Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
not
a vailable
Digitized by Google
Digitized by Google
AN. M. DCCC. LXXI.
BIBLIOTECA BELLA f.IOVENTli' ITALIANA
Piabblicazione mensile
T
II bisogno universalmente sentito di istruire Ia studiosa
gioventu n e a lingua italiana, deve animare
1 1 tutti i cultori
di questa nobile nostra favella ad usareque’mezzi che sono
in loro potere per agevolarne la cognizione sopra quegli
autori che 1’antichita e la comune opinione degli eruditi
giudico classici e degni di servire altrui di modello.
Egli 6 con questo intendimento che si e ideata la Biblio -4
teca della gioventu italiana. Essa ha per iscopo di pubblicare
quei testi di lingua o autichi o moderni, che piu da vicino
possono esser utili alia colta gioventu. Per riuscire in questa
impresa siamo procacciato 1’appoggio e 1’opera di alcuni
ci
benemeriti professori e dottori in lellere, quali mossi i
Digitized by Google
EPITOME
HISTORIAE ROMANAE
Effice ut possis laudari, si minus,
ut agnosci.
Digitized by Google
.
THOMAE VALLAVRII
EPITOME
HISTORIAE ROMANAE
AB VRBE CONDITA AD ODOACRF.M
-j
r
A--,;,
--
> •;
'*
-A, O4 ('•
v
/*., :
iC ' ' •**
\
.
\\
ACCEDAT LEXldON* ^TINO-ITALICVM
\
f
fe~ H ./
AVGVSTAE TAVRINORVM
EX OFFICINA ASCETERII SALESIANI
AN. M. DCCC. LXXl.
Digitized by Cooglc
PROPRIETA' DELL* EDITORE
Digitized by Google
THOMAS VALLAVRIVS
L. S.
Digitized by Google
o
mancam
currit, inde ac debilem peti re-
rum romanarum notitiam. Quum enim au-
ctori propositum esset illustrium Romano-
rum vitas exponere, non res romanas in
historiam conferre; multa consulto prae-
termisit, quae ab instituti operis ratione
abhorrerent; aliqua etiam ordine praepo-
stero sic narravit, ut historiae saepe nexus *
desideretur, neque commoda temporis no-
tatione recreentur lectores. In rerum au-
tem delectu atque aestimatione non ea sem-
per felicitate usus est noster, ut, levioribus
Digitized by Google
quam pugnatum est ad Actium, nihil uspiam
memoria dignum gestum fuerit a Romanis;
aut afflictae senescentis imperii vires, ipsae-
que barbararum gentium incursiones, qui-
bus Italia fuit deformata, nullum salubre
ac frugiferum documentum attulerint, in
Digitized by Google
Haec aliaque complura, in libro D e vi r i?
illustribus urbis Romae ab eleganlio-
ribus saepius adnotata, me potissimum im-
pulere, ut, post evulgatam Epitomen histo-
Patrium casum pro tertio posuit noster, cui nemo unus ex lalinis
scriptoribus hac in re suffragatur. Bona Lhomondi venia liceat
emendare : Servio Tullio dicto audientes essent.
In capite quod inscribitur Cloelia virgo: « Quod ubi regi
nuntiatum est,primo ille incensus ira etc. » Invenuste id quidem
atque Namque to ille ad alium potius quam ad regem
pertinere videtur. Quanto satius, expuncto pronomine Quod ubi!
Digitized by Google
9
pio depromsi ;
optimum factum credens,
res per multa diffusas volumina ipsis la-
Digitized by Google
Digitized by Google
-
11
EPITOME
HISTORIAE ROMANAE
LIBER I.
Capvt i.
'
Digitlzed by Google
12 HISTORIAE ROMANAE
aegre ferens simul Aeneae Latinoque bellum in-
,
Digitized by Google
LIB. I, - CAP. II. 13
Quum Remus Romulus quodam die in Pa-
et
latino monte, una cum grege iuvenum Lupercalia
celebrarent in honorem Panis ob iram praedae ,
ut haucLproeuL-esset ,
quin Remum agnosceret.
Inter haec Romulus de origine sua a Faustulo
admonitus cum aliis pastoribus ad regem impe-
,
salutaj.
Capvt ii.
Digitized by Google
14 HISTORIAE ROMANAE
augurio victor, conditam urbem suo nomine ap-
pellat. Aiunt, Remum, ludibrio fratris, novos tran-
siluisse muros, atque ab irato Romulo fuisse inter-
fectum. Ra solus potitur imperio Romulus.
Post sacra Diis peracta , -Romulus , vocata ad
concilium multitudine, leges dedit, et lictoribus
duodecim lectis, se ipse venerabilem insignibus
imperii fecit. Crescente interim urbe , ne incolae
deessent ,
asylum aperit. Eo ex finitimis populis
maxima turba , avida novarum rerum , perfugit.
Quumque iam satis virium sibi esset, centum creat
senatores, quorum consilio uteretur. Hos vel aetate,
vel curae similitudine Patres appellat.
Iam res romana satis erat valida ; sed penuria
mulierum nulla erat domi spes 'prolis. Tum ex
, ,
Digitized by Google
LIB. I. - CAP. II. 15
dit fugatque. Deinde ab Sabinis bellum est confla-
tum. Hi quum Tarpeiae puellae dolo romariam ar-
cem tenuissent, postero die adversus Romanos de-
certarunt. Prima statim congressione romana acies
in fugam versa. Romulus arma ad caelum tollens,
templum vovet Statori Iovi. Restitere tamquam di-
vino numine Romani, et redintegrant proelium.
Tum sabinae mulieres, quarum ex iniuria bellum
ortum erat, crinibus passis, scissaque veste, ausae
sunt se inter tela volantia inferre ;
et hinc patres,
hinc viros orantes ,
pacem inter ipsos concilia-
runt.
Inde Romulus et Titus Tatius, rex Sabinorum,
foedere icto civitatem unam ex duabus faciunt:
,
rent ac Q u i r i n u m vocarent.
16 niSTORUE ROMANAE
Capvt iiL
Digitized by Google
LIB. I.-CAP. IV. 17
eaque pietate omnium pectora imbuit, ut
edocuit;
fide ,
non minus quam legum ac
ac iureiurando
poenarum metu cives regerentur. Idem mercatus,
ludos, omnesque conveniendi causas et celebritates
invenit quibus rebus institutis ad humanitatem
; ,
Capvt iv.
rum dictatorem
,
convenit ut paucorum virtuti
,
Digitized by Google
18 HISTORIAE ROMANAE
dispares. Cum his agunt duces, ut pro sua quisque
patria dimicent ferro ;
et foedus ictum inter Ro-
manos et Albanos est his legibus, ut imperium pe-
nes eum populum foret, cuius cives eo certamine
vicissent.
Foedere icto , trigemini arma capiunt et pleni ,
Albanis ,
exspirantes corruerunt. Ad Romanorum
casum conclamat gaudio albanus exercitus. Unus
autem ille Horatius, qui integer supererat, ut Cu-
riatiorum pugnam segregaret capessii fugam , ,
Digitized by Google
LIB. I. - CAP. IV. 19
Princeps Horatius ibat trium Albanorum spolia
gerens ; cui soror virgo , quae desponsa uni ex
Curiatiis fuerat, obvia ante portam Capenam fuit;
cognitoque super humeros fratris paludamento
sponsi quod ipsa confecerat, solvit crines, et flens
,
,
Capvt v.
Digitized by Google
LIB. I. - CAP. VI. 21
rant hostibus in civitatem accipiendis, multitudinem
omnem Romam traduxit. Quum autem medium ob-
tineret ingenium, et Numae et Romuli memor
re- .
Capvt vi.
(1) Hoc a M. T. Cicerone (de repub. ll, 17) tribuitur regi Tullo
tiosiilio.
Digitized by Google
33 HISTORIAE ROMANAE
rum, cui postea Lucii Tarquinii Prisci nomen est
factum. Huic Romam adventanti et carpento , se-
denti cum uxore, aquila cum magno clangore vo-
litans,pileum aufert, rursusque capiti apte repo-
nit. Laeta accepit augurium Tanaquil uxor, caele-
stium prodigiorum perita, et alta sperare complexa
virum iubet. Has spes cogitationesque secum por-
tantes urbem ingressi sunt, domiciliumque ibi com-
pararunt. Tarquinius brevi propter humanitatem
atque doctrinam regi Anco familiaris est factus;
usque eo, ut consiliorum omnium particeps esset,
et postremo tutor etiam liberis regis institueretur.
Erat in eo praeterea summa comitas, summa in
omnes cives opis, auxilii, defensionis ,
largiendi
etiam benignitas. Itaque mortuo Marcio , cunctis
populi suffragiis rex est creatus.
Principio duplicavit pristinum Patrum numerum;
et centum antiquos Patres, maiorum gentium ap-
pellavit , centum a se adscitos , minorum. Deinde
equitum etiam numerum auxit; nec potuit Titien-
sium et Ramnensium et Lucerum mutare ,
quum
cuperet, nomina, propterea quod Altus Navius,
inclitus ea tempestate augur , id fieri posse nega-
bat. Bello subegit Aequorum magnam gentem et
ferocem, et rebus populi romani imminentem. Sa-
binos etiam , quum a moenibus urbis repulisset,
equitatu fudit proelioque devicit. Idem primum
,
I
que n Capi tolio Iovi Optimo Maximo, bello sabino,
i
’
in ipsapugna^oviffacrendam. Postquam vero duo-
dequadraginta regnavisset annos, insidiis Anci fi-
Digitized by Google
lib. i. - c.vr. vn. 23
liorum est interfectus, qui semper pro indignis-
simo habuerant, se patrio regno, tutoris fraude,
expulsos.
Capvt viI.
tatis, artium ,
ofliciorumque discrimina in tabulas
referrentur, et sic maxima civitas minimae domus
Digitized by Google
,
24 UISTORIAE ROMANAE
diligentia regeretur. Neque, ut ab Romulo tradi-
tum caeteri servaverant reges, viritim suffragium ea-
dem vi eodemque iure promiscue omnibus dalum
est; sed gradus facti, ut nec prohiberetur quisquam
iure suffragii, et primores valerent in suffragio plu-
rimum ,
quibus salva tranquillaque omnia magis
esse expediebat.
Tarquinius Priscus duos reliquerat filios Lu- ;
Digitized by Google
LIB. I. - CAP. VIII. 25
Monumento locus est. Sceleratum vicum vocant.
Servius Tullius regnavit annos quatuor et quadra-
ginta ita ut bono etiam moderatoque succedenti
regi difficilis aemulatio esset.
Capvt viiI.
Digitized by Google
26 HISTORIAE ROMANAE
milata est. Nam
et omne Latium bello devicit et ,
Digitized by Google
LJB. I. - CAP. VIII. 27
genio et virtute praestans L. Iunius Brutus de-
pulit a civibus suis iniustum illud durae servitutis
iugum. Hoc nimirum auctore et principe concitata
hac recenti querela Lucretiae, et recor-
civitas, et
datione superbiae Tarquinii, multarumque iniuria-
rum et ipsius et filiorum, exsulem et regem ipsum
et liberos eius, et gentem Tarquiniorum esse iussit.
L. Tarquinius Superbus regnavit annos quinque et
viginti.Regnatum Romae ab condita urbe ad li-
bertatem annos ducentos, quatuor et quadraginta.
LIBER II.
Capvt i.
Digitized by Google
LIB. II. - CAP. I. 29
rex ip»e cum
legionibus sequebatur. Obviam hosti
consules eunt. Valerius quadrato agmine peditem
ducit; Brutus ad explorandum cum equitatu an-
tecessit.Aruns, ubi Brutum agnovit, inflammatus
ira concitat calcaribus equum, atque in ipsum con-
sulem dirigit. Quum sensisset in se iri Brutus,
avide se certamini offert adeoque infestis animis
;
Digitized by Google
- .
30 HISTORIAE ROMANAE
railitiaeque gesta primo anno. Inde P. Valerius
iterum, Titus Lucretius consules facti.
Capvt ii.
Digitized by Google
;
Digitized by Google
W IfI«TO!UAE ROMANAE
gisse impuberes dicitur, aetas ntyim c o^-.
quorum
portuna iniuriae esset. Pace redintegrata, li^mi
novam in femina virtutem , novo genere honoris,
statua equestri donavere. In sumina sacra via fuit
posita virgo insidens equo.
P. Lucretius inde, et P. Valerius Poplicola con-
sules facti. Eo anno postremum legati a Porsena
de reducendo in regnum Tarquinio venerunt. Bre-
viter responsum, Romanos induxisse in animum,
hostibus potius, quam regibus portas patefacere.
Tarquinius, spe omni reditus incisa, exsulatum
ad Mamilium Octavium generum, Tusculum abiit.
Romanis pax fida ita cum Porsena fuit.
Capvt iiI.
Digitized by Google
;,
Digitized by Google
;
34 nrsTORiAE romanae
Servilius lenibus remediis aptior, concitatos animos
pollicitationibus flexit, et copias contra Volscos
eduxit. Primo statim incursu pulsi hostes; poste-
roque die Suessa Pometia capta, et praedae data.
Fusis deinde Volscis, Aequis et Sabinis, recru-
descit seditio plebis. Et primo agitatum dicitur de
consulum caede deinde, Sicinio quodam auctore,
;
~r~
Digitized by GoogI
,
Capvt IV.
Digitized by Google
;
36 HISTORIAE ROMANAE
castris positis, populatur agrum romanum. Missi
de pace ad Marcium oratores atrox responsum re-
tulerunt. Iterum deinde iidem missi non recipiun-
tur in castra. Sacerdotes quoque suis insignibus
velatos isse supplices ad castra hostium traditum
est; nihilo magis quam legatos flexisse animum.
Tum Veturia mater, et Volumnia uxor duos parvos
ex Marcio ferens liberos, cum ingenti mulierum
agmine in castra hostium eunt. Ibi irata matris
verba, uxoris ac liberorum amplexus, fletusque ab
omni turba mulierum ortus fregere tandem virum.
Complexus inde suos dimittit; ipse retro ab urbe
castra movit. Abductis deinde legionibus ex agro
romano, invidia rei oppressum periisse tradunt
alii alio leto.
Volscis deinde, Aequis et Hernicis devictis, lex
agraria primum Romae promulgata. Sp. Cassius
consul dimidium agri publici Latinis, dimidium
plebi divisurus, ubi primum magistratu abiit, po-
puli iudicio damnatur necaturque. Haud diuturna
tamen Cassium fuit. Dulcedo agrariae
ira populi in
legis ipsa perse, dempto auctore, subibat animos;
accensaque ea cupiditas est malignitate Patrum,
qui, victis eo anno hostibus, milites praeda frau-
davere.
