‫‪٥١‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬

‫‪Archive of SID‬‬
‫ﻓﺼﻠﻨﺎﻣﮫي ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‬
‫ﺳﺎل ‪ 8‬ﺷﻤﺎرهي‪ 24‬ﺑﻬﺎر ‪1392‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﯾﺮان در دورهي ﺗﯿﻤﻮري‬

‫‪1‬‬
‫ﺷﻬﺮزاد ﺳﺎﺳﺎنﭘﻮر‬

‫ﭼﮑﯿﺪه‬
‫ﺳﻨﺖ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﯾﺮان ﺑﻌﺪ از اﺳﻼم ﺑﺎ ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي ﺑﻪ زﺑﺎن ﻋﺮﺑﯽ آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬
‫ﺳﭙﺲ در دورهي ﺳﺎﻣﺎﻧﯿﺎن ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ از ﺳﻮي ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ اﻧﺠﺎم رﺳﯿﺪ‪.‬‬
‫ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ ﻃﺮح و ﮔﺴﺘﺮش" اﻧﺪﯾﺸﻪي اﯾﺮاﻧﺸﻬﺮي" در ﻋﺼﺮ ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﺗﺤﻮل در‬
‫اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﻮرﺧﺎن ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از دﯾﺪﮔﺎه ﮐﻼﻣﯽ ـ دﯾﻨﯽ ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪.‬اﯾﻦ ﺗﺤﻮل‬
‫ﮐﻪ در ﺣﻘﯿﻘﺖ ﺑﻪ دﻟﯿﻞ اﻫﺘﻤﺎم در ﻧﮕﺎرش ﺗﻮارﯾﺦ دودﻣﺎﻧﯽ اﯾﺠﺎد ﺷﺪ‪ ،‬ﺣﺘﯽ در ﻧﮕﺎرش‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻧﯿﺰ ﻣﻨﻌﮑﺲ ﺷﺪ‪ .‬در دوران ﻣﻐﻮل ـ اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و دوﻣﯿﻦ ﺗﺤﻮل ﻣﻬﻢ در اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﺠﺎد ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن دورهي ﺗﯿﻤﻮري ﺳﻨﺖﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﯾﺮاﻧﯽ را ﺑﻪ ارث ﺑﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري در اﯾﻦ دورهي ﺳﻪ ﻣﺮﺣﻠﻪ را ﭘﺸﺖ ﺳﺮﮔﺬاﺷﺖ‪ :‬زﻣﺎن ﺗﯿﻤﻮر‪ ،‬زﻣﺎن ﺷﺎﻫﺮخ و‬
‫زﻣﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎﯾﻘﺮا‪ .‬در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﺮاﺣﻞ ﺳﻪ ﮔﺎﻧﻪ‪" ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري اﯾﺮان در دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن "ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮارﮔﺮﻓﺘﻪ وﻣﺤﻮرﮐﻠﯿﺪي آن‬
‫ﺑﺮرﺳﯽ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ)ﻓﻨﯽ( و ﻇﺎﻫﺮي)ﺻﻮري( ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري در دورهي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺪﯾﻦ ﻣﻨﻈﻮر ﺗﻼش ﮔﺮدﯾﺪه ﺗﺎ ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﻦ دوره و ﭘﮋوﻫﺶ در‬

‫‪.1‬ﮔﺮوه ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬واﺣﺪ ﺷﺒﺴﺘﺮ‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه آزاد اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬ﺷﺒﺴﺘﺮ‪ ،‬آذرﺑﺎﯾﺠﺎن ﺷﺮﻗﯽ‪ ،‬اﯾﺮان‪.‬‬
‫‪Sh_sasanpour@yahoo.com‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺬﯾﺮش‪93/8/15 :‬‬ ‫‪www.SID.ir‬‬
‫‪93/2/15‬‬ ‫ﺗﺎرﯾﺦ درﯾﺎﻓﺖ‪:‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪52‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫آنﻫﺎ ﺑﺎ روش ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ‪ -‬ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ ،‬اﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎ ﻣﺸﺨﺺ ﺷﻮد‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻼوه‪ ،‬در ﺧﻼل آن‪،‬‬
‫ﺿﻤﻦ ﺗﻮﺻﯿﻒ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺤﻠﯿﻞ آن ﻧﯿﺰ ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه‬
‫اﺳﺖ‪.‬‬

‫واژﮔﺎن ﮐﻠﯿﺪي‪ :‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري‪ ،‬ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ)ﻓﻨﯽ(‪،‬‬

‫وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي )ﺻﻮري(‬

‫ﻣﻘﺪﻣﻪ‬
‫ﭘﯿﺶ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﯿﻤﻮري و ﻣﻘﺎرن ﺑﺎ دورهي ﻣﻐﻮل و اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻣﻮﺟﺐ رﺷﺪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮﯾﺴﯽ در اﯾﺮان ﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ آنﻫﺎ ﻋﺒﺎرتاﻧﺪ از‪ :‬ﻫﺠﻮم ﻣﻐﻮﻻن ﺻﺤﺮا ﻧﻮرد ﺑﻪ‬
‫ﻗﻠﻤﺮو ﺗﻤﺪن اﯾﺮان و اﺳﻼم‪ ،‬ﺑﺮاﻓﺘﺎدن ﺧﻮارزﻣﺸﺎﻫﯿﺎن ‪ ،‬اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯿﺎن ﻧﺰاري و ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯿﺎن‬
‫و ﻧﮕﺎرش وﻗﺎﯾﻊ آن ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮرﺧﺎن )ﻣﯿﺮ ﺟﻌﻔﺮي و ﻋﺎﺷﻮري ﻧﮋاد‪ .(76 :1386،‬ﺗﻤﺎﯾﻞ‬
‫اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن ﺑﻪ زﻧﺪه ﻧﮕﺎه داﺷﺘﻦ اﺧﺒﺎر و ﯾﺎدﮔﺎرﻫﺎي اﺟﺪادي ﺷﺎن‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻞ ﺑﻪ ﺷﻨﺎﺧﺖ ﺳﺎﺑﻘﻪي‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻤﺎﻟﮏ ﻣﺠﺎور ﺑﺎ اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن‪،‬ﺟﻨﮓ ﻫﺎي ﺻﻠﯿﺒﯽ و اﻓﺰاﯾﺶ ﺣﺠﻢ ﺑﺎزرﮔﺎﻧﯽ ﻣﻤﺎﻟﮏ‬
‫ﻣﺠﺎور درﯾﺎي ﻣﺪﯾﺘﺮاﻧﻪ ﺑﺎ آﺳﯿﺎ و ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻦ ﻣﺪارك ﺟﺪﯾﺪ ﺗﺎرﯾﺦ اﻗﻮام ﻣﻐﻮل و ﺗﺮك در‬
‫اﺧﺘﯿﺎر ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ در ﮔﺴﺘﺮش اﻓﻖ دﯾﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎران اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺑﺴﺰاﯾﯽ داﺷﺖ‬
‫)رﯾﭙﮑﺎ‪ .(5/ 584-585 :1366 ،‬ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري اﯾﺮان در ﻋﺼﺮ ﻣﻐﻮل‬
‫و اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬
‫‪ .١‬ﻧﻔﻮذ ﮐﻠﻤﺎت ﻣﻐﻮﻟﯽ و ﺗﺮﮐﯽ در زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ )آژﻧﺪ‪(95 :1380 ،‬؛‬
‫‪ .٢‬ﭘﯿﭽﯿﺪﮔﯽ ﺳﺎﺧﺘﻤﺎن ﺟﻤﻠﻪ و وﻓﻮر واژﮔﺎن )رﯾﭙﮑﺎ‪(5/ 585 :1366 ،‬؛‬
‫‪ .٣‬ﻧﺜﺮ ﻣﺼﻨﻮع و ﮔﺎه ﭘﯿﭽﯿﺪه ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪي اﻋﻼي آن ﺗﺎرﯾﺦ وﺻﺎف اﺳﺖ )ﻋﺎﻟﻢ زاده‪،‬‬
‫‪(94 :1375‬؛‬
‫‪ .٤‬رﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦﻧﻮﯾﺴﯽ ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ )آژﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ(؛‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٥٣‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫‪ .٥‬ﻧﮕﺎرش ﻣﺘﻮن ﺑﻪ ﻧﺜﺮ ﻣﺼﻨﻮع ﻣﻨﺸﯿﺎﻧﻪ در ﺗﺪاوم ﺳﺒﮏ ﻗﺮن ﺷﺸﻢ ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي )ﻣﯿﺮ‬
‫ﺟﻌﻔﺮي و ﻋﺎﺷﻮري ﻧﮋاد‪ ،‬ﻫﻤﺎنﺟﺎ(؛‬
‫‪ .٦‬رﺷﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري ﻣﻨﻈﻮم ﮐﻪ آﻏﺎز ﮔﺮ آن ﺷﻤﺲ اﻟﺪﯾﻦ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻏﺎزان ﺧﺎن ﺑﻮد )ﻫﻤﺎن‪(99 :1380 ،‬؛‬
‫‪ .٧‬ﻫﻤﺎن ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ دﺳﺘﮕﺎه ﺧﻼﻓﺖ ﻋﺒﺎﺳﯽ و ﺑﺮداﺷﺘﻪ ﺷﺪن ﺑﺨﺘﮏ ﺗﻔﮑﺮ ﺷﺮﯾﻌﺖ‬
‫ﻣﺪاراﻧﻪ از اﻧﺪﯾﺸﻪي ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﺮاﻧﯽ ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪ ﻣﻬﻢ آن ﮔﺮاﯾﺶ ﺑﻪ ﺷﺮح ﻋﯿﻨﯽ‬
‫روﯾﺪادﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻘﻮﯾﺖ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﺮﻓﯽ و ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻦ از ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻘﺪس در ﻧﮕﺎرش‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻮد )ﻃﺒﺎ ﻃﺒﺎﯾﯽ‪(232: 1382 ،‬؛‬
‫‪ .٨‬ﮔﺴﺘﺮش ﻣﺮزﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﻣﭙﺮاﺗﻮري ﮐﻪ ﭘﯿﺎﻣﺪ آن ﯾﺎﻓﺘﻦ ﺟﻨﺒﻪي ﺟﻬﺎﻧﯽ ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﯽ ﻣﻐﻮل ‪ -‬اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ و ﻧﮕﺎرش ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﻓﻀﻞاﷲ ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬

‫ﻣﺪﺗﯽ ﭘﺲ از ﺳﺮﻧﮕﻮﻧﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن‪ ،‬ﺗﯿﻤﻮرﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ در اﯾﺮان ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪ‪.‬‬

‫ﺟﻐﺘﺎﯾﯿﺎن از ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻋﻮاﻣﻞ ﻗﺪرتﮔﯿﺮي ﺗﯿﻤﻮر و ﺣﻀﻮر وي در ﻋﺮﺻﻪي ﺳﯿﺎﺳﺖ ﺑﻮدﻧﺪ‪،‬‬
‫اﻣﺎ آﻧﺎن ﺑﺮﺧﻼف اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن داراي ﺳﻨﺖ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري درﺑﺎري ﻧﺒﻮدﻧﺪ‪ .‬ﭘﺲ از ﺗﺸﮑﯿﻞ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن )‪ 771-913‬ﻫـ‪.‬ق ‪/1369-1507 /‬م ( از ﯾﮏ ﺳﻮ‪ ،‬ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪي ﺗﯿﻤﻮر ﺑﻪ‬
‫ﻋﻠﻮم ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎ‪ ،‬اﻧﺴﺎب و ﻏﯿﺮه‪ ،‬واز ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﺗﻤﺎﯾﻞ وي ﺑﺮاي ﺛﺒﺖ ﺣﻮادث‬
‫دورهي زﻧﺪﮔﯽ و ﻓﺘﻮﺣﺎﺗﺶ‪ ،‬ﻣﻮﺟﺐ ﮔﺮدﯾﺪ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﻋﺪهاي از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن اﯾﻐﻮري و‬
‫دﺑﯿﺮان اﯾﺮاﻧﯽ در اردوي وي ﺣﻀﻮر داﺷﺘﻪ ﺑﺎﺷﻨﺪ ﺗﺎ ﺣﻮادث و وﻗﺎﯾﻊ را ﯾﺎدداﺷﺖ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ‪.‬‬
‫ﺑﺪﯾﻦ ﺗﺮﺗﯿﺐ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري درﺑﺎري ﻧﺰد ﺟﻐﺘﺎﺋﯿﺎن آﻏﺎز ﺷﺪ‪.‬‬
‫در زﻣﺎن ﻓﺮﻣﺎﻧﺮواﯾﯽ ﺗﯿﻤﻮر )‪ 771-807‬ﻫـ‪.‬ق(‪ ،‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺘﺨﺘﯽ اﻧﺘﺨﺎب ﺷﺪ و ﺑﻪ‬
‫ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﻣﺮﮐﺰ ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﮐﺎﻧﻮن ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﯾﺮان ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ‬
‫ﺣﺎل‪ ،‬در اوﻟﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري دورهي ﺗﯿﻤﻮري ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻧﻮﺷﺘﻪﺷﺪه ﻣﺘﺄﺛﺮ ازﺳﻨﺖ‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪54‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﺑﻮدﮐﻪ ﻣﻮرﺧﺎن آن ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ از ﻧﻮاﺣﯽ ﻏﺮﺑﯽ و ﻣﺮﮐﺰي اﯾﺮان ﺑﻮدﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ ،‬اوﻟﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬در ﺗﺪاوم ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن ﺑﻮد و ﺑﺮ‬
‫ﭘﺎﯾﻪي ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻣﻐﻮﻟﯽ ﻗﺮارداﺷﺖ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎﺑﻬﺎ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ روزﻧﺎﻣﻪي ﻏﺰوات‬
‫ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي‪ ،‬اﺷﺎره ﻧﻤﻮد ﮐﻪ ﻣﺤﻮر اﺻﻠﯽ ﻣﺒﺎﺣﺚ اﯾﻦ ﮐﺘﺎب‬
‫‪1‬‬
‫ﺷﺮح زﻧﺪﮔﯽ و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺗﯿﻤﻮر ﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ ﺑﻮد‪.‬‬
‫در دورهي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎﻫﺮخ )‪ 807 -850‬ﻫـ‪.‬ق(‪ ،‬ﺑﺎ ﻇﻬﻮر ﻣﮑﺘﺐ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ـ ﻫﻨﺮي ﻫﺮات‬
‫و ﻋﻮاﻣﻠﯽ ﻧﻈﯿﺮ اﻧﮕﯿﺰه و رﻗﺎﺑﺖ ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻣﯿﺎن اﻣﯿﺮزادﮔﺎن ﺗﯿﻤﻮري ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺑﺎﯾﺴﻨﻐﺮ ﻣﯿﺮزا‪،‬‬
‫اﺳﮑﻨﺪر )ﻓﺮزﻧﺪ ﻋﻤﺮ ﺷﯿﺦ(‪ ،‬اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳﻠﻄﺎن و‪ ...‬درﺣﻤﺎﯾﺖ از داﻧﺸﻤﻨﺪان‪ ،‬ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان‬
‫وﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬رﻓﺎه ﻣﺎدي ﻧﺎﺷﯽ از ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺗﯿﻤﻮر‪ ،‬اوﺿﺎع ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺴﺎﻋﺪ و ‪ ...‬ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري دورهي ﺗﯿﻤﻮري آﻏﺎز ﺷﺪ‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره در درﺑﺎر ﺷﺎﻫﺮخ و ﺑﺎﯾﺴﻨﻐﺮ‬
‫ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﻨﺖ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﺳﻼﻣﯽ– اﯾﺮاﻧﯽ و در درﺑﺎر اﻣﯿﺮزادﮔﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﺮاﻫﯿﻢ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻣﻐﻮﻟﯽ ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮدﻧﺪ؛ اﻣﺎ در اﯾﻦ دوران ﮐﺎﻧﻮن ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري ﺑﻪ‬
‫ﻧﻮاﺣﯽ ﺷﺮﻗﯽ اﯾﺮان ﻣﻨﺘﻘﻞ ﮔﺮدﯾﺪ‪.‬‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﻣﺮگ ﺷﺎﻫﺮخ ﺗﺎ روي ﮐﺎر آﻣﺪن ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎﯾﻘﺮا )‪ 911‬ـ ‪ 874‬ﻫـ‪.‬ق(‬
‫روﻧﺪ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﯾﺮاﻧﯽ ﻣﻮﻗﺘ ًﺎ دﭼﺎر وﻗﻔﻪ ﺷﺪ‪ .‬ﺑﻪ زودي و در ﻧﺘﯿﺠﻪي ﺣﻤﺎﯾﺖﻫﺎي ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯿﺮزا ﺑﺎﯾﻘﺮا و ﻧﯿﺰ ﺗﻼشﻫﺎي وزﯾﺮش اﻣﯿﺮ ﻋﻠﯿﺸﯿﺮ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺳﻮﻣﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻧﮕﺎري اﯾﻦ دوره ﺷﮑﻞ ﮔﺮﻓﺖ و ﺑﺎر دﯾﮕﺮ ﻣﻮرﺧﺎن در ﮐﻨﺎر ﺳﺎﯾﺮ ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان ﺗﺤﺖ ﺣﻤﺎﯾﺖ‬
‫درﺑﺎر ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻨﺪ و ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﮐﺘﺐ ﻓﺮاواﻧﯽ در زﻣﯿﻨﻪﻫﺎي ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬دودﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺸﺂت و ‪ ،...‬ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش درآﻣﺪﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺎر دﯾﮕﺮ‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ ﺳﻨﺖﻫﺎي ﻣﻐﻮﻟﯽ واﻗﻊ ﺷﺪﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .1‬ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎﻣﯽ در دورهي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺗﯿﻤﻮر ﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ ﺳﺎل ﻫﺎي ‪ 793‬ﻫـ‪.‬ق ﺑﻪ ﺑﻌﺪ را‬
‫ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از روزﻧﺎﻣﻪي ﻏﺰوات ﻏﯿﺎث اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺲ از آن‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻌﺪي اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮف اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺳﺎلﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر ﺑﻪ ﺑﻌﺪ را از ﺷﺎﻣﯽ ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻨﺪ؛ ﻟﺬا روزﻧﺎﻣﻪي ﻏﺰوات ﻏﯿﺎث اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي ﻣﻨﺒﻊ اﺻﻠﯽ‬
‫‪ 793www.SID.ir‬ﻫـ‪.‬ق ﺗﺎ ﺳﺎل ‪ 800‬ﻫـ‪.‬ق ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﮔﺮدد‪.‬‬
‫وﻗﺎﯾﻊ ﺳﺎلﻫﺎي‬
 ‫‪٥٥‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري دوره ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﺑﺎﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﺮاﺣﻞ ﺳﻪ‬
‫ﮔﺎﻧﻪي آن‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ وﺗﻼش ﺑﺮآن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت زﯾﺮ ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﻮد‪.‬‬
‫‪ .١‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري در دورهي ﺗﯿﻤﻮري از ﻧﻈﺮ ﻇﺎﻫﺮي )ﺻﻮري( و ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ‬
‫)ﻓﻨﯽ( ﭼﻪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .٢‬آﯾﺎ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﺟﻨﺒﻪ ﻧﻮآوري داﺷﺖ‪ ،‬و ﯾﺎ ﺻﺮﻓ ًﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪي از‬
‫دورهي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد؟‬

‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ ﻓﺮﺿﯿﺎت ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ در اﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﻋﺒﺎرﺗﻨﺪ از‪:‬‬

‫‪ .١‬ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﯾﺮان در دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻇﺎﻫﺮي ﯾﺎ ﺻﻮري از ﻧﺜﺮ دورهي‬
‫ﻣﯿﺎﻧﻪ )ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻧﺜﺮ ﺳﺎده و ﻣﺘﮑﻠﻒ( ﺑﺮﺧﻮردار ﺑﻮد و از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ )ﻓﻨﯽ(‪ ،‬و ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﮐﯿﻔﯿﺖ درج ﺣﻮادث ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوران ﻣﻐﻮل در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي ﻗﺮاردارد‪.‬‬
‫‪ .٢‬اﻏﻠﺐ ﻣﻮرﺧﺎن دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر وﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﺑﻂ ﻋ‪‬ﻠﯽ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ روﯾﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪو داراي ﺗﻔﮑﺮي ﭘﯿﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ وﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﻮرﺧﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ ﺑﻮدﻧﺪ‪.‬‬

‫ﺑﺮاي ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆاﻻت ﻓﻮق از ﭼﻬﺎرﭼﻮب ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ زﯾﺮ اﺳﺘﻔﺎده ﺷﺪهاﺳﺖ‪:‬‬

