Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
1
2 Esercizi sugli integrali tripli
Z q
3
b) 2z dx dy dz, Ω = (x, y, z) ∈ R : 2 x2 + y2 <z <x+2
Ω
h
64
√ i
27 3π
x2
Z
c) dx dy dz,
Ω x2 + z 2
n o
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : 1 < x2 + y 2 + z 2 < 2, x2 − y 2 + z 2 < 0, y > 0
h √ i
π
6 5 2−6
Z
d) x2 + y 2 + z 2 − 1 dx dy dz,
Ω
n o h √ i
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 < 2, x2 + y 2 < z π 4
15 2− 19
60
Z n o
e) (x + z) dx dy dz, Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x > 0, y > 0, z > 0, x + y + z < 1
Ω
h i
1
12
1
Z p
f) x|z| dx dy dz, Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + z 2 < y < x + 3
Ω 2
h i
384
5
Z n o
g) 2x dx dy dz, Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x > 0, 0 < y < 2z + 1, x2 + y 2 + 4z 2 < 1
Ω
h i
π 1
16 + 6
S. Lancelotti 3
Z
h) y dx dy dz,
Ω
n o h i
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 − 2x < 0, 0 < z < x, x2 + y 2 < 1, y > 0 5
48
( )
y2 x2 + y 2
Z
3 2 2
i) dx dy dz, Ω= (x, y, z) ∈ R : 1 < x + y < 2x, 0 < z <
Ω x2 + y 2 x2
h √ i
π − 32 3
Z
l) 2z dx dy dz,
Ω
n √ o h i
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : 0 < y < x2 , x2 − 2x + y 2 < 0, 0 < z < xy 13
24
Z p
m) log x2 + z 2 dx dy dz,
Ω
1
3 2 2 2 π
Ω = (x, y, z) ∈ R : 1 < x + z < e , z < x, 0 < y < 2 2
x + z2
2
Z
n) y 2 |z| dx dy dz, Ω = (x, y, z) ∈ R3 : 1 < x2 + y 2 < 2x, 0 < z <
Ω x
h √ i
2π − 3 3
Z n o
o) |z| dx dy dz, Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 < z 2 − 1, 2x2 + y 2 + z 2 < 2
Ω
h√ i
6
12 π
Z n o
p) x2 |y| dx dy dz, Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 < 1, 0 < z < x + 1
Ω
h i
π 2
48 + 45
4 Esercizi sugli integrali tripli
Svolgimento
Z
a) Consideriamo l’integrale xyz dx dy dz, dove
Ω
n o
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : 0 ≤ x ≤ 1, 0 ≤ y ≤ 1, 0 ≤ z ≤ 1 .
y
x
L’insieme Ω è un cubo con spigoli paralleli agli assi coordinati. Poichè la funzione
integranda f (x, y, z) = xyz è il prodotto di una funzione di x, una di y e una di z,
si ha che Z Z 1 Z 1 Z 1
xyz dx dy dz = x dx y dy z dz =
Ω 0 0 0
1 1 1
1 1 2 1 2 1
= x2 y z = .
2 0 2 0 2 0 8
Z
b) Consideriamo l’integrale 2z dx dy dz, dove
Ω
q
3
Ω = (x, y, z) ∈ R : 2 x2 + y2 <z <x+2 .
p
z=2 x2 + y 2
z =x+2
x
y
1 2 x+2
Z Z h i
=2 z √ dx dy = (x + 2)2 − 4 x2 + y 2 dx dy,
D 2 2 x2 +y 2 D
dove
q
D = (x, y) ∈ R2 : 2 x2 + y 2 < x + 2 .
Osserviamo che
2
2
q x− 3 y2
2 x2 + y 2 < x + 2 ⇐⇒ 16 + 4 < 1.
9 3
2
(x− 32 ) y2
Quindi D è l’insieme dei punti interni all’ellisse di equazione 16 + 4 = 1.
9 3
y
(x− 23 )2 y2
16 + 4 =1
9 3
x
- 23 2
3
2
Allora
0≤ρ<1
(
(x, y) ∈ D ⇐⇒
0 ≤ ϑ < 2π.
Quindi si ha che D = Φ(D0 ), dove
n o
D0 = (ρ, ϑ) ∈ R2 : 0 ≤ ρ < 1, 0 ≤ ϑ < 2π .
ϑ
2π
D0
O 1 ρ
Quindi si ha
Z Z h i
2z dx dy dz = (x + 2)2 − 4 x2 + y 2 dx dy =
Ω D
Z " 2 #
16 2 4
Z
2 2
= 4 + 4x − 3x − 4y dx dy = 3 − x− − y 2 dx dy =
D D 9 3 3
128 √
Z
= 3 ρ − ρ3 dρ dϑ =
27 D0
essendo D 0 un rettangolo con lati paralleli agli assi ρ e ϑ e la funzione integranda
prodotto di una funzione di ρ e di una di ϑ, si ottiene
128 √ 256 √ 64 √
1 2π 1
1 1
Z Z
3
= 3 ρ−ρ dρ dϑ = 3π ρ2 − ρ4 = 3π.