Interea Veiens hostis ,
assiduus magis quam
gravis, contumeliis saepius quam periculo animos
agitabat. Tum Fabia gens senatum adiit. Fabius
consul pro gente loquitur: « Patres conscripti, ait,
vos alia bella curate ; Fabios hostes Veientibus date;
nostrum id nobis, velut familiare bellum , privato
sumptu gerere in animo est. » Gratiae ingentes
actae. Consul e curia egressus, comitante Fabiorum
Digitized by Google
LIB. II. CAP. IV. 37
agmine, domum rediit. Manat tota urbe rumor;
Fabios ad coelum laudibus tollunt. Fabii postero
die arma capiunt. Nunquam exercitus, neque mi-
nor numero, neque clarior fama et admiratione
hominum per urbem incessit. Sex et trecenti mi-
lites ibant omnes patricii, omnes unius geniis,
Capvt V.
- tempus
L. Aebutio, P. Servilio consulibus, grave
et forteannus pestilens erat urbi agrisque nec ,
Digitized by Googl
LIB. II. - L-At*. V. 39
rogatus est, ut togatus mandata senatus audiret.
Admiratus, rogitansque, »satin’ salva essent omnia,
togam propere e tugurio proferre Raciliam uxorem
iubet. Qua simul (1), absterso pulvere ac sudore,
velatus processit, dictatorem eum legati gratulantes
consalutant; in urbem vocant; qui terror sit in
exercitu exponunt. Quintius, antecedentibus licto-
ribus, deductus est domum; et plebis concursus
ingens fuit.
Postero die dictator magistrum equitum dicit
L. Tarquitium patriciae gentis, atque ad hostes
profectus, per noctem exercitum omnem circum-’
dat hostium castris. Luce prima iam circumvallati
ab dictatore erant. Tum a proelio ad preces versi,
hinc dictatorem, hinc consulem orare, ut inermes
se inde abire sinant. Quintius, castris hostium re-
ceptis, Gracchum Cloelium ducem, principesque
alios vinctos ad se adduci iubet, praedamque om-
nem militi dedit. Romae a Q. Fabio, praefecto
suo
urbis senatus habitus triumphantem Quintium
,
. Digitized by Google
40 HISTORIAE ROMANAE
tandem cogitassent, quae aequandae libertatis (1)
essent, missi tres legati Athenas, iussique inclytas
leges Solonis describere, et aliarum Graeciae civi-
tatum instituta, mores iuraque noscere. Quum
post triennium legati cum atticis legibus rediissent,
inita ratio est, ut et consules et tribuni plebis
magistratu se abdicarent, atque ut decemviri ma-
xima potestate sine provocatione crearentur, qui et
summum imperium haberent, et leges scriberent.
Itaque anno trecentesimo altero (2), quam con-
dita Roma erat, iterum mutatur forma civitatis, ab
consulibus ad decemviros, quemadmodum ab re-
gibus ante ad consules translato imperio. Quum
autem decemviri tabulas decem (3) summa legum
aequitate prudentiaque conscripsissent, decemviros
alios subrogaverunt, quorum non similiter fides
nec iustitia laudata. Ergo horum ex iniustitia su-
bito exorta est maxima perturbatio et totius com-
mutatio reipublicae ; qui duabus tabulis iniquarum
legum additis, libidinose per omne imperii tempus
et acerbe et avare populo praefuerunt. Nota scili-
cet illa res et celebrata monumentis plurimis lit-
Digitized by Google
LIB. II.-CAP. VI. 41
gibus, sed causa etiam eadem imperii amittendi
esset. Namque ex senatusconsulto decemviri ab-
dicare se magistratu sunt coacti ingenti omnium
laetitia.
Capvt vi.
**
Digitized by Google
42 HISTOBIAE ROMANAE
consules faciundi. Post multas altercationes con-
senserunt Patres primum, ut rogatio illa de con-
nubio ferretur; deinde ut tribuni militum consu-
lari potestate promiscue ex Patribus ac plebe crea-
rentur; de consulibus creandis nihil mutaretur;
eoque contenti tribuni, contenta plebs fuit. Itaque
anno trecentesimo decimo, quam urbs Roma con-
dita erat, primum tribuni militum pro consulibus
magistratum ineunt.
Per id tempus placuit in Veientes arma conver-
tere, quorum instinctu Fidenates rebellaverant, et
legatos Romanorum interfecerant. M. Furius Ca-
millus dictator dictus, magistrum equitum P. Cor-
nelium Scipionem dixit. Illud autem bellum fuit
conflatum, cui finem attulit excidium Veiorum,
urbis opulentissimae etrusci nominis, magnitu-
dinem suam vel ultima clade indicantis; quod
decem aestates hiemesque continuas circumsessa,
quum plus aliquanto cladium intulisset, quam ac-
cepisset, postremo iam fato tum denique urgente,
operibus tamen, non vi expugnata est. Romam ut
nuntiatum est Veios captos, quamquam et prodigia
procurata fuerant, et quantum humanis adiuvari
consiliis potuerat res, ducem M. Furium, maximum
imperatorem omnium legerant; tamen quia tot
annis vqrie ibi bellatum erat, multaeque caedes
acceptae, velut ex insperato immensum gaudium
fuit. Ager veientanus partim divisus,
in plebeios
cupidos transmigrandi Veios, quos urbi Romae vel
situ, velmagnificentia publicorum privatorumque
tectorum ac locorum, praeponebant.
Haud ita multo post Camillus, insignis iustitia
fideque, Faliscis devictis, quum in urbem rediisset,
Digitized by Google
lib. H. - cap. yi . 43
damnatus ob praedam veientanam quindecim mil-
libus gravis aeris (1) , Ardeam in exsilium abiit,
precatus ab Diis immortalibus, ut, si innoxio sibi
ea iniuria fieret, primo quoque tempore deside-
rium sui civitati ingratae facerent. Expulso cive,
quo manente, si quidquam humanorum certi est,
capi Roma non potuerat, legati abClusinis veniunt,
adversus Gallos Senones auxilium petentes. De au-
xilio nihil impetratum. Legati tres, M. Fabii Am-
busti filii romani no-
missi, qui senatus populique
mine agerent cum ne a quibus nullam
Gallis,
iniuriam accepissent, socios populi romani atque
amicos oppugnarent. Legati contra ius gentium
arma capiunt. Quin etiam Q. Fabius, evectus extra
aciem equo, ducem Gallorum, per latus transfixum
hasta occidit; spoliaque eius legentem Galli agno-
vere, perque totam aciem, romanum legatum esse
signum datum est. Omissa inde in Clusinos ira,
Galli legatos Romam mittunt questum iniurias, po-
stulatumque, ut pro iure gentium violato Fabii de-
derentur. Senatui nec factum placebat Fabiorum,
et ius postulare barbari videbantur. Sed tanto plus
gratia atque opes apud populum romanum valuere,
ut, quorum de poena agebatur, tribuni militum
consulari potestate in insequentem annum crea-
rentur.
Galli postquam acceperunt, ultro honorem ha-
bitum violatoribus iuris humani, flagrantes ira, con-
festim signis convulsis, Brenno duce, Romam con-
Digitized by Google
44 HISTORIAE ROMANAE
tendunt, atque exercitum romanum apud Alliam
flumen caedunt sextodecimo calendas sextiles; qui
dies inter nefastos relatus, Alliensis est appel-
latus. Galli victores haud multo ante solis occasum
ad urbem Romam Ubi hostes adesse
perveniunt.
nuntiatum est, militaris duce Manlio,
iuventus,
cum coniugibus ac liberis in Capitolium conscen-
dit; seniores autem morti destinati, Gallorum ad-
ventum in aedibus quisque suis expectabant. Galli,
senioribus, trucidatis, urbeque incensa, experiri
ultima, et impetum facere in arcem statuunt. Sed
omissa spe per vim atque arma subeundi, obsidio-
nem parant.
omnium placuit, Camillum
Inter haec consensu
dictatorem dici atque ab Ardea acciri. Quum au-
tem fames utrinque exercitum urgeret, instantibus
non obscure Gallis, haud magna mercede se adduci
posse ut obsidionem relinquerent, senatus habitus,
tribunisque militum negotium datum, ut pacisce-
rentur. Inde inter L. Sulpicium, tribunum militum,
et Brennum, regulum Gallorum, colloquio trans-
pondo auri pretium populi,
acta res est, et mille
gentibus mox imperaturi, factum. Rei foedissimae
adiecta indignitas est. Pondera ab Gallis allata
iniqua, tribuno recusante (1), additus ab inso-
et,
Digitized by Google
LIB. II. - CAP. VII. 45
Galli, nova re trepidi, arma capiunt; sed primo
concursu haud maiore momento fusi quam ad Al-
liam vicerant. Iustiore altero deinde proelio ad
octavum lapidem Gabina via vincuntur. Ibi caedes
omnia obtinuit; castra capiuntur, et ne nuntius
quidem cladis relictus. Dictator, recuperata ex ho-
stibus patria, triumphans in urbem redit; ac parens
patriae conditorque alter urbis haud vanis laudibus
appellatur.
Capvt viI.
Digitized by Google
46 '
HISTORIAE ROWATfAtf
esset, idquod superesset, triennio aequis portio-
nibus persolveretur; alterum de modo agrorum,
nequis plus quinquaginta iugera agri possideret:
tertium, ne tribunorum militum comitia fierent,
consulesque rursus (quorum utique alter ex plebe)
crearentur. Itaque plebs consulatum L. Sextio,
novo homini (1) dedit, anno ab urbe condita tre-
centesimo, nono et octogesimo, qui fuit insignis
novis duobus magistratibus, praetura et curuli
aedilitate. Hos autem sibi patricii quaesivere
honores pro concesso plebi altero consulatu.
Quum ab seditione et a bello quietae res essent,
ne quando a metu ac periculis vacarent Romani,
pestilentia ingens orta, quam insignem maxime
fecit mors quam matura, tam acerba M. Furii Ca-
milli. Fuit enim vere vir unicus in omni fortuna;
princeps pace belloque priusquam exsulatum iret;
clarior in exsilio vel desiderio civitatis, quae capta
absentis imploravit opem, vel felicitate, qua resti-
tutus in patriam, secum patriam ipsam restituit.
Et quum vis morbi nec humanis consiliis, nec ope
divina levaretur, victis superstitione animis, ludi
scenici, nova res bellicoso populo, inter alia cae-
lestis iraeplacamina, instituti dicuntur. Ex Etruria
vero ludiones primum acciti, qui saltantes ad ti-
bicinis modos populum oblectarent. Etruscos lu-
diones postea imitati sunt iuvenes romani in festis
quibusdam solemnibus post messes, iocularia inter
se inconditis versibus fundentes, quos fescenni-
nos a Fescennia, Etruriae oppido, dixerunt. Ex
fescenninis hisce versibus, quibus romani iuvenes
«*
Digitized by Google
LIB. II. - CXP. VII. 47
se invicem carperent, profluxit Satyr«, mordacis
comoediae quoddam genus, quod varia argumenta
complectebatur (1).
Erat annus urbis conditae trecentesimus, quartus
et nonagesimus, quum Galli ad tertium lapidem,
Digitized by Google
48 HISTORIAE ROMANAE
stationem ;
et duo in medio armati destituuntur.
Ubi constitere inter duas acies, Gallus, velut moles
superne imminens, proiecto laeva scuto, in adve-
nientis arma hostis vanum caesim cum ingenti so-
nitu ensem deiecit. Romanus, mucrone Subrecto,
quum scuto scutum imum
perculisset, totoque cor-
pore interior periculo vulneris factus (1) , insi-
nuasset se inter corpus armaque, uno alteroque
subinde ictu, ventrem atque inguina hausit, et in
spatium ingens ruentem porrexit hostem. Iaceniis
inde corpus uno torque spoliavit, quem respersum
cruore collo circumdedit suo. Inde Torquati nomen
inditum. Romani alacres ab statione obviam militi
suo progressi, gratulantes ad dictatorem perdu-
cunt. Hic coronam auream addidit donum, mi-
risque pro concione eam pugnam laudibus tulit.
Et hercule tanti ea ad universi belli eventum mo-
menti dimicatio fuit, ut Galli proxima nocte, relictis
trepide castris, in tiburtem agrum atque inde in
Campaniam transierint. Mox autem quum ad Ti-
burtium auxilium rediissent, adversus illos pugna-
tum a Q. Servilio Ahala dictatore haud procul
porta Collina. Magna utrinque edita caede, aver-
titur tandem acies Gallorum.
Riennio post Galli ex Albanis montibus, quia
hiemis vim pati non poterant, per campos mariti-
maque loca vagi populabantur. Senatus consules
delectum habere iussit; Camillus autem consul,
memor paternae virtutis gallicum sibi bellum
,
Digitized by Google
LIB. II. - CAP. VII. 49
processit magnitudine atque armis insignis, qua-
tiensque scutum hasta, quum silentium fecisset,
provocat, per interpretem, unum ex Romanis, qui
secum ferro decernat. Marcus erat Valerius, tri-
bunus militum, adolescens, qui haud indigniorem
eo decore se, quam T. Manlium ratus, prius sci-
scitatus consulis voluntatem, in medium armatus
processit. Minus insigne certamen humanum, nu-
mine interposito Deorum, factum. Namque conse-
renti iam manum Romano corvus repente in galea
consedit, in hostem versus, et, dictu mirabile, te-
nuit non solum captam semel sedem, sed, quoties
cumque certamen initum est, levans se alis, os
oculosque hostis rostro et unguibus appetiit; donec
territum prodigii talis visu, oculisque simul ac
mente turbatum Valerius obtruncat. Corvus, e con-
spectu elatus, orientem petit. Inde Valerio Corvi
cognomen fuit ; qui mox summo favore populi tres
et viginti natus annos (1) consul est renuntiatus.
Circa iacentis Galli corpus contracto certamine,
pugna atrox concitatur. Iam non manipulis, sed
legionibus utrinque effusis res geritur. Camillus
laetum militem victoria tribuni ire in proelium
iubet. Dii hominesque illi adfuere pugnae; depu-
gnatumque haudquaquam certamine ambiguo cum
Gallis est. Inter primos, quorum concursus alios
exciverat, atrox proelium fuit: alia multitudo, prius-
quam ad coniectum teli veniret, terga vertit. Primo
per Volscos falernumque agrum dissipati sunt; inde
Apuliam ac mare inferum petierunt.
Exercitibus dimissis, quum et foris pax, et domi,
concordia ordinum, otium esset, ne nimis laetae
(1) Supp. aule.
4
Digitized by Google
.
50 HISTORIAE ROMANAE
res essent, pestilentia civitatem adorta coegit se-
natum imperare decemviris (1), ut libros sibyllinos
inspicerent eorumque monitu lectisternium ( 2)
;
fuit.
LIBER III.
Capvt i.
Digitized by Google
LIB. III. - CAP. I. 51
coacti inopes ad opulentiorum auxilium confugere,
Campanis sese coniungunt. Campani magis nomen
ad praesidium sociorum quam vires quum attu-
lissent fluentes luxu ab duratis usu armorum in
,
Digitized by Google
;;,
52 HISTORIAE ROMANAE
nunt. Priori Valerio Samnilium legiones occurrunt.
