LÔØI NHAØ XUAÁT BAÛN

Toân giaùo laø moät thöïc taïi khaùch quan, xuaát hieän töø
raát laâu trong lòch söû loaøi ngöôøi. Toân giaùo laø moät nhu caàu
tinh thaàn cuûa caù theå, cuûa coäng ñoàng vaø toaøn xaõ hoäi.
Do vaäy, toân giaùo laø moät yeáu toá raát caàn phaûi nghieân
cöùu, vì qua ñoù môùi hieåu ñöôïc ñôøi soáng xaõ hoäi vaø vaên
hoùa tinh thaàn cuûa nhaân loaïi, daân toäc, cuûa moät coäng
ñoàng, hay moät caù theå. Toân giaùo vöøa mang tính lòch söû,
vöøa mang tính xaõ hoäi, baûn thaân toân giaùo coù nhöõng ñaëc
tröng rieâng bieät vaø coù moái quan heä vôùi nhieàu lónh vöïc
cuûa ñôøi soáng. Toân giaùo laïi coù nhöõng bieåu hieän raát khaùc
nhau giöõa caùc coäng ñoàng, caùc caù theå trong moät coäng
ñoàng; chaúng haïn, caùc nghi thöùc, caám kî, hieán teá, caàu xin,
thôø cuùng vaø nôi thôø töï...
Vôùi tính caùch nhö laø moät hieän töôïng xaõ hoäi, toân giaùo
coù thuoäc tính xaõ hoäi saâu saéc, phaûn aùnh ñôøi soáng xaõ
hoäi cuûa con ngöôøi vaø caùc yeáu toá xaõ hoäi mang maøu saéc
toân giaùo naøy, laïi taùc ñoäng trôû laïi ñeán ñôøi soáng thöïc
tieãn cuûa con ngöôøi. Vì vaäy, vieäc nghieân cöùu toân giaùo vôùi
tö caùch laø moät hieän töôïng xaõ hoäi laø moät lónh vöïc quan
troïng cuûa xaõ hoäi hoïc. Neáu coi nheï hoaëc khoâng quan taâm
ñeán khía caïnh xaõ hoäi cuûa toân giaùo, thì khoâng theå lyù giaûi
ñöôïc caùc ñaëc ñieåm vaø tính chaát cuûa hieän töôïng xaõ hoäi
ñaëc bieät naøy. Maët khaùc, ñeå bieán toân giaùo thaønh löïc
löôïng xaõ hoäi phuïc vuï cho nhöõng lôïi ích chung cuûa daân toäc,
ñaát nöôùc vaø ñeå haïn cheá, khaéc phuïc nhöõng maët tieâu cöïc
cuûa noù thì vieäc caàn thieát, laø phaûi hieåu bieát saâu saéc veà
ñaëc tröng vaø baûn chaát cuûa toân giaùo, coù nghóa laø phaûi
hieåu nhöõng khía caïnh cuûa toân giaùo aûnh höôûng ñeán nieàm
tin, tín ngöôõng, haønh vi, loái soáng - nhöõng khía caïnh xaõ hoäi
cuûa noù.
Vieät Nam laø ñaát nöôùc coù nhieàu loaïi hình toân giaùo
cuøng toàn taïi, laïi coù tính ñan xen, theå hieän khaùc bieät vôùi
nhieàu nöôùc khaùc ngay trong khu vöïc vaø treân theá giôùi.
Trong moät khoâng gian nhoû heïp, coù theå coù nhieàu toân
giaùo, coù toân giaùo mang tính toaøn caàu nhö Kitoâ giaùo, Tin
laønh giaùo, Hoài giaùo; coù toân giaùo mang tính khu vöïc nhö
Phaät giaùo, Khoång giaùo, Ñaïo giaùo; coù toân giaùo mang tính
ñòa phöông nhö ñaïo Cao ñaøi, ñaïo Hoøa Haûo, ñaïo Döøa... Trong

1
nhöõng naêm gaàn ñaây, toân giaùo ôû nöôùc ta coù nhieàu bieåu
hieän phaùt trieån. Beân caïnh nhöõng maët tích cöïc laø ñaùp
öùng nhu caàu tin thaàn cuûa nhaân daân, höôùng con ngöôøi
soáng laønh maïnh, löông thieän, ñaõ naûy sinh nhöõng bieåu
hieän tieâu cöïc caàn khaéc phuïc, nhö meâ tín, dò ñoan, buoân
baùn thaùnh thaàn, cuøng moät soá huû tuïc aûnh höôûng ñeán
ñôøi soáng vaên hoùa xaõ hoäi... Trong ñoù, coù khoâng ít nhöõng
keû lôïi duïng toân giaùo vaøo muïc ñích chính trò, ñeå gaây trôû
ngaïi cho coâng cuoäc phaùt trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa ñaát
nöôùc.
Chuùng ta thöïc hieän vaø toân troïng töï do tín ngöôõng cuûa
nhaân daân, nhöng chuùng ta cuõng kieân quyeát ñaáu tranh
choáng nhöõng bieåu hieän tieâu cöïc vaø nhöõng haønh ñoäng lôïi
duïng toân giaùo vaøo caùc muïc ñích gaây trôû ngaïi cho coâng
cuoäc xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc. Do vaäy, nghieân cöùu
toân giaùo ñeå hieåu ñuùng, hieåu roõ baûn chaát nhöõng maët
tích cöïc vaø nhöõng maët tieâu cöïc cuûa hieän töôïng xaõ hoäi
naøy, ñaõ trôû thaønh moät nhieäm vuï caàn thieát hieän nay, nhö
Chæ thò 24/CT-BCT, ngaøy 02 thaùng 07 naêm 1998 cuûa Boä
Chính trò, Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng Coäng saûn Vieät
Nam, veà coâng taùc toân giaùo trong tình hình môùi vaø Nghò
ñònh 26/1999/NÑ-CP, ngaøy 19 thaùng 04 naêm 1999 cuûa Chính
phuû, veà caùc hoaït ñoäng toân giaùo.
Ñieàu ñaùng löu yù laø nghieân cöùu toân giaùo döôùc goùc
ñoä xaõ hoäi hoïc ôû nöôùc ta, coøn laø vaán ñeà khaù môùi meû
vaø coù moät caùch haïn cheá nhöõng coâng trình xaõ hoäi hoïc
nghieân cöùu chuyeân saâu veà vaán ñeà naøy, ñaëc bieät töø lónh
vöïc nghieân cöùu lyù thuyeát.
Xuaát phaùt töø nhöõng vaán ñeà treân, Nhaø Xuaát baûn Ñaïi
hoïc quoác gia Haø Noäi cho xuaát baûn giaùo trình Xaõ hoäi hoïc
toân giaùo, do Tieán só Vuõ Quang Haø, Phoù Chuû nhieäm Khoa
Xaõ hoäi hoïc, Chuû nhieäm Boä moân Lyù thuyeát vaø Phöông
phaùp nghieân cöùu, Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø
Nhaân vaên, Ñaïi hoïc quoác gia thaønh phoá Hoà Chí Minh bieân
soaïn, treân cô sôû caùc baøi giaûng veà xaõ hoäi hoïc toân giaùo
cho sinh vieân chuyeân ngaønh xaõ hoäi hoïc, Khoa Xaõ hoäi hoïc,
Tröôøng Ñaïi hoïc Khoa hoïc Xaõ hoäi vaø Nhaân vaên, Ñaïi hoïc
quoác gia thaønh phoá Hoà Chí Minh, nhaèm cung caáp cho sinh
vieân, hoïc vieân cao hoïc, nghieân cöùu sinh, caùc caùn boä
giaûng daïy xaõ hoäi hoïc vaø nhöõng ñoäc giaû quan taâm tôùi
xaõ hoäi hoïc toân giaùo moät soá kieán thöùc cô baûn nhaát veà

2
tính xaõ hoäi, nieàm tin, loái soáng vaø söï bieán ñoåi toân giaùo...
Noäi dung cuûa giaùo trình Xaõ hoäi hoïc toân giaùo, ñöôïc
trình baøy trong ba phaàn, goàm XXIII chöông:
- Phaàn thöù nhaát: Tieáp caän xaõ hoäi hoïc toân giaùo;
- Phaàn thöù hai: Caùc lónh vöïc xaõ hoäi hoïc toân
giaùo;
- Phaàn thöù ba:Bieán ñoåi toân giaùo.
Tìm hieåu nhöõng khía caïnh xaõ hoäi cuûa moät vaán ñeà
roäng lôùn vaø phöùc taïp nhö toân giaùo, laø moät coâng vieäc
raát phöùc taïp; vì vaäy, giaùo trình naøy khoâng theå traùnh khoûi
nhöõng thieáu soùt; hôn nöõa, ñaây laïi laø nhöõng böôùc ñi ban
ñaàu. Nhaø Xuaát baûn vaø Taùc giaû, raát mong nhaän ñöôïc
nhöõng lôøi chæ daãn, nhöõng ñoùng goùp cuûa caùc nhaø
nghieân cöùu vaø ñoâng ñaûo ñoäc giaû.
Nhaø Xuaát baûn Ñaïi hoïc quoác gia Haø Noäi, traân troïng
giôùi thieäu giaùo trình Xaõ hoäi hoïc toân giaùo ñeán ñoäc
giaû.

NHAØ XUAÁT BAÛN ÑAÏI HOÏC QUOÁC GIA HAØ NOÄI

3
 LÔØI NOÙI ÑAÀU

Cuøng vôùi caùc vaán ñeà xaõ hoäi khaùc, toân giaùo bieåu
hieän vaø thay ñoåi theo quaù trình dieãn bieán cuûa lòch söû
nhaân loaïi, tuyø thuoäc vaøo hoaøn caûnh ñòa lyù, kinh teá, chính
trò, xaõ hoäi, vaên hoùa cuûa töøng coäng ñoàng xaõ hoäi vaø
toân giaùo khaùc nhau. Dieãn trình cuûa toân giaùo qua lòch söû
raát phöùc taïp, vöøa coù tính phaûn aùnh, laïi vöøa coù tính phaûn
khaùng xaõ hoäi ñaõ saûn sinh, nuoâi döôõng vaø duy trì söï toàn
taïi cuûa toân giaùo. K. Marx nhaän ñònh: "Nhaø nöôùc naøo, xaõ
hoäi naøo thì saûn sinh ra toân giaùo nhö theá aáy", chính vì vaäy,
boä maët toân giaùo cuûa nhaân loaïi qua thôøi gian vaø khoâng
gian khoâng theå khoâng coù söï bieán ñoåi; maëc daàu, veà baûn
chaát, noäi dung cô baûn coù theå vaãn ñöôïc giöõ nguyeân.
Toân giaùo laø moät hieän töôïng xaõ hoäi, toàn taïi cuøng vôùi
chieàu daøi lòch söû xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Toân giaùo xuaát hieän
ngay töø khi con ngöôøi coøn ôû choán hoang sô, laø moät nhu
caàu cuûa tín ñoà vaø nhöõng ngöôøi theo toân giaùo. Moät nhu
caàu coù tính coäng ñoàng, daân toäc, khu vöïc vaø toaøn nhaân
loaïi. Toân giaùo khoâng chæ laø vieäc ñaïo, maø coøn laø vieäc
ñôøi; noù khoâng chæ lieân quan ñeán vieãn caûnh veà cuoäc
soáng ngaøy mai treân thieân ñöôøng hay nôi ñòa nguïc, maø coøn
aûnh höôûng ñeán cuoäc soáng hieän taïi cuûa con ngöôøi. Trong
ñoù, loái soáng, nieàm tin toân giaùo gaén boù chaët cheõ vôùi
ñôøi soáng vaên hoùa cuûa moãi daân toäc, coäng ñoàng, nhoùm
xaõ hoäi vaø moãi quoác gia.
Nhieäm vuï cô baûn cuûa nghieân cöùu toân giaùo, caû ôû khía
caïnh toân giaùo hoïc, taâm lyù hoïc vaø xaõ hoäi hoïc, laø tìm ra
caùi chung nhaát cuûa nhöõng toân giaùo trong hình thöùc bieåu
hieän ña daïng. Ñoàng thôøi caàn ñi saâu nghieân cöùu toân giaùo
cuï theå, trong ñoù bao haøm vaán ñeà nieàm tin toân giaùo, loái
soáng toân giaùo, bieán ñoåi toân giaùo, ñang laø ñieàu böùc
thieát trong thôøi ñaïi hieän nay. Sôû dó nhö vaäy, vì dieän maïo
toân giaùo theá giôùi noùi chung vaø töøng toân giaùo noùi rieâng,
ñang coù nhieàu bieán chuyeån to lôùn, theå hieän ôû choã, nhieàu
hieän töôïng toân giaùo môùi lieân tuïc phaùt sinh.
Toân giaùo luoân coù tính kheùp kín vaø baûo thuû trong töøng
coäng ñoàng, moãi toân giaùo laïi coù caùch dieãn ñaït rieâng vaø
caùch hieåu khaùc nhau giöõa caùc tín ñoà vaø cuûa ngöôøi khaùc
ñaïo. Do vaäy, khoù coù theå ñöa ra moät ñònh nghóa cuï theå,

4
khaû dó ñaïi dieän cho caùc toân giaùo ôû taát caû caùc quoác gia.
Veà vaán ñeà naøy, trong giaùo trình Xaõ hoäi hoïc toân giaùo,
chuùng toâi chæ coù theå ñöa ra moät ñònh nghóa toái thieåu,
quan taâm ñeán nhöõng ñaëc tính coát loõi nhaát cuûa toân giaùo.
Tröôùc tình hình bieán ñoäng trong ñôøi soáng toân giaùo
hieän nay, vieäc ñöa ra caùch nhìn, quan ñieåm nghieân cöùu khía
caïnh xaõ hoäi cuûa toân giaùo laïi caøng khoù khaên. Vì vaäy,
khoù coù moät söï thoáng nhaát chung trong nghieân cöùu xaõ hoäi
hoïc toân giaùo giöõa caùc tröôøng phaùi xaõ hoäi hoïc trong caùc
quoác gia, khu vöïc, thaäm chí ngay trong moät quoác gia. Trong
giaùo trình naøy, chuùng toâi chæ giôùi haïn söï quan taâm ñeán
khía caïnh xaõ hoäi, taâm lyù cuûa toân giaùo vaø aûnh höôûng
cuûa toân giaùo vôùi caùc lónh vöïc cuï theå cuûa ñôøi soáng xaõ
hoäi. Treân cô sôû nghieân cöùu nhöõng yeáu toá nhö nieàm tin,
thöïc haønh toân giaùo, söï quy thuoäc... cuûa töøng toân giaùo
rieâng bieät, hay nhöõng toân giaùo khu vöïc, toân giaùo cuûa
moät daân toäc, ñeå tìm ra caùi chung nhaát, cuõng nhö caùi
rieâng bieät, qua nhöõng taùc ñoäng lòch ñaïi vaø ñoàng ñaïi cuûa
töøng toân giaùo hay nhieàu toân giaùo vôùi nhau vaø ñoái vôùi
toaøn xaõ hoäi.
Trong lónh vöïc xaõ hoäi hoïc toân giaùo, vieäc nghieân cöùu
moät khaùi nieäm döôùi goùc ñoä töø nguyeân hoïc laø caàn thieát,
nhaèm ñöa ra moät söï daãn höôùng ñeán vieäc tìm ra moät ñònh
nghóa cuûa khaùi nieäm. Thuaät ngöõ toân giaùo, coù nguoàn goác
töø phöông Taây, ñaõ traûi qua moät quaù trình bieán ñoåi noäi
dung cuûa noù vaø khi noù trôû neân phoå quaùt treân khaép caùc
nöôùc, laïi maâu thuaãn vôùi nhöõng khaùi nieäm truyeàn thoáng,
khoâng töông öùng cuûa nhöõng daân toäc thuoäc caùc neàn vaên
hoùa khaùc nhau.
Noäi dung toân giaùo, ban ñaàu ñöôïc hieåu laø söï haøm
chöùa moät boä phaän yù thöùc heä phöùc taïp cuûa nhöõng neàn
vaên minh khaùc nhau, traûi daøi töø coå ñaïi ñeán hieän ñaïi, taïi
taát caû caùc quoác gia vaø khu vöïc. Caøng veà sau, toân giaùo
caøng muoán khaúng ñònh söï thaàn khaûi. Vì vaäy, nhieàu ngöôøi
ñaõ ñoái laäp toân giaùo thaàn khaûi vôùi toân giaùo töï nhieân
vaø cho raèng, söï khaùc bieät ñoù laø bao haøm söï toân thôø
moät Ñaáng toái cao, moät nieàm tin vaøo söï vónh cöûu cuûa linh
hoàn vaø kì voïng vaøo söï giaûi thoaùt.
ÔÛ Vieät Nam, khi ñeà caäp ñeán toân giaùo, nhieàu ngöôøi
hieåu laø vaán ñeà noäi dung cuûa Ñaïo giaùo, ñaïo Nho, ñaïo

5
Phaät, ñaïo Kitoâ... nhöng ñoàng thôøi cuõng laïi hieåu laø vieäc
ñeà caäp ñeán caùch öùng xöû laøm ngöôøi trong moái quan heä
cha meï, anh em, con caùi, vôï choàng, beø baïn... Neáu ñeå chæ
moät toân giaùo cuï theå, ôû Vieät Nam, phaûi ñaët sau thuaät
ngöõ ñaïo - teân goïi cuûa toân giaùo ñoù. Chaúng haïn, ñaïo Phaät,
ñaïo Nho, ñaïo Kitoâ, ñaïo Toå tieân, hoaëc khi phaûi theâm thuaät
ngöõ thôø, nhö ñaïo thôø Thaønh hoaøng, ñaïo thôø oâng baø, ñaïo
thôø vua Huøng, ñaïo thôø Phaät vaø thaäm chí thuaät ngöõ ñaïo
coøn duøng ñeå chæ nhöõng tín ñoà ñaïo Kitoâ, ñeå ñoái laäp vôùi
löông. Ñeå chæ moät toân giaùo, ta coù theå gheùp moät boå ngöõ
giaùo sau teân moät toân giaùo cuï theå, nhö Kitoâ giaùo, Nho
giaùo, Phaät giaùo... Giaùo, coøn coù nghóa laø giaùo hoùa, daïy
baûo, daïy theo giaùo lyù cuûa Kitoâ giaùo, hay Nho giaùo - lôøi
daïy cuûa caùc vò thaùnh thaàn.
Moät vaán ñeà mang tính xaõ hoäi caàn ñöôïc quan taâm, ñoù
laø thôø, thôø thöôøng ñi ñoâi vôùi cuùng. Veà maët thuaät ngöõ,
cuùng mang yù nghóa hoaøn toaøn theá tuïc. Thuaät ngöõ cuùng
cuõng coù nhieàu nghóa, vöøa coù tính toân giaùo, vöøa coù tính
theá tuïc. Cuùng, coù nghóa laø vaät daâng teá, laø cung phuïng,
laø hieán teá. Trong haàu khaép caùc daân toäc ôû nöôùc ta, cuùng
coù nghóa laø daâng leã vaät cho caùc ñaáng thaàn linh, cho
ngöôøi ñaõ khuaát... Beân caïnh yù nghóa toân giaùo ñoù, thuaät
ngöõ cuùng coøn coù nghóa laø ñoùng goùp cho vieäc coâng ích,
cho vieäc töø thieän. Thuaät ngöõ gheùp thôø cuùng, laïi chæ
daønh rieâng cho caùc noäi dung vaø haønh vi mang tính toân
giaùo; cuõng nhö thuaät ngöõ cuùng gioã, ñöôïc söû duïng trong
phaïm vi heïp hôn.
Toân giaùo theo thuaät ngöõ thuaàn tuyù Vieät, ñöôïc hieåu laø
thôø, hay thôø cuùng, ngoaøi ra coøn ñöôïc hieåu laø ñaïo, laø
giaùo. Cuõng chính vì vaäy, trong quaûng ñaïi quaàn chuùng nhaân
daân, thuaät ngöõ toân giaùo döôøng nhö coøn raát xa laï vaø
ñöôïc hieåu theo nhieàu caùch khaùc nhau. Trong caùc coâng trình
nghieân cöùu toân giaùo noùi chung vaø xaõ hoäi hoïc toân giaùo
noùi rieâng, coù hieän töôïng söû duïng thuaät ngöõ toân giaùo ñeå
chæ caùc toân giaùo ñöôïc ñònh nghóa theo caùch cuûa Kitoâ
giaùo, töùc laø caùc toå chöùc nhö Kitoâ giaùo, Hoài giaùo, Phaät
giaùo,... thaäm chí cho caû ñaïo Cao ñaøi, Hòa Haûo. Ngoaøi ra,
vôùi caùc hình thöùc toân giaùo khaùc, keå caû ñaïo Toå tieân, ñaïo
OÂng baø, ñaïo Maãu (moät bieán theå cuûa Ñaïo giaùo), hay Ñaïo
giaùo ôû khu vöïc Ñoâng Baéc, ñöôïc goïi laø tín ngöôõng hay tín
ngöôõng daân gian, thaäm chí laø meâ tín, dò ñoan. Theo Giaùo sö

6
Ñaëng Nghieâm Vaïn, vaán ñeà caàn quan taâm laø thuaät ngöõ
toân giaùo, xuaát hieän treân baùo chí nöôùc ta töø cuoái theá kyû
XX, trong caùc cuoán Töø ñieån Khai trí, Tieán ñöùc (1931) vaø
cuoán Dictionnaire Annamite - Chinois - Francais (1937) cuûa G.
Hue. Trong nhaân daân, coù taâm lyù khoâng muoán nhaän laø coù
toân giaùo, coù tín ngöôõng; chæ muoán nhaän laø theo moät ñaïo
cuï theå, thôø moät vò thaàn cuï theå. Ñaây cuõng chính laø söï
khaùc bieät veà maët baûn chaát, giöõa toân giaùo phöông Ñoâng
vôùi toân giaùo phöông Taây.
Caùc cö daân ôû caùc khu vöïc chaâu AÙ, chaâu Phi, chaâu
Myõ, chaâu UÙc, tröôùc theá kyû XV, ñeàu coù nhöõng thuaät ngöõ
rieâng cuûa mình ñeå chæ toân giaùo. Vaán ñeà naøy, ñeán nay
cuõng coøn ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu toân giaùo tranh luaän,
vì noäi dung ñaày ñuû cuûa thuaät ngöõ chöa ñöôïc hieåu thoáng
nhaát vaø ñaày ñuû. Trong ñoù, noäi dung naøy laïi coù söï khaùc
bieät caên baûn vôùi quan nieäm cuûa chaâu AÂu.
Ñoái dieän vôùi söï ña daïng veà noäi dung toân giaùo, ôû
phöông Taây coù xu höôùng chaáp nhaän duøng thuaät ngöõ toân
giaùo truyeàn thoáng, nhöng tìm ra cho noù moät noäi dung coù
tính phoå quaùt hôn, mang tính toaøn caàu vaø thích hôïp vôùi
nhöõng bieán ñoåi. Moät soá khaùc, laïi ñöa ra nhöõng khaùi nieäm
môùi vaø vaãn ñaët cho caùc toân giaùo truyeàn thoáng ôû caùc
chaâu luïc moät khaùi nieäm, nhaèm chæ toân giaùo ôû moät
thang baäc thaáp hôn.

Thaønh phoá Hoà Chí Minh, thaùng 11 naêm 2002

VUÕ QUANG HAØ

Phaàn thöù nhaát

TIEÁP CAÄN
XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO

Chöông I
ÑOÁI TÖÔÏNG, CHÖÙC NAÊNG
VAØ PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU

7
I. ÑOÁI TÖÔÏNG CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO
Vieäc xaùc ñònh ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa caùc moân
hoïc, luoân luoân laø vaán ñeà coù vò trí ñaàu tieân. Tuy nhieân,
vieäc xaùc ñònh ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc toân
giaùo laïi coù tính ñaëc thuø vaø raát phöùc taïp. Töø raát xa xöa,
con ngöôøi ñaõ nghieân cöùu toân giaùo vaø hieän nay, toân giaùo
ñang laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc
nhö: trieát hoïc, taâm lyù hoïc, lòch söû, toân giaùo hoïc... Vì vaäy,
vieäc xaùc ñònh ñoái töôïng nghieân cöùu toân giaùo cuûa xaõ
hoäi hoïc, coøn laø söï phaân ñònh khaùc bieät giöõa xaõ hoäi hoïc
toân giaùo vôùi caùc moân khoa hoïc khaùc, nhaát laø vôùi toân
giaùo hoïc. Vì vaäy, tröôùc heát chuùng ta caàn xaùc ñònh xaõ hoäi
hoïc toân giaùo nghieân cöùu vaán ñeà gì?
Thuaät ngöõ toân giaùo khoù coù theå haøm chöùa ñöôïc noäi
dung ñaày ñuû cuûa caùi ñöôïc goïi laø "toân giaùo", töø coå ñaïi
ñeán hieän ñaïi; trong thöïc tieãn, moät söï kieän, moät khaùi
nieäm, luoân coù ñôøi soáng rieâng cuûa noù. Hieän nay, nhieàu
khaùi nieäm ñang ñöôïc ñònh nghóa laïi nhö: vaên hoùa, vaên
minh, vaên hieán, thaønh thò, noâng thoân; hay cô baûn hôn, chính
laø baûn chaát con ngöôøi laø gì. Khaùi nieäm toân giaùo mang tính
phoå quaùt toaøn caàu trong giôùi khoa hoïc, baét ñaàu töø caùc
nöôùc phöông Taây, xuaát hieän töø khoaûng theá kyû XVIII-XIX,
nhöng cuõng ñang ñöôïc xem xeùt laïi.
Caùc lónh vöïc nghieân cöùu toân giaùo, thoâng thöôøng theo
höôùng:
- Toân giaùo laø moät thöïc theå khaùch quan cuûa lòch söû
loaøi ngöôøi, laø moät nhu caàu cuûa boä phaän tinh thaàn cuûa
töøng con ngöôøi, cuûa töøng coäng ñoàng xaõ hoäi;
- Toân giaùo laø moät yeáu toá caàn nghieân cöùu, vì qua noù
môùi hieåu ñöôïc ñaày ñuû ñôøi soáng xaõ hoäi vaø vaên hoùa
tinh thaàn cuûa toaøn nhaân loaïi, cuûa daân toäc, cuûa moät
coäng ñoàng, hay moät caù nhaân baát kyø;
- Toân giaùo vöøa mang tính lòch söû, vöøa mang tính xaõ hoäi,
baûn thaân toân giaùo coù cuoäc soáng rieâng, noù coù moái quan
heä vôùi nhieàu lónh vöïc cuûa cuoäc soáng, coù nhöõng bieåu
hieän raát khaùc nhau giöõa caùc coäng ñoàng, caùc thaønh vieân
trong moät coäng ñoàng, nhö caùc nghi thöùc, caám kî, hieán teá,
caàu xin, thôø cuùng, nôi thôø töï...
Toân giaùo luoân theå hieän tính kheùp kín, baûo thuû trong

8
töøng coäng ñoàng rieâng reõ, vì vaäy, toân giaùo ñöùng tröôùc
moät ñoái töôïng maø söï toàn taïi ñöôïc xaùc ñònh baèng chính
ñònh nghóa maø töï noù ñöa ra veà baûn thaân mình. Moãi toân
giaùo coù caùch dieãn ñaït rieâng vaø caùch hieåu khaùc nhau,
giöõa caùc tín ñoà vaø cuûa ngöôøi khoâng theo toân giaùo. Do
vaäy, khoù coù theå ñöa ra moät ñònh nghóa cuï theå, khaû dó
ñaïi dieän cho caùc toân giaùo treân traùi ñaát naøy. Phaûi chaêng,
chuùng ta chæ caàn ñöa ra moät ñònh nghóa toái thieåu, nhöng
löu yù ñeán ñaëc tính coát loõi nhaát cuûa toân giaùo.
Nghieân cöùu töøng toân giaùo rieâng bieät, hay nhöõng toân
giaùo khu vöïc, toân giaùo cuûa moät daân toäc laø ñieàu caàn
thieát, nhöng neáu khoâng coù söï so saùnh ñeå tìm ra caùi chung
nhaát, cuõng nhö caùi rieâng bieät, neáu khoâng nghieân cöùu
nhöõng taùc ñoäng lòch ñaïi vaø ñoàng ñaïi cuûa töøng toân giaùo
hay nhieàu toân giaùo vôùi nhau vaø ñoái vôùi xaõ hoäi loaøi
ngöôøi, thì seõ laø thieáu cô sôû khoa hoïc.
Nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc Maùcxít, cuõng nhö nhöõng nhaø
khoa hoïc tieán boä cho raèng: nhieäm vuï cô baûn cuûa xaõ hoäi
hoïc toân giaùo, laø tìm ra caùi chung nhaát cuûa nhöõng toân
giaùo trong hình thöùc bieåu hieän ña daïng, ñoàng thôøi cuõng
caàn ñi saâu nghieân cöùu toân giaùo cuï theå. Vaán ñeà toân
giaùo, khaùi nieäm toân giaùo trong thôøi ñaïi hieän nay ñang laø
ñieàu böùc thieát. Vì dieän maïo toân giaùo theá giôùi noùi chung
vaø töøng toân giaùo noùi rieâng ñang coù nhieàu bieán ñoåi to
lôùn, vì nhöõng hieän töôïng toân giaùo môùi lieân tuïc phaùt sinh.
Trong ñoù, ñaùng chuù yù laø nhöõng hieän töôïng giaû danh toân
giaùo nhöng thöïc chaát chæ laø nhöõng hieän töôïng "ngoaïi vi"
cuûa toân giaùo, nhöõng hieän töôïng "giaû toân giaùo", mang tính
phaûn vaên hoùa hay thöïc duïng, phuïc vuï nhöõng möu ñoà
khoâng laønh maïnh cuûa nhöõng löïc löôïng traàn theá. Trong soá
haøng ngaøn hieän töôïng toân giaùo xuaát hieän trong theá kyû
XX, thì coù khoaûng möôøi toân giaùo toàn taïi nhôø coù nhöõng
hoaït ñoäng chính trò.
Muoán ñònh nghóa ñöôïc nhöõng khaùi nieäm toân giaùo
khoâng theå khoâng ñieåm laïi moät caùch khaùi quaùt dieãn trình
toân giaùo qua lòch söû, ñieåm qua nhöõng doanh nghieäp toân
giaùo noùi chung veà phöông dieän töø nguyeân hoïc vaø cuûa
caùc nhoùm taùc giaû töø khi toân giaùo trôû thaønh moät ñoái
töôïng cuûa khoa hoïc, nhaát laø nhöõng thaäp nieân gaàn ñaây,
khi dieãn bieán toân giaùo veà noäi dung, veà nhöõng bieåu hieän
khaùc haún vôùi caùc thôøi kyø lòch söû tröôùc ñaây. Töø ñoù, môùi

9
coù theå xeùt ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc toân
giaùo.
Trong cuoán Readings in Sociology an Introduction, McGraw-Hill
Ryerson Limited, 1998, Lorne Tepperman, Nhaø nghieân cöùu xaõ
hoäi hoïc, Chuû nhieäm Khoa Xaõ hoäi hoïc, Tröôøng Ñaïi hoïc Toång
hôïp Toronto, Canada, ñaõ xaùc ñònh söï bieán ñoåi toân giaùo, toå
chöùc toân giaùo, nieàm tin toân giaùo vaø loái soáng toân giaùo,
laø nhöõng vaán ñeà quan taâm haøng ñaàu cuûa xaõ hoäi hoïc
toân giaùo. Ngoaøi ra, vieäc xem xeùt nhöõng khía caïnh xaõ hoäi
cuûa toân giaùo theo höôùng xaõ hoäi hoïc cuõng ñöôïc nhieàu
ngöôøi quan taâm; chaúng haïn nhö, M. Arguler vaø B. B. Hallahmi,
hai nhaø nghieân cöùu toân giaùo ngöôøi Myõ, ñaõ nghieân cöùu
theo höôùng nhu caàu vaø söï ñieàu chænh haønh vi toân giaùo.
Toân giaùo laø moät hieän töôïng xaõ hoäi ñaëc bieät, coù söï
gaén boù chaët cheõ vôùi moät löïc löôïng huyeàn bí, ñoù laø löïc
löôïng sieâu töï nhieân. Toân giaùo, chính laø moái quan heä giöõa
nhöõng tín ñoà toân giaùo vaø löïc löôïng sieâu töï nhieân. Moái
quan heä ñaëc bieät naøy, ñaõ quy ñònh nhöõng ñaëc ñieåm xaõ
hoäi cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo, cuûa caùc coäng ñoàng toân
giaùo vaø söï khaùc bieät veà maët xaõ hoäi giöõa nhöõng tín ñoà
toân giaùo vôùi nhöõng ngöôøi khoâng theo toân giaùo.
Nhö vaäy, troïng taâm cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo laø
nghieân cöùu nhöõng taùc ñoäng toân giaùo mang tính töông hoã
trong cuoäc soáng cuûa caù theå, töùc laø nghieân cöùu kinh
nghieäm toân giaùo, nieàm tin toân giaùo, loái soáng toân giaùo. Vì
vaäy, nghieân cöùu toân giaùo khoâng taùch rôøi khoûi xaõ hoäi
hoïc.
Phöông phaùp khoa hoïc ñeå nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân
giaùo, laø söï thoáng nhaát giöõa chuû nghóa duy vaät lòch söû,
chuû nghóa kinh nghieäm vaø nhöõng nghieân cöùu mang tính heä
thoáng. Söï nghi ngôø khaû naêng nhaän thöùc hieän thöïc khaùch
quan (hoaøi nghi), vôùi vieäc coi kinh nghieäm laø nguoàn goác duy
nhaát cuûa tri thöùc vaø nghieân cöùu thöïc nghieäm, laø khoâng
theå thieáu ñöôïc khi nghieân cöùu nhaän thöùc toân giaùo.
Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc phöông Taây (Ba Lan, Ñöùc...), ñaõ
döïa treân nguyeân taéc hoaït ñoäng ñeå nghieân cöùu xaõ hoäi
hoïc toân giaùo. Hoï ñaùnh giaù cao vai troø cuûa caùc yeáu toá
xaõ hoäi ñoái vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån nhöõng ñaëc
ñieåm xaõ hoäi cuûa tín ñoà vaø caùc nhoùm toân giaùo. Theo
caùc nhaø xaõ hoäi hoïc naøy, xaõ hoäi hoïc toân giaùo caàn phaûi

10
nghieân cöùu caùc khía caïnh xaõ hoäi cuûa tín ñoà treân caû hai
bình dieän xaõ hoäi vaø thöïc tieãn.
Nhö vaäy, ñoái töôïng cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo ñöôïc
xaùc ñònh: Nghieân cöùu söï bieán ñoåi toân giaùo, toå chöùc toân
giaùo, nieàm tin toân giaùo, loái soáng toân giaùo, nhu caàu vaø
söï ñieàu chænh haønh vi toân giaùo, ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa
nhöõng tín ñoà toân giaùo vaø phaân bieät nhöõng ñaëc ñieåm
naøy trong haønh vi cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo vaø nhöõng
ngöôøi khoâng theo toân giaùo.
II. CHÖÙC NAÊNG NGHIEÂN CÖÙU CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC
TOÂN GIAÙO
Laø moät lónh vöïc khoa hoïc xaõ hoäi, nghieân cöùu moät
hieän töôïng xaõ hoäi ñaëc bieät, xaõ hoäi hoïc toân giaùo coù
chöùc naêng nghieân cöùu veà söï thoûa maõn caùc nhu caàu ña
daïng cuûa tín ñoà; baûo toàn chuaån möïc ñaïo ñöùc vaø kyù öùc;
phaùt trieån taâm linh (maët saùng taïo, thieân veà khía caïnh vaên
hoùa). Ñaây laø nhöõng vaán ñeà ñöôïc ruùt ra trong quaù trình
tieán haønh toång keát caùc cuoäc ñieàu tra xaõ hoäi hoïc toân
giaùo. Vieäc ñi saâu vaøo maët chöùc naêng, nghóa laø coi caùc
toân giaùo nhö moät thaønh toá cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, coù
theå giuùp cho vieäc nghieân cöùu deã höôùng vaøo nhöõng vaán
ñeà tröôøng toàn cuûa ñôøi soáng toân giaùo trong moät chænh
theå xaõ hoäi. Treân cô sôû ñoù, xaõ hoäi hoïc toân giaùo tìm ra
moät phöông phaùp luaän nghieân cöùu töông ñoái thoáng nhaát,
ngay caû khi toân giaùo coù nhöõng bieán ñoåi heát söùc to lôùn
treân bình dieän xaõ hoäi.
Nhö vaäy, cuøng vôùi chöùc naêng nghieân cöùu lyù luaän, xaõ
hoäi hoïc toân giaùo coù chöùc naêng nghieân cöùu öùng duïng.
Xaõ hoäi hoïc toân giaùo laø moät ngaønh khoa hoïc môùi, cho
neân caû hai chöùc naêng nghieân cöùu lyù luaän vaø öùng duïng
ñeàu raát phöùc taïp, coøn nhieàu vaán ñeà caàn phaûi laøm
saùng toû vaø phaûi giaûi quyeát. Vì vaäy, moät soá chöùc naêng
nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo döôùi ñaây, chæ laø
nhöõng phaùc thaûo ban ñaàu.
II. 1. Chöùc naêng baûo toàn caùc giaù trò ñaïo ñöùc vaø
kyù öùc taäp theå
Trong moät soá cuoäc ñieàu tra xaõ hoäi hoïc, trong quaù trình
phoûng vaán, coù nhöõng caâu hoûi höôùng veà söï tìm hieåu
haønh vi vaø hoaït ñoäng tinh thaàn cuï theå ñeå xaùc ñònh xem

11
vieäc phaùt trieån coâng nghieäp vaø aùp duïng noù trong saûn
xuaát xaõ hoäi, coù phaûi laø toäi loãi hay khoâng; roài vôùi chính
nhöõng haønh vi ñöôïc coi laø toäi loãi ñoù, coù theå ñöôïc cöùu
chuoäc laïi toäi loãi hay khoâng?. Keát quaû thu ñöôïc cho thaáy,
soá khaù lôùn haønh vi, ngöôøi traû lôøi thöôøng coù maët caûm
toäi loãi vaø trong soá nhöõng ngöôøi caûm thaáy coù loãi ñoù thì
soá ñoâng cho raèng, sai laàm ñoù khoâng theå chuoäc laïi ñöôïc.
Vôùi hai haønh vi: "coá yù laøm ngöôøi khaùc ñau khoå" vaø "quan
heä tình duïc ngoaøi hoân nhaân", ñaïi ña soá ngöôøi traû lôøi
ñeàu cho laø toäi loãi. Trong ñoù, hôn moät nöûa cho ñieàu naøy
laø moät sai laàm khoâng theå chuoäc laïi ñöôïc. Tyû leä naøy
cuõng khaù cao trong nhöõng vaán ñeà khaùc, ñieàu naøy traùi
vôùi caùi nhìn "laïc quan", ruùt ra töø keát quaû caâu hoûi "chuoäc
laïi loãi ñöôïc khoâng?", ñöôïc thöïc hieän trong moät soá cuoäc
ñieàu tra khaùc. Nhö vaäy, chæ coù döôùi 10% khaúng ñònh laø
coù nhöõng vieäc laøm sai khoâng theå söûa chöõa ñöôïc. Keát
hôïp vôùi caùc phoûng vaán tröïc tieáp, coù theå thaáy söï raøng
buoäc cuûa caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc ñoái vôùi vieäc ñaùnh
giaù haønh vi coù moät vai troø raát lôùn. Phaûi chaêng, caùi cô
cheá cuûa söï raøng buoäc ñaïo ñöùc naøy, baét nguoàn moät
phaàn töø toân giaùo? Neáu ñuùng laø nhö vaäy, thì caùi toân
giaùo cuûa soá ñoâng phaûi chaêng laø toân giaùo höôøng veà tu
döôõng baûn thaân vaø laøm vieäc, baûo toàn caùc giaù trò cô
baûn cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi?
Chöùc naêng nghieân cöùu neàn taûng cuûa ñôøi soáng toân
giaùo laø baûo toàn nhöõng truyeàn thoáng xaõ hoäi. ÔÛ ñaây,
chuùng ta coù theå noùi ñeán moät neùt ñaëc bieät quan troïng
cuûa noù, ñoù laø söï trung thaønh vôùi kyù öùc taäp theå. Chính
ôû ñieåm naøy maø toân giaùo phaùt huy vai troø cuûa noù laø taïo
thaønh nhöõng chaát keo dính keát tình ñoaøn keát xaõ hoäi,
nhaèm thieâng lieâng hoùa caùc quan heä bôûi söï gaén boù
nhöõng ngöôøi ñang soáng vôùi nhau vaø ñaëc bieät vôùi nhöõng
ngöôøi ñaõ cheát. Trong caùc cuoäc phoûng vaán, caâu traû lôøi
ñôn giaûn nhöng phoå bieán laø: thôø cuùng oâng baø ñeå "Nhôù
ngöôøi ñaõ khuaát". Meänh ñeà naøy heù loä moät noäi dung quan
troïng, ñích thöïc cuûa vieäc thôø cuùng laø baûo toàn kyù öùc qua
ñoù maø moãi taäp theå coù theå tieáp tuïc töï mình taùi taïo vaø
phaùt trieån.
II. 2. Phaùt trieån caùc phaåm chaát taâm linh
Chöùc naêng thöù hai cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo, laø
nghieân cöùu söï hính thaønh, phaùt trieån vaø hoaøn thieän caùc

12
phaåm chaát taâm linh ôû moãi caùc theå, thöôøng thaáy trong
nhoùm toân giaùo theo ñaïo Phaät. Caùc tín ñoà ñaïo Phaät, cho
raèng, vieäc tu döôõng baûn thaân (böôùc ñaàu cuûa söï hình
thaønh phaåm chaát taâm linh), laø ñieàu kieän caàn thieát ñeå
duy trì caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc. Nhöng ôû ñaây, chuùng ta
caàn phaân bieät moät beân laø chuaån möïc ñöôïc coi nhö nhöõng
raøng buoäc töø beân ngoaøi, aûnh höôûng ñeán theá giôùi tinh
thaàn cuûa ngöôøi trong cuoäc vaø moät beân laø phaåm chaát
taâm linh ñöôïc coi nhö nhöõng ñoøi hoûi saâu saéc, xuaát phaùt
töø beân trong, thöôøng coù muïc ñích vò tha. Coù boä phaän
ñaùng keå tín ñoà ñi leã vôùi muïc ñích saâu xa, nhö ñeå phuùc
cho con ngöôøi, ña soá tín ñoà theo ñaïo Phaät laø do ñoøi hoûi
beân trong cuûa baûn thaân ñeå laøm vieäc thieän, hoaëc vì yeâu
thích nhöõng ñieàu toát ñeïp trong toân giaùo naøy. Ñoäng cô theo
ñaïo, do thaáy cuoäc soáng laø ñau khoå chæ chieám moät tæ leä
raát nhoû. Söï tö döôõng baûn thaân vaø phaùt trieån caùc phaåm
chaát taâm linh, coøn theå hieän roäng raõi ôû nhöõng ñoùng goùp
tích cöïc cuûa caùc toân giaùo vaø ñôøi soáng, vì haïnh phuùc cuûa
nhaân daân, vì söï phaùt trieån toát ñeïp cuûa xaõ hoäi theå hieän
qua vieäc khôi daäy caùc truyeàn thoáng vaên hoùa taâm linh toân
giaùo treân caû caùc lónh vöïc cuûa ñôøi soáng tinh thaàn.
II. 3. Söû duïng toân giaùo phuïc vuï caùc nhu caàu caù
nhaân
Chöùc naêng thöù ba cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo laø nghieân
cöùu söï an uûi, khôi daäy loøng khao khaùt soáng ôû nhöõng
ngöôøi gaëp baát haïnh, cuõng nhö giuùp ñôõ nhöõng ngöôøi coù
mong muoán laøm ñöôïc nhöõng ñieàu vöôït quaù khaû naêng
cuûa mình. Loaïi hình naøy cuûa toân giaùo, theå hieän moät caùch
sinh ñoäng trong caùc haønh vi ñuû loaïi cuûa moái quan heä giöõa
con ngöôøi vôùi theá giôùi huyeàn bí. Roõ raøng, neáu vai troø
ñaàu cuûa taâm linh deã ñöôïc xaõ hoäi chaáp nhaän moät caùch
phoå bieán do tính chaát chuaån möïc vaø lyù töôûng cuûa noù, thì
vai troø thöù ba naøy laïi nhaän ñöôïc moät thaùi ñoä ñoái xöû
khaù phöùc taïp vì noù laø moät nhu caàu caù nhaân hôn, saùt
thöïc teá hôn nhieàu vaø vì theá ña daïng hôn. Ñoäng löïc lôïi ích
caù nhaân, duø xaáu hay toát, ñöôïc uûng hoä hay leân aùn veà
maët xaõ hoäi, thöôøng thuùc ñaåy ngöôøi ta ñeán vôùi toân
giaùo. Ñaây cuõng chính laø cô sôû, trung taâm taïo neân chaát
men tröïc tieáp cuûa ñôøi soáng toân giaùo haøng ngaøy, laø moät
trong nhöõng ñoäng löïc chính cuûa "khoâng gian toân giaùo môùi".
Chöùc naêng naøy cuûa toân giaùo, döôøng nhö ñöôïc bieåu hieän

