Sei sulla pagina 1di 203

Papiamentu - Abilidat di idioma - TAVA-3 2013-2014

Ttulo di mdulo: Interakshon skirb (1) - Papiamentu

Mdulo 3 - Periodo 3: 7 x 3 ora di kontakto, kuminsando ku 3 ora di kontakto riba djabirn 07 di


febrari 2014. Dia 21 di mart 2014 ta e ltimo dia di kontakto.

Fase di estudio: Master of Education Papiamentu, Mdulo 3


Kdigo: <>
Karga di estudio: 8 ECTS (224 ora di kontakto)
Orario: Periodo 3
Eksigensia di atmishon: Diploma di Bachelor Papiamentu f diploma ekivalente
Obligashon di ta presente 80% mnimo
Mdulo afili: Abilidat di papia i skucha, Periodo 1

Persona di kontakto: I.S.A. Brute - ithelbrute@yahoo.com


---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Papiamentu, Abilidat di idioma - TAVA 4 - 2013-2014
Ttulo di mdulo: Interakshon skib (2) - Papiamentu
Periodo 4: 7 x 3 ora di kontakto, kuminsando ku 3 ora di kontakto riba djabirn atardi.

Dato organisatorio
Fase di estudio: Master of Education Papiamentu, Mdulo 4 i 5
Kdigo: <>
Karga di estudio: 8 ECTS (224 ora di kontakto)
Orario: Periodo 4
Eksigensia di atmishon: Diploma di Bachelor Papiamentu f diploma ekivalente
Obligashon di ta presente 80% mnimo
Mdulo afili: Abilidat di papia i skucha, Periodo1, 2 i 3

Persona di kontakto: I.S.A. Brute - ithelbrute@yahoo.com

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Papiamentu, Abilidat di idioma - TAVA 5 - 2013-2014
Ttulo di mdulo: Interakshon skib (3 - Papiamentu
Periodo 5: 7 x 3 ora di kontakto, kuminsando ku 3 ora di kontakto riba djabirn atardi.

Dato organisatorio
Fase di estudio: Master of Education Papiamentu, Mdulo 4 i 5
Kdigo: <>
Karga di estudio: 8 ECTS (224 ora di kontakto)
Orario: Periodo 5
Eksigensia di atmishon: Diploma di Bachelor Papiamentu f diploma ekivalente
Obligashon di ta presente 80% mnimo

1
Mdulo afili: Abilidat di papia i skucha, Periodo 1, 2 , 3 i 4

Persona di kontakto: I.S.A. Brute - ithelbrute@yahoo.com


----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Informashon di kontenido mdulo 3, 4, 5.
Deskripshon krtiku
Den e mdulonan ta traha na abilidat di lesa i skirbi di e studiante a base di material
skib. Den e kuadro ak ta pone atenshon na aktividat di lesa i skirbi riba nivel B2/C1,
refiriendo na e Common European Framework of Reference for Languages. Mayoria
di e aktividatnan ta tuma lug durante kolezje, kaminda studiante ta evalu otro a base
di formulario di evaluashon i puntuashon, bou di guia di dosente.

Kompetensia
Ta desaroy e siguiente kompetensianan: Abilidat di lesa B2, C1 en Abilidat di skirbi
B2, C1

Ta desaroy e kompetensianan menshon segun e deskriptornan di CEFR/ERK:

CEFR B1 nivel 3
Abilidat di lesamentu general: E studiante por lesa ku bastante komprenshon teksto
faktual i direkto tokante tpiko ku ta relashon ku su tereno di interes. (p 66)
Lesamentu di korespondensia: E studiante por komprond deskripshon di suseso,
sintimentu i deseo den kartanan personal bastante bon di manera ku e por
korespond regularmente ku un amigu di karta. (p 66)
Lesamentu orientativo: E studiante por lesa teksto largu lih pa buska e informashon
dese i akumul informashon for di diferente parti di un teksto f for di diferente teksto
pa por ehekut sierto tarea. E por saka i komprond informashon importante for di
material di tur dia, manera karta, foyeto i dokumentu ofisial krtiku. (p 67)
Lesa pa haa informashon i argumentashon: E por rekonos e konklushonnan mas
importante den teksto argumentativo ku ta konten algun sial kla. E por rekonos e
rasonamentu den tratamentu di e asuntu present, ounke esei no ta nesesariamente
den tur detaye. E por rekonos e puntonan importante den artkulo di korant direkto
tokante tpiko konos. (p 68)
Lesamentu di Instrukshon: E studiante por komprond indikashonnan direkto skirb na
un manera kla relashon ku un aparato. (P 68)

CEFR B2 nivel 4
Abilidat di lesamentu general: E studiante por lesa independientemente na un grado
hopi haltu; e por adapt su sistema i ritmo di lesa na diferente teksto i meta, i e ta hasi
uzo selektivo di buki di konsulta adeku. Ta dispon di un vokabulario aktivo grandi,
pero e por tin sierto difikultat ku ekspreshon idiomtiko mnos komun. (p.66)
Lesamentu di korespondensia: E studiante por lesa korespondensia relashon ku su
tereno di interes i kapta mesora e nifikashon esensial di esaki. (p 67)
Lesamentu orientativo: E studiante por lesa lih teksto largu i kompleho i logra haa e
detayenan importante. E por rekonos lih e kontenido i importansia di notisia, artkulo

2
i relato tokante diferente tpiko profeshonal, i despues disid si ta balapena profundis
den e tekstonan. (p 67)
Lesa pa haa informashon i argumentashon: E studiante por saka informashon, idea i
opinion for di fuente masha spesialis riba su tereno profeshonal. E por komprond
artkulo ku ta kai paf di su tereno profeshonal, basta ku, di bes en kuando, e por
konsult un dikshonario pa komprob su interpretashon di terminologia.
E por komprond relato tokante problema aktual, den kua e outornan ta tuma sierto
posishon f punto di bista. (p 68)
Lesamentu di instrukshon: E por komprond indikashonnan largu/amplio i kompleho
riba su propio tereno profeshonal, inkluso e detayenan tokante kondishon i
atvertensia, basta ku e por bolbe lesa e pasashi/pasahenan difsil. (p 68)
CEFR C1 nivel 5
Abilidat di lesamentu general: E studiante por lesa teksto kompleho i largu i
komprond esakinan riba e nivel di detaye, irespekto si nan ta relashon ku su tereno
profeshonal, basta ku e por bolbe lesa e pasashinan difsil. (p 66)
Lesamentu di korespondensia: E studiante por komprond tur sorto di
korespondensia, ounke tin biaha e mester hasi uzo di su dikshonario. (p 67)
Lesamentu orientativo: Manera na B2 (p 67)
Lesa pa haa informashon i argumentashon: E studiante por komprond riba nivel di
detaye un skala grandi di teksto largu i kompleho ku ta topa hopi den bida sosial,
profeshonal i akadmiko, i e por rekonos detaye manera aktitut i opinion implsito i
eksplsito. (p 68)
Lesa instrukshon: E studiante por komprond riba nivel di detaye instrukshon largu i
kompleho relashon ku un mashin nobo f prosedimentu, irespekto si e
instrukshonnan ta relashon ku su tereno profeshonal, basta ku e por bolbe lesa e
pasashinan difsil. (p 68)
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
CEFR B1, B2 nivel 3 i nivel 4
Produkshon skirb general: E studiante por skirbi teksto kla i koherente tokante diferente tpiko
konos riba su tereno di interes, kombinando un seri di elemento krtiku di manera linear ku
otro. (B1 -p. 59)
E studiante por skirbi teksto kla i detay tokante diferente tpiko ku tin relashon ku su tereno di
interes, den kua ta uni i evalu informashon i argumento for di diferente fuente. (B2-P.59)
Skirbimentu kreativo: E studiante por pone deskripshon kla riba papel tokante un skala grandi
di tpiko konos riba su tereno di interes. E por pone su eksperensianan riba papel i deskrib
sentimentu i reakshon den un teksto simpel i koherente. E por skirbi un kuenta. (B1-p.60)
E studiante por skirbi na un manera kla i detay tokante eksperensia i suseso ku realmente a
sosod f a ser invent, i den e kuadro ak indik e relashonnan entre e ideanan den un teksto
kla i koherente, i e ta tene su mes na e konvenshonnan asept di e gnero en kuestion.
- E studiante por skirbi kla i detay tokante un skala grandi di tpiko ku ta relashon ku su
tereno di interes. E por skirbi un resea tokante un buki, un pelkula f un obra di teatro. (B2-
P.60)
Relato i essay: E studiante por skirbi komposishon krtiku i simpel tokante tpiko interesante.
E por resum informashon faktual akumul tokante asuntu komun i no komun riba su tereno
profeshonal. E por inklu e informashon ak den un relato i komentari esaki. E por skirbi relato
masha konsiso segun un repartishon stndart den kua ta duna informashon faktual komun i ta
anot e motibunan di sierto akto. (B1-p.60)
E studiante por skirbi un komposishon f relato kaminda sistemtikamente e ta krea un

3
argumentashon, enfatisando korektamente e puntonan importante i e detayenan relevante. E
por evalu diferente idea f solushon pa un problema.
- E por skirbi un komposishon f relato den kua e ta krea/struktur sistemtikamente un
argumentashon, i e por menshon argumento pro f kontra un punto di bista, i e por splika e
bentaha- i desbentahanan di diferente opshon. E por pone huntu informashon i argumento for
di diferente fuente. (B2-P.60) -

Situashon inisial
E studiantenan tin un diploma di bachelor f un preparashon preliminar den e idioma meta,
loke ta enser ku ya e tin un konosementu bsiko amplio di dominio di idioma skib. De e fase
di master ta sigui amplia e konosementu amplio ak durante e kolezjenan di trabou (ls di
prktika).
Ta lesa i studia e lista di literatura segun e mtodo estudio independiente bou di guia, kaminda
ta vigil e proseso di siamentu durante algun ora di kontakto.

Forma di traha i aktividat


Den e kolezjenan (di trabou) ta proses kontenido di e tekstonan mediante forma di trabou
interaktivo/aktivante. Lo aplik kolezje di trabou, estudio independiente bou di guia, trabou
den grupo i evaluashon di grupo, aktividat propio, prosesamentu di enkargo skirb krtiku i
diskushon di dokumento skirb a base di formulario di puntuashon. .

Evaluashon i kriterio di evaluashon


Ta evalu e studiantenan a base di e siguiente partinan:
Prosesamentu individual i den grupo di parti di e materia di mdulo ku lo hinka i warda
den un PORTAFOLIO.
Un tntamen skirb pa medio di kua lo evalu tantu e konosementu i abilidat atkir na
final di e periodo di mdulo 3 i 4.
Un produkto skirb ku tin di entreg na final di e periodo di mdulo.

Banda di esakinan, e presensia durante e kolezjenan (di trabou) tambe mester ta sufisiente.
Ta anot presensia f partisipashon minusiosamente.

Material ku mester atkir i konsult:


- Reader: Interakshon skirb - I.S.A. Brute
- Common European Framework for Languages (CEFR), por download esaki.
- Sidney M. Joubert (2007). Dikshonario Papiamentu-Hulandes/ Handwoordenboek Nederlands-
Papiaments. Curaao.
- Elvia Solognier-Croes - Manual di Gramatica di Papiamentu.
- Igma van Putte-de Windt i Florimon van Putte (2005). Dikshonario Papiamentu-Hulandes
/(2006)Woordenboek Nederlands-Papiaments. Zutphen: Walburg Pers.
- Thelma Anthonia (2008). Banko di Palabra. Hulandes-Papiamentu. Curaao: Fundashon pa
Planifikashon di Idioma (FPI).
- Enrique Muller (2007). Algun Fenmeno den Desaroyo di Papiamentu. Curaao: FPI.
- John Seely (2009). Oxford A Z of Grammar & Punctuation. Printed in Great Britain by Ashford Colour
Press. Ltd, Gosport, Hampshire.
- Fundashon pa Planifikashon di Idioma. - Ortografia i Lista di palabra Papiamentu: Buki di oro
- Departamento di Enseansa - Vocabulario Ortografico di Papiamentu (2009)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------- .

4
PLAN DI LS - TAVA-3 - Papiamentu - Abilidat di idioma 2013/2014
Periodo 3: INTERAKSHON SKIRB (1) (abilidat di lesa i skirbi)

Siman di Tpiko di ls Material


ls
1 - Introdukshon: Interakshon Reader: Teksto i fragmento di
07/02 skirb teksto
- Resmen lia di instrukshon di Enkargo abilidat di lesa i skirbi
abilidat di idioma: organisashon di
mdulo 3, ERK
- Nivel mikro: Struktura di frase,
frase independiente i frase
dependiente
- Splikashon: Abilidat di lesa
2 Introdukshon: Interakshon Reader: Teksto i fragmento di
14/02 skirb teksto: korant, folder, foyeto,
- Nivel mikro: Struktura di frase, dokumento
frase independiente i dependiente Enkargo di abilidat di lesa i
- Tipo di frase dependiente skirbi
- Introdukshon: puntuashon, punto,
kma
- Nivel meso: struktura di alinia,
tipo di alinia, meta di alinia i
kontenido di alinia
-Splikashon: Abilidat di lesa
3 Introdukshon: Interakshon Reader: Teksto i fragmento di
21/02 skirb teksto
- Nivel mikro: Struktura di frase,
puntuashon
- Nivel meso: Struktura di alinia,
struktura di teksto, meta di teksto, Enkargo di abilidat di lesa i di
tipo di teksto, sorto di teksto skirbi
- Strategia di lesamentu:
orientativo, global, intensivo,
krtiko, etc
- Anlisis di teksto
4 Introdukshon: Interakshon Reader: Teksto i fragmento di
skirb teksto
28/02 - Nivel mikro: Struktura di frase,
puntuashon: punto i kma, punto
dbel, etc
- Nivel makro: Struktura di teksto: Enkargo di abilidat di lesa i di
koheshon tekstual, palabra di skirbi
referensia, palabra di sial,
palabra di konekshon (konektor),
palabra di kontenido

5
Abilidat di lesa: Teoria di
argumentashon (introdukshon)
5 Introdukshon: Skirbimentu Reader: Teksto i fragmento di
Interaktivo teksto
07/03 - Nivel mikro: puntuashon: signo di
interogashon, signo di
sklamashon, parntesis, raya
(dash), komia Enkargo di abilidat di lesa i di
- Nivel makro: koheshon tekstual: skirbi
palabra di referensia, palabra di
sial, palabra di konekshon,
konhunshon, palabra di kontenido
Abilidat di lesa: Teoria di
argumentashon
6 Skirbimentu Interaktivo: Abilidat Reader: Teksto i fragmento di
14/03 di lesa teksto: ehmpel
- Teoria di argumentashon Enkargo di abilidat di lesa i di
- Anlisis di teksto skirbi
7 Skirbimentu Interaktivo: Reader: Teksto i fragmento di
21/03 Abilidat di lesa teksto
- Teoria di argumentashon Enkargo di abilidat di lesa i di
- Anlisis di teksto abilidat di skirbi
Evaluashon: di kuater periodo
8
28/03 Hertentamen pap. Module 2
9 Tntamen: Abilidat di
04/04 Tntamen pap. MDULO 3 Interakshon skirb

CEFR = Common European Framework of Reference for languages: Learning,


Teaching, Assessment / Kuadro Komun di Referensia Europeo pa Idioma Estranhero
Moderno: Sia, Instru, Evalu / Gemeenschappelijk Europees Referentiekader voor
Moderne Vreemde Talen: Leren, Onderwijzen, Beoordelen

6
KONTENIDO DI PORTAFOLIO

Portafolio di e grupo di Master Papiamentu


Pa kada mdulo di interakshon skirb, e studiantenan ta traha riba un portafolio. Pues, e
studiantenan ta prepar 3 portafolio.
Den e portafolionan ta hinka tur tarea ku a ehekut pa e mdulonan. Tantu e tareanan
individual komo e tareanan di grupo. No ta nesesario reflekshon por eskrito riba e
tareanan trah.

Meta di portafolio
Ku e portafolionan ke logra ku tur studiante ta traha tur e tareanan bas riba e teoria
trata den e mdulonan. Ta pesei ta pidi pa entreg e portafolio ku lo forma parti di nan
evaluashon final; pues, ta duna un punto pa e portafolionan.

Repartishon di e tareanan pa portafolio


Den e portafolio di mdulo 3 (TAVA-3) ta hinka (...) tarea di grupo i (...) individual.
Den e portafolio di mdulo 4 (TAVA-4) ta hinka (...) tarea di grupo i (...) individual.
Den e portafolio di mdulo 5 (TAVA-5) ta hinka (...) tarea di grupo i (...) individual.

Evaluashon di portafolio
Den evaluashon di e portafolio ta tene kuenta ku, entre otro, e siguiente puntonan:

1 Presentashon di informashon - kuid/deskuid 2p


2 Ortografia/gramtika sufisiente insufisiente 2p
3 Enkargo di grupo - korekto/inkorekto 3p
4 Enkargo individual - korekto/inkorekto 4p
Total: 10p

Mirando ku e grupo di studiante di papiamentu ta grandi, ta laga e studiantenan traha


den grupo di 2 f 3 riba e portafolio. Den e portafolio, nan ta hinka e tareanan di grupo
riba kua nan traha, pero tambe e tareanan ku individualmente nan a ehekut.

Ta hinka e tareanan di grupo ku a traha i koreg durante ls tambe den e portafolionan.

7
PLAN DI LS TAVA-4 Papiamentu-Abilidat di idioma (2013/2014)
Periodo 4: Interakshon skirb (2) (abilidat di lesa i skirbi)

Siman di ls Tpiko di ls Material


1 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Resmen lia di Instrukshon general fragmento di teksto
di abilidat di idioma: organisashon di
periodo 5 Enkargo di abilidat di lesa
- Nivel meso: Struktura di alinia, frase i di skirbi
nkleo, frase di apoyo i frase di
konklushon
- Splikashon: abilidat di skirbi
2 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Nivel meso: : Struktura di alinia, fragmento di teksto
frase nkleo, frase di apoyo i frase di Enkargo di abilidat di lesa
konklushon i di skirbi
- Uzo di puntuashon
- Splikashon: abilidat di skirbi
3 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Nivel meso: karakterstika di fragmento di teksto
koherensia di alinia, palabra di
kontenido, palabra di sial, palabra di Enkargo di abilidat di lesa
referensia, palabra di konekshon, i di skirbi
konhunshon, sekuensia lgiko
- Uzo di puntuashon
- Splikashon: abilidat di skirbi
4 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Nivel meso: karakterstika di fragmento di teksto
koherensia di alinia, palabra di
kontenido, palabra di sial, palabra di - Enkargo di abilidat di
referensia, palabra di konekshon, lesa i di skirbi
konhunshon, sekuensia lgiko
- Uzo di puntuashon
- Splikashon: abilidat di skirbi
5 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
Nivel meso: kontenido di alinia, sita fragmento di teksto
direkto i indirekto, dato di statistik, - Enkargo di abilidat di
echo, opinion. lesa i di skirbi
- Uzo di puntuashon
- Splikashon: abilidat di skirbi
6 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Nivel meso: kontenido di alinia, sita fragmento di teksto
direkto i indirekto, dato di statistik, - Enkargo di abilidat di
echo, opinion lesa i di skirbi
- Uzo di puntuashon
- Splikashon: abilidat di skirbi

8
7 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: -Teksto i
- Struktura di ensayo: relashon entre fragmento di teksto
alinia, tipo di alinia, meta di alinia i - Evaluashon: periodo
kontenido di alinia sinku
- Splikashon: abilidat di skirbi
- Repaso i Evaluashon

----------------------------------

9
PLAN DI LS Papiamentu-Abilidat di idioma (2013/2014)
Periodo 5: Interakshon skirb (3) (abilidat di lesa i skirbi) (TAVA-5)

Siman di Tpiko di ls Material


ls
1 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Resmen lia di Instrukshon general fragmento di teksto
di abilidat di idioma: organisashon di
periodo 5 - Enkargo di abilidat di
- Nivel makro: Struktura di teksto, lesa i di skirbi
introdukshon, nkleo, konklushon
- Splikashon: skirbimentu di un ensayo.
2 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Resmen lia di Instrukshon general fragmento di teksto
di abilidat di idioma: organisashon di
periodo 5 - Enkargo di abilidat di
- Nivel makro: Struktura di teksto, lesa i di skirbi
introdukshon, nkleo, konklushon
- Splikashon: skirbimentu di un ensayo.
3 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Nivel makro: profundisashon di e fragmento di teksto
diferente partinan di un ensayo.
- Diferente tipo di alinia di introdukshon
- Frase di tsis - Enkargo di abilidat di
-Palabra/sintagma i klusula di lesa i di skirbi
transishon entre alinia.
- Splikashon: skirbimentu di un ensayo
4 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Nivel makro: introdukshon diferente fragmento di teksto
struktura di ensayo:
ensayo di proseso;
ensayo di kousa - efekto - Enkargo di abilidat di
ensayo di komparashon - kontraste lesa i di skirbi
ensayo di argumentashon
(argumentativo)
- Splikashon: skirbimentu di un ensayo
5 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
Nivel makro: splikashon struktura di fragmento di teksto
ensayo: - Enkargo di abilidat di
ensayo di proseso; lesa i di skirbi
ensayo di kousa - efekto
- Splikashon: skirbimentu di un ensayo
6 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: Teksto i
- Nivel makro: splikashon di struktura fragmento di teksto
di ensayo:
ensayo di komparashon -kontraste - Enkargo di abilidat di

10
ensayo di argumentashon lesa i di skirbi
(argumentativo)
- Revishon di ensayo
- Splikashon: skirbimentu di un ensayo
7 Introdukshon: Interakshon skirb Reader: -Teksto i
REPASO fragmento di teksto
- Struktura di ensayo: relashon entre
alinia, tipo di alinia, meta di alinia i
kontenido di alinia
- Tipo di struktura di ensayo - Evaluashon: periodo
- Splikashon: skirbimentu di ensayo sinku
Evaluashon por eskrito

11
EVALUASHON
DI KADA MDULO DI INTERAKSHON SKIRB MASTER PAPIAMENTU:
DI DOS KOHRT (2011 -2012) I DI TRES KOHRT 2013 -2014

TAVA-3
Tntamen 20%
Portafolio 5%
Teksto skirb 10%

TAVA-4
Tntamen 20%
Portafolio 5%
Teksto skirb 10%

TAVA-5
Portafolio 10%
Teksto skirb 20%
---------------------------------.
100%

Ehmpel di kalkulashon di sifra:


7,0 x 2 + 8,0 x 0,5 + 6,5 x 1 = 24,5 : 3,5 = 7
f
7,0 x 4 + 8,0 x 1 + 6,5 x 2 = 49 : 7 = 7

Den kaso di e di tres mdulo, ta divid den 3 i no den 3,5 manera den kaso di e prom i
e di dos mdulo.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

12
Sintksis
STRUKTURA DI FRASE DEN PAPIAMENTU
Den papiamentu, meskos ku den hopi otro idioma, e struktura bsiko di un frase ta
suheto predikado.

Ehmpel: Papi ta kome


E futbolista a kore.

Den e ehmpelnan ak, e suheto ta respektivamente Papi i E futbolista. E predikado ta


ta kome i a kore.

Pero por amplia struktura di e frasenan aki riba ku algun palabra mas. Prinsipalmente,
na e predikado por aad algun palabra ku e funshon di komplemento direkto,
komplemento indirekto, komplemento preposishonal f komplemento atverbial.

Mirando ku, generalmente, sekuensia di e partinan di frase ta suheto + predikado +


komplemento (opheto) na papiamentu, ta bisa ku papiamentu ta un lenga ku tin e
struktura di SVK (suheto-Verbo-Komplemento). Ta yama esaki tambe, struktura di
SVO, kaminda S ta represent suheto, V, verbo i O, opheto.

Predikado
E predikado ta e parti di frase ku ta bisa algu di e suheto. E ta konsist di mnimo un
partkula + un f mas verbo, f di un verbo kopulativo (ku f sin partkula) + un
sustantivo f athetivo. Den prom kaso, ta papia di predikado verbal i den e di dos
kaso, di predikado nominal.

Ehmpel:
Nan ta studiando. (partkula + forma gerundio di verbo)
Nan a kore sali. (partkula + dos verbo)
Su mama tabata lokutora. (verbo kopulativo + sustantivo)
E kas ei ta bunita. (verbo kopulativo + athetivo)

Predikado ampli
Manera a bisa mas ariba, dependiendo di e tipo di verbo, por amplia e predikado. Pues,
e verbo por eksig presensia di un f mas komplemento:

Ehmpel:
- komplemento direkto Mi ta kumpra un outo.
- komplemento indirekto Mi lo kumpra un outo pa mi ruman.
- komplemento preposishonal Mi ta pensa riba mi ruman.
- komplemento atverbial Mi a kumpra un outo nobo siman pas.

13
Dependiendo di kiko e papiad ke duna komo informashon adishonal f
komplementario, pero tambe dependiendo di loke e verbo por eksig komo
komplemento atverbial, e komplemento atverbial por ta di tempu, di lug, di manera
(modo), di meta, di finalidat, di kousa, etc.

Ehmpel:
Mi a kumpra un outo pa mi ruman chikitu / awe tardi / na Isa Sales / pa 50.000 florin so.
awe tardi = komplemento atverbial di tempu
na Isa Sales = komplemento atverbial di lug
pa 50.000 florin = komplemento atverbial di manera/moda

Den e ehmpel ak, nos ta mira ku e verbo kumpra por haa diferente komplemento
atverbial. Si laga e komplementonan atverbial af, nos ta keda ku un frase
kompletamente korekto: Mi / a kumpra / un outo / pa mi ruman chikitu (SVK).

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Enkargo:

Pa mas ku dos luna kaba, un leshon persistente ku Verona van de Leur a sufri na su
pia drechi ta influensi su funshonamentu komo gimnasta.

Bisa kua ta e diferente partinan di e frase ak, i menshon si e tin e struktura SVK, i si e
tin un komplemento atverbial.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

14
TIPO DI FRASE
A. Klusula: Ta konsider klusula e blkinan di konstrukshon di
frase. Tin dos tipo di klusula: klusula independiente i
klusula dependiente (frase prinsipal i frase supordin).

1. Klusula independiente: - E ta konsist di un suheto i un predikado (parti verbal


ku ta den konkordansia ku e suheto).
- E ta un frase gramatikal independiente pasobra e por para
riba su mes pa loke ta trata su sentido. E no ta depend di
un otro frase.
- E ta ekspres un pensamentu kompletu.

Ehmpel: Gramtika di hulandes ta masha difsil.

2. Klusula dependiente: - E ta kumins ku un konektor supordinad.


- E ta un fragmento di frase, parti di un frase.
- E ta pertenes na un di e siguiente tres tiponan di
klusula:
a) klusula dependiente nominal
b) klusula dependiente athetival
c.) klusula dependiente atverbial

Ehmpel: ... ku gramtika di hulandes ta difsil (klusula


nominal)
... ku ta un siensia fikshon. (klusula athetival)
... pasobra e tabata masha fsil. (klusula atverbial)

Kuater (4) tipo di frase: Kombinando e klusulanan di diferente manera, por


traha diferente tipo di frase den papiamentu.
Ta distingu kuater (4) tipo di frase. Nan ta e
siguientenan:
a. frase simpel, ku ta un klusula independiente.
b. frase kompon, ku ta un kombinashon di dos
klusula independiente.
c. frase kompleho, ku ta kombinashon di un klusula
independiente i un (f mas) klusula dependiente.
d. frase kompon-kompleho, ku tin dos klusula
independiente i un (f mas) klusula dependiente.

a. Frase simpel: Ta un frase independiente ku ta konsist di un suheto i


un predikado (parti verbal).

Ehmpel: - Gramtika di hulandes ta masha difsil.


- Gobirnu di Antia a kumpra tur e terenonan.

15
b. Frase kompon: Ta un kombinashon di dos klusula independiente. Ta
konekt nan ku (1) un konhunshon koordinante, (2) un
punto i kma i un atverbio konhuntivo, (3) un punto i
kma (semicolon).

Ehmpel: 1. E gramtika tabata fsil, pues (so) mi a komprond


mesora.
2. E gramtika tabata fsil; pesei (therefore), mi a
si lih.
3. E gramtika tabata fsil; mi a si masha lih.

c. Frase kompleho: - Ta kombinashon di un klusula independiente i un (f


mas) klusula dependiente.
- E klusula dependiente por ta (1) un klusula
nominal, (2) un klusula athetival i (3) un klusula
atverbial.

Ehmpel: 1. Mario no ta di akuerdo ku gramtika di hulandes ta


difsil. (ku un klusula nominal)
2. Un di mi pelkulanan faborito ta Avatar, ku ta un
siensia fikshon. (ku un klusula athetival)
3. Mi a komprond e gramtika lih pasobra e tabata
fsil masha. (ku un klusula atverbial di motibu).

d. Frase kompon-kompleho: Ta un kombinashon di dos frase independiente i un


(f mas) klusula dependiente.

Ehmpel: Pasobra e gramtika tabata fsil, mi a si mesora,


pero a tuma mi vrios aa pa domin e ortografia.

(E frase ak ta konsist di dos klusula independiente i un


klusula atverbial dependiente di motibu.)

Opservashon i pregunta:
Anlisis di frase ku ta kumins ku a tuma mi tres
aa, a tuma mi hopi tempu, a kosta mi hopi
energia pa ta present sierto problema. E suheto
ta sigui e verbo den e kasonan ak, i e mi ta un
opheto direkto, si mi no ta kibuk.
Pa domin e ortografia ta un konstituyente
atverbial (infinitivo). E verbo domin ta den e
forma di infinitivo aki.

3. Bon estilo: E tipo di frase ku un skirbid ta traha ta depend di e


mensahe ku e ke transmit. Ora e ke indik ku algun
pensamentu ta di e mesun nivel, ta uza e strukturanan

16
koordin, manera e frasenan kompon. Ora e
pensamentunan no ta di e mes nivel, ta uza e strukturanan
di supordinashon, manera e frasenan kompleho. Den un
bon estilo di skirbimentu, ta haa meskla di e diferente
tiponan di frase menshon.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

Ehersisio: Bisa algu tokante islamisashon den kuater f sinku frase.


Por hasi meskos tambe ku akto di adorashon
versus bida religioso.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

17
ENKARGO
FRASE DI EHMPEL PROM LS NIVEL MIKRO DI TEKSTO
Prom parti

1. Durante 41 dia i anochi, mi a haa mi meimei di un rebelion den prizn.

2. Diripiente zonido di bala di kaon a lanta mi for di soo.

3. Nos grupo di ekstranhero enkarsel tabata konsist di 46 hende hmber i 34


hende muh.

4. Ku tempu, mal kontentu bou di e prezunan a kondus na un rebelion abierto


den prizn.

5. Pa nos por a tuma e posishon neutral ak, nos mester tabatin fe den Dios.

6. Dos dia despues, mas ku 3.200 prezu a nenga di bai traha, eksigiendo mih
kondishon den e kampamentu i sierto derechi pa esnan ku tabata prezu
poltiko.

7. Den e tres reanan di e kampamentu kaminda e lantamentu a kumins,


mayoria di e 14.000 prezunan a partisip den e rebelion.

8. E dirigente- i lidernan rebelde a organis un departamento di siguridat, un


departamento militar i un departamento di informashon pa manten rdu.

9. Asta tabata kore rumor ku nan a ehekut algun prezu kaba.

10. Ya ku e rebeldenan tabata spera un atake militar, nan a prepar tur kos
kuidadosamente pa defend nan mes.

11. Na momentu ku e trahad bolbe apares na trabou despues di su ferlf di


dkter, e mester a mldu mesora serka su dunad di trabou, i e mester entreg
su dunad di trabou un karta di su dkter.

12. Si e empleadonan ta dese di pone nan mes bou di kuido mdiko durante ora di
trabou, nan tin ku indik esei un ora prom ku inisio di nan warda na e punto di
notifikashon f na e ofisina di asuntu di personal.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

18
Di dos parti:

1. Tur trahad tin e obligashon di partisip na e proyekto i duna nan kooperashon


kompletu.
2. Den e periodo ak, e boluntarionan lo buska yudansa riba inisiativa propio f
via e departamento di planifikashon.
3. Pa por kombat e fenmeno ak, e dunad di trabou lo laga kr su trahadnan
peridikamente relashon ku konsumo di alkohl i droga.
4. Despues ku a bira konos loke ta bo posibilidatnan finansiero, nos lo por yuda
bo hasi eskoho di un kas.
5. Pa e poblashon lokal, esaki ta yega te 75%.
6. Pa mas informashon tokante e diferente posibilidatnan na Antia, bo por tuma
kontakto ku nos na telefn 736-4000.
7. Ademas, nunka nan no a stp di kanta e kantikanan di alabansa.
8. Hende fiel semper a keda satisfecho ku nan por a alab Dios mintras (ku)
nan tabata warda riba e momentu ku e lo a interven.
9. Mi boka lo papia di bo hustisia i di bo salbashon henter ora.
10. Warda riba Dios ta enser sigui stim i sirbi sin prd speransa.
11. Temor i kulpabilidat tabata deform kara di tripulante di e barku pirata.
12. Den e mitonan griego i babilniko, ta ser bis ku orgen di mundu ta resultado
di vrios pelea entre e diosnan paganu.
13. Nos niun no sa kiko a sosod ku e propiedatnan di mi tio despues di su morto.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------
Enkargo relashon ku e frasenan di ehmpel aki riba

1. Indik e klusula independiente i e esun dependiente den e frasenan kompon i


kompleho di e prom parti.

2. Indik e suheto den e klusulanan di e frasenan.

3. Klasifik e tiponan di konektor uz: konhunshon koordinativo, atverbio


konhuntivo i si a uza punto i kma.

---------------------------------------------------------------

19
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Enkargo: Nivel mikro - frase dependiente i independiente
Indik e frase independiente den e siguiente frasenan kompleho, markando dos
lia bou di dje. I indik si ta trata di un klusula nominal, athetival f atverbial. I
den kaso di klusula nominal, si ta trata di un suheto, opheto direkto f indirekto.

1. Pasobra e gastunan di edukashon a sigui subi, hopi studiante a disid di bai traha
temporalmente.
2. Ora studiante di otro pais bai studia na Merka, hopi biaha nan ta eksperensi un shk
kultural.
3. Ya ku tabata hopi difsil pa haa ayudo finansiero,vrios studiante no por a sigui nan
estudio na universidat.
4. Por fabor, bo por a bisa mi unda e klup di studiante ta keda.
5. E ingenieronan ku tin kapasidat pa pintamentu i meknika mester tin kapasidat
artstiko i kreativo tambe.
6. E presidente di Merka a bisa e medionan di komunikashon ku su famia ta gosando di
nan bishita na Italia.
7. No ta sigur ku nos dosente lo pospon e eksamen.
8. ntes nan tabata kere ku Tera tabata plat.
9. Ken ta e prom hende ku a kuestion e idea ku mundu tabata plat?
10. Loke e korantnan a skirb tabata korekto.
11. ntes hende tabata kere ku mundu tabata plat.

-----------------------------------------------------------------------------------------

20
KLUSULA RELATIVO SUPORDIN F KLUSULA
ATHETIVAL
(BIJVOEGLIJKE BIJZIN)

Klusula relativo restriktivo i no restriktivo


Ta hasi e siguiente distinshon: si e klusula relativo supordin ta nesesario f esensial
pa splika f identifik e palabra (antesedente) na kua e ta refer, ta papia e ora ei di
klusula restriktivo. Si e klusula relativo supordin no ta nesesario pa splika f
identifik e antesedente, e ora ei ta papia di klusula no restriktivo.

Na lug di klusula relativo supordin, ta uza tambe e trmino klusula athetival,


pasobra nan ta funshon manera un athetivo, i pasobra nan ta modifik un sustantivo/
grupo di palabra ku tin funshon di un sustantivo.

Generalmente, ta introdus un klusula relativo supordin ku un pronmber relativo:


ku, kende, kua, loke (na kua, pa kua, di kua, bou di kua), f ku un atverbio uz komo
konhunshon relativo: kaminda.

Uzo di kma den e tipo di frase ak sa kousa hopi problema. Pues, den e kaso ak,
ta importante pa hasi distinshon entre klusula relativo supordin restriktivo i klusula
relativo supordin no restriktivo.

Ehmpel:
- E trahadnan pbliko ku ta traha 40 ora pa siman tin derechi riba un redukshon di dos
ora di trabou.
- E trahadnan pbliko, ku pa hopi tempu kaba no a haa nada, ta haa un
kompensashon riba nan salario.

Splikashon: Den e prom ehmpel, ta trata di un grupo determin: e trahadnan pbliko


ku ta traha 40 ora. E klusula relativo supordin (restriktivo) ta nesesario pa indik na
kua kategoria/grupo di trahad pbliko ta refer. E ta duna informashon ku ta esensial
pa por komprond e teksto. Den e kaso ak, no ta pone kma entre e palabra
(antesedente/ sustantivo) na kua ta refer i komienso di e klusula relativo supordin.

Splikashon: Den e di dos ehmpel, ta trata, no di un grupo solamente, sino di tur


trahad pbliko. E klusula supordin simplemente ta duna informashon
adishonal/kstra. Informashon ku por a laga af. Den e kaso ak, ta pone un kma entre
e palabra (antesedente/sustantivo) na kua ta refer i komienso di e klusula relativo.
supordin

Mas ehmpel:
- Luky Rmer, kende ta konos pa su krtikanan skrpi, a bisa ku e remarkenan di nos
prom minister ta asosial.
- Poltiko ku ta lansa idea original ta masha skars awendia.

21
Awor, kon ta distingu i rekonos e tipo di klusulanan ak? Si bo por laga e klusula
relativo supordin af, e ora ei ta trata di un klusula relativo no restriktivo. Si bo no por
lag af, e ora ei ta trata di un klusula relativo restriktivo.

Ehmpel:
- Denver, ku ta kapital di Colorado, ta situ na un haltura di dos kilometer.
- E siudat ku ta kapital di Colorado ta situ na un haltura di dos kilometer.

Splikashon: Den e prom frase, por laga e parti itliko af sin ku e ta afekt nifikashon
di e frase. E ta simplemente suministr informashon adishonal. Idea sentral di e frase ta
ku Denver tin un haltura di dos kilometer.

Den e di dos frase s, e parti itliko tin un funshon esensial; esta, e ta identifik; e ta
bisa kua siudat ta situ na un haltura di dos kilometer. Gramatikalmente, lo por laga e
parti itliko ak af, pero e frase lo no tin un nifikashon kompletu e ora ei.

E klusula relativo supordin den e prom frase no ta restriktivo; pesei, ta pon entre
kma. E klusula relativo den e di dos frase ta restriktivo; pesei, no ta pon entre
kma.

Ata aki dos ehmpel mas:


- E abogadonan di dos dominikano ku ta sospechoso di e sekuestro di Caldera a biaha
pa Italia. (klusula relativo supordin restriktivo)
- Coach di e konosido bksd merikano, ku a yega Budapest djasabra atardi, tabata
masha optimista relashon ku e posibilidatnan di su puguilo. (klusula relativo
supordin no restriktivo)

Algun ehmpel mas di klusula relativo supordin:

- Mi kolega, ku a prd riba awe, a yega trabou hopi lat. (no restriktivo)
- E mucha muh ku a gana a haa un premio. (restriktivo)
- Nos yu Sigmond, ku a kumpli 18 aa luna pas, a slag pa su eksamen. (no restriktivo)
- Nos yu ku a kumpli 18 aa luna pas a slag pa su eksamen. (restriktivo)
- E mucha muh ku ta sint te dilanti den rei ta yfrou di skol. (restriktivo)
- E mucha muh bist na blanku ku pretu, ku ta sint te dilanti den rei,
ta yfrou di skol. (no restriktivo)

--------------------------------------------------------------------------------------------------------

22
UZO DI PUNTO I KMA (;)
Algun regla di puntuashon relashon ku uzo di punto i kma (;). Ta uza punto i
kma (;) den sinku situashon:

Regla 1.
Entre dos klusula independiente ku ta estrechamente relashon ku otro pa
loke ta trata nan kontenido. Den e kaso ak, a laga e konhunshon af entre e
dos klusulanan.

Struktura: (Klusula independiente; klusula independiente.)

Por uza un punto (.) tambe, pero ora e klusulanan ta estrechamente relashon ku
otro pa loke ta trata nan kontenido, e (;) ta indik tal relashon estrecho.

Ehmpel:
1. Andres no a asept e oferta di trabou di KPMG; e ta prefer di sigui studia na
Hulanda.
2. Uzo di kmpiuter ta kresiendo; krmen via kmpiuter tambe ta oumentando.
3. E reunion a kaba te den mardug; e partidonan no a tuma ningun desishon.

Regla 2A.
Dilanti di atverbio konhuntivo i algun sintagma (phrase) di transishon, ora un
klusula independiente ta sigui nan. Generalmente, ta pone un kma tras di e
palabra di introdukshon.

Struktura:
atverbio konhuntivo,
(Klusula independiente; f klusula independiente.)
sintagma di transishon,

Ta uza un punto i kma dilanti di un atverbio konhuntivo manera tambe, ademas,


sinembargo, komokiera ku, pesei, no opstante. Ta uza un punto i kma tambe
dilanti di sintagma di transishon manera por ehmpel, komo resultado, esta, f de
hecho, ke men ora un klusula independiente ta sigui nan.

Ehmpel:

1. Skimentu ta peligroso; sinembargo, mines di hende ta ski.


2. Nunka mi no a bai Asia; de hecho, nunka mi no a sali for di mi pais.
3. Manera nos a palabr, abo ta trese solamente dos kos; ke men, bo ta bini ku
un tnt i un saku pa drumi aden.

23
Regla 2B
Dilanti di atverbio konhuntivo i sintagma di transishon, ora esakinan ta
introdus un enumerashon ku ta sigui un klusula independiente. Den e
situashon ak sa uza, generalmente, un kma tambe dilanti di e palabra di
introdukshon. Ta pone un kma tras di e palabra di introdukshon.

Struktura: atverbio konhuntivo,


(Klusula independiente; f enumerashon.)
sintagma di transishon,

Ehmpel:
1. Abo lo ke bini ku vrios kos den bo mochila; por ehmpel, saku pa drumi aden,
wea pa kushin i paa pa friu.
F
1. Abo lo ke bini ku vrios kos den bo mochila, por ehmpel, saku pa drumi aden,
wea pa kushin i paa pa friu.

Regla 3.
Entre e unidatnan/elementonan di un enumerashon (seri), ora entre e
elementonan ak mes tin un kma.

Ta uza punto i kma pa separ e elementonan di un enumerashon ora entre e


elementonan mes ya tin un kma.

Ehmpel:
1. Mi no por disid kua di e outonan ta mih pa mi: e Ferrari, ku tin un mdel futurstiko;
e Ford Taurus, ku tin hopi espasio dilanti i patras; f e Geo kompakto, ku ta gasta
masha tiki gasolin.
2. Na e konferensia ak tabatin hende ku a bini di Boise, Idaho; Los Angeles, California;
i Nashville, Tennessee.

Regla 4.
Entre dos klusula ku ta konekt ku otro pa medio di un konhunshon
koordinativo, pero ku tin un f mas kma den e prom frase.

Ehmpel:
1. Ora mi kaba akinan, gustosamente, lo mi pasa duna bo un man; i (anto) esei ta un
promesa ku lo mi kumpli kun.
2. Si e por, lo e hasi un intento; i si su kasa ta liber, lo e ta bai wak e sigur.
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

24
Ehersisio di uzo di punto i kma (;) den frase:

Uza kma (,) i punto i kma (;) pa drecha e siguiente frasenan.


1. E konsepto di un kas den un pais trpikal a keda desaroy pa Desert
Greenhouse Nederland, Altena i Van der Hoeven i Bellevue Investment Group ku
ta kapital lokal a logra funda e empresa Desert Greenhouse Curaao.
2. Bo no por kore pa un debilidat tin biaha bo mester bring f muri. Robert
L. Stevenson
3. Mi gusta filia pero e bateo tei naturalmente.
4. Apresiado habitantenan si nos mes di e pais ak no duna balor na nos
smbolonan ta ken lo hasi esei pa nos?
5. E echonan di su infansia no tabata esunnan di mas ideal; na edat di seis aa su
mayornan a bandon i el a krese den un instituto pa wrfano.
6. Un pushi ta lora su lenga manda patras ora e ta lembe lechi i no dilanti
manera hopi hende ta kere e echo ak ta algu kurioso ku fotografia rpido a
revel na nos.
7. Nos ta gusta masha esnan ku ta atmir nos nos no ta gusta semper esnan ku
nos ta atmir. La Rochefoucauld
8. Bientu a bira den direkshon ost kousando masha tantu ola grandi den bahia
trata di krusa ku kanoa lo tabata sumamente peligroso.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

25
PUNTUASHON
Algun regla relashon ku UZO DI KMA

Kma ta un signo di puntuashon, i pa tal motibu, e ta forma parti di e reglanan di


ortografia. E ta alabes e signo di puntuashon mas uz, sinembargo, hopi hende ku ta
skirbi no tin un bon dominio di su uzo.
Ta uza kma ku e siguiente dos metanan:
- pa separ frase prinsipal for di frase supordin, i
- pa indik unda tin un pousa (di sosiegu) den un frase i evit asina konfushon durante
lesamentu.

Por ehmpel, no ta nesesario pone kma den e siguiente frasenan:


El a bisa mi ku e ta biaha maan.
Ta mas ku kla ku e ta biaha maan.

Den e prom ehmpel, e parti di frase ku ta kumins ku e konhunshon supordinativo ku


ta gramatikalmente un komplemento direkto (lijdendvoorwerpszin), i den e di dos
ehmpel, e parti di frase ku tambe ta kumins ku e konhunshon suporinativo ku ta
gramatikalmente un suheto (onderwerpszin).

Regla ta ku no ta pone kma entre e suheto i su predikado verbal den un frase, pero
tampoko entre e otro partinan di e predikado. Pues, entre e komplemento direkto,
indirekto i atverbial.

Ata ak algun ehmpel mas:


- Presidente Obama a duna di konos ku e ke topa ku presidente di Venezuela prom
ku fin di aa.
- No ta lgiko ku Lulu ta esun ku a komet e delitu.

Klusula/Frase supordin relativo (bijvoeglijke bijzin)


Uzo di kma den e tipo di frase ak ta kousa hopi problema. Den e kaso ak, ta
importante pa hasi distinshon entre frase supordin relativo restriktivo i frase supordin
relativo no restriktivo.

Ehmpel:
- E trahadnan pbliko ku ta traha 40 ora pa siman tin derechi riba un redukshon di dos
ora di trabou.
- E trahadnan pbliko, ku pa hopi tempu kaba no a haa nada, ta haa un redukshon
kstra riba nan salario.

Den e prom ehmpel, ta trata di un grupo determin: e trahadnan pbliko ku ta traha


40 ora. E frase supordin (di relativo restriktivo) ta nesesario pa indik di kua kategoria
ta trata. E ta duna informashon ku ta esensial pa por komprond e teksto. Den e kaso
ak, no ta pone kma entre e sustantivo i komienso di e frase supordin di relativo.

26
Ehmpel: Poltiko ku ta lansa idea original ta masha skars.

Den e di dos ehmpel, ta trata, no di un grupo, sino di tur trahad pbliko. E frase
supordin simplemente ta duna informashon kstra. Informashon ku por a laga af. Den
e kaso ak, ta pone un kma entre e sustantivo i komienso di e frase supordin di
relativo.

Ehmpel: Luky Rmer, kende ta konos pa su krtikanan skrpi, a bisa ku e remarkenan


di nos prom minister ta asosial.

Kon ta distingu i rekonos e tipo di frasenan ak? Si bo por laga e frase supordin di
relativo af, e ora ei ta trata di un frase di relativo no restriktivo. Si bo no por lag af, e
ora ei ta trata di un frase di relativo restriktivo.

Ata aki dos ehmpel mas:


- E abogadonan di dos dominikano ku ta sospechoso di e sekuestro di Caldera a biaha
pa Italia. (frase supordin di relativo restriktivo)
- E mucha muh ku a gana a haa un premio. (restriktivo)

- Coach di e konosido bksd merikano, ku a yega Budapest djasabra atardi, tabata


masha optimista relashon ku e posibilidatnan di su puguilo. (frase supordin di relativo
no restriktivo)
- Mi kolega, ku a prd riba awe, a yega trabou hopi lat. (no restriktivo)

Algun otro uzo di kma


Ta pone un kma entre e frase prinsipal i e frase supordin pa distingu esakinan.

Ehmpel: Cruyff tabata optimista na final di e wega, ounke e wega mes no ta duna
motibu pa esei. (Den mayoria di kaso, ta laga e kma af.)

Ta pone un kma na komienso i na final di un aposishon.

Ehmpel: W. Duisenberg, presidente di Banko Sentral Hulandes, a deklar ku e


medidanan fuerte ta inevitabel.

--------------------.

KONHUNSHON KOORDINATIVO DEN PAPIAMENTU


E konhunshonnan koordinativo den papiamentu ta

And - i , ku (ta ekspres pensamentu similar/igual)


Nor - ni (ta ekspres pensamentu igual negativo)
But - pero, ma, sino (ta ekspres pensamentu kontrastivo)
Or - o, f, si (ta ekspres posibilidat alternativo)

27
Yet - i tg (ma tg) (ta ekspres kontinuashon sorprendente)
So - di manera ku, di moda ku (ta ekspres resultado sper)

Aki ta sigui algun frase di ehmpel den kua a uza un konhunshon koordinativo .

- Wancho ta gusta piska, pero e no ta gusta kome pisk.


- Pedro ta gusta hunga bala, i e ta gusta hunga bala ku su amigunan.
- (For di chikitu e ta kome ku kuch ku frki.) E konhunshon ku solamente ta uni
palabra.
- Nan por inskrib online, f nan por manda un e-mail.
- Nan a sondia a base di e enkuesta, si e studiantenan ta posponed krniko.
- Indik pa kada ponensia, si e ta korekto f inkorekto.
- Bubu a tira lia henter mainta, i tg e no a kue ni un pisk.
- Mi no a desayun awe mainta, di manera ku mi stoma ta grua awor aki.
- E no ta bebe lechi, ni e no ta kome webu di galia.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

28
PUNTUASHON: UZO DI DOS PUNTO (:) DEN TEKSTO
E signo di puntuashon ak ta un signo di espektativa (expectation) f adishon (addition).
Su funshon prinsipal ta pa spirta e lesad di loke ta biniendo. E ta bisa e lesad ku e
grupo di palabra siguiente lo kumpli ku loke e grupo di palabra anterior a primint.

Loke ta bini despues di e dos puntonan ta normalmente material eksplikativo f


ilustrativo; loke a keda primint ku un palabra f algun palabra den e parti prom ku e
(:).

Generalmente, ta uza dos punto pa introdus un lista, un enumerashon, dato; pa


introdus palabra, konstituyente, klusula; pa introdus un ehmpel, f klarifikashon di
un idea suger prom ku e (:); pa introdus un reafirmashon/ripitishon di un frase f
klusula anterior; pa duna e detayenan di un generalisashon; pa introdus un sita
formal.

E signo ak ta indik un ruptura/interupshon (break) definitivo den e pensamentu di un


frase. E ta mas bien un signo di interferensia, e ta interfer.

ALGUN SUGERENSIA DI UZO


1. Su funshon prinsipal ta esun di introdukshon.
Eh.: - Mi meta ku e djp ak ta simpel: logra ksito.
- Solamente un opshon a keda nos: bandon e lug ak mas pronto posibel.
- Pa mi resum: traha duru, spar loke bo por, kuida bo sal i konfia den Dios.
- Regla e kosnan ak prom bo bai: chk bo pasport, kumpra chk di biahe, i
tuma un vakunashon kontra malesa kontagioso.
- Tur kos tabata na rdu: e stulnan tabata na nan lug, e kortinanan tabata hal,
i e lusnan tabata send.
- Gray a komport bon na e fiesta: el a kmbers ku e invitadonan, el a habri su
regalunan ku apresio, el a ekspres su gratitut, i el kome su eiskrim ku hopi
smak.
- Jefferson a konklu su diskurso asina ak: Mi ta spera ku nos lider i guianan
lo hasi tur nan esfuerso pa trese pas.

2. Un funshon sekundario ta esun di separashon,


a) E ta separ ttulo i supttulo di buki.
Eh.: - The English Novel: A Panorama
- Education for College: Improving the High School Curriculum.
b) E ta separ ora i mint.
Eh.: 11:15 or 13:25 or 21:45
c) Ta separ esena i akto di obra teatral skirb.
Eh.: Twelfth Night, II:v (di Skakespear)
d) Ta separ kaptulo i verskulo di beibel.
Eh.: Mateo 3:17
Gnesis 6:9
e) Ta separ tomo (volume) i pgina.

29
Eh.: The history of the English Novel, IV:77
g) Ta separ nmber di un editor i su lokalidat. (location)
Eh.: New York: W.W. Norton & Company.
h) Ta uza dos punto pa indik proporshon.
Eh.: 6:3:3 2:4::4:8

Posishon di e signo (:) den frase.


Ta skirbi (:) paf di e komianan (quotation marks).
Si e frase ta kaba ku un parti di entre parntesis, ta pone e (:) tras di e ltimo
parntesis.
Eh.: - Esaki ta un frase for di e tragedia spa Yerma: Dicen que con los hijos
se sufre ms.
- Pa su yegamentu lat, el a duna komo motibu (un ridikules): el a lubid di pone
su wker.

Uzo inkorekto di (:).


a) No pone (:) entre un preposishon i su opheto.
Eh.: Mi a haa un regalu serka: Michael, Gabriel, i Poppy.

b) No pone (:) entre un verbo i su opheto direkto f komplemento di opheto.