Hic levibus certaminibus lentandi hostis causa,
haud ita multos moratus dies, signum pugnae pro-
posuit, paucis (1) suos cohortatus. Romani incre-
dibili alacritate adhortationem prosecuti ducis
hostem adoriuntur. Stant obnisi Samnites, quam-
quam plura accipiunt, quam inferunt vulnera. Ali-
quamdiu iam pugnatum erat atrox caedes circa ;
Digitized by Google
LIB. III. - CAP. I. 53
eadem sedes esset, idem omnibus nomen, et Ro-
mani omnes vocarentur.
Tanta Patrum populique indignatione lalinorum
legatorum verba sunt accepta, ut eos proficiscentes
cura magistratuum magis, qui iussu consulis pro-
sequebantur, quam ius gentium ab ira impetuque
hominum tegeret. Itaque senatus bellum decrevit.
T. Manlius Torquatus et P. Decius consules, duo-
bus scriptis exercitibus , per Marsos Pelignosque
profecti, adiuncto Samnitium exercitu, ad Capuam,
quo iam Latini sociique convenerant , castra lo-
cant. Ut autem disciplina militaris ad priscos re-
digeretur mores, edicunt ne quis extra ordinem in
hostem pugnaret.
Forte inter caeteros turmarum praefectos qui
,
Digitized by Google
54 HISTORIAE ROMANAE
convenit: Quandoquidem, inquit, tu, Tite Manli,
neque imperium consulare, neque maiestatem pa-
triam veritus adversus edictum nostrum extra
, ,
Digitized by Google
LIB. III. - CAP. I. . 55
romani ,
praeire verba ,
quibus se pro legionibus
devoveret; deinde armatus in equum insiluit, ac se
in medios hostes immisit. Coftspeclus ab utraque
acie aliquanto augustior humano visu et omnis ;
Digitized by Google
,
56 HISTORIAE ROMANAE
eo (1) quotannis post diem decimum Latinarum.
Ita bello gesto ,
praemiis poenaque pro cuiusque
meritis persolutis, TL Manlius Romam rediit ;
cui
venienti seniores tantum obviam exisse constat; iu-
ventutem et tunc et omni vita deinde aversatam
eum, exsecratamque (2).
• . i
Capvt ii.
Digitized by Google
lid. ih.-gak ii. 57
apud hosles , ac si nemo romanus in Samnio esset;
seu ferox adolescens indignitate accensus, quod
omnia in dictatore viderentur reposita esse, seu
occasione bene gerendae rei inductus, exercitu in-
structo, parataque acie,cum Samnitibus conflixit.
Ea vero fortuna pugnae fuit , ut viginti millia ho-
stium caesa eo die tradantur. Aliis deinde cladibus
subacti Samnites pacem a dictatore petiere; cum
quo pacti ,
ut singula vestimenta militibus et an-
nuum stipendium darent. Ita deductus ex Samni-
tibus exercitus. Dictator triumphans , urbem in
gressus, se dictatura abdicavit.
Samnites, quia de pacis conditionibus agebatur,
inducias annuas ab urbe retulerunt. Nec earum
ipsarum sancta fides fuit; adeo postquam Papirium
abiisse magistratu nuntiatum est arrecti ad bel-
,
Digitized by Google
58 HISTORFAE ROMANAE
ferebant viae ;
altera praeter oram superi maris,
patens aperlaque ,
sed quanto tutior ,
tanto fere
longior; altera per Furculas Caudinas brevior; sed
ita natus locus est: saltus duo alti ,
angusti silvo-
siqiie sunt, montibus circa perpetuis inter se iuncti;
iacet inter eos satis patens, clausus in medio cam-
pus, perquem medium iter est; sed antequam ve-
nias adeum, intrandae primae angustiae sunt, et
aut eadem qua te insinuaveris , retro via repe-
,
Digitized by Google
LIB. III. - CAP. II. 59
galos mittunt, qui primum pacem aequam pete-
rent; si pacem non impetrarent, uti provocarent
ad pugnam. Tum Pontius debellatum esse respon-
dit, et inermes cum singulis vestimentis sub iugum
missurum; alias conditiones pacis, aequas victis
ac victoribus fore, si agro Samnitium decederetur,
coloniae abducerentur, suis deinde legibus Roma-
num ac Samnitem aequo foedere victurum. His
tantum conditionibus paratum se esse foedus cum
consulibus ferire ;
siquideorum displiceat, legatos
redire ad se vetuit. Haec quum legatio renuntia-
retur, tantus gemitus Romanorum subito exortus
est, ut non gravius accepturi viderentur, si nun-
omnibus eo loco mortem oppetendam
tiaretur, esse.
Paruerunt tamen necessitati. Ubi autem hora fata-
lisignominiae advenit, primi consules prope semi-
nudi sub iugum missi tum ut quisque gradu pro-
;
Digitized by Google
60 HISTORIAE POMANAE
Capvt ni.
Digitized by GoogI
LIB. IU. - CAP. HI. 61
dasque munitiones, si qua posset (1), acies hostium
instructa occurrit. Quorum ingentem multitudinem
quum ostenderet subiecta late planities; consui ut
suorum adiuvaret, flectit paullulum
loco paucitatem
agmen; inde signa in hostem obvertit.
in clivos
Romanorum impetum non tulerunt Etrusci, ver-
sisque signis, fuga effusa castra repetunt. Equites
romani praevecti per obliqua campi, quum se fu-
gientibus obtulissent, omisso ad castra itinere,
montes petunt; inde inermi pene agmine ac vexato
vulneribus in silvam Ciminiam ab Etruscis pene- 1
Digitized by Google
62 HISTORIAE ROMANAE
cede sollicitabantur; omnis ea multitudo ad castra
Samnitium conveniebant. Iluius bellirumor omnium
animos ad Q. Fabium consulem convertit; qui cum
Decio, collega ad hostes profectus, multis proeliis
fudit, et coegit. Nec incruenta
pacem tandem petere
victoria fuit. complura Romanorum
Namque et
millia caesa; et Decius consul, patrio more, se pro
exercitu romano devovens, in confertissimam ho-
stium aciem concitat equum, inferensque se ipse
infestis telis est interfectus.
Tandem vero Manius Curius Dentatus consul,
Samnitibus caesis, et Sabinis qui rebellaverant, in
deditionem acceptis, Samniticum bellum confecit,
quod quinquaginta ferme annos Romanorum vir-
tutem fatigavit. Per haec tempora triumviri capitales
primum creati sunt, qui carceris custodiam habe-
rent; plebs autem, post graves seditiones, ob vio-
lentiam et crudelitatem feneratorum in Ianiculum
montem secessit; unde aQ. Hortensio dictatore ad
concordiam et lares fuit revocata.
Capvt iv.
Digitized by Google
LIB. III. -CAP. IV. 63
verant. Aliorum laboribus, quam suo discrimine
lacessi Romanorum arma sapientius arbitrabantur.
Sed accidit casu, ut dissimulata hactenus Tarenti-
norum consilia detegerentur. Forte ludos in thea-
tro, portum sito, spectabant, quum L. Vale-
iuxta
rius duumvir navalis (1), et decem romanae naves
apparent, portum ingressurae. Tarentini classem
hostili animo missam interpretantur, et subito con-
clamant, nefas esse Romanis, ex foedere, Xacinium
promontorium praeternavigare. Nec mora; con-
curritur ad arma. Romani fugae se committunt;
sed Tarentini celeriter insecuti, quinque naves cir-
cumventas in portum redigunt. Ex his deprimuntur
cum ipso duumviro quatuor ; una capitur; homines
aetate et robore militari interficiuntur; caeteri
sub
corona veneunt. Mox Thurinis bellum inferunt,
causam interponentes, eorum opera Romanos in ea
loca venisse. Urbs in potestatem redacta diripitur;
praesidium romanum, pacta incolumitate, dimit-
titur.
Nuntio Romam perlato, legatio, quae de iniuriis
quereretur, decreta, mandatumque legatis, ut captos
restitui, Thurinis res ablatas reddi, exsules reduci,
rerum istarum auctores dedi postularent. More
graecarum urbium in theatro concionem populi co-
gere solebant Tarentini. Huc admissi legati turbam
ebrietate lascivientem repererunt; et L. Postumius,
princeps legationis, ludibriis petulantissimae mul-
titudinis exceptus, acriores odiorum causas Romam
retulit. Itaque ad Aemilium consulem, qui in Sam-
nium ad exercitum profectus fuerat, scriptae sunt
(I) Duumviri navales appellati fuerunt qui creabantur classis
ornandae refieiendaeque causa.
Digitized by Google
64 HISTORIAE ROMANAE
litterae, ut castra in tarentino agro poneret, et nisi
de illatis iniuriis satisfaceret populus tarenlinus,
eum iusto pioque bello persequeretur.
Tarentini viribus impares auxilium a Pyrrho,
Epirotarum rege, petierunt, quo maiorem animi
fortitudine, solertia consiliorum, scientia rei mili-
taris aetas illa non tulit. Hic Alexandri Magni
aemulatione, vastissimum imperium spe complexus,
ipsis quasi fatis invitantibus, ad perficienda quae
animo deslinasset, pandi sibi viam existimavit. Ita-
que cum parva sed electa manu in Italiam profectus,
apud Heracleam primum Romanorum legiones fu-
dit. Constat vero inter omnes, flore ducum mili-
tumque suorum eam victoriam Pyrrho constitisse;
exceptaeque feruntur voces dicentis: non minus
victum se eo proelio, quam victorem discessisse.
Quo factum est, ut Cineam Romam mitteret, qui
conditionibus aequis pacem a senatu peteret. Sed
Patres, Appium Claudium severissimae sententiae
auctorem secuti, decrevere bellum prosequendum
esse, et Cineam eodem die urbe excedere iusserunt.
Pace desperata, conversi ad bellum animi, atque
intenta cura facti utrinque apparatus hiemem satis
negotiosam habuerunt.
Ineuntevere Pyrrhus, contractis sociorum copiis,
in Apuliam venit; ibique ad Asculum tanta con-
tentione dimicatum est, ut quindecim ferme ho-
minum millia utrinque occubuerint. Anno inse-
quente novi consules C. Fabricius Luscinius, Q.
Aemilius Papus ad exercitum venerunt. Quo audito
Pyrrhus copias eduxit, et observare hostium consilia
instituit. Quum utrique castra locis haud valde di-
stantibus haberent, medicus Pyrrhi furtim ad Fa-
\
Digitized by Google
LIB. III. - CAP. IV. 65
regem veneno sublatu-
bricium venit, pollicitus, se
rum, si praemium eiusrei dignum daretur. Fabricius
indignum facinus aversatus, regem monuit, uti
ageret circumspectius, videretque quorum homi-
num quamque fidelium ministerio uteretur. Pyrrhus
tantae virtutis experimento commotus simul quod ;
Digitized by Google
,
67
LIBER IV.
AB ANNO ANTE CHIUSTVM NATVM CCLXlI AD ANNVM CXXXUl.
Capvt i.
Digitlzed by Google
68 IIISTORIAE ROMANAE
Poenorum opes respecturi essent, et brevi Sicilia
tota Carthaginiensium foret, auxilium statim pe-
tentibus ferendum esse censuerunt. Itaque Appius
consul sine mora C. Claudium, tribunum militum,
cum paucis navibus praemittens, observare occa-
sionem, et siqua obvenisset, in Siciliam transire
iussit. Hic quum Rhegium venisset, in casum dare
triremes non ausus, quod longe maiori Poenorum
classe fretum obsideretur, piscatoria navi con-
scensa, Messanam vectus est. Ibi cum Mamertinis,
ut praesens usus postulabat, collocutus, quum,
Poenis reclamantibus, parum proficeret, re infecta
rediit.Sed paullo post quum in portu rhegino esset
Claudius, nuntii ab Hannone, Carthaginiensium
duce, ad ipsum venerunt, hortantes ad pacem et
foedera servanda. Quum autem Claudius nullas
conditiones admitteret, nisi punicum praesidium
Messana deduceretur; se vero, exclamavit Ilanno,
non passurum, ut vel manus in siculo mari ablue-
rent Romani. Neque tamen prohibere potuit, quin
Claudius in Siciliam traiiceret, ac punicum prae-
sidium Messana expelleret.
Haud ita multo post Appius consul, quum forte
non longe ab eo loco, ubi castra erant Syracusa-
norum, appulisset, suos cohortatus certamque ,
Digitized by Google
LIB. IV. - CAP. II. 69
sexaginta oppida romanae fidei se permitterent.
Quibus rebus animadversis, Hiero amicitiam cum
Romanis inire constituit, legatosque cum mandatis
de pace componenda ad consules misit.
Non displicebat Romanis Hieronem a societate
punica disiungere, maxime ut res annonaria suis
legionibus expeditior esset. Itaque foedus in annos
quindecim pactum, quod deinceps perpetuo man-
sit. Romani, quum Hierone iam socio et commili-
Capvt iL
C. Duilius consul adversus classem Poenorum prospere pugnat. -
Corsica et Sardinia a Romanis captae. - M. Attilius Regulus bel-
lum in Africam transfert. - A Xanthippo victus in manus hostium
venit. - Romanae classis naufragium. - Regis Hieronis in Roma-
nos humanitas.
Digitized by Google
,
70 HISTORTAE ROMANAE
vastantes, detrimentum et ignominiam Romanis
afferebant. Itaque re diligenter perpensa ,
senatui
populoque romano placuit, ut classe comparata,
non terra tantum, uti coeperat, dimicaretur cum
Poenis, sed etiam maritimi belli fortuna tenta-
relur.
Haec prima romanae urbis de navalibus rebus
Cura classis aedificandae man-
seria cogitatio fuit.
data Cn. Cornelio Scipioni et C. Duilio, qui con-
sulatum recens iniverant. Navis erat una quinque-
remis,quam Claudius, quo tempore freti transi-
tum meditabatur, pugnandi cupidine propius ad
litus perlatam, locisque vadosis impeditam, pede-
stri manu ceperat. Huius ad exemplum, classem
aedificari consules iussere, tantoque studio insti-
terunt operi, ut sexagesimum intra diem, quam
caesa materia fuerat, classis centum sexaginta na-
vium in anchoris staret. Quum autem videret
Duilius, naves suas, rudi opere constructas, a pu-
nicis velocitate longe superari, manus quasdam
ferreas excogitavit, quae magnum momentum ad
victoriam attulerunt. Siquidem romani milites
iniectis inCarthaginiensium naves huiusmodi ma-
chinis, quas corvos appellarunt, ad se facile
pertrahebant, hostesque cogebant quasi in solido
decernere. Sic facilis Romanorum victoria fuit,
celeriterque mersae sunt naves punicae quatuor-
decim, captae una et triginta cum septem homi-
num millibus. Hoc eventu, C. Duilio consule, ad-
versus Poenos iuxta Liparearum insulas certatum
est; unde magnus Romanis etiam praedae fru-
ctus sed longe amplissimus gloriae famaeque
,
fuit.
Digitized by Google
,,
,
Digitized by Googte
72 IlISTOHIAE ROMANAE
fere millibus peditum, quatuor equitum et centum
elephantis adversus Romanos
progreditur, qui ul-
tima pernicie fuerunt devicti. M. Regulus cum
militibus quingentis vivus in manus hostium venit.
