della Caria: costei era la moglie di Mausolo,
che fond la bellissima citt di Alicarnasso. Alla morte di suo marito Artemisia si impadron del
potere e per breve tempo regn in Caria. Presa da profonda tristezza, fece erigere un monumento
sepocrale per suo marito, che superava per bellezza e grandiosit molte altre opere darte.
Teossena preferisce morire piuttosto che cadere prigioniera di Filippo
(riepilogo sullablativo)
I
Philippus, Macedonum rex, Herodicum principem Thessalorum multis ante annis occiderat; generos
quoque eius postea interfecit. In viduitate relictae filiae singulos filios parvos habentes. Theoxena et
Archo nomina iis erant mulieribus. Theoxena multis petentibus aspernata nuptias est: Archo Poridi
cuidam, longe principi gentis Aenianum, nupsit et apud eum plures enixa partus, parvis admodum
relictis omnibus, decessit. Theoxena, ut in suis manibus liberi sororis educarentur, Poridi nupsit; suum
sororisque filios in eadem habebat cura. Postquam regis edictum de comprehendendis liberis eorum,
qui interfecti essent
1
, accepit, ausa est dicere se sua manu omnes interfecturam. Poris abominatus men-
tionem tam foedi facinoris Athenas deportaturum eos ad fidos hospites dixit, comitemque ipsum fugae
futurum esse.
II
Proficiscuntur ab Thessalonica Aeneam ad statum sacrificium, quod Aeneae conditori cum magna cae-
rimonia quotannis faciunt. Ibi die per sollemnes epulas consumpto navem praeparatam a Poride sopi-
tis omnibus de tertia vigilia conscendunt tamquam redituri in Thessalonicam: sed traicere in Euboeam
erat propositum. Regii, qui praeerant custodiae portus, lembum armatum ad retrahendam eam navem
miserunt cum gravi edicto, ne reverterentur sine ea. Cum iam appropinquabant, Poris quidem ad hor-
tationem remigum nautarumque intentus erat. Ferox interim femina, ad multo ante praecogitatum
revoluta facinus, venenum diluit ferrumque promit et posito in conspectu poculo strictisque gladiis
mors inquit una vindicta est. Viae ad mortem hae sunt. Agite, iuvenes mei, primum, qui maiores
estis, capite ferrum aut haurite poculum, si segnior mors iuvat. Et hostes aderant et auctor mortis
instabat. Alii alio leto absumpti semianimes e nave praecipitantur. Ipsa deinde virum comitem mortis
complexa in mare sese deiecit. Nave vacua dominis regii potiti sunt. (Livio)
1 qui interfecti essent che erano stati uccisi.
50
49 DALLITALIANO IN LATINO
27
La guerra fra i Romani e gli Equi (determinazioni di tempo)
I Romani si trovano a dover affrontare un duro attacco da parte degli Equi.
I
Iam pridem haud dubium erat quin
1
cum Aequis alter consulum bellum gereret. Itaque Aequi ab
Ecetranis Volscis praesidium petiverunt; quo cupide oblato adeo civitates hae perpetuo in Romanos
odio certaverunt bellum summa vi parabatur. Tum sentiunt Hernici et praedicunt Romanis
Ecetranum ad Aequos descisse. Sp. Furius consulum alter cui ea provincia evenerat profectus in
Aequos, Hernicorum in agro populabundum hostem invenit, ignarusque multitudinis, quia nusquam
universa conspecta fuerat, imparem copiis exercitum temere pugnae commisit. Primo concursu pulsus
se intra castra recepit. Neque is finis periculi fuit; namque et proxima nocte et postero die tanta vi castra
sunt circumsessa atque oppugnata ut ne nuntius quidem inde mitti Romam posset multos dies. Postea
Hernici et male pugnatum et consulem exercitumque obsideri nuntiaverunt, et patribus Postumium,
alterum consulum, efficere videbatur ne quid res publica detrimenti caperet.
II
Multi per eos dies motus multique impetus hinc atque illinc facti sunt, quia superante multitudine
hostes carpere multifariam vires Romanas, ut non suffecturas ad omnia, adgressi sunt; simul castra
oppugnabantur, simul pars exercitus ad populandum agrum
2
Romanum missa urbemque ipsam tem-
ptandam. L. Valerius ad praesidium urbis relictus, consul Postumius ad arcendas populationes
3
finium missus est. Nihil remissum ab ulla parte curae aut laboris; vigiliae in urbe, stationes ante por-
tas praesidiaque in muris disposita, et, quod necesse erat in tanto tumultu, iustitium per aliquot dies
servatum. Interim in castris Furius consul, cum primo quietus obsidionem passus esset, in incautum
hostem decuman port erupit at metu substitit ne qua ex parte altera in castra vis fieret. Furium lega-
tum frater idem consulis erat longius extulit cursus. Ita exclusus multis saepe frustra conatibus cap-
tis ut viam sibi ad castra faceret, usque ad exitum acriter dimicans, cecidit. (Livio)
La storia di Roma e le et delluomo (determinazioni di tempo)
Con grande originalit Floro (II secolo d.C.) riassume la storia di Roma in quattro gradus, corrispondenti alle et delluomo: infan-
zia, adolescenza, maturit, vecchiaia.
Si quis populum Romanum quasi unum hominem consideret totamque eius aetatem percenseat, ut
1
coeperit utque adoleverit, ut quasi ad quandam iuventae frugem pervenerit, ut postea velut consenue-
rit, quattuor gradus processusque eius inveniet. Prima aetas sub regibus fuit prope per annos quadrin-
gentos, quibus circum urbem ipsam cum finitimis luctatus est. Haec erit eius infantia. Sequens a Bruto
52
1 quin: che, + cong.
2 ad populandum agrum: proposizione finale.
3 ad arcendas populationes: proposizione finale.
51
Unit 27
DETERMINAZIONI
DI TEMPO E DI LUOGO
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Con chi si alleano gli Equi?
2. Chi informa i Romani ogni volta che se ne
presenta loccasione?
3. Come si comporta il senato di fronte allaccaduto?
4. Chi perde la vita combattendo?
Strutture linguistiche
5. Sottolinea i complementi di tempo determinato e
cerchia quelli di tempo continuato, specificando
ogni volta in che modo sono espressi.
6. Che significa petiverunt? Come costruito?
7. Come costruito videbatur?
8. Che tipo di proposizione retta da ne?
9. Che forma temptandam? Quale costrutto
tipicamente latino riconosci?
1 ut: come, in qual modo.
28
Sezione 7 Sintassi dei casi
Collatinoque consulibus in Appium Claudium Quintum Fulvium consules centum quinquaginta
annos patet, quibus Italiam subegit. Hoc fuit tempus viris armis incitatissimum, ideoque quis adules-
centiam dixerit
2
. Deinceps ad Caesarem Augustum centum et quinquaginta anni, quibus totum orbem
pacavit. Hic iam ipsa iuventas imperii et quaedam quasi robusta maturitas. A Cesare Augusto in sae-
culum nostrum haud multo minus anni ducenti, quibus inerti Caesarum quasi consenuit atque deco-
xit, nisi quod sub Traiano principe movit lacertos et praeter spem omnium senectus imperii quasi red-
dita iuventute revirescit. (Floro)
2 dixerit: potrebbe definirla, cong. potenziale.
Il cursus honorum (determinazioni di tempo)
La carriera politica romana iniziava ufficialmente dopo dieci anni di servizio militare nella cavalle-
ria romana. Tuttavia, questa regola non era molto rigida. A Roma i candidati venivano scelti per la
reputazione e per la famiglia cui appartenevano. I passaggi del cursus honorum avvenivano ogni
anno tramite elezioni dirette. I candidati con almeno trentanni diventavano questori. I patrizi pote-
vano accedere a questa carica e ad altre cariche due anni prima. I questori si occupavano dellam-
ministrazione finanziaria e al termine della loro carica diventavano membri del senato. Allet di
trentasei anni, chi era stato questore poteva essere eletto edile. Gli edili si occupavano dellammini-
strazione della citt e, alla fine della loro carica, organizzavano dei giochi. I pretori venivano eletti
tra candidati di almeno trentanove anni e potevano comandare una legione e governare, al termine
della carica, province non assegnate ai consoli. La carica di console era la pi prestigiosa destinata
a uomini di almeno quarantadue anni. Dopo la riforma di Augusto, i consoli potevano essere eletti
anche allet di trentatr anni. Essi per un anno governavano legioni e alla fine del mandato provin-
ce importanti. Si poteva essere eletto console una seconda volta, dopo dieci anni dalla prima. I cen-
sori venivano eletti ogni cinque anni e rimanevano in carica per diciotto mesi anzich per dodici.
Essi potevano stabilire lespulsione dei membri del senato, considerati indegni. La carica di tribuno
della plebe non faceva parte del cursus honorum, ma era ugualmente molto importante per i plebei
e, dopo let repubblicana, anche per gli imperatori, che avevano la tribunicia potestas.
Le strade romane (determinazioni di luogo)
I Romani costruirono lunghe strade dritte per scopi politici, militari e commerciali. Le strade erano
necessarie per la crescita dellimpero, poich consentivano gli spostamenti dellesercito. Con il nome
di via si indicavano tutte le strade che partivano da Roma e arrivavano ai territori posti al di fuori
della citt. Inizialmente, a ogni strada veniva dato il nome della citt a cui conduceva: la via
Ardeatina fu chiamata cos perch portava verso Ardea. Altre avevano il nome dei popoli che rag-
giungevano, come la via Latina, o delle funzioni che avevano, come la via Salaria, attraverso la quale
veniva trasportato il sale. Successivamente, venne dato il nome dei magistrati, soprattutto censori e
consoli, che le avevano costruite. La via Appia fu chiamata cos da Appio Claudio Cieco, che voleva
costruire una strada per arrivare fino alla Magna Grecia, durante le guerre sannitiche. Si dice che
tutte le strade portano a Roma, poich in questo modo si potevano controllare le province ed evita-
re insurrezioni. Durante limpero, ventinove strade partivano da Roma e si irradiavano verso lItalia;
altre percorrevano tutti i territori dellimpero, dalla Britannia alla Mesopotamia, dalla penisola ibe-
rica alla Dacia. Prima Giulio Cesare e poi Marco Antonio ordinarono a tre geografi greci, Zenodoxus,
Teodoto e Policlito, di scrivere litinerario principale di tutte le strade dellimpero. Dopo venticinque
anni di lavoro, litinerario scolpito sulla pietra fu esposto vicino al Pantheon. L i viaggiatori poteva-
no copiare liberamente litinerario che li interessava.
54 DALLITALIANO IN LATINO
53 DALLITALIANO IN LATINO
29
Un assedio fallito (verbi transitivi)
I Cartaginesi, asserragliati in una citt sul mare, sono assediati dai Romani e, dopo un primo scontro sfavorevole, decidono di
ritirarsi; Scipione, il generale romano, d quindi lordine di assaltare le mura con le scale. I Romani, rinvigoriti dalla fuga dei nemi-
ci ormai allo sbando, si arrampicano lungo le scale tentando per questa via di entrare in citt; le mura si rivelano per pressoch
insuperabili e per di pi lo sbarco delle navi romane che dovrebbero attaccare la citt dalla parte del mare si rivela un insucces-
so. A quel punto Scipione costretto a dare il segnale della ritirata, infondendo nei Cartaginesi un certo ottimismo.
Cum terra marique instrui hostium oppugnationem Carthaginensium dux videret et ipse copias dispo-
nit; patefact deinde port militum magnam partem emittit. Romani duce ipso praecipiente parumper
cesserunt et primo haud impares steterunt acies; subsidia deinde summissa e Romanis castris averte-
runt in fugam hostes. Trepidatio vero non in proelio maior quam tota urbe fuit: multae stationes pavo-
re atque fuga desertae sunt relictique muri. Ubi egressus Scipio in tumulum animadvertit multis parti-
bus nudata defensoribus moenia esse, omnes e castris excitos ire ad oppugnandam urbem et ferre sca-
las iubet. Itaque in vulnera ac tela Romani milites ruunt, neque illos muri neque superstantes armati
arcere queunt quin certatim adscendant
1
. Ab navibus eodem tempore ea quae mari adluitur pars urbis
oppugnari coepta est, at ibi dum appellunt, dum raptim exponunt scalas militesque dum in terram eva-
dere properant, ipsa festinatione et certamine alii alios impediunt. Inter haec repleverat iam Poenus dux
armatis muros et vis magna ex ingenti copia congesta telorum suppeditabat atque moenia ipsa Cartha-
ginenses defendere potuerunt. Rarae enim scalae altitudini aequari poterant et quo quaeque altiores, eo
infirmiores erant; itaque quidam stantibus scalis cum altitudo caliginem oculis offudisset, ad terram
delati sunt. Cum passim homines scalaeque ruerent et audacia atque alacritas hostium cresceret,
signum receptui Romanis militibus datum est; quod spem obsessis dedit capi urbem non posse. (Livio)
1 arcere ... adscendant: riescono a impedire che facciano a gara per scalare (le mura).
Lincendio della citt di Velletri (verbi transitivi)
I cittadini di Velletri si affrettarono a uscire dalla citt a causa di un grande incendio che in poco tem-
po aveva distrutto la maggior parte delle case. Essi si fermarono fuori dalle mura perch volevano
aspettare i pi lenti, ma dopo poche ore il frastuono di una torre che crollava spavent tutti e si ini-
zi a gridare e a correre. Alcune madri nella fuga avevano perso i figli e si tormentavano; volevano
tornare indietro per salvarli dalle fiamme ma la citt ormai bruciava tutta e furono trattenute a sten-
to dai loro mariti. Quando arriv la notte lincendio si poteva vedere da molto lontano e aveva ormai
ucciso molti cittadini: morirono circa trecento persone e decine di animali.
56 DALLITALIANO IN LATINO
55
Unit 28
LA SINTASSI DEL VERBO
30
La tempesta improvvisa e lapprodo dei naufraghi a Crotone
(tempi dellindicativo)
I
Encolpio, eroe del Satyricon di Petronio (I secolo d.C.), racconta come ha affrontato una tempesta in alto mare insieme ai suoi
compagni.
Dum haec taliaque iactamus, inhorruit mare nubesque undique adductae obruerunt tenebris diem.
Discurrunt nautae ad officia trepidantes velaque tempestati subducunt. Sed nec certus fluctus ventus
impulerat
1
, nec quo destinaret cursum gubernator sciebat. Siciliam modo ventus dabat
2
, saepissime
Aquilo convertebat huc illuc obnoxiam ratem, et quod omnibus procellis periculosius erat, tam spis-
sae repente tenebrae lucem suppresserant, ut ne proram quidem totam gubernator videret. Itaque perni-
cies postquam manifesta convaluit, Lichas
3
trepidans ad me supinas porrigit manus. Et illum quidem
vociferantem in mare ventus excussit, repetitumque infesto gurgite procell circumegit atque hausit. Try-
phaenam autem prope iam exanimatam fidelissimi rapuerunt servi, scaphaeque impositam cum maxi-
ma sarcinarum parte abduxerunt certissimae morti
4
.
II
La tempesta si placa e i naufraghi raggiungono il lido.
Hoc peracto libenter officio
5
destinatum carpimus iter, ac momento temporis in montem sudantes con-
scendimus, ex quo haud procul impositum arce sublimi oppidum cernimus. Nec quid esset sciebamus
errantes, donec a vilico quodam Crotona esse cognovimus, urbem antiquissimam et aliquando Italiae
primam. Cum deinde diligentius exploraremus qui homines inhabitarent nobile solum, quodve genus
negotiationis praecipue probarent post attritas bellis frequentibus opes: O mi inquit hospites, si nego-
tiatores estis, mutate propositum aliudque vitae praesidium quaerite. Sin autem urbanioris notae homi-
nes sustinetis semper mentiri, recta ad lucrum curritis. In hac enim urbe non litterarum studia celebran-
tur, non eloquentia locum habet, non frugalitas sanctique mores laudibus ad fructum perveniunt, sed
quoscunque homines in hac urbe videritis, scitole in duas partes esse divisos. Nam aut captantur aut
captant. (Petronio)
Le fanciulle romane (tempi dellindicativo)
Fin dallantichit, le donne erano molto svantaggiate rispetto agli uomini. Il giorno della nascita
1
avveniva il rito del riconoscimento per i neonati. I bambini vengono deposti davanti al padre
2
, che
con un gesto manifesta la sua volont: se solleva il neonato, costui riconosciuto, altrimenti viene
58 DALLITALIANO IN LATINO
1 nec certus impulerat: il vento cambiava direzione di
continuo.
2 dabat: spingeva verso.
3 Lychas: Lica; un uomo.
4 certissimae morti: dat. retto da abduxerunt, strappa-
rono a.
5 officio: si tratta del funerale di Lica.
57
Unit 29
LINDICATIVO
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Quali compagni di viaggio vengono nominati da
Encolpio?
2. Che cosa accade a Lica?
3. Dove approdano dopo la tempesta?
4. Che cosa dice il contadino a proposito della citt
dove si trovano?
Strutture linguistiche
5. Analizza tutte le forme di indicativo presente,
imperfetto e perfetto presenti nel brano e
specificane il valore.
6. Perch nella prima parte del brano si alternano
forme di perfetto e forme di presente?
7. Come va tradotta lespressione periculosius erat?
8. Il termine latino gubernator significa timoniere.
Secondo te, il termine governatore ha
conservato in parte il significato originario?
1 il giorno della nascita: usa dies natalis. 2 padre: usa pater familias.
31
Unit 29 Lindicativo
esposto nella pubblica via, dove pu morire di fame e di freddo. Generalmente il padre riconosceva
soltanto i figli maschi. Lo storico Dionigi DAlicarnasso parla di una legge, attribuita a Romolo, la
quale stabiliva che il padre avrebbe dovuto riconoscere almeno la figlia primogenita. Ci accadeva
per evitare un numero eccessivo di abbandoni di figlie femmine. Per le bambine salvate dalla volon-
t del padre o dalla carit di qualcun altro, dopo i primi otto giorni di vita
3
ha luogo il rito di purifi-
cazione, in cui vengono invocate delle divinit che presiederanno al suo destino. Parenti e amici por-
tano doni e i genitori assegnano il nome. Mentre ai maschi venivano assegnati tre nomi, alla femmi-
na era destinato soltanto un nome, in genere quello della famiglia
4
. In quello stesso giorno, ai maschi
veniva appeso al collo un pendaglio doro
5
; alle femmine, invece, veniva data una bambola, che avreb-
bero dovuto deporre sullaltare della casa dorigine il giorno del loro matrimonio. Le ragazze poteva-
no andare a scuola, ma per un periodo pi breve rispetto ai coetanei maschi. Alle fanciulle era per-
messo di giocare con i dadi, il cerchio e le noci e di dedicarsi alla danza e al canto.
Linfanzia dellimperatore Aureliano (uso relativo dei tempi dellindicativo)
Alcuni presagi annunciano che Aureliano (214-275 d.C.) diventer imperatore.
Divus Aurelianus ortus, ut plures loquuntur, Sirmii familia obscuriore, ut nonnulli, Dacia ripensi. A pri-
ma aetate ingenio vivacissimus, viribus clarus, nullum umquam diem praetermisit, quamvis festum,
quamvis vacantem, quo non se pilo et sagittis ceterisque armorum exerceret
1
officiis. Matrem quidem eius
Callicrates Tyrius, Graecorum longe doctissimus scriptor, sacerdotem templi Solis invicti in vico eo, in
quo habitabant parentes, fuisse dicit. Habuisse quin etiam non nihilum divinationis, adeo ut aliquando
marito suo iurgans ingesserit, cum eius et stultitiam increparet et vilitatem: En imperatoris patrem!.
Ex quo constat illam mulierem scisse fatalia. Idem dicit auspicia imperii Aureliano haec fuisse: primum
pueri eius pelvem serpentem plerumque cinxisse neque umquam occidi potuisse, postremo ipsam
matrem, quae hoc viderat, serpentem quasi familiarem occidere noluisse. His accedit quod ex palliolo pur-
pureo, quod Soli sui temporis imperator obtulerat, sacerdos mulier crepundia
2
filio fecisse perhibetur.