Eh.: - Mi gusta wak: pelkula, novela, i sprt.
- E gusta vrios tipo di aktividat, manera: landamentu, bailamentu, i
kushinamentu. (No ta nesesario buta (:) tras di wak i manera.)

c) No uza (:) na lug di () komo un signo di resmen.


DIFERENSIA: E (:) ta antisip mintras ku e raya ta suger ku ya a bisa algu
den e prom parti. (something has preceded)
Eh.: Akshon, kuenta di spar, obligashon, depsito: esakinan ta algun di e
mtodonan di investigashon mas popular.
(Ak por uza un (:), pero un raya lo tabata mas na su lug (preferibel).)

d) No uza un (:) tras di palabra di introdukshon, sino un kma, a mnos ku


loke ta sigui ta un deklarashon kompletu (complete statement).
Eh.: es desir, esta (namely)
por ehmpel (for instance)

Manera ta sigui (As follows) f Lo siguiente ta reker normalmente un (:), ya ku e


palabranan di introdukshon ak ta inkompletu sin e itemnan ilustrativo f lista di item ku
ta sigui nan.

e) Un bon regla general pa evit uzo inkorekto di (:) ta: Nunka uza un (:) dirkt
tras di un verbo f tras di e konhunshon ku (that).

--------------------------------------------------

30
PUNTUASHON: UZO DI DOS PUNTO (:)
Informashon adishonal relashon ku uzo di dos punto (:)
Ta uza e signo ak pa anunsi ku algu ta biniendo/sigui. Ku e signo ak, bo por anunsi
1) un enumerashon; 2) un deskripshon (omschrijving), 3) un klarifikashon/aklarashon
(toeliching) f un splikashon (verklaring); 4 un sita (quotation).
E ta un signo ku ta indik mas nfasis. E ta lanta espektativa pa loke ta sigui. E ta
introdus un spesifikashon di loke a keda ekspres den e klusula anterior.
Tin skirbid ku ta bisa ku e (:) ta introdus un splikashon/aklarashon, un reformulashon,
un lista largu (enumerashon) f un sita.

Uzo inkorekto di (:)


1) Nunka pone un (:) entre un verbo i su komplemento direkto f indirekto.
Eh.: E gusta wak: novela, pelkula i wega deportivo.

2) No uza nunka un signo di puntuashon, sigur no un (:), tras di e palabra manera (such
as). Eh.: E gusta un gran kantidat di aktividat, manera: landamentu, bailamentu i
kushinamentu.
3) No uza e (:) indiskriminadamente na lug di dash (raya) komo un signo di resmen.
Un (:) ta antisip mintras ku un raya di resmen ta suger ku algu a keda menshon
kaba. (anteriormente/prom/dilanti.)
Eh.: Fondo mutuo, kuenta di spar, akshon komun: esakinan tur ta mtodonan popular di
invershon.

(A uza un (:) den e ehmpel akiriba, pero uzo di un raya ta preferibel.)


Eh.: Fondo mutuo, kuenta di spar, akshon komun esakinan tur ta mtodonan popular di
invershon.

4) Nunka pone un (:) entre un preposishon i su opheto/komplemento.


E gusta keiru na: outo, den konvoi f den trein.

5) Nunka uza un (:) tras di e palabranan introduktorio manera esta/es desir (namely) i
... (for instance) a mnos ku loke ta sigui ta konsist di un ekspreshon kompletu (frase
kompletu).
Manera ta sigui (as follows), siguiente f lo siguiente (the following) semper ta reker
uzo di (:) ya ku e palabranan introduktorio ak ta inkompletu sin e enumerashon f e
itemnan ilustrativo ku mester sigui nan.

Un bon regla general pa evit uzo inkorekto di (:) ta esaki: Nunka uza un (:)
direktamente tras di un verbo f tras di e konhunshon ku (that).

Ehmpel di uzo inkorekto di (:)


Pa e motibu ei, gabinete di gobirnu ta duna masha balor na deliberashon ku tur
partido: lo e hasi un apelashon riba nan kooperashon i inventividat tambe.

31
Uzo di (:) ta inkorekto den e frase aki riba, pasobra e di dos klusula no ta enser un
kontesta riba e prom klusula. (E kontesta por ta un enumerashon, un deskripshon,
un klarifikashon f un splikashon.) Uzo di (;) lo tabata mas na su lug den e ehmpel
aki riba.

----------------
Enkargo relashon ku uzo di dos punto den frase. (7)
Pone kma i punto dbel kaminda nan ta reker.

1. E maestro di seremonia a yama e siguiente invitadonan un bon bini seora


Maduro seor Martina i seor Cohen.
2. Marta a puntra E kos ei ta posibel?
3 Nan tur a grita pareu Biba Lareina!
4 Pa mi uza e palabranan di Oscar Wilde Esun mas balente entre nos tin miedu
di su mes.
5 Papiando di forsa di debilidat Rousseau a ekspres su mes den e palabranan ak
Mas dbil e kurpa ta mas e ta komand Mas fuerte e kurpa ta, mas e ta
obedes.
6. E kuminda ak ta konten e siguiente ingredientenan siboyo tomati konofl
aletria shampin bonchi promentn zeta i salu.
7. Nos tin aktualmente un idea mas korekto di hende primitivo su manera di mira
mundu e bultanan di su imaginashon i su gustu pa sorpresa.
8. El a bini ku un proposishon pa solushon e kareda di armamentu Ehrsitonan
mester bringa ku nan moketanan.
.....................................................................................................

32
PUNTUASHON: UZO DI GUION (-) F STREPI
Ku strepi, ta refer, normalmente, na guion (-). E Buki di Oro ta yama hyphen guion
(pg.24). Den e splikashon den e Buki di Oro, no ta bisa nada di uzo di guion (-). Ta un
ehmpel so bo ta haa riba pgina 24.

Sinembargo, bo ta mira ku ta uza guion (strepi) den e siguiente kasonan den


papiamentu:

1) den nmber di hende


Ehmpel:
Maria Liberia-Peters
Lia Willems-Martina
Ilse Risseeuw-Winkel

2) den frase, ora tin dos palabra ku ta kaba ku -nan f -mente ta sigui otro
Ehmpel:
E fenmeno ak ta konos nashonal- i internashonalmente.
Tin algun kos ta tuma lug regular- f iregularmente.
El a kumpra e kas- i e edifisionan den Punda.
Anot nmber di e dia- i e lunanan na papiamentu.
Ta e palabra- i e frasenan ku nos a nota?

3) ora ta parti palabra den silaba


Ehmpel:
ba-ul, ap-ne-ga-shon, chu-chu-bi, re-ko-men-da-bel

4) ora te refer na sufiho i prefiho ku ta skirbi riba nan mes, pues, no peg na
palabra.
Ehmpel:
-nan, -bel, -mente, -d, -shon, | in-, im-, pre-, sup-, des-
(kasnan, lamentabel, hustamente, kored, infelis, imposibel, preokup, supkategoria,
desfaborabel)

5) ora ta kibra/parti palabra na fin di lia:


Ehmpel:
progra- outoma- interna- orto-
mashon; tikamente, lis grafia

6) ora ta importante pa indik ku mester lesa sierto grupo di palabra den un frase
komo un konsepto. Si no pone guion entre e palabranan, e nifikashon lo no ta masha
kla pa e lesadnan. Pues, ta uza strepi/guion entre un grupo di palabra na papiamentu
tambe.

Ehmpel:
E no ta un hende ku ta papia ki-ku-ta.

33
(Aki mester buska mas ehmpel.)
Na ingles bo ta haa e siguiente ehmpel: I wonder if hes thought of a ready-to-wear
collection.

7) ora ta anot number di telefn i faks, kdigo di pais, i pa indik sekuensia di


kantidat
Ehmpel:
461-0182 767-0046 888-7766
Hawai 1-808 Guam 1-671 St.Maarten 1-721
entre 25-50% Pietermaai 24-26 Scharlooweg 75-79

Esakinan ta e shete kasonan den kua bo ta mira uzo di guion den papiamentu. Por ta
ku tin mas; ainda mi no a topa nan. Loke mi a topa mi a inklu den e reader ak. Pues, ta
uza guion/strepi den papiamentu, solamente ku ainda bo no ta topa masha riba papel
di esaki.

--------------------------------------.

34
Frase di ehmpel relashon ku uzo di puntuashon:
Enkargo: wak si bo por splika uzo di puntuashon den e siguiente
frasenan.

1.- Solamente Merka, e konsumid di mas grandi di energia, no ke mara su mes na e


proseso internashonal ak.
2. - Ora ta trata di argumento i argument, generalmente, ta trata di rasonamentu.
3. - Si bo por distingu un rasonamentu lgiko, bo por bisa si e argumentashon ta klp.
4. - Un alumno ta e entrevistad, i un otro ta e representante di Amigu di Tera.
5. - Pa prepar e tarea ak, bo por traha den grupo di tres.
6. - Despues di e presentashon, esnan ku a tene e dilogo ta reflekshon riba esaki a
base di e siguiente preguntanan: volmen di bos, ponensia i argumento uz.
7. - Mi a hasi bon uzo di mi orientashon i preparashon durante e kmbersashon?
8. - Pues, segun nivel di e kontenido ta baha, bo por primi e bter den otro.
9. - Indik si e siguiente ehmpelnan di rasonamentu ta lgiko. Kaminda esaki no ta e
kaso, hasi adaptashon pa e bira lgiko.
10. - Idea ta pa den lus di dia, ora tin hopi energia disponibel, e avion subi te na un
altura di diesocho kilometer.
11. - Despues ku solo baha, e motornan ta paga di mes, i e avion lo baha na un altura
di sinku mil meter.
12. - Durante e momentunan ku e avion ta bahando ku motor pag, e chapaletanan, ku
tin un diameter di tres meter, ta klap bai atras pa asina limit resistensia di airu.
13. - E teksto mester ta apelativo, pero e no mester ta muchu largu, i tg e mester
konten tur informashon importante.
14. - Bo por daa f kibra algu karu den hotl, loke ta nifik mas gastu.
15. - Bo por prd bo ekipahe; nan sa gusta hrta ekipahe di turista na algun lug di
estadia.
16. - Riba un dia, el a invit mi pa bai sine kun, drive-in.
17. - Mi wowonan no ker a mira nada, pero mi oreanan tabata traha dbel mas mih.
18. - Mintras e kareda ta kontinu, e kuenta ta yega na un klmaks.
19. - Maske bo no a hasi diesocho aa ainda, tg bo por kore outo, basta ku bo ta kore
bon.
20. - Buska dos frase den kua e palabra pero ta introdus un kontraste, i duna un
splikashon di esei.
21. - Diskut kua komportashon di Mirto bo ta konsider ku ta mas di desaprob: su
komportashon den Drive-in f su komportashon riba kaya.
22. - Ora un outor hasi uzo di kontraste, e ta present dos imgen, dos ponensia,
kontrali na otro.
23. - Bisa algu di e tipo di historia i e medionan literario ku e outor a uza, manera
flashback, monlogo interior, etc.
24. - Menshon tambe algu di estilo di e outor, por ehmpel, su uzo di komparashon,
personifikashon, estilo direkto i indirekto etc.
25 - Ku otro palabra, mester elimin e pobresa kultural mental pa por solushon e
problema di pobresa.

35
26 - Pero banda di trabou, hende mester haa oportunidat pa elimin ignoransia, haa
mas konosementu, mas rspt, mih trato komo ser humano i guia pa yega na orguyo i
konfiansa.
27 - Pobresa ta presente na Krsou ya ku parti esensial di e trahadnan di Krsou ta
biba den pobresa.
28 - Kua di e ponensianan ak ta kuadra ku kontenido di e teksto?
29 - Hende ku no tin abilidat pa lesa ni skirbi, sea kompletu f parsial tur ta kai den e
kategoria di pobresa kultural mental.
30 - Pa por kalifik pa esaki, gobirnu di Krsou a desaroy un maneho di monumento
na 1990.
31 - Bas riba esaki, a pasa e lei di monumento, i a lanta e organisashonnan pa por
ehekut e leinan nobo.
32 - Te ku awor aki, den e parti histriko di Willemstad, mas ku 800 edifisio a keda
design komo monumento proteh.
33 - Esaki ta mas o mnos mitar di tur edifisio den sentro di siudat.
34 - E siudat ei ta ehmpel di un siudat moderno.
35 - Formul e tema prinsipal i algun motif di e historia.

--------------------------------------------------.

36
TEKSTO PA ABILIDAT DI LESA
Teksto 1:
ESENSIA DI LIBERTAT: Eksist sin miedu

Tratando di ranka un siman di strs for di nos selebro, djabirn atardi ltimo, nos a
drenta outo sin destino i result riba un banki di betn den kustia di e kiosko riba Plasa
Brion. Masomnos dos meter for di nos, tabata sint un mama hben ku tabata den un
berdadero lucha ku su yu chik, un chabalitu ku apnas a kumins domin e prom fase
di e arte di kana. E Chikitin no ker a tende apsolutamente nada otro; ta liber e ker a
liber su mes di gara di su mama i kana bai eksplor mundu. Desesper pa yoramentu i
rankamentu di su yu, e mama na dado momentu ta disid di lag bai numa, i nos
amiguitu, ku un smail triunfal grandi, di orea pa orea, ta kumins na su kaminata
eksplorativo di inmensidat di e Plasa. Sinembargo, e no a yega muchu leu, pasobra
hustamente na e momentu ei un grupo hben tabata pasando ku masha velosidat riba
nan Roller Blade, i un di nan ta tumba e pober abou. Konsternashon riba Brion Plein!
Gritu di lamento di e mama hben, kompa pa diferente otro hende muh presente.
Danki Dios, sin embargo, tur kos a keda na spantu i gritu. Un ratu despues, nos
amiguitu revolushonario tabata sint bon mucha riba pia di su mama, gosando di un
eiskrim ku nos a ofres, atrobe ku un smail di orea pa orea. Loke nos amiguitu no
tabata sa ta ku el a inspir nos pa skirbi nos artkulo di e siman ak, ku nos a titul:
Libertat. Nos a dedik na nos amiguitu, futuro di maan.
For di eksperensia di nos amiguitu, nos por yega na un seri di konklushon. Pa nos
tema, sinembargo, tin dos ku ta di importansia bsiko. Primeramente, ku ansha pa
libertat ta forma parti integral di identidat di hende, hasta di un chikitin den su prom
fase di evolushon mental. Por sierto, di tur loke ta bibu. Un kach, por ehmpel, ku ta
mar konstantemente, ta ranka sali laga huma atras ora bo ls e. E ls ku nos por saka
di e realidat ak ta ku kualke forma di empeo pa ta liber ta algu natural i lgiko.
Konsekuentemente, no ta trata di algu ku pa definishon nos mester desaprob, pero ku
nos mester dil kun na un manera sensato.
E di dos konklushon ta ku esensia di libertat ta enser ku pa definishon bo ta par bo so
kontra reto i desafio di eksistensia. Loke a pasa nos amiguitu ta ilustr esaki
klaramente. Pues, na e momentu ku el a liber su mes di dominio di su mama, e mes
tabata enkarg ku su defensa kontra e peligernan di, entre otro, trfiko. Komo ku e no
tabatin e konosementu i eksperensha nesesario, e ta faya lamentablemente i bira
vktima. For di e realidat ak, nos por destil atrobe ku e fenmeno libertat ta
sumamente relativo, i ku grado di bo libertat ta altamente dependiente di bo kapasidat
pa kontrarest e seri di desafio ku bo ta konfront diariamente. Pa nos amiguitu, esaki
ta fsil den sierto sentido, siendo ku e tin un mama i un tata pa defend.
Kos ta kambia radikalmente, sin embargo, ora ta trata di un adulto, un komunidat f
henter un Pais. E fenmeno libertat e ora ei ta para bira sumamente kompleho,
konsistiendo di un seri di aspekto kaminda estado di kada unu ta determinante pa grado
di bo libertat f no libertat tl. E konsepto mgiko ak ta e konsepto siguridat i e
kontra-konsepto miedu. Den prktika, esaki ta nifik ku hamas bo por ta liber si entre
otro bo ta biba ku miedu kon di sali riba kaya i laga kas su so, ku miedu kon bo ta bai
37
kumpli ku gastu di famia i futuro di bo yunan, i ora miedu pa represaya di e gruponan di
poder ta imped bo di ekspres bo mes sinseramente i pblikamente. Den un kaso
asina Bo ta eksist prktikamente den un mundu di diktadura kamufl, kubr ku un
mantel di tersiopelo yam demokrasia i libertat. Farse di marka may!

Skirb pa Pacheco Domacass


xtra, djrason 1 di febrari 2012

-------------------------------------------------------------------.

38
Teksto 2: PROPOSISHON
RESIENTEMENTE KORSOU a bolbe prd un gran yu di Krsou i baluarte. Un
persona ku riba su propio forsa a lucha krese i krea un mundu di informashon riba e
tereno di msika. Msika ku nos tur gusta pa deleit i relah nos di strs den nos bida
komun. Msika den farndula lokal f internashonal, kon tal ku ta msika, mester di su
splikashon pa bo sia konos mih i disfrut lo mksimo di dje. Ta den e detayenan ak
e persona na bida yam George Nemen a destak enormemente, atraves di aa, pa e
pbliko ku tantu ta gusta msika.
E forma simpel, sinsero i dedik ku su persona a usa, a pone mayoria kai den su gara
pa sigui skucha i disfrut di msika. Spesialmente pa esnan di bon gustu. Ta muchu pa
bisa ku salsa a konos un kresementu positivo danki na entre otro su gran apoyo.
Salsa, ku algun tempu atras tabata ser kualifik komo msika chapo i antiku, a haa
rekonosementu serka grandi i chikitu aki na Krsou. Esaki pami ta e transformashon
superbalioso ku no ta ken ku ta por i sa di duna.
Aki mi ke para ketu un ratu pa bo komprond mi mensahe bon. Ta bon trabou tin den e
kos aki ruman. Hopi huiswerk, bo tin di hasi pa yega dje leu ei, ku pueblo ta rekonos
bo esfuerso sin ningun interes i awe ta sinti bo falta un bes. Ayera, un biaha mas den
homenahe na su persona, hopi hende a keda koment. En brdat, a prd diripiente un
gran yui di Krsou, un baluarte sin mas. Mi ke propon, na entre otro, Asosiashon di
Msiko, e emisornan kaminda el a labor asina tantu aa, na su amigunan di salsa i
demas pueblo, pa sigui rekonos komo un baluarte den msika i laga su nmber keda
bria riba un edifisio ku direktamente tin hopi di haber ku msika. Por ehmpel, kambia
Curaao Festival Center su nmber den Centro George Neman. f algu por estilo.
No nombra un kaya f un plenchi na su persona, ku esei, segun mi opinion, bo no ta
duna lo mksimo na e baluarte ak. Mi no sa tikamente kuantu tempu mester transkur,
kende f kual instansia mester aprob semehante proposishon. Loke s mi sa ta ku nos
tur komo bon yui di Krsou mester karga nos baluartenan na un mih manera.
Hopi a adelant George, esei ta boluntat di Dios, ku te awe no a haa un bon
rekonosimentu. Mi no ke menshon ningun nmber pa mi no faya laga algun pa eror
af. Pensa un ratu, i bo mes por komprob ku mayoria di e nmbernan di nos kayanan
f plenchinan ta di hende ku nos no konos, f mih bis, no ta nmber di un yu di
Krsou, pa mi no ofend ningun hende. Mi proposishon f esun ku abo tin den mente lo
drenta historia di nos pueblo pa un gran yu di Krsou, un gran baluarte.

IDO STEEN Curaao


(Amigoe 24-05-11)

39
TEKSTO 3: NOS BESTIANAN
1. En general isla chikitu no sa tin mash sorto di bestia di tera; esaki ta konta
partikularmente pa mamfero i rptil. Naturalmente esaki ta un konsekuensia lgiko di e
echo ku un isla ta rondon di laman. Laman ta pone ku bestia di tera no por move fsil
di tera firme pa islanan leu foi kosta. Esaki no ta konta pa para, pasobra nan por bula
distansha grandi i tin hopi sorto di para ku ta krusa asta osean. E niko manera pa un
bestia di tera yega un isla ta dor di drif riba taki, brasa di palu, tronkon o palu di mata
kompletu ku a kai na awa. I ta di komprond ku ta mamfero chikitu so por hasi un kos
asina. Ademas, e distansha entre e isla i tera firme no por ta mash grandi, sino e
bestia ta muri di hamber i set prom ku e yega. Un eksepshon riba e regla ak ta raton
djanochi, ku, meskos ku para, por bula.
2. Un biahe di laman, manera den e kaso di mamfero, ta prktikamente imposibel
pa anfibio, a mnos ku nan ta bon skond p.e. den un palu hl kaminda nan no tin
kontakto ku awa di laman. Pasobra nan kueru delikado no por ku awa salu.
3. Kon bini nos islanan ku bestia di tera ant? Awendia ta asum ku nunka Krsou
ku Boneiru no tabata peg na tera firme pa medio di brg natural. Pa Aruba s no
mester deskart e posibilidat ak. E laman entre Aruba i pennsula Paraguan
(Venezuela) no ta hundu i durante Pleistoseno (10.000 aa pas) nivel di awa tabata
basta mas abou ku awor. Pues ta posibel ku den e poka ei tabatin un konekshon, un
sorto di brg natural, entre Aruba i Venezuela. Pero si tabata asina, lo mester tabatin
mas bestia di tera firme na Aruba ku awor ta e kaso.
4. Algun sorto di raton djanochi s a logra krusa laman i keda biba riba nos islanan.
E grupo ak ta esun ku mas representante riba nos islanan. Awendia ta asum ku ta
hende a trese tur e otro mamferonan, sea intenshonalmente, sera komo stowe na
bordo di barku. Tambe ta asum ku indjannan a trese algun sorto di bestia, manera bin
i konnchi, foi tera firme ya foi tempu prekolombino (pues, prom ku yegada di e
deskubridnan spanan). Otro sorto di bestia, manera buriku i kabritu, a yega hopi
despues.
5. Di anfibio s nos por bisa sigur ku ta riba flt natural nan a drif yega serka nos. Al
fin i al kabo den tempu di waseru Orinoco i hopi otro riu na Venezuela ta lastra tur
sorto di taki i palu bai kun i unabes nan yega laman, e koriente ost-wst fsilmente por
trese nan nos islanan.
6. Naturalmente aki tambe no por deskart influensia humano. Nos tur a yega di
haa webu di totki, pegapega o kaku den pchi di mata, kaha, makutu, etc. Di e mes
manera ak posiblemente a introdus rptil riba nos islanan, podis asta for di tempu di
indjan. Ounke yuana ta bon landad i nan por sobreviv un biahe di laman (riba un taki
o un tronkon), aki tambe no mester eksklu e posibilidat ku indjannan a trese nan for di
tera firme komo kuminda. Originalmente ta na Aruba so tabatin sapu. Aya nan a
desaroy karakterstika ku ta diferensi for di esnan di e sapunan di tera firme. Podis
aki e brg natural di e periodo pleistoseno a hunga un rl. Sigur ta ku riba e otro islanan
ta hende a introdus sapu.
7. Tin un grupo di bestia di tera ku no tabatin problema tl pa krusa yega nos
islanan. Nos ta refer na insektonan. No ta prnada nan ta forma e grupo di bestia di
mas grandi di mundu. Sea ku nan a bula, landa o drif, nan a logra yega den kasi tur

40
skina di nos planeta. I esaki ta konta tambe pa tur sobr artrpodo, manera kangreu,
araa, lsimbein i skarpion.
8. Pa molusko e asuntu ta mas komplik, pasobra molusko di awa dushi i molusko
di tera no por ku awa di laman. E kantidat limit di sorto di molusko riba nos islanan ta
un refleho di e echo ei.
9. Un konsekuensia di tur e maneranan di biaha ak naturalmente ta ku, ounke un
isla ta keda serka di un otro, konstelashon di e espesienan por varia bastante di isla pa
isla. Esaki ta deb na e manera kompletamente arbitrario ku e bestianan ta result na
un isla. Maske Aruba, Boneiru i Krsou ta keda peg ku otro, tg riba kada isla tin
espesie di bestia ku bo ta haa ei so i no riba e otro islanan. Un bunita ehmpel di esaki
ta kaskabel di Aruba. E kolebra ak ta niko; e no ta apares ningun otro kaminda di
mundu i ademas e ta e sorto di mas chikitu ku ta eksist di e espesie Crotalus. Kaku
tambe ta varia di un isla pa otro i bo ta weta kla ku un blbl ta di Aruba o ku e ta un di
e dos otro islanan. Den e kaso ak no ta solamente kasualidat di nan yegada ta hunga
un rl, sino adaptashon na un medio ambiente diferente tambe. Ora un bestia yega un
isla, e ta ha den un medio ambiente nobo ku mata i bestia ku ta otro for di esnan na
tera firme. Si e logra adapt na e medio ambiente nobo, lo e sigui eksist. Si e no
adapt, e no ta sobreviv muchu largu riba e isla i pronto e espesie ta ekstingu. Si e
islanan ta diferensi entre nan pa loke ta trata klima, kondishon di suela i vegetashon,
pokopoko e espesie nobonan tambe lo kumins diferensi, pasobra nan mester adapt
na e medio ambiente kaminda nan ta.
10. Asina e islanan ta haa, ounke esaki ta tuma mles di aa, espesie nobo
endmiko (es desir , ku ta apares eksklusivamente ei.) No ta prnada e bishita na
islanan Galpagos tabata nt e push ku Darwin tabatin mester pa desaroy su teoria di
evolushon. Isla ta laboratorio natural pa evolushon i nos, komo habitante di e islanan
ak, mester realis esaki bon. E islanan no ta di nos, nos mag di uza nan
temporalmente. Esaki ta enser ku nos mester kuida nos herensia natural i maneh
bon. Aktuashon deskabey i deskuido por destru den poko tempu loke a tuma
naturalesa mles di aa pa forma. I asina nos ta priva nos yu- i etunan di e herensia
natural ku nan tin derechi riba. Mines di aa pas nos islanan tabata poko baranka sin
vegetashon. Entretantu un naturalesa presioso a desaroy riba nan. Laga nos prkur
pa e naturalesa ak sigui desaroy i no bai bk na e estadio manera el a kumins, sea
ku ta baranka sin vegetashon o pi, betn sin vegetashon.
---------------------------------------------------------
Introdukshon (no adapt) sak for di e buki Nos Bestianan di Dr. Bart de Boer - 2001

PREGUNTA:

1. Enkargo i pregunta relashon ku forma/struktura:


1. Saka for di alinia 1 te ku 5 un frase simpel i un frase kompon.
2. Saka for di alinia 6 te ku 10 un frase kompleho i un frase kompon kompleho.
3. Klasifik e tipo di konektor uz den e frasenan ku a saka.
(Mester por splika kada frase sak na studiante kompaero.)

41
2. Enkargo i pregunta relashon ku kontenido:

1.a) E teksto ta bisa ku raton djanochi ta un eksepshon riba e regla. (alinia 1)


Formul e regla na kua e outor ta refer?
1.b) Dikon raton di anochi ta un eksepshon riba e regla?
1.c) Kua ta e bestia(nan) di tera na kua e outor ta refer den alinia 1?

2. Formul e teoria di brg natural menshon den alinia 3.

3. Kon e outor ta splika ku tin bestia di tera riba e tres islanan abou? (alinia 4)

4. Den alinia 5 ta duna algun ehmpel. Formul esun ku ta apoy e teoria di brg
natural menshon den alinia 3.

5. Kua ta e dos faktornan ku ta determin e diferensia entre e espesienan di bestia


ku ta haa riba e tres islanan abou?

6. Kon e outor ta termin su teksto?


A E ta duna un resmen di kontenido di e teksto.
B E ta termin ku un f mas pregunta indirekto.
C E ta hasi un rekomendashon na su lektornan.
D Indirektamente, e ta formul un prohibishon.

7. Kua skema di strukturashon e outor a uza?

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

42
KOMPRENSHON DI TEKSTO
Lesa i skirbi teksto riba nivel mikro, meso i makro

RESEA Mdulo 3
Algun opservashon relashon ku skirbimentu di resea i un lista di punto
pa tene kuenta kun ora ta skirbi e resea.

Definishon Resea ta un teksto ku ta duna informashon di un obra literario f


un obra sientfiko. Den e teksto ak ta koment i kritik brevemente
un obra (literario, teatral, sientfiko).

Struktura Un resea, normalmente, tin un introdukshon krtiku.


Den e nkleo (e parti meimei) ta duna algun informashon di fondo i
ta menshon tantu e puntonan fuerte, esunnan mnos fuerte komo
esunnan dbil di e obra. Ta konsider diferente aspekto di e obra.
Na final di e resea, e skirbid ta duna su opinion final tokante e
obra.

Punto di salida Na momentu ku ta skirbi un resea, e skirbid ta hinka su mes den


sapatu di un lesad. Pues, e ta duna informashon di manera ku
lesad di e resea por haa un bon idea di e obra, i konsekuente-
mente, e por disid di kumpra e obra f no kumpr. Pues, a base di
e informashon dun den e resea, e lesad ta disid si lo e buska e
obra.

Esaki ta e kuater puntonan ku ta tene kuenta kun ora ta skirbi un resea:


A. duna sufisiente i bon informashon
B. duna un opinion argument
C. estilo di skirbi
D. largura di e resea

A. Informashon Un lesad mester haa un bon idea di kontenido di e obra. Pues, e


skirbid ta resum kontenido di e obra den lia grandi, pero e no ta
revel tur kos. E por bisa, por ehmpel, Final di e obra ta hopi
interesante i sorprendente. Si tin algun suseso den e historia ku ta
hala atenshon, e por skirbi libremente di esakinan sin revel tur
kos.

Por duna algun informashon di servisio (servicegerichte


informatie) tambe den e resea, por ehmpel:
fecha di publikashon di e obra, unda por kumpra e obra i
kuantu e ta kosta.
Por skirbi, ademas, tokante lo siguiente:
- kontenido di e obra;

43
- su gnero;
- pa ken e ta interesante;
- algun informashon di fondo: tokante e outor, e historia
tras di e obra. Normalmente, ta skirbi solamente loke ta relevante
relashon ku e obra.
- nmber di e protagonistanan.
Skirbi prinsipalmente tokante e kosnan ku a sorprend bo
komo lesad f tokante e kosnan ku ta diferente, spesial i
koutivante den e obra.

B. Opinion argument: Bisa ku bo a haa sierto aspekto importante, bon


f malu, i duna argumento i ehmpel for di e obra pa
sosten bo opinion. Duna, finalmente, un opinion final
bon fund tokante henter e obra.

C. Estilo di skirbi: Skirbi e resea vlt i bon, pasobra bo ke pa e lesadnan lesa


henter e resea, i no pon un banda despues ku nan a lesa
solamente un alinia. Un resea bon skirb tin un ttulo, un frase di
apertura (openingszin) f un ankdota krtiku, un nkleo (parti di
meimei) i un frase di klousura/final (slotzin).
- Pone un ttulo atraktivo ku ta kubri e kontenido riba e
resea.
- Hala atenshon di e lesadnan ku un bon frase di apertura f
un ankdota chistoso.
- No duna hopi informashon; anto duna bo opinion te na final.
- Parti e resea den alinia i formul algun supttulo (tussenkopje) pa
guia e lesad.
- Varia largura di e frasenan. No uza frase simpel so, pero tambe
frase kompon i frase kompleho.
- No uza muchu trmino tkniko (vakterm). Si e lesadnan no por
komprond e trminonan, nan ta stp di lesa i pone e resea un
banda.
- Sita un par di detaye notabel for di e obra, pero no keda para
muchu largu na e mesun tpiko.
- Trese e argumentonan dilanti ku entusiasmo i forsa di
konvikshon.
- Indik kiko ta hasi e obra ak algu spesial (f nada spesial).
- Pensa un bon frase di klousura.
- Sru pa esun ku lesa e resea por bisa ku e obra ak ta algu
pe.
- Evit eror di ortografia, puntuashon i di gramtika.

D. Largura di e resea: Parti e resea den alinia i supttulo. Tene kuenta


ku e siguiente repartishon: ttulo, introdukshon,
nkleo di 2, 3 f mas alinia, i e parti final.
(+/- 300 palabra por ta sufisiente pa un resea koriente.)

44
Resea di e kolekshon di poema: Kueru Mark di Gibi
Basilio

Un aa largu
ma sinti su rosea
kore kayente riba mi kurpa
drenta mi porionan
move riba ritmo di mi bida
Un aa largu

Esaki ta un fragmento sak for di e poesia Den su wowonan di e kolekshon KUERU


MARKA di seor Gibi Bacilio. Si bo lesa e frasenan ak, bo por kere ku ta trata di un
kolekshon di poesia romntiko. Sinembargo, kontenido di e poema ta skrpi i karg ku
emoshon. E outor ta pinta un situashon kaminda un persona a keda mark pa bida pa
motibu di e susesonan den su infansia. Den e kolekshon, e outor ta pone atenshon na
tur dos parti di e hende, tantu esun material komo esun spiritual.
E outor ta trata tpiko ku tin di haber ku relashon di hende pa hende, keda hustu ku
hende, hende ku naturalesa i hende ku su relashon ku Dios. Inhustisia ta algu ku e ta
bringa kontra dje, libertat ta algu hopi importante. E no gusta pa ta mar na hende, na
struktura, na kos. E ke pa indik kiko e tin ku hasi i despues lag ls. E ke espasio pa
move, pa traha, pasobra ora e tin un idea pa hasi algu, e ta hasi tur kos pa logr. Tur
esaki ta bini klaramente dilanti den e kolekshon di poesia KUERU MARKA. Loke e outor
ta para pe, ta kere aden, e ta ekspres den e kolekshon ak.
Ttulo di e buki ak ta nifik e kueru di hende afrikano ku nan a trese Krsou komo
esklabo, ku nan a hasi katibu. E hende ei, tempu e tabata liber na Afrika, e tabata hopi
mar na kueru den sentido di e tamb. E kueru ta smbolo di e hende afrikano ku
semper nan a oprim, tene atras, sklabis, e hende ku nos ta awe. E kueru ta nifik
tambe e kueru di hende: nan a marka e katibunan ku heru kayente komo propiedat di e
doonan.
E kolekshon ta trata hende en general i partikularmente e hende kurasoleo, karibense,
e hende di Afrika. Un ehmpel di e ltimo ak, bo por lesa den e poesia Bira un: stf di
indjan a bira neger, neger krt for di lombrishi di Afrika, krt for di tribu di Zumbi i
Nanzi, bent na kosta di isla karibense. Esun ku lesa e kolekshon di poesia ak, ta haa
algu di historia, kultura i problema sosial ku ta biba den nos komunidat.
Komo lesad, bo ta haa kos pa pensa riba dje. E poeta ta un outor di protesta i tambe
un outor di konsientisashon. Den e obra ak e outor ta bai kontra tur loke ta inhustu. E ta
bai kontra un sistema ku ta krea inhustisia. E ta protest kontra inhustisia den e
oportunidatnan pa yu di tera, inhustisia den enseansa, inhustisia poltiko. Kasi tur su
obranan ta un protesta kontra e establesimentunan negativo, i alabes e ta trese dilanti
kon ta buska solushon positivo. Den su poemanan tambe, hopi biaha e temanan ta trata
e kosnan ku ta sosod den nos bida diario.
E poesia ku a laga e marka mas grandi den e poeta su bida ta Den su wowonan. E
poesia ta para pa un marka di hende ku hende. Un hende ta nase den un ambiente
masha dushi mes di su mama i su tata; e ambiente ta kambia bira un kos mash

45
mahos. Na kaminda algu ta pasa entre e tata i e mama, i esei tin efekto negativo riba e
yu. E yu ei, despues di hopi aa, ta hasi algu ku bo no ta komprond pa motibu di su
pasado. Ta un poesia ku e outor a skirbi bas riba un suseso real. El a konos un
persona, i nan a pasa un temporada den un ambiente dushi ku otro, pero a pasa algun
kos den kua nan a marka otro negativamente. E poesia ta bisa, nos tabata dushi ku
otro, wowo den wowo, man den man etc, pero despues a sosod algun kos ku bo ta
puntra dikon el a hasi? Bo ta wak den su wowonan.
E outor ta kere ku wowo di un hende ta spil di su alma, si bo keda mira un hende den
su wowonan, bo ta sa si e ta papia brdat. Ku e poesia e outor ke laga mira ku hende ta
laga marka den bo bida di otro.
E kolekshon di poema KUERU MARKA ta un obra kaminda e outor ta hasi uso ku
frekuensha di metfora i personifikashon pa deskrib e situashonnan ku e ta pinta den
su poesianan. Den e poema E bs, e bs ta para pa bida, ku ta sigui bai, ku no ta
warda niun hende. Personifikashon bo por lesa den e poesia Shinshon. Mi ta sita: Playa
di Shinshon, kob den kustia di Mama Krsou, Shinshon ta respu i saka ketu bai, foi su
stoma molesti. Den e poesia aki, klaramente e outor ta pinta e situashon di Plastic
baai, na Boca Asuncion.
Den su tomo di poema, e outor ta trata diferente tema: skol, poltika, pobresa i un
pueblo abus. Tambe bo ta topa e temanan miedu i insiguridat, herensia di un pasado
di abuso, den e poema Mi tin ku sali. Nos tin miedu di papia, bosifer nos opinion. Nos
ta keda ketu, laga otro disid pa nos.
Por ltimo, mi ke bisa algu di e outor su forma di poesia. Seor Gibi Bacilio no ta mar
na rima. Tur su poemanan ta poesia liber. E no ta haa rima un karakterstika nesesario
pa su poemanan. Importante ta e mensahenan ku e ta trese. E no ta kontra di rima, al
kontrario, e ta atmir e outornan ku ta laga nan poesia rima, i tg bisa loke nan ke bisa.
Ta algu hopi difsil. Gibi ta hasi hopi uso di ripitishon pa enfatis loke e ke bisa ku su
poemanan.
E kolekshon ta hopi interesante pa lesa. E outor ta deskrib e situashonnan ku ainda
nos pueblo ta eksperensiando i ta bringa kontra dje; korupshon, mal maneho di
gobernashon, un pueblo pasivo. E obra ta sirbi pa habri wowo, speshalmente di nos
hbennan, pa nan bira mas krtiko i bosifer nan opinion.

(Kantidat di palabra: 1017)


Fuente: Studiante : Sharine Juliana
Enkargo resea
Dosente : Drs. Ithel Brute
Materia : Interakshon skirb
Fecha : 28 yni 2010

46
----------------------------------------------------------------------------------------------

Teoria di argumentashon (1)


Prom parti di 16 unidat
Vershon 1 - aprel 2008
Vershon korig dia 12/03/11 (Esaki ta un vershon preliminar. Esaki ta nifik ku por trese kambio i
hasi sierto adaptashon ainda.
-------------------------------------------------------------------------------------------------.

Kontenido
Unidat 1

Opinion, punto di bista, ponensia, afirmashon


Den masha hopi teksto skirb f papi, bo ta haa un parti argumentativo f un
argumentashon. Esun ku ta skirbi f papia, hopi biaha ta uza argumentashon pa apoy
su deklarashonnan. Esei ta pone ku e lesadnan f e skuchadnan ta asept mas lih
loke nan lesa f tende. Algu bunita di argumentashon ta ku tur hende ta hasi uzo di
djekonsiente f inkonsientementena tur momentu di dia.

Ehmpel
Yovany: Papa, ami ku Iris ke bai St. Maarten huntu den fakansi grandi. Nos lo keda
serka un amiga di Iris. Su mayornan no ta bai fakansi e aa ak, i ami no tin gana di bai
ku boso Isla di Margarita atrobe.
Papa: Esta bon no! Anto bo a pensa sigur ku ami i bo mama lo bai di akuerdo ku bo
plan.
Jovany: Pero Papa, dikon n?
Papa: Bo a kaba di konos Iris. Segun mi, boso no konos otro ni un luna. Ademas,
boso ta muchu hben ainda. Bo ta bai hewon ku nos Isla di Margarita den luna di yli,
manera nos a palabr.
Jovany: Si pero, ...
Papa: Pero nada. Purba aki tres aa atrobe.

Den e dilogo aki riba entre tata i yu, Jovany ta di opinion ku e ta sufisientemente
grandi pa por bai ku fakansi sin su mayornan. Su punto di bista ta, pues, ku su
mayornan lo dun prmit pa e bai St.Maarten ku fakansi ku Iris su amiga. Pa konvens
su tata, e ta kompa su petishon ku algun argumento. E tata, na su turno, tambe, a
bini ku algun argumento pa apoy su opinion f punto di bista, esta, ku e no ta di
akuerdo pa Jovany bai St. Maarten ku fakansi ku su amiga Iris.

Resmen
Punto di bista di Jovany ta: Su mayornan lo dun prmit pa e bai St. Maarten den
fakansi grandi ku su amiga.

47
Argumento pro di Jovany:
1. Iris su mayornan no ta bai ku fakansi e aa ak.
2. Mi no tin gana di bai Isla di Margarita atrobe.
Argumento kontra di e tata:
1. Boso konos otro muchu tiki tempu.
2. Boso ta muchu yn ainda.
3. Nos a palabr kaba ku nos lo pasa fakansi na Isla di Margarita komo famia.

E biaha ak Jovany no por a konvens su tata. Den un argumentashon nos ta distingu


e siguiente elementonan:
Punto di bista: opinion ku un papiad f skirbid ta ekspres. Na lug di punto di bista,
sa bisa tambe ponensia, afirmashon, opinion f pensamentu;
Argumento: deklarashon has pa apoy f hustifik un punto di bista.

Pa rekonos e puntonan di bista den un teksto, por uza e verbo haa. Jovany ta haa
ku su mayornan mester dun prmit pa e bai ku fakansi ku su amiga.

Ata ak algun ehmpel mas di punto di bista, ponensia f opinion: :


1. Enseansa obligatorio mester kumins for di 3 aa.
2. Mucha no ta bai skol pa sia sino pa topa nan amigunan.
3. UNDEBA ta hunga mih bala ku SUBT.
4. Stranhero a invad Boneiru for di aa 2010.
----------------------------------------------------------------------------

Unidat 2

Argumento ophetivo i suphetivo


Ta uza argumento pa hasi loke ta ser bis aseptabel pa esun ku ta skucha f lesa. Si
bo ke pa un lesad f skuchad asept bo opinion f punto di bista, bo mester sru pa
sufisiente i bon argumento. Hopi biaha bo no por konvens un hende ku un argumento
so. Por ehmpel, den un diskushon, semper bo ta haa interkambio di punto di bista,
opinion f ponensia i algun argumento.

Ta distingu dos grupo prinsipal di argumento:


1. Argumento ophetivo i
2. Argumento suphetivo

Argumento ophetivo
E argumentonan ku bo ta uza pa defend f apoy bo punto di bista f opinion por ta
bas riba algun echo. Ta yama e argumentonan ak argumento a base di echo. Nan ta
ophetivo, pasobra bo por verifik nan. Kualke hende por buska i konsult e fuente for di
kua a saka e argumentonan.
Ta haa argumento ophetivo den, entre otro, e raprtnan di Bur di Estadstika, e
estudionan sientfiko, ensiklopedia, buki di historia, etc. Generalmente, ta yama un
argumento ophetivo prueba.

48
Ehmpel A:
Ponensia: Papiamentu tambe ta un materia obligatorio na skol avans.
Argumento: Awendia e ta forma parti di e materianan den e parti general di e profilnan.
Aki ta trata di un argumento ophetivo, pasobra por verifik esaki den e lei di skol
avans.

Ehmpel B:
Ponensia: Na Antia nos tin tres lenga ofisial: papiamentu, ingles i hulandes.
Argumento: Dia 21 di febrari 2007, a pasa e lei ku a ofisialis e lenganan ak.
Aki tambe ta trata di un argumento ophetivo, pasobra e lesadnan f skuchadnan por
buska e lei menshon i komprob esaki.

Argumento suphetivo
Tur otro tipo di argumento ta mas o mnos suphetivo. Ta masha difsil pa kontrol f
verifik eksaktitut di e tipo di argumento ak. Mirando ku no por demostr eksaktitut di
tal tipo di argumento, ta yama nan argumento a base di kerensia (geloof) f argumento
a base di intuishon f konvikshon. (intutie en overtuiging).

Ehmpel A:
- Mi tin un Ferrari niko, mi ta konsider un obra di arte, pues, mi no ta paga
belasting pe.
Aki ta trata di un argumento suphetivo. Doo di e Ferrari ta bisa ku e no ta paga
belasting pa un obra di arte. (Wes a bisa ku e outo ta simplemente un artkulo di uzo. A
trah pa kore aden; pues, e ta un medio di transporte meskos ku tur otro.)

Ehmpel B:
- E ekipo di futbl di Bndabou tin un bon coach; e ta pone e muchanan kore hopi tras
di e bala.
Aki tambe ta trata di un argumento suphetivo. E papiad ta haa ku e coach di
Bndabou ta un bon coach, simplemente pasobra e ta pone e muchanan kore hopi tras
di bala.

Argumento
Un argumento por ta un motibu f un kousa: e motibu pa kiko un persona tin sierto
opinion f ta hasi algu. Den un teksto, hopi biaha un argumento ta apares tras di e
palabranan pasobra i pa motibu ku, ku na mes momentu ta sirbi komo palabra di sial
pa distingu e argumentonan den un kmbersashon f logra haa esakinan den un
teksto.

Ehmpel:
Mi no ta bin bishit bo awe, pasobra mi mester kaba ku mi enkargo di skol.

Den e ehmpel ak, a uza e palabra pasobra komo palabra di sial aki pa introdus e
argumento.

49
-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 3

Tipo di argumento: echo, outoridat di otro hende, eksperensia personal


E argumentonan ku un persona ta uza ta diferente pa loke ta trata nan forsa di
konvikshon.

Ehmpel:
Polis: Hben, bo tabata kore demasiado duru.
Hben: S, mi sa, pero mi ta yega mi trabou lat si mi kore pokopoko.
Polis: Mi ta komprond esei, pero riba e kaminda ak bo no por kore mas ku 50 km.

E polis su argumento ta mas fuerte ku esun di e hben, pasobra e ta bas riba un


prohibishon den lei; su argumento ta ophetivo, e no ta bas riba un sirkunstansia
personal. E hben su argumento tin mnos forsa di konvikshon, pasobra e ta suphetivo,
e ta bas riba e hben su sirkunstansianan personal.

Argumento ophetivo generalmente tin mas forsa di konvikshon ku esunnan suphetivo.


Bas riba nan forsa di konvikshon, ta distingu diferente tipo di argumento. Aki ta sigui
algun tipo di argumento ophetivo:

1. Echo komo argumento


Ehmpel:
Ponensia: Nivel deportivo ta subiendo na Antia.
Argumento: E ltimo aanan nos deportistanan a bria den eksterior den kasi tur ramo
di deporte.

E argumento uz den e ehmpel ak pa apoy e punto di bista ta verifikabel, pasobra


esnan interes por konsult e pginanan deportivo di e korantnan lokal.

2. Outoridat di un otro hende komo argumento


Ehmpel:
Punto di bista: Enseansa obligatorio mester yega te na edat di 18 aa.
Argumento: Nos propio minister di enseansa a kaba di konvens parlamento di esaki.

A uza un argumento a base di outoridat di un persona pa sosten e punto di bista


ekspres den e ehmpel aki riba. Un outoridat ta un persona di kua tur hende ta
asum/atmit ku e tin sierto saber/konosementu di e materia en kuestion. Un persona
asina ta papia ku outoridat: si e bisa tal kos, anto lo e mester ta asina.

3. Eksperensia personal komo argumento


Tin biaha ta uza un suseso ku un persona mes a eksperensi komo argumento. Ta
yama esaki un argumento empriko, un echo di eksperensia.
Ehmpel:
Punto di bista: Ta mih bo laga un agensia di empleo buska un djp di fakansi pa bo.

50
Argumento: Aa pas mi tambe a hasi; mesora mi a haa un trabou, i ku masha bon
pago.

Den e ehmpel ak, e persona a uza eksperensia propio pa apoy su punto di bista.
-----------------------------------------------------------------------------------------

Unidat 4

Tipo di argumento: ehmpel, komparashon, emoshon, moralidat


Ta konsider e siguiente tiponan di argumento, argumento suphetivo.

4. Ehmpel komo argumento


Ehmpel:
Punto di bista: Si bo ke pertenes na un grupo, bo mester kumpli ku sierto norma ku
tin di haber ku bo aparensia.
Argumento: Tempu mi tabata na skol sekundario, bo mester a bisti bell-bottom i kultiv
un afro si bo ta ker a pertenes na e grupo di hben atmir pa tur otro mucha.

Den e ehmpel aki riba, a uza algun ehmpel for di e temporada na skol sekundario pa
demostr e punto di bista ekspres den e prom frase.

5. Komparashon komo argumento


Ehmpel:
Opinion: No tin sentido prohib benta di droga den nos era moderno.
Argumento: Merka tampoko no a logra kaba ku uzo di alkohl, prohibiendo su uzo den
pasado.

Ehmpel:
Opinion: Mester baha velosidat mksimo te na 30 km den e reanan di hopi
trafikashon di hende; (argumento) nan a hasi esei na Blgika tambe.

Den e dos ehmpelnan ak, a duna un komparashon komo argumento.

6. Emoshon komo argumento


Ehmpel:
Ponensia: Mi ta haa e ltimo dos bukinan di Lasana Sekou hopi interesante.
Argumento: Mi por a identifik mi ku mayoria di e asuntunan ku el a trese dilanti.

E argumento ekspres den e di dos frase ta hopi personal. Por konsider e argumento
ak unu a base di emoshon. Un otro hende por tin un sentimentu f opinion
kompletamente diferente.

Ta yama argumento hopi personal, bas riba emoshon, tambe argumento a base di
intuishon. Ta e persona (papiad) en kuestion ta sinti di tal manera.

7. Moral(idat) komo argumento

51
Argumento moral f di moralidat ta esunnan deriv di un konvikshon personal, di un
ideal, di un religion f un filosofia di bida.

Ehmpel:
Ponensia: Hende no mester kome karni di bestia.
Argumento: Bestia tambe ta kriatura bibiente, meskos ku hende, nan tambe tin derechi
riba un bida largu i felis.

E argumentu uz den e di dos frase ta un argumento bas riba un konvikshon personal,


esta, ami ta haa ku bestia tambe tin derechi.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 5

Tipo di argumento: proverbio, dilema, regla generalmente asept


Aki ta sigui algun tipo mas di argumento ku por uza pa apoy un ponensia, opinion,
afirmashon f punto di bista:

8. Proverbio komo argumento


Ehmpel:
Argumento: Mih lat ku nunka; pues, (punto di bista) Gobirnu por baha e velosidat
mksimo numa na 50 km pa ora.

9. Dilema komo argumento


Ehmpel:
Opinion: E alumnonan di klas di eksmen ta traha bou di demasiado preshon. Nos
mester buska un solushon.
Argumento: Sea nos ta elimin e obligashon di ta 85% presente den ls, f nos ta
suavis e eksigensianan di eksamen.

10. Regla general asept komo argumento


Ehmpel:
Opinion: Bo no por drenta garashi di hende i hrta nan outo.
Argumento: Bo mester sia respet propiedat di otro hende.

Den e tres ehmpelnan ak riba a uza respektivamente un proverbio, un dilema i un


regla ku tur hende ta asept komo argumento pa sosten e diferente puntonan di bista.
--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Unidat 6

Tipo di argumento: Rasonamentu lgiko (I)


Ora ta papia di argument, argumento i argumentashon, generalmente ta trata di un
rasonamentu. Un rasonamentu ta konsist di un opinion (ponensia f punto di bista) i e
motivashon bas riba e argumentonan. Ta spera ku e personanan ku ta argumentando,
ta hasi esei na un manera lgiko.

52
Un rasonamentu lgiko f korekto, generalmente, ta sigui e prinsipionan di Lgika. Si bo
por distingu un rasonamentu lgiko, bo por bisa ku e argumentashon ta klp.

Struktura di rasonamentu lgiko


Den Lgika ta struktur rasonamentu di e siguiente manera: prom ta hasi un
afirmashon general (opinion/ponensia), i despues ta duna ehmpel konkreto ku ta
represent formulashon di un opservashon f persepshon (waarneming), i finalmente ta
saka un konklushon. Den e kaso ak, sa uza e palabra silogismo.

Ehmpel A:
a. Ponensia (mi sa): Tur pushi ta miou.
b. Opservashon/persepshon (loke mi ta mira): E animal ak ta un pushi.
c. Konklushon: Pues, e animal aki ta miou.

Ehmpel B:
a. Ponensia (mi sa): Ora awa kai, tur kaya ta muh.
b. Opservashon/persepshon (loke mi ta mira): Awa ta kayendo.
c. Konklushon: Pues, e kayanan ta muh.

Den teksto (skirb f papi), struktura di un rasonamentu naturalmente no ta asina


skemtiko, ounke hopi biaha por rekonos e skema di Lgika den e teksto.
E siguiente teksto ta struktur segun e skema di rasonamentu lgiko: prom e
ponensia, despues dos argumento i finalmente e konklushon. Ademas, ta splika e
argumentonan ku un f mas ehmpel.

