Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
geografiis safuZvlebi
saxelmZRvanelo umaRlesi saswavleblebis studentebisTvis
gamomcemloba `universali~
Tbilisi, 2010
© n. elizbaraSvili, 2008
ISBN 978-9941-12-327-6
3
• mecniereba, romelic swavlobs dedamiwis zedapirs,
masze ganfenil im nivTierebaTa fenebis erTobliobas, rac
Seadgens geografiul garss;
msoflios sivrce-droiTi organizaciis Semswavleli mecniereba.
dasavleli (amerikeli, ingliseli, germaneli, frangi da
sxv.) mecnierebis azriT, geografia aris:
• bunebrivi da socialuri movlenebis urTierTganlagebis
Semswavleli mecniereba;
urTierTganlagebis Semswavleli mecniereba;
• mosaxleobis ganlagebis Semswavleli mecniereba;
• movlenebisa da procesebis urTierTmdebareobis da
sivrcis Semswavleli mecniereba;
• adamianisa da bunebis urTierTdamokidebulebis
Semswavleli mecniereba.
Cveni azriT, Tanamedrove geografia aris – mecniereba, romelic
Seiswavlis geografiuli garsis da misi Semadgeneli komponentebis
sivrce-droiT Taviseburebebsa da kanonzomierebebs.
geografiis amgvari ganmartebis SemTxvevaSi warmoCindeba
ramdenime urTierTdakavSirebuli momenti, kerZod:
geografiuli garsi da misi Semadgeneli komponentebi anu geografiis
kvlevis obieqti. geografiuli garsi geografiis kvlevis obieqtia, maSin roca
misi calkeuli komponentebis kvlevaze pretenzia araerT sxva
mecnierebasac gaaCnia. geografiuli garsis Semadgenel komponentebad
igulisxmeba rogorc cocxali (bioturi – biosfero, pedosfero) da aracocxali
(abioturi - liTosfero, atmosfero, hidrosfero,) samyaro, ise adamianTa
sazogadoeba (noosfero). cocxal da aracocxal samyaros
sabunebismetyvelo mecnierebebi swavloben, noosferos – sazogadoebrivi
mecnierebani.
1. sivrce – geografiuli obieqtebis ganlagebis, geografiuli
movlenebisa da procesebis ganviTarebis areali.
2. dro – procesebis Seswavlis aucilebeli aspeqti; nebismieri
geografiuli obieqti an movlena iqmneba, arsebobs da
viTardeba droSi. bunebrivi Tu sazogadoebrivi procesebis
4
droSi Seswavla saWiroa maTi sivrciTi Taviseburebebis da
kanonzomierebebis evoluciis gamosavlenad.
Tavisebureba – geografiaSi ar arsebobs sayovelTaod
miRebuli kanonebi, riTac kidev erTxel dasturdeba, rom
igi araa klasikuri sabunebismetyvelo mecniereba.
geografiul garsSi aseve ar arsebobs geografiuli obieqtebis,
movlenebisa da procesebis mkveTrad gammijvneli
sazRvrebi. geografia, upirveles yovlisa, geografiuli
obieqtebis, movlenebisa da procesebis sivrciTi
Taviseburebebis Semswavleli mecnierebaa.
3. kanonzomierebani – geografia swavlobs geografiuli
garsisTvis damaxasiaTebeli kanonzomierebebis globalur,
regionul da lokalur Taviseburebebs.
5
saSualebani. geografiis istoria aTeul saukuneebs iTvlis. igi
aRwerilobiTidan prognozul-modelirebad mecnierebad iqca. msoflios
wamyvan samecniero wreebSi metad popularulma globalurma
modelirebam, ramac farTo gavrceleba hpova XX saukunis 80-ian
wlebSi, TandaTanobiTi `geografizacia“ ganicada. amgvari viTareba
ganapiroba iman, rom nebismieri globaluri problema (politikuri,
ekonomikuri, socialuri, ekologiuri, demografiuli da sxv).
SesaZlebelia gaanilizdes mxolod regionuli, regionuli ki lokaluri
movlenebis Sejerebis gziT. cnobilia isic, rom nebismieri
sazogadoebis sameurneo saqmianoba Tu socialuri aqtivoba
garkveuli teritoriuli, sivrce-droiTi TaviseburebebiT xasiaTdeba da
ganpirobebulia bunebrivi da sazogadoebrivi procesebiT. amis gamo,
globalur Tu regionul problemaTa modelireba da prognozireba
SeuZlebelia fizikuri, socialuri, ekonomikuri da politikuri geografiis
dargobrivi disciplinebis codnisa da gamocdilebis, kompleqsuri
sivrce-droiTi analizisa da sinTezis gareSe.
geografiis kvlevis obieqti sxvadasxva terminiTaa cnobili:
geografiuli garsi, landSafturi garsi, geosfero, biogeosfero, sociosfero
da sxv. Tumca sayovelTaodaa aRiarebuli geografiuli garsis, rogorc
geografiis kvlevis ZiriTad obieqtad warmoCenis aucilebloba.
6
da funqcionireba, garda bunebrivi komponentebisa, movlenebisa da
procesebisa, ukavSirdeba sazogadoebis sameurneo saqmianobasac.
geografiuli garsi globaluri, erTiani, uwyveti sistemaa da
xasiaTdeba araerTi kanonzomierebiT. igi iyofa morfologiur-regionul
da lokalur erTeulebad (geosistemebad). misi simZlavre sxvadasxva
avtors sxvadasxvagvarad aqvs warmodgenili, kerZod: 30-35 km
(ozonis sfero + 5 km liTosferos siRrmeSi); 40-50 km (ozonis sfero +
20 km liTosferos siRrmeSi); biosferos gavrcelebis areali; 6575 km
(ozonis sfero + dedamiwis qerqis formirebis areali).
geografiuli garsis masStaburoba misi erTiani kvlevis saSualebas
praqtikulad ar iZleva, ris gamoc kvlevis obieqtis gansazRvrisas
saubaria landSaftur garsze anu arealze, sadac urTierTdakavSirebulia
gamofitvis qerqi, mcenareuloba, cxovelTa samyaro, miwispira haeris
masebi, zedapiruli da gruntis wylebi.
landSafturi garsi gansxvavdeba bunebrivi zonebis mixed-
viT. magaliTad, Tu tundraSi misi simZlavre (vertikaluri struqtura) 5-
10 metris farglebSia, teniani ekvatoruli da tropikuli tyeebis arealSi
100-150 metrs aRwevs. landSafturi garsis formirebaSi monawileobs
yvela bunebrivi komponenti, amitom igi mxolod xmeleTzea
warmodgenili.
landSaftur garsSi geografiuli sferoebi warmodgeni-
lia geografiuli komponentebis (amgvaria: haeris masebi – atmosfero,
wylis masebi _ hidrosfero, reliefi da geologiuri agebuleba _
liTosfero, cocxali buneba _ biosfero) an jgufebis (cocxali.
aracocxali, aracocxal-cocxali anu niadagi) saxiT.
landSafturi garsi warmoiqmna sicocxlis ganviTarebasTan erTad
da amJamad warmoadgens adamianis saqmianobis ZiriTad areals.
landSafturi garsi, mravali aTasi wlis manZilze ganic-
dida da ganicdis sazogadoebis zemoqmedebas, ris Sedegadac
msoflios umetes regionebSi, gansakuTrebiT vakeebsa da dabali
mTebis arealebSi, mkveTrad icvala pirveladi ier-saxe. amJamad
lamdSafturi garsis magivrad termini “geografiuli garemo”
gamoiyeneba, raSic adamianis mier saxecvlili landSafturi garsi
igulisxmeba. umetes SemTxvevaSi ixmareba termini “garemo”,
rasac geografiis kvlevis sagnadac miiCneva.
7
garemo araerTi sxva mecnierebis kvlevis saganicaa (istoria,
filosofia, biologia, ekologia), Tumca geografiisTvis mniSvnelovania
aq ganlagebuli obieqtebis, masSi mimdinare movlenebisa da
procesebis sivrce-droiTi urTierTdamokidebulebis kvleva.
1.4. geografiis kvlevis obieqtebi
10
1.6. ZiriTadi kiTxvebi, rasac pasuxobs geografia
13
XX saukunis 80-iani wlebis dasawyisSi, globaluri ekologiuri da
bunebrivi resursebis gamoyenebis problemebis zrdasTan erTad,
sxvadasxva qveynis samecniero-geografiul skolaSi momzadda da
daistamba araerTi naSromi, romlebic exeba msoflios bunebriv
resursebs, meurneobas, mosaxleobas, globaluri cvlilebebis
geografias, warmoebasa da teqnologiebs, globalur kulturas da sxv.
amave periodSi globaluri problematikis geografiuli Taviseburebebis
kvlevasTan erTad, swrafad izrdeba daintereseba regionuli
geografiisadmi, rac TavisTavad gulisxmobda kompleqsuri
qveyeanaTmcodneobis anu erTiani geografiis ganviTarebas. amave
periodSi, gamoica erTiani geografiis da qveyanaTmcodneobis
klasikuri nimuSebi - safrangeTSi „sayovelTao geografia“, ruseTSi
„qveynebi da xalxebi“, amerikis SeerTebul StatebSi „axali
samyaroebi“, germaniaSi „ganviTarebadi qveynebi“, didi britaneTSi
„dasavleTi evropa: geografiuli perspeqtivebi“.
amgvari damokidebulebis Sedegad, gamoica sauniversiteto
ganaTlebisTvis momzadda saxelmZRvaneloebi erTian geografiaSi:
„Sesavali geografiaSi“, „geografiuli kvlevis safuZvlebi“ (germania,
didi britaneTi, ruseTi, safrangeTi, CexeTi), „sistemuri geografia“,
„zogadi geografiis problemebi“,“sazogadoeba sivrcesa da
droSi“(aSS), „geografiis Teoriuli safuZvlebi“ (aSS, ruseTi,
safrangeTi), „metakartografia“ (saqarTvelo), „geografiis buneba“
(didi britaneTi), „gacnobierebuli da gaucnobierebeli sivrce“, „sivrcis
fsiqologia“ (safrangeTi), „sivrculi wesrigi: Sesavali Tanamedrove
geografiaSi“ (germania), „sivrce da dro geografiaSi“(ruseTi),
„Tanamedrove geografia: Teoriis sakiTxebi“ (estoneTi). amrigad,
msoflios wamyvan qveynebSi, geografiuli mimarTulebebis
integraciia mecnierebis ganviTarebis mniSvnelovani winapiroba
gaxda.
geografiuli mecnierebis erT-erT umTavres amocanad
kvlav rCeba kompleqsuri kvlevis Teoriuli fundamentis ganaxleba
geografiul disciplinaTa uaxlesi miRwevebis sinTezis gziT, erTiani
geoinformaciuli sistemis Seqmna regionebis bunebis, mosaxleobis,
meurneobisa da socialuri sferos dinamiuri maxasiaTeblebis Sesaxeb.
amitom, erTiani geografiuli kvleva unda warimarTos geografiuli,
regionuli an tipologiuri erTeulebis gamovleniTa da analiziT.
14
regionuli erTeulebis magaliTia ekogeoistemebi (msxvili bunebriv-
ekonomikuri warmonaqmnebi) an mdinareTa auzebi, tipologiuris _
landSaftebi.
ekogeosistemebis farglebSi Camoyalibebulia bunebrivi
garemos gamoyenebisa da meurneobis warmarTvis istoriul-
geografiuli tipi. maTi gamoyofis kriteriumebi fizikuri da
ekonomikur-geografiuli daraionebis SejerebaSi mdgomareobs. aq
erT-erT umniSvnelovanes teritoriul kriteriumad geografiuli barierebi
da mdinareTa wyalSemkrebi auzebi warmoCindeba. es ukanaskneli
umeteswilad erTian bunebriv, istoriul-geografiul da socialur-
ekonomikur regionebs warmoadgenen. am principiT saqarTveloSi
SeiZleba gamoiyos ramdenime msxvili regionuli ekogeosistema:
mtkvris, qvablian-javaxeTis mtkvris, algeT-xramis, alazan-ioris,
TergipiriqiTa alaznis, rionis, sufsa-aWariswylis, engur-xobiswylis,
bzif-kodoris.
arsebuli gamocdileba gvarwmunebs, rom geoekologiuri
situaciebis Seswavlisa da teritoriuli ekologiuri problemebis
damuSavebisaTvis universaluri mniSvneloba gaaCnia geosistemur
anu landSaftur-geografiul midgomas, romelic uzrunvelyofs maT
`mibmas~ konkretul, sazogadoebis saarsebo garemos obieqturad
arsebul teritoriul erTeulebTan.
tipologiur erTeulTa (landSaftTa) farglebSi kompleqsuri
geografiuli gamokvlevebi sasurvelia landSaftur-ekologiuri kvlevis da
landSafturi dagegmarebis meSveobiT ganxorcieldes, ramac saboloo
jamSi maTi socialur-ekonomikuri funqciebis gamovlenamde,
dakanonebamde da teritoriis Sesabamis sameurneo orientaciamde
unda migviyvanos. landSaftTa funqciebis srulfasovani gansazRvra
da dagegmareba SeuZlebelia erTian geografiul gamokvlevaTa
gareSe. Tavis mxriv, landSaftur-dagegmarebiTi profilis proeqtebi,
romlebic xorcieldeba saxelmwifo politikisa da saerTaSoriso
programebis farglebSi, aseve xelsayrelia fizikuri da ekonomikur-
geografiuli gamokvlevebis SerwymisTvis.
XXI saukunis dasawyisi qarTuli saxelmwifoebriobisa da
socialur-ekonomikuri sferos Tvisebrivi evoluciis saxeliT Seva
istoriaSi. mTeli rigi dargebi axali orientaciis gansazRvriT,
sicocxlisunarianobis SenarCunebisaTvis brZoliT,
15
kavSirurTierTobebis damyarebiT, resursebis maqsimaluri
gamoyenebiTa da sxva problemebiTaa dakavebuli. swrafad
viTardeba sabazro urTierTobani, rac maqsimalur mogebazea
orientirebuli da xSirad ar iTvaliswinebs qveynis inteleqtualur-
sawarmoo potencialis SenarCunebas, bunebrivi resursebis
racionalur, mizanmimarTul gamoyenebas, mosalodnel ekologiur
kriziss, demografiul viTarebas, istoriulsameurneo specializacias da
a.S. amgvar viTarebaSi erTiani geografiuli gamokvlevebi kidev ufro
met datvirTvas iZens, rac qarTuli geografiuli skolis ganviTarebis
erT-erT umniSvnelovanes, prioritetul mimarTulebad unda iqces.
geografiuli integracia SeiZleba sam etapad ganxorci-
eldes: I _ geografiul komponentTa da obieqtTa, movlenaTa Tu
procesTa struqturul-funqcionaluri da dinamikuri Taviseburebebis
Seswavla; II _ geografiul disciplinaTa integracia dargobrivi:
sabunebismetyvelo, sazogadoebrivi da sazogadoebriv-
sabunebismetyvelo geografiuli blokis farglebSi; III – integracia
erTiani geografiis farglebSi.
17
arsebuli landSafturi Taviseburebebi, winaistoriuli bunebrivi
movlenebi da procesebi.
geomorfologia (berZ. geo – dedamiwa, morphe – forma,
logos – swavleba) _ swavlobs dedamiwis reliefs, misi warmoSobis,
struqturis da ganviTarebis geografiul Taviseburebebs. igi erTerTi
uZvelesi geografiuli samecniero disciplinaa, romelic maRal donezea
ganviTarebuli dasavleTis samecniero-geografiul skolebSi.
geomorfologia mWidro kavSirSi imyofeba geologiasTan (radgan
reliefis formirebas mniSvnelovnad ganapirobebs dedamiwis
agebuleba da Sinagani Zalebi) da geografiasTan (masze garegani
faqtorebis – havis, wylebis, myinvarebis, mcenareulobis _
zemoqmedebis gaTvaliswinebiT). Tavis mxriv, reliefi landSaftis
erT-erTi ZiriTadi komponentia, romelic garkveulwilad ganapirobebs
havis, niadagebis, mcenareulobis da cxovelTa samyaros gavrcelebis
Taviseburebebs. geomorfologia udides rols TamaSobs Tanamedrove
geodinamiuri procesebis (mewyrebi, Rvarcofebi, erozia da sxv.)
kvlevaSi, ris gaTvaliswinebasac arsebiTi mniSvneloba gaaCnia
mTiani teritoriebis mdgradi ganviTarebis dagegmarebis saqmeSi.
ZiriTad mimarTulebaTa Soris aRsaniSnavia: sazRvao,
dinamiuri, struqturuli, klimaturi, ekologiuri, evoluciuri, sainJinro,
gamoyenebiTi, zonaluri (ariduli, udabnoebis, myinvaruli da a.S.)
geomorfologia da sxva.
klimatologia (berZ. klima _ daxra, raSic mzis sxivebis
dedamiwaze dacemis kuTxe igulisxmeba) – swavlobs dedamiwis
havis da misi tipebis formirebis, ganviTarebis da cvalebadobis
Taviseburebebs. klimati mniSvnelovani landSaftwarmomqmneli
faqtoria, romlis ganawilebis Taviseburebani damokidebulia rogorc
planetarul (mzis dacemis kuTxeze da mzis radiaciaze), ise geografiul
(adgilis simaRleze, eqspoziciaze, zRvebisa da okeanuri dinebebis
siaxloveze, qvefenili zedapiris xasiaTze, mcenareulobis da niadaguri
safaris tipebze da sxv.) maxasiaTeblebze. igi mWidro kavSirSia
geofizikuri profilis samecniero disciplinasTan _ meteorologiasTan
(berZ. meteora _ atmosferuli da kosmosuri movlenebi).
klimatologiis gamoyenebiTi mimarTulebebidan aRsaniSnavia
samedicino, saaviacio, gamoyenebiTi, agro- da bioklimatologia.
18
Tanamedrove klimatologia aqtiurad ganicdis “ekologizacias”.
gamokvlevebi mimdinareobs iseTi mimarTulebiT, rogoricaa - qalaqi
da hava, “birTvuli zamTris” problemebi, teqnogenuri katastrofebi da
havis cvalebadoba, globaluri daTboba, havis bunebrivi da
antropogenuli cvalebadoba, atmosferos dabinZureba, ozonis sferos
problemebi, dedamiwis zedapiris energetikuli balansi, “mJavuri
wvimebi”, “birTvuli zamTari”, haeris masebiT nivTierebebis
transsasazRvro gadatana, havis gavlena mosavlianobaze da a.S.
hidrologia (berZ. hidor – wyali) – swavlobs geografi-
ul garsSi wyalTan dakavSirebul movlenebsa da procesebs, maTi
ganviTarebis geografiul Taviseburebebs. wyali landSafturi garsis
erTerTi ZiriTadi komponentia, romelic mWidro urTierTkavSirSi
imyofeba havasTan, geologiur agebulebasTan, mcenareulobasTan da
niadagebTan.
hidrologiis mniSvneloba ganuzomlad didia wylis re-
sursebis optimaluri marTvis, racionaluri gamoyenebis da dacvis
saqmeSi. igi iyofa zRvebis (okeanologiad anu okeanografia) da
xmeleTis hidrologiad. Tavis mxriv, xmeleTis hidrologiaSi
warmodgenilia rogorc Teoriuli (wylis balansis, hidrologiuri
modelirebisa da monitoringis), ise gamoyenebiTi (mag.
hidroteqnika) mimarTulebani. geografiuli garsSi warmodgenili
hidrologiuri obieqtebis mixedviT ganviTarda mdinareTa
(potamologia), tbebis (limnologia), Waobebis, wyalsacavebis,
myinvarebis (glaciologia), miwisqveSa wylebis (hidrogeologia)
hidrologia da sxva mimarTulebebi. swrafad viTardeba okeanologiac,
romlis mniSvneloba ganuzomlad didia msoflio okeanis resursebis,
misi wylebis globaluri fizikuri, qimiuri da biologiuri Tvisebebis,
havis formirebis da prognozirebis, energetikuli da satransporto
daniSnulebis kvlevis saqmeSi.
Tanamedrove hidrologiaSi didi yuradReba maxvildeba wylis
balansisa da sameurneo saqmianobis urTierTdamokidebulebis,
hidrologiur ciklze adamianis zegavlenis, wylis xarisxis da
ganawilebis problemis, wylis ekologiis, havis cvalebadobisa da
wylebis marTvis problemebis kvlevaze.
hidrologiis, klimatologiisa da paleogeografiis mijnaze
damoukideblad viTardeba glaciologia, rasac mravali samecniero
19
Sroma eZRvneba msoflioSi. misTvis aqtualuria iseTi sakiTxebis
kvleva, rogoricaa yinulisa da Tovlis roli geografiul (landSaftur)
garsSi, myinvaruli sistemebis masis cvalebadoba, mTis myinvarebis
wylis balansi, gamyinvarebisa da klimatis globaluri cvlilebis
urTierTdamokidebulebis Seswavla.
niadagmcodneoba – swavlobs niadagebis warmoSobas, Tvi-
sebebs, struqturas, geografiuli gavrcelebis, gamoyenebisa da dacvis
Taviseburebebs. niadags landSaftis “sarked” moixseneben, raSic
TvalnaTliv aisaxeba geografiul garsSi mimdinare abioturi da bioturi
procesebi, landSaftis formirebis geografiuli Taviseburebani.
niadagmcodneobis mimarTulebebidan landSaftmcodneobisTvis
gansakuTrebiT mniSvnelovania niadagebis geografia, romelic
niadagebis gavrcelebis da niadagwarmomqmneli procesebis
geografiul Taviseburebebs Seiswavlis. amJamad swrafad viTardeba
niadagebis fizikuri, qimiuri, biologiuri Tvisebebis, mineralizaciis da
mikromorfologiuri procesebis kvleva. gamoyenebiTi mimarTulebiT
mniSvnelovania melioraciuli da agro- niadagmcodneoba.
niadagebis geografia subieqturad daukavSirda
niadagmcodneobas, ris gamoc am samecniero mimarTulebis
mimdevrebi ZiriTadad calkeuli niadagebis struqturis, morfologiis,
Sedgenilobis, ekologiis, funqciebis da funqcionirebis Seswavlazea
orientirebuli. amis gamo, sul ufro da ufro mcirdeba im publikaciaTa
raodenoba, romlebic niadagisa da reliefis, havis, mcenareulobis da
sxva geografiuli komponentebis urTierTdamokidebulebas exeba.
biogeografia – (berZ. bios – sicocxle) swavlobs cocxali
organizmebis (mcenareulobis – sxvanairad “landSaftis saxe”,
cxovelTa samyaros da mikroorganizmebis) da biocenozebis (cocxali
organizmebis erToblioba konkretuli garemos, landSaftis farglebSi)
warmoSobisa da gavrcelebis Taviseburebebs. iyofa biocenologiad
(Camoyalibda biologiisa da fizikuri geografiis mijnaze),
fitogeografiad (Camoyalibda botanikisa da geografiis) da
zoogeografiad (Camoyalibda zoologiisa da geografiis mijnaze).
Tanamedrove biogeografia aqtiurad monawileobs rogorc globaluri
da regionuli, ise ekologiuri da zogadgeografiuli problemebis analizsa
da gadawyvetaSi. gansakuTrebuli masStabis ekologizaciam
biogeografia garkveulwilad daaSora sabunebismetyvelo geografias.
20
biogeografiis gamoyenebiTi mniSvneloba bioresursebis kvlevas,
daculi teritoriebis Seqmnas, biomravalferovnebis Seswavlasa da
racionalur gamoyenebas ukavSirdeba. Tanamedrove samecniero
interesebidan aRsaniSnavia ekosistemebis da ekotonebis biologiuri
da geografiuli Taviseburebebis kvleva, ekosistemebis struqturisa da
funqcionirebis Seswavla, ekosistemebis zonaluri da dinamiuri
ganviTarebis kvleva da sxv,
29
dedamiwis an garemos Semswavlel mecnierebaTa jgufSic
ganixileba.
geografia kavSirSia rogorc sabunebismetyvelo (fizika,
qimia, biologia, geologia da sxv.), ise maTematikur, socialur (istoria,
arqeologia, eTnografia da sxv.), ekonomikur, politikur da sxv.
mecnierebebTan. SeiZleba iTqvas, rom samecniero interesebis da
urTierTkavSirebis masStabebiT geografia unikaluri da gamorCeuli
mecnierebaa.