Addit etiam illud, quod vinctum fasceola Aurelianum aquila innoxie de cunis levaverat et in aram posue-
rat, quae iuxta sacellum forte sine ignibus erat. Idem auctor ait vitulum matri eius natum mirae magni-
tudinis, candidum sed purpurantibus maculis, ita ut haberet in latere uno Ave et in alio coronam. Fue-
runt et postea multa omina iam militanti futuri, ut res monstravit, imperii. (Historia Augusta)
Il viaggio di Cicerone (stile epistolare)
Cicero Tironi suo s. p. d.
Nos a te, ut scis, discessimus a. d. IIII Non. Nov., Leucadem venimus a. d. VIII Id. Nov., a. d. VII Actium.
Ibi propter tempestatem a. d. VI Id. morati sumus. Inde a. d. V Id. Corcyram bellissime navigavimus.
Ibi retenti ventis sumus usque ad a. d. VIIII Kal. Dec. Interea qui cupide profecti sunt multi naufragia
fecerunt. Nos eo die cenati solvimus. Inde Austro lenissimo caelo sereno nocte illa et die postero in Ita-
liam ad Hydruntem ludibundi pervenimus eodemque vento postridie hora IIII Brundisium venimus. A.
d. V Kal. Dec. servus Cn. Planci Brundisii tandem aliquando mihi a te exspectatissimas litteras reddidit
datas Id. Nov., quae me molestia valde levaverunt. Asclapo medicus plane confirmat propediem te valen-
tem fore. Scio te omnia facturum esse ut nobiscum quam primum sis, sed tamen ita velim ut
1
ne prope-
res. Te hoc rogo et a te peto ne temre naviges (solent nautae festinare quaestus sui causa). Cautus sis,
mi Tiro; mare magnum et difficile tibi est. Si poteris, cum Mescinio (caute is solet navigare), si minus,
cum honesto aliquo homine, cuius auctoritate navicularius moveatur. In hoc omnem diligentiam si
adhibueris teque nobis incolumem stiteris, omnia a te habebo. Etiam atque etiam, noster Tiro, vale.
Medico, Curio, Lysoni de te scripsi diligentissime. Vale et salve. XIV Kal. Mai.
1 ita velim ut: vorrei che.
60
1 quo non ... exerceret: in cui non si esercitasse. 2 crepundia: qui ha il significato di fasce.
59
3 i primi di vita: usa primordia. 4 famiglia: usa gens. 5 pendaglio doro: usa bulla.
32
Sezione 8 Sintassi del verbo
Una lettera di Cicerone a Varrone (stile epistolare)
Cicerone saluta Varrone.
Anche se non ho di cosa scriverti, ciononostante non ho potuto non dare nulla a Caninio che veniva
da te. Ti scrivo perci ci che credo che tu voglia, (cio) che presto verr da te. Considera, ti prego
1
,
se giusto che noi stiamo in questi luoghi, mentre divampa un cos grande e grave incendio
2
in cit-
t. Sebbene la situazione sia tanto triste, sembra tuttavia che le nostre arti portino non so in che
modo frutti pi copiosi di quanto (ne) portassero un tempo, sia perch non troviamo conforto in
nessunaltra cosa, sia perch la gravit della malattia fa s che abbiamo bisogno della medicina e ora
si riveli la sua forza, che non avvertivamo quando eravamo in salute. Stammi bene. Consegnata a
Roma il giorno precedente alle idi di febbraio.
Il tribunato di Gaio Gracco (riepilogo sullindicativo)
I
Decem deinde interpositis annis, qui Ti. Graccum idem Gaium fratrem eius occupavit furor, tam virtu-
tibus eius omnibus quam huic errori similem, ingenio etiam eloquentiaque longe praestantiorem. Qui
cum summa quiete animi civitatis princeps esse posset, vel vindicandae fraternae mortis grati vel prae-
muniendae regalis potentiae eiusdem exempli tribunatum ingressus, longe maiora et acriora petens
dabat civitatem omnibus Italicis, extendebat eam paene usque Alpis, dividebat agros, vetabat quem-
quam civem plus quingentis iugeribus habere, quod aliquando lege Licinia cautum erat, nova constitue-
bat portoria, novis coloniis replebat provincias, iudicia a senatu trasferebat ad equites, frumentum ple-
bi dari instituerat; nihil immotum, nihil tranquillum, nihil quietum, nihil denique in eodem statu relin-
quebat; quin alterum etiam continuavit tribunatum.
II
Hunc L. Opimius consul, qui praetor Fregellas exciderat, persecutus armis unaque Fulvium Flaccum,
consularem ac triumphalem virum, aeque prava cupientem, quem C. Gracchus in locum Tiberii fratris
triumvirum nominaverat, eumque socium regalis adsumpserat potentiae, morte adfecit. Id unum nefa-
rie ab Opimio proditum, quod capitis non dicam Gracchi, sed civis Romani pretium se daturum idque
auro repensurum proposuit. Flaccus in Aventino annatos ac pugnam ciens cum filio maiore iugulatus
est; Gracchus profugiens, cum iam comprehenderetur ab iis, quos Opimius miserat, cervicem Euporo
servo praebuit, qui non segnius se ipse interemit, quam domino succurrerat. Quo die singularis Pompo-
nii equitis Romani in Gracchum fides fuit. Qui more Coclitis sustentatis in ponte hostibus eius, gladio
se tranfixit. Ut Ti. Gracchi antea corpus, ita Gai mira crudelitate victorum in Tiberim deiectum est.
(Velleio Patercolo)
Cicerone esalta il valore dei legionari (riepilogo sullindicativo)
I
Est fidei pietatisque nostrae declarare fortissimis militibus quam memores simus quamque grati. Quam
ob rem promissa nostra atque ea, quae legionibus bello confecto tributuros nos spopondimus, hodierno
senatus consulto renovanda censeo; aequum est enim militibus, talibus praesertim, honorem tribuere.
Atque utinam, patres conscripti, civibus omnibus solvere nobis praemia liceret
1
! Quamquam nos ea,
quae promisimus, studiose cumulata reddemus. Sed id quidem restat, ut spero, victoribus, quibus sena-
tus fides praestabitur: quam quoniam difficillimo rei publicae tempore secuti sunt, eos numquam opor-
tebit consilii sui paenitere. Sed facile est bene agere cum iis, a quibus etiam tacentibus flagitari videmur;
63
62
1 ti prego: usa quaeso. 2 mentre incendio: si tratta della guerra civile fra
Cesare e Pompeo.
61 DALLITALIANO IN LATINO
1 utinam ... liceret: magari si potesse.
33
Unit 29 Lindicativo
illud admirabilius et maius maximeque proprium senatus sapientis est, grata eorum virtutem memoria
prosequi, qui pro patria vitam profuderunt. Quorum de honore utinam mihi plura in mentem venirent
2
!
II
Duo certe non praeteribo, quae maxime occurrunt, quorum alterum pertinet ad virorum fortissimorum
gloriam sempiternam, alterum ad leniendum maerorem et luctum proximorum. Placet igitur mihi,
patres conscripti, legionis Martiae militibus et eis, qui una pugnantes occiderint, monumentum fieri
quam amplissimum. Magna atque incredibilia sunt in rem publicam huius merita legionis. Haec se pri-
ma latrocinio abrupit Antoni, haec tenuit Albam, haec se ad Caesarem contulit; hanc imitata quarta
legio parem virtutis gloriam consecuta est. Quarta victrix desiderat neminem; ex Martia non nulli in ipsa
victoria conciderunt. O fortunata mors, quae naturae debita pro patria est potissimum reddita! Vos
3
vero
patriae natos iudico, quorum etiam nomen a Marte est, ut idem deus urbem hanc gentibus, vos huic
urbi genuisse videatur. In fuga foeda mors est; in victoria gloriosa. (Cicerone)
2 utinam ... venirent: magari venissero 3 Vos: Cicerone si rivolge ai soldati.
34
Felicit essere saldi nel giudizio e accontentarsi di ci che si ha
(congiuntivi di tipo volitivo)
Secondo Seneca (I secolo d.C.) felice chi riesce a mantenersi saldo nel proprio giudizio senza cedere ai piaceri e si acconten-
ta di ci che ha senza pensare ai beni futuri.
Beata ergo vita est in recto certoque iudicio stabilita et inmutabilis. Tunc enim pura mens est et soluta
omnibus malis, quae non tantum lacerationes sed etiam vellicationes effugerit, statura semper ubi con-
stitit ac sedem suam etiam irat et infestante fortun vindicatura. Nam quod ad voluptatem pertinet,
licet circumfundatur undique et per omnis vias influat animumque blandimentis suis leniat: quis mor-
talium, cui ullum superest hominis vestigium, per diem noctemque titillari velit et deserto animo corpo-
ri operam dare? Sed animus quoque inquit voluptates habebit suas. Habeat sane sedeatque luxu-
riae et voluptatium arbiter; inpleat se eis omnibus quae oblectare sensus solent, deinde praeterita respi-
ciat et exoletarum voluptatium memor exultet prioribus futurisque iam immineat ac spes suas ordinet
et, dum corpus in praesenti sagina iacet, cogitationes ad futura praemittat: hoc mihi videbitur miserior,
quoniam mala pro bonis legere dementia est. Nec sine sanitate quisquam beatus est nec sanus cui futu-
ra pro optimis adpetuntur. Beatus ergo est iudicii rectus; beatus est praesentibus qualiacumque sunt
contentus amicusque rebus suis; beatus est is cui omnem habitum rerum suarum ratio commendat.
(Seneca)
Un nuovo modello educativo per i giovani (congiuntivi di tipo volitivo)
Nella difesa di Celio, un giovane brillante e un po scapestrato, accusato fra laltro di aver tentato di avvelenare la sorella di Clo-
dio, Clodia, Cicerone (I secolo a.C.) cerca di giustificare i nuovi costumi della giovent romana, che destano scandalo agli occhi
dei moralisti legati allantico mos maiorum. A tale scopo propone un nuovo modello di educazione, pi liberale, in cui ai giovani
sia concesso di godere moderatamente dei piaceri della vita, purch non perdano di vista i valori fondamentali.
Detur aliqui ludus aetati; sit adulescentia liberior; non omnia voluptatibus denegentur; non semper
superet vera illa et derecta ratio; vincat aliquando cupiditas voluptasque rationem, dum modo
1
illa in
hoc genere praescriptio moderatioque teneatur. Parcat iuventus pudicitiae suae, ne spoliet alienam, ne
effundat patrimonium, ne faenore trucidetur, ne incurrat in alterius domum atque familiam, ne pro-
brum castis, labem integris, infamiam bonis inferat, ne quem vi terreat, ne intersit insidiis, scelere care-
at. Postremo cum paruerit voluptatibus, dederit aliquid temporis ad ludum aetatis atque ad inanis hasce
adulescentiae cupiditates, revocet se aliquando ad curam rei domesticae, rei forensis reique publicae, ut
ea quae ratione antea non perspexerat satietate abiecisse et experiendo contempsisse videatur. Ac multi
quidem et nostra et patrum maiorumque memoria, iudices, summi homines et clarissimi cives fuerunt
quorum, cum adulescentiae cupiditates defervissent, eximiae virtutes firmata iam aetate exstiterunt. Ex
quibus neminem mihi libet nominare; vosmet vobiscum recordamini. Nolo enim cuiusquam fortis
atque inlustris viri ne minimum quidem erratum cum maxima laude coniungere. (Cicerone)
1 dum modo: purch, + cong.
Consigli per liberarsi dallangoscia
(congiuntivi di tipo volitivo)
Non pu avere una vita tranquilla chi si preoccupa continuamente di prolungarla. Riflettiamo ogni
giorno sulla possibilit di congedarci con animo sereno dalla vita e non abbarbichiamoci a lei come
coloro che, mentre sono trascinati via dalle acque di un fiume, si aggrappano ai cespugli della riva.
Viviamo serenamente e lasciamo da parte ogni angoscia. Facciamo in modo che la nostra ricchezza
non diventi per noi causa di infelicit. Se siamo ricchi, siamo anche pronti a perdere la nostra ric-
chezza! Ci colpisca pure una tremenda sventura, vadano in rovina tutti i nostri possedimenti: noi
avremo coraggio e manterremo saldo il nostro animo. Non confidiamo troppo nella nostra tranquil-
66 DALLITALIANO IN LATINO
65
64
Unit 30
IL CONGIUNTIVO
35
Unit 30 Il congiuntivo
lit presente: in un attimo la tempesta pu sconvolgere il mare e sommergere le barche che fino a
quel momento navigavano ignare. Godiamo dunque del momento presente, perch non sappiamo
quando arriver la tempesta, e impariamo a vivere in armonia con la povert: solo in questo modo
potremo considerarci veramente ricchi.
La morte molto spesso liberazione dai mali, non fine dei beni
(congiuntivi di tipo potenziale)
Quid est mali in morte? Non remaneant animi post mortem: mali vero quid adfert ista sententia? Nam
si animus intererit ut corpus, nullus dolor post mortem esse potest. Praeterea, si verum quaerimus, mors
a malis abducit, non a bonis. Pompeio, cum graviter Neapoli aegrotaret, melius est factum. Si tum esset
extinctus, utrum a bonis rebus an malis discessisset? Certe a malis. Non enim cum Caesare bellum ges-
sisset, non imparatus arma sumpsisset, non domum reliquisset, non ex Italia fugisset, non exercitu
amisso nudus in servorum ferrum et manus incidisset. Haec mala morte effugisset. Quotiens non modo
ductores nostri, sed universi etiam exercitus ad non dubiam mortem concurrerunt! Mortem non timue-
runt: sin aliter L. Brutus
1
in proelio non concidisset, non cum Latinis decertans pater Decius
2
, cum Etrus-
cis filius, cum Pyrrho nepos se hostium telis obiecissent, non uno bello
3
pro patria cecidissent Scipiones
in Hispania, Paulus et Geminus in pugna Cannensi, Venusiae Marcellus, in silva Litana Albinus, in
Lucania Gracchus. Num quis horum miser est hodie? Ne tum quidem post spiritum extremum miser
erat; nec enim potest esse miser quisquam sensu perempto. (Cicerone)
Lettera di Cicerone alla moglie Terenzia e ai figli durante lesilio
(congiuntivi di tipo potenziale)
In questa lettera Cicerone (I secolo a.C.) esprime tutto il suo dolore per la lontananza forzata dai familiari ed esprime le sue pre-
occupazioni per il futuro dei figli Tullia e Cicerone.
Ego minus saepe do ad vos litteras quam possum propterea quod, cum aut scribo ad vos aut vestras lego,
conficior lacrimis sic ut ferre non possim. Quod utinam minus vitae cupidi fuissemus! Certe nihil aut
non multum in vita mali vidissemus. O me perditum, o me adflictum! quid nunc? Rogem te ut venias,
mulierem aegram, et corpore et animo confectam? Non rogem? Sine te igitur sim? Opinor, sic agam: si
est spes nostri reditus, eam confirmes et rem adiuves; sin, ut ego metuo, transactum est, quoquo modo
potes, ad me fac venias. Unum hoc scito: si te habebo, non mihi videbor plane perisse. Sed quid Tullio-
la mea fiet? Iam id vos videte; mihi deest consilium. Sed certe, quoquo modo se res habebit, illius misel-
lae et matrimonio et famae serviendum est. Quid? Cicero meus quid aget? Iste vero sit in sinu semper et
complexu meo. Non queo plura iam scribere; impedit maeror. Nunc miser quando tuas iam litteras acci-
piam? Quis ad me perferet? Quod reliquum est, sustenta te, mea Terentia, ut potes honestissime. Cura,
quod potes, ut valeas et sic existimes, me vehementius tua miseria quam mea commoveri. Mea Terentia,
fidissima atque optima uxor, et mea carissima filiola et spes reliqua nostra, Cicero, valete. (Cicerone)
68
1 L. Brutus: Lucio Giunio Bruto, che aveva cacciato i Tar-
quini da Roma; cadde in battaglia mentre cercava di
impedire il ritorno del figlio di Tarquinio il Superbo,
Arrunte.
2 Decius: Publio Decio Mure, che accett di sacrificarsi
per propiziare la vittoria dei Romani contro i Latini nel
340 a.C. Il figlio e il nipote sono suoi omonimi: il primo
mor nella battaglia del Sentino (295 a.C.) contro gli
Etruschi, il secondo nella battaglia di Ascoli Satriano
(279 a.C.) contro Pirro.
3 uno bello: si allude alla seconda guerra punica (219-
202 a.C.), nella quale numerosi generali romani trovaro-
no la morte in diversi teatri di battaglia: Gneo e Publio
Cornelio Scipione, Lucio Emilio Paolo e Gneo Servilio
Gemino, Marco Claudio Marcello, Lucio Postumio Albi-
no e Tito Sempronio Gracco.
67
36
Sezione 8 Sintassi del verbo
Limpresa eroica di un centurione romano
(congiuntivi di tipo potenziale)
La cavalleria germanica sopraggiunse allimprovviso e tent di fare irruzione nellaccampamento.
Nessuno avrebbe potuto prevedere lattacco. I Romani, sorpresi e turbati dallevento inaspettato, non
riuscivano a difendere le porte. Tutto laccampamento era in preda al panico: che cosa avrebbero
dovuto fare? Come avrebbero potuto respingere la massa dei nemici? La paura impediva loro di pen-
sare: non avresti mai creduto che quegli uomini intimoriti facessero parte del glorioso esercito roma-
no. Ma nellaccampamento si trovava Publio Sestio Baculo, primo centurione. Nonostante fosse
ammalato
1
, usc dalla tenda disarmato e, prese le armi da un compagno, corse verso una delle porte
attaccate dai nemici. Vedendo il coraggio di Sestio, che a causa delle gravi ferite era svenuto di fron-
te alla porta, gli altri soldati si ripresero e senza paura si attestarono sulle fortificazioni pronti a resi-
stere allattacco con tutte le loro forze.
1 Nonostante ... ammalato: usa cum + cong.
69 DALLITALIANO IN LATINO
37
Verre si appropria del denaro destinato alla flotta
(infinito in funzione verbale: infinito esclamativo)
Nel periodo in cui era stato governatore della Sicilia (73-71 a.C.) Verre aveva sfruttato lisola, appropriandosi del denaro destina-
to alla flotta: per questo accusato dai Siciliani, difesi da Cicerone.
I
Sumptum omnem in classem frumento stipendio ceterisque rebus suo quaeque navarcho civitas sem-
per dare solebat. Is neque ut accusaretur a nautis committere audebat, et civibus suis rationes referre
debebat, et in illo omni negotio non modo labore sed etiam periculo suo versabatur. Erat hoc, ut dico,
factitatum semper, nec solum in Sicilia sed in omnibus provinciis, etiam in sociorum et Latinorum sti-
pendio ac sumptu, tum cum illorum auxiliis uti solebamus. Verres post imperium constitutum primus
imperavit ut ea pecunia omnis a civitatibus sibi adnumeraretur, ut is eam pecuniam tractaret quem ipse
praefecisset. Cui potest esse dubium quam ob rem et omnium consuetudinem veterem primus immuta-
ris, et tantam utilitatem per alios tractandae pecuniae neglexeris, et tantam difficultatem cum crimine,
molestiam cum suspicione susceperis? Deinde alii quaestus instituuntur, ex uno genere navali videte
quam multi! Accipere a civitatibus pecuniam ne nautas darent, pretio certo missos facere nautas, mis-
sorum omne stipendium lucrari, reliquis quod deberet non dare.
II
Huncine hominem, hancine impudentiam, iudices, hanc audaciam! Civitatibus pro numero militum
pecuniarum summas discribere, certum pretium, sescenos nummos, nautarum missionis constituere!