27 0 0 27 2 4 0 27
S. Lancelotti 7
x2
Z
c) Consideriamo l’integrale dx dy dz, dove
Ω x2 + z 2
n o
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : 1 < x2 + y 2 + z 2 < 2, x2 − y 2 + z 2 < 0, y > 0 .
x = ρ sin ϑ cos ϕ
Φ: y = ρ cos ϑ ρ ≥ 0, 0 ≤ ϑ ≤ π, 0 ≤ ϕ ≤ 2π, |det JΦ (ρ, ϑ, ϕ)| = ρ2 sin ϑ.
z = ρ sin ϑ sin ϕ,
Si ha che
√
2
1 < ρ < 2
1 < ρ < 2
(x, y, z) ∈ Ω ⇐⇒ ⇐⇒ π
sin2 ϑ − cos2 ϑ < 0
0≤ϑ< 4
cos ϑ > 0 0 ≤ ϕ ≤ 2π.
0
3
√ π
Ω = (ρ, ϑ, ϕ) ∈ R : 1 < ρ < 2, 0 ≤ ϑ < , 0 ≤ ϕ ≤ 2π .
4
8 Esercizi sugli integrali tripli
Ω0
ϑ
ρ
Allora si ha che
x2
Z Z
dx dy dz = ρ2 sin ϑ cos2 ϕ dρ dϑ dϕ =
Ω x2 + z 2 Ω0
Si ha che
0<ρ<1
ρ2 + z 2 < 2
(
p
(x, y, z) ∈ Ω ⇐⇒ ⇐⇒ ρ2 < z < 2 − ρ2
z> ρ2
0 ≤ ϑ < 2π.
Allora si ha che
Z Z
2 2 2
x + y + z − 1 dx dy dz = ρ2 + z 2 − 1 ρ dρ dϑ dz =
Ω Ω0
√
2−ρ2
1
Z
= ρ ρ2 − 1 z + z 3 dρ dϑ =
D 3 ρ2
Z q 1 3 1
2
2 − ρ2 − ρ2 − 1 ρ2 − ρ6 dρ dϑ =
2
= ρ ρ −1 2− ρ2 +
D 3 3
Z q q
1 3 1
3
= ρ 2− ρ2 −ρ 2− ρ2 + ρ 2 − ρ2 2 − ρ5 + ρ3 − ρ7 dρ dϑ,
D 3 3
10 Esercizi sugli integrali tripli
ϑ
2π
O 1 ρ
n o
dove D = (ρ, ϑ) ∈ R2 : 0 < ρ < 1, 0 ≤ ϑ < 2π .
3 1 5 1 1 !
1 1 1 1 1 1
− − 2 − ρ2 2 + − 2 − ρ2 2 + − ρ6 + ρ4 − ρ8 =
3 0 3 5 0 6 4 24 0
1 !
1 2 1 5 1 2√ 1 4√ 1 1 1
= 2π − + − 2 − ρ2 2 + − 2− + 2− + − =
3 3 5 0 3 3 15 15 6 4 24
8√ 2√ 4√
√
2 1 1 4 19
= 2π − + 2− 2− + 2+ =π 2− .
15 15 3 15 15 24 15 60
Z
e) Consideriamo l’integrale (x + z) dx dy dz, dove
Ω
n o
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x > 0, y > 0, z > 0, x + y + z < 1 .
S. Lancelotti 11
1−x−y 1−x−y
1
Z Z Z Z
(x + z) dx dy dz = (x + z) dz dx dy = xz + z 2 dx dy =
Ω D 0 D 2 0
1
Z
= x(1 − x − y) + (1 − x − y)2 dx dy,
D 2
n o
dove D = (x, y) ∈ R2 : 0 < x < 1, 0 < y < 1 − x .
O 1 x
1 1−x
1 1
Z
= − x(1 − x − y)2 − (1 − x − y)3 dx =
0 2 6 0
Z 1 1 1
Z 1 1 1 1
= x(1 − x)2 + (1 − x)3 dx = x − x2 + x3 + (1 − x)3 dx =
0 2 6 0 2 2 6
1
1 1 1 1 1
= x2 − x3 + x4 − (1 − x)4 = .
4 3 8 24 0 12
Z
f ) Consideriamo l’integrale x|z| dx dy dz, dove
Ω
1
p
3
Ω = (x, y, z) ∈ R : x2 + z2 <y < x+3 .
2
y √
y= x2 + z 2
y = 12 x + 3
Ω
z
dove
1
p
3
A = (x, y, z) ∈ R : + < y < x + 3, z > 0 x2 z2
2
1
q
= (x, y, z) ∈ R3 : 0 < z < y 2 − x2 , |x| < y < x + 3 .
