Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Dato organisatorio
Fase di estudio: Master of Education Papiamentu, Mdulo 4 i 5
Kdigo: <>
Karga di estudio: 8 ECTS (224 ora di kontakto)
Orario: Periodo 4
Eksigensia di atmishon: Diploma di Bachelor Papiamentu f diploma ekivalente
Obligashon di ta presente 80% mnimo
Mdulo afili: Abilidat di papia i skucha, Periodo1, 2 i 3
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Papiamentu, Abilidat di idioma - TAVA 5 - 2013-2014
Ttulo di mdulo: Interakshon skib (3 - Papiamentu
Periodo 5: 7 x 3 ora di kontakto, kuminsando ku 3 ora di kontakto riba djabirn atardi.
Dato organisatorio
Fase di estudio: Master of Education Papiamentu, Mdulo 4 i 5
Kdigo: <>
Karga di estudio: 8 ECTS (224 ora di kontakto)
Orario: Periodo 5
Eksigensia di atmishon: Diploma di Bachelor Papiamentu f diploma ekivalente
Obligashon di ta presente 80% mnimo
1
Mdulo afili: Abilidat di papia i skucha, Periodo 1, 2 , 3 i 4
Kompetensia
Ta desaroy e siguiente kompetensianan: Abilidat di lesa B2, C1 en Abilidat di skirbi
B2, C1
CEFR B1 nivel 3
Abilidat di lesamentu general: E studiante por lesa ku bastante komprenshon teksto
faktual i direkto tokante tpiko ku ta relashon ku su tereno di interes. (p 66)
Lesamentu di korespondensia: E studiante por komprond deskripshon di suseso,
sintimentu i deseo den kartanan personal bastante bon di manera ku e por
korespond regularmente ku un amigu di karta. (p 66)
Lesamentu orientativo: E studiante por lesa teksto largu lih pa buska e informashon
dese i akumul informashon for di diferente parti di un teksto f for di diferente teksto
pa por ehekut sierto tarea. E por saka i komprond informashon importante for di
material di tur dia, manera karta, foyeto i dokumentu ofisial krtiku. (p 67)
Lesa pa haa informashon i argumentashon: E por rekonos e konklushonnan mas
importante den teksto argumentativo ku ta konten algun sial kla. E por rekonos e
rasonamentu den tratamentu di e asuntu present, ounke esei no ta nesesariamente
den tur detaye. E por rekonos e puntonan importante den artkulo di korant direkto
tokante tpiko konos. (p 68)
Lesamentu di Instrukshon: E studiante por komprond indikashonnan direkto skirb na
un manera kla relashon ku un aparato. (P 68)
CEFR B2 nivel 4
Abilidat di lesamentu general: E studiante por lesa independientemente na un grado
hopi haltu; e por adapt su sistema i ritmo di lesa na diferente teksto i meta, i e ta hasi
uzo selektivo di buki di konsulta adeku. Ta dispon di un vokabulario aktivo grandi,
pero e por tin sierto difikultat ku ekspreshon idiomtiko mnos komun. (p.66)
Lesamentu di korespondensia: E studiante por lesa korespondensia relashon ku su
tereno di interes i kapta mesora e nifikashon esensial di esaki. (p 67)
Lesamentu orientativo: E studiante por lesa lih teksto largu i kompleho i logra haa e
detayenan importante. E por rekonos lih e kontenido i importansia di notisia, artkulo
2
i relato tokante diferente tpiko profeshonal, i despues disid si ta balapena profundis
den e tekstonan. (p 67)
Lesa pa haa informashon i argumentashon: E studiante por saka informashon, idea i
opinion for di fuente masha spesialis riba su tereno profeshonal. E por komprond
artkulo ku ta kai paf di su tereno profeshonal, basta ku, di bes en kuando, e por
konsult un dikshonario pa komprob su interpretashon di terminologia.
E por komprond relato tokante problema aktual, den kua e outornan ta tuma sierto
posishon f punto di bista. (p 68)
Lesamentu di instrukshon: E por komprond indikashonnan largu/amplio i kompleho
riba su propio tereno profeshonal, inkluso e detayenan tokante kondishon i
atvertensia, basta ku e por bolbe lesa e pasashi/pasahenan difsil. (p 68)
CEFR C1 nivel 5
Abilidat di lesamentu general: E studiante por lesa teksto kompleho i largu i
komprond esakinan riba e nivel di detaye, irespekto si nan ta relashon ku su tereno
profeshonal, basta ku e por bolbe lesa e pasashinan difsil. (p 66)
Lesamentu di korespondensia: E studiante por komprond tur sorto di
korespondensia, ounke tin biaha e mester hasi uzo di su dikshonario. (p 67)
Lesamentu orientativo: Manera na B2 (p 67)
Lesa pa haa informashon i argumentashon: E studiante por komprond riba nivel di
detaye un skala grandi di teksto largu i kompleho ku ta topa hopi den bida sosial,
profeshonal i akadmiko, i e por rekonos detaye manera aktitut i opinion implsito i
eksplsito. (p 68)
Lesa instrukshon: E studiante por komprond riba nivel di detaye instrukshon largu i
kompleho relashon ku un mashin nobo f prosedimentu, irespekto si e
instrukshonnan ta relashon ku su tereno profeshonal, basta ku e por bolbe lesa e
pasashinan difsil. (p 68)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
CEFR B1, B2 nivel 3 i nivel 4
Produkshon skirb general: E studiante por skirbi teksto kla i koherente tokante diferente tpiko
konos riba su tereno di interes, kombinando un seri di elemento krtiku di manera linear ku
otro. (B1 -p. 59)
E studiante por skirbi teksto kla i detay tokante diferente tpiko ku tin relashon ku su tereno di
interes, den kua ta uni i evalu informashon i argumento for di diferente fuente. (B2-P.59)
Skirbimentu kreativo: E studiante por pone deskripshon kla riba papel tokante un skala grandi
di tpiko konos riba su tereno di interes. E por pone su eksperensianan riba papel i deskrib
sentimentu i reakshon den un teksto simpel i koherente. E por skirbi un kuenta. (B1-p.60)
E studiante por skirbi na un manera kla i detay tokante eksperensia i suseso ku realmente a
sosod f a ser invent, i den e kuadro ak indik e relashonnan entre e ideanan den un teksto
kla i koherente, i e ta tene su mes na e konvenshonnan asept di e gnero en kuestion.
- E studiante por skirbi kla i detay tokante un skala grandi di tpiko ku ta relashon ku su
tereno di interes. E por skirbi un resea tokante un buki, un pelkula f un obra di teatro. (B2-
P.60)
Relato i essay: E studiante por skirbi komposishon krtiku i simpel tokante tpiko interesante.
E por resum informashon faktual akumul tokante asuntu komun i no komun riba su tereno
profeshonal. E por inklu e informashon ak den un relato i komentari esaki. E por skirbi relato
masha konsiso segun un repartishon stndart den kua ta duna informashon faktual komun i ta
anot e motibunan di sierto akto. (B1-p.60)
E studiante por skirbi un komposishon f relato kaminda sistemtikamente e ta krea un
3
argumentashon, enfatisando korektamente e puntonan importante i e detayenan relevante. E
por evalu diferente idea f solushon pa un problema.
- E por skirbi un komposishon f relato den kua e ta krea/struktur sistemtikamente un
argumentashon, i e por menshon argumento pro f kontra un punto di bista, i e por splika e
bentaha- i desbentahanan di diferente opshon. E por pone huntu informashon i argumento for
di diferente fuente. (B2-P.60) -
Situashon inisial
E studiantenan tin un diploma di bachelor f un preparashon preliminar den e idioma meta,
loke ta enser ku ya e tin un konosementu bsiko amplio di dominio di idioma skib. De e fase
di master ta sigui amplia e konosementu amplio ak durante e kolezjenan di trabou (ls di
prktika).
Ta lesa i studia e lista di literatura segun e mtodo estudio independiente bou di guia, kaminda
ta vigil e proseso di siamentu durante algun ora di kontakto.
Banda di esakinan, e presensia durante e kolezjenan (di trabou) tambe mester ta sufisiente.
Ta anot presensia f partisipashon minusiosamente.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------- .
4
PLAN DI LS - TAVA-3 - Papiamentu - Abilidat di idioma 2013/2014
Periodo 3: INTERAKSHON SKIRB (1) (abilidat di lesa i skirbi)
5
Abilidat di lesa: Teoria di
argumentashon (introdukshon)
5 Introdukshon: Skirbimentu Reader: Teksto i fragmento di
Interaktivo teksto
07/03 - Nivel mikro: puntuashon: signo di
interogashon, signo di
sklamashon, parntesis, raya
(dash), komia Enkargo di abilidat di lesa i di
- Nivel makro: koheshon tekstual: skirbi
palabra di referensia, palabra di
sial, palabra di konekshon,
konhunshon, palabra di kontenido
Abilidat di lesa: Teoria di
argumentashon
6 Skirbimentu Interaktivo: Abilidat Reader: Teksto i fragmento di
14/03 di lesa teksto: ehmpel
- Teoria di argumentashon Enkargo di abilidat di lesa i di
- Anlisis di teksto skirbi
7 Skirbimentu Interaktivo: Reader: Teksto i fragmento di
21/03 Abilidat di lesa teksto
- Teoria di argumentashon Enkargo di abilidat di lesa i di
- Anlisis di teksto abilidat di skirbi
Evaluashon: di kuater periodo
8
28/03 Hertentamen pap. Module 2
9 Tntamen: Abilidat di
04/04 Tntamen pap. MDULO 3 Interakshon skirb
6
KONTENIDO DI PORTAFOLIO
Meta di portafolio
Ku e portafolionan ke logra ku tur studiante ta traha tur e tareanan bas riba e teoria
trata den e mdulonan. Ta pesei ta pidi pa entreg e portafolio ku lo forma parti di nan
evaluashon final; pues, ta duna un punto pa e portafolionan.
Evaluashon di portafolio
Den evaluashon di e portafolio ta tene kuenta ku, entre otro, e siguiente puntonan:
7
PLAN DI LS TAVA-4 Papiamentu-Abilidat di idioma (2013/2014)
Periodo 4: Interakshon skirb (2) (abilidat di lesa i skirbi)
8
7 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: -Teksto i
- Struktura di ensayo: relashon entre fragmento di teksto
alinia, tipo di alinia, meta di alinia i - Evaluashon: periodo
kontenido di alinia sinku
- Splikashon: abilidat di skirbi
- Repaso i Evaluashon
----------------------------------
9
PLAN DI LS Papiamentu-Abilidat di idioma (2013/2014)
Periodo 5: Interakshon skirb (3) (abilidat di lesa i skirbi) (TAVA-5)
10
ensayo di argumentashon lesa i di skirbi
(argumentativo)
- Revishon di ensayo
- Splikashon: skirbimentu di un ensayo
7 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: -Teksto i
REPASO fragmento di teksto
- Struktura di ensayo: relashon entre
alinia, tipo di alinia, meta di alinia i
kontenido di alinia
- Tipo di struktura di ensayo - Evaluashon: periodo
- Splikashon: skirbimentu di ensayo sinku
Evaluashon por eskrito
11
EVALUASHON
DI KADA MDULO DI INTERAKSHON SKIRB MASTER PAPIAMENTU:
DI DOS KOHRT (2011 -2012) I DI TRES KOHRT 2013 -2014
TAVA-3
Tntamen 20%
Portafolio 5%
Teksto skirb 10%
TAVA-4
Tntamen 20%
Portafolio 5%
Teksto skirb 10%
TAVA-5
Portafolio 10%
Teksto skirb 20%
---------------------------------.
100%
Den kaso di e di tres mdulo, ta divid den 3 i no den 3,5 manera den kaso di e prom i
e di dos mdulo.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
12
Sintksis
STRUKTURA DI FRASE DEN PAPIAMENTU
Den papiamentu, meskos ku den hopi otro idioma, e struktura bsiko di un frase ta
suheto predikado.
Pero por amplia struktura di e frasenan aki riba ku algun palabra mas. Prinsipalmente,
na e predikado por aad algun palabra ku e funshon di komplemento direkto,
komplemento indirekto, komplemento preposishonal f komplemento atverbial.
Predikado
E predikado ta e parti di frase ku ta bisa algu di e suheto. E ta konsist di mnimo un
partkula + un f mas verbo, f di un verbo kopulativo (ku f sin partkula) + un
sustantivo f athetivo. Den prom kaso, ta papia di predikado verbal i den e di dos
kaso, di predikado nominal.
Ehmpel:
Nan ta studiando. (partkula + forma gerundio di verbo)
Nan a kore sali. (partkula + dos verbo)
Su mama tabata lokutora. (verbo kopulativo + sustantivo)
E kas ei ta bunita. (verbo kopulativo + athetivo)
Predikado ampli
Manera a bisa mas ariba, dependiendo di e tipo di verbo, por amplia e predikado. Pues,
e verbo por eksig presensia di un f mas komplemento:
Ehmpel:
- komplemento direkto Mi ta kumpra un outo.
- komplemento indirekto Mi lo kumpra un outo pa mi ruman.
- komplemento preposishonal Mi ta pensa riba mi ruman.
- komplemento atverbial Mi a kumpra un outo nobo siman pas.
13
Dependiendo di kiko e papiad ke duna komo informashon adishonal f
komplementario, pero tambe dependiendo di loke e verbo por eksig komo
komplemento atverbial, e komplemento atverbial por ta di tempu, di lug, di manera
(modo), di meta, di finalidat, di kousa, etc.
Ehmpel:
Mi a kumpra un outo pa mi ruman chikitu / awe tardi / na Isa Sales / pa 50.000 florin so.
awe tardi = komplemento atverbial di tempu
na Isa Sales = komplemento atverbial di lug
pa 50.000 florin = komplemento atverbial di manera/moda
Den e ehmpel ak, nos ta mira ku e verbo kumpra por haa diferente komplemento
atverbial. Si laga e komplementonan atverbial af, nos ta keda ku un frase
kompletamente korekto: Mi / a kumpra / un outo / pa mi ruman chikitu (SVK).
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Enkargo:
Pa mas ku dos luna kaba, un leshon persistente ku Verona van de Leur a sufri na su
pia drechi ta influensi su funshonamentu komo gimnasta.
Bisa kua ta e diferente partinan di e frase ak, i menshon si e tin e struktura SVK, i si e
tin un komplemento atverbial.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
14
TIPO DI FRASE
A. Klusula: Ta konsider klusula e blkinan di konstrukshon di
frase. Tin dos tipo di klusula: klusula independiente i
klusula dependiente (frase prinsipal i frase supordin).
15
b. Frase kompon: Ta un kombinashon di dos klusula independiente. Ta
konekt nan ku (1) un konhunshon koordinante, (2) un
punto i kma i un atverbio konhuntivo, (3) un punto i
kma (semicolon).
Opservashon i pregunta:
Anlisis di frase ku ta kumins ku a tuma mi tres
aa, a tuma mi hopi tempu, a kosta mi hopi
energia pa ta present sierto problema. E suheto
ta sigui e verbo den e kasonan ak, i e mi ta un
opheto direkto, si mi no ta kibuk.
Pa domin e ortografia ta un konstituyente
atverbial (infinitivo). E verbo domin ta den e
forma di infinitivo aki.
16
koordin, manera e frasenan kompon. Ora e
pensamentunan no ta di e mes nivel, ta uza e strukturanan
di supordinashon, manera e frasenan kompleho. Den un
bon estilo di skirbimentu, ta haa meskla di e diferente
tiponan di frase menshon.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
17
ENKARGO
FRASE DI EHMPEL PROM LS NIVEL MIKRO DI TEKSTO
Prom parti
5. Pa nos por a tuma e posishon neutral ak, nos mester tabatin fe den Dios.
6. Dos dia despues, mas ku 3.200 prezu a nenga di bai traha, eksigiendo mih
kondishon den e kampamentu i sierto derechi pa esnan ku tabata prezu
poltiko.
10. Ya ku e rebeldenan tabata spera un atake militar, nan a prepar tur kos
kuidadosamente pa defend nan mes.
12. Si e empleadonan ta dese di pone nan mes bou di kuido mdiko durante ora di
trabou, nan tin ku indik esei un ora prom ku inisio di nan warda na e punto di
notifikashon f na e ofisina di asuntu di personal.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
18
Di dos parti:
-----------------------------------------------------------------------------------------------------
Enkargo relashon ku e frasenan di ehmpel aki riba
---------------------------------------------------------------
19
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Enkargo: Nivel mikro - frase dependiente i independiente
Indik e frase independiente den e siguiente frasenan kompleho, markando dos
lia bou di dje. I indik si ta trata di un klusula nominal, athetival f atverbial. I
den kaso di klusula nominal, si ta trata di un suheto, opheto direkto f indirekto.
1. Pasobra e gastunan di edukashon a sigui subi, hopi studiante a disid di bai traha
temporalmente.
2. Ora studiante di otro pais bai studia na Merka, hopi biaha nan ta eksperensi un shk
kultural.
3. Ya ku tabata hopi difsil pa haa ayudo finansiero,vrios studiante no por a sigui nan
estudio na universidat.
4. Por fabor, bo por a bisa mi unda e klup di studiante ta keda.
5. E ingenieronan ku tin kapasidat pa pintamentu i meknika mester tin kapasidat
artstiko i kreativo tambe.
6. E presidente di Merka a bisa e medionan di komunikashon ku su famia ta gosando di
nan bishita na Italia.
7. No ta sigur ku nos dosente lo pospon e eksamen.
8. ntes nan tabata kere ku Tera tabata plat.
9. Ken ta e prom hende ku a kuestion e idea ku mundu tabata plat?
10. Loke e korantnan a skirb tabata korekto.
11. ntes hende tabata kere ku mundu tabata plat.
-----------------------------------------------------------------------------------------
20
KLUSULA RELATIVO SUPORDIN F KLUSULA
ATHETIVAL
(BIJVOEGLIJKE BIJZIN)
Uzo di kma den e tipo di frase ak sa kousa hopi problema. Pues, den e kaso ak,
ta importante pa hasi distinshon entre klusula relativo supordin restriktivo i klusula
relativo supordin no restriktivo.
Ehmpel:
- E trahadnan pbliko ku ta traha 40 ora pa siman tin derechi riba un redukshon di dos
ora di trabou.
- E trahadnan pbliko, ku pa hopi tempu kaba no a haa nada, ta haa un
kompensashon riba nan salario.
Mas ehmpel:
- Luky Rmer, kende ta konos pa su krtikanan skrpi, a bisa ku e remarkenan di nos
prom minister ta asosial.
- Poltiko ku ta lansa idea original ta masha skars awendia.
21
Awor, kon ta distingu i rekonos e tipo di klusulanan ak? Si bo por laga e klusula
relativo supordin af, e ora ei ta trata di un klusula relativo no restriktivo. Si bo no por
lag af, e ora ei ta trata di un klusula relativo restriktivo.
Ehmpel:
- Denver, ku ta kapital di Colorado, ta situ na un haltura di dos kilometer.
- E siudat ku ta kapital di Colorado ta situ na un haltura di dos kilometer.
Splikashon: Den e prom frase, por laga e parti itliko af sin ku e ta afekt nifikashon
di e frase. E ta simplemente suministr informashon adishonal. Idea sentral di e frase ta
ku Denver tin un haltura di dos kilometer.
Den e di dos frase s, e parti itliko tin un funshon esensial; esta, e ta identifik; e ta
bisa kua siudat ta situ na un haltura di dos kilometer. Gramatikalmente, lo por laga e
parti itliko ak af, pero e frase lo no tin un nifikashon kompletu e ora ei.
E klusula relativo supordin den e prom frase no ta restriktivo; pesei, ta pon entre
kma. E klusula relativo den e di dos frase ta restriktivo; pesei, no ta pon entre
kma.
- Mi kolega, ku a prd riba awe, a yega trabou hopi lat. (no restriktivo)
- E mucha muh ku a gana a haa un premio. (restriktivo)
- Nos yu Sigmond, ku a kumpli 18 aa luna pas, a slag pa su eksamen. (no restriktivo)
- Nos yu ku a kumpli 18 aa luna pas a slag pa su eksamen. (restriktivo)
- E mucha muh ku ta sint te dilanti den rei ta yfrou di skol. (restriktivo)
- E mucha muh bist na blanku ku pretu, ku ta sint te dilanti den rei,
ta yfrou di skol. (no restriktivo)
--------------------------------------------------------------------------------------------------------
22
UZO DI PUNTO I KMA (;)
Algun regla di puntuashon relashon ku uzo di punto i kma (;). Ta uza punto i
kma (;) den sinku situashon:
Regla 1.
Entre dos klusula independiente ku ta estrechamente relashon ku otro pa
loke ta trata nan kontenido. Den e kaso ak, a laga e konhunshon af entre e
dos klusulanan.
Por uza un punto (.) tambe, pero ora e klusulanan ta estrechamente relashon ku
otro pa loke ta trata nan kontenido, e (;) ta indik tal relashon estrecho.
Ehmpel:
1. Andres no a asept e oferta di trabou di KPMG; e ta prefer di sigui studia na
Hulanda.
2. Uzo di kmpiuter ta kresiendo; krmen via kmpiuter tambe ta oumentando.
3. E reunion a kaba te den mardug; e partidonan no a tuma ningun desishon.
Regla 2A.
Dilanti di atverbio konhuntivo i algun sintagma (phrase) di transishon, ora un
klusula independiente ta sigui nan. Generalmente, ta pone un kma tras di e
palabra di introdukshon.
Struktura:
atverbio konhuntivo,
(Klusula independiente; f klusula independiente.)
sintagma di transishon,
Ehmpel:
23
Regla 2B
Dilanti di atverbio konhuntivo i sintagma di transishon, ora esakinan ta
introdus un enumerashon ku ta sigui un klusula independiente. Den e
situashon ak sa uza, generalmente, un kma tambe dilanti di e palabra di
introdukshon. Ta pone un kma tras di e palabra di introdukshon.
Ehmpel:
1. Abo lo ke bini ku vrios kos den bo mochila; por ehmpel, saku pa drumi aden,
wea pa kushin i paa pa friu.
F
1. Abo lo ke bini ku vrios kos den bo mochila, por ehmpel, saku pa drumi aden,
wea pa kushin i paa pa friu.
Regla 3.
Entre e unidatnan/elementonan di un enumerashon (seri), ora entre e
elementonan ak mes tin un kma.
Ehmpel:
1. Mi no por disid kua di e outonan ta mih pa mi: e Ferrari, ku tin un mdel futurstiko;
e Ford Taurus, ku tin hopi espasio dilanti i patras; f e Geo kompakto, ku ta gasta
masha tiki gasolin.
2. Na e konferensia ak tabatin hende ku a bini di Boise, Idaho; Los Angeles, California;
i Nashville, Tennessee.
Regla 4.
Entre dos klusula ku ta konekt ku otro pa medio di un konhunshon
koordinativo, pero ku tin un f mas kma den e prom frase.
Ehmpel:
1. Ora mi kaba akinan, gustosamente, lo mi pasa duna bo un man; i (anto) esei ta un
promesa ku lo mi kumpli kun.
2. Si e por, lo e hasi un intento; i si su kasa ta liber, lo e ta bai wak e sigur.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
24
Ehersisio di uzo di punto i kma (;) den frase:
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
25
PUNTUASHON
Algun regla relashon ku UZO DI KMA
Regla ta ku no ta pone kma entre e suheto i su predikado verbal den un frase, pero
tampoko entre e otro partinan di e predikado. Pues, entre e komplemento direkto,
indirekto i atverbial.
Ehmpel:
- E trahadnan pbliko ku ta traha 40 ora pa siman tin derechi riba un redukshon di dos
ora di trabou.
- E trahadnan pbliko, ku pa hopi tempu kaba no a haa nada, ta haa un redukshon
kstra riba nan salario.
26
Ehmpel: Poltiko ku ta lansa idea original ta masha skars.
Den e di dos ehmpel, ta trata, no di un grupo, sino di tur trahad pbliko. E frase
supordin simplemente ta duna informashon kstra. Informashon ku por a laga af. Den
e kaso ak, ta pone un kma entre e sustantivo i komienso di e frase supordin di
relativo.
Kon ta distingu i rekonos e tipo di frasenan ak? Si bo por laga e frase supordin di
relativo af, e ora ei ta trata di un frase di relativo no restriktivo. Si bo no por lag af, e
ora ei ta trata di un frase di relativo restriktivo.
Ehmpel: Cruyff tabata optimista na final di e wega, ounke e wega mes no ta duna
motibu pa esei. (Den mayoria di kaso, ta laga e kma af.)
--------------------.
27
Yet - i tg (ma tg) (ta ekspres kontinuashon sorprendente)
So - di manera ku, di moda ku (ta ekspres resultado sper)
Aki ta sigui algun frase di ehmpel den kua a uza un konhunshon koordinativo .
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
28
PUNTUASHON: UZO DI DOS PUNTO (:) DEN TEKSTO
E signo di puntuashon ak ta un signo di espektativa (expectation) f adishon (addition).
Su funshon prinsipal ta pa spirta e lesad di loke ta biniendo. E ta bisa e lesad ku e
grupo di palabra siguiente lo kumpli ku loke e grupo di palabra anterior a primint.
29
Eh.: The history of the English Novel, IV:77
g) Ta separ nmber di un editor i su lokalidat. (location)
Eh.: New York: W.W. Norton & Company.
h) Ta uza dos punto pa indik proporshon.
Eh.: 6:3:3 2:4::4:8
e) Un bon regla general pa evit uzo inkorekto di (:) ta: Nunka uza un (:) dirkt
tras di un verbo f tras di e konhunshon ku (that).
--------------------------------------------------
30
PUNTUASHON: UZO DI DOS PUNTO (:)
Informashon adishonal relashon ku uzo di dos punto (:)
Ta uza e signo ak pa anunsi ku algu ta biniendo/sigui. Ku e signo ak, bo por anunsi
1) un enumerashon; 2) un deskripshon (omschrijving), 3) un klarifikashon/aklarashon
(toeliching) f un splikashon (verklaring); 4 un sita (quotation).
E ta un signo ku ta indik mas nfasis. E ta lanta espektativa pa loke ta sigui. E ta
introdus un spesifikashon di loke a keda ekspres den e klusula anterior.
Tin skirbid ku ta bisa ku e (:) ta introdus un splikashon/aklarashon, un reformulashon,
un lista largu (enumerashon) f un sita.
2) No uza nunka un signo di puntuashon, sigur no un (:), tras di e palabra manera (such
as). Eh.: E gusta un gran kantidat di aktividat, manera: landamentu, bailamentu i
kushinamentu.
3) No uza e (:) indiskriminadamente na lug di dash (raya) komo un signo di resmen.
Un (:) ta antisip mintras ku un raya di resmen ta suger ku algu a keda menshon
kaba. (anteriormente/prom/dilanti.)
Eh.: Fondo mutuo, kuenta di spar, akshon komun: esakinan tur ta mtodonan popular di
invershon.
5) Nunka uza un (:) tras di e palabranan introduktorio manera esta/es desir (namely) i
... (for instance) a mnos ku loke ta sigui ta konsist di un ekspreshon kompletu (frase
kompletu).
Manera ta sigui (as follows), siguiente f lo siguiente (the following) semper ta reker
uzo di (:) ya ku e palabranan introduktorio ak ta inkompletu sin e enumerashon f e
itemnan ilustrativo ku mester sigui nan.
Un bon regla general pa evit uzo inkorekto di (:) ta esaki: Nunka uza un (:)
direktamente tras di un verbo f tras di e konhunshon ku (that).
31
Uzo di (:) ta inkorekto den e frase aki riba, pasobra e di dos klusula no ta enser un
kontesta riba e prom klusula. (E kontesta por ta un enumerashon, un deskripshon,
un klarifikashon f un splikashon.) Uzo di (;) lo tabata mas na su lug den e ehmpel
aki riba.
----------------
Enkargo relashon ku uzo di dos punto den frase. (7)
Pone kma i punto dbel kaminda nan ta reker.
32
PUNTUASHON: UZO DI GUION (-) F STREPI
Ku strepi, ta refer, normalmente, na guion (-). E Buki di Oro ta yama hyphen guion
(pg.24). Den e splikashon den e Buki di Oro, no ta bisa nada di uzo di guion (-). Ta un
ehmpel so bo ta haa riba pgina 24.
2) den frase, ora tin dos palabra ku ta kaba ku -nan f -mente ta sigui otro
Ehmpel:
E fenmeno ak ta konos nashonal- i internashonalmente.
Tin algun kos ta tuma lug regular- f iregularmente.
El a kumpra e kas- i e edifisionan den Punda.
Anot nmber di e dia- i e lunanan na papiamentu.
Ta e palabra- i e frasenan ku nos a nota?
4) ora te refer na sufiho i prefiho ku ta skirbi riba nan mes, pues, no peg na
palabra.
Ehmpel:
-nan, -bel, -mente, -d, -shon, | in-, im-, pre-, sup-, des-
(kasnan, lamentabel, hustamente, kored, infelis, imposibel, preokup, supkategoria,
desfaborabel)
6) ora ta importante pa indik ku mester lesa sierto grupo di palabra den un frase
komo un konsepto. Si no pone guion entre e palabranan, e nifikashon lo no ta masha
kla pa e lesadnan. Pues, ta uza strepi/guion entre un grupo di palabra na papiamentu
tambe.
Ehmpel:
E no ta un hende ku ta papia ki-ku-ta.
33
(Aki mester buska mas ehmpel.)
Na ingles bo ta haa e siguiente ehmpel: I wonder if hes thought of a ready-to-wear
collection.