32
cxovelTa da mcenareTa samyaros, misTvis damaxasiaTebel
movlenebsa da procesebs. Semgroveblobisa da monadireobis etapze
adamians cxovelTa da mcenareTa sasicocxlo garemos, bunebrivi
pirobebis da calkeuli bunebrivi resursebis geografiuli Taviseburebani
ainteresebda. meurneobis ganviTarebasTan erTad (mecxoveleoba,
miwaTmoqmedeba) adamiani saZovrebis da niadagebis geografiul
ganawilebas swavlobda, rac kargadaa asaxuli msoflios araerTi xalxis
eTnografiasa da geografiul saxelwodebebSi. miwaTmoqmedebis
ganviTareba eqstensiur xasiaTs atarebda, rac tyeebis masiur
ganadgurebas, ekologiuri problemebis gamwvavebas, mosaxleobis
masiur gadaadgilebas da axali teritoriebis aTvisebas ganapirobebda.
adamiani swrafad iTvisebda sazRvao sivrcesac, rac orientirebis
saSualebebis da meTodebis ganviTarebis fonze mimdinareobda.
uZvelesi geografiuli aRwerilobani da monacemebi babi-
lonis, egviptisa da CineTis xalxebis werilobiT wyaroebSi gvxvdeba.
Zv.w-aR. IV aTaswleulidan cnobilia pirveli geografiuli rukebi da
gegmebi, mdinareebisa da zRvebis, sarwyavi sistemebisa da
dasaxlebuli punqtebis aRweriloba. geografiuli monacemebis
Tavmoyras vaWrobis ganviTareba da saomari moqmedebebic
uwyobda xels. Zv.w-aR. VIII-VI saukuneebisTvis, garda xmeleTisa,
TiTqmis mTlianad aiTvises aRmosavleT atlantis, indoeTis da
wynari okeanis zomieri da tropikuli sartylis zoli, rasac magnituri
isris da gromonis gamogonebam Seuwyo xeli.
gansakuTrebiT itensiuri geografiuli gamokvlevebi anti-
kuri epoqidan iwyeba. Zveli berZnebi da romaelebi samarTliand
iTvlebian msoflioSi geografiuli azrovnebis da ideebis ganviTarebis
fuZemdeblebad. Zvel berZnebs ekuTvniT ara marto mecnierebis
saxelwodebis (eratosTene, III saukune Cvens eramde) pativi, aramed
pirveli warmodgenebi da cnobebi dedamiwis formis, zomebisa da
moZraobis, msoflio okeanis da atmosferos erTianobis, mosaxleobis
da sasicocxlo sivrcis, xmeleTisa da wylis, klimaturi sartylebisa da
bunebrivi pirobebis geografiuli ganawilebis Sesaxeb. maTve
Cauyares safuZveli fizikuri geografiis da misi calkeuli
mimarTulebebis (biogeografiis, geomorfologiis, paleogeografiis)
ganviTarebas. berZnebs ekuTvniT Cvenamde moRweuli, primitiuli,
Tumca mainc pirveli kartografiuli gamosaxulebanic.
33
romaelebma ganaviTares kartografia, raSic maTematikuri
meTodebi gamoiyenes. maT gazardes informacia msoflios xalxebisa
da qveynebis, bunebisa da mosaxleobis Sesaxeb, rasac damyrobluri
omebi uwyobda xels. romaelebs aseve ekuTvniT ideebi
geodinamiuri procesebis (gansakuTrebiT vulkanizmis) da bunebrivi
zonalobis Sesaxeb.
antikuri periodSi Seswavlil iqna evropis, CrdiloeT
afrikis, axlo aRmosavleTis, centraluri, samxreTi da aRmosavleT
aziis udidesi nawilis geografiuli Taviseburebani.
feodalur Sua saukuneebis sawyis etapze (V – XV ss) faqtiurad
ugulvelyofil iqna antikuri epoqis mecnierTa Sexedulebani mzis
sistemis da dedamiwis geografiul maxasiaTeblebze, raSic udidesi
roli religiam iTamaSa. aRsaniSnavia, rom am periodSi iTargmna
Zveli berZeni da romaeli mecnierebis Sromebi, romelTagan
gansakuTrebuli popularobiT ptolomeosis “geografiis
saxelmZRvanelo” gamoirCeoda. vaWrobisa da zRvaosnobis
ganviTarebasTan erTad aqtiurad xorcieldeboda
qveyanaTmcodneobiTi xasiaTis aRwerebi, axali teritoriebis
aTviseba da Seswavla. msoflios geografiul aRweraSi udidesi roli
miuZRviT norman, arab, italiel (veneciel) da sxva qveynebis
mezRvaurebs, mogzaurebsa Tu vaWrebs.
XV – XVI saukuneebi aRorZinebisa da didi geografiuli
aRmoCenebis epoqadaa cnobili. amerikis aRmoCenasTan, wynari da
indoeT okeanis SeswavlasTan erTad, Camoyalibda warmodgena
erTiani msoflio okeanisa da dedamiwis konfiguraciis Sesaxeb,
Seiqmna TanamedrovesTan mniSvnelovnad miaxloebuli
kartografiuli gamosaxulebebi, swrafad ganviTarda
sabunebismetyvelo geografiis araerTi mimarTuleba.
geografiuli aRmoCenebis epoqa garkveulwilad gagrZel-
da XVII – XIX saukuneebSi, raSic udidesi roli inglisel, germanel da
frang mogzaurebsa da bunebismetyvelebs ekuTvniT. am periodSi
aRmoCenil da Seswavlil iqna avstralia da okeaneTi, centraluri da
samxreTi afrika, amerikis orive kontinenti, Crdilo yinulovani okeane
da Crdilo-aRmosavleTi azia. amave periodis bolos yalibdeba
geografiis araerTi mimarTuleba, iqmneba Teoriuli geografiis da
samecniero qveyanaTmcodneobis safuZvlebi, dgindeba bunebrivi
34
zonalobis kanonzomiereba, viTardeba raodenobrivi maxasiaTeblebis
analizis da SedarebiTi geografiuli meTodi, konkretdeba mecnierebis
sagani da amocanebi.
35
germaniaSi gamoica saxelwodebiT “Die Erde” (dedamiwa), ruseTSi
1864 wels, aSS-Si 1888 wels (“National Geographic”), did
britaneTSi 1893 wels (“Geographical Journal”). universitetebSi
geografiuli kaTedrebis intensiuri Camoyalibebis procesi, ramac
mniSvnelovnad Seuwyo xeli geografiuli mecnierebis ganviTarebas
da specialistebis aRzrdas, XIX saukunis Sua xanebidan iwyeba.
mogvianebiT (1884 - 1896 ww.) gamoica pirveli
saxelmZRvaneloebic umaRlesi skolisTvis. 3.3. geografiis
ganviTarebis Tanamedrove tendenciebi
36
demografiul da socialur viTarebas; bunebriv da anTropogenul
procesebTan dakavSirebul riskebs; globalur politikur, socialur da
ekonomikur problemebs.
3.4. saerTaSoriSo geografiuli kavSiri
39
zogadmecnierul da specialur principebs, agreTve kvlevis teqnikur
saSualebebs.
zogadmecnieruli principebi efuZneba geografiaSi sayo-
velTaod miRebul midgomebs, romelTa Sorisaa sistemuri,
kompleqsuri, geoekologiuri, maTematikuri da a.S. specialur
principebze dafuZnebul midgomebs da meTodebs geografiis
qvedargebi, nawilebi da mimarTulebebi gamoiyeneben.
aswleulebis manZilze geografiuli meTodebi informaciis
mosapoveblad da gadmosacemad gamoiyeneboda, rasac rukaze
mocemuli cnobebi avsebda. geografiis samecniero Teoriis da
meTodologiis SemuSavebis procesi XIX saukunis Sua xanebidan
iwyeba, mas Semdeg, rac sayovelTaod iqna aRiarebuli geografiuli
garsis erTianobis, zonalobis da procesebis mizez-Sedegobrivi
ganviTarebis kanonzomierebani. amave periodSi daiwyo SedarebiTi
geografiuli analizis meTodis gamoyeneba, riTac safuZveli Caeyara
specialur meTodologias.
geografia ori – Teoriis (maT Soris meTodologiis) da praqtikis
mimarTulebiT viTardeba. Teoriuli geografia, garda mecnierebis
struqturisa da mimarTulebebisa, axali Teoriebis, koncefciebis da
hipoTezebis analiziT da SefasebiTac aris dakavebuli.
geografiis erTiani Teoriis da meTodologiis axsnis mcdeloba
mocemulia amerikeli mecnieris v. bunges naSromSi (1962 w.)
“Teoriuli geografia”, ingliseli mecnieris d. harveis naSromSi (1969
w.) “mecnieruli analizi geografiaSi”, rusi mecnieris v. maqsakovskis
naSromSi (1998 w.) “geografiuli kultura”, a. isaCenkos naSromSi
(2004 w.) “geografiuli mecnierebis Teoria da meTodologia”, sadac
mocemulia dargis erTiani Teoriis Seqmnis da geografiuli meTodebis
sistematizaciis mcdeloba.
40
Tanadroulad iTvaliswinebs sivrciTi sakiTxebis droiT WrilSi
ganxilvas.
geografiaSi drois gaTvaliswineba ramdenime aspeqtSi
ganixileba. mxolod amgvari midgomiTaa SesaZlebeli gamovlenil
iqnas geografiul procesTa xasiaTi, geografiuli obieqtebisa da
movlenebis dinamiuri, evoluciuri (ganviTarebis) da ritmuli
Taviseburebani da maxasiaTeblebi. drois faqtoris gaTvaliswinebam
kidev ufro damajerebeli gaxada istoriuli geografiis (maT Soris
paleogeografiis) mniSvneloba rogorc sazogadoebrivi, ise
sabunebismetyvelo geografiis mimarTulebiT.
kompleqsuri midgoma, rac geografiis umniSvnelovanesi iaraRia,
gasuli saukunis 60-80-ian wlebSi sistemuri midgomis saxeliT iyo
cnobili. kompleqsuri midgomis arsi geografiuli obieqtebis,
movlenebis da procesebis rTuli urTierTkavSirebis elementaruli
nawilebis doneze SeswavlaSi (analizSi) mdgomareobs. komplesuri
midgoma geografiis yvela mimarTulebis mier gamoiyeneba, Tumca
gansakuTrebiT mniSvnelovani ekonomikuri geografiisa da
landSaftmcodneobisTvisaa.
geografiuli analizi da sinTezi
53
geoekologia, raSic landSaftis struqturisa da funqcionirebis Seswavla
igulisxmeboda. amJamad masSi, upirveles yovlisa, geografiuli
obieqtebis, movlenebisa da procesebis ekologiuri, garemosdacviTi
da bunebaTsargeblobiTi Taviseburebebis kvleva igulisxmeba.
evropeli mecnierebi geoekologiur profils miakuTvneben teritoriul
(landSaftur) dagegmarebasac, radgan misi meSveobiT xorcieldeba
ekologiuri problematikis warmoCena da garemosdacviTi
RonisZiebebis dagegmareba.
anTropogenuli zemoqmedebis zrdasTan erTad matulobs
geoekologiis mniSvneloba da farTovdeba misi Tvalsawieri.
geoekologiuri gamokvlevebi geografiuli garemos yvela
maxasiaTeblis kompleqsur analizsa da sinTezs moiTxovs, ris gamoc
misi yuradRebis centrSia bunebrivi, ise socialurekonomikuri
movlenebi da procesebi. amJamad geografiul mecnierebaSi
gansakuTrebiT mniSvnelovania geoekologiuri kvlevis Sedegebis
warmoCena da geoekologiuri procesebis prognozireba, radgan misi
meSveobiT SesaZlebelia mTeli rigi ekologiuri, socilur-ekonomikuri
Tu demografiuli problematikis gadawtvetis gzebis Zieba.
garemoze anTropogenuli zemoqmedebis formebidan
masStaburobiT atmosferos dabinZureba, wylis resursebis
moxmareba, niadagebis degradacia, reliefis gardaqmna, bunebrivi
mcenareulobis da cxovelTa samyaros ganadgurebis tendenciebi
gamoirCeva.
atmosferos dainZurebis masStabebi yovelwliurad iz-
rdeba, rac pirdapir kavSirSia mrewvelobis ganviTarebasTan,
saqalaqo dasaxlebebis da saavtomobilo parkis zrdasTan. viTarebas
amwvavebs isic, rom mcirdeba im bunebrivi landSaftebiT
dakavebuli farTobebi, rac geografiul garsSi garkveulwilad
aregulirebda siTbosa da tenis ganawilebas.
arnaxul masStabebs miaRwia wylis resursebis gamoyenebam –
msoflios araerTi mWidrod dasaxlebuli regioni ukve ganicdis sasmeli
da sarwyavi wylis umwvaves deficits. wyalze moTxovnileba
ganuxrelad izrdeba. maRalganviTarebul qveynebSi mas ZiriTadad
samrewvelo sawarmoebi, xolo ganviTarebadSi _ soflis meurneoba
moixmars. matulobs moxmarebuli wylebis dabinZurebis
54
tendenciebic, rac am ganaxlebadi bunebrivi resursis nawils
gamousadegars xdis.
msoflioSi nayofieri miwis resursebi aswleulebis manZilze
ganicdis anTropogenul zemoqmedebas. eqstensiuri soflis
meurneobisTvis miwis resursebis gamoyenebis mizniT intensurad
mimdinareobs naklebnayofieri teritoriebis aTviseba, tyeebis Cexva,
Waobebis daSroba da a.S. niadagis araracionalur gamoyenebas misi
nayofierebis dakargva, eroziuli procesebis ganviTareba, damlaSeba,
gamofitva an gaudabnoeba mosdevs. amJamad soflis meurneobaSi
(maT Soris saTib-saZovrebad) gamoiyeneba msoflio miwis fondis
mxolod 1/3. gamouyenebeli miwebis xvedriTi wili, romelic
bedlendebiT, udabnoebiT, WaobebiT, wyalsatevebiT da maradi
mzralobiTaa warmodgenili, msoflio miwis fondis TiTqmis naxevars
Seadgens. swrafad izrdeba im miwebis farTobebic, romlebic
saqalaqo dasaxlebebis, samrewvelo, satransporto da
kavSirgabmulobis miznebiT gamoiyeneba (amJamad 2%). miwis
resursebis nakleboba msoflios aTeulobiT saxelmwifos awuxebs.
amis gamoa, rom miwis resursebis SenarCuneba kacobriobis
globaluri problema gaxda.
reliefis gardaqmnis masStabebi TvalsaCinoa msxvil dasax-
lebul punqtebSi, satransporto komunikaciebis farglebSi, Ria karieruli
wesiT sasargeblo wiaRiseulis mopovebisas, samxedro
moqmedebebisas da a.S. reliefze zemoqmedeba arapirdapiri gziTac
xorcieldeba, rasac misi aranakleb masStaburi transformacia
mosdevs. dRes msoflioSi aqtualuria qarismieri gamofitvis, eroziis,
teritoriis daxramvis da bedlendebis ganviTarebis problemebi, rac
mcenareulobis ganadgurebas, sasoflo-sameurneo saqmianobas,
intensiur Zovebas an bunebrivi garemos araracionalur gamoyenebas
ukavSirdeba.
geografiuli garsSi warmodgenili bunebrivi zonebis
mniSvnelovanma nawilma ZiriTadad dakarga pirvandeli ier-saxe,
rasac mcenareulobis ganadgureba ganapirobebs. TiTqmis
mTlianadaa gardaqmnili zomieri sartylis Sereuli, farTofoTlovani,
tyestepisa da stepis bunebrivi mcenareuloba, subtropikuli da
tropikuli sartylis tyeebi, dabali da saSualo mTis landSaftebi.
gansakuTrebiT mwvavea aRniSnuli zonebis cxovelTa samyaros
55
mdgomareoba, romelic geografiuli garsis komponentebidan yvelaze
yvelaze uaryofiTad ganicdis adamianis sameurneo saqmianobis
Sedegebs. cxovelTa samyaro ganadgurebis tempebiT yvelaze
gamorCeulia. marto ukanaskneli ori saukunis manZilze gadaSenda
ramdenime aTeuli saxeobis ZuZumwovari da frinveli.
geokologiuri gamokvlevebis mniSvnelovani Sedegi bunebrivi
garemos geoekologiuri anu Tanamedrove mdgomareobis dadgenaa.
landSaftis Tanamedrove mdgomareoba, transformaciis masStabebis
da gamoyenebis formebis mixedviT, ramdenime maxasiaTeblis
meSveobiT SeiZleba warmovaCinoT. maT Soris ZiriTadia
zemoqmedebis formebi da intensivoba. imis mixedviT, Tu romeli
saxis zemoqmedeba (bunebrivi, socialur-ekonomikuri anu
anTropogenuri da Sereuli) sWarbobs bunebriv garemoze,
ganisazRvreba procesis intensivoba da Sesabamisad _ landSaftis
Tanamedrove mdgomareoba. bunebrivi zemoqmedebis upiratesobis
SemTxvevaSi, landSaftis struqturisa da funqcionirebis
Taviseburebani mTlianad ganpirobebulia bunebrivi procesebiT _ aq
igrZnoba sameurneo saqmianobis garkveuli zegavlena, Tumca ar
icvleba landSaftis rogorc garegnuli (indikaciuri) ieri, ise eTologiuri
Tu dinamikuri maxasiaTeblebi. anTropogenuli zemoqmedebis
upiratesobis SemTxvevaSi landSaftis mdgomareoba umeteswilad
ganpirobebulia socialur-ekonomikuri procesebiT, romlis xasiaTi da
intensioba sazogadoebis ganviTarebis donesTan da moTxovnilebaTa
dakmayofilebasTanaa dakavSirebuli. rac ufro maRalganviTarebulia
meurneoba, rac ufro didia teqnologiuri zemoqmedeba, miT ufro
naklebadaa damokidebuli amgvari landSafti bunebrivi
faqtorebisadmi. garemos mdgomareobis ganmsazRvreli mesame,
Sereuli saxis procesebi damaxasiaTebelia im landSaftebisaTvis,
sadac anTropogenuri zemoqmedeba epizodur xasiaTs atarebs. am
SemTxvevaSi landSaftis struqtura da funqcionireba ganpirobebulia
rogorc bunebrivi, aseve anTropogenuri faqtorebiT.
bunebrivi garemos Tanamedrove mdgomareobis gansazRvris
ZiriTadi kriteriumebi, ganpirobebuli struqturuli, funqcionaluri,
eTologiuri Tu fizionomiuri TaviseburebebiT, SesaZloa ganvixiloT
Semdegi dajgufebis saxiT:
56
1. praqtikulad ucvleli landSaftebi – transformirebulia
horizontaluri struqturis 5%-ze naklebi, SenarCunebulia specifikuri
geomasebi, landSaftTa mdgomareobas mTlianad gansazRvravs
bunebrivi procesebi; amgvaria arqtikuli da tropikuli udabnoebi,
subnivaluri da nivaluri landSaftebi;
2. umniSvnelod Secvlili landSaftebi – transformirebulia
horizontaluri struqturis 5-20%, nawilobriv Secvlilia specifikuri
geomasebi, landSaftTa mdgomareobas gansazRvravs bunebrivi,
nawilobriv socialur-ekonomikuri procesebi; amgvaria Waobebi,
tundra da tyetundra, wiwvovani da ekvatoruli tyeebis zona;
3. saSualod Secvlili landSaftebi – transformirebulia
horizontaluri struqturis naxevari, nawilobriv an mniSvnelovnadaa
Secvlili specifikuri geomasebi. landSaftTa mdgomareobas
gansazRvravs rogorc bunebrivi, ise socialur-ekonomikuri procesebi;
amgvaria savanebi da naTeli tyeebi, sabalpuri da alpuri mdeloebi,
subekvatoruli cvalebadteniani tyeebi, saSualo mTebi.
4. Zlier Secvlili landSaftebi – transformirebulia
horizontaluri struqturis 1/2-ze meti, mniSvnelovnadaa Secvlili
specifikuri geomasebi, landSaftTa mdgomareobas gansazRvravs
socialur-ekonomikuri (nawilobriv bunebrivi) procesebi; amgvaria
Sereuli da farTofoTlovani tyeebi, tyestepebi da stepebi, dabali
mTebi da gorak-borcvebi.
5. praqtikulad gardaqmnili landSaftebi – TiTqmis
mTlianadaa transformirebuli horizontaluri struqtura (80%-ze meti),
arsebiTadaa Secvlili (gardaqmnilia) specifikuri geomasebi, Secvlilia
landSafti, landSaftis mdgomareobas gansazRvravs socialur-
ekonomikuri procesebi; amgvaria saqalaqo dasaxlebani, samrewvelo
centrebi da satransporto kvanZebi.
58
temaTa struqturis TviTaRdgenis meqanizmebis mdgomareobis
mixedviT. miCneulia, rom Tu zemoqmedeba exeba mxolod
biologiur komponents, geosistemas unarCundeba TviTaRdgenis
unari. TviTaRdgenis meqanizmis SenarCuneba SeuZlebelia, Tu: 1.
zemoqmedeba emTxveva an xels uwyobs (aZlierebs) uaryofiT
bunebriv procesebs (daWaobeba, damlaSeba, daxramva, erozia da
a.S.) 2. roca zemoqmedebas ganicdis ZiriTadi
landSaftwarmomqmneli komponenti anu reliefi da klimati (Ria
karieruli wesiT wiaRiseulis mopoveba, dateraseba, satransporto
magistralebis mSenebloba da a.S.); 3. erTi biocenozi ivleba meore,
eqvivalenturi biocenoziT. Tqmulis dadasturebad gamodgeba iseTi
aqtiuri sameurneo zemoqmedebis magaliTi, romelsac Zovebis
Sedegad ganicdis mTis mdelos (alpuri, subalpuri) an mTaTaSorisi
baris stepis mcenareulobiT warmodgenili landSaftebi. miuxedavad
imisa, rom intensiuri Zoveba upiratesad iwvevs mcenareulobis
saxeobrivi Semadgenlobis da niadagis zedapiris degradacias,
biomasis mniSvnelovan Semcirebas da sxva uaryofiT movlenebs,
am SemTxvevaSi landSaftis cvla ar aRiniSneba.
nebismieri xasiaTis zemoqmedebas SesaZlebelia mohyves
rogorc dadebiTi, ise uaryofiTi Sedegebi. yoveli, bunebisaTvis
eqstremaluri, zemoqmedeba iwvevs dinamiuri wonasworobis
darRvevas, komponentTa Soris sistemuri kavSirebis gardaqmnas,
struqturisa da funqcionirebis cvlas da a.S. zemoqmedebis Sedegebi,
miuxedavad zemoTaRniSnulisa, or aspeqtSi unda ganixilebodes:
pirveli – rogoraa SenarCunebuli zemoqmedebis Semdeg ama Tu im
landSaftis struqturul-funqcionaluri Taviseburebani da meore – rogor
asrulebs mocemuli landSafti socialur-ekonomikur funqcias. umetes
SemTxvevaSi, sazogadoebis socialur-ekonomikuri `moTxovna~ ar
iTvaliswinebs landSaftis potenciur SesaZleblobas (resursul
potencials). xSir SemTxvevaSi zemoqmedebis formebi
ganpirobebulia: warmoebis interesebiT, sameurneo an rekreaciuli
miznebiT, teqnikuri avariebiT, arasworad gaTvlili normebis
mixedviT saqmianobiT (satyeo meurneoba), gansazRvruli,
normirebuli saqmianobiT (romelic ar an ver iTvaliswinebs landSaftis
fonur mdgomareobas), arasasurveli zemoqmedebis aRkveTis
dagvianebiT da sxv. bunebrivi zemoqmedeba da misi Sedegebi
59
SeiZleba ganvixiloT ori formiT: pirdapiriT da arapirdapiriT. pirveli
SemTxveva eqstremaluri hidroTermuli pirobebis SemTxvevaSi
ganixileba (mag., gvalva, Warbi tenianoba), roca uSualod icvleba
biogeohorizontebi, Tumca sxva geomasebi (hidromasebi, fitomasebi,
pedomasebi) arapirdapiri saxiT TandaTanobiT saxesxvaobas
ganicdian. amis gamo, mniSvnelovania landSaftSi pasiuri da aqtiuri
faqtorebis, misi struqturis mdgradobis ganmsazRvreli
komponentebis gaTvaliswineba. landSaftSi pasiuria
reliefwarmomqmneli procesebi, aqtiuri – tenbrunva, biogeocikli da
mzis energiis transformacia da sxv. aqtiuri procesebis ZiriTadi
maxasiaTeblebis SenarCuneba zemoqmedebis formebis
ganmsazRvreli kriteriumi unda iyos. anTropogenuri
zemoqmedebisas gaTvaliswinebuli unda iqnas isic, rom landSafts
SeunarCundes TviTaRdgenis unari, raTa droulad aRdges sawyisi
mdgomareoba. es gansakuTrebiT exeba im landSaftebs, romlebic
resurswarmoebiTi da garemosaRmdgeni funqciiT gamoirCevian.