Ex omni romano exercitu non amplius duo millia
hominum incolumes evaserunt; ex Poenis pauci
admodum sunt desiderati. Audito infelicis proelii
nuntio, Romani incredibili diligentia fecerunt, ut
aestatis initio naves iam trecentas - quinquaginta
instructas et ornatas haberent; cum quibus in
Africam profecti novas sibi victorias terra marique
pepererunt. Sed africa regione quaqua versus
vastata, cum fames timeretur, Siciliam repeti pla-
cuit. Dum revehuntur in Italiam, tantam tempe-
state cladem sunt perpessi, ut vix octoginta naves
servari potuerint, et cadaveribus hominum et
fractis navium tabulis, a Camarinensium ora Pa-
chynum usque, litus omne compleretur. In tanto
rerum discrimine non leve solatium afflictis Ro-
manis attulit regis Hieronis humanitas, qui beni-
gne exceptos Messanam usque deduxit incolumes.
Capvt iiI.
Interea Romani ,
classe refecta ,
et conscriptis
sociis navalibus, L. Metello imperium prorogarunt,
eumque proconsulem bellum in Sicilia admini-
strare iusserunt. Hasdrubal, Carthaginiensium dux,
Digitized by Googli
LIB. IV. - C.\P. III. 73
ratus Romanos metu teneri ,
Lilybaeo egressus,
difficiliper Selinuntiorum fines itinere, panormi-
tanum agrum attigit, ibique castra metatus est.
Digitized by Google
LIB. IV. - CAP. III. 75
oneribus impedita, ante diem septimum idus mar-
tias ad Acgales insulas cursum intendit. Postero
die, conspectis hostium navibus, quae recta via iter
suum prosequebantur, e portu progreditur. Poeni
viam sibi interclusam cernentes, aciem instrutmt,
vi perrupturi. Sic utrinque, signo dato, acriter
Digitized by Google
76 HISTORIAE ROMANAE
Capvt IV.
tamus ;
utrum placet sumite. Sub hanc vocem haud
minus ferociter, daret utrum vellet, succlamatum
Digitized by Google
)
(
quod poenum illum dixisse Maharbalem ferunt
Annibal, quemadmodum sciret vincere, sic victoria
uti scivisset.Sed Annibali nimis laeta res est visa,
maiorque, quam ut eam statim capere animo pos-
set. Itaque potiusquam Romam peteret, in Campa-
Digitized by Google
78 HISTORIAE ROMANAE
Caeterum quanto maior cannensis clades supe-
rioribus cladibus fuerit, vel ea res indicio est,quod
qui sociorum ad eam diem firmi steterant ,
tum
labare coeperunt, nulla profecto alia re, quam quod
desperaverant de imperio. Inter quos Philippus,
Macedonum rex, legatos ad poenum ducem mittit,
foedusque cum eo et amicitiam iungit. Nunquam
sane propius excidio Roma fuit ; sed Annibalis mora
et Romanorum constantia saluti fuerunt urbi atque
imperio. Cnaeus et Publius Scipiones in Hispaniam
missi, pene totam Carthaginiensibus eripiunt ; Mar-
cellus autem, cui Sicilia provincia decreta fuerat,
Syracusas, licet Archimedis ingenio defensas, ex-
pugnat, et caetera in Sicilia tanta fide atque inte-
gritate componit, ut non modo suam gloriam, sed
etiam maiestatem augeat populi romani. Per eos-
dem ferme dies victoria de Macedonibus, ad Apol-
loniam relata, regem Philippum a rerum italicarum
cogitatione subito avertit.
Interea in Hispaniam, ubi, interfectis duobus
Scipionibus, nullus iam dux romanus erat, P. Cor-
nelius mittitur, illius, qui ibidem bellum gesserat,
quatuor et viginti annos natus. Is Carthagine
filius,
Digitized by Google
80 niSTORIAE ROMANAE
habendamque eam fortunam, quam dii dedissent.
Commisso proelio, Annibal victus ad Antiochum,
Syriae regem, profectus est.
Carthaginienses metu perculsi pacem petunt. Con-
ditiones pacis dictae, ut perfugas fugitivosque et
captivos omnes redderent Romanis, et naves ro-
stratas, praeter decem triremes, traderent, ele-
phantosque quos haberent; bellum nevein Africa,
neve extra Africam, iniussu populi romani gere-
rent ;
Massinissae res redderent ;
decem millia ta-
lentum (1) argenti, descripta pensionibus aequis in
annos quinquaginta solverent. Pace terra marique
parta, Scipio Romam pervenit, triumphoque om-
nium clarissimo urbem est invectus.
Capyt y.
Digitized by Googlj
LIB. IV. - CAP. V. 81
Graecorum civitates, Europa, quaeque in
quae in
Asia essent, libertatem ac suas leges haberent; quae
earum sub ditione Philippi fuissent, praesidia ex
his Philippus deduceret ; captivos transfugasque
redderet Philippus Romanis, et naves omnes tectas
traderet; ne plus quingentis armatorum haberet,
neve elephantum ullum; bellum extra Macedoniae
fines ne iniussu senatus gereret; mille talentum
daret populo romano: dimidium praesens, dimi-
dium pensionibus decem annorum.
Nec tamen, composita pace, quievit Philippus,
bellum rursus gesturus, si diutius vixisset. Regnum
vero macedonicum adeptus Perseus filius, non iu-
slum modo coepit apparare bellum regio animo,
sed per omnia clandestina grassari scelera latroci-
niorum ac veneficiorum in Romanos. Bello praepo-
situs L. Aemilius Paullus Perseum ingenti proelio,
apud urbem, nomine Pydnam, in Macedonia, fusum
castris exuit, deletisque eius copiis, destitutum
omni spe coegit in Macedoniam, indeque in Samo-
thracam insulam profugere, ubi templi religioni
se supplicem credidit. Ad eum Cn. Octavius prae-
tor, qui classi praeerat, pervenit, persuasitque ut
se Romanorum fidei committeret. Ita Paullus ma-
ximum nobilissimumque regem per triumphum ante
currum suum duxit.
Victo captoque Perseo, qui quadriennio post in
libera custodia Albae decessit, Macedoniam in
quatuor regiones sic dividi placuit, ut neque con-
nubium, neque commercium agrorum aedificio-
rumque inter se cuiquam, extra fines regionis
suae, esset. Exinde Romani, per speciem amici-
tiae, Graecorum discordias fovere, atque Asiae ne-
Digitized by Google
6*2 • HISTORIAE ROMANAE
gotiis se immiscere, quam ambitionis suae prae-
dam animo iam destinaverant.
facere in
Interea quum
Carthaginienses post pacem quin-
quaginta ferme annorum, viribus receptis, socio
populi romani atque amico, Massinissae arma in-
tulissent ;
ex Catonis sententia ,
tertium bellum
punicum Itaque Manilio et Censo-
est conflatum.
rino consulibus, primo Carthaginiensibus est im-
peratum, ut si salvi esse vellent, ex urbe migra-
rent, sedemque alibi constituerent. Quod ubi Car-
thagine auditum est, ortus statim est ululatus cla-
morque ingens, bellum esse gerendum, et satius
esse extrema omnia pati, quam patriam relinquere.
Tunc ad Carthaginem oppugnandam profectus est
P. Cornelius Scipio consul, avo patrique similli-
mus, urbeinque populo romano invisam funditus
evertit.Quadraginta hostium millia se victori tra-
diderunt, et dux ipse Carthaginiensium Hasdrubal
ad genua Scipionis supplex procubuit. Deleta Car-
thagine, Scipio Romam reversus splendidum egit
triumphum, et Africani cognomen sibi peperit,
quod iam haberet ab avo hereditarium.
Sub idem ferme tempus Andriscus quidam,
Pseudophilippus a mendacio simulatae originis ap-
pellatus, qui se Philippum, regiaeque stirpis fere-
bat, quum esset ultimae, armis occupata Macedo-
nia, brevi temeritatis poenas dedit. Quippe Q. Me-
tellus, cui ex virtute Macedonici cognomen in-
ditum erat, praeclara victoria ipsumque gentem-
que superavit.
Digitized by Google
;
83
LIBER V.
Capvt i.
Digitized by Google
84 HISTORIAE ROMANAE
veri civitas, et dissensio civilis, quasi permixtio
terrae, oriri coepit.
Tiberius Sempronius Gracchus, tribunus plebis
creatus, descivit a bonis; pollieilusque toti Italiae
civitatem, sirnul etiam promulgatis agrariis legi-
bus (1), omnium statum coneutientibus , summa
imis miscuit, et in praeruptum atque anceps peri-
culum adduxit rempublicam. Octavio collegae, pro
bono publico stanti, imperium abrogavit; trium-
viros agris dividendis ,
coloniisque deducendis
creavit se socerumque suum consularem Appium,
et Gracchum fratrem, admodum iuvenem. Tum P.
Scipio Nasica, consobrinus Tiberii Gracchi, patriam
cognationi praeferens, ex superiore Capitolii parte,
summis gradibus insistens, hortatus est qui sal-
Digitized by Googli
;
Capvt ii.
Digitized by Google
8G HISTORIAE ROMANAE
romanus quascumque urbes et agros manu cepe*
rat, regi dono dedit. Itaque amicitia Massinissae
bona atque honesta Romanis permansit. Sed im-
perii vitaeque eius finis idem fuit. Dein Micipsa
filius regnum obtinuit qui Adherbalem et Hiem-
;
Digitized by Google
,
Digitized by Google
88 HISTORIAE ROMANAE
liam est insecutus. Huius legatus erat C. Marius;
qui Metelli lentitudinem criminatus, bellum iam
in tertium annum trahentis, fecit ut consul crea-
retur, bellique summa sibi committeretur, quod
Metellusiam profligaverat. Marius Gaetulos et
Bocchum, Mauritaniae regem, fudit, quem Iugur-
tha ad belli societatem pellexerat. Castellum in
Capvt iiI.
Digitized by Google
i/ib. v. - cap. m. 89
Aquas Sextias cum Teulonis conflixit, amplius
,
(1) Erat sagum belli index; nee solum milites, sed omnes cives
sagum induere solebant, si maior aliquis tumultus subito existcrel.
Digitized by Google
90 HISTORIAE ROMANAE
diuque in eo habitu maneretur. Caput imperii sui
Corfinium legerant, quod appellarunt Italicum.
Paullatim deinde recipiendo in civitatem qui arma
aut non ceperant, aut deposuerant maturius, vires
refectae sunt, Pompeio, Syllaque et Mario laben-
tem rempublicam romanam restituentibus.
Capvt iv.
Digitized by Google
,
Digitized by Google
92 HISTORIAE ROMANAE
Quum autem Romae Marius, Marii filius, r
Digitized by Google
03
LIBER VI.
AB ANNO ANTE CHIUSTVM NATVM LXXVl AD ANNVM
POST CHR1STVM NATVM XIV.
C/\PVT I.
Digitized by Google
'
04 HISTORIAE ROMANAE
crescente in dies multitudine, gravibus variisque
casibus Italiam affecere. Quorum numerus adeo
crevit, ut quadraginta hominum millia se romano
exercitui opposuerint. A M. Licinio Grasso pulsi,
in extrema (1) Italiae aufugerunt. Ibi circa Brut-
tium sinum clausi, quum fugam in Siciliam para-
rent,neque navigia suppeterent, eruptione facta,
dignam viris mortem obiere. Spartacus ipse, in
primo agmine fortissime dimicans, occisus est.
Rebus fortiter gestis in Hispania, converterat
Cn. Pompeius lotum in se terrarum orbem, et per
omnia homine maior existimabatur. Itaque A. Ga-
binius tribunus legem tulit, ut, quum belli more,
non latrociniorum, orbem classibus, iam non fur-
tivis expeditionibus piratae terrerent, Cn. Pom-
peius ad eos opprimendos mitteretur, essetque ei
Digitized by Google
LIB. VI. - CAP. I. 95
cullus, qui ante septem annos sortitus Asiam, Mi-
thridati oppositus fuerat,magnasque res ibi ges-
serat, idem bellum adhuc administraret; Manilius
tribunus plebis legem tulit, ut bello mithridatico
Cn. Pompeius imperator prdeficeretur. Accepta
lege,Pompeius memorabile adversus Mithridatem,
qui post Luculli profectionem magnas novi exerci-
tus vires paraverat, bellum gessit.Rex fusus fuga-
tusque, et omnibus exutus copiis, Armeniam Ti-
granemque socerum petit, regem eius temporis
potenlissimum. Simul igitur duos persecutus Pom-
peius intravit Armeniam. Filius Tigranis prior per-
venit ad Pompeium; mox Tigranes ipse supplex
et praesens se regnumque ditioni eius permisit.
Servatus regi honos imperii, sed multato ingenti
pecunia, quae omnis redacta in quaestoris pote-
statem, publicis est descripta litteris. Syria aliae-
que, quas occupaverat, provinciae ereptae, et aliae
restitutae populo romano. Finis imperii regii ter-
minatus Armenia.
Posthaec devicti a Pompeio Medi Albani, Hi- ,
beri ;
ac deinde flexum agmen ad eas nationes,
quae dextra atque intima (1) Ponti incolunt, Col-
chos, Heniochos et Achaeos. Et oppressus auspiciis
Pompeii, insidiis Pharnacis filii Mithridates. Tum
victor omnium, quas gentium Pompeius
adierat,
revertit in Italiam, et magnificentissimum Romae
de tot regibus, per biduum, egit triumphum.
r
Digitized by Google
,
96 HISTORIAE ROMANAE
Capvt ii.
Digitized by Google
,,
Digitized by Google
98 HISTORIAE ROMANAE
omnem Galliam, quae inter alpes, Rhodanum flu-
Digitized by Googl
LIB. VI. - CAP. II. 99
ficiorum quae in patrem eius Ptolemaei contu-
,
Capvt iiI.
Digitized by Googie
LIB. VI. - CAP. III. 101
Interea Brutus el Cassius grave bellum move-
runt ; erant enim per Macedoniam et Orientem
multi exercitus, quos occupaverant. Profecti ad-
versus eos Caesar Octavius et M. Antonius apud ,
Digitized by Google
11)Jl HISTORIAE ROMANAE
imperator, qui in desertores saevire debuerat, de*
sertor exercitus sui factus est.
Proximo deinde anno persecutus Caesar reginam
Antoniumque Alexandriam ultimam bellis civili-
,
turbabantur.
Itaque verso civitatis statu nihil usquam prisci
,
Digitized by Googli
LIB. VI. - CAP. III. 103
multo maxima imminentes dominos variis rumo-
ribus differebant. Haec atque talia agitantibus, gra-
vescere valetudo Augusti; qui postquam rem pu-
blicam per quatuor et quadraginta annos solus
obtinuisset, obiit Nolae anno aetatis sexto et se-
ptuagesimo. Moriens Divus est appellatus; et rem
publicam Tiberio successori reliquit, qui privignus
ei, mox gener, postremo adoptione filius fuerat.
Digitized by Google
,
404
LIBER VII.
AB ANNO POST CHRISTVM NATVM XIV AD ANNVM CCCCLXXVl.
Capvt i.
Digitized by Google
,
Digilized by
,
Digitized by Google
LIB. VII. - CAP. II. 109
Capvt ii.