Esakinan ta e shete kasonan den kua bo ta mira uzo di guion den papiamentu. Por ta
ku tin mas; ainda mi no a topa nan. Loke mi a topa mi a inklu den e reader ak. Pues, ta
uza guion/strepi den papiamentu, solamente ku ainda bo no ta topa masha riba papel
di esaki.
--------------------------------------.
34
Frase di ehmpel relashon ku uzo di puntuashon:
Enkargo: wak si bo por splika uzo di puntuashon den e siguiente
frasenan.
35
26 - Pero banda di trabou, hende mester haa oportunidat pa elimin ignoransia, haa
mas konosementu, mas rspt, mih trato komo ser humano i guia pa yega na orguyo i
konfiansa.
27 - Pobresa ta presente na Krsou ya ku parti esensial di e trahadnan di Krsou ta
biba den pobresa.
28 - Kua di e ponensianan ak ta kuadra ku kontenido di e teksto?
29 - Hende ku no tin abilidat pa lesa ni skirbi, sea kompletu f parsial tur ta kai den e
kategoria di pobresa kultural mental.
30 - Pa por kalifik pa esaki, gobirnu di Krsou a desaroy un maneho di monumento
na 1990.
31 - Bas riba esaki, a pasa e lei di monumento, i a lanta e organisashonnan pa por
ehekut e leinan nobo.
32 - Te ku awor aki, den e parti histriko di Willemstad, mas ku 800 edifisio a keda
design komo monumento proteh.
33 - Esaki ta mas o mnos mitar di tur edifisio den sentro di siudat.
34 - E siudat ei ta ehmpel di un siudat moderno.
35 - Formul e tema prinsipal i algun motif di e historia.
--------------------------------------------------.
36
TEKSTO PA ABILIDAT DI LESA
Teksto 1:
ESENSIA DI LIBERTAT: Eksist sin miedu
Tratando di ranka un siman di strs for di nos selebro, djabirn atardi ltimo, nos a
drenta outo sin destino i result riba un banki di betn den kustia di e kiosko riba Plasa
Brion. Masomnos dos meter for di nos, tabata sint un mama hben ku tabata den un
berdadero lucha ku su yu chik, un chabalitu ku apnas a kumins domin e prom fase
di e arte di kana. E Chikitin no ker a tende apsolutamente nada otro; ta liber e ker a
liber su mes di gara di su mama i kana bai eksplor mundu. Desesper pa yoramentu i
rankamentu di su yu, e mama na dado momentu ta disid di lag bai numa, i nos
amiguitu, ku un smail triunfal grandi, di orea pa orea, ta kumins na su kaminata
eksplorativo di inmensidat di e Plasa. Sinembargo, e no a yega muchu leu, pasobra
hustamente na e momentu ei un grupo hben tabata pasando ku masha velosidat riba
nan Roller Blade, i un di nan ta tumba e pober abou. Konsternashon riba Brion Plein!
Gritu di lamento di e mama hben, kompa pa diferente otro hende muh presente.
Danki Dios, sin embargo, tur kos a keda na spantu i gritu. Un ratu despues, nos
amiguitu revolushonario tabata sint bon mucha riba pia di su mama, gosando di un
eiskrim ku nos a ofres, atrobe ku un smail di orea pa orea. Loke nos amiguitu no
tabata sa ta ku el a inspir nos pa skirbi nos artkulo di e siman ak, ku nos a titul:
Libertat. Nos a dedik na nos amiguitu, futuro di maan.
For di eksperensia di nos amiguitu, nos por yega na un seri di konklushon. Pa nos
tema, sinembargo, tin dos ku ta di importansia bsiko. Primeramente, ku ansha pa
libertat ta forma parti integral di identidat di hende, hasta di un chikitin den su prom
fase di evolushon mental. Por sierto, di tur loke ta bibu. Un kach, por ehmpel, ku ta
mar konstantemente, ta ranka sali laga huma atras ora bo ls e. E ls ku nos por saka
di e realidat ak ta ku kualke forma di empeo pa ta liber ta algu natural i lgiko.
Konsekuentemente, no ta trata di algu ku pa definishon nos mester desaprob, pero ku
nos mester dil kun na un manera sensato.
E di dos konklushon ta ku esensia di libertat ta enser ku pa definishon bo ta par bo so
kontra reto i desafio di eksistensia. Loke a pasa nos amiguitu ta ilustr esaki
klaramente. Pues, na e momentu ku el a liber su mes di dominio di su mama, e mes
tabata enkarg ku su defensa kontra e peligernan di, entre otro, trfiko. Komo ku e no
tabatin e konosementu i eksperensha nesesario, e ta faya lamentablemente i bira
vktima. For di e realidat ak, nos por destil atrobe ku e fenmeno libertat ta
sumamente relativo, i ku grado di bo libertat ta altamente dependiente di bo kapasidat
pa kontrarest e seri di desafio ku bo ta konfront diariamente. Pa nos amiguitu, esaki
ta fsil den sierto sentido, siendo ku e tin un mama i un tata pa defend.
Kos ta kambia radikalmente, sin embargo, ora ta trata di un adulto, un komunidat f
henter un Pais. E fenmeno libertat e ora ei ta para bira sumamente kompleho,
konsistiendo di un seri di aspekto kaminda estado di kada unu ta determinante pa grado
di bo libertat f no libertat tl. E konsepto mgiko ak ta e konsepto siguridat i e
kontra-konsepto miedu. Den prktika, esaki ta nifik ku hamas bo por ta liber si entre
otro bo ta biba ku miedu kon di sali riba kaya i laga kas su so, ku miedu kon bo ta bai
37
kumpli ku gastu di famia i futuro di bo yunan, i ora miedu pa represaya di e gruponan di
poder ta imped bo di ekspres bo mes sinseramente i pblikamente. Den un kaso
asina Bo ta eksist prktikamente den un mundu di diktadura kamufl, kubr ku un
mantel di tersiopelo yam demokrasia i libertat. Farse di marka may!
-------------------------------------------------------------------.
38
Teksto 2: PROPOSISHON
RESIENTEMENTE KORSOU a bolbe prd un gran yu di Krsou i baluarte. Un
persona ku riba su propio forsa a lucha krese i krea un mundu di informashon riba e
tereno di msika. Msika ku nos tur gusta pa deleit i relah nos di strs den nos bida
komun. Msika den farndula lokal f internashonal, kon tal ku ta msika, mester di su
splikashon pa bo sia konos mih i disfrut lo mksimo di dje. Ta den e detayenan ak
e persona na bida yam George Nemen a destak enormemente, atraves di aa, pa e
pbliko ku tantu ta gusta msika.
E forma simpel, sinsero i dedik ku su persona a usa, a pone mayoria kai den su gara
pa sigui skucha i disfrut di msika. Spesialmente pa esnan di bon gustu. Ta muchu pa
bisa ku salsa a konos un kresementu positivo danki na entre otro su gran apoyo.
Salsa, ku algun tempu atras tabata ser kualifik komo msika chapo i antiku, a haa
rekonosementu serka grandi i chikitu aki na Krsou. Esaki pami ta e transformashon
superbalioso ku no ta ken ku ta por i sa di duna.
Aki mi ke para ketu un ratu pa bo komprond mi mensahe bon. Ta bon trabou tin den e
kos aki ruman. Hopi huiswerk, bo tin di hasi pa yega dje leu ei, ku pueblo ta rekonos
bo esfuerso sin ningun interes i awe ta sinti bo falta un bes. Ayera, un biaha mas den
homenahe na su persona, hopi hende a keda koment. En brdat, a prd diripiente un
gran yui di Krsou, un baluarte sin mas. Mi ke propon, na entre otro, Asosiashon di
Msiko, e emisornan kaminda el a labor asina tantu aa, na su amigunan di salsa i
demas pueblo, pa sigui rekonos komo un baluarte den msika i laga su nmber keda
bria riba un edifisio ku direktamente tin hopi di haber ku msika. Por ehmpel, kambia
Curaao Festival Center su nmber den Centro George Neman. f algu por estilo.
No nombra un kaya f un plenchi na su persona, ku esei, segun mi opinion, bo no ta
duna lo mksimo na e baluarte ak. Mi no sa tikamente kuantu tempu mester transkur,
kende f kual instansia mester aprob semehante proposishon. Loke s mi sa ta ku nos
tur komo bon yui di Krsou mester karga nos baluartenan na un mih manera.
Hopi a adelant George, esei ta boluntat di Dios, ku te awe no a haa un bon
rekonosimentu. Mi no ke menshon ningun nmber pa mi no faya laga algun pa eror
af. Pensa un ratu, i bo mes por komprob ku mayoria di e nmbernan di nos kayanan
f plenchinan ta di hende ku nos no konos, f mih bis, no ta nmber di un yu di
Krsou, pa mi no ofend ningun hende. Mi proposishon f esun ku abo tin den mente lo
drenta historia di nos pueblo pa un gran yu di Krsou, un gran baluarte.
39
TEKSTO 3: NOS BESTIANAN
1. En general isla chikitu no sa tin mash sorto di bestia di tera; esaki ta konta
partikularmente pa mamfero i rptil. Naturalmente esaki ta un konsekuensia lgiko di e
echo ku un isla ta rondon di laman. Laman ta pone ku bestia di tera no por move fsil
di tera firme pa islanan leu foi kosta. Esaki no ta konta pa para, pasobra nan por bula
distansha grandi i tin hopi sorto di para ku ta krusa asta osean. E niko manera pa un
bestia di tera yega un isla ta dor di drif riba taki, brasa di palu, tronkon o palu di mata
kompletu ku a kai na awa. I ta di komprond ku ta mamfero chikitu so por hasi un kos
asina. Ademas, e distansha entre e isla i tera firme no por ta mash grandi, sino e
bestia ta muri di hamber i set prom ku e yega. Un eksepshon riba e regla ak ta raton
djanochi, ku, meskos ku para, por bula.
2. Un biahe di laman, manera den e kaso di mamfero, ta prktikamente imposibel
pa anfibio, a mnos ku nan ta bon skond p.e. den un palu hl kaminda nan no tin
kontakto ku awa di laman. Pasobra nan kueru delikado no por ku awa salu.
3. Kon bini nos islanan ku bestia di tera ant? Awendia ta asum ku nunka Krsou
ku Boneiru no tabata peg na tera firme pa medio di brg natural. Pa Aruba s no
mester deskart e posibilidat ak. E laman entre Aruba i pennsula Paraguan
(Venezuela) no ta hundu i durante Pleistoseno (10.000 aa pas) nivel di awa tabata
basta mas abou ku awor. Pues ta posibel ku den e poka ei tabatin un konekshon, un
sorto di brg natural, entre Aruba i Venezuela. Pero si tabata asina, lo mester tabatin
mas bestia di tera firme na Aruba ku awor ta e kaso.
4. Algun sorto di raton djanochi s a logra krusa laman i keda biba riba nos islanan.
E grupo ak ta esun ku mas representante riba nos islanan. Awendia ta asum ku ta
hende a trese tur e otro mamferonan, sea intenshonalmente, sera komo stowe na
bordo di barku. Tambe ta asum ku indjannan a trese algun sorto di bestia, manera bin
i konnchi, foi tera firme ya foi tempu prekolombino (pues, prom ku yegada di e
deskubridnan spanan). Otro sorto di bestia, manera buriku i kabritu, a yega hopi
despues.
5. Di anfibio s nos por bisa sigur ku ta riba flt natural nan a drif yega serka nos. Al
fin i al kabo den tempu di waseru Orinoco i hopi otro riu na Venezuela ta lastra tur
sorto di taki i palu bai kun i unabes nan yega laman, e koriente ost-wst fsilmente por
trese nan nos islanan.
6. Naturalmente aki tambe no por deskart influensia humano. Nos tur a yega di
haa webu di totki, pegapega o kaku den pchi di mata, kaha, makutu, etc. Di e mes
manera ak posiblemente a introdus rptil riba nos islanan, podis asta for di tempu di
indjan. Ounke yuana ta bon landad i nan por sobreviv un biahe di laman (riba un taki
o un tronkon), aki tambe no mester eksklu e posibilidat ku indjannan a trese nan for di
tera firme komo kuminda. Originalmente ta na Aruba so tabatin sapu. Aya nan a
desaroy karakterstika ku ta diferensi for di esnan di e sapunan di tera firme. Podis
aki e brg natural di e periodo pleistoseno a hunga un rl. Sigur ta ku riba e otro islanan
ta hende a introdus sapu.
7. Tin un grupo di bestia di tera ku no tabatin problema tl pa krusa yega nos
islanan. Nos ta refer na insektonan. No ta prnada nan ta forma e grupo di bestia di
mas grandi di mundu. Sea ku nan a bula, landa o drif, nan a logra yega den kasi tur
40
skina di nos planeta. I esaki ta konta tambe pa tur sobr artrpodo, manera kangreu,
araa, lsimbein i skarpion.
8. Pa molusko e asuntu ta mas komplik, pasobra molusko di awa dushi i molusko
di tera no por ku awa di laman. E kantidat limit di sorto di molusko riba nos islanan ta
un refleho di e echo ei.
9. Un konsekuensia di tur e maneranan di biaha ak naturalmente ta ku, ounke un
isla ta keda serka di un otro, konstelashon di e espesienan por varia bastante di isla pa
isla. Esaki ta deb na e manera kompletamente arbitrario ku e bestianan ta result na
un isla. Maske Aruba, Boneiru i Krsou ta keda peg ku otro, tg riba kada isla tin
espesie di bestia ku bo ta haa ei so i no riba e otro islanan. Un bunita ehmpel di esaki
ta kaskabel di Aruba. E kolebra ak ta niko; e no ta apares ningun otro kaminda di
mundu i ademas e ta e sorto di mas chikitu ku ta eksist di e espesie Crotalus. Kaku
tambe ta varia di un isla pa otro i bo ta weta kla ku un blbl ta di Aruba o ku e ta un di
e dos otro islanan. Den e kaso ak no ta solamente kasualidat di nan yegada ta hunga
un rl, sino adaptashon na un medio ambiente diferente tambe. Ora un bestia yega un
isla, e ta ha den un medio ambiente nobo ku mata i bestia ku ta otro for di esnan na
tera firme. Si e logra adapt na e medio ambiente nobo, lo e sigui eksist. Si e no
adapt, e no ta sobreviv muchu largu riba e isla i pronto e espesie ta ekstingu. Si e
islanan ta diferensi entre nan pa loke ta trata klima, kondishon di suela i vegetashon,
pokopoko e espesie nobonan tambe lo kumins diferensi, pasobra nan mester adapt
na e medio ambiente kaminda nan ta.
10. Asina e islanan ta haa, ounke esaki ta tuma mles di aa, espesie nobo
endmiko (es desir , ku ta apares eksklusivamente ei.) No ta prnada e bishita na
islanan Galpagos tabata nt e push ku Darwin tabatin mester pa desaroy su teoria di
evolushon. Isla ta laboratorio natural pa evolushon i nos, komo habitante di e islanan
ak, mester realis esaki bon. E islanan no ta di nos, nos mag di uza nan
temporalmente. Esaki ta enser ku nos mester kuida nos herensia natural i maneh
bon. Aktuashon deskabey i deskuido por destru den poko tempu loke a tuma
naturalesa mles di aa pa forma. I asina nos ta priva nos yu- i etunan di e herensia
natural ku nan tin derechi riba. Mines di aa pas nos islanan tabata poko baranka sin
vegetashon. Entretantu un naturalesa presioso a desaroy riba nan. Laga nos prkur
pa e naturalesa ak sigui desaroy i no bai bk na e estadio manera el a kumins, sea
ku ta baranka sin vegetashon o pi, betn sin vegetashon.
---------------------------------------------------------
Introdukshon (no adapt) sak for di e buki Nos Bestianan di Dr. Bart de Boer - 2001
PREGUNTA:
41
2. Enkargo i pregunta relashon ku kontenido:
3. Kon e outor ta splika ku tin bestia di tera riba e tres islanan abou? (alinia 4)
4. Den alinia 5 ta duna algun ehmpel. Formul esun ku ta apoy e teoria di brg
natural menshon den alinia 3.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
42
KOMPRENSHON DI TEKSTO
Lesa i skirbi teksto riba nivel mikro, meso i makro
RESEA Mdulo 3
Algun opservashon relashon ku skirbimentu di resea i un lista di punto
pa tene kuenta kun ora ta skirbi e resea.
43
- su gnero;
- pa ken e ta interesante;
- algun informashon di fondo: tokante e outor, e historia
tras di e obra. Normalmente, ta skirbi solamente loke ta relevante
relashon ku e obra.
- nmber di e protagonistanan.
Skirbi prinsipalmente tokante e kosnan ku a sorprend bo
komo lesad f tokante e kosnan ku ta diferente, spesial i
koutivante den e obra.
44
Resea di e kolekshon di poema: Kueru Mark di Gibi
Basilio
Un aa largu
ma sinti su rosea
kore kayente riba mi kurpa
drenta mi porionan
move riba ritmo di mi bida
Un aa largu
45
mahos. Na kaminda algu ta pasa entre e tata i e mama, i esei tin efekto negativo riba e
yu. E yu ei, despues di hopi aa, ta hasi algu ku bo no ta komprond pa motibu di su
pasado. Ta un poesia ku e outor a skirbi bas riba un suseso real. El a konos un
persona, i nan a pasa un temporada den un ambiente dushi ku otro, pero a pasa algun
kos den kua nan a marka otro negativamente. E poesia ta bisa, nos tabata dushi ku
otro, wowo den wowo, man den man etc, pero despues a sosod algun kos ku bo ta
puntra dikon el a hasi? Bo ta wak den su wowonan.
E outor ta kere ku wowo di un hende ta spil di su alma, si bo keda mira un hende den
su wowonan, bo ta sa si e ta papia brdat. Ku e poesia e outor ke laga mira ku hende ta
laga marka den bo bida di otro.
E kolekshon di poema KUERU MARKA ta un obra kaminda e outor ta hasi uso ku
frekuensha di metfora i personifikashon pa deskrib e situashonnan ku e ta pinta den
su poesianan. Den e poema E bs, e bs ta para pa bida, ku ta sigui bai, ku no ta
warda niun hende. Personifikashon bo por lesa den e poesia Shinshon. Mi ta sita: Playa
di Shinshon, kob den kustia di Mama Krsou, Shinshon ta respu i saka ketu bai, foi su
stoma molesti. Den e poesia aki, klaramente e outor ta pinta e situashon di Plastic
baai, na Boca Asuncion.
Den su tomo di poema, e outor ta trata diferente tema: skol, poltika, pobresa i un
pueblo abus. Tambe bo ta topa e temanan miedu i insiguridat, herensia di un pasado
di abuso, den e poema Mi tin ku sali. Nos tin miedu di papia, bosifer nos opinion. Nos
ta keda ketu, laga otro disid pa nos.
Por ltimo, mi ke bisa algu di e outor su forma di poesia. Seor Gibi Bacilio no ta mar
na rima. Tur su poemanan ta poesia liber. E no ta haa rima un karakterstika nesesario
pa su poemanan. Importante ta e mensahenan ku e ta trese. E no ta kontra di rima, al
kontrario, e ta atmir e outornan ku ta laga nan poesia rima, i tg bisa loke nan ke bisa.
Ta algu hopi difsil. Gibi ta hasi hopi uso di ripitishon pa enfatis loke e ke bisa ku su
poemanan.
E kolekshon ta hopi interesante pa lesa. E outor ta deskrib e situashonnan ku ainda
nos pueblo ta eksperensiando i ta bringa kontra dje; korupshon, mal maneho di
gobernashon, un pueblo pasivo. E obra ta sirbi pa habri wowo, speshalmente di nos
hbennan, pa nan bira mas krtiko i bosifer nan opinion.
46
----------------------------------------------------------------------------------------------
Kontenido
Unidat 1
Ehmpel
Yovany: Papa, ami ku Iris ke bai St. Maarten huntu den fakansi grandi. Nos lo keda
serka un amiga di Iris. Su mayornan no ta bai fakansi e aa ak, i ami no tin gana di bai
ku boso Isla di Margarita atrobe.
Papa: Esta bon no! Anto bo a pensa sigur ku ami i bo mama lo bai di akuerdo ku bo
plan.
Jovany: Pero Papa, dikon n?
Papa: Bo a kaba di konos Iris. Segun mi, boso no konos otro ni un luna. Ademas,
boso ta muchu hben ainda. Bo ta bai hewon ku nos Isla di Margarita den luna di yli,
manera nos a palabr.
Jovany: Si pero, ...
Papa: Pero nada. Purba aki tres aa atrobe.
Den e dilogo aki riba entre tata i yu, Jovany ta di opinion ku e ta sufisientemente
grandi pa por bai ku fakansi sin su mayornan. Su punto di bista ta, pues, ku su
mayornan lo dun prmit pa e bai St.Maarten ku fakansi ku Iris su amiga. Pa konvens
su tata, e ta kompa su petishon ku algun argumento. E tata, na su turno, tambe, a
bini ku algun argumento pa apoy su opinion f punto di bista, esta, ku e no ta di
akuerdo pa Jovany bai St. Maarten ku fakansi ku su amiga Iris.
Resmen
Punto di bista di Jovany ta: Su mayornan lo dun prmit pa e bai St. Maarten den
fakansi grandi ku su amiga.
47
Argumento pro di Jovany:
1. Iris su mayornan no ta bai ku fakansi e aa ak.
2. Mi no tin gana di bai Isla di Margarita atrobe.
Argumento kontra di e tata:
1. Boso konos otro muchu tiki tempu.
2. Boso ta muchu yn ainda.
3. Nos a palabr kaba ku nos lo pasa fakansi na Isla di Margarita komo famia.
Pa rekonos e puntonan di bista den un teksto, por uza e verbo haa. Jovany ta haa
ku su mayornan mester dun prmit pa e bai ku fakansi ku su amiga.
Unidat 2
Argumento ophetivo
E argumentonan ku bo ta uza pa defend f apoy bo punto di bista f opinion por ta
bas riba algun echo. Ta yama e argumentonan ak argumento a base di echo. Nan ta
ophetivo, pasobra bo por verifik nan. Kualke hende por buska i konsult e fuente for di
kua a saka e argumentonan.
Ta haa argumento ophetivo den, entre otro, e raprtnan di Bur di Estadstika, e
estudionan sientfiko, ensiklopedia, buki di historia, etc. Generalmente, ta yama un
argumento ophetivo prueba.
48
Ehmpel A:
Ponensia: Papiamentu tambe ta un materia obligatorio na skol avans.
Argumento: Awendia e ta forma parti di e materianan den e parti general di e profilnan.
Aki ta trata di un argumento ophetivo, pasobra por verifik esaki den e lei di skol
avans.
Ehmpel B:
Ponensia: Na Antia nos tin tres lenga ofisial: papiamentu, ingles i hulandes.
Argumento: Dia 21 di febrari 2007, a pasa e lei ku a ofisialis e lenganan ak.
Aki tambe ta trata di un argumento ophetivo, pasobra e lesadnan f skuchadnan por
buska e lei menshon i komprob esaki.
Argumento suphetivo
Tur otro tipo di argumento ta mas o mnos suphetivo. Ta masha difsil pa kontrol f
verifik eksaktitut di e tipo di argumento ak. Mirando ku no por demostr eksaktitut di
tal tipo di argumento, ta yama nan argumento a base di kerensia (geloof) f argumento
a base di intuishon f konvikshon. (intutie en overtuiging).
Ehmpel A:
- Mi tin un Ferrari niko, mi ta konsider un obra di arte, pues, mi no ta paga
belasting pe.
Aki ta trata di un argumento suphetivo. Doo di e Ferrari ta bisa ku e no ta paga
belasting pa un obra di arte. (Wes a bisa ku e outo ta simplemente un artkulo di uzo. A
trah pa kore aden; pues, e ta un medio di transporte meskos ku tur otro.)
Ehmpel B:
- E ekipo di futbl di Bndabou tin un bon coach; e ta pone e muchanan kore hopi tras
di e bala.
Aki tambe ta trata di un argumento suphetivo. E papiad ta haa ku e coach di
Bndabou ta un bon coach, simplemente pasobra e ta pone e muchanan kore hopi tras
di bala.
Argumento
Un argumento por ta un motibu f un kousa: e motibu pa kiko un persona tin sierto
opinion f ta hasi algu. Den un teksto, hopi biaha un argumento ta apares tras di e
palabranan pasobra i pa motibu ku, ku na mes momentu ta sirbi komo palabra di sial
pa distingu e argumentonan den un kmbersashon f logra haa esakinan den un
teksto.
Ehmpel:
Mi no ta bin bishit bo awe, pasobra mi mester kaba ku mi enkargo di skol.
Den e ehmpel ak, a uza e palabra pasobra komo palabra di sial aki pa introdus e
argumento.
49
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 3
Ehmpel:
Polis: Hben, bo tabata kore demasiado duru.
Hben: S, mi sa, pero mi ta yega mi trabou lat si mi kore pokopoko.
Polis: Mi ta komprond esei, pero riba e kaminda ak bo no por kore mas ku 50 km.
50
Argumento: Aa pas mi tambe a hasi; mesora mi a haa un trabou, i ku masha bon
pago.
Den e ehmpel ak, e persona a uza eksperensia propio pa apoy su punto di bista.
-----------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 4
Den e ehmpel aki riba, a uza algun ehmpel for di e temporada na skol sekundario pa
demostr e punto di bista ekspres den e prom frase.
Ehmpel:
Opinion: Mester baha velosidat mksimo te na 30 km den e reanan di hopi
trafikashon di hende; (argumento) nan a hasi esei na Blgika tambe.
E argumento ekspres den e di dos frase ta hopi personal. Por konsider e argumento
ak unu a base di emoshon. Un otro hende por tin un sentimentu f opinion
kompletamente diferente.
Ta yama argumento hopi personal, bas riba emoshon, tambe argumento a base di
intuishon. Ta e persona (papiad) en kuestion ta sinti di tal manera.
51
Argumento moral f di moralidat ta esunnan deriv di un konvikshon personal, di un
ideal, di un religion f un filosofia di bida.
Ehmpel:
Ponensia: Hende no mester kome karni di bestia.
Argumento: Bestia tambe ta kriatura bibiente, meskos ku hende, nan tambe tin derechi
riba un bida largu i felis.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 5
Unidat 6
52
Un rasonamentu lgiko f korekto, generalmente, ta sigui e prinsipionan di Lgika. Si bo
por distingu un rasonamentu lgiko, bo por bisa ku e argumentashon ta klp.
Ehmpel A:
a. Ponensia (mi sa): Tur pushi ta miou.
b. Opservashon/persepshon (loke mi ta mira): E animal ak ta un pushi.
c. Konklushon: Pues, e animal aki ta miou.
Ehmpel B:
a. Ponensia (mi sa): Ora awa kai, tur kaya ta muh.
b. Opservashon/persepshon (loke mi ta mira): Awa ta kayendo.
c. Konklushon: Pues, e kayanan ta muh.
Ehmpel C:
Ponensia: Oumento di produkshon i dao na medioambiente ta kana huntu.
Argumento 1: Mas produkshon ta pone masha preshon riba materia prima skars.
Ehmpel: Materia prima manera petroli i gas, ku tin un reserva limit. No ta posibel
oument e reservanan ak.
Argumento 2: Ademas, oumento di produkshon ta kousa polushon di medioambiente
ku un fluho kresiente di desperdisio.
Ehmpel: Tur kaminda bo ta haa empake di Magnum bent, ku ta destru kapa di
ozn. Tur kaminda ta haa playa kontamin, waseru zr i ekspulshon
di nitrgeno. Tur karetera ta yen ku fila i diksido karbniko ku ta keinta
atmsfera.
Konklushon: E konklushon ta evidente. Si nos ke reskat medioambiente, ta un kos a
keda nos: para oumento di produkshon mesora.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 7
53
komo e konklushon mester ta korekto, naturalmente. Aki ta sigui tres ehmpel di
rasonamentu ilgiko f inkorekto.
Ehmpel A:
a Ponensia: Tur hende ku ta riku a traha masha duru.
b Opservashon/persepshon: Wancho ta traha duru.
c Konklushon: Wancho ta f lo e bira riku.
Ehmpel B:
a Ponensia: Esun ku tin dol ta yora.
b Opservashon/persepshon: Pisk no ta yora.
c Konklushon: Pisk no ta sint dol nunka.
Den e ehmpel ak tambe a saka e konklushon muchu lih, pasobra nos no sa si tur
hende ku tin dol ta yora. Mirando ku e ponensia por ta inkorekto (falsu/robes/no ta
kuadra ku realidat/brdat,onwaar), e konklushon tambe por result di ta inkorekto. E
ponensia lo mester ta: Algun hende ku tin dol sa yor.
Ehmpel C:
a Ponensia: Ahedres ta un deporte bastante difsil.
b Opservashon/persepshon: Tin algun hende bobo ta hunga dam.
c Konklushon: Pues, dam ta mas fsil ku ahedres.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 8
54
1 Bo por haa un aksidente durante bo vakashon.
2 Bo por daa f kibra algu karu den un hotl, loke ta nifik mas gastu.
3 Bo por prd bo ekipahe; nan sa gusta hrta ekipahe di turista na algun lug di
estadia.
Den e ltimo ehmpel ak, a duna kuater argumento pa e ponensia ku skol no tin
sufisiente kmpiuter pa e alumnonan. A trese e argumentonan dilanti prom ku a
formul e ponensia f punto di bista.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Unidat 9
55
Mi kurpa a lanta malu awe, waseru ta kai i mi no a kaba ku mi enkargo ainda; PUES,
ta mih mi keda mi kas awe.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 10
Ehmpel A:
Opinion: Awe mi no ta bai traha, pasobra
Argumento prinsipal 1: mi kurpa a lanta kibr awe,
Argumento prinsipal 2: i mi no a finalis mi portafolio,
Argumento prinsipal 3: i awa ta kai hopi duru.