mag. Tuki gvsurs gaCexili tyis adgilze aRdges igive saxeobis
mcenareuloba, saWiroa mizanmimarTulad vimoqmedoT im axali
saxeobebis mimarT, romlebic meoradi tyeebisTvisaa
damaxasiaTebeli da romlebic xels uSlian pirveladi mcenareulobis
aRdgenas. zemoqmedeba unda ganixilebodes im SemTxvevaSi Tuki
igi
ganapirobebs landSaftis struqturuli, funqcionaluri, geofizikuri an
geoqimiuri maxasiaTeblebis saxecvlilebas. bunebrivi Tu
anTropogenuri zemoqmedebis ganxilvisas mxedvelobaSi unda iqnas
miRebuli landSaftis rogorc struqturul-funqcionaluri, aseve
komponentebis da komponentTSorisi urTierTkavSiris
mdgomareoba. komponentebisa da maTi urTierTkavSirebis
mdgomareoba mkafiod asaxavs landSaftze ama Tu im
zemoqmedebis Sedegebs, ris mixedviTac SesaZlebelia gakeTdes
movlenis ganviTarebis prognozi. yoveli komponentis mdgomareoba,
ganpirobebuli eqstremaluri zemoqmedebiT, pirdapir kavSirSia
nivTierebisa da energiis mudmivi cvlis procesTan
(funqcionirebasTan), romelTa xasiaTic, saboloo jamSi,
ganapirobebs landSaftis mdgomareobas. funqcionaluri TvalsazrisiT,
reliefis zedapiri nivTierebisa da energiis transformaciiT,
60
biokomponenti da niadagi – akumulaciiT, haerisa da wylis masebi –
`transportirebiT~ gamoirCeva.
anTropogenuri zemoqmedeba gansxvavdeba meurneobis for-
mebis mixedviT. amgvaria: sasoflo-sameurneo, teqnogenuri
(mrewveloba, mSenebloba, transporti da sxv.), teqnoekologiuri
(tyeebis eqspluatacia, xanZrebi da sxv.) rekreaciuli saqmianoba da
sxv.
anTropogenuri zemoqmedeba SesaZlebelia iyos sinqronuli
(erTdroulad ramdenime saxis – teritoriis mravalmxrivi gamoyenebis
SemTxvevaSi) an dublirebadi (roca erTi zemoqmedeba icvleba
meoreTi). sinqronuli zemoqmedeba ZiriTadad warmodgenilia
selitebur teritoriebze, iseT landSaftebSi, sadac erTdroulad
xorcieldeba sasoflo, satyeo da wylis meurneoba. dublirebadia
zemoqmedeba im regionebSi, sadac didia sezonuri sameurneo Tu
rekreaciuli datvirTva. amgvari landSaftebi ZiriTadad mTebSia
warmodgenili. sinqronuli zemoqmedebis arealad saqarTvelos
mTaTaSorisi baris landSaftebi unda CaiTvalos, sadac warmodgenilia
sazogadoebis mravalmxrivi sameurneo Tu socialuri saqmianoba,
Tavmoyrilia mosaxleobis udidesi nawili (90%), Seqmnilia
sacxovrebeli garemo, sawarmoo, sasoflosameurneo da satransporto
infrastruqtura da a.S. bunebriv landSaftebze ama Tu im saxis
anTropogenuri Semoqmedeba SesaZlebelia ganvixiloT misi
intensiobis, zemoqmedebis xarisxis mixedviT igi SeiZleba iyos
intensiuri, zomieri, eqstensiuri. intensiuri zemoqmedeba aRiniSneba
im regionebSi, sadac maqsimaluria mosaxleobis Tavmoyra,
sameurneo Tu rekreaciuli saqmianoba. intensiur zemoqmedebas
ganicdian msxvili saqalaqo dasaxlebis, maT maqsimalur
miaxloebaze da rekreaciul zonebSi warmodgenili landSaftebi.
intensiuri zemoqmedebis arealSi calkeuli rekreaciuli zonis
(gansakuTrebiT aRmosavleT saqarTveloSi) moqceva sadiskusioa,
radgan aq zemoqmedeba garkveuli periodulobiT (sezonurobiT)
xasiaTdeba, mas ar gaaCnia mudmivi xasiaTi da ar gamoirCeva
masStaburobiT. Tumca, q. Tbilisis rekreaciuli zonis landSaftur-
ekologiuri analizi gviCvenebs, rom amgvari zonebis landSaftTa
struqturisa da funqcionirebis xasiaTi pirdapir kavSirSia rekreantTa
moTxovnilebebTan. rekreaciul zonebSi warmodgenil geosistemebSi,
61
miuxedavad zemoqmedebis periodulobisa, mTlianadaa darRveuli
rogorc struqturuli Taviseburebani, ise geomasebis krebadoba da
Sesabamisad, funqcionirebis xasiaTi. es gansakuTrebiT exeba qveda
mTis muxnari, rcxilnar-muxnari (zogan wiwvnari) mcenareulobiT
warmodgenil da Sua mTis wiflnari, rcxilnar-muxnari, rcxilnari da
wiflnar-muqwiwviani (zogan wiwvnari) mcenareulobiT
warmodgenil landSaftebs. swored maT farglebSi, tradiciulTan
erTad, ukanasknel wlebSi Camoyalibda aRmosavleT saqarTvelos
ramdenime msxvili rekreaciuli regioni: Tbilisis sagareubno, algeTis,
bazaleT-Jinvalis da sionis. am regionebSi an saerTod Secvlilia
geosistemaTa vertikaluri Tu horizontaluri struqtura, ar ukeTes
SemTxvevaSi, SenarCunebulia imgvarad, rom miuxedavad sezonuri
zemoqmedebisa, ar eZleva TviTaRdgenis saSualeba.
intensiuria zemoqmedeba selitebur da samTamadno resursebis
mopovebis teritoriebze. isini garkveul landSaftis farglebSi
viTardebian, warmoadgenen rTul socialurekonomikur sistemebs,
romelTa funqcionirebac mizanmimarTuli da mudmivi
saqmianobiTaa ganpirobebuli.
intensiuria zemoqmedeba sasoflo-sameurneo saqmianobisas,
Tumca igi periodul xasiaTs atarebs. miuxedavad periodulobisa,
agroteqnikuri zemoqmedeba imdenad arsebiTia, rom agrarul
landSaftTa struqtura da funqcionireba mTlianadaa damokidebuli
amgvar zemoqmedebaTa mizanmimarTulebaze. agrolandSaftebSi
agroteqnogenuri zemoqmedeba mimarTulia sasurveli agrokulturis
mdgradi ganviTarebis SenarCunebis da mosavlianobis
uzrunvelyofisTvis. rac ufro naklebad Seesabameba agrokultura
landSaftur-ekologiur pirobebs, rac ufro naklebadmdgradia igi
garemo faqtorebisadmi, miT ufro intensiuria agroteqnikuri
zemoqmedeba, miT ufro ararentabeluria warmoeba. erTwliani an
mravalwliani agrokulturebiT dakavebul bunebriv-agrarul teritoriul
kompleqsTa landSaftur-geofizikuri mdgomareobebis dinamikis
SedarebiTi analizi gviCvenebs, rom miuxedavad zemoqmedebis
xanmokle xasiaTisa, maTi bunebrivi reJimi srul SesabamisobaSi
modis sawyisi landSaftis bunebriv reJimTan.
sasoflo-sameurneo savargulebis umetesoba Sereuli
62
tipis zemoqmedebas ganicdis, romlis masStaburobac pirdapir
kavSirSia agrokulturis SesabamisobasTan sawyisi bunebriv
landSaftis struqturasa da funqcionirebasTan. rac ufro miuRebelia
agrokulturis struqturul-eTologiuri maxasiaTeblebi sawyisi landSaftis
analogiur maCveneblebTan, miT ufro intensiuria anTropogenuri
zemoqmedeba. eqstensiuri anTropogenuri zemoqmedeba
dakavSirebulia
garemoSi `energetikuli narCenebis~ (xmauri, siTbo, radiaqtiuri
narCenebi, `teqnogenuri narCenebis~ (Txevadi – samrewvelo,
sayofacxovrebo da melioraciuli wylebi; gazobrivi – Wvartli, mtveri,
mZime metalebi), sayofacxovrebo narCenebis (nagavi, jarTi da sxv.)
gabnevasTan. anTropogenuri warmoSobis narCenebis bunebaSi
gabneva xorcieldeba meqanikuri, bunebrivi an Sereuli formiT.
narCenebis meqanikuri gadatana umeteswilad mizanmimarTul,
iSviaTad ki stiqiur xasiaTs atarebs. narCenebis bunebrivi
meqanizmebiT ganpirobebuli gabneva ZiriTadad qarebiT, mdinari
wyliTa da geodinamiuri procesebiTaa gamowveuli. Sereuli formis
SemTxvevaSi narCenebis gadatanis meqanikuri meqanizmi icvleba
bunebriviT. anTropogenuri warmoSobis narCenebi, miuxedavad
maTi
lokaluri gavrcelebisa da landSaftebze eqstensiuri zemoqmedebisa,
xasiaTdebian mniSvnelovani raodenobiT, garkveuli koncentraciiT
da nivTierebisa da energiis transformaciaSi mniSvnelovani roliT.
amgvari viTareba ganapirobebs mocemuli teritoriis konkretul
landSaftur-geoqimiur mdgomareobas, rac saboloo jamSi
moqmedebs rogorc landSaftur-geofizikur, aseve struqturul-
funqcionalur ma-
63
xasiaTeblebze. narCenebis gabneva cvlis ekologiur garemos,
landSaftis calkeul komponentTa gamoyenebiT daniSnulebas,
amcirebs rekreaciul-esTetikur mxares, ganapirobebs samedicino-
geografiuli viTarebis gamwvavebas, sacxovrebeli garemos
gauaresebas da xSir SemTxvevaSi – mosaxleobis iZulebiT
migracias. msoflios maRalganviTarebul qveynebSi udidesi
yuradReba eqceva im samuSaoebs, romlebic narCenebis garemoSi
gabnevis winaaRmdegaa mimarTuli. samecniero gamokvlevebis
Sedegad dadgenilia, samrewvelo Tu sayofacxovrebo narCenTa 150-
mde saxeoba upirobo meqanikur an qimiur gadamuSavebas
moiTxovs.
anTropogenuri zemoqmedebis Sefaseba unda uswrebdes
sameurneo Tu socialuri proeqtebis dagegmva-ganxorcielebas.
dasavleTis samecniero Tu sameurneo organizaciebisTvis amgvari
midgoma Cveulebriv procedurad iqca, rac Tanadroulad landSafturi
dagegmarebis umniSvnelovanesi safexuria. Sefaseba xorcieldeba
nebismieri sameurneo saqmianobis dagegmvisas. dasavleTis
dagegmarebiTi profilis organizaciebisaTvis arsebiTia
sazogadoebrivi azris Seswavlac, rac anTropogenuri zemoqmedebis
Sefasebis mniSvnelovan kriteriumad iTvleba. swored
sazogadoebrivi azris gaTvaliswinebiT ganixileba amerikul
geografiul skolaSi peizaJis an landSaftis garegani saxis Secvla
garemos gabinZurebis iseTive xarisxad, rogoricaa haeris, wylisa da
niadagis dabinZureba.
anTropogenur zemoqmedebas, upirveles yovlisa, lan-
dSaftis geoqimiur ciklSi Seaqvs garkveuli koreqtivebi, rac saboloo
jamSi mis geofizikur balansSic aisaxeba. atmosferodan niadagSi an
mcenareTa zedapirze moxvedrili teqnogenuri naerTebi cvlis
fitomasis warmoqmnis, stabilizaciisa da gardaqmnis process, xels
uwyobs sxva fitocenozis ganviTarebas. agroqimiuri preparatebis
(sasuqebis, pesticidebi da sxv.) gamoyeneba niadagSi cvlis mis
reaqcias, biogenur elementTa balanss, niadagis mikroorganizmTa
saxeobriv Semadgenlobas, ris Sedegadac icvleba niadaguri te nis
xasiaTi da organuli nivTierebebis gardaqmnis bunebrivi procesebi.
-
64
teqnogenuri narCenebis gabnevisa da gavrcelebis raionebSi maRali
mdgradobiT gamoirCeva farTofoTlovanTa zogierTi (muxa, wifeli,
nekerCxali) saxeoba, naklebi mdgradobiT wiwvovnebi (naZvi,
fiWvi) da sxva farTofoTlovnebi (muryani, aryi, rcxila).
eqstremalur bunebriv movlenaTa mimdinareoba mravalmxrivi,
mravalferovani da regionalurad gansxvavebulia. maTi Sedegebi
pirdapir kavSirSia landSaftis struqturulfunqcionalur, eTologiur
TaviseburebebTan da mdgradobis xarisxTan. calkeul SemTxvevebSi
isini mTlianad cvlian aRniSnul maxasiaTeblebs. Tumca amgvari
movlenebi (semiariduli mdgomareoba, didTovlianoba da zvavebi,
gravigenuli nakadebi, intensiuri naleqebi da Camonadeni) mTis
landSaftTa araerTi saxisTvisaa damaxasiaTebeli, rac unda
ganixilebodes rogorc eTologiuri cvlis meqanizmi.
65
termini mdgradoba geografiul literaturaSi teqnikidan movida,
mas Semdeg: rac araerTgzis aRiniSna bunebaze sameurneo
zemoqmedebis uaryofiTi Sedegebi; roca saWiro gaxda bunebriv
kompleqsebze zemoqmedebis zRvaris dadgena; roca aucilebeli
gaxda geosistemaTa TviTregulirebis meqanizmebis gamovlena; roca
garemos dacva da racionaluri bunebaTsargebloba TiTqmis gaigivda
bunebrivi sistemebis TviTaRdgenis SenarCunebasa da dacvasTan.
landSaftTa mdgradobis Seswavla erT-erTi ZiriTadi sakiTxia
geoekologiur gamokvlevebSi. garda amisa, landSaftTa mdgradobis
ganxilva TviT landSaftmcodneobis ganviTarebis Sedegi iyo, rac
ganapiroba sxvadasxva sameurneo Tu bunebaTsargeblobis
RonisZiebaTa normirebis kriteriumebis dadgenam da
gaTvaliswinebam. amis gamo, gasagebia, misi rogorc Teoriuli, ise
meTodologiuri da gamoyenebiTi (praqtikuli) daniSnuleba. klasikuri
ganmartebis Tanaxmad, landSaftis mdgradoba aris misi unari,
SeinarCunos struqtura da funqcionirebis xasiaTi sivrcesa da droSi
garemo faqtorebis cvlilebisas, daubrundes pirvandel mdgomareobas,
unari – aRiqvas zemoqmedeba sistemis rRvevis gareSe,
SeinarCunos socialur-ekonomikuri funqcia, Tviseba, SeinarCunos
struqtura, funqcionireba da eTocikli sxvadasxvagvari
zemoqmedebisas.
landSaftTa mdgradi mdgomareobis, dinamiuri wonasworobis
SenarCuneba sapirispiro Zalebis urTierTdamokidebulebis Sedegad
miiReba. sistemis, kompleqsis farglebSi erTerT Semadgenel
elementze (komponentze) zemoqmedeba aisaxeba rogorc sxva
komponentebis, is mTlianad sistemis mdgomareobaze, rasac
mohyveba misi struqturis an funqcionirebis arsebiTi (uaryofiTi) an
araarsebiTi saxecvlileba. yovel konkretul SemTxvevaSi
mniSvnelovania rogorc sistemis, ise misi Semadgeneli elementebis
Semdgomi mdgomareoba, lan dSaftur-ekologiuri da landSaftur-
eTologiuri Taviseburebani, zemoqmedebis periodi, forma, xasiaTi
da sxv. amgvari mravalferovneba amcirebs eqspediciur, savele
gamokvlevaTa Sedegebis xarisxs, moiTxovs specialur, stacionalur
gamokvlevebs, rac mniSvnelovani samecniero problemaa. viTarebas
-
66
arTulebs isic, rom umeteswilad landSaftTa mdgomareobis cvla ar
niSnavs imas, rom sistema aramdgradia. Tuki amgvari cvla
invariantuli struqturis ZiriTadi maxasiaTeblebis fonze
mimdinareobs, maSin saqme gvaqvs landSaftis bunebriv reJimTan
(ciklTan) an ubralod, eTociklTan. mdgradobis Seswavla
garTulebulia imis gamoc, rom igi ukavSirdeba misi TviTregulirebis
sakiTxebs. aRsaniSnavia, rom TviTregulirebis Seswavla
landSaftmcodneobaSi jer mxolod Teoriuli, ukeTes SemTxvevaSi,
eqsperimentaluri saxisaa. geosistemaTa mdgradoba aseve ar
ganixileba klimatis, an nivTierebisa da energiis Tanamedrove
teqnologiuri cvlilebis fonze.
aseve sainteresoa landSaftTa mdgradobis ganxilva
anTropogenuri zemoqmedebis, sameurneo aqtivobis sxvadasxva
etapze, garkveuli socialur-ekonomikuri formaciis farglebSi. es metad
saintereso sakiTxia. Teoriuli TvalsazrisiT SeiZleba aRiniSnos, rom
geosistemaTa mdgradobis gauTvaliswineblobis SemTxvevaSi,
masStabur sameurneo RonisZiebaTa Sedegebi ukureaqciis saxiT
ubrundeboda sazogadoebas, regionisa Tu qveynis socialur-
ekonomikur viTarebas. cnobilia araerTi magaliTi imisa, roca
bunebrivi procesebis gauTvaliswineblobas, geosistemaTa
Semadgeneli komponentebis mdgradi Tanaarsebobis darRvevas
rogor mohyolia katastroful movlenaTa (gaudabnoeba, wyaldidoba,
mewyruli procesebi da a.S.) ganviTareba.
arsebobs garkveuli mosazreba imis Sesaxebac, rom rac
ufro mWidroa sistemuri urTierTkavSirebi (an
urTierTdamokidebuleba) geosistemis farglebSi, miT ufro
aramdgradia igi. subieqturia is mosazrebac, romlis mixedviTac
amgvari kavSirebis romelime rgolis rRveva iwvevs struqturis,
saboloo jamSi ki mdgradi mdgomareobis degradacias. sxva
mosazrebiT, arsebobs pirdapiri kavSiri landSaftis struqturis
sirTulesa da mdgradobas Soris, romlis mixedviT, rac ufro martivia
struqtura, miT ufro naklebmdgradia landSafti.
gacilebiT rTulia mdgradobis ganxilva transformire-
buli, xelovnurad Seqmnili im landSaftebisTvis, romlebic
mizanmimarTuli sameurneo saqmianobis Sedegadaa miRebuli.
67
amgvar geosistemaTa mdgradoba mTlianadaa damokidebuli
anTropogenur da bunebriv zemoqmedebaTa intensiobasa da
formebze, mezobeli geosistemebis mdgradobaze, sameurneo
RonisZiebaTa xarisxze da sxv. aramdgradad bunebriv-
anTropogenuri faqtorebiT funqcionirebadi geosistema SeiZleba
CaiTvalos im SemTxvevaSi, Tuki ar xerxdeba misi
struqturuleTologiuri maxasiaTeblis SenarCuneba, Tuki igi kargavs
unars, Seasrulos gansazRvruli socialur-ekonomikuri funqcia.
gasagebia, rom transformirebul landSaftebSi struqturul-
eTologiuri Taviseburebebis SenarCuneba xorcieldeba an
SesaZlebelia ganxorcieldes mxolod mudmivi, mizanmimarTuli
sameurneo saqmianobis Sedegad. winaaRmdeg SemTxvevaSi
landSaftis mdgradoba ukiduresobamde mcirdeba, mis
mdgomareobaze SesaZlebelia gavlena iqonios bunebrivi procesebis
umniSvnelo cvlam, amindis gauaresebamac ki. SedarebiT mdgradi
anTropogenuri landSafti SesaZlebelia Seiqmnas maSin, roca igi an
eqvivalenturia bunebrivi landSaftisa, anda anTropogenur
zemoqmedebaTa xasiaTi emTxveva bunebriv procesTa
mimdinareobis xasiaTs.
landSaftebze anTropogenuri zemoqmedebis formebi
calkea ganxiluli. Tumca mdgradobis gansazRvrisTvis
mniSvnelovania amgvar zemoqmedebaTa xarisxis dadgena
konkretuli landSaftisaTvis. landSaftis struqturisa da
funqcionirebidan gamomdinare, sxvadasxva saxis zemoqmedeba
sxvadasxva SedegebiT iqneba warmodgenili. magaliTad, xanZari
nebismieri fitogenuri struqturis mqone landSaftisaTvis er Tnairi
SedegiT – fitogenuri struqturis sruli degradaciiTa da ganadgurebiT
mTavrdeba, amgvari zemoqmedebisadmi isini aramdgradi arian.