2
Integrando per fili paralleli all’asse z si ottiene
Z Z Z Z √y2 −x2 !
x|z| dx dy dz = 2 xz dx dy dz = 2 xz dz dx dy =
Ω A D 0
√
y 2 −x2
1 2
Z Z
=2 xz dx dy = x y 2 − x2 dx dy,
D 2 0 D
dove
1
D = (x, y) ∈ R2 : |x| < y < x + 3 = D1 ∪ D2 ,
2
con
1
2
D1 = (x, y) ∈ R : −2 < x < 0, −x < y < x + 3 ,
2
1
2
D2 = (x, y) ∈ R : 0 ≤ x < 6, x < y < x + 3 .
2
D1 D2
−2 O 6 x
0 1 x+3 6 1 1 x+3
1 3
Z Z
2 2
= xy − x3 y dx + 3
xy − x y 3
dx =
−2 3 −x 0 3 x
" 3 #
Z 0 1
1
1 1
3
= x x+3 −x x + 3 + x4 − x4 dx+
−2 3 2 2 3
" 3 #
Z 6 1
1
1 1
3
+ x x+3 −x x + 3 − x4 + x4 dx =
0 3 2 2 3
Z 0
9 9 9
Z 6 5 4 9 3 9 2
= − x4 − x3 + x2 + 9x dx + x − x + x + 9x dx =
−2 8 4 2 0 24 4 2
0 6
9 5 9 3 9 1 5 9 3 9 384
= − x − x4 + x3 + x2 + x − x4 + x3 + x2 = .
40 16 2 2 −2 24 16 2 2 0 5
Z
g) Consideriamo l’integrale 2x dx dy dz, dove
Ω
n o
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x > 0, 0 < y < 2z + 1, x2 + y 2 + 4z 2 < 1 .
y = 2z + 1
Ω
z
√
1−y 2 −4z 2
1 2
Z Z
=2 x dy dz = 1 − y 2 − 4z 2 dy dz,
D 2 0 D
dove
n o
D = (z, y) ∈ R2 : 0 < y < 2z + 1, y 2 + 4z 2 < 1 = D1 ∪ D2 ,
con
1
D1 = (z, y) ∈ R2 : − < z ≤ 0, 0 < y < 2z + 1 ,
2
n o
D2 = (z, y) ∈ R2 : y 2 + 4z 2 < 1, y, z > 0 .
y = 2z + 1
D1 D2
− 21 O 1 z
2
Quindi si ha che
Z Z
2x dx dy dz = 1 − y 2 − 4z 2 dy dz =
Ω D
Z Z
= 1 − y 2 − 4z 2 dy dz + 1 − y 2 − 4z 2 dy dz.
D1 D2
0 2z+1 0
1 32 2
Z Z
2
= 1 − 4z y − y3 dz = − z 3 − 8z 2 + dz =
− 12 3 0 − 12 3 3
0
8 8 2 1
= − z4 − z3 + z = .
3 3 3 − 12 6
16 Esercizi sugli integrali tripli
2
Essendo D2 la parte del I quadrante compresa nell’ellisse di equazione y 2 + z1 = 1,
4
passiamo in coordinate ellittiche nel piano zy. Poniamo quindi
z = 12 ρ cos ϑ
(
1
Φ: ρ ≥ 0, 0 ≤ ϑ ≤ 2π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = ρ.
y = ρ sin ϑ, 2
Allora
0<ρ<1
(
(z, y) ∈ D2 ⇐⇒
0 < ϑ < π2 .
Quindi si ha che D2 = Φ(D20 ), dove
π
2
D20 = (ρ, ϑ) ∈ R : 0 < ρ < 1, 0 < ϑ < .
2
π
2
D20
O 1 ρ
Quindi si ha che
1
Z Z
2 2
1 − y − 4z dy dz = ρ 1 − ρ2 dρ dϑ =
D2 D20 2
ed essendo D20 un rettangolo con lati paralleli agli assi ρ e ϑ e la funzione integranda
prodotto di una funzione di ρ e di una di ϑ, si ottiene
π
! Z 1
Z
2 1 1
π 1 2 1 4
π
= dϑ ρ − ρ3 dρ = ρ − ρ = .
0 2 0 4 2 4 0 16
In conclusione si ha che
π 1
Z
2x dx dy dz = + .
Ω 16 6
Z
h) Consideriamo l’integrale y dx dy dz, dove
Ω
n o
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 − 2x < 0, 0 < z < x, x2 + y 2 < 1, y > 0 .
z x2 + y 2 = 1
x2 + y 2 − 2x = 0
x
y
Ω
Si ha che
0<ρ<1
ρ < 2 cos ϑ
(x, y, z) ∈ Ω ⇐⇒
0 < z < ρ cos ϑ
π
0 < ϑ < 2.
Z
= ρ3 cos ϑ sin ϑ dρ dϑ,
D
dove D = D1 ∪ D2 , con
π
D1 = (ρ, ϑ) ∈ R2 : 0 < ρ < 1, 0 < ϑ < ,
3
π π
2
D2 = (ρ, ϑ) ∈ R : ≤ ϑ < , 0 < ρ < 2 cos ϑ .