Ehmpel: B:
Opinion: Mi por komprond ku finalmente nan a dun e trabou, pasobra
Argumento prinsipal 1: e ta dispon di e diplom reker den e aviso.
Argumento prinsipal 2: Ademas, e tin e edat mnimo ku nan ta pidi (30 aa).
Den e dos ehmpelnan aki riba, nos tin dos argumentashon mltiple ku ta konsist di
respektivamente tres i dos argumento koordin. Kada argumento ta sosten,
independientemente, e punto di bista di e transmisor (papiad/skirbid). Nan no ta
56
apoy otro. A koordin e argumentonan, uzando palabra di koordinashon manera i i
ademas.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 11
Ehmpel:
Otro ehmpel:
Punto di bista: Hopi hende riba nos isla ta kuida nan outo mih ku nan mes kurpa.
Argumento:
- Ta duna e outo regularmente un servicebeurt. (Arg. Prinsipal)
- Falta di service por hiba na reparashon karu. (Suparg.)
- Nan ta laba e outo tur siman, paden i paf.(Arg. Prinsipal)
- Sushedat por pone e outo kumins frusa. (Suparg.)
Den e ehmpel aki riba, e transmisor ta sosten su punto di bista ku dos argumento
prinsipal. Na mes momentu, e ta sosten f demostr kada argumento prinsipal ku un
supargumento.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
57
Unidat 12
Argumento i kontraargumento
Hopi biaha ta uza un argumento pa kontrarest/refut un otro argumento. Den e kaso
ak ta trata di un kontraargumento.
Ehmpel:
Ponensia i argumento:
Basketbl ta un deporte masha atraktivo pa wak: tur hungad ta konstantemente den
moveshon.
Kontraargumento: S, pero e no ta un wega eksitante/emoshonante, pasobra bo por
skor masha fsil.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 13
58
Unidat 14
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 15
Evaluashon di argumento/ashon 1
Tin biaha ta uza argumento den un teksto f den un diskushon ku bon mir ta inkorekto.
E persona ku ta uza un argumento inkorekto f sofisma tambe sa ku su argumento ta
inkorekto, pero e ta uz tg pa konvens e lesadnan f skuchadnan di su rason.
Esei ta nifik ku pa logra konvens su lesadnan/skuchadnan, e ta manipul.
59
- Siguimentu di koriente general komo argumento: Ora argumento ophetivo kaba, ta
hasi un apelashon na opinion general f na un fenmeno general pa asina logra
konvens e otro persona.
Ehmpel di siguimentu di koriente general:
* Dikon mi tin di bai fiesta mas tempran? Awendia tur hende ta yega fiesta diesdos or.
* Tur hende ta di akuerdo ku mi ku nos no tin un kultura di lesamentu.
- Generalisashon komo argumento: Ta uza un ehmpel f un suseso pa saka un
konklushon ku mester konta pa tur hende f pa tur kos. Generalmente, hopi ekspreshon
rasista ta bas riba generalisashon.
Ehmpel di generalisashon (muchu pur):
* Segun mi, e studiantenan di derecho nunka no ta lesa buki.
* Jonathan, Ghisa i Romario ta studiante di derecho. Nunka mi no a mira nan ku un
buki.
- Menasa komo argumento: E papiad f skirbid ta uza su outoridat (f di un otro
hende) pa por logra su ophetivo.
Ehmpel di menasa:
* Mi ta pidi e persona ku a bai ku mi kach di rasa, pa e trese esaki bk mesora, sino mi
ta haa mi oblig di hasi keho na polis.
* Bo ta kumpli awor aki mes ku loke mi a pidi bo, sino bo no por wak bo programa
prefer mas awor.
Unidat 16
60
E ta mi bon amigu, i ningun di mi amigunan no ta mentiroso.
* Boeli van Leeuwen ta un bon eskritor, pasobra e ta skirbi bon.
- Relashon di kousa-efekto inkorekto: Ta topa e tipo di rasonamentu ak hopi biaha
den diskushon, sigur ora ta trata di un asuntu emoshonal.
Ehmpel di relashon di kousa-efekto inkorekto:
* Prosperidat a subi, ta pesei kriminalidat tambe a subi. Tin hopi mas kos pa hrta
awor.
* Trfiko den e bario ak lo bira sumamente insigur awor ku nan a traha un
supermerkado nobo. Muchanan lo krusa kaya pa bai e supermerkado sin paga tinu.
* For di dia ku a invent kalkulad, niun hende no por konta mas.
- Apelashon na outoridat robes: Esaki ta un tipo di sofisma ku hopi hende ta aplik.
Ehmpel di apelashon na outoridat robes:
* Hong Kong ta un siudat superdesaroy. Mi ruman tabata einan, i el a konta mi ku tur
hende ta papi ingles einan. (ervaringsdeskundige).
* Henter mundu sa ku nos tin rason.
- Komparashon falsu/inkorekto:
Ehmpel: Argumento bas riba un komparashon por bira un sofisma si e asuntunan ku
ta kompar no ta ekivalente.
Ehmpel:
* Krtad di kabes di hende i kanibal no ta mnos sivilis ku hende di e paisnan
oksidental. Tuma Merka komo ehmpel, te ainda ta ehekut pena di morto einan.
* E muchanan di brugklas no ta keha ora nan mester bai buska un telaatbriefje.
Dikon boso di Havo-5 si ta keha?
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
61
TENTAMEN
(1)
TENTAMEN DI MASTERS PAPIAMENTU INTERAKSHON SKIRB - MDULO 3 - (TAVA-3)
Lesa e siguiente teksto ku hopi atenshon, kontest e preguntanan i kumpli ku e
enkargonan. No ta permit hasi uzo di reader, buki, diktado f anotashon di kolezje. E
tntamen ta konsist di 7 pgina i 20 pregunta habr i ser. ksito ku e tntamen.
Tempu disponibel pa e tntamen ta 3 ora (15.00 - 18.00). (21-05-10 - Kohrt nr 1)
62
kredibilidat, e no por logra su meta. Un situashon indeseabel i kompletamente
inaseptabel pa nos kompania nashonal ku, segun mi, mester wrdu koreg mas pronto
posibel. Nos mester duna e kompania un chns hustu pa e por rehabilit. Un di e
opstkulonan importante den e trayekto ak ta e echo ku tin sierto persona den nos
komunidat ku konstantemente ta uza e kompania pa hasi politikeria.
4. Hasimentu di poltika partidista por peligr kredibilidat di e informashon
suministr i krea espasio pa malinform pueblo. Sea intenshonal f no intenshonal, kada
bes ku pueblo wrdu malinform, e kompania ta haa su mes strob den su intento pa
por yega na un nivel aseptabel di konfiabilidat. Si kada bes tin hende ta sali bati e
kompania, esaki ta habri oportunidat pa hasi dao na kredibilidat di e kompania. Tin ku
stp di malinform pueblo i manipul ku informashon, pasobra e ta hasiendo dao na e
kompania. Si kada bes sali bisa ku e kompania ta funshonando malu, i ku e no tin
bienestar di pueblo na pechu, esaki ta perhudik e nivel di konfiansa. Ora preis di
koriente subi, mesora ta tira falta riba maneho i salario di e direktornan. No ta tene
kuenta ku ta hasi dao na kredibilidat i imgen nashonal i internashonal di e kompania.
Papia mitar brdat tambe ta un forma peligroso di manipulashon ku ta daa imgen di e
kompania. Tin hende ku ta sali papia komo si fuera ta nan ta e ekspertonan, i nan ta
hasi komo si fuera e kompania ta bobo i ignorante. Segun e ekspertonan ak, ta nan a
bini ku e idea di energia alternativa, i ta nan so tin e solushon pa energia limpi i mas
barata. Nunka nan no ta menshon ku e kompania tin algun tempu kaba ta invert sn,
energia i rekurso humano den ehekushon di un plan pa mas energia brd (plan 2020).
Un maneho ku ya kaba ta dunando su fruta.
5. E problema ta ku, mientrastantu no tin un konsenso poltiko ku ta delini kon
maneh e fluktuashon di preis internashonal di petrolio, no por yega na un maneho
efektivo pa kontrarest subida di preis di koriente. Pues, loke si ta bon pa pueblo sa ta
ku ainda no tin un maneho poltiko duradero pa loke ta trata fluktuashon di preis di
petrolio. Pues, por konklu ku e solushon ta wrdu opstakulis pa e mesun poltikonan
ku ta grita i kaba ku e kompania. Mester stp di venen pueblo, i kumins trata nos
kompania nashonal ku mas rspt. Mester stp di krea e persepshon robes ku e
kompania no ta funshonando na nivel, pasobra esaki ta un insulto pa e obreronan ku ta
labor den e kompania i tambe un bfta den kara di tur esnan ku a hinka nan konfiansa
den e kompania. Nos pueblo mester kumins konfront i asept e realidat ku subida di
preis di petrolio ta un problema mundial. Tin un nesesidat urgente pa un vishon poltiko
duradero riba e asuntu di energia. Un vishon a base di un plan ekonmiko duradero den
kua e aspekto sosial ta sentral. Pueblo tin, por ehmpel, e derechi di haa klaridat riba e
preis ku lo e bai paga pa koriente durante un periodo largu di tres pa sinku aa. Ta asina
aki so pueblo por plania su presupuesto. Tambe mester bini klaridat riba vishon di
gobirnu relashon ku futuro embolbimentu di e refineria den e proseso di produkshon
di koriente. Meta sentral mester ta un maneho responsabel i efektivo di preis di
koriente, kaminda e konsumidnan ta sali e ganador. E plan di maneho mester hasi
63
posibel ku kada kas por plania un presupuesto adelant i duradero pa asina ei preven
ku pueblo ta kore kabes di gai na momentu ku preis di koriente subi i sn no yega pa
pag.
6. Den nos pais nobo, ban paga mas atenshon na solushon en bes di keda kritik nos
mes hendenan. Ban kumins komunik ku otro ku mas rspt, i ban kumins apresi nos
kompania di utilidat un tiki mas, i dun tur hrmnt nesesario pa e por funshon na
drechi i produs pa nos komunidat. Ban kumins duna elogio na e noble obrero ku ta
labor den e sektor ak pa asina e tambe por sinti su mes bon i orguyoso di su trabou.
No tin ku lubid ku e trahad tambe tin derechi di ehers su labor di un forma
plasentero ku sigur lo hasi su labor mas fsil i efektivo. Ban eksig di nos poltikonan pa
nan papia brdat pa asina nos kompania di utilidat por logra konstru e base slido di
konfiansa ku e mester pa por funshon trankil i efektivo. Ta asina so nos por yega na e
bienestar ku nos tur ta boga pe, i ku nos meres riba e dushi isla ak. Ta asina aki e
mandatarionan tin ku mir.
-----------------------------------
Skirb pa Dr. Eduard Braam - Adapt i sak for di korant Extra di aprel 2010
2. Den e di dos alinia nos tin e siguiente frase: Si nos ke pa e kompania hisa i
manten un mih nivel di kredibilidat, mester dun oportunidat pa e
promov un lia di komunikashon honesto, direkto i prinsipalmente transparente.
Den e frase aki riba ta haa e konektor pa dos biaha. Ki tipo di klusula kada
un ta introdus? Por skohe entre klusula nominal, athetival i atverbial.
3. Den alinia tres ta haa e siguiente frase: Pa e kompania por brinda konfiansa,
pueblo mester ta den posishon di por asept e konfiansa ku e kompania ta
brind.
a) Indik e klusula athetival den e frase aki riba.
b) Ta trata aki di ki tipo di klusula athetival, restriktivo f no-
restriktivo?
c) Splika e kontesta ku bo a duna na b). Duna un splikashon bas riba
kontenido di e klusula.
64
4a. Indik e konektor den e siguiente frase: E problema di aseptashon ak a
result den un situashon ferfelu kaminda un kantidat di siudadano den nos
komunidat no tin ningun klase di konfiansa mas den funshonamentu di e
kompania.
4b. Ki tipo di klusula (dependiente f independiente) e konektor ak ta introdus
den e frase aki riba?
65
C enfatis e situashon f asuntu trat i no e agente(nan).
D indik ku e agente(nan) ta deskonos pe.
8b. Anot riba bo blachi e palabra f grupo di palabra ku tin e funshon di suheto
den e frase.
10a. Na final di alinia 4, nos ta haa e frase: Segun e ekspertonan ak, ta nan a
bini ku e idea di energia alternativa, i ta nan so tin e solushon pa energia limpi
i mas barata.
E frase ak ta un frase
A simpel.
B kompon.
C kompleho.
D kompon-kompleho.
10b. Splika e kontesta ku bo a skohe na 10a.
11a. Na komienso di alinia 6, nos ta haa e siguiente frase: Ban kumins komunik ku
otro ku mas rspt, i ban kumins apresi nos kompania di utilidat un tiki mas, i
dun tur hrmnt nesesario pa e por funshon na drechi i produs pa nos
komunidat.
E frase ak ta un frase
A simpel.
B kompon.
C kompleho.
D kompon-kompleho.
11b. Splika e kontesta ku bo a skohe na 11a.
66
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nivel meso i makro - nivel di alinia i teksto
12. Komportashon di kua grupo spesfikamente menshon den e teksto tin
konsekuensia negativo pa kredibilidat i imgen di e kompania Aqualectra?
15. Bas riba lia 5 i 6 di alinia 5, nos ta yega na e siguiente Punto di bista:
E mesun poltikonan ku ta grita i kaba ku e kompania ta opstakulis haamentu
di un solushon pa subida di preis di koriente.
a). Kua ta e argumento prinsipal ku e outor ta duna pa sosten su Punto di bista?
b). Kua ta e supargumento ku e outor ta duna pa apoy su argumento prinsipal?
c). Ki tipo di argumento e outor a uza komo argumento prinsipal?
A argumento suphetivo
B argumento ophetivo
C argumento di komparashon
D argumento di ehmpel
67
16a). Pone tras di e elementonan menshon aki bou number di e frase(nan) den kua
bo ta haa nan.
- Punto di bista: ......
- Argumento prinsipal: ......
- Supargumento: ....
16b). E Punto di bista den e fragmento aki riba ta
A deskriptivo.
B evaluativo.
C apelativo.
16c). E fragmento argumentativo ak ta un argumentashon
A simpel.
B mltiple.
17. Nos pueblo mester kumins konfront i asept e realidat ku subida di preis di
petrolio ta un problema mundial. (Frase sak for di alinia 5.)
Esaki ta un Punto di bista
A deskriptivo.
B evaluativo.
C apelativo.
18. Ta asina so nos por yega na e bienestar ku nos tur ta boga pe, i ku nos meres
riba e dushi isla ak. (Antepenltimo frase sak for di alinia 6.)
Esaki ta e argumento ku e outor ta uza pa sosten e diferente puntonan di bista
ku e ta ekspres den alinia 6. Esaki ta un argumento
A ophetivo.
B suphetivo.
C di komparashon.
D di moralidat.
E di regla general asept.
19. Basa riba kontenido di e ltimo alinia di e teksto, por bisa ku e outor ke
A entreten e lektornan.
B instru su lektornan.
C persuad e lektornan.
D aktiv su lektornan.
68
20. Na ken e outor ta dirig su mes den e ltimo alinia?
A na e trahadnan di Aqualectra
B na e mandatarionan di Krsou
C na henter pueblo di Krsou
D na e lesadnan di e korant kstra
---------------------------------------------------------------------------------------------------fin--------.
69
(2)
TENTAMEN DI MASTERS PAPIAMENTU INTERAKSHON SKIRB
MODULO 3 - (TAVA-3)
Lesa e siguiente dos tekstonan ku hopi atenshon, kontest e preguntanan i kumpli ku
e enkargonan. No ta permit hasi uzo di reader, buki, diktado f anotashon di kolezje.
E tntamen ak ta konsist di 5 pgina i 24 pregunta habr i ser. ksito ku e tntamen.
Tempu disponibel pa e tntamen ta 3 ora (15.00 - 18.00). 24-05-12 (kohrt nr.2)
MDULO 3
70
tres/sinku podernan ta kana drenta otro i forma blki segun nan ideologia. 3E resultado ta un
free for all sin presedente, kaminda e prinsipio di sobrebibensia i mantenshon di posishon ta
bira meta sentral, mintras ku, alolargo, esaki lo traga esun legtimo. 4I pueblo, di kende su
boluntat supuestamente ta sentral, ta para na banda i sakud kabes. 5E pober no ta komprond
apsolutamente nada!
--------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Skirb pa Pacheco Domacass
Adapt i sak for di xtra di mei 2012
3 E frase ku ta kumins ku For di kuater ... i termin ku ... i despotismo den alinia 2
ta konten algun verbo den nan forma personal (persoonsvorm) i algun verbo
den nan forma di infinitivo (infinitief). Anot riba bo blachi e verbonan ku ta
infinitivo den e frase, pero anot tambe esunnan ku ta den nan forma personal
riba bo blachi.
5 Duna un anlisis sintktiko di e ltimo frase di alinia 3. Bisa prom ki tipo di frase
e ta: simpel, kompon, kompleho f kompon-kompleho. Ku anlisis sintktiko
ta refer na e funshonnan sintaktiko di e diferente partinan di e frase, manera
predikado, suheto, opheto, etc.
71
6a Den alinia 4 a uza kuater biaha e palabra ku. Na kua kategoria di palabra e ku-
nan ku a uza ak ta pertenes?
6b Splika dikon a pone kma dilanti di e prom ku den e prom frase di e alinia, i no
a hasi esei dilanti di e otro tres ku-nan.
7 E ltimo alinia di e teksto ak tin 5 frase. Anot riba bo blachi den kua frase f
frasenan bo ta haa un predikado kompon.
TTULO DI TEKSTO 2:
E KAMINDA NOS DILANTI: INDEPENDENSIA OF FEDERALISMO?
1 Ora Hulanda kumins hunga ahedres ku nos, nos ta hunga dam ku nan. Anto e ora ei
nos semper ta gana! Palabra di Boeli van Leeuwen. Rashonalidat versus spiritualidat. Lei
versus hustisia. Organisashon versus improvisashon. Ta posibel pa e posishonnan opuesto ak
entre Hulanda i Antia haa otro? Nos ta kere ku s, pasobra e era nobo ku nos ta biba aden ta un
era di balansa. Nos lo haa otro den e terser punto, e kaminda meimei di oro. Estatalmente, esei
ta federalismo.
2 Boeli van Leeuwen a skirbi un Informe na Staten despues di 30 di mei 1969. Den esaki
el a splika ku independensia estatal (ils kompletamente di Hulanda) ta e kaminda lgiko nos
dilanti. El a skirbi ku si nos no sigui e kaminda ei, nos lo no por respet nos mes nunka mas,
pasobra deep down nos lo sa ku nos ta inkapas, pasobra ni sikiera nos propio pais nos no por
gobern. Sin independensia, Boeli van Leeuwen a bisa, nos no ta mira un hende ora nos wak den
spil, sino un karikatura.
72
3 Boeli su argumento tabata masha fuerte. E tempu ay el a konvens mi tambe. Pero
despues di tempu, Boeli mes a kambia di opinion. ltimo biaha ku mi a papia kun (1993), e no
tabatin argumento konvinsente ainda pa su kambio, pero e tabata sa s ku su Informe na Staten,
ni maske kon bon argument, tabata robes. Nos no sa si na fin di su bida, Boeli a haa e
argumento konvinsente.
4 Segun Partido Pro Hustisia i Union (PHU), e argumento konvinsente kontra
independensia ta ku situashon mundial a kambia. Nos ta biba den un era nobo bas riba
kooperashon internashonal. Federalismo no ta un opshon; e ta un eskoho inevitabel. Mundu a
bira interdependiente. Tur nashon ta depend di otro; henter mundu ta interkonekt. No
solamente via internt, pero tambe via aviashon, transporte i komersio. Hasta ekologia ta reker
solushon internashonal.
5 Globalisashon ta frsa nos bandon e konsepto di estado-nashon (natiestaat) i komberti
den un forma di federalismo mundial. Nashonalismo a result di ta un ideologia falsu, pasobra e
ta instig hende kontra hende i nashon kontra nashon. Su base ta un sintimentu diskriminatorio
kontra siudadano di otro nashon. Korto bis, e ta un forma di diskriminashon legal. PHU ta
rechas esei. I kousa di nos problemanan aktual no ta nos nashonalidat hulandes. E kousa ta 1)
desigualdat entre siudadano di Hulanda i di BES i 2) falta di outonomia. Pa solushon e prom
problema ,PHU a kumins diferente kaso kontra Hulanda. Pa solushon e di dos problema, PHU
ta boga pa Boneiru bira un Estado Federal dentro di Reino Hulandes. Pa logra esei, e prom paso
ta un referndem estatal prom ku aa 2015.
6 Internashonalmente mester perkur ku globalisashon lo no result fasista ni totalitario. Ta
pesei PHU ta kontra binida di un base militar merikano (FOL) na Boneiru. I nos ta sosten
gobirnu di Krsou den nan afan pa sera e base merikano aya. PHU ke pa e islanan ABC keda
rekonos komo teritorio neutral. Esei ke men ku Nashonnan Un lo garantis nos defensa militar.
Marina Real lo kai bou di komando di Nashonnan Un e ora ei.
-------------------------------------------------------------------------------------------------.
Skirb pa Michiel Bijkerk
Adapt i sak for di xtra di mei 2012
73
Skohe for di esunnan menshon ak: resea, reseta, aviso, prlogo, pamfleta,
remitido, reportahe, ensayo, kuenta, notisia, ankdota, eplogo, anunsio, charla,
rekrdatorio.
-------------------------------------------------------------fin---------
74
E ENKARGONAN FINAL DI TAVA 3 - RESEA
Enkargo final pa Papiamentu Interakshon skirb - mdulo (3) - vershon definitivo
Entreg na studiante dia: 7 di mei 2014. (TAV-3)
ENKARGO DI RESEA
------------------------------------------------------------------------------------------------
75
20. Poesia venen - Carel de Haseth
21. So ku palabra Lucille Berry-Haseth 2010
22. f otro ttulo - den konsulta ku dosente.
Algun obra di prosa di mucha (di skol avans) for di kua por skohe pa e enkargo
di resea. Naturalmente, por skohe obra di un outor arubano f boneriano tambe:
Vsbo/havo/vwo 1
1 Luis Daro Bernal Pinilla, (trad.) Catalino Bocachica (novela pa hben)
2 Ligia van Meeteren-Henriquez, Pako, e makaku baldadi, Shon Kalu, e pushi lrdu
3 Diana Lebacs, Caimin su sekreto (novela pa hben)
4 Orlando Araujo, (trad.) E biahenan di Miguel Vicente Pata Kayente (novela pa hben)
Vsbo/havo/vwo 2
5 Richard Piternella, No yora kantu di laman (novela pa hben)
6 Sonia Garmers, Orkan i Mayra (novela pa hben)
7 Anne Frank, (trad) E kas patras (diario ntimo)
Vsbo/havo/vwo 3
8 Rudolf Crispulo, (2 fotonovela)
9 Carel de Haseth, Katibu di shon (novela krtiku)
10 Elis Juliana, Echa cuenta (tradishon oral)
11 Eligio Melfor, Ta Hulanda mi ta bai (teater)
12 Diana Pinto, Valerie (novela pa hben)
Vsbo/havo/vwo 4
13 Amador Nita, Marianita (novela krtiku)
14 Pierre Lauffer, Kuenta pa kaminda (kuenta krtiku)
15 Albert Schoobar, Nos no ta hende mas (teater)
16 Albert Schoobar, Den nmber di tata (teater)
Havo/vwo 5
17 Guillermo Rosario, E rais ku no ke muri (novela)
18 Willem Kroon, Giambo biew a bolbe na wea (novela sosial)
19 Nilo Kleinmoedig, E yu di Yay (novela krtiku)
Vwo 6
20 Barche Baromeo, Palu di bida (novela)
21 Jossy Tromp, Cuentanan di Aruba (kuenta)
22 Frank Martinus arion, (trad) Chang (novela)
Adishonal
76
23 Frank Martinus Arion, E ibis hende raton (kuenta krtiku)
24 Sergio Laurant, Nashaira,Un Prueba i mas kuenta (kuenta pa hben)
25 Guillermo Rosario, Dos bida (prosa)
26 Lus Daal, Na ora oradu (poesia)
27 Cola Debrot, Mi negrita, mi ruman (trad.)
28 Quito Nicolaas, Alameda (storia krtiku) (Aruba)
29 Desiree Correa, Mosa su isla (novela di hben)
30 Tiko Gonzlez, Karawara (kolekshon di kuenta)
31 Elis Juliana, Wazo riba rndu 1, 2, 3 (kolekshon di kuenta)
32 Diana Lebacs, Wak Lus riba Klein Bonaire (novela di hben)
77
ENKARGO DI REKUPERASHON
Den konsult ku e dosente, a yega na e palabrashon ku e studiantenan ku pa vrios
motibu tin mnos ku 80% di asistensia, lo ehekut un f mas enkargo di kompensashon
adishonal. Esaki lo ta un aktividat individual/f di un grupo di dos studiante. Ademas, a
disid ku e studiantenan ak lo risib nan sifra di tntamen despues ku nan a entreg e
enkargo(nan) di kompensashon, i e dosente a aprob esaki(nan). Por tuma kontakto
libremente ku e dosente pa haa sa kiko lo ta kontenido di e enkargo di kompensashon.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Aki tin algun punto ku por tuma na konsiderashon ora ta trata e tpiko ak:
- definishon di un klusula supordin redus
- e diferente tiponan di klusula supordin redus den papiamentu
- e funshonnan di e klusula supordin redus den frase
- si ta uza konektor pa introdus klusula supordin redus
- si esei ta e kaso, kua ta e konektornan?
- duna por lo mnos 5 ehmpel diferente di kada tipo di klusula supordin redus
- saka e ehmpelnan for di korant, revista, foyeto i buki na papiamentu,
- indik bou di kada ehmpel pgina di e fuente kaminda a ha.
- por trata otro/mas punto di e tpiko ku e studiante mes ta konsider importante
-------------------------------------------------------------------------------------------------------.
78
- Supkategoris e konektornan supordinante segun nan funshon den frase (Tin mas o
mnos 15 funshon.).
- Splika si ta uza kma f otro signo di puntuashon en konekshon ku e konektornan
supordinante den papiamentu.
- Duna 3 frase di ehmpel di kada konektor i sak esakinan for di korant, revista, foyeto
i otro fuente na papiamentu.
- Menshon fuente (pgina) di kada ehmpel uz, pues, indik unda a haa nan.
- E studiante mes por trata tambe otro/mas punto ku e ta konsider importante
relashon ku e tpiko.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Splikashon di e enkargonan di rekuperashon (TAVA-3):
Aki mi ta duna un anlisis di esensia di e enkargonan. (Esaki ta e prom kos ku kada
studiante tin di hasi prom ku e kumins traha riba e enkargo.) Te kaminda mi por
huzga, e enkargo no ta eksig muchu tempu.
Enkargo 1:
Esensia di enkargo 1 ta lo siguiente:
Studiante tin di
- duna un definishon di klusula/frase supordin redus (beknopte bijzin)
- duna algun ehmpel outntiko di e tipo di frase ak den papiamentu
- saka tur e ehmpelnan for di fuente outntiko na papiamentu
Enkargo 2:
Esensia di enkargo 2 ta lo siguiente:
Studiante tin di
- traha un lista di e konektornan supordinante den papiamentu (onderschikkende
voegwoorden)
- supkategoris e konektornan segun nan funshon den frase
- duna ehmpel outntiko di uzo di e konektornan den papiamentu
- saka tur e ehmpelnan di fuente outntiko na papiamentu
------------------------------------------------------------------------------------------------------.
79
Enkargo riba nivel meso
PREGUNTA BAS RIBA KONOSEMENTU PREVIO RELASHON KU STRUKTURA
DI ALINIA (1)
------------------------ .
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
80
Kaptulo 2, Buki 2. Manual Prctico de escritura acadmico (pg. 69-102)
81
relashon ku un idea/pensa- komprenshon di e teksto na momentu ku ta mentu
kompleho: lesa. Pues, un pensamentu kompleho ta keda
trat den vrios alinia di un teksto. Kada alinia
ta trata un supaspekto spesfiko di e tpiko
general (kuestion) ku e teksto ta trata.
Rekisitu fundamental:
Organisashon di e informashon Un rekisitu fundamental di un alinia bon
den un alinia: konstru ta e manera ku e skirbid a distribu e
informashon den dje. Un bon alinia ta desaroy
un solo pensamentu; pues, e no ta present
diferente idea/pensamentu tras di otro. Esei lo
hasi e alinia inkoherente.
82
-Anonimidat a result bentahoso pa e
delinkuentenan ku ta uza Internet pa nan
fechorianan.
-Ta uza Internet pa komet sierto tipo di delitu.
Fuente: (...)
83
Splikashon: E prom frase den e alinia aki riba ta represent
e pensamentu prinsipal (idea organisativo). A
indik e tres partinan (frasenan di elaborashon)
di e seri enumerativo, ku ta relashon ku e
pensamentu prinsipal, ku un number.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
5.2. Alinia di eksposishon: E tipo di alinia ak tambe ta konsist di un idea
prinsipal eksplsito i algun frase ku ta splika,
aklar, konkretis f amplia sentido di e idea
prinsipal (frase nkleo). E alinia ak tin komo
ophetivo inform e lesad di un echo f di
algun dato konkreto.