‫‪ .١‬ﻣﻌﺮﻓﯽ اﺟﻤﺎﻟﯽ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري در ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري و اﻧﮕﯿﺰه و‬
‫اﻫﺪاف ﻣﻮرﺧﺎن از ﻧﮕﺎرش ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد‪.‬‬
‫‪ .٢‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺻﻮري و ﻇﺎﻫﺮي )ﺳﺒﮏ ﻧﮕﺎرش و واژﮔﺎن ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده(‪.‬‬
‫‪ .٣‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ و ﻓﻨﯽ)ﮔﺴﺘﺮهي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻣﺴﺘﻨﺪات و‬
‫ﺗﺠﺎرب ﻣﻮرخ‪ ،‬روﯾﮑﺮد ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ـ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ /‬ﻧﻘﺎﻟﯽ ـ ﻧﻘﺎدي‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﻣﻮرخ‬
‫)ﺗﻌﺼﺐ ﺳﯿﺎﺳﯽ ـ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪ ،‬ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻗﻮﻣﯽ ـ زﺑﺎﻧﯽ و ‪ ،(...‬ﺑﺮداﺷﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫ﻣﻮرخ‪ ،‬ﻧﻮآوري ﯾﺎ ﺗﻘﻠﯿﺪ(‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪56‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ درﺑﺎرهي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﯾﺮان در دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬در ﺑﺮﺧﯽ از‬
‫ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﭘﮋو ﻫﺶﻫﺎ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﺴﺘﻘﻞ و ﻏﯿﺮ ﻣﺴﺘﻘﻞ ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‬
‫در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﯾﻌﻘﻮب آژﻧﺪ‪ ،‬ﻣﻘﺎﻟﻪي ﻣﺴﺘﻘﻠﯽ‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪي‬
‫ﺟﺎن وودز‪ ،‬در اﯾﻦ ﺑﺎره وﺟﻮد دارد )آژﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ .(115-163 :‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ‪-‬‬
‫ﻧﮕﺎري در اﺳﻼم‪ ،‬ﻧﻮﺷﺘﻪي ﻫﺎدي ﻋﺎﻟﻢزاده وﺳﯿﺪ ﺻﺎدق ﺳﺠﺎدي‪ ،‬در ﺧﻼل ﺷﺮح ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻧﮕﺎري در ﺳﺮزﻣﯿﻦﻫﺎي اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﺨﺘﺼﺮي از ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري ﻋﺼﺮ‬
‫ﺗﯿﻤﻮري ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ )ﻋﺎﻟﻢزاده و ﺳﺠﺎدي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ .(95-96 :‬ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯿﺮﺟﻌﻔﺮي و‬
‫ﻋﺒﺎس ﻋﺎﺷﻮري ﻧﮋاد ﻧﯿﺰ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري و ﺗﺤﻮﻻت آن در اﯾﺮان و ﺟﻬﺎن‪ ،‬در ﻓﺼﻠﯽ‬
‫ﺟﺪا ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ )ﻣﯿﺮ ﺟﻌﻔﺮي و ﻋﺎﺷﻮري ﻧﮋاد‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ .(87-74 :‬ﯾﺎن‬
‫رﯾﭙﮑﺎ ﻧﯿﺰ در ﻣﻘﺎﻟﻪاي در ﺟﻠﺪ ﭘﻨﺠﻢ ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ‪ ،‬ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻪ‬
‫ﮐﺮدهاﺳﺖ )رﯾﭙﮑﺎ‪ .(5/587 ،582 :1366 ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺒﺎس‬
‫اﻗﺒﺎلآﺷﺘﯿﺎﻧﯽ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻐﻮل و اواﯾﻞ اﯾﺎم ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺮح ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺼﺮ ﻣﻐﻮل‪-‬‬
‫اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ )اﻗﺒﺎلآﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‪.(479-530 :1380 ،‬‬

‫ﺣﺴﯿﻦ ﻣﯿﺮﺟﻌﻔﺮي ﻧﯿﺰ در ﺑﺨﺸﯽ ازﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﺮان در دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن و ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده اﺳﺖ‬
‫)ﻣﯿﺮﺟﻌﻔﺮي‪ .(172-181 : 1375 ،‬ﻣﻬﺪي ﻓﺮاﻫﺎﻧﯽ ﻣﻨﻔﺮد ﻧﯿﺰ در ﺑﺨﺶ اول ﮐﺘﺎب ﭘﯿﻮﻧﺪ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﻋﺼﺮ زوال ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن و ﻇﻬﻮر ﺻﻔﻮﯾﺎن )ﻓﺮاﻫﺎﻧﯽ ﻣﻨﻔﺮد‪-48 :1381 ،‬‬
‫‪ (22‬ﺑﻪ ذﮐﺮ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﻦ دوران ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮرﺧﺎن و ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ذﮐﺮ ﺷﺪه‬
‫ﺑﻪ ﻣﻌﺮﻓﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﺑﻪ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺻﻮري ‪ -‬ﻇﺎﻫﺮي و ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ‪-‬‬
‫ﻓﻨﯽ آن ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻟﺬا در ﻣﻘﺎﻟﻪي ﺣﺎﺿﺮ ﺳﻌﯽ ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﺗﺎ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻧﮕﺎري اﯾﺮان در ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري ﺑﺮ اﺳﺎس ﻣﻼكﻫﺎي ذﮐﺮ ﺷﺪه‪ ،‬ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﯿﺮد‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٥٧‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫‪.1‬ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري‬
‫ﺑﺎ وﺟﻮد آن ﮐﻪ دورهي ﺗﯿﻤﻮري از ﻟﺤﺎظ ﻇﻬﻮر ﭼﻬﺮهﻫﺎي ادﺑﯽ‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬ﻫﻨﺮﻣﻨﺪان و ‪...‬‬
‫از دورهﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن آن دوره‬
‫ﭼﻬﺮهي ﭼﻨﺪان درﺧﺸﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪ اﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻫﻤﺪاﻧﯽ ﮐﻪ در دورهي ﻣﻐﻮل‬
‫ﺑﻪ ﻣﻨﺼﻪي ﻇﻬﻮر رﺳﯿﺪ‪ ،‬ﻧﺪرﺧﺸﯿﺪ و ﺗﻨﻬﺎ ﺷﺎﯾﺪ ﺑﺘﻮان ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو را ﺗﺎ ﺣﺪي ﻫﻢ ردﯾﻒ وي‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻮد‪.‬‬
‫در اﯾﻦ دوران ﻧﻈﺎماﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎﻣﯽ در درﺑﺎر ﺗﯿﻤﻮر‪ ،‬وﺗﺎج ﺳﻠﻤﺎﻧﯽ در درﺑﺎر ﺷﺎﻫﺮخ‪ ،‬ﻧﻤﺎدي‬
‫از اوﻟﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري در ﻋـﺼﺮ ﺗﯿﻤـﻮري ﺑﻮدﻧـﺪ‪ .‬ﻇـﺎﻫﺮاً در اﯾـﻦ ﻣﺮﺣﻠـﻪ ﺗـﻮارﯾﺦ‬
‫دودﻣﺎﻧﯽ و ﺗﮏ ﻧﮕﺎريﻫﺎ در ﺳﻄﺢ وﺳﯿﻊﺗﺮي ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪ ﻣﻮﻻﻧـﺎ ﻏﯿـﺎث اﻟـﺪﯾﻦ‬
‫ﯾﺰدي ﮐﺘﺎب روزﻧﺎﻣﻪي ﻏﺰوات ﻫﻨﺪ ﯾﺎ ﺳﻌﺎدﺗﻨﺎﻣﻪ را در ﺳﺎل ‪ 802‬ﻫـ‪.‬ق در ﺷـﺮح ﻓﺘﻮﺣـﺎت‬
‫ﺗﯿﻤﻮر ﻧﻮﺷﺖ )وودز‪ .(137-134 :1380 ،‬ﺳﭙﺲ‪ ،‬ﻧﻈﺎماﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎﻣﯽ ﺗﺤﺖ ﺗـﺄﺛﯿﺮ وي‪ ،‬ﮐﺘـﺎب‬
‫ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ را ﺗﺪوﯾﻦ ﻧﻤﻮد )ﺷﺎﻣﯽ‪ .(1363 ،‬ﺷﻬﺎباﻟﺪﯾﻦ اﺑﻮﻣﺤﻤﺪاﺑﻦ ﻋﺮﺑـﺸﺎه دﻣـﺸﻘﯽ ﻧﯿـﺰ در‬
‫ﻣﻮرد ﺷﺮح اﺣﻮال و ﻓﺘﻮﺣﺎت ﺗﯿﻤﻮر‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻋﺠﺎﯾﺐ اﻟﻤﻘﺪور ﻓﯽ ﻧﻮاﺋﺐ ﺗﯿﻤﻮر را ﻧﮕـﺎ ﺷـﺖ‬
‫)اﺑﻦ ﻋﺮﺑﺸﺎه‪.(1365 ،‬‬
‫ﭘﺲ از ﻣﺮگ ﺗﯿﻤﻮر ﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ‪ ،‬ادب ﻓﺎرﺳﯽ در ﮐﻨﻒ ﺣﻤﺎﯾﺖ ﻗﺪرتﻫﺎي ﺳﯿﺎﺳﯽ ﻗـﺮار‬
‫ﮔﺮﻓﺖ ﮐﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻧﻮاﺣﯽ ﺗﺒﺮﯾﺰ‪ ،‬ﻓﺎرس‪ ،‬ﻫﺮات‪ ،‬ﻋﺮاق ﻋﺠﻢ و آﺳﯿﺎي ﻣﺮﮐﺰي‪ ،‬ﺣﻮزه ﻫﺎي‬
‫ﻫﻨﺪ و ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ ﺟﻮﻻﻧﮕﺎهﻫﺎي ادب ﻓﺎرﺳﯽ ﺗﺒﺪﯾﻞ ﮔﺮدﯾﺪﻧﺪ‪.‬‬
‫دوﻣــﯿﻦ ﻣﺮﺣﻠــﻪي ﺗــﺎرﯾﺦﻧﮕــﺎري ﺗﯿﻤــﻮري از زﻣــﺎن ﺣﺎﮐﻤﯿــﺖ ﺷــﺎﻫﺮخ آﻏــﺎز ﺷــﺪ ﮐــﻪ‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪﺗﺮﯾﻦ ﭼﻬﺮهﻫﺎي اﯾﻦ ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕـﺎري ﺗﯿﻤـﻮري ﻋﺒـﺎرتاﻧـﺪ از‪ :‬ﻣﻌـﯿﻦاﻟـﺪﯾﻦ‬
‫ﻧﻄﻨﺰي ﮐﻪ اﺑﺘﺪا در درﺑﺎر اﺳﮑﻨﺪرﺑﻦ ﻋﻤﺮﺷﯿﺦ ﺑﻮد و ﭘﺲ از آن ﺑﻪ درﺑﺎر ﺷـﺎﻫﺮخ راه ﯾﺎﻓـﺖ‪.‬‬
‫وي ﯾﮏ ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺘﺨﺐ اﻟﺘـﻮارﯾﺦ ﻧﮕﺎﺷـﺖ وآن راﺑـﻪ ﺷـﺎﻫﺮخ ﺗﻘـﺪﯾﻢ‬
‫ﻧﻤﻮد )ﻧﻄﻨﺰي‪ .(1336 ،‬در اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺟﻬﺎن ﺑﯿﻨﯽ ﺗﺮﮐﯽ‪ -‬ﻣﻐﻮﻟﯽ ﮐﻪ در ﺗـﺎرﯾﺦﻫـﺎي اوﻟﯿـﻪي‬
‫دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن وﺟﻮد داﺷﺖ‪ ،‬ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽ ﺷﻮد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑـﺮو ﻣـﻮرخ‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪58‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫درﺑﺎر ﺑﺎﯾﺴﻨﻐﺮ ﻣﯿﺮزا ﮐـﻪ ﺑـﻪ ﺷـﺪت از ﻧﻄﻨـﺰي ﺗـﺄﺛﯿﺮ ﭘﺬﯾﺮﻓﺘـﻪ ﺑـﻮد‪ ،‬ﮐﺘـﺎب ﻣﺠﻤـﻊ اﻟﺘـﻮارﯾﺦ‬
‫اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﻪ را ﺑﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪ از ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻧﻮﺷﺖ و ﺑﺨﺶ آﺧـﺮ آن‬
‫را ﺗﺤــﺖ ﻋﻨــﻮان زﺑــﺪه اﻟﺘــﻮارﯾﺦ ﺑــﻪ وﻗــﺎﯾﻊ دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾــﺎن ﺗﺎﺳــﺎل ‪ 830‬ﻫﺠــﺮي ﻗﻤــﺮي‬
‫اﺧﺘﺼﺎص داد )ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪ .(1372 ،‬ﻓﺼﯿﺢاﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤـﺪﺑﻦ ﻣﺤﻤـﺪ ﺧـﻮاﻓﯽ ﻧﯿـﺰ ﯾـﮏ ﺗـﺎرﯾﺦ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ ﻧﺎم ﻣﺠﻤﻞاﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺗﺪوﯾﻦ ﮐﺮد ﮐﻪ درآن ﺣﻮادث را ﺗﺎﺳﺎل ‪ 845‬ﻫـ‪.‬ق ﺑﺮرﺳـﯽ و‬
‫آن را ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺮخ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﻧﻤﻮد )ﻓﺼﯿﺢ ﺧـﻮاﻓﯽ‪ .(1339 ،‬از ﺟﻤﻠـﻪي ﺗـﺎرﯾﺦﻫـﺎي دودﻣـﺎﻧﯽ و‬
‫ﺗﮏ ﻧﮕﺎريﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﯾﺮ درآﻣﺪ‪ ،‬ﻇﻔﺮﻧﺎﻣـﻪ ﻧﻮﺷـﺘﻪ ﺷـﺮفاﻟـﺪﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي اﺳﺖ ﮐﻪ در درﺑﺎر اﺑﺮاﻫﯿﻢ ﺳـﻠﻄﺎن )ﭘـﺴﺮ ﺷـﺎﻫﺮخ و ﺣـﺎﮐﻢ ﺷـﯿﺮاز( ﻗﺮارداﺷـﺖ‬
‫)ﺷﺮف اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي ‪.(1336 ،‬در زﻣﺎن ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎﯾﻘﺮا‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧـﺪ‬
‫ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ )ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪ ،(1339 ،‬ﺧﻮاﻧـﺪ ﻣﯿـﺮ ﻣﺆﻟـﻒ ﺣﺒﯿـﺐ اﻟـﺴﯿﺮ )ﺧﻮاﻧـﺪﻣﯿﺮ‪،‬‬
‫‪ ،(1362‬در زﻣﯿﻨﻪي ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و ﻧﯿﺰ ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﻧﻮﯾﺴﻨﺪة ﻣﻄﻠـﻊ اﻟـﺴﻌﺪﯾﻦ‬
‫و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ )ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪1365 ،‬ﻫـ‪.‬ق‪1964 /‬م (در زﻣﯿﻨﻪي ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي دودﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬زﻣﭽﯽ‬
‫اﺳﻔﺰاري ﻣﺆﻟﻒ روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت )زﻣﭽﯽ اﺳﻔﺰاري‪ ،(1338 ،‬ﻇﻬﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺮﻋﺸﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن‪ ،‬روﯾﺎن و ﻣﺎزﻧﺪران )ﻣﺮﻋﺸﯽ ‪ (1363،‬در زﻣﯿﻨﻪي ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ وﺗﺬﮐﺮه‪-‬‬
‫ﻫﺎي ادﺑﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻟﻨﻔﺎﺋﺲ ﻧﻮﺷﺘﻪي اﻣﯿﺮ ﻋﻠﯿﺸﯿﺮ ﻧﻮاﺋﯽ در ﺷﺮح اﺣﻮال ﺑﺰرﮔـﺎن )اﻣﯿـﺮ‬
‫ﻋﻠﯿـﺸﯿﺮﻧﻮاﯾﯽ‪ ،(1323،‬ﺗــﺬﮐﺮه اﻟــﺸﻌﺮا ﻧﻮﺷــﺘﻪي دوﻟﺘــﺸﺎه ﺳــﻤﺮﻗﻨﺪي )دوﻟﺘــﺸﺎه ﺳــﻤﺮﻗﻨﺪي‪،‬‬
‫‪ (1337‬و ﻣﻨــﺸﺂﺗﯽ از ﻗﺒﯿ ـﻞ ﻣﻨﺸﺂاﻻﻧــﺸﺎء ﻧﻮﺷــﺘﻪي ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺳــﻊ ﻧﻈــﺎﻣﯽ ﺑــﺎﺧﺮزي )ﺑــﺎﺧﺮزي‪،‬‬
‫‪ ،(1357‬ﻧﻤﺎدي از ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .2‬اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و اﻫﺪاف ﻣﻮرﺧﺎن از ﻧﮕﺎرش آﺛﺎر ﺧﻮد‬

‫در اﯾﻦ دوره اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎ و اﻫﺪاف ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎران از ﺗﺪوﯾﻦ ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﺘﻔـﺎوت ﺑـﻮد‪ .‬از‬
‫آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ دورهﻫﺎي ﭘﯿﺸﯿﻦ دﻏﺪﻏﻪي اﺻﻠﯽ ﻣﻮرﺧـﺎن داﺷـﺘﻦ ﺳـﻬﻤﯽ در ﮔـﺴﺘﺮش‬
‫آﯾﯿﻦ اﺳﻼم ﺑﻮد‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﺑﯿﺸﺘﺮ و ﯾﺎ ﺑﺨﺸﯽ از آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺪح ﺧﺪاوﻧﺪ و ﭘﯿﺎﻣﺒﺮ اﺳﻼم)ص( درآﺛﺎر‬
‫ﺧﻮد ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٥٩‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ اﯾﻦﮐﻪ ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﺎرﯾﺨﯽ دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دورهﻫﺎي ﻗﺒﻞ‪،‬‬
‫»ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻮري« آنﻫﺎﺳﺖ و از آن رو ﮐﻪ درﺑﺎرﻫﺎي ﺳﻠﻄﻨﺘﯽ در ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي‬
‫ﺑﺴﯿﺎر ﻧﻘﺶ داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن ﻧﯿﺰ ﺑﻪ ﭘﺎداشﻫﺎي ﺣﮑﺎم ﻧﻈﺮ داﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﺑﻪ ﺣﮑﺎم و ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ .‬در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ درﺑﺎرﻫﺎي‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ ﺳﺎﻣﺎﻧﯽ و اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن )ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻏﺎزان ﺧﺎن(‪ ،‬درﺑﺎر ﺷﺎﻫﺮخ ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﺳﻠﻄﺎن‬
‫ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎﯾﻘﺮا و‪ ...‬ﻣﺤﻞ ﺗﺠﻤﻊ ﻣﺮدان ﻓﺮﻫﯿﺨﺘﻪ و ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻮد‪ .‬ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﻧﯿﺰ در اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري ﻧﻘﺶ ﻣﻬﻤﯽ داﺷﺖ‪ .‬از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ ﭘﺎرهاي از‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن در اﺧﺘﯿﺎر دوﻟﺖ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر ﺳﻼﻃﯿﻦ وﺣﮑﺎم ﺑﻮدﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺼﯿﺢ‪-‬‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﺧﻮاﻓﯽ ﮐﻪ در ﺧﺪﻣﺖ ﺷﺎﻫﺮخ ﻣﯿﺮزا و ﺑﺎﯾﺴﻨﻐﺮ ﺑﻮد‪ .‬ﺛﺒﺖ ﻧﺎم دادﮔﺮان‪ ،‬ﻧﯿﮑﺎن‪ ،‬ﻓﻀﺎﺋﻞ‬
‫ﺣﮑﺎم و ‪ ...‬ﻧﯿﺰ از دﯾﮕﺮ اﻧﮕﯿﺰهﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺮاي ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻮد‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮاز ﻣﻮرﺧﺎن را ﻋﻠﻤﺎ ﺗﺸﮑﯿﻞ ﻣﯽدادﻧﺪ‪ .‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﭘﺴﺮ ﯾﮏ ﻗﺎﺿﯽ‬
‫ﺑﻮد و ﻣﺪتﻫﺎ ﻣﻨﺼﺐ ﻗﻀﺎوت و ﭘﯿﺶ ﻧﻤﺎزي ﻣﺴﺠﺪ ﺟﺎﻣﻊ ﻫﺮات را ﺑﺮ ﻋﻬﺪه داﺷﺖ‪ .‬در‬
‫ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻣﺸﺎﻏﻞ و ﻣﻨﺎﺻﺐ دﯾﻮاﻧﯽ و اداري ﻣﻮرﺧﺎن و ﭘﺎداشﻫﺎي ﻣﺎﻟﯽ ﺣﮑﺎم ﺑﺰرگﺗﺮﯾﻦ‬
‫اﻧﮕﯿﺰهي ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره از ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪ .‬ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﻫﺮ ﭼﻨﺪ ﺑﻪ‬
‫اﻣﯿﺪ ﭘﺎداش ﻣﺎﻟﯽ ﺑﻪ ﺳﻼﻃﯿﻦ ﻫﺪﯾﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ اﻧﮕﯿﺰهي اﺻﻠﯽ ﻣﻮرخ از ﻧﮕﺎرش آن‪،‬‬
‫ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ ﻧﻤﻮدن ﻣﻨﻄﻘﻪي ﻣﻮرد ﻧﻈﺮ ﺑﻮدهاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .3‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي )ﺻﻮري(‬