Ehmpel C:
Ponensia: Oumento di produkshon i dao na medioambiente ta kana huntu.
Argumento 1: Mas produkshon ta pone masha preshon riba materia prima skars.
Ehmpel: Materia prima manera petroli i gas, ku tin un reserva limit. No ta posibel
oument e reservanan ak.
Argumento 2: Ademas, oumento di produkshon ta kousa polushon di medioambiente
ku un fluho kresiente di desperdisio.
Ehmpel: Tur kaminda bo ta haa empake di Magnum bent, ku ta destru kapa di
ozn. Tur kaminda ta haa playa kontamin, waseru zr i ekspulshon
di nitrgeno. Tur karetera ta yen ku fila i diksido karbniko ku ta keinta
atmsfera.
Konklushon: E konklushon ta evidente. Si nos ke reskat medioambiente, ta un kos a
keda nos: para oumento di produkshon mesora.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Unidat 7

Tipo di argumento: Rasonamentu lgiko (II)


No ta tur biaha un hende ta logra konstru un rasonamentu lgiko. Inkonsientemente e
por komet un fayo den un di e elementonan di su rasonamentu. Pa por rason segun
e prinsipionan di lgika, tantu e ponensia, e opservashon/persepshon (waarneming)

53
komo e konklushon mester ta korekto, naturalmente. Aki ta sigui tres ehmpel di
rasonamentu ilgiko f inkorekto.

Ehmpel A:
a Ponensia: Tur hende ku ta riku a traha masha duru.
b Opservashon/persepshon: Wancho ta traha duru.
c Konklushon: Wancho ta f lo e bira riku.

E ehmpel ak ta demostr kon difsil ta pa rason na un manera lgiko. Si e ponensia


no ta korekto (Tin hende riku ku no a traha duru pa nan sn.), e konklushon tambe lo ta
inkorekto.

Ehmpel B:
a Ponensia: Esun ku tin dol ta yora.
b Opservashon/persepshon: Pisk no ta yora.
c Konklushon: Pisk no ta sint dol nunka.

Den e ehmpel ak tambe a saka e konklushon muchu lih, pasobra nos no sa si tur
hende ku tin dol ta yora. Mirando ku e ponensia por ta inkorekto (falsu/robes/no ta
kuadra ku realidat/brdat,onwaar), e konklushon tambe por result di ta inkorekto. E
ponensia lo mester ta: Algun hende ku tin dol sa yor.

Ehmpel C:
a Ponensia: Ahedres ta un deporte bastante difsil.
b Opservashon/persepshon: Tin algun hende bobo ta hunga dam.
c Konklushon: Pues, dam ta mas fsil ku ahedres.

E konklushon di ehmpel 3 tambe ta inkorekto. No por proba ku dam ta mas fsil ku


ahedres, simplemente pasobra algun hende bobo ta hunga dam. Ta posibel ku algun
hende bobo tambe ta hunga ahedres.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 8

Dos tipo prinsipal di argumentashon


Ta distingu dos manera pa struktur un rasonamentu. E prom manera ta uza un
palabra di sial ku ta estables un relashon motivativo f kousal (redengevend/
oorzakelijk verband) entre e dos partinan di e argumentashon. E palabra di sial ku
generalmente ta uza ta pasobra f pa motibu ku (want). E di dos manera ta uza un
palabra di sial ku ta estables un relashon konklusivo (concluderend verband) entre e
partinan di e argumentashon. E palabra di sial mas uz ta pues (dus).

Ehmpel di e prom manera:


Ponensia: Prom ku bo bai ku vakashon, bo mester sera un seguro di biahe,
PASOBRA ...
E argumentonan:

54
1 Bo por haa un aksidente durante bo vakashon.
2 Bo por daa f kibra algu karu den un hotl, loke ta nifik mas gastu.
3 Bo por prd bo ekipahe; nan sa gusta hrta ekipahe di turista na algun lug di
estadia.

E outor a kumins su argumentashon ku un ponensia ku e ta apoy ku tres argumento.


Entre e dos partinan ak, el a pone e palabra di sial pasobra. Pero, por uza otro
palabra di sial tambe pa estables e relashonnan motivativo f kousal. Algun di nan ta
pa e motibu ei, pesei, di manera ku, di moda ku, dor di kua, etc.

Ehmpel di e di dos manera:


E argumentonan:
1 Pa hopi reportahe skirb ta buska informashon riba Internt awendia.
2 Pa por traha e reportahe mester di un kmpiuter.
3 Hopi alumno ke traha na mes momentu riba e kmpiuternan.
4 Pa vrios materia, ta traha enkargo riba kmpiuter ku un sistema di korekshon
interno. PUES ...
5 Konklushon = ponensia: Skol no tin sufisiente kmpiuter disponibel pa e alumnonan.

Den e ltimo ehmpel ak, a duna kuater argumento pa e ponensia ku skol no tin
sufisiente kmpiuter pa e alumnonan. A trese e argumentonan dilanti prom ku a
formul e ponensia f punto di bista.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Unidat 9

Argumentashon simpel i mltiple


Den e ehmpelnan ku a duna na e unidatnan anterior, nos a mira ku generalmente por
sosten un ponensia ku mas ku un argumento. Ta papia di argumentashon simpel, ora
uza solamente un argumento. Den tur otro kaso, kaminda ta uza mas ku un argumento,
ta papia di argumentashon mltiple.

Ehmpel: Argumentashon simpel


1 Ponensia argumento
Awe mi no ta bai traha, PASOBRA mi a lanta ku masha dol di kabes.
2 Argumento ponensia
KOMO ku mi a lanta ku masha dol di kabes, mi no ta bai traha awe.

Ehmpel: Argumentashon mltiple


1 Ponensia vrios argumento
Ta mih mi keda mi kas awe, PASOBRA
mi kurpa a lanta kibr awe;
awa ta kai i
mi no a termin mi enkargo ainda.
2 Vrios argumento Ponensia

55
Mi kurpa a lanta malu awe, waseru ta kai i mi no a kaba ku mi enkargo ainda; PUES,
ta mih mi keda mi kas awe.

Kada un di e argumentonan uz den un argumentashon mltiple ta sufisiente pa


sosten f demostr punto di bista di e papiad. Un argumentashon mltiple ta, pues,
un seri di argumento simpel ku ta par kada un riba su mes. Nan no ta depend di otro,
ni nan no ta sosten otro. Kada un ta funshon riba e mes. Ata aki un ehmpel mas di
un argumentashon mltiple:

Punto di bista: Masha tempu mi no sa bai wak wega di bala.


Argumento 1 Karchi di entrada a para bira masha karu awendia.
Argumento 2 Kasi nunka no tin vigilansia pa bo outo,
Argumento 3 i den e stadionnan mes bo bida ta kore peliger awendia.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 10

Argumento koordin i supordin (1)


Den kaso di argumentashon mltiple, e rasonamentu por bira basta komplik. Si e
argumentonan uz ta ekivalente (gelijkwaardig), e ora ei ta papia di argumento
koordin. Den e kaso ak, kada argumento por para riba e mes; nan no ta depend di
otro. Si un argumento ta sosten un otro argumento ku ya a keda menshon, e ora ei ta
papia di un argumento supordin.
Ta yama e argumentonan koordin, argumento prinsipal, i ta yama un argumento
supordin tambe un supargumento. Pues, den un argumentashon mltiple por tin tantu
algun argumento prinsipal komo algun supargumento. Hunta nan ta forma un
argumento koordin.

E argumentonan ekivalente den un argumentashon mltiple, kasi semper, ta koordin


den un relashon enumerativo (opsommend verband).

Ehmpel A:
Opinion: Awe mi no ta bai traha, pasobra
Argumento prinsipal 1: mi kurpa a lanta kibr awe,
Argumento prinsipal 2: i mi no a finalis mi portafolio,
Argumento prinsipal 3: i awa ta kai hopi duru.

Ehmpel: B:
Opinion: Mi por komprond ku finalmente nan a dun e trabou, pasobra
Argumento prinsipal 1: e ta dispon di e diplom reker den e aviso.
Argumento prinsipal 2: Ademas, e tin e edat mnimo ku nan ta pidi (30 aa).

Den e dos ehmpelnan aki riba, nos tin dos argumentashon mltiple ku ta konsist di
respektivamente tres i dos argumento koordin. Kada argumento ta sosten,
independientemente, e punto di bista di e transmisor (papiad/skirbid). Nan no ta

56
apoy otro. A koordin e argumentonan, uzando palabra di koordinashon manera i i
ademas.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Unidat 11

Argumento koordin i supordin (2)


Awor nos ta sigui ku e otro tipo di argumentashon mltiple. Esun den kua e transmisor
(papiad/skirbid) ta uza algun supargumento (argumento supordin) pa sosten su
argumentonan prinsipal. Por bisa ku den e kaso ak e argumentonan ta sosten/apoy
f demostr otro argumento.

Ehmpel:

E klup di futbl ta di opinion ku mester suspend e delantero prinsipal awor ku a keda


prob ku el a komport malu durante e wega di kampionato. Ora e rfri a duna e otro
ekipo pa un di dos biaha un pinalti dudoso, el a ofend e rfri, yamando e un payaso
sokete.

Den e siguiente skema, nos ta mira struktura di e argumentashon:

Punto di bista (di e papiad): Mester suspend e delantero di e klup di futbl.


Argumento prinsipal: El a komport malu durante e wega di kampionato,
Argumento supordin 1: pasobra el a ofend e rfri,
Argumento supordin 1.1: pasobra el a yama e rfri un payaso sokete.

Den e ehmpel aki riba, e transmisor (papiad/skirbido) a uza dos supargumento. E


prom supargumento ta sosten su punto di bista, i e di dos supargumento ta sosten e
prom supargumento.

Otro ehmpel:
Punto di bista: Hopi hende riba nos isla ta kuida nan outo mih ku nan mes kurpa.
Argumento:
- Ta duna e outo regularmente un servicebeurt. (Arg. Prinsipal)
- Falta di service por hiba na reparashon karu. (Suparg.)
- Nan ta laba e outo tur siman, paden i paf.(Arg. Prinsipal)
- Sushedat por pone e outo kumins frusa. (Suparg.)

Den e ehmpel aki riba, e transmisor ta sosten su punto di bista ku dos argumento
prinsipal. Na mes momentu, e ta sosten f demostr kada argumento prinsipal ku un
supargumento.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

57
Unidat 12

Argumento i kontraargumento
Hopi biaha ta uza un argumento pa kontrarest/refut un otro argumento. Den e kaso
ak ta trata di un kontraargumento.

Ehmpel:
Ponensia i argumento:
Basketbl ta un deporte masha atraktivo pa wak: tur hungad ta konstantemente den
moveshon.
Kontraargumento: S, pero e no ta un wega eksitante/emoshonante, pasobra bo por
skor masha fsil.

Tin biaha e skirbid/papiad mes ta refer di antemano na algun posibel


kontraargumento ku e lesad/skuchad por bini kun relashon ku su argumentashon.
E por hasi esei di e siguiente manera:

- Awor, sigur lo bo ophet/bisa ku ...., pero nos mester pensa ku ...


- Awor, e lesad lo puntra su mes si ..., i pesei mi ta bisa for di awor ku ...

Esaki ta un manera sab di trata tpiko di e argumentashon. E ta, ademas, un manera


pa konvens e lesad muchu mas lih. Prom ku e lesad por bini ku un kontra-
argumento, ya e papiad/skirbid a bari e posibel argumento ei for di mesa.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 13

Evaluashon di argumentashon: argumento fuerte/slido - argumento fofo/dbil


Meta di un skirbid/orad den teksto aktivante, argumentativo, diskushon i debate ta
igualmester konvens e lesadnan f skuchadnan. Pa e por logra esei, e ta hasi uzo
di argumento i konstru/harma un argumentashon. E por disid tambe di manipul,
uzando deliberadamente truko- f eror di rasonamentu. Pero uzando idioma sugestivo
tambe, un skirbid/orad por baila e pbliko lesad f skuchad.
Na momentu di analis un argumentashon, por deskubr te na ki grado e skirbid f
orad a hasi uzo di truko f eror manipulativo komo argumento. Den e kaso ei ta
eksamin e siguiente puntonan:
- si e argumentashon ta lgiko: a hasi uzo di tur e elementonan di un argumentashon?
- si e argumentashon ta kompletu: a menshon tur argumento relevante, tin posibel
kontraargumento ku no a refut (weerleggen)?
Despues mester evalu e argumentonan uz. Den e kaso ak, ta hasi distinshon entre
- argumento fofo, por ehmpel, argumento ku por refut masha fsil;
- argumento erneo, ku tin un kontenido inkorekto.

Ta yama tur tipo di argumento erneo f argumentashon erneo, sofisma.


-------------------------------------------------------------------------------------------------------

58
Unidat 14

Evaluashon di argumentashon: Argumento fuerte i fofo


No ta tur argumento uz den un argumentashon ta mes fuerte. Mas ophetivo un
argumento ta, mas fuerte e ta. No ta asina ku tur tipo di argumento ta funshon
tampoko mes bon den tur situashon. Ta yama e argumentonan ku no tin un kontenido
fuerte, argumento fofo f dbil. Generalmente, ta refut nan masha fsil.
Un hben ku, den un diskushon ku su amigunan, ta apel konstantemente na e
palabranan di su tata, bisando: Mi tata mes ta bisa asina!, lo no tin un argumento fuerte.
Lo e no impreshon su amigunan ku e argumento ku ta apel na outoridat di su tata.
Un argumento ku ta apel na sintimentu personal tampoko no tin e efekto dese tur ora.
Ta esei ta mi sintimentu. Hopi biaha ta konsider e tipo di argumento ak un
generalidat i no un argumento slido f konvinsente.
Ademas, nos a mira kaba na e unidat anterior ku un skirbid f orad por uza
deliberadamente un argumento inkorekto f erneo den su teksto f diskurso. Pues, e
persona ku ta uza e argumento sa ku e ta inkorekto, pero e ta uz tg, pasobra e ke
manipul su pbliko lesad/skuchad. Su meta ta pa persuad f konvens su
lesadnan f skuchadnan di su punto di bista, ounke e tin di uza argumento inkorekto
f mnos korekto pa logra esei.
Ta konsider sofisma tur argumento inkorekto f mnos korekto. Den e siguiente
unidatnan lo duna algun ehmpel di sofisma.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Unidat 15

Evaluashon di argumento/ashon 1
Tin biaha ta uza argumento den un teksto f den un diskushon ku bon mir ta inkorekto.
E persona ku ta uza un argumento inkorekto f sofisma tambe sa ku su argumento ta
inkorekto, pero e ta uz tg pa konvens e lesadnan f skuchadnan di su rason.
Esei ta nifik ku pa logra konvens su lesadnan/skuchadnan, e ta manipul.

Algun di e sofismanan f argumentonan inkorekto mas uz ta, entre otro, atake


personal, siguimentu di koriente general, generalisashon, menasa, evashon di e
responsabilidat pa suministr prueba, rasonamentu di srkulo, relashon di kousa-efekto
inkorekto, apelashon na outoridat robes i komparashon falsu.

Ak ta sigui algun ehmpel di e sofismanan menshon:


- Atake personal komo argumento: Ora un hende no tin argumento ophetivo mas, e ta
dirig su mes na e otro ku krtika personal pa asina tg e logra impon su boluntat/haa
su rason.
Ehmpel di atake personal:
* Nunka mi n tende un bobedat asina.
* Kon bo por bisa un kos asina, bo no tin niun klase di eksperensi.

59
- Siguimentu di koriente general komo argumento: Ora argumento ophetivo kaba, ta
hasi un apelashon na opinion general f na un fenmeno general pa asina logra
konvens e otro persona.
Ehmpel di siguimentu di koriente general:
* Dikon mi tin di bai fiesta mas tempran? Awendia tur hende ta yega fiesta diesdos or.
* Tur hende ta di akuerdo ku mi ku nos no tin un kultura di lesamentu.
- Generalisashon komo argumento: Ta uza un ehmpel f un suseso pa saka un
konklushon ku mester konta pa tur hende f pa tur kos. Generalmente, hopi ekspreshon
rasista ta bas riba generalisashon.
Ehmpel di generalisashon (muchu pur):
* Segun mi, e studiantenan di derecho nunka no ta lesa buki.
* Jonathan, Ghisa i Romario ta studiante di derecho. Nunka mi no a mira nan ku un
buki.
- Menasa komo argumento: E papiad f skirbid ta uza su outoridat (f di un otro
hende) pa por logra su ophetivo.
Ehmpel di menasa:
* Mi ta pidi e persona ku a bai ku mi kach di rasa, pa e trese esaki bk mesora, sino mi
ta haa mi oblig di hasi keho na polis.
* Bo ta kumpli awor aki mes ku loke mi a pidi bo, sino bo no por wak bo programa
prefer mas awor.

Den e siguiente unidat informativo, lo splika sobr di e sofismanan menshon


anteriormente.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Unidat 16

Evaluashon di argumento/ashon 2: Algun tipo mas di sofisma


- Evashon di e responsabilidat pa suministr prueba: E papiad f skirbid no tin
prueba real mas pa uza komo argumento. Pesei e ta trata awor di kita importansia for
di e asuntu f e ta pasa e responsabilidat pa suministr prueba pa un otro hende. Bis
ku otro palabra: e ta bula pipa f e ta trata na saka su kurpa.
Ehmpel di evashon di responsabilidat pa bini ku prueba:
* Ami no por proba e kos ei, pero abo por proba ku e no ta asina?
* Tur hende ku dos plaka di sint lo bisa ....
* Henter mundu ta di akuerdo ku mi ku ....
* Tur hende ku a bai skol sa ku ....
- Rasonamentu di srkulo: Ku un rasonamentu di srkulo, e papiad/skirbid ta keda
bira rnt sin por duna un argumento blido. Hopi biaha e argumento uz ta forma parti
di e ponensia.
Ehmpel di rasonamentu di srkulo:
* E palabranan ei ta tpiko di un hende hmber.
Dikon?
Pasobra abo ta un hende hmber.
* Seora, bo por kere tur loke e ta bisando bo.
Kon abo sa esei?

60
E ta mi bon amigu, i ningun di mi amigunan no ta mentiroso.
* Boeli van Leeuwen ta un bon eskritor, pasobra e ta skirbi bon.
- Relashon di kousa-efekto inkorekto: Ta topa e tipo di rasonamentu ak hopi biaha
den diskushon, sigur ora ta trata di un asuntu emoshonal.
Ehmpel di relashon di kousa-efekto inkorekto:
* Prosperidat a subi, ta pesei kriminalidat tambe a subi. Tin hopi mas kos pa hrta
awor.
* Trfiko den e bario ak lo bira sumamente insigur awor ku nan a traha un
supermerkado nobo. Muchanan lo krusa kaya pa bai e supermerkado sin paga tinu.
* For di dia ku a invent kalkulad, niun hende no por konta mas.
- Apelashon na outoridat robes: Esaki ta un tipo di sofisma ku hopi hende ta aplik.
Ehmpel di apelashon na outoridat robes:
* Hong Kong ta un siudat superdesaroy. Mi ruman tabata einan, i el a konta mi ku tur
hende ta papi ingles einan. (ervaringsdeskundige).
* Henter mundu sa ku nos tin rason.
- Komparashon falsu/inkorekto:
Ehmpel: Argumento bas riba un komparashon por bira un sofisma si e asuntunan ku
ta kompar no ta ekivalente.
Ehmpel:
* Krtad di kabes di hende i kanibal no ta mnos sivilis ku hende di e paisnan
oksidental. Tuma Merka komo ehmpel, te ainda ta ehekut pena di morto einan.
* E muchanan di brugklas no ta keha ora nan mester bai buska un telaatbriefje.
Dikon boso di Havo-5 si ta keha?

Ta konsider sofisma argumento manipulativo, i pa tal motibu inaseptabel den un


argumentashon.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

61
TENTAMEN
(1)
TENTAMEN DI MASTERS PAPIAMENTU INTERAKSHON SKIRB - MDULO 3 - (TAVA-3)
Lesa e siguiente teksto ku hopi atenshon, kontest e preguntanan i kumpli ku e
enkargonan. No ta permit hasi uzo di reader, buki, diktado f anotashon di kolezje. E
tntamen ta konsist di 7 pgina i 20 pregunta habr i ser. ksito ku e tntamen.
Tempu disponibel pa e tntamen ta 3 ora (15.00 - 18.00). (21-05-10 - Kohrt nr 1)

Ttulo di teksto: AQUALECTRA, NOS KOMPANIA NASHONAL

1. Nos kompania nashonal di utilidat, Aqualectra, ta bou di hopi preshon. Pueblo ta


malkontentu ku subida di preis i e frekuensia den interupshon di koriente. Banda di un
problema finansiero, Aqualectra ta sufri di un infrastruktura defisiente i un falta krniko
di kapasidat di reserva. ltimamente, e situashon ak a krea un tenshon ferfelu entre e
kompania i e konsumidnan. Si e tenshon ak sigui, e por bin result den un krsis di
konfiansa serio. Mi ta konsiente ku ta eksist algun punto di mehoransa relashon ku
funshonamentu di e kompania, pero ta hopi importante pa nos evit un krsis di
konfiansa, pasobra ta di nos e kompania ta, i ta e so nos tin.
2. E tipo di relashon ku nos pueblo tin ku e kompania ta unu kaminda konfiansa ta
hopi sentral. Ta generalmente konos ku konfiansa ta un kondishon fundamental pa por
yega na un nivel aseptabel di kredibilidat. Si e nivel di kredibilidat ta defisiente, ta difsil
pa e kompania por funshon optimalmente, pasobra ningun banko f invershonista lo
no dun fiansa pa e por kubri hustamente e kambionan ku ta esensial pa e por drecha
su funshonamentu. Un situashon ku sigur lo peligr vishon di e kompania pa un
suministro duradero di koriente. Si nos ke pa e kompania hisa i manten un mih nivel
di kredibilidat, mester dun oportunidat pa e por promov un lia di komunikashon
honesto, direkto i prinsipalmente transparente.
3. Tin hende ku ta konvens di ku ta e kompania su komunikashon ku pueblo ta
defisiente, i ta kulpa esaki pa e issue di konfiansa. Sigun mi, esaki no ta kompletamente
brdat, pasobra pa e komunikashon por ta transparente, tur dos partido mester ta den
dilogo ku otro. Tur medaya tin dos banda. Pa e kompania por brinda konfiansa, pueblo
mester ta den posishon di por asept e konfiansa ku e kompania ta brind. Si pueblo no
por f no ke asept, nos por papia di un problema di aseptashon. E problema di
aseptashon ak a result den un situashon ferfelu kaminda un kantidat di siudadano den
nos komunidat no tin ningun klase di konfiansa mas den funshonamentu di e kompania.
Un situashon ku ta kreando tenshon riba tur nivel den nos komunidat, i ku, al final, por
perhudik hasta efektividat di maneho di e kompania. E kompania por traha kon duru ku
e ke pa restables e konfiansa ak, pero, si na e otro banda pueblo no asept su

62
kredibilidat, e no por logra su meta. Un situashon indeseabel i kompletamente
inaseptabel pa nos kompania nashonal ku, segun mi, mester wrdu koreg mas pronto
posibel. Nos mester duna e kompania un chns hustu pa e por rehabilit. Un di e
opstkulonan importante den e trayekto ak ta e echo ku tin sierto persona den nos
komunidat ku konstantemente ta uza e kompania pa hasi politikeria.
4. Hasimentu di poltika partidista por peligr kredibilidat di e informashon
suministr i krea espasio pa malinform pueblo. Sea intenshonal f no intenshonal, kada
bes ku pueblo wrdu malinform, e kompania ta haa su mes strob den su intento pa
por yega na un nivel aseptabel di konfiabilidat. Si kada bes tin hende ta sali bati e
kompania, esaki ta habri oportunidat pa hasi dao na kredibilidat di e kompania. Tin ku
stp di malinform pueblo i manipul ku informashon, pasobra e ta hasiendo dao na e
kompania. Si kada bes sali bisa ku e kompania ta funshonando malu, i ku e no tin
bienestar di pueblo na pechu, esaki ta perhudik e nivel di konfiansa. Ora preis di
koriente subi, mesora ta tira falta riba maneho i salario di e direktornan. No ta tene
kuenta ku ta hasi dao na kredibilidat i imgen nashonal i internashonal di e kompania.
Papia mitar brdat tambe ta un forma peligroso di manipulashon ku ta daa imgen di e
kompania. Tin hende ku ta sali papia komo si fuera ta nan ta e ekspertonan, i nan ta
hasi komo si fuera e kompania ta bobo i ignorante. Segun e ekspertonan ak, ta nan a
bini ku e idea di energia alternativa, i ta nan so tin e solushon pa energia limpi i mas
barata. Nunka nan no ta menshon ku e kompania tin algun tempu kaba ta invert sn,
energia i rekurso humano den ehekushon di un plan pa mas energia brd (plan 2020).
Un maneho ku ya kaba ta dunando su fruta.
5. E problema ta ku, mientrastantu no tin un konsenso poltiko ku ta delini kon
maneh e fluktuashon di preis internashonal di petrolio, no por yega na un maneho
efektivo pa kontrarest subida di preis di koriente. Pues, loke si ta bon pa pueblo sa ta
ku ainda no tin un maneho poltiko duradero pa loke ta trata fluktuashon di preis di
petrolio. Pues, por konklu ku e solushon ta wrdu opstakulis pa e mesun poltikonan
ku ta grita i kaba ku e kompania. Mester stp di venen pueblo, i kumins trata nos
kompania nashonal ku mas rspt. Mester stp di krea e persepshon robes ku e
kompania no ta funshonando na nivel, pasobra esaki ta un insulto pa e obreronan ku ta
labor den e kompania i tambe un bfta den kara di tur esnan ku a hinka nan konfiansa
den e kompania. Nos pueblo mester kumins konfront i asept e realidat ku subida di
preis di petrolio ta un problema mundial. Tin un nesesidat urgente pa un vishon poltiko
duradero riba e asuntu di energia. Un vishon a base di un plan ekonmiko duradero den
kua e aspekto sosial ta sentral. Pueblo tin, por ehmpel, e derechi di haa klaridat riba e
preis ku lo e bai paga pa koriente durante un periodo largu di tres pa sinku aa. Ta asina
aki so pueblo por plania su presupuesto. Tambe mester bini klaridat riba vishon di
gobirnu relashon ku futuro embolbimentu di e refineria den e proseso di produkshon
di koriente. Meta sentral mester ta un maneho responsabel i efektivo di preis di
koriente, kaminda e konsumidnan ta sali e ganador. E plan di maneho mester hasi

63
posibel ku kada kas por plania un presupuesto adelant i duradero pa asina ei preven
ku pueblo ta kore kabes di gai na momentu ku preis di koriente subi i sn no yega pa
pag.
6. Den nos pais nobo, ban paga mas atenshon na solushon en bes di keda kritik nos
mes hendenan. Ban kumins komunik ku otro ku mas rspt, i ban kumins apresi nos
kompania di utilidat un tiki mas, i dun tur hrmnt nesesario pa e por funshon na
drechi i produs pa nos komunidat. Ban kumins duna elogio na e noble obrero ku ta
labor den e sektor ak pa asina e tambe por sinti su mes bon i orguyoso di su trabou.
No tin ku lubid ku e trahad tambe tin derechi di ehers su labor di un forma
plasentero ku sigur lo hasi su labor mas fsil i efektivo. Ban eksig di nos poltikonan pa
nan papia brdat pa asina nos kompania di utilidat por logra konstru e base slido di
konfiansa ku e mester pa por funshon trankil i efektivo. Ta asina so nos por yega na e
bienestar ku nos tur ta boga pe, i ku nos meres riba e dushi isla ak. Ta asina aki e
mandatarionan tin ku mir.
-----------------------------------
Skirb pa Dr. Eduard Braam - Adapt i sak for di korant Extra di aprel 2010

Kontest e preguntanan i kumpli ku e enkargonan:

Nivel mikro - nivel di frase


1. E di kuater frase di e alinia di introdukshon ta un frase
A simpel
B kompon
C kompleho
D kompon-kompleho

2. Den e di dos alinia nos tin e siguiente frase: Si nos ke pa e kompania hisa i
manten un mih nivel di kredibilidat, mester dun oportunidat pa e
promov un lia di komunikashon honesto, direkto i prinsipalmente transparente.
Den e frase aki riba ta haa e konektor pa dos biaha. Ki tipo di klusula kada
un ta introdus? Por skohe entre klusula nominal, athetival i atverbial.

3. Den alinia tres ta haa e siguiente frase: Pa e kompania por brinda konfiansa,
pueblo mester ta den posishon di por asept e konfiansa ku e kompania ta
brind.
a) Indik e klusula athetival den e frase aki riba.
b) Ta trata aki di ki tipo di klusula athetival, restriktivo f no-
restriktivo?
c) Splika e kontesta ku bo a duna na b). Duna un splikashon bas riba
kontenido di e klusula.

64
4a. Indik e konektor den e siguiente frase: E problema di aseptashon ak a
result den un situashon ferfelu kaminda un kantidat di siudadano den nos
komunidat no tin ningun klase di konfiansa mas den funshonamentu di e
kompania.
4b. Ki tipo di klusula (dependiente f independiente) e konektor ak ta introdus
den e frase aki riba?

5. Aki bou ta reprodus alinia 4 di e teksto. A hasi 14 palabra f grupo di palabra


vt. Enkargo: Traha un lista (I) di e palabranan ku ta funshon komo konektor
den e alinia ak. Traha un otro lista (II) riba kua ta pone e palabranan ku no ta
funshon komo konektor den e alinia ak, indikando na mes momentu e
kategoria gramatikal di kada palabra/grupo di palabra riba lista II.

Alinia 4: Hasimentu di poltika partidista por peligr kredibilidat di e informashon


suministr i krea espasio pa malinform pueblo. Sea intenshonal- f no
intenshonalmente, (1)kada bes ku pueblo wrdu malinform, e kompania ta haa su
mes strob den su intento pa por yega na un nivel aseptabel di konfiabilidat. (2)Si kada
bes tin hende ta sali bati e kompania, esaki ta habri oportunidat pa hasi dao na
kredibilidat di e kompania. Tin ku stp di malinform pueblo i manipul (3)ku
informashon, (4)pasobra e ta hasiendo dao na e kompania. Si (5)kada bes sali bisa ku e
kompania ta funshonando malu, i ku e no tin bienestar di pueblo na pechu, esaki ta
perhudik e nivel di konfiansa. (6)Ora preis di koriente subi, (7)mesora ta tira falta riba
maneho i salario di e direktornan. No ta tene kuenta ku ta hasi dao na kredibilidat i
imgen nashonal i internashonal di e kompania. Papia mitar brdat tambe ta un forma
peligroso di manipulashon ku (8)tambe ta daa imgen di e kompania. Tin hende ku ta
sali papia (9)komo si fuera ta nan ta e ekspertonan, i nan ta hasi komo si fuera e
kompania ta bobo i ignorante. (10)Segun e ekspertonan ak, ta nan a bini ku e idea di
energia alternativa, i ta nan so tin e solushon (11)pa energia limpi i mas barata.
(12)Nunka nan no ta menshon (13)ku e kompania tin algun tempu kaba ta invert sn,
energia i rekurso humano den ehekushon di un plan pa mas energia brd (plan 2020).
Un maneho ku (14)ya kaba ta dunando su fruta.

6. Den e di 2 frase (lia 3) di alinia 4, nos ta haa un bos pasivo perifrstiko.


Reformul e frase i hasi esaki un konstrukshon no-perifrstiko (bos aktivo).

7. Ku ki ophetivo e outor ta uza un bos pasivo perifrstiko na lia 5 di alinia 5?


E outor ke
A evit di bisa ken ta e agente, e ke keda diplomtiko.
B keda mas ophetivo posibel den su teksto.

65
C enfatis e situashon f asuntu trat i no e agente(nan).
D indik ku e agente(nan) ta deskonos pe.

8a. Na final di alinia 3, nos ta haa e siguiente frase: Un situashon indeseabel i


kompletamente inaseptabel pa nos kompania nashonal ku, segun mi, mester
wrdu koreg mas pronto posibel.
E palabra f grupo di palabra den e frase ak ku tin e funshon di suheto ta
A un sintagma.
B un klusula.
C un frase.
D un palabra.

8b. Anot riba bo blachi e palabra f grupo di palabra ku tin e funshon di suheto
den e frase.

9. Na final di alinia 2, nos ta haa e siguiente frase: Si nos ke pa e kompania hisa


i manten un mih nivel di kredibilidat, mester dun oportunidat pa e por
promov un lia di komunikashon honesto, direkto i prinsipalmente transparente.
Splika dikon e outor a uza kma den e frase ak. (Splika uzo di tur dos kma.)

10a. Na final di alinia 4, nos ta haa e frase: Segun e ekspertonan ak, ta nan a
bini ku e idea di energia alternativa, i ta nan so tin e solushon pa energia limpi
i mas barata.
E frase ak ta un frase
A simpel.
B kompon.
C kompleho.
D kompon-kompleho.
10b. Splika e kontesta ku bo a skohe na 10a.

11a. Na komienso di alinia 6, nos ta haa e siguiente frase: Ban kumins komunik ku
otro ku mas rspt, i ban kumins apresi nos kompania di utilidat un tiki mas, i
dun tur hrmnt nesesario pa e por funshon na drechi i produs pa nos
komunidat.
E frase ak ta un frase
A simpel.
B kompon.
C kompleho.
D kompon-kompleho.
11b. Splika e kontesta ku bo a skohe na 11a.

66
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Nivel meso i makro - nivel di alinia i teksto
12. Komportashon di kua grupo spesfikamente menshon den e teksto tin
konsekuensia negativo pa kredibilidat i imgen di e kompania Aqualectra?

13. Segun alinia 5, fluktuashon di e preis di petrolio ta un problema mundial. Ki


konsekuensia esaki tin pa pueblo di Krsou?

14. Den e alinia di introdukshon e outor ta menshon e siguiente puntonan ku


despues e ta elabor mas a fondo den e parti di meimei di e teksto.
Ata e puntonan menshon:
A frekuensia den interupshon di koriente
B problema finansiero di Aqualectra
C infrastruktura defisiente di Aqualectra
D falta krniko di kapasidat di reserva di Aqualectra
E funshonamentu di Aqualectra
F krsis di konfiansa relashon ku Aqualectra
Kua ta e punto ku ta keda trat/elabor a fondo den e teksto?

15. Bas riba lia 5 i 6 di alinia 5, nos ta yega na e siguiente Punto di bista:
E mesun poltikonan ku ta grita i kaba ku e kompania ta opstakulis haamentu
di un solushon pa subida di preis di koriente.
a). Kua ta e argumento prinsipal ku e outor ta duna pa sosten su Punto di bista?
b). Kua ta e supargumento ku e outor ta duna pa apoy su argumento prinsipal?
c). Ki tipo di argumento e outor a uza komo argumento prinsipal?
A argumento suphetivo
B argumento ophetivo
C argumento di komparashon
D argumento di ehmpel

(Lesa e siguiente fragmento sak for di alinia 5.)


1. Tin un nesesidat urgente pa un vishon poltiko duradero riba e asuntu di energia. 2.
Un vishon a base di un plan ekonmiko duradero den kua e aspekto sosial ta sentral. 3.
Pueblo tin, por ehmpel, e derechi di haa klaridat riba e preis ku lo e bai paga pa
koriente durante un periodo largu di tres pa sinku aa. 4. Ta asina aki so pueblo por
plania su presupuesto. 5. Tambe mester bini klaridat riba vishon di gobirnu relashon
ku futuro embolbimentu di e refineria den e proseso di produkshon di koriente.
Den e fragmento argumentativo ak e outor ta ekspres un Punto di bista i duna
argumento di apoyo. A numer e frasenan.
Un anlisis di e fragmento argumentativo ak lo hiba na e siguiente resultado:

67
16a). Pone tras di e elementonan menshon aki bou number di e frase(nan) den kua
bo ta haa nan.
- Punto di bista: ......
- Argumento prinsipal: ......
- Supargumento: ....
16b). E Punto di bista den e fragmento aki riba ta
A deskriptivo.
B evaluativo.
C apelativo.
16c). E fragmento argumentativo ak ta un argumentashon
A simpel.
B mltiple.

16d). Den e fragmento argumentativo ak tin argumento koordin i supordin.


A korekto
B inkorekto

17. Nos pueblo mester kumins konfront i asept e realidat ku subida di preis di
petrolio ta un problema mundial. (Frase sak for di alinia 5.)
Esaki ta un Punto di bista
A deskriptivo.
B evaluativo.
C apelativo.

18. Ta asina so nos por yega na e bienestar ku nos tur ta boga pe, i ku nos meres
riba e dushi isla ak. (Antepenltimo frase sak for di alinia 6.)
Esaki ta e argumento ku e outor ta uza pa sosten e diferente puntonan di bista
ku e ta ekspres den alinia 6. Esaki ta un argumento
A ophetivo.
B suphetivo.
C di komparashon.
D di moralidat.
E di regla general asept.

19. Basa riba kontenido di e ltimo alinia di e teksto, por bisa ku e outor ke
A entreten e lektornan.
B instru su lektornan.
C persuad e lektornan.
D aktiv su lektornan.

68
20. Na ken e outor ta dirig su mes den e ltimo alinia?
A na e trahadnan di Aqualectra
B na e mandatarionan di Krsou
C na henter pueblo di Krsou
D na e lesadnan di e korant kstra

---------------------------------------------------------------------------------------------------fin--------.

69
(2)
TENTAMEN DI MASTERS PAPIAMENTU INTERAKSHON SKIRB
MODULO 3 - (TAVA-3)
Lesa e siguiente dos tekstonan ku hopi atenshon, kontest e preguntanan i kumpli ku
e enkargonan. No ta permit hasi uzo di reader, buki, diktado f anotashon di kolezje.
E tntamen ak ta konsist di 5 pgina i 24 pregunta habr i ser. ksito ku e tntamen.
Tempu disponibel pa e tntamen ta 3 ora (15.00 - 18.00). 24-05-12 (kohrt nr.2)
MDULO 3

TTULO DI TEKSTO 1: TRIAS POLTIKA: UN ASUNTU SUMAMENTE SERIO


1
1 E dos formanan estatal, ku den siglo pas a domin mundu poltiko, ta sin duda
sosialismo/komunismo i demokrasia. 2Sosialismo/komunismo ta bas riba e prinsipio ku pueblo
ta doo di tur kos. 3Den prktika, a result, sinembargo, ku pueblo no ta doo di apsolutamente
nada, ni sikiera di su mes mente. 4Demokrasia ta bas riba e prinsipio di un estado di derecho,
kaminda boluntat di pueblo ta sentral. 5Den prktika, sinembargo, derecho di voto ta e niko
arma ku tin pa ehers e boluntat ak. 6Despues, ta kuestion di warda i wak kiko ta bai pasa e
biaha ak. 7Pa kolmo, pueblo no tin ni sufisiente informashon ni noshon di komplehidat di tema i
di e aspektonan riba nivel di gobernashon. 8Konsekuentemente, e ta vota a base di emoshon,
simpatia f pa esun ku tin e medio pa profil su mes mas hopi i mih.
2 E pregunta ku ta surgi e ora ei ta dikon e prinsipionan ku ta zona asina bunita i perfekto
riba papel ta result asina deform den prktika? E kontesta ta pasobra ta hende ta tradus e
prinsipionan ak den forma konkreto, i semper atrobe e ta hasi esaki a base di e eterno i bendita
prinsipio di interes, sea personal, di grupo, di gremio f di pensamentu ideolgiko. I esaki ta un
di e motibunan ku mas ta afekt demokrasia negativamente. For di kuater milenio i mei pas, e
sabionan, manera Aristteles, a kai riba e peliger potensial ak, i hustamente for di e
preokupashon ak a surgi e idea pa yega na un separashon di poder pa asina evit ku demokrasia
tambe lo a desaroy den un instrumento di diktadura i despotismo.
3 Den kuadro di e separashon di poder ak, ku a haa e nmber di Trias Poltika den kurso
di historia, a divid poder poltiko den tres parti: esun ehekutivo (gobirnu), esun legislativo
(parlamento) i esun hudisial (kuerpo hudisial). E meta ta pa e diferente podernan ak tene otro
den ekilibrio. No opstante, no ta semper e sistema ak ta funshon manera mester ta. Pa
kumins, e tres podernan ak tin e tendensia di ehers klandestinamente sierto grado di
interakshon ku otro segun identidat komun di nan ideologia.
4 Mayoria di bes, e dos forsanan nobo, ku a surgi den nos tempu moderno; esta, esun
ekonmiko i esun meditiko, ta forma parti aktivo di e interakshon ak. I tur esaki ta tuma lug
rnt di un lucha pa poder ku ta inherente na kualke forma di demokrasia. Tanten e grado di
tenshon ku ta forma parti natural di e lucha ak keda dentro di e lmitenan ku por ser konsider
komo normal, lo tin sierto forma di balansa entre e diferente podernan den forma di un toleransia
arm.
1
5 Na momentu ku kos, deb na, entre otro, diferensia ideolgiko demasiado grandi i e
karakterstikanan di e diferente aktornan den arena, okashon konfrontashon frontal, situashon
por kambia radikalmente. 2A base di e prinsipio di sobrebibensia i mantenshon di posishon, e

70
tres/sinku podernan ta kana drenta otro i forma blki segun nan ideologia. 3E resultado ta un
free for all sin presedente, kaminda e prinsipio di sobrebibensia i mantenshon di posishon ta
bira meta sentral, mintras ku, alolargo, esaki lo traga esun legtimo. 4I pueblo, di kende su
boluntat supuestamente ta sentral, ta para na banda i sakud kabes. 5E pober no ta komprond
apsolutamente nada!
--------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Skirb pa Pacheco Domacass
Adapt i sak for di xtra di mei 2012

NIVEL MIKRO - NIVEL DI FRASE


Kontest e preguntanan i kumpli ku e enkargonan:
1a E prom frase di e prom alinia di e teksto ak ta un frase
A simpel.
B kompon.
C kompleho.
D kompon-kompleho.

1b Duna un splikashon di e kontesta ku bo a duna na 1a.

2 Den frase 6 di e prom alinia tin un klusula supordin. Esaki ta un klusula


A nominal.
B athetival.
C atverbial.
D preposishonal.

3 E frase ku ta kumins ku For di kuater ... i termin ku ... i despotismo den alinia 2
ta konten algun verbo den nan forma personal (persoonsvorm) i algun verbo
den nan forma di infinitivo (infinitief). Anot riba bo blachi e verbonan ku ta
infinitivo den e frase, pero anot tambe esunnan ku ta den nan forma personal
riba bo blachi.

4 Aki bou ta sigui e prom frase di e di 3 alinia. Analis e frase, indikando e


siguiente karakterstikanan:
- e ta un frase simpel f mltiple? Si e ta mltiple, menshon e tipo.
- si e frase ta konten klusula independiente i klusula dependiente, kua
eseinan ta?
- si e frase tin klusula dependiente, menshon e tipo.

Den kuadro di e separashon di poder ak, ku a haa e nmber di Trias Poltika


den kurso di historia, a divid poder poltiko den tres parti: esun ehekutivo
(gobirnu), esun legislativo (parlamento) i esun hudisial (kuerpo hudisial).

5 Duna un anlisis sintktiko di e ltimo frase di alinia 3. Bisa prom ki tipo di frase
e ta: simpel, kompon, kompleho f kompon-kompleho. Ku anlisis sintktiko
ta refer na e funshonnan sintaktiko di e diferente partinan di e frase, manera
predikado, suheto, opheto, etc.

71
6a Den alinia 4 a uza kuater biaha e palabra ku. Na kua kategoria di palabra e ku-
nan ku a uza ak ta pertenes?

6b Splika dikon a pone kma dilanti di e prom ku den e prom frase di e alinia, i no
a hasi esei dilanti di e otro tres ku-nan.

7 E ltimo alinia di e teksto ak tin 5 frase. Anot riba bo blachi den kua frase f
frasenan bo ta haa un predikado kompon.

8 Den e ltimo alinia di e teksto ak, tin 4 konhunshon ku ta introdus un klusula


supordin. Anot nan riba bo blachi, i bisa ki tipo di klusula supordin nan ta
introdus.

9 Kua ta e meta komunikativo ku mas ta sobresal den e teksto ak?


A esun persuasivo
B esun apelativo
C esun instruktivo
D esun rekreativo

10 Si tuma e karakterstikanan di e teksto ak na konsiderashon, por kategoris e


teksto ak komo un artkulo
A ekspositivo.
B argumentativo.
C kontemplativo.
D deskriptivo.
E narativo.

Sigui awor ku e siguiente teksto i e preguntanan.


--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

TTULO DI TEKSTO 2:
E KAMINDA NOS DILANTI: INDEPENDENSIA OF FEDERALISMO?

1 Ora Hulanda kumins hunga ahedres ku nos, nos ta hunga dam ku nan. Anto e ora ei
nos semper ta gana! Palabra di Boeli van Leeuwen. Rashonalidat versus spiritualidat. Lei
versus hustisia. Organisashon versus improvisashon. Ta posibel pa e posishonnan opuesto ak
entre Hulanda i Antia haa otro? Nos ta kere ku s, pasobra e era nobo ku nos ta biba aden ta un
era di balansa. Nos lo haa otro den e terser punto, e kaminda meimei di oro. Estatalmente, esei
ta federalismo.
2 Boeli van Leeuwen a skirbi un Informe na Staten despues di 30 di mei 1969. Den esaki
el a splika ku independensia estatal (ils kompletamente di Hulanda) ta e kaminda lgiko nos
dilanti. El a skirbi ku si nos no sigui e kaminda ei, nos lo no por respet nos mes nunka mas,
pasobra deep down nos lo sa ku nos ta inkapas, pasobra ni sikiera nos propio pais nos no por
gobern. Sin independensia, Boeli van Leeuwen a bisa, nos no ta mira un hende ora nos wak den
spil, sino un karikatura.

72
3 Boeli su argumento tabata masha fuerte. E tempu ay el a konvens mi tambe. Pero
despues di tempu, Boeli mes a kambia di opinion. ltimo biaha ku mi a papia kun (1993), e no
tabatin argumento konvinsente ainda pa su kambio, pero e tabata sa s ku su Informe na Staten,
ni maske kon bon argument, tabata robes. Nos no sa si na fin di su bida, Boeli a haa e
argumento konvinsente.
4 Segun Partido Pro Hustisia i Union (PHU), e argumento konvinsente kontra
independensia ta ku situashon mundial a kambia. Nos ta biba den un era nobo bas riba
kooperashon internashonal. Federalismo no ta un opshon; e ta un eskoho inevitabel. Mundu a
bira interdependiente. Tur nashon ta depend di otro; henter mundu ta interkonekt. No
solamente via internt, pero tambe via aviashon, transporte i komersio. Hasta ekologia ta reker
solushon internashonal.
5 Globalisashon ta frsa nos bandon e konsepto di estado-nashon (natiestaat) i komberti
den un forma di federalismo mundial. Nashonalismo a result di ta un ideologia falsu, pasobra e
ta instig hende kontra hende i nashon kontra nashon. Su base ta un sintimentu diskriminatorio
kontra siudadano di otro nashon. Korto bis, e ta un forma di diskriminashon legal. PHU ta
rechas esei. I kousa di nos problemanan aktual no ta nos nashonalidat hulandes. E kousa ta 1)
desigualdat entre siudadano di Hulanda i di BES i 2) falta di outonomia. Pa solushon e prom
problema ,PHU a kumins diferente kaso kontra Hulanda. Pa solushon e di dos problema, PHU
ta boga pa Boneiru bira un Estado Federal dentro di Reino Hulandes. Pa logra esei, e prom paso
ta un referndem estatal prom ku aa 2015.
6 Internashonalmente mester perkur ku globalisashon lo no result fasista ni totalitario. Ta
pesei PHU ta kontra binida di un base militar merikano (FOL) na Boneiru. I nos ta sosten
gobirnu di Krsou den nan afan pa sera e base merikano aya. PHU ke pa e islanan ABC keda
rekonos komo teritorio neutral. Esei ke men ku Nashonnan Un lo garantis nos defensa militar.
Marina Real lo kai bou di komando di Nashonnan Un e ora ei.
-------------------------------------------------------------------------------------------------.
Skirb pa Michiel Bijkerk
Adapt i sak for di xtra di mei 2012

NIVEL MESO I MAKRO - NIVEL DI ALINIA I DI TEKSTO


Kontest e preguntanan i kumpli ku e enkargonan:

11a Kiko e teksto ak ta trata komo tpiko general?


A Hulanda
B Globalisashon
C Independensia
D Federalismo
F Interdependensia

11b Motiv e kontesta ku bo a skohe na pregunta 11a.

12 Formul e idea/pensamentu prinsipal relashon ku e tpiko general. (Uza un


mksimo di 40 palabra.)

13 Komo ki sorto di teksto por tipifik e teksto ak?

73
Skohe for di esunnan menshon ak: resea, reseta, aviso, prlogo, pamfleta,
remitido, reportahe, ensayo, kuenta, notisia, ankdota, eplogo, anunsio, charla,
rekrdatorio.

14 Kiko e outor ta hasi den su alinia di introdukshon pa hala atenshon di e lektornan


pa su tpiko?

15a Den e di 2 frase di e di 2 alinia, ta menshon e palabra esaki , i den e ltimo


frase di e di 5 alinia, ta menshon e palabra esei . Riba e nivel makro, e nivel di
anlisis di teksto, na ki kategoria/tipo di palabra e dos palabranan ak ta
pertenes?

15b Na ki kategoria/tipo di palabra e dos palabranan (esaki i esei) ak ta pertenes


riba e nivel mikro di teksto?

16 Defin e trmino sintagma i duna un ehmpel for di alinia 4.

17 Defin e trmino fragmento di frase i duna un ehmpel for di alinia 4.

18 Den alinia 5 tin un solo palabra/ekspreshon di seal. Kua e ta, i ki seal e ta


duna e lektor?

19 Kua ta e meta komunikativo ku mas ta sobresal den e teksto ak?


Esaki ta un teksto sobresalientemente
A instruktivo.
B informativo.
C persuasivo.
D apelativo.

20 E teksto ak no tin un alinia final; el a kaba abrupto. Skirbi un alinia final pa e


teksto ak, den kua bo ta duna un resmen krtiku di e kontenido. (Krda ku den
un alinia di resmen ta ripit solamente e puntonan esensial di e kontenido.) Uza
un mksimo di 75 palabra.

-------------------------------------------------------------fin---------

74
E ENKARGONAN FINAL DI TAVA 3 - RESEA
Enkargo final pa Papiamentu Interakshon skirb - mdulo (3) - vershon definitivo
Entreg na studiante dia: 7 di mei 2014. (TAV-3)

ENKARGO DI RESEA

Lesa un kolekshon di poema f un buki di prosa di mucha (di skol avans) na


papiamentu di un di e outornan antiano/arubano menshon den e lista aki bou.
Despues, skirbi un resea di 1200 palabra.
Pone atenshon na, entre otro, e siguiente aspektonan di teksto skirb:
- struktura global di teksto;
- repartishon di alinia;
- puntuashon;
- ortografia i gramtika;
- estilo formal/ophetivo;
- konvenshon di resea i
- relevansia sosial di obra eskoh.
Tene kuenta, ademas, ku tur loke a keda trat riba nivel mikro di teksto.
Taip e resea riba kmpiuter i uza un di e siguiente tiponan di lter:
calibre 12, malandra 12 f arial 12.

------------------------------------------------------------------------------------------------

Algun kolekshon di poema for di kua por skohe pa e enkargo di resea:


Por skohe naturalmente obra di outor arubano f boneriano tambe.

1. Kueru Mark - Gibi Basilio, 2000


2. Kolosenshi - Richinel Ansano, 2009
3. Entrega - Jopi Hart, 2000
4. Bos di Buriku - Philip Rademaker, 2000
5. Makura - Cedric Ridderplaat,
6. Entre un lucha - Sedney Marten, 2000
7. Alivio - Ornelio Kees Martina -1999
8. Divino - Bianca Neman - 2004
9. Luho di speransa - Nydia Ecury, 2003
10. Un sinta den bientu - Nydia Ecury, 1995
11. Bos di Sanger - Nydia Ecury, 1976
12. Librami - Mishenu Osepa - Cicilia, 2009
13. Resonansia - Lucille Haseth, 1990
14. Foi mi sukump - Igma van Putten, 2009
15. Haiku den lus di animal - Elis Juliana, 2007
16. Keresentenshi - Henry Habibe - 1980
17. Yiu di tera - Henry Habibe 1985
18. Fbula di Esopo - Enrique Muller
19. Sinta den bientu Nydia Ecury

75
20. Poesia venen - Carel de Haseth
21. So ku palabra Lucille Berry-Haseth 2010
22. f otro ttulo - den konsulta ku dosente.