Quos qui dederat commeatum totius aestatis abstulerat, iste, quod eius nautae nomine pro stipendio
frumentoque acceperat, lucrabatur. Ita quaestus duplex unius missionis fiebat. Atque haec homo amen-
tissimus in tanto praedonum impetu tantoque periculo provinciae sic palam faciebat ut et ipsi praedo-
nes scirent et tota provincia testis esset. (Cicerone)
Il proconsole Fulvio Flacco affronta i Celtiberi
(infinito in funzione verbale: infinito narrativo)
I Celtiberi hanno occupato la gola Manliana, unangusta vallata del loro territorio, perch sanno che i Romani, comandati dal pro-
console Fulvio Flacco, sarebbero stati costretti a passare di l. Il proconsole deve infatti raggiungere la citt di Tarragona, dove lo
attende il suo successoreTiberio Gracco. Quando i Romani passano attraverso la gola, i Celtiberi li attaccano.
I
In Hispania Fulvius Flaccus proconsul educto exercitu ex hibernis ulteriorem Celtiberiae agrum, unde
ad deditionem non venerant, institit vastare. Qua re irritavit magis quam conterruit animos barbaro-
rum; et clam comparatis copiis saltum Manlianum, per quem transiturumexercitum Romanum satis
sciebant, obsederunt. In Hispaniam ulteriorem eunti L. Postumio Albino collegae Gracchus mandave-
rat ut Q. Fulvium certiorem faceret Tarraconem exercitum adduceret: ibi dimittere veteranos supple-
mentaque distribuere et ordinare omnem exercitum sese velle.
II
Haec nova adlata res, omissis quae agere instituerat, Flaccum raptim deducere exercitum ex Celtiberia
cum coegisset, barbari causae ignari, suam defectionem et clam comparata arma sensisse eum et perti-
muisse rati, eo ferocius saltum insederunt. Ubi eum saltum prima luce agmen Romanum intravit,
repente ex duabus partibus simul exorti hostes Romanos invaserunt. Quod ubi vidit Flaccus, sarcinis
iumentisque in unum locum coactis, copias omnes partimipse partim per legatos tribunosque militum
sine ulla trepidatione instruxit. Invehebant se hostes, et in partibus extremis iam pugnabatur. Deinde
acies concurrerunt. Atrox ubique proelium, sed varia fortuna erat. Egregie legiones, nec segnius duae
alae pugnabant.
Celtiberi trepidare et prope omissa pugna locum fugae circumspicere. Omnes in fugam effunduntur, et
imperator Romanus aversos hostes contemplatus aedem Fortunae equestri Iovique optimo maximo
ludos vovit. In suis castris eo die victor exercitus mansit. (Livio)
71
70
Unit 31
LINFINITO
38
Sezione 9 Sintassi del verbo
Vita degli schiavi presso i Romani
(infinito in funzione nominale)
Nel mondo antico era usuale maltrattare gli schiavi. Durante i pasti gli schiavi dovevano soddisfare
le richieste del padrone, non potevano allontanarsi, non potevano parlare ed erano costretti a resta-
re in piedi per tutta la notte. Nascere schiavi era una vera condanna, perch la crudelt dei padroni
costringeva gli schiavi a svolgere lavori umilianti. Si poteva diventare schiavi: i prigionieri di guerra
potevano diventare schiavi del soldato che li aveva catturati. Talora uno schiavo poteva essere libera-
to. In genere le condizioni di vita degli schiavi erano molto dure. noto che in Sicilia scoppi una
terribile rivolta di schiavi: infatti qui viveva un certo Damofilo, un proprietario terriero che trattava
i suoi schiavi con grande crudelt. Gli schiavi, stanchi dei maltrattamenti e delle umiliazioni subite,
decisero di eliminare il loro padrone.
Lassedio di Avarico
(infinito in funzione verbale: proposizioni indipendenti)
Cesare giunse ad Avarico, famosa citt della Gallia: qui ordin ai suoi uomini di innalzare il terrapie-
no, approntare le vinee e costruire due torri. Ogni giorno inviava richieste di frumento ai Boi e agli
Edui. Questi non inviavano il frumento richiesto perch avevano esaurito le loro risorse. Lesercito di
Cesare pertanto si trovava in difficolt: lapprovviggionamento non era facile, il frumento mancava e
i soldati erano stanchi. Tuttavia Cesare decise di non togliere lassedio alla citt: i suoi valorosi solda-
ti resistevano con tenacia e sopportavano con coraggio le privazioni e la stanchezza. Intanto Cesare
venne a sapere che Vercingetorige aveva stabilito laccampamento nei pressi di Avarico e stava pre-
parando unimboscata. I Galli occupavano gran parte del territorio che circondava la citt e non per-
mettevano ai Romani di procurarsi il cibo. Per ordine di Cesare i soldati continuavano la costruzio-
ne del terrapieno anche di notte.
Verre riesce a sottrarre la statua di Mercurio agli abitanti di Tindari
(infinito in funzione verbale: infinitive)
Verre, quando era governatore della Sicilia (73-71 a.C.), aveva sfruttato lisola pretendendo tasse spropositate e facendo incet-
ta di opere darte. Cicerone racconta in che modo Verre riusc ad appropriarsi della bellissima statua di Mercurio che Publio Sci-
pione Africano aveva donato agli abitanti di Tindari per ringraziarli della lealt dimostrata durante le guerre contro Cartagine.
I
Audistis, iudices, nuper dicere legatos Tyndaritanos, homines honestissimos ac principes civitatis, Mer-
curium Verris vi scelere imperioque esse sublatum. Qui ut primum in illud oppidum venit, statim con-
tinuo signum ut demolirentur et Messanam deportarent imperavit. Mandat proagoro Sopatro ut demo-
liatur; cum recusaret, vehementer minatur et statim ex illo oppido proficiscitur. Refert rem ille ad sena-
tum; vehementer undique reclamatur. Ne multa, iterum iste ad illos aliquanto post venit, quaerit conti-
nuo de signo. Respondetur ei senatum non permittere. Tum iste: Quem senatum? vivum te non relin-
74
73 DALLITALIANO IN LATINO
72 DALLITALIANO IN LATINO
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. In che luogo i Celtiberi attendono il passaggio
dellesercito romano?
2. Quando inizia il combattimento?
3. Con quale esito si chiude lo scontro?
Strutture linguistiche
4. Sottolinea gli infiniti narrativi presenti nel passo.
5. Lespressione educto exercitu un ablativo
assoluto: individua gli altri costrutti analoghi
presenti nel passo.
6. Linfinito vastare usato in funzione verbale o
nominale?
7. Che forma verbale transiturum e da quale verbo
dipende?
8. Che cosa significa lespressione certiorem facere
e come si costruisce?
9. Analizza la forma verbale rati e risali al paradigma
completo del verbo.
10. Quale tipo di proposizione subordinata introdotta
da Ubi?
11. A quale complemento corrisponde lespressione
prima luce?
12. Analizza la forma partim: che caso ? Quale
funzione logica svolge?
39
Unit 31 Linfinito
quam; moriere virgis nisi mihi signum traditur. Sopater iterum flens ad senatum rem defert, istius
cupiditatem minasque demonstrat. Senatus Sopatro responsum nullum dat, sed commotus perturbatu-
sque discedit. Ille praetoris arcessitus nuntio rem demonstrat, negat ullo modo fieri posse.
II
Erat hiems summa, tempestas perfrigida, imber maximus, cum iste imperat lictoribus ut Sopatrum de
porticu, in qua ipse sedebat, praecipitem in forum deiciant nudumque constituant. Omnes id fore puta-
bant ut miser atque innocens virgis caederetur; fefellit hic homines opinio. Leniter hominem clementer-
que accepit. Equestres sunt medio in foro Marcellorum statuae, sicut fere ceteris in oppidis Siciliae; ex
quibus iste C. Marcelli statuam delegit. In ea Sopatrum divaricari ac deligari iubet: Sopater vinctus est
nudus in aere, in imbri, in frigore. Neque tamen finis huic iniuriae crudelitatique fiebat: quare populus
atque universa multitudo, atrocitate rei misericordiaque commot, senatum clamore coegit ut Verri
simulacrum illud Mercuri polliceretur. (Cicerone)
Una rissa e un banchetto movimentato (infinito in funzione verbale: infinitive)
Demetrio e Perseo, figli di Filippo, re dei Macedoni, prendono parte alla tradizionale cerimonia di purificazione dellesercito: dopo
la consueta parata, previsto un finto combattimento durante il quale lesercito, diviso in schiere contrapposte comandate dai
due figli del re, simula una battaglia. Ma il combattimento si rivela tuttaltro che simulato, e la vittoria di un fratello provoca il risen-
timento dellaltro. linizio di una contesa fra i due figli di Filippo.
I
Lustrandi exercitus venit tempus, cuius sollemne est tale: praeferuntur primo agmini arma insignia
omnium ab ultima origine Macedoniae regum, deinde rex ipse
1
cum liberis sequitur, proxima est regia
cohors custodesque corporis, postremum agmen Macedonum cetera multitudo claudit. Latera regis duo
filii iuvenes cingebant, Perseus iam tricesimum annum agens, Demetrius quinquennio minor.
Mos erat lustrationis sacro peracto decurrere exercitum, et divisas bifariam duas acies concurrere ad
simulacrum pugnae. Regii iuvenes duces ei ludicro certamini dati: ceterum non imago fuit pugnae, sed
multa vulnera rudibus facta. Pars ea, quae sub Demetrio erat, longe superior fuit. Id aegre patiente Per-
seo laetari prudentes amici eius, eamque rem ipsam dicere praebituram causam criminandi iuvenis.
II
Convivium eo die sodalium, qui simul decurrerant, uterque habuit, cum vocatus ad cenam ab Demetrio
Perseus negasset. Festo die benigna invitatio et hilaritas iuvenalis utrosque in vinum traxit. Commemo-
ratio ibi certaminis ludicri et iocosa dicta in adversarios iactabantur. Ad has excipiendas voces specu-
lator ex convivis Persei missus cum incautior obversaretur, exceptus a iuvenibus forte triclinio egressis
male mulcatur. Huius rei ignarus Demetrius Ad fratrem eamus inquit et iram eius simplicitate et
hilaritate nostra leniamus. Omnes ire se conclamarunt praeter eos, qui speculatoris ab se pulsati prae-
sentem ultionem metuebant. Cum eos quoque Demetrius traheret, ferrum veste abdiderunt. Utraque
domus speculatorum et proditorum plena erat. Praecucurrit index ad Persea, ferro succinctos nuntians
cum Demetrio quattuor adulescentes venire. Etsi
2
causa apparebat nam ab iis pulsatum convivam
suum audierat infamandae rei caus ianuam obserari iubet, et ex parte superiore aedium comisato-
res, tamquam ad caedem suam venientes, aditu ianuae arcet. Demetrius in convivium redit, totius rei
ignarus. (Livio)
1 rex ipse: si tratta di Filippo, re dei Macedoni. 2 Etsi: anche se, congiunzione concessiva.
75
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Strutture linguistiche
1. Individua tutte le proposizioni infinitive,
distinguendo fra oggettive e soggettive.
2. Sottolinea tutti i complementi in ablativo, con o
senza preposizione, e individuane la funzione
logica.
3. A quale complemento corrisponde il sintagma
cum liberis?
4. Il genitivo corporis soggettivo o oggettivo?
5. Che complemento esprime il sintagma tricesimum
annum agens?
6. Quale costrutto riconosci nellespressione patiente
Perseo?
7. Lespressione Ad has excipiendas voces una
proposizione finale costruita con ad e laccusativo
del gerundivo: in quali altri modi si pu esprimere
la finale?
8. Che valore hanno i congiuntivi eamus e leniamus?
40
Sezione 9 Sintassi del verbo
Gaio Mario (infinito in funzione verbale: infinitive)
Gaio Mario fu un grande condottiero romano. Lo storico Sallustio racconta che Mario nacque ad
Arpino e l trascorse tutta la sua fanciullezza. Nellopera di Sallustio leggiamo che Mario si arruol e
si dedic alla vita militare con ardore e tenacia. Divenne tribuno militare grazie alle sue imprese. Dal-
le opere degli storici sappiamo che Mario ottenne il consolato e attu la riforma dellesercito: infatti
stabil che tutti potevano arruolarsi, non solo i ricchi possidenti. Quando scoppi la guerra contro
Giugurta, re di Numidia, Mario accompagn Quinto Metello e lo affianc durante le operazioni mili-
tari. Grazie alla sua abilit militare Mario indebol notevolmente lesercito di Giugurta.
Sappiamo che Mario sconfisse i Cimbri e i Teutoni, bellicose popolazioni germaniche. Durante la
guerra civile Mario venne sconfitto da Silla, un giovane condottiero di stirpe patrizia e fu costretto a
fuggire in Oriente.
Una cruenta battaglia fra Romani e Britanni (riepilogo sullinfinito)
I
Legiones pro vallo stetre. Britannorum acies in speciem simul ac terrorem editioribus locis constiterat
ita, ut primum agmen in aequo, ceteri per adclive iugum conexi velut insurgerent.
Ac primo congressu eminus certabatur; simulque constantia, simul arte Britanni ingentibus gladiis et
brevibus caetris missilia nostrorum vitare vel excutere, atque ipsi magnam vim telorum superfundere,
donec Agricola quattuor Batavorum cohortis ac Tungrorum duas cohortatus est, ut rem ad mucrones ac
manus adducerent: nam Britannorum gladii sine mucrone complexum armorum et in arto pugnam non
tolerabant.
Et Britanni, qui adhuc pugnae expertes summa collium insederant et paucitatem nostrorum vacui sper-
nebant, degredi paulatim et circumire terga vincentium coeperant, ni
1
id ipsum veritus Agricola quat-
tuor equitum alas, ad subita belli retentas, venientibus opposuisset, quantoque ferocius adcucurrerant,
tanto acrius pulsos in fugam disiecisset. Ita consilium Britannorum in ipsos versum, transvectaeque
praecepto ducis a fronte pugnantium alae aversam hostium aciem invasere.
II
Tum vero patentibus locis grande et atrox spectaculum: sequi, vulnerare, capere, atque eosdem oblatis
aliis trucidare. Iam hostium, prout cuique ingenium erat, catervae armatorum paucioribus terga prae-
stare, quidam inermes ultro ruere ac se morti offerre. Passim arma et corpora et laceri artus et cruenta
humus. Caesa hostium ad decem milia: nostrorum trecenti sexaginta cecidere.
Et nox quidem gaudio praedaque laeta victoribus: Britanni palantes mixto virorum mulierumque plo-
ratu trahere vulneratos, vocare integros, deserere domos ac per iram ultro incendere, eligere latebras et
statim relinquere; miscere in vicem consilia aliqua, dein separare. Proximus dies faciem victoriae latius
aperuit: vastum ubique silentium, secreti colles, fumantia procul tecta, nemo exploratoribus obvius.
(Tacito)
1 ni: se non, + cong.
77
76 DALLITALIANO IN LATINO
41
Pompeiani e Cesariani si scontrano in Africa, nei pressi di Uzitta
(participio in funzione nominale)
I
Caesar in opere milites adhortari neque adversariorum copiis moveri. Iam cum non amplius passus MD
inter hostium aciem suasque munitiones esse animadvertisset intellexissetque ad impediendos milites
suos et ab opere depellendos hostem propius accedere et necesse haberet legiones a munitionibus dedu-
cere, imperat turmae Hispanorum ut ad proximum collem propere accurrerent praesidiumque inde
deturbarent locumque caperent, eodemque iubet levis armaturae paucos consequi subsidio. Qui missi
celeriter Numidas adorti partim vivos capiunt, nonnullos equites fugientes convulneraverunt locumque
sunt potiti. Postquam id Labienus animadvertit, quo celerius iis auxilium ferret, ex acie instructa equi-
tatus sui prope totum dextrum cornu avertit atque suis fugientibus suppetias ire contendit. Quod ubi
Caesar conspexit, Labienum ab suis copiis longius iam abscessisse, equitatus sui alam sinistram ad
intercludendos hostes immisit.
II
Erat in eo campo ubi ea res gerebatur, villa permagna turribus IIII exstructa. Quae Labieni prospectum
impediebat ne posset animum advertere ab equitatu Caesaris se intercludi. Itaque non prius vidit tur-
mas Iulianas quam suos caedi a tergo sentit. Ex qua re subito in terrorem converso equitatu Numida-
rum recta in castra fugere contendit. Galli Germanique qui restiterant, ex superiore loco et post tergum
circumventi fortiterque resistentes conciduntur universi. Quod ubi legiones Scipionis quae pro castris
erant instructae animum adverterunt, metu ac terrore obcaecatae omnibus portis in sua castra fugere
coeperunt. Postquam Scipione eiusque copiis campo collibusque exturbatis atque in castra compulsis
cum receptui Caesar cani iussisset equitatumque omnem intra suas munitiones recepisset, campo pur-
gato animadvertit mirifica corpora Gallorum Germanorumque qui partim eius auctoritatem erant ex
Gallia secuti, partim pretio pollicitationibus adducti ad eum se contulerant. Horum corpora mirifica
specie amplitudineque caesa toto campo ac prostrata diverse iacebant. (Bellum Africum)
Scipione elogia e premia i suoi soldati dopo la conquista di Cartagena
(participio in funzione nominale)
Publio Cornelio Scipione, che durante la seconda guerra punica aveva guidato le operazioni militari dei Romani in Spagna, deci-
de di elogiare e premiare i suoi soldati per il valore dimostrato durante la difficile conquista della citt di Cartagena.
Scipio C. Laelio cum sociis navalibus urbem custodire iusso ipse in castra legiones reduxit fessosque
milites omnibus uno die belli operibus curare corpora iussit. Postero die militibus navalibusque sociis
convocatis primum dis immortalibus laudes gratesque egit qui se urbis opulentissimae omnium in
Hispania uno die compotem fecissent. Militum deinde virtutem conlaudavit: nam eos non eruptio
hostium, non altitudo moenium, non inexplorata stagni vada, non castellum in alto tumulo situm, non
munitissima arx terruerat.
Scipio postea pronuntiavit se satis compertum habere Q. Trebellium et Sex. Digitium pariter in murum
escendisse, seque eos ambos virtutis caus coronis muralibus donare. Tum reliquos prout cuiusque
meritum virtusque erat donavit; ante omnes C. Laelium praefectum classis et omni genere laudis sibi-
met ipsi aequavit et corona aurea ac triginta bubus donavit. (Livio)
79
78
Unit 32
IL PARTICIPIO
42
Sezione 9 Sintassi del verbo
Dopo la disfatta di Erdonea il console Marcello insegue Annibale
(participio in funzione nominale)
Durante la seconda guerra punica il console Marcello comunica al senato che la citt di Erdonea stata conquistata e incendia-
ta da Annibale. Tuttavia, senza lasciarsi scoraggiare da una tale sconfitta, il console esprime la sua volont di marciare contro il
comandante dei Cartaginesi.
I
Marcellus nihil admodum tanta clade territus litteras Romam ad senatum de duce et exercitu ad Herdo-
neam amisso scribit: ceterum eundem se, qui post Cannensem pugnam ferocem victoria Hannibalem
contenderit, ire adversus eum, brevem illi laetitiam facturum. Consul ex Samnio in Lucanos transgres-
sus ad Numistronem in conspectu Hannibalis loco plano, cum Poenus collem teneret, posuit castra.
Prior in aciem eduxit; nec detractavit Hannibal, ut signa portis efferri vidit. Ita tamen aciem instruxe-
runt ut Poenus dextrum cornu in collem erigeret, Romani sinistrum ad oppidum adplicarent. Ab Roma-
nis prima legio et dextra ala, ab Hannibale Hispani milites et funditores Baliares, elephanti quoque com-
misso iam certamine in proelium acti; diu pugna neutro inclinata stetit. Ab hora tertia cum ad noctem
pugnam extendissent, fessaeque pugnando primae acies essent, primae legioni tertia, dextrae alae sinis-
tra subit, et apud hostes integri a fessis pugnam accepre. Novum atque atrox proelium ex iam segni
repente exarsit, recentibus animis corporibusque; sed nox incerta victoria diremit pugnantes.