‫در ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺣﺎﺿﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻇﺎﻫﺮي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري دوران ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن در ‪ 2‬ﺑﺨﺶ ﺳﺒﮏ‬
‫ﻧﮕﺎرش و واژﮔﺎن ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1 .3‬ﺳﺒﮏ ﻧﮕﺎرش‬
‫ﭘﺲ از ﺟﻨﺒﻪي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺤﻮري‪ ،‬دوﻣﯿﻦ وﯾﮋﮔﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري‪،‬‬
‫ﺟﻨﺒﻪي ادﺑﯽ آنﻫﺎﺳﺖ‪ .‬ﻣﻮرخ اﯾﻦ دوره ﯾﮏ ادﯾﺐ ﻧﯿﺰ ﺑﻮد و ﺻﻨﺎﯾﻊ ادﺑﯽ ﺑﺴﯿﺎري در ﻣﺘﻮن‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪60‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮد ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﺑﺮﺧﯽ ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﺑﺪون ﺗﺮدﯾﺪ ﺑﻪ ﺻﺮاﺣﺖ‪ ،‬ﺻﺪاﻗﺖ و‬
‫ﺷﻔﺎﻓﯿﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ آن ﺧﺪﺷﻪ وارد ﮐﺮده اﺳﺖ )ﻓﺮاﻫﺎﻧﯽ ﻣﻨﻔﺮد‪ :1381 ،‬ﺻﺺ‪ .(24-22‬ﺳﺒﮏ‬
‫ﻧﺜﺮ اﯾﻦ دوره ”از ﺣﺪ ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ ﺑﺮﺧﻮرداراﺳﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪ ،‬ﻣﺎﺑﯿﻦ ﻧﺜﺮ ﺳﺎده و ﻧﺜﺮ ﻓﻨﯽ‬
‫ﻗﺮاردارد" )ﺑﻬﺎر‪ .(3 /198 :1349 ،‬ﻣﺘﻮن ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ادﺑﯽ اﯾﻦ زﻣﺎن ﺑﻪ ﺗﮑﻠﻔﺎت ﻟﻔﻈﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫آﻣﯿﺨﺘﻪ اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ اﯾﻦ ﺗﮑﻠﻒ ﺑﯿﺸﺘﺮ از ﺳﻮي ﺷﻌﺮا و ﻣﻮرﺧﺎن اواﺧﺮ دورة ﺗﯿﻤﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻟﻐﺰ‬
‫و ﻣﻌﻤﺎ ﻋﻼﻗﻪﻣﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪاﺳﺖ )ﺑﺮاون‪ .(3/676-677 :1357 ،‬ﺷﺎﯾﺪ ﻋﻠﺖ اﯾﻦ‬
‫ﻣﻮﺿﻮع آن ﺑﻮده ﺑﺎﺷﺪ ﮐﻪ ﻣﻮرخ از ﯾﮏ ﺳﻮ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺗﺎرﯾﺦ ﭘﺮداﺧﺘﻪ و از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ ﺑﺮﺧﯽ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ را در ﭘﺲِ ﻧﺜﺮ ﻣﺘﮑﻠﻒ ﻗﺮار ﻣﯽداد ﮐﻪ ﺑﻪ ﭼﻨﺪ ﺻﻮرت ﺗﺄوﯾﻞﭘﺬﯾﺮ ﺑﺎﺷﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي‬
‫ﻣﺸﻬﻮرﺗﺮﯾﻦ ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره ﮐﻪ در ﺷﻌﺮ و ﻣﻌﻤﺎﮔﻮﯾﯽ ﺷﻬﺮت داﺷﺘﻨﺪ‪ ،‬زﯾﻦاﻟﺪﯾﻦ واﺻﻔﯽ‬
‫ﺑﻮد )واﺻﻔﯽ ﻫﺮوي‪ .(1 /24 :1349 ،‬ﻋﺪم ﻧﻮآوري در زﺑﺎن از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻧﺜﺮ ﻓﺎرﺳﯽ‬
‫در اﯾﻦ دوره اﺳﺖ )ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ ‪ . (28 :1378 ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻣﯿﺮ‪ ،‬از ﺻﻨﺎﯾﻊ ﺑﺪﯾﻊ و ﻣﺘﺮادﻓﺎت در آﺛﺎر ﺧﻮد اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﯿﺮ‪:1362 ،‬‬
‫‪37‬و‪.(1/ 40‬‬
‫ﭘﺎرهاي از ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎماﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺗﻼش ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ ﺗﺎ ﮐﺘﺎﺑﯽ ﻋﺎري‬
‫از ﺗﮑﻠﻒ ﮐﻪ ﻋﻮام ﻣﻌﺎﻧﯽ آن را درﯾﺎﺑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﻨﻮﯾﺴﻨﺪ )ﺷﺎﻣﯽ‪ .(10-11 :1363 ،‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي‪ ،‬ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از ﻧﻈﻢﻫﺎي ﺑﻠﻨﺪ و ﻃﻮﻻﻧﯽ و‬
‫ﺳﺮﺷﺎر از ﺗﮑﻠﻒ و اﻃﻨﺎب ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﯾﺮ درآوردهاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﺸﻦ ﻋﺮوﺳﯽ ﺷﺎﻫﺰادﮔﺎن‬
‫ﺗﯿﻤﻮري درﮐﺎن ﮔُﻞ )ﺷﺮف اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي‪370 :1336 ،‬و‪ .(1/ 381‬ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ ﻧﯿﺰ از اﯾﻦ‬
‫دﺳﺘﻪ ﻣﻮرﺧﺎن اﺳﺖ )ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪ .(2/1295 -1331 :1339 ،‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ زﻣﭽﯽ‪-‬‬
‫اﺳﻔﺰاري )زﻣﭽﯽ اﺳﻔﺰاري‪ ،(1/ 48-53 :1338 ،‬ﺟﻌﻔﺮي )ﺟﻌﻔﺮي‪ :1343 ،‬ﻣﻘﺪﻣﻪ ﻣﺼﺤﺢ‬
‫‪ ،(10،‬ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﺧﻮد را ﺑﻪ ﺳﺒﮏ ﺳﺎده و روان ﻧﮕﺎﺷﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ اﺑﻦ‪-‬‬
‫زرﮐﻮب ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﺳﺘﻔﺎده از ﺻﻨﺎﯾﻊ ادﺑﯽ ﺑﺴﯿﺎر و ﺑﻬﺮه ﺑﺮدن از ﻧﺜﺮ ﺗﺎرﯾﺦ وﺻﺎف‪،‬‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺧﻮد را ﺑﺎ ﻋﺒﺎرات ﺳﺎده و روان ﺑﻪ رﺷﺘﻪي ﺗﺤﺮﯾﺮ درآوردهاﻧﺪ )اﺑﻦ زرﮐﻮب‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٦١‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﺷﯿﺮازي‪ .(1350 ،‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از ﭘﮋوﻫﺸﮕﺮان ﻣﻌﺘﻘﺪﻧﺪ ﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع ﮐﺘﺎبﻫﺎي‬
‫ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﻦ زﻣﺎن‪» ،‬از ﻟﺤﺎظ ﺧﻼﻗﯿﺖ ادﺑﯽ ﺟﺰ ﻣﻘﺪاري ﺗﺼﻨﻊ و ﺑﺎزي ﺑﺎ ﮐﻠﻤﺎت‬
‫ﭼﯿﺰي در آنﻫﺎ دﯾﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد )ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(22-23 :‬‬

‫‪ .2 .3‬واژﮔﺎن ﺑﻪ ﮐﺎر رﻓﺘﻪ‬

‫ﻧﻮﺷﺘﻪﻫﺎي ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ داراي ﺷﮑﻠﯽ ﭘﯿﺶﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺗﺎ‬
‫ﺣﺪ زﯾﺎدي ادﺑﯽ ﻫﻢ ﻫﺴﺖ و ﺑﺮﺧﻼف ﺷﻌﺮ اﯾﻦ دوره‪ ،‬زﺑﺎن ﻋﺎﻣﯿﺎﻧﻪ )ﮐﻮﭼﻪ و ﺑﺎزار( در آن‬
‫ﺑﻨﺪرت دﯾﺪهﻣﯽﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪ .(20 :‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ درﺑﺎري و دوﻟﺘﯽ دورهي ﺗﯿﻤﻮري و‬
‫ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي آنﻫﺎ ﺑﺎ اﺳﻨﺎد و ﻣﮑﺎﺗﯿﺐ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻣﻌﺎﺻﺮﺷﺎن )ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﮑﺘﻮب ﺷﺎه‬
‫ﺷﺠﺎع ﺑﻪ ﺳﯿﻮرﻏﺘﻤﺶ‪ ،‬ﻣﮑﺘﻮب ﺷﺎهﻣﻨﺼﻮر ﻣﻈﻔﺮي ﺑﻪ اﻣﯿﺮ ﮐﺎوس ﭘﺎدﺷﺎه ﺷﺮوان و اران و‬
‫ﺷﻤﺎﺧﯽ(‪ ،‬ﻣﯿﺰان ﺗﺤﻮل و ﺗﻄﻮر ﺳﺒﮏ ﻧﺜﺮ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ادﺑﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ‬
‫در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﻘﻮط اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن ﺗﺎ ﭘﺎﯾﺎن دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن ﻣﺸﺨﺺ ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ اﻫﻢ آن ﻋﺒﺎرت‬
‫اﻧﺪ از‪:‬‬
‫‪ .١‬رواج اﯾﺠﺎز و اﺧﺘﺼﺎر )ﺑﻌﺪ از رواج ﺷﯿﻮهي اﻃﻨﺎب و اﺳﻬﺎب ﮐﻪ ﻣﯿﺮاث ﻗﺮن ‪ 6‬و‬
‫‪ 7‬ﻫـ‪.‬ق ﺑﻮد(‪.‬‬
‫‪ .٢‬اﺳﺘﻌﻤﺎل اﻓﻌﺎل ﺑﻪ ﺻﯿﻐﻪي وﺻﻔﯽ ﺟﺪﯾﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻨﯽ ﻣﺎﺿﯽ ﻧﻘﻠﯽ ﺑﺎ ﺣﺬف رﺑﻂ ﺧﺒﺮي‬
‫ﮐﻪ در ﮔﺬﺷﺘﻪ در ﻣﺤﻞ ﻣﻌﯿﻨﯽ و ﺑﺎ ﺿﺎﺑﻄﻪي ﺧﺎص ﺑﻪ ﮐﺎر ﺑﺮده ﻣﯽﺷﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫اﺳﺘﻔﺎدهي ”آن” در ﺿﻤﯿﺮ ﻣﻔﺮد ﻏﺎﯾﺐ و ”او” ﺑﻪ ﺟﺎي ﺿﻤﯿﺮ اﺷﺎره )ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪:‬‬
‫‪ .(3/209-210‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﺷﺮح ﻧﺒﺮد ﻣﯿﺮاﻧﺸﺎه ﺗﯿﻤﻮري ﺑﺎ‬
‫ﻗﺮاﯾﻮﺳﻒ ﻗﺮاﻗﻮﯾﻮﻧﻠﻮ در ﺳﺎل ‪ 810‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺑﻌﺪ از آن ﮐﻪ‬
‫ﺳﻠﻄﺎن ﺳﻌﯿﺪ اﻣﯿﺮاﻧﺸﺎه ﺑﻬﺎدر ﺷﻬﯿﺪ ﺷﺪ‪ ،‬ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﯽ ﺳﺮش از ﺗﻦ ﺟﺪا ﮐﺮده ﭘﯿﺶ‬
‫ﻗﺮاﯾﻮﺳﻒ ﺑﺮد‪ .‬اﻣﯿﺮ ﯾﻮﺳﻒ ﺑﺎ او ﻏﻀﺐ ﮐﺮده‪ ،‬ﻓﺮﻣﻮد ﺗﺎ ﮔﺮدﻧﺶ را ﺑﺰﻧﻨﺪ« )ﺣﺎﻓﻆ‬
‫اﺑﺮو‪.(1/229 :1372 ،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪62‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﻼ آن را ﺑﻪ ﮐﺎر ﻣﯽﺑﺮدﻧﺪ )ﺑﻬﺎر‪،‬‬
‫‪ .٣‬ﺗﺮك اﺳﺘﻌﻤﺎل ﻟﻐﺎت ﻋﺮﺑﯽ ﻣﺸﮑﻞ ﮐﻪ اﻫﻞ ﻓﻀﻞ ﻗﺒ ً‬
‫ﻫﻤﺎن‪ .(3/198-202 :‬اﯾﻦ ﻣﻮﺿﻮع ﻧﺎﺷﯽ از آﺷﻨﺎ ﻧﺒﻮدن ﻏﺎﻟﺐ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﻋﺼﺮ‬
‫ﺗﯿﻤﻮري ﺑﺎ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﻗﺪﯾﻢ ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ”ﻋﺮﺑﯽ”‪ ،‬ﺑﻮد ﮐﻪ ﯾﮕﺎﻧﻪ ﻣﺄﺧﺬ ﻫﺮ ﻋﻠﻢ و‬
‫ﻓﻨﯽ ﺑﻪ ﺷﻤﺎر ﻣﯽرﻓﺖ )ﻫﻤﺎن‪(3/185-191 :‬؛ ﮐﻪ اﻟﺒﺘﻪ ﻫﺠﻮم ﻣﻐﻮﻻن و ﻧﺪاﺷﺘﻦ‬
‫اﺳﺎﺗﯿﺪ از دﻻﯾﻞ ﻣﻬﻢ آن ﻧﯿﺰ ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد )ﻫﻤﺎن‪.(3/210-211 :‬‬
‫‪ .٤‬اﺳﺘﻌﻤﺎل روزاﻓﺰون ﺗﺮﮐﯿﺒﺎت ﺗﺎزي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻦ ﮐﻞ اﻟﻮﺟﻮد‪ ،‬ﯾﻮﻣ ًﺎ ﻓﯿﻮﻣﺎً‪ ،‬ﺗﻘﺪﯾﺮاً‪،‬‬
‫”ﮐﺮه ﺑﻌﺪ اﺧﺮي”‪ ،‬ﮐﻪ ﻧﺜﺮ از ﺣﯿﺚ ﺻﺮف و ﻧﺤﻮ ﻧﯿﺰ دﭼﺎر ﺗﻨﺰل ﺷﺪهاﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪:‬‬
‫‪ .(3/242‬از ﺟﻤﻠﻪي اﯾﻦ واژهﻫﺎ‪» ،‬راوﯾﺎن ﺛﻘﺎه« اﺳﺖ ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﺎﻧﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻌﻔﺮي در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺰد ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻣﮑﺮر از آن اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ )ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(41 :‬‬
‫‪ .٥‬ﺗﺤﻠﯿﻞ اﺷﻌﺎر و ﺗﻀﻤﯿﻦ ﻣﺼﺮاعﻫﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﺜﺮ ﻣﻠﺤﻖ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺪون درج واژهي‬
‫ﺑﯿﺖ‪ ،‬ﻣﺼﺮاع و ع )ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ .(3/202 :‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ واﺻﻔﯽ در ﺑﺪاﯾﻊ اﻟﻮﻗﺎﯾﻊ‪ ،‬در‬
‫ﺷﺮح ﺣﺎل "ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺧﺮاﺳﺎﻧﯽ" ﮐﻪ در ﻋﻠﻮﻣﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮﺳﯿﻘﯽ‪ ،‬ﻋﻠﻮم‬
‫ﻏﺮﯾﺒﻪ‪ ،‬ﻣﻨﻄﻖ‪ ،‬ﺑﯿﺎن‪ ،‬ﻣﺒﺎﺣﺜﻪ و ﻣﺒﺎﻟﻐﻪ در روزﮔﺎر ﺧﻮد ﺳﺮآﻣﺪ اﻗﺮان ﺑﻮد‪ ،‬ﺑﺪون‬
‫ذﮐﺮ واژهﻫﺎي ﻣﺬﮐﻮر اﺷﻌﺎري را آوردهاﺳﺖ )واﺻﻔﯽ‪.(2/219-292 :1350 ،‬‬
‫‪ .٦‬اﺳﺘﻔﺎده از آﯾﺎت ﻗﺮآﻧﯽ )ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ .(3/202 :‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ﻣﮑﺘﻮب ﺷﺎﻫﺮخ‬
‫ﺗﯿﻤﻮري ﺑﺮاي ﺗﻔﻮﯾﺾ ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ و ﺗﺮﮐﺴﺘﺎن ﺑﻪ اﻣﯿﺮ زاده اﻟﻎﺑﯿﮓ‬
‫آﻣﺪهاﺳﺖ‪» :‬ﻣﯿﺎن ﻗﻮي و ﺿﻌﯿﻒ و وﺿﯿﻊ و ﺷﺮﯾﻒ و ﺑﻌﯿﺪ و ﻗﺮﯾﺐ ﺗﻔﺎوت ﺟﺎﯾﺰ‬
‫ﻧﺪاري و از ﻧﺼﯿﺤﺖ رﺑﺎﻧﯽ ﮐﻪ ﻣﯽﻓﺮﻣﺎﯾﺪ‪ ،‬ﻗﻮﻟﻪ ﺗﻌﺎﻟﯽ‪» :‬ﯾﺎ داود اﻧﺎ ﺟﻌﻠﻨﺎك ﺧﻠﯿﻔﻪ‬
‫اﻻرض ﻓﺎﺣﮑﻢ ﺑﯿﻦ اﻟﻨﺎس ﺑﺎﻟﺤﻖ« )ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪.(1/310 :1372 ،‬‬
‫‪ .٧‬ﻋﺪم ﺟﺰاﻟﺖ ﺑﺎ رﮐﺎﮐﺖ اﻟﻔﺎظ و از ﯾﺎد رﻓﺘﻦ ﭘﯿﺸﺎوﻧﺪﻫﺎي ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺑﺮ ﺳﺮ اﻓﻌﺎل و‬
‫ﻻ از‬
‫ﻋﺪم ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ آﻫﻨﮓ ﮐﻠﻤﺎت و ﺟﻤﻠﻪﻫﺎ‪ ،‬ذﮐﺮ اﺷﻌﺎر ﻏﯿﺮ ﻣﻌﺮوف ﮐﻪ اﺣﺘﻤﺎ ً‬
‫ﻣﻨﺸﯿﺎن و ﻣﺆﻟﻔﺎن ﮐﺘﺎبﻫﺎ و ﯾﺎ اﻣﯿﺮزادﮔﺎن‪ ،‬ﻋﺎرﻓﺎن و ‪ ...‬ﺑﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫‪ .٨‬ﺑﺎ وﺟﻮد ﺳﺎده ﺑﻮدن ﻣﺘﻦ‪ ،‬در ﺑﺴﯿﺎري از ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن‪،‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٦٣‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ "ﺣﺒﯿﺐ اﻟﺴﯿﺮ"‪ ،‬ﮔﺎﻫﯽ رﮐﺎﮐﺖ وﺳﺴﺘﯽ دﯾﺪهﻣﯽﺷﻮد )ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(3/208 :‬‬
‫‪ .٩‬از دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪ ،‬ﻧﺎﻣﻪﻫﺎ داراي ﻣﻘﺪﻣﻪاي ﺷﺎﻫﺎﻧﻪاﻧﺪ و ﻣﮑﺘﻮﺑﺎت ﺑﻪ‬
‫ﺻﻮرت آﺑﺪار و ﻣﻼﭘﺴﻨﺪ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ )ﻫﻤﺎن‪ .(3/203-204 :‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪،‬‬
‫ﺷﺎﻫﺮخ ﺗﯿﻤﻮري در ﺳﺎل ‪ 816‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي در ﻣﮑﺘﻮب )ﻧﺎﻣﻪ( اي ﺑﺮاي اﻣﯿﺮزاده‬
‫اﺳﮑﻨﺪر‪ ،‬او را ﻓﺮزﻧﺪ ﺧﻮاﻧﺪه وﭘﺲ از ﯾﮏ ﻣﻘﺪﻣﻪي ﻃﻮﻻﻧﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺼﯿﺤﺖ وي‬
‫ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ )ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(1/494-496 :‬‬
‫‪ .١٠‬از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﻬﻢ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪاي‬
‫ﺟﺪﯾﺪ از واژهﻫﺎي ﻣﻐﻮﻟﯽ و ﺗﺮﮐﯽ )ﺗﺮﮐﯽ ﺟﻐﺘﺎﯾﯽ( ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮرﺧﺎن و ادﺑﺎ ﻣﯽﺑﺎﺷﺪ‪.‬‬
‫ﻫﺮﭼﻨﺪ واژهﻫﺎي ﻣﻐﻮﻟﯽ از دورهي ﻗﺒﻞ در ادب ﻓﺎرﺳﯽ رﺳﻮخ ﮐﺮدهﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ در‬
‫اﯾﻦ دوره رواج ﮔﺴﺘﺮدهﺗﺮي ﯾﺎﻓﺖ و ﺑﻪ ﻫﻤﺮاه ﻟﻐﺎت ﺗﺮﮐﯽ و ﺟﻐﺘﺎﯾﯽ در ﺳﻄﺢ‬
‫ﺑﺴﯿﺎر وﺳﯿﻌﯽ ﺟﺎﻧﺸﯿﻦ واژهﻫﺎي دﯾﮕﺮ ﺷﺪ‪ .‬ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﺷﯿﻮهي ﻧﻈﻢ و ﻧﺜﺮ‬
‫ﺗﺮﮐﯽ از دورهي وزارت اﻣﯿﺮﻋﻠﯿﺸﯿﺮ ﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﻣﺆﻟﻒ ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪ ،‬آﻏﺎز ﺷﺪ‬
‫)اﻣﯿﺮ ﻋﻠﯿﺸﯿﺮ ﻧﻮاﯾﯽ‪ (1323 ،‬ﮐﻪ ﭘﺲ از وي‪ ،‬ﻇﻬﯿﺮاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﺎﺑﺮ ﻣﺆﺳﺲ‬
‫ﮔﻮرﮐﺎﻧﯿﺎن ﻫﻨﺪ )‪732-1275‬ﻫـ‪.‬ق( آن را اداﻣﻪ داد‪.‬‬
‫‪ .١١‬اﺳﺘﻔﺎدهي ﮔﺴﺘﺮده از ﻟﻐﺎت ﻣﻐﻮﻟﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دوران ﻣﻐﻮل‪-‬اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ‪ .‬ﻣﺜﻼً‪،‬‬
‫واژهﻫﺎي ﺟﺮاﻧﻐﺎر‪ ،‬ﺑﺮاﻧﻐﺎر‪ ،‬اﯾﻠﻐﺎروﯾﺮﻏﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺟﺎي ﻣﯿﻤﻨﻪ‪ ،‬ﻣﯿﺴﺮه‪ ،‬ﯾﯿﻼق و ﻗﺸﻼق‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو درﺧﻼل وﻗﺎﯾﻊ ﺳﺎل ‪ 824‬ﻫـ‪.‬ق او‪ ،‬در ﺧﻼل ﻧﺒﺮد ﻣﯿﺎن ﺷﺎﻫﺮخ‬
‫ﺗﯿﻤﻮري و ﻗﺮه ﻗﻮﯾﻮﻧﻠﻮﻫﺎ‪ ،‬از ﻋﺒﺎرت »ذﮐﺮ اﯾﻠﻐﺎر ﻓﺮﻣﻮدن ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺣﻀﺮت و رﻓﺘﻦ‬
‫ﺑﺮ ﻋﻘﺐ ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن« اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮده اﺳﺖ )ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(2/773 :‬‬
‫‪ .١٢‬ﺟﻤﻊ ﺑﺴﺘﻦ واژهﻫﺎ ﺑﺎ اﻟﻒ و ﺗﺎء در ﻟﻐﺎت ﻓﺎرﺳﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﭘﻨﺪﯾﺎت‪ ،‬ﺑﺎﻏﺎت‪ ،‬ﮔﯿﻼﻧﺎت‬
‫‪.‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﯿﺮ در ﮐﺘﺎب ﻣﺄﺛﺮاﻟﻤﻠﻮك ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ذﮐﺮ ﺑﻌﻀﯽ از ﺑﺴﺎﺗﯿﻦ و‬
‫ﺑﺎﻏﺎت ﮐﻪ در ﻇﺎﻫﺮ داراﻟﺴﻠﻄﻨﻪ ﻫﺮات واﻗﻊ اﺳﺖ« )ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﯿﺮ‪ .(201 :1372 ،‬ﺣﺎﻓﻆ‬
‫اﺑﺮو ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺿﻤﻦ ﯾﺎدآوري ﺣﮑﻤﺮاﻧﯽ اﻣﯿﺮ اﻟﯿﺎس ﺧﻮاﺟﻪ ﺑﻬﺎدر‪ ،‬از واژهي ﮔﯿﻼﻧﺎت‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪64‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﺳﺖ )ﻫﻤﺎن‪.(2/609 :1372 ،‬‬

‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬داﯾﺮهي واژﮔﺎن ﻓﻌﺎل ﺷﻌﺮا و ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺷﻤﺎري از واژهﻫﺎي‬
‫ﺧﺎص اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﻤﻮاره ﺑﺎ ﺗﺮﮐﯿﺐ آﻧﻬﺎ اﻟﮕﻮﻫﺎ و اﻧﮕﺎرهﻫﺎي ﻧﻮﯾﻦ ﻣﯽﺳﺎﺧﺘﻨﺪ )ﺷﻔﯿﻌﯽ‬
‫ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ .(20 :‬اﻟﺒﺘﻪ‪ ،‬اﺳﺘﻌﻤﺎل اﯾﻦ واژهﻫﺎ ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﭘﺎﯾﮕﺎه ﺧﺎﻧﻮادﮔﯽ‪ ،‬ﺧﺎﺳﺘﮕﺎه‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺣﻮزهي ﻣﺨﺎﻃﺒﺎن ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺴﺘﮕﯽ داﺷﺖ‪.‬‬

‫‪ .4‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ )ﻓﻨﯽ(‬

‫در دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎ از ﻧﻈﺮ ﮐﻤﯿﺖ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دورهي ﻣﻐﻮل در ﺳﻄﺢ‬
‫ﮔﺴﺘﺮدهاي ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪﻧﺪ‪ ،‬اﻣﺎ از ﻧﻈﺮ ﻣﺤﺘﻮا و ﮐﯿﻔﯿﺖ‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ ﺟﺰﺋﯿﺎت‪ ،‬وﺳﻌﺖ داﻣﻨﻪي‬
‫ﺗﺤﻘﯿﻖ و ﻧﻘﻞ اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دورهي ﻣﻐﻮل در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي ﻗﺮار‬
‫دارﻧﺪ )ﺑﺮاون‪ .(3/606-608 :1357 ،‬ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﻣﻮرﺧﺎن ﭘﯿﺸﯿﻦ‪ ،‬ﺑﯿﻦ اﺟﺰاي‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ارﺗﺒﺎط ﺑﺮﻗﺮار ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﭘﯿﻮﺳﺘﮕﯽ ﻋﻨﺎﺻﺮ ﻣﺨﺘﻠﻒ ﻣﻄﻠﺐ در ﺗﺮﮐﯿﺐ‬
‫ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﻣﺎﻧﻨﺪ دورهي ﻣﻐﻮل ﺑﻪ ﭼﺸﻢ‬
‫ﻣﯽﺧﻮرد‪.‬ﺑﺎ ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻣﻘﺪﻣﻪ درﻣﻘﺎﻟﻪي ﺣﺎﺿﺮ‪ ،‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري ﺗﯿﻤﻮري‬
‫در ‪ 5‬ﺑﺨﺶ ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﮔﺴﺘﺮهي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‪ ،‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ -‬ﻣﺴﺘﻨﺪات وﺗﺠﺎرب ﻣﻮرﺧﺎن‪،‬‬
‫روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬ﮔﺮاﯾﺸﺎت ﺷﺨﺼﯽ و ﺑﺮداﺷﺖﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ ﺷﺮح زﯾﺮ‬
‫ﻣﻮرد ﺑﺮرﺳﯽ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .1 .4‬ﮔﺴﺘﺮهي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ‬
‫ﮔﺴﺘﺮهي ﻣﻮﺿﻮﻋﯽ ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ اﯾﻦ دوره ﻣﺘﻔﺎوت اﺳﺖ‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻣﺴﺎﺋﻞ آﻓﺮﯾﻨﺶ و ﺧﻠﻘﺖ‪ ،‬داﺳﺘﺎن زﻧﺪﮔﯽ ﭘﯿﺎﻣﺒﺮان از ﺣﻀﺮت آدم )ع( ﺗﺎ ﺣﻀﺮت ﻣﺤﻤﺪ‬
‫)ص(‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺷﺎﻫﺎن اﺳﻄﻮرهاي و اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬وﻗﺎﯾﻊ ﻇﻬﻮر اﺳﻼم‪ ،‬دوران ﺧﻠﻔﺎي اﻣﻮي‬
‫و ﻋﺒﺎﺳﯽ‪ ،‬ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺴﺘﻘﻞ اﯾﺮاﻧﯽ ﺗﺎ وﻗﺎﯾﻊ دورهي ﻣﻮرخ ﺑﺎ ﻧﮕﺮش ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ ‪-‬‬
‫ﻧﻈﺎﻣﯽ و ﺗﺎ ﺣﺪودي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٦٥‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫در ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي دودﻣﺎﻧﯽ ﻧﯿﺰ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ روﯾﮑﺮد ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ‪ ،‬ﺑﻪ وﺻﻒ ﺷﺎﻫﺎﻧﯽ ﭼﻮن‬
‫ﺗﯿﻤﻮر‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در ﺗﮏﻧﮕﺎريﻫﺎﯾﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪي ﺷﺎﻣﯽ و ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺷﺮف اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ‬
‫ﯾﺰدي‪ ،‬ﭘﺮداﺧﺘﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ و در ﺑﺮﺧﯽ از آنﻫﺎ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ رﺷﯿﺪي دوﻏﻼت و ﻣﻄﻠﻊ‬
‫اﻟﺴﻌﺪﯾﻦ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺎ ﻫﻤﺎن روﯾﮑﺮد و ﺑﺎ ﺟﻨﺒﻪي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ وﻗﺎﯾﻊ دوران‪ ،‬ﯾﮏ ﯾﺎﭼﻨﺪ‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪ ﻣﻮرد ﺗﻮﺟﻪ ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺘﻪاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﭘﺎرهاي از ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻋﻼوه ﺑﺮ درج ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺳﯿﺎﺳﯽ و اﺧﻼﻗﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮﺧﯽ ﻣﺴﺎﺋﻞ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ـ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و ﻫﻨﺮي ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ :‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻼلاﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﻗﺎﺋﻨﯽ در ﻧﺼﺎﯾﺢ‬
‫ﺷﺎﻫﺮﺧﯽ )ﺗﺎوﺋﺮ‪ (296-298 :1368 ،‬وﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺷﻬﺎب ﯾﺰدي درﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‬
‫ﺣﺴﻨﯽ)ﺷﻬﺎب ﯾﺰدي‪1987 ،‬م(ﮐﻪ ﺑﻪ ﺑﺎﯾﺴﻨﻐﺮ ﺗﻘﺪﯾﻢ ﺷﺪ‪ .‬در ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬ﺑﺎ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻌﺼﺐ ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﻮد‪ ،‬اﯾﺎﻟﺖ‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﯾﺎ ﻣﻨﻄﻘﻪي ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ ﺧﺎﺻﯽ را ﻣﺪ‬
‫ﻧﻈﺮ ﻗﺮار دادهاﻧﺪ‪ .‬در اﯾﻦ ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺰد ﻧﻮﺷﺘﻪي ﺟﻌﻔﺮي )ﺟﻌﻔﺮي‪85-87: 1343 ،‬‬
‫و‪ ،(130-150‬ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺗﻔﺎﺧﺮ ﻣﻠﯽ‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﺪ زﯾﺎدي ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬زﻧﺪﮔﯽ‬
‫رﺟﺎل‪ ،‬ﺣﮑﺎم ﻣﻨﻄﻘﻪ‪ ،‬اوﺿﺎع ﻋﻤﻮﻣﯽ‪ ،‬ﻣﺰارات‪ ،‬اﺑﻨﯿﻪي ﻣﻬﻢ‪ ،‬اوﺿﺎع اﻗﺘﺼﺎدي و ﻣﺎﻟﯽ‪،‬‬
‫ﺑﻼﻫﺎي ﻃﺒﯿﻌﯽ و زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺗﻮﺟﻪ‪ ،‬ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻧﻈﺮدر ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ‪،‬‬
‫در ﻣﻘﯿﺎس وﺳﯿﻊﺗﺮي ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺋﻞ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻋﻨﺎﯾﺖ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬درﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺰد ﻧﻮﺷﺘﻪي‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﻦ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬و ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺪﯾﺪ ﯾﺰد ﻧﻮﺷﺘﻪي اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ ﮐﺎﺗﺐ‬
‫)ﮐﺎﺗﺐ ‪ ،(1345 ،‬ﺑﻪ اﺳﺘﻘﻼل و ﺧﻮدﻣﺨﺘﺎري اﯾﺎﻟﺖ ﯾﺰد و ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ از دوران‬
‫ﭘﺲ از ورود اﺳﻼم ﺑﻪ اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺎ ﺣﮑﻮﻣﺖ اﻣﯿﺮ ﭼﺨﻤﺎق‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪ .‬از ﮐﺘﺎب‬
‫ﺷﯿﺮازﻧﺎﻣﻪي اﺑﻦ زرﮐﻮب ﻧﯿﺰ ﻣﯽﺗﻮان ﺑﻪ وﺿﻌﯿﺖ اﻗﺸﺎر اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﮔﻮﻧﺎﮔﻮن ﺟﺎﻣﻌﻪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫وزرا‪ ،‬اﻓﻀﻼ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﺎن و ‪ ...‬ﭘﯽ ﺑﺮد‪.‬‬
‫در ﺑﺮﺧﯽ از ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي اﯾﻦ دوره ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪي ﯾﺰدي‪ ،‬اﻃﻼﻋﺎت ارزﺷﻤﻨﺪي درﺑﺎرهي‬
‫ﮔﺎه ﺷﻤﺎري و ﺗﺒﺎرﺷﻨﺎﺳﯽ ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي آلﮐﺮت‪ ،‬آلﻣﻈﻔﺮ‪ ،‬وﻣﺴﺎ ﺋﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻣﺎﻟﯿﺎتﻫﺎ‪ ،‬اوزان‪ ،‬ﻣﮑﯿﺎل‪ ،‬ﻗﺤﻄﯽ‪ ،‬ﺗﻮرم و ‪ ...‬ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﺧﻮرد )ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي ‪،‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪66‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫‪ .(1/136 :1336‬در ﮐﺘﺎب روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت ﻓﯽ اوﺻﺎف ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺮات ﻧﻮﺷﺘﻪي اﺳﻔﺰاري ﮐﻪ‬
‫آن را ﻣﯽﺗﻮان ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﯿﺎﺳﯽ و دودﻣﺎﻧﯽ ﺷﺮق اﯾﺮان در دورهي ﺗﯿﻤﻮري‬
‫ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻮد ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﺴﺐ ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺑﺰرﮔﺎن‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮاﺟﻪ ﻗﻮاماﻟﺪﯾﻦ ﻧﻈﺎم اﻟﻤﻠﮏ )زﻣﭽﯽ‬
‫اﺳﻔﺰاري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ ،(1/ 216-218 :‬و ﻣﻨﺸﺂت وﻣﮑﺘﻮﺑﺎت )ﻫﻤﺎن‪ (2/ 35-36:‬رﺟﺎل ﺑﺮﺟﺴﺘﻪ‬
‫ﺗﻮﺟﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎماﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎﻣﯽ از ﺳﺎلﺷﻤﺎر ﺣﯿﻮاﻧﯽ‪ -‬ﺗﺮﮐﯽ و ﻣﻐﻮﻟﯽ‬
‫و ﻧﯿﺰ ﺗﻘﻮﯾﻢ اﺳﻼﻣﯽ ﺑﺮاي درج ﺣﻮادث اﺳﺘﻔﺎده ﮐﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬در اﯾﻦ ﻋﺼﺮ واﺑﺴﺘﮕﯽ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ درﺑﺎر ﺑﺎﻋﺚ ﻣﯽﺷﺪ ﮐﻪ اﮐﺜﺮ آﻧﺎن ﺑﺮاي‬
‫ﺧﻮش آﻣﺪ اﻣﯿﺮزادﮔﺎن‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﺷﺮح ﻟﺸﮑﺮﮐﺸﯽﻫﺎ‪ ،‬ﻓﺘﻮﺣﺎت‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ و ﺷﺨﺼﯿﺖ ﺗﯿﻤﻮر‬
‫ﻟﻨﮓ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ ﺑﭙﺮدازﻧﺪ‪ ،‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي اﺑﺘﺪاﯾﯽ دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬از ﻣﻨﻈﺮ‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﻗﺎﺑﻞ ﺗﻮﺟﻪاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ از دورهي ﺟﺎﻧﺸﯿﻨﺎن ﺗﯿﻤﻮر ﯾﻌﻨﯽ از زﻣﺎن ﺷﺎﻫﺮخ ﺑﻪ ﺑﻌﺪ‪،‬‬
‫روﻧﺪ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري دورهي ﺗﯿﻤﻮري از ﻧﻈﺎﻣﯽﮔﺮي ﺑﻪ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﮔﺮاﯾﺶ ﯾﺎﻓﺖ‪ .‬ﯾﮑﯽ از‬
‫ﻋﻠﺖﻫﺎي اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺗﻐﯿﯿﺮ ﻧﮕﺮش‪ ،‬ﻋﺪم ﺗﺪاوم ﻓﺘﻮﺣﺎت ﭘﺲ از دورهي ﺗﯿﻤﻮر اﺳﺖ‬
‫‪.‬ﻫﺮاﻧﺪازه ﺑﻪ ﭘﺎﯾﺎن دورهي ﺗﯿﻤﻮري ﻧﺰدﯾﮏﺗﺮ ﻣﯽﺷﻮﯾﻢ‪ ،‬اﯾﻦ ﮔﺮاﯾﺶ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﺤﺴﻮسﺗﺮ‬
‫اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﻧﮕﺮش ﻣﻨﺎﺑﻊ ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﭼﻪ ﺗﺎرﯾﺨﯽ و ﭼﻪ ادﺑﯽ‪ ،‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪي ﻗﺎﺑﻞ ﺑﺮرﺳﯽ اﺳﺖ؛‬
‫ﭼﻨﺎنﮐﻪ در ﭘﺎﯾﺎن اﯾﻦ دوره ﺑﺎ ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ روﺑﻪرو ﻫﺴﺘﯿﻢ‪ .‬اﻣﯿﺮﻋﻠﯿﺸﯿﺮ‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ در ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻟﻨﻔﺎﺋﺲ از ‪ 400‬ﺷﺎﻋﺮ اﯾﺮاﻧﯽ و ﺗﺮك ﺳﺨﻦ ﮔﻔﺘﻪ اﺳﺖ )اﻣﯿﺮﻋﻠﯿﺸﯿﺮ‬
‫ﻧﻮاﯾﯽ‪(1323 ،‬ﮐﻪ ﺧﻮد ﻧﻤﺎﯾﺎﻧﮕﺮ روﯾﮑﺮد و ﻧﮕﺮش ﻣﻮرﺧﺎن از ﺟﻨﺒﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ‬
‫ﺟﻨﺒﮥ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ اﺧﺘﻼف ﻣﯿﺎن ﺗﺮﮐﺎن و ﺗﺎﺟﯿﮑﺎن‪ ،‬اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .2 .4‬ﻣﻨﺎﺑﻊ‪ ،‬ﻣﺴﺘﻨﺪات و ﺗﺠﺎرب ﻣﻮرﺧﺎن‬

‫ﻋﻼوه ﺑﺮ ﻗﺼﺺ‪ ،‬ﺳ‪‬ﻨﻦ و رواﯾﺎت ﻣﮑﺘﻮب و ﺷﻔﺎﻫﯽ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮرﺧﺎن دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪،‬‬
‫ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو ‪ ،‬ﻧﻈﺎم ﺷﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي و ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻏﺎﻟﺒﺎ از ﮐﺘﺎبﻫﺎي‬
‫دورهي ﻣﻐﻮل – اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺟﻬﺎﻧﮕﺸﺎي ﺟﻮﯾﻨﯽ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ وﺻﺎف و ﺟﺎﻣﻊاﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺧﻮاﺟﻪ‬
‫رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞاﷲ‪ ،‬ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو در ﻧﮕﺎرش ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻊ‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٦٧‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫اﻟﺘﻮارﯾﺦ اﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﻪ ﻋﻼوه ﺑﺮآن ﮐﻪ از ﮐﺘﺎب ﻣﻨﺘﺨﺐ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﻧﻄﻨﺰي ﻣﺘﺄﺛﺮ ﺑﻮده )ﺣﺎﻓﻆ‬
‫اﺑﺮو‪ ،(187. :1364 ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﻪ وﺿﻮح اﻗﺮار ﻧﻤﻮده‪ ،‬اﯾﻦ ﮐﺘﺎب را ﺑﺎ اﺳﺘﻔﺎده از‬
‫ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻫﻤﺪاﻧﯽ و زﺑﺪهاﻟﺘﻮارﯾﺦ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‬
‫)ﻣﻌﺎﺻﺮﺑﺎ ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻫﻤﺪاﻧﯽ( ﺑﺎاﻧﺪﮐﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺟﻤﻠﻪ ﺑﻨﺪي‪ ،‬ﻧﮕﺎﺷﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﭼﻨﺎن ﮐﻪ از ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي اﯾﻦ ﮐﺘﺎب ﺑﺎ ﺟﺎﻣﻊاﻟﺘﻮارﯾﺦ و ﮐﺘﺎب زﺑﺪهاﻟﺘﻮارﯾﺦ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ ﻣﺸﺨﺺ‬
‫ﻣﯽﺷﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ ﺳﻪ ﮐﺘﺎب ﯾﮑﺴﺎن اﺳﺖ و ﺗﻨﻬﺎ در ﻋﺒﺎرات و ﺟﻤﻼت‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮاﺗﯽ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﮐﺎﻫﺶ و اﻓﺰاﯾﺶ وﺟﻮد دارد‪ .‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ در ذﯾﻞ ﻣﻄﺎﻟﺒﯽ‬
‫از اﯾﻦ ﮐﺘﺎبﻫﺎ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو )ص ‪» :(83‬و ﺑﺮ ﺟﻤﻠﮥ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ و ﻣﻘﺎﻟﺖ در‬
‫اﮐﺜﺮ ﺑﻼد ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻓﺎش ﮔﺸﺖ ﺑﻌﻀﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه و ﺑﻌﻀﯽ آﺷﮑﺎرا ﭘﺪﯾﺪ آﻣﺪﻧﺪ و ﻫﻤﻪ را‬
‫ﺑﺮ آن اﺗﻔﺎق ﮐﻪ روزﮔﺎر از اﻣﺎﻣﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪.‬‬

‫ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞاﷲ )ص ‪» :(85‬و ﺑﺮ ﺟﻤﻠﮥ اﯾﻦ ﻣﺬﻫﺐ‬

‫و ﻣﻘﺎﻟﺖ در اﮐﺜﺮ ﺑﻼد ﺷﺮق و ﻏﺮب ﻓﺎش ﮔﺸﺖ ﺑﻌﻀﯽ ﭘﻮﺷﯿﺪه وﺑﻌﻀﯽ آﺷﮑﺎرا ﭘﺪﯾﺪ‬
‫آﻣﺪﻧﺪ و ﻫﻤﻪ را ﺑﺮ آن اﺗﻔﺎق ﮐﻪ روزﮔﺎر از اﻣﺎﻣﯽ ﺧﺎﻟﯽ ﻧﺒﺎﺷﺪ«‪..‬‬