Algun obra di prosa di mucha (di skol avans) for di kua por skohe pa e enkargo
di resea. Naturalmente, por skohe obra di un outor arubano f boneriano tambe:

Esaki ta un lista di obra literario ku ta uza den enseansa sekundario: Vsbo,


Havo i Vwo

Vsbo/havo/vwo 1
1 Luis Daro Bernal Pinilla, (trad.) Catalino Bocachica (novela pa hben)
2 Ligia van Meeteren-Henriquez, Pako, e makaku baldadi, Shon Kalu, e pushi lrdu
3 Diana Lebacs, Caimin su sekreto (novela pa hben)
4 Orlando Araujo, (trad.) E biahenan di Miguel Vicente Pata Kayente (novela pa hben)

Vsbo/havo/vwo 2
5 Richard Piternella, No yora kantu di laman (novela pa hben)
6 Sonia Garmers, Orkan i Mayra (novela pa hben)
7 Anne Frank, (trad) E kas patras (diario ntimo)

Vsbo/havo/vwo 3
8 Rudolf Crispulo, (2 fotonovela)
9 Carel de Haseth, Katibu di shon (novela krtiku)
10 Elis Juliana, Echa cuenta (tradishon oral)
11 Eligio Melfor, Ta Hulanda mi ta bai (teater)
12 Diana Pinto, Valerie (novela pa hben)

Vsbo/havo/vwo 4
13 Amador Nita, Marianita (novela krtiku)
14 Pierre Lauffer, Kuenta pa kaminda (kuenta krtiku)
15 Albert Schoobar, Nos no ta hende mas (teater)
16 Albert Schoobar, Den nmber di tata (teater)

Havo/vwo 5
17 Guillermo Rosario, E rais ku no ke muri (novela)
18 Willem Kroon, Giambo biew a bolbe na wea (novela sosial)
19 Nilo Kleinmoedig, E yu di Yay (novela krtiku)

Vwo 6
20 Barche Baromeo, Palu di bida (novela)
21 Jossy Tromp, Cuentanan di Aruba (kuenta)
22 Frank Martinus arion, (trad) Chang (novela)

Adishonal

76
23 Frank Martinus Arion, E ibis hende raton (kuenta krtiku)
24 Sergio Laurant, Nashaira,Un Prueba i mas kuenta (kuenta pa hben)
25 Guillermo Rosario, Dos bida (prosa)
26 Lus Daal, Na ora oradu (poesia)
27 Cola Debrot, Mi negrita, mi ruman (trad.)
28 Quito Nicolaas, Alameda (storia krtiku) (Aruba)
29 Desiree Correa, Mosa su isla (novela di hben)
30 Tiko Gonzlez, Karawara (kolekshon di kuenta)
31 Elis Juliana, Wazo riba rndu 1, 2, 3 (kolekshon di kuenta)
32 Diana Lebacs, Wak Lus riba Klein Bonaire (novela di hben)

Fuente: Lista editorial prove pa Fundashon pa Planifikashon di Idioma (FPI)

77
ENKARGO DI REKUPERASHON
Den konsult ku e dosente, a yega na e palabrashon ku e studiantenan ku pa vrios
motibu tin mnos ku 80% di asistensia, lo ehekut un f mas enkargo di kompensashon
adishonal. Esaki lo ta un aktividat individual/f di un grupo di dos studiante. Ademas, a
disid ku e studiantenan ak lo risib nan sifra di tntamen despues ku nan a entreg e
enkargo(nan) di kompensashon, i e dosente a aprob esaki(nan). Por tuma kontakto
libremente ku e dosente pa haa sa kiko lo ta kontenido di e enkargo di kompensashon.
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

ENKARGO (1) DI KOMPENSASHON/REKUPERASHON PA E MDULO


INTERAKSHON SKIRB: (TAVA-3)

Tpiko di investigashon: klusula supordin redus/konsiso


Duna un splikashon di e fenmeno beknopte bijzin den papiamentu. A tradus
beknopte bijzin na papiamentu komo frase supordin redus/konsiso. E tradukshon
na spa ta una oracin subordinada con formas no personales del verbo.

Aki tin algun punto ku por tuma na konsiderashon ora ta trata e tpiko ak:
- definishon di un klusula supordin redus
- e diferente tiponan di klusula supordin redus den papiamentu
- e funshonnan di e klusula supordin redus den frase
- si ta uza konektor pa introdus klusula supordin redus
- si esei ta e kaso, kua ta e konektornan?
- duna por lo mnos 5 ehmpel diferente di kada tipo di klusula supordin redus
- saka e ehmpelnan for di korant, revista, foyeto i buki na papiamentu,
- indik bou di kada ehmpel pgina di e fuente kaminda a ha.
- por trata otro/mas punto di e tpiko ku e studiante mes ta konsider importante

Skirbi un relato di e investigashon di mnimo 3 pagin i mksimo 5 pgina.

Anot tambe e fuentenan ku bo a konsult pa hasi e enkargo.


Taip e relato riba kmpiuter, uzando un di e siguiente tiponan di lter:
calibre 12, malandra 12 f arial 12.
E enkargo ak por ta un trabou individual (f un trabou di dos studiante).

-------------------------------------------------------------------------------------------------------.

ENKARGO (2) DI KOMPENSASHON PA E MDULO INTERAKSHON SKIRB


TAVA-3):

Tpiko di investigashon: e kategoria di konektor den papiamentu


Duna un splikashon di e fenmeno konektor den papiamentu. Na hulandes ta papia di
verbindingswoord. Den e kaso ak, e studiante tin ku traha un lista di e konektornan
ku ta uza komo konhunshon supordinante den papiamentu.

78
- Supkategoris e konektornan supordinante segun nan funshon den frase (Tin mas o
mnos 15 funshon.).
- Splika si ta uza kma f otro signo di puntuashon en konekshon ku e konektornan
supordinante den papiamentu.
- Duna 3 frase di ehmpel di kada konektor i sak esakinan for di korant, revista, foyeto
i otro fuente na papiamentu.
- Menshon fuente (pgina) di kada ehmpel uz, pues, indik unda a haa nan.
- E studiante mes por trata tambe otro/mas punto ku e ta konsider importante
relashon ku e tpiko.

Skirbi un relato di e investigashon di mnimo 3 pagin i mksimo 5 pgina.

Anot tambe e fuentenan ku a konsult pa hasi e enkargo.


Taip e relato riba kmpiuter uzando un di e siguiente tiponan di lter:
calibre 12, malandra 12 f arial 12.
E enkargo ak por ta un trabou individual (f un trabou di dos studiante).

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Splikashon di e enkargonan di rekuperashon (TAVA-3):
Aki mi ta duna un anlisis di esensia di e enkargonan. (Esaki ta e prom kos ku kada
studiante tin di hasi prom ku e kumins traha riba e enkargo.) Te kaminda mi por
huzga, e enkargo no ta eksig muchu tempu.

Enkargo 1:
Esensia di enkargo 1 ta lo siguiente:
Studiante tin di
- duna un definishon di klusula/frase supordin redus (beknopte bijzin)
- duna algun ehmpel outntiko di e tipo di frase ak den papiamentu
- saka tur e ehmpelnan for di fuente outntiko na papiamentu

Enkargo 2:
Esensia di enkargo 2 ta lo siguiente:
Studiante tin di
- traha un lista di e konektornan supordinante den papiamentu (onderschikkende
voegwoorden)
- supkategoris e konektornan segun nan funshon den frase
- duna ehmpel outntiko di uzo di e konektornan den papiamentu
- saka tur e ehmpelnan di fuente outntiko na papiamentu

Skohe un di e enkargonan, i no lubid ku por traha e enkargo ku skohe den grupo di


dos persona, loke ta alivi e peso un poko. ksito ku e trabou di kompensashon.

------------------------------------------------------------------------------------------------------.

79
Enkargo riba nivel meso
PREGUNTA BAS RIBA KONOSEMENTU PREVIO RELASHON KU STRUKTURA
DI ALINIA (1)

1. Duna un definishon di alinia.


2. Kiko bo por bisa di e struktura di un alinia.
3. Na kiko ta refer ku frase nkleo i frase di apoyo ora ta papia di alinia?
4. Ku kiko mester tene kuenta ora ta traha un frase nkleo?
5. Kiko ta propsito di un frase nkleo?

------------------------ .

PREGUNTA PREVIO RELASHONA KU STRUKTURA DI ALINIA (2)

1 Kiko bo ta komprond bou di koherensia tekstual?


2 Kon bo ta logra koherensia tekstual?
3 Kiko ta palabra di kontenido, palabra di funshon, palabra di referensia, palabra di
sial i palabra di transishon?

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

80
Kaptulo 2, Buki 2. Manual Prctico de escritura acadmico (pg. 69-102)

DI FRASE PA ALINIA, DI ALINIA PA TEKSTO


1. Alinia komo unidat di sentido: Kiko ta un alinia?
- Un alinia ta un unidat di sentido i no
simplemente un sekuensia di frase ku tin
algu di haber ku otro.
- Un alinia ta desaroy un idea/pensamentu ku
ta relashon ku e tpiko general trat den e
teksto di kua e ta forma parti.

(E idea/pensamentu trat por ta un bon aksioma


(axioma). Un aksioma ta un deklarashon/ekspreshon
bsiko ku ta asina kla i evidente ku no ta nesesario
demostr ku prueba. Ehmpel di aksioma: Dos kos
igual na otro ta igual entre nan mes.)

2. Definishon di alinia komo un - Alinia ta un unidat tekstual ku ta konsist di un


unidat koherente relashon ku sekuensia di frase relashon ku otro di tal manera
sobr di e teksto: ku nan ta desaroy un tpiko komun na un manera
koherente.

- Pues, un alinia mester tin koherensia interno pa


e por ta un alinia efektivo (bon skirb). Esaki
ke men ku e sekuensia di frase mester forma un
unidat di sentido, un unidat temtiko.

Pero e informashon dun den e alinia mester ta


koherente ku e tpiko general (global) di e
teksto kompletu. Pues, un alinia efektivo ta
aport informashon ku ta relevante pa e tpiko
konkreto ku e teksto kompletu ta trata.

Koherensia: E trmino ak ta refer na unidat di sentido


(nifikashon). Den un alinia, esaki ta refer na
e echo ku tur e frasenan ta trata f ta relashon
ku e mesun pensamentu.

Ehmpel: Un alinia ku ta trata un punto tokante bentaha di


kuminda saludabel lo no trata tambe e ltimo moda di
flus pa hende hmber. Pues, ta papia di koherensia
ora ta refer na kontenido di un alinia/teksto.

3. Alinia komo mekanismo pa Alinia ta un fragmento di un teksto. Pues, ta parti


distribu informashon f divid un teksto den vrios alinia pa fasilit

81
relashon ku un idea/pensa- komprenshon di e teksto na momentu ku ta mentu
kompleho: lesa. Pues, un pensamentu kompleho ta keda
trat den vrios alinia di un teksto. Kada alinia
ta trata un supaspekto spesfiko di e tpiko
general (kuestion) ku e teksto ta trata.

Komparashon: E alinianan ta e moleklnan ku ta konsist di


atom (e frasenan) ku ta forma e unidat ku yama
teksto.

4. Kantidat di informashon Den un teksto, ta repart e pensamentunan


ku un alinia ta konten: relashon (e suptpikonan) ku e tpiko prinsipal
(tema sentral) den e diferente alinianan di e
teksto. No ta hinka tur informashon den un
solo alinia. Si e skirbid hasi esei, e ta toka
simplemente e aspektonan sin ku e tin espasio
pa desaroy f elabor riba nan.

Rekisitu fundamental:
Organisashon di e informashon Un rekisitu fundamental di un alinia bon
den un alinia: konstru ta e manera ku e skirbid a distribu e
informashon den dje. Un bon alinia ta desaroy
un solo pensamentu; pues, e no ta present
diferente idea/pensamentu tras di otro. Esei lo
hasi e alinia inkoherente.

Falta di planifikashon por ta e motibu ku un


alinia no ta bon konstru. Semper ta bon pa
planifik prom ku kumins ku e fase di
skirbimentu (e fase di tekstualisashon). Durante
e fase di planifikashon, por anot e
pensamentunan relashon ku e tpiko
global/general den un skema.

Un alinia mester aport informashon spesfiko i


kla relashon ku e suptpiko, i no demasiado
detaye ku por hasi e suptpiko trat vago. Ta
importante pa repartishon di e informashon ta
ekilibr di manera ku ta posibel desaroy e
idea/pensamentu mas importante di e alinia. Un alinia
ta trata tpiko parsial/suptpiko.

Ehersisio: I. Skirbi un miniteksto di dos alinia den kua


bo ta desaroy e dos pensamentunan aki bou.
Internt

82
-Anonimidat a result bentahoso pa e
delinkuentenan ku ta uza Internet pa nan
fechorianan.
-Ta uza Internet pa komet sierto tipo di delitu.

II. Skohe un tpiko for di e lista di tpiko,


pensa i formul dos aspekto relashon ku e
tpiko skoh. Skirbi un miniteksto di dos
alinia.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

5. Tipo di alinia: Bsikamente, ta distingu 4 tipo di alinia:


1. alinia di enumerashon (enumerativo)
2. alinia di eksposishon (ekspositivo)
3. alinia di argumentashon (argumentativo) i
kontraargumentashon (kontraargumentativo)
4. alinia indikativo di e lmitenan di un teksto

5.1. Alinia di enumerashon: - E tipo di alinia ak ta konsist di un seri f


sekuensia di idea/pensamentu ku ta sigui otro i
ta relashon ku un pensamentu sentral (frase
nkleo) den e alinia.

Idea/pensamentu prinsipal: - E pensamentu/idea sentral (idea organisativo)


por apares na prinsipio f na final di e seri
enumerativo (na prinsipio f final di e alinia), i e
ta hustifik e seri enumerativo. Bis di otro
manera, e ta hustifik e ehmpelnan ku ta
forma parti di e seri.

Ophetivo di alinia di enumerashon: Ta uza e tipo di alinia ak, generalmente, komo


un alinia organisad di informashon di e teksto.
Ta uz generalmente komo alinia di
introdukshon di un teksto.

Ehmpel di alinia enumerashon:

Den e kaptulo ak lo duna un panorama general di gentika, un tipo di


orientashon general pa e otro kaptulonan di e buki. (1) Lo trata prom algun
karakterstika general di gn, su herensia i e manera ku e ta interakshon ku
medioambiente. (2) Despues, lo splika e prosedimentu pa medio di kua e gentikonan
ta rekonos e gnnan spesfiko, i lo indik tambe kon ta uza nan den estudio di e
fenmenonan biolgiko. (3) Finalmente, lo eksamin e diferente formanan den kua
gentika i sosiedat humano ta influensi otro.

Fuente: (...)

83
Splikashon: E prom frase den e alinia aki riba ta represent
e pensamentu prinsipal (idea organisativo). A
indik e tres partinan (frasenan di elaborashon)
di e seri enumerativo, ku ta relashon ku e
pensamentu prinsipal, ku un number.

Palabra di sial: A uza e konektornan prom, despues, i (konektor)


finalmente (numeral ordinal i atverbio) komo
palabra di sial pa indik distribushon di e
partinan di e seri.

Mas ehmpel di palabra di sial di un banda, di otro un banda, na prom lug,


(ku un funshon distributivo na di dos lug, tantu ... komo
den teksto):

Ehersisio I: Skirbi un alinia di enumerashon ku ta trata e


indikashonnan visibel di un persona ku ta saka
mentira. E alinia mester konten dos seri
enumerativo, unu relashon ku e indikashonnan
oral i otro relashon ku e indikashonnan no
oral. Por pone e pensamentu prinsipal na
prinsipio f na final di e alinia. Basa bo alinia
riba e siguiente skema:

1. Idea organisativo (frase nkleo): Tin algun indikashon ku ta masha visibel pa


detekt ku un persona ta un sakad di mentira.
2. Prom seri: Indikashon oral ku ta indik ku un persona ta mentiroso: kambio di tono,
eror ora ta papia, pousa, raspamentu di garganta.
3. Di dos seri: Indikashon no oral: ekspreshon di rabia riba kara, manifestashon di
temor, angustia f brgwensa i, tin biaha, hasta di plaser f satisfakshon pa e mentira
ku a saka.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
5.2. Alinia di eksposishon: E tipo di alinia ak tambe ta konsist di un idea
prinsipal eksplsito i algun frase ku ta splika,
aklar, konkretis f amplia sentido di e idea
prinsipal (frase nkleo). E alinia ak tin komo
ophetivo inform e lesad di un echo f di
algun dato konkreto.

Ehmpel di un alinia di eksposishon:

Kome ta un nesesidat asina bsiko ku tur sosiedat tin nan manera pa satisfas
esaki. Asina a surgi diferente kultura alimentario bas riba vrios siglo di
eksperimentashon prktiko ku a produs algun norma relashon ku utilisashon di e

84
kumindanan ku nan medioambiente tabata produs. Despues a pasa e normanan ak di
generashon pa generashon. Nos famoso platonan mediterneo ta un produkto eksitoso
di un kultura, un klima i un tera masha privilegi.

Fuente: El Pas Semanal: La salud en el plato.

5.3. Alinia di argumentashon i - E tiponan di alinia ak tin komo meta konvens


alinia di kontraargumentashon: e reseptor di balidesdi un tsis, ponensia,
afirmashon, opinion, punto di bista, etc.

- Den un alinia di argumentashon, ta trese


dilanti argumento na fabor di e tsis. Den un
alinia di kontraargumentashon, ta trese dilanti e
argumentonan di apoyo, pero tambe e
argumentonan ku por uza kontra e tsis.

- Struktura di e tipo di alinia ak ta,


generalmente, asina ak: ta formul
(eksplsitamente) prom e tsis (den un frase
nkleo); i despues, ta duna e argumentonan di
apoyo.

Palabra di sial: Den e tipo di alinia ak ta uza normalmente e


(konektor) konektornan kousal, manera pues, ya ku,
mirando ku, pasobra, etc. Nan tin e funshon di
supray e relashon/vnkulo ku ta eksist entre e
tsis i e argumentonan.

Ehmpel di alinia di
argumentashon:

Siglo XX, e siglo di sikologia i imgen, ta un konfirmashon ku kultura oksidental a


desaroy masha tiki manera pa represent hende muh di un forma positivo. E
balorashon nobo di seksualidat i aseptashon di e deseo femenino a keda kompa pa
un preshon masha fuerte na fabor di matrimonio, ademas di renovashon di e idealnan
di beyesa. Entre e representashonnan visual di feminidat moderno, ta apares, por
ehmpel, esunnan di un ama di kas profeshonal, reina di hogar, konsumid eksperto i
insasiabel, pero, na mes momentu ta sigui trese dilanti algun representashon di e
hende muh ku ta masha paresido na e modlnan di ntes.

Splikashon: Tsis/ponensia di e alinia ak ta ku den siglo XX a desaroy


masha poko representashon positivo di e figura femenino. I
komo argumento di apoyo a trese dilanti ku a (1) desaroy
un preshon fuerte na fabor di matrimonio i renovashon di e
idealnan di beyesa. A trese dilanti, ademas, (2) komo
imgen positivo, esun di un ama di kas profeshonal, reina di

85
hogar, konsumid eksperto i insasiabel i representante di e
modlnan di ntes.

EHERSISIO
Skohe un tpiko for di e lista di tpiko i skirbi un frase nkleo (topic sentence) pa un
alinia. E frase nkleo mester konten un tpiko (tsis (tpic) i e pensamentunan
spesfiko (argumentonan) ku ta apoy (controlling phrase) e tpiko (ponensia).

5.4. Alinia di kontraargumentashon: Den e tipo di alinia ak ta present, ademas di e


argumentonan di apoyo di e tsis, tambe e
argumentonan ku por uza kontra e tsis. Ta
refut e kontraargumentonan ak komo no
blido. Asina ak e skirbid ta antisip riba e
posibel opheshonnan kontra su tsis, i e ta duna
e impreshon di a studia su tsis profundamente.
Por bisa ku esaki ta un strategia ku e skirbid ta
uza pa demostr balidesdi su tsis (punto di
bista, opinion).

Palabra di sial: Den e tipo di alinia ak ta uza palabra di (konektor)


konekshon (konektor) manera sinembargo,
pero i ounke. Nan ta indik f seal ku ta
introdus un idea/pensamentu kontrario den e
alinia.

Ehmpel di un alinia di kontraargumentashon:

Skema di e alinia:
Tsis: Tin pelkula ku a bira mas famoso ku e novela riba kua e ta bas.
Argumento: E ksito grandi ak ta deb na proyekshon di e esenanan di e
novela riba pantaya di sine.
Argumento/ehmpel: Algun pelkula ku a haa mas fama ku e novela ta, por
ehmpel, Gone with the wind, Ben-Hur, Silence of the lamb.
Kontraargumento: Ta bisa ku pbliko ta balor e novelanan mas ku e
pelkulanan ku ta basa riba e novelanan.

Por organis e alinia a base di e informashon aki riba di e siguiente manera:


1. Kontraargumento
2. Tsis
3. Argumento di apoyo (hustifikashon/defensa di e tsis)
4. Argumento di ehmpel

Bas riba e skema aki riba, por skirbi e siguiente alinia:


Kontraargumento: Ta masha normal pa afirm ku e adaptashonnan
sinematogrfiko no por para banda di e relatonan original (den

86
forma di buki). Ta meskos ku chiste di e kabritu. Mintras e
tabata kome e rlnan di un pelkula, nan a puntr kon e
rlnan ta smak, i el a kontest: mi a gusta e buki mas.
Tsis: Ta eksist, sinembargo, un kantidat di pelkula ku a bira mas
Argumento di apoyo: famoso ku e relato original. Nan ksito ta deb nikamente na
e manera impreshonante di e filmashon ku solamente un
medio manera sinematografia ta kapas di ofres.
Argumento di apoyo: Den e kaso ak, nos por menshon e pelkulanan klsiko manera
Gone with the wind (Victor Fleming, 1939) f Ben-Hur (willian
Wyler, 1959), ku a keda premi ku dies i diesun Oscar,
respektivamente. Di e ltimo pelkula menshon, mi por bisa
ku di e novela Ben-Hur, un relato di kristiandat (1880) di Lew
Wallace, a bende na final di siglo pas mas o mnos 2.500.000
ehemplar, no opstante, su fama a yega serka nos pa medio di e
vershonnan di sine (tin un vershon prom ku aa 1925).

Fuente: L. M. Moral Maeso


-----------------------
Ehersisio:

5.5. Alinia delimitad (indikad):


Ta uza alinia delimitad komo alinia di lmite di teksto: alinia di introdukshon f
konklushon di teksto. E alinianan ak por ta un alinia di enumerashon, eksposishon,
argumentashon f di kontraargumentashon.

Den un teksto (akadmiko), for di komienso, e skirbid mester


indik e tpiko general ku e ta bai trata den sobr di e teksto. I, di
otro banda, mester uza e alinia final di teksto pa rekapitul e
informashon dun; pues, resum e pensamentu general ku a trese
dilanti den e teksto.

Kontenido di alinia di Den un alinia di introdukshon, mester lanta


introdukshon: interes di e lesadnan pa nan lesa e teksto
kompletamente. Mester present, ademas, e
tpiko general, ku ta bai trata den sobr di e
teksto. Tambe tono di e teksto mester
bini dilanti. E teksto por tin un tono literario,
sientfiko, formal, kolokial etc. Un alinia di
introdukshon ta funshon komo un guia inisial
pa e lesad.

Kontenido di alinia di Den un alinia di konklushon ta sintetis (resum)


konklushon: kontenido di e teksto f ta duna solushon di e
problema ku a plantia den e teksto. Hopi biaha,
por mira e funshon di resmen f di konklushon
den e struktura mes di e alinia.

87
Frekuentemente, nan ta kumins ku un
konektor di sntesis f un di konsekuensia,
respektivamente.

Palabra di sial: - Algun ehmpel di konektor di sntesis ta na


(konektor) spa: en suma , en conclusin, a modo de
conclusin, en sntesis, en definitiva. I algun
ehmpel di konektor di konsekuensia ta na
spa: por (lo) tanto, en consecuencia, por
consiguiente, por ello. Por uza e mesun
konektornan ak den kurpa di un alinia tambe
pa indik un konsekuensia parsial.
- Hopi biaha por uza un alinia final (di
konklushon) komo alinia di introdukshon
tambe. Sigur den e kaso kaminda e alinia final ta
duna un sntesis di loke a keda trat den e
teksto kompleto. Pues, por hasi un interkambio
di alinia final pa alinia di introdukshon ora
esunnan final no ta kumins ku un konektor di
sntesis.

Opservashon final: Ta interesante pa remark ku no ta eksist un


separashon masha kla/skrpi entre e
diferente tiponan di alinia ku a keda trat. Por
ehmpel, tin un relashon estrecho entre e
alinianan di enumerashon i di eksposishon, i
tantu e alinianan di enumerashon komo
esunnan di eksposishon por tin un funshon
argumentativo.

Resmen: Un alinia efektivo (bon skirb) ta koherente


internamente i koherente relashon ku e teksto
di kua e ta forma parti. Ta importante pa repart
informashon di e teksto di manera ekitativo
entre e diferente alinianan. I finalmente, mester
tene kuenta ku e diferente tiponan di alinia ku
un teksto por tin; esta,
1. alinia di enumerashon (enumerativo);
2. alinia di eksposishon (ekspositivo);
3. alinia di argumentashon i di
kontraargumentashon, i
4. alinia delimitad (indikativo di e lmitenan di
un teksto.

Pues, ora ta lesa i skirbi teksto, mester ta konsiente di algun asuntu manera:

88
- meta komunikativo di e skirbid
- balor di e signonan di puntuashon, (ki efekto por logra ku esakinan i kon por uza nan
pa komprond/interpret e teksto.)
- uzo di klusula relativo restriktivo i no restriktivo
- balor i uzo di konektor

Karakterstika di un alinia efektivo:


- unidat tekstual ku koherensia interno
- unidat di sentido (unidat temtiko)
- unidat koherente relashon ku e teksto kompletu
- kada alinia tin un pensamentu esensial/prinsipal
Un alinia ta represent un supidea (suppensamentu); e ta fragmento di un teksto

Fin.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------

89
ALGUN PREGUNTA BSIKO PA EVALU ALINIA: (Uza den enkargo)
Splika tur e kontestanan dun.

1 Ttulo: A pone ttulo ku ta kuadra ku kontenido di e alinia?


2 Frase nkleo: A desaroy e frase nkleo den e alinia?
3 Frase di desaroyo/apoyo: ki tipo di frase di apoyo/desaroyo a uza den e alinia?
(echo, sita, dato estadstiko, ehmpel, komparashon, opinion, etc).
4 Frase di konklushon (ora ta trata di alinia independiente, (alinia ku riba su mes ta
un teksto krtiku). E alinia tin un frase di konklushon?
5 Ki tipo di sekuensia lgiko a uza pa organis e material i logra unidat di
kontenido?
6 E alinia ta koherente? Si esei ta e kaso, kon e skirbid a logra esei?
7 E pensamentunan present ta kla (duidelijk)?
8 A pone atenshon na uzo di puntuashon?

-----------------------------------

90
ALINIA MODELO: Ehmpel di alinia modelo:

Oro
1.
Oro, un metal presioso, ta mash gust pa dos karakterstika importante. 2. Na prom
lug, oro tin un bunitesa iresistibel ku no ta mengua nunka. 3. Pesei, e ta adeku pa
moneda, hoya i otro artkulo di adorno. 4. No mester plish oro nunka, i e ta keda bunita
pa semper. 5. Por ehmpel, un moneda di Macedonia ta den e mesun bon estado
awendia ku dia el a keda trah bintisinku siglo pas. 6. Un otro karakterstika importante
di oro ta su utilidat pa industria i siensia. 7. Pa hopi aa, a uz den vrios aplikashon
industrial, manera fotografia i odontologia. 8. E uzo mas resiente di oro ta den paa di
astronouta. 9. E astronoutanan ta bisti un eskudo kubr ku plachi di oro komo protekshon
ora nan sali for di nan nave espasial. 10. Pa konklu, ta apresi oro no solamente pa su
bunitesa sino tambe pa su utilidat.

Pregunta relashon ku skirbimentu di alinia:


1. Kiko ta tpiko general di e alinia ak?
2. Kua ta e dos afirmashonnan ku e skirbid ta hasi relashon ku e tpiko?
3. Den kua frase e skirbid ta bisa ku tin dos punto prinsipal?
4. Kua ehmpel e skirbid ta uza pa apoy kada punto?

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
(2)

Ehmpel di frase nkleo Sinnimo


na prom lug den un
alinia: Sinnimo, palabra ku tin bsikamente e mesun
nifikashon, no tin semper e mesun nifikashon
emoshonal. Por ehmpel, e dos palabranan pichiri
(miskia) i frugal (ekonmiko) ta nifik kuidadoso ku
plaka. Sinembargo, si bo yama un hende pichiri, bo ta
insult, pero si bo yam frugal, bo a dun un
kmplimnt. Meskos ta e kaso ku deleg i flaku,
agresivo i emprended. Niun hende no ta flaku ni
agresivo sino deleg i emprended. Pesei, mester
ta kouteloso na momentu di skohe palabra, pasobra
hopi supuesto sinnimo no ta realmente sinnimo.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

91
Enkargo STRUKTURA DI ALINIA:
Tradukshon ku kmpiuter

E proseso di tradukshon di lenga ku kmpiuter ta masha kompleho. Pa tradus un


dokumento di ingles pa hapones, por ehmpel, e kmpiuter ta analis prom e frase na
ingles pa determin su struktura gramatikal i identifik e suheto i e parti verbal, e
ophetonan i e modifikadnan. Despues, e ta tradus e palabranan ku ayudo di un
dikshonario ingles-hapones. Despues di esei, un otro parti di e programa di kmpiuter
ta analis e meskla konfuso di palabra i nifikashon resultante, i e ta produs un frase
komprendibel bas riba e reglanan di sintksis hapones i e manera ku e programa di
kmpiuter ta komprond e frase original na ingles. Finalmente, un editor bilingual ta
plish e tradukshon realis ku kmpiuter.
(alinia di 121 palabra)

Pregunta:
I. Indik e frase nkleo.
II. Indik e tpiko i e parti restriktivo di e frase nkleo.
III. Kuantu frase di desaroyo e alinia tin?
IV. Bo ta haa e alinia koherente? Splika bo kontesta.
V. Bo a topa palabra di transishon den e alinia? Splika bo kontesta.
VI. Ki tipo di sekuensia lgiko e skirbid a uza pa organis su informashon?

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Enkargo:

Uza e siguiente frase komo frase nkleo i skirbi un alinia ku ta amplia su kontenido. Uza
algun palabra di transishon ku ta konekt/relashon e frasenan di desaroyo di tal
manera ku otro ku bo ta logra un grado di koherensia den e alinia. (Uza mas o mnos
100 -150 palabra.)

Tin por lo mnos kuater diferensia notabel entre papiamentu di Krsou i


papiamentu di Boneiru.
-----
EHERSISIO BAS RIBA STRUKTURA DI ALINIA
Ehersisio (1)
Bisa di e siguiente frasenan kua ta esun ku por funshon mih komo frase nkleo.
Indik di e otro tresnan kua ta demasiado spesfiko, demasiado general f ta un frase
inkompleto (fragmento di frase).

a. Un eklipse solar ta sial di un desaster binidero.


b. Superstishon semper a eksist.
c. Hende semper tabatin hopi kreensia superstisioso tokante luna.
d. Ta trah di keshi brd.

92
Ehersisio (2)
Skirbi un bon frase nkleo pa e siguiente alinia:

....................................................................................................................................
Na e universidatnan europeo, studiante no ta oblig pa asist na ls. De echo, e
profesornan di Alemania, generalmente, no sa nmber di e studiantenan ku ta sigui nan
materia. Di otro banda, na Merka, ta oblig e studiantenan pa sigui ls, i si nan no asist
na ls, ta kastig nan. Ademas, den e sistema europeo, e studiante ta pasa solamente
un eksamen integral na final di henter e periodo di kuater f sinku aa di estudio. Den e
sistema merikano, di otro banda, e studiante tin di traha un monton di enkargo, proyekto
i prueba, i kasi semper nan tin di pasa un eksamen final den kada materia na final di
kada semster.

Ehersisio (3) Skohe unu di e siguiente frasenan nkleo i skirbi un


alinia. E parti vt ta tpiko di e frase. E alinia mester tin
komo mnimo 150 palabra.

1. Outo hbrido ta mas ekonmiko ku outo di gasolin.


2. Hopi kultura ta interpret aparishon di arko ris den
sentido positivo.
3. Kuminda vegetariano ta masha fsil pa prepar.
4. E pueblonan inmigrante a kontribu ku hopi kuminda
nutritivo na nos kushina antiano.
5. Un outo ta un nesesidat pa hopi hende awendia.

Ehersisio (4) Skirbi un alinia di mas o mnos 150 palabra, uzando


un di e siguiente frasenan nkleo.
1. Studia af por ta un eksperensia masha
frustrante pa hende hben.
2. Partisip den un diskushon den klas ta un problema
pa vrios alumno den nos enseansa.
3. Na mi opinion, propaganda di kosmtika na
televishon ta manipul hende muh.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Enkargo:

Alinia di introdukshon 1. Introdukshon di trktu, pg. 60:

Emigr pa un pais nobo por ta un eksperensia masha stimulante, hasta eksitante. Den
un ambiente nobo, bo ta sinti bo masha dushi. Disfrut di panorama nobo, kome
kuminda diferente, skucha zonido strao di un lenga nobo, i sinti un klima diferente

93
pasa riba bo kueru ta stimul bo sentidonan komo nunka ntes. Sinembargo, pronto, e
bombardeo sensorio ak ta bira un karga sensorio. Diripiente, e eksperensianan nobo
ak ta bira algu ku ta kousa mas strs ku stimulashon, i plaser ta kambia den molster.
Ta yama e fenmeno ak shk di kultura. Shk di kultura ta mas pis ku un jet lag f
nostalgia, i e ta afekt kasi tur hende ku drenta den un kultura noboturista,
komersiante, diplomtiko i studiante. Ounke no ta tur hende ta eksperensi un shk di
kultura na e mesun manera, hopi eksperto ta di akuerdo ku e ta konsist di sinku etapa.

------------------------------------------------------

Alinia di introdukshon 4. Fondo histriko, pg. 61

E peregrinonan ku a yega Massachusetts na aa 1620 a bini pa buska libertat di


religion. Den siglo dieshete i diesocho, un kantidat grandi di hmber i muh afrikano a
yega komo katibu pa traha riba plantashi grandi na e parti sit di Merka. Imigrante di
nrt i sit Europa a yega na komienso di siglo diesnuebe pa skapa e situashon
ekonmiko psimo den nan pais natal. Despues, e prom imigrantenan for di China a
yega komo trahad kontrat pa konstru e kamindanan di trein ku mester a konekt Ost
i Wst. Den siglo binti, e refugiadonan poltiko i ekonmiko a yega di Asia, Europa
Oriental i Amrika Latino. Pues, ta asina ku Estado Undos a mira imigrante yega for di
diferente parti di mundu, i nan a bini pa diferente motibu. Nan abilidat pa ahust na e
bida den nan pais adopt tabata depend di diferente faktor.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Enkargo: (pa alinia di introdukshon 1 i 4)

1. Di kuantu palabra e alinia ta konsist?


2. Di kuantu lia e alinia ak ta konsist? Duna nan un number.
3. Di kuantu frase e alinia ak ta konsist?
4. Di Kuantu frase simpel, kompon, kompleho i kompon-kompleho?
5. Indik kua di e tres tiponan di klusula dependiente ta apares den e teksto
ak.
6. Traha un lista di e konektornan di frase kompon, kompleho i frase kompon-
kompleho den e teksto ak?
7. Kiko por bisa di estilo di outor di e teksto ak?
---------------
-------------------------------------------------------------------------------------
Mas ehersisio: frase nkleo
Bisa di e siguiente frasenan kua ta esun ku por funshon komo frase nkleo. Indik di e
ltimo tresnan kua ta demasiado spesfiko, demasiado general, ta frase inkompleto
(fragmento di frase).

1 Historia di orgen di astronomia ta masha interesante.


2 E outonan hbrido nobo ta popular pa motibu di nan uzo di masha tiki gasolin.
3 Ta masha difsil pa sa awendia kua kuminda ta bon pa kome.

94
4 Galia i hamburger ku no a prepar bon por konten e bakteria E. coli.
5 No menshon mes grip di baka.
6 Outo hbrido ta masha popular na Merka.
7 Un arko ris ta un srkulo kompleto mir for di un avion.

Ehersisio: Rekonos e partinan di un frase nkleo


Identifikashon di e tpiko i e idea restriktivo den un frase nkleo.

1 Kore riba highway ta reker hopi konsentrashon i habilidat.


2 Bandon kas na un edat relativamente hben por ta un eksperensia troumtiko.
3 Tantu smak i aparensia ta importante den kushina hapones.
4 Na mi opinion, propaganda pa kosmtika na televishon ta engaoso.
5 E playanan di santu blanku ta hasi Puerto Rico un paraiso turstiko.
6 Vrios regla religioso tin nan orgen den e nesesidatnan di sal di e pueblonan
primitivo.
7 Awendia un outo propio ta un nesesidat den nos komunidat.

Ehersisio:
Kiko e lesad por spera di e siguiente frasenan nkleo den e alinia. Pues, ku lo keda
desaroy/trat den e alinia.
1 Kuminda vegetariano ta masha fsil pa prepar.
2 E pueblonan inmigrante a kontribu ku hopi kuminda nutritivo na nos kushina
krioyo.
--------------------------------------------------------------

95
PUNTUASHON DI SITA DIREKTO (uzo di komia simpel i komia dbel)
Sigui e reglanan general ak pa puntuashon di sita direkto.

1 Pone komia dbel ( ) na komienso i na final di e informashon ku ta sita/


reprodus literalmente for di un fuente eksterno (un otro teksto). No uza
komia ora ta trata di parfrasis, resmen f sita indirekto.

2 Normalmente, ta pone kma (i punto) dilanti di e prom komia i tambe


dilanti di e di dos komia ora ta trata di dos komia.

Ehmpel:
Segun Sports Illustrated, Eliminashon di droga for di Weganan Olmpiko lo no ta un
reto fsil.

Eliminashon di droga for di Weganan Olmpiko lo no ta un reto fsil, segun Sports


Illustrated.

Tin dos eksepshon importante riba e regla ak:


*No ta uza kma si e sita ta konsist di solamente algun palabra.

Ehmpel:
Charles Maduro ta kere ku un porsentahe haltu di atleta ku ta pone rekrt nobo ta
logra esei ku yudansa di droga (Herper, alinia 6).

*Si pone un in-text citation tras di un sita, ta pone punto tras di e komia final.
Ehmpel:

E Instituto di tika Global ta atvert, E Weganan Olmpiko ta birando un otro aktividat,


kaminda e partisipantenan no ta interes mas den gloria atltiko sino den e kontraktnan
lukrativo ku nan por haa despues (Kidder, alinia7).

3 Uza lter kapital tantu pa e prom palabra di e sita komo pa e prom


palabra di e frase.

Ehmpel:
Dr. Donald Shatlein, direktor di e laboratorio di droga DCA, a bisa, E atleta ku ke sigui
uza droga ta uza awendia algun supstansia ku ta masha difsil pa detekt (sita sak for
di Bamberger i Jager 62).

4 Si parti un frase sit den dos parti, pone tur dos parti entre komia (signo di
sita), i separ e dos partinan ku kma. Uza lter kapital solamente pa e
prom palabra di e frase.

96
Ehmpel:
E atleta ku ke sigui uza droga, Dr Donald Shatlein, direktor di e laboratorio di droga
DCA, a bisa, ta uza awendia algun supstansia ku ta masha difsil pa detekt (sita sak
for di Bamberger i Jager 62).

5 Si laga algun palabra for di e sita, uza un elpsis (...) (tres punto tras di
otro).

Ehmpel:
Di akuerdo ku un artkulo den Sports Illustrated, Uzo di steroid (esteroide) ... a plama
den tur ramo di deporte, di wega di bala te pinpn di mesa (Bamberger i Jager 62).

6 Si aad palabra na e sita, pone esakinan entre korchete (square


brackets).

Ehmpel:
Un atleta a deklar, E mdikonan ku hasi tst di droga sa ku e gurunan [di droga] ta
mas sab ku nan (sita sak for di Bamberger i Jager 62).

7 Uza komia simpel ( ) (single quotation mark) pa separ un sita den un sita.

Ehmpel:
Un deportista hben a atmit, Mi bos tiko interior ta bisa mi, No uza droga, pero mi
bos interior kompetitivo ta bisa mi, Bo no por gana si bo no uza droga (Jones).

8 Si e sita has ta konsist di kuater lia f ta mas largu, no uza komia.


Introdus e tipo di sita ak ku dos punto (:) (colon) i un tiki mas paden for di
e mrgen na man robes.

Ehmpel:
Un agensia notisiero a report e siguiente resultadonan ku a shk hopi hende:
Vrios aa pas a puntra 198 atleta si nan lo a uza droga si esei lo a yuda nan gana
nan kompetensia. 195 a bisa ku nan lo a hasi. E di dos pregunta a revel un brdat
mas spantoso ainda. Riba e pregunta si nan lo a uza droga sinku aa largu si nan
tabata sa ku nan lo a gana tur kompetensia, ounke e efektonan sekundario lo por a
mata nan, mas ku mitar a kontest ku nan lo a hasi (2000 Olympics, alinia 12).

---------------------------

97
Teksto 4:

IDIOMA PAPIAMENTU TA PROBA KULTURA


MULTIKULTURAL DI KRSOU
Un di e herensianan kultural niko di historia di Krsou ku ta uni diferente kultura ta nos
idioma papiamentu. Na 1947 un dokumento hurdiko internashonal ta hasi menshon di
idioma papiamentu relashon ku un kaso di pirateria na Rhode Island. E barku
hulandes, Jonge Johannes, tabata nabeg entre Krsou i Suramrika. Un pirata ingles
ta kaptur e barku i ta hib ku karga i tripulante na Rhode Island.
Durante e proseso den korte e mester a proba ku kaptura di e barku ta legal. Pa por
determin e nashonalidat di e barku, e wesnan ta kuestion e tripulante riba e barku.
Nan ta puntra kapitan di e barku kua idioma e tripulante ta papia. Kontesta di e kapitan
tabata: E tripulante ta papia poppemento spa, ku ta spa i hulandes kibra. Ora nan
wesnan a puntra e kapitan si poppemento ta un idioma ku tur hende na Krsou ta
papia, e kontesta tabata s.
E fragmento ak den historia ta proba kon papiamentu a nase for di influensia di spa,
hulandes i despues tambe influensia portugues, prinsipalmente di hudiunan sefrdiko.
Papiamentu tabata loke nos ta yama e lingua franca, e idioma di komunikashon di tur
e diferente gruponan tniko ku pa diferente motibu tabata biba huntu. Un lingua franca
ta un idioma uz komo un brg entre hende ku diferente idioma materno propio.
Mediante e idioma ak tur por komunik ku otro.
Ta netamente pasobra papiamentu tabata un idioma di tur, ku el al keda eksist apesar
di e krmen di sklabitut i kolonialismo. Nos por mira esaki tambe ora nos hasi
komparashon ku otro komunidat den Karibe ku a keda kolonis; tur a tuma idioma di e
kolonisador. Asina nos ta mira ku e paisnan den Karibe ta papia hulandes, spa,
franses i portugues. Pero na Krsou, Aruba i Boneiru no por a remplas papiamentu.
Hulandes por a bini banda di papiamentu, pero nunka na lug di papiamentu. Nos ta
mira tambe ku hende di tur klase ekonmiko; tur kol di kueru i tur desendensia ta
papia papiamentu komo idioma materno.
Si nos analis e vokabulario di papiamentu tambe, nos ta nota e influensia di diferente
idioma: spa, portugues, hulandes, gueni, etc. Pues, papiamentu no tabata un idioma
papi solamente pa katibu pero tambe pa e doonan di katibu i komersiante. E idioma
di katibu tabata uz banda di papiamentu pa papia ku otro ta gueni. Gueni a dispars,
pero papiamentu ku ta e idioma di tur a keda eksist.
Un momentu histriko pa papiamentu ta 1863, aa ku a abol sklabitut i ku a saka e
proklamashon di abolishon di sklabitut na papiamentu. A lesa e proklamashon di
abolishon di sklabitut na papiamentu den misa. Tula (katibu di Haiti), nos hroe
nashonal tabata kombers ku pastor Schink (un hulandes) na papiamentu.
E kontribushon balioso di hulandesnan na papiamentu, nos ta haa den e mishon
Katliko. Na 1833 a sali e prom teksto imprim na papiamentu di obispu monseigneur
Nieuwindt. E karta apostliko ak tin un balor histriko i kultural. Na 2009, riba
proposishon di UNESCO, Antia, ku aporte di Archivo Nashonal, a logra pone e
dokumento ak riba lista di UNESCO di memoria di mundu. Esaki ta proba un biaha
mas ku nos no por ninga aporte i harmonia di diferente etnisidat den kultura di Krsou.

98
Eksistensia i sobrebibensia di papiamentu ta proba e forsa di nos diversidat kultural.
Ban uza e forsa hortikultural, refleh den nos idioma papiamentu pa konstru un pais
Krsou fuerte i un.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

Skirb pa Omayra V.E. Leeflang


Amigoe, 4 di sptmber 2010

99
Teksto 5: FORSA DI PALABRA
Poko tempu pas, den estado Colorado na Merka, un kandela feros a destru un
mondi mas grandi ku henter Krsou. Na un manera inkontrolabel, e kandela a span su
rabia den diferente direkshon i konvert un rea presioso di naturalesa den un paisahe
shinishi i desol. E kandela di Colorado a keda grab den mi memoria komo un smbolo
di forsa di palabra, pasobra maske wes a huzga otro e konservador di mondi a bisa
ku ta djis un karta e ker a kima den un rabia ku a drent ora el a lesa e palabranan
insultante ku su kas a skirbi.
Naturalmente, e ehmpel ak ta masha ekstremo. Si nos bai den un otro
ekstremo, bo por bisa hasta ku bo por transmit bo pensamentunan sin uza palabra
tambe. Si bo mira un hende su kara gloria ora e topa bo, bo sa ku e ta kontentu di mira
bo sin ku e ta bisa esei. Un shofr di bs tambe sa ki ora e mester para pa un hende na
brchi sin ku e hende mester grit. I ora Eligio Melfor para riba e podio ak, bo sa kiko e
ta pensa prom ku e papia un palabra.
Pero kedando meimei di e dos ekstremonan ak, tambe palabra ta un
instrumento masha poderoso. Prom ku tur kos, palabra ta duna nos sierto grep riba
nos eksistensia, pasobra e no ta djis un kombinashon di zonido ku nos ta uza komo
smbolo pa loke nos ta prsib. Palabra tin un relashon bibu ku tur loke e ta refer na
dje. Por ehmpel, si bo ke reserv un hotl, bo ta mira vrios smbolo ku ta indik si e
tin restorant, pisina, kancha di tnis f otro fasilidat, pero ainda esei no ta bisa bo si ta
trata di un hotl agradabel. En kambio, si un amigu bisa bo: Ami lo keda na tal
kaminda; e ta un dushi hotl ... . Esei ta bisa bo hopi mas. Asina ta ku palabra ta
manera un pintura anim, multidimenshonal, ku por represent opheto konkreto, pero
tambe konsepto apstrakto manera ambiente, hospitalidat, bunitesa, etc. Di e forma ei,
palabra ta yuda nos kristalis nos pensamentunan i struktur nan pa diferente uzo.
E uzo mas komun ta komunikashon. Una bes nos a kristalis nos
pensamentunan, nos ta uza palabra pa transmit nan pa otro hende. Tin diferente forma
pa komunik ku otro, i kada un por afekt e forsa di palabra na su manera distinto. Un
manera di komunik ta di kmbers ku otro. Den kmbersashon diario, hopi biaha loke
nos ke men ta pisa mas ku e palabranan ku nos skohe pa bis. Por ehmpel, si un
hende konta bo ku el a kumpra un kas, otro siman ainda bo ta krda alegria di e notisia
ei. No ta import si el a bisa: Ma logra kumpra un kas f Porfin mi tin un dak riba mi
kabes. E ke men e mesun kos. Pesei, den kmbersashon diario, hende no sa kibra
kabes muchu ku kua palabra ta mas adeku, pasobra en general e palabranan no ta
hasi nada otro sino pasa informashon di un hende pa otro. Pero ... no semper!
Pa kumins, mester tene kuenta ku balor afektivo di e palabra. Tin palabra asina
karg tuma, por ehmpel, e palabra desgrasiado ku di mes ta kousa sierto
emoshon. Pero tin mas faktor ku por hasi palabra mas fuerte. Mi ta pensa, na prom
lug, riba e intenshon tras di e palabranan, pasobra palabra no ta transmit solamente
loke nos ke bisa, sino tambe loke nos ke men. Figur bo, bo puntra bo kas: Kon kol
dje bist ak ta keda mi? Anto e kontest: Ai, e ta hasi un diferensia ant? Riba su
mes, kada un di e palabranan ei ta inosente, pero den e konteksto ei s nan ta hasi
dol.

100
Entonashon i modulashon di bos tambe ta duna palabra mas o mnos forsa. Si
un hende puntra bo maan kon bo a haa Nydia su poemanan, bo por bisa: masha
bunita mes. I bo por bisa tambe: masha bu-ni-ta mes. Ta e mesun palabranan, pero ku
otro efekto. Asina nos ta mira ku hasta den komunikashon di tur dia, palabra por halsa
f kibra hende. E por konsol f herid. E por kousa tur tipo di emoshon humano i ...
krusa frontera.
No ta prnada e hurista i outor ingles, John Selden, a bisa den siglo 17 ku
palabra ta gobern mundu. Mundu a konos hopi orad i aki mi ke men e hendenan
ku ta domin e arte di razonamentu ku a uza forsa di palabra pa kambia mente di
vrios grupo di hende, pa kontrol komportashon humano, i asta pa kambia rumbo di
historia. E oradnan ak ta bai mas leu ku simplemente hasi uzo di entonashon i
modulashon di bos. Nan sa uza ritmo i zonido tambe pa hasi un frase memorabel;
manera Mahatma Ghandi a hasi ku su ekspreshon: There is enough in the world for
mans need, but not for mans greed.
Nan sa ripit palabra, tin biaha uza rima f ripit parti di palabra di tal forma ku e
frase ta keda vibra den mente di esnan ku nan ke influensi. Tin ehmpel hopi notorio
di esaki, ku konsekuensia dramtiko i destruktivo. Mi ta refer na e palabranan Ein Volk,
Ein Reich, Ein Fhrer (Un pueblo, Un reino, Un lider). I tin ehmpel bunita, manera e
palabranan memorabel ku a marka historia di sivilisashon di mundu oksidental: Libert,
Egalit, Fraternit.
Pa bon f pa malu, e ehmpelnan ak ta konten e tknikanan pa laga e
palabranan biba nan mes bida den supkonsenshi di e skuchad. Pesei, tin hopi hende
den historia ku nos ta keda krda, no pa loke nan a hasi so, sino pa loke nan a bisa
tambe. E biografianan di Winston Churchill ta mustra, por ehmpel, ku e tabata un mih
orador ku Ministro di Defensa. Mintras e tabata prd diferente bataya, e tabata gana
tur debate, tin ora ku e frasenan potiko inmortal manera: This is not the end, nor is it
the beginning f the end. It is merely the end f the beginning.
Por sosod hasta ku mundu ta keda krda un hende pa e palabranan ku a slep
sali for di su boka sin ku el a realis peso di nan efekto. E opositornan di e
ekspresidente merikano, Clinton, ta komprim su ocho aanan di presidensia den dos
frase: I did not inhale (loke el a bisa den kampaa elektoral tokante su uzo di
mariwana komo mucha) i e frase: I did not have sex with that woman. (loke el a bisa
den su di dos periodo tokante su relashon ku Monica Lewinsky).
Esakinan tabata algun faktor ku por duna palabra mas forsa den kmbersashon
diario i den komunikashon ku pbliko. Pero loke por multiplik e forsa ak ainda mas ta
e medionan di komunikashon di masa manera internt, pelkula, radio, televishon,
korant i e otronan. Si bo lesa den korant: Segun Fulan ... Fedjai ta ladron, no ta
import kiko e sobr notisia sigui bisa. E palabra ladron lo sigui persigu Fedjai pa
restu di su bida.
Esaki no tin di haber ku forsa di palabra so, sino tambe ku e karakter i poder di e
medionan di masa. Awe no ta dia pa papia riba e medionan di komunikashon, pero si
mi bisa ku nan por multiplik forsa di palabra, mester duna un idea pakiko tambe. Si un
hende bisa bo diskretamente ku dos boton di bo paa ta habr, bo por sinti bo un tiki laf,
pero djis despues ya bo a lubid. En kambio si ami par aki, dilanti di tur hende, hasi
uzo di mi mikrofon, ant bisa ... mi ker a hala Kilin su atenshon riba e hecho ku su

101
paa ta habr ... T mesun palabranan, pero sakando Kilin for di anonimidat dje forma
ei, e palabranan tin hopi mas impakto.
Pesei, na mi pareser, no por komunik via e medionan manera ta kmbers riba
bo veranda na kas. Si nan bisa na radio: Ta rekomendabel pa hereb awa di bebe, ta
otro ku si nan bisa: Awa na Krsou ta pst ku mikrobio. E prom frase ta alert bo, e
di dos ta spanta bo. I si bo lesa: E mayornan ta protest kontra regla nobo di skol, ta
otro ku si bo lesa: E mayornan no ta asept soketada na man di ningun maestro di
skol. E prom frase ta inform; e di dos ta instig.
Palabra via e medionan di masa tin e poder di domin mente di hende. Ta pesei,
por ehmpel, ta asina kostoso pa pone aviso den e medionan di masa. Loke bo ta paga
pe no ta e 30 seknde den aire ni e pida papel di korant, sino e poder pa influensi
pensamentu di e grupo ku bo ke kontrol.
Esaki ta trese mi riba e instrumento di merkadeo. Den merkadeo nan ta uza
palabra di tal forma ku e ta kapta imaginashon di hende. Imagin bo, bo mira dos
diferente propaganda pa un bter di awa. Un bter tin e etikt ku e palabranan: Awa di
yobe. E otro tin un etikt ku ta bisa: Awa natural. Maske tur dos ta e mesun awa, i nan
a keda proses na mes manera, e palabranan awa di yobe por pone bo pensa riba tur
e sushedat den e het kaminda e awa ta pasa prom ku e drenta e bter ei. En kambio,
awa natural ta atra bo, pasobra e ta pone bo kere ku bo ta un hende konsiente. f ,
pa duna un ehmpel konos ... ora bo tende e lema: Wrigleys P.K. a pega manera un
bals, bo sa ku no ta bou di bo sapatu nan ke men ku el a pega. Ta djis un wega di
palabra pa bo krda ku e produkto tei pa keda.
Tin diferente pueblo oriental ku ta tuma forsa di palabra asina na serio, ku hasta
nan ta skohe nmber di yu ku ta refer na kalidat noble i bunita, pasobra nan ta pensa
ku nifikashon di un nmber tin poder pa influensi personalidat i hasta destino di hende.
Ta di spera ku e teoria di nmber ak no ta klp, pasobra lo ta masha duele si destino di
nos muchanan ta depend di nmber ku nan famia a plak na otro despues ku nan a
stroi lter ku slaba manera pipita di aros. Ta bon ku ainda nos tambe tin nmber ku un
bunita nifikashon, manera Nydia, ku ta nifik refugio.
Mi a papia te ainda riba e forsa original di palabra, e maneranan pa multiplik e
forsa ak i riba diferente forma di komunikashon. Tin manera tambe pa kibra forsa di
palabra, pero mi no ta bisa muchu di esei, pasobra si tin algu ku ta devalu palabra, ta
ora hende papia hopi pa bisa tiki kos. Pesei, mi ke bisa so ku tin dos remedi efektivo pa
kura e malesa ei: un pn kr ku punta diki i e knpi riba kmpiuter pa delete.