Kome ta un nesesidat asina bsiko ku tur sosiedat tin nan manera pa satisfas
esaki. Asina a surgi diferente kultura alimentario bas riba vrios siglo di
eksperimentashon prktiko ku a produs algun norma relashon ku utilisashon di e
84
kumindanan ku nan medioambiente tabata produs. Despues a pasa e normanan ak di
generashon pa generashon. Nos famoso platonan mediterneo ta un produkto eksitoso
di un kultura, un klima i un tera masha privilegi.
Ehmpel di alinia di
argumentashon:
85
hogar, konsumid eksperto i insasiabel i representante di e
modlnan di ntes.
EHERSISIO
Skohe un tpiko for di e lista di tpiko i skirbi un frase nkleo (topic sentence) pa un
alinia. E frase nkleo mester konten un tpiko (tsis (tpic) i e pensamentunan
spesfiko (argumentonan) ku ta apoy (controlling phrase) e tpiko (ponensia).
Skema di e alinia:
Tsis: Tin pelkula ku a bira mas famoso ku e novela riba kua e ta bas.
Argumento: E ksito grandi ak ta deb na proyekshon di e esenanan di e
novela riba pantaya di sine.
Argumento/ehmpel: Algun pelkula ku a haa mas fama ku e novela ta, por
ehmpel, Gone with the wind, Ben-Hur, Silence of the lamb.
Kontraargumento: Ta bisa ku pbliko ta balor e novelanan mas ku e
pelkulanan ku ta basa riba e novelanan.
86
forma di buki). Ta meskos ku chiste di e kabritu. Mintras e
tabata kome e rlnan di un pelkula, nan a puntr kon e
rlnan ta smak, i el a kontest: mi a gusta e buki mas.
Tsis: Ta eksist, sinembargo, un kantidat di pelkula ku a bira mas
Argumento di apoyo: famoso ku e relato original. Nan ksito ta deb nikamente na
e manera impreshonante di e filmashon ku solamente un
medio manera sinematografia ta kapas di ofres.
Argumento di apoyo: Den e kaso ak, nos por menshon e pelkulanan klsiko manera
Gone with the wind (Victor Fleming, 1939) f Ben-Hur (willian
Wyler, 1959), ku a keda premi ku dies i diesun Oscar,
respektivamente. Di e ltimo pelkula menshon, mi por bisa
ku di e novela Ben-Hur, un relato di kristiandat (1880) di Lew
Wallace, a bende na final di siglo pas mas o mnos 2.500.000
ehemplar, no opstante, su fama a yega serka nos pa medio di e
vershonnan di sine (tin un vershon prom ku aa 1925).
87
Frekuentemente, nan ta kumins ku un
konektor di sntesis f un di konsekuensia,
respektivamente.
Pues, ora ta lesa i skirbi teksto, mester ta konsiente di algun asuntu manera:
88
- meta komunikativo di e skirbid
- balor di e signonan di puntuashon, (ki efekto por logra ku esakinan i kon por uza nan
pa komprond/interpret e teksto.)
- uzo di klusula relativo restriktivo i no restriktivo
- balor i uzo di konektor
Fin.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
89
ALGUN PREGUNTA BSIKO PA EVALU ALINIA: (Uza den enkargo)
Splika tur e kontestanan dun.
-----------------------------------
90
ALINIA MODELO: Ehmpel di alinia modelo:
Oro
1.
Oro, un metal presioso, ta mash gust pa dos karakterstika importante. 2. Na prom
lug, oro tin un bunitesa iresistibel ku no ta mengua nunka. 3. Pesei, e ta adeku pa
moneda, hoya i otro artkulo di adorno. 4. No mester plish oro nunka, i e ta keda bunita
pa semper. 5. Por ehmpel, un moneda di Macedonia ta den e mesun bon estado
awendia ku dia el a keda trah bintisinku siglo pas. 6. Un otro karakterstika importante
di oro ta su utilidat pa industria i siensia. 7. Pa hopi aa, a uz den vrios aplikashon
industrial, manera fotografia i odontologia. 8. E uzo mas resiente di oro ta den paa di
astronouta. 9. E astronoutanan ta bisti un eskudo kubr ku plachi di oro komo protekshon
ora nan sali for di nan nave espasial. 10. Pa konklu, ta apresi oro no solamente pa su
bunitesa sino tambe pa su utilidat.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(2)
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
91
Enkargo STRUKTURA DI ALINIA:
Tradukshon ku kmpiuter
Pregunta:
I. Indik e frase nkleo.
II. Indik e tpiko i e parti restriktivo di e frase nkleo.
III. Kuantu frase di desaroyo e alinia tin?
IV. Bo ta haa e alinia koherente? Splika bo kontesta.
V. Bo a topa palabra di transishon den e alinia? Splika bo kontesta.
VI. Ki tipo di sekuensia lgiko e skirbid a uza pa organis su informashon?
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Enkargo:
Uza e siguiente frase komo frase nkleo i skirbi un alinia ku ta amplia su kontenido. Uza
algun palabra di transishon ku ta konekt/relashon e frasenan di desaroyo di tal
manera ku otro ku bo ta logra un grado di koherensia den e alinia. (Uza mas o mnos
100 -150 palabra.)
92
Ehersisio (2)
Skirbi un bon frase nkleo pa e siguiente alinia:
....................................................................................................................................
Na e universidatnan europeo, studiante no ta oblig pa asist na ls. De echo, e
profesornan di Alemania, generalmente, no sa nmber di e studiantenan ku ta sigui nan
materia. Di otro banda, na Merka, ta oblig e studiantenan pa sigui ls, i si nan no asist
na ls, ta kastig nan. Ademas, den e sistema europeo, e studiante ta pasa solamente
un eksamen integral na final di henter e periodo di kuater f sinku aa di estudio. Den e
sistema merikano, di otro banda, e studiante tin di traha un monton di enkargo, proyekto
i prueba, i kasi semper nan tin di pasa un eksamen final den kada materia na final di
kada semster.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Enkargo:
Emigr pa un pais nobo por ta un eksperensia masha stimulante, hasta eksitante. Den
un ambiente nobo, bo ta sinti bo masha dushi. Disfrut di panorama nobo, kome
kuminda diferente, skucha zonido strao di un lenga nobo, i sinti un klima diferente
93
pasa riba bo kueru ta stimul bo sentidonan komo nunka ntes. Sinembargo, pronto, e
bombardeo sensorio ak ta bira un karga sensorio. Diripiente, e eksperensianan nobo
ak ta bira algu ku ta kousa mas strs ku stimulashon, i plaser ta kambia den molster.
Ta yama e fenmeno ak shk di kultura. Shk di kultura ta mas pis ku un jet lag f
nostalgia, i e ta afekt kasi tur hende ku drenta den un kultura noboturista,
komersiante, diplomtiko i studiante. Ounke no ta tur hende ta eksperensi un shk di
kultura na e mesun manera, hopi eksperto ta di akuerdo ku e ta konsist di sinku etapa.
------------------------------------------------------
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
94
4 Galia i hamburger ku no a prepar bon por konten e bakteria E. coli.
5 No menshon mes grip di baka.
6 Outo hbrido ta masha popular na Merka.
7 Un arko ris ta un srkulo kompleto mir for di un avion.
Ehersisio:
Kiko e lesad por spera di e siguiente frasenan nkleo den e alinia. Pues, ku lo keda
desaroy/trat den e alinia.
1 Kuminda vegetariano ta masha fsil pa prepar.
2 E pueblonan inmigrante a kontribu ku hopi kuminda nutritivo na nos kushina
krioyo.
--------------------------------------------------------------
95
PUNTUASHON DI SITA DIREKTO (uzo di komia simpel i komia dbel)
Sigui e reglanan general ak pa puntuashon di sita direkto.
Ehmpel:
Segun Sports Illustrated, Eliminashon di droga for di Weganan Olmpiko lo no ta un
reto fsil.
Ehmpel:
Charles Maduro ta kere ku un porsentahe haltu di atleta ku ta pone rekrt nobo ta
logra esei ku yudansa di droga (Herper, alinia 6).
*Si pone un in-text citation tras di un sita, ta pone punto tras di e komia final.
Ehmpel:
Ehmpel:
Dr. Donald Shatlein, direktor di e laboratorio di droga DCA, a bisa, E atleta ku ke sigui
uza droga ta uza awendia algun supstansia ku ta masha difsil pa detekt (sita sak for
di Bamberger i Jager 62).
4 Si parti un frase sit den dos parti, pone tur dos parti entre komia (signo di
sita), i separ e dos partinan ku kma. Uza lter kapital solamente pa e
prom palabra di e frase.
96
Ehmpel:
E atleta ku ke sigui uza droga, Dr Donald Shatlein, direktor di e laboratorio di droga
DCA, a bisa, ta uza awendia algun supstansia ku ta masha difsil pa detekt (sita sak
for di Bamberger i Jager 62).
5 Si laga algun palabra for di e sita, uza un elpsis (...) (tres punto tras di
otro).
Ehmpel:
Di akuerdo ku un artkulo den Sports Illustrated, Uzo di steroid (esteroide) ... a plama
den tur ramo di deporte, di wega di bala te pinpn di mesa (Bamberger i Jager 62).
Ehmpel:
Un atleta a deklar, E mdikonan ku hasi tst di droga sa ku e gurunan [di droga] ta
mas sab ku nan (sita sak for di Bamberger i Jager 62).
7 Uza komia simpel ( ) (single quotation mark) pa separ un sita den un sita.
Ehmpel:
Un deportista hben a atmit, Mi bos tiko interior ta bisa mi, No uza droga, pero mi
bos interior kompetitivo ta bisa mi, Bo no por gana si bo no uza droga (Jones).
Ehmpel:
Un agensia notisiero a report e siguiente resultadonan ku a shk hopi hende:
Vrios aa pas a puntra 198 atleta si nan lo a uza droga si esei lo a yuda nan gana
nan kompetensia. 195 a bisa ku nan lo a hasi. E di dos pregunta a revel un brdat
mas spantoso ainda. Riba e pregunta si nan lo a uza droga sinku aa largu si nan
tabata sa ku nan lo a gana tur kompetensia, ounke e efektonan sekundario lo por a
mata nan, mas ku mitar a kontest ku nan lo a hasi (2000 Olympics, alinia 12).
---------------------------
97
Teksto 4:
98
Eksistensia i sobrebibensia di papiamentu ta proba e forsa di nos diversidat kultural.
Ban uza e forsa hortikultural, refleh den nos idioma papiamentu pa konstru un pais
Krsou fuerte i un.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
99
Teksto 5: FORSA DI PALABRA
Poko tempu pas, den estado Colorado na Merka, un kandela feros a destru un
mondi mas grandi ku henter Krsou. Na un manera inkontrolabel, e kandela a span su
rabia den diferente direkshon i konvert un rea presioso di naturalesa den un paisahe
shinishi i desol. E kandela di Colorado a keda grab den mi memoria komo un smbolo
di forsa di palabra, pasobra maske wes a huzga otro e konservador di mondi a bisa
ku ta djis un karta e ker a kima den un rabia ku a drent ora el a lesa e palabranan
insultante ku su kas a skirbi.
Naturalmente, e ehmpel ak ta masha ekstremo. Si nos bai den un otro
ekstremo, bo por bisa hasta ku bo por transmit bo pensamentunan sin uza palabra
tambe. Si bo mira un hende su kara gloria ora e topa bo, bo sa ku e ta kontentu di mira
bo sin ku e ta bisa esei. Un shofr di bs tambe sa ki ora e mester para pa un hende na
brchi sin ku e hende mester grit. I ora Eligio Melfor para riba e podio ak, bo sa kiko e
ta pensa prom ku e papia un palabra.
Pero kedando meimei di e dos ekstremonan ak, tambe palabra ta un
instrumento masha poderoso. Prom ku tur kos, palabra ta duna nos sierto grep riba
nos eksistensia, pasobra e no ta djis un kombinashon di zonido ku nos ta uza komo
smbolo pa loke nos ta prsib. Palabra tin un relashon bibu ku tur loke e ta refer na
dje. Por ehmpel, si bo ke reserv un hotl, bo ta mira vrios smbolo ku ta indik si e
tin restorant, pisina, kancha di tnis f otro fasilidat, pero ainda esei no ta bisa bo si ta
trata di un hotl agradabel. En kambio, si un amigu bisa bo: Ami lo keda na tal
kaminda; e ta un dushi hotl ... . Esei ta bisa bo hopi mas. Asina ta ku palabra ta
manera un pintura anim, multidimenshonal, ku por represent opheto konkreto, pero
tambe konsepto apstrakto manera ambiente, hospitalidat, bunitesa, etc. Di e forma ei,
palabra ta yuda nos kristalis nos pensamentunan i struktur nan pa diferente uzo.
E uzo mas komun ta komunikashon. Una bes nos a kristalis nos
pensamentunan, nos ta uza palabra pa transmit nan pa otro hende. Tin diferente forma
pa komunik ku otro, i kada un por afekt e forsa di palabra na su manera distinto. Un
manera di komunik ta di kmbers ku otro. Den kmbersashon diario, hopi biaha loke
nos ke men ta pisa mas ku e palabranan ku nos skohe pa bis. Por ehmpel, si un
hende konta bo ku el a kumpra un kas, otro siman ainda bo ta krda alegria di e notisia
ei. No ta import si el a bisa: Ma logra kumpra un kas f Porfin mi tin un dak riba mi
kabes. E ke men e mesun kos. Pesei, den kmbersashon diario, hende no sa kibra
kabes muchu ku kua palabra ta mas adeku, pasobra en general e palabranan no ta
hasi nada otro sino pasa informashon di un hende pa otro. Pero ... no semper!
Pa kumins, mester tene kuenta ku balor afektivo di e palabra. Tin palabra asina
karg tuma, por ehmpel, e palabra desgrasiado ku di mes ta kousa sierto
emoshon. Pero tin mas faktor ku por hasi palabra mas fuerte. Mi ta pensa, na prom
lug, riba e intenshon tras di e palabranan, pasobra palabra no ta transmit solamente
loke nos ke bisa, sino tambe loke nos ke men. Figur bo, bo puntra bo kas: Kon kol
dje bist ak ta keda mi? Anto e kontest: Ai, e ta hasi un diferensia ant? Riba su
mes, kada un di e palabranan ei ta inosente, pero den e konteksto ei s nan ta hasi
dol.
100
Entonashon i modulashon di bos tambe ta duna palabra mas o mnos forsa. Si
un hende puntra bo maan kon bo a haa Nydia su poemanan, bo por bisa: masha
bunita mes. I bo por bisa tambe: masha bu-ni-ta mes. Ta e mesun palabranan, pero ku
otro efekto. Asina nos ta mira ku hasta den komunikashon di tur dia, palabra por halsa
f kibra hende. E por konsol f herid. E por kousa tur tipo di emoshon humano i ...
krusa frontera.
No ta prnada e hurista i outor ingles, John Selden, a bisa den siglo 17 ku
palabra ta gobern mundu. Mundu a konos hopi orad i aki mi ke men e hendenan
ku ta domin e arte di razonamentu ku a uza forsa di palabra pa kambia mente di
vrios grupo di hende, pa kontrol komportashon humano, i asta pa kambia rumbo di
historia. E oradnan ak ta bai mas leu ku simplemente hasi uzo di entonashon i
modulashon di bos. Nan sa uza ritmo i zonido tambe pa hasi un frase memorabel;
manera Mahatma Ghandi a hasi ku su ekspreshon: There is enough in the world for
mans need, but not for mans greed.
Nan sa ripit palabra, tin biaha uza rima f ripit parti di palabra di tal forma ku e
frase ta keda vibra den mente di esnan ku nan ke influensi. Tin ehmpel hopi notorio
di esaki, ku konsekuensia dramtiko i destruktivo. Mi ta refer na e palabranan Ein Volk,
Ein Reich, Ein Fhrer (Un pueblo, Un reino, Un lider). I tin ehmpel bunita, manera e
palabranan memorabel ku a marka historia di sivilisashon di mundu oksidental: Libert,
Egalit, Fraternit.
Pa bon f pa malu, e ehmpelnan ak ta konten e tknikanan pa laga e
palabranan biba nan mes bida den supkonsenshi di e skuchad. Pesei, tin hopi hende
den historia ku nos ta keda krda, no pa loke nan a hasi so, sino pa loke nan a bisa
tambe. E biografianan di Winston Churchill ta mustra, por ehmpel, ku e tabata un mih
orador ku Ministro di Defensa. Mintras e tabata prd diferente bataya, e tabata gana
tur debate, tin ora ku e frasenan potiko inmortal manera: This is not the end, nor is it
the beginning f the end. It is merely the end f the beginning.
Por sosod hasta ku mundu ta keda krda un hende pa e palabranan ku a slep
sali for di su boka sin ku el a realis peso di nan efekto. E opositornan di e
ekspresidente merikano, Clinton, ta komprim su ocho aanan di presidensia den dos
frase: I did not inhale (loke el a bisa den kampaa elektoral tokante su uzo di
mariwana komo mucha) i e frase: I did not have sex with that woman. (loke el a bisa
den su di dos periodo tokante su relashon ku Monica Lewinsky).
Esakinan tabata algun faktor ku por duna palabra mas forsa den kmbersashon
diario i den komunikashon ku pbliko. Pero loke por multiplik e forsa ak ainda mas ta
e medionan di komunikashon di masa manera internt, pelkula, radio, televishon,
korant i e otronan. Si bo lesa den korant: Segun Fulan ... Fedjai ta ladron, no ta
import kiko e sobr notisia sigui bisa. E palabra ladron lo sigui persigu Fedjai pa
restu di su bida.
Esaki no tin di haber ku forsa di palabra so, sino tambe ku e karakter i poder di e
medionan di masa. Awe no ta dia pa papia riba e medionan di komunikashon, pero si
mi bisa ku nan por multiplik forsa di palabra, mester duna un idea pakiko tambe. Si un
hende bisa bo diskretamente ku dos boton di bo paa ta habr, bo por sinti bo un tiki laf,
pero djis despues ya bo a lubid. En kambio si ami par aki, dilanti di tur hende, hasi
uzo di mi mikrofon, ant bisa ... mi ker a hala Kilin su atenshon riba e hecho ku su
101
paa ta habr ... T mesun palabranan, pero sakando Kilin for di anonimidat dje forma
ei, e palabranan tin hopi mas impakto.
Pesei, na mi pareser, no por komunik via e medionan manera ta kmbers riba
bo veranda na kas. Si nan bisa na radio: Ta rekomendabel pa hereb awa di bebe, ta
otro ku si nan bisa: Awa na Krsou ta pst ku mikrobio. E prom frase ta alert bo, e
di dos ta spanta bo. I si bo lesa: E mayornan ta protest kontra regla nobo di skol, ta
otro ku si bo lesa: E mayornan no ta asept soketada na man di ningun maestro di
skol. E prom frase ta inform; e di dos ta instig.
Palabra via e medionan di masa tin e poder di domin mente di hende. Ta pesei,
por ehmpel, ta asina kostoso pa pone aviso den e medionan di masa. Loke bo ta paga
pe no ta e 30 seknde den aire ni e pida papel di korant, sino e poder pa influensi
pensamentu di e grupo ku bo ke kontrol.
Esaki ta trese mi riba e instrumento di merkadeo. Den merkadeo nan ta uza
palabra di tal forma ku e ta kapta imaginashon di hende. Imagin bo, bo mira dos
diferente propaganda pa un bter di awa. Un bter tin e etikt ku e palabranan: Awa di
yobe. E otro tin un etikt ku ta bisa: Awa natural. Maske tur dos ta e mesun awa, i nan
a keda proses na mes manera, e palabranan awa di yobe por pone bo pensa riba tur
e sushedat den e het kaminda e awa ta pasa prom ku e drenta e bter ei. En kambio,
awa natural ta atra bo, pasobra e ta pone bo kere ku bo ta un hende konsiente. f ,
pa duna un ehmpel konos ... ora bo tende e lema: Wrigleys P.K. a pega manera un
bals, bo sa ku no ta bou di bo sapatu nan ke men ku el a pega. Ta djis un wega di
palabra pa bo krda ku e produkto tei pa keda.
Tin diferente pueblo oriental ku ta tuma forsa di palabra asina na serio, ku hasta
nan ta skohe nmber di yu ku ta refer na kalidat noble i bunita, pasobra nan ta pensa
ku nifikashon di un nmber tin poder pa influensi personalidat i hasta destino di hende.
Ta di spera ku e teoria di nmber ak no ta klp, pasobra lo ta masha duele si destino di
nos muchanan ta depend di nmber ku nan famia a plak na otro despues ku nan a
stroi lter ku slaba manera pipita di aros. Ta bon ku ainda nos tambe tin nmber ku un
bunita nifikashon, manera Nydia, ku ta nifik refugio.
Mi a papia te ainda riba e forsa original di palabra, e maneranan pa multiplik e
forsa ak i riba diferente forma di komunikashon. Tin manera tambe pa kibra forsa di
palabra, pero mi no ta bisa muchu di esei, pasobra si tin algu ku ta devalu palabra, ta
ora hende papia hopi pa bisa tiki kos. Pesei, mi ke bisa so ku tin dos remedi efektivo pa
kura e malesa ei: un pn kr ku punta diki i e knpi riba kmpiuter pa delete.
------------------------------
Prom parti di e lektura di Bernadette Heiligers, tres na okashon di presentashon di e
kolekshon di poema Luho di Speransa di Nydia Ecury.
Adapt i sak for di Kristf nr. XII-4
----------------------------------------------------------------------------------------------------.
102
Teoria di Argumentashon (2)
Unidat 17 28
(E informashon ak lo apares den buki 5 i 6 di e mtodo di papiamentu pa skol
avans: Mosaiko i Cristal.)
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Kontenido
Unidat 17
Den e unidat ak, i esunnan ku ta sigui, lo trata algun sofisma mas. Esakinan ta
trosementu di punto di bista, echo na lug di opinion, sofisma ku tin e struktura: si ... e
ora ei (Als - dan -drogreden), dilema inkorekto (vals dilemma), manipulashon
(manipulatie), defensa di algu pa kua no tin defensa (rechtpraten wat krom is), pregunta
retriko i forma na lug di kontenido (vorm voor inhoud).
Ehmpel:
* - Den tempu di karnaval tin masha hopi bringamentu.
- Pues, bo ke bisa mi ku ta bringad so ta partisip na karnaval?
* - Tnis ta un deporte pa hende ku rekurso finansiero.
- Bo ke men ku ta hende riku so por hasi deporte ant?
Den e dos ehmpelnan aki riba, un di e personanan ta kambia punto di bista di e otro,
dunando un interpretashon indese na esaki.
103
2.- Echo na lug di opinion
Ta sosod ku tin biaha un orad f skirbid ta duna un opinion komo un argumento,
pero e ta present esaki komo un echo. Hasiendo esaki, e ta purba di hasi e argumento
fuerte i slido.
Ehmpel:
Ta un echo ku ekonomia no ta un materia difsil na Havo.
Mas ehmpel:
Ta un echo ku e alumnonan di havo-5 ta masha floho.
Aki nos tin un opinion ku a keda tres dilanti komo un echo. E persona no por f no ke
hasi distinshon entre echo i opinion. E ta present su opinion deliberadamente komo un
echo.
Tarea:
Aki ta sigui dos ehmpel: unu di opinion i otro di echo.
Ehmpel di echo:
*Ta un echo ku Boneiru ta situ na parti Wst di Krsou.
Ehmpel di opinion:
* Segun mi, niun mucha den klas di eksamen na skol avans no ta haa bon punto pa
ingles.
Tarea:
Formul dos ehmpel di opinion i dos ehmpel di echo.
-------------------------------------------------
Unidat 18
3.- Sofisma ku tin e struktura: si ... ant/e ora ei (Als - dan -drogreden):
E papiad f skirbid ta bas su mes riba e fama, e popularidat f e simpatia general di
kua sierto persona ta disfrut pa uza esaki den su argumento. E persona ak por ta un
artista di televishon f sine, un deportista konos f un poltiko. Asina e ta krea un
relashon entre e persona i su supuesto perisia f kapasidat profeshonal.
Ehmpel:
* Si esei ta e palabranan di Lareina, anto e mester ta bon.
104
* Si ta nos prom minister a bisa e kos ei, e ora ei no tin duda, e mester ta korekto.
Ta hasi hopi uzo di e tipo di argumento ak den teksto di propaganda, den teksto
apelativo, pues. Por ehmpel, den korant, bo ta lesa f na televishon bo ta tende Si bo
ke paa limpi i suave, anto ta Manal bo mester uza. Si bo ke un kas limpi di pster,
anto ta Baygon bo tin di uza.
Tambe den e rea poltiko, e tipo di argumento ak ta bini dilanti. Ehmpel: Si ta nos
prom minister a hasi e deklarashon ei, anto lo e mester ta bon. Ta estables un
relashon entre e dos partinan di e argumentashon ku no ta eksist realmente.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 19
105
6.- Defensa di algu pa kua no tin defensa (rechtpraten wat krom is):
E papiad ta trata di defend f hustifik un punto di bista ku no ta sirbi. E
argumentonan ku e ta uza ta kompletamente kontrali na su opinion real f su punto di
bista. E ta trata di hustifik loke no ta bon, dunando otro hende f sirkunstansia falta di
e eror ku el a hasi. Den su intento, e por bai asina leu ku e ta kambia su desepshon den
satisfakshon, su rabia den gratitut i su estupides den habilidat.
Ehmpel:
* Punto di bista: Echo ta ku bo ksamen no a bai masha bon. Bo por duna mi un motibu
pa esei?
Argumento: Bon mir, mi ta hasta kontentu ku mi no a slag.
* Punto di bista: Bo mayornan no a permit bo bai e fiesta di skol. Ta dikon?
Argumento: Mi n prd nada; e fiesta tabata masha masha laf mes.
-------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 20
Ehmpel:
*Punto di bista: Ta normal ku siendo adolesente den grupo, bo ta teroris e hendenan
den bo bario.
Argumento: Nos tur ke ta yn, rpido i loko, bo tambe tg?
*Punto di bista: Komo gai grandi, nos tabata oblig esnan mas chik bai hiba respondi
serka e cheknan pa nos.
Argumento: Ta ken no ta asept outoridat di esun mas grandi i mas fuerte?
Ehmpel:
* No ta nesesario trk un kara fis asina pa bo bisa loke bo a kaba di bisa.
106
* Bo por a formul bo opinion na un manera un tiki mas simptiko. Asina ak bo ta
ofend hende sin nodi.
---------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 21
Ehmpel:
Punto di bista: Awor mi ta komprond dikon el a logra haa e hipotek kompletu.
Argumento: E ta dispon di e entrada reker; ademas, e ta ainda bou di e lmite di edat
stipul.
Tarea:
Buska f invent dos ehmpel di e tipo di argumentashon ak.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 22
107
Ehmpel:
Nos bnt di tnis ta di opinion ku mester suspend e empire ku a falta hende rspt na
e torneo di Copa Davis, awor ku a keda prob ku el a komport malu durante e wega
entre un tenista chileno i esun di Aruba. Ora e tenista chileno ker a kuestion un bala ku
e empire a kanta out, el a ofend e chileno, gritando ku hende siegu no mester hunga
tnis.
Punto di bista: Mester suspend e empire ku a falta hende rspt na e wega di Copa
Davis.
Argumento prinsipal: E empire a komport malu.
Supargumento: El a ofend un tenista chileno.
Supsupargumento: El a bisa e tenista ku hende siegu no mester hunga tnis.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Unidat 23
Ehmpel A:
Pb.: Abo lo lanta sigur ku kayente di kurpa maan mainta,
Arg.: pasobra bo a kana den waseru henter atardi.
Ehmpel B:
Pb.: Bida di bo outo lo ta masha krtiku;
Arg.: bo no ta hasi nada na mantenshon di dje.
Den e dos ehmpelnan menshon, por mira ku a uza un argumento komo kousa di e
efekto (konsekuensia) ku a keda ekspres den e punto di bista.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
108
Unidat 24
Ehmpel A:
Pb.: No ta rekomendabel pa amplia planta di nos refineria di petroli aktualmente
Arg. si tuma na kuenta ku awor aki mes e ta hasiendo hopi dao na nos
medioambiente.
Ehmpel B.:
Pb.: Ta bon ku a amplia enseansa obligatorio te na diesocho aa.
Arg: Esei ta evit ku hben di e edat ei ta keda kana prnada riba kaya.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 25
Ehmpel A:
Pb.: E alumnonan no por traha e enkargo di habilidat di skirbi pis ak.
Arg.1: Marelva no por a logra skirbi su relato di investigashon pa historia.
Arg.2: James no ta por a skirbi e resea di un buki pa hulandes.
Arg.3: Mario no a logra resum na un manera adeku e artkulonan.
Ehmpel B:
Pb: Produkto aleman tin mih kalidat ku produkto hulandes.
Arg.: Wrs di Alemania ta mas dushi ku limonada di Alemania.
Arg.: Outo aleman tambe ta mih ku esun hulandes.
Ehmpel A:
Pb.: Intervenshon di Nashonnan Un na Kosovo no tabatin sentido,
Arg.: pasobra e intervenshon na Bosnia-Herzegowina tampoko no a yuda ku nada.
(E situashon na Ksovo ta komparabel ku esun na Bosnia-Herzegowina.)
Ehmpel B:
109
Pb.: Tur hende ku ke por stp di huma.