(1) Quibus.
(2) Hac de re consule sis C. Plinii Caecilii Secundi Panegyricum,
Imperatori Traiano dictum.
Digitized by Google
110 HISTORIAE ROMANAE
Hadrianum, graecis latinisque litteris impensius .
Digitized by Google
,
Digitized by Google
\\ 2 HISTORIAE ROMANAE
qui postquam singulari felicitate Gallias a barbaris
Saturninum in Oriente, Proculum
vindicasset, et
et Bonosum Agrippinae oppressisset, militum se-
ditione est occisus, quos servilibus officiis intentos
improbo labore exercebat. Nec diu post Probum
res romanas administravit Carus, qui apud Ctesi-
plionta fulmine afflatus, vel ut alii arbitrantur, pu-
gione percussus, imperium Carino et Numeriano
filiis tradidit. Sed quum hic paullo post per insi-
dias fuisset interfectus, ille ob multa scelera om-
nibus esset invisus, victor exercitus, ex Perside
rediens, Diocletianum Imperatorem creavit.
Ilie Maximianum commilitonem imperii collegam
,
Digitized by Googli
, .
Capvt iiI.
Digitized by Google
,
Digitized by Google.
LIB. VII. - CAP. IH. 115
ducens, non minus mores eius , quam os vultum-
que referebat. Fusis fugatisque hostibus, Theo-
dosius virtutis suae praemium, orientale imperium
tulit; cui postmodum, Gratiano fratreque inter-
fectis, occidentale etiam accessit. Verurn ad breve
tempus dumtaxat res romana penes unum Theo-
dosium fuit. Hoc enim vita functo, Arcadius ct
Honorius filii paternam ditionem ita sunt partiti
inter se, ut ille Orientem hic autem Occidentem
,
Digitized by Google
116 HISTORIAE ROMANAE
diis atque externis hostibus afflictata, ubi primum
romanae legiones insula excesserunt, in Saxonum
et Anglorum ditionem venit.
Dum haec in Africa et Britannia geruntur, Hun-
nos, duce Attila, Galliam irrumpentes fugavit Ae-
tius in agro Catalaunico. Tunc immanis illa bar-
bararum gentium vis se Italiae superfudit, rapinas,
eversionem, incendia, caedes, aliaque inferens,
quae a bello et libidine victorum proficisci con-
sueverunt. Tunc % enimvero actum fuisset de Italia,
nisi Leo i Pontifex Maximus , non tam precibus
,
Digitized by Google
,
117
INDEX
Liber t.
Digilized by Google
-
1 18
Capvt iv. Tullus Hostilius, tertius Romanorum rex. - Bellum
alhanum. - Horatiorum et Curiatiorum pugna. -
Horatius, caesa sorore, capitis condemnatur et
absolvitur. - Perfidia Metti, et supplicium de eo
sumptum. - Roma crescit Albae rfiinis. - Bellum
adversus Sabinos. - Tulli morbus et mors, pag. 17
Capvt v. Ancus Marcius, quartus Romanorum rex. - Bellum
adversus Latinos. - Ius fetiale. - Aventinus et
laniculus urbi adiuncti. - Pons sublicius in Ti-
beri factus. - Carcer foro imminens. -Ostia urbs
in ore Tiberis condita , ct salinae circa factae. -
Ancus moritur »20
Capvt vl. L. Tarquinius Priscus migrat Romani. - In regis
familiaritatem recipitur. - Rex creatur. - Cen-
tum Patres lecti. - Equitum numerus auctus. -
Bellum adversus Aequos et Latinos. - Ludi ro-
mani. - Urbs lapideo muro cincta. - Cloacae. -
Aedes Iovis Capitolini. - Tarquinius insidiis Anci
filiorum interiit »21
Capvt vil. Servius Tullius regno politur. - Bellum adversus
Veientes aliosque Etruscos. - Census. - Suffragii
ferendi ratio. - Duae Servii filiae iuvenibus regiis
nubunt. - Servius occiditur. - Foedum atque in-
Capvt vili.
humanum Tulliae minoris scelus
L. Tarquinius Superbus regnat. - Regnum metu
...» 23
Liber ii.
Digitized by
119
manum ventant. - Brutus et Aruns caesi. - Va-
lerius victor. - Regnum affectare creditus cri-
men diluit. - Lex de provocatione ad populum. -
Valerius cognominatus Publicola . . pag. 27
Capvt ii. Tarquinii ad Porsenam perfugiunt. - Hic romanum
agrum invadit. - Horatius Cocles. - Urbs obsi-
detur. - Audax facinus C. Mucii Scaevolae. -
Pax. - Virtus Cloeliae. - Legali frustra missi de
Capvt iiI.
reducendo in regnum Tarquinio ...»
Bellum adversus Sabinos et Latinos. - Dictator
30
Digitized by Google
120
Liber iiI.
Liber iv.
Digitized by Google
121
Capvt ii. C. Duilius consul adversus classem Poenorum pro-
spere pugnat. - Corsica et Sardinia a Romanis
captae. - M. Attilius Regulus bellum in Africam
transfert. - A Xanthippo victus in manus hostium
venit. - Romanae classis naufragium. - Regis
Hieronis in Romanos humanitas. . .
pag. 69
Capvt iiI. Carthaginienses a Metello ad Panormum victi. -
Regulus Romam missus. - Ipsius fortitudo. - Lu-
tatius consul Poenos vincit ad Aegates insulas. -
Finis belli punici primi. - Bellum illyricum.- Galli
insubres fusi #72
Capvt iv. Causae belli punici secundi. - Romani vincuntur
ad Ticinum , ad Trebiam , ad Trasimenum. -
Q. Fabius Maximus prodictalor creatus. - Roma-
norum clades ad Cannas. - Annibal in Campa-
niam divertit. - Philippi, Macedonum regis, le-
galiad Annibalem missi. - Cn. et P. Scipionum
res bene gestae in Hispania. - Syracusae a Mar-
cello caplac. - Carthago nova a P. Cornelio Sci-
pione expugnata. -Q. Fabius Maximus Tarentum
capit. - Hasdrubal victus. - Syphax et Poeni a
Scipione devicti. - Annibal Carthaginem revoca-
tus. - Eius colloquium cum Scipione. - Pax fir-
mata cum Poenis
Capvt v. Bellum macedonicum. - Laevinus consul. -T. Quin-
tius Flamininus Philippum vincit. - Pax Philippo
data. - Perseus, Philippi filius, bellum renovat. -
A L. Aemilio victus captusque. - Bellum puni-
cum tertium. - Carthago eversa a P. Scipione
Africano minore. - Pseudophilippus a Metello
profligatus »80
Liber v.
Liber vi.
Liber viI.
Digitized by
123
cinius. - Valerianus. - Gallienus. - Claudius. -
Quintilius. - Aurelianus. - Tacitus. - Florianus. -
Probus. - Carus. - Diocletianus. - Maximianus. -
Christiani suppliciis afflicti. - Constantius. - Ga-
lerius. - Constantinus pag. 109
Capvt ni. Constantinus, Constantius et Constans, Constantini
M. filii. - lulianus. - lovianus. - Valentinianus i
et Valens. - Orientalis et occidentalis imperii di-
visio.- Gratianus. - Valentinianus ii. - Theodo-
sius. -Arcadius et Honorius. - Alaricus, Visigo-
thorum rex, Romam diripit. - Ioannes. - Valen-
tinianus ni. - Hunni, duce Attila, in Italiam
veniunt. - Leo i Pontifex Maximus. - Genseri-
,
Digitized by Google
Digitized by Google
ABBREYIATURE
CHE s’fNCONTRANO IN QUESTO LESSICO.
Digitized by Google
' ,
/
121
LEXICON
LATINO-ITALICVM
A ACCEDO
A, ab, prep. che regg. l’abl.; da, Aborigines, num ( geogr .), sm. pl.
dal, dallo, dalla,da\ dai, dalli, 3; ali Abomgem,pnmi abitatori
dagli, dalle. § 2. Dopo. Ab urbe dei Lasio.
coudita ( dopo la fondaiione di Abrogo, as, avi, atum, are, att. i;
Roma). § 3. Fin da. A pueritia togliere.
(fin dati a fanciulleaa). Absens, tis, agg. com. 3; assente,
Abactus, a, ura, pp.pass. di abigo; lontano.
condolto via, tollo. Absolvo , is , vi, solutum , absol-
Abdicatus, a, um, pp. pass. di ab- vere, att. 3; assolvere.
dico. Abstersus a, um , pp. pass. di ,
Abdico, as, avi, atum, are; att. 1; abstergeo; polito, nettato, for-
rinumiare. Se abdicare (rinun- bito.
tiare). Abstinendus , a, um ,
part. fut.
Abdidi, perf. di abdo. pass. di abstineo.
Abditus, a um, pp. pass. di abdo; Abstineo, nes, nui, tentum, ab-
nascosto. stinere , n. 2; astenersi , non
Abdo, is, abdidi, abditura, abde- toccare, non entrare.
re, att. 3; nascondere. Abstractus , a , um , pp. pass. di
Abduco, cis, xi,ctum, abducere, abstraho; diviso.
att. 3; condurre via. Abstuli, perf. di aufero.
Abductus, a, ura , pp. pass. di Absum, bes, abfui, abesse, anom.,
abduco; condolto, condolto via, esser lontano , assente. Haud
allontanato. procul absunt, quin urbem ca-
Abeo, is, ivi ed ii, itum , ire, n. piant ( non sono lontani dal
anotn.; andare, andar via, par- prender la citta). Quinque die-
s
tire. §2. Abire magistratu («ci- ("
rum iter abest (e lontano cin -
re di carica). § 3. Abire abad- que giomate di cammino).
rainistratione reipublicae (ab- Absumo, is, sumsi, sumtum, ab-
bandonare l' amministrauone sumere, att. 3; uccidere, spe-
de lia cosa pubblica). § 4. P as- j/nere.§2. Distruggere, consu-
sare. Impune abire (iiscime mare.
sema castigo). Absumlus, a, um, pp. pass. di
Abi, imperat, ai abeo. absumo.
Abiens, beuntis, part.pr. di abeo. Abundo, as, avi, aturir, are, n. 1;
Abii, perf. di abeo. abbondare.
Ablatus, a, um, pp. pass. di au- Ac, cong.: e.
fero; rapito, rubato. Accedo, is, cessi, cessum, acce-
Abluo , is , lui ,
lutum , abluere dere, n. 3; accostarsi, appres-
att. 3; lavare. sarsi, avvicinarsi. § 2. Aygiun-
Abnuo, is, ui, abnuere, att. 3; gersi. § 3. Ad imperium acces-
ricusere sit (piy /i* le redini delPimvero 1.
Digitized by Google
,
Digitized by Google
-
,
Digitized by Google
,
Digitized by Googlq
. .
Digilized by Google
. . . ;
i 32 AGNOVI ALPES
Agnovi, perf. di agnosco. lunga. § 2. Albani, popoli dei-
Ago, is, egi, actum, agere, ali. 3; l'Albania.
Digitizcd by GoAle
,;
raggiro. rare.
Ambo, ae, o, agg. pl.; amendue, Anien, nis (geogr .) ,
sm. 3 ;
l A-
entrambi. nieno, fiurne dei Sabini.
Ambustus, i, n. pr. m. 2; Am- Anima, ae? sf. 1 ; anima, vita.
busto. Animadversus, a, um, pp. pass.
Amicitia, ae, sf. 1; amicitia. di animadverto ; conosciuto ,
Amicus, ci, sm. 2; amico. considerato.
Amissus, a, um pp. pass. ,
di Animadverto,is,ti,sum,aniraad-
amitto ;
perduto. vertere, att, 3 ; avvedersi, ac-
Amittendus, a, um, part. fut. pass. corgersi, conoscere.
di amitto. Animus, i, sm. 2; animo.
Amitto, is, misi, missum, amit- Annaeus, i, n. pr. m. 2; Anneo.
tere, att. 3; perdere. Annona, ae, sf. 1 ; viveri.
Amnis, is, sm. 3; fiume. Annonarius, a, um, agg.; annona-
Amo, as, avi , atum, are, att. 1 ; rio, spettanle ai viveri. Res an-
amare. nonaria (i viveri, le provvi-
Amor, ris, sm. 3 ; amore. sioni ).
Amovendus , a um part. , ,
fut. Annus, i, sm. 2 ; anno.
pass. di amoveo. Annuus, ua, um, agg.; annuo, di
Amoveo, ves, vi, amotum, amo- un anno, per un anno.
vere, att. 2; allonlanare. Ante, avv. e prep. che regg. Vacc.;
Amplector, teris, amplexus sum, avanti, innanti, prima.
amplecti, dtp. 3; abbracciare. Antea, avv.; per lo addietro. § 2.
Amblexus, a, um ,pp. dep. diam- Prima.
plector. Antecedens, tis , part. pr. di an-
AmpMcatus, um,
pp. pass. di
a, tecedo; cammtnando innanti,
amplifico; ampliato. tnorandito.
Digitized by Google
. ,;
Digitized by Google
— -
ARMA AUCTOR 135
Arma, orum, sn. pl. 2; armi, ar- Assequor, queris, secutus sum,
me. § 2. Gtierra. sequi, dep. 3; ottenere, conse-
Armatus, a, uni ,pp.pass. di ar- gutre.
mo armato.
; Asserendus, a, um, part. fui. pass.
Armenia, ae (geogr.), sf. i; l’ Ar- di assero.
menia, grande regione dell’A- Assero, is, rui, rtum, asserere,
sia Ira i monti Tauro e Caucaso. att. 3 ; difendere , guarenlire
Armo, as, avi, atum, are, att. I; proteggere, salvare.
armare. Assiduus, a, um, agg.; assiduo,
Arrectus, a, uni, pp. pass. di ar- molesto.
rigo ; eceitato, animato. Assuetus, a, um, pp. pass. di as-
Arreptus, a, um, pp.pass. di ar- suesco; solito, avvezzo.
ripio; preso, a/ferrato. Assulto, as, avi, alum, are, n. 1;
Arretini, orum ( geogr .), sm. pl. 2; assaltare.
gli Aretini, quei di Arezzo. Assumo, is, sumpsi, sumptum,
Arretium, ii (geogr.), sn. 2; A- assumere, ait. 3; prendere, pi-
reizo, cittd delTEtruria. gliare, ammeltere. Assumere
Arripiens, tis, part.pr. di arripio. in societatem consilii (mettere
Arripio, pis, pui, arreptum, arri- a parte di un disegno).
pere, att. 3; a/ferrare, pigliare. Assumptus, a, um, pp. pass. di
j;
2. Apprendere. assumo; preso, amrnesso.
Arripui, perf. di arripio. Asylum, i, sn. 2; asilo, casa di
Ars, tis, sf. 3; arte. rifugio.
Aruns, tis, n. pr. m. 3; Arunte. At, cong. avvers.; tna.
Arx, cis, sf. 3; rocca, cittadella. Ataulfus, i, n. pr. m. 2; Alaulfo.