------------------------------
Prom parti di e lektura di Bernadette Heiligers, tres na okashon di presentashon di e
kolekshon di poema Luho di Speransa di Nydia Ecury.
Adapt i sak for di Kristf nr. XII-4

----------------------------------------------------------------------------------------------------.

102
Teoria di Argumentashon (2)
Unidat 17 28
(E informashon ak lo apares den buki 5 i 6 di e mtodo di papiamentu pa skol
avans: Mosaiko i Cristal.)

------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

Kontenido
Unidat 17

Mas sofisma komo argumento (1)


Den Mosaiko, buki 4, a splika kaba ku hopi biaha un persona ta uza deliberada-mente
un argumento inkorekto, un sofisma, pa asina konvens e lesadnan f e skuchadnan
di su rason; esta, ku su opinion f pensamentu ta esun korekto, ounke ku pa logra esei,
e sa ku e tin di manipul su lesadnan f skuchadnan.

Algun di e sofismanan f argumentonan inkorekto ku a trata den Mosaiko, buki 4, ta


atake personal, siguimentu di koriente general, generalisashon, menasa, evashon di e
obligashon di suministr prueba, rasonamentu di srkulo/sirkular, relashon di kousa-
efekto inkorekto, apelashon na outoridat robes i komparashon inkorekto.

Den e unidat ak, i esunnan ku ta sigui, lo trata algun sofisma mas. Esakinan ta
trosementu di punto di bista, echo na lug di opinion, sofisma ku tin e struktura: si ... e
ora ei (Als - dan -drogreden), dilema inkorekto (vals dilemma), manipulashon
(manipulatie), defensa di algu pa kua no tin defensa (rechtpraten wat krom is), pregunta
retriko i forma na lug di kontenido (vorm voor inhoud).

Aki ta sigui algun ehmpel di e sofismanan menshon:

1.- Trosementu di punto di bista (standpunt vertekenen) komo argumento. Ora un


hende no tin mas argumento ophetivo, e por trata di trose punto di bista di e otro
persona. Pues, e ta trose, kambia f eksager punto di bista di e otro persona di
manera ku e por refut esaki f habri un otro diskushon.

Ehmpel:
* - Den tempu di karnaval tin masha hopi bringamentu.
- Pues, bo ke bisa mi ku ta bringad so ta partisip na karnaval?
* - Tnis ta un deporte pa hende ku rekurso finansiero.
- Bo ke men ku ta hende riku so por hasi deporte ant?

Den e dos ehmpelnan aki riba, un di e personanan ta kambia punto di bista di e otro,
dunando un interpretashon indese na esaki.

103
2.- Echo na lug di opinion
Ta sosod ku tin biaha un orad f skirbid ta duna un opinion komo un argumento,
pero e ta present esaki komo un echo. Hasiendo esaki, e ta purba di hasi e argumento
fuerte i slido.

Ehmpel:
Ta un echo ku ekonomia no ta un materia difsil na Havo.

E orad f papiad ku ta bisa esei no sa kiko ta e diferensia entre echo i opinion. Ku


echo ta refer na un brdat ku por haa bk den fuente manera buki di historia,
ensiklopedia i statistik. Ku opinion ta refer na pensamentu di un individuo. E persona ku
ta present opinion komo echo ta bendiendo su interlokutor gatu na saku.

Mas ehmpel:
Ta un echo ku e alumnonan di havo-5 ta masha floho.

Aki nos tin un opinion ku a keda tres dilanti komo un echo. E persona no por f no ke
hasi distinshon entre echo i opinion. E ta present su opinion deliberadamente komo un
echo.

Tarea:
Aki ta sigui dos ehmpel: unu di opinion i otro di echo.
Ehmpel di echo:
*Ta un echo ku Boneiru ta situ na parti Wst di Krsou.
Ehmpel di opinion:
* Segun mi, niun mucha den klas di eksamen na skol avans no ta haa bon punto pa
ingles.

Tarea:
Formul dos ehmpel di opinion i dos ehmpel di echo.

-------------------------------------------------
Unidat 18

Mas sofisma komo argumento (2)


Nos ta sigui ku algun di e sofismanan menshon na unidat 17.

3.- Sofisma ku tin e struktura: si ... ant/e ora ei (Als - dan -drogreden):
E papiad f skirbid ta bas su mes riba e fama, e popularidat f e simpatia general di
kua sierto persona ta disfrut pa uza esaki den su argumento. E persona ak por ta un
artista di televishon f sine, un deportista konos f un poltiko. Asina e ta krea un
relashon entre e persona i su supuesto perisia f kapasidat profeshonal.

Ehmpel:
* Si esei ta e palabranan di Lareina, anto e mester ta bon.

104
* Si ta nos prom minister a bisa e kos ei, e ora ei no tin duda, e mester ta korekto.

Ta hasi hopi uzo di e tipo di argumento ak den teksto di propaganda, den teksto
apelativo, pues. Por ehmpel, den korant, bo ta lesa f na televishon bo ta tende Si bo
ke paa limpi i suave, anto ta Manal bo mester uza. Si bo ke un kas limpi di pster,
anto ta Baygon bo tin di uza.
Tambe den e rea poltiko, e tipo di argumento ak ta bini dilanti. Ehmpel: Si ta nos
prom minister a hasi e deklarashon ei, anto lo e mester ta bon. Ta estables un
relashon entre e dos partinan di e argumentashon ku no ta eksist realmente.

4.- Dilema inkorekto (vals dilemma):


E papiad f skirbid ta suger inhustamente ku ta eksist un kontraste; f e ta pone dos
punto di bista kontra otro, kaminda ta masha kla ku ta un di nan tin e preferensia. E
orad f skirbid ku ta uza e tipo di argumento ak ta manipulando su pbliko f su
lesadnan, mirando ku e ta skonde f ta hasi manera no tin mas posibilidat f opshon.

Ehmpel 1: Ta un kos so bo por hasi den e situashon ak. (Punto di bista)


Sea bo ta habri bo boka papia awor, f bo ta sera bo boka pa semper.
(Argumento.)
Ehmpel 2: Sea bo ta apoy mi, f bo ta kontra mi den e asuntu ak. (Argumento.)

E persona ku ta konfront su skuchadnan ku un eskoho entre dos posibilidat, i ta


skond e posibel otro posibilidatnan ta manipulando su skuchadnan. Pues, ta bon pa
puntra si realmente ta trata di solamente dos posibilidat na momentu ku ta evalu e
argumento ak.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 19

Mas sofisma komo argumento (3)


Nos ta sigui awor ku algun sofisma mas ku a menshon na unidat 17.

5.- Manipulashon (manipulatie): Ta papia di manipulashon den argumentashon ora e


papiad ta uza deliberadamente argumento vago, ta formul di un manera ambiguo,
lagando elemento klave af. Pues, hopi biaha por duna un interpretashon mltiple na
punto di bista i e argumentonan di e papiad. Bon mir, e skuchadnan f lesadnan
no tin nada na e argumentonan; nan no por saka ningun konklushon konkreto for di
nan; nan no ta karni ni pisk.
Un reakshon tpiko di un persona ku ta uza manipulashon ta generalmente: S, pero no
ta esei mi a bisa. No ta e kos ei mi ke men. Bo ta pone palabra na mi boka.

Ehmpel di algun argumento manipulativo:


* Di un banda, mi no ta komprend su reakshon, pero, di otro banda, mi por komprond
dikon e ta reakshon asina.
* En prinsipio, tur hende tin un tiki rason.

105
6.- Defensa di algu pa kua no tin defensa (rechtpraten wat krom is):
E papiad ta trata di defend f hustifik un punto di bista ku no ta sirbi. E
argumentonan ku e ta uza ta kompletamente kontrali na su opinion real f su punto di
bista. E ta trata di hustifik loke no ta bon, dunando otro hende f sirkunstansia falta di
e eror ku el a hasi. Den su intento, e por bai asina leu ku e ta kambia su desepshon den
satisfakshon, su rabia den gratitut i su estupides den habilidat.

Ehmpel:
* Punto di bista: Echo ta ku bo ksamen no a bai masha bon. Bo por duna mi un motibu
pa esei?
Argumento: Bon mir, mi ta hasta kontentu ku mi no a slag.
* Punto di bista: Bo mayornan no a permit bo bai e fiesta di skol. Ta dikon?
Argumento: Mi n prd nada; e fiesta tabata masha masha laf mes.

-------------------------------------------------------------------------------------------

Unidat 20

Mas sofisma komo argumento (4)

7.- Pregunta retriko:


Den e kaso ak, e papiad f orad ta uza un tipo di pregunta komo argumento. Un
pregunta retriko ta un pregunta riba kua e papiad no ta spera di haa un kontesta f
reakshon. Pues, den forma di un pregunta, e ta hasi un afirmashon ku ta haa forsa di
un argumento blido i konvinsente, di un echo prob.

Ehmpel:
*Punto di bista: Ta normal ku siendo adolesente den grupo, bo ta teroris e hendenan
den bo bario.
Argumento: Nos tur ke ta yn, rpido i loko, bo tambe tg?

*Punto di bista: Komo gai grandi, nos tabata oblig esnan mas chik bai hiba respondi
serka e cheknan pa nos.
Argumento: Ta ken no ta asept outoridat di esun mas grandi i mas fuerte?

E papiad ku ta uza pregunta retriko komo argumento no ta duna e skuchad tempu


pa reakshon, mirando ku e no ta spera niun kontesta riba su pregunta. Asina e ta
sorprend/kue e skuchad for di base i frs asept su punto di bista.

8.- Forma pa kontenido (vorm voor inhoud)


Den e kaso ak, e persona ku a skucha bo punto di bista, ponensia f opinion ta
reakshon ku un kontraargumento dirig riba e forma i no riba kontenido di bo punto di
bista.

Ehmpel:
* No ta nesesario trk un kara fis asina pa bo bisa loke bo a kaba di bisa.

106
* Bo por a formul bo opinion na un manera un tiki mas simptiko. Asina ak bo ta
ofend hende sin nodi.

E skuchad ak no tin un argumento pa demostr ku punto di bista di e papiad no ta


korekto, pesei e ta reakshon ku un sofisma, un argumento no adeku, imblido i
inaseptabel. Pues, e ta husga punto di bista di e papiad riba e manera ku a formul f
riba e manera kon a tres dilanti. Di e manera ak, e ta kita atenshon di e asuntu
prinsipal i dirig e diskushon riba e detayenan.

---------------------------------------------------------------------------------------------------

Unidat 21

Struktura di argumentashon koordinante


Argumentashon koordinante ta un tipo di argumentashon kompleho. Ku argumentashon
koordinante ta refer na un argumentashon koherente, kaminda e argumentonan dun
ta komplement otro, i ta solamente huntu nan ta forma sufisiente fundamento pa e
punto di bista, ponensia f tsis.

Ehmpel:
Punto di bista: Awor mi ta komprond dikon el a logra haa e hipotek kompletu.
Argumento: E ta dispon di e entrada reker; ademas, e ta ainda bou di e lmite di edat
stipul.

Struktura di e argumentashon ak ta: Pb < 1a + 1b. Pues, e punto di bista ta


fundament riba dos argumento ku ta komplement otro. Pa e persona den e ehmpel
por a haa e hipotek, e mester a kumpli ku tur dos rekisito. Pues, huntu e dos
argumentonan ta apoy e punto di bista.

Tarea:
Buska f invent dos ehmpel di e tipo di argumentashon ak.
-------------------------------------------------------------------------------------------------------

Unidat 22

Struktura di argumentashon supordinante

Argumentashon supordinante ta un otro forma di argumentashon kompleho. Den e kaso


ak, ta duna argumento pa apoy f fundament e argumento prinsipal. Ta yama e
argumento ku ta apoy un argumento prinsipal, supargumento. Pues, pa bo por
defend bo punto di bista, bo ta apoy esaki ku un argumento prinsipal. Pero, si e
argumento ak tambe mester di apoyo, bo ta apoy ku un supargumento. I, tin biaha, e
supargumento tambe mester di apoyo. Den e kaso ei, bo ta haa un supsupargumento.
Bon mir, tur supargumento i supsupargumento semper ta un spesifikashon, splikashon
f aklarashon di e argumento prinsipal.

107
Ehmpel:
Nos bnt di tnis ta di opinion ku mester suspend e empire ku a falta hende rspt na
e torneo di Copa Davis, awor ku a keda prob ku el a komport malu durante e wega
entre un tenista chileno i esun di Aruba. Ora e tenista chileno ker a kuestion un bala ku
e empire a kanta out, el a ofend e chileno, gritando ku hende siegu no mester hunga
tnis.

Punto di bista: Mester suspend e empire ku a falta hende rspt na e wega di Copa
Davis.
Argumento prinsipal: E empire a komport malu.
Supargumento: El a ofend un tenista chileno.
Supsupargumento: El a bisa e tenista ku hende siegu no mester hunga tnis.

Struktura di e argumentashon ak:


Punto di bista: < Arg.Pr.< SupArg.< SupsupArg. f Punto di bista: < A1 < A1.1 < A1.1.1

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

Unidat 23

Skema di argumentashon: Argumentashon a base di kousa/efekto

Tur argumentashon ta bas riba un relashon determin entre e partinan: e punto di


bista/opinion i e argumento(-nan). Den e kaso ak ta papia di tipo di argumentashon f
skema di argumentashon den teoria di argumentashon. Bas riba e diferente
relashonnan ku por tin entre e punto di bista i e argumento(-nan), ta yega na un
klasifikashon di e diferente tiponan di argumentashon. Den e unidat ak i e siguiente, lo
trata, entre otro, e siguiente skemanan di argumentashon: argumentashon a base di
kousa/efekto; argumentashon a base di bentaha i desbentaha; argumentashon a base
di semehansa i komparashon; argumentashon a base di ehmpel i argumentashon a
base di karakterstika.

Aki ta sigui dos ehmpel di argumentashon a base di kousa/efekto:

Ehmpel A:
Pb.: Abo lo lanta sigur ku kayente di kurpa maan mainta,
Arg.: pasobra bo a kana den waseru henter atardi.

Ehmpel B:
Pb.: Bida di bo outo lo ta masha krtiku;
Arg.: bo no ta hasi nada na mantenshon di dje.

Den e dos ehmpelnan menshon, por mira ku a uza un argumento komo kousa di e
efekto (konsekuensia) ku a keda ekspres den e punto di bista.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

108
Unidat 24

Skema di argumentashon: Argumentashon a base di bentaha i desbentaha

Aki ta sigui dos ehmpel di argumentashon a base di bentaha i desbentaha.

Ehmpel A:
Pb.: No ta rekomendabel pa amplia planta di nos refineria di petroli aktualmente
Arg. si tuma na kuenta ku awor aki mes e ta hasiendo hopi dao na nos
medioambiente.

Ehmpel B.:
Pb.: Ta bon ku a amplia enseansa obligatorio te na diesocho aa.
Arg: Esei ta evit ku hben di e edat ei ta keda kana prnada riba kaya.

Den e prom ehmpel, a menshon un desbentaha ku lo bira mas grandi si amplia e


refineria, i den e di dos ehmpel, a menshon un bentaha di e lei di enseansa
obligatorio.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 25

Skema di argumentashon: Argumentashon a base di ehmpel i Argumentashon a


base di semehansa i komparashon.

Ata aki dos ehmpel di argumentashon a base di ehmpel:

Ehmpel A:
Pb.: E alumnonan no por traha e enkargo di habilidat di skirbi pis ak.
Arg.1: Marelva no por a logra skirbi su relato di investigashon pa historia.
Arg.2: James no ta por a skirbi e resea di un buki pa hulandes.
Arg.3: Mario no a logra resum na un manera adeku e artkulonan.

Ehmpel B:
Pb: Produkto aleman tin mih kalidat ku produkto hulandes.
Arg.: Wrs di Alemania ta mas dushi ku limonada di Alemania.
Arg.: Outo aleman tambe ta mih ku esun hulandes.

Ata aki dos ehmpel di argumentashon a base di semehansa i komparashon:

Ehmpel A:
Pb.: Intervenshon di Nashonnan Un na Kosovo no tabatin sentido,
Arg.: pasobra e intervenshon na Bosnia-Herzegowina tampoko no a yuda ku nada.
(E situashon na Ksovo ta komparabel ku esun na Bosnia-Herzegowina.)

Ehmpel B:

109
Pb.: Tur hende ku ke por stp di huma.
Arg.: Si bo ta un gran bebed di alkohl, tambe bo por stp si bo ke.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 26

Skema di argumentashon: Argumentashon a base di karakterstika.

Den e tipo di argumentashon ak ta uza e karakterstikanan di algu komo argumento di


apoyo. Esei no ke men ku e argumento di karakterstika ta semper unu blido i slido.

Ehmpel:
Pb.: E restorant ak sigur lo ta hopi karu,
Arg.: pasobra tur kaminda nan ta bisa ku e ta un restorant di tres strea.
(Ta konos ku karakterstika di un restorant di tres strea ta ku nan ta karu.)

Pb.: Mi ruman may ta realmente un amante di msika.


Arg.: E tin mas ku 4000 CD den su kashi di msika.
(E pensamentu ta ku karakterstika di un amante di msika ta ku e tin hopi CD.)

-------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 27

Anlisis i evaluashon di argumentashon (pregunta krtiko/di kontrl)

Manera a bisa kaba na kaptulo 2, parti 3, ta importante pa un lesad f skuchad por


rekonos f rekonstru skema di un argumentashon si e ke evalu e argumentashon
riba su balides. Unabes ku a saka af e tipo di argumentashon ku a uza, ta fsil pa hasi
algun pregunta di evaluashon relashon ku kontenido di e argumentashon. Pues, kada
skema di argumentashon tin su propio preguntanan di evaluashon f preguntanan
krtiko. Relashon ku e sinku skemanan di argumentashon present den e unidatnan
anterior, por hasi e siguiente preguntanan krtiko. Por ehmpel, relashon ku e skema
di argumentashon a base di kousa i efekto, ta hasi normalmente e siguiente
preguntanan:

- Ta sigur ku e kousa lo tin e efekto/konsekuensia menshon ei? No ta posibel ku e por


tin otro (f mas) efekto/konsekuensia?

Relashon ku e skema di argumentashon a base di bentaha i desbentaha, ta usa e


siguiente preguntanan pa evalu:
- E bentaha f desbentaha menshon ta eksist realmente? A tene kuenta ku tur otro
posibel bentaha f desbentaha importante?

Relashon ku e skema di argumentashon a base di ehmpel i esun di argumentashon a


base di semehansa i komparashon, ta hasi e siguiente preguntanan pa evalu:

110
- A uza sufisiente ehmpel, i nan ta sufisientemente representativo di manera ku nan ta
fundament e punto di bista?
- E komparashon has ta korekto? E komparashon ta blido?

I, finalmente, tokante balides di e skema di argumentashon bas riba karakterstika, ta


hasi e siguiente pregunta:
- E karakterstika (f propiedat) menshon ta realmente un karakterstika?

Pues, ta importante pa un lesad f skuchad por rekonos f rekonstru e skema di un


argumentashon si e ke evalu esaki riba su balides. Unabes ku el a estables e tipo di
argumentashon ku a uza, ta masha fsil pa e hasi algun pregunta evaluativo, algun
pregunta krtiko, relashon ku kontenido di e argumentashon.

------------------------------------------------------------------------------------------------------
Unidat 28

Aseptabilidat di un argumentashon

Pa por asept un argumentashon oral f skirb, mester inklu algun punto mas den
anlisis i evaluashon di e argumentashon. Ademas di e skema di argumentashon, ta
trata di e siguiente puntonan: konsistensia, verifikabilidat/komprobalidat, dato relevante
relashon ku e fuentenan konsult, apoyo nesesario, i balides di e argumentashon. Den
e siguiente unidat ak, lo elabor riba e sinku puntonan ak, menshonando e
preguntanan ku generalmente ta hasi ora ta evalu i analis e argumentonan di un
argumentashon na un manera krtiko.

1 Konsistensia:
E argumentonan uz pa e skirbid f papiad ta kuadra ku otro f
nan ta kontrades otro?
2 Verifikabilidat:
E skirbid f papiad ta ofres su pbliko lesad/skuchad e posibilidat di por verifik
f kontrol kontenido di e argumentonan ku el a trese dilanti?
3 Dato relevante relashon ku e fuentenan uz:
E argumentonan ku a bini dilanti ta bas riba dato relevante sak for
di e fuentenan skoh pa apoy tpiko di e argumentashon?
4 Balides di e argumentashon:
E argumentonan uz ta realmente blido, es desir, no a uza sofisma
komo argumento?
5 Apoyo nesesario:
E argumentonan uz ta realmente apoy e puntonan di bista tres
dilanti den e argumentashon? Nan ta blido?

Por bisa ku ta konsider argumentashon aseptabel ora e argumentonan tres dilanti


- ta sosten realmente e punto di bista/ponensia/tsis;
- ta konvinsente (slido) i
- no ta kontrades otro.
-----------------------------------------------------fin--------------------------------------------
111
Algun teksto i alinia for di teksto (pa enkargo):
Teksto: 6
Violensia Domstiko
un problema ku ta mishi ku nos tur
Durante e ltimo aanan, por a mira un kresementu den e forma ku ta solushon
problema di violensia domstiko. Esaki ta bai den e forma tradishonal, esta, ta laga sera
e agresornan. Esaki ta e niko forma ku den mayoria di kaso ta duna satisfakshon.
Pero, riba un trmino largu, e solushonak ta inefektivo i alabes hopi karu. E
konsekuensia di djis sera e agresornan ta ekstremadamente negativo pa desaroyo di
nos nashon i amor propio.
Daira Leer, direktor di Fundashon Yudansa pa Vktima Krsou, ta trese dilanti ku algun
aa pas, disead di e struktura nobo di gobernashon, konsehero i poltiko a kristalis
un vishon nobo i tuma kurashi pa kibra ku pensamentu tradishonal. Nan a disid di
asum responsabilidat di e sektor sosial di krmen atrobe, den e kaso ak, di Violensia
Domstiko. No solamente e responsabilidat pa prevenshon di krmen pero tambe pa
korekshon di esaki, por ehmpel, pa medio di intervenshon di krsis, tratamentu i
mediashon.
Segun Leer, mester mira krmen f violensia manera, entre otro, violensia
domstiko, komo un konflikto entre un agresor, e vktimanan i nan komunidat sosial.
Sektor sosial mester eksig i haa bk su responsabilidat pa hasi suidadano
responsabel pa nan aktonan. Hasiendo esaki, sektor sosial ta fasilit maneho propio i
transformashon di e problema.
E plannan bunita organis ta un parti importante di implementashon, pero nan ta
e prom stapnan chik. E profeshonalnan den sektor sosial rpidamente mester laga e
kambio ak traha pa medio di implementashon di e mtodonan sosial manera training
pa konsientis vktima i agresor i terapia pa mbos.
Sektor sosial mester di profeshonal na nivel haltu pa konfront e komplehidat di
violensia domstiko. E sektor mester pensa den trmino interaktivo. E mester bira
partner ku sektor di hustisia pa den un forma stratgiko husga ora ku mester atend ku
man duru i mobilis pa husga unda mester di man duru.
Sektor sosial mester surpas aserkamentu negativo i individual i ofres mtodo
di solushon pa e relashon, Leer a bisa. Violensia domstiko ta un problema ku ta mishi
ku nos tur. Pues, mester tuma responsabilidat pa prevenshon i korekshon sosial, asina
Leer a sigui enfatis.
Aa pas Fundashon Yudansa pa Vktima Krsou a selebr 5 aa di eksistensia,
5 aa di hubileo di Fundashon Yudansa pa Vktima Krsou. Kiko esei ta nifik? Segun
direktor Leer, pa 4 aa konsekutivo sigur FYVK tabata 24/7 disponibel pa komunidat di
Krsou pa e duna yudansa i apoyo na vktima di diferente delito komet kontra nan. E
ltimo kuater aanan den kua el a fungi komo direktor tabata e aanan di un lucha
intenso i inmenso. Ku lucha e ta refer aki na e trabou ku FYVK mester a hasi pa haa
su derechi di eksistensia bk den komunidat. E fundashon mester a sera konos i traha
den estrecho kooperashon ku tur su partnernan sosial atrobe i hasi pa komunidat sera
konos un biaha mas ku FYVK.

112
Kiko FYVK por nifik pa nos komunidat? Mester mustra gobirnu ku FYVK ta un
nesesidat i ku komunidat no por mas sin dje, segun Leer a sigui bisa. Mester struktur
kiko spesfikamente ta e tareanan di FYVK, pasobra sierto momentu tabata yama FYVK
su piket team pa tur pero tur kos ku pasa den komunidat. FYVK ta funshon en total ku
4 persona den servisio permanente, e direktor i un koordinad, dos persona ku kontrato
i un grupo di boluntario di 23 persona ku ta traha ku nan alma i kurpa pa komunidat.
Daira Leer, direktor di Fundashon Yudansa pa Vktima Krsou, ta hopi kontentu
ku e mensahe ta yegando tur kaminda, prinsipalmente serka e vktimanan i tambe e
abusadnan. Leer ta reakshon satisfaktoriamente riba e diferente konferensianan di
Violensia Domstiko ku tabatin den e ltimo tempunan. Ta mas ku klaro, kaminda ku
nan komo organisashon por duna un man, nan lo hasi esaki sin mas. Manera a
menshon ariba, importante ta ku e mensahe ta yegando tur kaminda den komunidat.
--------------------.
Sak for di korant: TAsina edishon number 1. Sptmber 2013
-----------------.

Enkargo: Kombert e frasenan ak den ponensia f argumento.

1 Despues di mas di 10 aa, nos a ahust algun preis pa nos servisionan pa


refleh e gastunan di material i prosesamentu di e servisio ku ta oumentando.

2 Por fabor, tuma algun mint pa revis e gastunan nobo di nos servisionan, ku
lo drenta na vigor entrante 1 di febrari 2014.

3 E informashon ak ta aksesibel riba nos wpsait i na nos brnchnan.

4 Tuma nota ku vrios di e servisionan ak ta grtis via MCB@home, MCB


Mobile i na nos bankomtikonan.

113
Alinia for di teksto:

Un solushon pa nos enseansa

Mi ta mira un solushon pa enseansa, pa nos sia nos muchanan papia mas. E


solushon ei ta ku nos ta introdus mas diskushon i trabou den grupo den nos
enseansa. Ta brdat ku mi no a haa edukashon pedaggiko ni didktiko, pero mi por
papia si di propio eksperensia, pasobra mi ta den un proyekto ku yama Vishon Krsou.
Den e proyekto ak, nos mester hasi algun presentashon. Te aworak, mi a tene tres
presentashon pa hubentut di seis te ku diessinku aa. E prom parti tabata konsist di
un charla, i den e di dos parti, mi a laga e hbennan diskut i kooper den grupo. Esei a
hasi ku e hbennan ak a bin mira e proyekto komo algu di nan mes. Pues, nan a tuma
Vishon Krsou, un vishon di mas o mnos 18 adulto, i hasi nan propio vishon. Nan por
a rekonos nan mes aden. Pues, e sistema ak ta mas efektivo. Si bo laga hende traha i
diskut den grupo, nan ta bai rekonos nan mes aden, i nan ta hasi algu di nan mes.
Dor di esei, nan por papia di nan mes eksperensia. Esaki no ta algu ku otro a impon
riba nan for di ariba, pero algu ku nan mes a traha ariba. I si bo mes a traha riba algu,
bo sa kiko bo tin.

-----------------------------------------------------.

114
TEKSTO 7: KAYA DI MEDIOAMBIENTE
Ku konstrukshon di e fasilidat ak ta bira posibel pa hende ku tin material, ku Selikor
ta asept pa resiklahe, entreg esaki sin ku tin di bai te na e parti patras di landfill pa
deposit nan sushi. Por konsider e kaya di medioambiente aki komo un kaya estilo drive
through den kua kliente ta pasa ku su vehkulo i para na e diferente knteinernan destin
pa diferente tipo di sushi. Kada knteiner lo tin un brchi ku ta indik kua tipo di sushi
mester bai aden. Ta papia pa su mes ku, pa hasi esaki, e kliente mester surti su sushi
adelant. Importante ta pa e sushinan ku ta keda entreg na e kaya ta bon surt.
No ta tur kantidat di sushi por hiba na e kaya di medioambiente. Ta asept un
mksimo di un baki di pikp na e kaya ak. Pa un kantidat mas grandi di sushi ku ta bini
surt kaba, personal di e kaya di medioambiente lo duna instrukshon unda mester deposit
esaki. Den tur sobra kaso, mester bai deposit e shushi riba landfill.
Uso di e kaya di medioambiente ta kompletamente grtis, saliendo for di e punto di
bista ku e klientenan ta entreg nan sushi surt kaba. Pa sushi ku no ta surt, ta aplik e
mes prosedimentu ku ta aplikabel pa landfill. Hasiendo uzo di e kaya di medioambiente, e
klientenan lo spar eventual gastu ku lo tabata mar na bentamentu di shushi na landfill.
Hasiendo uzo di e kaya di medioambiente, un kliente ta evit, na prom lug, ku e
mester kore den su vehkulo bai te na e parti di mas patras di landfill. Ta bini aserka ku
kliente no ta paga nada pa deshas di nan sushi. E kontribushon mas grandi ku e kaya di
medioambiente ta ofres na komunidat ta ku uzo di e kaya ak ta redus e kantidat di sushi
ku ta bai result na landfill, i konsekuentemente, ta alarg bida di nos landfill. E ltimo ak,
sigur, ta benefisi nos medioambiente i halsa nos nivel di bida. Banda di esaki tambe, por
bisa ku e kaya di medioambiente ak ta kontribu na nos ekonomia ya ku, despues di
proses e sushi, lo eksport esaki pa e lug kaminda ta uza material resikl pa traha
produkto nobo. E kaya di medioambiente, pues, ta krea empleo lokalmente i ta aport na
nos reserva di divisa.
E kaya ta habr di 7 or di mainta te 5 or di atardi durante henter siman, pues, di
djaluna te djadumingu. Abo i Selikor, huntu nos ta sigui tene e isla ak limpi.

---------------------------------.
Artkulo bas riba folder di Selikor

Enkargo:

- Revis e teksto ak.


- Inklu solamente un supttulo.
- Drecha e uzo di puntuashon.

115
------------------------------------------------------------------------------------------------------
REPORTAHE Mdulo 4
Algun opservashon relashon ku trahamentu di REPORTAHE

Definishon: - Un reportahe ta un relato den kua ta duna hopi informashon na e


lesadnan (funshon). Normalmente, un reportahe ta resultado di un
investigashon has (pa un periodista) di un tpiko di aktualidat i di
interes general.
- Kasi semper ta tuma komo punto di partida e susesonan
/echonan ku tabata notisia i ku a hasi bastante impreshon riba un
pueblo/komunidat. Ta konsider un reportahe un notisia ampli,
profundis i analis (di e echonan/susesonan).
- Den un reportahe ta desaroy e tpiko skoh di un forma atraktivo
i fundament.

Tpiko di reportahe
E skirbid di un reportahe ta kompil dato, buska kousa, analis
e konsekuensianan, skucha opinion di e protagonistanan i e
partisipantenan/instansianan envolv i di e testigunan pa asina e
por profundis den e problema/tpiko di e reportahe i duna un
vishon amplio di dje (di tur su fasetanan).
- Un tpiko pa un bon reportahe ta, por ehmpel: Kon e ilegalnan ta
drenta Aruba/Krsou/Boneiru? Kon sigur trfiko ta na
Aruba/Boneiru/Krsou? f Krsou/Aruba ta un pais demokrtiko?
Areglo di penshun di mandatario. Subida di penshun di behes na
65 aa. Seguro bsiko pa tur gremio.

Forma di traha: - Traha un lista di e diferente puntonan/asuntunan relashon ku e


tpiko skoh. Por ehmpel: forma di transporte, frontera, f
orgen, etc
- Buska informashon/dato den diferente fuente: buki, Internt,
foyeto, korant, entrevista.
- Disid despues kua informashon lo uza i den kua sekuensia lo uza
esaki.

Struktura di reportahe
- E alinia di introdukshon ta importante, pasobra su ophetivo ta
pa kapta atenshon/interes di e lesadnan. Finalis e reportahe ku
un bon alinia di konklushon ku por konten un resmen f un
konklushon. (Un komienso ku ta atra, un desaroyo interesante
i un final konkreto.)
- Por inklu material grfiko pa oument grado di ophetividat di e
reportahe.
Konvenshon: Generalmente, relato di e reportahe ta deskriptivo; e tin un
kontenido sosial i humanitario.

116
Funshon di reportahe: - inform e lesadnan, pero tambe konmov i provok di tal
manera ku e lesadnan por forma nan propio opinion.

E mih reportahe: - ta esun ku e lesadnan ta lesa, komprond i keda krda.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

117
(3)

TENTAMEN DI MASTER PAPIAMENTU INTERAKSHON


SKIRB-MDULO 4 (TAVA-4)
Lesa e siguiente teksto ku hopi atenshon, kontest e preguntanan i kumpli ku e
enkargonan. No ta permit hasi uzo di reader, buki, diktado f anotashon di
kolezje. E tntamen ta konsist di 5 pgina i 15 pregunta habr i ser. ksito ku e
tntamen. Tempu di tntamen ta 3 ora (15.00 - 18.00). (Fecha: 10-12-2010 Kohrt
nr. 1)
_____________________________________________________________________

TEKSTO:
KIKO NOS A SIA DI E KONSEKUENSIANAN DI TOMAS?
1
Ni sikiera den forma di orkan f tormenta tropikal, Tomas a klsh ku Krsou,
pero asina mes ku vrios konsekuensia devastador pa nos komunidat. 2Un enorme
kantidat di awa torensial a basha riba nos isla, lagando e reanan di Punda, Salia,
Zeelandia, Koraal Specht, Monte Carmelo i Bandariba den un situashon masha ferfelu.
3
Kas i negoshi a yena ku awa, daa propiedat i merkansia balioso, pone, ademas, ku
vrios outo a keda peg den awa riba kaminda pbliko. 4E nivel di awa ku a subi ta e
faktor ku a hasi nesesario pa evaku un kantidat grandi di siudadano den algun di e
reanan menshon. 5waseru a kai forma plas grandi di awa i lastra meskla di awa
sushi di roi i kloaka den e kayanan, kreando asina un situashon a-higiniko i peligroso
pa sal.
Pa enfrent e situashon di kalamidat ku Krsou a ha konfront kun, vrios
instansia di gobirnu, formando un tim di kalamidat, a interven, tur ku bon intenshon,
pa resolv e problemanan ku a surgi. Tg, dos persona a fayes durante e
sirkunstansia di kalamidat ak.
1
Sinembargo, un aktitut remarkabel di e suseso ak ta esun ku ketu bai nos
outoridatnan ta aktua segun un aserkamentu sentralista (top - down). 2Pues, kasi nunka
no ta embolb e propio habitantenan f e organisashonnan lokal di e barionan konsern.
3
Reda Sosial, por ehmpel, ku tur su bon intenshon, ta sali manera for di ariba bin kai
abou pa drenta e barionan i bisa e habitantenan kiko mester sosod den nan bario. 4Aki
atrobe nos a prd un oportunidat di oro pa desaroy nos mes hendenan, embolb i
duna e propio habitantenan partisipashon pa nan por bira e agentenan ku por yuda i
duna un man.
Esaki ta kontrali na loke sa sosod den e paisnan di Latinoamrika, kaminda
kasi semper e organisashonnan sivil ta tuma mando pa atend i duna asistensia tantu
na grandi komo chik den un situashon katiko i deplorabel.
Mediatn
1
Mediatn ta sin duda un bon inisiativa pa konsientis henter nos pueblo i halsa
e nivel di solidaridat i koresponsabilidat. 2Pa medio di un mediatn por laga tur hende
komprond ku mester hinka skouder bou di esfuerso pa lanta Krsou. 3Sinembargo, a
laga un oportunidat briante manera esaki pasa, kaminda den kooperashon estrecho ku
instansia manera DROV i DOW, Brantwer, Krus Kr i otro por a edifik pueblo. 4A

118
keda sin komunik ku pueblo a base di dato i instrukshon konkreto riba asuntu
relashon ku pasashi di awa, kondishon di dam, kloaka i roi na Krsou, e sentido di
responsabilidat di kada siudadano, prevenshon di desgrasia, higiena i sal di pueblo en
espesial. 5Netamente, durante e mediatn por a hasi hopi den forma di konsientisashon
di nos pueblo.
Final di kuenta, meskos ku den e paisnan bisia, komunidat di Krsou mester dal
e paso pa kumins organis su mes den su barionan i kompromet su mes di tal forma
ku e por asum responsabilidat riba un base kolektivo. Ta robes pa sigui pensa i aktua
riba e base di top-down, manera semper nos a hasi te ainda, pasobra ku esei, ta
paralis i frena inisiativa di e propio siudadanonan ku konos nan bario mih ku kualke
profeshonal.
Den kaso di un fenmeno natural mas grandi i pi, ku lo por tin un impakto
muchu mas grandi ku loke a sosod resientemente, komunidat di Krsou mester sa kon
e por yuda su mes. E habitantenan di kada bario mester por tin sikiera e mnimo na
konosementu i kapasidat pa duna yudansa na otro den situashon doloroso, aktua
kaminda ta nesesario en bes di sinta man krus warda riba e profeshonalnan. Krsou
mester sia di loke a pasa pa nos ta mih prepar pa un prksimo kalamidat.
Komo tal, kada bario mester tin por lo mnos un organisashon chikitu ku por sali
padilanti pa duna asistensia. Mas aleu, mester desaroy i foment den nos barionan un
sistema pa ta mas aktivo i dedik na kultura, arte, deporte, msika, plantamentu, pero
tambe prevenshon den kaso di kalamidat. E eksperensianan di djaluna 1 di novmber
di aa 2010 den oranan di anochi pa su manis djamars 2 di novmber mester sirbi pa
stimul un grado di organisashon kolektivo mas haltu den nos barionan.
-------------------------------------------
Skirb pa Erwin Raphala
Sak i adapt for di xtra di novmber 2010
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Kontest e preguntanan i kumpli ku e enkargonan:

Nivel meso - nivel di alinia


1a. Frase 1 ta e frase nkleo di alinia 1. Bisa kiko ta tpiko i kiko ta e parti
restriktivo di e frase nkleo ak.
1b. E outor a desaroy e frase nkleo den alinia 1? Si/N
1c. Splika bo kontesta.
2. Meskos ku un teksto kompletu, un alinia tambe tin un struktura ku ta konsist
di tres parti esensial. Indik e tres partinan den alinia 3. Esei ta si nan ta den
e alinia naturalmente. Uza e numbernan dilanti di e frasenan pa indik e
partinan.
3. Indik kua ta e frasenan di desaroyo/apoyo den alinia 5.
4a. Kua di e siguiente frasenan tin e potensial pa keda uz komo frase nkleo den
un alinia? Nan ta bas riba diferente alinia di e teksto. (Mas ku un por ta
korekto.)
A. Tg, dos persona a fayes durante e sirkunstansia di kalamidat ku a tuma lug
dia 2 di novmber. (alinia 2)
B. Sigui pensa i aktua a base di e mtodo di top-down ta frena i paralis
inisiativa di e siudadanonan. (alinia 6)

119
C. Pa por duna yudansa na otro den situashon doloroso, tur habitante mester
tin un mnimo na konosementu i kapasidat. (alinia 7)
D. Por ehmpel, ta pesei, ta foment dedikashon na kultura, arte, deporte,
msika, plantamentu, pero tambe prevenshon den kaso di kalamidat. (alinia
8).
4b. Duna un splikashon di bo eskoho(nan).

Den alinia 4 a uza e palabra esaki, den alinia 5 tambe a uza e palabra esaki i
den alinia 6 a uza e palabra esei.
5a. Na kua kategoria di palabra e palabranan di referensia ak ta pertenes?
5b. Na kiko kada un ta refer den e teksto?

Lesa e siguiente alinia i kontest e siguiente dos preguntanan:

1. Ku hopi preokupashon mi a tuma nota di e kasnan kaminda ltimo tempu nan a


deskonekt awa. E sifranan eksakto di kuantu kas, kuantu hende esaki ta afekt, pa
kuantu tempu, etc. mi no ta dispon di dje. Sinembargo, e solo echo ku tin kas ku no tin
awa, pasobra a deskonekt esaki, ta algu hopi lamentabel. Ta lamentabel ku den siglo
21, ainda ta eksist un situashon bergonsoso den nos komunidat ku un kantidat di famia
na Krsou, generalmente esnan den situashon ekonmiko i sosial mas dbil, ta biba sin
seguridat riba awa garantis.
2. Awa ta un nesesidat bsiko di kada ser humano pa e por kumpli ku su debernan
diario. Sin awa no por tin bida, i no por garantis un situashon sal i higiniko, ku tur e
peligernan ku esaki por tin pa salubridat. Falta di awa ta trese kun ku un hende no por
kushin, no por baa, no por hasi uzo sanitario, no por tene su kas limpi i,
outomtikamente, esaki ta trese kun peliger grandi di malesa, no pa e persona so,
pero tambe pa henter su bisindario.

6. Den e prom dos alinianan di e teksto aki riba, por bisa ku e outor a logra un
grado haltu di koherensia tekstual. Kua karakterstika di e alinianan ta
enfatis tal koherensia i unidat?

7. Kon lo bo karakteris e informashon di apoyo dun den alinia 2?


E informashon ta bas riba
A. opinion di e skirbid.
B. algun sita indirekto.
C. hecho lgiko i konos.
D. dato estadstiko.

Lesa e siguiente alinia i kontest e preguntanan:

Droga i Weganan Olmpiko


1
Awendia ta algu opvio ku si un atleta ke gana, bira number un di mundu, e
mester tuma uzo di droga na konsiderashon. 2Dr. Michael Karsen , un mdiko aleman
ku a bisa ku el a preskrib steriode anabliko pa sentenres di atleta di klase, a bisa ku
e atletanan ku hopi talento ta gana un biaha te dos biaha, pero di eksperensia e sa ku

120
nan no ta sigui gana sin uza droga. 3El a konfirm ku e atmsfera deportivo ta pst ku
droga aktualmente (Bamberger i Yeager 65). 4De hecho, tin algun hende ta pretend ku
tur e atletanan ku ta kibra rkrt mester ta uza sierto droga. 5Charles Yaselis, un
katedrtiko di universidat ku a studia uzo di droga den deporte, ta kere ku un
porsentahe haltu di atleta ku a estables rkrt nobo a hasi esei ku yudansa di droga.
6
Segun e, un mayoria grandi di eksperto, ta pensa asina (Herper, alinia 10).

8a. Ki tipo di sita e outor a uza den e alinia aki riba?


8b. Splika dikon bo ta bisa ku e outor a uza tal tipo di sita.
9. Splika si e outor ta menshon e fuente di su sitanan.

Lesa e siguiente alinia i kontest e preguntanan:

Kresementu di uzo di kmpiuter den komersio a keda kompa ku kresementu di


krmen den e mundu virtual. E kantidat di vktima ta sigui krese diariamente. Meredith
Muse a skirbi den su buki Cybercrime ku e prdidanan finansiero deb na robo via
kmpiuter a suma mas ku $25 bion na aa 2005. E kriminalnan siberntiko no ta hrta
plaka solamente pero tambe informashon sekretu. Por ehmpel, nan ta hrta
dokumento komersial, lista di kliente i akta di kompania. Ta manera Bruce a yega di
deklar, No ta plaka so nan ta hrta; nan ta hrta dato, i dato ta poder.

10a. Ki tipo di sita e outor a uza den e alinia aki riba?


10b. Splika bo kontesta.

Anlisis di alinia
Lesa e siguiente alinia di introdukshon di un artkulo i kontest e preguntanan.
1
1. Awendia hopi pais ta konfront vrios problema kompleho i tambe situashon di
polarisashon i anarkia. 2Ta parse ku hopi lider ta pasa fsilmente riba e prinsipionan
bsiko i drenta den debate largu i sin fin, i pa kolmo, sin ningun resultado real. 3E
partidonan poltiko ta asina divid i asina leu for di otro ku nan no ta kapas pa kontra
otro na mitar di kaminda pa asina funshon na un manera satisfaktorio i alkans e
metanan ku a keda propon. 4Sinembargo, e lidernan mester lucha pa derecho di un i
tur, i ta imperativo pa nan paga debido atenshon na hubentut. (102 palabra)

11. A. E alinia ak no tin un frase nkleo. Korekto / inkorekto


B. Frase dos ta ekspres un opinion. Korekto / inkorekto
C. E alinia ak ta koherente. Korekto / inkorekto
D. E alinia ak tin un frase di konklushon. Korekto / inkorekto
E. Frase tres ta un ehmpel. Korekto / inkorekto

12. Saka e sitanan direkto for di e sitanan aki bou, skirbi nan riba bo blachi i aad
e puntuashon nesesario, esta, kma i komia dbel.

A. - Pa bo por bira ganador di Tour de France awendia bo mester uza droga


segun deklarashon di un siklista konos.

121
B. - Algun krtiko a laga sa ku Komit Olmpiko semper tabata reprobabel ora
ta trata di tstmentu di e deportistanan ganador.
C. - Pa bo por gana un kompetensia mundial un deportista renombr a
koment ayera den un programa di deporte awendia bo mester uza droga.
D. - Ta realmente un reto pa elimin uzamentu di droga den deporte
profeshonal awendia segun un periodista merikano.
E. - E konosido tenista Federer a duna di konos ku awendia hopi atleta
profeshonal ta uza produkto ku ta konten droga pa nan por kibra rkrt.

Lesa e siguiente alinia (ku ta forma parti di un teksto) i kontest e siguiente


pregunta:

Mi a tuma nota di un dokumento titul Water as a human right? sak for di


IUCN Environmental Law Program. E dokumento ak ta mustra ku Kambio
drstiko di medioambiente i faktor sosial ta hasi awa ainda mas signifikante
komo un derecho humano. Mi a probech tambe di kmbers i interkambi
ku algun senador di e diferente paisnan ku, aktualmente, ta na Krsou en
konekshon ku e reunionnan di Parlatino pa asina mi haa un idea di kon e
asuntu di awa ta regl den nan pais. Mi a bin komprond ku serka nan, esnan
di mnos rekurso ta paga un preis simbliko. Tambe tin un trk di awa ku ta
pasa den nan bario diariamente, i asina nan por bai buska awa ku ta supsidi.

13. Ki tipo di informashon e outor a uza pa apoy e tpiko general di su teksto?


A informashon bas riba eksperensia propio
B informashon bas riba echo verifikabel
C informashon bas riba argumento
D informashon bas riba dato estadstiko

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

14a. Skohe awor un di e siguiente tpikonan i skirbi un alinia independiente di 125


palabra.
- Dolarisashon di e islanan Bes
- Matrimonio fiktisio
- Islamitashon di mundu

14b. Ki tipo di sekuensia lgiko bo a uza den bo alinia pa organis bo informashon


na un manera koherente i efektivo?
A. sekuensia kronolgiko
B. divishon lgiko di idea
C. komparashon/kontraste

15. Skohe awor un di e siguiente tpikonan i skirbi un alinia independiente di 125


palabra ku ta tene kuenta ku e siguiente kriterionan spesfiko:

- Skirbi un frase nkleo ku tin un tpiko i un parti restriktivo.

122
- Pone e frase nkleo komo e di dos frase den e alinia.
- Inklu un ehmpel i un sita den e parti di desaroyo/elaborashon di e alinia.
- Finalis e alinia ku un frase di konklushon.
(- Pensa un ttulo krtiku pa e alinia. esaki ta bai aden prksimo biaha)
- Indik riba bo blachi e sekuensia lgiko ku bo skohe, ku mester ta un di e
tresnan menshon na pregunta 14b.

E tpikonan ta:
- Obesidat
- Spiritualidat
- Profeshonalismo

------------------------------------------ksito----------------------------------------------

123
(4)
TENTAMEN DI MASTER PAPIAMENTU INTERAKSHON
SKIRB- MDULO 4 (TAVA-4)
Lesa e siguiente teksto ku hopi atenshon, kontest e preguntanan i kumpli ku e
enkargonan. No ta permit hasi uzo di reader, buki, diktado f anotashon di kolezje. E
tntamen ta konsist di 5 pgina i 19 pregunta habr i ser. ksito ku e tntamen. Tempu di
tntamen ta 3 ora (15.00-18.00). (Fecha: 11 -10- 2012 Kohrt nr.2 )
__________________________________________________________________
TEKSTO:

ORA BAKA HOGA NA POS ...


Meskos ku hopi otro hende na nos isla, Green Town Curaao ta ishk pa e desaster
di zeta, ku di un forma drstiko, a afekt naturalesa na Jan Kok. No opstante, ta bunita pa
mira ku, pa motibu di un suseso asina, masha hopi hende ta hala mara huntu i ke hasi tur
kos pa limit e dao mas tantu posibel. Den tempu di kontratempu, ta surgi un sentimentu
profundo di solidaridat i aktividat konkreto; un sintimentu ku esaki no tin mag di pasa nunka
mas.
Naturalmente, ta surgi e pregunta di ken tabata responsabel pa loke a sosod? Un
simpel ehmpel. Si mi ta doo di un kas ku mi ta hr, i e hrd ta laga kranchi di awa kore
pa vrios dia, ta ken ta responsabel pa e kuenta (pa e awa ku a dispid, pa e dao)? Mi no ta
kere ku e persona responsabel ta e doo di kas. E hrd ta responsabel pa su propio
aktonan, i den kaso di negligensia serio, mester hasi responsabel i mester present e
kuenta. Naturalmente, komo doo di e kas, bo no por bula pipa si mantenshon di e kas ta
hopi aa atras, i pa vrios aa, a prmit esei sin hasi kaso. E doo i e hrd, den konsulta
komun, lo mester krea un situashon mih i mas seif posibel.
Ta mas ku klaro ku loke a sosod na Jan Kok no ta den e mesun proporshon ku den
mi ehmpel. Loke a pasa na Jan Kok ta un desaster visibel den i rond di un rea di
naturalesa bunita alolargu di e kosta di Bulbai te na entrada di e salianan. Esaki ta algu di
un magnitut ku nos aki na Krsou, nunka prom, no a yega di eksperensi. I tur esaki ta
kondus simplemente na esun finalmente responsabel: PDVSA, ku ta hr e lug serka
gobirnu pa trasbordo di zeta i ta gana mancha di plaka ku esei.
Ya pa hopi aa ta konos ku PDVSA no ta maha su kabes mash ku regla di
medioambiente i mantenshon peridiko di e refineria ni ku nada ku ta pertenes na dje
(esta, COT; e tankinan di trasbordo na Bulbai). Ya pa hopi aa ta konos ku e influensia
negativo di e refineria i su operador PDVSA riba e bisindario ta grandi, kousando masha
problema di sal, ku posiblemente morto komo resultado. Tin biaha e refineria ta okashon
tantu hol stinki, dol di kabes i biramentu di kabes, ku tur e skolnan pabou di e huma
mester sera, strobando asina nos yunan di kumpli ku nan obligashonnan di skol. Tambe ta
sosod, de bes en kuando, ku ta tapa e kasnan ku un dekel di stf fini, di kua nan ta
deklar despues ku e no ta forma niun peliger pa sal pbliko, i asina tin mas asuntu ta
tuma lug.
PDVSA/Venezuela ta mira e refineria komo e galia ku ta pone webu di oro, i e ta
gosa di un ganashi finansiero grandi, pero bou di e lema: di pushi s, di miou no. Krsou ta
risib un kantidat masha chik di e benefishinan, pa kolmo diskutibel, i tur e desbentahanan.