13
moät caùch soâi ñoäng nhaát trong söï phaùt trieån cuûa toân
giaùo nhöõng naêm gaàn ñaây.
Moät caùch toång theå, coù theå nhaän ñònh laø söï phai nhaït
daàn cuûa toân giaùo truyeàn thoáng, vôùi tö caùch laø moät heä
thoáng hoaøn chænh. Beân caïnh ñoù, moät soá giaù trò toân
giaùo coù yù nghóa tích cöïc ñoái vôùi vieäc cuûng coá caùc quan
heä coäng ñoàng vaãn ñöôïc noã löïc baûo toàn vaø khoâi phuïc.
Vieäc nhaän dieän ñuùng hieän töôïng toân giaùo trong ñôøi soáng,
do ñoù, laø böôùc ñi quan troïng haøng ñaàu ñeå coù theå tieáp
caän ñuùng vôùi ñoái töôïng nghieân cöùu ñang trong giai ñoaïn
chuyeån bieán maïnh meõ. Giaû thuyeát veà söï khaùc bieät giöõa
boä phaän Kitoâ giaùo vôùi boä phaän caùc toân giaùo truyeàn
thoáng, ñaõ giuùp ích cho vieäc ruùt ra moät soá ñaëc tröng cuûa
caùc heä thoáng toân giaùo naøy. Tuy nhieân, neáu chæ nhö vaäy,
seõ khoâng ñuû ñeå nhaän thöùc ñöôïc nhöõng thay ñoåi lôùn
cuûa tình hình toân giaùo ñöông ñaïi. Ñeå tieáp tuïc tieán haønh
nhöõng nghieân cöùu môùi, khoâng theå khoâng nhaän thaáy söï
xuaát hieän "moät khoâng gian toân giaùo môùi", laø keát quaû
cuûa nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi gaàn ñaây. Treân bình dieän ñoù,
coù moät soá ñieåm ñaùng chuù yù sau: vai troø cuûa toân giaùo
trong caùc moái quan taâm haøng ngaøy, söï chuyeân moân hoùa
caùc bieåu töôïng toân giaùo coù tính thöïc duïng, söï hình thaønh
moät khoâng gian toân giaùo mang tính caù theå ngaøy caøng cao,
chieàu saâu taâm lyù laø moät lónh vöïc quan troïng khieán toân
giaùo aên saâu vaøo xaõ hoäi, beân caïnh nhöõng aùnh höôûng
treân quy moâ lôùn, moái quan heä giöõa toân giaùo vaø khoa hoïc
ngaøy caøng trôû neân moät trong nhöõng ñoäng löïc phaùt trieån
cuûa toân giaùo, söï bieán ñoåi cuûa caùc bieåu töôïng toân giaùo
truyeàn thoáng, söï keát hôïp giöõa caùc truyeàn thoáng toân giaùo
taïo neân söùc soáng môùi, söï phaân hoùa theo caùc möùc ñoä
ñoái vôùi toân giaùo ôû moãi taàng lôùp xaõ hoäi, giöõa caùc trình
ñoä hoïc vaán khaùc nhau, giöõa caùc theá heä khaùc nhau, giöõa
caùc ñòa phöông... Cuøng vôùi vieäc khaúng ñònh roõ, moät soá
yeáu toá neàn taûng vaø gaén vôùi baûn chaát cuûa ñôøi soáng
toân giaùo nhö: söï baûo toàn truyeàn thoáng, söï phaùt trieån caùc
phaåm chaát taâm linh, vieäc ñaùp öùng caùc nhu caàu thöïc
duïng... Trong söï ña daïng ñoù, vieäc tieáp caän toång hôïp baèng
caùc phöông phaùp xaõ hoäi hoïc vaø nghieân cöùu lieân ngaønh
seõ laø nhöõng hoã trôï quyù baùu ñeå ñaït ñeán caùc nghieân
cöùu toaøn dieän veà ñôøi soáng toân giaùo hieän nay.
Nhö vaäy, xaõ hoäi hoïc toân giaùo laø moät ngaønh khoa hoïc

14
môùi, neân vieäc xaùc ñònh chöùc naêng nghieân cöùu coù vai
troø ñaëc bieät quan troïng; ñoàng thôøi, caàn theå hieän ôû caùc
nhieäm vuï nhö:
- Xaùc laäp heä thoáng khaùi nieäm cô baûn trong caáu truùc
moân hoïc, treân cô sôû ñoù hoaøn chænh lyù luaän veà xaõ hoäi
hoïc toân giaùo;
- Nguyeân nhaân hình thaønh caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa
nhöõng tín ñoà toân giaùo vaø caùc coäng ñoàng giaùo daân;
- Tìm hieåu söï hình thaønh vaø phaùt trieån nhöõng ñaëc
ñieåm xaõ hoäi cuûa caùc loaïi hình toân giaùo coù tính ñaëc thuø
trong moãi quoác gia;
- Tìm hieåu moái quan heä giöõa caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi
cuûa toân giaùo vaø vaên hoùa cuûa daân toäc;
- Tìm hieåu vai troø cuûa caùc yeáu toá xaõ hoäi toân giaùo
trong ñôøi soáng cuûa coäng ñoàng xaõ hoäi ñöông ñaïi.
III. XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO TRONG HEÄ THOÁNG CAÙC
LÓNH VÖÏC XAÕ HOÄI HOÏC
Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, xaõ hoäi hoïc ngaøy
caøng hình thaønh caùc phaân ngaønh môùi cuûa mình. Ñeán nay
ñaõ coù hôn 200 phaân ngaønh cuûa xaõ hoäi hoïc. Trong heä
thoáng naøy, xaõ hoäi hoïc toân giaùo ñöùng ôû khu vöïc naøo
cuûa khoa hoïc xaõ hoäi noùi chung vaø xaõ hoäi hoïc noùi rieâng,
ñoù laø moät caâu hoûi caàn ñöôïc giaûi ñaùp.
Vieäc xaùc ñònh xaõ hoäi hoïc toân giaùo trong heä thoáng
cuûa khoa hoïc xaõ hoäi, phaûi xuaát phaùt töø phöôg phaùp
nghieân cöùu, töø ñaëc ñieåm chuû yeáu cuûa caùc yeáu toá toân
giaùo.
Nhöõng yeáu toá xaõ hoäi hoïc toân giaùo khoâng chæ phaûn
aùnh tính xaõ hoäi cuûa caùc tín ñoà toân giaùo, maø coøn phaûn
aùnh tính xaõ hoäi cuûa caùc nhoùm toân giaùo; vaø söï phaûn
aùnh tính xaõ hoäi cuûa caùc nhoùm toân giaùo laø moät trong
nhöõng noäi dung cô baûn cuûa nhöõng yeáu toá caáu thaønh xaõ
hoäi hoïc toân giaùo. Caùc tín ñoà vaø nhöõng ngöôøi theo toân
giaùo noùi chung, khoâng thöïc hieän haønh vi toân giaùo cuûa
mình moät caùch ñôn leû maø thöïc hieän trong caùc nhoùm nhaát
ñònh. Söï hình thaønh, phaùt trieån vaø tính toå chöùc cuûa caùc
nhoùm naøy coù theå ôû nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Coù
nhöõng nhoùm hình thaønh moät caùch töï phaùt, nhöng coù

15
nhöõng nhoùm laïi coù tính toå chöùc chaët cheõ vaø mang tính
coäng ñoàng cao (chaúng haïn nhö Kitoâ giaùo, Hoài giaùo...).
Nhöõng quan ñieåm, quan nieäm, caûm xuùc vaø haønh vi toân
giaùo ñeàu ñöôïc hình thaønh qua giao tieáp vaø hoaït ñoäng
chung trong coäng ñoàng toân giaùo.
Caùc tín ñoà, nhöõng ngöôøi theo toân giaùo laø moät kieåu
nhaân caùch xaõ hoäi ñaëc bieät. Caùc ñaëc ñieåm nhaân caùch
cuûa hoï laø keát quaû tieáp thu caùc quan ñieåm, caùc hình thöùc
cuûa haønh vi toân giaùo cuûa ngöôøi khaùc töø gia ñình, moâi
tröôøng xaõ hoäi... Nhö vaäy, tìm hieåu caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi
toân giaùo döïa treân nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa moái quan
heä töông hoã giöõa caù nhaân vaø nhoùm (nhoùm vaø caù nhaân
laø vaán ñeà caàn phaûi ñaët ra).
Maët khaùc, nhöõng phöông phaùp luaän nghieân cöùu, caùc
phöông phaùp nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc coù yù nghóa
quyeát ñònh ñoái vôùi xaõ hoäi hoïc toân giaùo. Nguyeân taéc
hoaït ñoäng, cuõng laø moät trong nhöõng nguyeân taéc cô baûn
ñeå nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo. Caùc phöông phaùp
cuûa xaõ hoäi hoïc nhö phöông phaùp trieát hoïc, phöông phaùp
nghieân cöùu taøi lieäu, phöông phaùp phoûng vaán, phöông phaùp
quan saùt... ñöôïc söû duïng nhö nhöõng phöông phaùp chính cuûa
xaõ hoäi hoïc toân giaùo.
Töø söï phaân tích nhö vaäy, cho thaáy vieäc nghieân cöùu xaõ
hoäi hoïc toân giaùo ñöôïc döïa treân bình dieän cuûa xaõ hoäi
hoïc. Coù theå noùi, xaõ hoäi hoïc toân giaùo laø moät lónh vöïc
cuûa xaõ hoäi hoïc, nhö xaõ hoäi hoïc daân toäc, xaõ hoäi hoïc moâi
tröôøng, xaõ hoäi hoïc phaùp luaät, xaõ hoäi hoïc quaûn lyù...
Nhö vaäy, khoâng coù nghóa laø nghieân cöùu nhöõng khía
caïnh xaõ hoäi cuûa toân giaùo taùch rôøi caùc phaân ngaønh
khaùc cuûa xaõ hoäi hoïc. Nhöõng thaønh töïu nghieân cöùu cuûa
xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông, xaõ hoäi hoïc veà giôùi, taâm lyù hoïc xaõ
hoäi vaø caû sinh lyù hoïc... cuõng coù yù nghóa quan troïng ñoái
vôùi vieäc nghieân cöùu nhöõng ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa tín ñoà
toân giaùo. Chaúng haïn, töø sinh lyù hoïc, ñaõ cho pheùp chuùng
ta hieåu ñöôïc nhieàu ñaëc ñieåm taâm lyù xaõ hoäi cuûa tín ñoà,
ñaëc bieät laø nhöõng haønh vi suøng ñaïo, ñoàng thôøi giaûi thích
moät soá khía caïnh cuûa haønh vi toân giaùo, trong ñoù söï phöùc
taïp, xung ñoät trong ñôøi soáng cuûa tín ñoà, nhöõng haønh vi
baét chöôùc trong quaù trình thöïc hieän caùc leã nghi toân giaùo.
IV. PHÖÔNG PHAÙP NGHIEÂN CÖÙU CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC

16
TOÂN GIAÙO
Laø moät lónh vöïc cuûa xaõ hoäi hoïc, xaõ hoäi hoïc toân giaùo
söû duïng caùc phöông phaùp nghieân cöùu cô baûn cuûa xaõ hoäi
hoïc, trieát hoïc, taâm lyù hoïc xaõ hoäi... ñeå nghieân cöùu loái
soáng, yù thöùc haønh vi toân giaùo, thöïc haønh toân giaùo vaø söï
bieán ñoåi toân giaùo.
IV. 1. Phöông phaùp trieát hoïc
Caùc phöông phaùp trieát hoïc, lieân quan ñeán maët thöù hai
cuûa vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc, nghóa laø vieäc phuû
nhaän hoaëc thöøa nhaän khaû naêng nhaän thöùc cuûa con
ngöôøi. Trieát hoïc coù nhieàu phöông phaùp, nhöng nhöõng
phöông phaùp aáy, ñeàu quy veà hai phöông phaùp chung nhaát,
phöông phaùp bieän chöùng vaø phöông phaùp sieâu hình. Xaõ
hoäi hoïc noùi chung, ñaõ söû duïng caû hai phöông phaùp naøy
trong nghieân cöùu cuûa mình, tuy nhieân, phöông phaùp bieän
chöùng thöôøng ñöôïc söû duïng nhö laø phöông phaùp neàn taûng
cuûa xaõ hoäi hoïc Maùc-xít. Phöông phaùp bieän chöùng, cho
pheùp chuùng ta nhaän thöùc ñoái töôïng trong caùc moái quan
heä vôùi nhau, aûnh höôûng qua laïi vôùi nhau.
Phöông phaùp bieän chöùng, trong nghieân cöùu toân giaùo,
cho chuùng ta nhaän thöùc ñoái töôïng ôû traïng thaùi vaän ñoäng,
bieán ñoåi vaø phaùt trieån. Moïi söï bieán ñoåi cuûa toân giaùo,
haønh vi cuûa tín ñoà... ñeàu coù nguoàn goác töø söï töông taùc
mang tính xaõ hoäi, maø thöïc chaát laø xuaát phaùt töø söï xung
ñoät vaø giaûi quyeát caùc xung ñoät.
IV. 2. Phöông phaùp quan saùt
Quan saùt laø moät phöông phaùp nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi
hoïc toân giaùo. Nhöõng ngöôøi nghieân cöùu, quan saùt haønh vi
cuûa caùc caù theå hay coäng ñoàng toân giaùo trong vieäc thöïc
hieän caùc nghi leã toân giaùo. Chaúng haïn, quan saùt haønh vi
trong thôøi gian thöïc hieän caùc nghi leã cuùng teá, caàu nguyeän.
Ñeå quan saùt ñaït hieäu quaû cao, caàn thöïc hieän caùc yeâu
caàu nhö: vaïch keá hoaïch nghieân cöùu, caùch thöùc ghi cheùp
döõ lieäu, tìm hieåu ñaëc ñieåm cuûa ñoái töôïng quan saùt vaø
ñòa baøn quan saùt. Quan saùt caàn phaûi ñöôïc tieán haønh moät
caùch töï nhieân, töùc laø ngöôøi nghieân cöùu khoâng can thieäp
vaøo haønh vi cuûa tín ñoà. Ngöôøi quan saùt caàn coù nhöõng kyõ
naêng, söï kheùo leùo trong quaù trình nghieân cöùu. Vieäc ghi
cheùp döõ lieäu coù theå tieán haønh baèng nhieàu hình thöùc

17
khaùc nhau: ghi cheùp baèng soå saùch, baèng chuïp aûnh, quay
camera quaù trình thöïc hieän caùc haønh vi toân giaùo. Vieäc söû
duïng camera giuùp cho ngöôøi nghieân cöùu coù ñieàu kieän xem
laïi, phaân tích kyõ caùc haønh vi, traïng thaùi caûm xuùc cuûa tín
ñoà trong caùc thôøi ñieåm sau ñoù.
Do haïn cheá cuûa phöông phaùp quan saùt laø chæ ghi laïi
ñöôïc caùc traïng thaùi caûm xuùc, haønh vi cuûa tín ñoà theå
hieän ra beân ngoaøi neân phöông phaùp naøy caàn keàt hôïp vôùi
moät soá phöông phaùp nghieân cöùu khaùc.
IV. 2. Phöông phaùp thöïc nghieäm
Phöông phaùp thöïc nghieäm trong nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc
toân giaùo, chuû yeáu ñöôïc thöïc hieän döôùi daïng thöïc nghieäm
töï nhieân. Do khoâng duøng nhöõng taùc ñoäng beân ngoaøi aûnh
höôûng ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa tín ñoà, neân noù coù theå
thu ñöôïc nhöõng keát quaû coù tính khaùch quan. Ñoái töôïng
nghieân cöùu laø caùc tín ñoà rieâng leû, taäp ñoaøn, nhoùm xaõ
hoäi vaø coäng ñoàng toân giaùo.
IV. 3. Phöông phaùp nghieân cöùu taøi lieäu
Ñaây laø phöông phaùp thöôøng ñöôïc söû duïng nhieàu trong
nghieân cöùu caùc hieän töôïng xaõ hoäi cuûa toân giaùo. Vieäc
nghieân cöùu caùc taøi lieäu, hieän vaät coù theå giuùp chuùng ta
laøm saùng toû söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa moät toân
giaùo hay moät coäng ñoàng toân giaùo naøo ñoù, söï hình thaønh
caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa moät tín ñoà hay thuû lónh toân
giaùo. Phöông phaùp nghieân cöùu taøi lieäu ñöôïc söû duïng
nhieàu ôû Phaùp, Nga vaø YÙ. Ngay töø theá kyû thöù XIX, nhieàu
nhaø xaõ hoäi hoïc ñaõ nghieân cöùu nhöõng taøi lieäu ghi cheùp
coâng vieäc haøng ngaøy cuûa caùc nhaø thaàn hoïc, nhöõng
ngöôøi tu haønh theo chuû nghóa khoå haïnh, caùc tu só aån daät...
trong vieäc tìm hieåu tính xaõ hoäi cuûa toân giaùo. keát quaû
nghieân cöùu caùc taøi lieäu naøy, ñaõ giuùp hoï hoaøn thaønh
nhieàu coâng trình veà haønh vi toân giaùo, kinh nghieäm toân
giaùo... Caùc keát quaû nghieân cöùu naøy, ñaõ trôû thaønh cô sôû
cho nghieân cöùu toân giaùo (toân giaùo hoïc vaø xaõ hoäi hoïc
toân giaùo).
IV. 4. Phöông phaùp phoûng vaán
Phöông phaùp phoûng vaán, ñöôïc söû duïng nhieàu trong xaõ
hoäi hoïc toân giaùo. Phoûng vaán ñöôïc tieán haønh döôùi hai hình
thöùc: phoûng vaán saâu vaø phoûng vaán vieát baèng baûng

18
ankeùt. Caùc caâu hoûi coù theå döôùi daïng caâu hoûi ñoùng
hoaëc caâu hoûi môû. Vieäc söû duïng phöông phaùp naøy, coù
theå laøm saùng toû nhaän thöùc, tình caûm cuûa tín ñoà ñoái vôùi
toân giaùo maø hoï tham gia. Ñoái vôùi phoûng vaán mieäng, caàn
chuù yù caùch thöùc ñaët caâu hoûi, xaây döïng baàu khoâng khí
côûi môû, thaân thieän vaø hieåu bieát laãn nhau giöõa ngöôøi
phoûng vaán vaø ngöôøi ñöôïc phoûng vaán.
Moãi phöông phaùp, ñeàu coù nhöõng öu ñieåm vaø haïn cheá
rieâng; vì vaäy, khi nghieân cöùu moät vaán ñeà naøo ñoù cuûa
xaõ hoäi hoïc toân giaùo caàn phaûi keát hôïp nhieàu phöông
phaùp khaùc nhau. Coù nhö vaäy keát quaû thu ñöôïc môùi coù
tính khoa hoïc, tính chaân thöïc vaø ñoä tin caäy cao.

19
 Chöông II
HOÏC THUYEÁT MARX-LENINE
VÔÙI YÙ NGHÓA NEÀN TAÛNG
CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO

I. K. MARX VAØ F. ENGELS BAØN VEÀ TOÂN GIAÙO

Marx vaø Engels, cuøng sinh ra vaø lôùn leân trong hoaøn
caûnh nöôùc Ñöùc nöûa ñaàu theá kyû XIX coù nhieàu bieán ñoäng
veà maët kinh teá - xaõ hoäi. Trong ñôøi soáng chính trò, ôû Ñöùc
xuaát hieän nhieàu toå chöùc daân chuû - töï do. Trong ñôøi soáng
tö töôûng, luoân luoân dieãn ra nhöõng cuoäc tranh luaän giöõa
caùc tröôøng phaùi khaùc nhau veà hoïc thuyeát cuûa Heùgel. Taùc
phaåm “Baûn chaát ñaïo Cô ñoác” cuûa L. Feuerbach, thuoäc phaùi
Heùgel treû, xuaát baûn naêm 1984, coù nhieàu aûnh höôûng ñaëc
bieät tôùi K. Marx vaø F. Engels trong lónh vöïc toân giaùo. Naêm
1842, hai oâng coøn ñöùng treân laäp tröôøng duy vaät sieâu hình
cuûa L. Feuerbach. Nhöng sau khi tieáp thu tö töôûng cuûa L.
Feuerbach coù pheâ phaùn, boå sung, ñeán 1844, K. Marx vaø F.
Engels ñaõ chuyeån sang laäp tröôøng duy vaät bieän chöùng vaø
duy vaät lòch söû.
Ngay trong thôøi kyø ñaàu hình thaønh caùc quan ñieåm duy
vaät bieän chöùng, K. Marx vaø F. Engels ñaõ kieân quyeát ñaáu
tranh baûo veä quyeàn laõnh ñaïo cuûa trieát hoïc ñoái vôùi tö duy
vaø söï ñoäc laäp hoaøn toaøn cuûa trieát hoïc ñoái vôùi toân
giaùo. Hai oâng chæ ra raèng, trieát hoïc duy taâm coù lôïi cho toân
giaùo, noù laø heä thoáng caùc khaùi nieäm ñöôïc hoaøn thieän
vaø coù söùc thuyeát phuïc hôn toân giaùo; giöõa chuùng khoâng
coù söï khaùc nhau caên baûn trong vieäc giaûi quyeát nhöõng
vaán ñeà cô baûn cuûa trieát hoïc. Chuùng cuõng ñem laïi cho con
ngöôøi moät theá giôùi quan giaû doái. Hai oâng pheâ phaùn hoïc
thuyeát duy taâm bieän chöùng cuûa Heùgel vaø kieân quyeát caûi
taïo noù. Vieäc laäp luaän trieát hoïc phuû ñònh toân giaùo, vieäc
keá thöøa coù choïn loïc tö töôûng duy vaät cuûa caùc tröôøng
phaùi, caùc heä thoáng tö töôûng duy vaät chuû nghóa tieàn boái
theo tinh thaàn duy vaät bieän chöùng, ñaõ giuùp cho K. Marx vaø
F. Engels khaéc phuïc ñöôïc nhöõng thieáu soùt cuûa chuû nghóa
duy vaät sieâu hình.

20
 Quaù trình phaùt trieån cuûa khoa hoïc töï nhieân, cuûa löïc
löôïng saûn xuaát vaø kyõ thuaät, giuùp cho chuû nghóa duy vaät
bieän chöùng coù theâm luaän cöù vaø laøm suïp ñoå böùc tranh
theá giôùi giaû doái cuûa toân giaùo. Töø caùc thaønh töïu cuûa
khoa hoïc töï nhieân ñöông thôøi, F. Engels ñaõ khaùi quaùt ba
phaùt minh quan troïng nhaát: phaùt minh veà caáu taïo teá baøo,
ñònh luaät baûo toaøn naêng löôïng vaø tieán hoùa luaän cuûa
Darwin, laø nhöõng thaønh töïu to lôùn cuûa khoa hoïc töï nhieân,
ñaõ giuùp cho chuû nghóa duy vaät bieän chöùng laøm lung lay
tham voïng ñoäc quyeàn naém giöõ chaân lyù cuûa Cô ñoác giaùo,
ñaõ phaù khoâng chæ lyù thuyeát linh hoàn baát töû maø caû
thuyeát cho raèng, theá giôùi vaø con ngöôøi do Chuùa saùng taïo
ra. Theo caùc quan nieäm cuûa toân giaùo, lòch söû xaõ hoäi loaøi
ngöôøi laø do Thöôïng ñeá laøm neân. Song, chuû nghóa duy vaät
lòch söû cuõng phaù boû noát dinh luyõ cuoái cuøng ñoù cuûa toân
giaùo. Nhö vaäy, tö töôûng voâ thaàn cuûa K. Marx vaø F. Engels,
ñaõ döïa treân neàn taûng vöõng chaéc cuûa caû chuû nghóa duy
vaät bieän chöùng laãn chuû nghóa duy vaät lòch söû.
K. Marx vaø F. Engels, ñaõ lieân tuïc ñaáu tranh choáng laïi
luaän ñieåm duy taâm vaø toân giaùo veà xaõ hoäi cho raèng, söï
toàn taïi cuûa caùc nhaø nöôùc vaø caùc neàn vaên minh nhaát
thieát phaûi gaén lieàn vôùi söï toàn taïi cuûa nhöõng toân giaùo
nhaát ñònh. Baèng caùc daãn chöùng lòch söû, caùc oâng khaúng
ñònh raèng, chính nhöõng luùc neàn vaên minh phaùt trieån laïi laø
nhöõng luùc toân giaùo ñi vaøo con ñöôøng suy vong, raèng
khoâng phaûi söï suy vong cuûa toân giaùo keùo theo söï suy vong
cuûa caùc quoác gia, maø ngöôïc laïi söï suy vong cuûa caùc quoác
gia keùo theo söï suy vong cuûa toân giaùo. Thöïc teá, moãi böôùc
ngoaët lòch söû trong caùc cheá ñoä xaõ hoäi laïi ñöa ñeán söï
thay ñoåi trong quan ñieåm vaø quan nieäm cuûa con ngöôøi. Toân
giaùo ñaõ coù nhöõng thay ñoåi ñeå thích nghi vôùi cheá ñoä
chieám höõu noâ leä, cheá ñoä phong kieán vaø cheá ñoä tö baûn.
Nhöng, söï thay ñoåi cuûa toân giaùo trong chuû nghóa xaõ hoäi
khoâng phaûi laø thay ñoåi ñeå baûo veä cheá ñoä xaõ hoäi chuû
nghóa nhö tröôùc ñaây. Noù phaûi tieâu bieán khoûi yù thöùc xaõ
hoäi vì chuû nghóa xaõ hoäi khoâng coù aùp böùc, boùc loät neân
khoâng caàn ñeán söï bieän hoä cuûa toân giaùo; vì con ngöôøi,
nhö Marx noùi: “Laø thöïc theå cao nhaát, caàn phaûi ñöôïc giaûi
phoùng khoûi aûo töôûng toân giaùo ñeå hoï coù theå suy nghó,
haønh ñoäng xaây döïng hieän thöïc cuûa hoï vôùi tính caùch laø

21
nhöõng con ngöôøi coù lyù trí”1. Trong chuû nghóa xaõ hoäi, caùc
caên nguyeân xaõ hoäi cuûa toân giaùo khoâng coøn, neân cuõng
khoâng coøn cô sôû toàn taïi cuûa toân giaùo. Song ñieàu ñoù
khoâng coù nghóa raèng, nhöõng ngöôøi Maùc-xít khoâng caàn
phaûi ñaáu tranh choáng toân giaùo. Trong quaù trình xaây döïng
xaõ hoäi môùi, giai caáp coâng nhaân phaûi ñaáu tranh choáng laïi
aûnh höôûng cuûa taøn dö toân giaùo, taùc ñoäng tieâu cöïc cuûa
giaùo hoäi. Ñieàu ñoù laøm cho caùc ñaûng voâ saûn chaân chính,
khaùc caên baûn vôùi caùc ñaûng xaõ hoäi höõu khuynh. Nhöõng
ñaûng naøy, khoâng nhöõng khaúng ñònh söï hoøa hôïp giöõa chuû
nghóa xaõ hoäi vaø toân giaùo maø coøn toû ra trung thaønh vôùi
toân giaùo. Hoï ñaõ rôøi boû theá giôùi quan khoa hoïc, duy vaät
bieän chöùng. K. Marx vaø F. Engels, trong khi ñeà ra nhieäm vuï
tuyeân truyeàn chuû nghóa voâ thaàn, cuõng luoân luoân nhaán
maïnh raèng, coâng taùc tuyeân truyeàn chuû nghóa voâ thaàn
caàn phaûi phuï thuoäc vaøo caùc nhieäm vuï chung cuûa giai caáp
coâng nhaân, khoâng ñöôïc thoåi phoàng yù nghóa cuûa coâng
taùc ñoù ñeå ñöa noù leân haøng ñaàu. Khi ñeà ra cöông lónh cho
raèng, trong töông lai, moïi nhaø nöôùc caàn phaûi taùch giaùo hoäi
ra khoûi nhaø nöôùc, tröôøng hoïc ra khoûi giaùo hoäi, K. Marx vaø
F. Engels kieân quyeát ñöùng treân laäp tröôøng töï do tín ngöôõng.
Moät ñaûng Maùc-xít, phaûi toân troïng töï do tín ngöôõng nhöng
khoâng khöôùc töø vieäc taùc ñoäng tôùi yù thöùc cuûa ñoâng
ñaûo tín ñoà baèng theá giôùi quan cuûa mình. Con ngöôøi xaây
döïng chuû nghóa xaõ hoäi, khoâng theå laø nhöõng con ngöôøi tin
töôûng vaøo caùc löïc löôïng sieâu töï nhieân. Ñoù laø nhöõng con
ngöôøi tin töôûng vaøo löïc löôïng cuûa chính mình, cuûa nhaân
daân, cuûa caùc daân toäc khaùc, tin töôûng vaøo söï laõnh ñaïo
saùng suoát cuûa toå chöùc ñaûng ñöôïc vuõ trang baèng hoïc
thuyeát Marx-Lenine, tin vaøo söùc maïnh cuûa khoa hoïc. Loøng tin
aáy, giuùp con ngöôøi chieán thaéng vaø chinh phuïc thieân nhieân
vôùi tính caùch laø nhöõng con ngöôøi nhö Marx noùi: “Thoaùt ra
khoûi aûo töôûng toân giaùo, ñeå xaây döïng cuoäc soáng hieän
thöïc cuûa chính mình”.
I. 1. Söï phaùt sinh cuûa toân giaùo
Theo F. Engels, trong thôøi kyø xa xöa, toân giaùo naûy sinh töø
quan nieäm sô saøi khoâng hieåu bieát cuûa con ngöôøi veà baûn
chaát cuûa chính con ngöôøi vaø baûn chaát cuûa giôùi töï nhieân
xung quanh hoï. Toân giaùo naûy sinh moät caùch töï phaùt vaø

1
K. Marx vaø F. Engels, Toaøn taäp, taäp 6, NXB Tieán boä, M. 1974, tr. 78.

22
“khoâng coù söï löøa doái”2. Nguyeân nhaân laøm toân giaùo xuaát
hieän trong thôøi ñaïi nguyeân thuyû, laø do neàn kinh teá thaáp
keùm luùc ñoù. Chính vì vaäy, chuû nghóa Marx, coi söï ra ñôøi
cuûa toân giaùo laø moät ñieàu hôïp quy luaät. YÙ thöùc cuûa
ngöôøi nguyeân thuyû tröïc tieáp gaén boù vôùi saûn xuaát, khoâng
taùch rôøi saûn xuaát. Ngöôøi nguyeân thuyû ñaõ thaàn thaùnh
hoùa chuùng, coi caùc vaät vaø caùc hieän töôïng cuï theå trong töï
nhieân coù söï gaén boù tröïc tieáp vôùi thöïc tieãn cuoäc soáng
cuûa hoï. Nhaän thöùc cuûa hoï veà thieân nhieân mang nhieàu tính
töï nhieân, ñôn sô. Quan ñieåm naøy, khoâng cho pheùp caùc nhaø
duy taâm vaø thaàn hoïc muoán hieän ñaïi hoùa yù thöùc nguyeân
thuyû, tìm ôû ngöôøi nguyeân thuyû nhöõng nhaân toá cuûa linh
baùo cao sieâu.
Quan ñieåm sai laàm veà toân giaùo cuûa caùc nhaø nghieân
cöùu xaõ hoäi hoïc tö saûn, xuaát phaùt töø quan ñieåm duy taâm
cho raèng, ngöôøi nguyeân thuyû tröôùc heát laø moät thöïc theå
tö duy, roài sau ñoù môùi laø thöïc theå haønh ñoäng vaø saûn
xuaát. Caùc nhaø saùng laäp chuû nghóa Marx, coi cô sôû vaät
chaát coù yù nghóa quan troïng nhaát trong söï hình thaønh caùc
quan nieäm toân giaùo nguyeân thuyû, song khoâng phieán dieän,
moät chieàu. Marx vaø F. Engels cho raèng, trong ñieàu kieän ñôøi
soáng tinh thaàn tuy coøn ngheøo naøn, nhöng do tính ñoäc laäp
töông ñoái cuûa yù thöùc, tö töôûng, caùc quan nieäm toân giaùo
cuûa ngöôøi nguyeân thuyû cuõng vaãn chòu söï taùc ñoäng cuûa
moät soá nhöõng nhaân toá khaùc, gaén vôùi ñaëc ñieåm taâm
sinh lyù cuûa con ngöôøi, vôùi hoaït ñoäng yù thöùc cuûa con
ngöôøi nguyeân thuyû. Maëc daàu hai oâng khoâng chuyeân
nghieân cöùu veà toân giaùo nguyeân thuyû, nhöng qua nhöõng yù
kieán cuûa hai oâng veà vaán ñeà naøy, laø nhöõng chæ daãn cuï
theå veà cô cheá hình thaønh caùc tín ngöôõng nguyeân thuyû,
cuøng nhöõng hình thöùc cuûa chuùng. Cô cheá qua söï phaûn
aùnh hoang ñöôøng caùc löïc löôïng töï nhieân trong xaõ hoäi
nguyeân thuyû sau naøy cuûa caùc löïc löôïng xaõ hoäi trong xaõ
hoäi coù giai caáp, laø vieäc nhaân caùch hoùa chuùng. Ñieàu caên
baûn laø caàn phaûi coi söï phaûn aùnh hoang ñöôøng trong yù
thöùc ngöôøi nguyeân thuyû veà moâi tröôøng xung quanh, veà
caùc vaät vaø caùc hieän töôïng maø hoï tieáp xuùc trong quaù
trình lao ñoäng laø nguoàn goác cuûa hoï.
Veà söï ra ñôøi cuûa Cô ñoác giaùo, coù nhieàu quan ñieåm
2
Sñd, tr. 20.

23
ñöôïc theå hieän trong nhieàu taùc phaåm cuûa caùc nhaø söû
hoïc, trieát hoïc, xaõ hoäi hoïc tö saûn. Nhöng hoï ñeàu bò beá taéc
trong caùch giaûi thích, do ñoù khoâng tìm ñöôïc chaân lyù. F.
Engels ñaõ giaûi quyeát moät caùch khoa hoïc vaán ñeà naøy,
trong khi döïa vaøo chính caùc taùc phaåm cuûa hoï3. Ñaây cuõng
chính laø neàn taûng, cô sôû cho caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Maùc-xít
nghieân cöùu veà toân giaùo.
I. 2. Toân giaùo - moät söï phaûn aùnh khoâng ñuùng
hieän thöïc trong yù thöùc con ngöôøi
Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Maùc-xít, luùc ñaàu nghieân cöùu veà
toân giaùo, thöôøng cho toân giaùo laø keát quaû cuûa söï löøa
bòp. Nhöng nhö K. Marx vaø F. Engels chæ roõ, nguoàn goác cuûa
toân giaùo chính laø xaõ hoäi, laø toàn taïi xaõ hoäi, laø cuoäc
soáng cuûa con ngöôøi bò phaûn aùnh moät caùch hoang ñöôøng,
kyø dò. Ñöùng treân quan ñieåm ñoù, K. Marx vaø F. Engels cuõng
pheâ phaùn L. Feuerbach, cho toân giaùo laø söï phaûn aùnh hoang
ñöôøng veà baûn thaân con ngöôøi vaø caùc bieåu töôïng toân
giaùo cuõng phaùt sinh töø con ngöôøi. Thaàn thaùnh, theo L.
Feuerbach, laø keát quaû vieäc con ngöôøi taùch baûn chaát cuûa
con ngöôøi ra khoûi con ngöôøi. Nhöng con ngöôøi ôû L. Feuerbach,
chæ laø moät hieän töôïng sinh vaät hoïc, moät cô theå, chöù
khoâng phaûi laø moät thöïc theå xaõ hoäi, khoâng bieán chuyeån
theo lòch söû. K. Marx vaø F. Engels cho raèng, caàn phaûi thay con
ngöôøi tröøu töôïng cuûa L. Feuerbach, baèng “con ngöôøi laø söï
toång hoøa caùc moái quan heä xaõ hoäi”4, cuûa moät giai ñoaïn
lòch söû nhaát ñònh, cuûa moät trình ñoä nhaát ñònh trong söï
phaùt trieån cuûa löïc löôïng saûn xuaát, cuûa neàn vaên hoùa vaät
chaát vaø tinh thaàn, cuûa tính chaát quan heä saûn xuaát, cuûa
cheá ñoä chính trò, v.v... Toùm laïi, trong toân giaùo ñöôïc phaûn
aùnh hoang ñöôøng khoâng phaûi laø baûn chaát con ngöôøi noùi
chung, maø laø xaõ hoäi hieän thöïc vôùi noäi dung xaõ hoäi do
lòch söû quyeát ñònh.
Nhö vaäy, theo caùch noùi cuûa Marx, toân giaùo laø moät
“saûn phaåm xaõ hoäi”. Noù ñöôïc quy ñònh vaø quyeát ñònh bôûi
lòch söû. Vaø vì cô sôû cuûa quaù trình lòch söû laø söï phaùt trieån
cuûa caùc ñieàu kieän vaät chaát cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, neân
nguoàn goác phaùt sinh caùc bieåu töôïng toân giaùo cuõng ôû
ngay trong ñieàu kieän sinh soáng cuûa con ngöôøi. Nhöõng löïc
löôïng traàn tuïc thoáng trò con ngöôøi, ñeø naëng leân yù thöùc
3
K. Marx-Engels, Toaøn taäp, taäp1, NXB Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1998, tr. 56.
4
Sñd, tr. 56.

24
cuûa hoï vaø ñöôïc phaûn aùnh vaøo trong yù thöùc cuûa hoï moät
caùch hoang ñöôøng, ñaõ sinh ra nhöõng bieåu töôïng sieâu töï
nhieân. Nhöõng hình aûnh vaø bieåu töôïng toân giaùo trong yù
thöùc cuûa con ngöôøi, chính laø toàn taïi ñöôïc phaûn aùnh. Hoïc
thuyeát cuûa K. Marx vaø F. Engels veà söï phaûn aùnh hoang
ñöôøng hieän thöïc, vôùi tính caùch laø nguoàn saûn sinh vaø noäi
dung cuûa loøng tin toân giaùo, ñaõ giaùng moät ñoøn quyeát
ñònh vaøo caùc quan nieäm thaàn hoïc, vaøo caùc quan nieäm
taàm thöôøng, noâng caïn cuûa chuû nghóa sieâu hình trong vaán
ñeà nguoàn goác cuûa toân giaùo.
Neáu trong theá giôùi quan toân giaùo, toàn taïi traàn tuïc cuûa
con ngöôøi ñöôïc phaûn aùnh moät caùch hoang ñöôøng, thì
nhöõng quan ñieåm toân giaùo cuøng caùc heä thoáng tín ñieàu
hay caùc giaùo ñieàu, ñeàu coù cô sôû cuûa chuùng laø tình hình
kinh teá, haï taàng cô sôû vaät chaát cuûa moät xaõ hoäi nhaát
ñònh. Tuy nhieân, chuùng cuõng taùc ñoäng trôû laïi haï taàng cô
sôû vaø trong moät chöøng möïc naøo ñoù chuùng cuõng giöõ vai
troø chuû ñoäng. Böùc tranh caøng trôû neân phöùc taïp hôn moät
khi caùc quan ñieåm, bieåu töôïng toân giaùo khoâng phaûi chæ
chòu söï chòu söï taùc ñoäng cuûa cô sôû haï taàng maø coøn caû
nhöõng yeáu toá khaùc cuûa kieán truùc thöôïng taàng. Khoâng
theå khoâng thaáy raèng, taùc ñoäng vaøo toân giaùo coøn laø
ñaïo ñöùc, laø trieát hoïc, laø caùc quan ñieåm chính trò vaø phaùp
quyeàn. Trong vaán ñeà naøy, giöõa vai troø quan troïng laø chính
trò, nhaø nöôùc, caùc hoaït ñoäng cuûa nhaø nöôùc, caùc hình
thöùc khaùc nhau cuûa ñaáu tranh giai caáp, ñeàu coù aûnh
höôûng tröïc tieáp ñeán toân giaùo. Traät töï ôû treân trôøi, chính
laø söï phaûn aùnh caùi traät töï döôùi ñaát. Loái soáng, ñaïo ñöùc
theá tuïc cuõng ñöôïc phaûn aùnh hoang ñöôøng thaønh loái
soáng, ñaïo ñöùc cuûa vöông quoác nhaø trôøi cuøng vôùi nhöõng
öôùc voïng, noãi ñau buoàn cuûa caùc taäp ñoaøn, caùc giai caáp
xaõ hoäi khaùc nhau trong cuoäc soáng hieän thöïc. Maët khaùc,
toân giaùo cuõng coù aûnh höôûng ñeán moïi maët, moïi yeáu toá
cuûa kieán truùc thöôïng taàng. AÛnh höôûng coù bieåu hieän ra
trong ñôøi soáng chính trò, trong söï phaùt trieån cuûa caùc quan
ñieåm trieát hoïc, ñaïo ñöùc, myõ hoïc, xaõ hoäi hoïc, trong söï
phaùt trieån cuûa ngheä thuaät, v.v... Thoâng thöôøng, aûnh
höôûng ñoù mang tính chaát phaûn ñoäng vaø laø moät gaùnh
naëng ñeø leân moïi yeáu toá vaø moïi maët cuûa ñôøi soáng xaõ
hoäi. Trong ñôøi soáng thöïc teá, coù moät soá lôùn caùc yeáu toá
chaèng cheùo nhau, taùc ñoäng laãn nhau heát söùc phöùc taïp.

25
Toân giaùo laø moät trong nhöõng yeáu toá ñoù. Vaøo nhöõng
naêm thaùng cuoái ñôøi, F. Engels ñaõ laøm saùng toû vaán ñeà
naøy trong caùc thö töø trao ñoåi.
Theo F. Engels, toân giaùo ñöùng caùch raát xa ñôøi soáng
vaät chaát vaø döôøng nhö xa laï vôùi ñôøi soáng vaät chaát nhaát.
Giöõa toân giaùo vaø cô sôû vaät chaát, coù söï taùc ñoäng cuûa
caùc khaâu trung gian. Cho neân, khoâng theå taùch bieät thaúng
vaø tröïc tieáp taát caû moïi bieåu töôïng toân giaùo töø cô sôû vaät
chaát xaõ hoäi. Neáu vieäc taùch ra ñoù, khoâng ñuùng vôùi
nhöõng yeáu toá khaùc cuûa kieán truùc thöôïng taàng thì laïi
caøng khoâng ñuùng vôùi toân giaùo, hình thaùi yù thöùc xaõ hoäi
cuõng gioáng nhö trieát hoïc, ñöùng raát xa hieän thöïc. Toân giaùo
gioáng nhö baát cöù moät yeáu toá kieán truùc thöôïng taàng naøo
khaùc, cuõng coù tính ñoäc laäp töông ñoái trong söï phaùt trieån
cuûa noù. Moïi yeáu toá ñoù, xeùt cho cuøng ñeàu do cô sôû haï
taàng quyeát ñònh, nhöng moãi yeáu toá ñoù cuõng coù loâ-gích
noäi taïi rieâng. AÙp duïng vaøo toân giaùo, ñieàu ñoù coù nghóa
raèng, caùc bieåu töôïng toân giaùo naøy coù theå aûnh höôûng
tôùi caùc bieåu töôïng toân giaùo khaùc. Maëc duø toân giaùo
khoâng coù lòch söû rieâng, khoâng phaûi do linh baùo, nhöng
trong khuoân khoå vaø phaïm vi cuûa söï phuï thuoäc vaøo cô sôû
haï taàng, caùc bieåu töôïng toân giaùo theo moät yù nghóa naøo
ñoù, cuõng coù cuoäc soáng beân trong cuûa chuùng. Trong söï
ñoäc laäp töông ñoái vôùi cô sôû haï taàng, caùc bieåu töôïng toân
giaùo, vì ñöùng raát xa hieän thöïc neân caøng bieåu hieän tính laïc
haäu nhieàu hôn so vôùi caùc yeáu toá yù thöùc, tö töôûng khaùc.
Tính baûo thuû cuûa toân giaùo, theå hieän roõ neùt trong thöïc teá
laø coù nhöõng bieåu töôïng naøo ñoù vaãn toàn taïi raát laâu, sau
khi caùc ñieàu kieän vaät chaát sinh ra chuùng ñaõ töø laâu
khoâng coøn toàn taïi.
Ñeå hieåu theâm veà baûn chaát toân giaùo, caàn chuù yù
ñeán phaàn cuoái trong ñònh nghóa toân giaùo cuûa F. Engels:
“Söï phaûn aùnh hoang ñöôøng, laø söï phaûn aùnh trong
ñoù, caùc löïc löôïng traàn tuïc mang hình thöùc caùc löïc
löôïng sieâu phaøm”5. Neùt ñaëc tröng cuûa quan nieäm hoang
ñöôøng toân giaùo, so vôùi caùc quan nieäm hoang ñöôøng trong
truyeän coå tích nguï ngoân, laø cuøng vôùi quan nieäm hoang
ñöôøng toân giaùo coøn coù loøng tin vaøo söï hieän höõu cuûa
nhöõng caùi hoang ñöôøng ñoù nhö tin raèng, theá giôùi sieâu töï
nhieân toàn taïi song song vôùi theá giôùi töï nhieân. Töø choã tin
5
K. Marx-Engels, Toaøn taäp, taäp1, NXB Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1998, tr. 13.