II
Postero die Romani ab sole orto in multum diei stetre in acie; ubi nemo hostium adversus prodit, spo-
lia per otium legere et congestos in unum locum cremavre suos. Nocte insequenti Hannibal silentio
movit castra et in Apuliam abiit. Marcellus, ubi lux fugam hostium aperuit, sauciis cum praesidio modi-
co Numistrone relictis praepositoque iis L. Furio Purpurione, tribuno militum, vestigiis institit sequi.
Ad Venusiam adeptus eum est. Ibi per dies aliquot cum ab stationibus procursaretur, mixta equitum
peditumque tumultuosa magis proelia quam magna et ferme omnia Romanis secunda fure. Inde per
Apuliam ducti exercitus sine ullo memorando certamine, cum Hannibal nocte signa moveret locum
insidiis quaerens, Marcellus nisi certa luce et explorato ante non sequeretur. (Livio)
I Romani conquistano Focea (participio in funzione nominale)
Durante la guerra (192-188 a.C.) combattuta contro Antioco III, re di Siria, i Romani riescono a conquistare Focea, citt ionica
dellAsia minore, caratterizzata dalla presenza di due porti particolarmente sicuri.
I
Classis Romana ab Chio Phocaeam traiecit. In sinu maris intimo posita haec urbs est, oblonga forma;
duos in utramque regionem versos portus tutissimos habet.
Hos portus tutissimos cum occupasset Romana classis, praetor duobus simul locis oppugnare est ador-
tus. Altera pars infrequens aedificiis erat; templa deum aliquantum tenebant loci; ea prius ariete admo-
to quatere muros turresque coepit; dein cum eo multitudo occurreret ad defendendum, altera quoque
parte admotus aries; et iam utrimque sternebantur muri. Ad quorum casum cum impetum Romani
milites per ipsam stragem ruinarum facerent, alii scalis etiam ascensum in muros temptarent, adeo
obstinate restitere oppidani, ut facile appareret plus in armis et virtute quam in moenibus auxilii esse.
Coactus ergo periculo militum praetor receptui cani iussit, ne obiceret incautos furentibus desperatione
ac rabie.
81
80
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Strutture linguistiche
1. Sottolinea tutti i participi in funzione nominale
presenti nel passo e specificane il valore.
2. Cerchia tutti gli ablativi assoluti.
3. Il genitivo Hannibalis soggettivo o oggettivo?
4. Che tipo di proposizione subordinata ut vidit?
E ut erigeret?
5. Pugnando un gerundio: qual la sua funzione
logica?
6. Analizza la forma verbale accepre: un modo
finito o infinito? Spiegala, quindi individua le altre
forme analoghe presenti nel passo.
7. Memorando un gerundio o un gerundivo?
43
Unit 32 Il participio
II
Dirempto proelio, ne tum quidem ad quietem versi, sed undique omnes ad munienda et obmolienda,
quae ruinis strata erant, concurrerunt. Huic operi intentis supervenit Q. Antonius a praetore missus.
Qui castigata pertinacia Phocaeensium potestatem iis dari se tradendi Romanis dixit. Haec cum audis-
sent, quinque dierum spatio ad deliberandum sumpto, temptata interim spe auxilii ab Antiocho rege,
postquam legati missi ad regem nihil in eo praesidii esse retulerant, tum portas aperuerunt, pacti ne quid
hostile paterentur. Cum signa in urbem inferrentur et pronuntiasset praetor parci se deditis velle, clamor
undique est sublatus, indignum facinus esse Phocaeensis, numquam fidos socios, semper infestos
hostis, impune eludere. Ab hac voce velut signo a praetore dato ad diripiendam urbem passim discur-
runt. Aemilius primo resistere et revocare dicendo captas, non deditas diripi urbes, et in iis tamen impe-
ratoris, non militum arbitrium esse. Postquam ira et avaritia imperio potentiora erant, praeconibus per
urbem missis liberos omnes in forum ad se convenire iubet, ne violarentur; et in omnibus, quae ipsius
potestatis fuerunt, fides constitit praetoris: urbem agrosque et suas leges iis restituit; et, quia hiems iam
appetebat, Phocaeae portus ad hibernandum classi delegit. (Livio)
Cesare (participio in funzione nominale)
Cesare apparteneva alla nobile stirpe dei Giulii. Divenuto edile, organizz grandi giochi gladiatorii
che gli procurarono il favore del popolo. Inoltre approv una legge agraria, che stabiliva di assegna-
re appezzamenti di terreno dello Stato sia ai veterani che ai plebei. Per rafforzare il suo potere strin-
se unalleanza politica con Crasso e Pompeo.
La sua maggiore dote fu la capacit di condurre con successo numerose spedizioni militari: combatt
contro i Germani comandati da Ariovisto, contro le popolazioni stanziate in Gallia, in Normandia e in
Bretagna. Durante le numerose battaglie combattute al fianco dei suoi soldati, Cesare esortava i com-
battenti a resistere e a non arrendersi anche nelle situazioni pi difficili. I suoi soldati, incoraggiati dal-
le sue parole, dimostravano il loro coraggio e non temevano la morte. Leggendo lopera scritta da Cesa-
re sulla guerra gallica sappiamo che le popolazioni della Gallia furono da lui duramente sconfitte.
Il console M. Fulvio organizza lassedio di Ambracia
(participio in funzione verbale)
I
M. Fulvius Apolloniam exercitu traiecto cum Epirotarum principibus consultabat, unde bellum incipe-
ret. Epirotis Ambraciam placebat adgredi, quae tum contribuerat se Aetolis. Consuli persuaserunt ut per
Epirum duceret.
Consuli ad Ambraciam advenienti magni operis oppugnatio visa est. Ambracia tumulo aspero subiec-
ta est; Perranthem incolae vocant. Urbs, qua murus vergit in campos et flumen, occidentem, arx, quae
imposita tumulo est, orientem spectat. Amnis Arachthus ex Athamania fluens cadit in sinum maris ab
nomine propinquae urbis Ambracium appellatum. Praeterquam quod hinc amnis munit, hinc tumuli,
muro quoque firmo saepta erat, patente in circuitu paulo amplius quattuor milia passuum. Fulvius bina
a campo castra, modico inter se distantia intervallo, unum castellum loco edito contra arcem obiecit; ea
omnia vallo atque fossa ita iungere parat, ne exitus inclusis ab urbe neve aditus foris ad auxilia intro-
mittenda esset.
II
Ad famam oppugnationis Ambraciae Stratum iam edicto Nicandri praetoris convenerant Aetoli. Inde
primo copiis omnibus ad prohibendam obsidionem venire in animo fuerat; dein, postquam urbem
iam magna ex parte operibus saeptam viderunt, Epirotarum trans flumen loco plano castra posita esse,
dividere copias placuit. Cum mille expeditis Eupolemus Ambraciam profectus per nondum commissa
inter se munimenta urbem intravit. Nicandro cum cetera manu primo Epirotarum castra nocte adgredi
consilium fuerat; dein, periculosum inceptum ratus, ne qua sentirent Romani et regressus inde in tuto
non esset, deterritus ab hoc consilio ad depopulandam Acarnaniam iter convertit. (Livio)
83
82 DALLITALIANO IN LATINO
44
Sezione 9 Sintassi del verbo
I Romani tentano di conquistare la Giudea (participio in funzione verbale)
Lo storico Tacito (55-117 d.C.) racconta le varie fasi della sanguinosa guerra combattuta dai Romani contro gli Ebrei prima del-
la vittoria dellimperatore Tito, che nel 70 d.C. riusc a conquistare Gerusalemme.
Romanorum primus Cn. Pompeius Iudaeos domuit templumque iure victoriae ingressus est: inde vul-
gatum nulla intus deum effigie vacuam sedem et inania arcana. Muri Hierosolymorum diruti, delubrum
mansit. Mox civili inter nos bello, postquam in dicionem M. Antonii provinciae cesserant, rex Partho-
rum Pacorus Iudaea potitus interfectusque a P. Ventidio, et Parthi trans Euphraten redacti: Iudaeos C.
Sosius subegit. Regnum ab Antonio Herodi datum victor Augustus auxit. Post mortem Herodis, nihil
expectato Caesare, Simo quidam regium nomen invaserat. Is a Quintilio Varo obtinente Syriam puni-
tus, et gentem coercitam liberi Herodis tripertito rexere. Sub Tiberio quies. Dein iussi a C. Caesare effi-
giem eius in templo locare arma potius sumpsre, quem motum Caesaris mors diremit. Claudius, defun-
ctis regibus aut ad modicum redactis, Iudaeam provinciam equitibus Romanis aut libertis permisit, e
quibus Antonius Felix per omnem saevitiam ac libidinem ius regium servili ingenio exercuit, Drusill
Cleopatrae et Antonii nepte in matrimonium accept, ut eiusdem Antonii Felix progener, Claudius nepos
esset. Duravit tamen patientia Iudaeis usque ad Gessium Florum procuratorem: sub eo bellum ortum.
Et comprimere coeptantem Cestium Gallum Syriae legatum varia proelia ac saepius adversa excepre.
Qui ubi fato aut taedio occidit, missu Neronis Vespasianus fortuna famaque et egregiis ministris intra
duas aestates cuncta camporum omnisque praeter Hierosolyma urbis victore exercitu tenebat. (Tacito)
Publio Cornelio Scipione lAfricano
(participio in funzione verbale)
Publio Cornelio Scipione lAfricano fu un grande generale romano. Dimostr grande coraggio duran-
te la seconda guerra punica. Morto suo padre in Spagna, guid le operazioni militari nella regione
iberica. Dopo aver conquistato Cartagena, la citt pi importante della provincia punica in Spagna,
torn a Roma. Era convinto che i Romani dovevano continuare in Africa la guerra contro Cartagine.
Divenuto console, sbarc in Africa, dove ottenne lappoggio militare del re numida Massinissa. Otten-
ne numerose vittorie, tanto che Annibale, preoccupato per la sorte della sua patria, decise di lasciare
lItalia e di tornare in Africa per poter affrontare Scipione. I due si incontrarono dapprima per un col-
loquio ma la fine della guerra fu decisa da una terribile battaglia combattuta a Zama. Sia Annibale
sia Scipione dimostrarono di essere degli ottimi comandanti; tuttavia Scipione sconfisse i Cartagine-
si. Ottenuta la vittoria, il generale romano torn a Roma.
85 DALLITALIANO IN LATINO
84
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Dove incontra gli Epiroti il console M. Fulvio
Nobiliore?
2. Come si chiama il golfo in cui sfocia il fiume
Aracto?
3. Dove vengono convocati gli Etoli?
4. Cosa decidono di fare gli Etoli quando vengono a
sapere dellassedio di Ambracia?
Strutture linguisitiche
5. Sottolinea tutti gli ablativi assoluti.
6. Che tipo di subordinata unde inciperet?
una proposizione relativa o una interrogativa
indiretta?
7. Il participio advenienti usato in funzione
nominale o verbale?
8. A quale complemento corrisponde il genitivo
magni operis?
9. L espressione ab nomine un complemento di
moto da luogo, di provenienza, di orgine o di
allontanamento?
10. Lespressione ad prohibendam obsidionem
corrisponde a una proposizione finale: individua
tutte le altre finali presenti nel testo, illustrando le
varie forme in cui si presentano.
11. Da quale verbo dipende linfinito dividere? in
funzione nominale o verbale?
12. Che valore ha il Cum evidenziato in colore?
preposizione o congiunzione?
13. Analizza la forma verbale ratus: da quale verbo
deriva? Qual il suo significato?
45
Unit 32 Il participio
I Boi tendono unimboscata ai Romani (riepilogo sul participio)
Cum bellum Ligustinum ad Pisas constitisset, consul alter, L. Cornelius Merula, per extremos Ligurum
fines exercitum in agrum Boiorum induxit. Consul in aciem exibat, hostes pugnam detractabant; Boi
diripi sua impune quam tuendo ea conserere certamen malebant. Postquam omnia ferro ignique satis
evastata erant, consul agro hostium excessit et ad Mutinam agmine incauto, ut inter pacatos, ducebat.
Boi ut egressum finibus suis hostem sensre, sequebantur silenti agmine, locum insidiis quaerentes.
Nocte praetergressi castra Romana saltum qua transeundum erat Romanis insederunt. Id cum parum
occulte fecissent, consul, qui multa nocte solitus erat movere castra, ne nox terrorem in tumultuario
proelio augeret, lucem expectavit et, cum luce moveret, tamen turmam equitum exploratum misit.
Postquam relatum est quantae copiae et in quo loco essent, totius agminis sarcinas in medium coici ius-
sit et triarios vallum circumicere, cetero exercitu instructo ad hostem accessit. Idem et Galli fecerunt,
postquam apertas esse insidias et recto ac iusto proelio dimicandum viderunt. (Livio)
86
46
Proposte di legge dei tribuni della plebe (gerundio e gerundivo)
I tribuni della plebe propongono riforme poliche e sociali di grande importanza, come labolizione del divieto di matrimonio tra
patrizi e plebei (lex Canuleia) e la possibilit per il popolo di eleggere un console di estrazione plebea. I patrizi, spaventati da que-
ste proposte, vedono nelle avvisaglie di guerra con le popolazioni vicine lopportunit di distrarre il popolo dalle riforme.
Anni principio de conubio patrum et plebis C. Canuleius tribunus plebis rogationem promulgavit, qua
contaminari sanguinem suum patres confundique iura gentium rebantur. Praeterea ceteri tribuni effe-
cerunt ut populo potestas esset, seu de plebe seu de patribus vellet, consules faciendi. Id vero si fieret,
non vulgari modo cum infimis, sed prorsus auferri a primoribus ad plebem summum imperium patres
credebant. Laeti ergo audiverunt patres Ardeatium populum descisse, et Veientes depopulatos extrema
agri Romani, et Volscos Aequosque ob communitam Verruginem fremere; adeo vel infelix bellum igno-
miniosae paci praeferebant. His itaque in maius acceptis
1
, ut inter strepitum tot bellorum conticescerent
actiones tribuniciae, dilectus haberi, bellum armaque vi summa apparari iubent. Tum C. Canuleius,
pauca in senatu vociferatus, nequiquam territando consules avertere plebem a novis legibus curandis,
numquam eos se vivo dilectum habituros, antequam ea quae promulgata ab se collegisque essent plebes
scivisset, confestim ad contionem advocavit. (Livio)
Bravura delloratore Servio (gerundio e gerundivo)
Cicerone (I secolo a.C.) spiega a Bruto perch a suo parere Servio sia un grande oratore, superiore persino ai suoi maestri. La
spiegazione conferma Bruto in una sua vecchia opinione: anche lui infatti convinto della bravura di Servio, che ha peraltro ascol-
tato di persona a Samo.
Servius orator adiunxit oratoriae arti et litterarum scientiam et loquendi elegantiam, quae ex scriptis
eius, quorum similia nulla sunt, facillime perspici potest. Cum discendi caus duobus peritissimis ope-
ram dedisset
1
, L. Lucilio Balbo et C. Aquilio Gallo, Galli hominis acuti et exercitati promptam et para-
tam in agendis causis celeritatem subtilitate diligentiaque superavit; Balbi docti et eruditi hominis tar-
ditatem vicit expediendis conficiendisque rebus. Sic et habet Servius quod uterque eorum habuit, et
explevit quod utrique defuit. Itaque ut Crassus mihi videtur sapientius fecisse quam Scaevola
2
, sic Ser-
vius sapientissime, cum duae civiles artes ac forenses
3
plurimum et laudis haberent et gratiae, perfecit
ut altera praestaret omnibus, ex altera tantum adsumeret, quantum esset et ad tuendum ius civile et ad
obtinendam consularem dignitatem satis. Tum Brutus Ita prorsus, inquit, et antea putabam
4
audivi
enim nuper eum studiose et frequenter Sami et nunc meum iudicium multo magis confirmo testimo-
nio et iudicio tuo. (Cicerone)
Augusto ricostruisce Roma (gerundio e gerundivo)
Limperatore Augusto, avendo conquistato il potere, ordin che Roma venisse ricostruita in marmo
perch molte case erano ancora in legno. Con il costruire la capitale del suo impero interamente in
marmo pregiato Augusto voleva lasciare ai posteri il ricordo della grandezza di Roma. Furono cos
edificati templi e palazzi enormi e molti artisti si distinsero nello scolpire statue e ornamenti in pie-
tra. La speranza di tramandare una testimonianza dellarte e della cultura romane accompagn
Augusto per tutta la vita e, alla sua morte, in molti piansero perch aveva abbandonato il mondo luo-
mo che, con la costruzione di monumenti meravigliosi, aveva reso Roma immortale.
89 DALLITALIANO IN LATINO
1 cum ... operam dedisset: avendo seguito gli insegna-
menti (di).
2 Crassus ... Scaevola: che Crasso abbia agito pi sag-
giamente di Scevola; sono due oratori di cui Cicerone
ha parlato in precedenza.
3 duae ... forenses: si tratta delloratoria e della giurispru-
denza, considerate arti proprie della vita civile (vista in
contrapposizione con quella militare).
4 Ita ... putabam: La pensavo cos anche prima.
88
1 His ... acceptis: esagerate queste notizie; i patrizi cer-
cano di ingigantire i pericoli legati alla notizia della
ribellione degli Ardeatini e degli attacchi di Veienti, Vol-
sci e Equi.
87
Unit 33
IL GERUNDIO E IL GERUNDIVO
47
Unit 33 Il gerundio e il gerundivo
Il fico di Catone (gerundivo in funzione predicativa)
Catone era molto anziano ma aveva grande autorevolezza a Roma. Egli era convinto che si dovesse
distruggere Cartagine e ogni giorno andava in senato per ripetere la stessa frase: Cartagine deve
essere distrutta. I senatori romani erano per incerti, perch per fare guerra ai Cartaginesi si dove-
vano affidare ai generali poteri straordinari e bisognava dare al popolo un giusto motivo per lattac-
co. Inoltre, i Romani, durante la seconda guerra punica, avevano dato ai loro ambasciatori da porta-
re a Cartagine un trattato di pace ufficiale. Un giorno Catone si present allora in senato con un fico
in mano e disse: Riuscite a capire da dove viene questo fico? Viene da Cartagine ed ancora fresco!
I Cartaginesi possono arrivare a Roma dallAfrica in un giorno soltanto! Perci dico che, per la sicu-
rezza del popolo romano, dobbiamo distruggere Cartagine. Il fico fresco di Catone persuase il sena-
to meglio di tanti discorsi e con una nuova guerra Cartagine fu rasa al suolo dagli eserciti romani.
Imprese e magnanimit di Augusto (riepilogo su gerundio e gerundivo)
Augusto, dopo aver rotto i rapporti con Antonio, lo sconfigge nella battaglia di Azio prendendo definitivamente il potere a Roma.
Una vittoria cos netta non gli impedisce di mostrare la sua moderazione verso gli sconfitti e i loro figli, con un atteggiamento
magnanimo che manifester anche con vari popoli da lui assoggettati.
M. Antoni societatem semper dubiam et incertam reconciliationibusque variis male focilatam abrupit
Augustus, et quo
1
magis degenerasse eum a civili more approbaret, testamentum, quod is Romae etiam
de Cleopatra liberis inter heredes nuncupatis reliquerat, aperiundum recitandumque pro contione cura-
vit. Nec multo post navali proelio apud Actium eum
2
vicit ac deinde Asiae Syriaeque circuitu Aegyptum
petit obsessaque Alexandrea, quo Antonius cum Cleopatra confugerat, brevi potitus est. Antonium qui-
dem seras condiciones pacis temptantem ad mortem adegit viditque mortuum. Cleopatrae, quam serva-
tam triumpho magno opere cupiebat, etiam Psyllos
3
admovit, qui venenum ac virus exugerent, quod
perisse morsu aspidis putabatur. Ambobus communem sepulturae honorem tribuit ac tumulum ab ipsis
incohatum perfici iussit. Antoni reginaeque communes liberos non secus ac necessitudine iunctos sibi
et conservavit et mox pro condicione cuiusque sustinuit ac fovit. Aegyptum in provinciae formam ac per
idem tempus alias item nationes male quietas ad obsequium redegit. Nec ulli genti sine iustis et neces-
sariis causis bellum intulit atque semper afuit a cupiditate imperium vel bellicam gloriam augendi. Qua
virtutis moderationisque fama Indos etiam ac Scythas pellexit ad amicitiam suam populique Romani
ultro per legatos petendam. (Svetonio)
1 quo: affinch, + cong.