3 2
18 Esercizi sugli integrali tripli
π
2
D2
π
3
ρ = 2 cos ϑ
D1
O 1 2 ρ
Ne segue che
Z Z
y dx dy dz = ρ3 cos ϑ sin ϑ dρ dϑ =
Ω D
Z Z
3
= ρ cos ϑ sin ϑ dρ dϑ + ρ3 cos ϑ sin ϑ dρ dϑ =
D1 D2
1 π π 2 cos ϑ
1 1 1
Z
3 2
= ρ4 sin2 ϑ + cos ϑ sin ϑ ρ4 dϑ =
4 0 2 0
π
3
4 0
π π
3 3 1 5
Z
2 2
5
= +4 cos ϑ sin ϑ dϑ = + 4 − cos6 ϑ = .
32 π
3
32 6 π
3
48
y2
Z
i) Consideriamo l’integrale dx dy dz, dove
Ω x2 + y 2
( )
x2 + y 2
Ω= (x, y, z) ∈ R3 : 1 < x2 + y 2 < 2x, 0 < z < .
x2
Ω
y
x
Figura 1.17: L’insieme Ω.
x = ρ cos ϑ
(
Φ: ρ ≥ 0, −π ≤ ϑ ≤ π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = ρ.
y = ρ sin ϑ,
Si ha che
1 < ρ < 2 cos ϑ
(
(x, y) ∈ D ⇐⇒
− π3 < ϑ < π3 .
Quindi si ha che D = Φ(D0 ), dove
π π
D0 = (ρ, ϑ) ∈ R2 : − < ϑ < , 1 < ρ < 2 cos ϑ .
3 3
Allora si ha che
y2 y2 sin2 ϑ
Z Z Z
dx dy dz = dx dy = ρ dρ dϑ =
Ω x2 + y 2 D x2 D0 cos2 ϑ
20 Esercizi sugli integrali tripli
π
3
ρ = 2 cos ϑ
D0
O 1 2 ρ
− π3
sin2 ϑ
π π
1 1
Z Z
3 3
2
= 2
4 cos ϑ − 1 dϑ = 4 sin2 ϑ − tan2 ϑ dϑ =
2 − π3 cos ϑ 2 −π
3
1
Z Z
essendo sin2 ϑ dϑ = (ϑ − cos ϑ sin ϑ) + c e tan2 ϑ dϑ = tan ϑ − ϑ + c, si ot-
2
tiene
1h iπ 3√
= 2(ϑ − cos ϑ sin ϑ) − tan ϑ + ϑ 3 π = π − 3.
2 −3 2
Z
l) Consideriamo l’integrale 2z dx dy dz, dove
Ω
n √ o
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : 0 < y < x2 , x2 − 2x + y 2 < 0, 0 < z < xy .
Ω
y
D1 D2
O 1 2 x
Quindi si ha che
Z Z Z Z
2z dx dy dz = xy dx dy = xy dx dy + xy dx dy =
Ω D D1 D2
1 1 x 2 2 1 √2x−x2 1 2
1 1
Z Z Z Z
2 2
= xy dx + xy dx = x5 dx + 2x2 − x3 dx =
0 2 0 1 2 0 2 0 2 1
1 2
1 1 6 1 2 3 1 4 13
= x + x − x = .
2 6 0 2 3 4 1 24
Z p
m) Consideriamo l’integrale log x2 + z 2 dx dy dz, dove
Ω
1
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : 1 < x2 + z 2 < e2 , z < x, 0 < y < .
x + z2
2
Ω
y
√
log x2 + z 2
Z
= dx dz,
D x2 + z 2
n o
2
dove D = (x, z) ∈ R : 1 < x2 + z 2 < e2 , z < x .
S. Lancelotti 23
O 1 e x
x = ρ cos ϑ
(
Φ: ρ ≥ 0, −π ≤ ϑ ≤ π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = ρ.
z = ρ sin ϑ,
Si ha che
1<ρ<e
(
(x, z) ∈ D ⇐⇒
− 34 π < ϑ < π4 .
3 π
0 2
D = (ρ, ϑ) ∈ R : 1 < ρ < e, − π < ϑ < .
4 4
π
4
O 1 e ρ
D0
− 43 π
Allora si ha che
√
log x2 + z 2 log ρ
Z p Z Z
log x2 + z 2 dx dy dz = 2 2
dx dz = dρ dϑ =
Ω D x +z D0 ρ
π
! Z e
Z
4
e log ρ
1
π
= dϑ dρ = π log2 ρ = .