26
vaøo caùc löïc löôïng sieâu töï nhieân, con ngöôøi vì theá cuõng ñi
vaøo vieäc suøng baùi chuùng. Trong söï suøng baùi ñoù, ñöùc tin
laø cô sôû cuûa söï suøng baùi. Vì khoâng thaáy ñaëc tröng cuûa
toân giaùo laø vieäc tin vaø suøng baùi caùi sieâu töï nhieân, neân
nhieàu nhaø tö töôûng tö saûn cuøng thôøi vôùi K. Marx, F. Engels
vaø nhieàu nhaø tö töôûng tö saûn hieän nay, coi tö töôûng cuûa K.
Marx vaø F. Engels, chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc, laø nhöõng hình
thöùc toân giaùo.
K. Marx vaø F. Engels, tieáp ñoù laø Lenine, ñaõ khaúng ñònh
raèng, caùc quan nieäm vaø tín ngöôõng toân giaùo ñöôïc sinh ra
do söï baát löïc vaø heøn yeáu cuûa con ngöôøi. Söï aùp böùc cuûa
caùc löïc löôïng thieân nhieân vaø xaõ hoäi laøm naûy sinh trong
con ngöôøi caûm giaùc baát löïc vaø heøn yeáu. Nhöõng caûm
giaùc naøy, ñeán löôït chuùng, laïi aùp böùc yù thöùc con ngöôøi,
laøm con ngöôøi maát khaû naêng pheâ phaùn baèng tö duy, maát
tænh taùo vaø khoâng daùm tìm hieåu nhöõng hieän töôïng ñeå
phaân tích chuùng döôùi aùnh saùng cuûa thöïc tieãn vaø lyù trí.
Söï ngheøo khoå, ñaõ bieán cuoäc soáng thaønh nhöõng chuyeän
hoang ñöôøng, bieán caùi töï nhieân thaønh caùi sieâu töï nhieân.
Trong cuoäc soáng khoå cöïc, con ngöôøi luoân luoân baùm laáy
nhöõng aûo töôûng ñeå töï an uûi. Hoï ñöôïc höùa heïn theâm
baèng nhöõng ñieàu toát laønh khoâng bao giôø ñeán, vì noù ôû
maõi taän... theá giôùi beân kia, ñeå baèng loøng vôùi cuoäc soáng
hieän thöïc trong xaõ hoäi coù caùc giai caáp ñoái khaùng.
I. 3. Toân giaùo laø thuoác phieän cuûa nhaân daân
Coâng thöùc ñoù cuûa Marx, ñöôïc Lenine coi laø: “Hoøn ñaù
taûng cuûa toaøn boä theá giôùi quan cuûa chuû nghóa Marx veà
toân giaùo”6. F. Engels vieát raèng: “Trong lòch söû, ñaïi ña soá
nhaân daân bò duøng laøm coâng cuï ñôn giaûn ñeå laøm giaàu
cho moät nhoùm ngöôøi coù ñaëc quyeàn ñaëc lôïi” 7. Nhöng caùi
heä thoáng huùt maùu ñoù, ñöôïc che ñaäy döôùi nhöõng khaåu
hieäu khaùc nhau cuûa ñaïo ñöùc, toân giaùo, chính trò. Caùc tu
só, caùc nhaø trieát hoïc, xaõ hoäi hoïc, caùc nhaø hoaït ñoäng
chính trò khaúng ñònh vôùi nhaân daân raèng, söï ngheøo khoå
cuûa hoï laø do yù thöôïng ñeá? Toân giaùo laø chaát ma tuyù laøm
teâ lieät tinh thaàn ñaáu tranh cuûa nhaân daân vôùi thuyeát
thieân ñònh cuûa noù. Trong khi laøm con ngöôøi meâ muoäi, toân
giaùo haï thaáp nhaân phaåm. Maùc noùi, tình caûm cuûa con
ngöôøi theå hieän veà maët phaåm giaù cuûa mình, veà töï do, bò
6
V. I. Lenin, Toaøn taäp, taäp 5, NXB Tieán boä, M. 1974, tr. 35.
7
V. I. Lenin, Toaøn taäp, taäp 5, NXB Tieán boä, M. 1974, tr. 89.

27
laáp kín trong nhöõng ñaùm maây ñen cuûa thöôïng ñeá.
Trong lòch söû loaøi ngöôøi, ñoâi khi taâm traïng caùch maïng
cuûa quaàn chuùng vaø caû nhöõng phong traøo caùch maïng
nöõa, cuõng chieán ñaáu döôùi ngoïn côø toân giaùo, nhö vaäy,
phaûi chaêng toân giaùo cuõng ñoùng vai troø tích cöïc? F. Engels
nhaán maïnh raèng, trong baát cöù tröôøng hôïp naøo, hình thöùc
toân giaùo cuõng ñeàu maâu thuaãn vôùi noäi dung caùch maïng
cuûa phong traøo caùch maïng. Hình thöùc toân giaùo cuûa caùc
phong traøo caùch maïng Trung theá kyû XIX, cuûa moät soá phong
traøo cuoái theá kyû XIX, laø “keû thuø beân trong” cuûa phong
traøo ñoù. Hình thöùc maâu thuaãn saâu saéc vôùi noäi dung
caùch maïng cuûa chuùng, laøm lu môø muïc tieâu ñaáu tranh
cuõng nhö noäi dung thöïc teá cuûa chuùng, khieán cho chuùng ñi
ñeán tan raõ. K. Marx vaø F. Engels, luoân luoân nhaán maïnh
raèng, theá giôùi quan giaû doái cuûa toân giaùo khoâng phaûi laø
voâ haïi maø laø moät chaát ma tuyù tinh thaàn, baát lôïi cho
ngöôøi lao ñoäng.
I. 4. Giaùo hoäi vaø giôùi tu só
K. Marx vaø F. Engels nhaän xeùt raèng, giaùo hoäi luoân luoân
laø moät boä phaän cuûa giai caáp boùc loät, luoân luoân tìm caùch
cuûng coá söï thoáng trò cuûa giai caáp vaø cuûa giôùi tu só laø
giaûi thích vaø beânh vöïc cho cheá ñoä ñoù. Ngaøy nay, maëc
daàu töông quan löïc löôïng ñaõ thay ñoåi, nhieàu bieán coá chính
trò, kinh teá, xaõ hoäi naûy sinh, toøa thaùnh Vatican vaãn luoân
luoân tuyeân boá, cheá ñoä tö höõu laø do yù Chuùa, laø phuø hôïp
vôùi tö töôûng Thieân chuùa giaùo.
Veà giôùi tu só, K. Marx vaø F. Engels leân aùn caùi ñaïo ñöùc
giaû cuûa caùc cha coá, saün saøng phaûn boäi lôøi theà, laø bieåu
hieän cuûa söï voâ nguyeân taéc vaø ñaïo ñöùc giaû, chính laø
ñaëc tröng phong caùch ñaïo ñöùc cuûa giôùi tu só. Baèng nhöõng
söï kieän lòch söû, Marx ñaõ ñöa ra nhöõng daãn chöùng roõ
raøng, khoâng nhöõng veà söï voâ nguyeân taéc vaø caùi ñaïo
ñöùc giaû cuûa giôùi tu só, maø coøn caû veà söï daõ man vaø
khaùt maùu ñeán möùc khoâng theå tin ñöôïc cuûa hoï trong thôøi
Trung coå. Marx chuù yù nhieàu tôùi caùc taøi lieäu noùi veà caùc
cuoäc Thaäp töï chinh, nhöõng cuoäc haønh quaân aên cöôùp coù
qui moâ to lôùn ñöôïc tieán haønh döôùi ngoïn côø toân giaùo. K.
Marx vaø F. Engels, cuõng coøn noùi ñeán caû giôùi tu só trong theá
kyû XIX. Nhöng loái soáng ñaïo ñöùc cuûa giôùi giaùo só sau naøy,
veà cô baûn vaãn khoâng thay ñoåi. Coù chaêng, chæ laø söï thay

28
ñoåi chuùt ít trong hình thöùc theå hieän loái soáng ñoù. Giôùi tu
só vaãn tieán haønh ñaáu tranh ñieân cuoàng choáng laïi caùch
maïng. Caùc giaùo phaùi vaãn tieán haønh chieán tranh duôùi caùc
lyù do toân giaùo ñeå tranh giaønh quyeàn lôïi vaät chaát. Caùc
cuoäc phaân tranh toân giaùo ñöôïc duøng laøm chieâu baøi che
ñaäy caùc quyeàn lôïi kinh teá, chính trò cuûa caùc quoác gia.
Trong maáy chuïc naêm gaàn ñaây, coù neùt ñaëc bieät laø söï
tham gia cuûa giôùi giaùo só vaøo ñôøi soáng chính trò, vôùi vai
troø “nhöõng ngöôøi baûo veä giai caáp coâng nhaân”. Song,
khoâng phaûi vì theá maø baûn chaát cuûa giaùo hoäi, vôùi tính
caùch laø löïc löôïng phaûn ñoäng, laø tay sai cuûa giai caáp boùc
loät ñaõ thay ñoåi. Ñaëc ñieåm cuûa baûn chaát aáy, maø K. Marx
vaø F. Engels ñaõ phaân tích tröôùc ñaây, veà nguyeân taéc ñeán
nay vaãn nhö cuõ, maëc daàu trong thöïc teá coù theå coù nhöõng
caù nhaân hoaëc nhöõng nhoùm giaùo só thaät taâm muoán laø
nhöõng ngöôøi baûo veä quyeàn lôïi cuûa quaàn chuùng nhaân
daân lao ñoäng.
II. V. I. LENINE BAØN VEÀ TOÂN GIAÙO
Trong khi ñi saâu vaøo nghieân cöùu chuû nghóa duy vaät lòch
söû, Lenine ñaëc bieät chuù yù ñeán vaán ñeà toân giaùo vaø söï
phaùt trieån cuûa toân giaùo trong ñôøi soáng ñöông ñaïi. Lenine
ñaõ phaân tích, phaùt trieån nhöõng nguyeân lyù khoa hoïc cuûa K.
Marx vaø F. Engels trong thôøi ñaïi ñeá quoác chuû nghóa.
Hoïc thuyeát cuûa Lenine veà toân giaùo coù taàm quan troïng
to lôùn, tröôùc heát laø nguyeân taéc tính ñaûng.
II. 1. Toân giaùo vaø tính ñaûng
Lenine thöôøng nhaán maïnh ñeán tính ñaûng cuûa trieát hoïc.
Ñieàu ñoù ñöôïc theå hieän roõ raøng trong taùc phaåm: “Chuû
nghóa duy vaät vaø chuû nghóa kinh nghieäm pheâ phaùn”, Lenine
vieát: “Trieát hoïc hieän ñaïi cuõng coù tính ñaûng nhö hai ngaøn
naêm veà tröôùc”8. Lenine nhaéc laïi raèng, veà trieát hoïc, K. Marx
vaø F. Engels thuyû chung bao giôø cuõng laø ngöôøi coù tính
ñaûng. Hai oâng pheâ phaùn L. Feuerbach, ñaõ khoâng trieät ñeå
aùp duïng chuû nghóa duy vaät, ñaáu tranh vôùi toân giaùo ñeå
taïo ra moät thöù toân giaùo môùi. Khoâng phaûi ngaãu nhieân
maø Lenine ñaõ pheâ phaùn thuyeát tìm thaàn vaø thuyeát taïo
thaàn cuûa Lunasarski, Bazarov, Valentinov, nhöõng ngöôøi theo
chuû nghóa Ma-khô ôû Nga. Ngöôøi cho raèng, nhöõng lyù thuyeát
ñoù döôùi nhöõng hình thöùc tinh vi, coøn tai haïi nguy hieåm hôn
8
Sñd, tr. 45.

29
laø caùc quan nieäm thoâ keäch, hình töôïng hoùa, giaùo ñieàu veà
thöôïng ñeá. Maët khaùc, Ngöôøi cuõng phaûn ñoái L. Tolstoi
choáng laïi chính thoáng giaùo baèng moät thöù toân giaùo môùi
vaø cho raèng, nhöõng maâu thuaãn trong caùc quan ñieåm cuûa
L. Tolstoi phaûn aùnh nhöõng maâu thuaãn trong ñôøi soáng cuûa
nöôùc Nga cuoái theá kyû XIX. Ñoàng thôøi, chuùng cuõng noùi
leân tö töôûng vaø taâm traïng cuûa noâng daân Nga thôøi kyø
tieàn caùch maïng (1905). Lyù thuyeát cuûa L. Tolstoi, theo Lenine,
khoâng nhöõng laø taám göông phaûn aùnh tinh thaàn caùch
maïng cuûa ngöôøi noâng daân Nga, maø cuõng coøn noùi leân
maët yeáu trong tinh thaàn caùch maïng cuûa hoï laø tính chaát gia
tröôûng cuûa noù.
Tính ñaûng cuûa trieát hoïc coù yù nghóa chính trò tröïc tieáp.
Toân giaùo, nhö Marx noùi, laø “thuoác phieän cuûa nhaân daân”.
Lenine coi coâng thöùc ñoù cuûa Marx laø “hoøn ñaù taûng” cuûa
theá giôùi quan Maùc-xít trong vaán ñeà toân giaùo. Theo caùch
noùi cuûa Lenine, toân giaùo laø “moät loaïi röôïu maïnh tinh
thaàn”. Trong baøi “Söï phaù saûn cuûa Quoác teá II”, Lenine taùn
thaønh yù kieán cuûa L. Feuerbach, coi söï an uûi cuûa toân giaùo
mang tính chaát phaûn ñoäng: “Khoâng khuaáy ñoäng ngöôøi noâ
leä noåi leân choáng boïn chuû noâ maø laïi ñi an uûi hoï, töùc laø
giuùp ñôõ boïn chuû noâ”9. Thaùi ñoä cuûa Lenine ñoái vôùi
toân giaùo coù lieân quan ñeán chaân lyù, vaán ñeà naøy ñaõ
ñöôïc Lenine ñaõ ñeà caäp ñeán nhieàu trong caùc taùc phaåm
cuûa ngöôøi, ñaëc bieät trong taùc phaåm: “Chuû nghóa duy vaät
vaø chuû nghóa kinh nghieäm pheâ phaùn”.
Chaân lyù, luoân theå hieän tính khaùch quan, chaân lyù laø söï
phaûn aùnh thöïc teá khaùch quan, ñöôïc thöïc teá ñoù kieåm
nghieäm vaø con ngöôøi ta trong quaù trình nhaän thöùc theá giôùi
coù theå ñi töø chaân lyù töông ñoái ñeán chaân lyù tuyeät ñoái.
Quan ñieåm veà chaân lyù ñoù, baùc boû caùc quan ñieåm caùc
nhaø xaõ hoäi hoïc tö saûn vaø toân giaùo.
Thaàn hoïc coi chaân lyù thuoäc “Kinh nghieäm beân trong”, laø
keát quaû cuûa nhöõng caûm giaùc, bieåu töôïng, khaùi nieäm cuûa
chuû theå vaø hoaøn toaøn mang tính chaát töông ñoái. Con
ñöôøng taát yeáu cuûa noù laø thuyeát “khoâng theå bieát”, phuû
nhaän khaû naêng nhaän thöùc cuûa con ngöôøi vôùi nhöõng ñaïi
bieåu töø Berkley, Ma-khô, Avenarius, ñeán Bogdanov, v.v... noù
xoùa môø ranh giôùi giöõa chaân lyù vaø söï giaû doái, giöõa chuû

9
Sñd, tr. 341.

30
nghóa duy vaät vaø chuû nghóa duy taâm, giöõa khoa hoïc vaø
toân giaùo. Lenine pheâ phaùn thuyeát “khoâng theå bieát” laø phi
lyù veà maët lyù thuyeát, phaûn ñoäng treân maët tö töôûng vaø
chính trò. Ñoái vôùi trieát hoïc duy taâm chuû quan, Lenine vaïch ra
raèng, trong lòch söû trieát hoïc, caùc nhaø duy taâm chuû quan
khoâng thöøa nhaän söï toàn taïi khaùch quan cuûa vaät chaát, vì
theá ñaõ ñi ñeán nhöôïng boä thöôïng ñeá. Phuû nhaän theá giôùi
khaùch quan, ñoàng thôøi baùc boû söï toàn taïi cuûa thöôïng ñeá
chæ laø moät thuû ñoaïn mò daân.
Trieát hoïc duy taâm khaùch quan cuõng nhö toân giaùo noùi
chung, ñeàu thöøa nhaän söï toàn taïi cuûa theá giôùi beân ngoaøi.
Tuy nhieân, chuùng vaãn ñoái laäp vôùi trieát hoïc duy vaät, ñaëc
bieät vôùi trieát hoïc duy vaät bieän chöùng. Theo trieát hoïc duy
taâm khaùch quan, ngoaøi con ngöôøi vaø yù thöùc con ngöôøi ra,
coøn coù moät loaïi yù thöùc khoâng gaén boù vôùi con ngöôøi,
vôùi thöïc tieãn döôùi caùc daïng “linh hoàn”, “yù nieäm”, “lyù trí
theá giôùi”. Nhöõng khaùi nieäm ñoù bò taùch haún ra khoûi cô sôû
vaät chaát, khoâng theå khoâng daãn ñeán söï toàn taïi cuûa thaàn
linh, thöôïng ñeá. Nhö vaäy, trieát hoïc duy taâm khaùch quan
cuõng nhö toân giaùo, cuoái cuøng laø qui theá giôùi khaùch quan
phuï thuoäc vaøo yù thöùc cuûa con ngöôøi ñöôïc thaàn thaùnh
hoùa nhö nhaän ñònh cuûa L. Feueurbach.
Xuaát phaùt töø luaän ñieåm coi tinh thaàn laø tính thöù nhaát,
vaät chaát laø tính thöù hai, trieát hoïc duy taâm trong nhieàu theá
kyû, thöôøng giaûi thích toân giaùo laø caûm xuùc beân trong cuûa
con ngöôøi, laø “kinh nghieäm toân giaùo”, laø tình caûm khoâng
ñoøi hoûi yù nghóa khaùch quan. Thaät ra, nhöõng caûm xuùc toân
giaùo “kinh nghieäm toân giaùo”, duø maïnh meõ ñeán möùc ñoä
nhö theá naøo, cô sôû cuûa chuùng vaãn laø nhöõng quan nieäm
sai laàm, phaûn khoa hoïc, khoâng phuø hôïp vôùi chaân lyù khaùch
quan. Chaân lyù khaùch quan cuõng khoâng phaûi laø do “kinh
nghieäm caù nhaân”, “kinh nghieäm xaõ hoäi”, daãn ñeán söï
thöøa nhaän moät hieän töôïng phoå bieán. Nhö Lenine noùi, toân
giaùo cuõng coù nghóa phoå bieán cuûa noù vaø tuy noù coøn
ñöôïc ñoâng ñaûo moïi ngöôøi thöøa nhaän, nhöng vaãn khoâng
phaûi laø chaân lyù. Chaân lyù khoâng phaûi do con ngöôøi taïo ra
maø laø keát quaû vieäc phaùt hieän, tìm toøi trong quaù trình
hoaït ñoäng thöïc tieãn nhôø coù trí tueä vaø khoa hoïc. Chæ coù
khoa hoïc môùi thöïc söï ñem ñeán chaân lyù, Lenine ñaõ vaïch ra
thöïc chaát vaø yù nghóa cuûa tö töôûng thaàn linh, thöôïng ñeá,
moät trong nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn nhaát cuûa toân giaùo.

31
II. 2. Baûn chaát, yù nghóa cuûa tö töôûng thaàn linh vaø
thöôïng ñeá
Theo M. Gorki, thaàn linh, thöôïng ñeá laø söï phöùc hôïp caùc
yù nieäm ñöôïc caùc boä laïc, daân toäc, con ngöôøi taïo ra ñeå
thöùc tænh vaø toå chöùc tình caûm nhaèm gaén boù caù nhaân
vôùi xaõ hoäi, kìm haõm caù nhaân ñoäng vaät hoïc. Lenine baùc
boû ñònh nghóa ñoù, cho raèng caên nguyeân cuûa toân giaùo
hoaøn toaøn khoâng coù tính chaát daân toäc hay chuûng toäc.
Theo Ngöôøi, thaàn linh, thöôïng ñeá, tröôùc heát laø söï phöùc
hôïp caùc tö töôûng phaùt sinh do con ngöôøi bò söï aùp böùc cuûa
giôùi töï nhieân vaø söï aùp böùc giai caáp; nhöõng tö töôûng ñoù
cuûng coá söï cheøn eùp naøy, ru nguû tinh thaàn ñaáu tranh giai
caáp.
Caên nguyeân cuûa toân giaùo, tröôùc heát phaûi noùi ñeán
caên nguyeân xaõ hoäi vaø sau ñoù laø caên nguyeân nhaän thöùc.
Nhöõng vaán ñeà naøy, ñöôïc Lenine ñeà caäp ñeán trong caùc
baøi “Chuû nghóa xaõ hoäi vaø toân giaùo”, “Veà thaùi ñoä cuûa
ñaûng coâng nhaân ñoái vôùi toân giaùo” vaø ñaëc bieät trong
“Buùt kyù trieát hoïc”.
Vieäc ñi saâu tìm hieåu caùc caên nguyeân cuûa toân giaùo,
theo quan ñieåm cuûa Lenine, coù yù nghóa lôùn veà nguyeân lyù
vaø thöïc tieãn. Noù giuùp cho vieäc hieåu bieát tính toân giaùo
trong nhaân daân, bao giôø cuõng mang daáu aán cuûa lòch söû;
do ñoù hieåu bieát nguyeân nhaân cuûa caùc taøn dö toân giaùo
trong xaõ hoäi vaø nhaèm khaéc phuïc chuùng.
II. 3. Ñaûng voâ saûn ñoái vôùi toân giaùo
Thaùi ñoä cuûa ñaûng voâ saûn ñoái vôùi toân giaùo, ñöôïc
Lenine ñeà caäp vaøo thôøi kyø caùch maïng 1905 vaø thôøi kyø
tieàn khôûi nghóa thaùng Möôøi naêm 1917. Laäp tröôøng cuûa
ñaûng voâ saûn ñoái vôùi toân giaùo, laø moät trong nhöõng vaán
ñeà coù tính nguyeân taéc. Trong baøi “Chuû nghóa xaõ hoäi vaø
toân giaùo”, Lenine pheâ phaùn nhöõng quan ñieåm cô hoäi, thoûa
hieäp theå hieän ôû luaän ñieåm cuûa S. F. Shtamfler. OÂng ta cho
raèng, nhöõng ngöôøi daân khoâng heà gaén boù vôùi theá giôùi
quan duy vaät. Khaúng ñònh theá giôùi quan duy vaät laø theá
giôùi quan cuûa ñaûng voâ saûn, Lenine vieát: “Chuû nghóa Maùc
laø chuû nghóa duy vaät, cho neân noù coù thaùi ñoä khoâng
khoan nhöôïng ñoái vôùi toân giaùo gioáng nhö chuû nghóa duy
vaät cuûa caùc nhaø baùch khoa töø ñieån theá kyû XVIII, hay cuûa

32
L. Feuerbach”10. Chuû nghóa Marx, theo Lenine, caàn phaûi “ñaáu
tranh vôùi toân giaùo”, vieäc ñaáu tranh vôùi toân giaùo laø vaán
ñeà cô baûn cuûa chuû nghóa duy vaät vaø do ñoù cuûa chuû
nghóa Marx. Khuynh höôùng choáng toân giaùo cuûa chuû nghóa
Marx, khoâng phaûi chæ vì tính chaát giaû doái cuûa theá giôùi
quan toân giaùo, maø cuõng coøn vì lôïi ích cuûa quaù trình caùch
maïng. Lenine coøn pheâ phaùn luaän ñieåm cuûa Ma-khô cho
raèng, trieát hoïc cuûa Ma-khô ôû beân ngoaøi caùc ñaûng caùch
maïng, ñöùng treân söï ñoái laäp giöõa chuû nghóa duy taâm vaø
chuû nghóa duy vaät, giöõa thaùi ñoä trung laäp ñoái vôùi toân
giaùo. Lenine vaïch ra raèng, khoâng theå coù söï trung laäp ñoù
vaø chuû nghóa Ma-khô chæ laø moät bieán daïng cuûa chuû
nghóa duy taâm vaø do ñoù, cuûa chuû nghóa tín ngöôõng.
II. 4. Ñaáu tranh trieät ñeå vôùi toân giaùo laø moät nhieäm
vuï cuûa giai caáp voâ saûn
Chuû nghóa xaõ hoäi giaûi quyeát haïnh phuùc hieän thöïc,
giaûi phoùng con ngöôøi ra khoûi haïnh phuùc aûo töôûng. Nhöng
phaûi chaêng, cuoäc ñaáu tranh choáng toân giaùo, hoaõn luøi cho
ñeán khi phöông thöùc saûn xuaát xaõ hoäi chuû nghóa thaéng
lôïi? Trong baøi: “Chuû nghóa xaõ hoäi vaø toân giaùo”, Lenine coù
noùi ñeán vieäc thoaùt ly caùc thaønh kieán toân giaùo trong
coâng nhaân ñaïi coâng nghieäp, do nhöõng ñieàu kieän sinh hoaït
vaên hoùa cuûa hoï trong xaõ hoäi tö baûn. Nhöõng ñieàu ñoù
hoaøn toaøn khoâng coù nghóa raèng, giai caáp voâ saûn noùi
chung, tröôùc heát laø ñoäi tieàn phong cuûa giai caáp ñoù, ñaõ
ñoaïn tuyeät ñöôïc vôùi toân giaùo; vaø toân giaùo khoâng coøn
laø moät hieän töôïng xaõ hoäi thaät söï. Thöïc teá giôùi giaùo só
ñoâng ñaûo, vôùi caùc heä thoáng toå chöùc cuûa hoï vaãn tieáp
tuïc duy trì, cuûng coá aûnh höôûng cuûa toân giaùo trong quaàn
chuùng.
Vaàn ñeà ñoù giaûi quyeát nhö theá naøo? Moät maët, Lenine
cho raèng, söï thoáng nhaát cuûa quaàn chuùng bò aùp böùc ñeå
taïo ra thieân ñöôøng haï giôùi coøn quan troïng hôn laø söï thoáng
nhaát yù kieán cuûa nhöõng ngöôøi voâ saûn veà thieân ñöôøng
treân trôøi. Maët khaùc, Lenine cuõng nhaéc raèng, ñaûng caàn
phaûi ñaáu tranh choáng laïi vieäc meâ hoaëc coâng nhaân baèng
toân giaùo. Ñoàng thôøi, Lenine cuõng giaûi thích yù kieán cuûa K.
Marx vaø F. Engels trong khaåu hieäu “Toân giaùo laø coâng vieäc
rieâng”: toân giaùo laø coâng vieäc rieâng ñoái vôùi chuû nghóa

10
Sñd, tr. 390.

33
Marx, ñoái vôùi ñaûng coâng nhaân. Sau khi phaân tích nhöõng
nguyeân nhaân daãn ñeán vieäc giaûi thích theo tinh thaàn cô hoäi
chuû nghóa, khaåu hieäu “Toân giaùo laø coâng vieäc rieâng”. ÔÛ
phöông Taây, luùc ñoù Lenine cho raèng, giai caáp voâ saûn vì laø
laõnh tuï tö töôûng cuûa cuoäc caùch maïng daân chuû tö saûn,
neân ñaûng cuûa giai caáp ñoù caàn phaûi ñaáu tranh vôùi moïi
bieåu hieän cuûa thôøi Trung coå, trong ñoù coù nhöõng hình thöùc
toân giaùo hoaëc cuõ hoaëc môùi. Ñieàu ñoù cuõng coøn do vì giai
caáp tö saûn Nga vaø theo Lenine, ngay caû phaùi daân chuû tieåu
tö saûn (daân tuyù), tieán haønh ñaáu tranh vôùi toân giaùo coøn
quaù ít so vôùi phöông Taây. Nhieäm vuï ñaáu tranh choáng toân
giaùo do giai caáp voâ saûn Nga gaùnh vaùc. Ñaáu tranh vôùi toân
giaùo laø caàn thieát, nhöng theo Lenine, laø phaûi bieát ñaáu
tranh vôùi noù.
Trong ñaáu tranh vôùi toân giaùo, Lenine phaûn ñoái vieäc
tuyeân chieán vôùi toân giaùo cuõng gioáng nhö F. Engels ñaõ
phaûn ñoái caùch choáng toân giaùo cuûa phaùi Bô-laêng-ki, Bit-
maùc, Ñuy-rinh. Ngöôøi cuõng khoâng taùn thaønh vieäc cöôøng
ñieäu hoùa yù nghóa cuûa cuoäc ñaáu tranh choáng toân giaùo,
ñöa cuoäc ñaáu tranh ñoù leân haøng ñaàu vaø coi noù coù yù
nghóa quyeát ñònh. Bieän phaùp duy nhaát, thöïc teá ñeå khaéc
phuïc toân giaùo laø xoùa boû caên nguyeân xaõ hoäi cuûa noù.
Ñoù laø vieäc thuû tieâu cheá ñoä boùc loät vaø xaây döïng moät
xaõ hoäi môùi, xaõ hoäi xaõ hoäi chuû nghóa. Noùi moät caùch
khaùc, cuoäc ñaáu tranh veà chính trò - kinh teá thaéng lôïi, seõ
taïo nhöõng ñieàu kieän caàn thieát cho cuoäc “caùch maïng yù
thöùc” ñeå ñi ñeán hoaøn toaøn thuû tieâu toân giaùo. Ñaây cuõng
laø ñieàu phaân bieät giöõa chuû nghóa duy vaät vôùi chuû nghóa
duy taâm. Ñoái vôùi chuû nghóa duy taâm, vieâc caûi taïo tö
töôûng laø moät quaù trình dieãn ra trong voøng kheùp kín cuûa
baûn thaân yù thöùc; noù coi vieäc caûi taïo yù thöùc tö töôûng laø
yeáu toá quyeát ñònh cuoäc caûi taïo xaõ hoäi. Maët khaùc, cuõng
caàn phaûi thaáy moái quan heä giöõa caên nguyeân xaõ hoäi vaø
caên nguyeân nhaän thöùc cuûa toân giaùo: neáu caên nguyeân
xaõ hoäi bò xoùa boû thì caên nguyeân nhaän thöùc cuõng trôû
thaønh tröøu töôïng, maát khaû naêng hieän thöïc. Khi con ngöôøi
thaáy ñöôïc haïnh phuùc thaät söï cuûa mình treân traùi ñaát, thì
seõ khoâng coøn ñaát cho caùc aûo töôûng veà cuoäc soáng hoang
ñöôøng mai sau, khoâng caàn tôùi söï giuùp ñôõ cuûa baát cöù
moät löïc löôïng sieâu töï nhieân naøo khaùc.
Tuy nhieân, cuõng khoâng phaûi vì theá maø khoâng ñaáu

34
tranh vôùi toân giaùo. Trong khi xaùc ñònh vieäc ñaáu tranh vôùi
chuû nghóa tö baûn, choáng laïi cheá ñoä chuyeân cheá quan
troïng hôn nhieàu so vôùi vieäc tuyeân truyeàn, coå ñoäng cho
chuû nghóa voâ thaàn, Lenine cuõng nhaéc raèng, vieäc xuaát
baûn caùc saùch baùo khai saùng toân giaùo, khoâng phaûi laø
thöøa vaø coù haïi. Nhöng vieäc xuaát baûn nhöõng saùch baùo
phaûi phuïc tuøng lôïi ích cuûa cuoäc ñaáu tranh giai caáp voâ
saûn, giuùp cho cuoäc ñaáu tranh ñoù thaéng lôïi.
Trong chuû nghóa xaõ hoäi, toân giaùo moät maët ñöïôc chính
ngay cuoäc soáng khaéc phuïc; maët khaùc, cuoäc ñaáu tranh tö
töôûng choáng toân giaùo cuõng giuùp cho vieäc xaây döïng
thaønh coâng chuû nghóa xaõ hoäi vaø chuû nghóa coäng saûn.
Trong ñaáu tranh vôùi toân giaùo, Lenine keâu goïi, caàn phaûi
laøm cho quaàn chuùng hieåu bieát nhöõng söï kieän cuûa caùc
lónh vöïc khaùc nhau cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi, baèng taøi lieäu
voâ thaàn ñeå thöùc tænh ra khoûi giaác mô toân giaùo. Ngöôøi
nhaéc laïi yù kieán cuûa F. Engels, khuyeân nhöõng ngöôøi xaõ hoäi
chuû nghóa Nga ñöông thôøi, dòch vaø phoå bieán caùc saùch
baùo voâ thaàn khai saùng Phaùp theå kyû XVIII, chæ ra raèng,
caùc saùch baùo ñoù tuy laïc haäu so vôùi söï phaùt trieån cuûa
khoa hoïc vaø cuûa cuoäc soáng, nhöng ñoù khoâng phaûi laø
nguyeân nhaân ñeå khoâng xuaát baûn nhöõng saùch baùo ñoù.
Trong ñaáu tranh vôùi toân giaùo, Lenine cuõng ñaët vaán ñeà söû
duïng caùc taøi lieäu coù khuynh höôùng voâ thaàn cuûa caùc nhaø
voâ thaàn phi Maùc-xít. Vieäc söû duïng saùch baùo tö saûn naøy,
khoâng loaïi tröø maø coøn traùi laïi, ñaët ra vieäc pheâ phaùn
khuynh höôùng phaûn ñoäng cuûa caùc taùc giaû gaén boù vôùi
giai caáp tö saûn thoáng trò treân caùc maët chính trò, kinh teá vaø
tö töôûng.
Nhöõng cô sôû lyù luaän cuûa vieäc tuyeân truyeàn chuû nghóa
voâ thaàn, phaûi laø neàn khoa hoïc hieän ñaïi, treân caùc bình
dieän töï nhieân, coâng ngheä vaø xaõ hoäi. Trong thôøi ñaïi cuûa
mình, Lenine ñaõ khuyeân Skvorcov Stepanov, vieát nhöõng taäp
saùch veà lòch söû toân giaùo, lòch söû chuû nghóa voâ thaàn vaø
moái lieân heä cuûa giaùo hoäi vôùi giai caáp tö saûn, nhöng
Skvorcov Stepanov ñaõ khoâng kòp thöïc hieän lôøi khuyeân ñoù.
YÙ nghóa cuûa lôøi khuyeân treân, laø vieäc xoùa boû voøng haøo
quang cuûa toân giaùo. Coâng vieäc naøy khoâng phaûi chæ laø
coâng vieäc cuûa caùc nhaø khoa hoïc, caùc nhaø nghieân cöùu
toân giaùo, ñoù cuõng laø coâng vieäc cuûa caùc nhaø Maùc-xít,
hay nhöõng ngöôøi gaàn vôùi chuû nghóa Marx ôû taát caû caùc

35
nöôùc.
II. 5. Töï do löông taâm vaø xaõ hoäi hoïc toân giaùo
Xaõ hoäi hoïc toân giaùo, khoâng maâu thuaãn vôùi vaán ñeà
töï do löông taâm. Löông taâm khoâng theå coù töï do trong xaõ
hoäi cuõ, vì aùp böùc löông taâm laø söï boå sung cho aùp böùc
kinh teá, chính trò. Cuõng nhö Marx vaø Engels, Lenine tröôùc vaø
sau caùch maïng thaùng Möôøi, ñaõ ñaáu tranh khoâng meät moûi
cho vaán ñeà töï do löông taâm. Trong thö “Göûi baàn noâng”,
Lenine ñaõ ñöa ra yeâu saùch veà töï do löông taâm vôùi tính
caùch laø khaåu hieäu ñaáu tranh chính trò cuûa Ñaûng Xaõ hoäi
daân chuû. Nhöõng ngöôøi xaõ hoäi daân chuû, theo Lenine, caàn
phaûi ñaáu tranh cho quyeàn töï do tín ngöôõng cuûa moïi ngöôøi.
Lenine coi nhöõng ñaïo luaät choáng nhöõng ngöôøi khoâng theo
Chính thoáng giaùo laø “baát coâng nhaát”, “oâ nhuïc nhaát”. Vaán
ñeà töï do löông taâm, chæ thöïc hieän ñaày ñuû döôùi xaõ hoäi
daân chuû. Saéc leänh “Veà vieäc taùch Giaùo hoäi ra khoûi Nhaø
nöôùc vaø tröôøng hoïc ra khoûi Giaùo hoäi”, ñöôïc ñích thaân
Lenine tröïc tieáp tham gia khôûi thaûo. Trong xaõ hoäi chuû nghóa
ôû Lieân Xoâ (cuõ), vieäc ñaáu tranh choáng laïi caùc taøn dö toân
giaùo ñöôïc tieán haønh trong nhöõng ñieàu kieän cuûa saéc leänh
noùi treân, toân giaùo trôû thaønh coâng vieäc rieâng cuûa moãi
coâng daân. Vaán ñeà töï do löông taâm nhö Lenine noùi, khoâng
coù nghóa laø moät söï “kyù keát hoøa bình” vôùi toân giaùo.
Lenine nhieàu laàn chæ thò cho caùc cô quan tuyeân truyeàn, coå
ñoäng vaø baùo chí cuûa Ñaûng, phaûi tuyeân truyeàn chuû nghóa
Marx veà toân giaùo, vì vieäc tuyeân truyeàn ñoù laø cuoäc ñaáu
tranh ñeå phoå bieán theá giôùi quan cuûa Ñaûng trong quaàn
chuùng. Trong chuû nghóa xaõ hoäi, chuû nghóa coäng saûn, toân
giaùo moät maët ñöôïc chính thöïc teá cuoäc soáng khaéc phuïc,
maët khaùc, quaù trình tuyeân truyeàn chuû nghóa Marx thuùc
ñaåy theâm söï tieâu vong cuûa caùc taøn dö toân giaùo, goùp
phaàn vaøo söï thaønh coâng cuûa quaù trình xaây döïng xaõ hoäi
môùi.
II. 6. Veà giaùo hoäi vaø giôùi giaùo só
Toân giaùo, vôùi tính caùch laø moät hieän töôïng xaõ hoäi
khoâng nhöõng chæ laø toång theå caùc bieåu töôïng, maø cuõng
coøn coù heä thoáng caùc toå chöùc vaø giôùi giaùo só cuûa noù.
Khi phaân tích vai troø cuûa giaùo hoäi, tröôùc heát caàn phaûi
thaáy baûn chaát phaûn ñoäng cuûa heä tö töôûng ñöôïc giaùo
hoäi tuyeân truyeàn, phoå bieán.

36
 Trong lòch söû, moïi toân giaùo ñeàu laø phaûn ñoäng, nhöng
khoâng phaûi moïi giaùo hoäi ñeàu coù chung moät vai troø chính
trò trong moät tình hình chính trò naøo ñoù. Lenine cho raèng, ñoái
vôùi caùc toå chöùc toân giaùo vaø hoaït ñoäng cuûa caùc toân
giaùo ñoù caàn phaûi coù caùch nhìn bieän chöùng, cuï theå. Veà
giaùo hoäi, trong baøi “Töø ñôøi soáng kinh teá cuûa nöôùc Nga”
vaø thö “Göûi baàn noâng”, Lenine vaïch ra raèng, giaùo hoäi
thoáng trò thuoäc vaøo giai caáp höõu saûn vôùi nhöõng ñaëc
quyeàn, ñaëc lôïi cuûa noù.
Ñoái vôùi giaùo só noùi chung, Lenine khaúng ñònh vai troø
cuûa hoï beân caïnh ñao phuû trong vieäc phuïc vuï giai caáp boùc
loät. Tuy nhieân, Lenine cuõng nhaán maïnh ñeán giôùi giaùo só
soáng ôû noâng thoân, cho raèng do ñòa vò kinh teá, chính trò
cuûa hoï, hoï vaãn coù theå ñöùng veà phía noâng daân ñaáu tranh
choáng laïi ñòa chuû. Maët khaùc, thöïc teá lòch söû cuõng chöùng
minh moät soá caù nhaân giaùo só coù ñòa vò trong giaùo hoäi,
cuõng coù theå ñöùng veà phía quaàn chuùng. Lenine ñaõ ñaùnh
giaù cao vai troø cuûa giaùo só T. Khvinskij ôû Ñu-ma trong vieäc
thoâng qua döï aùn veà ruoäng ñaát do “Nhoùm lao ñoäng” ñöa
ra, Ngöôøi cuõng chæ ra raèng, giôùi giaùo só töï do cuõng coù
theå uûng hoä yeâu saùch veà töï do löông taâm, vôùi vieäc taùch
giaùo hoäi ra khoûi nhaø nöôùc, taùch tröôøng hoïc ra khoûi giaùo
hoäi. Ñoái vôùi nhöõng giaùo só noùi treân, Lenine cho raèng, caàn
phaûi hôïp taùc vôùi hoï, giuùp cho hoï cuûng coá laäp tröôøng
tieán boä vaø Ngöôøi cuõng khoâng loaïi tröø khaû naêng vieäc hoï
gia nhaäp Ñaûng Xaõ hoäi daân chuû, neáu hoï thaät taâm muoán
ñaáu tranh cho lôïi ích caùch maïng; coøn neáu hoï gia nhaäp
Ñaûng chuû yeáu ñeå truyeàn baù caùc quan ñieåm toân giaùo, thì
phaûi loaïi hoï ra khoûi haøng nguõ cuûa mình. Heä tö töôûng
chieán löôïc vaø saùch löôïc chính trò gaén boù vôùi nhau chaët
cheõ, nhöng khoâng theå vì theá maø ñoàng nhaát chuùng vôùi
nhau. Saùch löôïc meàm deûo hôïp taùc vôùi caùc toå chöùc toân
giaùo, vôùi giôùi laõnh ñaïo tieán boä cuûa caùc toå chöùc ñoù
trong nhöõng nhieäm vuï cuï theå laø moät söï lieân minh hieän
thöïc. Nhöng nhö Lenine, khoâng theå vì söï lieân minh ñoù ñeå ñi
ñeán choã “laøm hoãn loaïn toå chöùc, che giaáu söï khaùc nhau veà
lôïi ích”.
III. TÖ TÖÔÛNG HOÀ CHÍ MINH VEÀ NGHIEÂN CÖÙU TOÂN
GIAÙO
III. 1. Nhöõng vaán ñeà chung

37
 Khaùc vôùi lòch söû cuûa nhieàu quoác gia, trong lòch söû Vieät
Nam khoâng coù chieán tranh giöõa caùc toân giaùo, maø laïi dieãn
ra quaù trình "ñoàng nguyeân", "ñoàng quy" cuûa caùc toân giaùo
ngoaïi nhaäp treân cô sôû tín ngöôõng vôùi toân giaùo baûn ñòa.
Ngay caû söï ñaáu tranh veà maët giaùo lyù, cuõng khoâng coù
tính saâu saéc, maø chuû yeáu laø moái quan heä giöõa toân giaùo
vaø daân toäc, giöõa caùc coäng ñoàng toân giaùo vôùi toaøn theå
coäng ñoàng daân toäc tröôùc söï an nguy cuûa Toå quoác.
Khi Kitoâ giaùo ñöôïc truyeàn baù vaøo Vieät Nam, cuøng vôùi
quaù trình xaâm löôïc cuûa chuû nghóa thöïc daân, thì môùi baét
ñaàu phaùt sinh söï xung ñoät gay gaét giöõa hai loái soáng taâm
linh, vaên hoùa khaùc bieät nhau; vaø nhaát laø söï xung ñoät
giöõa moät quoác gia daân toäc ñang coù nguy cô bò maát ñoäc
laäp, vôùi moät giaùo hoäi ñang ra söùc caáu keát vôùi boïn thöïc
daân xaâm löôïc ñeå thoân tính nöôùc ta.
Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ nghieân cöùu toân giaùo töø raát
sôùm, coù theå phaân quan ñieåm cuûa Nguyeãn AÙi Quoác - Hoà
Chí Minh veà vaán ñeà toân giaùo thaønh hai thôøi kyø: thôøi kyø
Vieät Nam coøn laø moät daân toäc maát nöôùc vaø thôøi kyø
nöôùc Vieät Nam Daân chuû coäng hoøa ra ñôøi. Caùi chung giöõa
hai thôøi kyø laø moái quan heä giöõa toân giaùo vaø daân toäc,
caùi rieâng, caùi khaùc bieät, laø nhieäm vuï cuûa caùch maïng
trong moãi thôøi kyø.
Vaãn moät con ngöôøi aáy, nhöng khi Nguyeãn AÙi Quoác vieát
veà Chuû nghóa giaùo hoäi (trong taùc phaåm Baûn aùn cheá ñoä
thöùc daân Phaùp), laø nhaèm vaïch traàn söï caáu keát toäi loãi
giöõa Giaùo hoäi Kitoâ vôùi boïn thöïc daân xaâm löôïc ñeå cöôùp
nöôùc ta, boùc loät nhaân daân ta, baát keå löông, giaùo. Caùc
ñoaøn truyeàn giaùo laø nhöõng keû nhaân danh Chuùa ñeå ñoàng
loõa, tham gia moät caùch tích cöïc, thaäm chí coù khi coøn haêng
haùi hôn, vaøo vieäc thieát laäp söï thoáng trò cuûa chuû nghóa
thöïc daân, vô veùt cöôùp boùc taøi saûn, nhaát laø ruoäng ñaát
laøm giaøu cho Giaùo hoäi vaø cho moät soá caù nhaân. "Caùc söù
giaû" cuûa Chuùa, ñaõ khoâng chuøn tay tröôùc baát cöù haønh vi
daõ man naøo. Nguyeãn AÙi Quoác ñaõ vieát: "Ñaây laø nhöõng
haønh ñoäng phuùc aâm maø caùc "cha nhaø ta" noã löïc laøm
haøng ngaøy vaø bao giôø cuõng nhaân danh Chuùa".
Sau Caùch maïng thaùng Taùm naêm 1945, ngay trong phieân
hoïp ñaàu tieân cuûa Chính phuû nöôùc Vieät Nam Daân chuû
coäng hoøa, ngaøy 3-9-1945, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ ñeà