As, assis, sm. 3; asse, antica mo- Allienae, arum (geogr.), sf. 1 ;
neta romana, corrispondente al Atene, cittd nell' Attica.
nostro soldo. Atque, part. cop.; e.
Ascanius, ii, n.pr. m. 2; Ascanio, Atrocior, atrocius, vis, agg. comp.;
figliuolo di Enea e di Lavinia. piu atroce, piti crudele.
Ascendo, is, di, sum, ascendere, Atrocitas, tis, sf. 3; atrocild, se-
n. 3 ; salire mantare , ascen-
,
veritu, crudelia.
dere. Atrox, cis, agg. com. 3; atroce,
Asculum , i (geogr.) ,
sn. 2 ;
A- crudele.
scoli, cittd ilella Puglia. Attamen, avv. ; tutlavia , nondi-
Asia, ae (geogr.) , sf. i ; TAsia, meno. .
una delle grandi parti, in cui si Atticus, a, um, agg.; attico, ale-
divide il globo terrestre. niese.
Aspecto, as, avi, atum, are, n. 1; Attigi, perf. di attingo.
mirare, porre. Vanimo. § 2. A- Allila, ae, n. pr. m. 1; Atlila.
spetlare. Principis iussa aspe- Attilius, lii, n. pr. m. 2; Attilio.
ctare (pendere dal colere dei Attingo, gis, attigi, attactum, at-
Principe ). tingere, att. 3; giungere, arri -
Asperior asperius, rioris, agg.
,
vare, entrare.
comp. 3; pui aspro, piu grave. Attius, ii, n. pr. m. 2; Azzio.
Asperitas, tis, sf. 3; diffwotld. Attonitus, a, um, agg.; attonito ,
Aspicio, cis, spexi, spectum, aspi- stupefalto, maravigliato.
cere, att. 3 ; vedere. Attuli e adtuli. V. affero.
Aspis, pidis, sf. 3; aspide, pic- Altus, i, n. pr. m. 2; Alto.
cola serpe velcnosa. Auctor, ris, sm. 3; autore. Aucto-
Asportans , tis , pari. pr. di as- ribus Patribus (per autoriludei
porto ; trasporl undo. padri). S 2. Consialiere. Aucto-
, ' ;
;
Audiens, tis, part. pr. di audio. rentir.o, uno dei sette colli di
Dicto audiens esse alicui ( ub- Roma.
bidire alcuno ). Aversatus, a, um, part. dep. di
Audio, is, ivi, itum, audire, att. aversor; mostrando avversione;
4; udire, intendere , ascoltare. moslrandosi nemieo , avverso
Auditus, a, um,.pp. pass. di au- abhorrendo.
dio; udito. § 2. Accolto. Aversor, aris, atussum, aversari,
Audivi, perf. di audio. dep. i ; avere in abbonimento,
Aufero, fers, abstuli, ablatum, oaiare, abborrire, aver awer-
auferre, att. anom. ;
togliere. sione.
§ 2. Portar via. Aversus, a, um, agg. ; alienato,
. Aufugio, is, gi , gere, n. 3 ; fug- nemieo. Aversis animis (essen-
gire. dosi alienalCgli animi).
Augeo, es, xi, ctum, augere, Averto, is, ti, sum, avertere, att.
att. 2; accrescere, aumenlare, 3 ; volgere ad allra parte, ailon-
ingrandire'. tanare.
Augur, ris, sm. 3; augure, indo- Avide, avv.; avidamente.
vino. Avidus, a, um, agg ; avido, bro- .
Digitized by GoogI
; ;,
BELLATUS CALENDAE *
137
Bellatus, a, um,pp. pass. di bello. Britannia, ae (geogr .) , sf. 1 ; la
Bellicosus, a, um, agg.; belli- Britannia, grande isola dell’0-
coso, guerriero. ceano seltentrionale.
Bellicus, a, um, agg. ;
guerriero. Britannicus, a, um, agg.; britan-
Bello, as, avi, atum, are, n. 1 nico, della Britannia.
auerreggiare, far la guerra. Bruttii, iorum (geogr.), sn. pl. 2;
Bellua, ae, sf. 1 ; bestia. i Brusii, oggidl Calabresi.
Bellum, i, sn. 2 ; guerra. Bruttius, a, iim , agg. , Brimo,
Bene, aw.; bene , felicemenle. dei Bru%ii. Sinus Bruttius (seno
Beneficium, ii, sn. 2; benefisio. Brmio ; luogo nei Drusi ; ora
Beneventum ,
i ( geogr .) , sn. 2 ; Calabria.
Benevento, citta delta una volta Brutus, i, n. pr. m. 2; Bruto.
Maleventum, antica capitale dei Burrus, i, n. pr. m. 2; Burro.
Sanniti. Byzantium, tii (geogr.) , sn. 2
Benigne,aw. ; benignamente, a- Bisansio, citta della Tracia sui
morevolmente. Bosforo, oggidi Costantinopoli.
Benignitas, tis, sf. 3; benignitd,
liberalita. C
Benignus, a, um, agg.; benigno.
Bestia, ae, n. pr. m. I ; Bestia. Cadaver, ris, sn. 3; cadavere.
Bibliotheca, ae, sf. i ; biblioteca. Cado, is, cecidi, casum, cadere,
Bibulus, i, n.pr. m. 2; Bibulo. n. 3 ; cadere, restare ucciso. § 2.
Biduum, ii, sn. 2; due giorni. Accadere, avvenire.
Biennium, ii , sn. 2 ; due anni, Caecilius', ii, n. pr. m. 2; Cecilio.
spasio di due anni. Caedes , dis , sf. 3; uccisione
Bis, aw.; due volte. strage.
Bocchus, i, n. pr. m. 2; Bocco, re Caedo, is, cecidi, caesum, cae-
della Mauritania. dere, att. 3; uccidere, trucidare,
Boeotia, ae (geogr.), sf.l;la Beo- tagliare a pessi.
sia, regione della Grecia. Caelestis, caeleste, tis; agg.com.
Bomilcar', ris, n. pr. m. 3 ;
Bo- 3 ; celeste, dei cielo.
milcare. Caelum, i, sn. 2; cielo.
Bona, orum, sn. pl. 2; beni, averi, Caeninenses, sium (geogr.), sm.
facoltd. pl. 3; i Ceninesi, gli abitanti di
Bonifacius, ii, n. pr. m. 2; Boni- Cenina.
faz-io. Caepio, nis, n.pr. m. 3; Cepione.
Bonosus, i. n. pr. m. 2 ;
Bonoso. Caerimonia, ae, sf. 1 ; cerimonia.
Bonum, i, sn. 2; bene. Caesar, ris, n. pr. m. 3 ; Cesare.
Bonus, a, um, agg. ; buono. § 2. Caesim, aw.; ai taglio.
Prode. Caesus, a, um,pp. pass. di caedo;
Bosphorus, i (geogr.), sm. 2; Bo- ucciso, ammassato. § 2. Ta-
sforo, stretto di mare presso gliato.
Bisansio. Caeteri, orum sm. pl. 2; gli
, altri,
Brennus, i, n. pr. m. 2; Brenno. tutti gli altri.
Brevi, aw.; in breve ora, in breve Caeterum, aw. ; dei resto.
lempo. Caius, ii, n. pr. m. 2; Caio.
Digitized by Googli
;; ;,
Digitized by Google
; --
2 ;
Colchi, popoli delta Col-
i vetlovaglie.
chide , provincia dell'Asia Mi- Commentum, i, sn. 2; inventione.
nore. § 2. Apparenta.
Colendus, a, um, part. fui. pass. Commercium, ii, sn. 2; commer-
di colo. cio, dirilto di comperare e di
Collatinus, i, n. pr. tn. 2 ; Col- vendere. § 2. Lotjuendi audien-
latino. dique commercium (la facolla
Collectus, a, um, pp. pass. di di pariare e udire).
colligo; raccollo. Commigro, as, avi, atum, are,
Collega, ae, sm. i ; collega. n. 1; andar ab abitare.
Collina porta, ae (geogr.), sf. 1 Commilito, nis, sm. 3; commili-
Porta Collina. tone, compagno d’armi.
Collocutus, a, 'ira,pp. dep. di col- Commissus, a, um, pp. pass. di
loquor. committo; fallo. 5 2. Affidato.
Digitized by Google
,
M2 COMMITTO CONCIO
Coniniitlo, is, misi, missum com- Complures, complura, rium
,
.ajg\
mittere, att. 3; affidare. Se se com. pl. 3; multi.
committere fugae (darsi alia Componendus, a, um, part. fut,
fuga). § 2. Fare. pass. di compono.
Commodum, i, sn. 2; eomodo, Compono, is, posui, positum,
agio, vanlaggto. componere, att. 3; stringere,
Commodus, i, n. pr. tn. 2; Com- fare, 2. Aggiustare, ordinare.
i;
Digitized by Google
;
Digitized by Google
,
; -
CONSISTO I
CONTENTUS 145
Consisto, is, constiti, (constitum), idem omnibus sermo constet
consistere, n. 3; fermarsi, ar- (che tuiti si accordino nel dire).
reslarsi. Constat inter omnes (tutti con-
Consistorium, ii, sn. 2; consiglio, vengono nel dire). Inter aucto-
consulta. res constat (sono d’accordo gli
Consobrinus, I, sm. 2; engirw. autori). § 3. Costare.
Consocio, as, avi, alum, are, att. Constructus, a, um, pp. pass. di
1; unire, unire in sucida.. construo; costrutto.
Consolando, ger. di consolor Consuesco, scis, suevi, suetum,
consolando. consuescere, n. 3; solere.
Consortium, ii, sn. 2; partccipa- Consuevi, perf. di consuesco.
zione. Assumere aliquem in Consul, lis, sm. 3; consolo, con-
consortium laborum ( pigliare sule.
uno a parte delle fatirJie ). Consularis, consulare, ris, agg.
Conspectus, a, um, pp. pass. di com. 3; consolare.
conspicio; notabile, ragguar- Consularis, ris, agg. sost. 3; con-
devole. § 2. Visto, veditto. solare, che e siato console, dei
Conspectus, us, sm. 4; vista. console.
Conspexi, perf. di conspicio. Consulatus, us, sm. 4; consolato.
Conspicatus, a, um, pp. dep. di Consulendus, a, um, part. fut.
conspicor; vedendo. pass. di consulo.
Conspicio, cis, spexi, spectum, Consulo, is, lui, ullum, consu-
conspicere, att. 3; vedere, scor- lere, att. 3; consultare.
gere. Consultans, tis, part. pr. di con-
Conspirans, tis, part. pr. di con- sulto ; deliberando ; che deli-
spiro. bera.
Conspiratio, nis, sf. 3; cospira- Consultatio, nis, sf. 3; delibera-
iione, congiura. tione, questione.
Conspiro, as, avi, a tum, are, n. 1; Consultus, a, um, pp. pass. dt
congiurare, cospirare. consulo; consultato. § 2. Agg.;
Constantia, ae, sf. 1; cos tama. dotto.
Constantinopolis , lis (geogr..) Consumptus, a, um, pp. pass. di
sf. 3; Costantinopoli, cilia, della consumo; speso, impiegato.
Tracia sui Bosforo, antica- Consurgo? gis, surrexi, surre-
metite Bisamio. ctum, consurgere, n. 3; altarsi.
Constantinus, i, n. pr. m. 2; Co- § 2. Uscir fuori.
ston tino. Contagio, nis, sf. 3; contalto , co-
Constantius, ii, n. pr. m. 2; Co- munione, relatione.
s tanto. Contamino, as, avi, atum, are,
Consternatus, a,um, pp. pass. di att. 1; contaminare, macchiare.
consterno; spaventato. Contemno, is, lempsi, temptum,
Constiti , perf. di consisto e contemnere, att. 3; dispreaa
consto. re, spretsare.
Constituo, is,titui, tilutum, con- Contemtus, a, um, pp. pass. dt
stituere, att, 3; -stabilire. contemno; dispreaalo.
Constitutus, a, um, pp.pass. di Contendo, dis, ai, tum, conten-
constituo; stabilito. § 2. Nomi- dere, n. ed att. 3; avviarsi, an-
nato, creato. dare.
Consto, as, stiti, statum, con- Contentio, nis, sf. 3; sforto.
stare, n. i; sapersi, essere ma- Contentus, a, um, agg.; con-
nifesto. Parunt constat (non si tento.
sa bene). § 2. Accordarsi. Ut I
Contentus a, um, pp. pass. di
10
;
Digitized by Google
; .;
CREATUS DAMNATUS 1 17
Creatus, a, um, pp. pass.di creo; Cunctus, a, uni, agg.; tuito.
creato, eletto, nominato. Cuneus, i , sm. 2; 1'infanteria ,
Crescens, tis, part.pr. di cresco; Curo, as, avi, atum, are, att. I ;
crescendo, crescente. procurare. Necandum curare
Cresco, scis, crevi, cretum, cre- (far uccidere). §2. Ammini-
scere, n. 3; crescere. st rare. § 3. Aver cura, badare.
Crevi, perf. di cresco. Currus, us, sm. 4; carro.
Criminatus, a, um, pp. dep. di Cursor, ris, n.pr. m. 3; Cursore.
criminor; accusato. Cursus, us, sm. 4; corso.
Crinis, is, sm. 3; crine, capello, Curulis, curule, lis, agg. com. 3;
chioma. curule.
Crinitus, i, n. pr. in. 2; Crinito. Custodia, ae, sf. I; custodia, quar-
Crudelior, crudelius, lioris, agg. dia. § 2. Prigione. In custodiam
comp. 3; piu crudele. dare (imprigionare) In custodia .
Digitized by Google
DEFECI DEPELLO 140
Defeci, perf. di deficio. Deletus, a, um, pp. pass. di de-
Defendo, is, di, sum, defendere, leo; distrutlo.
att. 3; sos tenere, difenitere. Deliberabundus, a, um, agg.; co-
Defensus, a, um, pp.pass. di de- lui che medila per deliberare.
fendo. Delibero, as, avi, atum, are, att.
Defensio, nis, sf. 3; difesa. \ ; deliberare.
Deferendus, a um , part .fui. pass.
,
Deliciae, arum, sf.pl. I ;
delme,
di defero. deliiia.
Defero, fers, tuli, latum, deferre, Deligo, as, avi, alum, ar e, att. 1;
att. anom.; portare. Classe de- legare.
ferri; navigare. l^.Riferire. § 3. Deligo, gis, legi, lectum, delige-
Trasportare da un luoqo in un re, att. 3; scegliere.
altro ; trasportare in giii; tras- Delubrum, i, s n. 2; tempio.
Digitized by Google
,;
Digitized by Google
,
(
porre a sacco , sacchegqiare). Ducens, lis, part. pr. di duco.
§ 4. Dare in ditionem alicuius Ducentesimus, a, um, agg.num.
(sottomettere alia sitjnoria di ord.; dugentesimo.
alcuno). § o. Pagare. Dare poe- Ducenti, ae, a, n. n«m. card.;
nas ( pagare il fio). ducenlo, duqenlo.
Doceo ,es , cui , ctum , docere , Duco, cis, xi, ctum, ducere, att. 3;
ait. 2; insegnare. condurre , guidare , menare.