Tumca, Tuki gaviTvaliswinebT TviTaRdgenis siCqares, maSin
stepuri landSaftebi saSualodmdgradad SeiZleba CaiTvalos, xolo tyis
landSaftebi – aramdgradad.
landSaftTa mdgradoba damokidebulia rogorc zemoqme-
debis garegan formebze, aseve geosistemaTa agebulebasa da
komponentSorisi kavSirurTierTobebis simtkiceze. magaliTad, Tuki
-
68
geosistema warmodgenilia yvela komponentiT, Camoyalibebuli
struqturiTa da komponentSorisi kavSirebiT, aseTi geosistema
gacilebiT mdgradia garemo zemoqmedebisadmi (gansakuTrebiT
bunebrivi xasiaTis), vidre isini, romlebSic aRniSnuli
maxasiaTeblebi formirebis procesSia (tyeebis gaCexvis, zvavis,
Rvarcofis an mewyeris Sedegad degradirebuli teritoria,
wyalsatevebis donis ryevis Sedegad gaSiSvlebuli ferdobi, msxvili
satransporto komunikaciebis mimdebare, zonebi da sxv.).
landSaftebSi mikroklimati, haerisa da wylis masebi
umniSvnelovanes `funqciur~ komponentebad SeiZleba miviCnioT.
maTi xasiaTi da urTierTdamokidebuleba mniSvnelovanwilad
ganapirobebs nivTierebisa da energiis transformaciis da
Sesabamisad, funqcionirebis xasiaTs. yvelaze mdgradi (reliefi,
geologiuri agebuleba) da yvelaze `funqciuri~ komponentis (haeris
masebi, mikroklimati) gardaqmna mTlianad ganapirobebs
struqturuli mdgradobis rRvevas, iseTi meoradi struqturis
Camoyalibebas, romelSic bunebrivi kavSirurTierTobebi
maqsimaluradaa darRveuli.
yvela SemTxvevaSi, transformirebul geosistemaTa
mdgradoba SesaZlebelia gavaigivoT maT mier socialur-ekonomikur
funqciaTa Sesrulebis xarisxTan. transformirebuli geosistema
SeiZleba CaiTvalos mdgradad, Tuki igi srulfasovnad asrulebs masze
dakisrebul sazogadoebriv moTxovnas, Tuki igi inarCunebs ama Tu
im funqcias nebismieri saxis endogenuri zemoqmedebis
SemTxvevaSi.
mTian teritoriebze bunebrivi zemoqmedebisadmi mdgradobis
xarisxis gansazRvris erT-erTi mniSvnelovani faqtori migraciis
reJimi, ferdobebis daxriloba da eqspoziciaa. maRali mdgradobiT
gamoirCevian is bunebriv-teritoriuli kompleqsebi, romlebisTvisac
damaxasiaTebelia avtonomiuri da subakvaluri reJimi, umniSvnelo
daxriloba (0-150) da is landSaftebi, romlebic warmodgenili arian
CrdiloeTis an aRmosavleTis eqspoziciis ferdobebze.
mdgradobis ganxilvisas mniSvnlovania davadginoT is, Tu
landSaftis konkretulad romeli komponenti ganicdis pirdapir an irib
zemoqmedebas, ganvsazRvroT am komponentis funqcia da
69
mdgradoba mocemul momentSi, gavukeToT prognozi misi da
komponentT Sorisi kavSirebis transformacias. prof. n. solncevis
komponentTa cnobili rigis gaTvaliswinebiT, rogorc bunebriv, aseve
sacvlil teritoriul kompleqsebSi landSatur – geofizikuri
komponentebi funqciis mixedviT ganlagebulia Semdegnairad: L
(liTomasebi) A (aeromasebi) H (hidromasebi) S (pedomasebi)
B (biomasebi: P fitomasebi Z zoomasebi). aRniSnul sqemaSi
isriT () naCvenebia ZiriTadi urTierTkavSirebis Tanmimdevroba.
sqemis mixedviT, niadagis transformacia ganpirobebs biologiuri
komponentis mniSvnelovan saxecvlas, nawilobriv hidromasebis,
umniSvnelod ki aeromasebis transformacias. vertikaluri struqturis
komponenturi Semadgenlobis ganxilvis SemTxvevaSi aranakleb
TvalsaCinod ikveTeba komponentTa funqciuri Taviseburebani. am
SemTxvevaSi prof. n. solncevis rigi principialurad icvleba, rac
landSaftis fundamentidan vertikaluri agebulebis principiT
Semdegnairadaa warmodgenili: LSHPZMA.
vertikaluri struqturis warmodgenil sqemaSi mezofi-
luri mcenareulobiT warmodgenil bunebriv-teritoriul kompleqsis
mdgradoba ori: bioturi da abioturi faqtorebisa da struqturis
urTierTdamokidebulebis mixedviT ganixileba, rac geosistemis
vertikaluri komponentTSorisi mdgradobis dadgenis aucilebeli
pirobaa. bioturi struq turisa da abioturi komponentebis
urTierTdamokidebulebis arealSi struqturis mdgradobis
ganmsazRvrelia misi yvelaze mZlavri, fitogenuri (P) komponenti,
xolo danarCen komponentebs (A,H,M,Z) naklebi siZlavre, naklebi
roli da Sesabamisad, mdgradobis ganmsazRvreli naklebi funqcia
gaaCniaT. da piriqiT, abioturi struqturiTa da bioturi komponentis
urTierTdamokidebulebis arealSi struqturis mdgradobis
ganmsazRvrelia pedomasebi (S) nawilobriv liTomasebi (L) da
hidromasebi (H), danarCen komponentebs (Z, P) ki mdgradobis
umniSvnelo funqcia gaaCniaT.
landSaftis mdgradobis gansazRvris kriteriumebi
70
mdgradobis kategoriebi gamoiyofa bunebrivi landSaftebis
Tanamedrove mdgomareobis, SesaZlo anTropogenuri
zemoqmedebis Sedegebis da ekologiuri wonasworobis
SenarCunebis xarisxis gaTvaliswinebiT. mdgradobis xarisxi
landSaftis individualuri maCvenebelia, romelic icvleba droSi da
damokidebulia anTropogenuli da bunebrivi zemoqmedebis
Taviseburebebze.
mdgradobis gansazRvris ZiriTadi kriteriumebia: relie-
fis daxriloba, migraciis reJimi, geologiuri agebuleba, geodinamiuri
procesebis xasiaTi, ferdobebis eqspozicia, landSaftis Tanamedrove
mdgomareoba, landSaftis vertikaluri struqturis sirTule, niadagis
simZlavre da meqanikuri Sedgeniloba, danestianebis xarisxi da
reliefis tipi. maT mixedviT SeiZleba gamoiyos:
1. mdgradi teritoriebi – reliefis daxriloba – 0-10 0,
migraciis reJimi – avtonomiuri da superakvaluri, geologiuri
agebuleba – kristaluri qanebi, geodinamiuri procesebi – ar
SeiniSneba, eqspozicia – CrdiloeTi, landSaftis Tanamedrove
mdgomareoba – praqtikulad ucvleli, niadagis simZlavre da
meqanikuri Sedgeniloba – mZlavri da Tixnari, reliefis tipi –
dabali da saSualo mTis akumulaciuri.
71
gamoyenebis forma – nebismieri qmedeba, teritoriis kritikul
ekologiur zRvramde.
2. saSualod mdgradi teritoriebi – reliefis daxriloba – 11-20 0,
migraciis reJimi – transeluviuri da eluviur-akumulaciuri, geologiuri
agebuleba – kristaluri da metamorfuli qanebi, geodinamiuri procesebi
– TiTqmis ar SeiniSneba, eqspozicia – CrdiloeTi da Crdilo-
dasavleTi, landSaftis Tanamedrove mdgomareoba – umniSvnelod
Secvlili, niadagis simZlavre da meqanikuri Sedgeniloba – saSualo
simZlavris da Tixnari, reliefis tipi – dabali mTis eroziul-akumulaciuri
da saSualo mTis denudaciuri. gamoyenebis forma – nebismieri
qmedeba, ganpirobebuli sazogadoebrivi saWiroebiT, saSualo
intensivobiT.
3. naklebad mdgradi teritoriebi – reliefis daxriloba – 21-30 0,
migraciis reJimi – transeluviuri da eluviur-akumulaciuri, geologiuri
agebuleba – metamorfuli qanebi, geodinamiuri procesebi –
SeiniSneba mcire fragmentebis saxiT, eqspozicia – Crdilo-dasavleTi
da Crdilo-aRmosavleTi, landSaftis Tanamedrove mdgomareoba –
saSualod Secvlili, niadagis simZlavre da meqanikuri Sedgeniloba –
saSualo simZlavris da Tixnar-qviSnari, reliefis tipi – saSualo mTis
eroziuli da eroziul-denudaciuri. gamoyenebis forma – garkveuli
qmedeba, ganpirobebuli socialuri saWiroebiT, dabali intensivobiT.
4. saSualod aramdgradi teritoriebi – reliefis daxriloba – 31-
450, migraciis reJimi – transeluviuri, geologiuri agebuleba –
metamorfuli da adviladSladi qanebi, geodinamiuri procesebi –
aqtiurad viTardeba 10-100 wlis manZilze, eqspozicia – samxreT-
dasavleTi da samxreT-aRmosavleTi, landSaftis Tanamedrove
mdgomareoba – Zlier Secvlili, niadagis simZlavre da meqanikuri
Sedgeniloba – mcire simZlavris da Tixnar-qviSnari, reliefis tipi –
saSualo da maRali mTis eroziul-denudaciuri. gamoyenebis forma –
garkveuli qmedeba, gansakuTrebuli aucileblobis SemTxvevebSi.
5. aramdgradi teritoriebi – reliefis daxriloba – 45 0-ze meti,
migraciis reJimi – transeluviuri, bedlendebi, kldeebi, geologiuri
agebuleba – adviladSladi qanebi, geodinamiuri procesebi – aqtiurad
viTardeba 10 wlis manZilze, eqspozicia – samxreTi, landSaftis
Tanamedrove mdgomareoba – praqtikulad gardaqmnili, ekocidirebuli
an erodirebuli, niadagis simZlavre da meqanikuri Sedgeniloba –
72
mcire simZlavris da qviSnari, reliefis tipi – saSualo da maRali mTis
eroziul-denudaciuri, denudaciuri da paleoglacialuri. gamoyenebis
forma – qmedebebis gareSe.
75
potencialis umniSvnelo maCveneblebiT gamoirCevian
transakumulaciuri da transeluviuri migraciis mqone geosistemebi.
garda migraciis reJimisa, landSaftis wylis resursul
potencialze pirdapir kavSirSia misi geologiuri agebuleba, reliefis
daxriloba, eqspozicia, niadagis simZlavre da meqanikuri
Sedgeniloba, notio haeris masebis mimarT ganlageba, teritoriis
damokidebuleba eroziis bazisis mimarT da sxva.
landSaftis wylis resursul potencialze mkafiod metyvelebs
zedapiruli Camonadenisa da miwisqveSa wylebis geografiuli
ganawilebis Taviseburebani. saqarTveloSi wylis resursuli potencialiT
gamoirCevian saSualo mTis tyis landSaftebi (gansakuTrebiT
dasavleT saqarTveloSi), mcire potencialiT ki aRmosavleT
saqarTvelos ukiduresi samxreT-aRmosavleTi nawili da TrialeTis
qedis Crdilo da aRmosavleTi ferdobebi.
landSaftis wylis energetikuli potencialis formireba, garda
naleqebis transformaciisa, dakavSirebulia mcenareul formaciaze,
qvefenili zedapiris xasiaTze, mzis energiis transformaciaze da sxv.
potencialis amgvari formiT mTel saqarTveloSi gamoirCeva subalpuri
da alpuri landSaftebi (garda samxr. saqarTvelos landSaftebisa). aq
naleqebis saSualo raodenoba 1200-2500 mm-ia, igi warmodgenilia
balaxeulobiT, gaaCnia mkveTrad daxrili reliefi, axasiaTebs Tovlis
mZlavri da stabiluri safari, aorTqlebis umniSvnelo (300-500 mm)
maCveneblebi da mniSvnelovani (1000-2000 mm/wl) jamuri
Camonadeni.
– mineraluri potenciali _ dakavSirebulia sasargeblo
wiaRiseulis (mineraluri resursebis) geografiuli (landSafturi)
ganawilebis TaviseburebebTan. mineraluri potencialis detaluri
landSafturi ganawilebis TaviseburebaTa gamovlena saintereso
samecniero problemaa, Tumca misi analizi (garda saTbob-
energetikuli resursebisa), garkveuli geografiuli kanonzomierebebis
gamovlenis saSualebasac iZleva.
– energetikuli potencialSi landSaftis mier an mis wiaRSi
kvlavwarmoebuli an transformirebuli sameurneo daniSnulebis
energia unda vigulisxmoT. landSaftTa energetikul potencialSi unda
ganixilebodes transformirebuli wylis energetikuli potenciali, saTbob-
energetikuli resursebis (navTobi, qvanaxSiri, gazi, torfi, sawvavi
76
fiqlebi) raodenobriv-xarisxobrivi Taviseburebani, SeSis damzadebis
da moxmarebis, helio da qaris energiis gamoyenebis saSualebani.
aqve SeiZleba saubari geoTermul energiazec, Tumca igi sruliadac ar
emorCileba landSafturi diferenciaciis princips.
saTbob-energetikuli resursebiT mTaTaSorisi baris vakisa da
gorak-borcvebis subtropikuli semiariduli (aRm. saqarTveloSi) da
subtropikuli humiduri (dasavleT saqarTveloSi) gamoirCevian.
fitomasis maqsimaluri maCveneblebi saSualo mTis wiflnar-
muqwiwvian, wiwvovan da farTofoTlovani (muxnariT)
mcenareulobiT warmodgenil landSaftebs axasiaTebs, helioresursebiT
aRmosavleT saqarTvelos vakis, gorak-borcvebis da dabali mTis
subtropikuli semiariduli, samxreT saqarTveloSi – mTis qvabulis
zomierad semiariduli da maRali mTis mdelos, dasavleT saqarTveloSi
ki maRali mTis subalpuri da alpuri mdelos landSaftebi gamoirCevian
(aq weliwadSi uRrublo dReTa ricxvi 25%-s aRwevs). qaris
resursebiT mdidaria mTaTaSorisi baris mdinareTa xeobebSi,
dasavleT da aRmosavleT saqarTvelos mijnaze (saSualo mTis
zomierad Tbili wiflnari tyis) da samxreT saqarTvelos vulkanuri
platos zomierad semiariduli landSaftebi.
91
struqturul-funqcionaluri Taviseburebani, gakeTdes srulyofili
geoekologiuri prognozi. swavleba biosferos da noosferos Sesaxeb
swavleba aerTianebs araerT samecniero mimarTulebas,
romelic ukavSirdeba dedamiwaze zogadad sicocxlis, kerZod ki
biosferos ganviTarebis sivrce-droiTi Taviseburebebis axsnas,
biosferos kavSiris Seswavlas aracocxal samyarosTan, biosferos rolis
dadgenas geografiuli garsis funqcionirebaSi, biosferoSi mimdinare
geografiuli procesebis Seswavlas.
swavlebis mixedviT, biosfero TanadaTan gadadis noosfe-
roSi (anu “moazrovne sferoSi” – idea da termini ekuTvnis rus
mecniers v. vernadskis), riTac fiqsirdeba sazogadoebis
umniSvnelovanesi roli bunebriv movlenebsa da procesebSi, maTi
urTierTkavSiris masStabebi, geografiuli garsis ganviTarebis
Tanamedrove mdgomareoba, adamianis roli garemos gardaqmnaSi _
rogorc axali “geologiuri movlena”. noosfero (sxva ganmartebiT –
teqnosfero, anTroposfero, sociosfero) miiCneva biosferos
ganviTarebis umaRles safexurad. geografiaSi noosfero
urTierTdakavSirebuli fenebis saxiT: “adamiani – buneba –
sazogadoeba” ganixileba. swavlebam noosferos Sesaxeb biZgi misca
iseTi samecniero mimarTulebebis ganviTarebas, rogoricaa adamianis
ekologia, samedicino geografia da sxv.
swavleba bunebaTsargeblobis Sesaxeb
racionaluri bunebaTsargebloba aucilebloba, bunebrivi
garemos da bunerivi resursebis optimaluri gamoyeneba samecniero
da praqtikuli profilis amocanaa, romelic gansakuTrebuli simwvaviT
XX saukunis 70-iani wlebidan dadga dRis wesrigSi.
bunebaTsargeblobaSi igulisxmeba qmedeba, romelic ukavSirdeba
bunebis dacvas, gamoyenebasa da gardaqmnas momavali
Taobebisadmi misi maqsimalurad pirvandeli saxiT SenarCunebis
mizniT, sazogadoebasa da bunebas Soris harmoniuli wonasworobis
SenarCunebis gziT. bunebaTsargebloba, Sedegebis mixedviT,
SeiZleba iyos racionaluri da iracionaluri, intensiuri da eqstensiuri, rac
TvalsaCinod asaxavs sazogadoebis ganviTarebis dones. racionaluri
bunebaTsargeblobisas maqsimalurad SenarCundeba bunebrivi
potenciali. bunebaTsargebloba warmodgenilia or ZiriTadi da
urTierTdakavSirebuli mimarTulebis – bunebrivi resursebis (garemos)
92
gamoyenebis da garemos dacvis saxiT. racionaluri
bunebaTsargebloba SesaZlebelia ganxorcieldes araerTi midgomis
safuZvelze, romelTagan mniSvnelovania: socialur-ekonomikuri,
samarTlebrivi, teqnikur-ekonomikuri, ekologiuri da sxv.
bunebaTsargeblobis mimarTulebiT araerTi samecniero
mimarTuleba ganviTarda, romelTa Soris ZiriTadia
bunebaTsargeblobis geografia (bunebrivi garemos optimizacia,
bunebrivi resursebis gamoyenebis geografia, bunebaTsageblobis
socialur-ekonomikuri Sedegebis kvleva, landSafturi arqiteqtura da
dagegmareba).
swavleba msoflio okeanis Sesaxeb
msoflio okeane ZiriTadad sabunebismetyvelo samecniero
mimarTulebebis (fizika, qimia, biologia, geologia) Seiswavleba,
Tumca misi bunebaTsargeblobiTi problemebi moiTxovda iseTi
mimarTulebebis ganviTarebas, rogoricaa msoflio okeanis ekonomika
da geografia. msoflio okeanis geografia, gansakuTrebiT misi fizikur-
geografiuli nawili, mWidro kavSirSia okeanologiasTan, romelic erT-
erTi uZvelesi samecniero mimarTulebaa.
swavleba kulturul mcenareTa warmoSobis Sesaxeb
msoflioSi kulturul mcenareTa warmoSobis 8 ZiriTadi
keraa (centraluri meqsika, peru-ekvadori-bolivia, brazilia-paragvai,
xmelTaSuazRvispireTi, wina azia, abisinia, centraluri azia-CineTis,
indoeT-malais), romelTa Seswavla xorcieldeba maTi formirebis,
ganviTarebis da gavrcelebis geografiuli (bunebrivi), istoriuli da
socialur-ekonomikuri faqtorebis analizis gziT.
swavleba niadagis (pedosferos) Sesaxeb
pedosfero pirobiTi terminia, radgan niadagi ar warmoadgens
geografiul garsSi sayovelTaod gavrcelebul bunebriv komponents da
gaaCnia diskretuli xasiaTi. igi ar gvxvdeba okeaneebisa da zRvebis
fskerze, nivalur zonaSi da civ sartyelSi, udabnoebSi da sxv. niadags
xatovnad “bunebis sarkes” uwodeben, radgan masSi aisaxeba
globaluri, regionuli da lokaluri bunebrivi movlenebi da procesebi.
geografiul garsSi niadagebis gavrcelebas kargad gamoxatuli
geografiuli – ganeduri (zonaluri) da simaRlebrivi (azonaluri) xasiaTi
aqvs. geografiaSi swavleba niadagis Sesaxeb (rac mWidro kavSirSia
93
geologiasTan, botanikasTan, qimiasTan, fizikasTan, agronomiasTan)
ganviTarda niadagebis geografiis saxiT.
swavleba tyeebis Sesaxeb
swavleba tyeebis Sesaxeb biologiaSi ganviTarda sami ZiriTadi
mimarTulebiT (tyeebis saxeobaTa biologia, nargaobaTa biologia,
swavleba nargaobaTa tipebis Sesaxeb), romlebic mWidro kavSirSia
geografiasTan. mcenareuloba (tyeebi) biosferos nawilia, romelTa
ganviTarebis Taviseburebani araerT geografiul faqtors (geografiul
mdebareobas, adgilis simaRles, haeris temperaturas, naleqebis
raodenobas da xasiaTs, niadagebs, geologiur agebulebas)
ukavSirdeba. mTian regionebSi tyeebis ganviTarebaze, garda
aRniSnulisa, moqmedebs espozicia da geodinamiuri procesebi.
Tanamedrove msoflioSi Zalze aqtualuria tyiani teritoriebis
SenarCunebis da aRdgenis problema, raSic aqtiur monawileobas
geografiac Rebulobs (landSaftur-ekologiuri gamokvlevebis saxiT).
swavleba mTiani teritoriebis Sesaxeb
mTiani regionebi gamoirCeva specifikiT, romelic ukavSirdeba
geografiul, ekologiur, socialur-ekonomikur, eTnografiul, kulturul da
sxva Taviseburebebs. msoflios araerT regionSi SeimCneva mTiani
teritoriebis swrafi aTvisebis procesi, rasac ekologiuri problemebis
gamwvaveba da ekologiuri migracia mosdevs. amis gamo, specifikur
damokidebulebas moiTxovs mTiani qveynebis bunebaTsargebloba,
rac ZiriTadad misi aramdgradi bunebriv garemoTia ganpirobebuli.
mTiani teritoriebis geografiuli Seswavla misi geoekologiuri, socialuri
da ekonomikuri problemebis warmoCenis winapirobaa. swavleba
mTiani teritoriebis Sesaxeb faqtiurad ukavSirdeba amgvar regionebSi
bunebrivi da sazogadoebrivi movlenebis da procesebis kompleqsur
Seswavlas da Sefasebas.
swavleba geografiuli garemos Sesaxeb
geografiul garemoSi ZiriTadad moiazreba adamianis
sacxovrebeli garemo an saqmianobis areali, ris gamoc mis
TaviseburebaTa kvlevaze (kvlevis obieqtTan dakavSirebiT) pretenzia
gaaCnia araerT mecnierebas. geografiuli mecnierebis mier garemo
miCneulia bunebrivi garemos sinonimad, romelic transformirebulia
adamianis sameurneo saqmianobis Sedegad da romelSic sxvadasxva
xarisxiTaa SenarCunebuli bunebrivi meqanizmebi. arsebobs garemos
94
sxvagvari terminologiuri gagebac. magaliTad, garemomcveli garemo,
anTropogenuli garemo da sxv.
geografiuli TvalsazrisiT, garemo viTardeba rogorc bunebrivi, ise
sazogadoebrivi an Sereuli saxis procesebiT. mudmivad izrdeba
transformirebuli bunebrivi garemos masStabebi, rac mosaxleobis
zrdasTan da sasicocxlo sivrcis aTvisebasTanaa dakavSirebuli.
amJamad geografiul garemoSi arsebobs iseTi geografiuli obieqtebic
(saqalaqo aglomeraciebi, samrewvelo kompleqsebi da satransporto
kvanZebi), romlebic praqtikulad funqcionireben bunebrivi
procesebidan izolirebulad, sazogadoebis moTxovnebis Sesabamisad.
swavleba geosistemaTa Sesaxeb
swavleba ganviTarda XX saukunis 60-ian wlebSi da
ukavSirdeba geografiaSi sistemuri azrovnebis ganviTarebas,
geografiul procesTa sistemuri axsnis mcdelobas. geosistemaSi
moiazreba teritoria, sadac warmodgenilia da mWidro
urTierTkavSirSia garemos rogorc bunebrivi, ise socialur-
ekonomikuri da demografiuli elementebi. termini xSirad igivdeba
bunebriv-teritoriul kompleqsTan, rac araswori interpretaciaa.
geosistema ganixileba rogorc globalur, ise regionul da lokalur
doneze. igi geografiuli mimarTulebebis integraciis mniSvnelovan
arealad miiCneva. swavleba geosistemaTa Sesaxeb jer fizikur-
geografiul, Semdgom socialur-ekonomikur, amJamad ki
zogadgeografiul swavlebaTa Soris ganixileba.
swavleba geoekologiis Sesaxeb
termini ekologia biologiis wiaRSi iSva, Tumca igi amJamad
gaigivebulia garemos dacvasa da bunebaTsargeblobis problemebTan.
ekologiuri problemetika bevri mecnierebisTvisaa aqtualuri, ric
gamoc ekologiam Tanamedrove samyaroSi zogadmecnieruli
(socialuri, ekonomikuri, politikuri, kulturuli) mniSvneloba da
Rirebuleba SeiZina. termini geoekologia XX saukunis 60-iani wlebis
dasawyisidan `gamoCnda~, romlis arsis warmoCenis aTeulze meti
ganmartebaa cnobili. geoekologia miiCneva rogorc biologiis,
geologiis, okeanologiis an niadagmcodneobis, ise geografiul
mimarTulebad.
geoekologiaSi geografiuli ekologia igulisxmeba, rac
95
geografiis ekologizaciis logikuri Sedegia. masSi sazogadoebisa da
bunebis ekologiuri interesebis, Tanaarsebobis da
urTierTdamokidebulebis Sedegad warmoqmnili problemebis kvleva
igulisxmeba. sxvanairad rom vTqvaT, geografiuli ekologiis interesTa
sferoSia sazogadoebisa da bunebis urTierTdamokidebulebis
ekologiur TaviseburebaTa, SedegTa da problemaTa sivrce-droiTi
aspeqtebis kvleva.
swavleba konstruqciuli (gamoyenebiTi) geografiis Se-
saxeb geografia Tavisi arsiT gamoyenebiTi da SemecnebiTi xasiaTis
mecnierebaa, radgan moipovebs da analizs ukeTebs informacias
bunebrivi pirobebisa da resursebis, mosaxleobisa da meurneobis,
socialuri sferos da geoekologiuri problemebis Sesaxeb.
gamoyenebiTi geografia orientirebulia konkretul problemebze, rac
ukavSirdeba sazogadoebisa da bunebis urTierTdamokidebulebis
sivrce-droiTi Taviseburebebis Seswavlas, kvlevas, Sefasebas da
prognozirebas. gamoyenebiTi geografia gansakuTrebiT
masStaburad dasavleTis qveynebSia ganviTarebuli, Tumca misi
swrafad mzardi tendenciebi aRiniSneba aRmosavleT evropasa da
kavkasiaSi. swavleba ZiriTadad orientirebulia teritoriul
dagegmarebaze, Sefasebasa da inventarizaciaze. 1964 wlidan
saerTaSoriso geografiul kavSirSi warmodgenilia mudmivmoqmedi
komisia gamoyenebiT geografiaSi.