− 34 π 1 ρ 2 1 2
Z
n) Consideriamo l’integrale y 2 |z| dx dy dz, dove
Ω
2
3 2 2
Ω = (x, y, z) ∈ R : 1 < x + y < 2x, 0 < z < .
x
Ω y
2
1 2 y2
Z Z
x
2
= y z dx dy = 2 dx dy,
D 2 0 D x2
n o
dove D = (x, z) ∈ R2 : 1 < x2 + y 2 < 2x, x > 0 .
y
x2 + y 2 = 1 x2 + y 2 = 2x
D
O 1 2 x
x = ρ cos ϑ
(
Φ: ρ ≥ 0, −π ≤ ϑ ≤ π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = ρ.
y = ρ sin ϑ,
Si ha che
1 < ρ < 2 cos ϑ
(
(x, y) ∈ D ⇐⇒
− π3 < ϑ < π3 .
Quindi si ha che D = Φ(D0 ), dove
π π
0 2
D = (ρ, ϑ) ∈ R : − < ϑ < , 1 < ρ < 2 cos ϑ .
3 3
Allora si ha che
y2
Z Z Z
2
y |z| dx dy dz = 2 dx dy = 2 ρ tan2 ϑ dρ dϑ =
Ω D x2 D0
π
3
ρ = 2 cos ϑ
D0
O 1 2 ρ
− π3
Z π
3
= 4 sin2 ϑ − tan2 ϑ dϑ =
− π3
1
Z Z
2
essendo sin ϑ dϑ = (ϑ − cos ϑ sin ϑ) + c e tan2 ϑ dϑ = tan ϑ − ϑ + c, si ot-
2
tiene
h iπ
3
√
= 2(ϑ − cos ϑ sin ϑ) − tan ϑ + ϑ = 2π − 3 3.
− π3
Z
o) Consideriamo l’integrale |z| dx dy dz, dove
Ω
n o
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 < z 2 − 1, 2x2 + y 2 + z 2 < 2 .
Osserviamo che sia la funzione integranda f (x, y, z) = |z| che l’insieme Ω presen-
tano una simmetria rispetto al piano xy. Infatti, se (x, y, z) ∈ Ω, allora anche
(x, y, −z) ∈ Ω e f (x, y, −z) = f (x, y, z). Ne segue che
Z Z
|z| dx dy dz = 2 z dx dy dz,
Ω A
dove
n o
A = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 < z 2 − 1, 2x2 + y 2 + z 2 < 2, z > 0
q q
3
= (x, y, z) ∈ R : x2 + y2 +1<z < 2 − 2x2 − y2 .
S. Lancelotti 27
Ω
x
Z Z Z Z √2−2x2 −y2 !
|z| dx dy dz = 2 z dx dy dz = 2 √ z dz dx dy =
Ω A D x2 +y 2 +1
√
2 2
1 2 2−2x −y
Z Z
=2 z √ dx dy = 1 − 3x2 − 2y 2 dx dy,
D 2 x2 +y 2 +1 D
dove
q q
2
D = (x, y) ∈ R : x2 + y2 +1< 2 − 2x2 − y2
n o
= (x, y) ∈ R2 : 3x2 + 2y 2 < 1 .
y
3x2 + 2y 2 = 1
O x
x2 y2
Essendo D la parte del piano xy compresa nell’ellisse di equazione 1 + 1 = 1,
3 2
passiamo in coordinate ellittiche nel piano xy. Poniamo quindi
√
x = 3 √
3 ρ cos ϑ 6
Φ: √ ρ ≥ 0, 0 ≤ ϑ ≤ 2π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = ρ.
y= 2 6
2 ρ sin ϑ,
Si ha che
0≤ρ<1
(
(x, y) ∈ D ⇐⇒
0 ≤ ϑ < 2π.
Quindi si ha che D = Φ(D0 ), dove
n o
D0 = (ρ, ϑ) ∈ R2 : 0 ≤ ρ < 1, 0 ≤ ϑ < 2π .
ϑ
2π
D0
O 1 ρ
Allora si ha che
√ Z
6
Z Z
2 2
|z| dx dy dz = 1 − 3x − 2y dx dy = ρ 1 − ρ2 dρ dϑ =
Ω D 6 D0
Z
p) Consideriamo l’integrale x2 |y| dx dy dz, dove
Ω
n o
Ω = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 < 1, 0 < z < x + 1 .
Osserviamo che sia la funzione integranda f (x, y, z) = x2 |y| che l’insieme Ω pre-
sentano una simmetria rispetto al piano xz. Infatti, se (x, y, z) ∈ Ω, allora anche
(x, −y, z) ∈ Ω e f (x, −y, z) = f (x, y, z). Ne segue che
Z Z
x2 |y| dx dy dz = 2 x2 y dx dy dz,
Ω A
dove
n o
A = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 < 1, 0 < z < x + 1, y > 0
n p o
= (x, y, z) ∈ R3 : 0 < y < 1 − x2 − z 2 , 0 < z < x + 1 .