124
Krsou tin di kubri, ademas, un suma di 26 mion florin na kuido kstra di sal, segun un
relato ku Refineria di Krsou a laga traha. Ta nos mes ta permit tur e kosnan ak na Krsou.
Sinembargo, for di 2019, nos mes lo bai determin kon nos futuro lo bira sin e
refineria ku ta kontamin nos medioambiente, i nos lo tin masha hopi posibilidat pa halsa
nos dushi isla na un nivel mas haltu. Esaki ta un kestion di boluntat, kreatividat i brio pa
pensa out of the box. I esei nos mester kumins hasi for di awor. Loke a pasa na Jan Kok
por ripit di un momentu pa otro. E ta un atvertensia. Asina e indignashon baha bk,
despues ku a limpia e zeta, te asina leu ku esei ta posibel, ta bira tempu pa nos evalu kiko
por hasi si aki sosod un desgrasia manera a tuma lug resientemente na Venezuela f na
Bhopal, India (algun tempu pas, i di un embergadura sin presedente).
Nos mester realis ku si no tabatin kestion di bientu ku a bira, nan lo a basha mas
tantu zeta den laman, ku lo a drif bai mas leu. Probablemente, niun hende lo no a nota esei.
Tg, esei lo a bira un desaster mes grandi, pero mnos visibel, mnos tangibel. E ta keda
naturalmente un asuntu serio, i lamentablemente, nos sa ku e tipo di kosnan ak a yega di
pasa mas bes den pasado. Pues, nos mester keda hasi PDVSA responsabel, komo esun ku
a kousa esaki, i present e kuenta tambe.
Ta sumamente tristu ku e desaster di zeta na Jan Kok, ku tin un konsekuensia ku di
ningun manera por kamufl f hustifik, ta konfirm un biaha mas ku e industria
petrokmiko no ta pertenes na Krsou. Krsou mester tin e kurashi pa ke logra un Krsou
mas prspero, mas limpi i mas bunita. Ku tur e desaroyonan ya andando den mundu riba
tereno di solushon inovativo i alternativo pa un desaroyo duradero i responsabel, esaki sigur
ta faktibel. Nos no mester pensa ku pa logra esei, nos tin di invent wil.
Nos gobirnu mester hasi eskoho a base di konosementu, sabiduria i lgika. E
desaster na Jan Kok ta indikashon ku gobirnu, apsolutamente, no ta prepar pa aktua ora
algu asina okur. Di un forma penoso, a sali na kla ku un eskoho na fabor di industria
petrokmiko aki na Krsou, irevokablemente, lo ta kompa pa e riesgo di aksidente grandi i
chik, manera a sosod den e siman tras di lomba na Jan Kok i na Venezuela, kaminda na
mes momentu un eksploshon grandi a tuma lug na un refineria. I eseinan ta djis dos
ehmpel resien.
Skohe pa industria petrokmiko ta nifik skohe pa kore riesgo ku nunka no por
preven 100%. Esei gobirnu, i nos tambe, mester ta kompletamente konsiente di dje, di
moda ku nos por skohe korektamente. Pa por hasi un eskoho korekto, mester di noshon,
vishon i aktuashon firme. Komo habitante, nos tin e derecho i e obligashon di keda mustra
gobirnu riba esaki. Nos tur mester pensa i medit riba kiko ta na interes general. Un i tur
mester tin partisipashon. E baka a hoga kaba. Awor a bira tempu pa tapa e pos. Nos ta
konfia riba boluntat i disponibilidat di tur hende na Krsou pa logra esaki.
---------------------
Skirb pa Andres Casimiri, presidente di Fundashon Green Town Curaao, pero adapt pa e
eksamen ak. xtra, sptmber 2012

Kontest e preguntanan i kumpli ku e enkargonan:

Nivel meso - nivel di alinia

1. Por konsider e prom frase di alinia 3 komo e frase nkleo.


Kua di e siguiente palabranan lo bo uza pa kalifik e frase nkleo ak?
A. general

125
B. spesfiko
C inovativo
D. vago

2. E frase nkleo di alinia 4 ta hopi largu. Reformul e frase nkleo di tal manera ku e
ta ekspres na un manera mas kla e tpiko i e parti restriktivo. (Saka af tur loke ta
di mas den e frase.)

3. Alinia 5 ta un alinia krtiku. Den kuantu frase di elaborashon, e outor ta desaroy e `


puntonan menshon den su frase nkleo?

4. Na nivel di alinia, ta konsider e palabra sinembargo, na komienso di alinia 6, un


palabra di
A koordinashon.
B transishon.
C supordinashon.
D kontenido.

5a. Menshon e dos strategianan ku normalmente ta uza pa logra unidat den un alinia.
5b. Splika si e outor a logra unidat den alinia 6.

Den alinia 7, e outor ta uza 2x e palabra esei i 1x e palabra esaki.


6a. Indik e kategoria di palabra na kua e palabranan ak ta pertenes.
6b. Komo strategia pa logra kiko e outor ta uza e palabranan ak?

7. Den alinia 8, e outor ta bisa ku esaki sigur ta faktibel. Na kiko e outor ta refer ku
esaki?

Por konsider e prom frase di e ltimo alinia komo e frase nkleo di e alinia.
8a. Indik kiko ta e tpiko i kiko ta e parti restriktivo di e frase nkleo ak.
8b. Splika si e outor a elabor e frase nkleo ak den e alinia.

9. Den alinia 1, e outor ta bisa den e ltimo frase: un sintimentu ku esaki no tin mag di
pasa nunka mas. Segun e outor, kiko lo mester sosod pa evit ku esaki no ta pasa
nunka mas? (Buska e kontesta den henter e teksto.)

10. Por kalifik e teksto aki riba komo un teksto


A argumentativo.
B informativo.
C instruktivo.
D rekreativo.

Lesa e siguiente alinia i kontest e siguiente tres preguntanan:

1Segun e regulashon di divisa di Banko Sentral, no ta permit pa un persona transfer


mas ku fl. 250.000,-- den un aa pa su kuenta bankario den eksterior sin prmit di
Banko Sentral. 2Pa e transferensianan ku ta surpas e montante ariba menshon,

126
un prmit di Banko Sentral ta nesesario. 3Mester dirig un petishon pa prmit por
eskrito na e Departamento di Divisa di Banko Sentral. 4Sinembargo, ta
responsabilidat di kada kliente pa vigil si e transakshonnan has den un aa ta
keda denter di e lmite stipul. 5Den kaso di violashon di e Lei di Divisa, Banko
Sentral ta outoris pa tuma medida.
--------------------------------------------.
11. Skohe e ttulo ku ta kuadra mih ku kontenido di e alinia ak.
A Transferensia finansiero den eksterior
B Regulashon di divisa di Banko Sentral
C Prmit pa transakshon den eksterior
D Petishon pa prmit di Banko Sentral

12. Si tuma e prom frase komo e frase nkleo di e alinia, por bisa ku e ta
A muchu general.
B muchu spesfiko.
C muchu kompleho.
D muchu simpel.

13. E frasenan di desaroyo/elaborashon, 2, 3 i 5, di e alinia ak ta ekspres


A algun opinion di e direktor di banko.
B algun echo di e poltika bankario.
C algun sita indirekto.
D algun dato estadstiko.
E algun argumento di outor di e teksto.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Lesa e siguiente alinia i kontest e siguiente dos preguntanan:

S A P U (Pleurodema brachyops)

1Den pasado resien, e sapu ak tabata e niko anfibio riba nos islanan.
2Originalmente, ta na Aruba so e tabata eksist, kaminda nan ta yam Dori. 3Banda
di 1910, el a bin result na Krsou tambe komo stowe den un karga di santu pa un
konstrukshon. 4E ta kol maron, i e tin pikpik blou riba su atras, i su blnan ta kol
kr bibu. 5Kontrali na otro sapu, e ta pasa prktikamente henter su bida riba tera.
6Solamente despues di un bon yobida, e ta buska plas di awa pa e reprodus. 7E

zonido montono ku e ta produs anochi den tempu di reprodukshon tin un alkanse


di hopi shen meter. 8E webunan ta desaroy bira larva denter di 24 ora. 9Denter di
ocho dia esakinan ta bira sapu. 10Sin duda, e periodo di desaroyo ak ta un di
esunnan mas krtiku ku nos konos den mundu di anfibio. 11E sapu ak ta kome
insekto. 12Den tempu di sekura, e ta koba drenta bou di tera, i un di su lugnan
prefer ta den pchi di mata.
------------------------------------------------.
14. Saka i anot riba bo blachi tur e preposishonnan kompon den e teksto ak. Skirbi
prom number di e frase i despues e preposishon kompon.

15a. Por konsider e palabra komo riba lia 3 tambe komo un preposishon den e
konteksto ak? S/N.

127
15b. Si esei ta e kaso, splika bo kontesta.

16. Duna un definishon kla di e kategoria di preposishon.

17. Aki ta sigui algun ponensia bas riba kontenido di mdulo 4: nivel meso alinia.
Indik si nan ta korekto f inkorekto.
A Den un frase nkleo, ta haa informashon di e pensamentu
prinsipal di e alinia. kor/inkor
B E frase di konklushon di un alinia semper ta un parfrasis
di e frase nkleo. kor/inkor
C Ku e trmino koherensia, ta refer na kontenido di un
teksto skib. kor/inkor
D Plagio ta nifik hasi uzo di idea f palabra di otro hende
despues ku a risib prmit. kor/inkor
E Palabra poko komun ta apares semper entre komia simpel. kor/inkor
F Un frase di apoyo f elaborashon por konten ehmpel, echo
i sita direkto. kor/inkor
---------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
18a. Skohe awor un di e siguiente tpikonan i skirbi un alinia independiente di 125
palabra.
- Dolarisashon di e islanan Bes
- Matrimonio fiktisio
- Inseminashon artifisial

18b. Ki tipo di sekuensia lgiko bo a uza den bo alinia pa organis bo informashon na un


manera koherente i efektivo?
A. sekuensia kronolgiko
B. divishon lgiko di idea
C. komparashon/kontraste

19. Skohe awor unu di e siguiente tpikonan i skirbi un alinia independiente di 125
palabra ku ta tene kuenta ku e siguiente kriterionan spesfiko:

- Skirbi un frase nkleo ku tin un tpiko i un parti restriktivo.


- Pone e frase nkleo komo e di dos frase den e alinia.
- Inklu un ehmpel i un sita direkto den e parti di desaroyo/elaborashon di e alinia.
- Finalis e alinia ku un frase di konklushon.
- Pensa un ttulo krtiku pa e alinia.

19b. Indik riba bo blachi e sekuensia lgiko ku bo a skohe, ku mester ta unu di e tresnan
menshon na pregunta 18b.
E tpikonan for di kua por skohe ta:
- Obesidat
- Spiritualidat
- Nepotismo
--------------------------------------------------------------ksito--------------------------------------------------------------------.

128
ENKARGO (3) DI REKUPERASHON I KOMPENSASHON PA E MDULO 4 DI
INTERAKSHON SKIB: (doeltaal Papiamentu) (TAVA-4)

Tpiko di investigashon: Ekspreshon preposishonal den papiamentu


Duna un splikashon amplio di kiko ta komprond bou di e trmino ekspreshon
preposishonal den papiamentu. Na spa ta tradus ekspreshon preposishonal
komo locucin prepositiva, i na hulandes komo voorzetseluitdrukking. Den e kaso
ak, e studiante tin ku yega na un klasifikashon di e ekspreshonnan preposishonal ku
ta uza den papiamentu.

Aki ta sigui algun punto i pregunta ku por tuma na konsiderashon na momentu di trata e
fenmeno ak:
- duna un definishon kla di e trmino ekspreshon preposishonal
- kua ta e diferente tiponan di ekspreshon preposishonal ku ta haa den papiamentu?
- ki funshon e ekspreshonnan preposishonal tin den papiamentu?
- kompar uzo di e ekspreshon preposishonal ku nan uzo den spa i hulandes
- saka ehmpel for di korant, revista, foyeto i buki di estudio pa ilustr uzo di e
ekspreshonnan preposishonal na papiamentu
- indik bou di kada ehmpel pgina di e fuente kaminda a ha.

E studiante mes por trata otro/mas punto di e fenmeno ku e ta konsider importante

Skirbi un relato di e investigashon di mnimo 3 pagin i mksimo 5 pgina.

Anot tambe e fuentenan ku a konsult pa ehekut e enkargo.


Taip e relato riba kmpiuter, uzando un di e siguiente tiponan di lter:
calibre 12, malandra 12 f arial 12.

E enkargo ak por ta un trabou individual (f un trabou di dos studiante).

------------------------------------------------------------------------------------------------------.

ENKARGO (4) DI REKUPERASHON I KOMPENSASHON PA E MDULO 4 DI


INTERAKSHON SKIB: (doeltaal Papiamentu) (TAVA-4)

Tpiko di investigashon: Sintagma preposishonal (SP) den papiamentu

Duna un splikashon amplio di kiko ta komprond bou di e trmino sintagma


preposishonal den papiamentu. Ta tradus sintagma preposishonal na spa komo
grupo preposicional (GP) f sintagma preposicional (SP),
na hulandes komo voorzetselconstituent i na ingles komo prepositional phrase (PP).
Den e kaso ak, e studiante tin ku yega na un klasifikashon di e diferente tiponan di
sintagma preposishonal ku ta uza den papiamentu.

Aki ta sigui algun punto i pregunta ku por tuma na konsiderashon na momentu di trata e
fenmeno ak:

129
- duna un definishon kla di e trmino sintagma preposishonal
- kua ta e diferente funshonnan di e sintagmanan preposishonal uz den papiamentu?
- kompar uzo di sintagma preposishonal ku su uzo den spa, hulandes i ingles
- saka ehmpel for di korant, revista, foyeto i buki di estudio pa ilustr uzo di e
sintagmanan preposishonal na papiamentu
- indik bou di kada ehmpel pgina di e fuente kaminda a ha.

E studiante mes por trata otro/mas punto di e fenmeno ku e ta konsider importante

Skirbi un relato di e investigashon di mnimo 3 pagin i mksimo 5 pgina.

Anot tambe e fuentenan ku a konsult pa ehekut e enkargo.


Taip e relato riba kmpiuter, uzando un di e siguiente tiponan di lter:
calibre 12, malandra 12 f arial 12.

E enkargo ak por ta un trabou individual (f un trabou di dos studiante).

------------------------------------------------------------------------------------------------------.

130
Enkargo final pa Papiamentu Interakshon skirb mdulo (4)
vershon definitivo - (TAVA 4)

ENKARGO DI REPORTAHE

Skirbi un REPORTAHE di 1200 palabra.


Skohe un tpiko sosialmente relevante.
Tene kuenta ku, entre otro, e siguiente aspektonan di teksto skirb:
- struktura global di teksto;
- repartishon di alinia;
- estilo formal/ophetivo;
- koherensia i unidat;
- uzo di puntuashon;
- konvenshon di reportahe.

Tene kuenta, ademas, ku tur loke a keda trat riba nivel mikro i meso di teksto.
Indik e fuentenan ku a uza pa saka informashon i pa e sitanan.
Taip e reportahe riba kmpiuter i uza un di e siguiente tiponan di lter:
calibre 12, malandra 12 f arial 12.

------------------------------------------------------------------------------------

Esakinan ta e tpikonan ku nos lo uza pa skirbi algun alinia durante e tntamen.

Nan ta sak for di e lista di tpiko:

- dolarisashon di e islanan BES


- islamitashon di mundu
- matrimonio fiktisio

Tpiko opshonal:
- obesidat
- spiritualidat
- profeshonalismo
- inseminashon artifisial
- nepotismo

Ta prepar e tpikonan, lesando diferente material skirb. Por mira tambe material
grab (vidio). Tur studiante ta prepar e prom tres tpikonan i unu di esunnan
opshonal.

-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

131
STRUKTURA DI TEKSTO ARGUMENTATIVO
Bsikamente tin dos struktura ku por uza pa skirbi un artkulo/teksto/ensayo argumen-
tativo. Ta uza e struktura di Patronchi di blki (Block Pattern) f esun di Patronchi di
punto pa punto (Point-by-Point Pattern).

Aki bou ta sigui e dos strukturanan/modelonan:

Block Pattern
i. Introdukshon
Splikashon di e issue, sigu pa e
tsis (ponensia)

ii. Nkleo
Blki 1
A. Resmen di e argumentonan di e
otro banda (otro hende/skirbid)
B. Refutashon di e prom argumento
C. Refutashon di e di dos argumento
D. Refutashon di e di tres argumento

Blki 2
E. Bo prom argumento di apoyo
F. Bo di dos argumento di apoyo
G. Bo di tres argumento di apoyo
(di bo tsis: bo punto di bista)

iii. Konklushon
E konklushon por inklu un resmen di
bo punto di bista
-----------------------------------------
(Naturalmente, e skirbid por uza mas
ku 3 argumento i kontraargumento den
su teksto.)

132
Point-by-point pattern
i. Introdukshon
Splikashon di e issue (tpiko), inkluyendo un
resmen tambe di e argumentonan di e otro
banda (otro hende/skirbid),sigu pa e tsis
(ponensia)

ii. Nkleo

A. Formulashon di e prom argumento di e


otro banda (otro hende/skirbid) i refutashon
ku bo propio kontraargumento(nan)
B. Formulashon di e di dos argumento di e otro
banda (hende/skirbid) i refutashon ku bo
propio kontraargumento(nan)
C. Formulashon di e di tres argumento di e
otro banda (hende/skirbid) i refutashon ku bo
propio kontraargumento(nan)
D. Formulashon di e di kuater argumento di e
otro banda (hende/skirbid) i refutashon ku bo
propio kontraargumento(nan)

iii. Konklushon

E konklushon por inklu un resmen di bo


punto di bista

(Naturalmente, e skirbid por uza mas ku 4


argumento i kontraargumento den su teksto.)

E modelonan ak ta sak for di Academic Writing English di Alice Oshima i Ann Hogue.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

133
ENSAYO

VRIOS TIPO DI ENSAYO


1)
Tin vrios tipo/modl di ensayo; pues, e skirbid tin diferente manera pa organis e
informashon ku e ke trese dilanti.
- ensayo di proseso (kon ta hasi f traha algu) (process essay)
- ensayo narativo (ta relat historia, biografia,outobiografia) (narrative essay)
- ensayo di kousa/efekto (cause/effect essay)
- ensayo di komparashon/kontraste (ta splika e similaridat- i e diferensianan entre
dos item) (comparison/contrast essay)
- ensayo argumentativo (ta duna motibu/argumento pa apoy un opinion)
(argumentative essay)

(E ltimo tipo ak nos lo uza pa e enkargo final di mdulo 5.)

----------------------------------------------------------------------------------
2)
Ensayo di proseso
Den e tipo di ensayo ak, e skirbid ta uza e sekuensia kronolgiko pa organis su
informashon. Den e tipo di ensayo ak ta splika f deskrib un proseso.

Normalmente, ta uza e sekuensia kronolgiko pa konta kuenta, pa relat suseso


histriko, pa skirbi biografia i outobiografia. Pues, pa pone e ideanan den e sekuensia
ku nan ta apares den tempu.

Pero tambe, pa splika kon ta saka potrt, kon ta traha un obra di sermika f kon ta
krea un sistema di atministrashon.

----------------------------------------------------------
3)
Tres paso ku ta sigui pa organis un ensayo di proseso.
1) Diskut e pasonan di e proseso deskrib den e sekuensia ku nan ta tuma lug. Por
uza un alinia pa kada paso.
2) Skirbi un frase di tsis ku ta menshon e proseso i ku ta indik sekuensia den
kronolgiko.
3) Uza palabra i sintagma di sial pa indik e sekuensia kronolgiko.

--------------------------------------------------------
4)
Ehmpel di frase di tsis pa ensayo di proseso:
- Sigui e siguiente pasonan pa krea un bunita vas di sermika pa uzo domstiko.
- E tereno di selekshon gentiko a desaroy rpido den e ltimo dies aanan.
- Kenta awa pa medio di rayo solar ta un proseso simpel.

134
-----------------------------------------------------------
5)
E frase di tsis por menshon tambe e kantidat di paso den e proseso. (Mira e siguiente
ehmpelnan di frase di tsis.)
- E proseso di kentamentu di awa pa medio di rayo solar ta enser tres paso prinsipal.
Por menshon hasta e pasonan den e frase di tsis.
- E pasonan prinsipal den e proseso di kentamentu di awa pa medio di rayo solar ta (1)
fangumentu di e energia solar, (2) kentamentu i wardamentu di e awa kayente i (3)
distribushon di e awa kayente na e puntonan di uzo.
-----------------------------------------------------------

6)
Ehmpel di palabra di sial pa un ensayo di proseso:
- finalmente, na mes momentu, entretantu, ora, despues, prom ku, mintras, te ora, na
aa 2000, un par di siman despues, riba e di tres dia, vrios aa despues, etc.

-----------------------------------------------------------
7) Ensayo di kousa/efekto
Ehmpel di struktura

A
introdukshon
1 kousa
2do kousa
3r kousa
alinia di transishon
1 efekto
2do efekto
konklushon

Resmen
1. Ensayo di kousa/efekto ta un struktura komun den skirbimentu akadmiko ora ta
skirbi tokante kousa (motibu) i efekto (resultado).
2. Tin dos patronchi di organisashon di ensayo di kousa efekto.
Block organization (organisashon di unidat): den e patronchi ak ta agrup den
un unidat e kousanan i den un otro unidat ta agrup e efektonan. Por pone un
alinia di transishon entre e dos unidatnan.
Chain organization (unidat di kadena): den e tipo di organisashon ak no ta
separ e kousanan i e efektonan den dos sekshon, sino ta trata nan mesora tras
di otro den nkleo di e ensayo.
3. Ta uza un vrios palabra ku ta seal e idea di kousa/efekto.

----------------

135
Ensayo argumentativo (argumentative essay)
Den e tipo di ensayo ak, e skirbid ta demostr ku e ta di akuerdo f e no ta di akuerdo
ku un asuntu (issue), usando motibu (argumento) pa apoy su opinion.

E skirbid ta trata di persuad su lesadnan pa bai di akuerdo ku su opinion tokante un


tpiko kontroversial. Meta di e skirbid ta pa konvens e lesad di su punto di bista.
Den un ensayo argumentativo no ta duna simplemente argumento pa apoyo un punto di
bista, sino ta diskut tambe e (kontra-)argumentonan di otro hende i refut esakinan.
----------------------
Por uza sea un struktura di blki f un struktura di punto pa punto. Esakinan ta e dos
strukturanan mas uz pa skirbi un ensayo argumentativo:

Struktura di Blki (block pattern)


I. Introdukshon
Splikashon di e tpiko (issue)
Frase di tsis

II. Nkleo
Blki 1
A. Resmen di kontraargumento
B. Refutashon di e prom kontraarg.
C. Refutashon di e di dos kontraarg.
D. Refutashon di e di tres kontraarg.
Blki 2
E. Bo prom argumento di apoyo
F. Bo di dos argumento di apoyo
G. Bo di tres argumento di apoyo

III. Konklushon

Struktura di punto pa punto (point-


by-point pattern)
I. Introdukshon
Splikashon di e tpiko (issue),
inkluyendo un resmen di e
kontraargumentonan.
Frase di tsis

II. Nkleo
Blki 1
A. Formulashon di e prom
kontraargumento i refutashon di
esaki ku bo propio argumento.
B. Formulashon di e di dos

136
kontraargumento i refutashon di
esaki ku bo propio argumento.
C. Formulashon di e di tres
kontraargumento i refutashon di
esaki ku bo propio argumento

III. Konklushon (por inklu un


resmen di bo propio punto di bista.

Un ensayo argumentativo ta konten e sinku elementonan (puntonan klave) ak:


1. Un splikashon di e tpiko
2. Un frase di tsis kla
3. Un resmen di e kontraargumentonan
4. Refutashon di e kontraargumentonan
5. E argumentonan di e skirbid mes

-----------------------------------------------
Alinia di introdukshon di ensayo argumentativo
- E alinia ak ta konten un splikashon di e tpiko (issue), loke ta un parti nesesario di
un ensayo di argumentashon.

Por kumins e ensayo, entre otro, ku un relato dramtiko f ku algun dato estadstiko
sorprendente. Den e kaso ak, un di dos alinia di introdukshon lo ta nesesario pa duna
un splikashon di e tpiko i skirbi e frase di tsis.

--------------------------------------------------
Frase di tsis di ensayo argumentativo.
E frase di tsis ta ekspres klaramente punto di bista di e skirbid (ensayista). E
siguiente frasenan di tsis ak ta ekspres solamente punto di bista di e skirbid.

Ehmpel:
- E leinan di toke di keda ta inhustu, pesei mester abol nan.
- Na mi opinion, investigashon di slula mama/progenitor mester tin sosten kompletu di
nos gobirnu.
- Konstrukshon di un hspital nobo no mester ta un kuestion di poltika.
- Esnan ku tin pens di kasa mester sigui un kurso di preparashon pa matrimonio por lo
mnos un aa.
- Mester sensur violensia den wega di vidio,pelkula i programa di televishon.

----------------------------------------------------------------
E frase di tsis hopi biaha ta menshon e punto di bista kontrali.
Generalmente, e skirbid ta menshon su punto di bista den e frase independiente, i e
punto di bista kontrali ta apares den e frase supordin

137
- Ounke ta bisa ku e leinan di toke di keda ta nesesario pa kontrol e gunnan hubenil,
e leinan di toke di keda ta klaramente inkonstitushonal.
- Ounke tin algun motibu pa ta kuidadoso ku investigashon di slula mama/progenitor f
kualke otro teknologia nobo, mi ta kere ku
potensialmente su benefishinan ta mas ku e peligernan.

E skirbid ta perkur di uza palabra di sial di kontraste ku ta konekt kontraargumento


ku argumento pro.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

138
ENSAYO - Mdulo 5
ALGUN IDEA ESENSIAL TOKANTE SKIRBIMENTU DI ENSAYO

Definishon: Ensayo ta un teksto den prosa di naturalesa kontemplativo.


Den un ensayo un skirbid ta kontempl un asuntu/fenmeno. E
ta opserv i evalu esaki.

Sita: (Het essay is een prozageschrift van beschouwelijke aard. In


een essay beschouwt de schrijver iets, kijkt hij ergens naar en
beoordeelt het. Kijken, nadenken, oordelen, dat is de volgorde.)

Sita: (Een essay is een beschouwende prozatekst of een artikel voor


de krant of tijdschrift, waarin de schrijver op een wetenschappelijke
verantwoorde wijze zijn persoonlijke visie geeft op hedendaagse
verschijnselen, problemen of ontwikkelingen. (Wikipedia))

Por bisa ku un ensayo ta un investigashon personal, un eksperimento mental


kaminda un skirbid no ta eksklu/elimin (uitschakelen) su mes, tratando di
logra ophetividat; pues, e ta uza suphetividat pa desaroy un idea.

Kolumna: Kompar ku un kolumna (column), un ensayo ta mas largu i mas


profundo.

Sita: (Het essay onderscheidt zich van de column door zijn grotere
lengte en door de diepgang die in de regel in een column niet
gerealiseerd kan worden.)

Un ensayo por ta un teksto krtiku, f e por tin e largura di un buki kompletu.


Balor di un ensayo ta sint den e aspekto di reflekshon ku ta bini dilanti den e
teksto.

-------------------------------------

139
ALGUN SUGERENSIA BALIOSO MAS RELASHON KU SKIRBIMENTU
DI ENSAYO:

1. Hasi anotashon durante buskamentu di informashon relashon ku tpiko di bo


ensayo. Por haa informashon riba Internt, den buki, revista, korant, i kmbersando
ku f entrevistando eksperto riba e tereno en kuestion.

2. Analis e informashon ku bo a logra opten relashon ku e tpiko, pasobra no


ta tur kos bo por uza den bo ensayo. Krda ku skirbimentu di un ensayo ta kumins ku
un bon anlisis di loke otro hende a bisa/skirbi tokante e tpiko ku bo ta bai trata/
elabor.

3. Reflekshon tokante e tpiko ku bo a skohe pa bo ensayo. Bo mester haa un


bon bista (inzicht) di e tpiko ku bo ta bai trata den e ensayo. Pues, tuma tempu pa
pensa bo tpiko i yega na algun punto di bista/pensamentu original tokante kua bo por
skirbi.

4. Tuma tempu pa pensa bo (frase di) tsis di manera ku esaki por ta kla
(duidelijk en helder). Ta prktikamente imposibel pa skirbi un ensayo sin un tsis kla.

5. Organis e informashon di bo ensayo den un bon struktura. Krda ku e


ensayo mester tin un ttulo. Por uza un f dos supttulo den un ensayo di e ekstenshon
di 1500 pa 1800 palabra. Mira e artkulo Struktura di teksto den e reader ak.

6. Skirbi un introdukshon ku ta koutiv e lesadnan. Introdus bo tpiko na un


manera ku esaki ta kapta atenshon, i formul bo frase di tsis na un manera kla den bo
introdukshon.

7. Elabor bo propio pensamentu tokante e tpiko, pero krda fundament


esakinan ku hecho, ehmpel, dato estadstiko, (argumento), etc.

8. Finalis bo ensayo ku un alinia di konklushon den kua bo ta resum, reformul


f parafrasi bo tsis i e konklushonnan na kua bo a yega relashon ku bo tsis.

9. Krda menshon fuente di e sitanan uz, i hasi menshon tambe di e fuentenan


di informashon konsult. (bibliografia.)

10. Krda revis bo ensayo un par di biaha. Mira e artkulo Revishon di Teksto den
e reader ak.

------------------------------------------
Por konsult tambe otro fuente di informashon pa, por ehmpel, trahamentu di un plan
di konstrukshon (constructieplan) i un plan di etapa (stappenplan) pa ehekushon di e
tareanan di orientashon, preparashon i ehekushon (skirbimentu) di e ensayo.
----------------------------------------------------------------------------------------------------

140
ENSAYO MODELO: (Teksto) Struktura di ensayo

Influensia di nativo merikano riba kultura moderno di Merka

Alinia di Dia ku e prom oropeonan a yega e Kontinente


introdukshon: Norteamerikano, nan a topa ku un kultura kompletamente nobo
di e pueblonan nativo di Nort Amrika. E nativonan merikano,
ku den vrios aspekto, tabatin un kultura ku un alto grado di
desaroyo, lo mester tabata kurioso pa e kustumbernan i e
maneranan di anda di e oropeonan, meskos ku e oropeonan
tabata kurioso pa nan kustumbernan i nan manera di
anda. Manera sa sosod semper ora ku dos f mas kultura topa
ku otro, tabatin un interkambio kultural. E nativonan merikano a
adopt algun di e kustumbernan di e oropeonan, i e
oropeonan a adopt algun di nan kustumbernan. Komo
Frase di tsis: resultado, e nativonan merikano a hasi un kontribushon
hopi balioso na e kultura moderno di Merka,
partikularmente, den e reanan di lenga, kuminda i
gobernashon.
Alinia di nkleo 1: Na prom lug, e nativonan merikano a laga un stmpel
permanente riba lenga ingles. E prom kolonisadnan di abla
ingles a fia palabra di diferente lenga nativo merikano pa algun
lug den e pais nobo ak. Rnt e pais ta haa sentro, siudat, riu i
estado ku ta karga nmber nativo merikano. Por ehmpel, e
estadonan di Delawar, Iowa, Illinois i Alabama ta karga nmber di
tribu nativo merikano, meskos ku e siudatnan di Chicago,
Miami i Spokane. Ademas di e nmbernan toponmiko, ingles a
adopt palabra di vrios lenga nativo merikano pa animal i
mata ku ta ha na Nort Amrika. Chipmunk, moose, raccoon,
, skunk, tobacco i squash ta simplemente algun ehmpel.
Alinia di nkleo 2: Ounke e vokabulario di ingles ta e rea ku a risib mas
influensia di e nativonan merikano, e no ta e niko rea kultural di
Estdos Undos ku a keda moldi durante e kontakto ku e
nativonan merikano. Arte tambe ta un otro rea di hopi
kontribushon importante di e nativonan merikano. Tapeit di
lana hil pa e hende muhnan di e tribu di Navajo na Arizona i
New Mexico ta konsider obra di arte algu di masha balor na
Estdos Undos. Hoya di e nativonan merikano trah di plata i
turkesa tambe ta masha popular i masha karu. Spesialmente den
e regionnan wst i surwst di Estdos Undos, por haa
artesania nativo manera pchi di sermika, artkulo di kueru i
koyar di kuenta den hopi kas. De hecho, arte i artesania nativo
ta un parti masha balioso di kultura di Estdos Undos.
Alinia di nkleo 3: Ademas di lenga i arte, agrikultura ta un otro rea den kua e
nativonan merikano tabatin un influensia grandi i duradero riba

141
e hendenan ku a yega Merka for di Oropa, Afrika i Asia.
Siendo agrikultor eksperto, e nativonan merikano di Nort
Amrika a sia e personanan resien yeg hopi kos di e
tknikanan di agrikultura i kultivo. Tur mucha di skol merikano
a yega di tende di e historia di e nativonan merikano ku a sia e
prom kolonisadnan pone un pisk morto den un buraku pa
planta mata pa asina sru pa fertilisante pa e mata. Ademas,
nan a sia e kolonisadnan e mtodonan di irigashon i rotashon
di kultivo. Hopi di e kumindanan ku hende ta kome awendia
na Estdos Undos a keda present na e oropeonan pa e
nativonan merikano. Por ehmpel, maishi i chukulati tabata
deskonos na Oropa. Awendia nan ta ingrediente bsiko di
kuminda merikano.
Alinia di nkleo 4: Finalmente, algun hende lo keda sorprend di tende ku e
siudadanonan di Estdos Undos mester ta agradesido tambe na
e pueblonan nativo pa nos forma di gobirnu. E iroquoisnan,
kendenan tabata forma un tribu ekstremadamente grandi, ku
hopi rama f taki ku tabata yama e nashonnan, a desaroy un
sistema di gobernashon masha sofistik pa resolv disputa ku
por a lanta entre e diferente rama- f takinan. Sinku di e
nashonnan a djin den un konfederashon yam Liga di e
iroquoisnan. Den e liga ak, kada nashon tabata outnomo,
den e sentido ku nan por a dirig nan propio asuntunan interno,
pero e nashonnan tabata aktua komo un unidat na momentu ku
mester a dil ku e asuntunan eksterno. E liga tabata imped e
iroquoisnan di bringa ku otro, i e tabata importante tambe ora ta
trata di relashon diplomtiko ku otro tribu. Ora e 13 kolonianan
tabata konsiderando ki tipo di gobirnu mester a bini kun
despues ku nan a gana nan independensia di Gran Bretaa, un
hende a suger pa bini ku un sistema similar na e liga di e
iroquoisnan. Den e sistema ak, kada kolonia f estado binidero
lo tabata outnomo ora ta trata di e asuntunan propio, pero nan
lo uni forsa ku e otro estadonan pa dil ku e asuntunan ku ta
konsern nan tur. Esaki ta eksaktamente loke a sosod. Komo
bas direktamente riba un modl nativo merikano.
Alinia di konklushon: Pa konklu, nos por mira masha kla den e poko
ehmpelnan ku a bini dilanti kon e nativonan merikano a
influensi nos lenga, nos formanan di arte, nos kustumbernan di
kuminda i nos forma di gobernashon. E pueblonan di Estdos
Undos ta masha agradesido na e nativonan merikano pa
e kontribushonnan has na e kultura di Merka.
-------------------------------.

142
MODL DI ENSAYO KU UZO DI PALABRA DI TRANSISHON
Konduktor agresivo
E kantidat di vehkulo riba nos kareteranan ta kresiendo di un forma alarmante. E
oumento ak ta kreando hopi situashon peligroso den trfiko. Ademas, vrios konduktor
tin asina tantu pur pa yega na nan destinashonnan ku hopi ta rabia f prd pasenshi
ku otro konduktor ku ta muchu slow f ta stroba nan di kore. E konduktornan agresivo
ak ta reakshon na un manera masha bulgar i peligroso kontra e otro konduktornan
den trfiko.
(palabra di transishon)
Un manera ku un konduktor rabi por reakshon ta di krta e otro konduktor. (+
frase di apoyo/desaroyo) ______________________________________________
_______________
______________________________________________________________________
___________ (palabra di transishon) ______________________ Un otro
manera ta di kore masha peg tras di e otro vehkulo. (+ frase di apoyo/desaroyo)
____________________________________________
______________________________________________________________________
______________(sintagma di transishon) _________________
Ademas di krta un vehkulo f di kore masha peg tras di un vehkulo, e
konduktornan agresivo ta uza palabra sushi f gesto opseno pa demostr nan rabia. (+
frase di apoyo/desaroyo)
_____________________________________________________________
_____________________________________________________________
______________________(klusula di transishon)_____________________
Ounke e outoridatnan konsern a atvert e konduktornan kontra korementu
agresivo, e kantidat di konduktor ku ta baha nan rabia i nervio riba otro konduktor den
trfiko a sigui krese. (+ frase di apoyo/desaroyo)
______________________________________________________________
______________________________________________________________________
______________________________________________________
_____________________________________________________________________

Pa konklu, e konduktornan agresivo ta pone bida di tur hende na peliger, koriendo di e


manera deskontrol ku nan ta kore den trfiko. Nan mester sia kontrol nan rabia i
domin nan nervio den trfiko. Si tur konduktor bai ku kuidou den trfiko, nos lo por
logra un trfiko sigur.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

143
Uso di dato estadstiko den teksto
Meskos ku sita, por uza dato estadstiko komo informashon di apoyo. Semper ta uza un
verbo f un ekspreshon di introdukshon pa indik e fuente di informashon.

Kresementu di poblashon mundial

Di akuerdo ku dato estadstiko di e Bur di Poblashon Mundial, poblashon di


mundu ta kresiendo ku paso gigantesko. Poblashon di mundu a alkans un bion di
hende na aa 1804. A tuma 123 aa pa e alkans dos bion na aa 1927. Na 1960,
despues di un periodo di 32 aa, a bini un bion mas aserka. Solamente 15 aa
despues, mundu a alkans 4 bion, i 12 aa despues, nos a yega na e kantidat di 5 bion,
i 11 aa despues, 6 bion. Nashonnan Un a proyekt un kresementu di 9 bion pa aa
2050. E kresementu lo konsentr, pa un gran parti, den e paisnan di mnos desaroyo.
(Mundu 1)

Pregunta:

1 Supray e frase nkleo di e alinia.


2 For di kua fuente a saka e datonan estadstiko pa apoy/elabor pensamentu di
e frase nkleo?
3 Kua ta e ekspreshon di introdukshon uz pa identifik e fuente di
informashon?
4 Kuantu palabra e alinia ak tin?
5 E alinia ta konten palabra di sial indikativo di koherensia i unidat?

----------------------------
A basa informashon di e alinia riba e siguiente grfiko.

1 Image | View Image | Download Selected

------------------------------------------------------------------------------------------------------.

144
Ensayo:

San Valentino i antivalentinismo


E siman di 7 pa 14 di febrari ta unu mash lukrativo pa tur hende ku tin algu di
bende. No solamente pa e negoshinan stables, pero tambe pa e bendednan ku disid
di trese un produkto spesfiko pa e okashon spesial di Dia di San Valentino. Nan ta
habri tnt na tur skina di hanchi. Tambe bo ta haa nan ta bende flor, peluche f kualke
otro kos ku kurason pint na lus di trfiko. Den e numeroso propagandanan na
televishon, radio i tambe den korant, bo ta mira i skucha tokante e produktonan ku,
segun e komersiante, lo ta e regalo perfekto pa laga e persona spesial sa kuantu bo
stim. Pero ta bas riba kiko ta selebr e okashon tan spesial ak? E
antivalentinistanan no ta haa ku e dia ak ta algu di selebr. Un kos ta sigur: ekonomia
di Krsou ta drai bon den e prom dos simannan di febrari. Si bo mira bon, Dia di San
Valentino ta un evento komersial, di orgen dudoso, i e no tin nada di haber ku amor
real.
Na momentu ku un persona habri un negoshi, e ta prepar su mes debidamente
pa e negoshi bai bon. E mester tene kuenta debidamente ku e 4 P-nan di merkadeo (na
ingles price, product, promotion i place) pa di e forma ei, e invert su sn den e produkto
f servisio ku e ta kere lo tin ksito serka e pbliko. Un kos ta sigur: e komersiante
mester wak pa su negoshi prosper, i e mester usa tur momentu i medio ku e tin na su
alkanse pa hasi esaki. Lo tin temporada kaminda e entrepreneur ak por tene su mes na
su plan inisial, pero sin duda lo tin tempu difsil tambe kaminda e persona responsabel
mester sru pa invent manera pa tene kabes riba awa. Sierto ramo di negoshi ta mas
apto i fleksibel pa nan adapt nan produkto na sierto fiesta f temporada di aa. Nos
por pensa riba restorant, giftshop, pasteleria i e lugnan ku ta bende otro kos di boka
dushi. E komersiantenan kreativo ta purba di krea un produkto pa kubri un nesesidat ku
e klientenan tin na e momentu ei, f e ta dise un produkto pa krea un nesesidat serka
e klientenan. Dia 14 di febrari ta un fecha importantsimo pa e doonan di e negoshi
ak, sigur pa esnan ku tin un empresa chik o mediano. Pa ilustr esaki, por wak e
floresterianan; nan ta akumul mitar di nan ganashi di aa riba e dia ak ku benta di flor,
pakete di regalo i otro produkto relashon ku San Valentino1. Banda di e hendenan ku
tin un negoshi stables ku ta drai henter aa, tin otro ku ta usa e temporada prom ku
dia di San Valentino pa haa un entrada insidental. Un ehmpel di esaki ta e
bendednan di korant na lus di trfiko ku, pa e okashon ak, ta bende un f dos tipo di
produkto. Otro hende ta harma nan tnt kantu di kaya pa bende un kantidat limit di
produkto.
E komersiantenan a krea un momentu mas den aa pa influensi komportashon
di e kumprad, i asina pone un preshon riba presupuesto di e kasnan di famia. Tin sigur
dos revista grtis ta sali na Krsou, ku ta kankan di artkulo tokante fiesta di San
Valentino. Tur esaki, kompa pa e propagandanan di e produkto i servisio ku nan ta

1
Entrevista ku Sra. Milagro Li: propietario di Floresteria Exotico i Sra. Angela Wason: trahad den atministrashon
na Obelysque Flowers.

145
konta di dje den e artkulonan. Naturalmente, esaki no ta algu ku ta sosod na Krsou
so, sino na vrios parti di mundo, ounke komersialisashon di e evento ak su rais ta na
Merka. Hende ta sinti un preshon haltu riba nan pa dia di San Valentino te ku nan ta
hinka nan kurpa den debe pa por kumpli ku loke komersio a hinka den kabes di e
konsumidnan. Ta buska delaster un forma pa eksplot e dia ak. Ta bai asta asina leu
ku e diferente stablesimentunan ku ta duna fiansa, manera Island Finance, Big Net i
Caribbean Cash, ta ofres sn pa hasi bo ser ker felis riba e dia ei, manera nan
propagandanan ta indik. E komersiantenan ta ofres sn pa fia e klientenan, bisando:
Si bo ke kumpra un regalo spesial pa bo ser ker, i bo no tin moda, nos tin sn pa bo.
E sumanan ku e kliente por fia ta varia pa kada negoshi. E montante mksimo ta
depend di e kompania; e por ta entre 5000 i 8000 florin. Por fia un suma mas abou pa
paga kompletu fin di luna. Aki e fiad por tuma te ku 1000 florin, dependiendo di su
salario. Esaki, na fin di luna, mester wrdu kansel kompletamente, inkluyendo e
interes. E akto ak por pone un hende kai den un srkulo visioso di fia sn.
Orgen di e fiesta di San Valentino ta dudoso; no por bisa ku eksaktitut for di
unda el a sali, pues, no ta kos di selebr. Tin por lo mnos tres vershon ta sirkul
relashon ku origen di e fiesta, i kada hende ta tuma esun ku nan ta haa mas plousibel
komo brdat. Asina den historia, nos ta topa ku 14 santu ku tabata yama Valentino2.
Un di e leyendanan ta konta ku San Valentino tabata asist e mrtirnan bou di e
rgimen di Claudius II. Nan ker a frs pa renunsi su religion, loke el a ninga di hasi.
Esaki a pone ku riba 14 di febrari 270, nan a ehekut. Na aa 496, Papa Gelasius I a
dekret e fecha 14 di febrari komo e dia di selebrashon di San Valentino su martirio.
Ta ser bis ku prom ku el a wrdu ehekut, el a hasi un milager; yu muh di un
wardad di prezu a rekobr su bista. San Valentino a muri bai laga un nota atras pa e
mucha muh ak, ku tabata bisa: di bo Valentino.
Otro di e historianan ta trata di un pastor, ku despues a wrdu orden komo santu, ku
tabata kasa e soldnan den skond. Tabata konsider ku ta mih pa laga e sldnan sin
laso emoshonal ku un hende muh, di e manera ak nan por presta mih den guera.
Esaki a pone ku e San Valentino ak a wrdu persigu, i el a bin prd su bida3.
Den Roma Antiguo, tabata selebr e festival di Lupercalia, loke ta un fiesta pagano4.
Esaki tabata un rito di fertilidat ku tabata tuma lug di 13 di febrari pa 15 di febrari. Ta
e msun Papa Gelasius I, ku a beatifik San Valentino na aa 496, a supstitu
selebrashon di e festival di Lupercalia pa un fiesta kristian. De fakto, a usa e evento
ak pa maskar e fiesta pagano di Lupercalia, esaki tabata un prktika komun di iglesia
katliko den pasado5.
No ta tur fiesta ku nos ta selebr awendia su orgen ta konos; pero nos ta
selebr nan tg. Algun di nan a surgi a traves di tempu, kambiando nifikashon real di e
fiesta original. Aki nos por pensa riba evento manera Halloween, fecha ku ta selebr
Pasku di nasementu i karnaval; e selebrashonnan ku tin nan orgen den paganismo. Ta
selebr e fiestanan aki riba nan mes, esta, komo algu ku ta ls for di su nifikashon
original. No ta para ketu na e nifikashon histriko, sino mas bien ta duna atenshon na e

2
http://en.wikipedia.org/wiki/Valentine%27s_Day
3
http://www.beliefnet.com/Video/Holidays/Valentines-Day/Martyr-For-Love-A-Valentines-Day-Legend.aspx
4
http://www.meridiangraphics.net/lupercalia.htm
5
http://wn.com/Gelasius_I

146
kontenido moderno ku a bin ta duna e fecha f temporada. Kada un di e eventonan ya
menshon tin nan mes forma di drna, kol spesfiko i atributo nt pa e fiesta. E
kolnan ku ta predomin na e selebrashon di Halloween ta pretu i orao, na e fiesta di
San Valentino, ta kr ku blanku, i e smbolo ta kurason. Aparentemente, esaki ta loke
hende gusta hasi, i esaki ta duna e evento un toke mas festivo. Ta parse ku hende
gusta tin un motibu pa selebr algu. Si bo subi kualke website ku ta manda karchi
elektrniko, lo bo mira ku tur dia, henter aa, tin un of mas evento. Tin di nan ku ta
evento nobo kre, pero tin otro ku tin laso ku fiesta i rito bieu, tin biaha asta pagano.
Sinembargo, no tin nada malu den selebrashon di e fiesta moderno ak, ounke bo no sa
su orgen.
Riba e dia ak ta demostr amor den un sentido amplio di palabra, ounke
originalmente e dia di San Valentino tabata un dia pa selebr amor entre pareha. Poko
poko a bin un desaroyo den esaki, i awendia ta demostr amor pa amigu, amor pa
famia, kolega etc. E selebrashon ak tin di aber ku amor real, pasobra ta riba e dia ak
amigu, famia i konos ta duna un kos di kario na e hende ku nan stima. Nan ke mustra
e apresio i amor ak, i algu material ta algu ku e hende ta keda mira i krda semper
esun ku a dun. Banda di e produktonan ak pa laga e ser ker sa kuantu ta apresi, tin
servisio manera esunnan di salon di beyesa i spa pa dos hende f tratamentu di grupo.
No lubid riba e kantidat di restorant ku tin nan spesial di e dia romntiko, ku lus di
bela, muzik di trio i na final pasaboka pa dos. Tin hende ta ekpres nan amor ku e echo
di pasa tempu di kalidat ku otro; pa hasi esei, nan ta hasi uso di un f otro servisio.
Kada hende ta duna nifikashon na e konsepto amor na su mes manera. Tin ta haa ku
mester kumpra algu; otro ta kere den un akto fuera di loke ta kustumber. Tin ta tuma e
produkto f servisio riba bn, paga na kuota f hasi un fianza, basta e kumpra e renchi
di orea, oloshi, tas, kolonia, sapatu, outo f otro produkto luho pa demostr su amor na
su pareha f otro ser ker.
Selebrashon di dia di San Valentino, manera media ta propag, no tin nada di
haber ku amor. Pa kumins, nos mester defin e palabra amor. Segun e dikshonario
Webster (definishon tradus na papiamentu): Amor ta un deseo no egoista i benvolo
pa e otro ta bon 6. Den beibel nos por mira diferente tipo di amor, pero esun mas
importante ta e amor agape, e amor fraternal. E kristiannan ta aplik e verskulo stima
bo prhimo manera bo mes komo e di dos mandamentu mas importante. Den e dianan
prom ku e dia di San Valentino, e medionan di komunikashon ta enfatis nesesidat di
dunamentu di regalo. No ta mustra e nifikashon i importansia di amor real i stimashon,
loke supuestamente ta e palabranan klave di e selebrashon ak. Lo ta mas na su lug
pa, por ehmpel, duna e parehanan konseho tokante e maneranan pa ta un mih
hende pa esun ku el a skohe pa ta huntu kun, e amigunan kon pa ta un bon amigu pa
esun ku bo a skohe. Na lug di ta un dia di amor, e fecha ak ta unu di ansha, temor i di
desepshon pa hopi hende, sigur pa mucha di skol. E ta bira mas un evento pa midi
popularidat f pa laga otro sinti nan mes miserabel. Banda di esaki, resiprosidat ta un
konsepto klave; e konvenshonnan ku e medionan di komunikashon i e komersiantenan
ta krea, ta indik ku bo mester kontest un regalo ku bo haa. Ta asina esnan ku ta
bende un produkto ke laga pbliko kere ku ta e manera pa demostr amor.

6
http://m-w.com.

147
Di un banda, e komersiantenan ta wak pa nan negoshi gener sn; ta esei ta
meta di un empresario, i pa yega na esaki, e mester uza tur medio ku tin na su alkanse.
No ta nan deber di tene kuenta ku presupuesto di e kasnan di famia. Di otro banda, e
konsumidnan ta haa nan mes den tentashon di kumpra algu pa kumpli ku eksigensia
sosial di e selebrashon di San Valentino, esta: bo ta kumpra algu pa bo ser ker. Ounke
nos no sa eksaktamente di unda e fiesta di San Valentino ta bini, e ta un momentu den
aa kaminda famia, kolega, amigu i konos ta probech pa mustra otro nan amor.
Orgen di e fiesta na e momentu ei no ta importante, loke ta esensial ta e aspekto ku e
selebrashon ta represent den nos tempu. Ta imperativo pa e medionan di
komunikashon pone mas nfasis riba e nifikashon real di amor, na lug di djis apel na
e konsumidnan pa kumpra algu i asina hasi nan ser ker felis.

----------------------------.
Outor: Luisette Sambo

148
Enkargo final pa mdulo (5) di Papiamentu Interakshon Skirb
(TAVA-5)

ENKARGO DI ENSAYO

Skirbi un ENSAYO di 1500 - 1800 palabra.


Skohe un tpiko for di e Lista di Tpiko f for di un otro fuente.
Tene kuenta ku, entre otro, e siguiente aspektonan di teksto skirb:
- struktura di teksto (skohe un di e siguiente strukturanan: ensayo di proseso, ensayo di
kousa/efekto, ensayo di komparashon/kontraste f ensayo argumentativo)
- distribushon di e informashon (por uza block organization i chain organization; point by
point pattern i block pattern)
- koherensia i unidat;
- ortografia i gramtika (p.e. uzo di puntuashon);
- konvenshon di ensayo.
Tene kuenta, ademas, ku tur loke a keda trat riba nivel mikro, meso i makro di teksto
skirb. Indik e fuentenan di informashon ku a konsult i di e sitanan ku a uza.
Taip e ensayo riba kmpiuter i uza un di e siguiente tiponan di lter:
arial 12, calibre 12, malandra 12 f mangal 12.

Ora kaba di skirbi e ensayo, yena e siguiente ficha i pon patras den bo ensayo:

1. Kua struktura a skohe pa e ensayo?


2. Kon a organis e informashon den e ensayo?
3. Ki tipo di alinia di introdukshon a uza?
4. Kiko a hasi den e ltimo alinia? (resum, parafrasi, konklu, etc)
(komentario final bas riba loke a elabor)?
5. Kuantu palabra e ensayo ta konten?
6. Kua tipo di lter a uza?

-----------------------------------------------------------------------------------------------

149
ALGUN TEKSTO KRTIKU NIVEL MAKRO
KIKO TA UN BARIO?

Nos por defin bario komo un espasio geogrfiko, kaminda mayoria di biaha tin hende ta
biba. E espasio geogrfiko ak ta determin kon su habitantenan ta identifik nan mes
ku otro i kon nan por biba ku otro. Dor ku bario ta un lug kaminda hende ta biba, i
famia ta un unidat importante den bida di hende, no por papia di bario sin papia di
famia. Prom ku un individuo forma parti di un bario, el a forma parti di un famia, i asina
e individuo sali paf di su famia, e ta enkontr su bario kaminda e ta biba. Tin biaha,
hasta ta asina ku e miembronan di bario ta famia di otro. Pues tin un relashon estrecho
entre bario i famia.
E relashon estrecho ta manifest su mes den e hecho ku si tin problema den famia,
esaki ta refleh den bario. Si tin diferente famia den bario ku un problema ku ta afekt e
otro miembronan di bario, nos por bisa ku e problema ei a bira un problema di bario.
E prom imgen ku ta drenta nos kabes ora nos ta papia di bario ta ku e ta un lug
kaminda hende di posishon sosio-ekonmiko suak ta biba. Ta e barionan ak ta bini
mas tantu den publisidat awendia. E barionan ak, pa hopi tempu, a keda neglish i
lubid, i awor aki nos tur ta kosechando e kosecha di negligensha.

fuente: Un bon bisia ta pasa famia


Orad: Drs. Rose Mary Allen
------------------------------------------------------------------------------------------------------

KIKO TA FAMIA?