‫ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو )ص ‪» :(88‬اﻣﺎ زﻋﻢ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ و ﺟﻤﺎﻋﺖ آن‬
‫اﺳﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺷﺎﮐﺮ ﻣﯿﻤﻮن اﻟﺪﯾﺼﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﯿﻤﻮن ﻗﺪاح ﻓﺮخ دﯾﺼﺎن و ﻓﺮخ را ﭼﻮن‬
‫ﺗﻌﺮﯾﺐ ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﯿﻤﻮن ﺷﺪ‪ .‬ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق )ع( اﯾﻦ ﻣﯿﻤﻮن را ﺑﺎ ﻧﺒﯿﺮة ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ‬
‫اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد و او را ﻃﺒﯿﻌﺘﯽ ﺗﯿﺰ و ﻓﻄﻨﺘﯽ و ﻗﺮﯾﺤﺘﯽ ﻧﯿﮑﻮ اﻓﺘﺎده ﺑﻮد«‪.‬‬

‫زﺑﺪه اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ )ص ‪» :(98‬اﻣﺎ زﻋﻢ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ آن اﺳﺖ ﮐﻪ‬
‫اﺑﻮﺷﺎﮐﺮ ﻣﯿﻤﻮن اﻟﺪﯾﺼﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﯿﻤﻮن ﻗﺪاح ﻏﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﻓﺮخ دﯾﺼﺎﻧﯽ ﻧﺎم‪ .‬و ﻓﺮخ را‬
‫ﭼﻮن ﻣﻌﺮب ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﯿﻤﻮن ﺷﺪ‪ .‬ﺻﻮرﺗﺎً و ﻣﻌﻨ ًﺎ و اﻣﺎم ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق اﯾﻦ ﻣﯿﻤﻮن را ﺑﺎ ﻧﺒﯿﺮة‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪68‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﺧﻮﯾﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﺑﻪ ﺗﻌﻠﯿﻢ ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد و او را ﻃﺒﯿﻌﺘﯽ ﻧﯿﮑﻮ در ﻓﻄﺮت‬
‫اﻓﺘﺎده ﺑﻮد«‪.‬‬

‫ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺧﻮاﺟﻪ رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞاﷲ )ص ‪» :(94‬و دﯾﮕﺮ زﻏﻢ اﻫﻞ ﺳﻨﺖ‬
‫و ﺟﻤﺎﻋﺖ آﻧﺴﺖ ﮐﻪ اﺑﻮﺷﺎﮐﺮ ﻣﯿﻤﻮن اﻟﺪﯾﺼﺎن ﻣﻌﺮوف ﺑﻪ ﻣﯿﻤﻮن ﺑﻦ ﻗﺪاح ﻏﻼﻣﯽ ﺑﻮد ﻓﺮخ‬
‫دﯾﺼﺎﻧﯽ ﻧﺎم ﭼﻮن ﺗﻌﺮﯾﺐ ﻓﺮخ ﮐﺮدﻧﺪ ﻣﯿﻤﻮن ﺷﺪ‪ .‬ﺟﻌﻔﺮ ﺻﺎدق اﯾﻦ ﻣﯿﻤﻮن را ﺑﺎ ﻧﺒﯿﺮة ﺧﻮﯾﺶ‬
‫ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ ﺑﻪ دﺑﯿﺮﺳﺘﺎن ﻣﯽﻓﺮﺳﺘﺎد و او را ﻃﺒﯿﻌﺘﯽ ﺗﯿﺰ و ﻓﻄﻨﺘﯽ و ﻗﺮﯾﺤﺘﯽ ﻧﯿﮑﻮ اﻓﺘﺎده‬
‫ﺑﻮد«‪.‬‬
‫ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ ﻧﯿﺰ در روﺿﻪاﻟﺼﻔﺎ ﺑﺎ ﺷﯿﻮهاي دﯾﮕﺮ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﺳﺎده ﺷﺪهي ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪي‬
‫ﯾﺰدي ﮐﻪ ﺧﻮد ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ ﺷﺪه از ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﮥ ﺷﺎﻣﯽ ﺑﻮد را ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎده ﻗﺮارداده اﺳﺖ؛ در‬
‫ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺷﺎﻣﯽ ﻧﯿﺰ در ذﮐﺮ ﺣﻮادث ﺳﺎلﻫﺎي ‪ 793‬ﺗﺎ ‪ 800‬ﻫﺠﺮي ﻗﻤﺮي‪ ،‬ﺗﺤﺖ ﺗﺄﺛﯿﺮ‬
‫روزﻧﺎﻣﻪي ﻏﺰوات ﻫﻨﺪوﺳﺘﺎن ﻏﯿﺎثاﻟﺪﯾﻦ ﯾﺰدي ﻗﺮار داﺷﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﯾﺎدآوري ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﻬﻢﺗﺮﯾﻦ ﻣﻨﺒﻊ ﻣﻮرد اﺳﺘﻔﺎدهي ﯾﺰدي‪ ،‬ﮐﺘﺎب‬
‫ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪي ﺷﺎﻣﯽ اﺳﺖ ﮐﻪ ﯾﺰدي ﺗﻨﻬﺎ ﺑﺎ ﺣﺬف ﯾﺎ اﺻﻼح ﻣﻄﺎﻟﺐ‪ ،‬آنﻫﺎ را درج ﮐﺮده اﺳﺖ‪.‬‬
‫از ﻣﻘﺎﯾﺴﻪي ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ دو ﮐﺘﺎب‪ ،‬در ﻣﺠﻤﻮع اﯾﻦ ﻣﺪﻋﺎ اﺛﺒﺎت ﺧﻮاﻫﺪ ﺷﺪ‪ .‬در اﯾﻦ زﻣﯿﻨﻪ‬
‫ﯾﮏ ﻧﻤﻮﻧﻪ از ﻣﻄﺎﻟﺐ اﯾﻦ دو ﮐﺘﺎب در ذﯾﻞ ﺑﺎ ﯾﮑﺪﯾﮕﺮ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺷﺪه اﺳﺖ‪:‬‬

‫ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪي ﺷﺎﻣﯽ )ص ‪:(195‬‬

‫»ذﮐﺮ ﻏﺰو ﺗﯿﻤﻮر در درﯾﺎي ﮔﻨﮓ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ دزدان‪ ... :‬ﭼﻮن ﻓﺘﺢ ﻗﻠﻌﮥ ﻣﯿﺮت و اﺳﺘﯿﺼﺎل‬
‫ﮔﺒﺮان آﻧﺠﺎ اﺗﻔﺎق اﻓﺘﺎد ﺑﻨﺪﮔﯽ ﺣﻀﺮت روز ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﺳﻠﺦ ﻣﺎه رﺑﯿﻊ اﻵﺧﺮ ﻓﺮﻣﺎن داد ﮐﻪ اﻣﯿﺮ‬
‫زاده ﺟﻬﺎﻧﺸﺎه ﺑﻬﺎدر ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﺟﺎ و ﻧﻐﺎر ﺑﻪ ﻃﺮف درﯾﺎي ﮔﻨﮓ ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺷﻮد و از ﮐﻨﺎر آن‬
‫درﯾﺎ ﻋﺒﻮر ﻧﻤﻮده ﺗﺎﺧﺖ ﮐﻨﺪ و ﺑﺎ ﮔﺒﺮان ﺟﻬﺎد آﻏﺎز ﮐﻨﺪ‪.«..‬‬

‫ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪي ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي )ج ‪ ،2‬ص ‪:(102‬‬

‫»ﮔﻔﺘﺎر در ﻏﺰوة درﯾﺎي ﮔﻨﮓ ﺑﺎ ﺟﻤﺎﻋﺖ ﮔﺒﺮان‪... :‬ﭼﻮن ﻗﻀﯿﮥ ﻗﻠﻌﮥ ﻣﯿﺮت ﺑﻪ ﻓﺘﺢ و ﻓﯿﺮوزي‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٦٩‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﺗﻤﺎم ﺳﺮاﻧﺠﺎم ﺷﺪ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮان ﮔﯿﺘﯽ ﺳﺘﺎن در ﻫﻤﺎن ﭘﻨﺞﺷﻨﺒﻪ ﻏﺮة ﺟﻤﺎدي اﻻول ﻓﺮﻣﺎن داد‬
‫ﮐﻪ اﻣﯿﺮ ﺟﻬﺎﻧﺸﺎه ﺑﺎ ﻟﺸﮑﺮ ﺟﻮاﻧﻐﺎر ﺑﻌﺰم ﻏﺰا ﻣﺘﻮﺟﻪ ﺑﺎﻻي آب ﺟﻮن ﺷﻮﻧﺪ و ﮔﺒﺮان را ﺗﺎﺧﺖ‬
‫ﮐﻨﻨﺪ و ﺑﺎ ﺑﯽ دﯾﻨﺎن آن ﻧﻮاﺣﯽ وﻇﺎﯾﻒ ﻓﺮﯾﻀﮥ ﺟﻬﺎد ﺑﻪ ﺗﻘﺪﯾﻢ رﺳﺎﻧﻨﺪ‪.«...‬‬
‫ﺧﻮاﻧﺪﻣﯿﺮ ﻧﯿﺰ درﻧﮕﺎرش ﺣﺒﯿﺐاﻟﺴﯿﺮ‪ ،‬ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ را ﺳﺮﻣﺸﻖ ﺧﻮد ﻗﺮارداد‪ ،‬و ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‬
‫ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را‪ ،‬ﺗﺎ ﻗﺒﻞ از ﺑﻪ ﻗﺪرت رﺳﯿﺪن اﺑﻮﺳﻌﯿﺪ ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬از زﺑﺪه‪-‬‬
‫اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو ﺑﺮﮔﺮﻓﺘﻪ اﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ دﯾﮕﺮ از ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوران ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬درﻧﻘﻞ ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬از ﻣﻨﺎﺑﻊ ﻣﺘﻌﺪد‬
‫ﺑﻪ زﺑﺎن ﻓﺎرﺳﯽ و ﻋﺮﺑﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮي )ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪ (1/ 956 :1339 ،‬و اﻟﮑﺎﻣﻞ اﺑﻦ‪-‬‬
‫اﺛﯿﺮ)ﻫﻤﺎن‪(3/98 :‬اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬درﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره ﮐﻤﺘﺮ ﺑﻪ ﺛﺒﺖ وﻗﺎﯾﻊ و‬
‫ﻟﺤﻈﻪﻫﺎي ﻏﯿﺮﺗﮑﺮاري ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﻣﺴﺘﻨﺪات و ﺗﺠﺎرب ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻮرخ‪ ،‬ﺑﻪ ﺧﺼﻮص در‬
‫ﻧﮕﺎرش وﻗﺎﯾﻊ دورهي ﺧﻮد‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎر ﻗﺎﺑﻞ اﻫﻤﯿﺖ اﺳﺖ‪ .‬ﭘﺎرهاي از ﻣﻮرﺧﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻓﺼﯿﺢاﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﺧﻮاﻓﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻣﯿﺮ )ﺧﻮاﻧﺪﻣﯿﺮ‪23 :1362،‬و‪ ،(1/ 31‬ﺑﻪ دﻟﯿﻞ داﺷﺘﻦ‬
‫ﻣﺴﺌﻮﻟﯿﺖ و ﭘ‪‬ﺴﺖﻫﺎي دوﻟﺘﯽ‪ ،‬از اﺳﻨﺎد و ﻣﺪارك دوﻟﺘﯽ و اداري )ﻫﺮﭼﻨﺪ ﺑﻪ ﺻﻮرت‬
‫ﭘﺮاﮐﻨﺪه در ﻣﺠﻤﻮﻋﻪﻫﺎي ادﺑﯽ و ﻧﺎﻣﻪﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﺑﺎ ﺳﺎﺧﺖ ﮐﻠﯿﺸﻪاي( اﺳﺘﻔﺎده ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪.‬‬

‫‪ .3 .4‬روﯾﮑﺮدﻫﺎي ﻣﻮرﺧﺎن )ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ ـ ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ‪ /‬ﻧﻘﺎﻟﯽ ـ ﻧﻘﺎدي(‬

‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬از ﻟﺤﺎظ ﮐﯿﻔﯿﺖ ﻗﺎﺑﻞ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﺑﺎ دورهي ﻣﻐﻮل – اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ‬
‫ﻧﯿﺴﺖ؛ از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﻧﺘﻮاﻧﺴﺘﻪاﻧﺪ ﻣﯿﺎن رواﺑﻂ ﻋ‪‬ﻠﯽ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ‬
‫روﯾﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ارﺗﺒﺎط ﺻﺤﯿﺢ ﺑﺮﻗﺮار ﻧﻤﺎﯾﺪ‪ .‬آنﻫﺎ ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ راه ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن را ﺗﮑﺮار‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ وﻋﻨﺎﺻﺮ ﺗﻔﮑﺮ ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﯾﺎ از ﻃﺒﯿﻌﺖ‪ ،‬ﯾﺎ از زﻧﺪﮔﯽ ﺷﻬﺮي و ﯾﺎ از‬
‫زﻧﺪﮔﯽ اﺷﺮاﻓﯽ ﺳﺮﭼﺸﻤﻪ ﻣﯽﮔﺮﻓﺖ و آن ﭼﻨﺎن ﮐﻪ ﺑﺎﯾﺪ‪ ،‬ﺑﻪ ﻃﺒﻘﻪي ﻣﺤﺮوم ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻣﺮﺑﻮط‬
‫ﻧﻤﯽﺷﺪ‪ .‬ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره ﺑﯿﺸﺘﺮ روﺣﯿﻪي ﻣﺤﺘﺎﻃﺎﻧﻪ داﺷﺘﻨﺪ وﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ‪،‬‬
‫روﯾﮑﺮد آﻧﺎن ﺗﻮﺻﯿﻔﯽ اﺳﺖ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪70‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫از ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ ﮔﺮوه‪ ،‬ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ ﭘﯿﺶ ازاﯾﻦ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬ﻣﯽﺗﻮان از ﺣﺎﻓﻆاﺑﺮو ﻧﺎم ﺑﺮدﮐﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﺐ ﮐﺘﺎب ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦاﻟﺴﻠﻄﺎﻧﯿﻪ را ﺑﺮاﺳﺎس اﻃﻼﻋﺎت ﮐﺘﺎب ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺧﻮاﺟﻪ‬
‫رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞاﷲ ﻫﻤﺪاﻧﯽ و زﺑﺪه اﻟﺘﻮارﯾﺦ اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﻧﺪﮐﯽ ﺗﻐﯿﯿﺮ در ﺟﻤﻠﻪ‬
‫ﺑﻨﺪي‪ ،‬ﺗﻨﻈﯿﻢ ﮐﺮده اﺳﺖ‪ .‬اﻣﺎ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻣﯿﺮ ﺧﻮاﻧﺪ درﮐﺘﺎب روﺿﻪ‪-‬‬
‫اﻟﺼﻔﺎ‪ ،‬ﺑﺎ ﺑﯿﻨﺶ ﻧﻘﺎداﻧﻪ و روﯾﮑﺮد ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﻪ درج رواﯾﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪،‬‬
‫وي درﺑﺎرهي ﻋﻠﺖ ﺣﻤﻠﻪي ﺗﯿﻤﻮر ﮔﻮرﮐﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﺑﺎ اﺳﺘﻨﺎد ﺑﻪ ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي‬
‫ﺳﻠﺴﻠﻪي آل ﻣﻈﻔﺮ و ﻗﺮاﺧﺘﺎﯾﯿﺎن و ﺗﻔﺎوتﻫﺎي رواﯾﺖﻫﺎي آﻧﺎن ﺑﺎ رواﯾﺖﻫﺎي درج ﺷﺪه‬
‫درﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺑﺮرﺳﯽ ﻋﻠﻞ اﺻﻠﯽ اﯾﻦ ﺣﻤﻼت ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ )ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪.(4/ 591 :1339 ،‬‬
‫ﭘﺎرهاي دﯾﮕﺮ از ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﺣﻮادث دورهي ﺧﻮد را ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﺎﻧﻪ ﺑﺮرﺳﯽ‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮف اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي ﮐﻪ در ﮐﺘﺎب ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺣﻮال ﻣﯿﺮاﻧﺸﺎه و‬
‫اﺧﺘﻼل ﻣﺰاج وي و ﭘﯿﺎﻣﺪﻫﺎي آن ﭘﺮداﺧﺘﻪ اﺳﺖ )ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي‪-148 :1336 ،‬‬
‫‪ .(2/147‬در ﺣﺎﻟﯽ ﮐﻪ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ ﻋﺼﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﻣﯽ‪ ،‬ازدرج آن ﺧﻮدداري‬
‫ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي درﮐﺘﺎب ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ در راﺳﺘﺎي ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺣﻤﻼت‬
‫ﺗﯿﻤﻮر ﺑﻪ ﻧﻮاﺣﯽ ﻣﺨﺘﻠﻒ‪ ،‬ﺑﻪ ﻋﻠﺖﯾﺎﺑﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬وي دﻟﯿﻞ ﺣﻤﻠﻪي ﺗﯿﻤﻮر ﺑﻪ‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ ﻋﺜﻤﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺼﺮ و ﺷﺎم را ﺻﺪور اﻓﻌﺎل ﻧﮑﻮﻫﯿﺪه و ﻧﺎﭘﺴﻨﺪ و ﻋﺪول از ﺟﺎدهي راﺳﺘﯽ‬
‫و اﯾﺠﺎد ﻓﺴﺎد و اﺧﺘﻼل در ﻣﻤﻠﮑﺖ ﻣﯽداﻧﺪ )ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪(1/185-191 :‬؛‬
‫وﯾﺎ درﺑﺎرهي ﺣﻤﻠﻪي ﺗﯿﻤﻮر ﺑﻪ ﺧﺘﺎي‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺟﻬﺎد ﺑﺎ ﮐﻔﺎر ﺧﯿﺮي اﺳﺖ ﮐﻪ از دﺳﺖ‬
‫ﻫﺮﮐﺲ ﺑﺮﻧﻤﯽآﯾﺪ‪ «...‬ﺳﭙﺲ ﺑﻪ ﻗﻠﻊ و ﻗﻤﻊ ﺑﯽ دﯾﻨﺎن در دﯾﺎر ﮐﻔﺮ‪ ،‬و ﺧﺮابﮐﺮدن ﺑﺘﺨﺎﻧﻪﻫﺎ و‬
‫آﺗﺸﮑﺪهﻫﺎي آن دﯾﺎر و ﺗﺒﺪﯾﻞ آنﻫﺎ ﺑﻪ ﻣﺴﺎﺟﺪ ﺑﺤﺚ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﻫﻤﺎن‪.(1/ 453-458 :‬‬
‫ﺑﺮﺧﯽ از ﻧﻮﯾﺴﻨﺪﮔﺎن ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ دﯾﺪﮔﺎه ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ و ﻧﻘﺎداﻧﻪ ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺣﻮادث‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦزرﮐﻮب ﺷﯿﺮازي ﮐﻪ ﻣﺴﺎﺋﻠﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ دﻻﯾﻞ ﺣﻤﻠﻪي ﻣﻠﮏ‬
‫اﺷﺮف ﭼﻮﭘﺎﻧﯽ ﺑﻪ ﺣﻮزهي ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ اﺑﻮاﺳﺤﺎق اﯾﻨﺠﻮ در ﺷﯿﺮاز را ﺑﻪ دﻗﺖ ﺑﺮرﺳﯽ ﮐﺮده و‬
‫ﭼﻨﯿﻦ ﻧﻮﺷﺘﻪاﺳﺖ‪» :‬ﺟﻤﻌﯽ از ارﮐﺎن دوﻟﺖ و وزراء دوﻟﺖ ﺑﻪ ﻃﺮﯾﻖ اﻟﺤﯿﻞ و ﺗﻀﺮﯾﺐ ﺑﺎﻋﺚ‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٧١‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﻋﻬﺪﺷﮑﻨﯽ ﻣﻠﮏ اﺷﺮف ﺑﺎ اﺑﻮاﺳﺤﺎق و رويآوري او ﺑﻪ ﺷﯿﺮاز ﺷﺪﻧﺪ« )اﺑﻦ زرﮐﻮب‬
‫ﺷﯿﺮازي‪ .(108 :1350 ،‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬در ﺧﺮوج اﺗﺎﺑﮏ ﻣﻈﻔﺮ ﺳﻨﻘﺮ ﺑﻦ ﻣﻮدود ﻋﻠﯿﻪ ﻣﻠﮑﺸﺎه‬
‫ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺳﻠﻄﺎن ﻣﻠﮑﺸﺎه ﭼﻮن ﻣﺤﻘﻖ ﮐﺮد ﮐﻪ از ﻣﻘﺎوﻣﺖ او ﻋﺎﺟﺰ اﺳﺖ‪ ،‬ﻧﺎﮐﺎم‬
‫از َﺳﺮِ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺷﯿﺮاز ﺑﺮﺧﺎﺳﺖ و ﻧﺎﭼﺎر ﻃﺮﯾﻖ ﻓﺮار ﻣﺴﻠﻮك داﺷﺖ و دﺳﺖ ﻣﻈﻔﺮ ﺑﺎزﮔﺬارد«‬
‫)ﻫﻤﺎن‪.(71-72 :‬‬
‫ﻻزم ﺑﻪ ذﮐﺮ اﺳﺖ ﮐﻪ ﻫﺮﭼﻨﺪ در اﯾﻦ دوره در ﮐﺎﻧﻮن ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻫﺮات ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﺳﻨﻦ و ﻗﻮاﻧﯿﻦ‬
‫اﺳﻼﻣﯽ‪ ،‬و در ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ ﺳﻨﻦ ﻣﻐﻮﻟﯽ ﺑﺮﺗﻔﮑﺮ ﻣﻮرﺧﺎن ﺳﺎﯾﻪ اﻓﮑﻨﺪه ﺑﻮد‪ ،‬اﻣﺎ ﺟﺮﯾﺎنﻫﺎي‬
‫ﻋﺮﻓﺎﻧﯽ و ﺻﻮﻓﯿﺎﻧﻪ ﻧﯿﺰ در ﺗﺪاوم اﻧﺪﯾﺸﻪي دوره اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ ﺳﯿﻄﺮه داﺷﺖ‪ .‬ﺑﻪ ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ‪،‬‬
‫ﻇﺎﻫﺮ ًا ﻧﻮع ﺗﻔﮑﺮ ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﻣﺘﺄﺛﺮ از دوره ﻗﺒﻞ و ﭘﯿﺶ ﺳﺎﺧﺘﻪ ﺑﻮد و ﭼﻬﺮهي‬
‫اﻏﻠﺐ ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره از ﻟﺤﺎظ ﻋﻮاﻣﻞ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻤﻮﻧﻪي ﺗﮑﺮاري از‬
‫ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻗﺮون ﮔﺬﺷﺘﻪاﺳﺖ‪.‬‬
‫ﺑﺴﯿﺎري از ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن‪ ،‬ﮐﻪ ﺗﻮﺳﻂ ﻣﻮرﺧﺎن واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ درﺑﺎر‪ ،‬ﻣﺄﻣﻮران‬
‫دوﻟﺘﯽ و ﯾﺎ اﻋﻀﺎي ﻃﺒﻘﻪي ﺣﺎﮐﻢ ﻧﻮﺷﺘﻪ ﺷﺪهاﻧﺪ‪ ،‬ﻧﮕﺮﺷﯽ ﯾﮏ ﺳﻮﯾﻪ دارﻧﺪ‪ .‬آنﻫﺎ واﻗﻌﯿﺎﺗﯽ‬
‫را ﮐﻪ ﺧﻮﺷﺎﯾﻨﺪ ارﺑﺎب ﯾﺎ ﺣﺎﻣﯽ ﻣﺆﻟﻒ ﻧﺒﻮد و ﯾﺎ ﺑﺮﺧﻼف ﺳﻨﺖ ﺟﺎري ﺑﻮد‪ ،‬ﺣﺬف‬
‫ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و در ﻋﻮض ﭘﯿﺮوزيﻫﺎي آﻧﺎن را ﺑﺰرگ ﺟﻠﻮه ﻣﯽدادﻧﺪ؛ از اﯾﻦ رو‪» ،‬ﺗﻮدهي‬
‫ﻣﺮدم« از دﯾﺪ ﻃﺒﻘﻪي ﺣﺎﮐﻢ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ذﮐﺮ اﯾﻦ ﻧﮑﺘﻪ ﺿﺮوري اﺳﺖ ﮐﻪ ﻋﻮاﻣﻞ‬
‫دﯾﮕﺮي‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺗﺮس و ﻧﺎاﻣﻨﯽ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﻣﺼﻠﺤﺖ اﻧﺪﯾﺸﯽ‪ ،‬ﻋﺪم درك واﻗﻌﯿﺎت و ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫آنﻫﺎ‪ ،‬ﻧﯿﺰ ﻣﻮرخ را از درج ﭘﺎرهاي از واﻗﻌﯿﺎت ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﺎزﻣﯽداﺷﺖ )آدﻣﯿﺖ‪.(19 :1346 ،‬‬
‫در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري در ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دورانﻫﺎي ﻗﺒﻞ‪ ،‬ﺑﺎ ا‪‬ﻋﻤﺎل ﻧﻈﺮ ارﺑﺎﺑﺎن‬
‫ﻗﺪرت ﺗﺪاوم ﯾﺎﻓﺖ و از اﯾﻦ رو ﺗﺤﺮﯾﻒ ﯾﺎ ﺑﻪ ﻋﻤﺪ ﻧﺎدﯾﺪه اﻧﮕﺎﺷﺘﻦ ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﺴﺎﺋﻞ ﺗﺎرﯾﺨﯽ‬
‫در آنﻫﺎ وﺟﻮد دارد؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻄﻨﺰي و ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﺧﻮد ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮﻫﺎﯾﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻋﻤﻞ آوردﻧﺪ‪ .‬ﻧﻄﻨﺰي اﺑﺘﺪا ﺗﺎرﯾﺦ ﻋﻤﻮﻣﯽ ﻣﺨﺘﺼﺮ ﺧﻮد را ﺑﺮاي اﺳﮑﻨﺪر ﺑﻦ ﻋﻤﺮ ﺷﯿﺦ‬
‫)ﻧﻮهي ﺗﯿﻤﻮر( ﻧﻮﺷﺖ؛ اﻣﺎ ﭘﺲ از ﺳﺮﮐﻮﺑﯽ اﺳﮑﻨﺪر ﺑﻪ دﺳﺖ ﺷﺎﻫﺮخ‪ ،‬ﺑﺎﺷﺘﺎب در وﻗﺎﯾﻊ‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪72‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﺳﯿﺎﺳﯽ ﮐﺘﺎب‪ ،‬ازﺟﻤﻠﻪ وﻗﺎﯾﻊ ﻣﺮﺑﻮط ﺑﻪ دورهي ﻋﻤﺮ ﺷﯿﺦ و ﻓﺮزﻧﺪاﻧﺶ‪ ،‬ﺗﺠﺪﯾﺪ ﻧﻈﺮ ﮐﺮد‬
‫وﮐﺘﺎب اﺻﻼح ﺷﺪه را ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان ﻣﻨﺘﺨﺐ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺷﺎﻫﺮخ ﻫﺪﯾﻪ ﻧﻤﻮد )ﻧﻄﻨﺰي‪،‬‬
‫‪ .(1336‬در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬در دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮﯾﺴﯽ‪ ،‬ﻧﻪ ﺳﻨﺠﺶ ﺗﺎرﯾﺨﯽ در ﮐﺎر‬
‫ﺑﻮد‪ ،‬ﻧﻪ ﻧﻘﺪ و ارزﺷﯿﺎﺑﯽ ﻣﻨﺎﺑﻊ و ﻧﻪ ﻧﺘﯿﺠﻪﮔﯿﺮي ﺗﺎرﯾﺨﯽ؛ در ﻧﺘﯿﺠﻪ‪ ،‬ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ‬
‫دوره‪ ،‬ﺑﺪون در ﻧﻈﺮ ﮔﺮﻓﺘﻦ ارﺗﺒﺎط ﻋﻠّﯽ و ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ‪ ،‬وﻗﺎﯾﻊ را َﺳ ِﺮ ﻫﻢ ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ و از ذﮐﺮ‬
‫ﺑﺮﺧﯽ ﺣﻘﺎﯾﻖ ﭼﺸﻢ ﻣﯽﭘﻮﺷﯿﺪﻧﺪ )آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪(16-19 :‬؛ اﻣﺎ ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﻧﺸﺎﻧﻪﻫﺎﯾﯽ از‬
‫ﻧﻮﻋﯽ ﻧﻘﺪ در ﻣﯿﺎن ادﺑﺎ و ﺷُﻌﺮاي دورهي ﺗﯿﻤﻮري دﯾﺪه ﻣﯽﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ رواج ﻓﻦ ﻣﻌﻤﺎﺳﺎزي و‬
‫ﺗﺄﺛﯿﺮ آن ﺑﺮ ﻧﻘﺪ ادﺑﯽ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از اﻧﻮاع ﻟﻐﺰﻫﺎ‪ ،‬ﻣﺎده ﺗﺎرﯾﺦ و ‪ ...‬ﻣﺘﻌﺎﻗﺐ آن ﮔﺴﺘﺮش ﯾﺎﻓﺖ‬
‫)ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ .(16 :‬از ﺟﻤﻠﻪي اﯾﻦ آﺛﺎر‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﺑﺪاﯾﻊ اﻟﻮﻗﺎﯾﻊ ﻧﻮﺷﺘﻪي واﺻﻔﯽ‬
‫ﻫﺮوي اﺳﺖ ﮐﻪ ﻧﻤﻮﻧﻪاي از ﻧﻘﺪ ادﺑﯽ و ﻣﻌﻤﺎﺳﺎزي و ﻣﻨﺒﻌﯽ ﺑﺮاي ﺗﺎرﯾﺦ اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ دورهي‬
‫ﺷﯿﺒﺎﻧﯿﺎن و ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن ﻣﺤﺴﻮب ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ واﺻﻔﯽ ﮐﻪ ﭘﺲ از ﺿﻌﻒ ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن و‬
‫در ﻗﻠﻤﺮو ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺷﯿﺒﺎﻧﯿﺎن‪ 1‬ﻣﯽزﯾﺴﺖ‪ ،‬از ﺳﻮي ﻋﺒﯿﺪاﷲ ازﺑﮏ در زﻣﯿﻨﻪي ﻣﻌﻤﺎ ﺳﺎزي‬
‫ﻣﻮرد آزﻣﻮن ﻗﺮار ﮔﺮﻓﺖ؛ ﭼﻨﺎن ﮐﻪ در اﯾﻦ راﺳﺘﺎ واﺻﻔﯽ ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺣﻀﺮت ﺧﺎﻗﺎن ‪...‬‬
‫اﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎ را ﺧﻮا ﻧﺪﻧﺪ و ﻧﺎم ﻧﮕﻔﺘﻨﺪ‪:‬‬

‫ﻧﺎم ﻧﯿﮑﺶ ارﺳﻄﻄﺎ ﻟﯿﺲ اﺳﺖ‬ ‫آن ﮐﻪ واﻗﻒ زﺣﺎل ﺑﺮﺟﯿﺲ اﺳﺖ‬

‫ﺑﻪ اﻧﺪك ﺗﺄﻣﻠﯽ اﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎ را ﺷﮑﺎﻓﺘﻢ و ﮔﻔﺘﻢ‪ :‬اﯾﻦ ﻣﻌﻤﺎ ﺑﻪ اﺳﻢ اﻟﯿﺎس اﺳﺖ و‬
‫ارﺳﻄﻄﺎﻟﯿﺲ ﺑﻪ ﺷﺶ ﺟﺰو ﺗﺤﻠﯿﻞ ﯾﺎﻓﺘﻪ« )واﺻﻔﯽ‪.(1/239 :1349 ،‬‬

‫‪ .1‬ﺷﯿﺒﺎﻧﯿﺎن از ﻧﺴﻞ ﺷﯿﺒﺎن ﺑﺮادر ﺑﺎﺗﻮ)ﭘﺴﺮ ﭼﻨﮕﯿﺰ ﺧﺎن ﻣﻐﻮل( ﺑﻮد ﮐﻪ ﻋﻨﻮان ﭘﺎدﺷﺎﻫﯽ اﺳﻤﯽ ﻣﺠﺎرﺳﺘﺎن و ﺣﺎﮐﻤﯿﺖ ﺑﺮ ﻗﺒﺎﯾﻞ‬
‫ﺷﻤﺎﻟﯽ ﺧﺎﻧﺎت اردا ﺑﻪ اوﺳﭙﺮده ﺷﺪ‪ .‬از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ ﭘﺸﺖ ﺷﺸﻢ وي‪ ،‬ﻣﻨﮕﻮ ﺗﯿﻤﻮر ﺑﺎ ازﺑﮏ )ﺧﺎن ﮐﻞ ﺳﯿﺮ اردو( ﻣﻌﺎﺻﺮ ﺑﻮد‪ ،‬از‬
‫آن ﭘﺲ ﺧﺎﻧﺪان ﺷﯿﺒﺎن ﺑﻪ ازﺑﮏ ﻣﺸﻬﻮر ﺷﺪﻧﺪ‪ .‬ﻫﻨﮕﺎﻣﯽ ﮐﻪ ﺳﻪ ﭘﺴﺮ ﻣﺤﻤﻮد آﺧﺮﯾﻦ ﺳﻠﻄﺎن ﺗﯿﻤﻮري ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ ﺑﺮ ﺳﺮ ﺑﺎﻗﯽ‬
‫ﻣﺎﻧﺪهي ﻣﻤﺎﻟﮏ اﺟﺪاد ﺧﻮد ﻧﺰاع ﻣﯽﮐﺮدﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺷﯿﺒﺎﻧﯽ ﺑﺎ از ﻣﯿﺎن ﺑﺮدن ﺗﻤﺎم اﻣﺮاي ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ‪ ،‬ﺳﻠﺴﻠﻪ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ ﺷﯿﺒﺎﻧﯿﺎن ﯾﺎ‬
‫ازﺑﮑﺎن را ﺗﺄﺳﯿﺲ ﮐﺮد‪ .‬ﺣﮑﺎم اﯾﻦ ﺳﻠﺴﻠﻪ در ﺧﻼل ﺳﺎلﻫﺎي ‪906‬ﺗﺎ ‪ 1007‬ﻫـ‪.‬ق )‪/1500-1599‬م( ﺑﺮ ﺑﺨﺶ وﺳﯿﻌﯽ از ﻣﺎورأ‪-‬‬
‫اﻟﻨﻬﺮ‪ ،‬ﺧﺎﻧﺎت ﺧﯿﻮه و ﺑﺨﺎرا ﺣﮑﻮﻣﺖ ﮐﺮدﻧﺪ )ر‪.‬ك‪ :‬اﺳﺘﺎﻧﻠﯽ ﻟﯿﻦ ﭘﻮل )‪ ، (1363‬ﻃﺒﻘﺎت ﺳﻼﻃﯿﻦ اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل‪،‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
‫ﮐﺘﺎب‪ ،‬چ‪ ،2‬ﺻﺺ ‪ 212-214‬و ‪.(241-243‬‬ ‫ﺗﻬﺮان‪ :‬دﻧﯿﺎي‬
 ‫‪٧٣‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫‪ .4.4‬ﮔﺮاﯾﺶﻫﺎي ﺷﺨﺼﯽ ﻣﻮرﺧﺎن‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ دورهي ﮔﺬﺷﺘﻪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺳﻪﮔﻮﻧﻪ ﺗﻌﺼﺐ ﺳﯿﺎﺳﯽ ـ ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ‪،‬‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬و ﻗﻮﻣﯽ ـ ﺟﻐﺮاﻓﯿﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﺗﺎرﯾﺦ دﺳﺖ زدهاﻧﺪ‪ .‬اﻣﺎ ﻣﻮرﺧﺎن ﻧﮕﺎرﻧﺪهي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ ودودﻣﺎﻧﯽ ﺑﺎ ﺗﻌﺼﺐ ﺳﯿﺎﺳﯽ و ﺣﮑﻮﻣﺘﯽ و ﻣﺬﻫﺒﯽ‪ ،‬و ﻣﻮرﺧﺎن ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي‬
‫ﻣﺤﻠﯽ ﺑﺎ ﺗﻌﺼﺐ ﻗﻮﻣﯽ و ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﺧﻮد ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬ﻧﻈﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎﻣﯽ‬
‫دروﺻﻒ ﺗﯿﻤﻮر ‪ ،‬وي راﺑﺎﻧﺴﻞ ﻣﻐﻮﻻن ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدﻫﺪ )ﺷﺎﻣﯽ‪ (18-12 :1363 ،‬وﺷﺮف اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي اورا "اﻣﯿﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮان "داﻧﺴﺘﻪ و ﺗﯿﻤﻮر را ﺑﺎ ﺟ‪‬ﻢ ﻣﻘﺎﯾﺴﻪ ﻣﯽﮐﻨﺪ )ﺷﺮف اﻟﺪﯾﻦ‬
‫ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي ‪ .(2/ 418 :1336 ،‬ﻫﺮﭼﻨﺪﻣﺪاﺣﯽ و ﺳﺘﺎﯾﺶ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن از دﯾﮕﺮ وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري اﺳﺖ‪ ،‬اﻣﺎ ﭘﯿﺶ از آن ﻧﯿﺰ ﻣﺴﺒﻮق ﺑﻪ ﺳﺎﺑﻘﻪ ﺑﻮد‪ .‬ﻣﺪﯾﺤﻪﻫﺎي‬
‫ﺗﮑﺮاري درﺑﺎري در اﯾﻦ زﻣﺎن ﺗﺎ اﻧﺪازهاي ﺑﺮ ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﺣﺎﻃﻪ ﯾﺎﻓﺖ ﮐﻪ از ﻧﻈﺮ ﻣﻌﯿﺎر‬
‫ارزﺷﻬﺎ در آن ﺗﺤﻮﻟﯽ ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻧﻤﯽﺷﻮد‪.‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن دورهﯾﮓ ﻣﺘﺄﺧﺮ ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﺑﺎ اﻟﻘﺎب و ﻋﻨﺎوﯾﻦ ﻃﻮﻻﻧﯽ و ﭘﺮﻃﻤﻄﺮاق ﺑﺨﺶﻫﺎﯾﯽ‬
‫از آﺛﺎر ﺧﻮد را ﺑﻪ ﻣﻤﺪوﺣﺸﺎن اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاﻧﺪﻣﯿﺮ ﮐﻪ در ﺣﺒﯿﺐ اﻟﺴﯿﺮ ﺳﻪ‬
‫ﻣﻘﺪﻣﻪ و ﺳﻪ ﻓﺎﺗﺤﻪ را ﺑﻪ ﻣﺪح ﻏﯿﺎث اﻟﺪﯾﻦ ﺣﺴﯿﻨﯽ وﺧﻮاﺟﻪ ﺣﺒﯿﺐ اﷲ و دورﻣﺶ ﺧﺎن ﮐﻪ‬
‫در ﺗﺄﻟﯿﻒ ﮐﺘﺎب ﺣﺎﻣﯽ او ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬اﺧﺘﺼﺎص داده اﺳﺖ‪ .‬درﺑﺮﺧﯽ از اﯾﻦ ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎ‪ ،‬ﺗﻌﺼﺒﺎت‬
‫ﻣﺬﻫﺒﯽ ﻧﻮﯾﺴﻨﺪه ﺑﻪ وﺿﻮح ﺑﻪ ﭼﺸﻢ ﻣﯽ ﺧﻮرد؛ ازﺟﻤﻠﻪ ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ ﮐﻪ از ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺗﺤﺖ‬
‫ﻋﻨﻮان "رواﻓﺾ"‪ ،‬و از ﺧﻮارج ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﻓﺎﺳﺪاﻋﺘﻘﺎد"‪ ،‬ﯾﺎد ﻧﻤﻮده )ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪:1339 ،‬‬
‫‪(1/17‬؛ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو ﻧﯿﺰ از اﺳﻤﺎﻋﯿﻠﯿﺎن ﺗﺤﺖ ﻋﻨﻮان "ﻣﻼﺣﺪه" ﻧﺎم ﺑﺮده اﺳﺖ )ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪،‬‬
‫‪ . (187 :1364‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬اﺳﻔﺰاري ﻧﯿﺰ ﺷﯿﻌﯿﺎن ﺳﺒﺰوار را ﺑﺎ ﻋﻨﻮان "راﻓﻀﯽ" ﻗﻠﻤﺪاد ﻧﻤﻮده‬
‫اﺳﺖ )زﻣﭽﯽ اﺳﻔﺰاري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ .(2/ 277 :‬اﻣﺎ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻧﻮﯾﺴﻨﺪهي ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺰد آﺷﮑﺎرا‬
‫ﺗﻤﺎﯾﻼت ﺷﯿﻌﯽ ﺧﻮدرا ﺑﺮوز داده اﺳﺖ )ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪.(33-31 :‬‬
‫در ﮐﺘﺎبﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺰد ﻧﻮﺷﺘﻪي ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﺷﯿﺮازﻧﺎﻣﻪي اﺑﻦ زرﮐﻮب‪ ،‬روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت‬
‫ﻓﯽ اوﺻﺎف ﻣﺪﯾﻨﮥ ﻫﺮات ﻧﻮﺷﺘﻪي زﻣﭽﯽ اﺳﻔﺰاري‪ ،‬و ‪ ...‬ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻗﻮﻣﯽ ـ ﻣﻨﻄﻘﻪاي ﻣﻮرخ‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪74‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﺑﻪ وﺿﻮح ﻣﺸﺎﻫﺪه ﻣﯽﺷﻮد‪ .‬ﺑﺮاي ﻣﺜﺎل‪ ،‬اﺑﻦ زرﮐﻮب‪ ،‬ﺷﻬﺮ ﺷﯿﺮاز را ﻗﺪﻣﮕﺎه ﺟﻤﺸﯿﺪ و‬
‫ﮐﯿﺨﺴﺮو داﻧﺴﺘﻪ )اﺑﻦ زرﮐﻮب ﺷﯿﺮازي‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ (8 :‬و اﺳﻔﺰاري ﻧﯿﺰ در ﺗﻮﺻﯿﻒ ﻫﺮات‬
‫ازرواﯾﺎت اﯾﺮان ﺑﺎﺳﺘﺎن‪ ،‬آﯾﺎت ﻗﺮآن واﺣﺎدﯾﺚ اﺳﺘﻔﺎده ﻧﻤﻮده اﺳﺖ )زﻣﭽﯽ اﺳﻔﺰاري‪،‬‬
‫‪.(1/ 91-90 :1338‬‬
‫در ﻣﺠﻤﻮع‪ ،‬از ﯾﮏ ﺳﻮ ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري در ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﺧﻮد ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﺑﻪ ﻣﺪح‬
‫ﺳﻼﻃﯿﻦ‪ ،‬اﻣﯿﺮزادهﻫﺎ و ﺣﺎﻣﯿﺎن ﺧﻮد )در ﻧﻮﺷﺘﺎر(‪ ،‬رﺟﺎل ﺑﺰرگ و ﺑﺮﺟﺴﺘﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪ ،‬ﺻﻮﻓﯿﺎن و‪ ...‬ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ آﻧﺎن ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﺳﻠﻒ وﭘﯿﺸﯿﻨﯿﺎن ﺧﻮد در آﺛﺎر‬
‫ﺷﺎن ﺑﻪ اﻧﺘﻘﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﻋﻤﯿﻖ و ﭼﻪ ﺑﻪ ﺻﻮرت ﺳﻄﺤﯽ‪ ،‬ﻧﭙﺮداﺧﺘﻪ و ﺑﻪ‬
‫ﻋﺒﺎرت دﯾﮕﺮ ﺳﻨﺖ ﺷﮑﻨﯽ ﻧﮑﺮدهاﻧﺪ‪ .‬ﭘﻨﺪ و اﻧﺪرزﻫﺎي ﻣﻨﺪرج در ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي اﯾﻦ ﻋﺼﺮﯾﺎ‬
‫درﺑﺎرهي ﻣﻄﯿﻊ ﺑﻮدن رﻋﺎﯾﺎ ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ اﻣﯿﺮ و اﻣﯿﺮزادﮔﺎن‪ ،‬و ﯾﺎ در ﺧﺼﻮص ﻧﺼﺎﯾﺢ ﺑﺰرﮔﺎن‬
‫ﻃﺮﯾﻘﺖ و ﺻﻮﻓﯿﺎن ﺑﻪ ﻣﺮﯾﺪان ﺧﻮد و ﺳﺎﯾﺮ ﻣﺮدم اﺳﺖ‪ .‬روح ﻓﻠﺴﻔﯽ و ژرف اﻧﺪﯾﺸﯽ‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ در ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري اﯾﻦ دوره ﻣﺤﻠﯽ از اﻋﺮاب ﻧﺪارد و ﺑﻪ ﺑﻨﯿﺎدﻫﺎي اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﻧﯿﺰ‬
‫ﭼﻨﺪان ﻋﻨﺎﯾﺘﯽ ﻧﺸﺪهاﺳﺖ‪ .‬در ﻣﺠﻤﻮع ﺻﺪاي اﺻﻠﯽ ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي اﯾﻦ دوره‪ ،‬در ﻣﺪح‬
‫ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن و اﻣﯿﺮزادﮔﺎن ﺧﻼﺻﻪ ﺷﺪهاﺳﺖ‪.‬‬