38
nghò Chính phuû tuyeân boá töï do tín ngöôõng vaø löông giaùo
ñoaøn keát, coi ñoù laø moät trong saùu nhieäm vuï cuûa Nhaø
nöôùc; tieáp ñoù, ngaøy 23-9-1945, ñaõ coâng boá Saéc leänh veà
töï do tín ngöôõng.
Trong nhöõng laàn gaëp gôõ caùc ñaïi bieåu cuûa caùc toân
giaùo, Chuû tòch Hoà Chí Minh thöôøng noùi: daân toäc coù ñöôïc
giaûi phoùng thì toân giaùo môùi ñöôïc giaûi phoùng. Nöôùc
khoâng ñoäc laäp, thì toân giaùo khoâng ñöôïc töï do, neân chuùng
ta phaûi laøm cho nöôùc ñöôïc ñoäc laäp ñaõ.
Qua ñoù ta thaáy trong tö töôûng cuûa Chuû tòch Hoà Chí
Minh, vaän meänh, tieàn ñoà cuûa daân toäc vaø cuûa toân giaùo
gaén lieàn vôùi nhau. Löông, giaùo vaø nhöõng tín ñoà thuoäc caùc
toân giaùo khaùc nhau, ñeàu laø nhöõng ngöôøi con cuûa moät
daân toäc, ñeàu coù nghóa vuï, boån phaän nhö nhau vôùi daân
toäc. Ñeå ñoaøn keát ñöôïc vôùi nhau trong coäng ñoàng daân
toäc, thì phaûi thöïc hieän ñaày ñuû quyeàn töï do tín ngöôõng.
Laø kieán truùc sö vaø laø linh hoàn cuûa khoái ñaïi ñoaøn keát
daân toäc, Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ xaây döïng söï thoáng
nhaát, ñoaøn keát vöõng chaéc cuûa daân toäc; bao goàm söï
ñoaøn keát cuûa caùc giai caáp, taàng lôùp xaõ hoäi, söï ñoaøn
keát giöõa daân toäc Kinh vôùi caùc daân toäc thieåu soá, söï
ñoaøn keát giöõa nhöõng ngöôøi theo ñaïo vaø nhöõng ngöôøi
khoâng theo ñaïo. Chuû tòch Hoà Chí Minh, thaám nhuaàn cô sôû
pheâ phaùn toân giaùo cuûa Marx: "Con ngöôøi taïo ra toân giaùo.
Con ngöôøi chính laø theá giôùi cuûa nhöõng con ngöôøi, laø nhaø
nöôùc, laø xaõ hoäi. Nhaø nöôùc aáy, xaõ hoäi aáy saûn sinh ra
toân giaùo".
Nhaø nöôùc môùi ra ñôøi vaø phaùt trieån trong quaù trình
caùch maïng, luoân toân troïng töï do tín ngöôõng, töùc laø toân
troïng nhaân daân, toân troïng nhu caàu taâm linh toân giaùo coù
ôû moät boä phaän nhaân daân, toân troïng moïi yeâu caàu veà töï
do daân chuû trong ñôøi soáng tinh thaàn - vaên hoùa cuûa xaõ
hoäi (maø tín ngöôõng, toân giaùo laø moät boä phaän trong ñoù).
Ñieàu ñoù hoaøn toaøn phuø hôïp vôùi nhaän xeùt cuûa F. Engels
veà sai laàm caáp tieán cöïc ñoan cuûa nhöõng ngöôøi theo chuû
nghóa voâ thaàn Bô-laêng-ki: hoï muoán xoùa boû thöôïng ñeá
baèng saéc leänh. Ñieàu chaéc chaén laø baèng caùch bieán chuû
nghóa voâ thaàn thaønh moät nieàm tin baét buoäc, chính ngöôøi
ta ñaõ phuïc vuï cho söï nghieäp cuûa thöôïng ñeá.
Khoâng chæ toân troïng quyeàn töï do tín ngöôõng, Chuû tòch

39
Hoà Chí Minh coøn chuû tröông chaêm lo chu ñaùo caû phaàn xaùc
vaø phaàn hoàn cuûa caùc tín ñoà toân giaùo theo phöông chaâm:
Toát ñôøi, ñeïp ñaïo, phaàn xaùc no aám, phaàn hoàn thong dong.
Taïo cho caùc tín ñoà toân giaùo tìm thaáy söï keát hôïp haøi hoøa
giöõa boån phaän tröôùc Chuùa vaø nghóa vuï coâng daân vôùi Toå
quoác, baèng phöông chaâm: Soáng phuùc aâm trong loøng daân
toäc; Theå hieän ñaïo phaùp, höôùng veà daân toäc.
Ñieàu caàn löu yù laø moät soá thieáu soùt, sai laàm tröôùc
ñaây trong chính saùch toân giaùo cuûa chuùng ta, ngoaøi nguyeân
nhaân chöa thaáu suoát ñaày ñuû tö töôûng Hoà Chí Minh veà toân
giaùo, coøn baét nguoàn töø quan ñieåm veà moät söï quaù ñoä
tröïc tieáp, nhanh choùng leân moät chuû nghóa xaõ hoäi "thuaàn
khieát", töø caên beänh quan lieâu cuûa nhöõng ngöôøi laõnh ñaïo
caùc caáp.
Tín ngöôõng, toân giaùo töø caùch hieåu Maùcxít, laø söï phaûn
aùnh hö aûo cuûa theá giôùi hieän thöïc; vì vaäy, söï giaûi quyeát
caên baûn, taän goác vaán ñeà toân giaùo, chính ôû choã caûi taïo
moät caùch caên baûn xaõ hoäi, laøm cho nguoàn goác saûn sinh
ra toân giaùo khoâng coøn nöõa, khoâng coøn laøm naûy sinh ôû
con ngöôøi nhu caàu ñeå phaûn aùnh hö aûo; dó nhieân, ñaây
coøn laø caû moät quaù trình phaùt trieån raát laâu daøi cuûa xaõ
hoäi.
Chuû tòch Hoà Chí Minh ñaõ noùi moät caùch giaûn dò, veà söï
töông ñoàng trong muïc tieâu toái haäu cuûa toân giaùo vaø caùch
maïng:
- Giaûi phoùng nhaân daân khoûi ñoùi reùt vaø khoûi doát;
- Ñem laïi cho nhaân daân töï do soáng, töï do tín ngöôõng;
- Baûo veä neàn ñoäc laäp cuûa toå quoác.
Cuõng theo chieàu höôùng tö töôûng ñoù, trong baøi Möøng
ngaøy Chuùa giaùng sinh (1953), Chuû tòch Hoà Chí Minh vieát:
"Ñoàng baøo ta, löông cuõng nhö giaùo, ñoaøn keát khaùng chieán,
uûng hoä chính saùch ruoäng ñaát, thöïc hieän ngöôøi caøy coù
ruoäng, töùc laø laøm ñuùng lôøi daïy cuûa Chuùa Gieâ-su"11.
Leânin, ñaõ töøng phaûi giaûi ñaùp caâu hoûi: Moät linh muïc
coù theå trôû thaønh ñaûng vieân cuûa Ñaûng Daân chuû xaõ hoäi
Nga khoâng?
Trong moät lôùp chænh huaán cuûa caùc nhaân só vaø tri
11
Hoà Chí Minh, Veà vaán ñeà toân giaùo tín ngöôõng..., sñd, tr. 60.

40
thöùc, coù ngöôøi hoûi: Moät ngöôøi Coâng giaùo coù theå vaøo
Ñaûng Lao ñoäng khoâng? Hoà Chuû tòch noùi: "Coù, ngöôøi Coâng
giaùo naøo cuõng vaøo ñöôïc, mieãn laø trung thaønh, haêng haùi
laøm nhieäm vuï, giöõ ñuùng kyû luaät cuûa Ñaûng. Nöôùc ta kinh
teá laïc haäu, kyõ thuaät keùm, toân giaùo laø duy taâm, coäng
saûn laø duy vaät, nhöng trong ñieàu kieän hieän taïi, ngöôøi theo
ñaïo vaãn vaøo Ñaûng ñöôïc"12.
Chuû tòch Hoà Chí Minh khoâng chæ daønh rieâng maáy chöõ
Caàn, Kieäm, Lieâm, Chính ñeå noùi tôùi ñaûng vieân, caùn boä,
vieân chöùc, maø caû vôùi nhöõng chöùc saéc cuûa Giaùo hoäi
Coâng giaùo. Trong ñieän vaên cuûa Ngöôøi göûi Linh muïc Leâ
Vaên Yeân (Giaùo phaän Baéc Ninh) coù ñoaïn vieát: "Ngaøi ñaõ
luoân luoân ra söùc cuûng coá tinh thaàn ñaïi ñoaøn keát giöõa
ñoàng baøo löông vaø giaùo. Ngaøi luoân luoân quan taâm chaêm
soùc caùc anh em thöông binh. Ngaøi laïi khoâng nhaän löông, phuï
caáp. Nhö theá laø Ngaøi ñaõ neâu cao caùc göông Caàn, Kieäm,
Lieâm, Chính cho moïi ngöôøi"13
Trong lôøi ñieáu cuï Phaïm Baù Tröïc, Phoù Tröôûng Ban
Thöôøng tröïc Quoác hoäi, Chuû tòch Hoà Chí Minh vieát: "Trong
moïi vieäc, Cuï ñaõ keát hôïp ñaïo ñöùc baùc aùi theo lôøi Chuùa
daïy, vôùi tinh thaàn noàng naøn yeâu nöôùc cuûa ngöôøi ñaïi
bieåu chaân chính cho nhaân daân Vieät Nam"14.
ÔÛ ñaây, ta nhaän thaáy söï khoaùng ñaït cuûa moät taàm
nhìn vaên hoùa hieåu thaáu ñaùo söï giao thoa giöõa caùc giaù trò
ñaïo ñöùc - vaên hoùa khaùc nhau.
Töø taàm nhìn ñoù, Chuû tòch Hoà Chí Minh luoân chuù yù uoán
naén caùc khuyeát ñieåm cuûa caùn boä, trong Thö göûi caùc
ñoàng chí ôû Trung boä, Ngöôøi vieát: "Tö töôûng heïp hoøi thì
haønh ñoäng cuõng heïp hoøi. Tö töôûng heïp hoøi thì nhieàu thuø
ít baïn (nhö vaán ñeà toân giaùo). Ngöôøi maø heïp hoøi thì ít keû
giuùp. Ñoaøn theå heïp hoøi thì khoâng phaùt trieån"15.
Trong Baùo caùo taïi Hoäi nghò Trung öông laàn thöù 3, khoùa
II, khi noùi veà söï hoaøi nghi cuûa moät soá giaùo daân ñoái vôùi
chính saùch cuûa Ñaûng vaø Chính phuû, Ngöôøi chæ ra: "Ñoù laø
ñòch duøng chính saùch chia reõ, song moät phaàn cuõng vì
chuùng ta chöa coù chính saùch thích hôïp ñeå vaän ñoäng ñoàng
baøo Coâng giaùo. Ñoàng thôøi, vì caùn boä ta keùm, coù nôi ñaõ
12
Hoà Chí Minh, Veà vaán ñeà toân giaùo tín ngöôõng..., sñd, tr. 162.
13
Hoà Chí Minh, Veà vaán ñeà toân giaùo tín ngöôõng..., sñd, tr. 169.
14
Hoà Chí Minh, Veà vaán ñeà toân giaùo tín ngöôõng..., sñd, tr. 237.
15
Hoà Chí Minh, Veà vaán ñeà toân giaùo tín ngöôõng..., sñd, tr. 147.

41
coù haønh ñoäng loá laêng, phaïm ñeán tín ngöôõng vaø quyeàn
lôïi cuûa ñoàng baøo toân giaùo".
Taïi Hoäi nghò caùn boä Lieân hieäp Phuï nöõ toaøn quoác, Hoà
Chuû tòch noùi: "Thöôøng caùn boä coù thaønh kieán raèng, ñoàng
baøo Coâng giaùo laø laïc haäu, laø khoù vaän ñoäng. Noùi vaäy
laø sai". Roài Ngöôøi keå veà taám göông cuûa ñoàng chí Lyù An,
gioûi laøm coâng taùc vaän ñoäng quaàn chuùng trong moät thoân
Coâng giaùo ôû Thanh Hoùa. Hoâm leã Giaùng sinh, ñoàng baøo
môøi ñoàng chí leân ngoài ngang haøng vôùi cha, hoï noùi: "Cha laø
cha tinh thaàn, anh An laø cha vaät chaát cuûa chuùng toâi". "Noùi
toùm laïi, ñoàng baøo thieåu soá hay ña soá, löông hay giaùo, caùn
boä bieát laøm thì ñeàu vaän ñoäng ñöôïc"16.
Söï ñoái xöû bình ñaúng, toân troïng quyeàn laøm chuû cuûa
ñoàng baøo coù ñaïo, coøn theå hieän ôû choã, Hoà Chí Minh yeâu
caàu khuyeán khích hoï giuùp ñôõ caùn boä söûa chöõa sai laàm,
khuyeát ñieåm: "Haõy ra söùc giuùp ñôõ caùn boä haêng haùi
thöïc hieän moïi coâng taùc cuûa Chính phuû, chaáp haønh ñuùng
chính saùch toân troïng töï do tín ngöôõng". "Toâi toû loøng khen
ngôïi caùc giaùo só vaø ñoàng baøo, ñaõ thaân aùi giuùp caùn boä
söûa chöõa sai laàm, thöïc hieän ñuùng chính saùch toân troïng töï
do tín ngöôõng cuûa Chính phuû, nhö theá laø ñaõ laøm theo lôøi
phaùn truyeàn cuûa Chuùa Kitoâ: "Hôõi anh em, khi coù ai maéc sai
laàm, anh em haõy dòu daøng giuùp anh em aáy söûa chöõa".
"Soáng phuùc aâm trong loøng daân toäc", "Theå hieän Ñaïo
phaùp, höôùng veà Daân toäc, vì Ñaïo phaùp, Daân toäc vaø Chuû
nghóa xaõ hoäi", nhöõng tieáng noùi ñoàng voïng ñoù töø phía
caùc toân giaùo, ñaõ chöùng minh raèng, tö töôûng Hoà Chí Minh
veà toân giaùo ñaõ thöïc söï khai hoa keát quaû.
Trong dòp veà nöôùc döï Ñaïi hoäi Phaät giaùo toaøn quoác laàn
thöù IV, Hoøa thöôïng Thích Thieän Chaâu, Tieán só trieát hoïc,
Tieán só vaên hoïc vaø khoa hoïc nhaân vaên, Truï trì Truùc Laâm
Thieàn vieän ôû Pari; khi traû lôøi phoûng vaán, ñaõ noùi ñaày
xuùc ñoäng vaø töï haøo: "Toâi khoâng luùc naøo queân mình laø
ngöôøi Vieät Nam... Coù theå noùi, Vieät Nam ta coù vua Buït Traàn
Nhaân Toâng, thoáng nhaát caùc heä phaùi trong nöôùc... Trong
toâi, Baùc Hoà laø Boà taùt, laø vò La haùn, bôûi Ngöôøi ñaõ daønh
taát caû cho moïi ngöôøi, khoâng giöõ gì cho rieâng mình caû.
Cuoäc ñôøi vaø söï nghieäp cuûa Baùc Hoà nhö ñoùa sen giöõa
röøng hoa daân toäc Vieät Nam, hoäi tuï ñöùc taøi cuûa ñaát
16
Hoà Chí Minh, Veà vaán ñeà toân giaùo tín ngöôõng..., sñd, tr. 45.

42
nöôùc"17.
Trong doøng tín ngöôõng truyeàn thoáng cuûa daân toäc, toân
thôø nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi ñaát nöôùc vaø nhaân daân
cho ñeán nay; ôû nhieàu ñòa phöông, nhaân daân ñaõ xaây döïng
treân 70 ñeàn thôø Chuû tòch Hoà Chí Minh, caùc ñeàn thôø naøy
laøm saâu ñaäm theâm hình aûnh cuûa Ngöôøi trong ñôøi soáng
taâm linh cuûa ngöôøi Vieät Nam.
III. 2. Tö töôûng Hoà Chí Minh veà nghieân cöùu toân giaùo
Nghieân cöùu tö töôûng Hoà Chí Minh veà vaán ñeà toân giaùo,
laø moät yeâu caàu quan troïng ñoái vôùi taát caû chuùng ta, ñeå
coù theå toång keát vieäc thöïc hieän Nghò quyeát 24/NQTW cuûa
Boä Chính trò ôû quan ñieåm, tö töôûng, qua ñoù laøm toát coâng
taùc toân giaùo trong tình hình môùi.
Hoà Chí Minh ñaõ vaän duïng phöông phaùp luaän Maùcxít, di
saûn tö töôûng cuûa Marx, Engels, Lenine veà vaán ñeà toân giaùo
ñeå giaûi quyeát vaán ñeà moät caùch saùng taïo, ñuùng ñaén,
phuø hôïp vôùi moâi tröôøng lòch söû - vaên hoùa (bao goàm caû
tín ngöôõng, toân giaùo) vaø nhieäm vuï cuûa caùch maïng Vieät
Nam.
Marx vaø Engels, ñaõ vaïch ra nhöõng ñieàu phi lyù, nguïy taïo
cuûa thaàn hoïc Cô ñoác giaùo. Ñeå laøm ñöôïc ñieàu ñoù, Marx
vaø Engels, ñaõ phaûi ñi saâu vaøo nhöõng vaán ñeà lòch söû Cô
ñoác giaùo, moái quan heä giöõa thaàn hoïc vaø Cô ñoác giaùo vaø
caùc traøo löu trieát hoïc.
Khaùc vôùi Marx, Engels, Lenine, Chuû tòch Hoà Chí Minh
khoâng ñaáu tranh tröïc dieän vôùi thaàn hoïc, Cô ñoác giaùo, vôùi
giaùo lyù cuûa ñaïo Phaät, maø thöôøng xuyeân nhaán maïnh söï
thoáng nhaát giöõa caùc toân giaùo vôùi chuû nghóa Maùc, vôùi
chuû nghóa xaõ hoäi, vôùi khaùng chieán cuûa nhaân daân veà
muïc tieâu, khaùt voïng ñaáu tranh cho quyeàn lôïi cuûa taàng lôùp
nhaân daân bò aùp böùc. Vaán ñeà ñoaøn keát löông, giaùo laø
moät boä phaän quan troïng trong chính saùch ñaïi ñoaøn keát
daân toäc. Muoán ñoaøn keát löông, giaùo thì ngoaøi caùc chuû
tröông, chính saùch veà chính trò, kinh teá, xaõ hoäi phaûi ñoái xöû
coâng baèng vaø thöïc hieän chính saùch toân troïng töï do tín
ngöôõng.
Chuùng ta chöa coù ñieàu kieän ñeå tìm hieåu laø Hoà Chí
Minh coù dòp ñoïc tröôùc taùc cuûa Marx, Engels, Lenine veà vaán
17
Baùo Nhaân daân ngaøy 22-11-1997, tr. 4.

43
ñeà toân giaùo hay chöa, nhaát laø baøi "Veà ñaïo Cô ñoác giaùo
sô kyø" cuûa Engels. Nhöng, nhieàu quan ñieåm cuûa Hoà Chí Minh
chính laø xuaát phaùt töø toân giaùo sô kyø, theå hieän nguyeän
voïng giaûi thoaùt khoûi noâ dòch vaø aùp böùc cuûa quaàn
chuùng noâ leä cuøng khoå:
"Chuùa Gie-su daïy: Ñaïo ñöùc laø baùc aùi;
Phaät Thích Ca daïy: Ñaïo ñöùc laø töø bi;
Khoång Töû daïy: Ñaïo ñöùc laø nhaân nghóa"18.
Tö töôûng Hoà Chí Minh, ñöôïc theå hieän roõ trong ñoaïn vaên
noåi tieáng maø chuùng ta ñaõ bieát: "Khoång Töû, Gieâ-su, Marx,
Toân Daät Tieân chaúng coù nhöõng ñieåm chung ñoù sao? Hoï
ñeàu möu haïnh phuùc cho loaøi ngöôøi, möu phuùc lôïi cho xaõ
hoäi... Toâi coá gaéng laøm ngöôøi hoïc troø nhoû cuûa caùc vò
aáy"19.
Chuùng ta ñeàu bieát, chuû nghóa xaõ hoäi khoâng töôûng laø
nguoàn goác cuûa chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc. Töø söï tieáp thu,
keá thöøa coù choïn loïc, chuùng ta coù theå noùi raèng, lyù töôûng
coäng saûn chuû nghóa, ñaõ tieáp nhaän nhöõng giaù trò nhaân
baûn, ñaïo ñöùc cuûa tín ngöôõng, toân giaùo vaø baèng trieát hoïc
duy vaät bieän chöùng vaø duy vaät lòch söû, ñaõ chæ ra cô sôû
cuûa nhöõng khaùt voïng, öôùc mô ñöôïc baøy toû trong toân
giaùo. Töø ñoù chæ ra nhöõng phöông phaùp ñeå thöïc hieän
nguyeän voïng, öôùc mô ngay trong cuoäc soáng traàn gian cuûa
con ngöôøi. Moät cuoäc caùch maïng thöïc söï ñaõ dieãn ra, nhöng
ñaây laø moät söï vöôn leân, chöù khoâng phaûi laø moät söï huyû
dieät thoâ baïo.
Töø caùch nhìn ñoù, Chuû tòch Hoà Chí Minh cho raèng, cuoäc
chieán ñaáu vì ñoäc laäp töï do cuûa daân toäc, xaây döïng chuû
nghóa xaõ hoäi ñöôïc chuû tröông vaø thöïc hieän töø quan ñieåm,
laäp tröôøng cuûa chuû nghóa Marx, cuõng phuø hôïp vôùi nhöõng
lôøi daïy cuûa Chuùa Gieâsu vaø ñöùc Phaät.
III. 3. Tö töôûng Hoà Chí Minh
veà nghieân cöùu chính trò, vaên hoùa vôùi toân giaùo
Hoà Chí Minh ñaõ keát hôïp söï tieáp caän chính trò vôùi söï
tieáp caän vaên hoùa trong vaán ñeà tín ngöôõng toân giaùo.
Chính trò laø ñaët vaán ñeà tín ngöôõng toân giaùo trong cuoäc
ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp, töï do cuûa daân toäc, laø moái quan
18
Baùo Nhaân daân, ngaøy 14-6-1951.
19
Hoà Chí Minh, Veà vaán ñeà toân giaùo tín ngöôõng..., sñd, tr. 152.

44
heä giöõa nhaø nöôùc vôùi tín ngöôõng toân giaùo. Ñieàu chuù yù
ôû ñaây laø söï tieáp caän chính trò ñöôïc phaân bieät roõ trong hai
thôøi kyø lòch söû khaùc nhau vôùi caùi moác laø söï ra ñôøi cuûa
nöôùc Vieät Nam Daân chuû Coäng hoøa. Thaønh coâng lôùn veà
maët chính trò, laø ñaõ xaây döïng ñöôïc khoái ñaïi ñoaøn keát
daân toäc, laøm thay ñoåi moät caùch caên baûn boä maët chính
trò cuûa caùc toân giaùo, trong söï phaùt trieån chung cuûa neàn
kinh teá ñaát nöôùc, xoay quanh vaán ñeà Daân toäc - Chuû nghóa
xaõ hoäi - Toân giaùo.
Söï tieáp caän vaên hoùa ôû Hoà Chí Minh, theå hieän ñoäc
ñaùo trong vieäc chæ ra caùi chung trong tính nhaân baûn, tính
ñaïo ñöùc cuûa caùc toân giaùo, voán laø di saûn quyù baùu cuûa
caùc toân giaùo töø khôûi nguyeân sô kyø.
Taàm cao vaên hoùa, caùch tieáp caän vaên hoùa ñaõ laøm cho
Hoà Chí Minh thöïc hieän moät caùch töï nhieân, sinh ñoäng vieäc
toân troïng töï do tín ngöôõng vaø ñoaøn keát löông, giaùo. Cuõng
qua ñoù, Ngöôøi theå heän ñôøi soáng taâm linh cuûa rieâng mình.
Caùch tieáp caän vaên hoùa tìm, thaáy caùi chung giöõa toân
giaùo vaø caùch maïng, khoâng heà laø moät söï mô hoà, laãn loän
veà ranh giôùi chính trò. Hoà Chí Minh phaân bieät moät caùch
raïch roøi ñôøi soáng taâm linh chaân chính vôùi vieäc lôïi duïng tín
ngöôõng toân giaùo ñeå phaûn boäi daân toäc. Ñoäi loát toân giaùo
maø laøm tay sai baùn nöôùc cho giaëc, ñoù laø Vieät gian, laø
giaùo gian: "Nhöõng ngöôøi coâng giaùo Vieät Nam theo Phaùp vaø
buø nhìn laøm haïi ñoàng baøo, chaúng nhöõng laø Vieät gian maø
cuõng laø giaùo gian. Coøn nhöõng ñoàng baøo Coâng giaùo
khaùng chieán môùi laø tín ñoà chaân chính cuûa ñöùc Chuùa, vaø
nhöõng ñoàng baøo aáy thaät söï phuïng söï ñöùc Chuùa, phuïng
söï Toå quoác"20.
Hoà Chí Minh cuõng khoâng vì toân troïng töï do tín ngöôõng
maø ñeå maëc vieäc duy trì meâ tín vaø huû tuïc. Trong taùc
phaåm Ñôøi soáng môùi (1947), Ngöôøi chuù troïng vieäc xoùa boû
meâ tín, huû tuïc vôùi phöông chaâm laáy caùi toát, boû caùi xaáu,
"daàn daàn noùi cho ngöôøi ta hieåu ñeå ngöôøi ta vui loøng laøm,
chöù khoâng ñöôïc eùp ngöôøi ta"21.
Phöông chaâm Toát ñôøi, ñeïp ñaïo laø moät caùch noùi hay vaø
giaûn dò veà moät cuoäc soáng xaõ hoäi vaø taâm linh laønh maïnh

20
Hoà Chí Minh, Veà vaán ñeà toân giaùo tín ngöôõng..., sñd, tr. 20.
21
Hoà Chí Minh, Veà vaán ñeà toân giaùo tín ngöôõng..., sñd, tr. 27.

45
maø chuùng ta caàn xaây döïng.
Tín ngöôõng toân giaùo laø moät boä phaän cuûa ñôøi soáng
vaên hoùa, chöùa ñöïng trong noù nhieàu ñieàu phi vaên hoùa vaø
phaûn vaên hoùa. Ñeå phaùt huy söï ñoùng goùp tích cöïc cuûa tín
ngöôõng, toân giaùo vaøo ñôøi soáng vaên hoùa taâm linh chung
cuûa daân toäc, caàn laøm trong saïch ñôøi soáng tín ngöôõng,
toân giaùo caû veà maët chính trò vaên hoùa.
Caàn thanh toaùn trieät ñeå di saûn coøn laïi cuûa chuû nghóa
giaùo ñieàu, nhöng cuõng caàn ñeà phoøng thaùi ñoä höõu
khuynh, buoâng troâi, ñeå maëc cho meâ tín, huû tuïc phaùt trieån
moät caùch töï phaùt, böøa baõi.
Phong caùch tö duy, phöông phaùp tö töôûng saùng taïo cuûa
Hoà Chí Minh ñaõ ñeå laïi cho chuùng ta nhöõng trang saùch vöøa
dung dò vöøa sinh ñoäng. Hoà Chí Minh khoâng cheùp laïi caâu
chöõ maø töï tìm ra caùch noùi, caùch laøm cuûa mình, vôùi nhieàu
ñieåm khaùc bieät, thaäm chí coù khi töôûng chöøng nhö ngöôïc
laïi vôùi nhöõng nhaø saùng laäp chuû nghóa Maùc-Leânin, nhöng
aån daáu ñaèng sau söï khaùc bieät ñoù laø söï thoáng nhaát giöõa
Marx, Engels, Lenine, Hoà Chí Minh veà pheùp bieän chöùng duy
vaät Maùcxít.
Ñeå laïi cho ñôøi sau nhöõng trang saùch quyù laø ñieàu coù
yù nghóa lôùn, nhöng quan troïng nhaát, laø söï thaønh coâng cuûa
chính saùch ñoaøn keát löông, giaùo trong chính saùch ñaïi ñoaøn
keát daân toäc, maø Hoà Chí Minh laø nhaø kieán truùc.
Thaønh coâng ñoù chöùng toû raèng, tö töôûng Hoà Chí Minh
laø ñuùng ñaén, söï ñuùng ñaén cuûa Hoà Chí Minh, ñoàng thôøi
cuõng chöùng minh cho söï ñuùng ñaén cuûa chuû nghóa Marx,
cuûa Pheùp bieän chöùng duy vaät Maùcxít ñaõ ñöôïc Hoà Chí Minh
vaän duïng moät caùch saùng taïo. Coù theå noùi raèng, chính
saùch toân giaùo laø moät trong nhöõng lónh vöïc maø phong
caùch tö duy ñoäc laäp, saùng taïo cuûa Hoà Chí Minh ñöôïc theå
hieän roõ neùt nhaát.
IV. KEÁT LUAÄN
Moät trong nhöõng neùt noåi baät nhaát cuûa heä tö töôûng
Marx-Lenine vaø Hoà Chí Minh, laø tính chaát duy vaät trieät ñeå.
Vieäc tuyeân truyeàn chuû nghóa Marx-Lenine vaø tö töôûng Hoà
Chí Minh, laø moät trong nhöõng bieän phaùp quan troïng ñeå xaây
döïng con ngöôøi môùi, laø moät maët khoâng theå taùch rôøi ñaáu
tranh töû töôûng. Söï hình thaønh con ngöôøi môùi, ñoøi hoûi phaûi

46
xoùa boû tö töôûng toân giaùo trong yù thöùc cuûa con ngöôøi vaø
vieäc xoùa boû nhöõng tö töôûng ñoù laø moät trong nhöõng
nhieäm vuï raát thöïc tieãn giuùp cho vieäc xaây döïng xaõ hoäi
môùi. Chính vì theá, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc ta khoâng meät moûi
tuaân theo lôøi daïy cuûa Marx, Lenine, Hoà Chí Minh vaø vieäc
ñaáu tranh choáng laïi “loaïi röôïu maïnh tinh thaàn”, choáng laïi
moïi lyù thuyeát huyeàn bí vaø chuû nghóa thaày tu döôùi moïi
daïng vaø moïi hình thöùc cuûa noù. Luoân luoân chuù yù ñeán
vieäc giaùo duïc, nghieân cöùu toân giaùo döôùi goùc ñoä xaõ hoäi
hoïc theo tinh thaàn chuû nghóa Marx-Lenine vaø tö töôûng Hoà Chí
Minh trong coâng taùc tö töôûng.

47
 Chöông III
QUAÙ TRÌNH HÌNH THAØNH
VAØ PHAÙT TRIEÅN CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO

Söï hình thaønh xaõ hoäi hoïc toân giaùo coù theå chia thaønh
hai giai ñoaïn chính: giai ñoaïn tröôùc khi xaõ hoäi hoïc toân giaùo
hình thaønh nhö moät ngaønh khoa hoïc ñoäc laäp, tieáp theo laø
giai ñoaïn xaõ hoäi hoïc toân giaùo trôû thaønh moät ngaønh khoa
hoïc ñoäc laäp.
I. NHÖÕNG NGHIEÂN CÖÙU TOÂN GIAÙO TRÖÔÙC KHI XAÕ
HOÄI HOÏC
TOÂN GIAÙO TRÔÛ THAØNH MOÄT NGAØNH KHOA HOÏC
ÑOÄC LAÄP
Xaõ hoäi hoïc toân giaùo laø moät ngaønh khoa hoïc coøn raát
môùi, song nhöõng nghieân cöùu veà caùc vaán ñeà coù lieân quan
ñeán toân giaùo ôû nhöõng goùc ñoä khaùc nhau laïi xuaát hieän
raát sôùm trong lòch söû phaùt trieån xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Bôûi
leõ, toân giaùo ñaõ xuaát hieän töø buoåi bình minh cuûa loaøi
ngöôøi.
Nhö baát kyø moät thöïc theå khaùch quan naøo khaùc, toân
giaùo ñöôïc bieåu hieän vaø thay ñoåi theo quaù trình dieãn bieán
cuûa lòch söû toân giaùo, tuyø thuoäc vaøo hoaøn caûnh ñòa lyù,
kinh teá, xaõ hoäi, vaên hoùa cuûa töøng coäng ñoàng xaõ hoäi
vaø toân giaùo khaùc nhau. Dieãn trình cuûa toân giaùo qua lòch
söû raát phöùc taïp vöøa coù tính phaûn aùnh, vöøa coù tính phaûn
khaùng xaõ hoäi ñaõ saûn sinh vaø nuoâi döôõng toân giaùo toàn
taïi. Nhö K. Marx noùi: "Nhaø nöôùc naøo, xaõ hoäi naøo thì saûn
sinh ra toân giaùo nhö theá aáy"22. Vì theá, boä maët toân giaùo
cuûa nhaân loaïi qua thôøi gian vaø khoâng gian khoâng theå
khoâng thay ñoåi, maëc daàu, veà baûn chaát, noäi dung cô baûn
coù theå giöõ nguyeân.

22
K. Marx - F. Engels, Toaøn taäp, taäp 14, Nhaø Xuaát baûn Tieán boä, M. 1982, tr. 14.

48
 Neáu nhìn xuyeân suoát lòch söû loaøi ngöôøi, veà phöông
dieän vó moâ, ta thaáy coù nhöõng thôøi kyø coù tính chuyeån
tieáp lôùn, taùc ñoäng ñeán söï thay ñoåi toaøn dieän boä maët
xaõ hoäi con ngöôøi, töø lao ñoäng, saûn xuaát, toå chöùc xaõ
hoäi, ñeán yù thöùc heä, vaên hoùa, trong ñoù coù toân giaùo. Sau
ñaây, chuùng ta seõ tìm hieåu moät soá ñònh höôùng nghieân
cöùu toân giaùo tröôùc khi xuaát hieän xaõ hoäi hoïc toân giaùo.
- Xoâcrat (469-399 tröôùc Coâng nguyeân), nhaø trieát hoïc coå
Hy Laïp, ñaïi dieän tieâu bieåu cho tröôøng phaùi duy lyù luaän vaø
pheâ phaùn thaàn hoïc. Xoâcrat cho raèng, cuoäc soáng con ngöôøi
phaûi luoân ñöôïc kieåm chöùng. Theo Xoâcrat, khoâng toàn taïi
moät theá giôùi hö aûo treân thieân ñöôøng nhö caùc toân giaùo
vaãn ñöa ra; thaàn linh, thöôïng ñeá theo Xoâcrat, chính laø taâm
hoàn vaø söï chaáp nhaän cuûa con ngöôøi trong cuoäc soáng thöïc
taïi. Tình caûm toân giaùo, cuõng chính laø bieåu hieän cuûa ñôøi
soáng noäi taâm con ngöôøi, noù theå hieän töø nhöõng bieåu
hieän beân ngoaøi ñeán nhöõng öôùc muoán vaø tình thöông yeâu
theå hieän qua haønh ñoäng, coù yù nghóa trong ñôøi soáng.
- Boânaventura Gioâvani Phidanxa (1221-1274), ñaïi dieän cuûa
chuû nghóa kinh vieän Thieân chuùa giaùo vaø thaàn bí hoïc.
Boânaventura Gioâvani Phidanxa, phaùt trieån lyù thuyeát veà trình
ñoä chieâm ngöôõng thöôïng ñeá, coi cuoäc soáng thaønh kính vaø
thöïc haønh toân giaùo (caàu nguyeän) laø ñieàu kieän ñeå nhaän
thöùc chaân lyù, coi traïng thaùi nhaäp thaàn - moät traïng thaùi
sieâu töï nhieân, chæ coù ôû nhöõng keû ñöôïc Thöôïng ñeá ban
cho phöôùc laønh, laø trình ñoä cao nhaát ñeå nhaän thöùc chaân
lyù.
- Pascan Bledo (1623-1662), nhaø toaùn hoïc, vaät lyù hoïc
ngöôøi Phaùp, laø ngöôøi dao ñoäng giöõa chuû nghóa duy lyù vaø
chuû nghóa hoaøi nghi. OÂng laø ngöôøi ñaàu tieân aùp duïng
toaùn hoïc vaø vaät lyù hoïc vaøo nghieân cöùu kinh nghieäm toân
giaùo theo höôùng thöïc nghieäm. Vieäc khaùm phaù söï thaät ñaõ
trôû thaønh nieàm say meâ trong cuoäc soáng cuûa oâng. Khi ñi
töø theá giôùi vaät chaát beân ngoaøi ñeán theá giôùi noäi taâm,
oâng ñaõ coù ñöôïc hieåu bieát hoaøn toaøn chính xaùc veà caùc
yeáu toá taâm lyù, theo oâng, chuùng coù theå ño löôøng vaø traéc
nghieäm ñöôïc.
- Kieâckego Xeâren (1813-1855), nhaø trieát hoïc toân giaùo
Ñan Maïch, baäc tieàn boái cuûa chuû nghóa hieän sinh. Theo
Kieâckego Xeâren, trieát hoïc chaân chính chæ coù theå laø trieát

49
hoïc hieän sinh. OÂng laø ngöôøi ñaõ ñöa ra nhöõng phaùt kieán,
maø sau moät theá kyû ñaõ trôû thaønh söï buøng noå cuûa thôøi
ñaïi chuùng ta - söï sôï haõi. OÂng phaân tích khía caïnh taâm lyù
cuûa söï sôï haõi, tuyeät voïng vaø söï quyeát taâm. Ñoàng thôøi,
Kieâckego Xeâren xaùc ñònh ba phöông thöùc toàn taïi cuûa caù
nhaân (ba loaïi hình hieän sinh), thaåm myõ, ñaïo ñöùc vaø toân
giaùo. Kieâckego Xeâren laø ngöôøi ñaàu tieân xaây döïng hoïc
thuyeát toân giaùo moät caùch coù heä thoáng, hoïc thuyeát cuûa
oâng coù aûnh höôûng raát lôùn ñeán thaàn hoïc bieän chöùng
cuûa C. Baùc tô, cuõng nhö nhieàu nhaø nghieân cöùu ñaïo Tin
laønh vaø Thieân chuùa giaùo.
Toùm laïi, nhöõng nghieân cöùu toân giaùo tröôùc khi xaõ hoäi
hoïc toân giaùo trôû thaønh moät ngaønh khoa hoïc ñoäc laäp,
thöôøng theo höôùng khaùi quaùt nhöõng dieãn trình toân giaùo
qua lòch söû nhaân loaïi, qua caùc moác lôùn, qua ñoù coù theå
thaáy nhöõng thay ñoåi cô baûn veà ñôøi soáng toân giaùo noùi
chung, caùc toân giaùo noùi rieâng, cuõng nhö nhöõng khaùi nieäm
veà toân giaùo.
Nhaän ñònh treân, ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu chaáp
nhaän, bôûi nhöõng nguyeân nhaân, hay nhöõng hieän töôïng maø
con ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc, heä thoáng laïi ñöôïc, ñoøi hoûi
moät trình ñoä nhaän thöùc cao - saûn phaåm cuûa tö duy tröøu
töôïng, töông öùng vôùi moät xaõ hoäi loaøi ngöôøi töông ñoái oån
ñònh. Vaû laïi, coù xaõ hoäi môùi coù vaên hoùa, coù vaên hoùa
môùi coù toân giaùo. Toân giaùo mang tính coäng ñoàng, tính xaõ
hoäi. Ñoù laø ñieàu maø taát caû caùc hoïc giaû kinh ñieån Ñoâng,
Taây ñeàu chaáp nhaän.
II. XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO TRÔÛ THAØNH MOÄT KHOA
HOÏC ÑOÄC LAÄP
II. 1. Phaùc thaûo nieân ñaïi
Quaù trình phaùt trieån cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo, ñaõ
ñöôïc theå hieän qua nhöõng taùc phaåm kinh ñieån veà tö töôûng
xaõ hoäi hoïc töø A. Comte, H. Spencer, E. Durkheim, K. Marx, S.
Freud, F. Nietzche, M. Weber ñeán C. Darwin. Nhö vaäy, coù theå
thaáy trong moät khoaûng thôøi gian raát ngaén, töø moät traêm
ñeán moät traêm boán möôi naêm, ôû ñaây ñaõ taäp hôïp moät
soá nhaân vaät quan troïng nhaát cuûa lòch söû tö töôûng xaõ hoäi
hoïc. Tröôùc maét chuùng ta laø moät tö töôûng “chuû ñaïo” tìm
caùch xaây döïng nhöõng lyù thuyeát neàn taûng, coù theå phaân
tích baûn chaát con ngöôøi, xaõ hoäi, caùc qui luaät phaùt trieån,

50
caùc hình thöùc saûn xuaát kinh teá vaø cô sôû vöõng chaéc cuûa
caùc giaù trò, caùc cô cheá saâu xa cuûa toân giaùo vaø caùc hình
thöùc toå chöùc quyeàn löïc xaõ hoäi, chính trò. Toùm laïi, vôùi
moät khoaûng thôøi gian haïn heïp cuûa caùc lyù thuyeát pheâ
phaùn hay bieän minh ñoái vôùi traät töï xaõ hoäi hieän coù, caøng
ñi gaàn tôùi nhöõng naêm cuoái theá kyû XIX, thì ngöôøi ta caøng
caûm thaáy nhöõng trieäu chöùng khuûng hoaûng cuûa xaõ hoäi
vaø cuûa tö töôûng chuû ñaïo. Chính trong thôøi gian naøy, xaõ
hoäi hoïc toân giaùo ñaõ trôû thaønh moät ngaønh khoa hoïc ñoäc
laäp. Ñieàu naøy ñöôïc ñaùnh daáu baèng haøng loaït coâng trình
cuûa caùc nhaø kinh ñieån xaõ hoäi hoïc.
Maëc duø coøn raát nhieàu tranh luaän veà vaán ñeà xaõ hoäi
hoïc toân giaùo laø moät khoa hoïc thöïc nghieäm hay thuaàn tuyù
lyù thuyeát, nhöng ngay töø ñaàu, haàu heát caùc nhaø lyù thuyeát
xaõ hoäi hoïc ñeàu cho raèng, nhieäm vuï cuûa xaõ hoäi hoïc toân
giaùo laø phaân tích caùc quaù trình cuûa yù thöùc toân giaùo
thaønh caùc yeáu toá caáu thaønh vaø phaùt hieän ra quy luaät
veà moái lieân heä giöõa caùc yeáu toá naøy. Hoï chöa kòp kieåm
chöùng nhieàu vaán ñeà xaõ hoäi cuûa toân giaùo, nhöng ñaõ ñeà
ra caùc höôùng ñeå cho nhöõng ngöôøi keá tuïc aùp duïng caùc
khaùi nieäm xaõ hoäi hoïc vaø söï aûnh höôûng cuûa thöïc nghieäm
vaøo nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo.
Coù theå noùi, nhöõng coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc
nhaø lyù thuyeát kinh ñieån xaõ hoäi hoïc, ñaõ coù aûnh höôûng
quyeát ñònh ñeán vieäc hình thaønh xaõ hoäi hoïc toân giaùo nhö
moät khoa hoïc ñoäc laäp.
II. 2. Nghieân cöùu toân giaùo cuûa caùc nhaø kinh ñieån
xaõ hoäi hoïc
II. 2. 1. A. Comte vaø lyù thuyeát thöïc chöùng
Theo A. Comte, lòch söû caùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi tuaân theo
moät qui luaät phaùt trieån thoáng nhaát töø thaáp ñeán cao, theå
hieän qua ba giai ñoaïn:
- Giai ñoaïn thöù nhaát (töø tröôùc ñoù cho ñeán 1300), caùc
xaõ hoäi töï bieåu hieän chính baûn thaân theo nhöõng quan ñieåm
thaàn hoïc: xaõ hoäi döïa vaøo moät traät töï ñeán töø moät thöïc
theå khoâng ñònh tính, mang saéc thaùi thaàn thaùnh. Traät töï
xaõ hoäi, ñöôïc hình dung nhö moät thöù traät töï sieâu xaõ hoäi
(meùta-social). Ñoái vôùi A. Comte, laø vieäc döïa vaøo thaàn hoïc,
söï phaùt trieån cuûa con ngöôøi ñöôïc qui ñònh bôûi nhu caàu veà