Nos tin e tendensha di kontest e pregunta ak segun e manera ku nos a sia mira
famia, komo un unidat ku ta konsist di un tata, mama i nan yunan. Esei ta pone ku
esun ku no ta kuadra ku e imgen ak ta ser deskrimin i ta yam famia kibr. Di otro
banda, e kontesta riba e pregunta kiko ta famia no ta dje fsil ei. Nashonnan Un mes,
di kua diferente estado ta miembro, no a tribi di bini ku un definishon uniforme di famia
tempu di introdukshon di aa di famia na 1994. El a lag liber na tur komunidat pa nan
mes duna kontenido na loke nan ta haa ta nan definishon di famia. Pasobra, pa komun
ku famia ta parse, rnt mundu tin un variashon enorme di forma di konvivensia entre
dos hende, i konsekuensha di esei ta ku tin un variashon grandi den e sistemanan di
famia. Mesun vari ku mundu ta kulturalmente, mes tantu variashon di forma di famia
tin.
Na Krsou i e otro islanan den Antia i Karibe tin, banda di e famianan estables pa
medio di matrimonio, famia bas riba gran variashon di sistema di konvivensia. Un di e
formanan di konvivensia ta esun ku yama kompa. Akinan e pareha no a formalis
nan union pa medio di matrimonio, pero nan ta biba huntu s. Otro ehmpel di
konvivensia ta kaminda dos ruman ta biba hunta, sea ku yu f sin yu, un wela ku su
etu, un muh ku yu di kriansa f un tata ku su yunan.

fuente: Un bon bisia ta pasa famia


Orad: Drs. Rose Mary Allen

150
SOSIALISASHON DEN FAMIA

Un grandi a bisa Pader Brenneker: Bo no mester di tin miedu di lanta yu den e mundu
di awe, basta nan ta den un bon nshi. Ku esei e kemen ku bo tin ku duna atenshon na
edukashon di un mucha. Den famia, e mucha ta sosialis. E ta sia kome, bebe, gatia,
kana, pero tambe sia papia, pensa, sia konos outoridat, komunik ku otro, opserv i
interpret e mundu di den famia i e mundu paf di famia. Nos por bisa ku ta famia ta
prepar e mucha pa e por biba den un mundu mas grandi. Nashonnan Un a pone
komo parti di sosialisashon tambe un tarea nobo pa famia. E famianan mester yuda pa
yega na igualdat entre hende muha i hende hmber. E proseso di emansipashon di
hende muh mester kumins den famia. Den edukashon, mester refleh igualdat di yu
hmber i yu muh; un edukashon sin distinshon di sekso.
Awendia no ta manera ntes mas. No ta famia so ta eduk. Banda di skol, misa i
amigu, tin un fuente mas poderoso ainda ku ta e medionan di komunikashon. Pa medio
di esakinan, tantu grandi komo chik ta haa un kantidat di norma i balor, ku tin biaha ta
kontradis otro. Esei ta pone ku tin biaha no ta fsil pa skohe ki direkshon ta bai. E
fundeshi ku ta haa na kas i den bario ta masha importante pa yuda skohe mas mih.

fuente: Un bon bisia ta pasa famia


Orad: Drs. Rose Mary Allen

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

KOLEBRA DI MESPEL, LAGADISHI DI MESPEL


Gymnophthalmus lineatus, (Bon, Cur), G. laevicaudus (Ar)

Ora bo ta harka blachi seku den kur, bo tin hopi chns di weta un kos kr ku hel sali
kore bai. Esei ta un Kolebra di mespel. En realidat, Kolebra di mespel no ta kolebra.
Ora bo mir di aserka, bo ta ripar ku e tin pia: pues, e ta un lagadishi. E ta kol maron
skur, ku un strepi hel riba su lomba; su rabu ta parsialmente kr. Kolebra di mespel di
Aruba ta pertenes na un otro espesie; su rabu ta blou. Bo ta haa Kolebra di mespel
tur kaminda ku tin hopi blachi seku, pasobra e ta kome insekto chikitu ku ta biba den
sushi di kur. Bou di palu di mespel, semper tin yen di blachi ku mespel putr ku ta atra
hopi insekto. Naturalmente, bo ta haa ei e bestia ak hopi, i asina probablemente el a
haa su nmber. Meskos ku hopi otro lagadishi, Kolebra di mespel tambe por laga su
rabu kita kai ora un enemigu ta menas. E rabu ta keda sapati mientras e para
enemigu ta purba di hap e. Asina e lagadishi ta skapa su kurpa. Ku tempu e rabu kibr
ta krese atrobe.

151
SAPU
Bufo marinus

Algun aa pas a introdus un espesie di sapu grandi na Aruba, ku aktualmente ta


parse di ta formando un menasa pa e founa lokal. E sapu ak ta alkans un grandura di
20 cm, i e no ta kome insekto so, sino tur bestia ku ta mas chikitu kun. Ora atak, e ta
produs un skuma ku ta venenoso pa, entre otro, kach. Si e skuma drenta e sistema
digestivo di un kach, por lo general, esaki ta muri. Ademas, e sapu por spit e venenu
for di un klir na so orea te na un distansha di 30 cm! E no tin enemigu natural na Aruba,
di manera ku nan kantidat ta oument dia pa dia. Entretantu, a weta e sapu ak kome
asta Kaskabel chikitu, loke ta un menasa adishonal pa sobrebibensia di e kolebra niko
ak. Ta difsil kombat e sapu, pasobra e ta skonde den pos hundu i den hl den
baranka.

Enkargo:
1. Indik e kantidat di lia i e kantidat di frase ku e teksto ak ta konten.
2. Supray e preposishonnan simpel i esunnan kompon uz den e teksto.

---------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

SAPU, DORI
Pleurodema brachyops

Te resien, e sapu ak tabata e niko anfibio riba nos islanan. Originalmente ta na Aruba
so e tabata eksist, kaminda nan ta yam Dori. Banda di 1910, el a bin result na
Krsou tambe di stowe den un karga di santu pa konstrukshon. E ta kol maron, i e tin
pikpik blou riba su atras, i su blnan ta kol kr bibu.
Kontrali na e otro sapunan, e ta pasa prktikamente henter su bida riba tera. Solamente
despues di un bon yobida, e ta buska plas di awa pa e reprodus. E zonido montono
ku nan ta produs anochi den tempu di reprodukshon tin un alkanse di hopi shen meter.
E webunan ta desaroy bira larva denter di 4 ora. Denter di ocho dia, esakinan ta bira
sapu. Sin duda, e periodo di desaroyo ak ta un di esunnan mas krtiku ku nos konos
den mundu di anfibio. E sapu ak ta kome insekto. Den tempu di sekura, e ta koba
drenta bou di tera, i un di su lugnan prefer ta den pchi di mata.

152
DALAKOCHI BRD
Phylophillia spec.

Dalakochi ta dispon di diferente sorto di strategia pa skapa di atakante. Tin dalakochi


kol bibu, loke ta indik ku nan no ta komibel. Ounke nan no ta venenoso, nan ta smak
masha malu, i parse ku para tambe konos e dicho: awa di dos bes no sa muha
makaku. E sorto di kolnan asina yama kol di atvertensia. Tin un dalakochi kol maron
ku no ta yama atenshon, pero ora un para yega serka, e ta habri su ala di repente, i nan
s tin un kol bibu, p.e., kr. E para enemigu ta spanta hala atras, i e dalakochi ta bula
bai. E para ta sigui e mancha kr, pero asina e dalakochi baha un kaminda, e ta sera
su ala i haa su kol maron diskreto bk. E para ta buska su snk kr ketu bai sin
por ha. Sorto di kol asina yama kol di distrakshon.
Tin algun sorto ku tin un konfiansa siegu den nan kol di kamuflahe. Esta, nan tin un
kol ku ta harmonis kompletamente ku nan medio ambiente. Hopi bes nan forma
tambe ta di tal manera ku kasi no por distingu nan di loke tin rnt di nan. Dalakochi
brd kasi no ta visibel meimei di blachi brd. Esaki no ta pa motibu di nan kol so,
pero tambe pa motibu di nan forma; e ta asina plat ku e ta parse un blachi. Tin
dalakochi ku tin asta patronchi di nrvio di blachi riba nan ala pa parse mas blachi
ainda.

--------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

BARBULT HEL
Phoebis senna

Ademas di diferente sorto di barbult orao, tin un grupo grandi di barbult kol
blanku te hel riba nos islanan. Ta difsil distingu un for di otro, mas aun pasobra den e
mesun espesie tin barbult di diferente tamao. Di e grupo, e sorto ak ta esun mas
komun riba nos islanan. Ku eksepshon di e periodo masha seku, e barbult ak tei
henter aa. E ta diferensia di e otro sortonan blanku hel dor di e dibuho maronnan ku e
tin riba su ala. Por rekonos e muhnan na e rant maron na parti di paden di nan ala. E
machunan no tin e rant ak. Ta remarkabel kuantu bichi di barbult ta depend di mata
di e famia Cassia, na kua, entre otro, Bruska i Balor di ynkuman ta prtenes pa nan
kuminda. E sorto ak tambe ta depend di un di e matanan di e famia Cassia pa nan
bichi kome.

153
Abilidat di lesa

Teksto 8: Kanto di tur kanto (Resea)

Djabirn 1 di yni 2007, mi tabatin e privilegio di presensi den un grupo selekto un


ensayo general di e obra teatral Kanto di tur kanto. Mi tin ku bisa ku mi a keda
impreshon pa e manera ku a pone un di e obranan di mas potiko di Tstamnt Bieu
(Tenak serka hudiu) riba esenario. Un tremendo trabou di direktor Montoya huntu ku su
elenko di artista hben di Krsou.

For di entrada na La Tentashon, mi ta eksperensi un atmsfera sagrado, respald pa


msika selestial. Esaki ta lanta gran ekspektativa serka mi. E refleho di lus di bela i
artefakto presioso pon riba esenario ta refors e sintimentu di antisipashon ak. I
brdat, loke ta sigui ta algu mash spesial. Asina bo drenta e sala di presentashon, bo
ta haa bo direpente meimei di un ritual antiguo i solm. Ku masha dedikashon i
konsentrashon, e artistanan ta move, balia i kana konsistentemente elegante, segun un
patronchi i ritmo determin, simbolisando un siklo f kadans eterno. Asina e preludio
fasinante ak ta anunsi e diferente fasenan di e amor ekspres den e kanto misterioso
di Salomon. Por sierto un obra ku un nivel altu di apstrakshon!
Esun ku habri Beibel i lesa Kanto di tur kanto ku atenshon, lo realis ku ta parse kasi
imposibel pa tradus tal apstrakshon artstikamente riba esenario. I tg direktor Montoya
ku su elenko a logra duna esaki forma na un manera ingenioso. Mintras na un banda e
ta visualis e historia ku su imgennan, na otro banda e ta keda fiel na e teksto original.
Asina e pbliko ta apsorb e kanto di Salomon manera e ta realmente: ineskrutabel i
enigmtiko, meskos ku amor mes.

Trahe bunita akab, movementu estilis, dilogo i akshon ta interkambi rtmikamente


ku otro den Kanto di tur kanto, kreando asina un efekto esttiko sinematogrfiko, ku ta
pone bo kere ku ta un pelkula bo ta wak. Direktor di e obra ak ta un visionario
sensitivo. Esei ta bisto. Ku gran pashon spiritual, e ta krea imgen di beyesa
impreshonante, potrt i kuadro silensioso, tableau vivant perpetuo, sosten pa posishon
di elemento di dekoro ku ta deli transishon di un esena pa otro. E direktor no a skohe
e sistema di mas fsil ora el a disid di laga e aktornan mes kambia e piesanan di
dekoro kada biaha. Porta di tmpel f siudat ta para bira muraya, pil f trank ku ta
marka espasio di sea kunuku, siudat f palasio di rei Salomon. Un msika ku ta vibra te
den bo ser ta kompa e kambionan konstantemente. Ta reker un dominio inkreibel di
materia i tempu pa ehekut kada transformashon na un manera sutil, sin ku e ta
interump momentu solm, apsorshon di zonido i imgen i e silensio interno nesesario
pa kapta den un frakshon di un seknde esensia di un instante sagrado.

Pesei ta atmirabel, ku e hben direktor a skohe hustamente e fragmento di Beibel ak


pa present riba esenario di e forma ak, retando asina su mes i su pbliko. Ta komo si
fuera inspirashon dibino a baha den dje, susurando un mensahe tangibel, ku
paradhikamente ta multiinterpretabel. No ta import ki grado di perfekshon bo logra,
basta esaki sali for di un anhelo profundo pa alkans e nivel mksimo di bo potensial.
Ke men: un artista mester krea su obra for di un fuente profundo i outntiko, ku puresa

154
di intenshon i integridat apsoluto. E ora ei so bo por spera manera ta e kaso aki
entrega i dedikashon total di e artistanan na e kanto di amor universal, ku ta ekspres
su mes den un lenguahe sumamente metafriko.

No por tin ningun hende, ni ningun religion f ideologia ku no por dedus su propio
mensahe, benefisio f reflekshon for di e obra ak, pasobra kaminda tin amor universal,
e ta toka nos tur. Ku otro palabra: bo tin ku eksperensi e obra bo mes, sumerg den
dje, bib, guli i sabori den silensio. No tin nodi di predik pa propio parokia, ni duna
splikashon f hustifikashon. Sea ta Dios bo ta buska, f Brdat Spiritual ku lter kapital,
lo bo kapta su esensia, e lo balsam bo alma, basta bo ta habr pa su mensahe sun i
inosente. Esei ta balor agreg di Kanto di tur kanto. E ta reta nos hbennan tantu
artstikamente komo spiritualmente i krea espasio pa nan deskubr nan propio ser i un
realidat mas ay, leu for di e bagamunderianan vulgar ku diariamente ta bombardi nos
kun. Sinembargo, esaki mester ta algu ku kada persona mester eksperensi, sin ku e
otro ta impon su brdat riba dje. Asina so e bskeda ta brdadero i real. E hbennan
mester por haa nan propio fuente i kaminda spiritual, i un lider ntegro lo por guia nan
gentilmente den e proseso ak.

No ta keda mi mas pa ekstend un kaluroso pabien na tur ku durante un periodo


intensivo a dedik alma i kurpa na un proyekto, ku no solamente ta aseler evolushon
individual, sino di henter un komunidat. Pabien ku boso a sembra SPERANSA pa un
futuro nobo, un mih bida pa nos yunan i etunan i tur otro ku tin ku bini ainda.

-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.
Skirb pa Ini Statia, Krsou, 3 di yni 2007
Sak for di Mosaiko 4. H/V

Anlisis di teksto riba nivel makro (TAVA-5)

Pregunta:
1 Buska e frase di tsis (den e alinianan di introdukshon).
2 Buska e frase nkleo di alinia 4, 5, 6.
3a Buska na komienso di tur e alinianan e palabra, sintagma f frase di transishon?
3b Kiko bo por konklu relashon ku uzo di palabra, sintagma i frase di transishon di
outor di e teksto ak?
4 Divid e teksto den e partinan fundamental di struktura di un teksto.
5 Kuantu frase di elaborashon e outor a uza den alinia 6 pa elabor su tpiko
parsial?
6 Formul e tpiko parsial di alinia 2, 3, 5.
7 Kiko e outor ta hasi den e alinia(nan) di konklushon di su artkulo? (Pues, kon e
ta finalis su teksto?)
8 Kon e outor a logra unidat di su teksto? (Ta logra unidat, e.o., ku palabra di
kontenido.)

155
Teksto 9:

POBRESA KULTURAL MENTAL


Den e artkulo ak mi ta trata e konsepto pobresa. Un palabra hopi uz pa e situashon
aktual ku nos pais ta den. Pobresa ta presente na Krsou ya ku un parti esensial di
trahadnan di Krsou ta biba den pobresa. Pobresa tin dos kara. Un kara material i un
kara kultural mental. Falta di e.o. entrada, bibienda, kuminda, paa, ta pobresa
material. Den bida diario esaki ta esun mas visibel. Ora nos pasa den un bario pober
nos ta mira kas deka, kas sin kur, outo bieu riba blki, kas sin pleistu, kur sin waya,
kas ku nunka a risib un frf, mucha pia abou ta kana riba kaya, skelt di kach ta kore
riba kaya, grupo di hben sint kant'i kaya, monton di shushi bent i hopi mas.
Ora nos drenta e kasnan nos ta mira tiki muebel, sobr di kortina, stul kibr,
muraya smer, fn bieu, potoshi, frishidr frus i kashi di komestibel sin porta o blo
bash. Den barionan pober lo bo topa 40% di hben ku no a kaba skol sekundario i 30%
di hben ku a kai for di skol bsiko tempran. Trinta i piku porshentu di hben sin trabou i
konsekuentemente sin entrada.
E otro kara di pobresa ta esun kultural mental. Esaki ta un estado mental
kaminda hende su spiritu ta abou. Un nivel mental kaminda e persona tin falta di
konfiansa i orguyo propio. Un nivel mental kaminda e persona tin difikultat ku su propio
identidat. Hende ku tin difikultat ku e pregunta, ken e ta den realidat. Un nivel mental
kaminda e persona no ta kere den su mes, kaminda e tin brgwensa di su mes. E ta
biba den un kultura di brgwensa.
Pobresa kultural mental ta enser ademas falta di abilidat pa lesa i skirbi, sea
kompletu f parsial. E ta enser tambe e deseo di ke sia sin tin moda ni oportunidat ni
medio pa hasi esaki. Falta di konosementu general pa por biba i funshon den e mundu
kambi i moderno djawe, tambe ta un elementu di pobresa kultural mental.
Pobresa kultural mental i pobresa material por kue dimenshonnan hopi peligroso
ora ku nan ta bira krniko i konbert nan mes den norma ku balor. Un situashon di
pobresa ku a desaroy poko poko pero sigur i bira un sistema di bida; e bida di tur dia.
E sistema di bida ak ta desaroy i bira un brdadero supkultura di pobresa. Den e
estado ak mente di hende ta tuma pa su mes, ku komo hende pober hamas lo e sali di
pobresa. Un estado mental ku ta bisa bo ku hamas bo por sali for di pobresa, ni ku bo
mes forsa, ni ku yudansa di otronan. Un supkultura di pobresa ku ta tene hopi di nos
siudadanonan koutivo. E ta hiba bo den un situashon pesimista i oskuro di pensa. E
hende ta pensa ku su yunan tambe ta predestin pa biba den minr. E yunan tambe
hamas lo logra algu den bida. E sndrome ku a lo largu ta pasa pa un sorto di apatia
kaminda nada bon no ta pa bo, malu so. Algu paresido na loke ku nos antepasadonan
koutiv komo katibu a kanta: si mi hasi malu, ta malu i si mi hasi bon, tambe ta malu. Ku
otro palabra mih mi no hasi nada i laga mundu sigui drei rond di mi numa.
E tipo di pobresa ak ta un estado di minr duradero. Un bida amarg ku ta
manifest su mes den e sistema di papia. E sistema di ekspres. Den su forma di
ekspres e ta trata na skonde su atraso sosial ekonmiko i kultural. E persona ta biba
den fantasia i ta simul di ta algu ku den realidat e no ta. Na su manera di ekspreshon
por dedus estado mental di pobresa di e persona.

156
Silensio ta otro manifestashon di pobresa kultural mental. E persona semper ta
ketu. Nunka e tin algu di bisa. Meskos ta konta pa esnan ku ta keda riba un distansha di
tur hende i di kosnan ku ta pasa.
Otro manifestashon hopi komun ta ora e persona ta trata na disimul pobresa
material ku su pobresa kultural mental. E persona ta disimul su pobresa ku bistimentu,
renchi, koyar, pulsera i kadena di oro, outo luho, kas grandi, djent'i oro, selular karu i
mas. E ta krea un kortina di huma pa laga otronan kere un kos pa otro.
Pobresa tin e karakterstika di hala hopi asuntu negativo trese kas. Algun
ehmpel ta kriminalidat, analfabetismo, embaraso hubenil, prdmentu di siansa i
kompleho di inferioridat. Pobresa ta sea sak tur suela f pone tur drmpel subi.
Violashon ta otro manifestashon di pobresa kultural mental. Un grupo chikitu ta
skohe pa haa rekonosimentu mediante aktonan kontra e sosiedat ku entretantu nan a
haa rabia riba dje. E sosiedat ku a rechas nan. E sosiedat ku no a duna nan un
chns. Nan ta kai den violensia pa di e forma ei tg logra haa algu di atenshon i
rekonosimentu di e pbliko i di komunidat. Otro grupo grandi ta kai den apatia total i ta
apsorb pobresa komo nan niko destino i no ta hasi nada mas ku no ta lora. Nan ta
djis eksist. Loke bin, bin; loke soso, soso.
Pobresa kultural mental tin un bida independiente. E no mester di pobresa
material pa e manifest su mes. Pero s mester remark ku den situashon di pobresa
material e tin tera frtil pa biba i reprodus. Pobresa kultural mental ta manifest su mes
tambe serka personanan ku materialmente ta bon par i asta serka hende riku. E por
eksist tambe serka intelektualnan i partikularmente esnan ku a biba i studia largu den
kulturanan ku ta hopi distinto for di esun di nos. Por ehmpel, personanan ku a
bandon Krsou na edat hben i ku a forma i bira profeshonal haltu den paisnan
kaminda tin kultura hopi diferente for di esun ku nan a lanta aden. E por manifest su
mes tambe serka personanan ku a biba un tempu largu den eksterior i ku a straa di
nan kuna.
Pobresa kultural mental ta demostr su independensia ora ku e keda eksist na
momentu ku un persona liber su mes na un manera f otro di pobresa material. Por
ehmpel, un persona di kuna pober ku den un tiru ta kumins gana un salario hopi haltu
pa luna. E salario haltu ta saka e persona for di su pobresa material, pero e no ta
elimin e pobresa kultural mental. Ku esaki nos ke kualifik pobresa kultural mental
komo e fenmeno enemigu may di desaroyo i di emansipashon di hende. Tin hende i
asta instansia ku ta pensa ku por trata na solushon pobresa ku plaka. Drecha kas,
drecha kaya, pone lus, frf kas, traha kur, traha kas di pueblo, parti desayuno na skol
etc. Esakinan so no ta solushon e problema komplik di pobresa. Ku esaki mi no ta
rechas e aktonan ak, pero mas bien mi ta indik ku nan so no ta solushon e
problema. Ademas, e enfoke ak ta nikamente riba pobresa material.
Hende ta un ser holstiko ku ta funshon den un forma harmonioso. E remedinan
ak no ta kura e pashnt, pasobra e malesa no ta un simpel grip, pero algu mas
komplik. Hende den nesesidat mester ta proaktivo pa e por sali di su situashon. E
hende konsern mester partisip konkretamente den solushon di su problema. E mester
ta parti integral di e solushon.
Trabou ta un faktor di hopi importansia pa un ser humano haa su mes, organis
su mes i kuida su mes. Pero banda di trabou hende mester haa oportunidat pa elimin
ignoransia, haa konosementu, mas rspt, mih trato komo ser humano i guia pa yega

157
na orguyo i konfiansa propio. Ku otro palabra mester elimin e pobresa kultural mental
pa por solushon e problema di pobresa.

Skirb pa Mr. Dr. Rene V. Rosalia


Sak for di: Revista Kas di Kultura
Edishon nr. 1 (2005)
----------------------------.

Anlisis di teksto riba nivel makro (TAVA-5)

Pregunta:
1 Buska e frase di tsis (den e alinianan di introdukshon).
2 Buska e frase nkleo di alinia 5, 10,11 i 12.
3a Buska na komienso di tur e alinianan e palabra, sintagma f frase di transishon?
3b Kiko bo por konklu relashon ku uzo di palabra, sintagma i frase di transishon di
outor di e teksto ak?
4 Divid e teksto den e partinan fundamental di struktura di un teksto.
5 Kuantu frase di elaborashon e outor a uza den alinia 11pa elabor su tpiko
parsial?
6 Formul e tpiko parsial di alinia 3, 11 i 12.
7 Kiko e outor ta hasi den e alinia(nan) di konklushon di su artkulo? (Pues, kon e
ta finalis su teksto?)
8 Kon e outor a logra unidat di su teksto? (Ta logra unidat, e.o., ku palabra di
kontenido.)

158
Teksto 10: Kultura, mas ku muzik i baile so
Aki na Krsou, nos no tin noshon di e importansha ku kultura tin pa nos pais. Un di e
motibunan ta ku den transkurso di tempu e palabra kultura a haa diferente nifikashon
akinan. Esei a trese konfushon serka hopi di nos riba kiko kultura ta realmente. No
muchu tempu pas, ora nos tabata papia di kultura, nos tabata refer na sierto aktividat,
konsider komo elev, di e grupo elitario. E aktividatnan ak tabata enser arte,
literatura i siensia. Den e kuadro ei nos tabata uza kultura komo sinnimo di kulto. Te
ainda, tin algun hende ta uza kultura den e nifikashon ei.
Pokopoko esaki a kambia. Kultura a haa un nifikashon mas amplio, esta, ekspreshon
di komunidat. Si na 1950 ainda na Krsou tabatin problema pa asept tamb komo
kultura, awendia esei no ta e kaso mas. Sinembargo, apesar ku e nifikashon di kultura a
bira mas amplio i ta kubri ekspreshon di henter komunidat, ainda e ta limit, komo ku e
ta refer na ekspreshon, manera muzik i baile.
Komo ku serka nos ainda kultura ta enser un parti chik di nos realidat, kua ta e
ekspreshonnan artstiko, nos ta konsider kultura algu di bon bida f un adrnu pa nos
eksistensia. Esei ta refleh den e lug chik i limit ku ta duna kultura den e maneho di
pais. Ora ekonomia ta malu, hasta ta kuestion e parti ak. E ta keda refleh tambe den
e pensamentu ku hende ku ta studia kultura ta hbiista.
Ta importante pues pa nos para ketu un ratu na kiko ta kultura. E pregunta kardinal ta
kon nos mester defin kultura. Nos mester kumins mira ku kultura ta mas ku solamente
e ekspreshonnan artstiko. Esakinan riba nan mes tambe ta elemento importante di nos
realidat, pero tin mas kos den bida di hende. Den antropologia, e siensia ku mas a
desaroy e palabra kultura pa studia sosiedat, kultura tin un nifikashon amplio. Kultura
ta e manera ku den transkurso di tempu un komunidat, pa enfrent su realidat humano i
logra su aspirashon di bida, ta dirig i duna sentido na su bida. Kultura, pues, ta un
strategia di bida ku ta keda manifest i ekspres den teknologia, ritual, religion, idioma,
idea, balor i norma, aktividat pa satisfas e nesesidatnan bsiko, forma pa organis
bida, ekspreshon artstiko, etc. Den e sentido ak, ora nos ta papia di enseansa,
relashon entre hmber i muh, famia, identidat, medio ambiente, balor i norma, nos ta
papiando tambe di kultura.
Un komunidat ta desaroy e strategia di bida ak den un proseso di siamentu kontinuo.
Kultura komo strategia di bida ta nifik ku e no ta un poder for di nos alkanse, ku ta
influensi nos aktividatnan sin mas. Si nos bira konsiente ku kultura ta nos propio
trabou, resultado di e proseso di siamentu kontinuo ku nos mes por husga i balor,
nos lo sia evalu nos mes i nos sosiedat kontinuamente.
Un evaluashon konstante di nos aktividatnan kolektivo ta pone ku nos ta bai mira
esakinan na un manera krtiko, drecha kaminda tin fout i bini ku posibilidat nobo
kaminda mester i traha asina riba futuro di nos komunidat. No ta tur ora ta nesesario ku
e kriterionan pa evalu nos mes i nos sosiedat mester bini djaf. Kultura komo strategia
di bida, hopi biaha, mes ta duna kriterio pa evalu. P'esei, un konsiensia di kultura
mester bai huntu ku un bon konosementu di kiko nos kultura ta realmente. Un bon
konosementu di kultura ta enser konosementu di e forsanan ku a form i di e
desaroyo ku el a tuma den transkurso di tempu. Asina nos ta haa un bista riba kiko
nos mes a eksperensi komo positivo f negativo, i kon nos mes a solushon e
aspektonan ku nos a konsider negativo.

159
Pa ta mas konkreto: Kon nos por aplik e konsepto di kultura ak den bida diario di
Krsou? A base di e aserkamentu di kultura ak, por ehmpel, e problema di shushedat
di nos isla, no ta solamente un problema di higiena, sino e tin di haber ku kultura tambe.
Dikon? Pasobra aki nos tin di haber ku e balor ku nos hendenan ta duna naturalesa,
nos ideanan relashon ku shushedat i limpiesa, i kon esakinan ta manifest den nos
komportashon.
Den nos esfuerso pa solushon e problema, ta esensial pa nos sa ku den nos kultura
tradishonal, nos ta duna balor na naturalesa. Tradishonalmente nos tabatin un rspt
grandi pa naturalesa, ku tabata e fuente di kuminda i di bida. Nos relashon ku
naturalesa tabata tambe unu spiritual. Por ehmpel, den pasado ora un mucha kaba di
nase, su grandinan tabata planta un palu di fruta na e lug, kaminda a dera plasenta di
e yu. Esei tabata simbolis e union entre hende i naturalesa. Tin hopi mas ehmpel ku
ta mustra ku pa nos, naturalesa no tabata un enemigu pa konkist f maltrat. Dor di
diferente faktor, e relashon di harmonia ku naturalesa a kambia den un di konflikto ku
naturalesa.
Un kampaa di konsientisashon ku ta munstra riba e balor ku tradishonalmente nos a
duna naturalesa lo tin mas efekto, ya e ta bas riba e kontestanan ku ta sali for di nos
propio kultura.
----------------------------------------
Skirb pa Dr. Rose Mary Allen
Sak for di Mosaiko 4 H/V

Anlisis di teksto riba nivel makro (TAVA-5)

1 Buska e frase di tsis (den e alinianan di introdukshon).


2 Buska e frase nkleo di alinia 4 i alinia 6.
3a Buska na komienso di tur e alinianan e palabra, sintagma f frase di transishon?
3b Kiko bo por konklu relashon ku uzo di palabra, sintagma i frase di transishon di
outor di e teksto ak?
4 Divid e teksto den e partinan fundamental di struktura di un teksto.
5 Kuantu frase di elaborashon e outor a uza den alinia 6 pa elabor su tpiko
parsial?
6 Formul e tpiko parsial di alinia 8.
7 Kiko e outor ta hasi den e alinia(nan) di konklushon di su artkulo? (Pues, kon e
ta finalis su teksto?)

------------------------------------------------------------------------------------------------------.

160
KON TRAHA RESMEN DI UN TEKSTO
RESMEN DI TEKSTO: TEORIA (1)

Esun ku ta traha un resmen ta hasi esei pa diferente motibu. Por ta ku e ke pone e


asuntunan importante di un teksto riba papel pa despues, ora e tin di hasi uzo di nan, e
no tin mester di lesa henter e teksto, artkulo, fragmento f dokumento original atrobe.
Un otro motibu por ta ku e ke pone un otro hende na altura di e puntonan importante ku
el a topa den e teksto original. E tipo di resmen ku bo por traha ta depend tambe di e
meta ku bo tin ku e resmen.

Tin dos tipo di resmen:


* miniresmen ku ta konsist di un alinia so, f un
* resmen detay ku ta konsist di vrios alinia.

Tur dos tipo di resmen ta bas riba e siguiente sinku pasonan ku tin di haber ku
lesamentu di teksto. Pues, ora bo ta prepar pa traha resmen di un teksto, ta bon pa
lesa e teksto orientativamente, siguiendo e siguiente pasonan:

1 Lesa nmber di outor di e teksto i e fuente for di kua a saka e teksto.


Un teksto tokante tumor serebral skirb pa un profesor pa un revista sientfiko lo ta un
teksto bastante diferente di un artkulo tokante e mesun tpiko skirb pa un reportero pa
un korant sientfiko popular.

2 Determin na ki okashon f den ki situashon i pa ki motibu a skirbi e


teksto.
Un artkulo por ta un reakshon riba un otro artkulo ku a sali anteriormente den un
medio di publikashon,manera un remitido. Hopi biaha korant i revista ta pone un intro,
un alinia krtiku, serka e artkulonan pa asina indik nan balor di aktualidat.

3 Wak e ttulo, e supttulonan (e ttulonan di alinia) i e ilustrashonnan. Nan por


indik f aklar tpiko di un teksto, i nan por konten indikashon di e kontenido. Tin
biaha nan ta simplemente hala atenshon di e lesad. Meskos ta konta pa e
ilustrashonnan: tin biaha ta uza nan simplemente pa hala atenshon, i tin biaha, pa
aklar algun punto.

4 Lesa alinia di introdukshon di e teksto.

5 Lesa parti final (konklushon) di e teksto.

RESMEN DI TEKSTO: TEORIA (2)

Un resmen ta un reprodukshon krtiku di un teksto original (largu). Den un resmen


mester bini dilanti, di un forma kla, e puntonan importante di e teksto original den nan

161
relashon ku otro. Un hende ku no konos e teksto original mester por sigui lia di
pensamentu di e outor i haa un bista kla i konfiabel di e teksto original.

Pa por traha un resmen, mester komprond prom kiko ta tpiko sentral di e teksto i
kon e teksto ta struktur (hinka den otro). Ta rekomendabel pa sigui e siguiente
pasonan pa asina yega na un bon resmen:
- na prom lug, ta lesa e teksto original di un forma orientativo;
- despues, ta les di un forma global i trata di formul e tpiko sentral, e pensamentu
prinsipal (loke e outor ta bisa/opin tokante tpiko di e teksto) i meta komunikativo di e
teksto. E pensamentu prinsipal ta, de facto, nkleo di e resmen;
- despues, ta lesa e teksto di un forma intensivo;
- ta chk kon e teksto ta struktur (su organisashon: introdukshon, parti di meimei i parti
final); i finalmente,
- ta buska e puntonan importante (buska e frase nkleo) den kada alinia f grupo di
alinia.

Generalmente, ta manten sekuensia di e teksto original ora ta skirbi e resmen. No ta


nesesario inklu ehmpel, detaye, ankdota, ripitishon i elaborashon ku no tin relashon
ku e tpiko sentral den e resmen. Normalmente, un resmen ta kubri 15% pa 20% di e
kantidat di palabra di e teksto original. E resmen mester ta skirb den bon papiamentu.
Por uza algun palabra i frase esensial di e teksto original den e resmen, pero no ta
permit kopia e frasenan literalmente. Por resum e alinianan ku ta relashon ku otro
den e teksto original den un solo alinia den e teksto di resmen.

-------------------------------------------------------------------------------------------.

RESMEN DI TEKSTO: E STRATEGIANAN DI LESAMENTU (3)

A. Lesa e teksto original di un forma orientativo i hasi e siguiente preguntanan:


- Ki informashon por saka di e fuente menshon bou di e teksto?
- Ki informashon por saka di e ttulo i e supttulonan? Nan ta bisa algu di e tpiko sentral
di e teksto?
- Ki informashon por saka di e prom i ltimo alinia?

B. Lesa e teksto di un forma global i determin e tpiko sentral (tpiko di henter e


teksto).
- Buska e pensamentu(nan) prinsipal, esta, loke e outor ta bisa di e tpiko sentral.
- Determin si e outor a uza un modl struktural fiho den e teksto. Por ehmpel, e outor
a uza un struktura kronolgiko, di problema - solushon, di pregunta - kontesta, di
ponensia - argumento, di kousa - efekto, di bentaha - desbentaha, di ntes - awendia -
futuro, di fenmeno - splikashon, etc?
- Fiha riba e palabranan di sial, e signonan di puntuashon i e medionan tipogrfiko:
punto i kma, punto dbel, strepi, espasio bash, punto suspensivo, palabra itliko,
palabra vt, etc.

162
C. Lesa e teksto intensivamente i supray den kada alinia f grupo di alinia e
tpiko parsial (nkleo di e alinia) i tambe loke e outor ta bisa di e tpiko ak.
Hopi biaha ta posibel manten sekuensia di e teksto original den e resmen. Ta
importante tambe pa traha un plan di skirbi prom ku kumins skirbi e resmen. Traha
prom un vershon preliminar (klad) di e kontenido i pone atenshon na uzo korekto di
idioma, koherensia tekstual i repartishon den alinia. Skirbi despues vershon final (den
nt) di e resmen. Te ariba ta skirbi: Resmen di ... (ttulo di e teksto), Skirb pa ...
(nmber di outor). Krda anot tambe kantidat di palabra di e resmen.

RESMEN DI TEKSTO: E LTIMO DETAYENAN (4)


Uza estilo direkto den e resmen, pues, no skirbi E outor ta bisa ku e teoria ak ..., sino
E teoria ak ta bisa ku ..... . Tene e perspektiva serka outor di e teksto f e teksto mes.
No duna nunka opinion propio den un resmen. Pues, no ta permit inklu elemento
personal den un resmen, mirando ku un resmen ta refleho ophetivo di kontenido di e
teksto original.
Aki ta sigui e eksigensianan di un bon resmen:
1) E resmen mester ta konfiabel; esei ke men ku e ta kuadra ku loke ta par den e
teksto original.
2) E ta konten tur e elementonan importante di e teksto original.
3) E ta konsiso i al kaso (to the point); pues, e no ta konten informashon superfluo
(innesesario), ni e no ta demasiado ekstenso.
4) E ta di tal manera koherente ku un hende ku no konos e teksto original por sigui e
lia di pensamentu di e teksto sin problema.
5) E tin un bon sekuensia lgiko.
6) E ta ophetivo. Esei ke men ku e trahad di resmen ta laga su propio opinion af.

-------------------------------------------.
KON EVALU RESUMEN di TEKSTO (5)

Ta evalu un resmen a base di e elementonan di informashon pid den e enkargo ku


ta kompaa e teksto original (uitgangstekst). Na prom lug, ta wak si e alumno a saka
e elementonan di informashon pid for di e teksto original. Na di dos lug, ta wak si el a
relashon esakinan na e manera korekto ku otro. Finalmente, ta wak si e dos puntonan
menshon a bini dilanti na un manera korekto den e formulashonnan di e alumno.

Pues, ta tuma e siguiente tres puntonan na konsiderashon ora ta koreg un resmen:


Kontenido: e elementonan di informashon mester ta korektamente formul pa loke ta
trata nan kontenido.
Koherensia: e elementonan di informashon mester ta relashon ku otro meskos ku
esei ta e kaso den e teksto original. Si esei no ta e kaso, por kita punto for di e alumno.
Formulashon: formulashon di e elementonan di informashon mester ta komprendibel
pa e lesadnan, ku no konos e teksto original.

No ta kita punto pa eror idiomtiko, di ortografia, di puntuashon f di gramtika. Pues,


no ta marka e tipo di erornan ak; ta wak solamente si e alumno a resum esensia di e
teksto original den e kantidat pid.

163
Generalmente, ta permit e alumno pasa e kantidat di palabra pid/eksig ku 10%. Si e
pasa e 10%, e ora ei lo por kumins kita punto pa, por ehmpel, kada 5, 10, 15, f 20
palabra. Por kita 1 f 2 punto pa kada 5, 10, 15 f 20 palabra for di e total di punto
opten pa e resmen.

ENKARGO PA TRAHA RESMEN:


Traha un resmen di e siguiente teksto i inklu esaki den bo portafolio pa Mdulo 3
(TAVA-3). E resmen no por ta mas largu ku 290 palabra. Krda tene kuenta ku tur e
puntonan di un bon resmen. I, no lubid di hasi revishon di e resmen prom ku hasi
entrega.

Kontra karni
Karni ta un di e alimentashonnan ku kada bes ku nos menshon un plato nos ta pone
nfasis riba dje. Por ehmpel, ora nos ta papia tokante stob, nos ke men karni (stob).
Asina nos por sigui ku diferente ehmpel: grel, bestia chik, sat ku batata i prchp
mitar mitar. Nos ta indik nos platonan ku karni. Ta bis ku karni ta un base importante
di proteina den nos alimentashon, lo ke ta nifik ku e ta pertenes na e elementonan
nutritivo importante na bienestar di nos sal i desaroyo. Banda di elogio pa e proteina
ak, tin un dimenshon negativo kresiendo kontra e forma ku ta produs e proteina ku
karni ta duna. Si bo no a hasi kompra pa siman f luna kaba na bo supermarket prefer,
mi ta spera ku despues di lesa e artkulo ak, lo bo stp di konsum karni mas pronto
posibel. Si por awe ainda, sino maan ant. Pasobra, ounke tin diferente motibu pa
kome karni, tin muchu mas motibu pa no hasi esaki komo ku su konsumo ta hasi
mas dao ku bon.
Prom ku atend e motibu pa stp di kome karni, laga nos tira un bista riba e
motibunan (algun di nan ta sofisma) pa s kom. Hopi ta e hendenan ku ta pensa ku
den karni tin kos ku nos lo no por sin dje. Den karni tin proteina, heru i vitamina.
Investigashon ta mustra ku hende ta kome un promedio di 85 gram di proteina pa dia;
25 gram di esaki ta bini for di karni i pisk. Hende mester di e proteina ak. Ta kosta e
kurpa humano mnos energia pa apsorb proteina ku ta bini di animal kompar ku esun
vegetal.
Tin mas motibu ku hende ta menshon pa hustifik uso di karni: karni ta dushi, sal i e
ta un produkto natural. Si bo no kome karni bo por bira malu. Tin hende ta pensa tambe
ku bestia tei pa kome; esei ta pasa den naturalesa tambe. Otro ta di opinion ku si tur
hende bira vegetariano, lo tin mas hamber den mundu. Mi a menshon kaba ku den
karni tin heru; parse ku e tipo di heru ku tin den karni ta esun ku ta yuda mih na
momentu di transportashon di oksgeno den kurpa humano.
Despues di a atend e argumentonan pro karni, ban wak awor pakiko su konsumo ta
hasi mas dao ku bon. E argumento prinsipal ta ku tikamente ta iresponsabel pa mata
bestia pa propio kumbiniensia i satisfakshon. Ta kria i mata bestia na un manera ku ta
hopi doloroso, pero bestia tambe tin e derecho pa no sufri dol. Aparte di e echo ku ta
mata bestia, e manera ku ta hasi esaki por ta un motibu pa bira vegetariano. Komiendo
karni, bo ta apoy bioindustria. Ya no ta un ponensia kontroversial mas ku esaki ta

164
malu, pero ta ken ta hasi kiko na dje. Awor no ta nesesario pa aplik terorismo di
Liberashon di bestia. Ta basta pa djis stp di kome karni.
Karni ta konten algu ku no por haa den mata? Un bista poko tkniko ta mustra lo
siguiente: e proteina ariba menshon ta 100% proteina. Un hende tin mester di 20
aminosido. Nos kurpa mes ta traha djesdos di e binti ei. Ocho nos ta saka for di
alimento. Tur e ocho ei por haa den karni i den lechi. Dor di kombinashon bon pens,
por saka nan for di otro produkto manera grano i bonchi. Esakinan no ta idea di ltimo
tempu; e kombinashonnan manera pan brin ku keshi i bonchi pel brd ta masha
bieu.
Vitamina B1 i B2 ku tin den karni, por haa tambe den kantidat bastante haltu dor di usa
produkto deriv di lechi, berdura i trigo. Vitamina B12, por haa solamente den e
produktonan trah di bestia. Esaki ta bira poko ferfelu pa e vegetarianonan ku no ta usa
lechi ni webu. Falta di vitamina B12 por okashon iregularidat di sal den sanger. Di
otro banda, parse ku despues di tempu, e tripa humano mes ta bai produs B12, ku por
haa tambe den yerba di laman
Un otro manera ta pa traha riba hemut di e lesadnan: ta un echo ku bestia por sufri. E
bestianan di bioindustria ta frfel nan mes, nan no ta sal i ta kome otro. Si bo nase
komo puitu pa ser has, bo tin 45 dia so di bida. Un galia ku ta pone ta biba dieskuater
luna, i despues e ta dispars den wea di spi. Ta masha hopi puitu ta mata pa dia, i tin
be ta usa nan komo kuminda pa otro bestia. Apesar ku esaki ta kruel pa e puitunan, e ta
tambe masha ekonmiko. Segun lei hulandes, mata bestia sin nodi i sin un meta
nesesario, meskos ku maltrato di bestia, ta kastigabel. Mi ta kere fuerte ku kaso di
bioindustria ta algu kastigabel.
Bioindstria ta hopi importante pa ekonomia. Produkshon di karni ta sigui subi: den
1957 tabata konsum na Hulanda 37,6 kilo di karni pa persona pa aa. Aki na Krsou ta
algu igual. Na 1980 tabata konsum 70 kilo, ke men kasi dbel. Na Krsou tambe e
kantidat di kilo a bira dbel. A surgi un seru di karni. Tabatin hopi propaganda tambe pa
kome karni. (Awendia e propagandanan ei ta prohib).
Si tur hende stp di kome karni, lo tin hopi desempleo, brdat, pero lo sali otro tipo di
trabou. Apesar di e rsiko pa desempleo, ta keda un echo ku komementu di karni no ta
bon pa hende.
Si agonia di e bestianan den bioindustria no ta bastante alarmante, tin un argumento
mnos altruista kontra karni. Karni no ta saludabel. Manera a menshon anteriormente,
hende ta kome muchu mas proteina ku loke e tin mester. E di mas ei por bai ferment i
okashon enfermedat.
Pa strao ku ta parse, e efekto di antibitika, sulfato, salu di koper, trankilisad,
hormona, stimulad i kuek ku un hende ta haa den su kurpa pa medio di karni i pisk
no ta investig di un manera satisfaktorio, pero e no ta parse saludabel. Hasta ora un
hende pensa solamente riba su mes, ta mih e no kome karni. Kome karni ta mas
insaludabel ku kome vegetariano. Karni ta mas vt ku berdura, i e por okashon
sobrepeso i problema ku kurason i ardu. Ademas, karni ta konten mas supstansia
daino prosedente di polushon di medioambiente. Mas haltu un organismo ta riba e
trapi di alimentashon, mas konsentr e supstansianan venenoso inkibrabel ta akumul:
den maishi tin venenu, pero den un baka tin venenu di masha hopi maishi ku e baka a
kome den transkurso di aa.

165
Falta di alimentashon riba mundu no ta eksist. Hamber ta manifest komo ku proteina
ta mal repart den mundu. Tur aa 10 pa 20 mion hende ta muri pa motibu di mal
nutrishon, mintras mundu por aliment hopi bes e kantidat di su habitantenan. Pa saka
un kilo for di un baka bioindustrial, mester hinka prom 21,4 kilo den dje. Kada kilo di
karni ta e prom 7 kilo di trigo. No ta tur karni ta meskos: baka ta mas frugal ku porko, i
no ta tur kaminda ku yerba ta krese, trigo tambe por krese. Hopi di e trigo ta bini for di
Terser Mundu. Esaki naturalmente ta un problema. Ketu bai e pisk di un pais di Terser
Mundu ta bai serka e pushi di Prom Mundu i no serka e mucha/hende di un pais den
desaroyo. Pero kada ken ta liber pa skohe parti di e desaroyo aki f no.
Produkshon di karni ta okashon na su turno problema di medio ambiente ku ta
menas tur hende. Pa motibu di e kantidat total di bestia di krio enorme, ku ta keda
manten pa por kome karni, ta bini hopi metano den airu (e ta sali for di tripa di e
bestianan). Esaki ta aseler keintamentu di mundu, i pues kambio di klima ku por
kondus na tur sorto di kalamidat (inundashon, tormento, ekstinshon di bida animal).
Pa kria bestia, tambe ta kap hopi palu den mondi, partikularmente, den e selvanan
tropikal na Suramrika. Esaki tambe ta aseler keintamentu di mundu. (E palunan den
mondi no por apsorb CO2 mas, i e CO2 ta keda den airu.) Na momentu ku e
mondinan dispars, tur sorto di bestia i mata tambe lo dispars (pues tambe posibel
remedi nobo, ku hopi bes ta bini di mata). Banda di esaki, tin e problema di mst;
amoniak ta drenta den suela, hasi e tera zr i e mondinan ta muri.
Komementu di karni ta gastamentu di materia prima di energia. Pa kria bestia mester
kosech kuminda vegetal pa duna e bestianan pa kuminda, i no por usa esaki pa hende
kome. Mas ku mitar di produkshon di mundu di grano ta usa pa krio di bestia .
Solamente 1/7 parti ta bai bk den forma di karni pa konsumo humano. Sobr 860 mion
tonelada no ta usabel pa konsumo humano. Un prdida ku ta korespond ku mitar kilo
di grano pa kada persona riba e mundu ak, i esaki pa dia.
Otro motibu pa no kome karni ta esun religioso. E miembronan di Hare Krishna ta tene
nan mes estriktamente na kuminda vegetariano. Nan fundad, Srila Prabhupada, a bisa
asina aki: Den nos komunidat, un hende ku mata un otro ta haa kastigu; esei ta lei
den un pais. Pa motibu di nan ignoransia, hende no ta realis ku tin un forsa mas ariba
ku ta dirig pa Todopoderoso. Kada ser ku bida ta yu di Todopoderoso; e no ta asept
ku ta mata niun vruminga. Esun ku hasi esei mester haa kastigu. E vegetarismo ak ta
inspir pa religion. Bestia, meskos ku hende, tin un alma ku tin balor pa Dios.
Vegetarismo ta plam generalmente den Hinduismo i den e otro filosofianan di Medio
Oriente, manera Budismo. E ta mar na e kerensia den reenkarnashon. E konosido
lider Indio, Ghandi, ku a opon na un manera pasivo opreshon ingles na India, a bisa:
Mi ta kere di brdat ku pa nos desaroyo spiritual ta nesesario ku nos ta stp di mata pa
motibu di nos nesesidatnan karnal. Pero, naturalmente, hopi hende ku no ta kere den
religion tambe ta boga mas i mas pa kome mnos karni.
Tin tantsimo sorto di vegetariano i mes tantu motibu pa bira un motibu tiko, religioso,
ekonmiko, prktiko, ekonmiko, higiniko. Un viganista, por ehmpel, no ta kome
karni, pisk, webu, i e no ta bebe lechi; tampoko e ta hasi uso di kueru i lana. Den
prktika, mayoria di hende ta lakto-vegetario, loke ta nifik kome/bebe webu i lechi,
pero no hasi uso di karni. Pues, no usa pa konsumo nada pa kua mester mata bestia
pe. Mi no a elabor tokante e vegetarionan ku s ta bisti sapatu di kueru. Mi a trata
solamente e konsekuensianan di komementu di karni i no e prosesamentu di bestia pa

166
traha tas i kos di pia. Pero teniendo na kuenta ku tikamente no ta akseptabel pa mata
bestia pa propio grasia, ku karni ta produs a kosto di hopi sufrimentu, ku karni no ta
saludabel i ku si bo ta kome karni bo ta yuda manten e problema di alimentashon di
mundu, no ta parse mi responsabel pa manten komementu di karni. Pues, hende por
sin karni, basta e sa kon. Tg, mayoria di hende, pa motibu di flohera i tambe pa falta di
profundisashon den e asuntu, ta sigui kome karni. Asina nos ta keda den e situashon
ku mester tin hopi karni riba e tay pa e kuminda ta bon.
----------------------------------------------------
Fuente: Skirb pa Rose Curiel (i adapt)

167
Revishon di teksto
Informashon pa revishon di resea, reportahe, ensayo i otro tipo di teksto

I Dikon ta hasi revishon?


Ta masha poko hende por skirbi un teksto ku no ta konten eror ni algun parti
inkomprendibel den un biaha. E mayoria di nos mester koreg nos tekstonan pa ta sigur
ku nos ta transmitiendo eksaktamente loke nos ke komunik. Pues, ophetivo di
revishon ta pa logra haa un teksto kla i komprendibel, pasobra di esei ta depend
efikasia di e mensahe ku nos ke komunik na e lesadnan.
Ta skirbi f redakt un teksto pa logra sierto efekto serka e reseptor, i solamente ora
nos ta sigur ku nos a skirbi e mih teksto posibel pa logra e efekto plani/premir, nos
por stp ku e tarea di redakshon. Revishon ta e ltimo fase den e tarea di redakshon ku
ta konsist, ademas, di planifikashon i elaborashon.
Revis ta nifik lo siguiente: para ketu i reflekshon si a logra e resultado pretend ku e
teksto ku nos a skirbi. Esta, si a logra ekspres eksaktamente loke a plania. E fase ak
di komprobashon ta unu fundamental pa haa siguransa ku e trabou has lo duna e
frutanan premir. Pues, revishon ta un fase impresindibel di e tarea di redakshon.

II Ki ora ta hasi revishon?


Ku frekuensia ta pospon e fase di revishon te ora kaba di skirbi e teksto, pero, ademas
di e revishon final, por hasi revishon tambe durante e proseso di skirbimentu. Por
ehmpel, ta importante pa revis e alinianan durante nan elaborashon, pa asina evit
no solamente eror ortogrfiko pero tambe esunnan sintktiko i esunnan relashon ku
distribushon/organisashon di e informashon. Hasiendo e revishon ak, ta pone ku e
revishon final lo bai mas lih ora ku kaba di skirbi e teksto.
Ta rekomendabel pa tene e siguiente dos konsehonan na mente na momentu ku ta hasi
revishon. E prom konseho ta fleksibilidat. Ta importante pa ta fleksibel ora ta hasi
revishon pa asina por hasi kambio den e teksto si esei ta nesesario. E di dos konseho
ta relashon ku tempu. Si ta posibel, semper laga algun tempu pasa prom ku hasi e
revishon. Despues di algun tempu, bo ta aserk e teksto ku otro wowo, for di un otro
perspektiva. Pues, pa nos por ta sigur ku nos realmente a skirbi e teksto ku nos a
plania, e distansia temporal entre redakshon di e teksto i su revishon final por ta
desisivo.

III Kiko ta nifik revis?