Arg.: Si bo ta un gran bebed di alkohl, tambe bo por stp si bo ke.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 26
Ehmpel:
Pb.: E restorant ak sigur lo ta hopi karu,
Arg.: pasobra tur kaminda nan ta bisa ku e ta un restorant di tres strea.
(Ta konos ku karakterstika di un restorant di tres strea ta ku nan ta karu.)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 27
110
- A uza sufisiente ehmpel, i nan ta sufisientemente representativo di manera ku nan ta
fundament e punto di bista?
- E komparashon has ta korekto? E komparashon ta blido?
------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 28
Aseptabilidat di un argumentashon
Pa por asept un argumentashon oral f skirb, mester inklu algun punto mas den
anlisis i evaluashon di e argumentashon. Ademas di e skema di argumentashon, ta
trata di e siguiente puntonan: konsistensia, verifikabilidat/komprobalidat, dato relevante
relashon ku e fuentenan konsult, apoyo nesesario, i balides di e argumentashon. Den
e siguiente unidat ak, lo elabor riba e sinku puntonan ak, menshonando e
preguntanan ku generalmente ta hasi ora ta evalu i analis e argumentonan di un
argumentashon na un manera krtiko.
1 Konsistensia:
E argumentonan uz pa e skirbid f papiad ta kuadra ku otro f
nan ta kontrades otro?
2 Verifikabilidat:
E skirbid f papiad ta ofres su pbliko lesad/skuchad e posibilidat di por verifik
f kontrol kontenido di e argumentonan ku el a trese dilanti?
3 Dato relevante relashon ku e fuentenan uz:
E argumentonan ku a bini dilanti ta bas riba dato relevante sak for
di e fuentenan skoh pa apoy tpiko di e argumentashon?
4 Balides di e argumentashon:
E argumentonan uz ta realmente blido, es desir, no a uza sofisma
komo argumento?
5 Apoyo nesesario:
E argumentonan uz ta realmente apoy e puntonan di bista tres
dilanti den e argumentashon? Nan ta blido?
112
Kiko FYVK por nifik pa nos komunidat? Mester mustra gobirnu ku FYVK ta un
nesesidat i ku komunidat no por mas sin dje, segun Leer a sigui bisa. Mester struktur
kiko spesfikamente ta e tareanan di FYVK, pasobra sierto momentu tabata yama FYVK
su piket team pa tur pero tur kos ku pasa den komunidat. FYVK ta funshon en total ku
4 persona den servisio permanente, e direktor i un koordinad, dos persona ku kontrato
i un grupo di boluntario di 23 persona ku ta traha ku nan alma i kurpa pa komunidat.
Daira Leer, direktor di Fundashon Yudansa pa Vktima Krsou, ta hopi kontentu
ku e mensahe ta yegando tur kaminda, prinsipalmente serka e vktimanan i tambe e
abusadnan. Leer ta reakshon satisfaktoriamente riba e diferente konferensianan di
Violensia Domstiko ku tabatin den e ltimo tempunan. Ta mas ku klaro, kaminda ku
nan komo organisashon por duna un man, nan lo hasi esaki sin mas. Manera a
menshon ariba, importante ta ku e mensahe ta yegando tur kaminda den komunidat.
--------------------.
Sak for di korant: TAsina edishon number 1. Sptmber 2013
-----------------.
2 Por fabor, tuma algun mint pa revis e gastunan nobo di nos servisionan, ku
lo drenta na vigor entrante 1 di febrari 2014.
113
Alinia for di teksto:
-----------------------------------------------------.
114
TEKSTO 7: KAYA DI MEDIOAMBIENTE
Ku konstrukshon di e fasilidat ak ta bira posibel pa hende ku tin material, ku Selikor
ta asept pa resiklahe, entreg esaki sin ku tin di bai te na e parti patras di landfill pa
deposit nan sushi. Por konsider e kaya di medioambiente aki komo un kaya estilo drive
through den kua kliente ta pasa ku su vehkulo i para na e diferente knteinernan destin
pa diferente tipo di sushi. Kada knteiner lo tin un brchi ku ta indik kua tipo di sushi
mester bai aden. Ta papia pa su mes ku, pa hasi esaki, e kliente mester surti su sushi
adelant. Importante ta pa e sushinan ku ta keda entreg na e kaya ta bon surt.
No ta tur kantidat di sushi por hiba na e kaya di medioambiente. Ta asept un
mksimo di un baki di pikp na e kaya ak. Pa un kantidat mas grandi di sushi ku ta bini
surt kaba, personal di e kaya di medioambiente lo duna instrukshon unda mester deposit
esaki. Den tur sobra kaso, mester bai deposit e shushi riba landfill.
Uso di e kaya di medioambiente ta kompletamente grtis, saliendo for di e punto di
bista ku e klientenan ta entreg nan sushi surt kaba. Pa sushi ku no ta surt, ta aplik e
mes prosedimentu ku ta aplikabel pa landfill. Hasiendo uzo di e kaya di medioambiente, e
klientenan lo spar eventual gastu ku lo tabata mar na bentamentu di shushi na landfill.
Hasiendo uzo di e kaya di medioambiente, un kliente ta evit, na prom lug, ku e
mester kore den su vehkulo bai te na e parti di mas patras di landfill. Ta bini aserka ku
kliente no ta paga nada pa deshas di nan sushi. E kontribushon mas grandi ku e kaya di
medioambiente ta ofres na komunidat ta ku uzo di e kaya ak ta redus e kantidat di sushi
ku ta bai result na landfill, i konsekuentemente, ta alarg bida di nos landfill. E ltimo ak,
sigur, ta benefisi nos medioambiente i halsa nos nivel di bida. Banda di esaki tambe, por
bisa ku e kaya di medioambiente ak ta kontribu na nos ekonomia ya ku, despues di
proses e sushi, lo eksport esaki pa e lug kaminda ta uza material resikl pa traha
produkto nobo. E kaya di medioambiente, pues, ta krea empleo lokalmente i ta aport na
nos reserva di divisa.
E kaya ta habr di 7 or di mainta te 5 or di atardi durante henter siman, pues, di
djaluna te djadumingu. Abo i Selikor, huntu nos ta sigui tene e isla ak limpi.
---------------------------------.
Artkulo bas riba folder di Selikor
Enkargo:
115
------------------------------------------------------------------------------------------------------
REPORTAHE Mdulo 4
Algun opservashon relashon ku trahamentu di REPORTAHE
Tpiko di reportahe
E skirbid di un reportahe ta kompil dato, buska kousa, analis
e konsekuensianan, skucha opinion di e protagonistanan i e
partisipantenan/instansianan envolv i di e testigunan pa asina e
por profundis den e problema/tpiko di e reportahe i duna un
vishon amplio di dje (di tur su fasetanan).
- Un tpiko pa un bon reportahe ta, por ehmpel: Kon e ilegalnan ta
drenta Aruba/Krsou/Boneiru? Kon sigur trfiko ta na
Aruba/Boneiru/Krsou? f Krsou/Aruba ta un pais demokrtiko?
Areglo di penshun di mandatario. Subida di penshun di behes na
65 aa. Seguro bsiko pa tur gremio.
Struktura di reportahe
- E alinia di introdukshon ta importante, pasobra su ophetivo ta
pa kapta atenshon/interes di e lesadnan. Finalis e reportahe ku
un bon alinia di konklushon ku por konten un resmen f un
konklushon. (Un komienso ku ta atra, un desaroyo interesante
i un final konkreto.)
- Por inklu material grfiko pa oument grado di ophetividat di e
reportahe.
Konvenshon: Generalmente, relato di e reportahe ta deskriptivo; e tin un
kontenido sosial i humanitario.
116
Funshon di reportahe: - inform e lesadnan, pero tambe konmov i provok di tal
manera ku e lesadnan por forma nan propio opinion.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
117
(3)
TEKSTO:
KIKO NOS A SIA DI E KONSEKUENSIANAN DI TOMAS?
1
Ni sikiera den forma di orkan f tormenta tropikal, Tomas a klsh ku Krsou,
pero asina mes ku vrios konsekuensia devastador pa nos komunidat. 2Un enorme
kantidat di awa torensial a basha riba nos isla, lagando e reanan di Punda, Salia,
Zeelandia, Koraal Specht, Monte Carmelo i Bandariba den un situashon masha ferfelu.
3
Kas i negoshi a yena ku awa, daa propiedat i merkansia balioso, pone, ademas, ku
vrios outo a keda peg den awa riba kaminda pbliko. 4E nivel di awa ku a subi ta e
faktor ku a hasi nesesario pa evaku un kantidat grandi di siudadano den algun di e
reanan menshon. 5waseru a kai forma plas grandi di awa i lastra meskla di awa
sushi di roi i kloaka den e kayanan, kreando asina un situashon a-higiniko i peligroso
pa sal.
Pa enfrent e situashon di kalamidat ku Krsou a ha konfront kun, vrios
instansia di gobirnu, formando un tim di kalamidat, a interven, tur ku bon intenshon,
pa resolv e problemanan ku a surgi. Tg, dos persona a fayes durante e
sirkunstansia di kalamidat ak.
1
Sinembargo, un aktitut remarkabel di e suseso ak ta esun ku ketu bai nos
outoridatnan ta aktua segun un aserkamentu sentralista (top - down). 2Pues, kasi nunka
no ta embolb e propio habitantenan f e organisashonnan lokal di e barionan konsern.
3
Reda Sosial, por ehmpel, ku tur su bon intenshon, ta sali manera for di ariba bin kai
abou pa drenta e barionan i bisa e habitantenan kiko mester sosod den nan bario. 4Aki
atrobe nos a prd un oportunidat di oro pa desaroy nos mes hendenan, embolb i
duna e propio habitantenan partisipashon pa nan por bira e agentenan ku por yuda i
duna un man.
Esaki ta kontrali na loke sa sosod den e paisnan di Latinoamrika, kaminda
kasi semper e organisashonnan sivil ta tuma mando pa atend i duna asistensia tantu
na grandi komo chik den un situashon katiko i deplorabel.
Mediatn
1
Mediatn ta sin duda un bon inisiativa pa konsientis henter nos pueblo i halsa
e nivel di solidaridat i koresponsabilidat. 2Pa medio di un mediatn por laga tur hende
komprond ku mester hinka skouder bou di esfuerso pa lanta Krsou. 3Sinembargo, a
laga un oportunidat briante manera esaki pasa, kaminda den kooperashon estrecho ku
instansia manera DROV i DOW, Brantwer, Krus Kr i otro por a edifik pueblo. 4A
118
keda sin komunik ku pueblo a base di dato i instrukshon konkreto riba asuntu
relashon ku pasashi di awa, kondishon di dam, kloaka i roi na Krsou, e sentido di
responsabilidat di kada siudadano, prevenshon di desgrasia, higiena i sal di pueblo en
espesial. 5Netamente, durante e mediatn por a hasi hopi den forma di konsientisashon
di nos pueblo.
Final di kuenta, meskos ku den e paisnan bisia, komunidat di Krsou mester dal
e paso pa kumins organis su mes den su barionan i kompromet su mes di tal forma
ku e por asum responsabilidat riba un base kolektivo. Ta robes pa sigui pensa i aktua
riba e base di top-down, manera semper nos a hasi te ainda, pasobra ku esei, ta
paralis i frena inisiativa di e propio siudadanonan ku konos nan bario mih ku kualke
profeshonal.
Den kaso di un fenmeno natural mas grandi i pi, ku lo por tin un impakto
muchu mas grandi ku loke a sosod resientemente, komunidat di Krsou mester sa kon
e por yuda su mes. E habitantenan di kada bario mester por tin sikiera e mnimo na
konosementu i kapasidat pa duna yudansa na otro den situashon doloroso, aktua
kaminda ta nesesario en bes di sinta man krus warda riba e profeshonalnan. Krsou
mester sia di loke a pasa pa nos ta mih prepar pa un prksimo kalamidat.
Komo tal, kada bario mester tin por lo mnos un organisashon chikitu ku por sali
padilanti pa duna asistensia. Mas aleu, mester desaroy i foment den nos barionan un
sistema pa ta mas aktivo i dedik na kultura, arte, deporte, msika, plantamentu, pero
tambe prevenshon den kaso di kalamidat. E eksperensianan di djaluna 1 di novmber
di aa 2010 den oranan di anochi pa su manis djamars 2 di novmber mester sirbi pa
stimul un grado di organisashon kolektivo mas haltu den nos barionan.
-------------------------------------------
Skirb pa Erwin Raphala
Sak i adapt for di xtra di novmber 2010
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Kontest e preguntanan i kumpli ku e enkargonan:
119
C. Pa por duna yudansa na otro den situashon doloroso, tur habitante mester
tin un mnimo na konosementu i kapasidat. (alinia 7)
D. Por ehmpel, ta pesei, ta foment dedikashon na kultura, arte, deporte,
msika, plantamentu, pero tambe prevenshon den kaso di kalamidat. (alinia
8).
4b. Duna un splikashon di bo eskoho(nan).
Den alinia 4 a uza e palabra esaki, den alinia 5 tambe a uza e palabra esaki i
den alinia 6 a uza e palabra esei.
5a. Na kua kategoria di palabra e palabranan di referensia ak ta pertenes?
5b. Na kiko kada un ta refer den e teksto?
6. Den e prom dos alinianan di e teksto aki riba, por bisa ku e outor a logra un
grado haltu di koherensia tekstual. Kua karakterstika di e alinianan ta
enfatis tal koherensia i unidat?
120
nan no ta sigui gana sin uza droga. 3El a konfirm ku e atmsfera deportivo ta pst ku
droga aktualmente (Bamberger i Yeager 65). 4De hecho, tin algun hende ta pretend ku
tur e atletanan ku ta kibra rkrt mester ta uza sierto droga. 5Charles Yaselis, un
katedrtiko di universidat ku a studia uzo di droga den deporte, ta kere ku un
porsentahe haltu di atleta ku a estables rkrt nobo a hasi esei ku yudansa di droga.
6
Segun e, un mayoria grandi di eksperto, ta pensa asina (Herper, alinia 10).
Anlisis di alinia
Lesa e siguiente alinia di introdukshon di un artkulo i kontest e preguntanan.
1
1. Awendia hopi pais ta konfront vrios problema kompleho i tambe situashon di
polarisashon i anarkia. 2Ta parse ku hopi lider ta pasa fsilmente riba e prinsipionan
bsiko i drenta den debate largu i sin fin, i pa kolmo, sin ningun resultado real. 3E
partidonan poltiko ta asina divid i asina leu for di otro ku nan no ta kapas pa kontra
otro na mitar di kaminda pa asina funshon na un manera satisfaktorio i alkans e
metanan ku a keda propon. 4Sinembargo, e lidernan mester lucha pa derecho di un i
tur, i ta imperativo pa nan paga debido atenshon na hubentut. (102 palabra)
12. Saka e sitanan direkto for di e sitanan aki bou, skirbi nan riba bo blachi i aad
e puntuashon nesesario, esta, kma i komia dbel.
121
B. - Algun krtiko a laga sa ku Komit Olmpiko semper tabata reprobabel ora
ta trata di tstmentu di e deportistanan ganador.
C. - Pa bo por gana un kompetensia mundial un deportista renombr a
koment ayera den un programa di deporte awendia bo mester uza droga.
D. - Ta realmente un reto pa elimin uzamentu di droga den deporte
profeshonal awendia segun un periodista merikano.
E. - E konosido tenista Federer a duna di konos ku awendia hopi atleta
profeshonal ta uza produkto ku ta konten droga pa nan por kibra rkrt.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
122
- Pone e frase nkleo komo e di dos frase den e alinia.
- Inklu un ehmpel i un sita den e parti di desaroyo/elaborashon di e alinia.
- Finalis e alinia ku un frase di konklushon.
(- Pensa un ttulo krtiku pa e alinia. esaki ta bai aden prksimo biaha)
- Indik riba bo blachi e sekuensia lgiko ku bo skohe, ku mester ta un di e
tresnan menshon na pregunta 14b.
E tpikonan ta:
- Obesidat
- Spiritualidat
- Profeshonalismo
------------------------------------------ksito----------------------------------------------
123
(4)
TENTAMEN DI MASTER PAPIAMENTU INTERAKSHON
SKIRB- MDULO 4 (TAVA-4)
Lesa e siguiente teksto ku hopi atenshon, kontest e preguntanan i kumpli ku e
enkargonan. No ta permit hasi uzo di reader, buki, diktado f anotashon di kolezje. E
tntamen ta konsist di 5 pgina i 19 pregunta habr i ser. ksito ku e tntamen. Tempu di
tntamen ta 3 ora (15.00-18.00). (Fecha: 11 -10- 2012 Kohrt nr.2 )
__________________________________________________________________
TEKSTO:
124
Krsou tin di kubri, ademas, un suma di 26 mion florin na kuido kstra di sal, segun un
relato ku Refineria di Krsou a laga traha. Ta nos mes ta permit tur e kosnan ak na Krsou.
Sinembargo, for di 2019, nos mes lo bai determin kon nos futuro lo bira sin e
refineria ku ta kontamin nos medioambiente, i nos lo tin masha hopi posibilidat pa halsa
nos dushi isla na un nivel mas haltu. Esaki ta un kestion di boluntat, kreatividat i brio pa
pensa out of the box. I esei nos mester kumins hasi for di awor. Loke a pasa na Jan Kok
por ripit di un momentu pa otro. E ta un atvertensia. Asina e indignashon baha bk,
despues ku a limpia e zeta, te asina leu ku esei ta posibel, ta bira tempu pa nos evalu kiko
por hasi si aki sosod un desgrasia manera a tuma lug resientemente na Venezuela f na
Bhopal, India (algun tempu pas, i di un embergadura sin presedente).
Nos mester realis ku si no tabatin kestion di bientu ku a bira, nan lo a basha mas
tantu zeta den laman, ku lo a drif bai mas leu. Probablemente, niun hende lo no a nota esei.
Tg, esei lo a bira un desaster mes grandi, pero mnos visibel, mnos tangibel. E ta keda
naturalmente un asuntu serio, i lamentablemente, nos sa ku e tipo di kosnan ak a yega di
pasa mas bes den pasado. Pues, nos mester keda hasi PDVSA responsabel, komo esun ku
a kousa esaki, i present e kuenta tambe.
Ta sumamente tristu ku e desaster di zeta na Jan Kok, ku tin un konsekuensia ku di
ningun manera por kamufl f hustifik, ta konfirm un biaha mas ku e industria
petrokmiko no ta pertenes na Krsou. Krsou mester tin e kurashi pa ke logra un Krsou
mas prspero, mas limpi i mas bunita. Ku tur e desaroyonan ya andando den mundu riba
tereno di solushon inovativo i alternativo pa un desaroyo duradero i responsabel, esaki sigur
ta faktibel. Nos no mester pensa ku pa logra esei, nos tin di invent wil.
Nos gobirnu mester hasi eskoho a base di konosementu, sabiduria i lgika. E
desaster na Jan Kok ta indikashon ku gobirnu, apsolutamente, no ta prepar pa aktua ora
algu asina okur. Di un forma penoso, a sali na kla ku un eskoho na fabor di industria
petrokmiko aki na Krsou, irevokablemente, lo ta kompa pa e riesgo di aksidente grandi i
chik, manera a sosod den e siman tras di lomba na Jan Kok i na Venezuela, kaminda na
mes momentu un eksploshon grandi a tuma lug na un refineria. I eseinan ta djis dos
ehmpel resien.
Skohe pa industria petrokmiko ta nifik skohe pa kore riesgo ku nunka no por
preven 100%. Esei gobirnu, i nos tambe, mester ta kompletamente konsiente di dje, di
moda ku nos por skohe korektamente. Pa por hasi un eskoho korekto, mester di noshon,
vishon i aktuashon firme. Komo habitante, nos tin e derecho i e obligashon di keda mustra
gobirnu riba esaki. Nos tur mester pensa i medit riba kiko ta na interes general. Un i tur
mester tin partisipashon. E baka a hoga kaba. Awor a bira tempu pa tapa e pos. Nos ta
konfia riba boluntat i disponibilidat di tur hende na Krsou pa logra esaki.
---------------------
Skirb pa Andres Casimiri, presidente di Fundashon Green Town Curaao, pero adapt pa e
eksamen ak. xtra, sptmber 2012
125
B. spesfiko
C inovativo
D. vago
2. E frase nkleo di alinia 4 ta hopi largu. Reformul e frase nkleo di tal manera ku e
ta ekspres na un manera mas kla e tpiko i e parti restriktivo. (Saka af tur loke ta
di mas den e frase.)
5a. Menshon e dos strategianan ku normalmente ta uza pa logra unidat den un alinia.
5b. Splika si e outor a logra unidat den alinia 6.
7. Den alinia 8, e outor ta bisa ku esaki sigur ta faktibel. Na kiko e outor ta refer ku
esaki?
Por konsider e prom frase di e ltimo alinia komo e frase nkleo di e alinia.
8a. Indik kiko ta e tpiko i kiko ta e parti restriktivo di e frase nkleo ak.
8b. Splika si e outor a elabor e frase nkleo ak den e alinia.
9. Den alinia 1, e outor ta bisa den e ltimo frase: un sintimentu ku esaki no tin mag di
pasa nunka mas. Segun e outor, kiko lo mester sosod pa evit ku esaki no ta pasa
nunka mas? (Buska e kontesta den henter e teksto.)
126
un prmit di Banko Sentral ta nesesario. 3Mester dirig un petishon pa prmit por
eskrito na e Departamento di Divisa di Banko Sentral. 4Sinembargo, ta
responsabilidat di kada kliente pa vigil si e transakshonnan has den un aa ta
keda denter di e lmite stipul. 5Den kaso di violashon di e Lei di Divisa, Banko
Sentral ta outoris pa tuma medida.
--------------------------------------------.
11. Skohe e ttulo ku ta kuadra mih ku kontenido di e alinia ak.
A Transferensia finansiero den eksterior
B Regulashon di divisa di Banko Sentral
C Prmit pa transakshon den eksterior
D Petishon pa prmit di Banko Sentral
12. Si tuma e prom frase komo e frase nkleo di e alinia, por bisa ku e ta
A muchu general.
B muchu spesfiko.
C muchu kompleho.
D muchu simpel.
S A P U (Pleurodema brachyops)
1Den pasado resien, e sapu ak tabata e niko anfibio riba nos islanan.
2Originalmente, ta na Aruba so e tabata eksist, kaminda nan ta yam Dori. 3Banda
di 1910, el a bin result na Krsou tambe komo stowe den un karga di santu pa un
konstrukshon. 4E ta kol maron, i e tin pikpik blou riba su atras, i su blnan ta kol
kr bibu. 5Kontrali na otro sapu, e ta pasa prktikamente henter su bida riba tera.
6Solamente despues di un bon yobida, e ta buska plas di awa pa e reprodus. 7E
15a. Por konsider e palabra komo riba lia 3 tambe komo un preposishon den e
konteksto ak? S/N.
127
15b. Si esei ta e kaso, splika bo kontesta.
17. Aki ta sigui algun ponensia bas riba kontenido di mdulo 4: nivel meso alinia.
Indik si nan ta korekto f inkorekto.
A Den un frase nkleo, ta haa informashon di e pensamentu
prinsipal di e alinia. kor/inkor
B E frase di konklushon di un alinia semper ta un parfrasis
di e frase nkleo. kor/inkor
C Ku e trmino koherensia, ta refer na kontenido di un
teksto skib. kor/inkor
D Plagio ta nifik hasi uzo di idea f palabra di otro hende
despues ku a risib prmit. kor/inkor
E Palabra poko komun ta apares semper entre komia simpel. kor/inkor
F Un frase di apoyo f elaborashon por konten ehmpel, echo
i sita direkto. kor/inkor
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
18a. Skohe awor un di e siguiente tpikonan i skirbi un alinia independiente di 125
palabra.
- Dolarisashon di e islanan Bes
- Matrimonio fiktisio
- Inseminashon artifisial
19. Skohe awor unu di e siguiente tpikonan i skirbi un alinia independiente di 125
palabra ku ta tene kuenta ku e siguiente kriterionan spesfiko:
19b. Indik riba bo blachi e sekuensia lgiko ku bo a skohe, ku mester ta unu di e tresnan
menshon na pregunta 18b.
E tpikonan for di kua por skohe ta:
- Obesidat
- Spiritualidat
- Nepotismo
--------------------------------------------------------------ksito--------------------------------------------------------------------.
128
ENKARGO (3) DI REKUPERASHON I KOMPENSASHON PA E MDULO 4 DI
INTERAKSHON SKIB: (doeltaal Papiamentu) (TAVA-4)
Aki ta sigui algun punto i pregunta ku por tuma na konsiderashon na momentu di trata e
fenmeno ak:
- duna un definishon kla di e trmino ekspreshon preposishonal
- kua ta e diferente tiponan di ekspreshon preposishonal ku ta haa den papiamentu?
- ki funshon e ekspreshonnan preposishonal tin den papiamentu?
- kompar uzo di e ekspreshon preposishonal ku nan uzo den spa i hulandes
- saka ehmpel for di korant, revista, foyeto i buki di estudio pa ilustr uzo di e
ekspreshonnan preposishonal na papiamentu
- indik bou di kada ehmpel pgina di e fuente kaminda a ha.
------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Aki ta sigui algun punto i pregunta ku por tuma na konsiderashon na momentu di trata e
fenmeno ak:
129
- duna un definishon kla di e trmino sintagma preposishonal
- kua ta e diferente funshonnan di e sintagmanan preposishonal uz den papiamentu?
- kompar uzo di sintagma preposishonal ku su uzo den spa, hulandes i ingles
- saka ehmpel for di korant, revista, foyeto i buki di estudio pa ilustr uzo di e
sintagmanan preposishonal na papiamentu
- indik bou di kada ehmpel pgina di e fuente kaminda a ha.
------------------------------------------------------------------------------------------------------.
130
Enkargo final pa Papiamentu Interakshon skirb mdulo (4)
vershon definitivo - (TAVA 4)
ENKARGO DI REPORTAHE
Tene kuenta, ademas, ku tur loke a keda trat riba nivel mikro i meso di teksto.
Indik e fuentenan ku a uza pa saka informashon i pa e sitanan.
Taip e reportahe riba kmpiuter i uza un di e siguiente tiponan di lter:
calibre 12, malandra 12 f arial 12.
------------------------------------------------------------------------------------
Tpiko opshonal:
- obesidat
- spiritualidat
- profeshonalismo
- inseminashon artifisial
- nepotismo
Ta prepar e tpikonan, lesando diferente material skirb. Por mira tambe material
grab (vidio). Tur studiante ta prepar e prom tres tpikonan i unu di esunnan
opshonal.
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
131
STRUKTURA DI TEKSTO ARGUMENTATIVO
Bsikamente tin dos struktura ku por uza pa skirbi un artkulo/teksto/ensayo argumen-
tativo. Ta uza e struktura di Patronchi di blki (Block Pattern) f esun di Patronchi di
punto pa punto (Point-by-Point Pattern).
Block Pattern
i. Introdukshon
Splikashon di e issue, sigu pa e
tsis (ponensia)
ii. Nkleo
Blki 1
A. Resmen di e argumentonan di e
otro banda (otro hende/skirbid)
B. Refutashon di e prom argumento
C. Refutashon di e di dos argumento
D. Refutashon di e di tres argumento
Blki 2
E. Bo prom argumento di apoyo
F. Bo di dos argumento di apoyo
G. Bo di tres argumento di apoyo
(di bo tsis: bo punto di bista)
iii. Konklushon
E konklushon por inklu un resmen di
bo punto di bista
-----------------------------------------
(Naturalmente, e skirbid por uza mas
ku 3 argumento i kontraargumento den
su teksto.)
132
Point-by-point pattern
i. Introdukshon
Splikashon di e issue (tpiko), inkluyendo un
resmen tambe di e argumentonan di e otro
banda (otro hende/skirbid),sigu pa e tsis
(ponensia)
ii. Nkleo
iii. Konklushon
E modelonan ak ta sak for di Academic Writing English di Alice Oshima i Ann Hogue.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
133
ENSAYO
----------------------------------------------------------------------------------
2)
Ensayo di proseso
Den e tipo di ensayo ak, e skirbid ta uza e sekuensia kronolgiko pa organis su
informashon. Den e tipo di ensayo ak ta splika f deskrib un proseso.
Pero tambe, pa splika kon ta saka potrt, kon ta traha un obra di sermika f kon ta
krea un sistema di atministrashon.
----------------------------------------------------------
3)
Tres paso ku ta sigui pa organis un ensayo di proseso.
1) Diskut e pasonan di e proseso deskrib den e sekuensia ku nan ta tuma lug. Por
uza un alinia pa kada paso.
2) Skirbi un frase di tsis ku ta menshon e proseso i ku ta indik sekuensia den
kronolgiko.
3) Uza palabra i sintagma di sial pa indik e sekuensia kronolgiko.
--------------------------------------------------------
4)
Ehmpel di frase di tsis pa ensayo di proseso:
- Sigui e siguiente pasonan pa krea un bunita vas di sermika pa uzo domstiko.
- E tereno di selekshon gentiko a desaroy rpido den e ltimo dies aanan.
- Kenta awa pa medio di rayo solar ta un proseso simpel.
134
-----------------------------------------------------------
5)
E frase di tsis por menshon tambe e kantidat di paso den e proseso. (Mira e siguiente
ehmpelnan di frase di tsis.)
- E proseso di kentamentu di awa pa medio di rayo solar ta enser tres paso prinsipal.
Por menshon hasta e pasonan den e frase di tsis.