51
moät söï giaûi thích thoáng nhaát vaø phoå bieán veà caùc maët
khaùc nhau cuûa ñôøi soáng con ngöôøi vaø xaõ hoäi. Theo yù
nghóa ñoù, toân giaùo (hoaëc caùc toân giaùo) ñem laïi cho
nhöõng ngöôøi soáng trong giai ñoaïn ñaàu tieân cuûa xaõ hoäi
moät söï giaûi thích hôïp lyù, thoûa maõn ñöôïc yeâu caàu cuûa
moät caùch nhìn thoáng nhaát ñoái vôùi caùc söï vaät. Giôùi haïn
cuûa giai ñoaïn ñaàu tieân aáy laø ôû choã, con ngöôøi muoán nhìn
thaáy söï coù maët cuûa thaàn thaùnh trong töï nhieân vaø xaõ
hoäi. Chính vì vaäy, A. Comte ñaõ xem thaàn hoïc nhö laø caùi hö
aûo.
- Giai ñoaïn thöù hai (töø 1300 ñeán 1800), giai ñoaïn sieâu
hình, traùi laïi ñaõ noåi baät leân ôû xu höôùng vöôït leân tính
phöùc hôïp cuûa caùi hieän thöïc baèng nhöõng thuaät ngöõ sieâu
hình, töùc laø treân cô sôû nhöõng nguyeân lyù trieát hoïc tröøu
töôïng, khoâng coøn döïa vaøo moät thöïc theå toái cao hay thaàn
thaùnh naøo nöõa. Ngöôøi ta ñi tìm moät söï giaûi thích thoáng
nhaát veà thöïc theå khoâng phaûi ôû beân ngoaøi theá giôùi, maø
laø töø nhöõng yeáu toá ñôn giaûn toàn taïi trong töï nhieân (nhö
ñaát, nöôùc, löûa, nguyeân töû...). Do ñoù maø coù quan nieäm
cho raèng, traät töï xaõ hoäi döïa vaøo traät töï töï nhieân.
- Giai ñoaïn thöù ba (töø 1800 trôû ñi), giai ñoaïn thöïc chöùng,
laø giai ñoaïn cuûa söï tieán hoùa xaõ hoäi, bò chi phoái bôûi söï
xuaát hieän cuûa tri thöùc khoa hoïc, laø caùi khaùm phaù ra caùc
qui luaät vaän haønh cuûa töï nhieân vaø xaõ hoäi qua söï quan
saùt caùc söï kieän (caùi thöïc chöùng). Khoâng coù gì bò bao phuû
nhöõng lôùp söông muø mô hoà cuûa tri thöùc toân giaùo hay sieâu
hình nöõa, moïi caùi ñeàu ñöôïc soi saùng baèng tính hôïp lyù khoa
hoïc.
A. Comte nghieân cöùu toân giaùo, khoâng phaûi nhö moät boä
maùy tinh thaàn vaø moät cô cheá xaõ hoäi voán coù. OÂng tìm
hieåu taïi sao con ngöôøi phaûi nhôø tôùi toân giaùo, ñeå ñem laïi
cho mình moät söï giaûi thích thoáng nhaát vaø thoûa maõn moät
caùch hôïp lyù caùc caáu truùc xaõ hoäi ña daïng, phöùc taïp maø
hoï ñang soáng.
Nhö vaäy, toân giaùo laø moät caáu truùc xaõ hoäi ñeå taïo ra
söï ñoàng thuaän. Moãi xaõ hoäi, gioáng nhö moãi cô theå, caàn
tìm ñöôïc moät ñieåm caân baèng chung quanh nhöõng giaù trò
ñöôïc moïi ngöôøi thöøa nhaän, nhöõng caùch hình dung veà theá
giôùi. Theo yù nghóa ñoù, A. Comte ñaõ khoâng heà boû qua ñieàu
maø sau naøy ñöôïc E. Durkheim ñi saâu nghieân cöùu: toân giaùo

52
thoûa maõn nhöõng nhu caàu saâu xa thuoäc veà nhaän thöùc vaø
öùng xöû trong con ngöôøi.
Theo quan ñieåm naøy, khi ñöùng ôû ñænh cao cuûa söï tieán
hoùa, yeâu caàu veà söï thoáng nhaát tri thöùc do khoa hoïc ñaët
ra, chaúng phaûi laø caùi gì khaùc maø laø söï bieåu hieän cao
nhaát vaø tinh vi nhaát cuûa xu höôùng ban ñaàu muoán ñi tôùi
moät nhaän thöùc thoáng nhaát veà thöïc theå maø toân giaùo ñaõ
töøng bieåu hieän. Neáu ñuùng laø ñoái vôùi A. Comte, tieán boä
khoa hoïc taát yeáu daãn tôùi moät choã keát thuùc cuûa toân
giaùo, thì cuõng ñuùng laø toân giaùo seõ “hoùa thaân laïi” vaøo
luùc noù bieán maát - ôû moät giai ñoaïn cao cuûa tinh thaàn vaø
taâm lyù con ngöôøi: khoa hoïc.
Xuaát phaùt töø nhöõng vaán ñeà nhö vaäy, A. Comte ñaõ taïo
döïng moät heä thoáng quan nieäm veà toân giaùo cuûa loaøi
ngöôøi: khoa hoïc nhö moät toân giaùo theá tuïc môùi, coù theå
ñem laïi cho con ngöôøi nhöõng giaù trò môùi veà xaõ hoäi: thöïc
theå to lôùn, baûn chaát cuûa con ngöôøi, v.v... Töø ñaây, vò giaùo
só lôùn cuûa loaøi ngöôøi chæ coù theå laø nhaø khoa hoïc, cuõng
chính laø nhaø xaõ hoäi hoïc.
Cuõng nhö nhieàu trí thöùc Phaùp cuøng thôøi ñaïi, A. Comte
choáng laïi caùch nhìn xaõ hoäi theo nhöõng quan nieäm vò lôïi.
Theo nhöõng quan nieäm naøy, xaõ hoäi chæ laø taäp hôïp nhöõng
hoaït ñoäng caù theå höôùng tôùi nhöõng lôïi nhuaän toái ña vaø
tôùi söï giaûm giaù thaønh. Neáu nhö ñoái vôùi nhöõng ngöôøi theo
lyù thuyeát vò lôïi, caù theå laø moät thöïc theå lyù tính, thì ñoái
vôùi A. Comte, cuõng nhö ñoái vôùi taát caû nhöõng ngöôøi theo
lyù thuyeát thöïc chöùng, xaõ hoäi môùi coù moät lyù tính cao hôn
vaø moät taùc ñoäng haøng ñaàu veà luaân lyù ñoái vôùi söùc
maïnh cuûa caùc caù theå. Cuoái cuøng, xaõ hoäi laø nguoàn goác
cuûa traät töï, maø khoâng phaûi laø caù theå. Nhöõng quan nieäm
naøy, ñöôïc nhöõng ngöôøi cuøng thôøi vôùi A. Comte nhö Herbert
Spencer tieáp thu, laø maûnh ñaát maàu môõ cho söï phaùt trieån
lyù thuyeát chöùc naêng cuûa E. Durkheim.
II. 2. 2. E. Durkheim vaø lyù thuyeát chöùc naêng
Trong soá caùc nhaø lyù thuyeát kinh ñieån veà xaõ hoäi hoïc
noùi chung vaø toân giaùo noùi rieâng, E. Durkheim laø moät
ngöôøi coù taàm quan troïng ñaëc bieät veà lyù thuyeát. Quan
ñieåm maø lyù thuyeát cuûa E. Durkheim theå hieän trong lónh
vöïc toân giaùo, ñöôïc trình baøy trong taùc phaåm: Söï phaân
coâng lao ñoäng xaõ hoäi, trong taùc phaåm naøy, E. Durkheim cho

53
raèng, caùc xaõ hoäi coâng nghieäp hieän ñaïi, traät töï xaõ hoäi
döïa vaøo söï noái keát caáu truùc - chöùc naêng. Treân thöïc teá,
ñoái vôùi E. Durkheim, xaõ hoäi ñaït tôùi moät söï caân baèng nhôø
coù nhöõng qui taéc, chuaån möïc vaø giaù trò coù theå chi phoái
yù chí, tình caûm vaø toaøn boä cuoäc soáng cuûa caùc caù theå.
Muïc tieâu aáy ñöôïc ñaït tôùi deã hôn trong nhöõng xaõ hoäi
maø Emili Durkheim goïi laø caáu truùc cô giôùi höõu hieäu: caùc
caù theå ñöôïc ñoàng hoùa thaønh nhöõng ñoäi nguõ xaõ hoäi coù
caáu truùc roõ raøng, coù xu höôùng ñi tôùi vieäc thuaàn nhaát
hoùa caùc öùng xöû vaø buoäc moïi ngöôøi phaûi taùn thaønh moät
thang baûng giaù trò gioáng nhau. Trong nhöõng xaõ hoäi coù söï
phaân hoùa veà nhieàu maët, thì söï caân baèng khoù ñaït ñöôïc
hôn nhieàu. Noù phaûi ñöôïc baûo ñaûm baèng cô cheá phaân
coâng lao ñoäng xaõ hoäi: moãi caù nhaân coù moät vai troø ñaëc
thuø phaûi thöïc hieän trong xaõ hoäi; caùch hoï thöïc hieän vai troø
naøy, phaûn aùnh moät taäp hôïp nhöõng qui taéc - chuaån möïc -
giaù trò nhö moät taøi saûn taäp theå, nhö muïc ñích cuoái cuøng
cuûa vieäc cuøng chung soáng veà maët xaõ hoäi. Trong söï thöøa
nhaän nhau giöõa caùc caù nhaân, töø nhöõng caùi oå xaõ hoäi
nhoû cuûa hoï trôû ñi, veà söï toàn taïi cuûa moät boä luaät chuaån
möïc, thaáy coù baûn chaát lao ñoäng cuûa xaõ hoäi ñoái vôùi caù
nhaân, vò trí haøng ñaàu cuûa yù thöùc taäp theå ñoái vôùi yù
thöùc caù nhaân.
Ñoái vôùi E. Durkheim, yù thöùc taäp theå thaät ra laø moät
caáu truùc thöôïng taàng xaõ hoäi, maø theo moät caùch naøo ñoù,
noù khoâng truøng hôïp vôùi nhöõng yù thöùc caù nhaân thoâng
thöôøng, vì theá noù qui ñònh nhöõng yù thöùc ñoù, ñònh höôùng
chuùng vaø nhaøo naën chuùng. Caùc caù nhaân seõ khoâng toàn
taïi maõi, nhöng yù thöùc taäp theå vaãn toàn taïi, coù theå noùi
gaàn ñuùng nhö vaäy, noù coù moät söùc soáng rieâng, ñoù laø
moät heä thoáng tín ngöôõng bieán ñoåi theo lòch söû, nhöng chi
phoái nhieàu theá heä caù nhaân vaø ñoâi khi coù xu höôùng ñeán
söï vónh cöûu, maëc duø treân thöïc teá noù bò suy yeáu ñi trong
nieàm tin cuûa caùc caù theå.
Quan nieäm cuûa E. Durkheim veà xaõ hoäi, ñaõ phaûn aùnh
giaû thuyeát cuûa A. Comte, xaõ hoäi laø moät toång theå, goàm
caùc boä phaän; caùc boä phaän naøy chæ coù giaù trò khi chuùng
döïa vaøo söï hôïp lyù cuûa caùi toång theå, caùc boä phaän laø
chöùc naêng cuûa caùi toång theå.
Thuaät ngöõ chöùc naêng trong tröôøng hôïp naøy, vöøa theå

54
hieän yù nghóa nguyeân nhaân, vöøa theå hieän yù nghóa lieân
heä. Khi giaûi thích moät söï kieän xaõ hoäi naøo ñoù, E. Durkheim
thöôøng döïa treân cô sôû moät hieän töôïng nhaát ñònh trong xaõ
hoäi ñaõ saûy ra. Theo E. Durkheim, xaõ hoäi hoïc laø söï nghieân
cöùu nhöõng moái lieân heä nhaân quaû giöõa caùc hieän töôïng
hay caùc nhoùm hieän töôïng. Nhöõng lieân heä naøy, giaûi thích
moät söï kieän xaõ hoäi töông töï töø moät söï kieän xaõ hoäi khaùc
vaø nhöõng moái lieân heä chöùc naêng taát yeáu giöõa caùc söï
kieän xaõ hoäi.
Vì vaäy, chuùng ta hieåu ñöôïc phöông phaùp maø E. Durkheim
ñaõ ñöa xaõ hoäi hoïc ñeán söï hoäi nhaäp caùc boä phaän vaøo
toång theå. Söï hoäi nhaäp xaõ hoäi, laø vaán ñeà chính yeáu cuûa
söï giaûi thích xaõ hoäi.
Nhöõng xung ñoät, leäch laïc vaø nhöõng traïng thaùi beân
ngoaøi xaõ hoäi, phaûi ñöôïc giaûi thích baèng caùch ñaët ra
nhöõng caâu hoûi nhö: taïi sao yù thöùc taäp theå laø caùi ñaûm
baûo cho traät töï xaõ hoäi nhaát ñònh laïi khoâng coù söï taùc
ñoäng ôû moät soá thôøi ñieåm lòch söû, ôû trong moät soá nhoùm
xaõ hoäi hay ñoái vôùi nhöõng caù nhaân rieâng bieät?
Vieäc nghieân cöùu tröôøng hôïp töï saùt ñoái vôùi E.
Durkheim, laø moät hieän thöïc mang tính kinh nghieäm ñeå kieåm
tra lyù thuyeát chöùc naêng cuûa oâng. E. Durkheim laäp luaän: Töï
saùt laø baèng chöùng cho thaáy, caùc chuaån möïc xaõ hoäi
khoâng theå chi phoái moät caù nhaân; vì theá, vieäc choái boû söï
soáng cho thaáy coù moät maét xích cuûa toå chöùc xaõ hoäi bò
thaùo rôøi ra; do ñoù, ñeå ñaït ñöôïc moät söï lieân heä cho pheùp
xaõ hoäi hoaït ñoäng khoâng coù nhöõng maâu thuaãn, noù phaûi
coù moät taäp hôïp nhöõng boån phaän, nghóa vuï, hay nhöõng
cam keát coù tính chaát taäp theå, vôùi moät neàn taûng luaân lyù
roõ raøng.
Döïa vaøo nhöõng con soá veà söï töï saùt maø moân thoáng
keâ xaõ hoäi hoïc baét ñaàu taäp hôïp vaø lyù giaûi töø nöûa ñaàu
theá kyû XIX, E. Durkheim cho raèng, con soá töï saùt ôû caùc
nöôùc coù truyeàn thoáng Tin laønh giaùo, nhieàu hôn so vôùi caùc
nöôùc coù truyeàn thoáng Kitoâ giaùo; vaø nhieàu hôn nöõa, neáu
so saùnh vôùi caùc coäng ñoàng Do Thaùi giaùo. Lyù do maø E.
Durkheim tìm thaáy raát ñôn giaûn: trong khi Tin laønh giaùo, ñaët
caùc caù theå vaøo moät yù thöùc chuû quan veà traùch nhieäm
vaø nguy cô, thì caùc toân giaùo nhö Kitoâ giaùo vaø Do Thaùi
giaùo, laïi ñem tôùi cho caùc caù theå moät tính coäng ñoàng coù

55
khaû naêng aùp ñaët moät khuoân maãu giaù trò vaø öùng xöû
theo kieåu taäp theå.
YÙ thöùc qui thuoäc vaøo coäng ñoàng, vaøo nhoùm xaõ hoäi -
toân giaùo, ñaõ cuûng coá theâm yù thöùc veà söï hoäi nhaäp vôùi
phaàn coøn laïi cuûa xaõ hoäi. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù, traùi
laïi, ít ñöôïc baûo ñaûm hôn trong xaõ hoäi ñaõ bò ñaïo ñöùc Tin
laønh giaùo phuû kín.
Söï töï saùt, ñöôïc hieåu nhö trieäu chöùng cuûa tình traïng
khoâng coù chuaån möïc - töùc laø söï töï saùt ñöôïc Emile
Durkheim goïi moät caùch chính xaùc laø khoâng chuaån möïc,
khaùc vôùi söï töï saùt “vò kyû” vaø söï töï saùt “vò tha” - ñoái vôùi
Emile Durkheim laø moät hieän töôïng coù nguoàn goác trong toå
chöùc xaõ hoäi hôn laø trong taâm lyù caù theå. Khi moät caù theå
soáng trong nhöõng ñieàu kieän coâ laäp, vì nghó raèng caùc
chuaån möïc laø moät saûn phaåm quyeát ñònh caù theå, thì nguy
cô moät cuoäc khuûng hoaûng ñöa hoï tôùi choã töï saùt caøng
lôùn.
Toùm laïi, khi moät xaõ hoäi khoâng coøn coù theå thieát laäp
nhöõng bieåu töôïng hay nhöõng chuaån möïc ñeå coù theå hoäi
nhaäp caùc caù theå vaøo moät taäp hôïp nhöõng giaù trò mang
tính taäp theå, ñeå cho hoï caûm thaáy coù moät yù thöùc taäp
theå cao hôn nhöõng yù thöùc caù theå, thì caùc quaù trình taùch
rôøi nhau deã xaûy ra hôn.
Nhöõng xung ñoät, nhöõng hình thöùc leäch laïc, söï töï saùt,
khoâng chuaån möïc laø trieäu chöùng khuûng hoaûng veà söï caân
baèng cuûa cô theå xaõ hoäi, veà söï tan raõ cuûa noù nhö moät
boä maùy ñoàng thuaän goàm nhöõng chuaån möïc ñoàng thuaän
xaõ hoäi.
Nhö vaäy, toân giaùo ñöôïc xaõ hoäi hoïc toân giaùo quan taâm
vaø phaân tích nhö moät nhaân toá ñoàng thuaän xaõ hoäi.
Chuùng ta thaáy töø taùc phaåm Söï töï saùt, E. Durkheim ñaõ
gaëp gôõ caùc toân giaùo nhö theá naøo. Vì theá, khoâng coù gì
ngaïc nhieân khi vaøi naêm sau oâng laïi nghieân cöùu moät coâng
trình phöùc taïp vaø noù chæ ñöôïc keát thuùc tröôùc khi oâng
maát khoâng laâu: Nhöõng hình thöùc sô khai cuûa ñôøi soáng toân
giaùo.
Trong Nhöõng hình thöùc sô khai cuûa ñôøi soáng toân giaùo, E.
Durkheim quan taâm ñeán caùc hoaït ñoäng cuûa toân giaùo trong
caùc xaõ hoäi nguyeân thuyû. Toân giaùo ñöôïc nghieân cöùu nhö

56
moät ví duï quan troïng veà caùch hình thaønh, taùi hieän cuûa yù
thöùc taäp theå trong thôøi gian vaø vöôït quaù cuoäc ñôøi cuûa
caùc caù nhaân, cuõng nhö cuûa hình aûnh maø moät xaõ hoäi ñaõ
coù veà baûn thaân noù. Toân giaùo goùp phaàn taïo döïng vaø duy
trì moät yù thöùc taäp theå. Taùc phaåm Nhöõng hình thöùc sô khai
cuûa ñôøi soáng toân giaùo, ñöôïc chia thaønh ba phaàn: hai phaàn
lyù thuyeát vaø moät phaàn phaân tích thöïc nghieäm. Phaàn thöù
nhaát ñöôïc daønh ñeå ñònh nghóa caùi thieâng lieâng; phaàn
thöù hai daønh nghieân cöùu nhöõng nguoàn goác trung gian laáy
töø nhöõng nghieân cöùu nhaân hoïc vaø toäc ngöôøi hoïc cuûa Anh
vaø Phaùp veà caùc xaõ hoäi Toâtem (nhö caùc boä laïc Da ñoû
chaúng haïn); phaàn thöù ba nhaèm phaùt trieån moät lyù thuyeát
hoaøn chænh veà chöùc naêng cuûa toân giaùo.
Raát nhieàu nhöõng tröôøng hôïp vaø nhöõng ví duï trong hieän
thöïc ngaøy nay ñeå minh hoïa moät caùch phong phuù cho quan
ñieåm naøy; trong xaõ hoäi hieän ñaïi, Hoài giaùo laø moät ví duï,
noù nhö laø nguoàn yù thöùc chung cuoái cuøng trong moät theá
giôùi ñang bieán ñoåi; hoaëc chæ caàn nhaéc laïi nhöõng gì maø
Kitoâ giaùo ñaõ vaø ñang bieåu hieän ra ñoái vôùi nhöõng daân
toäc khaùc nhau (nhö ñoái vôùi daân toäc Ba Lan hay ngöôøi
Irland).
II. 2. 2. 1. Caùi thieâng lieâng theo E. Durkheim
Söï taùch bieät seõ trôû thaønh söï khaùc bieät caên baûn:
moät söï vaät, moät hieän töôïng, moät caù theå trôû thaønh
thieâng lieâng, khi nhöõng thöù ñoù chuyeån vaøo moät lónh vöïc
ñöôïc coi laø khaùc vôùi lónh vöïc cuûa theá giôùi phaøm tuïc. Caùi
thieâng lieâng laø moät söï taùch rôøi roõ raøng cuûa moät söï vaät
khoûi theá giôùi hieän thöïc, nhaèm thöïc hieän nhöõng chöùc
naêng khoâng coøn laø phaøm tuïc nöõa. Caùi thieâng lieâng laø
moät caùi gì ñoù phaøm tuïc vaø ñaõ thay ñoåi baûn chaát, thay
ñoåi veà kyù töï do yù muoán cuûa con ngöôøi. Chính con ngöôøi
taïo ra caùi thieâng lieâng nhö nhöõng thaàn thaùnh cuûa hoï, roài
hoï cho raèng vò thaàn naøy hay vò thaàn khaùc toàn taïi ñoäc laäp
vôùi yù muoán cuûa hoï; caùi bình thöôøng trôû thaønh khaùc
thöôøng vaø do ñoù, coù theå ñöôïc coi laø moät neàn taûng cao
caû, khoâng theå tranh caõi vaø khoâng theå vöôït qua.
Söï taùch bieät ñöôïc taïo ra bôûi moät quaù trình xaõ hoäi: söï
hoãn loaïn ñaùm ñoâng. Noùi caùch khaùc, khi caùc caù theå taïo
ra moät traät töï xaõ hoäi môùi, hoï cuõng laøm soáng daäy moät
kinh nghieäm taäp theå ngay tröôùc maét hoï, döôùi daáu hieäu

57
cuûa caùi khaùc thöôøng. Trong Kinh thaùnh, Moise ñem laïi cho cö
daân mình moät luaät phaùp môùi trong moät hoaøn caûnh ñaëc
bieät, baèng caùch ñaët traät töï xaõ hoäi aáy treân moät söï kieän
khaùc thöôøng khoâng laëp laïi: Moái lieân heä tröïc tieáp vôùi
Thöôïng ñeá (ngöôøi ñaõ trao cho Moise möôøi ñieàu giôùi luaät).
Traät töï xaõ hoäi ñöôïc taïo ra vaøo luùc con ngöôøi laäp rieâng
ra nôi uy quyeàn, chính laø caùi thieâng lieâng trong xaõ hoäi, ñeå
hôïp thöùc hoùa caùc qui taéc vaø caùc giaù trò taäp theå. Caùi
thieâng lieâng, vì theá maø trôû thaønh caùi sieâu taäp theå cuûa
moät xaõ hoäi, laø bieåu töôïng vaø laø coäi nguoàn cuûa caùi
töôûng töôïng coù tính linh thieâng.
Ñoái vôùi E. Durkheim, toân giaùo ñöôïc hieåu nhö moät loaïi
hình toå chöùc vaø theå cheá hoùa cuûa caùi thieâng lieâng, laø
caùch thöùc saûn xuaát ra caùc chuaån möïc taäp theå vaø yù
thöùc xaõ hoäi, do ñoù, laø moät chöùc naêng hoäi nhaäp. Coù
theå noùi toân giaùo ñeán sau caùi thieâng lieâng, khi ngöôøi ta
ñaõ traûi qua söï bieán ñoäng xaõ hoäi, chöùng kieán moät traät
töï xaõ hoäi môùi ra ñôøi, ngöôøi ta seõ caàn tôùi caùi thieâng
lieâng ñeå hôïp thöùc hoùa traät töï xaõ hoäi.
Nhö vaäy, toân giaùo luoân coù söï keá tuïc, noái keát moïi xaõ
hoäi laïi vôùi nhau baèng caùch neâu cao nieàm tin vaøo moät heä
thoáng giaù trò sieâu xaõ hoäi, treân ñoù döïng leân traät töï cuûa
caùc söï vaät hieän coù. Vì vaäy, raát caàn coù söï hieän dieän cuûa
caùc nghi thöùc, ñeå giöõ cho yù thöùc taäp theå ban ñaàu luoân
luoân ñöôïc duy trì. Theo E. Durkheim (ñoàng thôøi cuõng laø
nhaän ñònh cuûa nhieàu nhaø nghieân cöùu khoa hoïc xaõ hoäi
cuøng thôøi ñaïi oâng), hình thöùc ban ñaàu (sô ñaúng) cuûa söï
hình thaønh vaø toå chöùc cuûa caùi thieâng lieâng coù trong caùc
xaõ hoäi Toâtem.
II. 2. 2. 2. Toâtem theo E. Durkheim
Quan nieäm cuûa E. Durkheim veà caùc xaõ hoäi boä laïc kieåu
toâtem cho raèng, toâtem laø moät hình thöùc bieåu töôïng coù toå
chöùc veà caùi thieâng lieâng maø qua ñoù, ñeán löôït mình, xaõ
hoäi ñöôïc phaûn aùnh vaø ñöôïc thöøa nhaän nhö moät thöïc theå.
Toâtem xaùc nhaän moät caùch roõ reät söï toàn taïi cuûa moät
moái lieân heä, moät söï qui thuoäc ñoái vôùi moät nhoùm. Moät
heä thoáng tín hieäu vaø töôïng tröng ñöôïc xaõ hoäi duøng ñeå
duy trì söï thoáng nhaát vaø ñeå laøm neàn taûng cho baûn tính
rieâng bieät cuûa noù. Heä thoáng naøy, gioáng vôùi nhöõng toân
giaùo lôùn treân theá giôùi ñaõ phaùt trieån noù veà sau, lieân keát

58
caû moät taäp hôïp nhöõng nghi thöùc vaø nhöõng leã hieán sinh,
ñaëc bieät laø nhöõng nghi thöùc nhaäp moân, thöôøng mang ñaëc
tröng aùp ñaët caùc “tín hieäu phaân bieät” cuûa nhoùm (nhö caét
bao qui ñaàu trong moät soá toân giaùo). Theo nghóa ñoù, toâtem
phaân ñònh ranh giôùi giöõa nhöõng gì laø thieâng lieâng vôùi
nhöõng gì laø phaøm tuïc, giöõa nhöõng ai naèm beân ngoaøi
voøng thieâng lieâng hay vuøng caám. Töø toâtem naûy sinh moät
heä thoáng thöù baäc trong xaõ hoäi, moät söï phaân hoùa noäi
boä cuûa nhoùm, maø sau ñoù taát caû caùc toân giaùo ñeàu
phaùt trieån theo.
Toâtem thöôøng phaûi döïa vaøo söï toàn taïi cuûa moät vò
thaàn, vì vaäy neân coù nhöõng toân giaùo thöøa nhaän söï toàn
taïi cuûa moät ñaáng toái cao vaø coù nhöõng toân giaùo khaùc laïi
theå hieän yeáu toá voâ thaàn (theo moät nghóa naøo ñoù), Phaät
giaùo laø moät tröôøng hôïp nhö vaäy. Ñoái vôùi E. Durkheim,
thöôïng ñeá thöïc söï vaø duy nhaát laø xaõ hoäi vaø yù thöùc taäp
theå, theå hieän qua bieåu töôïng.
Trong caùc taùc phaåm cuoái cuøng, E. Durkheim, nhaø xaõ
hoäi hoïc theá tuïc vaø gaàn guõi vôùi nhöõng tö töôûng xaõ hoäi
chuû nghóa, cho raèng toân giaùo coù theå thöïc hieän chöùc
naêng hoäi nhaäp xaõ hoäi ñoái vôùi nhöõng giai caáp beân döôùi -
giai caáp voâ saûn cuûa thôøi ñaïi coâng nghieäp hoùa, töøng
phaûn ñoái traät töï kinh teá - xaõ hoäi naûy sinh töø Caùch maïng
Phaùp (1789). Söï xung ñoät xaõ hoäi phaûi ñöôïc ñieàu tieát
khoâng phaûi chæ baèng chính trò, nhaèm ñeà xöôùng moät xaõ
hoäi coâng baèng hôn; maø coøn baèng caùch giaùo duïc nhöõng
“quaàn chuùng môùi, nhaäp taâm nhöõng chuaån möïc taäp theå".
Khi caùc toân giaùo coù theå goùp phaàn vaøo söï giaùo duïc xaõ
hoäi, coi xung ñoät xaõ hoäi laø lyù do toàn taïi cuûa söï bieán ñoåi
vaø tieán boä nhaèm giaûi phoùng caùc giai caáp beân döôùi, chuû
nghóa xaõ hoäi nhaân ñaïo cuûa E. Durkheim, khoâng thaáy coù
moät phaàn naøo khaùc ngoaøi toân giaùo coù theå keát hôïp caùc
giai caáp lao ñoäng vôùi caùc quaù trình coâng nghieäp hoùa vaø
hieän ñaïi hoùa kinh teá - xaõ hoäi.
II. 2. 3. Ñaïo ñöùc toân giaùo vaø kinh teá ôû Max Weber
Theo M. Weber, nieàm tin toân giaùo vaø lyù töôûng taïo
thaønh ñaïo ñöïc toân giaùo. Ñaây khoâng phaûi laø moät lieân
heä nhaân quaû giöõa hai ñieàu naøy, maø chæ laø do söï toàn taïi
cuûa nhöõng yeáu toá ñaïo ñöùc trong lyù thuyeát Calvin veà moái
töông quan maø thoâi.

59
 Thaät ra, neáu nhöõng yeáu toá taïo thaønh lyù töôûng cuûa
chuû nghóa tö baûn, moät maët, laø tích luyõ lieân tuïc, vaø maët
khaùc, moät kyû luaät hôïp lyù hình thöùc veà lao ñoäng vaø kinh
doanh thöôøng xuyeân tính ñeán moái quan heä giöõa phöông
tieän vaø muïc ñích, thì hình thöùc rieâng bieät cuûa haønh ñoäng
kinh teá hôïp lyù aáy ñöôïc khaúng ñònh moät caùch deã daøng,
noù tìm thaáy maûnh ñaát phaùt trieån thuaän lôïi ôû nhöõng
vuøng thuoäc chaâu AÂu coù moät kieåu toân giaùo rieâng bieät,
baét nguoàn töø lyù thuyeát Tin laønh hieän ñaïi: phaùi Calvin. Tinh
thaàn cuûa chuû nghóa tö baûn trôû neân thuaàn nhaát, vôùi moät
loái soáng, moät nieàm tin toân giaùo vaø nhöõng giôùi luaät ñaïo
ñöùc töø nieàm tin naøy xuaát hieän.
Trong luaän ñieåm ñöôïc baøn luaän nhieàu cuûa M. Weber,
phaùi Calvin mang nhöõng neùt ñieån hình cho moät thöù ñaïo
ñöùc cuûa nhöõng nhieäm vuï kinh doanh hôïp lyù hieän ñaïi. Thaät
ra, ôû chuû nghóa tö baûn, chuùng ta tìm thaáy lyù thuyeát tieàn
ñònh, cuõng nhö lyù thuyeát khoå haïnh trong theá giôùi traàn tuïc,
ñaây laø hai vaán ñeà caên baûn trong luaän ñieåm cuûa Max
Weber veà söï phaùt trieån yù thöùc taâm linh trong xaõ hoäi tö
baûn chuû nghóa.
Lyù thuyeát tieàn ñònh cho raèng, con ngöôøi töï cöùu roãi
baèng nieàm tin, nhöng khoâng theå bieát raèng, mình coù ñöôïc
thaät söï cöùu roãi trong nhöõng yù ñònh khoù hieåu cuûa Thöôïng
ñeá hay khoâng, vì chæ coù Thöôïng ñeá môùi ñoaùn bieát ñöôïc
ai seõ ñöôïc cöùu roãi vaø ai seõ bò vónh vieãn ñaøy xuoáng ñòa
nguïc; khaû naêng duy nhaát coøn laïi cuûa con ngöôøi laø phaûi
soáng vôùi nieàm tin toân giaùo cuûa mình treân maët ñaát, baèng
caùch tuaân theo boån phaän phaûi laøm troïn nhöõng gì Thöôïng
ñeá yeâu caàu phaûi laøm treân theá gian naøy vaø döïa vaøo
thaønh coâng ñaõ ñaït ñöôïc khi thöïc hieän toát nhieäm vuï toân
giao cuûa mình. Chính söï baát traéc vaø söï cam keát ngaøy hoâm
nay, ñoøi hoûi phaûi hy sinh ñeå coù ñöôïc moät nieàm hy voïng
vaøo keát quaû ngaøy mai, ñoûi hoûi phaûi aùp ñaët moät kyû
luaät leân nhöõng duïc voïng nhaèm tích tröõ ñöùc ñoä ñeå sau
naøy coù ñöôïc nhöõng keát quaû toát laønh. Ñoù cuõng chính laø
tính hôïp lyù cuûa haønh ñoäng ñaïo ñöùc tuaân thuû cho haønh
ñoäng kinh teá.
Moái lieân heä cô baûn maø Max Weber neâu leân giöõa hai
kieåu lyù töôûng, thuyeát Calvin vaø chuû nghóa tö baûn, ñaõ cho
pheùp oâng phaùt trieån moät caùch hoaøn chænh lyù thuyeát
taâm linh trong xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa tö baûn. Luaän ñieåm

60
chính maø nhaø xaõ hoäi hoïc veà Ñaïo ñöùc Tin laønh (Max Weber)
naøy muoán chöùng minh, chæ ôû moät boä phaän cuûa chuû
nghóa tö baûn phöông Taây. Ngoaøi ra, coù trong nhöõng boái
caûnh ñaïo ñöùc - toân giaùo khaùc ôû nhöõng quoác gia Hoài
giaùo, AÁn Ñoä giaùo vaø caû Phaät giaùo, cuõng chính laø moâ
hình tö baûn chuû nghóa ñaõ vaø ñang gaëp khoù khaên trong söï
phaùt trieån cuûa noù, vì thieáu moät taäp hôïp nhöõng giaù trò
ñaïo ñöùc mang tính heä thoáng.
III. NHAÂN TOÁ XUNG ÑOÄT TOÂN GIAÙO
Moâ hình lyù thuyeát maø chuùng ta seõ nghieân cöùu, quan
taâm ñeán chöùc naêng cuûa toân giaùo, khoâng phaûi vì nhöõng
gì noù coù theå laøm ñeå hôïp thöùc hoùa traät töï xaõ hoäi hieän
coù, maø vì nhöõng gì noù coù theå goùp phaàn laøm naûy sinh
nhöõng bieán ñoåi xaõ hoäi vaø nhöõng xung ñoät maø veà laâu
daøi, seõ taïo ra nhöõng bieán ñoåi quan troïng, nhö söï xuaát
hieän nhöõng neàn vaên minh môùi, vaên minh Ki toâ giaùo vaø
vaên minh Hoài giaùo.
Max Weber ñaõ phaùt trieån veà maët xaõ hoäi hoïc ñoái vôùi
toân giaùo, Max Weber, sinh tröôûng trong xaõ hoäi tö baûn chuû
nghóa, meï oâng laø moät maãu hình suøng ñaïo Tjin laønh. Max
Weber, coù ñieàu kieän tieáp xuùc vaø suy gaãm veà chuû ñeà
toân giaùo, oâng ñaõ ñaët noù vaøo trung taâm cuûa söï nghieäp
nghieân cöùu khoa hoïc.
Max Weber laø moät ngöôøi trí thöùc quan taâm nhieàu ñeán
chính trò, Max Weber ñaõ tìm thaáy moät nghòch lyù cuûa nöôùc
Ñöùc trong moät theá giôùi ñang bieán ñoåi vaø hieän ñaïi hoùa
nhanh choùng döôùi aûnh höôûng cuûa caùch maïng coâng nghieäp
vaø cuûa söï ra ñôøi hình thaùi xaõ hoäi - kinh teá tö baûn chuû
nghóa. Theo oâng, nöôùc Ñöùc ñaõ bò laïc haäu; chuû yeáu vì giai
caáp tö saûn Ñöùc bò kìm haõm bôûi boä maùy nhaø nöôùc coå loã,
vaãn coøn in ñaäm daáu aán phong kieán.
Max Weber xem giai caáp tö saûn laø giai caáp xaõ hoäi môùi,
coù thieân höôùng hieän ñaïi hoùa neàn kinh teá vaø xaùc ñònh
nhöõng giaù trò ñaïo ñöùc môùi. Theo oâng: trí thöùc phaûi taùn
thaønh nhöõng yeâu caàu cuûa giai caáp môùi vaø coù söù meänh
thuùc ñaåy nhöõng bieán ñoåi cuûa xaõ hoäi Ñöùc cho ñeán khi
thöïc hieän ñöôïc moät neàn daân chuû hieän ñaïi. Vì vaäy, ngay
sau khi keát thuùc Chieán tranh theá giôùi thöù nhaát, M. Weber
ñaõ tham gia xaây döïng baûn Hieán phaùp daân chuû môùi cuûa
Nhaø nöôùc Ñöùc (Hieán phaùp Weimar).

61
 Nhöõng tieàn ñeà phöông phaùp luaän maø M. Weber döïa
vaøo, laø quan nieäm cho raèng xaõ hoäi goàm caùc caù theå,
trong khi haønh ñoäng, hoï gaùn yù nghóa cho haønh ñoäng cuûa
mình, maø nhaø xaõ hoäi hoïc phaûi noã löïc ñeå tìm hieåu nhöõng
yù nghóa ñoù. Chính caùc caù theå, khi haønh ñoäng, ñaõ gaùn
moät yù nghóa cho nhöõng gì hoï laøm. Saép xeáp theo heä thoáng
caùc yù nghóa do caùc caù theå gaùn cho haønh ñoäng cuûa hoï
thaønh nhöõng daïng thöùc vaø nhöõng loaïi hình tröøu töôïng, laø
nhieäm vuï caên baûn maø M. Weber ñaët ra cho xaõ hoäi hoïc. M.
Weber cho raèng, xaõ hoäi hoïc phaûi xaây döïng nhöõng kieåu lyù
töôûng cuûa haønh ñoäng, ñeå coù theå phaân tích moät caùch
tröøu töôïng nhöõng caùi khaùc nhau cuûa hieän thöïc.
Taäp hôïp laïi nhöõng nhoùm öùng xöû caù nhaân thaønh
nhöõng khuoân maãu haønh ñoäng laø moät nhieäm vuï ñöôïc M.
Weber gaùn cho söï phaân tích lòch söû veà caùc lyù thuyeát ñaïo
ñöùc ñaõ ñöôïc khaúng ñònh töøng caùi moät theo nhöõng boái
caûnh xaõ hoäi lòch söû khaùc nhau. Max Weber khoâng muoán
noùi raèng, nhöõng hieän töôïng nhaát ñònh ñöôïc caùc caù nhaân
gaùn cho haønh ñoäng cuûa hoï, khoâng quyeát ñònh chính baûn
thaân nhöõng haønh ñoäng, maø chæ ñònh höôùng chuùng maø
thoâi. Chöøng naøo caùc caù theå khoâng kieåm soaùt ñöôïc
nhöõng haäu quaû haønh ñoäng cuûa mình, chöøng ñoù thöôøng
xaûy ra nhöõng haäu quaû khoâng ñöôïc mong muoán.
IV. TOÂN GIAÙO VÔÙI BIEÁN ÑOÅI XAÕ HOÄI
Cuõng nhö Karl Marx, Max Weber tìm caùch giaûi thích söï bieån
ñoåi xaõ hoäi. Taïi sao laïi coù theå xaûy ra nhöõng bieán ñoåi saâu
saéc cuûa traät töï xaõ hoäi hieän coù vaøo moät thôøi ñieåm tieán
hoùa lòch söû naøo ñoù? Nhöõng ñieàu kieän thuùc ñaåy caùc
quaù trình gia toác lòch söû ñoù laø nhöõng vaán ñeà gì?
Ñoái vôùi Karl Marx, nhaân toá bieán ñoäng laø söï xung ñoät
xaõ hoäi. Baèng caùch ñem ñoái laäp laãn nhau nhöõng giai caáp
xaõ hoäi ñoái khaùng, söï xung ñoät naøy ñöa vaøo caáu truùc xaõ
hoäi nhöõng yeáu toá maâu thuaãn, khieán cho chuùng taïo ra
nhöõng bieán ñoåi kinh teá vaø chính trò coù tính caùch maïng.
Ñoái vôùi Max Weber, söï giaûi ñaùp cho vaán ñeà bieán ñoåi,
phaûi ñöôïc tìm thaáy theo moät höôùng khaùc: neáu xaõ hoäi
bieán ñoåi, thì ñoù laø do nhöõng nguyeân nhaân khuûng hoaûng
kinh teá, xaõ hoäi hay chính trò; nhöõng nhaân toá naøy, coù theå
ñöôïc nhöõng nhaø caùch taân xaõ hoäi hay chính trò lyù giaûi. Ñoù
laø nhöõng ngöôøi xuaát hieän ñeå coù theå hieåu vaø ñoïc ñöôïc

62
nhöõng tín hieäu cuûa thôøi ñaïi vaø neâu caùc veùctô cuûa
nhöõng nhu caàu bieán ñoåi ôû moïi ngöôøi vaøo moät thôøi ñieåm
lòch söû nhaát ñònh.
Theo Max Weber, göông maët cuûa thuû lónh coù söùc loâi
cuoán, chính laø nhaân toá trung taâm trong caùc quaù trình bieán
ñoåi xaõ hoäi. Vì vaäy maø Max Weber taäp trung söï quan taâm
vaøo nhöõng nhaân vaät toân giaùo thuoäc kieåu coù söùc loâi
cuoán, nhöõng ngöôøi naøy ñoùng vai troø nhöõng nhaø caùch
taân lôùn veà ñaïo ñöùc, xaõ hoäi vaø chính trò.
Thaät ra, caùc nhaø tieân tri laø keû noùi leân moät ñieàu gì
ñoù môùi meû so vôùi caùc toân giaùo thôøi ñaïi mình: ngöôøi ñoù
baûo tröôùc moät caùch noùi vôùi Thöôïng ñeá vaø moái quan heä
giöõa Thöôïng ñeá vôùi con ngöôøi. Chaúng haïn nhö vieäc Moise,
daét daãn moät boä phaän cö daân Israel töông lai ñi khoûi Ai
Caäp, cuøng vôùi hoï laøm cuoäc di daân, taïo ra moät luaät leä
môùi maø chính oâng cuõng nhö nhöõng ngöôøi ñi theo oâng phaûi
tuaân theo, trong hoaøn caûnh thöû thaùch taäp theå ñaëc bieät.
Nhö vaäy, nhaø tieân tri pheâ phaùn caùi hieän coù ñeå ñeà
xöôùng moät loái soáng môùi, moät nieàm tin toân giaùo vaø treân
cô sôû ñoù taïo ra moät hình thöùc xaõ hoäi môùi.
Nhöõng nhaø tieân tri ñaïo ñöùc, nhö Weber goïi hoï, laø
nhöõng thuû lónh, nhöõng ngöôøi khi ñöùng tröôùc nhöõng yeâu
caàu ñoåi môùi maø moïi ngöôøi thöôøng khoâng nhìn thaáy ñaõ
ñònh roõ ñöôïc khuoân maãu ñaïo ñöùc thay theá cho xaõ hoäi
hieän coù, moät caùch roõ raøng veà maët xaõ hoäi. Ví duï veà
vaán ñeà naøy, ñöôïc Max Weber neâu raát roõ raøng, caùc nhaø
tieân tri ñaïo ñöùc tröôùc kia laø Christ Mohammed: hoï ñi ngöôïc
laïi vôùi nhöõng toân giaùo thieân veà tri thöùc vaø troáng roãng
trong thôøi ñaïi mình, ñeà xöôùng moät xaõ hoäi döïa vaøo moät
thang giaù trò laøm ñaûo ngöôïc taát caû hoaëc moät phaàn thang
giaù trò neàn taûng cuûa nhöõng hieän thöïc maø hoï sinh ra vaø
lôùn leân.
Taát caû nhöõng ñieàu naøy coù theå xaûy ra, neáu nhöõng
nhaân vaät xuaát hieän töø lòch söû vaø coù khaû naêng taïo ra
moät doøng tö töôûng maïnh meõ môùi, baét nguoàn töø nhöõng
neàn vaên minh chaân chính vaø ñaëc thuø laâu ñôøi (nhö nhöõng
neàn vaên minh Kitoâ giaùo hay Hoài giaùo), coù ñöôïc söùc loâi
cuoán. Weber söû duïng thuaät ngöõ naøy, döïa vaøo caùch thöùc
truyeàn thoáng cuûa Paul de Tarse, oâng ñònh nghóa taøi naêng
loâi cuoán coù tính chaát thaàn thaùnh, nhö taøi naêng ñaëc bieät