√1−x2 −z 2
1 2
Z Z
2
=2 x y dx dz = x2 1 − x2 − z 2 dx dz,
D 2 0 D
30 Esercizi sugli integrali tripli
dove
n o
D = (x, z) ∈ R2 : x2 + z 2 < 1, 0 < z < x + 1 = D1 ∪ D2 ,
con
n o
D1 = (x, z) ∈ R2 : −1 < x ≤ 0, 0 < z < x + 1 ,
n o
D2 = (x, z) ∈ R2 : x2 + z 2 < 1, x, z > 0 .
z =x+1 1 x2 + z 2 = 1
D1 D2
−1 O 1 x
Quindi si ha che
Z Z
x2 |y| dx dy dz = x2 1 − x2 − z 2 dx dz =
Ω D
Z Z
= x2 1 − x2 − z 2 dx dz + x2 1 − x2 − z 2 dx dz.
D1 D2
Calcoliamo separatamente i due integrali. Essendo D1 z-semplice, si ha che
Z Z 0 Z x+1
2 2 2 2 2 2
x 1−x −z dx dz = x 1−x −z dz dx =
D1 −1 0
0 x+1 0
1 1
Z Z
2 2
= x 1−x z − z3 dx = x 2
1−x 2
(x + 1) − (x + 1)3 dx =
−1 3 0 −1 3
0 0
4 2 2 2 2 2
Z
= − x5 − 2x4 + x2 dx = − x6 − x5 + x3 = .
−1 3 3 9 5 9 −1 45
Essendo D2 la parte del I quadrante compresa nella circonferenza di equazione
x2 + z 2 = 1, passiamo in coordinate polari nel piano xz. Poniamo quindi
x = ρ cos ϑ
(
Φ: ρ ≥ 0, 0 ≤ ϑ ≤ 2π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = ρ.
z = ρ sin ϑ,
S. Lancelotti 31
Allora
0<ρ<1
(
(x, z) ∈ D2 ⇐⇒
0 < ϑ < π2 .
Quindi si ha che D2 = Φ(D20 ), dove
π
D20 = (ρ, ϑ) ∈ R2 : 0 < ρ < 1, 0 < ϑ < .
2
π
2
D20
O 1 ρ
Quindi si ha che
Z Z
2 2 2
x 1−x −z dx dz = ρ3 cos2 ϑ 1 − ρ2 dρ dϑ =
D2 D20
ed essendo D20 un rettangolo con lati paralleli agli assi ρ e ϑ e la funzione integranda
prodotto di una funzione di ρ e di una di ϑ, si ottiene
π
! Z π 1
Z
2
1
1 2 1 4 1 6 π
2
= cos ϑ dϑ ρ3 − ρ5 dρ = (ϑ + sin ϑ cos ϑ) ρ − ρ = .
0 0 2 0 4 6 0 48
In conclusione si ha che
π 2
Z
x2 |y| dx dy dz = + .
Ω 48 45
32 Esercizi sugli integrali tripli
( )
3 2 2 2 π2 2 2
b) E = (x, y, z) ∈ R : x + 4y < π , x + y > , x > 0, 0 < z < x cos y
4
[6]
n o
c) E = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 < z < 3x2 + 5y 2 , z < 8 − x2 − 3y 2
h √ i
4π 2
1
3 2 2 2
d) E = (x, y, z) ∈ R : 0 < y < 3|z|, x + z > 1, z − 2 < x < 1 + |z|
2
[16]
n o
e) E = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 < 4, x2 + y 2 − 2x < 0
h i
16 64
3 π − 9
q q
3 2 2 2
f ) E = (x, y, z) ∈ R : x2 + y2 <z< 3x2 + 3y 2 , x +y +z <2
h √ i
2
3π 6−2
n o
g) E = (x, y, z) ∈ R3 : 0 < z < 1 − x2 − y 2
π
2
7 8
3
h) E = (x, y, z) ∈ R : 2y + z < x < 1 + y 2 + z 2
2 2
4 9
[3π]
S. Lancelotti 33
Svolgimento
n o
a) Consideriamo l’insieme E = (x, y, z) ∈ R3 : x > 0, y > 0, z > 0, x + y + z < 1 .
L’insieme E è un tetraedro.
z
1 1−x 1 1
1 1 1 1 1
Z Z
= (1 − x)y − y 2 dx = (1 − x)2 dx = − (1 − x)3 dx = .
0 2 0 2 0 2 3 0 6
34 Esercizi sugli integrali tripli
O 1 x
b) Consideriamo l’insieme
( )
3 2 2 2 2 π2 2
E= (x, y, z) ∈ R : x + 4y < π , x + y > , x > 0, 0 < z < x cos y .
4
π2
L’insieme E è la parte dello spazio esterna al cilindro di equazione x2 + y 2 = 4 ,
interna al cilindro di equazione x2 + 4y 2 = π 2 e delimitata dai piani x = 0 e z = 0
e dal grafico della funzione g(x, y) = x cos y.
dove
( )
2 π2
D = (x, y) ∈ R : x2 + 4y 2 < π 2 , x2 + y 2 > , x>0
4
s
π π π2 q
= (x, y) ∈ R2 : − <y< , − y2 < x < π 2 − 4y 2 .