Doctrina , ae , sf. 1 ; doltrina Uxorem ducere ( sposare , mt-
scienta, letteratura. narmoylie). § 2. Genus ducere
Documentum, i, sn. 2; pruova. (trarre l’origine, discendere).
Dolus, i, sm. 2; inganno. § 2. Ducto, as, avi, atum, are, att. I;
Tradimento. guidare, comandare.
Domicilium, ii, sn. 2 ; domicilio Ductus, a, um, pp. pass. di duco;
slanza. condotto.
Dominatus, us, s«t. 4; signoria, Duilius, ii, n. pr. m. 2; Duilio.
dominio. Dulcedo, dinis, sf. 3; dolcetta.
Dominus, i, sm. 2; signore, pa- Dum, avv.; mentre. § 2. Finche.
drone. § 2. Tiranno. Dumtaxat, avv.; solamenle.
Domitia, ae, n.pr. f. i; Domitia. Duo, duae, duo, agg. num. pl.;
Domitianus, i, n.pr. m. 2; Domi- due.
tiano. Duodecim, nom. num. card. ind.;
Domitius, ii, n. pr.m. 2; Domitio. dodici.
Domitus, a, um, pp. pass. di Duodecimus, a, um, agg. num.
domo; domato. ord.; duodecimo.
Domo, as, mui, milum, domare, Duodequadraginta, nom. num.
att. 1; domare. card. ind.; trenlotto.
Domui, perf. di domo. Duplex, plicis, agg.com. 3; doppio.
Domus, i, sf. 2; casa. Domi apud Duplico, as, avi, atum, are, att. I;
aliquem (in casa di alcuno). § 2. raddoppiare.
Patria. Domi (in patria). § 3. Dupondius, e dupondium, ii, sm. e
Domi et belli (in pace ed in n. 2; moneta romana dei valore
guerra). di due assi. Dupondio et semis-
Donatus, a, um, pp. pass. di dono. se aestimari (valere due assi e
Donec, avv.; finche, fintanloche. messo).
Dono, as, avi, atum, are, att, I; Duratus, a, um, pp.pass. di duro;
regalare, dare. N omine donare imlurilo.
(chia mare). Durus, a, um, agg.; duro crudele.
Donum , i ,
sn. 2 ;
dono. Dono Duumvir, viri, sm. 2; duumviro.
dare (regalare). Duumvir navalis fduumviro na-
-; -
Digitized by Google
-,
Excelsus, a, um, agg.; alto. Exeo, is, ivi od ii, itum, exire,
Excepi, perf. di excipio. n. 4; uscire. Exire obviam ( an-
Exceptus , a , um , pp. pass. di dare allincontro). § 2. Termi-
excipio. nare , finire , passare , coni-
Excessi, perf. di excedo. pirsi.
Excessus, us, sm. 4; morte. Exerceo, es, cui, citum, exer-
Excidium, ii, sn. 2; rovina, di- cere, att. 2; esercitart. Exer-
struiione. cere cognitiones ( giudicare ,
Excio, cis, civi o cii, citum, ex- fare i processi). §2. Travagliare,
cire, att. 4; chiamar fuori, de- molestare.
stare. Exercitus, us, sm. 4; eserdto.
Excipio, is, cepi, ceptum, exci- Exercui, perf. di exerceo.
pere, att. 3; ricevere, accoglie- Exhaustus, a, um, pp. pass. di
re. § 2. Accadere, inconlrare. exhaurio; sfinilo.
Bellum eum excepit (lo colse Exigendus, a, um, part. fut. pass.
una guerra). § 3. Udire. § 4. di exigo.
Sotlentrare. Fabius bellum ex- Exigo, gis, exegi, exactum, exi-
cepit (Fabio sottentrb alia guer- gere, att. 3; riscuotere , trar
ra). § 5. Udire. §6. Succedere. fuori.
Pacem punieam bellum excepit Exiguus, ua, uum, agg.; piccolo.
(aliapace punica succedette la Eximius, a, um, agg.; esimio,
guerra ). Honorium excepit singolare, raro.
Ioannes (ad Unorio succedette Exinde, avv. ; d’allora in poi,
Giovanni). § 7. Eccettuare. dopo quel tempo.
Excisus, a, um ,pp.pass. di ex- Existimo, as, avi, alum, are, att.
cido; rovinalo, abbattuto , di- i; pensare, giudicare, stimare.
strutto. Exitiabilis, exitiabile, bilis, agg.;
Excitandi, ger. di excito. com. 3; esiziule, che apporta
Excitatus, a , um pp. pass.
,
di 1'estrema rovina.
excito; eccitato,slimolato. Exitus, us, sm. 4; esito, fine. §2.
Excito, as, avi, atum, are, att. Morte.
1; eccitare, deslare. § 2. /n- Exivi od exii, perf. di exeo.
nalzare, fabbricare. Exortus, a, um, pp. dep. di exo-
Excitus, a, um, pp. pass. di ex- rior; nato, sorto.
cio ; commosso , desiato. § 2. Expectando, ger. Mi expeclo;
Tratto fuori, fallo uscire. aspettando, per lo aspettare,
Excivi, perf. di excio. dallo aspettare.
Digitized by Google
\
;-
Digitiz.ed by Google
, -
Floreo, es, rui, florere, n. 2; flo- Foveo, es, vi, tum, fovere, att. 2;
rire, essere in flore. fomentare , promuoverc , pro-
Florianus, i, n. pr. m. 2; Flo- teggere, favorire.
riano. Fovi, perf. di foveo.
Flos, oris, sm. 3 ; flore, la miglior Fractus, a, um, pp. pass. di fran-
parte. go; rotto. § 2. Indebolito. §3.
Fluens, tis, part. pr. di fluo ; in- Abbattuto.
debolito, debolc. Fragmen, minis, sn. 3 ; pesso.
Fluitans, tis , part. pr. di fluito; Frango, gis, fregi, fractum, fran-
galleggiante. gere, att. 3; piegare, muovere.
Flumen, minis, sn. 3 ; flume. § 2. Iiompere. § 3. Vincere, do-
Fluo, is, fluxi, fluxum, fluere, mare, rendere nullo.
n. 3; mancare. Frater, tris, sm. 3 ; fralello.
Foculus, i, sm. 2; bracicre. Fraternus, a, um, agg.; fraterno.
Fodio, dis, fodi, fossum, fodere, Fraudo, as, avi, atum, are, att. 1-
att. 3; ferire. privare.
Foede, avv.; bmttamente, vergo Fraudulentissimus, a, um, agg.
gnosamente. sup. ; il piu frodolento.
Foederatus, a, um,agg.; alleato, Fraus, dis, sf. 3 ; frode, inganno.
collegalo. Fregi, perf. di frango.
Digilized by Googlf
. ;; ,
Digitized by Google
; . -;
Digitized by Google
GREX HISPANIA 163
Grex, gis, sm. 3; gregge. § 2. Haurio, ris, hausi, haustum, hau-
TrasL, mollitudine, turba. rire, att. 4; trafiggere , forare,
Gubernaculum, i, sn. I ; governo. ferire.
Ad rerum gubernacula sedere Hebes, tis, agg. com. 3; stupido,
(go vernare Vimperio). stolido.
•Gulussa, ae, n.pr. m. 1; Gulussa. Heliogabalus, i, n.pr.m. 2; Eho-
gabalo.
H Helvetii, orum (geogr.), sm. 2;
gli Elveti, popoli dell'Elvt»ia.
Habendus, a, um.parf. fut.pass. Helvius, ii, n. pr. m. 2; Elvio.
di habeo. Heniochi orum (geogr), sm.pl. 2;
j
Habens, tis, part. pr. di Labeo. gli Eniochi, popoli della Sar-
Habeo, es, bui , bitum, Labere, matia asialica.
att. 2; avere, tenere, accetlare. Heraclea, ae (geogr.), sf. 1 ;
E-
§ 2. Radunare. Senatum habere raclea, cilia d’Iialia.
(radunare il senato ). Habere co- Hercule, avv. ; cerlamenle.
mitia ( presiedere ai comiti, in- Hereditarius, a, um, agg. ; ere-
timare i comiti). § 3. Rendere. dilario, ricevuto in ereditd.
conferire , fare. § 4. Imperium Herennius, ii, n. vr. m. 2 ; E-
alicui habendum permittere(/a- rennio
sciare 1’impero ad alcuno). Heres, dis, sm. 3; erede.
Habilis , habile , lis , agg. com. Herilis, herile, lis, agg. com. 3;
3; alto, -idoneo, adatlato. dei padronc. Herile imperium
Habito, as, avi, atum, are, ait. 1; ( tirannia ).
abitare. Hernici, eorum (geogr.), sm. pl.
Habiturus, a, um, pari. fut. pass. 2; gh Emici, popoli dei Latio.
di habeo. Heruli, orum (geogr.), sm. pl. 2;
Habitus, us, sm. 4; forma, cor- gli Eruli, popoli della Scandi-
poratura. Maior quam pro hu- navia
mano habitu (piu orande, clie Hiberi, orum (geogr.). sm.pl. 2;
non sunle essere Ia forma uma- gli Iberi, popoli delllberia.
na). § 2. Abito, veste. Hic, avv. ; qui.
Hactenus, avv.; finora. Hic, haec, hoc, pron. dim.; questi,
Hadrianus, i, n. pr. m. 2; A- questo, costui.
driano. Hiempsal, lis, n. pr. m. 3; lem-
Hadriaticus, a, um, agg.; adria- psale.
tico. Hiems, mis, sf. 3; inverno.
Hamilcar, ris. n. pr. m. 3: Amil- Hiero, nis, n. pr. m. 3 ; lerone.
care. Gerone, re di Siracusa.
Hannibal, lis, m. 3; Anni- Hierosolyma, orum (geogr.), sn.
n. pr.
balc. pl. 2; Gerusalemme, ciltd prin-
Hanno, ms, n.pr. m. 3; Annone, cipale della Giudea.
generale dei Carlaginesi. Hinc ,
avv. ; di oni , auindi , da
Hasce, lo stesso che lias. nuesta parte. llinc. liinc (dal-
Hasdrubal, lis, n. pr. m. 3 ; A- runa parte e dall'aitra ; da que-
sdrubale, generale dei Carla- sta parte e da quella). § 2. Da
ginesi. questo tempo; <fora inpoi.
Hasta, ae, sf. 1 ; asta, lancia. Hirtius, ii, n. pr. m. 2; Irtio.
Hastatus, a, um, agg.; astato, ar- Hirtuleius, ii, n. pr. m. 2; Ir -
mato di asta. tuleo.
Haud, avv.; non. Haud ita (non). Hispania, ae (geogr.), sf. 1: Ia
Haudquaquam, avv.; non. Spagna, vasta regione dell'Eu-
-^ -,
riche. Roma.
Honorius, ii, n. pr. m. 2; Onorio. Ianus, i, sm. 2; Giano, Dio bi
Hora, ae, sf. \ ; ora. fronte.
Horatii, orum, sm.pl. 2; Orazii. Ibat, imperf. di eo.
Horatius, ii, n. pr. m. 2; Orazio. Ibi, avv. ; ivi, quivi.
Horridus, a, um, agg. ; orrido, Ibidem, avv.; ivi, quivi.
incollo, aspro, rozzo. Ictus, a, um
, pp.
pass. di ico;
Horror, ris, sm. 3 ;
orrore, spa- culpito, percosso. § 2. Trasl.
vento. Fallo stretto. Foedere
, icto
Hortans, tis, pari. pr. di hortor, [stretta alleanza).
esortando. Ictus, us, sm. 4; coipo.
Hortatus, a , um, part. dep. di Idem, eadem, idem, pronom.;
hortor, medesimo, stesso.
Hortensius, ii, n. pr. m. 2; 0r Identidem, avv.; di tanto in tanto.
tensio. Idest, avv . ;
cioe.
Horior, aris, atus sum, ari, dep. Idoneus, a, um, agg.; alto, ido-
i
;
esortare, confortare. neo, capace.
Hortus, i, sm. 2; orto, giardino. Idus, uum, sf. pl. 3; gli idi, il
Digitized by Google
; -,,
Digitized by Google
, -
,
Digitized by Google
; -
Digitized by Google
INVENIO IUNGO 171
Invenio, nis, ni, ventwm, inveni- Iste, ista, istud, pron.; codesto,
re, att. 4; Irovare, immaginare, questo.
inventure. Ita, avv. ; cosi, in questo modo,
Invicem, avv.; a vicenda, vicen- talmente, in tal modo. § 2. Tal-
devolmente. volta e pleonasmo.
Invictus, a, um, agg.; invitto, in- Italia, ae ( geogr .) , sf. 1 ; Italia,
vincibile. penisola d'Europa.
Insideo, es, sedi, sessum, insi- Italica, ae (geogr.), sf. 1; Italica,
dere, ait. 2; occupare. nome dato a Corfinio, citld det
Invidia, ae, sf. 1 ;
invidia. § 2. Peligni.
Odio. Italicus, a, um , agg. ; ilaliano.
Inviolatus, a, um, agg.; inviolato, Bellum italicum (la guerra Ha-
sensa ojfesa, sensa danno. § 2. lica).
Incorrottu, incontaminato. Itaque, avv . ;
adunque, imper-
Invisus, a, um, pp. pass. di in- tan/o.
video; odiato. Uem,avv.;parimenle,similmente.
Invitans, tis, pari. pr. di invito; Iter, itineris, sn. 3; cammino, via,
invitando. Magnis itineribus (agran
Invito, as, avi, atum, are, ait. 1; giornate).
invitare, tirare. Iterum, avv. ; la seconda volta,
Invitus, a, um, agg.; chi fa qual- nuovamenle, di bel nuovo.
che cosa contra sua vogiia. Exi- Iuba, ae, n.pr. m. I; Giuba, re
gere pecunias ab invitis (ri- della Numidia.
scuolere danaro da coloro che Iubeo, es, iussi, iussum, iubere,
pagano malvolenlieri). att. 2 ;
comandare, ordinare.
Invius, a,um, agg. ; senia via. Iudaca, ae (geogr.), sf. 1; la Giu-
loannes, nis, n. pr. m. 2 ; Gio- dea, paese della Palestina.
vanni. Indicandi, ger. di iudico.
Iocularia, orum, in foria di sost. Iudicatus, a, um, pp. pass. dt iu-
n. pl. 2; scheni, facezie, motti. dico.
locus, i, sm. 3; scherin, molto. Indicium, ii, sn. 2; giudnio.
Ionius, a, um, agg.; ionio. Iudico, as, avi, alum, are, att. 1;
Iovianus, i, ti.pr. m. 2; Gioviano. giudicare.
Ipse, a, um, pron. dim.; esso, egli lugerum, i, sn. 2; e nel pl. iu-
stesso, stesso. § 2. In persona. gera, um; iugero.
Ira, ae, sf. I ; ira, sdegno. lugulandus, a, um ,part. fui. pass.
Iracundia, ae, sf. i ; iracondia, ili iugulo.
consulto. vamilare.