63
cuûa moät caù theå, maø xung quanh ñoù hình thaønh moät
nhoùm nhöõng moân ñoà ñaõ thöøa nhaän vì nhöõng baèng
chöùng lieân tuïc do quyeàn naêng caù nhaân cuûa ngöôøi ñoù ñöa
ra.
Söùc thuùc ñaåy ban ñaàu cuûa nhaø tieân tri, ngöôøi töï caûm
thaáy mình ñöôïc phuù cho moät söù meänh thaàn thaùnh ñeå
baùo tröôùc “nhöõng baàu trôøi môùi vaø nhöõng maûnh ñaát
môùi”, thöôøng bò caïn kieät ñi vôùi chính ngöôøi mang theo taøi
naêng loâi cuoán naøy, vì theá vaán ñeà veà söï toàn taïi cuûa taøi
naêng loâi cuoán aáy sau khi nguôøi ñoù maát ñi ñöôïc ñaët ra.
Weber say meâ vôùi chuû ñeà naøy trong moät thôøi gian daøi;
oâng coi ñoù nhö moät ñieåm cô baûn ñeå hieåu vieäc chuyeån
töø moät hoaøn caûnh xaõ hoäi, bò chi phoái bôûi tính ngoaïi leä,
do ñoù, bôûi söùc maïnh saùng taïo vaø caùch taân cuûa nhaø
tieân tri, sang moät hoaøn caûnh xaõ hoäi khaùc, trong ñoù caùc
theå cheá, caùc toå chöùc nhaø nöôùc, caùc hình thöùc caáu
thaønh ñôøi soáng xaõ hoäi ñöôïc khaúng ñònh. Ñoù chính laø caùi,
maø Weber goïi laø bieán söùc loâi cuoán thaàn thaùnh thaønh
thoùi quen.
Veà maët nguyeân taéc, vaán ñeà ñaõ ñöôïc giaûi quyeát moät
caùch khaùc nhau trong nhöõng toân giaùo lôùn: hoaëc chuyeån
söùc loâi cuoán caù nhaân cuûa ngöôøi saùng laäp thaønh söùc loâi
cuoán veà chöùc naêng cuûa moät ñaïi dieän theå cheá; do ñoù,
döïa vaøo moät theå cheá (nhö Giaùo hoäi Kitoâ, vôùi Christ, hoaëc
xaùc nhaän haäu dueä theo lieân heä ruoät thòt, nhö trong tröôøng
hôïp “phaùi Ali”, phaùi Chi’it trong theá giôùi Hoài giaùo, hoaëc
khaúng ñònh söï luaân hoài lieân tuïc cuûa nhaân vaät coù söùc loâi
cuoán thaàn thaùnh, chaúng haïn, trong truyeàn thoáng Phaät
giaùo.
Trong moãi tröôøng hôïp ñoù, chính laø ôû pheùp bieän chöùng
giöõa söùc soáng ñoåi môùi vaø thoâng ñieäp toân giaùo ñöôïc coá
ñònh döôùi nhöõng hình thöùc coù toå chöùc, coù qui ñònh veà
nghi thöùc. Ñoái vôùi Max Weber, ñaõ saûy ra nghòch lyù cuûa
söùc loâi cuoán thaàn thaùnh vaø chieàu kích xung ñoät trong
nhöõng bieán ñoåi cuûa toân giaùo.
Beân caïnh söï tieân tri ñaïo ñöùc, Max Weber cuõng noùi tôùi
söï tieân tri maãu möïc (tröôøng hôïp cuûa Phaät laø moät ví duï
hoaøn haûo nhaát ñöôïc oâng nhaéc tôùi). Vôùi Ñöùc Phaät, ñaây
laø moät kieåu môùi cuûa thoâng ñieäp toân giaùo ñöôïc baùo
truôùc bôûi moät nhaân vaät thí nghieäm ôû baûn thaân mình moät

64
cuoäc soáng hoaøn thieän, taùi sinh hay giaûi thoaùt môùi vaø,
baèng caùch ñoù, neâu baûn thaân mình leân thaønh moät taám
göông cho ngöôøi khaùc noi theo. Luùc ñaàu, ñoù khoâng phaûi laø
öôùc voïng caûi taïo theá giôùi, duø chæ laø giaùn tieáp. Traùi laïi,
ñoù laø moät con ñöôøng thaàn bí hay khoå haïnh ñeå vöôït qua
caùi aùc (luaät karma trong truyeàn thoáng Phaät giaùo), maø
ngöôøi ta coù theå ñi theo veà maët caù nhaân ñeå baét chöôùc
“thaày”. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù veà sau coù nhöõng aûnh
höôûng xaõ hoäi ñoái vôùi moät traät töï hieän coù, nhöng ñoù laø
moät haäu quaû khoâng tính ñeán trong nhöõng noäi dung roõ
raøng cuûa moät trieát hoïc toân giaùo môùi.
Trong moïi hoaøn caûnh, khoå haïnh vaø thaàn bí, cuøng vôùi
söï phaân loaïi giaùo hoäi - giaùo phaùi, laø nhöõng yeáu toá caáu
thaønh ñeå ñònh höôùng vieäc phaân loaïi nhöõng hieän töôïng
khaùc nhau trong tröôøng xaõ hoäi - toân giaùo.
Taát caû nhöõng hình thöùc khaùc nhau aáy, ñeán löôït chuùng,
ñeàu döïa vaøo moät chuû ñeà maø Weber coi laø quan troïng ñeå
tìm hieåu caùc toân giaùo theá giôùi: chuû ñeà veà söï bieän minh
cho Thöôïng ñeá, töùc laø caùch giaûi thích cuûa moät toân giaùo
veà söï hieän höõu cuûa caùc aùc treân theá giôùi vaø con ñöôøng
ñöôïc toân giaùo aáy vaïch ra ñeå vöôït qua caùc aùc. Nhö ngöôøi
ta thaáy ñöôïc moät caùch deã daøng, caûi caùch maø caùc chöùng
nhaân cuûa Jeùhovah xem xeùt veà caùi aùc treân theá gian naøy
ôû trong moät theá giôùi Do Thaùi giaùo - Kitoâ giaùo oâ hôïp, laø
khaùc vôùi caùch cuûa Kitoâ giaùo: neáu ñoái vôùi nhöõng chöùng
nhaân noùi treân, theá giôùi naøy laø vöông quoác cuûa nhöõng
boùng toái, thì ñoái vôùi ngöôøi Kitoâ giaùo, laïi gioáng vôùi “baø
meï mang thai”, moät hieän thöïc ñau khoå nhöng ñaõ mang theo
cuoäc soáng môùi.
Nhö vaäy, caùch ñaët vaán ñeà cuûa M. Weber, khaùc vôùi
caùch tieáp caän theo lyù thuyeát chöùc naêng veà nhieàu maët.
Thaät ra, caùi maø M. Weber tìm hieåu khoâng phaûi laø taïi sao
coù traät töï xaõ hoäi, maø chuû yeáu laø taïi sao traät töï xaõ hoäi
bieán ñoåi. Ñoù cuõng chính laø nguyeân nhaân, taïi sao toân giaùo
khoâng chæ ñöôïc coi nhö moät nhaân toá caáu truùc, maø chuû
yeáu nhö moät yeáu toá coù theå taïo ra söï caùch taân vaø söï
bieán ñoåi.
V. TOÂN GIAÙO VAØ SÖÏ THA HOÙA
Nghieân cöùu veà toân giaùo cuûa M. Weber, khaùc veà caên

65
baûn vôùi K. Marx vaø F. Engles23. Noùi chung, caùch tieáp caän
cuûa K. Marx vaø F. Engles, thieân veà trieát hoïc hôn laø xaõ hoäi
hoïc; ñieàu ñoù cho thaáy raèng, toân giaùo khoâng ñoäc laäp vôùi
boái caûnh xaõ hoäi. Noù baét nguoàn töø moät caùi gì khaùc vaø
vì theá, phaûi luoân luoân xuaát phaùt töø moät caùi gì khaùc
mang tính baûn chaát, khaùc bieät vôùi lyù giaûi noù. Freud24,
cuõng theo caùch laäp luaän aáy, nhöng theo moät phöông caùch
khaùc, khi oâng xaùc ñònh chieàu kích toân giaùo thaønh nhöõng
chieàu kích caáu truùc khaùc cuûa voâ thöùc.
Theo caùch tieáp caän loâgíc cuûa K. Marx vaø aûnh höôûng
cuûa chuû nghóa Marx tôùi moät boä phaän cuûa xaõ hoäi hoïc
toân giaùo hieän ñaïi, toân giaùo khoâng phaûi laø caùi gì khaùc
ngoaøi caùi voû heä tö töôûng maø caùc giai caáp thoáng trò vaø
caùc giai caáp ñoái laäp duøng ñeå töï hình dung ra thaân phaän
hay vò theá kinh teá - xaõ hoäi cuûa mình.
Con nguôøi luoân soáng theo nhoùm, xaõ hoäi vaø taïo ra thaàn
thaùnh cuûa mình, sau ñoù toân suøng moät keû “khaùc” vôùi
chính mình. Ñoù chính laø cô cheá cuûa söï tha hoùa toân giaùo,
maø Feuerbach25 ñaõ khaùm phaù ra vaø Marx ñaõ tieáp thu ñeå
gaén noù vôùi söï tha hoùa kinh teá trong xaõ hoäi tö baûn chuû
nghóa.
Theo nghóa ñoù, veà maët xaõ hoäi hoïc, toân giaùo khoâng
theå thöïc hieän ñöôïc moät chöùc naêng ñoäc laäp naøo caû.
Hoaëc laø noù gaùnh laáy moät chöùc naêng theå hieän cho traät
töï xaõ hoäi ñöôïc caáu thaønh baèng nhöõng thöù baäc nhö
nhöõng söï phaân chia quyeàn löïc vaät chaát hay töôïng tröng,
hoaëc laø noù che ñaäy öôùc voïng cuûa caùc giai caáp leä thuoäc
ñang khaùt khao töï giaûi phoùng khoûi thaân phaän bò aùp böùc.
Ñoù chính laø luaän ñieåm maø F. Engels, ñaõ phaùt trieån trong
taùc phaåm: Chieán tranh noâng daân ôû Ñöùc, trong ñoù, F.
Engels lyù giaûi söï xung ñoät toân giaùo giöõa Luther vaø phaùi
röûa toäi, trong quaù trình chuyeån bieán töø xaõ hoäi phong kieán
sang xaõ hoäi hieän ñaïi.
Caùch lyù giaûi veà chöùc naêng töông ñoái tieán boä cuûa
toân giaùo, ñöôïc Gramsci26 vaø nhöõng nhaø nghieân cöùu Maùcxít
23
Ñeå tìm hieåu xaõ hoäi hoïc toân giaùo cuûa K. Marx vaø F. Engels, xem Maduro, N. 1975.
24
Veà Freud, xem Ferraroti, B. 1985.
25
L. Feuerbach (1804-1872), nhaø trieát hoïc Ñöùc thuoäc phaùi Hegel treû, ñaõ coù aûnh höôûng tôùi K.
Marx trong khaùi nieäm tha hoùa.
26
Veà Gramsci, xem La Rocca (1981) vaø Nesti (1975).

66
môùi khaùc, trong nhaân hoïc cuõng nhö trong xaõ hoäi hoïc tieáp
thu, hieän nay vaãn theo caùch tieáp caän caên baûn naøy - toân
giaùo laø tieáng noùi cuûa caùc giaûi caáp ngheøo khoå.
Theo caùch lyù giaûi thöù hai, toân giaùo ñöôïc coi nhö moät
caùi voû cuûa heä tö töôûng, che ñaäy caùc söùc maïnh hieän thöïc
trong xaõ hoäi, nôi maø söï thoáng trò kinh teá boäc loä ra döôùi
moät trong nhöõng hình thöùc phöùc taïp nhaát cuûa noù, maø
khoâng phaûi chæ laø baù quyeàn toân giaùo.
Do ñoù, toân giaùo coù theå ñöôïc coi nhö moät caùch hình
thaønh vaø bieåu hieän cuûa nhöõng xung ñoät trong moät xaõ
hoäi nhaát ñònh vaø ôû moät thôøi ñieåm lòch söû nhaát ñònh.
Nhaø xaõ hoäi hoïc Phaùp Pierre Bourdieu27, môùi ñaây ñaõ coá
gaén quan ñieåm cuûa Weber vôùi quan ñieåm cuûa Marx veà
vaán ñeà toân giaùo. YÙ töôûng cô sôû cuûa oâng döïa vaøo khaùi
nieäm tröôøng toân giaùo, bao goàm nhöõng yeáu toá: Toân giaùo
laø moät taäp hôïp nhöõng cuûa caûi töôïng tröng thuoäc lónh vöïc
caùi thieâng lieâng. Moät quyeàn löïc xaùc ñònh, saûn xuaát vaø
taùi saûn xuaát töø phía moät nhoùm, nhöõng chuyeân gia veà caùi
thieâng lieâng ñöôïc thöïc hieän ñoái vôùi nhöõng cuûa caûi aáy.
ÔÛ beân trong tröôøng toân giaùo, quyeàn löïc naøy ñöa laïi moät
heä thöù baäc döïa treân quyeàn vaø söï hieåu bieát trong vieäc
xaùc ñònh nhöõng gì phaûi tin vaøo: keát quaû trong tröôøng ñoù,
bao giôø cuõng coù moät söï khaùc nhau veà vò trí giöõa nhöõng
chuyeân gia vaø khoâng phaûi chuyeân gia veà caùi thieâng lieâng
(nhöõng ngöôøi theá tuïc). Nhöõng ngöôøi naøy, laø nhöõng ngöôøi
ñaàu tieân ñoùn nhaän moät quaù trình aùp ñaët nhöõng taäp
quaùn nghi thöùc vaø tinh thaàn ñeå, moät maët, baûo ñaûm söï
hôïp thöùc hoùa noäi taïi cuûa tröôøng toân giaùo vaø, maët khaùc,
cung caáp cho caùc caù nhaân moät heä thoáng yù nghóa coù khaû
naêng giaûi thích ñöôïc vieäc “laøm theá naøo ñeå cöùu vôùt linh
hoàn” vaø laøm theá naøo ñeå “thaønh ñaït trong cuoäc ñôøi”. Söï
khaùc nhau noäi taïi cuûa tröôøng toân giaùo, mang theo noù moät
khaû naêng xung ñoät tieàm taøng; chaúng haïn, khi moät nhoùm
khoâng chuyeân gia veà caùi thieâng lieâng muoán xaùc ñònh thay
cho quyeàn löïc cuûa caùc chuyeân gia veà caùi thieâng lieâng,
thöù töï bieåu töôïng tích ñoïng trong tröôøng toân giaùo.
Ngöôøi ta coù theå thaáy ñieàu ñoù trong caùch tieáp caän sô
löôïc veà tö töôûng cuûa Bourdieu, tính ñoäc laäp cuûa tröôøng
toân giaùo ñaõ ñöôïc khaúng ñònh. Baèng caùch ñoù, Bourddieu
27
Veà söï phaân tích pheâ phaùn Pierre Bourdieu, xem Guizzordi (1979).

67
môùi coù theå phaùt trieån moät lyù thuyeát hoaøn chænh veà
xung ñoät xaõ hoäi - toân giaùo, ñeå xaùc ñònh noù moät caùch
chính xaùc maø khoâng caàn phaûi döïa vaøo moät lyù thuyeát
khaùc veà söï xung ñoät.
Xung ñoät xaõ hoäi - toân giaùo, khoâng phaûi laø xung ñoät
giöõa caùc giai caáp xaõ hoäi; ngöôïc laïi, noù laø moät xung ñoät
nhaèm muïc ñích xaùc ñònh caùc bieåu töôïng, caùc heä thoáng yù
nghóa vaø bao goàm caû nhöõng taùc nhaân xung ñoät theo
nhöõng laäp tröôøng khaùc nhau trong tröôøng quyeàn löïc vaø
nhaän bieát toân giaùo.
Vieäc Bourdieu thöôøng nhaéc tôùi nhöõng cô cheá taùi hieän
thöïc taïi qua bieåu töôïng cuûa tröôøng phaùi toân giaùo, chuû
yeáu döïa vaøo caùc quaù trình xaõ hoäi hoùa vaø tieáp caän
nhöõng taäp quaùn ñöôïc xaõ hoäi chaáp nhaän vieäc nhaéc tôùi
nhöõng cô cheá ñoù, bao haøm moät quan nieäm veà toân giaùo
nhö moät caùi gì aùp ñaët leân caùc caù nhaân, qui ñònh nhöõng
ñoäng cô haønh ñoäng cuûa hoï vôùi nhöõng taàn suaát cao veà
baïo löïc bieåu töôïng.

Chöông IV
NHÖÕNG LYÙ THUYEÁT
XAÕ HOÄI HOÏC HIEÄN ÑAÏI VEÀ TOÂN GIAÙO

I. LYÙ THUYEÁT XUNG ÑOÄT VEÀ TOÂN GIAÙO

I. 1. Lyù thuyeát xung ñoät cuûa Sigmund Freud (1856-1939)
Lyù thuyeát xung ñoät coù moät vò trí quan troïng trong
nghieân cöùu toân giaùo; trong ñoù, lyù thuyeát xung ñoät cuûa
Sigmund Freud ñaõ coù aûnh höôûng maïnh meõ ñeán neàn vaên
hoùa nhaân loaïi theá kyû XX noùi chung vaø nghieân cöùu toân
giaùo noùi rieâng. Sigmund Freud, sinh naêm 1856 taïi Freiberg
Koravia (AÙo). OÂng ñöôïc thöøa höôûng söï chaêm soùc, nuoâi
döôõng vaø giaùo duïc moät caùch ñaëc bieät cuûa meï oâng.
Chính meï oâng laø ngöôøi taïo neân nieàm tin, nghò löïc vaø nhaân
caùch cuûa cuoäc ñôøi oâng. Ngöôïc laïi, cha oâng laïi raát gia
tröôûng vaø luoân aùp ñaët caùch thöùc giaùo duïc oâng baèng

68
nhöõng quy taéc ñaïo ñöùc voán ñaõ raát laïc haäu.
Neàn vaên hoùa Do Thaùi giaùo, ñaõ khôûi ñaàu nhöõng quan
ñieåm veà toân giaùo cuûa S. Freud. Trong Hoài kyù cuûa mình, S.
Freud vieát: “Cha meï toâi laø ngöôøi Do Thaùi vaø toâi töï cho
raèng mình cuõng laø ngöôøi Do Thaùi”. Tri thöùc cuûa S. Freud
ñöôïc boài ñaép bôûi di saûn vaên hoùa laâu ñôøi vaø cuõng chính
bôûi heä thoáng vaên hoùa Do Thaùi giaùo. Cuoäc ñôøi oâng ñaõ
hieán daâng cho nhöõng quy taéc ñaïo ñöùc Do Thaùi naøy, oâng
ñaõ thaám nhuaàn noù vaø saün saøng hy sinh vì noù. Treân thöïc
teá, ñaïo Do Thaùi laø nguyeân nhaân cuûa söï baát haïnh vaø
maát maùt ñoái vôùi oâng. Chính S. Freud ñaõ khoâng ñöôïc ñeà
baït nhieàu chöùc vuï quan troïng trong lónh vöïc chuyeân moân vì
oâng laø ngöôøi Do Thaùi. OÂng phaûi ñoái maët nhieàu laàn vôùi
söï khuûng boá choáng boä toäc Xeâmít28 taïi Nazis vaø ñaõ bò truïc
xuaát khoûi London.
Söï hieåu bieát moät caùch khoa hoïc laø thieân höôùng vaø
phöông phaùp tìm hieåu söï thaät cuûa Freud. Thieân höôùng
khaùm phaù söï thaät ñaõ trôû thaønh nieàm say meâ to lôùn cuûa
oâng. Freud laøm vieäc vaø soáng vaøo theá kyû XIX, thôøi ñieåm
maø khoa hoïc tham gia vaøo nhöõng cuoäc chieán tranh lieân
tieáp vôùi nhöõng quan ñieåm cuûa giaùo lyù toân giaùo. Tö töôûng
trong lónh vöïc vaên hoùa vaø khoa hoïc cuûa oâng, laø chuû nghóa
töï nhieân nguyeân baûn, trong ñoù, caùc quy luaät töï nhieân
ñoùng vai troø trung taâm. Ñoái vôùi Freud, toân giaùo sieâu
nhieân, chính laø aûo giaùc vaø caùc khaùi nieäm toân giaùo laø yù
nieäm cuûa yù thöùc hoaëc laø söï hieän hình xaõ hoäi cuûa
nhöõng nhu caàu thuoäc veà theá giôùi noäi taâm.
Ñoái vôùi Freud, phaân taâm hoïc laø lyù thuyeát veà söï xung
ñoät cuûa con ngöôøi. Theo Freud, moãi caù nhaân ñeàu coù söï
bieåu hieän coá gaéng toái ña cuûa naêng löïc xung ñoät, ñeå
thöïc hieän vaø kìm cheá nhöõng ham muoán baûn naêng cuûa voâ
thöùc. Söï thuùc ñaåy cuûa tình duïc baûn naêng, seõ daãn ñeán
nhöõng haønh vi phaù hoaïi moät caùch lieàu lónh neáu khoâng coù
söï kìm cheá cuûa chuaån möïc, hay söï kieåm duyeät ñaïo ñöùc
cuûa caùi toâi. Naêm 1913, Freud cho xuaát baûn taùc phaåm noåi
tieáng Totem vaø caám kî (Totem and Taboo). Trong taùc phaåm
naøy, Freud ñaõ duøng lyù luaän phöùc caûm Ôdíp29 ñeå tìm hieåu

28
Boä toäc Xeâmít (Semite), laø nhoùm caùc chuûng toäc goác Do Thaùi vaø AÛ Raäp.
29
Maëc caûm Ôdíp, laø ham muoán tình duïc voâ thöùc cuûa moät ñöùa beù ñoái vôùi boá meï thuoäc
giôùi tính khaùc vôùi noù (nhaát laø ñöùa con trai ñoái vôùi ngöôøi meï) vaø ghen vôùi ngöôøi boá (hoaëc
ngöôøi meï).

69
nguoàn goác cuûa ñaïo ñöùc vaø toân giaùo. Freud coi phöùc caûm
Ôdíp, laø neàn taûng cô baûn cuûa ñaïo ñöùc vaø toân giaùo.
Theo Freud, trong caùc boä laïc nguyeân thuyû thôøi tieàn söû,
ngöôøi cha laø ngöôøi coù quyeàn toái cao, keå caû trong vieäc
quaûn lyù taát caû phuï nöõ vaø coi ñoù laø sôû höõu cuûa mình.
Nhöõng ñöùa con trai luoân luoân muoán cuøng thuï höôûng caùc
phuï nöõ trong boä toäc vôùi ngöôøi cha, song ñaõ bò ngöôøi cha
khöôùc töø vaø ñuoåi ra ngoaøi boä toäc. Nhöõng ñöùa con bò xua
ñuoåi, ñaõ lieân keát laïi vôùi nhau gieát cheát ngöôøi cha. Sau
ñoù nhöõng ngöôøi con ñaõ aên naên, hoái loãi vì ñaõ gieát ngöôøi
cha. Trong quaù trình naøy, khi thoûa maõn caûm giaùc ghen gheùt
ngöôøi cha (gieát cha), thì hoï laïi naûy sinh caûm giaùc thöông
yeâu, kính troïng vaø suøng baùi ngöôøi cha. Do ñoù, söï suøng
baùi Totem ñaõ hình thaønh. Ñeå chuoäc laïi loãi laàm cuûa mình,
nhöõng ñöùa con ñaõ xem moät loaïi ñoäng vaät naøo ñoù (choù,
meøo...) vaø coi ñoù laø hoùa thaân cuûa ngöôøi cha, ñoàng thôøi
nghieâm caám vieäc gieát haïi noù. Cuøng vôùi vieäc suøng baùi
Totem, hoï coøn ngaên caám söï phaùt sinh caùc quan heä tình duïc
vôùi nhöõng phuï nöõ ngang haøng Totem. Ñieàu caám kî khoâng
ñöôïc gieát Totem vaø toân thôø Totem, theo Freud, ñoù laø nhöõng
cô sôû manh nha cuûa toân giaùo. Theo Freud, toân giaùo naûy sinh
bôûi caûm giaùc toäi aùc vaø aên naên.
Nhö vaäy, nguoàn goác cuûa toân giaùo baét nguoàn töø
nhöõng xung ñoät (theo Freud). Khi nhöõng ñöùa treû khoâng
tuaân theo meänh leänh vaø khaúng ñònh khaû naêng töï choáng
laïi ngöôøi cha, noù seõ coù caûm giaùc sai traùi, phaïm toäi vaø
coù nhu caà ñieàu chænh laïi. Khi ñöùa treû khoâng ñöôïc giuùp
ñôõ vaø khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc cuoäc soáng, noù seõ
caûm thaáy yeáu ôùt vaø caàn söùc maïnh cuûa ngöôøi cha. Vì
vaäy, ngöôøi cha ñaõ trôû thaønh ngöôøi duy nhaát giaûi thoaùt
cho ñöùa treû ôû nhöõng thôøi ñieåm caàn thieát. Khi ñöùa treû
lôùn leân, tröôûng thaønh, coù theå noù khoâng theå kieåm soaùt
ñöôïc cuoäc soáng cuûa mình vaø haønh vi baïo löïc laïi coù theå
xuaát hieän.
Freud khaúng ñònh, toân giaùo coù chöùc naêng an uûi, noù
khoâng giuùp cho con ngöôøi nhöõng coâng vieäc trong theá giôùi
hieän thöïc maø hoï ñang phaûi ñoái maët, nhöng noù coù theå
giuùp raát hieäu quaû nhöõng öôùc muoán noäi taâm cuûa con
ngöôøi.
Naêm 1910, khi noùi veà nguoàn goác cuûa toân giaùo vaø

70
thaàn thaùnh, Freud vieát: “Söï phaân tích xaõ hoäi cho chuùng ta
thaáy, coù söï lieân heä maät thieát giöõa maëc caûm ngöôøi cha
vaø nieàm tin vaøo Chuùa trôøi. Caù nhaân Chuùa trôøi khoâng
phaûi laø caùi gì khaùc, maø chính laø söï suøng baùi ngöôøi cha
mang tính chaát xaõ hoäi”30.
Nhö vaäy, theo Freud, hình aûnh Chuùa Trôøi chính laø söï
phaùt trieån cuûa hình aûnh Totem ngöôøi cha, maø nhöõng ñöùa
con ñaõ gieát vì söï xung ñoät, maëc caûm trong xaõ hoäi nguyeân
thuyû thôøi tieàn söû.
Trong nghieân cöùu veà toân giaùo, Freud khoâng nhöõng chæ
ra nguoàn goác hình thaønh toân giaùo maø coøn khaúng ñònh vai
troø cuûa toân giaùo ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa nhaân loaïi.
Vaøo naêm 1927, trong taùc phaåm Töông lai hö aûo, Freud ñaõ
khaúng ñònh: “Toân giaùo ñaõ phuïc vuï to lôùn cho vaên hoùa
nhaân loaïi, baèng vieäc noù kìm cheá, ngaên caûn nhöõng ñieàu
coù tính baûn naêng cuûa con ngöôøi vaø coù theå giuùp tín ñoà
choáng laïi nhöõng noãi öu phieàn cuûa mình”31.
I. 2. Lyù thuyeát xung ñoät cuûa Anton Boisen
A. Boisen sinh naêm 1876, taïi Bloomington, AÁn Ñoä, oâng toát
nghieäp Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp quoác gia Indiana vaøo naêm
1897. A. Boisen ñaõ tham gia giaûng daïy ngoân ngöõ Roman taïi
Tröôøng Ñaïi hoïc naøy, cho ñeán naêm 1903, chuyeån sang
nghieân cöùu veà Laâm nghieäp taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp
Yale vaø laøm vieäc taïi Trung taâm laâm nghieäp toaøn Lieân bang;
cuoái cuøng, oâng nghieân cöùu thaàn hoïc. Taïi thaùnh ñöôøng
thaàn hoïc, oâng chuyeân nghieân cöùu veà xaõ hoäi hoïc toân
giaùo cuøng vôùi George A. Coe, ñaëc bieät laø söï bí hieåm cuûa
toân giaùo. OÂng ñaõ töøng laøm muïc sö trong thôøi gian 5 naêm,
sau ñoù laøm vieäc cho Hoäi Thanh nieân Cô ñoác giaùo ôû nöôùc
ngoaøi trong thôøi gian chieán tranh theá giôùi laàn thöù nhaát.
Trôû veà nöôùc, oâng tieáp tuïc nghieân cöùu taïi Trung taâm Phong
traøo toaøn caàu cuûa caùc nhaø thôø ñeán naêm 1920 vaø laïi
tieáp tuïc tham gia ñoaøn muïc sö. Trong khi chôø ñôïi ñöôïc goïi
vaøo laøm vieäc taïi nhaø thôø, oâng ñaõ vieát veà nhöõng quan
ñieåm vaø kinh nghieäm toân giaùo cuûa mình. Do laøm vieäc
quaù nhieàu, oâng ñaõ bò taâm thaàn phaân lieät vaø phaûi ñieàu
trò taïi beänh vieän taâm thaàn.

30
S. Freud, The Future of An Illision, London, 1928, p. 79.

31
S. Freud, The Future of An Illision, London, 1928, p. 65.

71
 Sau thôøi gian ñieàu trò beänh taâm thaàn, vôùi kinh nghieäm
vaø taøi naêng cuûa mình, oâng ñaõ trôû thaønh giaùo só tieân
phong, mang nhöõng tö töôûng toân giaùo ñeán caùc beänh nhaân
cuûa beänh vieän taâm thaàn. OÂng raát quan taâm ñeán vieäc
tìm hieåu caùc khía caïnh xaõ hoäi cuûa toân giaùo, keát hôïp vôùi
nghieân cöùu caùc beänh nhaân taâm thaàn. Töø nhöõng nghieân
cöùu, oâng ñaõ ruùt ra giaû thuyeát veà moái quan heä giöõa
beänh nhaân taâm thaàn ôû möùc ñoä naëng vôùi vieäc tìm ñeán
toân giaùo. Theo keát quaû nghieân cöùu, oâng xaùc ñònh, caû hai
loaïi ngöôøi naøy ñeàu coù chung moät ñaëc ñieåm laø xung ñoät
vaø thieáu caân baèng trong theá giôùi noäi taâm.
Kinh nghieäm toân giaùo, vôùi tö caùch laø söï hoãn loaïn taâm
thaàn coù theå lieân quan ñeán söï thay ñoåi caûm xuùc moät
caùch ñoät ngoät, khoác lieät. Maët khaùc, söï hoãn loaïn taâm
thaàn, vôùi tö caùch laø kinh nghieäm toân giaùo coù theå bieåu
hieän nhö keát quaû cuûa söùc maïnh ñieàu chænh baûn naêng.
Töø keát luaän naøy, cho thaáy nhöõng daïng thöùc taát yeáu cuûa
söï hoãn loaïn taâm thaàn vaø cuûa kinh nghieäm toân giaùo,
gioáng nhö söï coá gaéng cuûa caù nhaân ñeå taïo neân söï caân
baèng môùi veà maët tinh thaàn cuûa mình.
Boisen ñaõ tieán haønh nghieân cöùu gaàn hai traêm ngöôøi
maéc chöùng beänh loaïn thaàn kinh, vaø oâng ruùt ra nhöõng
ñaëc ñieåm chung cuûa hoï: bò coâ laäp vôùi baïn beø cuûa mình
do nhöõng thaát baïi veà maët xaõ hoäi vaø bò maát ñi loøng töï
troïng. Trong traïng thaùi roái loaïn thaàn kinh cuûa mình, hoï traûi
qua nhöõng caûm xuùc khoù hieåu, huyeàn bí, caûm xuùc lieàu
lónh vaø caûm xuùc veà traùch nhieäm caù nhaân. Hoï coù nhöõng
suy nghó veà caùi cheát, veà nhöõng bieán coá bi thaûm, veà xung
ñoät, veà söï hieän thaân môùi (taùi sinh), veà nhieäm vuï phaûi
thöïc hieän. Trong soá caùc bieåu hieän ñoù, coù phaûn öùng ñaëc
tröng cuûa söï hoang mang sôï haõi, doái traù... Vì vaäy, söï lo aâu
veà toäi loãi mang tính toân giaùo vaø traùch nhieäm caù nhaân,
daãn tôùi caùc vieäc thöïc hieän laïi caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc
ñöôïc tieán haønh bôûi nhöõng phaåm chaát trung thaønh.
Trong khi Freud vaø Boisen ñeàu nhaát trí raèng, nhöõng kinh
nghieäm toân giaùo naûy sinh trong xung ñoät, nhöng hai oâng laïi
coù söï khaùc nhau cô baûn veà ñaùnh daáu keát quaû cuûa kinh
nghieäm. Theo Freud, toân giaùo laø söï giaûi quyeát chöùng loaïn
thaàn kinh chöùc naêng vaø ñoái vôùi caù nhaân, ñoù laø söï
thoaùi boä vaø suy giaûm. Nhöng ñoái vôùi Boisen, toân giaùo theå
hieän söï baùo hieäu vaø chín muoài cuûa söï ñieàu chænh xung

72
ñoät trong söï khuûng hoaûng, nhaèm thöïc hieän traùch nhieäm
ñaïo ñöùc ñeå taïo moät loøng trung thaønh lôùn; töùc laø toân
giaùo nhö moät söï phaùt trieån chöù khoâng phaûi laø moät söï
thoaùi boä theo quan ñieåm cuûa Freud. Khoâng phaûi coá gaéng
naøo cuõng thaønh coâng khi muïc ñích khoâng ñöôïc thöïc hieän,
caù nhaân hay nhoùm coù theå quay veà söï doái traù hoaëc laàm
laïc. Caùc nhoùm toân giaùo cuõng nhö caù nhaân, bò khôi daäy
bôûi vieäc khuûng hoaûng ñoái vôùi söï phaùt trieån vaø saùng
taïo.
Nhö vaäy, khi tìm hieåu veà toân giaùo, Freud vaø Boisen ñeàu
xuaát phaùt töø lyù thuyeát xung ñoät. Caû Freud vaø Boisen ñeàu
coi xung ñoät laø cô sôû ñeå hình thaønh toân giaùo, nhöng caùch
tieáp caän cuï theå cuûa hai ngöôøi laïi khaùc nhau. Freud ñöa vaøo
maëc caûm Ôdíp ñeå lyù giaûi vaán ñeà, coøn Boisen laïi phaân
tích vaán ñeà töø söï roái loaïn taâm thaàn.
II. LYÙ THUYEÁT TAÄP THEÅ
Carl Gustav Jung (1875-1961), laø ñaïi bieåu xuaát saéc cuûa
lyù thuyeát taäp theå veà toân giaùo. Carl Gustav Jung laø baùc só
taâm thaàn, nhaø taâm lyù vaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Thuïy Só,
cuõng chính laø ngöôøi phaùt trieån vaø keá tuïc hoïc thuyeát cuûa
Freud.
Trong lyù thuyeát taäp theå veà toân giaùo cuûa Jung, vaán
ñeà cô baûn laø xung ñoät vaø khaéc phuïc xung ñoät. Lyù thuyeát
cuûa Carl Gustav Jung, ñöôïc trình baøy trong coâng trình nghieân
cöùu veà khaû naêng hieåu bieát coù yù thöùc. Trong ñoù, Carl
Gustav Jung ñaõ phaân tích vaø phaân loaïi caùc thaønh toá cuûa
xung ñoät. Trong coâng trình naøy, oâng muoán khaùm phaù söï
ñoàng nhaát cuûa voâ thöùc.
Laø con moät muïc sö coù tö töôûng caùch taân ngöôøi Thuïy
Só, Carl Gustav Jung raát quan taâm ñeán toân giaùo. Ban ñaàu
Carl Gustav Jung nghieân cöùu y hoïc taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Toång
hôïp Basel, tìm hieåu thöïc tieãn veà taâm thaàn hoïc taïi Zurich vaø
oâng laø ngöôøi ñaàu tieân uûng hoä lyù thuyeát Freud. Nhöng
ñeán naêm 1913, giöõa Jung vaø Freud coù söï khaùc bieät cô baûn
veà lyù luaän, ñaây laø caùi hoá saâu ngaên caùch giöõa hoï. Ñoái
vôùi vaán ñeà toân giaùo, hai oâng ñeàu coù mong muoán phaùc
thaûo veà nhöõng vaán ñeà xaõ hoäi cuûa toân giaùo. Vôùi caùch
tieáp caän theo loái caù nhaân, Freud ñaõ nhaán maïnh tính caù
bieät cuûa caù nhaân maø veà maët baûn chaát, theo oâng laø
khoù coù theå thay ñoåi. Jung cuõng thöøa nhaän tính khaùc bieät

73
vaø maâu thuaãn cuûa con ngöôøi, nhöng theo oâng, nhöõng ñaëc
ñieåm naøy coù theå thay ñoåi vaø boå sung cho nhau, gioáng nhö
caùc maøu saéc cuûa quang phoå, chuùng coù khaû naêng pha
troän vaø hôïp nhaát vôùi nhau. Coøn vôùi moät taäp theå, oâng
tìm thaáy nhöõng caùi chung, caùi ñaëc tröng hôn laø yeáu toá caù
nhaân rieâng bieät - nhöõng caùi taïo neân söï hoøa hôïp vaø saùng
taïo cuûa taäp theå. Ñoái vôùi oâng, nhaân caùch khoâng coù ranh
giôùi, chaúng haïn voâ thöùc cuûa caù nhaân theå hieän ra ngoaøi
vaø tieáp tuïc chuyeån thaønh voâ thöùc cuûa coäng ñoàng. Vôùi
caùch tieáp caän naøy, Jung ñaõ giaûi quyeát ñöôïc nhieàu vaán
ñeà, ñaëc bieät laø nhöõng vaán ñeà cuûa toân giaùo.
Theo Jung, kinh nghieäm toân giaùo ñöôïc taïo neân töø voâ
thöùc taäp theå cuûa nhöõng sinh vaät coù tính ñoäng löïc laø
bieåu töôïng cuûa söï voâ taän vaø coù yù nghóa chung. Xaõ hoäi
hoïc toân giaùo, theo oâng vôùi tö caùch laø nhaø khoa hoïc thöïc
nghieäm caàn giaûi thích söï huyeàn bí ñeå laøm saùng toû caùc
hieän töôïng toân giaùo. Khaùc vôùi Freud - ngöôøi ñaõ phaân tích
toân giaùo theo phöông phaùp höôùng vaøo trong vaø xem toân
giaùo laø saûn phaåm cuûa nhöõng ñoäng cô, mong muoán coù
tính chuû quan, coøn Jung laïi tìm hieåu toân giaùo theo phöông
phaùp höôùng ra ngoaøi, theo oâng, toân giaùo ñöôïc hình thaønh
töø nhöõng naêng löôïng voâ thöùc, vöôït xa hôn caùc yù thöùc caù
nhaân. Jung coá gaéng khaùm phaù caùi quyeàn löïc thieâng lieâng
ôû beân caù nhaân (töùc laø nhöõng quyeàn löïc ñöôïc taïo neân
töø coäng ñoàng vaø toàn taïi trong coäng ñoàng). Nhöõng quyeàn
löïc naøy, ñöôïc traûi nghieäm qua caùc tính thaàn bí khaùc nhau.
Trong khi ñi tìm kieám nhöõng bieåu töôïng chung cuûa quyeàn
löïc thaàn bí cuûa toân giaùo, Jung nghieân cöùu nhieàu loaïi toân
giaùo vaø ruùt ra keát luaän: nhöõng söï khaùc bieät cuûa chuùng
laø cô sôû ñeå xuaát hieän yù chí chung, ñieàu naøy cuõng ñuùng
ñoái vôùi nhöõng neàn vaên hoùa khaùc nhau. Giaùo lyù chính
cuûa thaàn hoïc Cô ñoác giaùo laø Chuùa ba ngoâi32. Ñieàu naøy
chuùng ta coù theå nhaän thaáy ôû caùc toân giaùo coå cuûa
Babylonis, Ai Caäp vaø Hy Laïp. Caây thaùnh giaù laø bieåu töôïng
trung taâm cuûa ñaïo Cô ñoác, ñöôïc löïa choïn moät caùch coâng
phu töø nhieàu phaùc thaûo vaø bieåu töôïng coù yù nghóa khaùc
nhau.
Nhöõng bieåu töôïng toân giaùo khoâng phaûi laø söï hö caáu,
maø chuùng ñöôïc hình thaønh, phaùt trieån treân cô sôû nhöõng

32
Chuùa ba ngoâi: trong ñaïo Cô ñoác cho raèng, coù söï hôïp nhaát cuûa cha, con vaø thaùnh thaàn.

74
ñieàu kieän cuûa cuoäc soáng töï nhieân cuûa con ngöôøi. Jung tin
raèng ôû moïi nôi ñeàu nhö vaäy, nhöõng bieåu töôïng xuaát hieän
trong giaác mô, trong chuyeän thaàn thoaïi, trong lòch söû vaên
hoùa vaø toân giaùo ñaõ giaûi quyeát nhöõng xung ñoät cuûa con
ngöôøi. Muïc ñích cuûa toân giaùo laø taùc ñoäng ñeán tinh thaàn
noùi chung chöù khoâng phaûi laø aùp ñaët caùi yù thöùc vaøo
bieån caû cuûa voâ thöùc, nhöng noù laøm giaøu theâm vaø thoáng
nhaát yù thöùc cuûa caù nhaân baèng nhöõng phöông saùch khoân
ngoan. Khuynh höôùng nghieân cöùu toân giaùo theo nhöõng ñaëc
ñieåm taäp theå cuûa Jung, cuõng xuaát hieän trong caùc hoïc
thuyeát veà toân giaùo cuûa Durkheim, Ames, King, Dewey vaø
Wieman.
Caùc nghieân cöùu cuûa Jung veà toân giaùo vaø thaàn hoïc,
bieåu töôïng vaø leã nghi, phong tuïc vaø tín ngöôõng, ñaõ aûnh
höôûng ñeán haàu heát caùc neàn vaên hoùa treân theá giôùi.
Nhöõng nghieân cöùu veà caùc nguyeân nhaân cuûa giaác mô vaø
aûo töôûng, nhöõng trieäu chöùng cuûa aûo giaùc cuûa caùc beänh
nhaân taâm thaàn, ñeán nay vaãn ñöôïc ñaùnh giaù cao.
III. LYÙ THUYEÁT NHAÂN CAÙCH
Gordon W. Aliport (1897-1967), laø ñaïi dieän tieâu bieåu cuûa
lyù thuyeát nhaân caùch. OÂng laø nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Myõ,
ngöôøi saùng laäp caùch tieáp caän heä thoáng trong nghieân cöùu
nhaân caùch. OÂng laø ngöôøi phaûn ñoái caùc lyù thuyeát xung
ñoät cuûa Freud vaø lyù thuyeát taäp theå cuûa Jung. Aliport sinh
naêm 1897 taïi Indiana trong moät gia ñình coù 4 anh em trai.
OÂng hoïc ñaïi hoïc taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Harvard, baûo
veä luaän aùn tieán só tai ñaây naêm 1922. Sau ñoù oâng ñaõ
nghieân cöùu theâm veà xaõ hoäi hoïc taïi caùc Tröôøng Ñaïi hoïc
Toång hôïp Berlin, Hamburg vaø Cambridge. OÂng ñaõ giaûng daïy
taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Harvard vaø cuõng chính taïi ñaây,
nhöõng lyù thuyeát veà xaõ hoäi hoïc cuûa oâng ñaõ hình thaønh
vaø chieám moät vò trí quan troïng trong xaõ hoäi hoïc.
Aliport vôùi tö caùch laø nhaø xaõ hoäi hoïc, oâng ñaõ söû
duïng caùc tri thöùc khoa hoïc cuûa mình ñeå lyù giaûi caùc quaù
trình hình thaønh toân giaùo. Chính vieäc nghieân cöùu toân giaùo,
ñaõ giuùp oâng môû roäng hieåu bieát cuûa mình veà xaõ hoäi
hoïc, ñieàu naøy raát phuø hôïp vôùi ñònh huôùng nghieân cöùu
sau naøy cuûa oâng. Aliport cho raèng, toân giaùo laø söï tìm kieám
yù nghóa cuoäc soáng vaø höôùng ñeán cuoäc soáng cuûa con
ngöôøi. Nhöng moãi caù nhaân theo ñuoåi vaø khaùm phaù caùi yù

75
nghóa ñoù theo caùch thöùc rieâng cuûa mình.
Theo Aliport, söï ñaëc bieät vaø tính ñoäc ñaùo cuûa toân
giaùo ôû choã, noù thoáng nhaát ñöôïc, taäp hôïp ñöôïc nhöõng
muïc ñích troïng taâm cuûa caùc caù nhaân rieâng leû. Muïc ñích
ôû ñaây coù theå xem nhö söï coá gaéng moät caùch coù yù thöùc
cuûa caù nhaân, muïc ñích cuõng chính laø söï höôùng ñeán töông
lai.
Toân giaùo phaùt trieån moät caùch heát söùc nhaïy caûm qua
söï taùc ñoäng töông hoã cuûa xaõ hoäi, thaäm chí qua moãi caù
nhaân vaø töø ñoù, caù nhaân coù theå phaùt hieän ra chính mình
nhôø toân giaùo. Do vaäy, coù theå khaùi quaùt, moâ taû nhöõng
ñaëc ñieåm bieåu hieän cuûa toân giaùo, trong ñoù coù söï thay
ñoåi cuûa caù nhaân trong quaù trình hình thaønh toân giaùo.
Trong taùc phaåm Caù nhaân vaø toân giaùo cuûa anh ta33, coâng
boá vaøo naêm 1950 ôû New York, Aliport ñaõ moâ taû tình caûm
toân giaùo töø goùc ñoä xaõ hoäi hoïc. Theo oâng, heä thoáng sôû
thích, söï quan taâm trong caáu truùc nhaân caùch cuûa caù nhaân
laø tieàn ñeà quyeát ñònh taïo neân tình caûm toân giaùo. Söï hình
thaønh tình caûm toân giaùo ôû caùc caù nhaân raát khaùc nhau.
Tình caûm laø ñoäng löïc trong vieäc thöïc hieän lôïi ích cuûa caù
nhaân, noù ñoùng vai troø quan troïng trong ñoäng cô soáng cuûa
caù nhaân. Tình caûm toân giaùo, ôû moät soá khía caïnh, noù
khaùc vôùi caùc daïng tình caûm khaùc cuûa con ngöôøi, ñaëc
bieät veà möùc ñoä saâu saéc.
Aliport laø ngöôøi ñaõ môû roäng phöông phaùp nghieân cöùu
coù tính khoa hoïc trong xaõ hoäi hoïc. OÂng ñaõ keát hôïp nghieân
cöùu haønh vi trong ñieàu kieän cuûa söï thay ñoåi chung vaø
nhöõng ñaëc ñieåm caù nhaân rieâng bieät. OÂng ñaõ duøng caùc
khaûo saùt xaõ hoäi, ñeå nghieân cöùu tính nhaïy caûm cuûa
haønh vi. Khi nghieân cöùu nhaân caùch, oâng ñaõ söû duïng moät
toå hôïp caùc phöông phaùp nhö: nghieân cöùu taøi lieäu, baûng
hoûi vaø nghieân cöùu hoaøn caûnh cuï theå... ñeå ruùt ra nhöõng
thoâng tin chung veà nhaân caùch cuûa caù nhaân.
Nghieân cöùu xaõ hoäi veà toân giaùo theo höôùng caù nhaân
khoâng chæ coù Aliport maø coøn coù moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc,
taâm lyù hoïc khaùc nhö Coe, Pratt, Knudson, Strichland,
Brightman, Walter Clark... Do coù söï keát hôïp vôùi William Stern
ôû Ñöùc vaø caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ, neân lyù thuyeát xaõ
hoäi hoïc veà nhaân caùch cuûa Aliport mang tính ñoäc ñaùo vaø
33
The Individual and His Religion: A psychologycal Interpretation, P. New York, 1950.