2 2 4
π
2
π D
O 2 π x
− π2
c) Consideriamo l’insieme
n o
E = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 < z < 3x2 + 5y 2 , z < 8 − x2 − 3y 2 .
x
y
n o
dove D1 = (x, y) ∈ R2 : x2 + 2y 2 < 4 . Essedo D1 l’insieme dei punti del piano
2
x2
xy compresi nell’ellisse di equazione 4 + y2 = 1, passiamo in coordinate ellittiche
S. Lancelotti 37
z z
E1 E2
x x
y y
Ne segue che
Z √ Z
m(E1 ) = 2 4 − x2 − 2y 2 dx dy = 16 2 ρ 1 − ρ2 dρ dϑ =
D1 D10
essendo D10 un rettangolo con lati paralleli agli assi ρ e ϑ e la funzione integranda
prodotto di una funzione di ρ e di una di ϑ, si ottiene
√ Z 2π Z 1
3
√ 1 2 1 4 1 √
= 16 2 dϑ ρ−ρ dρ = 32π 2 ρ − ρ = 8π 2.
0 0 2 4 0
n o
dove D2 = (x, y) ∈ R2 : x2 + 2y 2 < 2 . Essedo D2 l’insieme dei punti del piano
x2
xy compresi nell’ellisse di equazione 2 + y 2 = 1, passiamo in coordinate ellittiche
nel piano xy. Poniamo quindi
( √
x= 2ρ cos ϑ √
Φ: ρ ≥ 0, 0 ≤ ϑ ≤ 2π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = 2ρ.
y = ρ sin ϑ,
Allora
0≤ρ<1
(
(x, y) ∈ D2 ⇐⇒
0 ≤ ϑ < 2π.
n o
D20 = (ρ, ϑ) ∈ R2 : 0 ≤ ρ < 1, 0 ≤ ϑ < 2π .
Ne segue che
Z
2 2
√ Z
m(E2 ) = 4 2 − x − 2y dx dy = 8 2 ρ 1 − ρ2 dρ dϑ =
D2 D20
essendo D20 un rettangolo con lati paralleli agli assi ρ e ϑ e la funzione integranda
prodotto di una funzione di ρ e di una di ϑ, si ottiene
√ Z 2π Z 1
3
√ 1 2 1 4 1 √
=8 2 dϑ ρ−ρ dρ = 16π 2 ρ − ρ = 4π 2.
0 0 2 4 0
√
In conclusione si ha che m(E) = m(E1 ) − m(E2 ) = 4π 2.
d) Consideriamo l’insieme
1
3 2 2 2
E = (x, y, z) ∈ R : 0 < y < 3|z|, x + z > 1, z − 2 < x < 1 + |z| .
2
S. Lancelotti 39
E
z
1
3 2 2 2
E1 = (x, y, z) ∈ R : 0 < y < 3z, x + z > 1, z − 2 < x < 1 + z .
2
Quindi
Z Z Z Z
m(E) = 6 z dx dz = 6 z dx dz + z dx dz + z dx dz =
D D1 D2 D3
40 Esercizi sugli integrali tripli
D3
D2
D1
−2 −1 O 1 2 x
e) Consideriamo l’insieme
n o
E = (x, y, z) ∈ R3 : x2 + y 2 + z 2 < 4, x2 + y 2 − 2x < 0 .
E
y
x
O 1 2 x
Ne segue che
Z q Z q
m(E) = 2 4 − x2 − y 2 dx dy = 2 ρ 4 − ρ2 dρ dϑ =
D D0
42 Esercizi sugli integrali tripli
π
2
ρ = 2 cos ϑ
D0
O 2 ρ
− π2
π
2 cos ϑ
! π 3 2 cos ϑ
1
Z Z q Z
2 2
=2 ρ 4− ρ2 dρ dϑ = 2 − 4 − ρ2 2 dϑ =
−π
2
0 − π2 3 0
π 3 π
2 16
Z Z
2 2
2 2 3
=− 4 − 4 cos ϑ − 8 dϑ = − sin ϑ − 1 dϑ =
3 − π2 3 −π
2
π π
32 16 32
Z Z
2 2
=− sin3 ϑ − 1 dϑ = π− sin ϑ − sin ϑ cos2 ϑ dϑ =
3 0 3 3 0
π
16 32 1 16 64
2
= π− − cos ϑ + cos3 ϑ = π− .
3 3 3 0 3 9
f ) Consideriamo l’insieme
q q
3 2 2 2
E = (x, y, z) ∈ R : x2 + y2 <z< 3x2 + 3y 2 , x +y +z <2 .
x y
√ q 3
q
E2 = (x, y, z) ∈ R : 2 2 2 2
3 x +y ≤z < 2−x −y .
z z
E2
E1
x y x y
Z q q
= 2 − x2 − y 2 − x2 + y 2 dx dy,
D1
n o
dove D1 = (x, y) ∈ R2 : x2 + y 2 < 1 . Passiamo in coordinate polari nel piano
xy. Poniamo quindi
x = ρ cos ϑ
(
Φ: ρ ≥ 0, 0 ≤ ϑ ≤ 2π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = ρ.
y = ρ sin ϑ,
Allora
0≤ρ<1
(
(x, y) ∈ D1 ⇐⇒
0 ≤ ϑ < 2π.