2 eum: Antonio.
3 Psyllos: era una popolazione particolarmente esperta
di veleni.
91
90 DALLITALIANO IN LATINO
48
I Romani si scontrano con le popolazioni della Spagna (supino)
I Romani combattono contro le popolazioni della Spagna citeriore, che si sono ribellate. Lesito delle prime battaglie non affat-
to favorevole a Roma, ma la situazione migliora decisamente quando Publio Cornelio Scipione viene inviato in Spagna.
Sex. Digitius praetor in Hispania citeriore cum civitatibus iis quae post profectionem M. Catonis per-
multae rebellaverant crebra magis quam digna dictu proelia fecit et adeo pleraque adversa ut vix dimi-
dium militum quam quod acceperat successori tradiderit. Alter praetor P. Cornelius Cn. f. Scipio trans
Hiberum multa secunda proelia fecit: non minus quinquaginta oppida ad eum defecerunt. Praetor haec
gesserat Scipio: idem pro praetore Lusitanos pervastat ulteriore provinci cum ingenti praeda domum
redeuntes in ipso itinere adgressus ab hora tertia diei ad octavam incerto eventu pugnavit, numero mili-
tum impar, superior aliis; nam et acie frequenti armatis adversus longum et impeditum turba pecorum
agmen et recenti milite adversus fessos longo itinere concurrerat. Tertia namque vigilia exierant hostes;
huic nocturno itineri tres diurnae horae accesserant, nec ull quiete dat laborem viae proelium excepe-
rat. Itaque principio pugnae vigoris aliquid in corporibus animisque fuit, et turbaverant primo Roma-
nos; deinde aequata paulisper pugna est. In hoc discrimine ludos Iovi, si fudisset cecidissetque hostes,
praetor vovit. Tandem gradum acrius intulre Romani cessitque Lusitanus, deinde prorsus terga dedit;
et cum institissent fugientibus victores, ad duodecim milia hostium sunt caesa, capti quingenti qua-
draginta, omnes ferme equites, et signa militaria capta centum triginta quattuor; de exercitu Romano
septuaginta et tres amissi. Pugnatum haud procul Ilipa urbe est: eo victorem opulentum praed exerci-
tum P. Cornelius reduxit. Ea omnis ante urbem exposita est potestasque dominis suas res cognoscendi
facta est; cetera vendenda quaestori data; quod inde refectum est, militi divisum. (Livio)
Antioco, re di Siria, occupa Calcide e lEubea (supino)
Durante la guerra romano-siriaca (192-188 a.C.) Antioco III, re di Siria, volendo espandere il suo dominio anche in Grecia, deci-
de di attaccare lEubea: temendo di giungere a uno scontro, gli abitanti di Calcide si arrendono.
I
Antiochus, Syriae rex, cum ad Chalcidis praesidium et Achaeos et Eumenem regem misisse audisset,
Menippum cum tribus ferme milibus militum et cum omni classe Polyxenidan mittit, ipse paucos post
dies sex milia suorum militum et non ita multos Aetolos ducit.
Romani milites, cum iam Menippus castra ante Salganea ad Hermaeum haberet, venerunt. Micythio
erat cum iis, legatus ab Chalcide ad consulem Quinctium ad id ipsum praesidium petendum missus.
Qui Delium convertit, ut inde in Euboeam transmissurus.
Templum est Apollinis Delium, imminens mari; quinque milia passuum ab Tanagra abest; minus quat-
tuor milium inde in proxima Euboeae est mari traiectus.
Cum per magnum otium milites alii ad spectaculum templi lucique versi, alii in litore inermes vagaren-
tur, magna pars per agros lignatum pabulatumque dilapsa esset, repente Menippus palatos passim
adgressus trecentos cecidit, ad quinquaginta vivos cepit; perpauci effugerunt, in quibus Micythio parva
oneraria nave exceptus.
93
92
Unit 34
IL SUPINO
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Strutture linguistiche
1. Sottolinea il supino in -u e individua laggettivo da
cui dipende.
2. Perch il pretore Cornelio Scipione viene definito,
rispetto a Sesto Digizio, alter e non alius?
3. La forma verbale defecerunt deriva da deficio, un
verbo che pu assumere diversi significati a
seconda di come costruito: quali?
4. Che funzione svolge il participio redeuntes? Da
quale verbo deriva?
5. Analizza la forma intulre: da quale verbo deriva?
Scrivi il paradigma completo.
6. Individua tutti gli ablativi assoluti che incontri nel
testo.
7. In che caso si trova il participio fugientibus, in
dativo o in ablativo? E quale funzione svolge:
attributivo, sostantivato, predicativo o congiunto?
8. A quale complemento corrisponde lablativo
semplice praed?
49
Unit 34 Il supino
II
Antiochus admoto ad Aulidem exercitu, cum oratores partim ex suis partim Aetolos Chalcidem misis-
set, facile tenuit ut portae sibi aperirentur. Qui Romanae partis erant sub adventum regis urbe excesse-
runt. Achaeorum et Eumenis milites Salganea tenebant, et in Euripo castellum Romani milites pauci
custodiae caus loci communiebant. Salganea Menippus, rex ipse castellum Euripi oppugnare est ador-
tus. Priores Achaei et Eumenis milites, pacti ut sine fraude liceret abire, praesidio excesserunt; pertina-
cius Romani Euripum tuebantur. Hi quoque tamen, cum terra marique obsiderentur et iam machinas
tormentaque adportari viderent, non tulre obsidionem. Cum id, quod caput erat Euboeae, teneret rex,
ne ceterae quidem insulae eius urbes imperium abnuerunt. (Livio)
Antioco, re di Siria, decide di attaccare i Tessali
(supino)
Gli Etoli andarono incontro ad Antioco che aveva posto laccampamento presso Fere. Erano giunti
da Larissa per domandare al re perch volesse dichiarare guerra ai Tessali. Antioco rispose che non
era sua intenzione iniziare una guerra contro i Tessali; al contrario, aveva intenzione di difenderli. I
Tessali, preoccupati per la situazione, decisero di inviare il re Pausania, considerato da tutti un citta-
dino ragguardevole e saggio: questi doveva distogliere Antioco dai suoi propositi. Tuttavia Pausania
non riusc nel suo intento e cos i Tessali decisero che bisognava intraprendere la guerra contro Antio-
co. Antioco intanto decise di attaccare Fere: i cittadini cercarono di resistere con grande coraggio:
molti di loro rimasero uccisi. Dato che lo scontro diveniva ogni giorno pi duro da sopportare, i cit-
tadini di Fere si persero danimo. Incoraggiati dai capi, si rifugiarono nel centro della citt e alla fine,
sconfitti, si arresero ad Antioco.
94 DALLITALIANO IN LATINO
50
Cicerone si riconcilia con i libri (consecutio temporum)
Cicerone scrive a Varrone per concordare un incontro e, tra le altre cose, gli spiega come abbia ripreso consuetudine con i libri,
ovvero con lo studio e la lettura. Egli contento per il fatto che, trascorso un periodo in cui non era riuscito a prenderli in mano,
abbia potuto, rientrando a Roma dopo unassenza, tornare a servirsi dei libri.
Ex iis litteris quas Atticus a te
1
missas mihi legit quid ageres et ubi esses cognovi; quando autem te visu-
ri essemus, nihil sane ex isdem litteris potui suspicari. In spem tamen venio appropinquare tuum adven-
tum. Qui mihi utinam solacio sit!
2
Sed tot tantisque rebus urgemur ut nullam adlevationem quisquam
non stultissimus sperare debeat. Sed tamen aut tu potes me aut ego te fortasse aliqua re iuvare. Scito
enim me, postea quam in urbem venerim, redisse cum veteribus amicis, id est cum libris nostris, in gra-
tiam. Non idcirco eorum usum dimiseram, quod iis suscenserem, sed quod eorum me subpudebat; vide-
bar enim mihi, cum me in res turbulentissimas infidelissimis sociis demisissem, praeceptis illorum
3
non
satis paruisse. Ignoscunt mihi, revocant in consuetudinem pristinam teque, quod in ea permanseris,
sapientiorem quam me dicunt fuisse. Quam ob rem, quoniam placatis iis utor, videor sperare debere, si
te viderim, et ea quae premant et ea quae impendeant me facile laturum. Quam ob rem, sive in Tuscula-
no sive in Cumano, sive ad me sive ad te placebit, sive, quod minime velim
4
, Romae, dum modo simul
simus
5
, perficiam profecto ut id utrique nostrum commodissimum esse videatur
6
. (Cicerone)
I Galli chiedono udienza a Cesare (consecutio temporum)
Cesare ha vinto uno scontro importante contro una coalizione di popolazioni galliche e si dedica ora allispezione e alla sistema-
zione dei territori conquistati. Mentre occupato in questa attivit, riceve unambasceria di alcuni capi galli che gli chiedono di
poter discutere segretamente di alcune questioni.
In castris Gallorum tabulae repertae sunt litteris Graecis confectae et ad Caesarem relatae, quibus in
tabulis nominatim ratio confecta erat, qui numerus domo exisset eorum qui arma ferre possent, et item
separatim pueri, senes mulieresque. Summa omnium fuerunt ad milia trecenta sexaginta octo. Eorum
qui domum redierunt, censu habito ut Caesar imperaverat, repertus est numerus milium centum et
decem. Bello confecto totius fere Galliae legati principes civitatum ad Caesarem gratulatum convene-
runt: petiverunt ut sibi concilium totius Galliae in diem certam indicere idque Caesaris voluntate face-
re liceret; sese habere quasdam res quas ex communi consensu ab eo petere vellent. Ea re permissa diem
concilio constituerunt et, ut concilium dimissum est, principes civitatum ad Caesarem reverterunt peti-
veruntque, ut sibi secreto in occulto de sua omniumque salute cum eo agere liceret. E re impetrat sese
omnes Caesari ad pedes proiecerunt ac eum oraverunt ne, ea quae dixissent, enuntiarentur. Timebant
enim ne gravissimum supplicium Ariovistus, rex Germanorum (homo barbarus iracundusque, qui in
Gallorum finibus consederat atque magnam partem Galliae occupaverat) de omnibus Gallis obsidibus,
qui apud eum essent, sumeret
1
. (Cesare)
1 Timebant sumeret: i Galli intendono chiedere a Cesa-
re laiuto dei Romani per liberarsi dellopprimente pre-
senza di Ariovisto, capo dei Germani il quale, dopo aver
occupato una parte consistente del loro territorio, eser-
cita nei loro confronti un potere oppressivo. Essi scon-
giurano dunque Cesare di mantenere la massima riser-
vatezza sui contenuti del colloquio, nel timore che la
rabbia di Ariovisto possa ritorcersi contro gli ostaggi
galli prigionieri presso di lui.
96
1 te: Marco Varrone.
2 mihi ... sit!: voglia il cielo che mi sia di conforto!.
3 illorum: sono i libri che aveva letto.
4 quod minime velim: cosa che non vorrei affatto.
5 dum ... simus: purch stiamo insieme.
6 perficiam videatur: Cicerone intende dire che far in
modo da rendere il luogo dellincontro il pi adatto pos-
sibile a entrambi.
95
Unit 35
LA COORDINAZIONE
E LA SUBORDINAZIONE
51
Unit 35 La coordinazione e la subordinazione
Cesare e gli storici (consecutio temporum)
Cesare era solito dire che avrebbe vinto tutti i popoli che avesse incontrato perch la sua forza stava
nella strategia militare e nel valore dei soldati romani pi che nel numero dei combattenti. Ci sono
alcuni storici che credono che ci sia vero, ma difficile che si possa dimostrare: Cesare, infatti, non
scrisse opere da cui si capisse chiaramente cosa egli pensasse di s e si deve quindi dedurre il suo pen-
siero dai suoi commentarii, La guerra gallica e La guerra civile. In molti comunque pensano che effet-
tivamente la strategia militare di Cesare e il valore dei suoi soldati furono le cose che consentirono a
Roma di sottomettere la Gallia e gran parte della Germania.
97 DALLITALIANO IN LATINO
52
Menedemo viene duramente sconfitto dal nobile battriano Spitamene
(completive con ut volitivo-finale)
Alexander, Macedonum rex, Menedemum miserat ad obsidendum Spitamenen, Bactrianae defectionis
auctorem. Qui comperto hostis adventu, ne muris urbis includeretur, simul fretus excipi posse, qua ven-
turum sciebat, consedit occultus. Silvestre iter aptum insidiis tegendis erat: ibi Dahas condidit. Equi
binos armatos vehunt, quorum invicem singuli repente desiliunt, equestris pugnae ordinem turbant.
Equorum velocitati par est hominum pernicitas. Hos Spitamenes saltum circumire iussos pariter et a
lateribus et a fronte et a tergo hosti ostendit. Menedemus undique inclusus, ne numero quidem par, diu
tamen resistit clamitans nihil aliud superesse locorum fraude deceptis quam honestae mortis solacium
ex hostium caede. Ipsum praevalens equus vehebat, quo saepius in cuneos barbarorum effusis habenis
evectus magna strage eos fuderat. Sed cum unum omnes peterent, multis vulneribus exanguis Hypsidem
quendam ex amicis hortatus est, ut in equum suum escenderet et se fuga eriperet. Haec agentem anima
defecit, corpusque ex equo defluxit in terram. Hypsides poterat quidem effugere, sed amisso amico mori
statuit. Una erat cura, ne inultus occideret: itaque subditis calcaribus equo in medios hostis se immisit
et memorabili edit pugn obrutus telis est. Quod ubi videre, qui caedi supererant, tumulum paulo
quam cetera editiorem capiunt; quos Spitamenes fame in deditionem subacturus obsedit. Cecidre eo
proelio peditum II milia, CCC equites. Quam cladem Alexander sollerti consilio texit. (Curzio Rufo)
Dopo la morte del pretore Bebio i Romani riescono a sconfiggere
i Lusitani (completive con ut volitivo-finale)
Legati Massiliensium nuntiarunt L. Baebium praetorem in provinciam Hispaniam proficiscentem ab
Liguribus circumventum, magna parte comitum caesa vulneratum ipsum cum paucis sine lictoribus
Massiliam perfugisse et intra triduum exspirasse. Senatus e re audit decrevit, uti P. Iunius Brutus, qui
propraetor in Etruria esset, provincia exercituque traditis uni, cui videretur, ex legatis, ipse in ulteriorem
Hispaniam proficisceretur, eaque ei provincia esset. Hoc senatus consultum litteraeque a Sp. Postumio
praetore in Etruriam missae sunt, profectusque in Hispaniam est P. Iunius propraetor. In qua provincia
prius aliquanto, quam successor veniret, L. Aemilius Paulus, qui postea regem Persea magna gloria vicit,
cum priore anno haud prospere rem gessisset, tumultuario exercitu collecto signis collatis cum Lusita-
nis pugnavit. Fusi fugatique hostes; caesa decem octo milia armatorum; duo milia trecenti capti et
castra expugnata. Huius victoriae fama tranquilliores in Hispania res fecit.
Eodem anno ante diem tertium Kal. Ianuarias Bononiam Latinam coloniam ex senatus consulto L.
Valerius Flaccus M. Atilius Serranus L. Valerius Tappo triumviri deduxerunt. Tria milia hominum sunt
deducta; equitibus septuagena iugera, ceteris colonis quinquagena sunt data. Ager captus de Gallis Bois
fuerat; Galli Tuscos expulerant. (Livio)
La battaglia di Isso (completive rette da verba timendi)
I
Iam ad teli iactum pervenerant, cum Persarum equites ferociter in laevum cornu hostium invecti sunt:
quippe Dareus equestri proelio decernere optabat, phalangem Macedonici exercitus robur esse coniec-
tans. Iamque etiam dextrum Alexandri cornu circumibatur. Quod ubi Macedo conspexit, duabus alis
equitum ad iugum montis iussis subsistere ceteros in medium belli discrimen strenue transfert.
Macedones comminus pugnam coacti conserere gladios impigre stringunt. Tum vero multum sanguinis
fusum est: duae quippe acies ita cohaerebant, ut armis arma pulsarent, mucrones in ora dirigerent.
100
99
98
Unit 36
LE COMPLETIVE FINALI
53
Unit 36 Le completive finali
II
Dareus curru sublimis eminebat, et suis ad se tuendum et hostibus ad incessendum ingens incitamen-
tum. Ergo frater eius Oxathres, cum Alexandrum instare ei cerneret, equites, quibus praeerat, ante ipsum
currum regis obiecit. At Macedones, qui circa regem erant, mutua adhortatione firmati cum ipso in equi-
tum agmen inrumpunt. Tum vero similis ruinae strages erat. Circa currum Darei iacebant nobilissimi
duces ante oculos regis egregia morte defuncti, omnes in ora proni, sicut dimicantes procubuerant adver-
so corpore vulneribus acceptis. Iamque qui Dareum vehebant equi, confossi hastis et dolore efferati,
iugum quatere et regem curru excutere coeperant, cum ille veritus, ne vivus veniret in hostium potesta-
tem, desilit et in equum, qui ad hoc ipsum sequebatur, imponitur insignibus quoque imperii, ne fugam
proderent, indecore abiectis. Tum vero ceteri dissipantur metu et, qua cuique ad fugam patebat via,
erumpunt arma iacientes, quae paulo ante ad tutelam corporum sumpserant.
In acie autem caesa sunt Persarum peditum C milia, decem equitum. At a parte Alexandri quattuor et
quingenti saucii fuere, ex peditibus XXX omnino et duo desiderati sunt, equitum centum quinquaginta
interfecti. (Curzio Rufo)
I Romani, comandati dal console Fabio, assalgono Taranto
(completive rette da verba timendi)
Durante la seconda guerra punica il console Fabio riesce ad assediare Taranto grazie allaiuto di una donna. I Tarentini avevano infat-
ti un presidio di Bruzi il cui comandante era innamorato della sorella di un soldato che militava nellesercito di Fabio. Grazie alla com-
plicit di sua sorella il soldato riesce a convincere il comandante del presidio a tradire la custodia della posizione a lui affidata.
I
Q. Fabius consul Tarentum profectus in ipsis faucibus portus posuit castra. Praesidium Bruttiorum
datum ab Hannibale Tarentini habebant. Eius praesidii praefectus deperibat amore mulierculae, cuius
frater in exercitu Fabi consulis erat. Is, certior litteris sororis factus de nova consuetudine advenae locu-
pletis, spem nactus per sororem quolibet impelli amantem posse, quid speraret ad consulem detulit.
Quae cum haud vana cogitatio visa esset, pro perfuga iussus Tarentum transire, ac per sororem praefec-
to conciliatus, primo occulte temptando animum, dein blanditiis muliebribus perpulit eum ad proditio-
nem custodiae loci cui praepositus erat. Ubi et ratio agendae rei et tempus convenit, miles, nocte per
intervalla stationum clam ex urbe emissus, ea quae acta erant, quaeque ut agerentur convenerat, ad con-
sulem refert.