- E pasonan prinsipal den e proseso di kentamentu di awa pa medio di rayo solar ta (1)
fangumentu di e energia solar, (2) kentamentu i wardamentu di e awa kayente i (3)
distribushon di e awa kayente na e puntonan di uzo.
-----------------------------------------------------------
6)
Ehmpel di palabra di sial pa un ensayo di proseso:
- finalmente, na mes momentu, entretantu, ora, despues, prom ku, mintras, te ora, na
aa 2000, un par di siman despues, riba e di tres dia, vrios aa despues, etc.
-----------------------------------------------------------
7) Ensayo di kousa/efekto
Ehmpel di struktura
A
introdukshon
1 kousa
2do kousa
3r kousa
alinia di transishon
1 efekto
2do efekto
konklushon
Resmen
1. Ensayo di kousa/efekto ta un struktura komun den skirbimentu akadmiko ora ta
skirbi tokante kousa (motibu) i efekto (resultado).
2. Tin dos patronchi di organisashon di ensayo di kousa efekto.
Block organization (organisashon di unidat): den e patronchi ak ta agrup den
un unidat e kousanan i den un otro unidat ta agrup e efektonan. Por pone un
alinia di transishon entre e dos unidatnan.
Chain organization (unidat di kadena): den e tipo di organisashon ak no ta
separ e kousanan i e efektonan den dos sekshon, sino ta trata nan mesora tras
di otro den nkleo di e ensayo.
3. Ta uza un vrios palabra ku ta seal e idea di kousa/efekto.
----------------
135
Ensayo argumentativo (argumentative essay)
Den e tipo di ensayo ak, e skirbid ta demostr ku e ta di akuerdo f e no ta di akuerdo
ku un asuntu (issue), usando motibu (argumento) pa apoy su opinion.
II. Nkleo
Blki 1
A. Resmen di kontraargumento
B. Refutashon di e prom kontraarg.
C. Refutashon di e di dos kontraarg.
D. Refutashon di e di tres kontraarg.
Blki 2
E. Bo prom argumento di apoyo
F. Bo di dos argumento di apoyo
G. Bo di tres argumento di apoyo
III. Konklushon
II. Nkleo
Blki 1
A. Formulashon di e prom
kontraargumento i refutashon di
esaki ku bo propio argumento.
B. Formulashon di e di dos
136
kontraargumento i refutashon di
esaki ku bo propio argumento.
C. Formulashon di e di tres
kontraargumento i refutashon di
esaki ku bo propio argumento
-----------------------------------------------
Alinia di introdukshon di ensayo argumentativo
- E alinia ak ta konten un splikashon di e tpiko (issue), loke ta un parti nesesario di
un ensayo di argumentashon.
Por kumins e ensayo, entre otro, ku un relato dramtiko f ku algun dato estadstiko
sorprendente. Den e kaso ak, un di dos alinia di introdukshon lo ta nesesario pa duna
un splikashon di e tpiko i skirbi e frase di tsis.
--------------------------------------------------
Frase di tsis di ensayo argumentativo.
E frase di tsis ta ekspres klaramente punto di bista di e skirbid (ensayista). E
siguiente frasenan di tsis ak ta ekspres solamente punto di bista di e skirbid.
Ehmpel:
- E leinan di toke di keda ta inhustu, pesei mester abol nan.
- Na mi opinion, investigashon di slula mama/progenitor mester tin sosten kompletu di
nos gobirnu.
- Konstrukshon di un hspital nobo no mester ta un kuestion di poltika.
- Esnan ku tin pens di kasa mester sigui un kurso di preparashon pa matrimonio por lo
mnos un aa.
- Mester sensur violensia den wega di vidio,pelkula i programa di televishon.
----------------------------------------------------------------
E frase di tsis hopi biaha ta menshon e punto di bista kontrali.
Generalmente, e skirbid ta menshon su punto di bista den e frase independiente, i e
punto di bista kontrali ta apares den e frase supordin
137
- Ounke ta bisa ku e leinan di toke di keda ta nesesario pa kontrol e gunnan hubenil,
e leinan di toke di keda ta klaramente inkonstitushonal.
- Ounke tin algun motibu pa ta kuidadoso ku investigashon di slula mama/progenitor f
kualke otro teknologia nobo, mi ta kere ku
potensialmente su benefishinan ta mas ku e peligernan.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
138
ENSAYO - Mdulo 5
ALGUN IDEA ESENSIAL TOKANTE SKIRBIMENTU DI ENSAYO
Sita: (Het essay onderscheidt zich van de column door zijn grotere
lengte en door de diepgang die in de regel in een column niet
gerealiseerd kan worden.)
-------------------------------------
139
ALGUN SUGERENSIA BALIOSO MAS RELASHON KU SKIRBIMENTU
DI ENSAYO:
4. Tuma tempu pa pensa bo (frase di) tsis di manera ku esaki por ta kla
(duidelijk en helder). Ta prktikamente imposibel pa skirbi un ensayo sin un tsis kla.
10. Krda revis bo ensayo un par di biaha. Mira e artkulo Revishon di Teksto den
e reader ak.
------------------------------------------
Por konsult tambe otro fuente di informashon pa, por ehmpel, trahamentu di un plan
di konstrukshon (constructieplan) i un plan di etapa (stappenplan) pa ehekushon di e
tareanan di orientashon, preparashon i ehekushon (skirbimentu) di e ensayo.
----------------------------------------------------------------------------------------------------
140
ENSAYO MODELO: (Teksto) Struktura di ensayo
141
e hendenan ku a yega Merka for di Oropa, Afrika i Asia.
Siendo agrikultor eksperto, e nativonan merikano di Nort
Amrika a sia e personanan resien yeg hopi kos di e
tknikanan di agrikultura i kultivo. Tur mucha di skol merikano
a yega di tende di e historia di e nativonan merikano ku a sia e
prom kolonisadnan pone un pisk morto den un buraku pa
planta mata pa asina sru pa fertilisante pa e mata. Ademas,
nan a sia e kolonisadnan e mtodonan di irigashon i rotashon
di kultivo. Hopi di e kumindanan ku hende ta kome awendia
na Estdos Undos a keda present na e oropeonan pa e
nativonan merikano. Por ehmpel, maishi i chukulati tabata
deskonos na Oropa. Awendia nan ta ingrediente bsiko di
kuminda merikano.
Alinia di nkleo 4: Finalmente, algun hende lo keda sorprend di tende ku e
siudadanonan di Estdos Undos mester ta agradesido tambe na
e pueblonan nativo pa nos forma di gobirnu. E iroquoisnan,
kendenan tabata forma un tribu ekstremadamente grandi, ku
hopi rama f taki ku tabata yama e nashonnan, a desaroy un
sistema di gobernashon masha sofistik pa resolv disputa ku
por a lanta entre e diferente rama- f takinan. Sinku di e
nashonnan a djin den un konfederashon yam Liga di e
iroquoisnan. Den e liga ak, kada nashon tabata outnomo,
den e sentido ku nan por a dirig nan propio asuntunan interno,
pero e nashonnan tabata aktua komo un unidat na momentu ku
mester a dil ku e asuntunan eksterno. E liga tabata imped e
iroquoisnan di bringa ku otro, i e tabata importante tambe ora ta
trata di relashon diplomtiko ku otro tribu. Ora e 13 kolonianan
tabata konsiderando ki tipo di gobirnu mester a bini kun
despues ku nan a gana nan independensia di Gran Bretaa, un
hende a suger pa bini ku un sistema similar na e liga di e
iroquoisnan. Den e sistema ak, kada kolonia f estado binidero
lo tabata outnomo ora ta trata di e asuntunan propio, pero nan
lo uni forsa ku e otro estadonan pa dil ku e asuntunan ku ta
konsern nan tur. Esaki ta eksaktamente loke a sosod. Komo
bas direktamente riba un modl nativo merikano.
Alinia di konklushon: Pa konklu, nos por mira masha kla den e poko
ehmpelnan ku a bini dilanti kon e nativonan merikano a
influensi nos lenga, nos formanan di arte, nos kustumbernan di
kuminda i nos forma di gobernashon. E pueblonan di Estdos
Undos ta masha agradesido na e nativonan merikano pa
e kontribushonnan has na e kultura di Merka.
-------------------------------.
142
MODL DI ENSAYO KU UZO DI PALABRA DI TRANSISHON
Konduktor agresivo
E kantidat di vehkulo riba nos kareteranan ta kresiendo di un forma alarmante. E
oumento ak ta kreando hopi situashon peligroso den trfiko. Ademas, vrios konduktor
tin asina tantu pur pa yega na nan destinashonnan ku hopi ta rabia f prd pasenshi
ku otro konduktor ku ta muchu slow f ta stroba nan di kore. E konduktornan agresivo
ak ta reakshon na un manera masha bulgar i peligroso kontra e otro konduktornan
den trfiko.
(palabra di transishon)
Un manera ku un konduktor rabi por reakshon ta di krta e otro konduktor. (+
frase di apoyo/desaroyo) ______________________________________________
_______________
______________________________________________________________________
___________ (palabra di transishon) ______________________ Un otro
manera ta di kore masha peg tras di e otro vehkulo. (+ frase di apoyo/desaroyo)
____________________________________________
______________________________________________________________________
______________(sintagma di transishon) _________________
Ademas di krta un vehkulo f di kore masha peg tras di un vehkulo, e
konduktornan agresivo ta uza palabra sushi f gesto opseno pa demostr nan rabia. (+
frase di apoyo/desaroyo)
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
______________________(klusula di transishon)_____________________
Ounke e outoridatnan konsern a atvert e konduktornan kontra korementu
agresivo, e kantidat di konduktor ku ta baha nan rabia i nervio riba otro konduktor den
trfiko a sigui krese. (+ frase di apoyo/desaroyo)
______________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________
_____________________________________________________________________
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
143
Uso di dato estadstiko den teksto
Meskos ku sita, por uza dato estadstiko komo informashon di apoyo. Semper ta uza un
verbo f un ekspreshon di introdukshon pa indik e fuente di informashon.
Pregunta:
----------------------------
A basa informashon di e alinia riba e siguiente grfiko.
------------------------------------------------------------------------------------------------------.
144
Ensayo:
1
Entrevista ku Sra. Milagro Li: propietario di Floresteria Exotico i Sra. Angela Wason: trahad den atministrashon
na Obelysque Flowers.
145
konta di dje den e artkulonan. Naturalmente, esaki no ta algu ku ta sosod na Krsou
so, sino na vrios parti di mundo, ounke komersialisashon di e evento ak su rais ta na
Merka. Hende ta sinti un preshon haltu riba nan pa dia di San Valentino te ku nan ta
hinka nan kurpa den debe pa por kumpli ku loke komersio a hinka den kabes di e
konsumidnan. Ta buska delaster un forma pa eksplot e dia ak. Ta bai asta asina leu
ku e diferente stablesimentunan ku ta duna fiansa, manera Island Finance, Big Net i
Caribbean Cash, ta ofres sn pa hasi bo ser ker felis riba e dia ei, manera nan
propagandanan ta indik. E komersiantenan ta ofres sn pa fia e klientenan, bisando:
Si bo ke kumpra un regalo spesial pa bo ser ker, i bo no tin moda, nos tin sn pa bo.
E sumanan ku e kliente por fia ta varia pa kada negoshi. E montante mksimo ta
depend di e kompania; e por ta entre 5000 i 8000 florin. Por fia un suma mas abou pa
paga kompletu fin di luna. Aki e fiad por tuma te ku 1000 florin, dependiendo di su
salario. Esaki, na fin di luna, mester wrdu kansel kompletamente, inkluyendo e
interes. E akto ak por pone un hende kai den un srkulo visioso di fia sn.
Orgen di e fiesta di San Valentino ta dudoso; no por bisa ku eksaktitut for di
unda el a sali, pues, no ta kos di selebr. Tin por lo mnos tres vershon ta sirkul
relashon ku origen di e fiesta, i kada hende ta tuma esun ku nan ta haa mas plousibel
komo brdat. Asina den historia, nos ta topa ku 14 santu ku tabata yama Valentino2.
Un di e leyendanan ta konta ku San Valentino tabata asist e mrtirnan bou di e
rgimen di Claudius II. Nan ker a frs pa renunsi su religion, loke el a ninga di hasi.
Esaki a pone ku riba 14 di febrari 270, nan a ehekut. Na aa 496, Papa Gelasius I a
dekret e fecha 14 di febrari komo e dia di selebrashon di San Valentino su martirio.
Ta ser bis ku prom ku el a wrdu ehekut, el a hasi un milager; yu muh di un
wardad di prezu a rekobr su bista. San Valentino a muri bai laga un nota atras pa e
mucha muh ak, ku tabata bisa: di bo Valentino.
Otro di e historianan ta trata di un pastor, ku despues a wrdu orden komo santu, ku
tabata kasa e soldnan den skond. Tabata konsider ku ta mih pa laga e sldnan sin
laso emoshonal ku un hende muh, di e manera ak nan por presta mih den guera.
Esaki a pone ku e San Valentino ak a wrdu persigu, i el a bin prd su bida3.
Den Roma Antiguo, tabata selebr e festival di Lupercalia, loke ta un fiesta pagano4.
Esaki tabata un rito di fertilidat ku tabata tuma lug di 13 di febrari pa 15 di febrari. Ta
e msun Papa Gelasius I, ku a beatifik San Valentino na aa 496, a supstitu
selebrashon di e festival di Lupercalia pa un fiesta kristian. De fakto, a usa e evento
ak pa maskar e fiesta pagano di Lupercalia, esaki tabata un prktika komun di iglesia
katliko den pasado5.
No ta tur fiesta ku nos ta selebr awendia su orgen ta konos; pero nos ta
selebr nan tg. Algun di nan a surgi a traves di tempu, kambiando nifikashon real di e
fiesta original. Aki nos por pensa riba evento manera Halloween, fecha ku ta selebr
Pasku di nasementu i karnaval; e selebrashonnan ku tin nan orgen den paganismo. Ta
selebr e fiestanan aki riba nan mes, esta, komo algu ku ta ls for di su nifikashon
original. No ta para ketu na e nifikashon histriko, sino mas bien ta duna atenshon na e
2
http://en.wikipedia.org/wiki/Valentine%27s_Day
3
http://www.beliefnet.com/Video/Holidays/Valentines-Day/Martyr-For-Love-A-Valentines-Day-Legend.aspx
4
http://www.meridiangraphics.net/lupercalia.htm
5
http://wn.com/Gelasius_I
146
kontenido moderno ku a bin ta duna e fecha f temporada. Kada un di e eventonan ya
menshon tin nan mes forma di drna, kol spesfiko i atributo nt pa e fiesta. E
kolnan ku ta predomin na e selebrashon di Halloween ta pretu i orao, na e fiesta di
San Valentino, ta kr ku blanku, i e smbolo ta kurason. Aparentemente, esaki ta loke
hende gusta hasi, i esaki ta duna e evento un toke mas festivo. Ta parse ku hende
gusta tin un motibu pa selebr algu. Si bo subi kualke website ku ta manda karchi
elektrniko, lo bo mira ku tur dia, henter aa, tin un of mas evento. Tin di nan ku ta
evento nobo kre, pero tin otro ku tin laso ku fiesta i rito bieu, tin biaha asta pagano.
Sinembargo, no tin nada malu den selebrashon di e fiesta moderno ak, ounke bo no sa
su orgen.
Riba e dia ak ta demostr amor den un sentido amplio di palabra, ounke
originalmente e dia di San Valentino tabata un dia pa selebr amor entre pareha. Poko
poko a bin un desaroyo den esaki, i awendia ta demostr amor pa amigu, amor pa
famia, kolega etc. E selebrashon ak tin di aber ku amor real, pasobra ta riba e dia ak
amigu, famia i konos ta duna un kos di kario na e hende ku nan stima. Nan ke mustra
e apresio i amor ak, i algu material ta algu ku e hende ta keda mira i krda semper
esun ku a dun. Banda di e produktonan ak pa laga e ser ker sa kuantu ta apresi, tin
servisio manera esunnan di salon di beyesa i spa pa dos hende f tratamentu di grupo.
No lubid riba e kantidat di restorant ku tin nan spesial di e dia romntiko, ku lus di
bela, muzik di trio i na final pasaboka pa dos. Tin hende ta ekpres nan amor ku e echo
di pasa tempu di kalidat ku otro; pa hasi esei, nan ta hasi uso di un f otro servisio.
Kada hende ta duna nifikashon na e konsepto amor na su mes manera. Tin ta haa ku
mester kumpra algu; otro ta kere den un akto fuera di loke ta kustumber. Tin ta tuma e
produkto f servisio riba bn, paga na kuota f hasi un fianza, basta e kumpra e renchi
di orea, oloshi, tas, kolonia, sapatu, outo f otro produkto luho pa demostr su amor na
su pareha f otro ser ker.
Selebrashon di dia di San Valentino, manera media ta propag, no tin nada di
haber ku amor. Pa kumins, nos mester defin e palabra amor. Segun e dikshonario
Webster (definishon tradus na papiamentu): Amor ta un deseo no egoista i benvolo
pa e otro ta bon 6. Den beibel nos por mira diferente tipo di amor, pero esun mas
importante ta e amor agape, e amor fraternal. E kristiannan ta aplik e verskulo stima
bo prhimo manera bo mes komo e di dos mandamentu mas importante. Den e dianan
prom ku e dia di San Valentino, e medionan di komunikashon ta enfatis nesesidat di
dunamentu di regalo. No ta mustra e nifikashon i importansia di amor real i stimashon,
loke supuestamente ta e palabranan klave di e selebrashon ak. Lo ta mas na su lug
pa, por ehmpel, duna e parehanan konseho tokante e maneranan pa ta un mih
hende pa esun ku el a skohe pa ta huntu kun, e amigunan kon pa ta un bon amigu pa
esun ku bo a skohe. Na lug di ta un dia di amor, e fecha ak ta unu di ansha, temor i di
desepshon pa hopi hende, sigur pa mucha di skol. E ta bira mas un evento pa midi
popularidat f pa laga otro sinti nan mes miserabel. Banda di esaki, resiprosidat ta un
konsepto klave; e konvenshonnan ku e medionan di komunikashon i e komersiantenan
ta krea, ta indik ku bo mester kontest un regalo ku bo haa. Ta asina esnan ku ta
bende un produkto ke laga pbliko kere ku ta e manera pa demostr amor.
6
http://m-w.com.
147
Di un banda, e komersiantenan ta wak pa nan negoshi gener sn; ta esei ta
meta di un empresario, i pa yega na esaki, e mester uza tur medio ku tin na su alkanse.
No ta nan deber di tene kuenta ku presupuesto di e kasnan di famia. Di otro banda, e
konsumidnan ta haa nan mes den tentashon di kumpra algu pa kumpli ku eksigensia
sosial di e selebrashon di San Valentino, esta: bo ta kumpra algu pa bo ser ker. Ounke
nos no sa eksaktamente di unda e fiesta di San Valentino ta bini, e ta un momentu den
aa kaminda famia, kolega, amigu i konos ta probech pa mustra otro nan amor.
Orgen di e fiesta na e momentu ei no ta importante, loke ta esensial ta e aspekto ku e
selebrashon ta represent den nos tempu. Ta imperativo pa e medionan di
komunikashon pone mas nfasis riba e nifikashon real di amor, na lug di djis apel na
e konsumidnan pa kumpra algu i asina hasi nan ser ker felis.
----------------------------.
Outor: Luisette Sambo
148
Enkargo final pa mdulo (5) di Papiamentu Interakshon Skirb
(TAVA-5)
ENKARGO DI ENSAYO
Ora kaba di skirbi e ensayo, yena e siguiente ficha i pon patras den bo ensayo:
-----------------------------------------------------------------------------------------------
149
ALGUN TEKSTO KRTIKU NIVEL MAKRO
KIKO TA UN BARIO?
Nos por defin bario komo un espasio geogrfiko, kaminda mayoria di biaha tin hende ta
biba. E espasio geogrfiko ak ta determin kon su habitantenan ta identifik nan mes
ku otro i kon nan por biba ku otro. Dor ku bario ta un lug kaminda hende ta biba, i
famia ta un unidat importante den bida di hende, no por papia di bario sin papia di
famia. Prom ku un individuo forma parti di un bario, el a forma parti di un famia, i asina
e individuo sali paf di su famia, e ta enkontr su bario kaminda e ta biba. Tin biaha,
hasta ta asina ku e miembronan di bario ta famia di otro. Pues tin un relashon estrecho
entre bario i famia.
E relashon estrecho ta manifest su mes den e hecho ku si tin problema den famia,
esaki ta refleh den bario. Si tin diferente famia den bario ku un problema ku ta afekt e
otro miembronan di bario, nos por bisa ku e problema ei a bira un problema di bario.
E prom imgen ku ta drenta nos kabes ora nos ta papia di bario ta ku e ta un lug
kaminda hende di posishon sosio-ekonmiko suak ta biba. Ta e barionan ak ta bini
mas tantu den publisidat awendia. E barionan ak, pa hopi tempu, a keda neglish i
lubid, i awor aki nos tur ta kosechando e kosecha di negligensha.
KIKO TA FAMIA?
Nos tin e tendensha di kontest e pregunta ak segun e manera ku nos a sia mira
famia, komo un unidat ku ta konsist di un tata, mama i nan yunan. Esei ta pone ku
esun ku no ta kuadra ku e imgen ak ta ser deskrimin i ta yam famia kibr. Di otro
banda, e kontesta riba e pregunta kiko ta famia no ta dje fsil ei. Nashonnan Un mes,
di kua diferente estado ta miembro, no a tribi di bini ku un definishon uniforme di famia
tempu di introdukshon di aa di famia na 1994. El a lag liber na tur komunidat pa nan
mes duna kontenido na loke nan ta haa ta nan definishon di famia. Pasobra, pa komun
ku famia ta parse, rnt mundu tin un variashon enorme di forma di konvivensia entre
dos hende, i konsekuensha di esei ta ku tin un variashon grandi den e sistemanan di
famia. Mesun vari ku mundu ta kulturalmente, mes tantu variashon di forma di famia
tin.
Na Krsou i e otro islanan den Antia i Karibe tin, banda di e famianan estables pa
medio di matrimonio, famia bas riba gran variashon di sistema di konvivensia. Un di e
formanan di konvivensia ta esun ku yama kompa. Akinan e pareha no a formalis
nan union pa medio di matrimonio, pero nan ta biba huntu s. Otro ehmpel di
konvivensia ta kaminda dos ruman ta biba hunta, sea ku yu f sin yu, un wela ku su
etu, un muh ku yu di kriansa f un tata ku su yunan.
150
SOSIALISASHON DEN FAMIA
Un grandi a bisa Pader Brenneker: Bo no mester di tin miedu di lanta yu den e mundu
di awe, basta nan ta den un bon nshi. Ku esei e kemen ku bo tin ku duna atenshon na
edukashon di un mucha. Den famia, e mucha ta sosialis. E ta sia kome, bebe, gatia,
kana, pero tambe sia papia, pensa, sia konos outoridat, komunik ku otro, opserv i
interpret e mundu di den famia i e mundu paf di famia. Nos por bisa ku ta famia ta
prepar e mucha pa e por biba den un mundu mas grandi. Nashonnan Un a pone
komo parti di sosialisashon tambe un tarea nobo pa famia. E famianan mester yuda pa
yega na igualdat entre hende muha i hende hmber. E proseso di emansipashon di
hende muh mester kumins den famia. Den edukashon, mester refleh igualdat di yu
hmber i yu muh; un edukashon sin distinshon di sekso.
Awendia no ta manera ntes mas. No ta famia so ta eduk. Banda di skol, misa i
amigu, tin un fuente mas poderoso ainda ku ta e medionan di komunikashon. Pa medio
di esakinan, tantu grandi komo chik ta haa un kantidat di norma i balor, ku tin biaha ta
kontradis otro. Esei ta pone ku tin biaha no ta fsil pa skohe ki direkshon ta bai. E
fundeshi ku ta haa na kas i den bario ta masha importante pa yuda skohe mas mih.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Ora bo ta harka blachi seku den kur, bo tin hopi chns di weta un kos kr ku hel sali
kore bai. Esei ta un Kolebra di mespel. En realidat, Kolebra di mespel no ta kolebra.
Ora bo mir di aserka, bo ta ripar ku e tin pia: pues, e ta un lagadishi. E ta kol maron
skur, ku un strepi hel riba su lomba; su rabu ta parsialmente kr. Kolebra di mespel di
Aruba ta pertenes na un otro espesie; su rabu ta blou. Bo ta haa Kolebra di mespel
tur kaminda ku tin hopi blachi seku, pasobra e ta kome insekto chikitu ku ta biba den
sushi di kur. Bou di palu di mespel, semper tin yen di blachi ku mespel putr ku ta atra
hopi insekto. Naturalmente, bo ta haa ei e bestia ak hopi, i asina probablemente el a
haa su nmber. Meskos ku hopi otro lagadishi, Kolebra di mespel tambe por laga su
rabu kita kai ora un enemigu ta menas. E rabu ta keda sapati mientras e para
enemigu ta purba di hap e. Asina e lagadishi ta skapa su kurpa. Ku tempu e rabu kibr
ta krese atrobe.
151
SAPU
Bufo marinus
Enkargo:
1. Indik e kantidat di lia i e kantidat di frase ku e teksto ak ta konten.
2. Supray e preposishonnan simpel i esunnan kompon uz den e teksto.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
SAPU, DORI
Pleurodema brachyops
Te resien, e sapu ak tabata e niko anfibio riba nos islanan. Originalmente ta na Aruba
so e tabata eksist, kaminda nan ta yam Dori. Banda di 1910, el a bin result na
Krsou tambe di stowe den un karga di santu pa konstrukshon. E ta kol maron, i e tin
pikpik blou riba su atras, i su blnan ta kol kr bibu.
Kontrali na e otro sapunan, e ta pasa prktikamente henter su bida riba tera. Solamente
despues di un bon yobida, e ta buska plas di awa pa e reprodus. E zonido montono
ku nan ta produs anochi den tempu di reprodukshon tin un alkanse di hopi shen meter.
E webunan ta desaroy bira larva denter di 4 ora. Denter di ocho dia, esakinan ta bira
sapu. Sin duda, e periodo di desaroyo ak ta un di esunnan mas krtiku ku nos konos
den mundu di anfibio. E sapu ak ta kome insekto. Den tempu di sekura, e ta koba
drenta bou di tera, i un di su lugnan prefer ta den pchi di mata.
152
DALAKOCHI BRD
Phylophillia spec.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
BARBULT HEL
Phoebis senna
Ademas di diferente sorto di barbult orao, tin un grupo grandi di barbult kol
blanku te hel riba nos islanan. Ta difsil distingu un for di otro, mas aun pasobra den e
mesun espesie tin barbult di diferente tamao. Di e grupo, e sorto ak ta esun mas
komun riba nos islanan. Ku eksepshon di e periodo masha seku, e barbult ak tei
henter aa. E ta diferensia di e otro sortonan blanku hel dor di e dibuho maronnan ku e
tin riba su ala. Por rekonos e muhnan na e rant maron na parti di paden di nan ala. E
machunan no tin e rant ak. Ta remarkabel kuantu bichi di barbult ta depend di mata
di e famia Cassia, na kua, entre otro, Bruska i Balor di ynkuman ta prtenes pa nan
kuminda. E sorto ak tambe ta depend di un di e matanan di e famia Cassia pa nan
bichi kome.
153
Abilidat di lesa
154
di intenshon i integridat apsoluto. E ora ei so bo por spera manera ta e kaso aki
entrega i dedikashon total di e artistanan na e kanto di amor universal, ku ta ekspres
su mes den un lenguahe sumamente metafriko.
No por tin ningun hende, ni ningun religion f ideologia ku no por dedus su propio
mensahe, benefisio f reflekshon for di e obra ak, pasobra kaminda tin amor universal,
e ta toka nos tur. Ku otro palabra: bo tin ku eksperensi e obra bo mes, sumerg den
dje, bib, guli i sabori den silensio. No tin nodi di predik pa propio parokia, ni duna
splikashon f hustifikashon. Sea ta Dios bo ta buska, f Brdat Spiritual ku lter kapital,
lo bo kapta su esensia, e lo balsam bo alma, basta bo ta habr pa su mensahe sun i
inosente. Esei ta balor agreg di Kanto di tur kanto. E ta reta nos hbennan tantu
artstikamente komo spiritualmente i krea espasio pa nan deskubr nan propio ser i un
realidat mas ay, leu for di e bagamunderianan vulgar ku diariamente ta bombardi nos
kun. Sinembargo, esaki mester ta algu ku kada persona mester eksperensi, sin ku e
otro ta impon su brdat riba dje. Asina so e bskeda ta brdadero i real. E hbennan
mester por haa nan propio fuente i kaminda spiritual, i un lider ntegro lo por guia nan
gentilmente den e proseso ak.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Skirb pa Ini Statia, Krsou, 3 di yni 2007
Sak for di Mosaiko 4. H/V
Pregunta:
1 Buska e frase di tsis (den e alinianan di introdukshon).
2 Buska e frase nkleo di alinia 4, 5, 6.
3a Buska na komienso di tur e alinianan e palabra, sintagma f frase di transishon?
3b Kiko bo por konklu relashon ku uzo di palabra, sintagma i frase di transishon di
outor di e teksto ak?
4 Divid e teksto den e partinan fundamental di struktura di un teksto.
5 Kuantu frase di elaborashon e outor a uza den alinia 6 pa elabor su tpiko
parsial?