Hopi biaha nos ta kere ku revishon ta nifik koreg eror ortogrfiko i gramatikal so den
un teksto. Esei tambe ta brdat i nesesario, pero revishon ta nifik, ademas, komprob
si realmente a transmit e kontenido ku nos ta ker a komunik, i si nos a hasi un
distribushon ekilibr di e informashon den e teksto. Pues, e fase di revishon ta
relashon ku tantu e aspektonan ortogrfiko-gramatikal di e teksto komo ku kontenido i
struktura di e teksto.
Durante revishon di e teksto, ta bolbe wak uzo di puntuashon, largura di e frasenan i
eskoho di palabra (vokabulario). E aspektonan ak tambe ta kontribu na mehorashon di
estilo di e teksto. Finalmente, ta pone atenshon na presentashon di e teksto: uzo di
palabra vt, palabra itliko, sangria, bibliografia, ndise, etc. Resumiendo, nos por bisa
168
ku ta importante pa konsider tantu e aspektonan formal di e teksto komo esunnan ku
tin di haber ku kontenido i strukturashon di e teksto.

III.1 Revishon di kontenido


Ta importante pa un teksto akadmiko bon skirb ta koherente, ku e ta komprendibel, i
ku e no ta konten ningun parti difsil pa interpret. Den un teksto bon skirb, bo no ta
haa ambigwedat ni redundansia.

III.1.1 Koherensia
Tur e pensamentunan ekspres den un teksto mester kontribu na koherensia di e
teksto: unidat di sentido. Si un teksto ta konten informashon ku no ta relashon ku e
pensamentunan ekspres, esaki lo difikult interpretashon i komprenshon di e
kontenido, ya ku e lesad lo buska, pero lo e no haa e konekshon entre e
pensamentunan ekspres.

[prom pensamentu] Komo alternativa pa e aspekto di selekshon di alumno, nan a bini


ku vrios solushon; gobirnu a desaprob nan tur. Konsekuentemente, ainda ta uza un
sistema di selekshon di alumno ku ta minimalis nan posibilidatnan pa logra sigui e
karera ku nan ta dese.
[di dos pensamentu] Resultado ta ku ta solamente e pelkulanan merikano ta ofres e
alumnonan ak un tiki satisfakshon.

E di dos pensamentu no ta kuadra ku e pensamentu ekspres den e prom parti di e


ehmpel aki riba. Por bien laga esaki af numa.

III.1.2 Ambigwedat
Kontrali na teksto literario, no ta permit ambigwedat den teksto akadmiko, mirando ku
ta un interpretashon so e tipo di teksto ak por tin. Ora ta hasi revishon, ta importante pa
komprob ku kada frase tin solamente un interpretashon.

III.1.3 Redundansia
E partinan redundante den un teksto ta afekt negativamente su koherensia. Pesei,
mester evit informashon redundante i inadeku den teksto akadmiko. Na momentu di
revishon, ta bon pa komprob ku tur fragmento di e teksto ta kontribu na avanse
informativo di e teksto.

Ehmpel:
E kontestanan ku a duna na e pregunta ak no ta apares den ningun medio di
komunikashon, esta, prensa, televishon, Internet, etc.

Den e frase ak, ta indik ku e medionan di komunikashon ta prensa, televishon,


Internet, etc, loke ta kompletamente innesesario. Pues, por konsider esaki
informashon redundante, presindibel.

III.1.4 Kontenido adapt na situashon komunikativo

169
Meskos ku den bida real, mester sru pa e teksto kuadra ku e situashon komunikativo
pa kua a skirbi. Den e kaso ak, tratando di teksto akadmiko, ta sali for di e punto di
bista ku nan ta skirb den un estilo formal, den kua no ta apares ni palabra ni struktura
sintktiko (rden di palabra den frase) ku ta pertenes na e registro/estilo kolokial.
Durante e proseso di redakshon, ta importante pa evit di uza ekspreshon,
formulashon, palabra f informashon ku no ta kuadra ku e tipo di teksto.

Ehmpel:
E afan di algun mandatario pa skonde inhustisia sosial no mester yega asina leu ku ta
skonde sufrimentu di hopi hende ku ta biba den marginashon. Yudansa di e
institushonnan ta simplemente suavis e problema. Nan no por solushon
kompletamente, ya ku tin algun hende ku no ke sali for di e chik den kua nan ta biba.
Nan mes ta gusta biba den porkeria.

E fragmento di frase ya ku pa algun hende semper lo tin algun norma masha difsil pa
super lo kuadra mih den e alinia aki riba en bes di e palabranan chik i porkeria.

III.2 Revishon di struktura tekstual (alinia)


Ta importante pa struktur di un manera koherente e pensamentunan ku ta trese dilanti
den un teksto pa asina por logra un produkto konforme e ophetivo planifik. Esaki ta
kondus awor na e unidat ku yama alinia. Ta konsider e alinianan di un teksto e
pilarnan riba kua ta lanta arkitektura di e teksto, pesei, kada unu mester konten e
informashon hustuni mas ni mnospa sosten henter e edifisio tekstual.
Un alinia di dos linia no tin sentido; e ta muchu frgil, i komo tal, innesesario; pues, den
e espasio ei no ta posibel profundis ningun tpiko. Den e kaso ei, ta mih integr den
un otro alinia f elimin si e informashon ku e ta konten no ta indispensabel, f ta trata
di un alinia di transishon entre dos sekshon di e teksto.
Si un alinia ta kubri henter un blachi (A4), por restruktur esaki di manera ku e
pensamentu ekspres ta keda distribu den diferente alinia. Pero no ta fsil determin
ku presishon kua ta e largura f ekstenshon apropi di un alinia. En todo kaso, por bisa
ku mester evit ku e ta ni muchu krtikumnos ku kuater liniani muchu largu; por
konsider ku e ta muchu largu si e ta kubri mas ku mitar pgina.

Ehmpel:
Selekshon di studiante ta, sin duda, un di e restrikshonnan mas severo awendia ku por
stroba un studiante di drenta universidat i sigui e karera prefer. Formashon i futuro di
un estudiante ta keda determin pa resultado di un prueba.

E alinia ak tin 43 palabra; e ta asina krtiku ku e no por desaroy e tpiko kabalmente.


Di otro banda, un alinia di 200 palabra ta muchu largu. Generalmente, ta konsider un
alinia di 100 pa 150 palabra un alinia ku tin un ekstenshon den kua por desaroy
un (sup)tpiko.

III.3 Revishon ta nifik mehor estilo di e redakshon (estilo)


Manera a bisa kaba ariba, ora ta hasi revishon, ta konsentr riba kontenido i struktura di
teksto, pero tambe riba puntuashon, gramtika, vokabulario i estilo. E ltimo aspekto

170
menshon, estilo, ta algu manera e datonan personal di un hende. Estilo ta un
karakterstika personal (suphetivo) di esun ku ta skirbi. Sinembargo, un bon estilo ta
refer na algun aspekto ophetivo relashon ku lksiko i sintktika tambe. Pues, ta
importante pa pone atenshon na eskoho di palabra i na largura di frase ora ta trata di
estilo.

III.3.1 Algun aspekto sintktiko (frase)


No ta eksist ningun preskripshon tokante largura di frase den un teksto akadmiko.
Largura di frase ta depend di estilo personal di esun ku ta skirbi. Pues, no ta bis ku
no por uza frase largu den un teksto akadmiko. Mester tene kuenta s ku e posibilidat
ku den frase largu por komet eror sintktiko (por ehmpel, di konkordansia) mas lih
ku den frase krtiku. Por prd tambe lia informativo di e frase.

Ehmpel:
Den e teksto ak, ku a saka for di e obra Arte di e lenga kasteyano, Gonzalo de Correas
ta ekspres su deseo pa hende stranhero, ku kada dia tabata mustra mas interes den
siamentu di kasteyano, sia su lenga, ku na e momentu histriko ei (siglo XVII) tabata
den desaroyo i alkansando su apogeo, i ku e obra ak lo sirbi nan komo un instrumento
til.

Den e ehmpel aki riba, tin un eror sintaktiko. E eror ta relashon ku uzo di
preposishon. Kua esei ta?

No ta fsil pa bisa ki ora ta konsider un frase demasiado largu ni ki ora, demasiado


krtiku. Pa duna tg un indikashon, por konsider un frase ku ta kubri un tersera parti di
un blachi (A4) largu. Un teksto ku ta konsist di solamente frase largu lo eksig hopi
atenshon di e lektor, i un teksto ku ta konsist di solamente frase krtiku lo parse un
teksto di telegram. Frase krtiku ta krea un efekto di dinamismo, mintras ku frase largu
ta baha velosidat di lektura di e teksto. Hopi biaha ta uza frase largu den teksto
hurdiko, i frase krtiku den teksto publisitario (p.e. den korant).
Frase largu, ku vrios konstrukshon di supordinashon, konstrukshon perifrstiko f
komplemento atverbial ku ta refer na tempu i espasio, ta krea un ritmo (tmpo) lento ku
ta kuadra bon ku e tono serio di, por ehmpel, teksto ku tin un karakter hurdiko. Di otro
banda, frase krtiku ku ta krea un efekto di dinamismo ta kuadra mas pa e tiponan di
teksto ku no ta pretend di transmit ni un kontenido transendental ni un brdat
sientfiko, manera por ehmpel, un anunsio publisitario.

Ehmpel di algun frase krtiku:


Telefn selular ta un di e ltimo inventonan di siglo XX. Pa e telefn selular, gran parti
di poblashon di Mundu oksidental a sukumb. Asina tantu ku aktualmente ta kasi
imposibel biaha den trein sin ku e muzik di un selular ta zona algun biaha. E muzik ta
kousa iritashon. Pero su doo ta lag zona pa vrios seknde. Ta klaro ku e ta dese
pa tur e okupantenan di su wagn sa ku e tambe ta propietario di un telefn selular.

III.3.2 Insiso (informashon parenttiko)

171
Hopi biaha un frase ta bira largu ora e ta konten un f mas insiso. Un insiso ta un
komentario ku e skirbid ta hinka den un frase (teksto, diskurso), ku normalmente tin
masha poko relashon ku tpiko di e frase. Kasi semper e ta apares entre kma f
parntesis. Tin biaha, e por ta til, pasobra e ta suministr algun informashon
adishonal.

Ehmpel di un insiso I:
E teksto ku nos lo analis awor ta di Mateo Alemn, outor di orgen hudiu, nas na
Sevilla na aa 1547. Su mama tabata di orgen florentino. El a gradua komo bachiller
di arte i filosofia na aa 1564, aa den kua el a kumins su estudio di medisina.

Indik e insiso!

Ehmpel di un insiso II:


A) Televishon ta un di e medionan di komunikashon ku ta ehers gran poder di
manipulashon (pa medio di kombinashon di imgen i palabra ku por logra un grado
haltu di efekto dramtiko) riba e televidentenan.

B) Televishon ta un di e medionan di komunikashon ku ta ehers gran poder di


manipulashon riba e televidentenan (pa medio di kombinashon di imgen i palabra ku
por logra un grado haltu di efekto dramtiko).

Den e ehmpel di insiso II-B, a pone e insiso na final di e frase, en bes di meimei di e
frase. Hasiendo esaki, e outor no ta kibra kontinuidat di e frase (manera ta e kaso den
ehmpel II-B), loke ta hasi lesamentu i interpretashon di e frase mas fsil.

III.3.3 Konstrukshon pasivo perifrstiko (bos pasivo)


Uzo di insiso no ta e niko elemento sintktiko ku kua por amplia un frase; uzo di un
konstrukshon pasivo perifrstiko tambe ta kontribu na esaki. Den e tipo di konstrukshon
ak, por uza e verbo wrdu, ser f keda. Ta papia di konstrukshon pasivo
perifrstiko ora ta hasi uzo di dos verbo tras (unu ouksiliar i unu prinsipal) di otro pa
ekspres sierto pensamentu. Uzo di e tipo di konstrukshon ak no tin konsekuensia pa
kontenido di e teksto, pero si pa ritmo di e teksto, pasobra e ta baha e velosidat di
lektura.

Ehmpel:
- Aa pas, e tipo di outo ei a wrdu bend rnt mundu pa diferente diler. (pasivo
perifrstiko)
- Diferente diler a bende e tipo di outo ei rnt mundu aa pas. (bos aktivo)

Ta lesa e di dos frase ku mas fasilidat, i e ta mnos largu ku e prom frase.

IV Algun aspekto mas di revishon (anakoluto)


Ta bon pa tene kuenta ku e siguiente puntonan ak tambe ora ta revis un teksto skirb:
- wak si a konklu f kaba tur frase;
- wak si e tempu verbal entre e frasenan ta kuadra ku otro;

172
Por ehmpel, si a uza un tempu di pasado den e prom parti di e frase, lo mester uza
den e dos parti tambe un tempu di pasado. Ora nos a haa e kontestanan riba nos
preguntanan durante e enkuesta, nos ta ripar ku no a kumpli ku e ekspektativanan di
nos pueblo. (Den e di dos parti di e frase ak, mester a uza a en bes di ta.)
- wak si a evit kreashon di anakoluto.
Ku e tipo di eror ak ta refer na e fayonan di konekshon entre frase f entre e partinan
di un frase. E frasenan ku ta konten un anakoluto, normalmente, ta present un eror di
konkordansia f a omit f a uza inkorektamente un elemento di relashon/konekshon
(preposishon f konhunshon) den un frase. Pues, e kasonan di anakoluto ta, entre otro,
union inkorekto di dos frase, supreshon di un di e partinan di un struktura korelativo f
omishon di e elementonan di supordinashon entre frase.

(fin)
-----------------------------------------------------------------------------------------------------------------

173
DIFERENTE ASPEKTO TOKANTE KUA PREGUNTA TA HASI
ORA TA ANALIS TEKSTO
(Relashon ku e strategianan di lesamentu)

1. Pbliko Na ken ta dirig e teksto?


Ki sorto di pbliko:
- individuo determin; no determin
- grupo di hende determin; no determin

Individuo determin: por ta bo tata, bo amigu; individuo no determin: por ta PR f


direktor di un kompania
Grupo di hende determin: por ta e alumnonan di klas 1, di klas di eksamen; grupo no
determin: por ta e habitantenan di Krsou; e lesadnan di sierto korant

Tin biaha, e pbliko ta menshon den e teksto, f bo ta haa sierto indikashon di dje
den e teksto. Tin biaha bo mes tin di dedus esei for di menshon di fuente di e teksto.
-----------------------------------------------------------

2. Strategia di lesamentu
Por aserka un tarea di lesamentu na un manera sistemtiko si sigui un par di paso
stratgiko. Dependiente di bo eksperensia ku lesamentu, bo nivel akadmiko i e grado
di difikultat di e teksto, bo por kombin algun di e siguiente strategianan di lesamentu.

Esaki ta nesesario pa por buska informashon na un manera efektivo den e teksto.

a. lesamentu orientativo: ta pa haa un prom impreshon


di kontenido di e teksto; di tpiko general di e teksto
b. lesamentu global: ta pa saka punto prinsipal for di e teksto
(Wak ken ta outor di e teksto i e fuente. Trata di determin pa ki
motibu, na kua okashon f den kua situashon a produs e teksto.)
c. lesamentu intensivo: ta pa komprond e teksto
kompletamente (tur detaye di e kontenido) (Lesa e parti
meimei di e teksto kompletamente i determin kua ta e diferente
partinan di e nkleo ak.)
d. lesamentu krtiko: ta pa evalu un teksto: tantu su forma
komo su kontenido ((Kontrol f trata di verifik eksaktitut di e
echonan menshon den e teksto. Evalu si e argumentashon ta
konfiabel i lgiko.)

3. Meta komunikativo 1. inform: suministr dato na e pbliko/lesad


2. ekspon: splika kon un kos ta hinka den otro
3. persuad: argument, trata di konvens, defend un
tsis
4. kontempl: enfok di diferente banda/ngulo
5. aktiv: anim/insit pa tuma akshon

174
6. entreten: rekre/deleit e lesad

4. Forma di teksto ad.1. notisia, relato, ntulo, karta formal, reportahe


ad.2. artkulo di korant, teksto di buki di skol, buki di
konsulta (manual), karta formal
ad.3. komentario den revista f korant, remitido, rese,
ensayo
ad.4. artkulo di opinion den revista/korant, remitido,
rese
ad.5. teksto di propaganda, folder/foyeto, pamflt,
remitido, karta di solisitut, resea
ad.6. obra literario, teatral, obra di fikshon

5. Struktura di teksto Un teksto tin tres parti prinsipal:

a. introdukshon, parti meimei, konklushon/parti final

b. alinia: frase nkleo/tpiko = anunsio prinsipal (kernzin=


hoofdmededeling/hoofdbewering) di e alinia
Sobr di e alinia ta elaborashon di e anunsio prinsipal. E por
ta un aklarashon, un splikashon < toeliching) f un
ilustrashon.

Kada un di e tres partinan prinsipal di un teksto tin su funshon propio.


- Introdukshon: ta anunsi e tpiko general i lanta interes di e lesadnan
- Parti meimei: ta elabor i ta splika tpiko general di e teksto
- Parti final: ta konklu (ku un resmen, rekomendashon, konseho, etc)

Introdukshon i parti final, kasi semper, ta konsist di un alinia, mintras e parti meimei ta
konsist di vrios alinia.

Introdukshon
Normalmente, e introdukshon tin 5 funshon:
- lanta interes di e lesadnan pa e tpiko general
- introdus e idea/pensamentu prinsipal di e teksto
- indik kon e teksto/artkulo ta struktur: (por ehmpel: e sekuensia den kua lo trata
sierto aspekto di e tpiko general)
- indik e motibu pa kua a disid/skohe pa skirbi e teksto/artkulo ak (Kon e outor a
yega na su idea.)
- hinka e lesadnan den e ambiente pa asept loke nan ta bai lesa (de lezer welwillend
stemmen)

Introdukshon ku ta lanta interes


Kua ta e trukonan pa skirbi un bon introdukshon?
1.- e por konten un f mas pregunta direkto

175
2.- e por konten un ekspreshon den forma di un ponensia (stelling), sigu pa un
pregunta
3.- e por konten un pregunta retriko (un pregunta riba kua no ta spera un kontesta.
Bon mir e ta un anunsio/afirmashon den forma di un pregunta)
4.- e por kumins ku un frase di apertura (openingszin) sorpresivo, desafiante, ku ta
shk f ku ta sarkstiko. Ta uza rekurso estilstiko manera eksagerashon, ironia, i
sarkasmo den introdukshon di un teksto/artkulo
5. - e por kumins ku un ankdota (un suseso humorstiko f serio)
6. - e por kumins mesora ku e problema (tpiko/asuntu general di e artkulo) (un tpiko
kontroversial, tokante kua tin vrios opinion)
7. - e por splika e motibu dikon ta skirbi e teksto/artkulo ak

c. e tpiko general (onderwerp) ta loke e teksto ta trata. Por


formul esaki den un f un par di palabra. Normalmente, ta
uza un sustantivo i un par di palabra di kalifikashon pa
formul tpiko di e teksto. (No ta uza frase pa formul
tpiko.)

Pa haa e tpiko general di un teksto, ta lesa e ttulo, e


introdukshon i e parti final.

Pa logra haa e (sup)tpiko di un (f un par di) alinia ta wak


e frasenan nkleo. (Ta papia den e kaso ak tambe di tpiko
parsial.)

d. idea/pensamentu prinsipal (hoofdgedachte)


Definishon: ta un ekspreshon/deklarason (opinion) (punto di
bista) di e outor relashon ku tpiko general di e teksto.

Tin biaha e ta haa e idea/pensamentu prinsipal par/


formul den e teksto, pero hopi biaha ta e lesadnan mes tin
di formul e idea/pensamentu prinsipal.

Parti meimei (nkleo di e teksto)


Aki ta trata e vrios aspektonan di e tpiko general. Ta elabor e tpiko general/sentral
(i e idea prinsipal/anunsio prinsipal) den un kantidat di (sup)tpiko parsial (deelonder-
werpen). Kada alinia ta trata normalmente un tpiko parsial di e tpiko sentral.

Parti final (di e teksto)


Ta termin e teksto, dunando
- un resmen chik (ta pone e asuntunan prinsipal riba un rei)
Palabra/ekspreshon di sial manera: pues, manera nos a mira, manera a bini dilanti, ta
indik e resmen. (Hopi biaha un teksto informativo ta kaba asina.)
- un konklushon

176
E konklushon ta relashon ku e idea/pensamentu prinsipal f e ponensia/
pregunta/problema present den e introdukshon. (Hopi biaha ta finalis un teksto
persuasivo/aktivante asina) f
- un rekomendashon (aanbeveling).

6. Alinia Por estables relashon entre e alinianan di un teksto na 4


forma/manera:
1. pa medio di ripitishon: ta ripit palabra f grupo di palabra
na komienso di e siguiente alinia (overlappers);
` 2. ku frase di transishon (overgangszinnen): ta kumins e
siguiente alinia ku un frase ku ta resum (samenvattende zin)
loke a bisa den e alinia anterior;
3. ku frase di anunsio (aankondigende zinnen): ku e
frasenan ak, e outor ta indik loke ta bini/sigui den e
siguiente alinia(nan). Pues, loke e lesadnan por spera
ainda den e teksto. Ta haa nan hopi biaha den e
introdukshon, pero tambe den e nkleo/parti di meimei di e
teksto.
4. ku palabra di sial: (ta palabra f grupo di palabra ku ta
konekt frase, parti di frase f alinia ku otro. Nan ta
` indik ku tin un relashon, pero tambe e tipo di relashon.

7. Palabra di sial: E diferente relashonnan ku e palabranan di sial ta


estables entre e alinianan, ta indik a la bes funshon di e
alinianan. Nan ta pega frase i parti di frase na otro (no
alinia).
E relashonnan ta:
1. relashon di kontraste/kontrastivo
2. relashon di enumerashon/enumerativo
3. relashon kousal
4. relashon motivante (redengevend verband)
5. relashon splikativo (uitleggend verband)
6. relashon konklusivo (resumativo
(konkluderend/samenvattend)
7. relashon kondishonal (voorwaardelijk verband)
8. relashon komparativo (vergelijkend verband)
9. relashon aklarativo (verklarend verband)
10. relashon argumentativo
11. relashon aklarativo (toelichtend verband)

Pa e tres ltimo relashonnan ak, ta uza normalmente grupo di palabra komo mtodo di
sial.

8. Modelo di struktura di teksto


Pa un teksto por tin un struktura lgiko, e outor ta
struktur sigun un modelo, ku por ta un di e siguientenan:

177
1. struktura di bentaha - desbentaha
2. struktura di ntes - presente
3. struktura di ntes - presente - futuro
4. struktura di problema - solushon
5. struktura di fenmeno - splikashon (verschijnsel en
verklarend struktuur)
6. struktura di ponensia - argumento
7. struktura di fenmeno - aspekto (verschijnsel -
besprekingsstruktuur)

9. Tipo di teksto
Kontemplashon > beschouwing; Argumentashon > betoog; Eksposishon >
uiteenzetting.

A Teksto ekspositivo
Definishon: Aki e outor no ta duna informashon so, pero e ta splika algu tambe. E ta
splika kon un fenmeno ta relashon ku e otro f kon un kos ta sint den otro f ta
funshon. Un teksto ekspositivo ta ophetivo. No tin lug pa opinion propio. Meta di e
outor ta, na prom lug, pa e lesadnan komprond algu. E ke sia e lesadnan algu.
Ta haa teksto ekspositivo den, por ehmpel, den revista, korant, ensiklopedia, buki di
skol.

B Teksto argumentativo
Definishon: Aki e outor ta trese su opinion dilanti ku argumento i un konklushon. Den un
argumentashon, e outor ke konvens e lesadnan di su brdat. Pues, un
argumentashon por ta hopi suphetivo.

C Teksto kontemplativo
E tipo di teksto ak ta enfok un tpiko for di diferente ngulo. Por ehmpel, e ta duna
motibu, solushon, bentaha i desbentaha. Di e manera ak, e lesadnan mes por forma
su opinion tokante e tpiko.
Meskos ku den un teksto argumentativo, e outor por duna su opinion, pero e no ta frsa
esaki riba su lesadnan. E no ta trata na konvens e lesadnan. Un teksto kontempla-
tivo ta algu mas suphetivo ku un teksto ekspositivo, pero mnos suphetivo ku un teksto
argumentativo.

10. Argumentashon Ta hasi uzo di esaki pa:


- apoy e ekspreshonnan/afirmashonnan has
- pa hasi e teksto mas kreibel, fidedigno (geloofwaardig) i
aseptabel (aannemelijk)
- pa influensi e pbliko
- pa apoy un punto di bista, opinion, ponensia,
afirmashon i pensamentu.

178
Un seri di argumento = ta bira un rasonamentu/argumentashon (redenering)

11. Tipo di argumentashon

Argumentashon suphetivo: ta konten opinion/argumento ku no ta


kontrolabel/verifikabel riba nan esaktitut. Ta argument a base den e kaso ak a base di
kerementu (geloof/ervaring) i intuishon (gevoel). E tipo di argumento ak ta moral i
emoshonal.

Argumentashon ophetivo: ta konten echo/argumento ku ta verifikabel. Ta argument a


base di hecho/prueba. Esnan ku ta argument ta uza argumento a base di echo
empriko i di outoridat.

Pues, por uza diferente elemento di teksto komo argumento. Ta hasi


1. uzo di ehmpel (voorbeeld)
2. uzo di echo (feiten)
3. uzo di argumento empriko (empirisch argument) (ta un ervaringsfeit = un echo di
eksperensia personal/propio)
4. uzo di outoridat (gezagsargument) (ekspreshon di sierto hende ku ta konsider
eksperto riba sierto tereno)
5. uzo di argumento moral: ta un argumento tum di un konvikshon personal, un ideal,
un religion f otro ideologia/filosofia (kristian/no kristian)
6. uzo di komparashon: ta uza un komparashon ku un situashon mas o mnos idntiko.
7. uzo di un argumento emoshonal: ta argument a base di intuishon: abo ta sinti ku e
ta asina; bo no tin prueba ophetivo. (Esakinan ta argumento personal i emoshonal.)

12. Struktura di argumentashon


Struktura di un argumentashon ta ponensia argumento(nan) - konklushon (tin biaha ta
duna un f mas ehmpel aserka.)

Kon struktur un argumentashon? Tin dos tipo prinsipal. E tipo ku e palabra want i e
tipo ku e palabra dus.

E prom tipo ta: E di tres tipo ta esun kombin:


1. ponensia
1. ponensia want
want/pasobra 2. Argumento(nan)
2. argumento(nan) dus
3. konklushon (ku ta bira ponensia/punto di bista pa e
E di dos tipo ta: siguiente argumentashon)
1. argumentonan
dus/pues
2. konklushon (=ponensia)

-------------------------------------------------------------------------------------------------------

179
ABILIDAT DI LESA:

Algun palabra/konsepto bsiko ku nan splikashon:

Anekso: dokumento, teksto aad


Anunsi: indik; bisa
Apoy: sosten/ apoy ku argumento
Atvertensia : avis un hende
Definishon: bisa kiko algu ta nifik
Ekspositivo: trese dilanti sin uza muchu argumento
Elaborashon: splik ku mas detaye
Enfatis: pone nfasis riba algu
Enumerashon: un seri di algu
Fenmeno: algu ku ta present na sierto momentu, den sierto poka
Fragmento: parti di un teksto
Komparashon: diferensia f similitut entre dos kos
Konklushon: yega na un idea/pensamentu bas riba loke a keda tres dilanti
den un teksto
Konseho: bisa un kiko ta mih pa e hasi
Konsekuensia: resultado negativo f positivo di algu, di un suseso
Kousa: algu ku ta okashon algu
Matisashon: bisa di un manera mnos duru
Pensamentu prinsipal: loke e teksto ta bisa aserka di e tpiko general di e teksto.
Perspektiva for di kua posishon/aserkamentu
Persuasivo: trata di konvens ku argumento
Ponensia: afirmashon (pensamentu) di un persona. A base di un alinia, por
yega na formulashon di un ponensia, ku por ta korekto f inkorekto.
Problemtika: tur problema huntu ku tin di haber ku un fenmeno/suseso
Profundisashon: ora ta bai mas profundo den un asuntu, punto, tpiko
Punto di bista: opinion di un hende
Refutashon: rechas un argumento ku un kontraargumento
Resmen: duna kontenido di un teksto/alinia den algun palabra
Sita: semper ta par entre komia den un teksto/alinia
Suseso: ta un echo, algu ophetivo
Tipifik: kategoris

Sorto di teksto:
Un teksto por ta argumentativo/persuasivo: den esaki outor ke proba un ponensia i
asina konvens e lektornan di su idea, punto di bista, pensamentu.
Kontemplativo: e outor ta trata un tpiko di diferente ngulo
Aktivante: ora e teksto ta konvens e lektornan pa bai hasi algu, pa nan tuma akshon
Entretenedor: ora e teksto simplemente ke entreten bo.

Tono di teksto:
Alegre: kontentu

180
Envolv: implik den algu; un persona ku ta den algu
Humorstiko: ku ta kmiko; ku ta kousa harimentu
Irniko: ku no ta serio; ta bisa algu di tal manera, pero ke bisa algu otro
Krtiko: ora ta hasi hopi pregunta relashon ku algu; ora no ta kere algu sin mas
Neutral: ora no ta tuma parti, ora no ta skohe niun di e dos opshonnan
ophetivo: ku ta basa riba echo
suphetivo: ku no ta un echo, sino un pensamentu basa riba opinion i sintimentu
pesimista: ora tin un pensamentu negativo, ora ta pensa ku algu lo tin un resultado
malu
preokup: ora un persona no ta trankil relashon ku algu
rabi: no kontentu
realstiko: ku tin aparensia di ta algu real
sarkstiko: chrch fuerte di un hende f kos/situashon
tristu: no felis

Diferensia entre echo i opinion:


Esaki ta importante den un teksto. Semper bo mester wak ta ken ta na palabra, outor di
e teksto f un otro persona ku e outor ta sita.

Parti di teksto: introdukshon, nkleo,


Kada parti prinsipal di teksto ta konsist di alinia. I por parti un teksto, bas riba su
kontenido, den diferente parti ku no ta kuadra ku e tres partinan struktural. I riba kada
parti di kontenido por pone un supttulo (f ttulo sekundario).

Argumentashon
Rasonamentu di e outor bas riba tur su argumentonan ta yama argumentashon.
Outor di un teksto ta uza diferente tipo di argumento pa apoy f sosten su punto di
bista, opinion f ponensia. Ta asina ku e por uza argumentashon bas riba
Echo: ta un kos/asuntu ku bo por verifik
Ehmpel: ta un suseso f echo ku ta ilustr algu paresido
Eksperensia propio: ta loke un persona a eksperensia, pasa aden, mira tuma lug
Outoridat: e ta uza un persona konos, profesor, sientfiko, eksperto, ku tin
konosementu riba sierto tereno komo argumento
Opinion: ta loke e outor/skibid mes ta pensa, sinti, premir
Komparashon a base di semehansa f diferensia: ta duna un argumento a base di un
komparashon ku algu paresido/similar.

Palabra di sial
Ta un strategia pa yega na deskubr e tipo di relashonnan ku por haa den un teksto
entre alinia i entre frase. Algun palabra di sial ta, por ehmpel:
Ademas: ta duna e relashon di un enumerashon
Asina: ta duna e relashon di un aklarashon
Pero: ta duna e relashon di un kontraste
Pues: ta duna e relashon di un konklushon f un ehmpel
Bo ta haa palabra di sial den un alinia, f na komienso di un alinia, ora e ta konekt e
alinianan ku otro.

181
Funshon di alinia
Kada alinia tin un funshon spesfiko den un teksto, i nan tin un funshon relashon ku
otro tambe. Por ehmpel, esun ku ta sigui otro ta relashon ku otro. Nan por amplia riba
otro, nan por kontradis otro, nan por elabor un detaye di otro, nan por refut loke a
keda bis den un e alinia anterior, etc.

----------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

182
Lenguahe kolokial lenguahe informal
E palabra kolokial ta refer na lenga papia i no na lenga skirb, i e ta nifik lenga
informal. Papiamentu informal ta e lenguahe ku nos ta papia ku otro den situashon
informal.

Kolokialismo
E palabra kolokial ta refer na uzo informal di idioma f na lenga papi. Por ehmpel,
papiamentu informal tin un vokabulario i un sintksis bas riba lenga kolokial.
Generalmente, ta evit lenga kolokial f informal na momentu ku ta skirbi, por ehmpel,
un karta di solisitut, un artkulo pa korant f un relato pa skol. Pues, ta evit uzo di
kolokialismo den teksto skirb si uzo di esaki no tin ningun funshon spesial. Ta
konsider e siguiente palabra- i ekspreshonnan kolokialismo: ka i ko na lug di kas i
kos, ba, be i fe na lug di baha, bou di i for di, meko i awoki/awki na lug di meskos i
awor aki i na mi na lug di duna mi.

Na skol, normalmente ta reker uzo di idioma formal den tarea i teksto skirb.

Palabra i ekspreshon ku por konsider lenguahe informal/kolokial.


Evit di uza palabra informal den bo tekstonan formal. Ata aki algun ehmpel:
A
al fin al kabo - al fin i al kabo
aki aya - aki i aya
aw - awor
awoi - awor ei
awki - awor aki
b
ba - bo a
ba - baha
be - bes, bou di
bia - biaha
bi - bou di
bole - bolbe
bu - bo
c
danki djo - danki dios
dje - di e
djei pei - di ei(nan) pa ei
do - dos
e
- si
f
fa - faha
fe - for di
fei - for di
foi - for di

183
flo - floho
k
ka - kas
ka - kaha
kab - kabes
kalke - kualke
ke - ku e
kier - ke
ko - kos
koi - kos di
kason - karson
kue - kohe
l
log - lug
m
ma - mi a
ma - maha
man - manera
meko - meskos
men - manera
mayoria bia - mayoria di biaha
n
na mi - duna mi
s
s - si
seka - serka
t
te - ta e
tra - traha
tre - tres
w
wa no - wak no

Evit di uza hulandes f otro lenga stranhero den teksto formal na papiamentu.
Algun ehmpel:
dus - pues, ke men, por konklu
gezellig - agradabel
leuk - agradabel, dushi, nchi, bunita, atraktivo
lief - amabel
onvriendelijk - antiptiko
vriendelijk - amistoso, amikal, simptiko
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------------.

184
LISTA DI TPIKO (2010)
1 Abilidat di skirbi
2 Abogasia
3 Abolishon di sklabitut
4 Agresividat
5 Agrikultura
6 Akreditashon di universidat
7 Alkoholismo
8 Alpinismo
9 Analfabetismo funshonal
10 Antisemitismo
11 Arma nuklear
12 Arte di kanto
13 Asma
14 Aspirin
15 Awa potabel
16 Awa teritorial
17 Banko di sanger
18 Behes
19 Bida nokturno
20 Bkseo
21 Bolo pretu
22 Budismo
23 Buki di Mormon
24 Buki di mucha
25 Burka
26 Colloquium Doctum
27 Defensor di pueblo
28 Deforestashon
29 Demensia
30 Demokrasia
31 Depreshon
32 Depreshon tropikal
33 Derechi humano
34 Dia di bandera
35 Dia di hende hmber
36 Dia di mucha
37 Dia di obrero
38 Dia di prensa
39 Dia di tata
40 Dia internashonal di drogadikshon
41 Digitalisashon
42 Diktadura
43 Diskriminashon
44 Dolarisashon

185
45 Dominio di idioma
46 Dubai
47 E soo merikano
48 Edat di penshun
49 Edat Medio
50 Eklipse solar
51 Ekoturismo
52 Ekstinshon di espesie
53 Ekstraterestre
54 Empresa chik
55 Enseansa di fundeshi
56 Enseansa modular
57 Enseansa primario
58 Enseansa tersiario
59 Entretenimentu insano
60 Erotismo
61 Esgrima
62 tika
63 Etiketa
64 Etimologia
65 Eurosentrismo
66 Eutanasia
67 Evolushon
68 Farndula
69 Felisidat
70 Folklor
71 Fotografia
72 Gastronomia
73 Gnero piko
74 Globalisashon
75 Gspel
76 Gramtika generativo
77 Grip di porko
78 Guera sivil
79 Haiku
80 Herensia kultural
81 Hipismo
82 Hipnotismo
83 Hipokondria
84 Holokousto
85 Homeopatia
86 Honestidat
87 Horkan
88 Horoskop
89 Hrtamentu di identidat
90 Hudaismo

186
91 Huisio sumario
92 Ilegalidat
93 Impotensia
94 Imsonio
95 Independensia
96 Infansia
97 Inkontinensia
98 Inmoralidat seksual
99 Inseminashon artifisial
100 Insesto
101 Insolashon (zonnesteek)
102 Inteligensia mltiple
103 Internt
104 Intimidashon
105 Inundashon
106 Investigashon sientfiko
107 I-pod
108 Islamitashon
109 Junk food
110 Kach di rasa
111 Kadushi
112 Kalentamentu mundial
113 Kaminata
114 Kampo di konsentrashon
115 Kanser
116 Kapitalismo
117 Karikatura
118 Kas di ansiano
119 Kastidat
120 Katarata
121 Kokaina
122 Kolesterl
123 Kol
124 Kolonialismo
125 Kolumnista
126 Konstituyente preposishonal
127 Koperativa
128 Koran
129 Korupshon
130 Kremashon
131 Kriminalidat hubenil
132 Krsis finansiero mundial
133 Kuaresma
134 Kuerpo polisial
135 Kultura
136 Kushina Indones

187
137 Kushina krioyo
138 Lei di gravedat
139 Lei mosaiko
140 Leksikologia
141 Lenga di instrukshon
142 Lenga di sea
143 Lenga krioyo
144 Lenga materno
145 Lenga straero moderno
146 Lenguahe figurativo
147 Libertat di ekspreshon
148 Lingwstika
149 Literatura
150 Loteria nashonal
151 Mama soltero
152 Mandarin
153 Manikr
154 Maribomba
155 Marshe di pruga
156 Materialismo
157 Maternidat
158 Matrimonio
159 Matrimonio fiktisio
160 Matrimonio interrasial
161 Medio Ambiente
162 Medisina genriko
163 Medisina natural
164 Menopousa
165 Migrn
166 Misa di ourora
167 Modelahe
168 Monarkia spa
169 Multilingualismo
170 Msika di reggae
171 Nashonnan Un
172 Natashon
173 Naturalisashon di straero
174 Nepotismo
175 Nni
176 Norma i balor
177 Obesidat
178 Obra di karidat
179 Obra di man
180 Ocho dia
181 pera
182 Orgen di papiamentu

188
183 Ortografia fonolgiko
184 Outismo
185 Outo hbrido
186 Palestina
187 Palu di kibrahacha
188 Papa di Roma
189 Parke di bestia
190 Pasport hulandes
191 Pelkula de horor
192 Pena di morto
193 Peregrinashon
194 Periodismo
195 Piercing
196 Piramide
197 Pirateria
198 Pobresa
199 Poligamia
200 Poltika
201 Polushon
202 Pornografia
203 Prehistoria
204 Prehuisio
205 Preis di kombustibel
206 Premio di estmulo
207 Profeshon mdiko
208 Profeshonalismo
209 Prom minister
210 Pubertat
211 Rastafari
212 Reality show
213 Reenkarnashon
214 Ref di koral
215 Referndem
216 Registro Sivil
217 Rekolonisashon
218 Religion
219 Remedial teaching
220 Ronkamentu
221 Safari
222 Sanashon
223 Seguridat eskolar
224 Seguro sosial
225 Sentebibu
226 Sentro di siudat
227 Sertmen di beyesa
228 Servisio meteorolgiko

189
229 Se
230 Siensia fikshon
231 Siklismo
232 Simbolismo
233 Sindikalismo
234 Sinismo
235 Sirugia plstiko
236 Sistema fiskal
237 Sistema hudisial
238 Sivilisashon maya
239 Sobrebibensia
240 Sonambulismo
241 Sosialismo
242 Sosiedat matriarkal
243 Spnekk
244 Spionahe
245 Spiritu di mundu
246 Spiritualidat
247 Sranang Tongo
248 Struktura estatal nobo
249 Studia na Merka
250 Superpoblashon
251 Surrealismo
252 Talkshow
253 Tamb
254 Tango
255 Te brd
256 Teknologia moderno
257 Telekomunikashon
258 Telenovela
259 Televishon nashonal
260 Teologia
261 Terorismo
262 Time Sharing
263 Ttulo universitario
264 Toren di Babel
265 Tormenta tropikal
266 Torturashon
267 Trafikashon di droga
268 Trafikashon humano
269 Trfiko areo
270 Transporte pbliko
271 Transseksualidat
272 Trias Poltika
273 Tribu indjan
274 Trinta di mei

190
275 Trk di pan
276 Turismo di kompra
277 Turismo krusero
278 Turismo kultural
279 Ua de Gato
280 Union Europeo
281 Uzo di e artkulo e
282 Uzo di e morfema -nan
283 Vanidat
284 Vegetarismo
285 Violensia domstiko
286 Vudu
287 Warawara
288 Weganan Olmpiko
289 Bilingualismo
290 Dialekto
291 Fashonismo
292 Fasismo
293 Matrimonio fiktisio
294 Medio di komunikashon
295 Moringa
296 Poltika
297 Senso
298 Spiritismo
299 Tabako
300 Trampa
-------------------------------------------------------------------------------------------------------.
EHERSISIO
Skohe sinku tpiko for di e lista di tpiko i skirbi di kada unu un frase nkleo (topic
sentence) pa un alinia. E frase nkleo mester konten un tpiko (tpic) i un pensamentu
spesfiko relashon (controlling phrase) ku e tpiko.

191
DOS PGINA DI EHMPEL FOR DI BANKO DI TRMINO

A,a
a a (prom lter di alfabt)
, om de 2 3 dagen: kada dos pa tres dia
aanbesteding destaho
aanbestedingsperiode (zn) periodo di destaho/kontratashon
aanbevelen (ww) rekomend
aanbeveling (zn) rekomendashon
een comit van -: un komishon di rekomendashon
aanbieden (ww) ofres
aanbieder (zn) ofresed; esun ku ta ofres
aanbod (zn) oferta
- van goederen en diensten: oferta di merkansia i servisio
aanbouw (zn) parti agreg
aanbouwen (ww) konstru aserka
aanbrengen (ww) introdus
het - van deze beperkingen: introdukshon di e limitashonnan ak
een verandering -: trese un kambio
aandachtsbuurt (zn) bario di atenshon
aandachtspunt (zn) punto di atenshon/interes/enfoque
aandachttrekken (ww) hala atenshon
aandachttrekker (zn) (elemento) ku ta hala atenshon
aandeel (zn) akshon; aporte; kontribushon; parti
een onverdeeld -: un parti indiviso
aandoening (zn) enfermedat; afekshon
aandragen (ww) duna; trese
aaneengesloten (vtdw) den un biaha/tiru; sin interupshon; tras di otro;
- uren: sigu
ora konsekutivo
aaneensluitend (vtdw) konsekutivo(mente); sigu
aangaan (ww) kontra; sera; asum
aangeleerd (vtdw) si
aangelegenheid (zn) asuntu
een - van het Koningkrijk un asuntu di Reino
aangenomen (vtdw) asum
- dat: suponiendo ku; asumiendo ku
aangewezen (vtdw) indik
de - persoon: e persona indik
aangezien mirando ku
aangifte (zn) denunsia
een - doen: hasi un denunsia; hasi un deklarashon

192
een eigen van: un deklarashon propio di
aangrenzend peg ei banda
aanhalen (ww) estrech
de vriendschapsbanden nauwer -: estrech e lasonan di amistat
aanhaling (zn) sita
aanhalingsteken (zn) komia
dubbele -: komia dbel
enkele -: komia simpel
aanhangig (bn) pendiente
een zaak - maken: inisi/entabl un proseso hudisial

C.c.

compromis kompromiso
akte van -: akta di kompromiso
computerbedrijf empresa di kmpiuter
computerles ls di kmpiuter
computerscherm pantaya di kmpiuter
concentratiegraad grado di konsentrashon
concepttekst konsepto di teksto
concessieverlening otorgamentu/konseshon di lisensia;
dunamentu di konseshon
conclusie konklushon
eenduidige -: konklushon unvoko
concordantie konkordansia
concubine kompaera di vida
concurrentie kompetensia; kompetishon
een scherpe voeren met: sosten un kompetensia fuerte ku
internationale : kompetensia internashonal
let op de -: vigil e kompetishon/kompetensia
concurrentiebeding klusula di limitashon di kompetensia
concurrentiekracht forsa kompetitivo/di kompetensia
concurrentiepositie posishon kompetitivo/di kompetensia
concurrentiestrijd lucha kompetitivo
concurrentievoordeel bentaha di kompetensia
condensor kndnser
conditietraining entrenamentu di kondishon
conditionering kondishonamentu
configuratie konfigurashon
conflict konflikto
gewapend : konflikto arm
confronterend konfrontashon

193
-e houding: aktitut di konfrontashon
conjuntureel koyuntural
-e werkloosheid: desempleo koyuntural
consensusrijkswet lei estatal di konsenso
consequent konsekuente
conserveringsgebied rea di preservashon
constaterende konstatando
constatering konstatashon
construct materia di prueba
consumentenbelang interes di konsumid
consumentenbond bnt di konsumid
consumentenprijs preis di/pa konsumid

Tpiko gramatikal pa artkulo di investigashon


E artkulo ak tin por lo mnos 1500 palabra.

1 Uzo di artkulo defin i indefin -


2 Uzo di athetivo: e.o. lug i pluralisashon di athetivo
3 Uzo di atverbio: e.o. sin i ku e prefiho -mente
4 Uzo di preposishon: diferente tipo
5 Uzo di sintagma nominal: e.o. e diferente funshonnan
6 Uzo di sintagma verbal: e.o. e diferente funshon- i kombinashonan di verbo
7 Uzo di sintagma preposishonal: e.o. lug i funshonnan gramatikal
8 Uzo di sintagma atverbial: e.o. lug i funshonnan gramatikal
9 Uzo di sintagma athetival: e.o. lug i funshonnan gramatikal
10 Uzo di klusula nominal: e.o. lug i funshonnan gramatikal
11 Uzo di klusula athetival: e.o. lug i funshonnan gramatikal
12 Uzo di klusula atverbial: e.o. lug i funshonnan gramatikal
13 Uzo di e kategoria di determinante den papiamentu: duna suficiente frase di
ehmpel

E artkulo di investigashon ak mester konten por lo mnos 25 frase di


ehmpel sak for di otro fuente skirb.

194
TERMINOLOGIA GRAMATIKAL DEN PAPIAMENTU
a
akshon (verbal) handeling
antecedent antesedente
antecedent, ingesloten -: antesedente enser/inklu
antesedente antecedent
aposishon bijstelling
atverbio, - interogativo: vragend bijwoord
atverbio, - pronominal: voornaamwoordelijk bijwoord
b
bepaling komplemento
bepaling, bijvoeglijke -: komplemento athetival
bepaling, bijwoordelijke -: komplemento atverbial
bijstelling aposishon
bijvoeglijke-bepalingszin frase/klusula supordin athetival
bewering afirmashon)
bijwoord, voornaamwoordelijk -: atverbio pronominal
bijwoord, vragend -: atverbio interogativo
bijwoordelijk-bepalingszin frase/klusula supordin
atverbial/sirkunstansial
bijzin frase supordin; frase dependiente
bijzin, beknopte -: frase supordin konsiso
bijzin, bijvoeglijke -: frase supordin athetival
bijzin, bijwoordelijke -: frase supordin atverbial/sirkunstansial
bijzintest prueba di frase supordin
congruentie konkordansia
d
deel, naamwoordelijk -: konstituyente/parti nominal (KN)
deel, werkwoordelijk -: parti verbal
deelzin klusula
e
ekspreshon uitdrukking
estado gesteldheid
f
frase zin
frase, - dependiente/supordin: bijzin
frase, - independiente/prinsipal: hoofdzin
frase, - interogativo direkto: directe vraagzin
frase, - interogativo indirekto: indirecte vraagzin
frase, - interogativo: vragende zin
frase, - kompon: samengestelde zin
frase, - simpel: enkelvoudige zin
frase, - supordin bijzin
frase, - supordin athetival: bijzin, bijvoeglijke -:
frase, - supordin atverbial/sirkunstansial: bijzin, bijwoordelijke -:

195
frase, - supordina konsiso: beknopte bijzin
frase, - supordin nominal: naamwoordelijke bijzin
frase/klusula, - supord. di kompl. di suh. (di pred./predikativo): gezegdezin
frase/klusula, - supordin athetival: bijvoeglijke-bepalingszin
frase/klusula, - supordin atverbial: bijwoordelijk-bepalingszin
frase/klusula, - supordin di opheto direkto: lijdendvoorwerpszin
frase/klusula, - supordin di opheto preposishonal: voorzetselvoorwerpszin
frase/klusula, - supordin di suheto: onderwerpszin
frase/klusula, - supordin/ di opheto indirekto: meewerkendvoorwerpszin
functie funshon
funshon functie
g
gesteldheid kondishon, estado, situashon
gezegde predikado
gezegde(bij)zin klusula di komplemento di suheto
gezegdezin frase/klusula supordin di komplemento
di suheto (di predikado/predikativo)
h
handeling akshon (verbal)
hoofdzin frase prinsipal; frase independiente
i
informashon mededeling
interogativo, palabra -: vraagwoord
inschatten, de juistheid - van: verifik eksaktitut di
J
juistheid eksaktitut
k
klusula deelzin
klusula, - di komplemento di suheto: gezegde(bij)zin
klusula, - di opheto direkto: lijdendvoorwerps(bij)zin
klusula, - di opheto indirekto: meewerkendvoorwerps(bij)zin
klusula, - di opheto preposishonal: voorzetselvoorwerps(bij)zin
klusula, - di suheto: onderwerps(bij)zin
komplemento bepaling
komplemento, - athetival: bijvoeglijke bepaling
komplemento, - atverbial: bijwoordelijke bepaling
kondishon gesteldheid
konekshon, palabra di -: verbindingswoord
konhunshon voegwoord
konkordansia congruentie
konstituyente (di frase) zinsdeel
konstituyente, - athetival: bijvoeglijk bepaling/zinsdeel
konstituyente, - atverbial: bijwoordelijke bepaling/zinsdeel
konstituyente, - nominal: naamwoordelijk zinsdeel
konstituyente, - verbal: werkwoordelijk zinsdeel
konstituyente, funshon di -: zinsdeelfunctie

196
konstituyente, parti/pida di un -: zinsdeelstuk
koppelwerkwoord verbo kopulativo
l
lijdendvoorwerp opheto direkto (KN)
lijdendvoorwerps(bij)zin klusula di opheto direkto
lijdendvoorwerpszin frase/klusula supordin di opheto
direkto
lug plaats
m
mededeling informashon
meewerkendvoorwerp opheto indirekto (KN)
meewerkendvoorwerps(bij)zin klusula di opheto indirekto
meewerkendvoorwerpszin frase/klusula supordin/ di opheto
indirekto
mening opinion
n
naamwoordelijk, - deel van het gezegde: parti nominal di e predikado (KN)
naamwoordelijk, - gezegde: predikado nominal
naamwoordelijk, - zinsdeel: konstituyente nominal
naamwoordelijk, -e bijzin: frase supordin nominal
nevenschikkend, - verband: relashon koordinante
o
onderdeel parti di
onderschikkend, - verband: relashon supordinante
onderwerp suheto (KN)
onderwerps(bij)zin klusula di suheto
onderwerpszin frase/klusula supordin di suheto
opheto, - direkto: lijdendvoorwerp
opheto, - indirekto: meewerkendvoorwerp
opheto, - preposishonal: voorzetselvoorwerp
opvatting pensamentu/idea
p
palabra, grupo di -: woordgroep
parti, - di: onderdeel
parti, - nominal di e predikado: naamwoordelijk deel van het gezegde
parti, - verbal: werkwoordelijk deel
personal, forma - di verbo: persoonsvorm
persoonsvorm forma personal di verbo
plaats lug
predikado gezegde
predikado, - nominal: naamwoordelijk gezegde
predikado, - verbal: werkwoordelijk gezegde
pronmber, - interogativo: vragend voornaamwoord
pronmber, - relativo: betrekkelijk voornaamwoord
prueba, - di frase supordin: bijzintest
r

197
reden motibu
relashon, - koordinante: nevenschikkend verband
relashon,- supordinante: onderschikkend verband
s
situashon gesteldheid
struktura, - di frase: zinsbouw
suheto onderwerp
standpunt punto di bista)
t
tempu tijd
tijd tempu
uitdrukking ekspreshon
v
verbindingswoord ` palabra di konekshon
verbo, - kopulativo: koppelwerkwoord
verbo, - outnomo -: zelfstandig naamwoord
voegwoord konhunshon
voornaamwoord, betrekkelijk -: pronmber relativo
voornaamwoord, vragend -: pronmber interogativo
voorzetselvoorwerp opheto preposishonal (KP)
voorzetselvoorwerps(bij)zin klusula di opheto preposishonal
voorzetselvoorwerpszin frase/klusula supordin di opheto
preposishonal
vraagwoord palabra interogativo
vraagzin, directe -: frase interogativo direkto
vraagzin, indirecte vraagzin -: frase interogativo indirekto
w
werkwoord, zelfstandig -: verbo outnomo
werkwoordelijk, - gezegde: predikado verbal
woordgroep grupo di palabra
z
zin frase
zin, enkelvoudige -: frase simpel
zin, ondergeschikte -: frase supordin
zin, samengestelde -: frase kompon
zin, vragende -: frase interogativo
zinsbouw struktura di frase
zinsdeel konstituyente (di frase)
zinsdeel, bijvoeglijke -: konstituyente athetival
zinsdeel, bijwoordelijke -: konstituyente atverbial
zinsdeel, werkwoordelijk -: konstituyente verbal
zinsdeelfunctie funshon di konstituyente
zinsdeelstuk pida/parti di un konstituyente

FIN.
-----------------------------------------------------------------------------------------------

198
199
200
201
202
203

Potrebbero piacerti anche