II
Fabius, vigilia prima dato signo iis qui in arce erant, quique custodiam portus habebant, ipse, circum-
ito portu, ab regione urbis in orientem versa occultus consedit. Canere inde tubae simul ab arce simul a
portu et ab navibus quae ab aperto mari adpulsae erant, clamorque undique cum ingenti tumultu, unde
minimum periculi erat, de industria ortus. Consul interim silentio continebat suos. Igitur Democrates,
qui praefectus antea classis fuerat, forte illi loco praepositus, postquam quieta omnia circa se vidit, alias
partes eo tumultu personare ut captae urbis interdum excitaretur clamor, veritus ne inter cunctationem
suam consul aliquam vim faceret ac signa inferret, praesidium ad arcem unde maxime terribilis accide-
bat sonus traducit. Fabius ferri scalas ad eam partem muri, qua Bruttiorum cohortem praesidium agi-
tare proditionis conciliator nuntiaverat, iubet. Ea primum captus est murus, adiuvantibus
recipientibusque Bruttiis, et transcensum in urbem est. Tum, sub ortum ferme lucis, nullo obvio arma-
to, in forum perveniunt. (Livio)
101
54
Sezione 10 Sintassi del periodo
I Rodiesi sconfiggono la flotta di Antioco III re di Siria
Lo storico Livio (59 a.C-17 d.C.) narra un interessante combattimento navale fra la flotta dei Rodiesii, alleati dei Romani, e la flot-
ta di Antioco III, re di Siria. Per impedire ai Romani si impadronirsi della Grecia gli Etoli avevano creato una coalizione antiroma-
na, la Lega etolica, comandata proprio da Antioco.
I
Rhodiorum duae et triginta quadriremes et quattuor triremes fuere; regia classis septem et triginta maio-
ris formae navium erat. Utraque classis luce prima, tamquam eo die pugnatura, e portu movit; et
postquam superavre Rhodii promunturium, quod ab Sida prominet in altum, extemplo et conspecti ab
hostibus sunt et ipsi eos viderunt. Ab regiis sinistro cornu, quod ab alto obiectum erat, Hannibal, dex-
tro Apollonius, purpuratorum unus, praeerat. Rhodii longo agmine veniebant; prima praetoria navis
Eudami erat; cogebat agmen Chariclitus; Pamphilidas mediae classi praeerat. Eudamus postquam
hostium aciem instructam et paratam ad concurrendum vidit, ipse in altum evehitur. Festinans prae-
propere cum quinque solis navibus Hannibali occurrit.
II
Iam haud dubie dextrum cornu hostium in fugam inclinabat. Tum et Hannibal quaeque circa eum
naves erant capessunt fugam; nec insequi Rhodii ex magna parte aegris et ob id celerius fessis remigibus
potuerunt. Consurrexere omnes, contemplatique trepidationem fugamque hostium, prope una voce
omnes, ut sequerentur, exclamaverunt. Ipsius Eudami multis ictibus vulnerata navis erat; Pamphilidam
et Chariclitum insequi iussit. Aliquamdiu secuti sunt; postquam terrae appropinquabat Hannibal, veri-
ti, ne includerentur vento in hostium ora, ad Eudamum revecti hepterem captam, quae primo concur-
su icta erat, aegre Phaselidem pertraxerunt. Inde Rhodum redierunt.
Hannibal, ictus uno proelio adverso, ne tum quidem praetervehi Lyciam audebat, cum coniungi veteri
regiae classi quam primum cuperet; et ne id ei facere liberum esset, Rhodii Chariclitum cum viginti navi-
bus rostratis ad Patara et Megisten portum miserunt. (Livio)
102
55
Cesare si prepara a salpare per lAfrica
(completive con ut dichiarativo-consecutivo)
I
Caesar itineribus iustis confectis nullo die intermisso a. d. XIIII Kal. Ian. Lilybaeum pervenit statimque
ostendit sese naves velle conscendere, cum non amplius legionem tironum haberet unam, equites vix
DC. Tabernaculum secundum litus ipsum constituit, ut prope fluctus verberaret. Hoc eo consilio fecit
nequis sibi morae quicquam fore speraret et ut omnes in dies horasque parati essent. Incidit per id tem-
pus ut tempestates ad navigandum idoneas non haberet. Nihilo tamen minus in navibus remiges mili-
tesque continere et nullam praetermittere occasionem profectionis, cum praesertim ab incolis eius pro-
vinciae nuntiarentur adversariorum copiae: equitatus infinitus, legiones regiae IIII, levis armaturae
magna vis, Scipionis legiones X, elephanti CXX classesque esse complures. Tamen non deterrebatur ani-
moque et spe confidebat. Interim in dies et naves longae adaugeri et onerariae complures eodem concur-
rere et legiones tironum convenire IIII, veterana legio quinta, equitum ad II milia.
II
Legionibus collectis VI et equitum II milibus, ut quaeque prima legio venerat, in naves longas impone-
batur, equites autem in onerarias. Ita maiorem partem navium antecedere iussit et insulam petere Apo-
nianam; ipse paucos dies ibi commoratus bona paucorum publice vendit, deinde Allieno praetori qui
Siciliam obtinebat, de omnibus rebus praecipit et de reliquo exercitu celeriter imponendo. Datis manda-
tis ipse navem conscendit a. d. VI Kal. Ian. et reliquas naves statim est consecutus. Ita vento certo cele-
rique navigio vectus post diem quartum cum longis paucis navibus in conspectum Africae venit.
(Bellum Africum)
Durante il regno di Tullo Ostilio i Romani affrontano gli Albani
(completive con ut dichiarativo-consecutivo)
Dopo la morte di Numa Pompilio, il popolo proclama re Tullo Ostilio, che si rivela molto pi bellicoso di Romolo: durante il suo
regno i Romani entrano in guerra contro gli Albani.
I
Numae morte ad interregnum res rediit. Inde Tullum Hostilium, nepotem Hostili, cuius in infima arce
clara pugna adversus Sabinos fuerat, regem populus iussit; patres auctores facti. Hic non solum proxi-
mo regi dissimilis sed ferocior etiam quam Romulus fuit. Cum aetas viresque tum avita quoque gloria
animum stimulabat. Senescere igitur civitatem otio ratus undique materiam excitandi belli quaerebat.
Forte evenit ut agrestes Romani ex Albano agro, Albani ex Romano praedas in vicem agerent. Imperita-
bat tum Gaius Cluilius Albae. Utrimque legati fere sub idem tempus ad res repetendas missi sunt. Tul-
lus praeceperat suis ne quid prius quam mandata agerent; satis sciebat negaturum Albanum; ita pie bel-
lum indici posse.
II
Albani, excepti hospitio ab Tullo blande ac benigne, comiter regis convivium celebrant. Tantisper Romani
et res repetiverant priores et neganti Albano bellum in tricesimum diem indixerant. Haec renuntiant Tul-
lo. Tum legatis Tullus dicendi potestatem quid petentes venerint facit. Illi omnium ignari primum pur-
gando terunt tempus: se invitos quicquam quod minus placeat Tullo dicturos, sed imperio subigi; res repe-
titum se venisse. Ad haec Tullus Nuntiate inquit, regi vestro regem Romanum deos facere testes, uter
prius populus res repetentes legatos aspernatus dimiserit, ut in eum omnes expetant huiusce clades belli.
Haec nuntiant domum Albani. Et bellum utrimque summa ope parabatur, civili simillimum bello, pro-
pe inter parentes natosque, Troianam utramque prolem, cum Lavinium ab Troia, ab Lavinio Alba, ab
Albanorum stirpe regum oriundi Romani essent. Eventus tamen belli minus miserabilem dimicationem
fecit, quod nec acie certatum est et tectis modo dirutis alterius urbis duo populi in unum confusi sunt.
(Livio)
104
103
Unit 37
LE COMPLETIVE DICHIARATIVE
56
Sezione 10 Sintassi del periodo
Il trionfo del console Q. Fulvio (completive con ut dichiarativo-consecutivo)
Il console Q. Fulvio ottiene il trionfo sui Liguri, quindi indice i comizi per nominare consoli e pretori. Intanto gli edili curuli decido-
no di celebrare i giochi romani per espiare nefasti prodigi.
Q. Fulvius consul ex Liguribus triumphavit; quem triumphum magis gratiae quam rerum gestarum
magnitudini datum constabat. Armorum hostilium magnam vim transtulit, nullam pecuniam admodum.
Divisit tamen in singulos milites trecenos aeris, duplex centurionibus, triplex equiti. Nihil in eo triumpho
magis insigne fuit, quam quod forte evenit, ut eodem die triumpharet, quo priore anno ex praetura trium-
phaverat. Secundum triumphum comitia edixit, quibus creati consules sunt M. Iunius Brutus A. Manlius
Vulso. Praetorum inde tribus creatis comitia tempestas diremit. Postero die reliqui tres facti, ante diem
quartum idus Martias, M. Titinius Curvus Ti. Claudius Nero T. Fonteius Capito. Ludi Romani instaurati
ab aedilibus curulibus Cn. Servilio Caepione Ap. Claudio Centone propter prodigia, quae evenerant. Terra
movit; in fanis publicis, ubi lectisternium erat, deorum capita, quae in lectis erant, averterunt se, lanxque
cum integumentis, quae Iovi apposita fuit, decidit de mensa. Oleas quoque praegustasse mures in prodi-
gium versum est. Ad ea expianda nihil ultra, quam ut ludi instaurarentur, actum est. (Livio)
Cesare attacca i Biturigi (completive con quod dichiarativo)
Caesar M. Antonium quaestorem suis praefecit hibernis. Ipse cum equitum praesidio pridie Kalendas
Ianuarias ab oppido Bibracte proficiscitur ad legionem XIII, quam non longe a finibus Haeduorum con-
locaverat in finibus Biturigum, eique adiungit legionem undecimam, quae proxima fuerat. Binis cohor-
tibus ad impedimenta tuenda relictis reliquum exercitum in copiosissimos agros Biturigum inducit.
Repentino adventu Caesaris accidit, quod imparatis disiectisque accidere fuit necesse, ut sine timore ullo
rura colentes prius ab equitatu opprimerentur quam confugere in oppida possent.
Multis hominum milibus captis perterriti Bituriges, qui primum adventum potuerant effugere Romano-
rum, in finitimas civitates aut privatis hospitiis confisi aut societate consiliorum confugerant. Frustra:
nam Caesar magnis itineribus omnibus locis occurrit nec dat ulli civitati spatium de aliena potius quam
de domestica salute cogitandi. Qua celeritate et fideles amicos retinebat et dubitantes terrore ad condi-
ciones pacis adducebat. Tali condicione proposit Bituriges cum sibi viderent clementia Caesaris redi-
tum patere in eius amicitiam finitimasque civitates sine ulla poena dedisse obsides atque in fidem recep-
tas esse, idem fecerunt. (Cesare)
Riti propiziatori e ambasciatori dallEgitto (completive con quod dichiarativo)
Poich in diverse citt dItalia si sono verifcati dei prodigi, si decide che i pontefici compiano riti propiziatori e Publio Cornelio Sci-
pione Africano fa erigere un arco verso il Campidoglio. In quello stesso periodo quarantatr capi degli Etoli sono condotti come
prigionieri a Roma, dove giungono anche ambasciatori dallEgitto per congratularsi con i Romani della vittoria su Antioco III: gra-
zie alla brillante azione militare del console Manio Acilio i Romani erano infatti riusciti a liberare la Grecia dalle mire espansionisti-
che del potente sovrano della Siria.
I
Prodigia per pontifices procurari placuit. Romae Iunonis Lucinae templum de caelo tactum erat ita, ut
fastigium valvaeque deformarentur; Puteolis pluribus locis murus et porta fulmine icta et duo homi-
107
106
105
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Perch Tullo Ostilio cerca pretesti per suscitare
una guerra?
2. Perch sia i Romani sia gli Albani inviano messi
per chiedere un risarcimento?
3. Qual lesito della guerra fra Romani e Albani?
Strutture linguistiche
4. Individua le proposizioni completive.
5. A quale complemento corrisponde lablativo
morte?
6. Analizza la forma verbale rediit e scrivi il
paradigma completo del verbo.
7. Come costruito il verbo iussit?
8. Quale particolarit presenta il participio ratus?
Con quale valore usato?
9. Il genitivo excitandi un gerundio o un gerundivo?
10. A quale proposizione subordinata corrisponde il
costrutto ad res repetendas?
11. Che tipo di subordinata quid venerint? Da
quale verbo retta?
12. Quale valore assume la congiunzione quod? Che
tipo di subordinata introduce?
57
Unit 37 Le completive dichiarative
nes exanimati; Nursiae sereno satis constabat nimbum ortum esse; ibi quoque duos liberos homines
exanimatos; terra apud se pluvisse Tusculani nuntiabant, et Reatini mulam in agro suo peperisse. Ea
procurata, Latinaeque instauratae, quod Laurentibus carnis, quae dari debet, data non fuerat. Suppli-
catio quoque earum religionum causa fuit quibus diis decemviri ex libris ut fieret ediderunt. Decem inge-
nui, decem virgines, patrimi omnes matrimique, ad id sacrificium adhibiti, et decemviri nocte lactenti-
bus rem divinam fecerunt. P. Cornelius Scipio Africanus fornicem in Capitolio adversus viam, qua in
Capitolium escenditur, cum signis septem auratis et equis duobus et marmorea duo labra ante fornicem
posuit.
II
Per eosdem dies principes Aetolorum tres et quadraginta, inter quos Damocritus et frater eius erant, ab
duabus cohortibus missis a M. Acilio Romam deducti et in Lautumias coniecti sunt. Cohortes inde ad
exercitum redire L. Cornelius consul iussit. Legati ab Ptolomaeo et Cleopatra regibus Aegypti gratulan-
tes, quod M. Acilius consul Antiochum regem Graecia expulisset, venerunt adhortantesque, ut in Asiam
exercitum traicerent: omnia perculsa metu non in Asia modo sed etiam in Syria esse; reges Aegypti ad ea
quae censuisset senatus, paratos fore. Gratiae regibus actae sunt; legatis munera dari iussa in singulos
quaternum milium aeris. (Livio)
Il trionfo di Lucio Scipione
(completive con quod dichiarativo)
Antioco, potente re di Siria, fu duramente sconfitto dai Romani. Pertanto si pieg a chiedere la pace.
Lucio Scipione, che aveva condotto le vittoriose operazioni militari in Asia, volle per questo essere
soprannominato Asiatico. In senato Scipione narr le vicende che si erano verificate in Asia. Alcu-
ni lo criticarono perch in realt la sua impresa era limitata a ununica battaglia. In realt Antioco
era gi stato precedentemente sconfitto nella battaglia combattuta alle Termopili, in Grecia.
Nonostante le critiche, a Scipione fu decretato il trionfo. Davanti al cocchio del trionfatore furono
trascinati alcuni dei generali del re, i prefetti e i cortigiani. Scipione volle ringraziare i suoi soldati di
aver combattuto con valore e tenacia contro il temibile esercito di Antioco: pertanto ogni soldato
ottenne venticinque denari, i centurioni il doppio e i cavalieri il triplo. In seguito al trionfo i soldati
ottennero uno stipendio militare doppio e una doppia razione di frumento.
108 DALLITALIANO IN LATINO
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Quali prodigi si verificano a Roma?
2. Quali prodigi si verificano a Pozzuoli?
3. Cosa viene donato agli ambasciatori di Tolomeo e
Cleopatra?
Strutture linguistiche
4. Sottolinea tutte le proposizioni completive presenti
nel testo.
5. Individua tutti i complementi di luogo,
specificandone il tipo (stato in, moto a ecc.) e la
costruzione.
6. Che tipo di subordinata ut deformarentur:
finale, consecutiva, completiva di natura volitivo-
finale o completiva di natura dichiarativo-
consecutiva?
7. Da quali verbi dipendono gli infiniti ortum esse,
exanimatos (esse), pluvisse e peperisse? Sono
usati in funzione nominale o verbale?
8. Che tipo di proposizione quod data fuerat?
9. Come va tradotto il sintagma rem divinam? Cita
almeno altre due locuzioni composte dal
sostantivo res e da un aggettivo.
10. A quale complemento corrisponde il sintagma Per
eosdem dies?
11. Che funzione ha il participio perfetto missis?
sostantivato, attributivo, predicativo o congiunto?
12. Come costruito il verbo iussit?
13. Come spieghi il congiuntivo nella proposizione
quae censuisset?
58
Sezione 10 Sintassi del periodo
Besso, satrapo della Battriana, fa arrestare Dario, re dei Persiani
(riepilogo sulle completive dichiarative)
I
Bessus, Bactrianorum praetor, occidendi protinus regis impetum ceperat. Iamque nox adpetebat, cum
Persae more solito armis positis ad necessaria ex proximo vico ferenda discurrunt. At Bactriani, ut impe-
ratum a Besso erat, armati stabant.
Inter haec Dareus Artabazum, vetustissimum amicorum, acciri iubet. Destinatus sorti suae et iam nul-
lius salubris consilii patiens unicam in illa fortuna opem Artabazum, ultimum illud visurus, amplecti-
tur perfususque mutuis lacrimis inhaerentem sibi avelli iubet; capite deinde velato, ne inter gemitus
digredientem velut a rogo intueretur, in humum pronum corpus abiecit. Tum vero custodiae eius adsue-
ti, quos regis salutem vel periculis vitae tueri oportebat, dilapsi sunt, tot armatis, quos iam adventare
credebant, haud rati se futuros pares.
II
Ingens ergo in tabernaculo solitudo erat paucis spadonibus, quia, quo discederent, non habebant, cir-
cumstantibus regem. At ille remotis arbitris diu aliud atque aliud consilium animo volutabat. Iamque
solitudinem, quam paulo ante pro solacio petiverat, perosus Bubacen vocari iubet. Quem intuens Ite,
inquit consulite vobis ad ultimum regi vestro, ut decebat, fide exhibita; ego hic legem fati mei expecto.
Forsitan mireris, quod vitam non finiam: alieno scelere quam meo mori malo. Post hanc vocem spado
gemitu non tabernaculum modo sed etiam castra complevit. Inrupre deinde alii laceratisque vestibus
lugubri et barbaro ululatu regem deplorare coeperunt. Persae ad illos clamore perlato attoniti metu nec
arma capere, ne in Bactrianos inciderent, nec quiescere audebant, ne impie deserere regem viderentur.
Besso et Nabarzani nuntiaverant sui regem a semetipso interemptum esse: planctus eos deceperat. Ita-
que citatis equis advolant sequentibus, quos ad ministerium sceleris delegerant, et cum tabernaculum
intrassent, quia regem vivere spadones indicabant, comprehendi vincirique iusserunt.
Rex curru paulo ante vectus et deorum auspiciis ac summis honoribus cultus nulla externa ope admo-
ta captivus servorum suorum in sordidum vehiculum imponitur. (Curzio Rufo)
109
59
Annibale ha giurato odio eterno al popolo romano (verba dubitandi)
Omnium iis temporibus potentissimus rex Antiochus
1
fuit. Hunc tant cupiditate Hannibal incendit
bellandi, ut usque a rubro mari arma conatus sit inferre Italiae. Ad eum legati venerunt Romani, qui de
eius voluntate explorarent
2
darentque operam consiliis clandestinis ut Hannibalem in suspicionem regi
adducerent. Neque id frustra fecerunt idque Hannibal comperit seque ab interioribus consiliis segregari
vidit. Tempore dato adiit ad regem, eique cum mult de fide sua et odio in Romanos commemorasset,
hoc adiunxit: Pater meus inquit Hamilcar puerulo me
3
, utpote non amplius novem annos nato, in
Hispaniam imperator proficiscens Karthagine Iovi optimo maximo hostias immolavit. Divina res dum
conficiebatur, quaesivit a me vellemne
4
secum in castra proficisci. Id cum libenter accepissem atque ab
eo petere coepissem ne dubitaret
5
ducere, tum ille Faciam inquit, si mihi fidem quam postulo dede-
ris. Simul me ad aram adduxit, apud quam sacrificare instituerat, eamque ceteris remotis tenentem
iurare iussit numquam me in amicitia cum Romanis fore
6
. Id ego iusiurandum patri datum usque ad
hanc aetatem ita conservavi, ut nemini dubium esse debeat, quin reliquo tempore edem mente sim
futurus. Quare si quid amice de Romanis cogitabis, non imprudenter feceris si me celaris; cum quidem
bellum parabis, te ipsum frustraberis, si non me in eo principem posueris. (Cornelio Nepote)
Dario fugge davanti allesercito di Alessandro (verba dubitandi)
I soldati macedoni al seguito di Alessandro si scontrano in battaglia con i Persiani a Gaugamela (331 a.C.). Dapprima spaventa-
ti dalla violenza degli avversari, vengono poi rincuorati dallindovino Aristandro, che interpreta un presagio a loro favore.