99
amave Teoriuli mimarTulebis farglebSi ganixileba geografiuli
garemos roli (an piriqiT) sazogadoebis ganviTarebaSi. geografiuli
determinizmis mixedviT, kacobriobis sazogadoebrivi aqtivoba an
eTnikuri saxe bunebriv garemos ukavSirdeba. magaliTad, Teoriis
mixedviT miiCneva, rom klimati (cxeli an civi) ganapirobebda
adamianis aqtivobas, ekonomikuri ganviTarebis dones, kulturas da
a.S. umetes SemTxveSi, geografiuli garemo ganixileba
mamoZravebel Zalad, adamianis fizionomiuri ier-saxis formirebis
wyarod (anTropogeografiaSi). Teoria gansakuTrebiT aqtiurad
viTardeboda XVIIIXIX saukunis manZilze, Tumca XX saukunis
dasawyisidan iwyebs Sesustebas. amJamad mas garkveulwilad
aRiareben zogierT dasavleTevropul Tu amerikul skolebSi.
mdgradi ganviTarebis Teoria – gansakuTrebiT popularuli XX
saukunis 90-iani wlebis dasawyisidan xdeba, mas Semdeg rac gaero-
m specialuri konferencia (rio, 1992) miuZRvna biomravalferovnebis
SenarCunebis da mdgradi ganviTarebis problemebs. mdgradi
ganviTarebis mniSvneloba da am mimarTebiT saerTaSoriso
TanamSroblobis aucilebloba aRiara msoflios mravalma qveyanam.
mdgrad ganviTarebaSi igulisxmeba urTierTSemavsebeli da
urTierTdakavSirebuli politikuri, ekonomikuri, socialuri da ekologiuri
ganviTareba momavali Taobebisadmi jansaRi garemos SenarCunebis
mizniT.
msoflios Tu misi calkeuli regionebis mdgradi ganviTarebis
mizniT unda amaRldes mosaxleobis keTildReoba da ganaTleba,
daaxlovdes ganviTarebadi da ganviTarebuli samyaro, dainergos
aRdgenadi an amouwuravi energiis wyaroebis moxmareba,
damuSavdes unarCeno da energodamzogavi teqnologiebi, Sewydes
saerTaSoriso terorizmi, konfliqtebi, dapirispireba da daZabuloba.
mdgradi ganviTarebis Teoriam farTo aRiareba da ganviTareba
hpova geografiaSi, radgan mxolod misi meSveobiTaa SesaZlebeli
warmoCindes mdgradi ganviTarebis urTierTdakavSirebuli
principebis lokaluri, regionuli da globaluri saxesxvaobani.
raionuli dagegmarebis – axlosaa saerTaSoriso standartebiT
aRiarebul teritoriul dagegmarebasTan, rasac amJamad gamoyenebiTi
geografiis qvakuTxeds warmoadgens da didi yuradReba eqceva mTel
msoflioSi. igi SeiZleba CaiTvalos geografiis Teoriisa da praqtikis
100
erTgvar asparezad, erTian geografiul gamokvlevaTa safuZvlad.
xorcieldeba oTx doneze da Sesabamis masStabSi. amgvaria: mcire
teritoria, sakrebulo an misi nawili, administraciuli raioni, regioni an
saxelmwifo. misi saSualebiT gegmardeba teritoriis ganviTareba,
dacva da aTviseba, romelic SinaarsiT Seesabameba teritoriis
gamoyenebis ekologiurad gamarTlebul mizans. miznis mixedviT
cnobilia: “mwvane gegma”, landSafturi gegma, “CarCo” landSafturi
gegma, landSafturi programa.
regionuli ganviTarebis – ukavSirdeba erTgvarovani te-
ritoriebis gansazRvras da gamoyofas (daraionebas) rogorc
sazogadoebriv, ise fizikur geografiaSi. erTgvarovani teritoriebis
gansazRvra da maTi ganviTarebis Sefaseba umniSvnelovanesi
saqmianobaa geografiaSi. regionul erTeulebad SesaZlebelia ganxilul
iqnas rogorc administraciuli raioni an mdinareTa auzebi, ise calkeuli
arealebi da landSaftebi, ekonomikur Tu fizikur-geografiuli olqebi,
regionebi da a.S. regionuli ganviTareba, romelic xangrZlivi periodis
saxelmwifo programebs unda efuZnebodes, moiTxovs is
uzrunvelyofas Sesabamisi geografiuli informaciiT, romlis analizi
prognozirebis saSualeba unda gaxdes. regionuli ganviTarebis Teoriis
safuZvelze ganviTarda iseTi mimarTulebebi, rogoricaa regionuli
ekonomika, regionuli politika da sxv. geografiuli Sefasebis Teoria –
aTwleulebs aTvlis. miznis mixedviT iyofa sam mimarTulebad:
teqnologiuri (saxelmwifos, teritoriis, bunebis obieqtis, movlenis an
procesis Sefaseba ama Tu im sameurneo saqmianobis
warmarTvisaTvis), ekonomikurad (teritoriis ekonomikuri
mniSvnelobis an efeqtianobis Sefaseba), anTropoekologiurad
(sacxovrebeli garemos xasiaTis Sefaseba). geografiuli Sefaseba aseve
SeiZleba iyos komponenturi (geografiuli garemos elementebis
mixedviT, kadastruli)Pda integraluri (kopleqsuri, geosistemuri,
landSafturi erTeulebis mixedviT). xorcieldeba oTx etapad,
romelTagan samis meSveobiTac dgindeba: garemoze zemoqmedebis
saxeebi da wyaroebi, formebi, masStabebi da Sedegebi. bolo etapi
teritoriis Sefasebaa, romlis drosac ZiriTadi aqcenti keTdeba
geografiuli garemos ekologiur, ekonomikur da anTropoekologiur
mniSvnelobaze.
geografiuli barierebis _ SedarebiT axali Teoriuli mi-
101
marTuleba geografiaSi, romlis ganviTarebis aucilebloba landSaftur-
ekologiurma gamokvlevebma daayena dRis wesrigSi. geografiuli
barierebis gamoyofa bunebrivi Tu sazogadoebrivi procesebis (zogjer
politikurisac) analizisa da ganviTarebis prognozirebis aucilebeli
elementia. barieri SesaZlebelia iyos bunebrivi, ekonomikuri,
socialuri, ekologiuri, politikuri, eTnikuri, religiuri, enobrivi da sxva
Tvisebrivi xasiaTis, romelTa sivrciTi Taviseburebani, umetes
SemTxvevaSi, damokidebuli iqneba bunebriv, istoriul Tu
socialurekonomikur procesebze. geografiuli barierebi erTmaneTisgan
ara marto Tvisebrivi, aramed xarisxobrivi maCveneblebis
mixedviTac gansxvavdeba. isini SeiZleba iyos: rTuli da advilad
dasaZlevi, masStaburi da lokaluri, istoriuli da Tanamedrove,
bunebrivi da xelovnuri, perioduli da mudmivi, TvalsaCino da
Sefaruli, mkveTri da TandaTanobiTi da sxv.
geografiuli barierebidan gansakuTrebuli stabilurobiT bunebrivi
da geoekologiuri barierebi xasiaTdebian. socialur-ekonomikur
barierebs maRali dinamizmi axasiaTebs, geopolitikurs ki bunebrivsa
da socialur-ekonomikurs Soris gardamavali Tvisebebi gaaCnia.
aTaswleulebis manZilze bunebrivi (mTebi, mdinareebi, hava da
sxv.) da ekologiuri (bunebrivi zonebi, landSaftebi) barierebi
sazogadoebis ganviTarebis erTaderT Semaferxebel faqtorad
gvevlineboda. adreul Sua saukuneebSi maT geopolitikuri
(gansakuTrebiT religiuri da eTnikuri), mogvianebiT ki ekonomikuri
da socialuri faqtorebic daemata. Tuki bunebrivi barierebi
Tanamedrove teqnikis pirobebSi TandaTanobiT kargavs aqtualobas
da ganicdis nivelirebas, igive ar iTqmis sxva danarCenze. MmaTi
arseboba globalizaciis Tanamedrove pirobebSic ki igrZnoba msoflios
araerT regionSi. bunebriv barierebs Soris masStaburobiT da mudmivi
xasiaTiT is orografiuli (maRalmTiani sistemebi), hidrologiuri
(okeaneebi, zRvebi, mdinareebi da sxv.) da klimaturi (havis tipebi,
klimaturi elementebis ganawilebis xasiaTi da sxv.) barierebi
gamoirCevian, romlebic ganapirobeben araerTi geografiuli movlenis
Tu procesis ganviTarebis Taviseburebebs. katastrofuli xasiaTis
klimaturi movlenebi (aratradiciulad mkacri da xangrZlivi zamTari,
wyaldidoba, gvalva, Tavsxma wvimebi da a.S.) gamoirCeva
periodulobiT, da Sesabamisi barieruli TvisebebiT.
102
umetes SemTxvevaSi, bunebrivi barierebi urTierTdamokide-
buli da urTierTganmsazRvreli formebiT warmoCindebian. ase
magaliTad, mTian teritoriebze haeris temperaturis da saboloo jamSi,
havis ganawilebaze uSualod moqmedeben hifsometruli safexurebi,
romlebic garkveul barierebs mogvagonebs. igive SeiZleba iTqvas
qedebis imgvar ganlagebaze, roca iqmneba Caketili, praqtikulad
gadaulaxavi barieri notio, zRvidan monaberi haeris masebis mimarT
da rac saboloo jamSi gansazRvravs hidrologiuri barierebis (am
SemTxvevaSi – mdinareebis) masStabebs. nebismieri saxis bunebrivi
barieri aseve dakavSirebulia Sidakomponentur barierebTan da
TaviseburebebTan. magaliTad, maRali Rrublianoba amcirebs mzis
naTebis xangrZlivoba, rac Tavis mxriv moqmedebs havis formirebis
da ganawilebis Taviseburebebze. Savi zRvis talRebis damagreveli
moqmedeba saqarTvelos sanapiro zolis araerT monakveTze
ganviTarda mas Semdeg, rac mniSvnelovan mdinareebze Seiqmna
xelovnuri barierebi wylis bunebrivi reJimis mimarT da Semcirda
maT mier naSali masalis Camotana.
geografiuli kvanZebis – Teoria daculi teritoriebis qselis
formirebis da samecniero-geografiuli turizmis interesebis
gaTvaliswinebiT viTardeba. cnobilia, rom geografiuli komponentebis
sivrciTi urTierTdamokidebuleba xSirad maT Tavmoyras, Sexvedras
an Sejerebas, anu geografiuli kvanZebis formirebas ganapirobebs.
ramdenime erTgvarovani geografiuli obieqti Tu komponenti zogjer
Tavs erT arealSi, erTmaneTTan maqsimalur miaxloebaze iyris. am
SemTxvevaSi saqme gvaqvs erTgvar geografiul kvanZebTan.
geografiuli TvalsazrisiT, kvanZi Sedgeba im SemTxvevaSi, Tu erT
arealSi an maqsimalur miaxloebaze warmodgenili iqneba sami an
meti erTgvarovani geografiuli elementi. rac ufro meti erTgvarovani
maxasiaTebeli iqneba warmodgenili erT arealSi, miT ufro
TvalsaCinoa geografiuli kvanZi, miT ufro mravalferovani iqneba
mocemuli teritoria. geografiuli kvanZebi SeiZleba ganixilebodes
rogorc formebis (martivi, saSualod rTuli da rTuli), ise tipebis
(komponentur-geografiuli, dargobriv-geografiuli, geografiuli)
mixedviT.
geografiuli elementebis raodenobis mixedviT, cnobilia sami
formis geografiuli kvanZi, kerZod: martivi (areali, sadac Tavmoyrilia
103
sami eTgvarovani geografiuli elementi), saSualo sirTulis (oTxi
erTeuli) da rTuli (xuTi da meti erTeuli). saqarTveloSi cnobilia
aTeulamde geografiuli kvanZi, romelTagan mravalferovnebiT
mcxeTis geografiuli kvanZi gamoirCeva.
geografiuli kvanZebi gansakuTrebiT TvalsaCinoa mTian
teritoriebze.
fizikur-geografiuli Teoriebi
fizikur-geografiuli daraionebis – Teoria zogjer
kompleqsur geografiul daraionebadac moixsenieba. misi meSveobiT
xorcieldeba obieqturad arsebuli bunebriv-geografiuli obieqtebis
diferenciacia Semdgomi integraciis mizniT. geografiaSi cnobilia
zonaluri (tipologiuri) da regionuli diferenciaciis meTodebi da
principebi. maTi ZiriTadi mizani saklasifikacio erTeulebis (sartyeli –
zona – qvezona – landSafti, qveyana – olqi – qveolqi – raioni -
landSafti) gamoyofaa. TviT landSaftebi, romlebic fizikur-geografiuli
daraionebis sakvanZo erTeuls warmoadgenen, iyofa Semdeg
morfologiur erTeulebad: adgili – sanaxi - uroCiSCe – faciesi. fizikur-
geografiuli daraioneba gansakuTrebiT mniSvnelovania mTian
teritoriebisTvis, maTi mravalferovnebis sivrciTi Taviseburebebis
gansazRvris mizniT.
liTosferuli plitebis teqtonikis – ATeoriis fuZem-
debelia germaneli mecnieri alfred vegeneri, romelmac XX saukunis
dasawyisSi wamoayena da ganaviTara idea kontinentebis da
xmeleTis didi nawilebis moZraobis Sesaxeb. Teoriis mixedviT
xmeleTi ganixileba ramdenime msxvili liTosferuli plitis saxiT
(evraziuli, afrikis, indo-avstraliis, Crd. amerikis, samxr. amerikis,
wynarokeanuri da antarqtikuli), romlebic sxvadasxva mimarTulebiT
gadaadgildeba. Teoriis ganviTarebis Sedegad amJamad samjer meti
liTosferuli plita ganixileba.
sazogadoebriv-geografiuli Teoriebi
106
zonebis ganeduri (zonaluri) da subganeduri (azonaluri da vertikaluri)
ganawilebis saxiT.
zonaloba geografiul garsSi warmodgenilia bunebrivi
pirobebis, obieqtebis, movlenebisa da procesebis kanonzomieri
ganawilebis saxiT ekvatoridan polusebisaken. zonalobis
ganmsazRvreli faqtorebidan ZiriTadia mzis energiis da atmosferuli
naleqebis ganawileba, romlis saxesxvaobani misi dacemis kuTxes,
dedamiwis sferoseburobas da araerT geografiul maxasiaTebels
(qvefenili zedapiris xasiaTi, xmeleTis da wylis ganawileba, okeanuri
dinebebi, atmosferos cirkulacia, eqspozicia, aorTqlebadoba, adgilis
simaRle, atmosferos gamWvirvalobis xarisxi da sxv.) ukavSirdeba.
amis gamo, geografiul garsSi warmodgenilia ZiriTadi da
gardamavali bunebrivi zonebi, romelTa ganeduri gavrceleba
umeteswilad transformirebulia zemoTaRniSnuli geografiuli
maxasiaTeblebis mixedviT. xmeleTze gamoiyofa 6 geografiuli
sartyeli da 14 bunebrivi zona, romelTagan 5 gardamavali, momijnave
saxisaa.
msoflio okeaneSi ganedebis wylis temperaturisa da sinaTlis
SeRwevadobis mixedviT, kargadaa gamoxatuli zonaluri
Taviseburebani. es gansakuTrebiT TvalsaCinoa Selfur zonasa da
wylis zeda - 100 metrian fenaSi, anu iq, sadac gansakuTrebiT didi
raodenobiTaa SesaZlebeli siTbosa da sinaTlis SeRweva.
msoflio okeaneSi ramdenime zona gamoiyofa, romlebic
erTmaneTisagan temperaturiT, atmosferuli naleqebis raodenobiT,
marilianobiT, sicocxlis ganviTarebis TaviseburebebiT, gamoyenebis
masStabebiT da formebiT gansxvavdeba. maT Sorisaa:
• CrdiloeTis yinulovani zRvebis zona – warmodgenilia C.g.
700-idan CrdiloeTiT. xasiaTdeba wylis zamTris uaryofiTi da
zafxulis umniSvnelo temperaturebiT (0+10 0), yinulis
mniSvnelovani safariT, arqtikuli haeris masebis batonobiT,
200-300 mm naleqebiT, 30 %0 marilianobiT, Jangbadis da
planqtonis didi raodeobiT, udidesi sarewao mniSvnelobiT,
dasaxlebuli punqtebis da sanaosno arteriebis simciriT.
• CrdiloeTis zomieri zona – warmodgenilia C.g. 500700 Soris.
xasiaTdeba wylis zamTris da zafxulis dadebiTi, Tumca
107
dabali temperaturebiT (5+150), zomieri haeris masebis
batonobiT, 500-1000 mm naleqebiT, 33 %0 marilianobiT,
didi sarewao mniSvnelobiT, dasaxlebuli punqtebis da
sanaosno arteriebis garkveuli raodenobiT.
• CrdiloeTis pasaturi dinebebis zona – warmodgenilia C.g. 5 0-
500 Soris. xasiaTdeba wylis zamTris da zafxulis dadebiTi
temperaturebiT (15+250), tropikuli haeris masebis da
pasatebis batonobiT, naleqebis didi (100-3000 mm)
saxesxvaobiT, 40 %0 marilianobiT, okeanis bunebrivi
mravalferovnebiT da maRali sarewao mniSvnelobiT,
dasaxlebuli punqtebis da rekreaciuli obieqtebis simravliT,
aseve umniSvnelovanesi sanaosno arteriebiT.
• marjnis zRvebis zona – warmodgenilia C.g. da s.g. 5 0 Soris.
xasiaTdeba wylis maRali temperaturebiT (+270), ekvatoruli
teniani haeris masebis batonobiT, 2000-3000 mm naleqebiT,
35 %0 marilianobiT, marjnis kunZulebiT da rifebiT, saSualo
sarewao mniSvnelobiT, dasaxlebuli punqtebis simciriT da
sanaosno arteriebis didi raodenobiT.
analogiuri ganlagebis da maxasiaTeblebis mqonea samxreT
naxevarsferoSi warmodgenili zRvebic.
geografiuli garsisTvis damaxasiaTebelia azonaluri movlenebic,
rac ukavSirdeba dedamiwis qerqis moZraobas, okeanur dinebebs,
xmeleTisa da wylis ganawilebas, adgilis simaRles, geologiur
agebulebas, eqspozicias, reliefis formebs da sxv. azonalobis yvelaze
TvalsaCino gamovlinebaa simaRlebrivi sartyluroba mTebSi da
meridianuli (regionuli) zonalobis gamovlineba vakeebze
(gansakuTrebiT CrdiloeT amerikis kontinentze).
erTianobis (mTlianobis) _ geografiuli garsis erTerTi
umniSvnelovanesi kanonzomiereba misi erTianobaa. bunebrivi
komponentebi viTardeba rogorc damoukideblad, ise sxva
komponentebTan urTierTdamokidebulebis Sedegad. bunebrivi
komponentebis urTierTdamokidebuleba geografiuli garsis
erTianobas ganapirobebs. amgvari erTianobis mkafio gamoxatulebaa
geografiuli garsis imgvari bunebrivi warmonaqmnebi, rogoricaa
niadagebi da landSaftebi. erTianobis Sedegia is, rom TviT erTi
108
komponentis ganviTareba an cvlileba ganapirobebs ara mxolod sxva
komponentebis, aramed mTeli kompleqsis ganviTarebas Tu
cvlilebas. bunebriv komponentebze zemoqmedebis an maTi
cvlilebebis ganxilvisas saWiroa vicodeT misi mniSvneloba erTian
sistemaSi.
erTianobis kanonzomierebis Sedegia geografiuli garsis
Semadgeneli erTeulebis struqturisa da mdgradobis ZiriTadi
maxasiaTeblebi. adamianis sameurneo saqmianobis Sedegebi
TvalsaCinod aisaxeba rogorc bunebis calkeul komponentebze, ise
geografiuli garsis mTlianobaze, rac saboloo jamSi misi struqturisa da
mdgradobis transformacias ganapirobebs.
nivTierebisa da energiis brunvis _ kanonzomiereba geog-
rafiuli movlenebisa da procesebis axsnis umniSvnelovanesi
winapirobaa. igi geografiul garsSi sami umniSvnelovanesi procesis
saxiT warmoCindeba, esenia: mzis energiis transformacia, tenbrunva
anu wylis brunva da biogeocikli.
mzis energiis transformacia landSaftTa ekologiis,
landSaftTa energetikis TaviseburebaTa mniSvnelovani
maxasiaTebelia. mzis energiis cvalebadobasTan dakavSirebulia
funqcionirebis wliuri, sezonuri, dekaduri xasiaTi. mzis radiaciis
raodenobrivi maCveneblebi, radiaciuli balansi pirdapir kavSirSia
qvefenili zedapiris TaviseburebebTan da meteorologiur pirobebTan.
wyali monawileobas iRebda da iRebs yvela im procesSi,
romelic mimdinareobs rogorc dedamiwis zedapirze, ise dedamiwis
qerqSi. dedamiwaze praqtikulad araa iseTi nivTiereba, romlis
SedgenilobaSi ar iyos wyali. misi meSveobiT formirdeba bunebrivi
garemos qimiuri da fizikuri ier-saxe, hava da amindi. faqtia, rom
hidrosfero erTiani sistemaa, sadac mudmivad mimdinareobs wylis
brunva (tenbrunva) da masTan dakavSirebuli procesebi. dedamiwis
geologiuri ganviTarebis manZilze ZiriTadad tenbrunvis oTxi forma
ganviTarda: 1. geokosmosuri - tenbrunvis uZvelesi forma, romelic
ukavSirdeba rogorc dedamiwaze mosul kosmosur mtvers da
meteoritebs, aseve atmosferodan wyalbadis atomebis gasvlas
kosmosSi; 2. atmosferosa da okeanes Soris - ukavSirdeba
okeaneebidan wylis mudmivi aorTqlebis da naleqebis saxiT kvlav
okeaneSi dabrunebis process; 3. atmosferul-kontinentur-okeanuri -
109
Camoyalibda kontinentebis formirebasTan erTad da ukavSirdeba
aorTqlebas, tenis gadatanas xmeleTze da zedapiruli da miwisqveSa
wylebis saxiT wylis kvlav okeaneebSi dabrunebis process; 4.
atmosferul-kontinentur-biosferul-okeanuri - Camoyalibda biosferos
formirebasTan erTad da ukavSirdeba geografiul garsSi wylis
Tanamedrove brunvas. amrigad, wylis brunva globaluri
mniSvnelobis procesia, romelic mniSvnelovanwilad ganapirobebs
rogorc geografiuli garsis mTlianobas, ise nivTierebis da energiis
mudmivi cvlis process.
cnobilia wylis didi da mcire brunva, romlis intensivoba da
raodenobriv-xarisxobrivi maCveneblebi damokidebulia mzis energiis
ganawilebasTan, atmosferos cirkulaciasTan, reliefTan da qvefenil
zedapirTan. tenbrunvis raodenobriv-xarisxobrivi maCveneblebi
mniSvnelovani sivrce-droiTi cvalebadobiT gamoirCevian. isini
gansxvavdebian landSaftebis mixedviT da garda zemoTaRniSnulisa,
damokidebuli arian sxva fizikur-geografiul pirobebzec. maT Soris
umniSvnelovanesia mcenareuli safari, romelic aseve gansazRvravs
zedapirul Camonadens da Sesabamisad, landSaftis wylis resursul da
energetikul potencials. magaliTad, Camonadenis koeficienti
bunebrivi zonebis mixedviT Semdegnairad icvleba: 0,04 savanebi;
0,12 stepebi; 0,30 - farTofoTlovani tyeebi; 0,40 - wiwvovani tyeebi
da 0,50 - teniani ekvatoruli tyeebi. wylis brunvis aseve mkafio
magaliTia okeanuri dinebebi, risi geografiuli Taviseburebani
dedamiwis moZraobas, mudmiv qarebsa da kontinentebis sanapiro
xazs ukavSirdeba.
yovelwliurad geografiul garsSi 1 mln km3 wyali bru-
navs. misi siCqare gansxvavdeba geografiuli mdebareobis an
obieqtebis mixedviT. magaliTad, atmosferoSi wylis orTqli 9 dReSi
icvleba, mdinareebSi wyali – 15 dReSi, WaobebSi – 5 weliwadSi,
tbebSi – 17, miwisqveSa wylebSi – 1500, xolo antarqtidis
myinvarebSi – 15 000 weliwadSi erTxel. tenbrunvis intensivoba
maRalia ekvatorul da zomier, minimaluri ki – tropikul da arqtikul
sartyelSi.
biogeocikli, Tavisi arsiT, biogeoqimiuri anu produqciuli
procesia, romlis intensivoba damokidebulia fizikurgeografiul
pirobebze (ZiriTadad siTbosa da tenis raodenobaze). misi intensivoba
110
da Taviseburebani kargad aisaxeba iseT maCveneblebze, rogoricaa
fitomasis raodenoba, pirveladi produqcia, cxovelTa mier fitomasis
moxmareba, cxovelTa biomasa da sxv. biogeocikli sami
urTierTdakavSirebuli procesis saxiT viTardeba: 1. daSla (cocxali
organizmebis kvdomis da daSlis procesi), 2. gardaqmna (organul
naerTebSi wylisa da nivTierebebis gardaqmnis saxiT) da 3.