6 Formul e tpiko parsial di alinia 2, 3, 5.
7 Kiko e outor ta hasi den e alinia(nan) di konklushon di su artkulo? (Pues, kon e
ta finalis su teksto?)
8 Kon e outor a logra unidat di su teksto? (Ta logra unidat, e.o., ku palabra di
kontenido.)
155
Teksto 9:
156
Silensio ta otro manifestashon di pobresa kultural mental. E persona semper ta
ketu. Nunka e tin algu di bisa. Meskos ta konta pa esnan ku ta keda riba un distansha di
tur hende i di kosnan ku ta pasa.
Otro manifestashon hopi komun ta ora e persona ta trata na disimul pobresa
material ku su pobresa kultural mental. E persona ta disimul su pobresa ku bistimentu,
renchi, koyar, pulsera i kadena di oro, outo luho, kas grandi, djent'i oro, selular karu i
mas. E ta krea un kortina di huma pa laga otronan kere un kos pa otro.
Pobresa tin e karakterstika di hala hopi asuntu negativo trese kas. Algun
ehmpel ta kriminalidat, analfabetismo, embaraso hubenil, prdmentu di siansa i
kompleho di inferioridat. Pobresa ta sea sak tur suela f pone tur drmpel subi.
Violashon ta otro manifestashon di pobresa kultural mental. Un grupo chikitu ta
skohe pa haa rekonosimentu mediante aktonan kontra e sosiedat ku entretantu nan a
haa rabia riba dje. E sosiedat ku a rechas nan. E sosiedat ku no a duna nan un
chns. Nan ta kai den violensia pa di e forma ei tg logra haa algu di atenshon i
rekonosimentu di e pbliko i di komunidat. Otro grupo grandi ta kai den apatia total i ta
apsorb pobresa komo nan niko destino i no ta hasi nada mas ku no ta lora. Nan ta
djis eksist. Loke bin, bin; loke soso, soso.
Pobresa kultural mental tin un bida independiente. E no mester di pobresa
material pa e manifest su mes. Pero s mester remark ku den situashon di pobresa
material e tin tera frtil pa biba i reprodus. Pobresa kultural mental ta manifest su mes
tambe serka personanan ku materialmente ta bon par i asta serka hende riku. E por
eksist tambe serka intelektualnan i partikularmente esnan ku a biba i studia largu den
kulturanan ku ta hopi distinto for di esun di nos. Por ehmpel, personanan ku a
bandon Krsou na edat hben i ku a forma i bira profeshonal haltu den paisnan
kaminda tin kultura hopi diferente for di esun ku nan a lanta aden. E por manifest su
mes tambe serka personanan ku a biba un tempu largu den eksterior i ku a straa di
nan kuna.
Pobresa kultural mental ta demostr su independensia ora ku e keda eksist na
momentu ku un persona liber su mes na un manera f otro di pobresa material. Por
ehmpel, un persona di kuna pober ku den un tiru ta kumins gana un salario hopi haltu
pa luna. E salario haltu ta saka e persona for di su pobresa material, pero e no ta
elimin e pobresa kultural mental. Ku esaki nos ke kualifik pobresa kultural mental
komo e fenmeno enemigu may di desaroyo i di emansipashon di hende. Tin hende i
asta instansia ku ta pensa ku por trata na solushon pobresa ku plaka. Drecha kas,
drecha kaya, pone lus, frf kas, traha kur, traha kas di pueblo, parti desayuno na skol
etc. Esakinan so no ta solushon e problema komplik di pobresa. Ku esaki mi no ta
rechas e aktonan ak, pero mas bien mi ta indik ku nan so no ta solushon e
problema. Ademas, e enfoke ak ta nikamente riba pobresa material.
Hende ta un ser holstiko ku ta funshon den un forma harmonioso. E remedinan
ak no ta kura e pashnt, pasobra e malesa no ta un simpel grip, pero algu mas
komplik. Hende den nesesidat mester ta proaktivo pa e por sali di su situashon. E
hende konsern mester partisip konkretamente den solushon di su problema. E mester
ta parti integral di e solushon.
Trabou ta un faktor di hopi importansia pa un ser humano haa su mes, organis
su mes i kuida su mes. Pero banda di trabou hende mester haa oportunidat pa elimin
ignoransia, haa konosementu, mas rspt, mih trato komo ser humano i guia pa yega
157
na orguyo i konfiansa propio. Ku otro palabra mester elimin e pobresa kultural mental
pa por solushon e problema di pobresa.
Pregunta:
1 Buska e frase di tsis (den e alinianan di introdukshon).
2 Buska e frase nkleo di alinia 5, 10,11 i 12.
3a Buska na komienso di tur e alinianan e palabra, sintagma f frase di transishon?
3b Kiko bo por konklu relashon ku uzo di palabra, sintagma i frase di transishon di
outor di e teksto ak?
4 Divid e teksto den e partinan fundamental di struktura di un teksto.
5 Kuantu frase di elaborashon e outor a uza den alinia 11pa elabor su tpiko
parsial?
6 Formul e tpiko parsial di alinia 3, 11 i 12.
7 Kiko e outor ta hasi den e alinia(nan) di konklushon di su artkulo? (Pues, kon e
ta finalis su teksto?)
8 Kon e outor a logra unidat di su teksto? (Ta logra unidat, e.o., ku palabra di
kontenido.)
158
Teksto 10: Kultura, mas ku muzik i baile so
Aki na Krsou, nos no tin noshon di e importansha ku kultura tin pa nos pais. Un di e
motibunan ta ku den transkurso di tempu e palabra kultura a haa diferente nifikashon
akinan. Esei a trese konfushon serka hopi di nos riba kiko kultura ta realmente. No
muchu tempu pas, ora nos tabata papia di kultura, nos tabata refer na sierto aktividat,
konsider komo elev, di e grupo elitario. E aktividatnan ak tabata enser arte,
literatura i siensia. Den e kuadro ei nos tabata uza kultura komo sinnimo di kulto. Te
ainda, tin algun hende ta uza kultura den e nifikashon ei.
Pokopoko esaki a kambia. Kultura a haa un nifikashon mas amplio, esta, ekspreshon
di komunidat. Si na 1950 ainda na Krsou tabatin problema pa asept tamb komo
kultura, awendia esei no ta e kaso mas. Sinembargo, apesar ku e nifikashon di kultura a
bira mas amplio i ta kubri ekspreshon di henter komunidat, ainda e ta limit, komo ku e
ta refer na ekspreshon, manera muzik i baile.
Komo ku serka nos ainda kultura ta enser un parti chik di nos realidat, kua ta e
ekspreshonnan artstiko, nos ta konsider kultura algu di bon bida f un adrnu pa nos
eksistensia. Esei ta refleh den e lug chik i limit ku ta duna kultura den e maneho di
pais. Ora ekonomia ta malu, hasta ta kuestion e parti ak. E ta keda refleh tambe den
e pensamentu ku hende ku ta studia kultura ta hbiista.
Ta importante pues pa nos para ketu un ratu na kiko ta kultura. E pregunta kardinal ta
kon nos mester defin kultura. Nos mester kumins mira ku kultura ta mas ku solamente
e ekspreshonnan artstiko. Esakinan riba nan mes tambe ta elemento importante di nos
realidat, pero tin mas kos den bida di hende. Den antropologia, e siensia ku mas a
desaroy e palabra kultura pa studia sosiedat, kultura tin un nifikashon amplio. Kultura
ta e manera ku den transkurso di tempu un komunidat, pa enfrent su realidat humano i
logra su aspirashon di bida, ta dirig i duna sentido na su bida. Kultura, pues, ta un
strategia di bida ku ta keda manifest i ekspres den teknologia, ritual, religion, idioma,
idea, balor i norma, aktividat pa satisfas e nesesidatnan bsiko, forma pa organis
bida, ekspreshon artstiko, etc. Den e sentido ak, ora nos ta papia di enseansa,
relashon entre hmber i muh, famia, identidat, medio ambiente, balor i norma, nos ta
papiando tambe di kultura.
Un komunidat ta desaroy e strategia di bida ak den un proseso di siamentu kontinuo.
Kultura komo strategia di bida ta nifik ku e no ta un poder for di nos alkanse, ku ta
influensi nos aktividatnan sin mas. Si nos bira konsiente ku kultura ta nos propio
trabou, resultado di e proseso di siamentu kontinuo ku nos mes por husga i balor,
nos lo sia evalu nos mes i nos sosiedat kontinuamente.
Un evaluashon konstante di nos aktividatnan kolektivo ta pone ku nos ta bai mira
esakinan na un manera krtiko, drecha kaminda tin fout i bini ku posibilidat nobo
kaminda mester i traha asina riba futuro di nos komunidat. No ta tur ora ta nesesario ku
e kriterionan pa evalu nos mes i nos sosiedat mester bini djaf. Kultura komo strategia
di bida, hopi biaha, mes ta duna kriterio pa evalu. P'esei, un konsiensia di kultura
mester bai huntu ku un bon konosementu di kiko nos kultura ta realmente. Un bon
konosementu di kultura ta enser konosementu di e forsanan ku a form i di e
desaroyo ku el a tuma den transkurso di tempu. Asina nos ta haa un bista riba kiko
nos mes a eksperensi komo positivo f negativo, i kon nos mes a solushon e
aspektonan ku nos a konsider negativo.
159
Pa ta mas konkreto: Kon nos por aplik e konsepto di kultura ak den bida diario di
Krsou? A base di e aserkamentu di kultura ak, por ehmpel, e problema di shushedat
di nos isla, no ta solamente un problema di higiena, sino e tin di haber ku kultura tambe.
Dikon? Pasobra aki nos tin di haber ku e balor ku nos hendenan ta duna naturalesa,
nos ideanan relashon ku shushedat i limpiesa, i kon esakinan ta manifest den nos
komportashon.
Den nos esfuerso pa solushon e problema, ta esensial pa nos sa ku den nos kultura
tradishonal, nos ta duna balor na naturalesa. Tradishonalmente nos tabatin un rspt
grandi pa naturalesa, ku tabata e fuente di kuminda i di bida. Nos relashon ku
naturalesa tabata tambe unu spiritual. Por ehmpel, den pasado ora un mucha kaba di
nase, su grandinan tabata planta un palu di fruta na e lug, kaminda a dera plasenta di
e yu. Esei tabata simbolis e union entre hende i naturalesa. Tin hopi mas ehmpel ku
ta mustra ku pa nos, naturalesa no tabata un enemigu pa konkist f maltrat. Dor di
diferente faktor, e relashon di harmonia ku naturalesa a kambia den un di konflikto ku
naturalesa.
Un kampaa di konsientisashon ku ta munstra riba e balor ku tradishonalmente nos a
duna naturalesa lo tin mas efekto, ya e ta bas riba e kontestanan ku ta sali for di nos
propio kultura.
----------------------------------------
Skirb pa Dr. Rose Mary Allen
Sak for di Mosaiko 4 H/V
------------------------------------------------------------------------------------------------------.
160
KON TRAHA RESMEN DI UN TEKSTO
RESMEN DI TEKSTO: TEORIA (1)
Tur dos tipo di resmen ta bas riba e siguiente sinku pasonan ku tin di haber ku
lesamentu di teksto. Pues, ora bo ta prepar pa traha resmen di un teksto, ta bon pa
lesa e teksto orientativamente, siguiendo e siguiente pasonan:
161
relashon ku otro. Un hende ku no konos e teksto original mester por sigui lia di
pensamentu di e outor i haa un bista kla i konfiabel di e teksto original.
Pa por traha un resmen, mester komprond prom kiko ta tpiko sentral di e teksto i
kon e teksto ta struktur (hinka den otro). Ta rekomendabel pa sigui e siguiente
pasonan pa asina yega na un bon resmen:
- na prom lug, ta lesa e teksto original di un forma orientativo;
- despues, ta les di un forma global i trata di formul e tpiko sentral, e pensamentu
prinsipal (loke e outor ta bisa/opin tokante tpiko di e teksto) i meta komunikativo di e
teksto. E pensamentu prinsipal ta, de facto, nkleo di e resmen;
- despues, ta lesa e teksto di un forma intensivo;
- ta chk kon e teksto ta struktur (su organisashon: introdukshon, parti di meimei i parti
final); i finalmente,
- ta buska e puntonan importante (buska e frase nkleo) den kada alinia f grupo di
alinia.
-------------------------------------------------------------------------------------------.
162
C. Lesa e teksto intensivamente i supray den kada alinia f grupo di alinia e
tpiko parsial (nkleo di e alinia) i tambe loke e outor ta bisa di e tpiko ak.
Hopi biaha ta posibel manten sekuensia di e teksto original den e resmen. Ta
importante tambe pa traha un plan di skirbi prom ku kumins skirbi e resmen. Traha
prom un vershon preliminar (klad) di e kontenido i pone atenshon na uzo korekto di
idioma, koherensia tekstual i repartishon den alinia. Skirbi despues vershon final (den
nt) di e resmen. Te ariba ta skirbi: Resmen di ... (ttulo di e teksto), Skirb pa ...
(nmber di outor). Krda anot tambe kantidat di palabra di e resmen.
-------------------------------------------.
KON EVALU RESUMEN di TEKSTO (5)
163
Generalmente, ta permit e alumno pasa e kantidat di palabra pid/eksig ku 10%. Si e
pasa e 10%, e ora ei lo por kumins kita punto pa, por ehmpel, kada 5, 10, 15, f 20
palabra. Por kita 1 f 2 punto pa kada 5, 10, 15 f 20 palabra for di e total di punto
opten pa e resmen.
Kontra karni
Karni ta un di e alimentashonnan ku kada bes ku nos menshon un plato nos ta pone
nfasis riba dje. Por ehmpel, ora nos ta papia tokante stob, nos ke men karni (stob).
Asina nos por sigui ku diferente ehmpel: grel, bestia chik, sat ku batata i prchp
mitar mitar. Nos ta indik nos platonan ku karni. Ta bis ku karni ta un base importante
di proteina den nos alimentashon, lo ke ta nifik ku e ta pertenes na e elementonan
nutritivo importante na bienestar di nos sal i desaroyo. Banda di elogio pa e proteina
ak, tin un dimenshon negativo kresiendo kontra e forma ku ta produs e proteina ku
karni ta duna. Si bo no a hasi kompra pa siman f luna kaba na bo supermarket prefer,
mi ta spera ku despues di lesa e artkulo ak, lo bo stp di konsum karni mas pronto
posibel. Si por awe ainda, sino maan ant. Pasobra, ounke tin diferente motibu pa
kome karni, tin muchu mas motibu pa no hasi esaki komo ku su konsumo ta hasi
mas dao ku bon.
Prom ku atend e motibu pa stp di kome karni, laga nos tira un bista riba e
motibunan (algun di nan ta sofisma) pa s kom. Hopi ta e hendenan ku ta pensa ku
den karni tin kos ku nos lo no por sin dje. Den karni tin proteina, heru i vitamina.
Investigashon ta mustra ku hende ta kome un promedio di 85 gram di proteina pa dia;
25 gram di esaki ta bini for di karni i pisk. Hende mester di e proteina ak. Ta kosta e
kurpa humano mnos energia pa apsorb proteina ku ta bini di animal kompar ku esun
vegetal.
Tin mas motibu ku hende ta menshon pa hustifik uso di karni: karni ta dushi, sal i e
ta un produkto natural. Si bo no kome karni bo por bira malu. Tin hende ta pensa tambe
ku bestia tei pa kome; esei ta pasa den naturalesa tambe. Otro ta di opinion ku si tur
hende bira vegetariano, lo tin mas hamber den mundu. Mi a menshon kaba ku den
karni tin heru; parse ku e tipo di heru ku tin den karni ta esun ku ta yuda mih na
momentu di transportashon di oksgeno den kurpa humano.
Despues di a atend e argumentonan pro karni, ban wak awor pakiko su konsumo ta
hasi mas dao ku bon. E argumento prinsipal ta ku tikamente ta iresponsabel pa mata
bestia pa propio kumbiniensia i satisfakshon. Ta kria i mata bestia na un manera ku ta
hopi doloroso, pero bestia tambe tin e derecho pa no sufri dol. Aparte di e echo ku ta
mata bestia, e manera ku ta hasi esaki por ta un motibu pa bira vegetariano. Komiendo
karni, bo ta apoy bioindustria. Ya no ta un ponensia kontroversial mas ku esaki ta
164
malu, pero ta ken ta hasi kiko na dje. Awor no ta nesesario pa aplik terorismo di
Liberashon di bestia. Ta basta pa djis stp di kome karni.
Karni ta konten algu ku no por haa den mata? Un bista poko tkniko ta mustra lo
siguiente: e proteina ariba menshon ta 100% proteina. Un hende tin mester di 20
aminosido. Nos kurpa mes ta traha djesdos di e binti ei. Ocho nos ta saka for di
alimento. Tur e ocho ei por haa den karni i den lechi. Dor di kombinashon bon pens,
por saka nan for di otro produkto manera grano i bonchi. Esakinan no ta idea di ltimo
tempu; e kombinashonnan manera pan brin ku keshi i bonchi pel brd ta masha
bieu.
Vitamina B1 i B2 ku tin den karni, por haa tambe den kantidat bastante haltu dor di usa
produkto deriv di lechi, berdura i trigo. Vitamina B12, por haa solamente den e
produktonan trah di bestia. Esaki ta bira poko ferfelu pa e vegetarianonan ku no ta usa
lechi ni webu. Falta di vitamina B12 por okashon iregularidat di sal den sanger. Di
otro banda, parse ku despues di tempu, e tripa humano mes ta bai produs B12, ku por
haa tambe den yerba di laman
Un otro manera ta pa traha riba hemut di e lesadnan: ta un echo ku bestia por sufri. E
bestianan di bioindustria ta frfel nan mes, nan no ta sal i ta kome otro. Si bo nase
komo puitu pa ser has, bo tin 45 dia so di bida. Un galia ku ta pone ta biba dieskuater
luna, i despues e ta dispars den wea di spi. Ta masha hopi puitu ta mata pa dia, i tin
be ta usa nan komo kuminda pa otro bestia. Apesar ku esaki ta kruel pa e puitunan, e ta
tambe masha ekonmiko. Segun lei hulandes, mata bestia sin nodi i sin un meta
nesesario, meskos ku maltrato di bestia, ta kastigabel. Mi ta kere fuerte ku kaso di
bioindustria ta algu kastigabel.
Bioindstria ta hopi importante pa ekonomia. Produkshon di karni ta sigui subi: den
1957 tabata konsum na Hulanda 37,6 kilo di karni pa persona pa aa. Aki na Krsou ta
algu igual. Na 1980 tabata konsum 70 kilo, ke men kasi dbel. Na Krsou tambe e
kantidat di kilo a bira dbel. A surgi un seru di karni. Tabatin hopi propaganda tambe pa
kome karni. (Awendia e propagandanan ei ta prohib).
Si tur hende stp di kome karni, lo tin hopi desempleo, brdat, pero lo sali otro tipo di
trabou. Apesar di e rsiko pa desempleo, ta keda un echo ku komementu di karni no ta
bon pa hende.
Si agonia di e bestianan den bioindustria no ta bastante alarmante, tin un argumento
mnos altruista kontra karni. Karni no ta saludabel. Manera a menshon anteriormente,
hende ta kome muchu mas proteina ku loke e tin mester. E di mas ei por bai ferment i
okashon enfermedat.
Pa strao ku ta parse, e efekto di antibitika, sulfato, salu di koper, trankilisad,
hormona, stimulad i kuek ku un hende ta haa den su kurpa pa medio di karni i pisk
no ta investig di un manera satisfaktorio, pero e no ta parse saludabel. Hasta ora un
hende pensa solamente riba su mes, ta mih e no kome karni. Kome karni ta mas
insaludabel ku kome vegetariano. Karni ta mas vt ku berdura, i e por okashon
sobrepeso i problema ku kurason i ardu. Ademas, karni ta konten mas supstansia
daino prosedente di polushon di medioambiente. Mas haltu un organismo ta riba e
trapi di alimentashon, mas konsentr e supstansianan venenoso inkibrabel ta akumul:
den maishi tin venenu, pero den un baka tin venenu di masha hopi maishi ku e baka a
kome den transkurso di aa.
165
Falta di alimentashon riba mundu no ta eksist. Hamber ta manifest komo ku proteina
ta mal repart den mundu. Tur aa 10 pa 20 mion hende ta muri pa motibu di mal
nutrishon, mintras mundu por aliment hopi bes e kantidat di su habitantenan. Pa saka
un kilo for di un baka bioindustrial, mester hinka prom 21,4 kilo den dje. Kada kilo di
karni ta e prom 7 kilo di trigo. No ta tur karni ta meskos: baka ta mas frugal ku porko, i
no ta tur kaminda ku yerba ta krese, trigo tambe por krese. Hopi di e trigo ta bini for di
Terser Mundu. Esaki naturalmente ta un problema. Ketu bai e pisk di un pais di Terser
Mundu ta bai serka e pushi di Prom Mundu i no serka e mucha/hende di un pais den
desaroyo. Pero kada ken ta liber pa skohe parti di e desaroyo aki f no.
Produkshon di karni ta okashon na su turno problema di medio ambiente ku ta
menas tur hende. Pa motibu di e kantidat total di bestia di krio enorme, ku ta keda
manten pa por kome karni, ta bini hopi metano den airu (e ta sali for di tripa di e
bestianan). Esaki ta aseler keintamentu di mundu, i pues kambio di klima ku por
kondus na tur sorto di kalamidat (inundashon, tormento, ekstinshon di bida animal).
Pa kria bestia, tambe ta kap hopi palu den mondi, partikularmente, den e selvanan
tropikal na Suramrika. Esaki tambe ta aseler keintamentu di mundu. (E palunan den
mondi no por apsorb CO2 mas, i e CO2 ta keda den airu.) Na momentu ku e
mondinan dispars, tur sorto di bestia i mata tambe lo dispars (pues tambe posibel
remedi nobo, ku hopi bes ta bini di mata). Banda di esaki, tin e problema di mst;
amoniak ta drenta den suela, hasi e tera zr i e mondinan ta muri.
Komementu di karni ta gastamentu di materia prima di energia. Pa kria bestia mester
kosech kuminda vegetal pa duna e bestianan pa kuminda, i no por usa esaki pa hende
kome. Mas ku mitar di produkshon di mundu di grano ta usa pa krio di bestia .
Solamente 1/7 parti ta bai bk den forma di karni pa konsumo humano. Sobr 860 mion
tonelada no ta usabel pa konsumo humano. Un prdida ku ta korespond ku mitar kilo
di grano pa kada persona riba e mundu ak, i esaki pa dia.
Otro motibu pa no kome karni ta esun religioso. E miembronan di Hare Krishna ta tene
nan mes estriktamente na kuminda vegetariano. Nan fundad, Srila Prabhupada, a bisa
asina aki: Den nos komunidat, un hende ku mata un otro ta haa kastigu; esei ta lei
den un pais. Pa motibu di nan ignoransia, hende no ta realis ku tin un forsa mas ariba
ku ta dirig pa Todopoderoso. Kada ser ku bida ta yu di Todopoderoso; e no ta asept
ku ta mata niun vruminga. Esun ku hasi esei mester haa kastigu. E vegetarismo ak ta
inspir pa religion. Bestia, meskos ku hende, tin un alma ku tin balor pa Dios.
Vegetarismo ta plam generalmente den Hinduismo i den e otro filosofianan di Medio
Oriente, manera Budismo. E ta mar na e kerensia den reenkarnashon. E konosido
lider Indio, Ghandi, ku a opon na un manera pasivo opreshon ingles na India, a bisa:
Mi ta kere di brdat ku pa nos desaroyo spiritual ta nesesario ku nos ta stp di mata pa
motibu di nos nesesidatnan karnal. Pero, naturalmente, hopi hende ku no ta kere den
religion tambe ta boga mas i mas pa kome mnos karni.
Tin tantsimo sorto di vegetariano i mes tantu motibu pa bira un motibu tiko, religioso,
ekonmiko, prktiko, ekonmiko, higiniko. Un viganista, por ehmpel, no ta kome
karni, pisk, webu, i e no ta bebe lechi; tampoko e ta hasi uso di kueru i lana. Den
prktika, mayoria di hende ta lakto-vegetario, loke ta nifik kome/bebe webu i lechi,
pero no hasi uso di karni. Pues, no usa pa konsumo nada pa kua mester mata bestia
pe. Mi no a elabor tokante e vegetarionan ku s ta bisti sapatu di kueru. Mi a trata
solamente e konsekuensianan di komementu di karni i no e prosesamentu di bestia pa
166
traha tas i kos di pia. Pero teniendo na kuenta ku tikamente no ta akseptabel pa mata
bestia pa propio grasia, ku karni ta produs a kosto di hopi sufrimentu, ku karni no ta
saludabel i ku si bo ta kome karni bo ta yuda manten e problema di alimentashon di
mundu, no ta parse mi responsabel pa manten komementu di karni. Pues, hende por
sin karni, basta e sa kon. Tg, mayoria di hende, pa motibu di flohera i tambe pa falta di
profundisashon den e asuntu, ta sigui kome karni. Asina nos ta keda den e situashon
ku mester tin hopi karni riba e tay pa e kuminda ta bon.
----------------------------------------------------
Fuente: Skirb pa Rose Curiel (i adapt)
167
Revishon di teksto
Informashon pa revishon di resea, reportahe, ensayo i otro tipo di teksto
III.1.1 Koherensia
Tur e pensamentunan ekspres den un teksto mester kontribu na koherensia di e
teksto: unidat di sentido. Si un teksto ta konten informashon ku no ta relashon ku e
pensamentunan ekspres, esaki lo difikult interpretashon i komprenshon di e
kontenido, ya ku e lesad lo buska, pero lo e no haa e konekshon entre e
pensamentunan ekspres.
III.1.2 Ambigwedat
Kontrali na teksto literario, no ta permit ambigwedat den teksto akadmiko, mirando ku
ta un interpretashon so e tipo di teksto ak por tin. Ora ta hasi revishon, ta importante pa
komprob ku kada frase tin solamente un interpretashon.
III.1.3 Redundansia
E partinan redundante den un teksto ta afekt negativamente su koherensia. Pesei,
mester evit informashon redundante i inadeku den teksto akadmiko. Na momentu di
revishon, ta bon pa komprob ku tur fragmento di e teksto ta kontribu na avanse
informativo di e teksto.
Ehmpel:
E kontestanan ku a duna na e pregunta ak no ta apares den ningun medio di
komunikashon, esta, prensa, televishon, Internet, etc.
169
Meskos ku den bida real, mester sru pa e teksto kuadra ku e situashon komunikativo
pa kua a skirbi. Den e kaso ak, tratando di teksto akadmiko, ta sali for di e punto di
bista ku nan ta skirb den un estilo formal, den kua no ta apares ni palabra ni struktura
sintktiko (rden di palabra den frase) ku ta pertenes na e registro/estilo kolokial.
Durante e proseso di redakshon, ta importante pa evit di uza ekspreshon,
formulashon, palabra f informashon ku no ta kuadra ku e tipo di teksto.
Ehmpel:
E afan di algun mandatario pa skonde inhustisia sosial no mester yega asina leu ku ta
skonde sufrimentu di hopi hende ku ta biba den marginashon. Yudansa di e
institushonnan ta simplemente suavis e problema. Nan no por solushon
kompletamente, ya ku tin algun hende ku no ke sali for di e chik den kua nan ta biba.
Nan mes ta gusta biba den porkeria.
E fragmento di frase ya ku pa algun hende semper lo tin algun norma masha difsil pa
super lo kuadra mih den e alinia aki riba en bes di e palabranan chik i porkeria.
Ehmpel:
Selekshon di studiante ta, sin duda, un di e restrikshonnan mas severo awendia ku por
stroba un studiante di drenta universidat i sigui e karera prefer. Formashon i futuro di
un estudiante ta keda determin pa resultado di un prueba.
170
menshon, estilo, ta algu manera e datonan personal di un hende. Estilo ta un
karakterstika personal (suphetivo) di esun ku ta skirbi. Sinembargo, un bon estilo ta
refer na algun aspekto ophetivo relashon ku lksiko i sintktika tambe. Pues, ta
importante pa pone atenshon na eskoho di palabra i na largura di frase ora ta trata di
estilo.
Ehmpel:
Den e teksto ak, ku a saka for di e obra Arte di e lenga kasteyano, Gonzalo de Correas
ta ekspres su deseo pa hende stranhero, ku kada dia tabata mustra mas interes den
siamentu di kasteyano, sia su lenga, ku na e momentu histriko ei (siglo XVII) tabata
den desaroyo i alkansando su apogeo, i ku e obra ak lo sirbi nan komo un instrumento
til.
Den e ehmpel aki riba, tin un eror sintaktiko. E eror ta relashon ku uzo di
preposishon. Kua esei ta?
171
Hopi biaha un frase ta bira largu ora e ta konten un f mas insiso. Un insiso ta un
komentario ku e skirbid ta hinka den un frase (teksto, diskurso), ku normalmente tin
masha poko relashon ku tpiko di e frase. Kasi semper e ta apares entre kma f
parntesis. Tin biaha, e por ta til, pasobra e ta suministr algun informashon
adishonal.
Ehmpel di un insiso I:
E teksto ku nos lo analis awor ta di Mateo Alemn, outor di orgen hudiu, nas na
Sevilla na aa 1547. Su mama tabata di orgen florentino. El a gradua komo bachiller
di arte i filosofia na aa 1564, aa den kua el a kumins su estudio di medisina.
Indik e insiso!