Ingens ergo alacritas et fiducia paulo ante territos
1
accendit ad pugnam, utique postquam auriga Darei,
qui ante ipsum sedens equos regebat, hasta transfixus est. Nec aut Persae aut Macedones dubitavre,
quin ipse rex esset occisus. Ergo lugubri ululatu et incondito clamore gemituque totam fere aciem adhuc
aequo Marte pugnantium turbavre cognati Darei et armigeri. Laevumque cornu in fugam effusum
destituerat
2
currum, quem a dextra parte stipati in medium agmen receperunt.
Dicitur acinace stricto Dareus dubitasse, an fugae dedecus honesta morte vitaret. Sed eminens curru
nondum omnem suorum aciem proelio excedentem destituere erubescebat, dumque inter spem et despe-
rationem haesitat, sensim Persae cedebant et laxaverant ordines. Alexander mutato equo quippe plu-
res fatigaverat resistentium adversa ora fodiebat, fugientium terga. Iamque non pugna, sed caedes erat,
cum Dareus quoque currum suum in fugam vertit. Haerebat in tergis fugientium victor, sed prospectum
oculorum nubes pulveris, quae ad caelum efferebatur, abstulerat; ergo haud secus quam
3
in tenebris
errabant ad sonum notae vocis aut signum subinde coeuntes. Exaudiebant tamen strepitus habenarum,
quibus equi currum vehentes identidem verberabantur: haec sola fugientis vestigia excepta sunt.
(Curzio Rufo)
1 territos: laccusativo riferito ai soldati macedoni.
2 effusum destituerat: aveva abbandonato senza prote-
zione.
3 haud secus quam: non diversamente che.
111
1 Antiochus: Antioco era re di Siria (II secolo a.C.).
2 qui explorarent: proposizione relativa impropria
con valore finale.
3 puerulo me: un ablativo assoluto nominale, spiegato
poi con un altro ablativo assoluto (non amplius nato).
4 vellemne: se volessi; la proposizione interrogativa
indiretta dipende da quaesivit.
5 ne dubitaret: questa proposizione completiva con ne e
il congiuntivo retta da petere.
6 me fore: la proposizione infinitiva retta da iurare.
110
Unit 38
LE COMPLETIVE
CON QUIN E QUOMI

NUS
60
Sezione 10 Sintassi del periodo
Grandezza danimo di Cimone (verba impediendi e recusandi)
Cimone, il grande stratega ateniese (V secolo a.C.), dopo aver ottenuto grandi successi militari e diplomatici vittima della gelo-
sia dei concittadini, che guardano con sospetto al suo grande potere personale. La stessa sorte era toccata prima a suo padre
Milziade, morto in prigione dopo vittoriose e gloriose battaglie condotte nel nome di Atene.
I
Quibus rebus cum unus in civitate maxime floreret
1
, incidit in eandem invidiam quam pater suus cete-
rique Atheniensium principes: nam testarum suffragiis, quod illi oj strakismov n
2
vocant, decem annorum
exilio multatus est. Cuius facti celerius Athenienses quam ipsum paenituit. Nam cum ille animo forti
invidiae ingratorum civium cessisset bellumque Lacedaemonii Atheniensibus indixissent, confestim
notae eius virtutis desiderium consecutum est. Itaque post annum quintum, quam expulsus erat, in
patriam revocatus est. Ille, quod hospitio Lacedaemoniorum utebatur, Lacedaemonem sua sponte est
profectus pacemque inter duas potentissimas civitates conciliavit. Post, neque ita multo, Cyprum cum
ducentis navibus imperator missus, cum eius maiorem partem insulae devicisset, in morbum implici-
tus in oppido Citio est mortuus.
II
Hunc Athenienses non solum in bello, sed etiam in pace diu desideraverunt. Fuit enim tanta liberalita-
te, cum compluribus locis praedia hortosque haberet, ut numquam in eis custodem imposuerit fructus
servandi grati . Nemo impediebatur, quominus eius rebus frueretur. Semper eum pedisequi cum num-
mis sunt secuti, ut haberet quod statim daret indigentibus, ne differendo videretur negare. Saepe, cum
aliquem offensum fortuna videret minus bene vestitum, suum amiculum dedit. Cotidie sic cena ei
coquebatur, ut, quos invocatos
3
vidisset in foro, omnis devocaret, quod facere nullo die praetermittebat.
Nulli fides eius, nulli opera, nulli res familiaris defuit: multos locupletavit. (Cornelio Nepote)
Un prodigio durante lassedio di Gaza (verba impediendi e recusandi)
Lo scontro con le forze persiane imminente, e Alessandro Magno d ordine ai soldati macedoni di predisporre una serie di cuni-
coli e gallerie sotterranee che gli consentano di assalire la citt di Gaza. Ma il terreno sabbioso e franoso ostacola i lavori e pro-
voca danni, per cui Alessandro ordina la ritirata.
Ergo receptui signo dato postero die muros coron
1
circumdari iussit. Ortoque sole, priusquam admo-
veret exercitum, opem deum exposcens sacrum patrio more faciebat. Forte praetervolans corvus glebam,
quam unguibus ferebat, subito amisit; quae cum regis capiti incidisset, resoluta defluxit, ipsa autem avis
in proxima turre consedit. Inlita erat turris bitumine ac sulphure, in qua, alis haerentibus, frustra se
adlevare conatus, a circumstantibus capitur. Digna res visa est ut de ea vates consuleret; et erat
2
non
intactae a superstitione mentis. Ergo Aristander, cui maxima fides habebatur, dixit urbis quidem exci-
dium augurio illo portendi, ceterum periculum esse ne rex vulnus acciperet. Itaque monuit, ne quid eo
die inciperet.
Ille aegre ferebat unam urbem sibi obstare, quominus securus Aegyptum intraret; tamen paruit vati
signumque receptui dedit. Hinc animus crevit obsessis
3
, egressique porta recedentibus inferunt signa
4
,
cunctationem hostium suam fore occasionem rati. Sed acrius quam constantius proelium inierunt:
quippe ut Macedonum signa circumagi
5
viderunt, repente sistunt gradum. Iamque ad regem
6
proelian-
tium clamor pervenerat cum, denuntiati periculi haud sane memor, loricam tamen, quam raro indue-
bat, amicis orantibus sumpsit et ad prima signa pervenit. (Curzio Rufo)
1 coron: qui indica il cordone delle truppe assedianti.
2 erat: il soggetto Alessandro.
3 obsessis: gli assediati.
4 inferunt signa: attaccano i Macedoni in ritirata.
5 signa Macedonum circumagi: che le insegne dei
Macedoni sono riportate indietro (per rispondere alla
sortita).
6 regem: Alessandro.
113
1 floreret: soggetto della frase Cimone.
2 oj strakismovn: greco, ostracismo.
3 invocatos: coloro che non erano stati invitati da nes-
suno.
112
61
Cicerone e Ottaviano (interrogative indirette)
Cicerone (I secolo a.C.) racconta allamico Attico di essere in contatto con Ottaviano, il quale sta organizzando delle manovre
militari finalizzate a fermare Antonio, suo rivale per la conquista del potere a Roma. Mentre Ottaviano d per scontato che Cice-
rone sar suo alleato, questi mostra invece di essere piuttosto dubbioso sul da farsi, nella difficile situazione che si sta creando.
Cum sciam quo die venturus sim, faciam ut scias, Attice. Kalendis vesperi litterae mihi ab Octaviano
allatae sunt: magna molitur
1
. Veteranos qui Casilini et Calatiae sunt perduxit ad suam sententiam et
cogitat reliquas colonias obire. Plane hoc spectat ut
2
se duce bellum geratur cum Antonio; itaque video
paucis diebus nos in armis fore. Quem autem sequamur? A me ille postulat primum ut clam colloqua-
tur mecum vel Capuae vel non longe a Capua; puerile hoc quidem, si id putat clam fieri posse. Docui
per litteras id nec opus esse nec fieri posse. Misit ad me Caecinam quendam Volaterranum, familiarem
suum, qui haec pertulit: Antonium cum legione ad Urbem pergere pecuniasque municipiis imperare.
Consultabat Octavianus utrum Romam cum multis veteranis proficisceretur an Capuam teneret et
Antonium venientem excluderet an iret ad legiones Macedonicas, quae iter secundum mare superum
3
faciunt (quas sperat suas esse). Ducem se profitetur Octavianus nec me sibi putat deesse oportere. Equi-
dem suasi ut Romam pergeret; videtur enim mihi et plebeculam urbanam et, si fidem fecerit, etiam
bonos viros secum habiturus. (Cicerone)
Un mercante sfortunato (interrogative indirette)
Un mercante, tornando da unisola lontana, raccont ai suoi concittadini della citt di Corinto di aver
visto ricchezze straordinarie e cose incredibilmente belle: disse quali meravigliosi gioielli avessero le
donne in quel luogo e quali armi avessero gli uomini. Tuttavia in pochi a Corinto credettero ai rac-
conti del mercante; molti chiedevano infatti dove fosse lisola di cui egli aveva parlato e quali testi-
moni egli potesse indicare per comprovare il suo racconto, ma il mercante, non volendo rivelare a
nessuno dove si trovasse lisola, rispose che solo lui conosceva il modo di arrivarci e di non avere
quindi alcun testimone. Allora i cittadini di Corinto, pensando che il mercante avesse mentito per
vendere meglio la sua merce (che diceva provenire dallisola in cui aveva visto tutte quelle meravi-
glie), per punirlo, lo condannarono allesilio.
115 DALLITALIANO IN LATINO
1 magna molitur: prepara grandi cose.
2 Plane hoc spectat ut: Chiaramente mira a questo, e
cio che, + cong.
3 mare superum: il mare Adriatico.
114
Unit 39
LE PROPOSIZIONI INTERROGATIVE
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. In che modo Cicerone ha saputo dei progetti di
Ottaviano?
2. Cosa chiede innanzitutto Ottaviano a Cicerone?
3. Cosa afferma Cicerone negli ultimi due periodi?
Strutture linguistiche
4. Sottolinea con due colori diversi le interrogative
dirette e indirette presenti nel testo.
5. Che complementi esprimono i termini Casilini e
Calatiae?
6. Analizza la forma verbale obire e scrivi il
paradigma completo del verbo.
7. Che costrutto riconosci nel sintagma se duce?
8. Che tipo di congiuntivo sequamur?
9. Che tipo di proposizione ut colloquatur? Una
finale, una consecutiva, una completiva di natura
volitivo-finale o una completiva di natura
dichiarativo-consecutiva?
10. Nellultima proposizione videtur presenta la
costruzione personale o impersonale?
62
A chi spetta di accusare Verre, a Cicerone o a Cecilio? (relative proprie)
I Siciliani hanno affidato a Cicerone il compito di assumere il ruolo di accusatore nella causa contro Verre, propretore uscente,
per i reati di concussione compiuti durante il suo governo; la difesa assunta da Quinto Ortensio Ortalo. Nel gennaio del 70 a.
C. Cicerone presenta la domanda di accusa contro Verre al pretore Manlio Acilio Glabrione, ma un certo Quinto Cecilio Nigro,
forse istigato da Verre, si presenta a Glabrione per sostituirsi a Cicerone come accusator. Cicerone deve dunque far valere le pro-
prie ragioni di fronte alla commissione di senatori chiamata a decidere fra lui e Cecilio.
I
Siciliam provinciam Gaius Verres per triennium depopulatus esse, Siculorum civitates vastavisse,
domos exinanisse, fana expoliavisse dicitur. Adsunt, queruntur Siculi universi; ad meam fidem, quam
habent spectatam iam et cognitam, confugiunt; auxilium sibi per me a vobis atque a populi Romani legi-
bus petunt; me defensorem calamitatum suarum, me ultorem iniuriarum, me cognitorem iuris sui, me
actorem causae totius esse voluerunt. Quis ergo est qui neget oportere eorum arbitratu lege agi
1
quorum
caus lex sit constituta? Sicilia tota, si una voce loqueretur, hoc diceret: Quod auri, quod argenti, quod
ornamentorum in meis urbibus, sedibus, delubris fuit, quod in una quaque re beneficio senatus popu-
lique Romani iuris habui, id mihi tu, Gai Verres, eripuisti atque abstulisti; quo nomine abs te sestertium
miliens ex lege repeto. Si universa, ut dixi, provincia loqui posset, hac voce uteretur; quoniam id non
poterat, harum rerum auctorem quem idoneum esse arbitrata est ipsa delegit. In eius modi re quisquam
tam impudens reperietur qui ad alienam causam, invitis iis quorum negotium est, accedere aut aspira-
re audeat?
II
Sunt multa quae Verres in me esse arbitratur, quae scit in te, Caecili, non esse. Nulla res in me est quam
ille contemnat, nulla in te quam pertimescat. Itaque Ortensius, magnus defensor et amicus eius, tibi suf-
fragatur, me oppugnat; aperte ab iudicibus petit, ut tu mihi anteponatur. Huic ego homini iam ante
denuntio, si a me causam hanc vos agi volueritis, rationem illi defendendi totam esse mutandam. Nihil
erit quod me agente arbitretur iudicium sine magno multorum periculo posse corrumpi. Ego in hoc iudi-
cio mihi Siculorum causam receptam, populi Romani susceptam esse arbitror, ut mihi non unus homo
improbus opprimendus sit, id quod Siculi petiverunt, sed omnino improbitas, id quod populus Roma-
nus iam diu flagitat, extinguenda atque delenda sit. (Cicerone)
1 eorum agi: agire secondo la legge in base alla decisione di coloro.
Bisogna preferire lonesto allutile (relative proprie)
In questo passo del De officiis Cicerone (I secolo a.C.) mette a confronto lutile con lonesto, affermando che questultimo sem-
pre da anteporre al primo. Molto spesso infatti ci che ha soltanto lapparenza dellutile si rivela crudele e contrario alla natura
umana, e di conseguenza dannoso per gli uomini e gli Stati.
I
Nihil, quod crudele, utile; est enim hominum naturae, quam sequi debemus, maxima inimica crudeli-
tas. Male, qui peregrinos urbibus uti prohibent eosque exterminant. Nam esse pro cive, qui civis non
sit, rectum est non licere; usu vero urbis prohibere peregrinos, sane inhumanum est. Illa praeclara, in
quibus publicae utilitatis species prae honestate contemnitur. Plena exemplorumest nostra res publica
cum saepe, tum maxime bello Punico secundo, quae Cannensi calamitate accept maiores animos
habuit quam unquam rebus secundis; nulla timoris significatio, nulla mentio pacis. Tanta vis est
honesti, ut speciem utilitatis obscuret. Athenienses cum Persarum impetum nullo modo possent susti-
nere statuerentque ut, urbe relict, coniugibus et liberis Troezene depositis, naves conscenderent liberta-
temque Graeciae classe defenderent, Cyrsilum quendam suadentem, ut in urbe manerent Xerxemque
1
reciperent, lapidibus obruerunt. Atque ille utilitatem sequi videbatur, sed ea nulla erat repugnante hones-
tate.
117
116
Unit 40
LE PROPOSIZIONI RELATIVE
63
Unit 40 Le proposizioni relative
II
Themistocles
2
post victoriam eius belli, quod cum Persis fuit, dixit in contione se habere consilium rei
publicae salutare, sed id sciri non opus esse; postulavit, ut aliquem populus daret, quicum
3
communi-
caret; datus est Aristides
4
. Huic ille dixit classem Lacedaemoniorum, quae subducta esset ad Gytheum,
clam incendi posse quo facto frangi Lacedaemoniorum opes necesse esset. Quod Aristides cum audisset,
in contionem magna exspectatione venit dixitque perutile esse consilium, quod Themistocles adferret,
sed minime honestum. Itaque Athenienses, quod honestum non esset, id ne utile quidem putaverunt
totamque eam rem, quam ne audierant quidem, auctore Aristide repudiaverunt. Maneat ergo, quod tur-
pe sit, id numquam esse utile, ne tum quidem, cum id, quod utile esse putes, adipiscare
5
; hoc enim
ipsum, utile putare quod turpe sit, calamitosum est. (Cicerone)
Tiberio (relative proprie)
Ci sono alcuni che affermano che Tiberio sia nato a Fondi, poich la nonna materna era appunto di
Fondi e poich l era stata eretta, su decreto del senato, una statua della Felicit. Ma, come traman-
dato dai pi, nacque a Roma sul Palatino sotto il consolato di M. Emilio Lepido e L. Munazio Plan-
co. Cos infatti riportato nei Fasti. Tuttavia non mancano quelli che affermano che sia nato o nel-
lanno precedente, sotto il consolato di Irzio e Pansa, o nellanno successivo, sotto il consolato di Ser-
vilio Isaurico e Lucio Antonio. Inizi la carriera politica prima del tempo, e ricopr consecutivamen-
te la pretura, la questura e il consolato; fu console due volte e dopo ottenne la potest tribunizia per
un quinquennio. Improvvisamente decise di ritirarsi. C chi pensa che volesse lasciare il posto ai figli
di Augusto, che erano ormai adulti. Dopo sette anni ritorn a Roma, fu adottato da Augusto e fu inca-
ricato di pacificare la Germania. Morto Augusto, Tiberio convoc il senato e ordin a un liberto di
leggere il testamento, che cominciava cos: Dal momento che la sorte mi ha rapito i figli Gaio e
Lucio, Tiberio Cesare sia mio erede. Non manca chi sospetta che Augusto avesse scelto Tiberio pi
per necessit che per proposito. Cos Tiberio ottenne il principato.
1 prima del tempo: maturius.
118 DALLITALIANO IN LATINO
1 Xerxem: Serse, figlio di Dario I, re della Persia dal 485
al 465 a.C. Nel 480, sulle orme del padre, mosse guerra
contro la Grecia dopo aver fatto costruire un ponte di
barche sullEllesponto per traghettare lesercito. Dopo
una prima vittoria contro gli Spartani guidati da Leoni-
da alle Termopili, fu battuto dagli Ateniesi a Salamina.
Rientrato in patria, le sue truppe furono battute a Platea
e la sua flotta a Micale nel 479 a.C.
2 Themistocles: Temistocle fu il generale ateniese che
sconfisse i Persiani a Salamina (480 a.C.).
3 quicum: = quocum.
4 Aristides: Aristide, generale e uomo di stato ateniese, si
distinse nelle guerre persiane e fu a capo delle truppe
ateniesi a Platea (479 a.C.). Aveva fama di essere un
uomo molto onesto e per questo era soprannominato il
Giusto.
5 adipiscare: = adipiscaris.
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Comprensione
1. Perch gli Ateniesi lapidarono Cirsilo?
2. Qual era il consiglio di Temistocle alla citt di
Atene? Perch non voleva rivelarlo apertamente?
Strutture linguistiche
3. Sottolinea in blu le proposizioni relative proprie
con il verbo allindicativo e in rosso le proposizioni
relative proprie con il verbo al congiuntivo. Spiega
quindi caso per caso perch c il congiuntivo al
posto dellindicativo.
4. Da quale termine retto lablativo urbibus?
5. Linfinito licere usato in funzione nominale o
verbale?
6. Da quale termine retto il genitivo exemplorum?
7. I genitivi timoris e pacis sono soggettivi o
oggettivi?
8. Le due proposizioni ut obscuret e ut
defenderent, entrambe introdotte da ut e con il
verbo al congiuntivo, sono simili solo in
apparenza: di che tipo di subordinate si tratta?
9. La proposizione quicum communicaret non una
relativa propria con il verbo al congiuntivo bens
una relativa impropria: quale sfumatura esprime?
10. Che valore ha il congiuntivo indipendente
Maneat?
11. Sottolinea tutti gli ablativi assoluti e volgili in forma
esplicita.
64
Sezione 10 Sintassi del periodo
Cicerone salvatore della patria (relative improprie)
Cicerone (I secolo a.C.) ricorda ai senatori a quali pericoli si esposto nella cattura dei complici di Catilina, organizzatori di una
congiura contro lo Stato. Loratore si abbandona a toni trionfalistici nella celebrazione dei propri meriti, in nome dei quali invoca
la protezione del senato nel caso in cui i suoi nemici, che grazie a lui erano stati sconfitti, decidano di vendicarsi.