STanTqma (nivTierebisa da energiis STanTqma cocxali
organizmebis mier axali organuli nivTierebebis Seqmnis an
ganviTarebis mizniT).
garda ganxilulisa, nivTierebisa da energiis mudmivi brunvis
magaliTia atmosferos cirkulacia da gamofitva. atmosferos cirkulacia
haeris masebis gadaadgilebas da masTan dakavSirebul mudmiv
movlenebsa da procesebs ukavSirdeba. atmosferos cirkulacia
xorcieldeba rogorc vertikalurad (simaRlis mixedviT), ise
horizontalurad (ganedebis an xmeleTi-wylis ganawilebis mixedviT).
gamofitvis intensivoba dakavSirebulia fizikur, qimiur da biologiur
procesebTan, rac Tavis mxriv ganpirobebulia siTbosa da tenis
ganawilebis TaviseburebebiT.
amJamad mudmivad izrdeba adamianis gavlena bunebriv
landSaftebze, rasac qvefenili zedapiris transformacia (gardaqmna)
mosdevs. adamianis sameurneo saqmianoba umeteswilad
mcenareulobaze aisaxeba, rac saboloo jamSi tenbrunvis da siTbos
ganawilebis cvlas iwvevs. globaluri daTbobis fonze, rasac msoflio
okeanesa da xmeleTze aorTqlebis mateba mosdevs, mTel
dedamiwaze imatebs naleqebis raodenoba da Sesabamisad,
mniSvnelovanwilad Seicvleba wylis brunvis (balansis)
maCveneblebi. dadgenilia, rom anTropogenuli mizeziT dedamiwaze
yovelwliurad mosuli naleqebis raodenoba uaxloes momavalSi
SeiZleba gaizardos 2 aTasi km3-iT, rasac zedapiruli Camonadenis
800 km3-iT mateba mohyveba.
ritmulobis _ kanonzomiereba geografiuli movlenebisa
da procesebis ganmeoradobas ukavSirdeba. ritmulobidan
aRsaniSnavia dReRamuri, sezonuri, wliuri (Sigasaukuneobrivi),
zesaukuneobrivi da sxv. ritmebi. dReRamuri ritmika ukavSordeba
dedamiwis moZraobas warmosaxviTi RerZis garSemo, rac
geografiul gasSi gamofitvis intensivobas, temperaturis cvalebadobas,
111
mcenareTa da cxovelTa aqtivobas, sazogadoebis saqmianobas da
sxv. procesebs ganapirobebs. sezonuri ritmika dedamiwis wliur
moZraobas ukavSirdeba, rac mcenareulobis fenologiur da vegetaciur
Taviseburebebs, cxovelTa migracias, hidrologiuri reJimis
cvalebadobas, adamianis sameurneo saqmianobis araerT formas
ganapirobebs. wliuri ritmika ZiriTadad 11 wliani ciklebis saxiTaa
cnobili, rac mzis aqtivobis ganmeoradobas ukavSirdeba. amgvari
ritmika zogierTi saxeobis cxovelisa da mcenaris cxovelmyofelobaSi
aisaxeba. cnobilia 1800-2000 wliani zesaukuneobrivi ritmulobac, rac
globalur klimatur cvalebadobaSi (Tbili da teniani, mSrali da civi
periodebis monacvleoba) da myinvarebis dinamikaSi aisaxa.
teritoriis landSafturi diferenciaciis _ zonalobis (azonalobis),
mTlianobis, ritmulobis da sxva geografiuli kanonzomierebebis
srulyofileba uSualo kavSirSia geografiul adgilmdebareobasTan,
teritoriis geologiur agebulebasTan, reliefis formebTan, siTbosa da
tenis ganawilebasTan da a.S. geografiul (landSaftur) garsSi mkafiod
aisaxeba cocxali da aracocxali bunebis da sazogadoebis yofiTi
procesebis urTierTdamokidebuleba, romelsac kargad gamoxatuli
globaluri, regionuli da lokaluri (teritoriuli) Taviseburebani gaaCniaT.
cnobilia, rom geografiuli garsis teritoriuli saxesxvaobebi
warmodgenilia rogorc mWidro urTierTdamokidebulebaSi myofi
geografiuli komponentebis, ise maTi ekologiuri sistemebisagan.
geografiuli TvalsazrisiT, teritoriuli diferenciaciis nebismieri erTeuli
geografiuli komponentebis an landSaftebis TanabarmniSvnelovani
krebadobis saxiT unda ganixilebodes.
landSafti Tavisi SinaarsiT iseTi ekologiuri sistemaa, romelsac
axasiaTebs erTgvarovani geologiuri fundameti, hava, hidrologiuri
reJimi, mcenareTa da cxovelTa samyaro, eTnogeografiuli
Taviseburebani, ekonomikuri da socialuri aqtioba. landSafti, misi
masStabidan gamomdinare, erTgvari sakvanZo safexuria im rTul
ierarqiul kibeze, romlis saTaveSi mTeli geografiuli garsia
warmodgenili, qveda safexurze ki _ elementaruli teritoriuli
kompleqsi. landSafti Tavisi arsiT bunebriv-teritoriuli kompleqsia,
romelic warmoadgens im geografiul komponentTa sivrcedroiT
sistemas, romelTa ganlageba da ganviTareba ganpirobebulia maTi
urTierTdamokidebulebis ekologiuri TaviseburebebiT. nebismieri
112
rangis (planetarul, regionalur, lokalur) bunebriv-teritoriul kompleqss
gaaCnia struqtura, romelSic warmodgenilia, rogorc Semadgeneli
komponentebi (elementebi), ise maTi urTierTkavSirebi,
ganpirobebuli energiisa da informaciis mudmivi cvliT.
landSafts axasiaTebs regionaluri da lokaluri diferenciacia,
romelTa morfologiuri erTianoba ganpirobebulia nivTierebisa da
energiis mudmivi gardaqmniT (funqcionirebiT). amis gamo
nebismieri donis teritoriuli kompleqsi Sedgeba geografiuli
komponentebis garkveuli krebadobisagan, romelsac gaaCnia
formirebis istoria, struqtura da funqcionireba, axasiaTebs bunebrivi
Tu bunebriv-anTropogenuli reJimi, eTocikli da dinamiuri
ganviTarebis tendencia. aRniSnuli Taviseburebis gamovlena da
analizi warmoadgens landSaftmcodneobis, rogorc mecnierebis,
kvlevis obieqts.
Tanamedrove landSaftSi urTierTdakavSirebulia rogorc
bunebrivi, aseve sazogadoebis moTxovnilebebiT ganpirobebuli
anTropogenur-teqnogenuri elementebi. miuxedavad bunebrivi
garemos anTropogenuri transformaciis masStabebisa, landSafti
viTardeba misTvis damaxasiaTebeli sivrcedroiTi
kanonzomierebebiT. igi bunebriv-istoriuli fenomenia, romelSic
teritoriuli sistemebis saxiT warmodgenilia geografiul garsSi
mimdinare bunebriv da socialurekonomikur procesTa saxesxvaobani.
landSafturi (teritoriuli) diferenciacia damaxasiaTe-
belia sazogadoebisTvisac, Tumca mas gacilebiT rTuli da
mravalferovani xasiaTi aqvs. msoflios mosaxleoba warmodgenilia
yvela bunebriv zonaSi – sazogadoebrivi aqtivobis, istoriuli, religiuri,
kulturuli da socialur-ekonomikuri ganviTarebis mravali formiT.
amgvari mravalferovneba da globalizaciis masStabebi sazogadoebis
landSafturi diferenciaciis kanonzomierebebis dadgenas TiTqmis
SeuZlebels, ukeTes SemTxvevaSi ki subieqturs xdis. sazogadoebriv
geografiaSi cnobilia landSafturi teritoriuli diferenciaciis araerTi
magaliTi, sadac kriteriumebad gamoiyeneba iseTi maxasiaTeblebi,
rogoricaa saxelmwifos sidide an mosaxleobis raodenoba, religiebis
gavrceleba an eTnokulturuli Taviseburebani, ekonomikuri da
socialuri ganviTarebis done, politikuri an politikur-administraciuli
mowyoba, civilizaciis forma, ekonomikuri, sawarmoo da
113
satransporto kavSirebi, Sromis geografiuli ganawileba da a.S.
sazogadoebriv geografiaSi teritoriuli diferenciaciis an misi struqturis
formebad miiCneva iseTi erTeulebi, rogoricaa sistema, kompleqsi,
organizacia, raioni, sazogadoebriv-geografiuli an teritoriul-
geografiuli sistema, saxelmwifo, saxelmwifoTa gaerTianeba da sxv.,
rac garkvel siZneleebs qmnis misi geografiuli aRqmisTvis.
landSaftis struqturisa da funqcionirebis - landSaftTa struqturisa
da funqcionirebis xasiaTi ZiriTadad ganpirobebulia geofizikuri da
geoqimiuri procesebiT, rac uSualo kavSirSia nivTierebisa da energiis
mudmiv cvlasTan (reJimTan). cnobilia amgvari cvlis xuTi tipi:
avtonomiuri, transeluvialuri, transakumulaciuri, superakvaluri da
akvaluri. migraciis reJimis sworad gansazRvra (profilireba) mTiani
teritoriebis landSaftTa struqturul-funqcionaluri maxasiaTeblebis da
ekologiuri Taviseburebebis gansazRvris umniSvnelovanesi
momentia. amasTan, landSafturi profilireba kompleqsuri fizikur-
geografiuli kvlevis, dominirebul morfologiur erTeulTa gamovlenis,
landSaftureTologiuri kartografirebisa da struqturul-funqcionaluri
nawilebis (geomasebis) dadgenis safuZvelicaa.
nebismieri landSafti Sedgeba struqturul-funqcionaluri
nawilebisagan, romlebic cnobilia geografiuli masebis anu
geomasebis saxelwodebiT. maTi ZiriTadi saxeebia aeromasebi,
fitomasebi, mortmasebi, pedomasebi, liTomasebi, hidromasebi da
biomasebi. isini, garda fizikuri masisa, xasiaTdebian specifikuri
ekologiuri da funqcionaluri daniSnulebiT, sivrcesa da droSi
cvalebadobis TaviseburebebiT. geomasebis da maTi
urTierTdamokidebulebis horizontaluri da vertikaluri krebadobis
Taviseburebani warmoaCens landSaftis Sesabamis struqturas.
landSaftis vertikaluri struqtura aisaxeba geohori-
zontebis (erTgvarovani geomasebis specifikuri krebadobis)
ganlagebiT da SedgenilobiT bunebriv-teritoriuli kompleqsis
vertikalur profilSi. vertikaluri struqturis Ziri-
Tadi maxasiaTeblebia: simZlavre (manZili zeda da qveda saz-
Rvars Soris), sirTule (geohorizontTa raodenoba vertikalur profilSi) da
daZabuloba (geohorizontTa raodenoba vertikaluri profilis 1 pirobiT
metrze). geomasebis ama Tu im jgufis upiratesoba ganapirobebs
vertikaluri struqturis xasiaTs, romlis mixedviTac gamoiyofa:
114
fitogenuri (dominirebs mcenareuloba), postfitogenuri (dominireben
mortmasebi), hidrogenuli (dominirebs wyali nebismieri agregatuli
formiT), pedogenuri da liTogenuri. umetes SemTxvevaSi vertikaluri
struqturis tipebi Sereuli xasiaTisaa.
landSaftis horizontaluri anu mozaikuri struqtura,
romlis Taviseburebani ganpirobebulia landSaftis funqcionirebiTa da
sazogadoebrivi daniSnulebiT, aisaxeba misi morfologiuri erTeulebis
raodenobasa da mdgomareobaze. landSaftTa mozaikis
ganmapirobebeli bunebrivi faqtorebidan umniSvnelovanesia is
egzogenuri geomorfologiuri faqtorebi (meqanikuri da qimiuri
gamofitva, erozia da akumulacia, karsti, defliacia, mewyerebi da a.
S.), romlebic qmnian reliefis mezo da mikroformebis
mravalferovnebas. maTi intensivoba mTian teritoriebze ZiriTadad
dakavSirebulia adgilis absolutur simaRlesTan, reliefis
eqspoziciasTan, daxrilobasTan da sxv. horizontaluri struqturis
ZiriTadi erTeulebia faciesi da uroCiSCe, xolo damatebiTi _ sanaxi
da adgili. faciesi elementaruli bunebriv-teritoriuli kompleqsia,
romelic xasiaTdeba erTgvarovani adgilmdebareobiT, ekologiuri
garemoTi da biocenoziT. mas moixsenieben rogorc: epimorfi,
elementaruli landSafti, mikrolandSafti, biogeocenozi, ekosistema da
sxva. uroCiSCe faciesebis SeuRlebuli sistemaa, romlis struqturuli
Taviseburebani ganpirobebulia reliefis erTgvarovani mezoformiT,
substratiT da fizikur-geografiuli procesebiT.
vertikaluri struqtura gaaCniaT aqvalur landSafteb-
sac. msoflio okeanis vertikaluri struqtura siTbosa da sinaTlis
vertikalur ganawilebas ukavSirdeba. igi ramdenime fenis saxiTaa
warmodgenili, romelTagan ZiriTadia: Selfi (200 m siRrmemde),
kontinenturi kalTa (3000 m siRrmemde) da okeanuri fskeri (6000 m
siRrmemde) da Rrmulebi. landSaftis funqcionireba SeiZleba
ganvixiloT, rogorc sxvadasxvagvari bunebrivi procesis erToblioba,
romelTagan umniSvnelovanesia fizikuri (meqanikuri), qimiuri da
biologiuri. amgvari procesebi landSaftmcodneobis specialuri
mimarTulebis: landSaftTa geofizikis, landSaftTa geoqimiis da
geobiocenologiis kvlevis sagania. landSaftur-ekologiuri TvalsazrisiT
mniSvnelovania zemoT aRniSnuli procesebisa da Sesabamisi
samecniero mimarTulebaTa sinTezi, radganac funqcionirebis
115
formebi imgvaradaa urTierTdakavSirebuli landSaftur garsSi, rom
erTis mimdinareobis xasiaTi ganapirobebs meores (an mesames)
intensiobis xarisxs.
landSaftis funqcionireba, anu masSi nivTierebisa da
energiis transformaciis mudmivi procesi sami umniSvnelovanesi
ciklis: mzis energiis transformaciis, tenbrunvis da biogeociklis
saxiTaa warmodgenilia. maT garda aRsaniSnavia: mizidulobasTan
dakavSirebuli simZimis Zalis transformacia, gravigenuli nakadebi,
biogenuri komponentebis migracia da sxv.
landSaftTa funqcionireba, adamianis sameurneo aqtiobasTan
erTad, uSualod gansazRvravs mis struqturas, mdgomareobas,
potencials da a.S. funqcionirebis detaluri Seswavla SesaZlebelia
mxolod stacionaluri gamokvlevebisas, Tumca garkveuli procesebis
gamovlena eqspediciuri gamokvlevebis drosac xerxdeba.
dinamikuri wonasworobis – kanonzomiereba exmianeba
nivTierebisa da energiis mudmivi brunvis kanonzomierebas.
nivTierebis da energiis mudmivi brunva mudmiv da gawonasworebul
urTierTdamokidebulebaSi imyofeba. erT-erTi blokis cvla iwvevs
funqcionalur, funqciur, struqturul, raodenobriv an xarisxobriv
cvlilebebs. dinamiuri wonasworobis darRveva: 1) iwvevs jaWvur
reaqciebs (da Tu ar xdeba Sedegebis neitralizacia da wonasworobis
aRdgena, iqmneba axali bunebrivi sistemebi); 2) SeiZleba iyos
sxvadasxva masStabis (Zlieri, saSualod Zlieri an susti); 3) ZiriTadad
lokaluri xasiaTisaa, Tumca saboloo jamSi aisaxeba globalur
procesebze; 4) cvlis bunebrivi sistemis ekologiur potencials da
Sedegad, ekonomikur potencials (rogorc wesi uaryofiTad).
individisa da sistemis garemoSi ganviTarebis –
kanonzomiereba garkveulwilad exeba nivTierebisa da energiis
kanonzomierebas, agreTve ganviTarebis zogad Taviseburebebs.
cnobilia, rom geografiul garemoSi yvelaferi viTardeba rogorc
Sinagani, ise garemo faqtorebiT. absoluturad izolirebuli bunebaSi
araferia. cnobila individisa da sistemis garemoSi ganviTarebis sami
ZiriTadi postulati: 1) ar arsebobs absoluturad unarCeno warmoeba;
2) maRalganviTarebuli sistema (indvidi) safrTxes uqmnis
naklebganviTarebuls; 3) geografiuli sistemebi viTardebian rogorc
garemo an kosmosuri, ise Sinagani faqtorebiT.
116
bunebrivi nayofierebis – kanonzomiereba exeba bunebrivi
garemos erTgvarovan da mudmiv gamoyenebas, rac bunebrivi
garemos degradacias da nayofierebis (produqtiulobis) Semcirebas, da
saboloo jamSi, dakargvas ganapirobebs. igi gansakuTrebiT
TvalsaCinoa miwaTmoqmedebaSi, Tanac iseT qveynebSi, sadac ar
an ver iTvaliswineben bunebriv-resursul potencials da erTgvarovani
kulruruli mcenareebis moyvaniT arian dakavebuli. amgvari
miwaTasargebloba iwvevs: niadagis qimiuri da organuli
Sedgenilobis gaRaribebas, misi profilis zeda nawilSi monokulturis
fesvTa sistemis SenarCunebas, qimikatebis akumulacias, niadagebis
struqturis cvlas da Sedegad _ nayofierebis Semcirebas. cnobilia, rom
amJamad nayofiereba dakarguli aqvs msoflios saxnavi teritoriebis
naxevars.
5.4.koncefciebi geografiaSi
121
biZgi misca msoflio meurneobis ganviTarebas. nebismieri cikli,
Tavis mxriv, SeiZleba daiyos zrdis, stabilizaciis an stagnaciis fazad.
zrdis polusebis – koncefciis mixedviT nebismieri qa-
laqi an raionuli centri, garkveul periodSi an momentSi
warmoCndebian rogorc samrewvelo (an ekonomikuri) ganviTarebis
centri, rac ganapirobebs rogorc mimdebare raionebis (teritoriebis)
ekonomikur aRmavlobas, ise maT funqciur ganviTarebas. Tu
amgvari polusebis gamovlena geografiis umniSvnelovanesi
amocanaa, misi stimulireba saxelmwifos regionuli politikis ZiriTadi
mizania.
msoflio (globaluri) qalaqebis – msoflioSi gamoikveTa globaluri
(saerTaSoriso) mniSvnelobis qalaqebi, romlebsac gaaCniaT
araerTgvarovani funqcia. globaluri qalaqis gansazRvrisas ganixileba
sxvadasxva maxasiaTebeli an faqti, kerZod: mosaxleobis raodenoba,
finansuri organizaciebis Tavmoyra, mniSvnelovani saerTaSoriso
organizaciis ofis-centris arseboba, saqmiani momsaxurebis maRali
done, gadamamuSavebeli mrewvelobis koncentracia, satransporto
kvanZis funqcia. amgvar qalaqebs Sorisaa niu-iorki, tokio, londoni
da parizi.
istoriul – eTnikuri daraionebis – koncefciis mixed-
viT msoflioSi gamoiyofa ramdenime kulturul-istoriuli regioni,
romlebic gadamwyvet rols asruleben geopolitikuri viTarebis
formirebaSi da sameurneo urTierTkavSirebSi, amgvaria: evropuli,
arabul-muslimanuri, indoeT-CineTis, Soreuli aRmosavleTis,
tropikul-afrikuli, Crdiloamerikuli da laTinoamerikuli regionebi.
TiToeuli maTgani iyofa nawilebad.
SezRuduli ekonomikuri ganviTarebis, moTxovnebisa da
mosaxleobis zrdis – Camoyalibda XX-s. 60-70-iani wlebSi, rac iyo
reaqcia ekologiuri problemebis gamwvavebaze. ukav-
Sirdeba ekologiuri katastrofis saSiSroebas, rac ganpirobebulia
mosaxleobis raodenobis zrdiT, moTxovnasa da dakmayofilebas Soris
disproporciiT, sacxovrebeli garemos SezRudviT, bunebrivi resursebis
amowurviT da sxv. koncefciis farglebSi ganixileboda demografiuli,
ekonomikuri, ekologiuri da Sesabamisad politikuri prognozebi – anu
is saSiSroeba, rac elodeboda msoflios mosaxleobis swrafi zdis fonze.
koncefciis ZiriTadi debulebebi da gamoTqmuli mosazrebebi XX
122
saukunis bolos Serbilebul iqna. civilizebuli kacobrioba ganviTarebis
axal fazaSi Sevida, radgan sayovelTaod iqna aRiarebuli racionaluri
bunebaTsargeblobis da mdgradi ganviTarebis principebi, mineraluri
da energetikuli resursebis gamoyenebis maqsimalurad Semcirebis
aucilebloba, momWirneobis da mosaxleobis zrdis politikis
gadaxedvis saWiroeba, mosaxleobis ekologiuri ganaTlebis
aucilebloba, ganviTarebadi qveynebis ekonomikuri da teqnologiuri
xelSewyobis miznebi da a.S.
wylis
1900 w. 1940 w. 1980 w. 2007 w.
moxmareba
mosaxleoba 20 40 150 600
129
bunebrivi pirobebi da mosaxleobis raodenoba gansazRvravs
mtknari (mdinareuli) wylis resursebis xvedriTi wilis geografiul
Taviseburebebs. Tu igi avstraliasa da okeaneTSi 93 aTasi m 3-is tolia,
analogiuri maCvenebeli samxreT amerikaSi 44, CrdiloeT amerikaSi
– 16, afrikaSi – 9, aziaSi – 5, evropaSi ki 4.5 aTasi m 3 aRwevs.
gansakuTrebiT rTuli viTareba iqmneba, romelic msoflioSi
mosaxleobis da sarwyavi miwaTmoqmedebis zrdis tempebiT
gamoirCeva.
msoflio miwis resursebi 130 mln km2-s aRwevs, rac
xmeleTis 87%-ia. dedamiwaze saxnav teritoriebs da mravalwlian
nargaobas 15 mln km2, xolo saTibebsa da saZovrebs 40 mln km 2
ukavia. mosaxleobis zrdasTan erTad yovelwliurad mcirdeba miwis
resursebis da gansakuTrebiT, saxnavi teritoriebis xvedriTi wili. Tu
gasuli saukunis Sua xanebSi igi 0.5 ha-s Seadgenda, amJamad erT
sul mosaxleze 0.2 ha saxnavad gamoyenebuli farTobi modis. miwis
resursebis aTvisebis masStabebi pirdapir kavSirSia ara marto qveynis
mosaxleobis raodenobasa da ganviTarebis donesTan, aramed
bunebriv pirobebTanac. magaliTad, Tu evropis teritoriis 1/3 ixvneba,
igive maCvenebeli afrikaSi 3-jer, xolo avstraliaSi 10-jer naklebia.
ganviTarebad qveynebSi kvebis produqtebis warmoebis zrda sasoflo-
sameurneo daniSnulebis miwis resursebis gafarToebiT miiRweva,
rac meurneobis eqstensiuri tipis saxelwodebiTaa cnobili. miuxedavad
zrdis masStabebisa, amgvar qveynebSi kvebis produqtebis
warmoebis moculoba da saheqtaro mosavlianoba 4-5 jer CamorCeba
ganviTarebuli samyaros maCveneblebs. Tu ganviTarebul qveynebSi
miwis resursebis gamoyenebis Sedegad Zalzed saSiS masStabebs
maTi qimiuri dabinZureba aRwevs, ganviTarebad qveynebSi
ZiriTadi problema niadagebis degradacia (nayofierebis Semcireba,
erozia, damlaSeba) da gaudabnoebaa (bedlendebis farTobebis
zrdasTan erTad). ZiriTadad amis gamoa, rom ganviTarebad
qveynebSi yovelwliurad izrdeba damSeuli mosaxleobis raodenoba,
ise importirebuli sursaTis moculoba (magaliTad, marcvlis importi
1950 – 2005 wlebSi 10-jer gaizarda).
ganuzomelia mineraluri resursebis mniSvneloba Tanamedrove
sazogadoebisTvis. misi meSveobiT mosaxleoba uzrunvelyofilia
energiiT, mrewveloba nedleuliT, soflis meurneoba sasuqiT, xolo
130
transporti sawvaviT. amis gamoa, rom swrafi tempebiT
mimdinareobs mineraluri resursebis mopovebis, transportirebis da
gamoyenebis maCveneblebis zrda. marto gasuli saukunis manZilze
msoflioSi mopovebul da gadamuSavebul iqna 200 mlrd tonamde
mineraluri nedleuli. resursebisadmi interesi ar neldeba - marto
ukanaskneli aTwleulebis manZilze mineraluri nedleulis mopovebis
maCveneblebi gaizarda 2-jer, maT Soris navTobis da bunebrivi airis
5-jer, boqsitebis 9-jer, qvanaxSiris 3jer da a.S. aRsaniSnavia isic,
rom swored mineralur resursebis mopovebas da gamoyenebas
ukavSirdeba iseTi globaluri ekologiuri problemebi, rogoricaa
garemos dabinZureba, teritoriis niadagur-mcenareuli safaris mospoba
(ekocidi), okeaneebis gaWuWyianeba, globaluri daTboba da sxv.