Quindi si ha che D1 = Φ(D10 ), dove
n o
D10 = (ρ, ϑ) ∈ R2 : 0 ≤ ρ < 1, 0 ≤ ϑ < 2π .
Ne segue che
Z q q Z q
m(E1 ) = 2− x2 − y2 − x2 + y2 dx dy = ρ 2− ρ2 − ρ dρ dϑ =
D1 D10
essendo D10 un rettangolo con lati paralleli agli assi ρ e ϑ e la funzione integranda
prodotto di una funzione di ρ e di una di ϑ, si ottiene
2π 1 3 1
1 1
Z Z q
2
= dϑ ρ 2− ρ2 −ρ dρ = 2π − 2 − ρ2 2 − ρ3 =
0 0 3 3 0
4 √
= π 2−1 .
3
Z q √ q
= 2 − x2 − y 2 − 3 x2 + y 2 dx dy,
D2
n o
dove D2 = (x, y) ∈ R2 : x2 + y 2 < 1
2 . Passiamo in coordinate polari nel piano
xy. Poniamo quindi
x = ρ cos ϑ
(
Φ: ρ ≥ 0, 0 ≤ ϑ ≤ 2π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = ρ.
y = ρ sin ϑ,
Allora ( √
2
0≤ρ< 2
(x, y) ∈ D2 ⇐⇒
0 ≤ ϑ < 2π.
S. Lancelotti 45
essendo D20 un rettangolo con lati paralleli agli assi ρ e ϑ e la funzione integranda
prodotto di una funzione di ρ e di una di ϑ, si ottiene
√
√
2
√ 2
√
" #
Z 2π Z
2
q
1 3 3 3 2
= dϑ ρ 2 − ρ2 − 3ρ2 dρ = 2π − 2 − ρ2 2
− ρ =
0 0 3 3 0
2 √ √
= π 2 2− 3 .
3
√
In conclusione si ha che m(E) = m(E1 ) − m(E2 ) = 23 π 6−2 .
g) Consideriamo l’insieme
n o
E = (x, y, z) ∈ R3 : 0 < z < 1 − x2 − y 2 .
x y
n o
dove D = (x, y) ∈ R2 : x2 + y 2 < 1 . Passiamo in coordinate polari nel piano
xy. Poniamo quindi
x = ρ cos ϑ
(
Φ: ρ ≥ 0, 0 ≤ ϑ ≤ 2π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = ρ.
y = ρ sin ϑ,
Allora
0≤ρ<1
(
(x, y) ∈ D ⇐⇒
0 ≤ ϑ < 2π.
n o
D0 = (ρ, ϑ) ∈ R2 : 0 ≤ ρ < 1, 0 ≤ ϑ < 2π .
Ne segue che
Z Z
m(E) = 1 − x2 − y 2 dx dy = ρ 1 − ρ2 dρ dϑ =
D D0
2π 1 1
1 1 π
Z Z
3
= dϑ ρ−ρ dρ = 2π ρ2 − ρ4 = .
0 0 2 4 0 2
h) Consideriamo l’insieme
7 8
E = (x, y, z) ∈ R3 : 2y 2 + z 2 < x < 1 + y 2 + z 2 .
4 9
y z
1+ 74 y 2 + 98 z 2
!
1 1
Z Z Z Z
m(E) = dx dy dz = dx dy dz = 1 − y2 − z2 dy dz,
E D 2y 2 +z 2 D 4 9
n o
y2 z2
dove D = (x, y) ∈ R2 : 4 + 9 <1 .
y2 2
Essendo D l’insieme dei punti interni all’ellisse di equazione 4 + z9 = 1, passiamo
in coordinate ellittiche nel piano yz.
48 Esercizi sugli integrali tripli
z
y2 z2
+ =1
3 4 9
−2 O 2 y
−3
Poniamo quindi
y = 2ρ cos ϑ
(
Φ: ρ ≥ 0, 0 ≤ ϑ ≤ 2π, |det JΦ (ρ, ϑ)| = 6ρ.
z = 3ρ sin ϑ,
Allora
0≤ρ<1
(
(y, z) ∈ D ⇐⇒
0 ≤ ϑ < 2π.
Quindi si ha che D = Φ(D0 ), dove
n o
D0 = (ρ, ϑ) ∈ R2 : 0 ≤ ρ < 1, 0 ≤ ϑ < 2π .
Ne segue che
1 1
Z Z
m(E) = 1 − y2 − z2 dy dz = 6 ρ 1 − ρ2 dρ dϑ =
D 4 9 D0