Den e ehmpel di insiso II-B, a pone e insiso na final di e frase, en bes di meimei di e
frase. Hasiendo esaki, e outor no ta kibra kontinuidat di e frase (manera ta e kaso den
ehmpel II-B), loke ta hasi lesamentu i interpretashon di e frase mas fsil.
Ehmpel:
- Aa pas, e tipo di outo ei a wrdu bend rnt mundu pa diferente diler. (pasivo
perifrstiko)
- Diferente diler a bende e tipo di outo ei rnt mundu aa pas. (bos aktivo)
172
Por ehmpel, si a uza un tempu di pasado den e prom parti di e frase, lo mester uza
den e dos parti tambe un tempu di pasado. Ora nos a haa e kontestanan riba nos
preguntanan durante e enkuesta, nos ta ripar ku no a kumpli ku e ekspektativanan di
nos pueblo. (Den e di dos parti di e frase ak, mester a uza a en bes di ta.)
- wak si a evit kreashon di anakoluto.
Ku e tipo di eror ak ta refer na e fayonan di konekshon entre frase f entre e partinan
di un frase. E frasenan ku ta konten un anakoluto, normalmente, ta present un eror di
konkordansia f a omit f a uza inkorektamente un elemento di relashon/konekshon
(preposishon f konhunshon) den un frase. Pues, e kasonan di anakoluto ta, entre otro,
union inkorekto di dos frase, supreshon di un di e partinan di un struktura korelativo f
omishon di e elementonan di supordinashon entre frase.
(fin)
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
173
DIFERENTE ASPEKTO TOKANTE KUA PREGUNTA TA HASI
ORA TA ANALIS TEKSTO
(Relashon ku e strategianan di lesamentu)
Tin biaha, e pbliko ta menshon den e teksto, f bo ta haa sierto indikashon di dje
den e teksto. Tin biaha bo mes tin di dedus esei for di menshon di fuente di e teksto.
-----------------------------------------------------------
2. Strategia di lesamentu
Por aserka un tarea di lesamentu na un manera sistemtiko si sigui un par di paso
stratgiko. Dependiente di bo eksperensia ku lesamentu, bo nivel akadmiko i e grado
di difikultat di e teksto, bo por kombin algun di e siguiente strategianan di lesamentu.
174
6. entreten: rekre/deleit e lesad
Introdukshon i parti final, kasi semper, ta konsist di un alinia, mintras e parti meimei ta
konsist di vrios alinia.
Introdukshon
Normalmente, e introdukshon tin 5 funshon:
- lanta interes di e lesadnan pa e tpiko general
- introdus e idea/pensamentu prinsipal di e teksto
- indik kon e teksto/artkulo ta struktur: (por ehmpel: e sekuensia den kua lo trata
sierto aspekto di e tpiko general)
- indik e motibu pa kua a disid/skohe pa skirbi e teksto/artkulo ak (Kon e outor a
yega na su idea.)
- hinka e lesadnan den e ambiente pa asept loke nan ta bai lesa (de lezer welwillend
stemmen)
175
2.- e por konten un ekspreshon den forma di un ponensia (stelling), sigu pa un
pregunta
3.- e por konten un pregunta retriko (un pregunta riba kua no ta spera un kontesta.
Bon mir e ta un anunsio/afirmashon den forma di un pregunta)
4.- e por kumins ku un frase di apertura (openingszin) sorpresivo, desafiante, ku ta
shk f ku ta sarkstiko. Ta uza rekurso estilstiko manera eksagerashon, ironia, i
sarkasmo den introdukshon di un teksto/artkulo
5. - e por kumins ku un ankdota (un suseso humorstiko f serio)
6. - e por kumins mesora ku e problema (tpiko/asuntu general di e artkulo) (un tpiko
kontroversial, tokante kua tin vrios opinion)
7. - e por splika e motibu dikon ta skirbi e teksto/artkulo ak
176
E konklushon ta relashon ku e idea/pensamentu prinsipal f e ponensia/
pregunta/problema present den e introdukshon. (Hopi biaha ta finalis un teksto
persuasivo/aktivante asina) f
- un rekomendashon (aanbeveling).
Pa e tres ltimo relashonnan ak, ta uza normalmente grupo di palabra komo mtodo di
sial.
177
1. struktura di bentaha - desbentaha
2. struktura di ntes - presente
3. struktura di ntes - presente - futuro
4. struktura di problema - solushon
5. struktura di fenmeno - splikashon (verschijnsel en
verklarend struktuur)
6. struktura di ponensia - argumento
7. struktura di fenmeno - aspekto (verschijnsel -
besprekingsstruktuur)
9. Tipo di teksto
Kontemplashon > beschouwing; Argumentashon > betoog; Eksposishon >
uiteenzetting.
A Teksto ekspositivo
Definishon: Aki e outor no ta duna informashon so, pero e ta splika algu tambe. E ta
splika kon un fenmeno ta relashon ku e otro f kon un kos ta sint den otro f ta
funshon. Un teksto ekspositivo ta ophetivo. No tin lug pa opinion propio. Meta di e
outor ta, na prom lug, pa e lesadnan komprond algu. E ke sia e lesadnan algu.
Ta haa teksto ekspositivo den, por ehmpel, den revista, korant, ensiklopedia, buki di
skol.
B Teksto argumentativo
Definishon: Aki e outor ta trese su opinion dilanti ku argumento i un konklushon. Den un
argumentashon, e outor ke konvens e lesadnan di su brdat. Pues, un
argumentashon por ta hopi suphetivo.
C Teksto kontemplativo
E tipo di teksto ak ta enfok un tpiko for di diferente ngulo. Por ehmpel, e ta duna
motibu, solushon, bentaha i desbentaha. Di e manera ak, e lesadnan mes por forma
su opinion tokante e tpiko.
Meskos ku den un teksto argumentativo, e outor por duna su opinion, pero e no ta frsa
esaki riba su lesadnan. E no ta trata na konvens e lesadnan. Un teksto kontempla-
tivo ta algu mas suphetivo ku un teksto ekspositivo, pero mnos suphetivo ku un teksto
argumentativo.
178
Un seri di argumento = ta bira un rasonamentu/argumentashon (redenering)
Kon struktur un argumentashon? Tin dos tipo prinsipal. E tipo ku e palabra want i e
tipo ku e palabra dus.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
179
ABILIDAT DI LESA:
Sorto di teksto:
Un teksto por ta argumentativo/persuasivo: den esaki outor ke proba un ponensia i
asina konvens e lektornan di su idea, punto di bista, pensamentu.
Kontemplativo: e outor ta trata un tpiko di diferente ngulo
Aktivante: ora e teksto ta konvens e lektornan pa bai hasi algu, pa nan tuma akshon
Entretenedor: ora e teksto simplemente ke entreten bo.
Tono di teksto:
Alegre: kontentu
180
Envolv: implik den algu; un persona ku ta den algu
Humorstiko: ku ta kmiko; ku ta kousa harimentu
Irniko: ku no ta serio; ta bisa algu di tal manera, pero ke bisa algu otro
Krtiko: ora ta hasi hopi pregunta relashon ku algu; ora no ta kere algu sin mas
Neutral: ora no ta tuma parti, ora no ta skohe niun di e dos opshonnan
ophetivo: ku ta basa riba echo
suphetivo: ku no ta un echo, sino un pensamentu basa riba opinion i sintimentu
pesimista: ora tin un pensamentu negativo, ora ta pensa ku algu lo tin un resultado
malu
preokup: ora un persona no ta trankil relashon ku algu
rabi: no kontentu
realstiko: ku tin aparensia di ta algu real
sarkstiko: chrch fuerte di un hende f kos/situashon
tristu: no felis
Argumentashon
Rasonamentu di e outor bas riba tur su argumentonan ta yama argumentashon.
Outor di un teksto ta uza diferente tipo di argumento pa apoy f sosten su punto di
bista, opinion f ponensia. Ta asina ku e por uza argumentashon bas riba
Echo: ta un kos/asuntu ku bo por verifik
Ehmpel: ta un suseso f echo ku ta ilustr algu paresido
Eksperensia propio: ta loke un persona a eksperensia, pasa aden, mira tuma lug
Outoridat: e ta uza un persona konos, profesor, sientfiko, eksperto, ku tin
konosementu riba sierto tereno komo argumento
Opinion: ta loke e outor/skibid mes ta pensa, sinti, premir
Komparashon a base di semehansa f diferensia: ta duna un argumento a base di un
komparashon ku algu paresido/similar.
Palabra di sial
Ta un strategia pa yega na deskubr e tipo di relashonnan ku por haa den un teksto
entre alinia i entre frase. Algun palabra di sial ta, por ehmpel:
Ademas: ta duna e relashon di un enumerashon
Asina: ta duna e relashon di un aklarashon
Pero: ta duna e relashon di un kontraste
Pues: ta duna e relashon di un konklushon f un ehmpel
Bo ta haa palabra di sial den un alinia, f na komienso di un alinia, ora e ta konekt e
alinianan ku otro.
181
Funshon di alinia
Kada alinia tin un funshon spesfiko den un teksto, i nan tin un funshon relashon ku
otro tambe. Por ehmpel, esun ku ta sigui otro ta relashon ku otro. Nan por amplia riba
otro, nan por kontradis otro, nan por elabor un detaye di otro, nan por refut loke a
keda bis den un e alinia anterior, etc.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
182
Lenguahe kolokial lenguahe informal
E palabra kolokial ta refer na lenga papia i no na lenga skirb, i e ta nifik lenga
informal. Papiamentu informal ta e lenguahe ku nos ta papia ku otro den situashon
informal.
Kolokialismo
E palabra kolokial ta refer na uzo informal di idioma f na lenga papi. Por ehmpel,
papiamentu informal tin un vokabulario i un sintksis bas riba lenga kolokial.
Generalmente, ta evit lenga kolokial f informal na momentu ku ta skirbi, por ehmpel,
un karta di solisitut, un artkulo pa korant f un relato pa skol. Pues, ta evit uzo di
kolokialismo den teksto skirb si uzo di esaki no tin ningun funshon spesial. Ta
konsider e siguiente palabra- i ekspreshonnan kolokialismo: ka i ko na lug di kas i
kos, ba, be i fe na lug di baha, bou di i for di, meko i awoki/awki na lug di meskos i
awor aki i na mi na lug di duna mi.
Na skol, normalmente ta reker uzo di idioma formal den tarea i teksto skirb.
183
flo - floho
k
ka - kas
ka - kaha
kab - kabes
kalke - kualke
ke - ku e
kier - ke
ko - kos
koi - kos di
kason - karson
kue - kohe
l
log - lug
m
ma - mi a
ma - maha
man - manera
meko - meskos
men - manera
mayoria bia - mayoria di biaha
n
na mi - duna mi
s
s - si
seka - serka
t
te - ta e
tra - traha
tre - tres
w
wa no - wak no
Evit di uza hulandes f otro lenga stranhero den teksto formal na papiamentu.
Algun ehmpel:
dus - pues, ke men, por konklu
gezellig - agradabel
leuk - agradabel, dushi, nchi, bunita, atraktivo
lief - amabel
onvriendelijk - antiptiko
vriendelijk - amistoso, amikal, simptiko
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
184
LISTA DI TPIKO (2010)
1 Abilidat di skirbi
2 Abogasia
3 Abolishon di sklabitut
4 Agresividat
5 Agrikultura
6 Akreditashon di universidat
7 Alkoholismo
8 Alpinismo
9 Analfabetismo funshonal
10 Antisemitismo
11 Arma nuklear
12 Arte di kanto
13 Asma
14 Aspirin
15 Awa potabel
16 Awa teritorial
17 Banko di sanger
18 Behes
19 Bida nokturno
20 Bkseo
21 Bolo pretu
22 Budismo
23 Buki di Mormon
24 Buki di mucha
25 Burka
26 Colloquium Doctum
27 Defensor di pueblo
28 Deforestashon
29 Demensia
30 Demokrasia
31 Depreshon
32 Depreshon tropikal
33 Derechi humano
34 Dia di bandera
35 Dia di hende hmber
36 Dia di mucha
37 Dia di obrero
38 Dia di prensa
39 Dia di tata
40 Dia internashonal di drogadikshon
41 Digitalisashon
42 Diktadura
43 Diskriminashon
44 Dolarisashon
185
45 Dominio di idioma
46 Dubai
47 E soo merikano
48 Edat di penshun
49 Edat Medio
50 Eklipse solar
51 Ekoturismo
52 Ekstinshon di espesie
53 Ekstraterestre
54 Empresa chik
55 Enseansa di fundeshi
56 Enseansa modular
57 Enseansa primario
58 Enseansa tersiario
59 Entretenimentu insano
60 Erotismo
61 Esgrima
62 tika
63 Etiketa
64 Etimologia
65 Eurosentrismo
66 Eutanasia
67 Evolushon
68 Farndula
69 Felisidat
70 Folklor
71 Fotografia
72 Gastronomia
73 Gnero piko
74 Globalisashon
75 Gspel
76 Gramtika generativo
77 Grip di porko
78 Guera sivil
79 Haiku
80 Herensia kultural
81 Hipismo
82 Hipnotismo
83 Hipokondria
84 Holokousto
85 Homeopatia
86 Honestidat
87 Horkan
88 Horoskop
89 Hrtamentu di identidat
90 Hudaismo
186
91 Huisio sumario
92 Ilegalidat
93 Impotensia
94 Imsonio
95 Independensia
96 Infansia
97 Inkontinensia
98 Inmoralidat seksual
99 Inseminashon artifisial
100 Insesto
101 Insolashon (zonnesteek)
102 Inteligensia mltiple
103 Internt
104 Intimidashon
105 Inundashon
106 Investigashon sientfiko
107 I-pod
108 Islamitashon
109 Junk food
110 Kach di rasa
111 Kadushi
112 Kalentamentu mundial
113 Kaminata
114 Kampo di konsentrashon
115 Kanser
116 Kapitalismo
117 Karikatura
118 Kas di ansiano
119 Kastidat
120 Katarata
121 Kokaina
122 Kolesterl
123 Kol
124 Kolonialismo
125 Kolumnista
126 Konstituyente preposishonal
127 Koperativa
128 Koran
129 Korupshon
130 Kremashon
131 Kriminalidat hubenil
132 Krsis finansiero mundial
133 Kuaresma
134 Kuerpo polisial
135 Kultura
136 Kushina Indones
187
137 Kushina krioyo
138 Lei di gravedat
139 Lei mosaiko
140 Leksikologia
141 Lenga di instrukshon
142 Lenga di sea
143 Lenga krioyo
144 Lenga materno
145 Lenga straero moderno
146 Lenguahe figurativo
147 Libertat di ekspreshon
148 Lingwstika
149 Literatura
150 Loteria nashonal
151 Mama soltero
152 Mandarin
153 Manikr
154 Maribomba
155 Marshe di pruga
156 Materialismo
157 Maternidat
158 Matrimonio
159 Matrimonio fiktisio
160 Matrimonio interrasial
161 Medio Ambiente
162 Medisina genriko
163 Medisina natural
164 Menopousa
165 Migrn
166 Misa di ourora
167 Modelahe
168 Monarkia spa
169 Multilingualismo
170 Msika di reggae
171 Nashonnan Un
172 Natashon
173 Naturalisashon di straero
174 Nepotismo
175 Nni
176 Norma i balor
177 Obesidat
178 Obra di karidat
179 Obra di man
180 Ocho dia
181 pera
182 Orgen di papiamentu
188
183 Ortografia fonolgiko
184 Outismo
185 Outo hbrido
186 Palestina
187 Palu di kibrahacha
188 Papa di Roma
189 Parke di bestia
190 Pasport hulandes
191 Pelkula de horor
192 Pena di morto
193 Peregrinashon
194 Periodismo
195 Piercing
196 Piramide
197 Pirateria
198 Pobresa
199 Poligamia
200 Poltika
201 Polushon
202 Pornografia
203 Prehistoria
204 Prehuisio
205 Preis di kombustibel
206 Premio di estmulo
207 Profeshon mdiko
208 Profeshonalismo
209 Prom minister
210 Pubertat
211 Rastafari
212 Reality show
213 Reenkarnashon
214 Ref di koral
215 Referndem
216 Registro Sivil
217 Rekolonisashon
218 Religion
219 Remedial teaching
220 Ronkamentu
221 Safari
222 Sanashon
223 Seguridat eskolar
224 Seguro sosial
225 Sentebibu
226 Sentro di siudat
227 Sertmen di beyesa
228 Servisio meteorolgiko
189
229 Se
230 Siensia fikshon
231 Siklismo
232 Simbolismo
233 Sindikalismo
234 Sinismo
235 Sirugia plstiko
236 Sistema fiskal
237 Sistema hudisial
238 Sivilisashon maya
239 Sobrebibensia
240 Sonambulismo
241 Sosialismo
242 Sosiedat matriarkal
243 Spnekk
244 Spionahe
245 Spiritu di mundu
246 Spiritualidat
247 Sranang Tongo
248 Struktura estatal nobo
249 Studia na Merka
250 Superpoblashon
251 Surrealismo
252 Talkshow
253 Tamb
254 Tango
255 Te brd
256 Teknologia moderno
257 Telekomunikashon
258 Telenovela
259 Televishon nashonal
260 Teologia
261 Terorismo
262 Time Sharing
263 Ttulo universitario
264 Toren di Babel
265 Tormenta tropikal
266 Torturashon
267 Trafikashon di droga
268 Trafikashon humano
269 Trfiko areo
270 Transporte pbliko
271 Transseksualidat
272 Trias Poltika
273 Tribu indjan
274 Trinta di mei
190
275 Trk di pan
276 Turismo di kompra
277 Turismo krusero
278 Turismo kultural
279 Ua de Gato
280 Union Europeo
281 Uzo di e artkulo e
282 Uzo di e morfema -nan
283 Vanidat
284 Vegetarismo
285 Violensia domstiko
286 Vudu
287 Warawara
288 Weganan Olmpiko
289 Bilingualismo
290 Dialekto
291 Fashonismo
292 Fasismo
293 Matrimonio fiktisio
294 Medio di komunikashon
295 Moringa
296 Poltika
297 Senso
298 Spiritismo
299 Tabako
300 Trampa
-------------------------------------------------------------------------------------------------------.
EHERSISIO
Skohe sinku tpiko for di e lista di tpiko i skirbi di kada unu un frase nkleo (topic
sentence) pa un alinia. E frase nkleo mester konten un tpiko (tpic) i un pensamentu
spesfiko relashon (controlling phrase) ku e tpiko.
191
DOS PGINA DI EHMPEL FOR DI BANKO DI TRMINO
A,a
a a (prom lter di alfabt)
, om de 2 3 dagen: kada dos pa tres dia
aanbesteding destaho
aanbestedingsperiode (zn) periodo di destaho/kontratashon
aanbevelen (ww) rekomend
aanbeveling (zn) rekomendashon
een comit van -: un komishon di rekomendashon
aanbieden (ww) ofres
aanbieder (zn) ofresed; esun ku ta ofres
aanbod (zn) oferta
- van goederen en diensten: oferta di merkansia i servisio
aanbouw (zn) parti agreg
aanbouwen (ww) konstru aserka
aanbrengen (ww) introdus
het - van deze beperkingen: introdukshon di e limitashonnan ak
een verandering -: trese un kambio
aandachtsbuurt (zn) bario di atenshon
aandachtspunt (zn) punto di atenshon/interes/enfoque
aandachttrekken (ww) hala atenshon
aandachttrekker (zn) (elemento) ku ta hala atenshon
aandeel (zn) akshon; aporte; kontribushon; parti
een onverdeeld -: un parti indiviso
aandoening (zn) enfermedat; afekshon
aandragen (ww) duna; trese
aaneengesloten (vtdw) den un biaha/tiru; sin interupshon; tras di otro;
- uren: sigu
ora konsekutivo
aaneensluitend (vtdw) konsekutivo(mente); sigu
aangaan (ww) kontra; sera; asum
aangeleerd (vtdw) si
aangelegenheid (zn) asuntu
een - van het Koningkrijk un asuntu di Reino
aangenomen (vtdw) asum
- dat: suponiendo ku; asumiendo ku
aangewezen (vtdw) indik
de - persoon: e persona indik
aangezien mirando ku
aangifte (zn) denunsia
een - doen: hasi un denunsia; hasi un deklarashon
192
een eigen van: un deklarashon propio di
aangrenzend peg ei banda
aanhalen (ww) estrech
de vriendschapsbanden nauwer -: estrech e lasonan di amistat
aanhaling (zn) sita
aanhalingsteken (zn) komia
dubbele -: komia dbel
enkele -: komia simpel
aanhangig (bn) pendiente
een zaak - maken: inisi/entabl un proseso hudisial
C.c.
compromis kompromiso
akte van -: akta di kompromiso
computerbedrijf empresa di kmpiuter
computerles ls di kmpiuter
computerscherm pantaya di kmpiuter
concentratiegraad grado di konsentrashon
concepttekst konsepto di teksto
concessieverlening otorgamentu/konseshon di lisensia;
dunamentu di konseshon
conclusie konklushon
eenduidige -: konklushon unvoko
concordantie konkordansia
concubine kompaera di vida
concurrentie kompetensia; kompetishon
een scherpe voeren met: sosten un kompetensia fuerte ku
internationale : kompetensia internashonal
let op de -: vigil e kompetishon/kompetensia
concurrentiebeding klusula di limitashon di kompetensia
concurrentiekracht forsa kompetitivo/di kompetensia
concurrentiepositie posishon kompetitivo/di kompetensia
concurrentiestrijd lucha kompetitivo
concurrentievoordeel bentaha di kompetensia
condensor kndnser
conditietraining entrenamentu di kondishon
conditionering kondishonamentu
configuratie konfigurashon
conflict konflikto
gewapend : konflikto arm
confronterend konfrontashon
193
-e houding: aktitut di konfrontashon
conjuntureel koyuntural
-e werkloosheid: desempleo koyuntural
consensusrijkswet lei estatal di konsenso
consequent konsekuente
conserveringsgebied rea di preservashon
constaterende konstatando
constatering konstatashon
construct materia di prueba
consumentenbelang interes di konsumid
consumentenbond bnt di konsumid
consumentenprijs preis di/pa konsumid
194
TERMINOLOGIA GRAMATIKAL DEN PAPIAMENTU
a
akshon (verbal) handeling
antecedent antesedente
antecedent, ingesloten -: antesedente enser/inklu
antesedente antecedent
aposishon bijstelling
atverbio, - interogativo: vragend bijwoord
atverbio, - pronominal: voornaamwoordelijk bijwoord
b
bepaling komplemento
bepaling, bijvoeglijke -: komplemento athetival
bepaling, bijwoordelijke -: komplemento atverbial
bijstelling aposishon
bijvoeglijke-bepalingszin frase/klusula supordin athetival
bewering afirmashon)
bijwoord, voornaamwoordelijk -: atverbio pronominal
bijwoord, vragend -: atverbio interogativo
bijwoordelijk-bepalingszin frase/klusula supordin
atverbial/sirkunstansial
bijzin frase supordin; frase dependiente
bijzin, beknopte -: frase supordin konsiso
bijzin, bijvoeglijke -: frase supordin athetival
bijzin, bijwoordelijke -: frase supordin atverbial/sirkunstansial
bijzintest prueba di frase supordin
congruentie konkordansia
d
deel, naamwoordelijk -: konstituyente/parti nominal (KN)
deel, werkwoordelijk -: parti verbal
deelzin klusula
e
ekspreshon uitdrukking
estado gesteldheid
f
frase zin
frase, - dependiente/supordin: bijzin
frase, - independiente/prinsipal: hoofdzin
frase, - interogativo direkto: directe vraagzin
frase, - interogativo indirekto: indirecte vraagzin
frase, - interogativo: vragende zin
frase, - kompon: samengestelde zin
frase, - simpel: enkelvoudige zin
frase, - supordin bijzin
frase, - supordin athetival: bijzin, bijvoeglijke -:
frase, - supordin atverbial/sirkunstansial: bijzin, bijwoordelijke -:
195
frase, - supordina konsiso: beknopte bijzin
frase, - supordin nominal: naamwoordelijke bijzin
frase/klusula, - supord. di kompl. di suh. (di pred./predikativo): gezegdezin
frase/klusula, - supordin athetival: bijvoeglijke-bepalingszin
frase/klusula, - supordin atverbial: bijwoordelijk-bepalingszin
frase/klusula, - supordin di opheto direkto: lijdendvoorwerpszin
frase/klusula, - supordin di opheto preposishonal: voorzetselvoorwerpszin
frase/klusula, - supordin di suheto: onderwerpszin
frase/klusula, - supordin/ di opheto indirekto: meewerkendvoorwerpszin
functie funshon
funshon functie
g
gesteldheid kondishon, estado, situashon
gezegde predikado
gezegde(bij)zin klusula di komplemento di suheto
gezegdezin frase/klusula supordin di komplemento
di suheto (di predikado/predikativo)
h
handeling akshon (verbal)
hoofdzin frase prinsipal; frase independiente
i
informashon mededeling
interogativo, palabra -: vraagwoord
inschatten, de juistheid - van: verifik eksaktitut di
J
juistheid eksaktitut
k
klusula deelzin
klusula, - di komplemento di suheto: gezegde(bij)zin
klusula, - di opheto direkto: lijdendvoorwerps(bij)zin
klusula, - di opheto indirekto: meewerkendvoorwerps(bij)zin
klusula, - di opheto preposishonal: voorzetselvoorwerps(bij)zin
klusula, - di suheto: onderwerps(bij)zin
komplemento bepaling
komplemento, - athetival: bijvoeglijke bepaling
komplemento, - atverbial: bijwoordelijke bepaling
kondishon gesteldheid
konekshon, palabra di -: verbindingswoord
konhunshon voegwoord
konkordansia congruentie
konstituyente (di frase) zinsdeel
konstituyente, - athetival: bijvoeglijk bepaling/zinsdeel
konstituyente, - atverbial: bijwoordelijke bepaling/zinsdeel
konstituyente, - nominal: naamwoordelijk zinsdeel
konstituyente, - verbal: werkwoordelijk zinsdeel
konstituyente, funshon di -: zinsdeelfunctie
196
konstituyente, parti/pida di un -: zinsdeelstuk
koppelwerkwoord verbo kopulativo
l
lijdendvoorwerp opheto direkto (KN)
lijdendvoorwerps(bij)zin klusula di opheto direkto
lijdendvoorwerpszin frase/klusula supordin di opheto
direkto
lug plaats
m
mededeling informashon
meewerkendvoorwerp opheto indirekto (KN)
meewerkendvoorwerps(bij)zin klusula di opheto indirekto
meewerkendvoorwerpszin frase/klusula supordin/ di opheto
indirekto
mening opinion
n
naamwoordelijk, - deel van het gezegde: parti nominal di e predikado (KN)
naamwoordelijk, - gezegde: predikado nominal
naamwoordelijk, - zinsdeel: konstituyente nominal
naamwoordelijk, -e bijzin: frase supordin nominal
nevenschikkend, - verband: relashon koordinante
o
onderdeel parti di
onderschikkend, - verband: relashon supordinante
onderwerp suheto (KN)
onderwerps(bij)zin klusula di suheto
onderwerpszin frase/klusula supordin di suheto
opheto, - direkto: lijdendvoorwerp
opheto, - indirekto: meewerkendvoorwerp
opheto, - preposishonal: voorzetselvoorwerp
opvatting pensamentu/idea
p
palabra, grupo di -: woordgroep
parti, - di: onderdeel
parti, - nominal di e predikado: naamwoordelijk deel van het gezegde
parti, - verbal: werkwoordelijk deel
personal, forma - di verbo: persoonsvorm
persoonsvorm forma personal di verbo
plaats lug
predikado gezegde
predikado, - nominal: naamwoordelijk gezegde
predikado, - verbal: werkwoordelijk gezegde
pronmber, - interogativo: vragend voornaamwoord
pronmber, - relativo: betrekkelijk voornaamwoord
prueba, - di frase supordin: bijzintest
r
197
reden motibu
relashon, - koordinante: nevenschikkend verband
relashon,- supordinante: onderschikkend verband
s
situashon gesteldheid
struktura, - di frase: zinsbouw
suheto onderwerp
standpunt punto di bista)
t
tempu tijd
tijd tempu
uitdrukking ekspreshon
v
verbindingswoord ` palabra di konekshon
verbo, - kopulativo: koppelwerkwoord
verbo, - outnomo -: zelfstandig naamwoord
voegwoord konhunshon
voornaamwoord, betrekkelijk -: pronmber relativo
voornaamwoord, vragend -: pronmber interogativo
voorzetselvoorwerp opheto preposishonal (KP)
voorzetselvoorwerps(bij)zin klusula di opheto preposishonal
voorzetselvoorwerpszin frase/klusula supordin di opheto
preposishonal
vraagwoord palabra interogativo
vraagzin, directe -: frase interogativo direkto
vraagzin, indirecte vraagzin -: frase interogativo indirekto
w
werkwoord, zelfstandig -: verbo outnomo
werkwoordelijk, - gezegde: predikado verbal
woordgroep grupo di palabra
z
zin frase
zin, enkelvoudige -: frase simpel
zin, ondergeschikte -: frase supordin
zin, samengestelde -: frase kompon
zin, vragende -: frase interogativo
zinsbouw struktura di frase
zinsdeel konstituyente (di frase)
zinsdeel, bijvoeglijke -: konstituyente athetival
zinsdeel, bijwoordelijke -: konstituyente atverbial
zinsdeel, werkwoordelijk -: konstituyente verbal
zinsdeelfunctie funshon di konstituyente
zinsdeelstuk pida/parti di un konstituyente
FIN.
-----------------------------------------------------------------------------------------------
198
199
200
201
202
203