Tanamedrove msoflioSi aTvisebulia da intensiur zemoqmedebas
ganicdis 85 mln km2 anu xmeleTis zedapiris TiTqmis 60%. amgvar
masStabebTan erTad, bunebrivi garemos Tanamedrove
mdgomareobaze moqmedebs bunebrivi resursebis gamoyenebis da
warmoebis narCenebi. mavne nivTierebebisa da maTi naerTebis
gabnevam atmosferoSi, hidrosferosa da niadagur-mcenareul safarSi
Seuqcevadi xasiaTi miiRo. viTareba sagangaSoa, bunebrivi garemos
Tanamedrove mdgomareoba ukve Sefasda rogorc krizisuli da
sagangaSo.
131
saukunis manZilze wiaRiseulis mopovebis moculoba gaizarda 7-jer,
xolo bunebrivi garemos gardaqmnis masStabebi – 3-jer.
Saxturi wesiT wiaRiseulis mopovebisas reliefis deformacia da
moZraoba aRiniSneba im regionSi, sadac qanebis zedapiruli fena
300-jer naklebia mis qveS gamomuSavebul siRruvis sisqeze. amgvar
procesebs xels aseve uwyobs mineraluri resursebis narCenebi, rac
ZiriTadad sabados ghavrcelebis arealSi iyris Tavs. reliefis
deformacia ukve dadgenilia qvanaxSiris Saxturi wesiT mopovebis
regionebSi germaniaSi, iaponiaSi, did britaneTSi, amerikis
SeerTebul StatebSi, ruseTSi da sxv. teqtonikur aqtivobas aseve zrdis
miwisqveSa samSeneblo, sameurneo da samxedro afeTqebebic,
romelTa raodenoba yoveldRiurad 5 aTas aRwevs.
gansakuTrebiT ,,efeqturia‟‟ birTvuli afeTqebebi, romelTa
magnitudam SeiZleba miaxwios 5-7 bals.
miwisqveSa wylebis masStaburi gamoyenebis Sedegad meq-
sikis dedaqalaqma mexikom 8.5 metriT “daiwia”. SedarebiT naklebi
masStabis analogiuri procesebi dafiqsirebulia tokioSi (4 m),
kaliforniis Statis sxvadasxva qalaqSi (3-4 m) londonSi (2 m)da sxv.
am regionebSi reliefis deformacia ramdenime aseul kilometrze
aRiniSneba, rac saqalaqo meurneobis ganviTarebas arnaxul
problemebs uqmnis.
navTobisa da gazis mopovebisas miwisqveSa danaleq fenebSi
did farTobebze icvleba wneva, hidro da siTburi reJimi, aqtiuria
reliefis saxecvlileba. amgvari procesebi ukve dafiqsirebulia aSS-s
araerT StatSi, venesuelaSi, italiaSi da sxv. magaliTad, qalaq
long_biCSi (los-anJelesTan), romlis ,,daZirvis” siCqarem miaRwia
30-50 sm/wlSi. amJamad qalaqi TiTqmis 9 metriT dablaa im doneze,
romelzec XX saukunis Sua xanebSi mdebareobda. Sedegad, dazianda
araerTi samrewvelo sawarmo, navsadguri, rkinigza, WaburRilebi da
navTobsadenebi, xidebi da Senobebi. navTobisa da gazis mopovebis
regionebSi, miwisqveSa wnevis Semcirebis Sedegad ukve aRiniSna
(ruseTsa da aSS-Si – 3-jer, avRaneTSi – 2-jer, meqsikaSi da
ukrainaSi TiTojer) sakmaod Zlieri miwisZvrebi.
reliefis deformacias didi wyalsacavebic ,,uwyobs‟‟
xels. 1-2 sm/wl-Si iZireba md.koloradoze, zambezze, lenaze, eniseize
da sxv. ganlagebuli wyalsacavebis fskeri. wyalsacavebis farglebSi,
132
gansakuTrebiT seismurad aqtiur regionebSi, izrdeba miwisZvrebis
albaToba. maqsimaluri simZlavris miwisZvra (8_9 bali), romelic
ukavSirdeba wyalsacavs, dafiqsirda 1967 wels indoeTSi, md. koinas
auzSi. miwisZvris Sedegad, romelic gavrcelda 700 km-ian radiusSi,
daiRupa 200-mde da daSavda 2500 adamiani. SedarebiT naklebi
simZlavris miwisZvrebi wyalsacavebis provocirda CineTSi,
zambaiSi, saberZneTSi, safrangeTSi, espaneTSi, kanadaSi, ruseTSi
da sxv.
im qalaqebSi, sadac mcire teritoriaze Tavmoyrilia
maRlivi Senobebi, miwis zedapirTan axlosaa metros sadgurebi da
gvirabebi, aqtiuria reliefis deformacia. magaliTad, moskovSi metros
sadgurebisa da gvirabebis gaswvriv gruntis daZirvis siCqare 20-jer
aRemateba sacxovrebeli kvartlebis an qalaqis centraluri nawilis
analogiur maCvenebels.
amJamad xmeleTis TiTqmis 1/10 ukavia did qalaqebs,
wyalsacavebs, wiaRiseulis mopovebis areals, rac orjer aRemateba
avstraliis farTobs. amgvari farTobebi swrafad izrdeba, rac kidev
erTxel miuTiTebs reliefis gardaqmnis globalur procesze.
resursebiT uzrunvelyofis problema sxvadasxva wlebSi Tu
sxvadasxva regionebSi mudam iyo aqtualuri. Tumca mineraluri,
gansakuTrebiT ki energetikuli resursebis problema kacobriobisTvis
XX saukunis 70-iani wlebidan gansakuTrebuli simwvaviT dadga.
meore msoflio omis Semdgom aTwleulebSi mopovebul da
moxmarebul iqna ufro meti saTbobi da mineraluri nedleuli, vidre
kacobriobis mTeli istoriis manZilze. marto ukanaskneli naxevari
saukunis manZilze mineraluri nedleulis mopoveba 2-jer gaizarda.
gasuli saukunis 80-iani wlebidan dRemde mopovebuli sasargeblo
wiaRiseulis moculoba ormagdeba yovel 10-15 weliwadSi. amgvari
masStabebi TvalsaCinos xdis mineraluri resursebis amowurvis
realobas, rac xels uwyobs misadmi rogorc ekonomikuri, ise politikuri
interesebis zrdas.
Tanamedrove msoflio meorneobis araerTi dargis da
mosaxleobis sayofacxovrebo moTxovnebis dakmayofileba moiTxovs
didi raodenobiT energetikuli resursebis gamoyenebas. energetikuli
resursebi amowurvadia, ris gamoc maTganis maragi swrafad ileva. es
133
gansakuTrebiT exeba navTobda da gazs, romelTa mopoveba sul ufro
ZviradRirebuli da rTuli xdeba.
prognozuli monacemebiT, energoresursebis Tanamedrove
moxmarebis pirobebSi, kacobriobas dadgenili maragis mixedviT igi
150 wlis manZilze eyofa, maT Soris navTobi 30-35, gazi 50, xolo
qvanaxSiri 450 weliwadi iqneba sakmarisi. amgvari viTareba
momavalSi araerT problemas warmoSobs, rac saboloo jamSi
mosaxleobas ,,energetikuli SimSiliT~ emuqreba.
137
danac xorcieldeba. msxvilfexa rqosani da mefrinveleobis fermebidan
garemoSi xvdeba amiaki, gogirdwyalbadi da sxva mavne gazebi.
pesticidebis gamoyenebas, gansakuTrebiT aviaqimiuri
damuSavebisas, xSirad maTi didi raodenobiT gabneva mosdevs.
kosmosis aTvisebam gaaZliera Termosferoze zemoqmedebis
masStabebi. atmosferos maRal fenebSi yovelwliurad aTasobiT
safreni aparati da xomaldi gadaadgildeba, romlebic aTeul aTasobiT
myar da gazobriv nivTierebas gamoyofs. atmosferoSi xvdeba
kosmosuri aparatebis narCenebic, ris gamoc swrafad mimdinareobs
misi maRali fenebis “metalizacia”. mxolod erTi kosmosuri xomaldi,
stratosferoSi gavlisas, anadgurebs 10 mln t ozons. dadgenilia, rom
sayofacxovrebo meurneobaSi freonis gamoyenebis masStabebis zrda
aseve ganapirobebs ozonis fenis Semcirebas, rac saboloo jamSi
sicocxlis mospobis mizezic SeiZleba gaxdes.
138
analogiuri saSiSroebaa mosalodneli xmeleTis mcenareulobis
umniSvnelovanesi saxeobebisTvis. ozonis fenis degradacia da
ultraiisferi gamosxivebis gazrda mniSvnelovnad Seamcirebs
gogrisebrTa da bardisebrTa mcenareulobis mosavlianobas. gacilebiT
gamZlea mzesumzira, bamba da zogierTi saxeobis marcvleuli
(simindi da brinji), romelTa mosavlianobac mxolod 5%-iT
Semcirdeba.
ozonis fenis efeqturobis cvalebadoba niadagis nayofierebazec
aisaxeba. baqteriebi, romlebic axerxeben atmosferodan azotis
utilizacias (gamoyenebas) da romelsac Semdgom mcenareebis zrda-
ganviTarebas xmardeba, niadagis zeda fenaSi cxovroben. cnobilia,
rom amgvari baqteriebis mier gadamuSavdeba imdenive azoti (35
mln t), ramdenic iwarmoeba msoflioSi azotovani sasuqebis saxiT.
ultraiisferi gamosxivebis zrdis SemTxvevaSi mniSvnelovnad
semcirdeba rogorc mikroorganizmebis cxovelmyofeloba da
Sesabamisad, niadagis nayofiereba.
ozonis fenis cvalebadoba garkveulwilad ozonis “xvrelebis”
gaCeniT gamoixateba, rasac geografiuli Taviseburebebi gaaCnia.
gansakuTrebul saSiSroebas warmoadgens ozonis xvreli, romelic
antarqtidis Tavze formirdeba da romlis farTobic 20 mln km 2-s
aRwevs. igi garkveul problemebs ukve qmnis antarqtidis mimdebare
regionebSi. magaliTad, avstraliis, Cilesa da argentinis zomieri
sartylis ganedebSi ukanasknel aTwleulebSi TiTqmis 2-jeraa gazrdili
ultraiisferi gamosxiveba.
CrdiloeT naxevarsferos atmosferos cirkulaciaSi SeimCneva
ozoniT gaRaribebuli haeris masebis maRali ganedebidan (magaliTad,
grenlandiidan) evropisken gadaadgilebis xSiri procesi. ruseTis
hidrometeorologiurma samsaxurebma ukve daafiqsires uralsa da
cimbirSi ozonis fenis 40%-iT Semcirebis faqti. cnobilia isic, rom
CrdiloeT naxevarsferoSi ozonis fenis cvalebadoba kargad gamoxatuli
sezonurobiT xasiaTdeba. Tu gazafxulze misi fenis sisqe normis
farglebSia, igives ver vityviT gvian Semodgomasa da zamTarze.
139
msoflio mosaxleobis zrda, mrewvelobisa da soflis
meurneobis ganviTareba, ganapirebobebs wylis moxmarebis
masStabebis zrdas. amJamad yovelwliurad 6 aTasi km 3 zedapiruli da
20 aTasi km3 miwisqveSa wyali moixmareba, romlis 70% soflis
meurneobaze modis. garda amisa, sasmeli wylis resursebiT
uzrunvelyofa, rac mosaxleobis zrdas da wylis xarisxis gauaresebas
ukavSirdeba, XIX saukunis Sua xanebidan mudmivad uaresdeba.
mosaxleobis mier gamoyenebuli wylis klebis tendenciam XX
saukunis Sua xanebidan globaluri xasiaTi SeiZina. mtknari wylis
dabnZurebis Sedegad aseve ikargeba misi gamoyenebis
SesaZlebloba soflis meurneobasa da mrewvelobaSi. amJamad
yvelaze aqtualuri sasmeli wylis xarisxis SenarCunebis da miwodebis
problemaa.
wylis xarisxis gauareseba Camdinare wylebs ukavSirdeba,
rac ZiriTadad didi qalaqebis arealebSi aRiniSneba. amis gamo,
araerT qveyanaSi aSenda milsadenebi, romlis meSveobiTac wyali
aseulobiT kilometridan miewodeba dasaxlebul punqtebs. magalitad,
avstriis dedaqalaqi vena 150 km-dan, parizi da Stutgardi – 200-km-
dan, xolo san-frabcisko 500 km-dan irebs sasmel wyals.
xarisxiani sasmeli wyliT vaWroba aTeulobiT msxvili
kompaniis Semosavli wyaro gaxda. evropasa da axlo aRmosavleTis
qveynebs didi raodenobiT miewodeba alpebsa da skandinaviis
mTebSi mopovebuli sasmeli wyali, muSavdeba proeqtebi avstraliaSi,
afrikasa da samxreT amerikaSi antarqtidis aisbergebis
transportirebisaTvis.
nebismieri Camdinare wyali garkveuli doziT abinZurebs
mdinareebsa da wyalsatevebs. rac ufro metia amgvar wylebSi
ativnarebuli mavne nivTierebebi, miT ufro uaresdeba bunebrivi
wylebis fizikuri, qimiuri da biologiuri maxasiaTeblebi. Camdinare
wylebi cvlis wyalsatevis temperaturas, ganapirobebs florisa da faunis
ganadgurebas, safrTxes uqmnis adamianis jamrTelobas. cnobilia,
rom 1kub.m dabinZurebuli wylis CaRvrisas ekologiurad uaresdeba
60-jer meti wyali.
msoflios mWidrod dasaxlebul regionebSi mdinareebi
ukve gamousadegaria sayofacxovrobo miznebisaTvis. magaliTad,
mdinare reini, romelsac XX saukunis dasawyisSi sarewao
140
mniSvneloba gaaCnda, dabinZurebulia rogorc SesarTavSi, ise zemo
dinebebSi. Tu SveicariaSi mdinaris ganivkveTSi 4 kilogramamde
qrolidebi fiqsirdeba, igive maCvenebeli mas SesarTavSi 50-jer metia.
asevea mdinare dunaic, romelic evropis rva saxelmwifos tertoriaze
miedineba. mdinare volgaSi, romlis Camonadenis 10% Camdnare
wylebi Seadgens, yovelwliurad xvdeba 400 aTasi t mJava, 200 aTasi
t navTobproduqti, 6 aTasi t fenoli da sxv.
amJamad msoflio saqalaqo mosaxleobis da soflis mo-
saxleobis ¾ 3/4 mudmivad ganicdis sufTa wylis deficits.
msoflio okeanis araerTi regioni da sanapiro zoli
binZurdeba navTobiT da navTobproduqtebiT, qimiuri da biologiuri
nivTierebebiT, samrewvelo da sayofacxovrebo nagviT.
dabinZurebuli wyali ganicdis migracias rogorc horizontalurad, ise
vertikalurad. okeaneebis dabinZurebis Sedegad ferxdeba Jangbadis
miwodeba da ganaxleba, rasac ewireba zRvis organizmTa sicocxle.
qimiuri nivTierebebi aseve xvdeba wylis faunis kvebiT jaWvSi, rasac
sabloo jamSi adamiani gamoiyenebs.
navTobiT da navTobprduqtebiT dabinZureba progresirebs
misi gamoyenebis masStabebis zrdasTan erTad. navTobis mopoveba
yovelwliurad izrdeba Selfur zolSi, izrdeba navTobmzidi tankerebis
raodenobac. Sedegad matulobs teqnologiuri avariebis ricxvi ara
marto sabadoze an tankerebze, aramed wyalqveSa milsadenebzec,
rasac gamousworebeli ziani moaqvs wyalqveSa ekosistemebisTvis.
yovelwliurad msoflio okeaneSi saSualod iRvreba 10-15 mln t
navTobi. misi fena aTasobiT kvadratul kilometrze vrceldeba, sadac
mTlianad cvlis aorTqlebis, albedos, temperaturis da wylis brunvis
maxasiaTeblebs. amrigad, msoflio okeanis dabinZureba aisaxeba ara
marto ekologiur procesebze, aramed globalur klimatzec.
msoflio okeaneSi qarebiT da mdinareebis mier didi raodenobiT
xvdeba pesticidebi. isini aRmoCenilia arqtikasa da antarqtidis faunis
warmoadgenelTa RviZlSi da kanqveSa cximSi, tropikuli moluskebis
organizmSi, anu iq, sadac amgvari nivTierebebi arasdros
gamoyenebula. agvarad, soflis meurneobaSi gamoyenebuli
Sxamqimikatebi garemoSi mravalferovan da rTul migracias ganicdis.
garemoSi qimiuri nivTierebebi sayofacxovrebo narCenebis saxiTac
ganibneva. maT Sorisaa kvebis narCenebi, maTeTrebeli da sarecxi
141
saSualebebi. sayofacxovrebo narCenebiT da navTobproduqtebiT
“mdidaria” didi qalaqebis mimdebare sanapiro zoli, saidanac
aRniSnuli nivTierebebi Tavsxma wvimebs, Tovlis dnobas an
quCebis morwyvis Sedegad Caedineba. globaluri xasiaTi miiRo
msoflio okeanis mZime metalebiT dabinZurebam. amJamad
vercxliswyali, tyvia da kadmiuni okenur wyalSi yvelganaa, radgan
isini aq rogorc atmosferodan, ise mdinareebiT xvdeba. amgvari
liTonebi, baqteriebis meSveobiT, didi raodenobiT erTveba adamianis
kvebiT jaWvSi. msoflios araerT dasaxlebul punqtSi, sadac didi
raodenobiT moixmaren zRvis produqtebs, ukve aRiniSneba e.w.
minamatis (igive saxelobis yurea iaponiaSi) daavadeba (intoqsikacia,
rasac axlavs fsiqiuri aSliloba, halucinaciebi da nervozi).
vercxliswyali aseve moqmedebs imunuri sistemis reaqciaze,
ganayofierebis funqciaze, aferxebs nivTierebaTa cvlis process.
144
gamoyenebas ukavSirdeba, romlis moxmarebis masStabebi
yovelwliurad matulobs. amgvari qimiuri elementebi rCeba da
grovdeba niadagSi, xvdeba miwisqveSa wylebSi da atmosferoSi.
niadagSi dagrovili qimiuri elementebi anadgurebs
mikroorganizmebs, cvlis nivTierebis ganawilebisa da energiis
gardaqmnis procesebs, amcirebs niadagis nayofierebas. msxvili
dasaxlebuli punqtebis, samrewvelo sawarmoebis da
avtomagistralebis gaswvriv niadagSi damatebiT xvdeba sxvadasxva
qimiuri elementi (tyvia, kaliumi, nikeli, vercxliswyali da sxv.). myari
narCenebi auaresebs niadagebis aeracias da spobs cocxal
organizmebs, xolo qimiuri elementebi Warbi raodenobiT xvdeba
kulturul mcenareebSi.
gansakuTrebiT swrafad icvleba niadagis fizikuri Tvisebebi da
qimiuri Sedgeniloba mcenareulobis, kerZod tyeebis ganadgurebisas.
mcenareulobis gareSe niadagis zedapirze izrdeba Camonadenis
siCqare, icvleba niadagis wylis balansi, Termuli reJimi da
nivTierebis gardaqmnis procesi. amgvar niadagebze swrafad ikargeba
mcenareulobis TviTaRdgenis unari da viTardeba bedlendebi.
niadagebis nayofierebas da TviTwmedis unars aseve swrafad
amcirebs cxovelTa samyaros cvla an ganadgureba. niadaguri
mikroorganizmebis Secvlas xSirad paTogenuri baqteriebis
gamravleba mosdevs, rac infeqciuri daavadebebis gavrcelebas
uwyobs xels.
mosavlis aRebis Semdeg niadagi araerTi qimiuri nivTie-
rebis (azotis, fosforis, kaliumis, kalciumis) naerTiT ifiteba.
gansakuTrebiT didi raodenobiT azoti esaWiroeba bostneul,
marcvleul, teqnikur da baRCeul kulturebs. mosavlianobis
asamaRleblad an SesanarCuneblad adamiani iZulebulia xelovnurad
aRadginos niadagis qimiuri Sedgeniloba. cnobilia, rom yovel heqtar
saxnavze wliurad 50 kg azoti SeaqvT, romlis TiTqmis naxevari
garemoSi ganibneva.
amJamad, adamianis sameurneo saqmianobiT degradirebul
miwebTan erTad, swrafad izrdeba eroziis Sedegad saxecvlili da
nayofierebadakarguli niadagebiT warmodgenili teritoriebis farTobi.
ukanaskneli aswleulis manZilze wylismierma da qarismierma
(defliaciam) eroziam moicva 2 ml ha anu msoflios sasoflo-sameurneo
145
savargulTa 1/4-ze meti. erozia globalur problemad iqca. msoflioSi
masStabebiT wylismieri erozia gamoirCeva, rasac defliaciasTan
SedarebiT niadagis arsebiTi degradaciac SeuZlia. eroziis gamowvevi
faqtorebi orgvaria: bunebrivi da anTropogenuli. bunebrivi
faqtorebidan mniSvnelovania ferdobis daxriloba, reliefis
danawevreba, naleqebis intensiboba da mcenareulobis sixSire.
eroziuli procesebi mudam mimdinareobda bunebriv garemoSi,
Tumca imdenad nela, rom igi kompensirdeboda
niadagwarmomqmneli procesebiT. adamianis sameurneo
saqmianoban aseuljer daaCqara igi. cnobilia, rom eroziuli procesebis
gaaqtiurebas xels uwyobs mcenareulobis ganadgureba, ferdobebis
damuSaveba, intensiuri Zoveba da sxv. gansakuTrebiT swrafad
viTardeba erozia naleqebis didi raodenobiT da eqstensiuri soflis
meurneobiT gamorCeul regionebSi. aq tyeebs miwis soflis
meurneobaSi gamosayeneblad Cexen, rac eroziis myisier
ganviTarebas uwyobs xels.
eroziis Sedegad irecxeba rogorc niadagis zeda fena,
ise amgebeli qanebic. amgebeli qanebis gadarecxvas umeteswilad
xevebisa da xramebis warmoqmna mosdevs, rac dabla swevs gruntis
wylis dones, Tanac SeuZlebels qmnis amgvar teritoriebze sasoflo-
sameurneo teqnikis gamoyenebas. erozirebul farTobebze
mosavlianoba ramdenjerme mcirdeba da uaresdeba mosavlis xarisxi.
eroziis masStabebiT ariduli da mTiani regionebi, stepisa da tyestepis
bunebrivi zonebi gamoirCeva. aq eroziis Sedegad gaudabnoebis
procesebi ganviTarda, ramac ukve moicva msoflios mSrali
regionebis nayofieri miwebis 60%. gaudabnoebis procesi aqtiuria
centralur amerikaSi, samxreT afrikaSi, dasavleT, samxreT da
centralur aziaSi. am regionebSi yovlwliurad milionobiT heqtari
sasoflo-sameurneo savargule nayofierebadakargul teritoriad iqceva.
dedamiwaze mosaxleobis zrdasTan erTad matulobs ero-
ziisadmi aramdgradi teritoriebis aTvisebis tempi, rac maTi
degradaciis, gaudabnoebis da Semdgom - gaudaburebis winapirobaa.
gaudabnoebis procesi sxvadasxva bunebriv garemoSi sxva-
dasxva faqtors ukavSirdeba. Tumca misi gamowvevi ZiriTadi
mizezia niadagebis fizikuri Tvisebebis gauareseba, mcenareulobis
ganadgureba, gruntis wylebSi marilebis raodenobis zrda,
146
ekosistemebis TviTaRdgenis unaris Semcireba. gaudabnoebas
gaerTianebuli erebis organizaciis mixedviT landSaftis “sikvdili”
uwodes. gaeros monacemebiT, msoflioSi gaudabnoebam ukve
moicva 40 mln ha sarwyavi teritoriebi, Tanac yovelwliurad 6 mln ha
izrdeba misi masStabebi. gaudabnoeba emuqreba samxreT amerikis
teritoriis 10%, aziis 19%, afrikis 23% da avstraliis 45%. magaliTad,
afrikaSi saharis udabno samreTis mimarTulebiT 6 km/weli siCqariT
farTovdeba. amJamad msoflio mosaxleobis 10% cxovrobs
gaudabnoebis intensiuri procesebiT cnobil regionebSi.
msoflioSi gaudabnoeba ariduli regionebisTvisaa dama-
xasiaTebeli. aq adamianis sameurneo saqmianoba provocirebas
ukeTebs iseT bunebriv procesebs, rac arRvevs ekologiur
wonasworobas, iwvevs Seuqcevad ekologiur procesebs da teritoriis
jer gaudaburebas, Semdeg ki gaudabnoebas iwvevs. gaudabnoebis
Sedegad msoflios araerT regionSi gamwvavda sursaTis da wylis
problema, saTib-saZovrebis da mcenareulobis saTbobad
gamoyenebis SesaZlebloba.