76
duy nhaát, cuõng chính nhö nhaân caùch cuûa oâng.
IV. LYÙ THUYEÁT LIEÂN NHAÂN CAÙCH
Ngöôøi ñaàu tieân ñoùng goùp vaøo söï phaùt trieån xaõ hoäi
hoïc lieân nhaân caùch laø Jacob Lery Moreno (1892-1974). OÂng
sinh taïi Bucaret, Rumani, cha oâng laø nhaø buoân, meï oâng laø
ngöôøi laøm noäi trôï, nhöng laïi thoâng thaïo caû ngoân ngöõ Taây
Ban Nha vaø Rumani. Naêm leân 4 tuoåi, Jacob Lery Moreno ñaõ
ñöôïc hoïc Kinh thaùnh cuûa Do Thaùi giaùo (Kinh Cöïu öôùc) ôû
tröôøng hoïc. Naêm leân 6 tuoåi, gia ñình oâng chuyeån ñeán
Viena, taïi ñaây oâng hoïc tieáng Ñöùc vaø ñöôïc göûi tôùi hoïc ôû
moät tröôøng phoå thoâng, sau ñoù laø Tröôøng Ñaïi hoïc Toång
hôïp Viena. Taïi ñaây, oâng nghieân cöùu trieát hoïc, thaàn hoïc vaø
toaùn hoïc, tieáp ñoù oâng nghieân cöùu y hoïc vaø hoaøn thaønh
luaän aùn Tieán só y khoa naêm 1917. Khi coøn laø sinh vieân y
khoa, oâng ñaõ laø trôï lyù Khoa Taâm thaàn hoïc cuûa Tröôøng Ñaïi
hoïc Toång hôïp Viena. Naêm 1911, oâng gaëp Freud vaø tham döï
caùc buoåi thuyeát trình cuûa Freud ôû tröôøng ñaïi hoïc. Nhöng
nhöõng nghieân cöùu cuûa oâng khoâng theo quan ñieåm cuûa
Freud, maø theo moät ñònh höôùng nghieân cöùu hoaøn toaøn
khaùc Freud.
Moreno nhaän bieát raát roõ nhöõng xung ñoät saâu saéc cuûa
cuoäc soáng, nhöng theo oâng, nhöõng xung ñoät naøy nhieàu khi
ñoøi hoûi caùc giaûi phaùp ôû phaïm vi toân giaùo, nghóa laø coù
theå giaûi quyeát chuùng thoâng qua caùc bieän phaùp toân giaùo.
Moreno ñaõ khoâng laøm saùng toû ñöôïc vaán ñeà veà nhöõng
taäp tuïc toân giaùo - nhöõng taäp tuïc luoân coá duy trì caùc
truyeàn thoáng cuûa quaù khöù, ñöôïc laøm saâu saéc hôn bôûi
ñoái thoaïi giöõa Chuùa Gieâsu vaø Socrates. OÂng cho raèng,
Chuùa trôøi ñaõ ñöôïc taïo neân trong ngaøy ñaàu tieân cuûa söï
saùng taïo vaø Chuùa taïo neân moät theá giôùi môùi. Theo
Moreno, tính töï phaùt trôû thaønh nguyeân taéc cô baûn cuûa
haønh vi mang tính ñoäng löïc trong haønh ñoäng saùng taïo.
Naêm 1934, Moreno coâng boá taùc phaåm Ai laø ngöôøi coù
theå toàn taïi. Trong coâng trình naøy, khaùi nieäm “quan heä lieân
nhaân caùch” (ñöôïc Robert Mac Dougall söû duïng vaøo naêm
1912), ñaõ ñöôïc Moreno duøng nhö moät khaùi nieäm trung taâm.
Naêm 1937, oâng saùng laäp ra Taïp chí Traéc nghieäm xaõ hoäi,
tôø taïp chí veà quan heä lieân nhaân caùch.
Ngöôøi ta bieát ñeán Morenpo nhö moät ngöôøi tieân phong
trong nghieân cöùu traéc nghieäm xaõ hoäi, kòch tính xaõ hoäi vaø

77
trò lieäu baèng nhoùm. Moreno ñaõ noùi veà moái quan heä giöõa
lyù thuyeát quan heä lieân nhaân caùch vaø toân giaùo. OÂng
vieát: “Toân giaùo ñaõ sinh ra lyù thuyeát quan heä lieân nhaân
caùch”34. Traéc nghieäm xaõ hoäi (söï ño löôøng xaõ hoäi vaø thöïc
nghieäm veà quan heä lieân nhaân caùch), ñöôïc oâng baét ñaàu
söû duïng laàn ñaàu tieân vôùi coäng ñoàng nhöõng ngöôøi bò
truïc xuaát ra nöôùc ngoaøi taïi Mittendorf gaàn Viena naêm 1915-
1917. Nghieân cöùu kinh ñieån veà vaán ñeà quan heä lieân nhaân
caùch ñöôïc oâng tieán haønh ôû Hudson (New York), taïi tröôøng
ñaøo taïo caùc hoïc sinh nöõ, töø naêm 1932-1936, thôøi ñieåm
maø nhöõng phaïm truø khaùi nieäm cô baûn cuûa xaõ hoäi hoïc
phaùt trieån.
Moreno cuõng laø ngöôøi ñaàu tieân tìm hieåu kòch tính treân
saân khaáu taïi Viena naêm 1921. OÂng nhaän thaáy kòch tính xaõ
hoäi nhö moät daïng cuûa toân giaùo, mang tính xuùc caûm maïnh
meõ, ngöôøi bieåu dieãn töï theå hieän söï saùng taïo töï phaùt vaø
hoïc caùch saùng taïo nhö vaäy vôùi Chuùa trôøi. Phöông phaùp
naøy ñöôïc söû duïng roäng raõi trong caùc tröôøng hoïc, nhaø
thôø, beänh vieän vôùi söï chuaån bò boài hoài, hoïc caùc vai vaø
tieán haønh vôùi caù nhaân vaø nhoùm moät caùch ñoàng thôøi.
Trò lieäu baèng nhoùm, laø moät phöông phaùp nghieân cöùu
khaùc cuûa Moreno, caû veà lyù thuyeát laãn thöïc haønh. ÖÙng
xöû cuûa nhoùm ñaõ ñöôïc baùc só Joseph H. Partt ñöa ra ñaàu
naêm 1905 taïi Boston, nhöng Moreno ñaõ nghieân cöùu vaán ñeà
ôû möùc ñoä saâu saéc hôn. Jacob Lery Moreno luoân tìm caùch lyù
giaûi caáu truùc cuûa quan heä lieân nhaân caùch cuûa caùc
nhoùm nhoû vaø ñi ñeán söû duïng caùc taùc ñoäng töông hoã
trong nhoùm nhö laø bieän phaùp trò lieäu baèng nhoùm.
V. LYÙ THUYEÁT TRAO ÑOÅI
Thoâng thöôøng, lyù thuyeát trao ñoåi, ñöôïc hieåu nhö moät
toå hôïp khaùi nieäm: Con ngöôøi khoâng tìm caùch ñöa nhöõng lôïi
theá cuûa noù leân möùc toái ña baèng baát cöù giaù naøo, duø
raèng noù muoán giaønh ñöôïc soá lôïi theá trong söï giao dòch xaõ
hoäi vôùi nhöõng ngöôøi khaùc. Con nguôøi khoâng phaûi laø moät
thöïc theå thuaàn tuyù lyù tính; ngöôïc laïi, noù thöôøng xuyeân
tính toaùn chi phí - lôøi laõi trong söï thöông löôïng haøng ngaøy
vôùi ñoàng loaïi. Con ngöôøi khoâng naém ñöôïc nhöõng thoâng tin
chaéc chaén veà taát caû caùc phöông aùn coù theå coù do haønh
ñoäng xaõ hoäi coù theå mang laïi cho noù; noù chæ bieát tôùi vaøi
34
J. L. Moreno, “Who shall Survive?”, New York, 1953.

78
caùi, nhöng duø ñeå baûo ñaûm cho noù moät söï kieåm soaùt toái
thieåu veà söï phaân phoái chi phí vaø lôøi laõi sô ñaúng. Con
ngöôøi luoân luoân haønh ñoäng vì baét buoäc, ñaáu tranh vôùi
nhöõng ñoàng loaïi cuûa noù ñeå giaønh nhöõng lôïi theá trong
moät quaù trình thöông löôïng vôùi nhau.
Nhöõng lieân heä trao ñoåi ñöôïc moâ taû treân, khoâng phaûi
chæ coù giaù trò ñoái vôùi neàn kinh teá thò tröôøng, maø ñoái
vôùi taát caû nhöõng lónh vöïc khaùc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi.
Nhöõng lieân heä aáy coøn coù nghóa laø con ngöôøi, ñeå theo
ñuoåi nhöõng muïc tieâu cuûa mình, phaûi huy ñoäng vaø trao
ñoåi khoâng chæ nhöõng cuûa caûi vaät chaát, maø caû nhöõng
nguoàn töôïng tröng (tình caûm, yù töôûng, giao tieáp khoâng
baèng lôøi, v.v...).
Tuy döïa vaøo caùch tieáp caän vò lôïi, lyù thuyeát trao ñoåi
thaät ra ñaõ ñöôïc phaùt trieån ôû beân ngoaøi khoa hoïc kinh teá,
töø nhöõng nghieân cöùu nhaân hoïc ñaàu tieân cuûa Frazer35 vaø
Malinowski töø cuoái theá kyû XIX ñeán nhöõng naêm ñaàu theá
kyû XX.
Ñaëc bieät, sau khi nghieân cöùu caáu truùc heä thoáng trao
ñoåi laøm cô sôû cho ñôøi soáng kinh teá cuûa nhöõng ngöôøi
daân caùc ñaûo Triobriands - kularinh - taùc giaû ñaõ taùch rieâng
ra moät caùch roõ raøng moái lieân heä giöõa nhöõng trao ñoåi
vaät chaát vaø nhöõng trao ñoåi töôïng tröng ñaõ ñöôïc moâ taû
treân ñaây.
Thaät ra, kularing voán laø moät heä thoáng trao ñoåi voøng
troøn veà nhöõng ñoà vaät (voøng tay vaø voøng coå), maø nhöõng
ngöôøi daân ôû caùc ñaûo khaùc nhau thuoäc quaàn ñaûo naøy
ñaõ tieán haønh theo nhöõng höôùng ngöôïc nhau (voøng tay theo
moät höôùng naøo ñoù, voøng coå theo moät höôùng ngöôïc laïi,
theo loái chu kyø). Theo höôùng kula, caùc voøng tay ñöôïc trao
ñoåi vôùi caùc voøng coå höôùng ngöôïc laïi. Noùi rieâng, giöõa
caùc caù nhaân, ngöôøi ta luoân luoân thaáy moät söï thay ñoåi
voøng tay ñeå laáy voøng coå.
Theo Malinowski, heä thoáng ñaõ ñöôïc taïo ra aáy khoâng chæ
mang baûn chaát kinh teá, maø mang caû baûn chaát töôïng tröng
taïo neân moät caên tính taäp theå: heä thoáng aáy khoâng chæ
thöøa nhaän moät heä thoáng lôïi ích kinh teá roõ raøng, maø chuû
yeáu laø moät lieân heä vöõng chaéc vôùi nhöõng boån phaän ñoái
35
Veà Frazer, cuõng nhö ñeå thaáy ñöôïc vò trí cuûa taùc giaû naøy trong moâi tröôøng nghieân cöùu
nhaân hoïc, xem Filloramo, Prandi (1991).

79
vôùi nhau. Theo nghóa ñoù, kula laø moät heä thoáng ñeå re-ligare
(lieân keát laïi) moïi ngöôøi vôùi nhau, ñoù laø moät hình thöùc trao
ñoåi xaõ hoäi - toân giaùo.
Marcel Mauss(36), moät moân ñoà cuûa E. Durkheim, khi tieáp
thu coù pheâ phaùn nhöõng quan nieäm cuûa Malinowski, ñaõ
neâu roõ raèng, söï trao ñoåi döïa vaøo yù nieäm trao taëng maø
khoâng heà bao haøm yù nieäm lôïi ích kinh teá. Theo Mauss, ñieàu
quan troïng laø trao ñoåi taëng phaåm theo moät qui taéc xaõ hoäi
ngaàm aån: taëng phaåm phaûi ñöôïc trao ñoåi laïi. Söùc maïnh
baét buoäc taát caû moïi ngöôøi phaûi toân troïng söï trao ñoåi
cuûa caûi vôùi nhau chính laø höôùng xaõ hoäi vaø söï qui thuoäc
vaøo moät taäp theå naøo ñoù. Tính taäp theå laø nguoàn goác
cuûa moät thöù ñaïo lyù thuùc ñaåy caùc caù nhaân toân troïng
caùc qui taéc cuûa söï trao ñoåi.
Ngöôøi ta bieát raèng, ñoái vôùi nhöõng taùc giaû noùi treân,
lyù thuyeát veà trao ñoåi bao haøm yù nieäm cho raèng giöõa con
ngöôøi vaø ñoäng vaät khoâng coù söï gioáng nhau veà caáu truùc.
Giöõa hai trình ñoä cuûa söï soáng aáy, coù moät khoaûng caùch
do vaên hoùa ñem laïi.
Claude Leùvi-Strauss37 laø ngöôøi veà caên baûn ñaõ ñi saâu
vaøo lyù thuyeát veà trao ñoåi xaõ hoäi baèng caùch vaïch ra
nhöõng toïa ñoä khaùc nhau giöõa con ngöôøi vaø ñoäng vaät.
OÂng ñi töø giaû thuyeát cho raèng, con ngöôøi thöøa höôûng
ñöôïc moät taäp hôïp nhöõng chuaån möïc vaø nhöõng giaù trò
giuùp cho caùc caù nhaân bieát roõ mình coù theå haønh ñoäng
trong phaïm vi naøo, haønh ñoäng ôû ñaâu vaø nhö theá naøo,
trong söï trao ñoåi xaõ hoäi. Söï trao ñoåi dieãn ra vaø coù theå
coù ñöôïc laø vì noù ñaët caùc caù nhaân vaøo moät caùi khung
giaù trò vaø qui taéc ñaõ hình thaønh qua caùc quaù trình xaõ hoäi
hoùa. Nhö vaäy, toân giaùo chieám moät vò trí caên baûn trong
caùc quaù trình naøy vì noù goùp phaàn thieâng lieâng hoùa
nhöõng chuû ñònh ñaïo ñöùc - luaân lyù cuûa nhöõng trao ñoåi
xaõ hoäi vaø laøm cho chuùng trôû thaønh hieån nhieân.
Quan nieäm cho raèng toân giaùo coù theå taïo neân moät
kieåu haønh trang goàm nhöõng tri thöùc vaø nhöõng nguoàn
töôïng tröng coù tính nhaän thöùc vaø tình caûm, coù theå ñem laïi
cho caùc caù nhaân moät soá lôïi ñeå tranh ñua naøo ñoù ñeå
ñöông ñaàu vôùi söï “ñaàu tö” baûn thaân mình vaøo cuoäc soáng,
36
Ñeå coù moät söï giôùi thieäu thuù vò veà taùc giaû naøy, xem Martelli (1988).
37
Ñeå coù moät söï giôùi thieäu theo höôùng nghieân cöùu naøy, xem Cipriani (1989).

80
quan nieäm aáy veà thöïc chaát laø raát gaàn vôùi nhöõng lyù
thuyeát “cöùng raén” veà trao ñoåi laø nhöõng lyù thuyeát xem
xeùt caùc öùng xöû theo loái kích thích vaø ñaùp öùng, ñaàu tö, chi
phí, lôøi laõi, theo nhöõng moâ hình xaõ hoäi thích hôïp ñeå taäp
hôïp nhöõng bieán soá vöøa noùi, tuy giöõa hoï coù nhöõng
khoaûng caùch raát lôùn laøm cho hoï taùch nhau ra.
VI. CAÙC TIEÁP CAÄN CUÛA LYÙ THUYEÁT
TÖÔNG TAÙC BIEÅU TÖÔÏNG VAØ HIEÄN TÖÔÏNG LUAÄN
So saùnh caùch tieáp caän nghieân cöùu toân giaùo cuûa lyù
thuyeát töông taùc bieåu töôïng vaø hieän töông luaän, trieát hoïc
luoân coù nhöõng nhöõng luaän cöù xaùc ñaùng hôn vaø ñöôïc
theå hieän moät caùch heát söùc roõ raøng. Tuy nhieân, phöông
phaùp trieát hoïc gaëp nhieàu khoù khaên veà khaû naêng ruùt ra
nhöõng söï khaùi quaùt hoùa kinh nghieäm hôn lyù thuyeát töông
taùc bieåu töôïng vaø hieän töông luaän.
Chính vì vaäy, taàm quan troïng cuûa hai caùch tieáp caän naøy
laø khoâng theå baùc boû ñöôïc ñoái vôùi moät soá lónh vöïc xaõ
hoäi, vì chuùng tröïc tieáp baùo tröôùc moät caùch nhaän thöùc
môùi veà söï phaân tích nhöõng hieän töôïng xaõ hoäi. Chaúng haïn,
caùi ñöôïc goïi laø phöông phaùp luaän toäc ngöôøi
(ethnomeùthodologie), ñaõ döïa raát nhieàu vaøo hieän töôïng
luaän).
Chuùng ta bieát raèng, lyù thuyeát töông taùc bieåu töôïng
gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa George Herbert Mead, trong taùc
phaåm chính cuûa oâng Mind, Self and Society (Tinh thaàn, caù
theå vaø xaõ hoäi, L. 1934).
Tieàn ñeà cuûa Mead xuaát phaùt töø söï thöøa nhaän tính tính
haïn cheá cuûa con ngöôøi, khieán noù phaûi tìm kieám nhöõng
quan heä vôùi nhöõng ngöôøi khaùc ñeå coù theå toàn taïi ñöôïc
vaø, maët khaùc, xu höôùng cuûa caùc caù nhaân trong söï löïa
choïn nhöõng kieåu haønh ñoäng coù lôïi cho söï hôïp taùc vaø söï
giao dòch xaõ hoäi. Ñeå thöïc hieän nhöõng chieán löôïc cuï theå
cho pheùp moät caù nhaân toàn taïi trong caùc boái caûnh xaõ
hoäi, con ngöôøi caàn taïo ra trong yù thöùc moät taäp hôïp nhöõng
bieåu töôïng töôïng tröng veà hieän thöïc xaõ hoäi.
Ñoái vôùi Mead, vaán ñeà cô baûn cuûa tinh thaàn laø kyù öùc
choïn loïc: noù choïn loïc ñeå ghi nhôù taát caû nhöõng haønh
ñoäng naøo cho pheùp ñoàng caûm toát hôn vôùi nhöõng ngöôøi
khaùc vaø thoûa maõn toát nhöõng chi phí xaõ hoäi cuûa cuoäc

81
soáng thöïc taïi. Noù gaït boû taát caû nhöõng loaïi haønh ñoäng
voâ ích hoaëc quaù toán keùm. Nhö vaäy, tinh thaàn laø saûn
phaåm cuûa nhöõng töông taùc xaõ hoäi, nhöõng quan heä, coøn
xaõ hoäi laø moät caáu truùc cuûa tinh thaàn. Cuoái cuøng, treân
thöïc teá xaõ hoäi ñöôïc hieåu nhö moät bieåu töôïng maø moät
taùc nhaân caù theå hay nhoùm xaõ hoäi caàn tôùi, ñeå coù theå
choáng laïi nhöõng söùc eùp cuûa moâi tröôøng soáng cuûa noù.
Tinh thaàn duøng caùc bieåu töôïng ñeå kieåm soaùt moâi
tröôøng maø thöôøng xuyeân noù phaûi tính ñeán. Vì theá, haønh
ñoäng bao giôø cuõng laø haønh ñoäng ñoái choïi nhau qua
nhöõng bieåu töôïng. Xaõ hoäi laø toaøn boä nhöõng bieåu töôïng
maø moãi tinh thaàn taïo neân ñeå ñieàu tieát toát hôn doøng
thoâng tin vôùi nhau vaø ñeå hôïp lyù hoùa toát hôn nhöõng naêng
löôïng cuûa mình trong moät moâi tröôøng coù xu höôùng gaây ra
söï phaân taùn naêng löôïng. Trong söï ñoái dieän thöôøng xuyeân
aáy, moãi con ngöôøi phaûi hoïc ñeå töï hình dung ra khoâng chæ
nhöõng ngöôøi khaùc vaø caùi xaõ hoäi trong ñoù mình soáng, maø
ñoàng thôøi phaûi hoïc ñeå töï xaây döïng baûn thaân mình. Vieäc
xaây döïng caùi toâi laø moät coâng vieäc phöùc taïp ñoái vôùi
baûn thaân caù theå, coâng vieäc naøy keùo raát daøi vaø bao
goàm nhieàu giai ñoaïn xaõ hoäi khaùc nhau, töø tuoåi thô aáu
ñeán tuoåi tröôûng thaønh, töø play (chôi) ñeán game (tranh ñua)
vaø cuoái cuøng ñeán thaùi ñoä. Haønh trình naøy laø khaù roõ
raøng: töø troø chôi treû em cho pheùp taäp söï veà nhöõng qui
taéc xaõ hoäi ñaàu tieân ñeán khaû naêng ñaûm nhaän nhieàu
hình aûnh cuûa caùi toâi khi ngöôøi ta haønh ñoäng thaønh nhoùm,
hôïp taùc vôùi nhöõng ngöôøi khaùc ñeå ñaït ñöôïc moät keát quaû
(ví duï do Mead neâu ra laø moät ñoäi boùng chaày - hay boùng
ñaù, trong ñoù moãi caàu thuû phaûi ñaûm nhaän moät caùch
tröøu töôïng vai troø cuûa nhöõng ngöôøi khaùc neáu muoán cho
caû ñoäi thaéng), ñeán söï nhaäp taâm cuoái cuøng cuûa moät caù
nhaân veà moät caùi khaùc ñöôïc khaùi quaùt hoùa, töùc laø veà
nhöõng luaät leä vaø giaù trò ñöôïc moïi ngöôøi taùn thaønh.
Trong boái caûnh aáy, toân giaùo laø moät heä thoáng bieåu
töôïng töôïng tröng maø tinh thaàn taïo döïng ñeå töï thích nghi
vôùi moät taäp hôïp giaù trò chung. Do ñoù, noù coù theå ñem laïi
cho caùc caù nhaân moät phöông thöùc taïo ra moät baûn tính
rieâng vaø moät söï töï quyeát ñònh khoâng gian xaõ hoäi.
Söï keát hôïp giöõa thuyeát töông taùc cuûa Myõ vaø nhöõng
traøo löu trieát hoïc hieän töôïng luaän cuûa chaâu AÂu ñöôïc ñaïi

82
dieän bôûi Alfred Shutz38, moät moân ñeä cuûa nhaø hieän töôïng
luaän Edmund Husserl (1859-1938).
Ñieåm xuaát phaùt cuûa lyù thuyeát xaõ hoäi hoïc nhö sau:
caùc caù nhaân taùc ñoäng laãn nhau trong xaõ hoäi taïo ra moät
caùch nhìn chung veà theá giôùi nhö theá naøo?
Ñoù laø caùi maø taùc giaû naøy goïi laø vaán ñeà tính lieân
chuû theå. Noái tieáp Husserl, giaûi ñaùp do oâng chuû tröông laø:
ngöôøi ta soáng vôùi söï xaùc nhaän coù moät theá giôùi cuûa
nhöõng ñieàu hieån nhieân, vôùi vieäc cho raèng theá giôùi naøy
ñöôïc taát caû moïi ngöôøi chia seû vaø haønh ñoäng nhö voán laø
theá. Nhieäm vuï cuûa xaõ hoäi hoïc laø quan saùt kinh nghieäm
xem ngöôøi ta saùng taïo ra nhöõng theá giôùi ñaõ coù cuûa
nhöõng tính lieân chuû theå aáy nhö theá naøo.
Nhö vaäy, nhöõng theá giôùi aáy laø moät thöù thaùp chöùa
thoâng tin maø moãi ngöôøi nhaän ñöôïc qua nhöõng maõ truyeàn
thuï veà maët di truyeàn vaø xaõ hoäi, vaø taïo neân nhöõng caùi
khung trong ñoù con ngöôøi haønh ñoäng vôùi vieäc nghó raèng
taát caû nhöõng ngöôøi khaùc cuõng döïa vaøo nhöõng caùi khung
aáy moät caùch gioáng nhau. Nhöõng döï tröõ nhaän thöùc cô sôû,
nhö vaäy, ñöôïc tieáp nhaän qua vieäc xaõ hoäi hoùa - maø ñoái
vôùi noù, nhö Berger vaø Luckmann noùi, hieän thöïc laø moät caáu
taïo xaõ hoäi, theo nghóa nhöõng thoâng tin cô sôû nhaän ñöôïc
seõ taïo thuaän lôïi cho nhöõng doøng thoâng tin vaø nhöõng lieân
heä giöõa caùc caù nhaân vôùi nhau. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù
roát cuoäclaøm taêng theâm söï hoøa hôïp giöõa moïi ngöôøi veà
söï toàn taïi cuûa nhöõng yù nghóa hieån nhieân nhaèm bieän minh
cho haønh ñoäng taäp theå.
Xaõ hoäi hoùa ñöa moãi ngöôøi trong chuùng ta tôùi choã töï
xaây döïng thaønh nhöõng vuøng yù nghóa khaùc nhau, qua ñoù
ñieàu nhieàu vai troø khaùc nhau maø xaõ hoäi yeâu caàu chuùng
ta thöïc hieän, theo nhöõng loái khaùc nhau. Trong soá nhöõng
vuøng nghóa ñaõ neâu treân, Shutz nhaéc tôùi toân giaùo, moät
chaân trôøi yù nghóa coù theå döïng leân moät theá giôùi soáng
theo moät quan ñieåm naøo ñoù veà rtính lieân chuû theå, trong
ñoù caùc caù nhaân neáu hoï ñaõ döôïc xaõ hoäi hoùa - laøm taêng
theâm thaùi ñoä “xaùc nhaän” söï toàn taïi cuûa moät theá giôùi
ñöôïc moät nguyeân lyù sieâu vieät saép xeáp vaø cöù nhö theá.
Thaät thuù vò khi nhaéc tôùi moät caùch vaén taét ôû ñaây
vieäc Jurgen Habermas, moät nhaø xaõ hoäi hoïc ñöông ñaïi ñaõ
38
Xem Shutz (1979).

83
coáng hieán raát nhieàu cho caùi chuû ñeà hieän töôïng luaän, khi
oâng xuaát phaùt töø nhöõng tieàn ñeà vaên hoùa khaùc nhau vaø
khaùc xa vôùi tröôøng phaùi Francfort cuûa Adorno vaø Horkhei-
mer(39).
OÂng phaân bieät hai göông maët hay hai loái aån duï cuûa xaõ
hoäi hoïc: göông maët “heä thoáng xaõ hoäi” bò chi phoái bôûi
loâgic cuûa ñoàng tieàn vaø quyeàn löïc, vaø göông maët “theá
giôùi” (ôû ñaây, noù lieân quan vôùi hieän töôïng luaän) trong ñoù
caùc caù nhaân chia seû vôùi nhau nhöõng yù nghóa vaø giaù trò,
thoâng qua haønh ñoäng giao tieáp.
Trong caùc xaõ hoäi coâng nghieäp tieân tieán, xu höôùng
thoáng trò laø söï xaâm laán daàn daàn cuûa loâgic heä thoáng xaõ
hoäi vaøo nhöõng khoâng gian soáng cuûa caùc caù nhaân. Ñoù laø
moät quaù trình maø theo Habermas, chính laø söï xaâm chieám
vaø coøn coù theå goïi laø söï kyõ thuaät hoùa “theá giôùi”.
Do ñoù, Habermass chuù yù tôùi taát caû nhöõng cuoäc vaän
ñoäng hieän nay (keå caû nhöõng cuoäc vaän ñoäng toân giaùo)
ñang ñaët ra nhöõng vaán ñeà trieät ñeå, tìm caùch choáng laïi
nhöõng hình thöùc vaät hoùa vaø quan lieâu hoùa cuoäc soáng
cuûa caùc caù nhaân, nhöõng caù nhaân naøy khoâng naém baét
nhöõng lôøi phaùt bieåu nhö nhöõng giaû ñònh kinh teá cuûa heä
thoáng, maø hieåu chuùng nhö moät thöù “ngoân ngöõ cuûa
nhöõng hình thöùc soáng”(40), nhöõng xung ñoät xaõ hoäi döôïc
caùc cuoäc vaän ñoäng hieän nay xôùi leân ñang bieán thaønh
nhöõng xung ñoät töôïng tröng veà lónh vöïc dieãn ñaït vaø lónh
vöïc giaù trò. Caùc cuoäc vaän ñoäng hieän ñang tìm caùch bieán
thaønh nhöõng keû mang caùc yeâu caàu giaûi phoùng, maø
khoâng phaûi bieán thaønh nhöõng taùc nhaân xaõ hoäi muoán
chieám lónh nhöõng laõnh thoå môùi. Vôùi tö caùch ñoäng cô cuûa
caùc phong traøo giaûi phoùng vaø pheâ phaùn taäp theå ñoái vôùi
traät töï xaõ hoäi cuûa chuû nghóa tö baûn hieän ñaïi, trong ñoù
toân giaùo ñoùng vai troø quan troïng vaø coù yù nghóa.
Theo nghóa ñoù, Habermas döôøng nhö xa caùch vôùi Adorno
vaø Marcuse (nhöõng ngöôøi naøy coi toân giaùo nhö moät yeáu
toá mang boä maùy haøm chöùa heä tö töôûng cuûa caùc nhaø
nöôùc hieän ñaïi) vaø muoán ñaùnh giaù laïi moät caùch tích cöïc
hôn nhöõng ngöôøi chuû trì khaùc trong tröôøng phaùi Francfort,

39
Ñeå hieåu söï coáng hieán cuûa tröôøng phaùi francfort vaøo xaõ hoäi hoïc toân giaùo, xem Ciriani
(1986).
40
Xem Habermas (1987).

84
nhö Horkheimer, ngöôøi nhaïy caûm hôn vôùi nhöõng maët pheâ
phaùn trong caùc phong traøo khoâng töôûng kieåu toân giaùo, vaø
nhaát laø Fromm, ngöôøi quan taâm hôn tôùi vieäc naém baét
nhöõng lieân heä giöõa phaân taâm hoïc vaø xaõ hoäi hoïc.
VII. SÖÏ PHAÙT TRIEÅN CUÛA LYÙ THUYEÁT CHÖÙC NAÊNG
TRONG XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO
Lyù thuyeát chöùc naêng gaén lieàn vôùi teân tuoåi cuûa nhaø
xaõ hoäi hoïc ngöôøi Myõ, Talcott Parsons.
Trong lyù thuyeát chöùc naêng cuûa Talcott Parsons, toân giaùo
khoâng chieám vò trí trung taâm, maø nhöôøng choã cho nhöõng
vaán ñeà veà giaù trò, cô sôû xaõ hoäi laø ñieåm chính trong lyù
thuyeát xaõ hoäi hoïc cuûa Talcott Parsons. Coù theå noùi raèng,
chuû ñeà veà caùc giaù trò, theå hieän xuyeân suoát söï hình
thaønh caù nhaân cuûa Talcott Parsons: töø moâi tröôøng gia ñình,
cha Talcott Parsons laø muïc sö Tin laønh theo phong traøo Phuùc
aâm xaõ hoäi, phong traøo Phuùc aâm xaõ hoäi cho raèng, coù
moät söï trôû veà vôùi nhöõng giaù trò tinh thaàn Phuùc aâm tröôùc
nhöõng loái soáng cuûa “giai caáp khaù giaû” môùi, theo Veblen
(1857-1929), nhöõng beänh lyù cuûa chuû nghóa tö baûn vaø chuû
nghóa caù nhaân Myõ theo quan ñieåm phi maùc-xít, taäp trung
vaøo nhöõng cô cheá phaân bieät döïa vaøo vieäc chieám höõu
nhöõng ñoà vaät vaø nhöõng loái soáng khaùc nhau. Taát caû
nhöõng khuoân maãu aáy, ñeàu döïa treân nguyeân lyù cô baûn
cuûa lyù thuyeát vò lôïi kinh teá, maø theo Veblen, muïc tieâu cuûa
haønh ñoäng xaõ hoäi khoâng phaûi laø tính ích lôïi, nhö caùc nhaø
xaõ hoäi hoïc vaø kinh teá hoïc thuoäc tröôøng phaùi Chicago
chöùng minh, maø chính laø söï laõng phí. Ñieàu naøy, ñaõ thoâi
thuùc Talcott Parsons tìm kieám moät khuoân maãu lyù thuyeát coù
theå giaûi thích ñöôïc nguoàn goác cuûa haønh ñoäng con ngöôøi
treân cô sôû nhöõng heä thoáng vaên hoùa, hôn laø treân söï thoûa
maõn nhöõng lôïi ích caù nhaân. Vì theá chuùng ta hieåu ñöôïc
raèng, vieäc gaëp gôõ vôùi moät nhaø nhaân hoïc xaõ hoäi nhö
Bronislaw Malinowski(41) ñaõ giuùp oâng hieåu ñaày ñuû taàm quan
troïng cuûa söï nghieân cöùu veà chöùc naêng cuûa vaên hoùa vaø
caùc giaù trò ñoái vôùi vieäc giöõ caân baèng giöõa nhöõng thaønh
phaàn khaùc nhau cuûa moät xaõ hoäi nhaát ñònh.
Sau naøy, vieäc T. Parsons tieáp caän nhieàu vôùi neàn vaên
hoùa lôùn cuûa chaâu AÂu naêm 1925 vaø naêm 1926 ôû
Heidelberg, Ñöùc (ñaëc bieät vieäc laøm quen vôùi caùc taùc
41
Veà B. Malinowski, xem Filoramo, Prandi (1991).

85
phaåm cuûa M. Weber maø sau ñoù oâng dòch ra tieáng Anh), cho
pheùp nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Myõ naøy xaây döïng moät lyù
thuyeát hoaøn chænh veà heä thoáng xaõ hoäi vaø haønh ñoäng.
Noùi toùm taét, lyù thuyeát naøy thöôøng xuyeân dao ñoäng giöõa
yù ñònh tìm hieåu quan ñieåm cuûa caù nhaân ñang haønh ñoäng
(vò trí haøng ñaàu cuûa yù chí ñoái vôùi haønh ñoäng xaõ hoäi)
vaø söï caàn thieát phaûi tìm hieåu taïi sao heä thoáng xaõ hoäi coù
theå vaän haønh moät caùch coù traät töï trong tính phöùc hôïp
cuûa noù (vò trí haøng ñaàu cuûa heä thoáng).
Tuy nhieân Parsons (ñaëc bieät trong taùc phaåm coù heä
thoáng ñaàu tieân cuûa oâng, Caáu truùc cuûa haønh ñoäng xaõ
hoäi, L. 1937), nhöõng lieân heä giöõa haønh ñoäng caù nhaân vaø
heä thoáng sôû dó coù theå coù ñöôïc laø nhôø coù moät caùi
khung qui chieáu chung giöõa nhöõng ñònh höôùng giaù trò cuûa
caùc caù nhaân vaø nhöõng caùi khung ñaõ coù, trong ñoù haønh
ñoäng cuûa chính baûn thaân caùc caù nhaân ñoù (maõ di truyeàn,
nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi vaø moâi tröôøng, caùc quaù trình xaõ
hoäi hoùa, v.v...) ñöôïc theå hieän. Nhöõng ñònh höôùng chuû quan
vaø nhöõng daïng thöùc khaùch quan cuûa haønh ñoäng naèm
trong caùi maø Parsons goïi laø heä thoáng. Nhö vaäy, haønh
ñoäng coù theå ñöôïc coi nhö heä thoáng. Trong nhöõng taùc
phaåm sau ñoù, Parsons coá tìm hieåu xem caùc caù nhaân nhaäp
taâm caùc giaù trò, caùc chuaån möïc, caùc qui taéc ñaïo ñöùc nhö
theá naøo? Vì nhöõng thöù ñoù cuoái cuøng baûo ñaûm cho söï
thoûa maõn nhöõng nhu caàu caên baûn cuûa söï vaän haønh
toaøn boä heä thoáng xaõ hoäi. Vaø baèng caùch ñoù oâng ñaõ
nghieân cöùu caùc cô cheá xaõ hoäi hoùa vaø kieåm soaùt xaõ hoäi
chi phoái caùc quaù trình nhaäp taâm toaøn boä nhöõng chuaån
möïc, khieán cho heä thoáng ñöôïc caùc caù nhaân coi laø moät
maûnh ñaát chung, moät kòch baûn chaéc chaén ñeå hoï haønh
ñoäng theo ñoù. Giöõa theá giôùi vi moâ caù nhaân cuûa caùc caù
nhaân vaø theá giôùi vó moâ cuûa heä thoáng xaõ hoäi, Parsons coi
heä thoáng vaên hoùa, saûn xuaát, do ñoù, caùc giaù trò vaø caùc
phöông thöùc hoïc taäp cuûa caù nhaân, chieám moät vò trí trung
taâm trong söï vaän haønh cuûa xaõ hoäi. Nhö vaäy, söï hoäi nhaäp
xaõ hoäi ñöôïc thöïc hieän (functional needs of social integration)
baèng caùch phaùt trieån ôû caùc caù nhaân nhöõng ñaëc tröng
gaén keát vaø thích hôïp vôùi logic cuûa heä thoáng xaõ hoäi.
Daàn daàn, Parsons caøng quan taâm nhieàu hôn tôùi nhöõng
ranh giôùi cuûa ñieàu khieån hoïc (vaøo nöûa thöù hai thaäp kyû
naêm möôi), thì oâng caøng nhaán maïnh tôùi söï phaân tích caùc

86
chöùc naêng caên baûn cuûa caùc heä thoáng xaõ hoäi (tôùi boán
cô cheá kieåm soaùt maø moãi moät heä thoáng phaûi coù ñeå töï
baûo ñaûm cho mình coù theå töï sinh saûn trong thôøi gian vaø
khoâng gian: thích nghi, tìm kieám vaø duy trì nhöõng muïc tieâu
chung, hoäi nhaäp vaø tieàm aån). Töø 1963 ñeán 1970, nhaø xaõ
hoäi hoïc theo thuyeát chöùc naêng naøy ñi tôùi choã xaùc ñònh
moät lyù thuyeát veà caùc heä thoáng maø sau ñoù oâng seõ trình
baøy moät caùch höõu cô trong hai cuoán saùch, cuoán ñaàu naêm
1977, Heä thoáng xaõ hoäi, cuoán thöù hai naêm 1978, Lyù thuyeát
veà haønh ñoäng vaø thaân phaän con ngöôøi.
YÙ töôûng trung taâm cuûa söï tìm kieám naøy laø nhö sau: heä
thoáng xaõ hoäi laø moät côû theå phöùc hôïp, trong ñoù veà caên
baûn ngöôøi ta thaáy coù moät söï trao ñoåi maïnh meõ vaø
thöôøng xuyeân giöõa nhöõng xung löïc vaø nhöõng thoâng tin,
giöõa naêng löôïn vaø söï kieåm soaùt, giöõa phaân taùn vaø traät
töï; söï trao ñoåi naøy ñöôïc ñieàu tieát ôû nhöõng trình ñoä khaùc
nhau, töø ñôn giaûn nhaát ñeán phöùc hôïp nhaát, töø trình ñoä
thích nghi tröïc tieáp laø chuû yeáu vôùi nhöõng nhu caàu di
truyeàn vaø sinh hoïc cuûa loaøi, ñeán trình ñoä pha taïp hôn, ñoøi
hoûi caùc caù nhaân nhaäp taâm caùc khuoân maãu vaên hoùa vaø
caùc giaù trò tinh thaàn; töø heä thoáng ôû trình ñoä ñôn giaûn
nhaát - sinh hoïc - ñeán trình ñoä phöùc taïp nhaát - haønh ñoäng
theo boán chieàu kích vaø öùng xöû, cuûa nhaân caùch, cuûa söï
hoäi nhaäp xaõ hoäi vaø cuûa söï xuaát hieän nhöõng khuoân maãu
vaên hoùa. Khaû naêng thu heïp tính ña daïng voâ haïn cuûa
nhöõng löïa choïn caù nhaân, döïa vaøo vò trí haøng ñaàu cuûa
nhöõng lôïi ích tröôùc nhöõng giaù trò chung, chæ ñöôïc baûo
ñaûm baèng nhöõng theå cheá xaõ hoäi caém vaøo yù thöùc cuûa
caùc caù nhaân nhöõng maõ töôïng tröng khaùi quaùt hoùa cuûa
haønh ñoäng (pattern variables of value orientation).
Parsons khaúng ñònh raèng, neàn taûng cuûa nhöõng khuoân
maãu töôïng tröng aáy phaûi ñöôïc tìm kieám trong moät heä
thoáng yù nghóa cuoái cuøng, trong moät traät töï sieâu vieät thaät
söï.
Toân giaùo vaø caùc toân giaùo lòch söû ñaït tôùi moät chöùc
naêng quyeát ñònh khi chuùng cung caáp cho heä thoáng moät
nguoàn hôïp thöùc hoùa cuoái cuøng maø khoâng moät heä thoáng
ñaïo ñöùc naøo coù theå cung caáp ñöôïc. Naêng löïc aáy cuûa
nhaân toá toân giaùo trong vieäc baûo ñaûm moät söï hoäi nhaäp
xaõ hoäi cao baét nguoàn töø choã noù laø moät yeáu toá qui
phaïm hoùa nhöõng haønh ñoäng cuûa con ngöôøi moät caùch

87
maïnh meõ ñoái vôùi caùc caù nhaân. Toùm laïi, Parsons muoán
noùi raèng, caùc caù nhaân caøng döïa vaøo lyù do soáng cuûa hoï
trong xaõ hoäi “theo chieàu cao”, thì löôïng thoâng tin bò entropi
xaõ hoäi kieåm soaùt caøng lôùn, maø entropi xaõ hoäi thì trong
taát caû caùc heä thoáng xaõ hoäi ñeàu taêng leân. Toân giaùo laø
moät xaõ hoäi coù hieäu suaát cao: noù ñieàu tieát vaø thoáng
nhaát ñöôïc moät löôïng thoâng tin maø neáu khoâng ñeå bò
thoaùt ra moät caùch töï do thì coù theå ñeû ra nhöõng hình thöùc
laõng phí naêng löôïng, khoâng thoûa maõn, khuûng hoaûng, xung
ñoät, leäch laïc, teâ lieät töøng boä phaän cuûa heä thoáng, ôû
nhöõng möùc ñoä khaùc nhau. Toân giaùo, nhö vaäy trôû thaønh
moät chöùc naêng kieåm soaùt cao cuûa xaõ hoäi.
Parsons coù theå noùi tôùi söï caàn thieát phaûi giaû ñònh söï
toàn taïi cuûa moät heä thoáng cöùu caùnh cuûa con ngöôøi
(systeøme teùleùonomique), töùc laø moät heä thoáng bò qui ñònh
bôûi nhieàu ñoäng cô caïnh tranh nhau hôn so vôùi heä thoáng xaõ
hoäi. Heä thoáng aáy coù theå taïo thaønh moät heä thoáng tín
ngöôõng, maø moät traät töï, ñaëc bieät laø moät traät töï heä
thoáng - xaõ hoäi, phaûi noi theo. Tín ngöôõng döïa vaøo toân giaùo
vaø vaøo caùc heä thoáng xaõ hoäi hoùa ñöôïc caùc toân giaùo
giuùp söùc.
Khoâng phaûi laø ngaãu nhieân khi Parsons coá chöùng minh -
giöõa luùc xaûy ra caùc cuoäc tranh luaän xaõ hoäi hoïc veà theá
tuïc hoùa vaøo cuoái nhöõng naêm saùu möôi - raèng, qua moät
quaù trình lòch söû laâu daøi, Ki toâ giaùo ñaõ goùp phaàn phaùt
trieån daân chuû (vaø heä thoáng chính trò Myõ noùi rieâng) vaø,
do ñoù, khoâng coù chuyeän toân giaùo bò lu môø maø chæ coù
söï bieán ñoåi veà “chaát lieäu” xaõ hoäi cuûa nhöõng noäi dung
toân giaùo. Caùc giaù trò toân giaùo ñöôïc khueách taùn ra trong
cô theå xaõ hoäi; ngöôøi ta laïi thaáy nhöõng lyù thuyeát veà toân
giaùo khueách taùc (42).
Phaân tích ñeán cuøng, toân giaùo khoâng theå cheát vì, theo
Parsons, veà maët caáu truùc, noù mang chöùc naêng thoûa maõn
caùc nhu caàu caân baèng cuûa heä thoáng (veà ba maët cuûa
noù: sinh hoïc, taâm lyù vaø xaõ hoäi).
VIII. TÖØ LYÙ THUYEÁT CHÖÙC NAÊNG ÑEÁN LYÙ THUYEÁT
CAÙC HEÄ THOÁNG
Nhö vaäy, vieäc chuyeån töø moät quan nieäm duy yù chí veà
haønh vi xaõ hoäi mang moät söï phaân tích taäp trung, ngöôïc laïi,
42
Veà khaùi nieäm naøy, xem Cipriani (1988).