I
Urbem et cives integros incolumesque servavi. Quibus pro tantis rebus, Quirites, nullum ego a vobis
praemium virtutis, nullum insigne honoris, nullum monumentum laudis postulabo praeterquam huius
diei memoriam sempiternam. In animis ego vestris omnis triumphos meos, omnia ornamenta honoris,
monumenta gloriae, laudis insignia condi et conlocari volo. Nihil me mutum potest delectare, nihil taci-
tum, nihil denique eius modi quod etiam minus digni adsequi possint. Memoria vestra, Quirites, nostrae
res alentur, sermonibus crescent, litterarum monumentis inveterascent et conroborabuntur; eandemque
diem intellego, quam spero aeternam fore, propagatam esse et ad salutem urbis et ad memoriam consu-
latus mei.
II
Mentes hominum audacissimorum sceleratae ac nefariae ne vobis nocere possent ego providi ne mihi
noceant vestrum est providere. Magnum est in bonis praesidium quod mihi in perpetuum comparatum
est, magna in re publica dignitas quae me semper tacita defendet, magna vis conscientiae quam qui
neglegunt, cum me violare volent, se indicabunt. Est enim nobis is animus, Quirites, ut non modo nul-
lius audaciae cedamus sed etiam omnis improbos ultro semper lacessamus. Quod si omnis impetus
domesticorum hostium depulsus a vobis se in me unum converterit, vobis erit videndum, Quirites, qua
condicione posthac eos esse velitis qui se pro salute vestra obtulerint invidiae periculisque omnibus:
mihi quidem ipsi quid est quod iam ad vitae fructum possit adquiri, cum praesertim neque in honore
vestro neque in gloria virtutis quicquam videam altius quo mihi libeat ascendere? Illud perficiam pro-
fecto, Quirites, ut ea quae gessi in consulatu privatus tuear atque ornem, ut, si qua est invidia in con-
servanda re publica suscepta, laedat invidos, mihi valeat ad gloriam. Denique ita me in re publica trac-
tabo ut meminerim semper quae gesserim, curemque ut ea virtute non casu gesta esse videantur.
(Cicerone)
I soprusi del propretore Pleminio e le false accuse
contro Scipione (relative improprie)
Scipione invi le truppe romane a Locri con due generali che liberassero la citt occupata dai Carta-
ginesi. I Romani assediarono Locri e sconfissero i nemici. Annibale si diede alla fuga. Il propretore
di Reggio, Q. Pleminio, fu fatto governatore di Locri. Questi, dal momento che compiva molti sopru-
si ai danni della popolazione, aveva esasperato i Locresi a tal punto che essi inviarono ambasciatori
a Roma, che si lamentassero della prepotenza di Pleminio, il quale aveva derubato il tesoro del tem-
pio di Proserpina e aveva stuprato le loro mogli. Pleminio fu allora condotto a Roma in catene e con-
dannato a morte. Giacch si diffuse il falso pettegolezzo che anche Scipione, che si trovava in Sicilia,
si fosse abbandonato al lusso come Pleminio, furono inviati dal senato alcuni legati che indagassero
se queste voci fossero vere. I legati per videro che le truppe di Scipione erano efficienti e disciplina-
te. Scipione fu dunque discolpato dallingiusta accusa e con il permesso del senato part per lAfrica.
Una lettera di Cicerone a Curione (riepilogo sulle relative)
Cicerone (I secolo a.C.) fa una distinzione dei diversi generi epistolari per poi esporre il motivo della sua lettera: vuole spronare
Curione al raggiungimento della gloria e della fama, affinch questi possa sostenere il peso delle aspettative sorte intorno alla sua
persona.
Epistularum genera multa esse non ignoras sed unum illud certissimum, cuius caus inventa res ipsa
est, ut certiores faceremus absentes si quid esset quod eos scire aut nostra aut ipsorum interesset. Huius
generis litteras a me profecto non exspectas. Tuarum enim rerum domesticos habes et scriptores et nun-
tios, in meis autem rebus nihil est sane novi. Reliqua sunt epistularum genera duo, quae me magno ope-
121
120 DALLITALIANO IN LATINO
119
65
Unit 40 Le proposizioni relative
re delectant, unum familiare et iocosum, alterum severum et grave. Utro me minus deceat uti non intel-
lego. Iocerne tecum per litteras? Civem mehercule non puto esse, qui temporibus his ridere possit. An
gravius aliquid scribam? Quid est quod possit graviter a Cicerone scribi ad Curionem nisi de re publi-
ca? Atqui in hoc genere haec mea causa est ut neque ea quae sentio audeam neque ea quae non sentio
velim scribere. Quam ob rem, quoniam mihi nullum scribendi argumentum relictum est, utar ea clau-
sula qua soleo teque ad studium summae laudis cohortabor. Est enim tibi gravis adversaria constituta
et parata incredibilis quaedam exspectatio; quam tu una re facillime vinces, si hoc statueris, quibus arti-
bus eae laudes comparantur, in iis esse laborandum. In hanc sententiam scriberem plura, nisi te tua
sponte satis incitatum esse confiderem. Et hoc, quicquid attigi, non feci ut te inflammarem sed ut amo-
rem meum testificarer. (Cicerone)
66
I Galli, sotto la guida di Amilcare, minacciano alcune citt dellItalia
settentrionale (proposizioni finali)
Mentre i Romani sono impegnati nella seconda guerra macedonica (203-196 a.C.), nellItalia settentrionale scoppia uninsurre-
zione delle popolazioni galliche che, guidate dal cartaginese Amilcare, attaccano le colonie di Piacenza e Cremona.
Omnium animis in bellum Macedonicum versis repente, nihil minus eo tempore timentibus, Gallici
tumultus fama exorta est. Insubres Cenomanique et Boii excitis Celinibus Iluatibusque et ceteris
Ligustinis populis, Hamilcare Poeno duce, qui in iis locis de Hasdrubalis exercitu substiterat,
Placentiam invaserant; et dirept urbe ac per irammagna ex parte incens, vix duobus milibus homi-
num inter incendia ruinasque relictis, traiecto Pado ad Cremonam diripiendam pergunt. Vicinae urbis
audita clades spatium colonis dedit ad claudendas portas praesidiaque per muros disponenda, ut obsi-
derentur tamen prius quam
1
expugnarentur nuntiosque mitterent ad praetorem Romanum. L. Furius
Purpurio tum provinciae praeerat, cetero ex senatus consulto exercitu dimisso praeter quinque milia
socium ac Latini nominis; cum iis copiis in proxima regione provinciae circa Ariminum substiterat. Is
tum senatui scripsit quo in tumultu provincia esset: duarum coloniarum alteram captam ac direp-
tam esse ab hostibus, alteram oppugnari. His litteris recitatis senatus decrevit ut C. Aurelius consul
exercitum, cui in Etruriam ad conveniendum diem edixerat, Arimini eadem die adesse iuberet et aut
ipse ad opprimendum Gallicum tumultum proficisceretur aut Q. Minucio praetori scriberet ut, cum ad
eum legiones ex Etruria venissent, missis in vicem earum quinque milibus sociorum quae interim
Etruriae praesidio essent, proficisceretur ipse ad coloniam liberandam obsidione. (Livio)
1 prius quam: prima che, + cong.
Una definizione di amicizia (proposizioni consecutive)
Cicerone (I secolo a.C.) fornisce una definizione dellamicizia, il pi nobile dei sentimenti umani, dono pi grande che gli uomini
hanno ricevuto dagli di dopo la sapienza.
Qui ita se gerunt, ita vivunt, ut eorum probetur fides, integritas, aequitas, liberalitas, nec sit in eis ulla
cupiditas, libido, audacia, sintque magna constantia, ut hos viros bonos, ut habiti sunt, sic etiam
appellandos putemus, quia sequantur naturam optimam bene vivendi ducem. Sic enim mihi perspice-
re videor, ita natos esse nos, ut inter omnes esset societas quaedam, maior autem, ut quisque proxime
accederet. Hoc praestat amicitia propinquitati, quod ex propinquitate benivolentia tolli potest, ex ami-
citia non potest; sublat enim benivolenti amicitiae nomen tollitur, propinquitatis manet. Quanta
autem vis amicitiae sit, ex hoc intellegi maxime potest, quod ex infinita societate generis humani, quam
conciliavit ipsa natura, ita contracta res est et adducta in angustum, ut omnis caritas aut inter duos
aut inter paucos iungeretur. Est enim amicitia nihil aliud nisi omnium divinarum humanarumque
rerum cum benivolentia et caritate consensio; qu quidem haut scio an except sapienti nihil melius
homini sit a dis inmortalibus datum. Divitias alii praeponunt, bonam alii valitudinem, alii potentiam,
alii honores, multi etiam voluptates. Beluarum hoc quidem extremum, illa autem superiora caduca et
incerta, posita non tam in consiliis nostris quam in fortunae temeritate. Qui autem in virtute summum
bonum ponunt, praeclare dicunt illi quidem, sed haec ipsa virtus amicitiam et gignit et continet, nec
sine virtute amicitia esse ullo pacto potest. (Cicerone)
123
122
Unit 41
LE FINALI E LE CONSECUTIVE
T
R
A
D
U
Z
I
O
N
E
L
a
b
o
r
a
t
o
r
i
o

d
i
Strutture linguistiche
1. Sottolinea e analizza tutte le proposizioni finali.
2. Individua tutte le proposizioni completive e
specificane il tipo.
3. Il testo ricco di ablativi assoluti: individuali e volgili
in forma esplicita.
4. A quale complemento corrisponde il sintagma per
iram?
5. Che complemento esprime il genitivo hominum?
6. Analizza la forma verbale praeerat e scrivi il
paradigma completo del verbo.
7. Come spieghi gli infiniti captam ac direptam esse e
oppugnari? Da quale verbo sono retti?
67
Reazioni popolari alla morte di Cesare
(proposizioni temporali)
Dopo che Cesare fu ucciso venne letto il suo testamento: poich il grande condottiero aveva stabili-
to di lasciare tutto al popolo, i cittadini romani, che inizialmente avevano accolto con favore la noti-
zia della morte di Cesare, cominciarono a piangere e disperarsi. Alcuni dissero che Bruto, uno degli
assassini, aveva sbagliato perch aveva privato Roma di un uomo straordinario. Altri difendevano
invece i cesaricidi perch, secondo loro, avevano restituito a Roma la libert uccidendo un pericolo-
so tiranno. I pi erano comunque daccordo con i primi: poich Cesare con il suo testamento aveva
dimostrato il suo amore per il popolo, Bruto e i suoi sodali dovevano essere catturati e uccisi. Queste
furono le reazioni del popolo alla morte di Cesare e i cesaricidi furono infine costretti a fuggire per-
ch la folla intendeva ottenere giustizia attraverso la loro morte.
124 DALLITALIANO IN LATINO
Unit 42
LE TEMPORALI E LE CAUSALI
68
Unit 44
LE CONCESSIVE, LE AVVERSATIVE
E LE CONDIZIONALI
Le imprese civili hanno pi valore di quelle militari
(proposizioni concessive)
Poich molti ritengono che le imprese militari siano pi grandi di quelle civili, bisogna ridimensio-
nare questa opinione. Molti infatti spesso hanno cercato le guerre per desiderio di gloria, e questo
accade frequentemente agli animi e alle menti grandi, tanto pi se sono predisposti alle imprese bel-
liche e desiderosi di combattere; ma se vogliamo giudicare bene, molte imprese civili risultano pi
grandi e nobili di quelle militari. Per quanto infatti Temistocle sia giustamente elogiato e il suo nome
sia pi famoso di quello di Solone e si citi spesso Salamina a testimonianza di una gloriosa vittoria,
non meno illustre di quella vittoria la deliberazione di Solone che istitu il tribunale dellAreopago.
La vittoria di Salamina infatti stata utile una volta, lAreopago sar sempre utile alla citt; con que-
sta deliberazione si preservano le leggi degli Ateniesi e le istituzioni dei padri.
125 DALLITALIANO IN LATINO
69
I successori di Alessandro Magno
(proposizioni comparative)
Alla morte di Alessandro, i generali macedoni si contesero il controllo del suo impero in numerose
guerre. Al termine dei conflitti, si stabilirono intorno al Mediterraneo molti regni di modeste dimen-
sioni rispetto al grandioso impero creato da Alessandro. Si narra che Alessandro, sul punto di mori-
re, avesse dato il proprio anello con il sigillo reale al suo amico e fidato generale Perdicca, con la
promessa che il regno sarebbe dovuto andare al pi forte dei suoi generali. Molti interpretarono quel
gesto come se Perdicca stesso fosse nominato successore. In realt egli, piuttosto che imporsi con la
forza, preferiva attendere che Rossane, la sposa di Alessandro che era incinta, partorisse. Se ella
avesse dato alla luce un figlio maschio, Perdicca sarebbe stato intenzionato a prendere la reggenza,
ottenendo cos lappoggio della cavalleria macedone. Contrariamente a quanto si potesse immagina-
re, sorse il dissenso tra le file della fanteria macedone e, durante unassemblea militare, venne pro-
clamato re il fratello minorato di Alessandro, con il nome di Filippo III Arrideo. Poco dopo, Rossane
diede alla luce un maschio e Perdicca assieme ai principali comandanti, con il consenso del sovra-
no, convinse lesercito ad accettare che come Filippo III anche il bambino fosse proclamato re, con
il nome di Alessandro IV. Perdicca, allora, divise le province pi importanti e le affid ai generali,
non solo per legarli a s, ma anche per non essere attaccato. Cos ad Antipatro furono affidate la
Macedonia e la Grecia, Tolomeo ebbe lEgitto, Lisimaco ricevette la Tracia, Eumene la Cappadocia
e la Licia, e Antigono ricevette la Panfilia e la Pisidia. Tuttavia, Perdicca non era forte quanto lo era
stato Alessandro e ben presto non fu in grado di controllare le ambizioni di costoro.
126 DALLITALIANO IN LATINO
Unit 45
LE PROPOSIZIONI COMPARATIVE
70
Temistocle difende la ricostruzione delle mura di Atene (discorso indiretto)
Dopo la vittoria sui Persiani a Salamina (480 a.C.) Temistocle ordina la ricostruzione delle mura di Atene. Gli Spartani sono con-
trari al progetto: ufficialmente sostengono che non devono esserci fortificazioni fuori dal Peloponneso perch non possano risul-
tare utili ai barbari, in realt sono preoccupati della supremazia ateniese. Sparta invia degli ambasciatori ad Atene per vietare la
cosa. Al loro arrivo Temistocle parte per Sparta, ordinando che gli altri membri dellambasceria ateniese lo raggiungano pi tar-
di e che, intanto, i lavori proseguano velocemente.
Themistocles autem, ut Lacedaemonem venit, adire ad magistratus noluit et dedit operam, ut quam lon-
gissime tempus duceret, causam interponens se collegas exspectare. Cum Lacedaemonii quererentur
opus nihilo minus fieri eumque in ea re conari fallere, interim reliqui legati sunt consecuti. A quibus
cum audisset non multum superesse munitionis, ad ephoros Lacedaemoniorum accessit, penes quos
summum erat imperium, atque apud eos contendit falsa iis esse delata; quare aequum esse illos viros
bonos nobilesque mittere quibus fides haberetur, qui rem explorarent: interea se obsidem retinerent.
Gestus est ei mos
1
, tresque legati functi summis honoribus Athenas missi sunt. Cum his collegas suos
Themistocles iussit proficisci iisque praedixit, ut ne prius Lacedaemoniorum legatos dimitterent quam
ipse esset remissus. Hos postquam Athenas pervenisse ratus est, ad magistratus senatumque
Lacedaemoniorum adiit et apud eos liberrime professus est: Athenienses suo consilio, quod communi
iure gentium facere possent, deos publicos suosque patrios ac penates, quo facilius ab hoste possent
defendere, muris saepsisse neque in eo, quod inutile esset Graeciae, fecisse. Nam illorum urbem ut pro-
pugnaculum oppositum esse barbaris, apud quam iam bis classes regias
2
fecisse naufragium.
Lacedaemonios autem male et iniuste facere, qui id potius intuerentur, quod ipsorum dominationi
quam quod universae Graeciae utile esset. Quare, si suos legatos recipere vellent, quos Athenas mise-
rant, se remitterent, aliter illos numquam in patriam essent recepturi. (Cornelio Nepote)
Milziade esorta i Greci dellAsia Minore a rovesciare il dominio
persiano (discorso indiretto)
Verso la fine del VI secolo a.C. il re persiano Dario muove guerra agli Sciti che abitano la regione a nord del Mar Nero. Per far pas-
sare lesercito, Dario fa costruire un ponte sul Danubio e ne affida la custodia, durante la sua assenza, ai Greci a cui aveva in pre-
cedenza lasciato il comando sulle citt dellAsia Minore. Tra loro c lateniese Milziade, che controlla il Chersoneso. Il re cerca
cos di legare le sorti dei Greci al buon esito della sua spedizione.
In hoc fuit tum numero
1
Miltiades. Hic cum crebri afferrent nuntii male rem gerere Darium premique
a Scythis, Miltiades hortatus est pontis custodes, ne a fortuna datam occasionem liberandae Graeciae
dimitterent. Nam si cum iis copiis, quas secum transportaverat, interiisset Darius, non solum Europam
fore tutam, sed etiam eos, qui Asiam incolerent Graeci genere, liberos a Persarum futuros dominatione
et periculo: id facile effici posse. Ponte enim rescisso regem vel hostium ferro vel inopia paucis diebus
interiturum. Ad hoc consilium cum plerique accederent, Histiaeus Milesius, ne res conficeretur, obsti-
tit, dicens non idem ipsis, qui summas imperii tenerent, expedire et multitudini, quod Darii regno ipso-
rum niteretur dominatio: quo exstincto ipsos potestate expulsos civibus suis poenas daturos. Itaque
adeo se abhorrere a ceterorum consilio, ut nihil putet ipsis utilius quam confirmari regnum Persarum.
Huius cum sententiam plurimi essent secuti, Miltiades non dubitans, tam multis consciis, ad regis
aures consilia sua perventura, Chersonesum reliquit ac rursus Athenas demigravit. Cuius ratio etsi non
valuit, tamen magnopere est laudanda, cum amicior omnium libertati quam suae fuerit dominationi.
(Cornelio Nepote)
1 In hoc . numero: cio fra i Greci messi da Dario a governare le citt dellAsia Minore.
128
1 Gestus . mos: lespressione morem gerere alicui signi-
fica accondiscendere alla volont di qualcuno.
2 regias: del re persiano Serse.
127
Unit 46
IL DISCORSO INDIRETTO
71
Unit 46 Il discorso indiretto
I Galli chiedono aiuto a Cesare contro Ariovisto, re
dei Germani (discorso indiretto)
Tutti coloro che erano presenti cominciarono a chiedere aiuto a Cesare con grandi pianti. Cesare si
accorse che solo i Squani tra tutti non facevano niente di quello che facevano gli altri, ma tristi col
capo chino tenevano lo sguardo a terra. Meravigliato chiese direttamente a loro quale fosse il moti-
vo di quel comportamento. I Squani non rispondevano niente, ma restavano muti nella stessa tri-
stezza. Poich continuava a interrogarli con pi insistenza ma non riusciva a tirar fuori da loro
neanche una parola, rispose invece leduo Diviziaco: la sorte dei Squani era pi infelice e pi dura
di quella degli altri, perch nemmeno di nascosto osavano lamentarsi o implorare aiuto, ed erano
terrorizzati dalla crudelt di Ariovisto, sebbene assente, come se fosse davanti a loro. Infatti agli altri
era data comunque una possibilit di fuga, ma i Squani, che avevano accolto Ariovisto nei loro ter-
ritori e avevano sottomesso al suo potere tutte le loro citt, avrebbero dovuto sopportare ogni atro-
cit.
129 DALLITALIANO IN LATINO

Potrebbero piacerti anche