150
globaluri teqtonikuri, geodinamiuri, klimaturi da biologiuri
movlenebisa da procesebis mimdinareobis Taviseburebani.
mTebis bunebrivi mravalferovneba damokidebulia ramdenime
faqtorze, kerZod: maT geografiul mdebareobaze, adgilis simaRlesa
da eqspoziciaze, okeaneebisa da zRvebis siaxloveze, qaris
mimarTulebaze, adamianis sameurneo saqmianobis formebze da
masStabebze. mTebSi jer kidev warmodgenilia endemebisa da
reliqtebis Tavmoyris arealebi, rac kidev ufro zrdis maT ekologiur da
saganmanaTleblo mniSvnelobas. veluri bunebis dacvis msoflio fondi
(WWF) erovnuli da globaluri garemosdacviTi proeqtebis
SemuSavebisas, ZiriTad yuradRebas mTiani teritoriebis bunebrivi
mravalferovnebiT da faseulobiT gamorCeul arealebs uTmoben.
samwuxarod, mTiani teritoriebis endemebisa da reliqtebis
umravlesoba, araerTi qveynis “wiTel wignSi” aRnusxulia, rogorc
gadaSenebis piras myofi. mTiani teritoriebis biomravalferovnebis
SenarCuneba da gadaSenebis piras myofi cocxali samyaros dacva,
Tanamedrove msoflios erTerTi upirvelesi sazrunavia.
154
msoflios or aTeulamde qveyanaSi mosaxleoba klebulobs.
magaliTad, ukrainaSi, sabWoTa kavSiris daSlis Semdeg,
mosaxleobis raodenoba Semcirda 4 milioniT, ruseTSi 2 mln-iT, xolo
saqarTveloSi 700 aTasi mcxovrebiT.
mosaxleobis sikvdilianobis da Sobadobis done araerT
geografiul Tu socialur-ekonomikur faqtorze damokidebuli,
romelTagan mniSvnelovania:
• mosaxleobis asakobrivi struqturis Taviseburebani (15-dan
49 wlis asakamde qalTa maRali xvedriTi wili
mosaxleobis saerTo raodenobaSi gansazRvravs
Sobadobis maRal maCveneblebs, da piriqiT,
moxucebulTa didi raodenoba sikvdilianobis zrdis
macvenebelia);
• sakvebi da yofa-cxovrebis pirobebi (Tanamedrove
msoflioSi, mosaxleobis janmrTelobis ganmsazRvreli
faqtorebidan, jansaR bunebriv garemosTan da sakvebTan
erTad, ZiriTadi aqcenti wylis sisufTaveze keTdeba, rac
ganapirobebs sikvdilianobis Semcirebas)
• samedicino momsaxurebis done;
• ekonomikuri pirobebi. ganviTarebad qveynebSi bavSvebi
pataobidanve arian Cabmuli soflis meurneobaSi,
warmoadgenen muSaxels. amis gamo, ojaxi cdilobs rac
SeiZleba meti bavSvi iyolios;
• socialuri da religiuri faqtorebi. zogierTi qveynis
ekonomikuri mdgomareoba an religiuri aRmsarebloba ar
aZlevs qals sazogadoebriv dawesebulebeSi an
warmoebaSi dasaqmebis saSualebas. isini ZiriTadad
ojaxuri meurneobiT arian dakavebuli, rac Sobadobis zrdis
garkveul mizezad gvevlineba. araerTi religia mis
midevrebs mravalSvilianobisken mouwodebs, rac aseve
mniSvnelovani faqtoria;
aTaswleulebis manZilze mosaxleobis sicocxlis saSua-
lo xanrgZlivoba 30-35 wels Seadgenda. medicinis miRwevebma es
maCvenebeli mTel msoflioSi mniSvnelovnad gaaumjobesa.
amJamad qali saSualod 69 wlamde, xolo mamakaci – 65 wlamde
155
cocxlobs. gansakuTrebiT maRalia sicocxlis saSualo xangrZlivoba
iaponiaSi. aq qali msoflios saSualo maCvenebelze 16, xolo
mamakaci 13 wliT ufro xangrZlivad cocxlobs. evropaSi igive
maCveneblebi qalisTvis 80-83, xolo mamakacisTvis 75-78 welia.
ganviTarebiT qveynebSi viTareba diametralurad sapirispiroa.
magaliTad, eTiopiaSi sicocxlis saSualo xangrZlivoba 41 welia.
demografiuli problemebidan mniSvnelovania migraciebi. amJamad
msoflioSi 175 milioni migrantia. maRalganviTarebul qveynebSi
mosaxleobis saerTo raodenobis 5-15% emigrantebi Seadgenen.
migrantTa umravlesobam, ukeTesi cxovrebis ZiebaSi, nebayoflobiT
miatova Tavisi samSoblo da gadasaxlda sxva qveynebSi. amJamad
saerTaSoriso migraciam moicva yvela kontinenti da qveyana,
mosaxleobis yvela socialuri fena. emigrantTa nakads SeuerTda
SromiTi migrantebis, mecnierTa, studentTa, ltolvilTa, iZulebiT
gadaadgilebul pirTa da aralegalTa nakadebi. amJamad evropaSi,
miuxedavad sxvadasxvagvari akrZalvebisa, yovelwliurad samjer
meti emigranti axerxebs SeRwevas, vidre gasuli saukunis 60-ian
wlebSi.
emigraciis gamomwvevi mizezebi mravalgvaria – pilitikuri,
ekonomikuri, religiuri, ekologiuri da sxva. Tanamedrove msoflioSi
mosaxleobis gadaadgileba ZiriTadad ekonomikuri mizezebiTaa
ganpirobebuli. mdidari qveynebi “izidavs” Raribi qveynebis
mcxovrebT. amJamad tradiciuli emigraciis qveynebs – amerikis
SeerTebul Statebsa da kanadas – daemata dasavleT evropis
saxelmwifoebi. gansakuTrebiT didia emigrantTa raodenoba
germaniaSi, safrangeTSi, italiaSi da inglisSi. magaliTad, marto
germaniaSi 7 milioni, xolo safrangeTSi 6 milioni emigranti cxovrobs.
ruseTis federaciaSi 13 milioni emigrantia, Tumca maTi umravlesoba
is rusi mosaxleobaa, romlebmac XX saukunis 90-ian wlebSi datoves
yofili sabWoTa kavSiris qveynebi.
yovelwliurad izrdeba emigrantTa raodenoba sparseTis yuris
qveynebSi. am regionis qveynebi msoflioSi navTobis mopovebiT
mzardi tempebiT gamoirCevian, rac didi raodenobiT muSaxels
saWiroebs. aq samuSao Zala, romelic Zalze mZime samuSaos dabali
anazRaurebis xarjze asrulebs, ZiriTadad mezobeli arabuli
saxelmwifoebidan, indoeTidan da pakistanidan Sedis.
156
emigrantebi sul ufro da ufro did rols TamaSoben
ganviTarebuli qveynebis socialur-ekonomikur da kulturul
cxovrebaSi, yovelwliurad izrdeba maTi xvedriTi wili mosaxleobis
saerTo raodenobaSi, magaliTad, luqsemburgSi yoveli mesame
mcxovrebi emigrantia, xolo avstraliaSi da SveicariaSi – yoveli
mexuTe. emigrantebi “axal samSobloSi‟ garkveulwilad amkvidreben
TavianT kulturas, tradiciebs, religias, cvlian qveynis erovnul
struqturas. Tu dasavleT evropaSi gasuli saukunis 70-ian wlebSi
emigrantTa saerTo raodenobis mxolod erTi meoTxedi iyo afrikidan
da aziidan, igive maCvenebelma XX saukunis bolos 75%s miaRwia.
msoflios araerT mniSvnelovan qalaqSi vxvdebiT Cinur, arabul an
afrikul kvartlebs. aseTi kvartlebia londonSi, parizsa da evropis sxva
qalaqebSi, sadac sakmaod Znelia daadgino, rom imyofebi ara
CineTSi an nigeriaSi, aramed evropis centrSi.
garda ekonomikurisa, migraciis gamomwvev mizezebs Soris
aseve mniSvnelovania politikuri faqtorebic. maT Sorisaa omebi,
konfliqtebi, religiuri da erovnuli (eTnikuri) dapirispireba. msoflioSi
migrantTa 10% ltolvili anu politikuri mizezebiT 17 milioni
adamiania wasuli emigraciaSi. msoflioSi yvelaze meti ltolvili iransa
da pakistanSia. isini ZiriTadad avRanelebi da erayelebi arian, anu im
qveynebis moqalaqeebi, sadac ukanaskneli wlebis manZilze araerTi
samxedro operacia Catarda. bevri ltolvili miiRo aSS-m da evropis
qveynebmac. samxedro gadatrialebis, religiuri da eTnikuri
dapirispirebis gamo ltolvilTa didma raodenobam moiyara Tavi
afrikisa da centraluri amerikis qveynebSic.
afxazeTsa da Sida qarTlSi, gasuli saukunis 90-iani wlebis
dasawyisSi da 2008 wlis agvistoSi ganviTarebuli movlenebis gamo,
saqarTvelos aTiaTasobiT moqalaqe iZulebiT datova Tavisi
sacxovrebeli adgili da ltolvilad iqca. Tumca maTi umravlesoba isev
saqarTveloSi cxovrobs, ris gamoc isini iZulebiT gadaadgilebul pirebs
miekuTvnebian.
157
SimSilsa da Warb kvebasTan dakavSirebuli problemebi
161
globaluri ekonomikuri problemebi
168
6.3. saqarTvelos samxedro geografiis ganviTarebis miznebi da
amocanebi
170
msoflioSi Znelad moiZebneba iseTi rTuli geopolitikuri regioni,
rogoric kavkasiaa, sadac saqarTvelos mudmivad gaaCnda centraluri
saxelmwifos funqcia. Cveni qveynisadmi saerTaSoriso interesi kidev
ufro gaizarda mas Semdeg, rac daiwyo globaluri mniSvnelobis
energetikuli proeqtebis ganxorcieleba. amgvari viTareba wina planze
wamowevs geopolitikur problematikas, saqarTvelos adgilis
gansazRvris aucileblobas msoflios geostrategiul dayofaSi.
saqarTveloSi gadaxlarTulia religiuri da enobrivi
jgufebi, qveynis maqsimalur siaxlovesaa sxvadasxva samxedro
blokebi da saerTaSoriso korporatiuli interesebi. viTarebas
amwvavebs isic, rom saqarTvelos teritorize warmodgenilia
okupirebuli regionebi afxazeTisa da cxinvalis regionis (e.w. samxreT
oseTis) saxiT. garda amisa, saqarTvelo imyofeba araerTi samxedro
konfliqtis (mTiani yarabaRi, qurTistani, CeCneTi da sxv.) siaxloves.
ufro metic, Cvens qveyanaSi kvlav rCeba ramdenime
feTqebadsaSiSi regioni, romlebic dasaxlebulia uSualod mezobeli
eTnosebiT da sadac mosalodnelia samxedro moqmedebaTa
provocireba.
saqarTvelosadmi interesi ganpirobebulia imiTac, rom mas
gaaCnia Zalzed xelsayreli satransporto-geografiuli mdebareoba da
gasasvleli msoflio okeaneze. Sua aziidan, iranidan, somxeTidan da
azerbaijanidan umoklesi saxmeleTo gza evropisken saqarTveloze
gadis. didi mniSvneloba aqvs CrdiloeTisa da samxreTis qveynebis
damakavSirebel arteriebsac, romlis ZiriTadi nawili saqarTvelos
satransporto qselze modis.
saqarTvelos sazRvrebi, bunebrivi pirobebis mixedviT,
ramdenime saxisaa. sazRvris CrdiloeTi nawili Znelad gadasalaxi
kavkasionis mTiani sistemaa, maSin roca samxreTi sazRvari advilad
dasaZlev reliefis formebs (saSualo da dabal mTebs, vakeebsa da
mdinareTa xeobebs) warmoadgens. miuxedavad amgvari
Taviseburebebisa, samxedro konfliqtebis ZiriTadi nawili swored
CrdiloeTis mimarTulebidan viTardeba, rac SesaZlebelia efeqturad
aRikveTos geografiuli pirobebis samxedro TvalsazrisiT xelsayreli
gamoyenebis SemTxvevaSi.
saqarTvelo mTiani qveyanaa, romlis teritoriis 4/5
171
mTebze, mTiswineTebsa da gorak-borcvebze modis. qveynis saSualo
simaRle 1250 metria. aq warmodgenilia mTebisTvis
damaxasiaTebeli reliefis formebi (cicabo da maRali daxrilobis
formebi, kanioniseburi da Rrma xeobebi), romelTa samxedro-
geografiul (taqtikur da operatiul) Sefasebas udidesi mniSvneloba
aqvs.
samxedro moqmedebebisas didi mniSvneloba aqvs havis
geografiul Taviseburebebs, gansakuTrebiT naleqebis raodenobasa da
xasiaTs. saqarTvelo havis mravalferovnebiT gamoirCeva. aq
warmodgenilia 11 tipis hava, romlebic ara marto siTbos ganawilebiT,
aramed sinotivis maxasiaTeblebiT gansxvavdeba. naleqebi meryeobs
4000 mm-dan (dasavleTi saqarTvelos SavizRvispireTi) 250 mm mde
(samxreT-aRmosavleTi saqarTvelo), Tovlis safaris simZlavre (20
sm-dan 3 m-mde) da xangrZlivoba (1-dan 7 Tvemde) ki icvleba
eqspoziciisa da simaRlis matebasTan erTad.
saqarTvelo mdidaria hidroenergetikuli da wylis re-
sursebiT. aq 26 aTasze meti mdinarea, rac hidrografiuli qselis maRal
maCveneblebs ganapirobebs. gansakuTrebiT gamoirCeva dasavleTi
saqarTvelo (2-2.5 km/km2-ze), rac naleqebis did raodenobasa da
mTiani reliefis formebs ukavSirdeba. mdinareTa qselis sixSiris
maCvenebeli mcirdeba (0.2 km/km2mde) aRmosavleTis
mimarTulebiT. samxedro moqmedebebisTvis garkveuli mniSvneloba
aqvs mdinareTa iseT hidrologiur maxasiaTeblebs, rogoricaa wylis
xarji, sazrdooba, wyaldidoba da wyalmovardna. saqarTvelos
mdinareebis udidesi nawili Sereuli sazrdoobisaa – ikvebeba rogorc
myinvaruli, ise miwisqveSa wylebiT da atmosferuli naleqebiT.
Tovlis safari saqarTvelos yvela mniSvnelovani mdinaris auzSi
formirdeba, ris gamoc gazafxulobiT Cveulebrivi movlenaa
wyaldidobebi. wyalmovardnebi swrafi da uxvi wvimis Sedegia, rasac
gansakuTrebuli uaryofiTi Sedegebi ariduli da semiariduli regionebis
mdinareTa wyalSemkrebi auzebisTvis aqvs.
samxedro-geografiuli SeswavlisaTvis mniSvnelovania
mcenareulobis gavrcelebis da fenologiur TaviseburebaTa gamovlena.
saqarTvelo tyiani qveyanaa, romlis teritoriis 2/5 dafarulia tyis
mcenareulobiT. tyeebi ramdenime saxisaa – dawyebuli notion
subtropikuli tyeebiTa da kolxuri hemihileebiT (dasavleT
172
saqarTveloSi) da damTavrebuli savanis tipis naTeli tyeebiT
(aRmosavleT saqarTveloSi). Tu tyian farTobebs mivusadagebT
mTian teritoriebs, aRmoCndeba rom, saqarTvelos mTebis 2/3
tyiania. tyianobis maxasiaTeblebis Seswavla arsebiTia sabrZolo
moqmedebebis dagegmarebisTvis. sabrZolo moqmedebebisTvis
aseve mniSvnelovania niadagis
struqturis da Sedgenilobis iseTi maxasiaTeblebis gamovlena,
rogoricaa niadagis simZlavre, meqanikuri Sedgeniloba, tenis
ganawileba, infiltraciis Taviseburebani da sxv. saqarTveloSi cnobilia
or aTeulamde tipis niadagi, romelTagan gavrcelebiT vakeebze
aluviuri, xolo mTebSi mcire simZlavris tyis yomrali niadagebi
gamoirCeva.
saqarTveloSi 11 tipis (4 baris da 7 mTis) landSaftia,
romlebic erTmaneTisgan ekologiuri da eTologiuri TaviseburebebiT,
sameurneo gamoyenebis tradiciebiT, formebiTa da masStabebiT
gamoirCevian.
samxedro-geografiuli TvalsazrisiT arsebiTi mniSvneloba aqvs
iseTi socialur-ekonomikuri maxasiaTeblebis Seswavlas, rogoricaa: 1.
mosaxleobis raodenoba, simWidrove, asakobrivi da religiuri
struqtura, migracia da a.S.; 2. meurneobis ganviTarebis tendenciebi,
samxedro mrewvelobis da energetikuli sawarmoebis ganlageba da
sxv.; 3. satransporto da kavSirgabmulobis komunikaciebis (gzebis,
xidebis, misladenebis, rkinigzis, portebis da a.S.) obieqtebi
geografiuli Taviseburebani. aRsaniSnavia, rom saqarTveloSi amgvari
informacia geografiulad jerovan donezea Seswavlili, Tumca araa
Sefasebuli maTi samxedro mniSvneloba. saqarTveloSi samxedro
geografiis ganviTareba ramdenime
amocanis gadawyveta moiTxovs, kerZod saWiroa:
1. damuSavdes da gamoices qarTul enaze samxedro
geografiis meTodologiuri (Teoriuli) da praqtikuli (gamoyenebiTi)
safuZvlebi natos standartebis gaTvaliswinebiT.
migvaCnia, rom meTodologiuri TvalsazrisiT saWiroa
gamovlindes sazogadoebrivi viTarebis da bunebrivi pirobebis (reliefi,
mcenareuloba, wylis obieqtebi, niadag-gruntebi, meteorologiuri
elementebi, stiqiuri movlenebi, sakomunikacio qseli da a.S.) is
elementebi, romelTac gansakuTrebuli mniSvneloba SeiZleba
173
gaaCndes samxedro moqmedebebisas (saerTaSoriso gamocdilebis da
mTiani teritoriebis specifikis gaTvaliswinebiT). samxedro
geografiaSi meTodologiuri TvalsazrisiT SeiZleba gamoyenebul iqnes
saimedoobis, riskis da amovardnebis Teoriis calkeuli principebi, rac
misi, rogorc mecnierebis Semdgomi ganviTarebis garkveuli
winapiroba gaxdeba.
praqtikuli (gamoyenebiTi) mimarTulebiT saWiroa saqarTvelos
teritoriis kompleqsuri, samxedro-geografiuli analizi da Sefaseba, rac
dRemde ar ganxorcielebula.
samxedro geografiis rogorc meTodologiuri, ise gamoyenebiTi
mimarTulebis ganviTarebis procesSi didi mniSvneloba eqneba
mTiani teritoriebis Tvisobrivi maxasiaTeblebis sabrZolo
moqmedebebze SesaZlo gavlenis Sefasebas, rac saqarTveloSi
dRemde ar ganxorcielebula. aseve Sesafasebelia saqarTvelos
bunebrivi da socialur-ekonomikuri garemos da samxedro
moqmedebebis SesaZlo urTierTdamokidebulebis Taviseburebani.
2. Seiqmnas Sesabamisi saxelmZRvanelo da dainergos
umaRles saswavlebelTa saswavlo procesSi.
saqarTvelos samxedro geografiis mimarTulebiT Catarebuli
kvlevis Sedegebi da meTodologiuri safuZvlebi gamoyenebul iqneba
samxedro akademiis da iv. javaxiSvilis saxelobis Tbilisis saxelmwifo
universitetis geografiis mimarTulebis saswavlo procesSi.
3. Sefasdes saqarTvelos teritoria samxedro-geografiuli
TvalsazrisiT da Seiqmnas geografiul monacemTa bankebi da
geoinformaciuli sistemebi; saqarTvelos samxedro-geografiuli
kvlevis Sedegebis
uSualo momxmarebeli iqneba SeiaraRebuli Zalebis generaluri Stabi,
sazRvris dacvis departamenti, samxedro-geografiuli problematikiT
dainteresebuli samecniero da saganmanaTleblo dawesebulebebi,
saqarTvelos mosaxleoba. igi, erovnuli usafrTxoebis koncefciaze
dayrdnobiT, saSualebas mogvcems SemuSavebul iqnes saqarTvelos
sxvadasxva regionebis samxedro-geografiuli strategia da daisaxos
maTi samxedro-geografiuli kvlevis ZiriTadi mimarTulebani.
184
ganawileba da misi Sedegebi. geografia aqtiuradaa CarTuli am
procesSi.
Tanamedrove saqarTveloSi, sadac materialuri da finansuri
saxsrebis SezRuduli raodenoba ar iZleva fundamenturi
mecnierebebis jerovan doneze ganviTarebis saSualebas, jidev ufro
matulobs im samecniero mimarTulebaTa mniSvneloba, romlebic
srulyofil warmodgenas iZlevian sazogadoebasa da bunebaSi
mimdinare movlenebsa da procesebze. maT Sorisaa geografiac,
uZvelesi da marad axalgazrda mecniereba, romelic sakuTari
arsebiTaa dakavSirebuli bunebis, mosaxleobis, meurneobis da
ekologiuri viTarebis problematikasTan, misi sivrcesa da droSi
ganviTarebis TaviseburebebTan. gamoyenebuli literatura:
185
13. Ландшафтное планирование и охрана природы.
Словарьсправочник. -Иркутск,2006, - 191 с.
14. Максаковский В.П. Географическая Культура.-М.,1998.-416
с.
15. Данилова В.С.,Кожевников Н.Н. Основные концепции
современного естествознания.-М.,2000.-256 с.
sarCevi
186
ciebi ...........................................................................................
........... 41
3.4. saerTaSoriSo geografiuli kavSiri ................. 42
3.5. saqarTvelos geografiuli sazogadoeba ....... 43
187
...................................................................................................
................. 198
7.2. geografiis asparezi ............................................................ 205
gamomcemloba `universali~
garekani
ukana
yda
188
nodar elizbaraSvili
geografiis mecnierebaTa doqtori, profesori. iv. javaxiSvilis
saxelobis Tbilisis saxelmwifo universitetis saqarTvelos geografiis da
landSafturi dagegmarebis mimarTulebis xelmZRvaneli, al. javaxiSvilis
saxelobis saqarTvelos geografiuli sazogadoebis vice-prezidenti, samecniero
Jurnalis “saqarTvelos geografia” mTavari redaqtori
E-mail: nelizbarashvili@yahoo.com
189