Iuro, as, avi, atum, are, n. 1 ; Labor, eris , lapsus sum ,
labi.
giurare. § 2. lurare in verba dep. 3; cadere.
alicuius (giurare fedeltd ad al- Labor, oris. sm. 3; fatica.
cuno). Laborans, tis, part.pr. di laboro;
Ius, iuris, sn. 3; diritto, leggi. travaglialo, stanco, debole.
§ Giudmo. § 3. Autoritd. Laboro, as, avi, atum, are, n. 1;
2.
Aequo iure ( con eguale au- so/frire danno. Respublica ma-
toritd. gnitudine sua laborat (la re-
Iusiurandum, iurisiurandi, sn.2; pubblica soffre, e danneggiata
giuramenlo. dalla sua grandezta).
lussi, perf. di iubco. Lacedaemonius, ii ( geogr .), sm.
Digitized by Google
. -
;
igitized by Googlej
- . ;
Digitized by Google
,
di Mario. '
Medicus, ci, sm. 2 ; medico.
Digilized by Goosle
-
Mitlo, is, misi, inissum, mittere, Moratus, a, unj, pari. dep. di mo-
att. 3; dare. § 2. Cacciare, git- ror; fermalosi, dimoralo, dt-
lare. § 3. Far passare. Millere morando. § 2. Iinlinjiundo.
sub iugum ( far passare sollo il Morbus, i, sm. 2; morbo, malal-
giogo ). lia, infermita.
Moderatus, a, um, agg. ; mode- Mordax, cis, agg. com. 3; mor-
rato. dace.
Modestia, ae, sf. i; modestia, mo- a, um, agg.
Moribundus, mort- ;
Digitized by Coojjlc
-; -;
Digitized by Google
• %
Neque, part. disg.; ne, e non. Ne- Nonnullus, a, um, agg.; alcuno.
que vero (ne). Norbanus, i, n. pr. m. 2; Nor-
Nequidem, avv ; neppure.
. bano. 1
pron.; acciocche non alcuno , Noto, as, avi, atum, are, att. 1;
,
che nessuno. j
notare, considerare.
Nero, nis, n. pr. m. 3; Nerone, j
Notus, a, um, agg.; noto, cono-
Neronianus, a, um, agg. di Ne- |
sciuto.
cone. Novem, n. num. card. ind.; nove.
I
Digitized by Google
- .
Digitized by Google
, -;
Oppositus, a, um, pp. pass.di op- Orientalis, le, agg. com. 3 ; orien-.
pono ;
npposto. 1
tale, di levante.
Opposui, perf. di oppono. I Origo, ginis, sf. 3; origine. § 2.
Oppressi, perf. di opprimo. Discendenta.
j
mati. tene.|
Digitized by Google
, -
Digitized by Google
- . , ;
Digitized by Google
186 PERDUCO PERSEOUOR
Perduco, cis, xi, ctum, perdu- Permutandus, a, um, part. fut.
cere, ait. 3; condurre, menare, pass. di permuto.
guidare. Permutatio, nis, sf. 3; cambio.
Peregrinus, a, um, agg. ; stra- Pernicies, ciei, sf. 5; esterminio r
niero. rovina.
Perduxi, perf. di perduco. Perniciosus, a, um, agg. ; perni-
Pereo, is, ii, itum, perire, n. 4; cioso, dannoso.
morire, perire. § 2. Rovinare. Pernumeratus, a, um, pp. pass.
Perficiendus, a, um, part. fui. di pernumero; pagato. Quod
pass. di perficio. usuris esset pernumeratum (cid
Perfieio, cis, feci.fectum, ficere, che erasi pagato a titolo di
ait. 3: compiere, finire. § 2. usura).
Mercedem perficere (slorsare , Peropportune, avv.;molto oppor-
pagare il premo). tunamente.
Perfidia, ae, sf. 1 ; perfidia, infe- Peroro, as, avi, atum, are, atl. 1;
Digitized by Google
,
Digitized by Google
i
-
Digitized by Google
;; . -
Digitized by Google
-
.
m PROFICIO
Proficio, cis, profeci, profectum,
PROPONTIS
Prolato, as, avi, atum, are, n. i;
proficere, n. 3; propilare, far differire.
profitto. § 2. Parum proficere Prolatus, a, um, pp. pass. di pro-
(oltener poco). fero; prolungato, allargalo.
Proficiscens, tis, part. pr. di pro- Proles, lis, sf. 3 ; prole, figliuoli,
ficiscor. progenie.
Proficiscor, sceris, fectus sum, Proiicio, cis, lexi, lectum, profi-
proficisci, dep. 3; partire, an- cere, att. 3; allellare, invitare,
nare, parlirst. lirare.
Profiteor, eris, professus sum, Promiscue ,avv ;promiscuamente,
.
Digitized by Googld
; ;;
*y» pirjFO i
QUIESCO r
Puto, as. avi, alum, are, atl. I ; Quaqnavcrsuin avv. ; per orfm ,
t \ scuotemlo. ,
Digitized by Google
_ .
... - , Alt
QUIETURUS RECENS JP5
altins quieverant eranoappena
( pron ciascuno, che, qmlunquf.
Uberi dai saccheggi, si erano Quidquid (tutto e»<> che). ,;i ,
Quietus, a, uin, agg.; qttieiu, Iran- Quod, cong.; perche, poiche, che, i
„
quillo. Quoque, avv. ; anche, parimenlf,
quiesco,
illevi, perf. di similmente. i-,
8 nttibet, quaelibet, quodlibet e Quotidie, avv.ogni giorno.; m
quidlibet, pron. ; qua'uvt>glia, Quotiescumque, avv.; ogniquol -
qualunque. volta, semprecJie.
Quin, avv. ; che non. §2. Haud Quotquot, agg. ind.; quanti, lutti
rocul quin (non Iungi da). § 3. quelli che.
S uin (che an%>). Quin etiam Quum, part. cong. ; avvegnache,
(che anzi). siccome, conciussiachc . ,, ,
;
Quintus, a, um, agg. num. ord.-, Ratus, a. um, pp. dep, di reor.
quinto. Raudii Campi, orum, sm.pl. 2;
Quintus, i, n. pr. m. 2; Quinto. Campi Raudii presso Yancdli in
Quippe, avv.; poiche. Pkmonle.
Quinnus. i, n. pr. m. 2; Quirino, Ravenna, ae j
(geogr.), sf. 1 ; , Ra-
nomedi Rotnolo, poiche se ne venna, citlu d’Halia.
fcce 1'dpoleosi. Rebellans, tis, puri, pr. di re-
Cies, pron.; ciase.uno. bello. •
noqu
Quisnam, quaenam ,
quidnam, Rebellio, nis. sf. 3; ribe Ilione.
pron.; chi mai, che mai. Rebello, as, avi, alum, are, n. 1;
Digitized by Google
; ;
,
Relinquo, is, liqui, lictum, relin- Repeto, tis, tivi o tii, tilum, re-
)
RIC1MERUS j
SALTANS 199
. \Rvdano, fiumeliteila GaUmnar-t .iwt '
.'i
Rogatus, a* una, pp. pass, di rogo; Sacer, era, erum, agg J' sacro. :
luotjo nel foro ramano. cum Saeviens, tis, pari. pr. di saevio. i
deUo dai rostri de Ile naeiprese Saevio, is, vivi evit, vitum, sae- I
ai Latini. .
-etl» vire, u. i; inrrudelire.
> ,
t
seUentriouale . ...
. Salaria via, ae (geogr.), sf. 1 ; Ia
.
‘
n. 3 ; correre precipitosatneule. Salii, iorum, .uiu pl. 2 r 'i Sdlii, :
'
Rupes, is, sf. 3; rupe,,, Rupes sacerdoti dei Dio Morte t! il ;
*.
Digitized by Google
;
Digitized by Google
( . ;
•m SERTORIANUS ,
! SIMUL •
^
. Sibyllinus, a, um, agg.; sibil- Simul , avv. ; msieme. § 2-iJVel
lino. f • bu , y -nwietiino temoo. 6 3- Tatvolta
Digitized by Coogld
;; .
Simulans, lis, pari. pr. ili simulo; SolaOmn, tii, sn. 2; solliem.
fingendo. Solemnis, soleiiine, mnis , agg. i
'
simulo. .,y v ,. }m Solertiu . ae, sf. 1 ; accwleuta,
Simulo, as. avi , atuto, are, ait. SI Ilii ri mento : . I .
gPpSU W-
dtrir.i um
p«r, JW vte J Soiini, nis, «. pr. ;;i. 3; Solone,
§ ^.Qprippno.^ 'i
r Liuiij)firda^ leifittlalore denti/ A tertiem1 -<?.
«dmo. Singula vcsljineiil» ( una Solum, avi>.; solamenle, 1 ,u»
vestiit per.ciascitito), '
j
Solum, i. sn. 2; smlo,.
y y.wfi
.Sino, is, sivi, sitinu, sinere , alL
j .
Solus, a, uih, agg. 1 solo. iiq2 ,
3; permellere.m(;iar^,', j
Solutus, a. uut, pp. pass. di solvo.
Sinus. us, »u. 4 ;. sruo. ..q Omnia apud Uoatessoiuta esHe
Si qua, ari;.; se in qualcha parte. •(v ( ogni coxa preaSo iiiemiei.es-
§ 2. Se in qualche modo. f sere amipiuislnta poti nrgti-
Siquidem, ave. ; pokhe, giacplie. ,0 § %
ScioliOi scoimesso,
Sisto, sistis, stiti, statum i sistere, diviso. „
,
iij ,c ,e!.'Si( n ilqd
,
<
'
fitt. % ferfliare,- Solvo, is. vi, soliiluni. solvere,
Sitiens, lis,, part. pr. di sitio;; a$-\ ! ali. 3; sciog/ierr- $ :ii 1‘Ugavt.
sttato, travagliato dallasete. Sonitus, us, sm. I;.motio.
Silus, a , um, pp. pass., di sino Soror, ris. sf, 3; sortUa. \-i
pusio, riposto, colipcalo. , Sors, tis, sf. 3. ; sorte- Sors prima
v j
.
Socia arma iungere alicui 1*00
.
Spatium, ii. su. 2;
tdvrese alcunv colle armi). Spargo, gis. si , sum, spargere,
Socius, ii, sm. 2; campa<mQ.§ 2i att.fcsparg&e.u. .rttialH
Alleuto, collegaid, confederato. Sparsi, pqrf. di sprgo. .--e.ciH
.§3. Socii navales, («iime). Species, eiei, s/. e>-, scmbiuuta,
Socordia, ae, sf. t:stolie*za, tra- apparento, figura. Per speciem
souraleMa. V* ,,\ (sotto colore), >A t
v.mw
;
Digitized by Google
. .,
206 SUMO •
f ;rtitno«83»iUr
m^
• i
Suppeto, lis, li vio tii, litum, sup- Syracusani, orum (geogr.), sm.
petere, n. 3 ; presentarsi. §2. pl. 2; i Siracusam. .
..
Digitized by Googlt
TA6ES lEMOT 207 -
Digitized by Google
; .
m tentare,
TENUI
pro vare
,
assaggiare.
,
TOT
Thracia, ae (geogr.), sf. i; la
,
Digitized by Googli
, ;
Digitized by Google
,
Tutus, a, um, agg.; difeso, mu- Unicus, a, um, agg.; unico, solo.
nito, sicuro. § 2. Singolare, raro.
Universus, a, um, agg. tutto •
Digitized by Google
,; ,
;
Vaco, as, avi, atum, are, n. 1 Vasto, as, avi, atum, are, ait. i;
essere privo, essere esenle. dare il guasto, saccheggiare ,
Digitized by Google
: ,
3; venerabile. Se venerabilem
'
Digitized by Google
; ;
Violentus, a, um,
agg. ; vio- Volscus, a, um, agg.; volsco, dei
lento. Volsci.
Vir, viri, sm. 2; nomo, uomo va- Volsinienses, sium (geogr.), sm.
loroso. § 2. Marito. pl. 3; i Volsiniesi, abitanti della
Virginitas, tis, sf. 3; verginild. citla, della anticamenle Volsi-
Virginius, ii, n. pr. m. 2 ; Vir- nium. ora Bolsena.
ginio. Volumnia, ae, n. pr. f. I ; Vo-
Virgo, ginis, sf. 3; vergine. lunnia.
Viridomarus, i, n. pr. m. 2; Vi- Voluntas, tis, sf. 3; volontd, vo-
ridomaro, condoltiero dei Galli lere. § 2. Amore, affello.
insubri. Voluptas, tis, sf. 3; piacere.
Virilis, virile, lis, agg. com. 3 Voracitas, tis, sf. 3 ; voracild,
virile. aviditd dei mangiare.
Viritim, avv.; per testa. Votum, i, sn. 2; voto.
Virtus, lis, sf. 3 ; virtti, valore. Voveo, es, vi, tum, vovere, ait.
Vis, vis, vi, vim, vi, e nelpl. vi- 2 ; promellere con voto far ,
Digitized by Gcfdgle
VULGO ZENOBIA 215
divolgare, spargere, andar di- Vultus, us, sm. i ,
volto, /isiono-
cendo. mia.
Vulgo, aw. ; volgarmente, gene-
ralmente.
X
Vulgus, gi, sin. en. 2; volgo. Xanthippus, i, n.pr.m. 2; San-
Vulneratus, a, uni, pp. pass. di tippo sparlano , comandante
,
vulnero; ferito. Vulneratis tri- delVesercito cartaginese.
bus Albanis (restando feriti i
tre Albani). L
Vulnus, eris, sn. 3; ferita.
Vultur, ris, sm. 3; avoltoio. Zama, ae, (geogr.), sf. 1 , Zama,
Vulturnus, i, ( geogr .), sm. 2; VuU citla detla Numidia.
turno, fiume delta Campania. Zenobia, ae, n.pr. f. Zenobia.
Digitized by Google
Ditpzed by Googl»
4.
ConcLizioni di associazione.
Svizzera L. 7 00
Francia » 8 00
Austria e Germania . 9 00
4. Chi procura otto associati ad uno stesso indirizzo a-
vra una copia gratuita.
5. I pagamenti si fanno in persona o con Yaglia postale
indirizzali alTufficio centrale, che e in Torino nell’Oratorio
di Fraacesco di Sales. Questi pagamenti si possono an-
s.
Digiti;
K
«ttf
„ {*\
Disp/ 1 MAFFEI. Sloria della letteratura italiana compendiata ad oso
della gioventb L. 0 70
« fcjls! GIAMBULLARI. DelTisloria deU'Europa, vol. I.°
« .111 Idem vol. 2.° (Prezzo d’ambidue) l 50
« IV DANTE. La divina commedia, con note dei piii celebri com-
.i' . mentatori, raccolte dal doltoresac. G. B. Francesia vo- ,
•
vita ed opere dei
CES ARI. Novelle
anpata
£
prw Alessandro Paravia
• •
Ani# rf (1870).
eccellenli piltori scultori ed
'Disp XIII VASARI. Vite de' piii , wciirtetU ,
Digitized by Google
Digitized by Google
Digitized by Google
Digitized by Google