‫‪ .5 .4‬ﺑﺮداﺷﺖ ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻮرﺧﺎن‬

‫از آﻧﺠﺎﯾﯽ ﮐﻪ در ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان ﻫﻤﻮاره اﺳﺘﺒﺪاد و ﻫﺮج و ﻣﺮجﻫﺎي ﻧﺎﺷﯽ از آن ﺑﺮ ﺟﺎﻣﻌﻪ‬
‫ﺣﺎﮐﻢ ﺑﻮد‪ ،‬اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﺑﻪ ﻣﻌﻨﺎي راﺳﺘﯿﻦ آن ﺗﻨﻬﺎ در دورهﻫﺎي ﮐﻮﺗﺎﻫﯽ ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻋﺼﺮ‬
‫ﺳﻼﺟﻘﻪ و اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن ﺑﻪ وﺟﻮد آﻣﺪ‪ .‬در ﻓﺎﺻﻠﻪي ﺳﻘﻮط اﯾﻠﺨﺎﻧﺎن ﺗﺎ روي ﮐﺎرآﻣﺪن ﺻﻔﻮﯾﺎن‪،‬‬
‫اﺳﺘﻘﺮار ﺣﮑﻮﻣﺖﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ و ﻧﺒﻮد ﯾﮏ ﺣﮑﻮﻣﺖ ﻣﺘﻤﺮﮐﺰ ﻣﻘﺘﺪر و ﯾﮑﭙﺎرﭼﻪ‪ ،‬ﺑﺎﻋﺚ ﺷﺪ ﺗﺎ‬
‫ﻧﻈﺮﯾﻪ ﭘﺮداز ﺳﯿﺎﺳﯽ ﺑﺮﺟﺴﺘﻪاي ﻇﻬﻮر ﻧﮑﻨﺪ و از اﯾﻦ رو اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺳﯿﺎﺳﯽ اﯾﻦ دوره ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ‬
‫دورهي ﻣﻐﻮل‪ -‬اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ‪ ،‬رو ﺑﻪ اﻓﻮل ﻧﻬﺎد‪ .‬اﻣﺎ ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﻪ در اﻧﺪﯾﺸﻪي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﻮﯾﺴﺎن‬
‫ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﺷﺎه ﻧﻤﺎﯾﻨﺪه و ﻋﺎﻣﻞ ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ و در رأس ﻫﺮم ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ -‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ ﺟﺎﻣﻌﻪ ﻗﺮار‬
‫داﺷﺖ‪ ،‬ﮐﻪ ﮔﻮﯾﺎ ﺑﺎ ﻋﺪاﻟﺖ ﺧﻮد ﻓﺴﺎد رادرﺟﺎﻣﻌﻪ رﯾﺸﻪ ﮐﻦ ﮐﺮد‪ .‬ﺑﺮاﺳﺎس اﯾﻦ ﺑﺮداﺷﺖ‪،‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٧٥‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﻣﻮرﺧﺎن ﺗﻤﺎﯾﻠﯽ ﺑﻪ ﺑﺎزﺳﺎزي ﮔﺬﺷﺘﻪ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ و در ﻧﺘﯿﺠﻪ ﺑﻪ ﺗﺤﻮﻻت و ﺗﻐﯿﯿﺮات اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و‬
‫زﻧﺪﮔﯽ ﺗﻮدهي ﻣﺮدم ﺗﻮﺟﻪ ﺧﺎﺻﯽ ﻧﺪاﺷﺘﻨﺪ‪ .‬از ﺟﻤﻠﻪي ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ ﮔﺮوه در ﻋﺼﺮ‬
‫ﺗﯿﻤﻮري ﮐﻪ ﺑﻪ ﻧﻈﺮﯾﻪي ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ وﺗﻮﺟﯿﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﭘﺎي ﺑﻨﺪ ﺑﻮدﻧﺪ‪ ،‬ﺧﻮاﻧﺪﻣﯿﺮ‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪،‬‬
‫ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي‪ ،‬اﺑﻦزرﮐﻮب ﺷﯿﺮازي‪ ،‬زﻣﭽﯽاﺳﻔﺰاري و دﯾﮕﺮان را ﻣﯽ ﺗﻮان ﻧﺎم‬
‫ﺑﺮد‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن ﻋﺼﺮ ﺗﯿﻤﻮري ﺗﻨﻬﺎ ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو ﺳﺨﻨﺎﻧﯽ درﺑﺎرهي "ﭘﺮداﺧﺘﻦ ﺑﻪ داﻧﺶ‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ" در ﻣﯿﺎن ﻣﯽﮔﺬارد‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ ﺑﻪ ﺳﻮدﻣﻨﺪي وﻓﻮاﯾﺪ ﻋﻠﻢ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺷﺮوط‬
‫ﭘﻨﺠﮕﺎﻧﻪ‪ ،‬ﻣﻮرخ ﺑﺮاي ﺗﺪوﯾﻦ‪ ،‬و اﺣﺘﯿﺎج ﺣﮑﺎم ﺑﻪ ﻓﻦ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده و ﮐﺎرﮐﺮد آن را‬
‫ﻋﺒﺮت آﻣﻮزي و ﻫﺸﺪار ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮدهاﺳﺖ )ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪ .(1/ 11-18 :‬ﺑﺮاي ﻧﻤﻮﻧﻪ‪ ،‬وي‬
‫درﺑﺎرهي ﻋﻠﺖ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻓﻮاﯾﺪ ﺗﺎرﯾﺦ‪ ،‬ﻣﯽﻧﻮﯾﺴﺪ‪» :‬ﺗﺎ ﺻﺎﺣﺒﺎن ذﮐﺎء و ﻓﻄﻨﺖ را ﮐﻪ ﻣﯿﻞ ﺑﻪ‬
‫ﻣﻄﺎﻟﻌﮥ اﯾﻦ ﻓﻦ ﺷﺮﯾﻒ دارﻧﺪ رﻏﺒﺖ و ﻣﻌﺮﻓﺖ ﺑﺮ اﯾﻦ ﻋﻠﻢ زﯾﺎده ﺷﻮد و ﺷﻌﻒ در اﮐﺘﺴﺎب‬
‫آن ﺑﯿﺸﺘﺮ ﻧﻤﺎﯾﻨﺪ« )ﻫﻤﺎن‪ .(1/11 :‬از اﯾﻦ رو‪ ،‬ﺗﺎﺣﺪزﯾﺎدي از ﻧﻈﺮﯾﻪي ﺟﺒﺮﮔﺮاﯾﺎﻧﻪ وﻣﺸﯿﺖ‬
‫اﻟﻬﯽ ﻓﺎﺻﻠﻪ ﮔﺮﻓﺘﻪ و ﺗﺎ اﻧﺪازهاي در ﻧﮕﺎرش ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻧﻮآوري داﺷﺘﻪاﺳﺖ‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن‬
‫اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺧﻮاﻧﺪﻣﯿﺮ‪ ،‬ﻓﺼﻠﯽ از ﮐﺘﺎب ﺧﻮد را )در ﭘﺎﯾﺎن ﻫﺮ دورهي ﺗﺎرﯾﺨﯽ( ﺑﻪ ﺷﺮح‬
‫ﺣﺎل وزرا‪ ،‬ﺳﺎدات‪ ،‬ﺻﺪور‪ ،‬ﻧﻘﺒﺎ‪ ،‬ﻣﺸﺎﯾﺦ‪ ،‬ﻓﻀﻼ و ارﺑﺎب ﻗﻠﻢ اﺧﺘﺼﺎص دادهاﻧﺪ )ﺧﻮاﻧﺪﻣﯿﺮ‪،‬‬
‫ﻫﻤﺎن‪(1/101 :‬؛ و ﭘﺎرهاي از ﻣﻮرﺧﺎن ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻣﺤﻠﯽ ﺑﻪ آﺛﺎر و ﭼﻬﺮهﻫﺎي ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و‬
‫ﻋﺎرﻓﺎن ﻣﮑﺎن ﻣﻮرد ﻧﻈﺮﺷﺎن ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮدهاﻧﺪ؛ ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺑﻦ زرﮐﻮب ﺷﯿﺮازي )در ﺑﺨﺶ دوم‬
‫ﮐﺘﺎب ﺷﯿﺮازﻧﺎﻣﻪ(‪ ،‬و زﻣﭽﯽ اﺳﻔﺰاري درﮐﺘﺎب روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت ﻓﯽ اوﺻﺎف ﻣﺪﯾﻨﻪ ﻫﺮات‬
‫ﮐﻪ ﺑﻪ وﺻﻒ ﻋﺮﻓﺎي ﺧﺮاﺳﺎن‪ ،‬ﻣﺎوراءاﻟﻨﻬﺮ و ﻫﺮات ﭘﺮداﺧﺘﻪاﺳﺖ )زﻣﭽﯽاﺳﻔﺰاري‪ ،‬ﻫﻤﺎن‪:‬‬
‫‪170-171‬و‪ .(2/189-195‬ﻣﯿﺮزاﺣﯿﺪر د‪‬وﻏﻼت ﻧﯿﺰ در ﮐﺘﺎب ﺗﺎرﯾﺦ رﺷﯿﺪي ﺑﻪ ﺳﻠﺴﻠﻪﻫﺎي‬
‫ﺻﻮﻓﯿﻪ‪ ،‬از ﺟﻤﻠﻪ ﺧﻮاﺟﮕﺎﻧﯿﻪ و ﻧﻘﺸﺒﻨﺪﯾﻪ‪ ،‬و رﺳﺎﯾﻞ و دﺳﺘﻮراﻟﻌﻤﻞﻫﺎي اﻫﻞ ﻃﺮﯾﻘﺖ‪ ،‬از‬
‫ﺟﻤﻠﻪ ﮐﺘﺎب ﺳﻠﺴﻠﻪاﻟﻌﺎرﻓﯿﻦ ﺗﻮﺟﻪ ﮐﺮده و ﻋﻼوه ﺑﺮ آن‪ ،‬در اﯾﻦ ﺧﺼﻮص رﺳﺎﺋﻠﯽ را در‬
‫ﮐﺘﺎب ﺧﻮد ﻧﻘﻞ ﮐﺮدهاﺳﺖ )دوﻏﻼت‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ رﺷﯿﺪي‪ ،‬ﻧﺴﺨﻪي ﺗﺎﺷﮑﻨﺪ‪ ،‬ورق ﻫﺎي ‪100‬‬
‫اﻟﻒ – ‪ 101‬اﻟﻒ و ‪ 217‬اﻟﻒ ﺗﺎ ‪ 222‬اﻟﻒ(‪.‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪76‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﻧﺘﯿﺠﻪ ﮔﯿﺮي‬
‫ﻫﻤﺎنﮔﻮﻧﻪ ﮐﻪ در ﻣﻘﺪﻣﻪ ذﮐﺮ ﺷﺪ‪ ،‬دراﯾﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ ﺗﻼش ﺑﺮ آن اﺳﺖ ﺗﺎ ﺑﻪ ﺳﺆالﻫﺎي زﯾﺮ‬
‫ﭘﺎﺳﺦ داده ﺷﻮد‪:‬‬
‫‪ .١‬وﯾﮋﮔﯽﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري اﯾﺮان در دورهي ﺗﯿﻤﻮري از ﻟﺤﺎظ ﻇﺎﻫﺮي )ﺻﻮري(و‬
‫ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ )ﻓﻨﯽ( ﭼﮕﻮﻧﻪ ﺑﻮد؟‬
‫‪ .٢‬آﯾﺎ در ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري دوران ﺗﯿﻤﻮري ﻧﻮآوري وﺟﻮد داﺷﺖ و ﯾﺎ اﯾﻦ ﮐﻪ ﺗﻘﻠﯿﺪي‬
‫از ﮔﺬﺷﺘﻪ ﺑﻮد؟‬

‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆال ﻧﺨﺴﺖ ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ ذﮐﺮ ﺷﻮد ﮐﻪ ﺑﺎ ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ ﻣﻄﺎﻟﺐ ﻣﻨﺪرج در ﻣﺘﻦ ﻣﻘﺎﻟﻪ‪،‬‬
‫ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري اﯾﺮان در دورهي ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬از ﻧﻈﺮ ﻇﺎﻫﺮي ﯾﺎ ﺻﻮري از ﻧﺜﺮ ﻣﺘﻮﺳﻄﯽ ﺑﺮﺧﻮردار‬
‫ﺑﻮد‪ .‬ﺑﺮﺧﯽ از ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي و ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﺑﺎ ﺗﮑﻠﻒ و‬
‫اﻃﻨﺎب ﺑﻪ ذﮐﺮ وﻗﺎﯾﻊ ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ و ﭘﺎرهاي دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﻧﻈﺎماﻟﺪﯾﻦ ﺷﺎﻣﯽ‪ ،‬اﺑﻦزرﮐﻮب‬
‫ﺷﯿﺮازي‪ ،‬زﻣﭽﯽ اﺳﻔﺰاري و ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﺑﺎﺳﺒﮑﯽ ﺳﺎده و روان ﺑﻪ ﻧﮕﺎرش ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ وﺟﻮد‬
‫اﯾﻦ‪ ،‬اﻏﻠﺐ ﻣﻮرﺧﺎن دورهي ﺗﯿﻤﻮري از ﺻﻨﺎﯾﻊ و ﻣﺘﺮادﻓﺎت در ﻧﮕﺎرش ﺑﻬﺮه ﺑﺮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري در اﯾﻦ دوره از ﻟﺤﺎظ ﻣﺤﺘﻮاﯾﯽ و ﻓﻨﯽ و ﺑﻪ ﻋﺒﺎرﺗﯽ ﮐﯿﻔﯿﺖ درج‬
‫ﺣﻮادث‪ ،‬ﻧﺴﺒﺖ ﺑﻪ دورهي ﻣﻐﻮل‪ -‬اﯾﻠﺨﺎﻧﯽ در ﺳﻄﺢ ﭘﺎﯾﯿﻦﺗﺮي ﻗﺮار دارد‪ .‬ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره‬
‫ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﻪ »ﻧﻈﺮﯾﻪي ﻣﺸﯿﺖ اﻟﻬﯽ« و ﺗﻮﺟﯿﻪ ﺳﻠﻄﻨﺖ ﺗﻮﺟﻪ داﺷﺘﻪاﻧﺪ و از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ‬
‫ﺑﻪ ﺗﻮﺻﯿﻒ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬اﻣﯿﺮزادﮔﺎن‪ ،‬ﺣﮑﺎم و‪...‬ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ‪ .‬ﺑﺎ اﯾﻦ ﺗﻔﺎوت ﮐﻪ ﻣﻮرﺧﺎن اوﻟﯿﻦ‬
‫ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺗﺎرﯾﺦﻧﮕﺎري دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺎﻣﯽ در وﺻﻒ ﺗﯿﻤﻮر ‪ ،‬او را ﺑﺎ ﻧﺴﻞ‬
‫ﻣﻐﻮﻻن ﭘﯿﻮﻧﺪ ﻣﯽدﻫﻨﺪ؛ اﻣﺎ ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮف‬
‫اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي‪ ،‬ﺗﯿﻤﻮر را » اﻣﯿﺮ ﺻﺎﺣﺐ ﻗﺮان« ﺧﻄﺎب ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪ .‬ازﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬در‬
‫ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي ﻋﻤﻮﻣﯽ و دودﻣﺎﻧﯽ اﯾﻦ ﻋﺼﺮ ﻏﺎﻟﺒ ًﺎ ﻣﻮرﺧﺎن ﺑﻪ ﺣﻮادث ﺳﯿﺎﺳﯽ‪-‬ﻧﻈﺎﻣﯽ و‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ ﭘﺎدﺷﺎﻫﺎن‪ ،‬اﻣﯿﺮزادﮔﺎن‪ ،‬ﺣﮑﺎم و‪...‬ﭘﺮداﺧﺘﻪاﻧﺪ؛ اﻣﺎ ﺑﺴﯿﺎري از ﻣﻮرﺧﺎن ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي‬

‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٧٧‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫ﻣﺤﻠﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ اﺳﻔﺰاري‪ ،‬ﯾﺰدي‪ ،‬اﺑﻦزرﮐﻮب ﺷﯿﺮازي و ‪ ،...‬ﻋﻼوه ﺑﺮ اﻋﻤﺎل ﺗﻌﺼﺒﺎت ﻗﻮﻣﯽ‬
‫وﻣﻨﻄﻘﻪاي در آﺛﺎرﺷﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ذﮐﺮ ﺑﺴﯿﺎري از ﺣﻮادث اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻨﻄﻘﻪي‬
‫ﺧﻮد ﺗﻮﺟﻪ ﻧﺸﺎن دادهاﻧﺪ‪ .‬ﻫﻤﭽﻨﯿﻦ‪ ،‬ﭘﺎرهاي از ﻣﻮرﺧﺎن ﺗﺎرﯾﺦﻫﺎي دودﻣﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻣﺎﻧﻨﺪ‬
‫ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬و ﺗﺬﮐﺮه ﻧﻮﯾﺴﺎﻧﯽ ﻫﻤﭽﻮن اﻣﯿﺮﻋﻠﯿﺸﺮﻧﻮاﯾﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺣﻮادث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‬
‫اﻫﻤﯿ‪‬ﺖ دادهاﻧﺪ‪ .‬ﺑﻪ ﺑﯿﺎن دﯾﮕﺮ‪ ،‬ﻣﻮرﺧﺎن ﻣﺮﺣﻠﻪي دوم و ﺑﻪ ﺧﺼﻮص ﻣﺮﺣﻠﻪي ﺳﻮم ﺗﺎرﯾﺦ‬
‫ﻧﮕﺎري در دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن‪ ،‬روﯾﮑﺮد ﺧﻮد را از ﺣﻮادث ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ -‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺣﻮادث‬
‫اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ و ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ ﻣﻌﻄﻮف ﻧﻤﻮدهاﻧﺪ‪.‬‬
‫در ﭘﺎﺳﺦ ﺑﻪ ﺳﺆال دوم‪ ،‬ﺑﺎﯾﺴﺘﯽ اذﻋﺎن ﻧﻤﻮدﮐﻪ در ﻣﺠﻤﻮع ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره واﺑﺴﺘﻪ ﺑﻪ‬
‫درﺑﺎر و ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺑﻮدﻧﺪ و ﻫﻤﺎﻧﻨﺪ ﮔﺬﺷﺘﮕﺎن‪ ،‬ﺑﺪون ﺗﻮﺟﻪ ﺑﻪ رواﺑﻂ ‪‬ﻋ ّﻠﯽ – ﻣﻌﻠﻮﻟﯽ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﺗﻮﺻﯿﻒ روﯾﺪادﻫﺎي ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﯽﭘﺮداﺧﺘﻨﺪ و داراي ﺗﻔﮑﺮي ﭘﯿﺶﺳﺎﺧﺘﻪ و ﻣﺘﺄﺛﺮ از ﻣﻮرﺧﺎن‬
‫ﻗﺒﻞ ﺑﻮدﻧﺪ ‪.‬ﺑﺎ وﺟﻮد اﯾﻦ‪ ،‬ﺑﺮﺧﯽ از آﻧﺎن ﻣﺎﻧﻨﺪ ﺷﺮفاﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ ﯾﺰدي واﺑﻦ زرﮐﻮب‬
‫ﺷﯿﺮازي‪ ،‬در ﺑﯿﺎن ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻣﻮﺷﮑﺎﻓﯽ ﮐﺮدهاﻧﺪ‪ .‬از ﻣﯿﺎن ﻣﻮرﺧﺎن اﯾﻦ دوره‪ ،‬ﺣﺎﻓﻆ‪-‬‬
‫اﺑﺮو ﺑﻪ داﻧﺶ ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﻮﺟﻪ ﻧﻤﻮده و ﻣﯿﺮﺧﻮاﻧﺪ ﻧﯿﺰ ﺑﺎ ﺑﯿﻨﺶ ﻧﻘﺎداﻧﻪ و روﯾﮑﺮد ﺗﺤﻠﯿﻠﯽ ﺑﻪ‬
‫ﻧﮕﺎرش ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ دﺳﺖ ﯾﺎزﯾﺪه اﺳﺖ‪ .‬وي ﺑﻪ داﻧﺶ ﺗﺎرﯾﺦ و ﻓﻠﺴﻔﻪي آن ﻧﯿﺰ ﺗﻮﺟﻪ‬
‫داﺷﺘﻪ وﻓﺎﯾﺪهي آن را »ﻋﺒﺮت آﻣﻮزي« ﺗﻠﻘﯽ ﮐﺮده و از اﯾﻦ ﻟﺤﺎظ ﺑﻪ ﮔﻮﻧﻪاي در ﻧﺤﻮهي‬
‫ﺛﺒﺖ ﺣﻮادث ﺗﺎرﯾﺨﯽ ﻧﻮآوري ﻧﻤﻮدهاﺳﺖ‪ .‬از ﺳﻮي دﯾﮕﺮ‪ ،‬اﺳﺘﻔﺎده از ﻣﺠﻤﻮﻋﻪ واژهﻫﺎي‬
‫ﺗﺮﮐﯽ‪ -‬ﺟﻐﺘﺎﯾﯽ و ﻣﻐﻮﻟﯽ ﮐﻪ از دورهي ﺣﮑﻮﻣﺖ ﺳﻠﻄﺎن ﺣﺴﯿﻦ ﺑﺎﯾﻘﺮا رواج ﯾﺎﻓﺖ‪ ،‬و ﻧﯿﺰ‬
‫ﺗﻐﯿﯿﺮ روﯾﮑﺮد ﻣﻮرﺧﺎن از ﺣﻮادث ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ -‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﻪ ﺣﻮادث ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ و اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ را‬
‫ﻣﯽﺗﻮان از ﻧﻮآوريﻫﺎي ﻣﻮرﺧﺎن دورهي ﺗﯿﻤﻮري ﻣﺤﺴﻮب ﻧﻤﻮد‪.‬‬

‫ﮐﺘﺎﺑﻨﺎﻣﻪ‬
‫‪ .١‬آژﻧﺪ‪ ،‬ﯾﻌﻘﻮب‪ ،1380.‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري در اﯾﺮان‪ .‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺷﭙﻮﻟﺮ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪ‬
‫و ﺗﺄﻟﯿﻒ ﯾﻌﻘﻮب آژﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﮔﺴﺘﺮه‪.‬‬
‫‪.٢‬آدﻣﯿﺖ‪ ،‬ﻓﺮﯾﺪون ‪» ،1346.‬اﻧﺤﻄﺎط ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎري در اﯾﺮان«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪي ﺳﺨﻦ‪ ،‬دورهي ‪.17‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪78‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫‪.٣‬اﺑﻦ ﻋﺮﺑﺸﺎه‪ ،1365 .‬ﻋﺠﺎﺋﺐ اﻟﻤﻘﺪور ﻓﯽ اﺧﺒﺎر ﺗﯿﻤﻮر )زﻧﺪﮔﯽ ﺷﮕﻔﺖ آور‬
‫ﺗﯿﻤﻮر(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻣﺤﻤﺪﻋﻠﯽ ﻧﺠﺎﺗﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪.٤‬اﻗﺒﺎل آﺷﺘﯿﺎﻧﯽ‪ ،‬ﻋﺒﺎس ‪ ،1380.‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻣﻐﻮل و اواﯾﻞ اﯾﺎم ﺗﯿﻤﻮري‪ ،‬چ‪ ،2‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﻧﺎﻣﮏ‪.‬‬
‫‪ .٥‬ﺑﺮاون‪ ،‬ادوارد‪ ،1375 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ادﺑﯽ اﯾﺮان )از ﺳﻌﺪي ﺗﺎ ﺟﺎﻣﯽ(‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ج ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪.٦‬ﺑﻬﺎر‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪﺗﻘﯽ‪ ،1349 .‬ﺳﺒﮏ ﺷﻨﺎﺳﯽ‪ ،‬چ‪ ،3‬ج ‪ ،3‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪.٧‬ﺗﺎوﺋﺮ‪ ،‬ﻓﯿﻠﯿﮑﺲ ‪»،1368 .‬ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎري در دورهي ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن«‪ ،‬ﻣﺠﻠﻪي ﺗﺤﻘﯿﻘﺎت‬
‫ﺗﺎرﯾﺨﯽ‪ ،‬ﺳﺎل ‪ ،1‬ش ‪.2‬‬
‫‪.٨‬ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﺟﻌﻔﺮﺑﻦ ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺟﻌﻔﺮي ‪ ،1343 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﯾﺰد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻨﮕﺎه ﺗﺮﺟﻤﻪ و ﻧﺸﺮ ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪.٩‬ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪ ،1372 .‬زﺑﺪه اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﺳﯿﺪ ﮐﻤﺎل ﺣﺎج ﺳﯿﺪ ﺟﻮادي‪ 2 ،‬ج‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ .١٠‬ــــــــــــــ‪ ،1346 .‬ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺳﻠﻄﺎﻧﯿﻪ )ﺣﺎﻓﻆ اﺑﺮو‪ ،‬رﺷﯿﺪاﻟﺪﯾﻦ ﻓﻀﻞ‪-‬‬
‫اﷲ ﻫﻤﺪاﻧﯽ‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻘﺎﺳﻢ ﮐﺎﺷﺎﻧﯽ(‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻣﺪرﺳﯽ زﻧﺠﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫اﻃﻼﻋﺎت‪.‬‬
‫‪ .١١‬ﺧﻮاﻓﯽ‪ ،‬ﻓﺼﯿﺢ ﺑﻦ ﺟﻼل اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،1339 .‬ﻣﺠﻤﻞ اﻟﺘﻮارﯾﺦ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﻮد‬
‫ﻓﺮخ‪ ،‬ﻣﺸﻬﺪ‪ ،‬ﮐﺘﺎب ﻓﺮوﺷﯽ ﺑﺎﺳﺘﺎن‪.‬‬
‫‪ .١٢‬ﺧﻮاﻧﺪ ﻣﯿﺮ‪ ،‬ﻏﯿﺎث اﻟﺪﯾﻦ ﺑﻦ ﻫﻤﺎم اﻟﺪﯾﻦ ﺣﺴﯿﻨﯽ‪ ،1362 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺣﺒﯿﺐ اﻟﺴﯿﺮ ﻓﯽ‬
‫اﺧﺒﺎر اﻓﺮاد اﻟﺒﺸﺮ‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم ﻫﻤﺎﺋﯽ و دﺑﯿﺮ ﺳﯿﺎﻗﯽ‪ 3 ،‬ج‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺧﯿﺎم‪.‬‬
‫‪ .١٣‬ـــــــــــــــ‪ ،1372 .‬ﻣﺂﺛﺮ اﻟﻤﻠﻮك‪،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﯿﺮ ﻫﺎﺷﻢ ﻣﺤﺪث‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺧﺪﻣﺎت‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ رﺳﺎ‪.‬‬
‫‪ .١٤‬رﯾﭙﮑﺎ‪ ،‬ﯾﺎن‪ ،1366 .‬ﺷﻌﺮا و ﻧﺜﺮ ﻧﻮﯾﺴﺎن اواﺧﺮ ﻋﻬﺪ ﺳﻠﺠﻮﻗﯽ و دوره ﻣﻐﻮل‪ ،‬ﺗﺎرﯾﺦ اﯾﺮان‬
‫ﮐﻤﺒﺮﯾﺞ )ﺑﺮآﻣﺪن ﺳﻠﺠﻮﻗﯿﺎن ﺗﺎ ﻓﺮوﭘﺎﺷﯽ دوﻟﺖ اﯾﻠﺨﺎ ﻧﺎن(‪ ،‬ج ‪ ،5‬ﮔﺮد‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫‪٧٩‬‬ ‫وﯾﮋﮔﯽ ھﺎی ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎری اﯾﺮان در دوره ی ﺗﯿﻤﻮری‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫آورﻧﺪه ﺟﯽ‪.‬آ‪.‬ﺑﻮﯾﻞ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺣﺴﻦ اﻧﻮﺷﻪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬
‫‪ .١٥‬زرﮐﻮب ﺷﯿﺮازي‪ ،‬اﺑﻮاﻟﻌﺒﺎس ﻣﻌﯿﻦ اﻟﺪﯾﻦ اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺷﻬﺎباﻟﺪﯾﻦ اﺑﯽ اﻟﺨﯿﺮ‪،1350 .‬‬
‫ﺷﯿﺮازﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﺳﻤﺎﻋﯿﻞ واﻋﻆ ﺟﻮادي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان‪.‬‬
‫‪ .١٦‬زﻣﭽﯽ اﺳﻔﺰاري‪ ،‬ﻣﻌﯿﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﻣﺤﻤﺪ‪ ،1338 .‬روﺿﺎت اﻟﺠﻨﺎت ﻓﯽ اوﺻﺎف ﻣﺪﯾﻨﮥ‬
‫ﻫﺮات‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺳﯿﺪ ﻣﺤﻤﺪ ﮐﺎﻇﻢ اﻣﺎم‪ 2 ،‬ج‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﺗﻬﺮان‪.‬‬
‫‪ .١٧‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﺮزاق‪ 1365 .‬ﻫـ‪.‬ق‪1964 /‬م‪ ،‬ﻣﻄﻠﻊ اﻟﺴﻌﺪﯾﻦ و ﻣﺠﻤﻊ اﻟﺒﺤﺮﯾﻦ‪ ،‬ﺑﻪ‬
‫ﮐﻮﺷﺶ ﻣﺤﻤﺪ ﺷﻔﯿﻊ ﻻﻫﻮري‪ 2 ،‬ج‪ ،‬ﻻﻫﻮر‪ ،‬ﭼﺎﭘﺨﺎﻧﻪي ﮔﯿﻼﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ .١٨‬ﺳﻤﺮﻗﻨﺪي‪ ،‬دوﻟﺘﺸﺎه ﺑﻦ ﺑﺨﺘﯿﺸﺎه‪ ،1337 .‬ﺗﺬﮐﺮه اﻟﺸﻌﺮاء‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺎﺳﯽ‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﺎراﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ .١٩‬ﺷﺎﻣﯽ‪ ،‬ﻧﻈﺎماﻟﺪﯾﻦ‪ ،1363 .‬ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬وﯾﺮاﺳﺘﻪي ﭘﻨﺎﻫﯽ ﺳﻤﻨﺎﻧﯽ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﺎﻣﺪاد‪.‬‬
‫‪ .٢٠‬ﺷﻔﯿﻌﯽ ﮐﺪﮐﻨﯽ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪرﺿﺎ‪ ،1378 .‬ادﺑﯿﺎت ﻓﺎرﺳﯽ از ﻋﺼﺮ ﺟﺎﻣﯽ ﺗﺎ روزﮔﺎر‬
‫ﻣﺎ‪،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﺣﺠﺖاﷲ‪ ،‬اﺻﯿﻞ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪] ،‬ﺑﯽﻧﺎ[‪.‬‬
‫‪ .٢١‬ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﯾﯽ‪ ،‬ﺳﯿﺪ ﺟﻮاد‪ ،1382 .‬دﯾﺒﺎﭼﻪاي ﺑﺮ ﻧﻈﺮﯾﻪ اﻧﺤﻄﺎط در اﯾﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي‬
‫ﺣﺴﻦ ﻗﺎﺿﯽ ﻣﺮادي‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ .‬اﺧﺘﺮان‪.‬‬
‫‪ .٢٢‬ﻋﺎﻟﻢ زاده‪ ،‬ﻫﺎدي و ﺳﯿﺪ ﺻﺎدق ﺳﺠﺎدي‪ ،1375 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري در اﺳﻼم‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪،‬‬
‫ﺳﻤﺖ‪.‬‬
‫‪ .٢٣‬ﻓﺮاﻫﺎﻧﯽ ﻣﻨﻔﺮد‪ ،‬ﻣﻬﺪي‪ ،1381 .‬ﭘﯿﻮﻧﺪ ﺳﯿﺎﺳﺖ و ﻓﺮﻫﻨﮓ در ﻋﺼﺮ زوال‬
‫ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن و ﻇﻬﻮر ﺻﻔﻮﯾﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻧﺠﻤﻦ آﺛﺎر و ﻣﻔﺎﺧﺮ ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ‪.‬‬
‫‪ .٢٤‬ﮐﺎﺗﺐ‪ ،‬اﺣﻤﺪ ﺑﻦ ﺣﺴﯿﻦ ﺑﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،1345 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺟﺪﯾﺪ ﯾﺰد‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﺑﻦ ﺳﯿﻨﺎ‪.‬‬
‫‪ .٢۵‬ﻟﯿﻦ ﭘﻮل‪ ،‬اﺳﺘﺎﻧﻠﯽ‪ ،1363 .‬ﻃﺒﻘﺎت ﺳﻼﻃﯿﻦ اﺳﻼم ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﻋﺒﺎس اﻗﺒﺎل‪ ،‬چ‪،2‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬دﻧﯿﺎي ﮐﺘﺎب‪.‬‬
‫‪ .٢٦‬ﻣﺮﻋﺸﯽ‪ ،‬ﻇﻬﯿﺮ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،1363 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻃﺒﺮﺳﺘﺎن و روﯾﺎن و ﻣﺎزﻧﺪران‪ ،‬ﺑﻪ اﻫﺘﻤﺎم‬
‫ﺑﺮﻧﻬﺎرد دارن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻧﺸﺮ ﮔﺴﺘﺮه‪.‬‬
‫‪www.SID.ir‬‬
 ‫ﻣﺴﮑﻮﯾﻪ‪ /‬ﺳﺎل‪ /8‬ﺷﻤﺎرهي‪24‬‬ ‫‪80‬‬
‫‪Archive of SID‬‬
‫‪ .٢٧‬ﻣﯿﺮ ﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ‪ ،1375 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﺗﺤﻮﻻت ﺳﯿﺎﺳﯽ‪ ،‬اﺟﺘﻤﺎﻋﯽ‪ ،‬اﻗﺘﺼﺎدي و‬
‫ﻓﺮﻫﻨﮕﯽ اﯾﺮان در دوره ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن و ﺗﺮﮐﻤﺎﻧﺎن‪ ،‬اﺻﻔﻬﺎن‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه اﺻﻔﻬﺎن‪.‬‬
‫‪ .٢٨‬ﻣﯿﺮﺟﻌﻔﺮي‪ ،‬ﺣﺴﯿﻦ و ﻋﺒﺎس ﻋﺎﺷﻮري ﻧﮋاد‪ ،1386 .‬ﺗﺎرﯾﺦ ﻧﮕﺎري و ﺗﺤﻮﻻت آن در‬
‫اﯾﺮان و ﺟﻬﺎن‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﭘﯿﺎم ﻧﻮر‪.‬‬
‫‪ .٢٩‬ﻣﯿﺮ ﺧﻮاﻧﺪ‪ ،‬ﻣﺤﻤﺪ ﺑﻦ ﺧﺎوﻧﺪ ﺷﺎه ﻣﺤﻤﻮد ﺑﻠﺨﯽ‪ ،1339 .‬ﺗﺎرﯾﺦ روﺿﻪ اﻟﺼﻔﺎ ﻓﯽ ﺳﯿﺮه‬
‫اﻻﻧﺒﯿﺎء و اﻟﻤﻠﻮك و اﻟﺨﻠﻔﺎء‪ 7 ،‬ج‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﯽ ﺧﯿﺎم‪.‬‬
‫‪ .٣٠‬ﻧﻄﻨﺰي‪ ،‬ﻣﻌﯿﻦ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،1336 .‬ﻣﻨﺘﺨﺐ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﻣﻌﯿﻨﯽ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ ژان اوﺑﻦ‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي‬
‫ﻋﺒﺎس ﭘﺮوﯾﺰ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﮐﺘﺎﺑﻔﺮوﺷﯽ ﺧﯿﺎم‪.‬‬
‫‪ .٣١‬ﻧﻈﺎﻣﯽ ﺑﺎﺧﺮزي‪ ،‬ﻋﺒﺪاﻟﻮاﺳﻊ‪ ،1357 .‬ﻣﻨﺸﺄ اﻻﻧﺸﺎء‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ رﮐﻦ اﻟﺪﯾﻦ ﻫﻤﺎﯾﻮن ﺧﺮم‪،‬‬
‫ﺗﻬﺮان‪ ،‬داﻧﺸﮕﺎه ﻣﻠﯽ‪.‬‬
‫‪ .٣٢‬ﻧﻮاﺋﯽ‪ ،‬اﻣﯿﺮﻋﻠﯿﺸﯿﺮ‪ ،1323 .‬ﺗﺬﮐﺮهي ﻣﺠﺎﻟﺲ اﻟﻨﻔﺎﺋﺲ‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﻋﻠﯽ اﺻﻐﺮ‬
‫ﺣﮑﻤﺖ‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﻣﻨﻮﭼﻬﺮي‪.‬‬
‫‪ .٣٣‬واﺻﻔﯽ ﻫﺮوي‪ ،‬زﯾﻦ اﻟﺪﯾﻦ‪ ،1349 .‬ﺑﺪاﯾﻊ اﻟﻮﻗﺎﯾﻊ در ﺗﺎرﯾﺦ ﺳﻤﺮﻗﻨﺪ‪ ،‬ﻫﺮات‪،‬‬
‫ﺗﺎﺷﮑﻨﺪ‪ ،‬ﺑﺨﺎرا و ﺑﺪﺧﺸﺎن‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ اﻟﮑﺴﺎﻧﺪر ﺑﻮﻟﺪﯾﺮوف‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬ﺑﻨﯿﺎد ﻓﺮﻫﻨﮓ اﯾﺮان ‪.‬‬
‫‪ .٣٤‬وودز‪ ،‬ﺟﺎن‪» ،1380.‬ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎري دورة ﺗﯿﻤﻮري« )ﺗﺎرﯾﺨﻨﮕﺎري در اﯾﺮان(‪ ،‬زﯾﺮ‬
‫ﻧﻈﺮ اﺷﭙﻮﻟﺮ و دﯾﮕﺮان‪ ،‬ﺗﺮﺟﻤﻪي ﯾﻌﻘﻮب آژﻧﺪ‪ ،‬ﺗﻬﺮان ﻧﺸﺮ ﻧﯽ‪.‬‬
‫‪ .٣٥‬ﯾﺰدي‪ ،‬ﺣﺴﻦ ﺑﻦ ﺷﻬﺎب‪ 1987 .‬م‪ ،‬ﺟﺎﻣﻊ اﻟﺘﻮارﯾﺦ ﺣﺴﻨﯽ )ﺑﺨﺶ ﺗﯿﻤﻮرﯾﺎن ﭘﺲ‬
‫از ﺗﯿﻤﻮر(‪ ،‬ﺑﻪ ﮐﻮﺷﺶ ﺣﺴﯿﻦ ﻣﺪرﺳﯽ ﻃﺒﺎﻃﺒﺎﺋﯽ و اﯾﺮج اﻓﺸﺎر‪ ،‬ﮐﺮاﭼﯽ‪] ،‬ﺑﯽﻧﺎ[‪.‬‬
‫‪ .٣۶‬ﯾﺰدي‪ ،‬ﻣﻮﻻﻧﺎ ﺷﺮف اﻟﺪﯾﻦ ﻋﻠﯽ‪ ،1336 .‬ﻇﻔﺮﻧﺎﻣﻪ‪ ،‬ﺑﻪ ﺗﺼﺤﯿﺢ و اﻫﺘﻤﺎم ﻣﺤﻤﺪ ﻋﺒﺎﺳﯽ‪2 ،‬‬
‫ج‪ ،‬ﺗﻬﺮان‪ ،‬اﻣﯿﺮﮐﺒﯿﺮ‪.‬‬

‫‪www.SID.ir‬‬
Surf and download all data from SID.ir: www.SID.ir

Translate via STRS.ir: www.STRS.ir

Follow our scientific posts via our Blog: www.sid.ir/blog

Use our educational service (Courses, Workshops, Videos and etc.) via Workshop: www.sid.ir/workshop