88
vaøo vò trí haøng ñaàu cuûa heä thoáng ñaõ ñöôïc Parsons gôïi ra
töø nhöõng lyù thuyeát ñieàu khieån hoïc môùi, baét ñaàu ñöôïc
khaúng ñònh vaøo nöûa sau thaäp kyû naêm möôi. Do ñoù, khoâng
phaûi laø tuyø tieän khi ñaët teân tuoåi cuûa Luhmann(43) vaøo
doøng chaûy töø thuyeát chöùc naêng toân giaùo cuûa Durkheim
ñeán Parsons maø chuùng toâi ñaõ vaïch ra quan nieäm cuûa
oâng, maëc duø nhaø xaõ hoäi hoïc Ñöùc ñöông ñaïi naøy ñaõ giöõ
nhöõng khoaûng caùch roõ raøng vôùi thuyeát chöùc naêng coå
ñieån. Treân thöïc teá, chính söï löïa choïn cô sôû cuûa Luhmann
nhaèm khuoân söï hình dung xaõ hoäi loaøi ngöôøi theo caùc sô
ñoà cuûa lyù thuyeát vaø caùc heä thoáng ñaõ ñöa chuùng ta, duø
coù hôi cöôõng eùp, tôùi choã coi söï suy nghó cuûa oâng nhö moät
söï phaùt trieån phöùc hôïp cuûa moät loaït nhöõng ngöôøi theo
thuyeát chöùc naêng môùi.
Caàn phaûi noùi roõ ngay raèng chuû ñeà toân giaùo ñuùng laø
khoâng naèm ôû trung taâm caùc taùc phaåm cuûa Luhmann. Veà
toân giaùo, taùc giaû naøy ñaõ vieát baøi tieåu luaän vaø moät
baøi (1977) nhan ñeà Funktion der Reigion.
Ñieåm xuaát phaùt cuûa Luhmann laø caùc xaõ hoäi hieän ñaïi
laø nhöõng heä thoáng phöùc hôïp maø söï hoøa nhaäp cuûa
chuùng khoâng ñoøi hoûi phaûi coù moät ñoùng goùp quan troïng
naøo veà caùc giaù trò chuaån möïc, caùc löïa choïn öng thuaän töø
phía caùc caù nhaân.
Ngöôøi ta phaûi noùi tôùi söï hoäi nhaäp heä thoáng maø
khoâng phaûi laø tôùi söï hoäi nhaäp xaõ hoäi. Ñoù laø chính laø söï
khaùc nhau ñaàu tieân vôùi caùc lyù thuyeát xaõ hoäi hoïc cuûa
Durkheim vaø Parsons.
Choáng laïi caùi ngöôøi ta goïi laø xaõ hoäi hoïc nhaân vaên
chuû nghóa (sociologie humaniste) ñaët vaøo trung taâm toå chöùc
xaõ hoäi nhöõng con ngöôøi vôùi nhöõng chieán löôïc haønh ñoäng
cuï theå vaø ña daïng cuûa hoï, Luhmann ñeà xöôùng moät khuoân
maãu lyù thuyeát thöôøng xuyeân chuù troïng tôùi quan ñieåm heä
thoáng, coi heä thoáng laø moâi tröôøng cho nhöõng haønh ñoäng
caù nhaân.
Thaät ra, moãi heä thoáng töø trình ñoä vi moâ ñeán trình ñoä
vó moâ ñeàu ñöôïc xaùc ñònh theo moät moâi tröôøng: moâi
tröôøng laø vöông quoác cuûa tính ña daïng, cuûa nhöõng caùi
thay ñoåi vaø caùi ngaãu nhieân. Heä thoáng laø taäp hôïp nhöõng
43
Ñeå hieåu xaõ hoäi cuûa Luhmann, xem tieåu luaän giôùi thieäu cuûa Febrajo (1990) veà söï nghieäp
cuûa nhaø xaõ hoäi hoïc Ñöùc ñöông ñaïi naøy, nhan ñeà Sistemi social.

89
cô cheá taïo ra nhöõng choáng cöï ñoái vôùi tính ña daïng to lôùn
vaø voâ haïn cuûa moâi tröôøng, vaø theo ñònh nghóa ñoù, noù
ñöôïc coi laø ôû beân ngoaøi heä thoáng. Moâi tröôøng caøng
phöùc taïp vaø caøng cao, thì nhöõng choáng cöï ñöôïc heä thoáng
huy ñoäng caøng khaùc nhau ñeå töï baûo ñaûm ñieåm caân
baèng noäi taïi ñaày ñuû.
Xaõ hoäi ñöôïc hieåu nhö heä thoáng, ñieàu ñoù ñoái vôùi
Luhmann coù nghóa laø caàn phaûi hình dung noù nhö moät taäp
hôïp nhöõng heä thoáng nhoû, moãi heä thoáng nhoû naøy kieåm
soaùt moät phaàn cuûa moâi tröôøng beân ngoaøi noù. Caùc caù
nhaân, vôùi nhöõng caùch soáng vaø caùch mong muoán khaùc
nhau, nhöõng caùch öùng xöû vaø tin töôûng khaùc nhau, taïo
thaønh moät loaït nhöõng khuoân maãu xaõ hoäi vaø haønh ñoäng
lôùn vaø khoâng theå ñoaùn tröôùc: toaøn boä tính phöùc hôïp
cuûa moâi tröôøng xaõ hoäi chính laø ôû ñoù. Khi caùc heä thoáng
xaõ hoäi khuoân nhöõng löïa choïn caù nhaân thaønh nhöõng löïa
choïn heïp laïi, do ñoù, coù theå kieåm soaùt ñöôïc qua caùc cô
cheá vaø caùc theå thöùc hình thöùc, khi ñoù caùc heä thoáng xaõ
hoäi aáy thöïc hieän ñöôïc moät chieán löôïc thu heïp tính phöùc
hôïp xaõ hoäi beân ngoaøi, bieán noù thaønh moät tính phöùc hôïp
beân trong, phaân hoùa thaønh nhöõng heä thoáng nhoû khaùc
nhau ñeå coù theå taïo ra nhieàu qui taéc vaø theå thöùc, nhieàu
hình thöùc giao tieáp vaø nhieàu maõ khaùi quaùt cho nhöõng muïc
tieâu khaùc nhau cuûa haønh ñoäng xaõ hoäi hôn.
Theo nghóa ñoù, xaõ hoäi hieän ñaïi phaùt trieån khoâng phaûi
vì caùc caù nhaân töï nhaän bieát mình theo moät taäp hôïp
nhöõng giaù trò chung, maø do nhöõng haønh ñoäng caù nhaân
lieân tuïc ñöôïc qui thaønh nhöõng qui taéc hình thöùc, phi caù
nhaân, coù theå phuø hôïp vôùi nhöõng heä thoáng coù tính phöùc
hôïp xaõ hoäi cao.
Nhö vaäy, moät xaõ hoäi phaùt trieån ñöôïc khi noù thoâng qua
nhöõng heä thoáng nhoû khaùc nhau cuûa noù ñeå qui nhöõng löïa
choïn caù nhaân vaø nhöõng lieân heä giao tieáp giöõa caùc heä
thoáng nhoû khaùc nhau thaønh nhöõng qui taéc.
Moãi heä thoáng xaõ hoäi nhoû, coù nguyeân lyù vaän haønh
ñoäc laäp, coù moät maõ giao tieáp khaùc vôùi nhöõng maõ cuûa
caùc heä thoáng nhoû khaùc.
Baûng nhöõng heä thoáng nhoû cô baûn trong caùc xaõ hoäi
hieän ñaïi döôùi ñaây, laø moät ví duï:

90
 Caùc Kh N Gia L Chín Kinh
heä oa ghe ñìn
uaät h teá
thoáng hoï ä hpha trò
c thu ùp
aät Tieà
Phöông Tình Q n
tieän Ch yeâ C uye
giao aâ Caùi u oân àn
tieáp n ñeï g löïc
lyù p lyù

Moãi heä thoáng nhoû xaõ hoäi coù cô cheá vaän haønh rieâng,
treân cô sôû ñoù hình thaønh moät maõ giao tieáp tuaân theo moät
loâgic ñoäc laäp. Vieäc “chia tænh” xaõ hoäi thaønh nhöõng vuøng
töï trò aáy, vôùi caùc qui taéc noäi taïi rieâng vaø moät ngoân ngöõ
chuyeân bieät hoùa, ñoái vôùi Luhmann, giaûi thích cho ñieàu
naøy: heä thoáng taïo ra yù nghóa rieâng, phöông thöùc “bieåu
ñaït” rieâng ñeå coù theå tröøu töôïng hoùa yù nghóa maø nhöõng
haønh ñoäng gaùn cho nhöõng haønh ñoäng caù nhaân vaø xaõ
hoäi cuûa hoï, cuõng nhö cho nhöõng thaønh phaàn khaùc nhau
cuûa heä thoáng chung.
Nhö vaäy, ngöôøi ta hieåu ñöôïc caùch hieåu cuûa Luhmann
veà söï theá tuïc hoùa hoaøn toaøn cuûa caø xaõ hoäi. OÂng muoán
hieåu raèng ñoù khoâng laø neàn taûng cuoái cuøng cho pheùp
giaûi thích traät töï xaõ hoäi vaän haønh nhö theá naøo: ñoù
khoâng phaûi chính trò, khoâng phaûi laø kinh teá, khoâng phaûi
laø toân giaùo, khoâng phaûi laø khoa hoïc, cuõng khoâng phaûi laø
coâng ngheä. Heä thoáng gioáng nhö moät maùy sòeâu ñieän
toaùn, sau khi ñaõ tích tuï khaù ñuû trí tueä con ngöôøi roài, ñeán
moät ñieåm naøo ñoù coù theå tieán trieån theo loái hoaït ñoäng
“moät mình” maø khoâng coøn caàn tôùi input (ñaàu vaøo) lieân
tuïc cuûa con ngöôøi. Hieån nhieân ñoù chæ laø moät thí duï -
phoûng theo nhöõng quan nieäm cuûa Luhmann - ñeå coù theå
hieåu ñöôïc söï khaùc nhau giöõa yù thöùc (sens) vaø söï öng
thuaän (consensus), giöõa söï töï hôïp thöùc hoùa cuûa heä thoáng
vaø söï tham gia vôùi nieàm tin vöõng chaéc veà phía “ngöôøi ta”.
Do ñoù, toân giaùo khoâng coøn mang chöùc naêng chuû yeáu
maø Durkheim vaø Parson gaùn cho noù trong caùc heä thoáng
töông öùng cuûa hoï nöõa. Traùi laïi, toân giaùo trôû thaønh moät

91
heä thoáng nhoû trong soá nhöõng heä thoáng nhoû khaùc, coù
nguyeân lyù vaän haønh rieâng cuûa noù, nhöng trong caùc xaõ
hoäi phöùc hôïp, nguyeân lyù naøy khoâng coøn mang chöùc naêng
hoäi nhaäp maø noù ñaõ mang vaø ñang mang ôû nhöõng thôøi
ñieåm lòch söû khaùc vaø trong nhöõng xaõ hoäi coù trình ñoä
tieán hoùa ít phöùc hôïp hôn (chaúng haïn, trong caùc xaõ hoäi bò
khuoân theo Hoài giaùo).
Ñoái vôùi Luhmann, ñieàu ñoù coù nghóa chöùc naêng ñaëc
thuø cuûa toân giaùo laø trung gian (medium) cuûa söï giao tieáp
ñeå qui ñònh moät theá giôùi voâ hình, qua ñoù coù theå lieân
keát nhöõng söï kieän coù tính ngaãu nhieân trong xaõ hoäi maø
caùc caù nhaân tieáp caän tôùi moät söï hôïp lyù.
Nhö vaäy, toân giaùo ñöôïc xem nhö moät heä thoáng, coù
theå ñaùp öùng ñöôïc nhöõng ñoøi hoûi, nhöõng yeâu caàu,
nhöõng vaán ñeà veà yù thöùc chuû quan maø khoâng moät heä
thoáng naøo coù theå taïo ra ñöôïc. Toân giaùo coøn coù theå taïo
ra moät heä thoáng tín hieäu khieán con ngöôøi ta coù theå nghó
raèng, xaõ hoäi coù cô sôû giaù trò cuûa noù, raèng theá giôùi coù
tính thoáng nhaát vaø phöông höôùng cuûa noù, raèng toaøn boä
moâi tröôøng (töï nhieân vaø xaõ hoäi) maø chuùng ta cuøng soáng
chung trong ñoù coù moät söï haøi hoøa noäi taïi, sieâu vieät. Toùm
laïi, maõ giao tieáp cuûa toân giaùo cho pheùp noùi tôùi moät xaõ
hoäi phaân hoùa vaø moät theá giôùi phaân chia maø tröôùc kia laø
thoáng nhaát vaø taïo thaønh moät toång theå döïa treân yù nieäm
veà moät Thöôïng ñeá, hieåu theo nghóa tính hoaøn thieän vaø tính
vónh haèng trong moät theá giôùi bò tính ngaãu nhieân vaø tính ña
daïng voâ taän chi phoái.
Do ñoù, chöùc naêng maø toân giaùo thöïc hieän khoâng phaûi
laø chöùc naêng hoäi nhaäp, maø laø chöùc naêng lyù giaûi. Noù
laø moät nguoàn yù nghóa ñoái vôùi caùc caù nhaân ñeå hoï coù
theå hình dung treân thöïc teá laø bò phaân chia laø thoáng nhaát,
nhöõng gì töông ñoái vaø tuyeät ñoái. Nhö vaäy, noù ñem laïi cho
caùc caù nhaân nhöõng naêng löïc giaûi thích maø nhöõng heä
thoáng nhoû khaùc ñaõ loaïi boû khoûi vi phaïm cuûa chuùng.
Ít ra veà beà ngoaøi, toân giaùo cuõng laáy laïi ñöôïc chieàu
kích chuû quan cuûa con ngöôøi trong xaõ hoäi. Ñoái vôùi caùc taùc
giaû cuûa chuùng ta, neáu chuùng ñuùng heä thoáng xaõ hoäi laø
toaøn boä nhöõng haønh ñoäng giao tieáp giöõa caùc heä thoáng
nhoû khaùc nhau, thì heä thoáng nhoû duy nhaát (vôùi coù theå
goïi laø gia ñình), trong ñoù coù theå taïo ra moät hình thöùc naøo

92
ñoù cuûa tính bieåu hieän chuû quan, moät söï tìm kieám yù nghóa
caù nhaân, chính laø toân giaùo. Treân thöïc teá, caùc toân giaùo
cuõng taïo ra nhöõng maõ ñieàu tieát caùc quaù trình giao tieáp,
nhaèm giaûm bôùt nhöõng lyù giaûi chuû quan quaù möùc veà
loøng tin hay veà moät thoâng ñieäp (maëc khaûi): cô cheá caên
baûn trong caùc toân giaùo laø nhaèm kích thích yù thöùc qui
thuoäc ôû caùc tín ñoà, töùc laø yù thöùc taùn thaønh nhöõng muïc
tieâu toå chöùc cuûa moät toân giaùo, taùn thaønh nhöõng giaùo
lyù vaø nghi thöùc cuûa noù, vaø moät laàn nöõa, ñoù laø ñaët
nhöõng chieán löôïc chuû quan vaøo söï phuï thuoäc nhöõng muïc
tieâu theå cheá cuûa moät heä thoáng.
Khi ngöôøi ta ñaït tôùi ñieåm caân baèng trong taùc ñoäng
giöõa nhöõng khoâng gian lyù giaûi toân giaùo veà cuoäc ñôøi môû
ra cho caùc caù nhaân vaø nhöõng qui ñònh qui taéc tín ngöôõng
vaø haønh vi nghi thöùc vaø ñaïo ñöùc töø phía Giaùo hoäi hay
moät Giaùo phaùi, nhaèm kieåm soaùt ñöôïc lónh vöïc caûm xuùc,
thì nhö vaäy laø heä thoáng nhoû ñaõ hoaït nhö moät heä thoáng
ñöa tình traïng hoãn loaïn cuûa nhöõng xung löïc caù nhaân thaønh
moät traät töï döïa vaøo moät tín ngöôõng oån ñònh vaø hôïp lyù
hoùa (vôùi moät thöù thaàn hoïc vaø nhöõng giaùo lyù baét nguoàn
töø moät quyeát ñònh ñöôïc cho pheùp). Nhö vaäy, toân giaùo
cuõng tuaân theo quaù trình theá tuïc hoùa gioáng nhö toaøn boä
heä thoáng xaõ hoäi phaùt trieån hieän ñaïi: noù khoâng coøn laø
moät trung taâm coù theå coù ñoái vôùi moät xaõ hoäi khoâng
coøn coù trung taâm nöõa.
Toân giaùo coù theå tieáp tuïc coù moät chöùc naêng, noù
khoâng bieán ñi vôùi söï xuaát hieän cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi. Noù
chæ thích nghi vôùi thöù loâgic ñang chi phoái söï vaän haønh cuûa
caùc heä thoáng xaõ hoäi maø thoâi. Treân thöïc teá, theá tuïc hoùa
laø moät quaù trình phaân hoùa (ñieàu ñoù ñaõ ñöôïc Parsons noùi
tôùi), maø quaù trình naøy cuõng xuyeân qua caû toân giaùo.
Coù theå noùi raèng toân giaùo töï theá tuïc hoùa trong khi taïo
ra moät medium (trung gian) ñaëc thuø, moät maõ giao tieáp
rieâng coù theå kieåm soaùt ñöôïc theá giôùi cuûa nhöõng lo aâu
vaø sôï haõi, nhöõng hy voïng vaø nhöõng nhu caàu toàn taïi cuûa
caùc caù nhaân.
Chuùng ta ñaõ thaáy moät laàn nöõa, vôùi nhöõng söï khaúng
ñònh cuoái cuøng döïa vaøo thuyeát chöùc naêng môùi cuûa
Luhmunn aáy, raèng raát khaùc vôùi Parsons vaø Durkheim, toân
giùo ñöôïc coi nhö moät nhaân toá toå chöùc caùc öùng xöû vaø

93
caùc ñònh höôùng giaù trò cuûa caùc caù nhaân.
Thuyeát chöùc naêng, theo caùch trình baøy coå ñieån cuûa
Durkheim, toân giaùo ñöôïc coi nhö moät nhaân toá toå chöùc caùc
öùng xöû vaø caùc ñònh höôùng giaù trò cuûa caùc caù nhaân.
Thuyeát chöùc naêng, theo caùch trình baøy coå ñieån cuûa E.
Durkheim cuõng nhö theo caùch trình baøy cuûa thuyeát caáu
truùc - chöùc naêng cuûa Parsons, vaø cuoái cuøng, theo caùch
trình baøy coù heä thoáng cuûa Luhmann, ñaõ ñoùng vai troø
thoáng nhaát: Toân giao laø moät nhaân toá oån ñònh xaõ hoäi
maïnh meõ khi noù cung caáp ñöôïc cho toaøn xaõ hoäi, hay moät
boä phaän cuûa noù, nhöõng cô cheá saâu xa nhaèm giaûm bôùt
tính ngaãu nhieân veà taâm lyù, xaõ hoäi vaø chính trò.
IX. TOÂN GIAÙO VAØ CAÙ THEÅ
Lyù thuyeát toân giaùo vaø caù theå, do nhaø xaõ hoäi hoïc
ngöôøi Myõ Paul E. Jonhson ñöa ra. OÂng laø giaùo sö xaõ hoäi hoïc
vaø laø ngöôøi tö vaán cho nhaø thôø cuûa Tröôøng Thaàn hoïc
thuoäc Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Boston. Paul E. Jonhson sinh taïi
Connectieur vaø ñöôïc ñaøo taïo raát cô baûn taïi caùc Tröôøng Ñaïi
hoïc Cornell, Ñaïi hoïc Toång hôïp Chicago vaø Ñaïi hoïc Toång hôïp
Boston.
Paul E. Jonhson ñaõ töøng giaûng daïy taïi caùc Tröôøng Ñaïi
hoïc Toång hôïp Brown thuoäc Providence, ñaûo Rhode; Tröôøng
Ñaïi hoïc Toång hôïp Hamline thuoäc St. Paul, Minnesota; Tröôøng
Ñaïi hoïc Morningside, thaønh phoá Sioux, Iowa; Tröôøng Thaàn hoïc
thuoäc Ñaïi hoïc Toång hôïp Boston.
Paul E. Jonhson cho raèng, ñònh nghóa veà toân giaùo laø moät
coâng vieäc quan troïng vaø raát khoù, bôûi leõ toân giaùo laø moät
lónh vöïc phöùc taïp. Ñoù laø thuaät ngöõ coù noäi haøm roäng
nhaát maø ngoân ngöõ ñaõ theå hieän, laø thuaät ngöõ coù
nhöõng yù töôûng phong phuù nhaát maø con ngöôøi ñaõ taïo ra.
Vì vaäy, con ngöôøi phaûi nghieâm tuùc trong xaùc ñònh vaø
ñaùnh giaù caùc tö töôûng vaø caùc hình thaùi cuûa ñaïo ñöùc.
trong moät thôøi gian daøi cuûa lòch söû toân giaùo ñaõ toàn taïi
nhöõng vaán ñeà gaàn nhö raát traùi ngöôïc nhau: coi troïng söï
tinh khieát, trong traéng vaø xem maïi daâm laø thieâng lieâng, aên
chay vaø hoäi heø ñình ñaùm, caám uoáng röôïu vaø say söa,
soáng ñieàu ñoä, ñieàm ñaïm vaø nhaûy muùa ca haùt, duøng
ngöôøi ñeå teá thaàn vaø baûo veä cuoäc soáng con ngöôøi trong
beänh vieän: meâ tín vaø giaùo duïc; ngheøo naøn vaø giaøu coù;

94
Thöôïng ñeá thieâng lieâng vaø ma quyû ñoäc aùc; ñoäc thaàn vaø
ña thaàn; coá gaéng caùch ly cuoäc soáng vaø caûi taïo theá giôùi.
Söï toàn taïi nhöõng yeáu toá ñoái laäp, maâu thuaãn ñaõ noùi
leân tính ñaëc bieät vaø phöùc taïp cuûa toân giaùo.
Moät ñònh nghóa veà toân giaùo hoaøn chænh, phaûi theå
hieän ñöôïc ñaày ñuû moïi khía caïnh cuûa hieän töôïng xaõ hoäi
naøy. Coù theå phaân loaïi caùc ñònh nghóa veà toân giaùo theo
caùc khía caïnh cô baûn cuûa noù. Leuba ñaõ phaân loaïi ñònh
nghóa toân giaùo thaønh 3 nhoùm, theo caùc khía caïnh: nhaän
thöùc, tình caûm vaø khaùt voïng44. Ngoaøi ra, ñònh nghóa theo
caùc khía caïnh khaùc nhö: ñònh nghóa theo tính xaõ hoäi vaø toå
chöùc, ñònh nghóa theo thaàn hoïc, ñònh nghóa chung treân cô
sôû keát hôïp quan ñieåm cuûa caùc khía caïnh treân.
Paul E. Jonhson ñaõ ñöa ra ñònh nghóa toång quaùt veà toân
giaùo nhö sau:
- Toân giaùo laø söï phaûn öùng ñoái vôùi söï chaáp nhaän caùc
giaù trò, ñònh nghóa naøy bao goàm moät soá khía caïnh vaø tính
chaát khaùc nhau cuûa toân giaùo. Theå hieän phaûn öùng sôï haõi
vaø tin töôûng, caùc haønh ñoäng vaø quan ñieåm thöøa nhaän
quyeàn löïc coù theå ñieàu chænh caùc giaù trò. Ñònh nghóa naøy
cuõng theå hieän toân giaùo ôû khía caïnh caûm xuùc roäng lôùn.
Nhöõng chaáp nhaän bao goàm söï giöõ gìn hoaëc phaù huyû,
chaáp nhaän hoaëc töø choái, nhu caàu hay duïc voïng. ÔÛ ñaây,
toân giaùo theå hieän nhö söï ñoøi hoûi. Söï chaáp nhaän coù theå
laø caù nhaân (giaùo phaåm), hoaëc khoâng lieân quan ñeán con
ngöôøi (quaù trình), coù theå laø moät soá ngöôøi (cha meï, anh
chò em), hoaëc thaàn thaùnh (nhöõng ngöôøi ôû theá giôùi khaùc),
coù theå laø moät thöïc taïi khaùch quan, hoaëc sieâu töï nhieân
(quyeàn löïc thaàn thaùnh), coù theå mang tính caù theå (ñaïo
ñoäc thaàn), hoaëc theå hieäntính xaõ hoäi (khía caïnh nhaân
vaên) vaø tính toå chöùc (tinh thaàn yeâu nöôùc - ñaïo phaùp vaø
daân toäc). Ñònh nghóa naøy khoâng loaïi tröø ma thuaät vaø ma
quyû, caùc quy taéc cuûa luaät phaùp vaø ñaïo ñöù; theå hieän
baûn chaát cuûa toân giaùo laø: a) Ham muoán caùc giaù trò; b) YÙ
thöùc phuï thuoäc vaøo quyeàn löïc cuûa caù nhaân maø coù theå
chaáp nhaän caùc giaù trò; c) Phaûn öùng trong vieäc xem xeùt
moät caùch chính ñaùng söï thöïc hieän caùc giaù trò baèng
quyeàn löïc. Toân giaùo caàn thieát phaûi phaân loaïi caùc vaán
ñeà, nhö ma thuaät vaø thaàn thoaïi, caùc phong tuïc vaø taäp

44
Leuba “Apsychology study of region”, New York, 1912.

95
quaùn xaõ hoäi, khoa hoïc vaø trieát hoïc, ñaïo ñöùc vaø thaåm
myõ.
- Toân giaùo laø söï hieán daâng cuûa caù nhaân ñeå trôû
thaønh con ngöôøi daùm chaáp nhaän cho söï ñoùng goùp tieàm
naêng saùng taïo cho cuoäc soáng nhaân loaïi thoâng qua caùc
quan heä môû. Ñieåm ñaëc tröng nhaát, taâm traïng noåi baät
nhaát cuûa kinh nghieäm toân giaùo laø söï raøng buoäc ñaëc
bieät. Khi con ngöôøi ñoùi thì anh ta aên ñeå thoûa maõn côn ñoùi
cuûa mình, nhöng ham muoán cuûa söï raøng buoäc ñaëc bieät
cuûa toân giaùo thì khoâng nhö vaäy. Ham muoán naøy phuï thuoäc
vaøo quan heä cuûa cuoäc soáng. Ñoái vôùi caù nhaân, moãi cuoäc
gaëp gôõ laø moái quan heä lieân nhaân caùch, quan heä naøy coù
theå taêng leân hoaëc giaûm ñi tuyø thuoäc vaøo giaù trò (ñoái
vôùi chuû theå vaø khaùch theå giao tieáp). Caùc cuoäc gaëp gôõ
toân giaùo cuõng laø quan heä lieân nhaân caùch. Trong moãi
tröôøng hôïp, ñoái vôùi caùc caù nhaân, quan heä naøy phuï thuoäc
vaøo y` nghóa vaø giaù trò cuûa cuoäc gaëp gôõ. Caùc quan ñieåm
toân giaùo ñöôïc hình thaønh trong caùc quan heä lieân nhaân
caùch. ÔÛ ñaây, Jonhson ñaùnh giaù cai vai troø cuûa quan heä
lieân nhaân caùch (noùi caùch khaùc laø vai troø cuûa coäng
ñoàng) trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån toân giaùo.
X. CAÙC NGHIEÂN CÖÙU TIEÁP CAÄN KHAÙC
X. 1. James E. Leuba (1868-1946)
James E. Leuba, nhaø khoa hoïc gaén boù caû cuoäc ñôøi vôùi
toân giaùo. Nhöõng coâng trình cuûa oâng ñöôïc xuaát baûn ñeàu
thuoäc veà lónh vöïc taâm lyù hoïc vaø xaõ hoäi hoïc toân giaùo.
OÂng laø con trai ngöôøi thôï söûa chöõa ñoàng hoà ôû Neuchatel,
Thuïy Só, oâng ñöôïc daïy doã veà ñöùc tin cuûa moân ñoà hoïc
thuyeát Calvin1. Khi coøn laø sinh vieân cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc
Toång hôïp Neuchatel, oâng ñaõ nhaän thaáy söï maâu thuaãn
giöõa söï ñuùng ñaén cuûa khoa hoïc vaø toân giaùo. Sau khi toát
nghieäp Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp, oâng cuøng gia ñình ñeán
New York vaø hai naêm sau oâng laø thö kyù cuûa Hoäi Thanh nieân
Cô ñoác giaùo Phaùp (YMCA). Sau moät naêm daïy tieáng Phaùp
vaø tieáng Ñöùc, oâng nhaän ñöôïc hoïc boång ñi nghieân cöùu xaõ
hoäi hoïc taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Clark.
Luaân vaên tieán só cuûa oâng ñaõ nghieân cöùu veà söï bieán
ñoåi toân giaùo vaø ñaõ ñöôïc ñaêng treân Taïp chí aõ hoäi hoïc
Myõ naêm 1896 (Tha American Journal of Sociology). OÂng ñaõ
1
Giaùo lyù cuûa ngöôøi Phaùp theo ñaïo Tin laønh Jean Calvin (1509-1564) vaø caùc tín ñoà cuûa oâng.

96
tieán haønh phoûng vaán moät soá löôïng lôùn nhöõng ngöôøi thay
ñoåi tín ngöôõng cuûa ñaïo Cô ñoác - nhöõng ngöôøi ñaõ tröïc
tieáp thoâng baùo veà nhöõng kinh nghieäm vaø quan ñieåm cuûa
hoï. Qua nhöõng nghieân cöùu cuûa mình, oâng ñaõ laøm cho
phöông phaùp phoûng vaán trôû thaønh phöông phaùp cô baûn
cuûa xaõ hoäi hoïc. Döïa treân nhöõng quan ñieåm cuûa chuû
nghóa töï nhieân, Leuba ñaõ giaûi thích, laøm saùng toû söï khaùc
bieät veà tö töôûng, tình caûm, yù thöùc cuûa nhöõng ngöôøi theo
toân giaùo vaø nhöõng ngöôøi khoâng theo toân giaùo, theo oâng,
nieàm tin cuûa toân giaùo laø söï ruùt ra töø kinh nghieäm vaø söï
nhaàm laãn chuû quan cuûa moïi ngöôøi.
Naêm 1987, oâng ñöôïc chæ ñònh thaønh laäp Khoa Xaõ hoäi
hoïc taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Bryn Mawr vaø töø ñoù trôû ñi oâng ñaõ
daønh toaøn boä thôøi gian vaø taâm trí cho vieäc giaûng daïy vaø
nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo. Naêm 1912 oâng xuaát
baûn cuoán “Nhöõng nghieân cöùu xaõ hoäi veà toân giaùo”. Naêm
1916, cuoán saùch thöù hai cuûa oâng ñöôïc coâng boá vôùi teân
goïi “Nieàm tin vaøo Chuùa Trôøi vaø söï baát töû”. Trong hai coâng
trình naøy, oâng ñaõ chæ roõ nguoàn goác taâm lyù, nguoàn goác
xaõ hoäi vaø söï phaùt hieän ra nieàm tin toân giaùo phaùt sinh töø
hai nguoàn goác: nhu caàu giaûi thích (veà caùc hieän töôïng bí aån
cuûa cuoäc soáng) vaø nhu caàu tìm kieám söï giuùp ñôõ trong
cuoäc soáng. OÂng ñaõ ruùt ra nhaän xeùt: khoa hoïc caàn ñöa ra
nhöõng caâu traû lôøi vaø phöông phaùp ñeå laøm saùng toû vieäc
toân giaùo döïa vaøo caùc nhu caàu treân. Naêm 1925, oâng vieát
cuoán saùch “Xaõ hoäi hoïc veà thuyeát huyeàn nghieäm cuûa toân
giaùo”1. Trong cuoán saùch naøy, oâng ñaõ chæ ra nhöõng ñaëc
ñieåm cuûa söï huyeàn bí toân giaùo theo nhöõng nguyeân nhaân
töï nhieân.
X. 2. Edwin D. Starbuck (1866-1947)
OÂng ñaõ cho xuaát baûn moät cuoán saùch ñoà soä veà xaõ
hoäi hoïc toân giaùo maø oâng ñaõ nghieân cöùu trong 6 naêm
trôøi (1893-1899), The Sociology of Religion: An Empirical Study of
The Growth of Religious Consciousness (Xaõ hoäi hoïc toân giaùo:
kinh nghieäm nghieân cöùu veà söï phaùt trieån cuûa yù thöùc toân
giaùo). Cuoán saùch ñöôïc xuaát baûn ôû New York vôùi lôøi giôùi
thieäu cuûa William James. Starbuck sinh ra trong moät gia ñình tín

1
Thuyeát huyeàn nghieäm laø thuyeát phaùp vaø tín ngöôõng cho raèng söï hieåu bieát veà Chuùa vaø
chaân lyù thöïc söï coù theå ñaït ñöôïc qua vieäc suy töôûng hay maëc khaûi taâm linh, khoâng phuï
thuoäc lyù trí vaø caùc giaùc quan.

97
ñoà phaùi Quaker1 ôû gaàn Indianapolis. Sau khi toát nghieäp
Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Vincennes, ñeán naêm 1893 oâng tôùi
Tröôøng Ñaïi hoïc Harvard vaø hieán daâng taâm trí, söùc löïc cuûa
mình cho nghieân cöùu khoa hoïc veà nhöõng vaán ñeà toân giaùo.
Sau ñoù khoâng laâu oâng ñaõ coâng boá nhöõng baûng hoûi laøm
thay ñoåi nhöõng caùch thöùc nghieân cöùu veà toân giaùo tröôùc
ñoù. Ñaây laø phöông phaùp thöù ba tìm hieåu söï phaùt trieån
toân giaùo.
Vôùi baèng thaïc só (Master’s degree) vaø phöông phaùp baûng
hoûi cuûa mình, oâng ñaõ ñeán Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Clark
ñeå tieáp tuïc laøm luaän aùn tieán só vaø oâng ñaõ hoaøn thaønh
noù naêm 1897. Nhöõng nghieân cöùu cuûa oâng veà söï chuyeån
ñoåi vaø kinh nghieäm toân giaùo ñöôïc coâng boá treân taïp chí
Xaõ hoäi hoïc Myõ naêm 1897, ñeán naêm 1899 oâng xuaát baûn
cuoán “Xaõ hoäi hoïc toân giaùo”.
Trong thôøi gian 6 naêm (1897-1903), oâng höôùng daãn caùc
buoåi thaûo luaän veà xaõ hoäi hoïc toân giaùo taïi Tröôøng Ñaïi
hoïc Toång hôïp Stanford, ñaëc bieät laø veà vaán ñeà nguoàn goác
xaõ hoäi tö töôûng cuûa Chuùa Trôøi. Vôùi phöông phaùp baûng
hoûi oâng ñaõ tìm hieåu vaán ñeà naøy taïi tröôøng trung hoïc, ñaïi
hoïc vaø nhöõng ngöôøi lôùn tuoåi. Töø naêm 1906-1930 taïi
tröôøng Ñaïi hoïc Toång Hôïp Iowa vaø töø 1930 taïi tröôøng Ñaïi
hoïc Toång Hôïp Southern Califonia, oâng vaø nhöõng hoïc troø do
oâng ñaøo taïo ñaõ tieán haønh nhieàu coâng trình nghieân cöùu
tieâu bieåu vaø haøng loaït coâng trình ñaõ ñöôïc coâng boá.
Trong cuoán saùch ñaàu tieân cuûa mình, oâng ñaõ nghieân
cöùu nguyeân nhaân vaø ñieàu kieän phaùt trieån toân giaùo ñoái
vôùi caùc caù nhaân hoaøn toaøn theo kinh nghieäm chuû nghóa.
X. 3. George A. Coe (1862-1951)
Laø con trai moät muïc sö vaø oâng ñaõ daønh caû cuoäc ñôøi
mình cho nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo. OÂng sinh naêm
1862 ôû Mendon New York. George A. Coe ñaõ toát nghieäp
Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Rocherter, nghieân cöùu thaàn hoïc
vaø trieát hoïc ôû Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Boston 4 naêm, sau
ñoù tieáp tuïc nghieân cöùu taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Berlin.
George A. Coe ñaõ giaûng daïy trieát hoïc vaø xaõ hoäi hoïc taïi
Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Northwestern (1891-1909). Nhöõng
naêm tieáp theo, George A. Coe giaûng daïy taâm lyù vaø xaõ hoäi
1
Phaùi quaker laø moä giaùo phaùi thôøi Chuùa Gieâsu, nhöng khoâng coù nghi leã chính thöùc hoaëc tín
ñieàu ñöôïc tuyeân boá roõ raøng. Giaùo phaùi naøy kòch lieät phaûn ñoái baïo luïc vaø chieán tranh.

98
hoïc toân giaùo taïi Tröôøng Ñaïi hoïc Sö phaïm vaø Ñaïi hoïc Toång
hôïp Columbia. Töø naêm 1899, George A. Coe baét ñaàu ñi saâu
nghieân cöùu taâm lyù vaø xaõ hoäi hoïc toân giaùo, naêm 1900
oâng coâng boá taùc phaåm Linh hoàn cuoäc soáng.
X. 4. William James (1842-1910)
W. James sinh taïi New York, laø con ñaàu trong moät gia ñình
coù truyeàn thoáng soáng haøi kòch. OÂng laø ngöôøi phaûn ñoái
lyù thuyeát Calvin cuûa hoaøng toäc vaø laø ngöôøi saùng laäp ra
hoäi caùc tröôøng doøng thaàn hoïc. OÂng tin töôûng maõnh lieät
vaøo toân giaùo, nhöng khoâng tin vaøo nhaø thôø nhö moät toå
chöùc xaõ hoäi.
W. James ñaõ ñöôïc giaùo duïc ôû nhieàu nöôùc thuoäc khu
vöïc phöông Taây vaø trong nhieàu lónh vöïc khaùc nhau, nhö
ngheä thuaät, khoa hoïc, y hoïc, sinh lyù hoïc, xaõ hoäi hoïc vaø
trieát hoïc. OÂng laø nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ ñöôïc kính troïng vaø
laø giaùo sö sinh lyù hoïc cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp
Harvard.
W. James luoân coù söï maâu thuaãn giöõa chuû nghóa töï
nhieân khoa hoïc vaø chuû nghóa sieâu nhieân toân giaùo. Khi coøn
laø sinh vieân (ôû Ñöùc), oâng ñaõ vieát cho ngöôøi cha cuûa mình,
raèng: Con caàn phaûi höôùng ñeán caùc nhaø töï nhieân hoïc vaø
choáng laïi toân giaùo coù tính sieâu nhieân. Ñieàu naøy, ñöôïc
oâng phaân tích trong taùc phaåm Nhöõng nguyeân lyù cuûa xaõ
hoäi hoïc toân giaùo (1897).
Töø söï quan taâm ñeán baûn chaát cuûa caù nhaân vaø aûnh
höôûng cuûa noù ñeán nhöõng xung ñoät vaø traïng thaùi stress,
James ñaõ ñaët nhöõng tieàn ñeà cho moät höôùng nghieân cöùu
xaõ hoäi hoïc - leäch laïc xaõ hoäi.
Trong caùc coâng trìng cua James, oâng ñi töø nghieân cöùu
taâm lyù ñeán nghieân cöùu toân giaùo. OÂng tìm ra söùc soáng
maõnh lieät cuûa caù nhaân trong thôøi gian khuûng hoaûng vaø
trong hoaït ñoäng. James cho raèng, toân giaùo lieân quan ñeán
nhöõng khía caïnh ôû taàng saâu cuûa cuoäc soáng con ngöôøi vaø
noù trôû thaønh söï coá gaéng cuûa con ngöôøi trong cuoäc soáng.
Cuõng nhö Freud vaø Jung, James khaúng ñònh moät thôøi ñaïi
quan troïng cuûa nhöõng voâ thöùc vaø nhöõng tieàm naêng cuûa
con ngöôøi. Song oâng khoâng ñoàng tình vôùi Freud, khi Freud cho
raèng xaõ hoäi tính duïc “libido” ôû trung taâm cuûa söï ñaáu tranh
vaø coá gaéng cuûa con ngöôøi. Trong khi ñoù, oâng uûng hoä

99
quan ñieåm cuûa Jung veà tính voâ haïn cuûa söï tieàm taøng tinh
thaàn cuûa con ngöôøi, ôû ñoù dieãn ra söï bieán ñoåi cuûa cuoäc
soáng caù nhaân vaø nhöõng moái quan heä roäng raõi coù theå
ñem ñeán cho caù nhaân nhöõng kinh nghieäm.
Nhö vaäy, nhöõng tö töôûng, nhöõng tieàn ñeà cuûa xaõ hoäi
hoïc toân giaùo ñaõ xuaát hieän töø raát sôùm, nhöng maõi ñeán
cuoái theá kyû XIX ñaàu theá kyû XX, xaõ hoäi hoïc toân giaùo
môùi trôû thaønh moät ngaønh khoa hoïc ñoäc laäp. Vaø ñeán taän
nhöõng naêm 60-80 cuûa theá kyû XX vöøa qua, nhöõng vaán ñeà
lòch söû vaø lyù luaän cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo môùi ñöôïc
hoaøn thieän.
Vieäc xaùc ñònh caùc ñònh höôùng lyù thuyeát quan troïng
ñoái vôùi xaõ hoäi hoïc toân giaùo, töø nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc
kinh ñieån ñeán nhöõng quan ñieåm gaàn ñaây, cho thaáy roõ
chuû ñeà toân giaùo laø moät vaán ñeà phöùc taïp vaø ñaëc bieät
quan troïng.
Nhieàu nhaø nghieân cöùu toân giaùo, ñaõ ñi tìm nhöõng maãu
hình cô baûn, nhö ñònh nghóa veà toân giaùo vaø khaû naêng
nghieân cöùu toân giaùo khoâng chæ nhö moät vaán ñeà trieát
hoïc hay thaàn hoïc, maø nhö ñoái töôïng cuûa moät söï phaân tích
kinh nghieäm, hoaëc vôùi nhöõng phöông phaùp phöùc hôïp khaùc
cuûa söï phaân tích chaát löôïng.

100
 Chöông V
NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ ÑÖÔNG ÑAÏI
CUÛA XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO

I. HÖÔÙNG TIEÁP CAÄN MÔÙI

Ñôøi soáng xaõ hoäi ñang dieãn ra hieän nay, khieán cho caùc
tín ñoà phaûi xem xeùt laïi nieàm tin cuûa hoï qua nhöõng cuoäc
chieán tranh khoác lieät do caùc löïc löôïng ñeá quoác, caùc theá
löïc toân giaùo theo chuû nghóa khuûng boá tieán haønh, söï baát
bình ñaúng xaõ hoäi ngaøy caøng taêng ôû nhöõng ñaát nöôùc,
nhöõng xaõ hoäi coøn giai caáp boùc loät. Caùc traän thieân tai
naëng neà vaø gaây ra toån thaát lôùn ôû nhieàu nôi treân traùi
ñaát, ñaõ vaø ñang laøm cho caùc tín ñoà nghi ngôø ôû söï phaùn
xeùt coâng baèng cuûa Thöôïng ñeá maø hoï ñoïc ñöôïc trong Kinh
thaùnh. Trong khi ñoù, traøo löu daân chuû xaõ hoäi, trôû thaønh
nhaân toá quyeát ñònh quaù trình phaùt trieån cuûa lòch söû,
cuøng vôùi tieán boä khoa hoïc coâng ngheä vôùi nhöõng thaønh
töïu vó ñaïi chöa töøng coù. Hieän thöïc ñoù, khieán cho nhöõng
ngöôøi coù tín ngöôõng toân giaùo phaûi choïn: Hoaëc laø tieáp tuïc
tin vaøo Thöôïng ñeá, hoaëc tin vaøo nhöõng trieån voïng phaùt
trieån cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi nhö tieán boä xaõ hoäi, chính trò,
kinh teá vaø khoa hoïc coâng ngheä.
Ngay töø nhöõng naêm ñaàu cuûa theá kyû XX, ñaõ coù
khoâng ít nhöõng nhaø trieát hoïc, xaõ hoäi hoïc vaø thaàn hoïc ôû
phöông Taây, buoäc phaûi phaùt bieåu nhöõng lo laéng cuûa hoï
veà soá phaän ngaøy mai cuûa toân giaùo: “Saép tôùi ñaây laø
töông lai ngoaøi yù Chuùa, töông lai ñoù seõ ngöôïc laïi vôùi baát
kyø toân giaùo naøo”45.
Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø trong nhöõng naêm gaàn
ñaây, Giaùo hoäi Cô ñoác giaùo, ñaõ phaûi toå chöùc nhöõng
cuoäc hoäi nghò ôû quy moâ quoác teá ñeå baøn veà soá phaän
cuûa toân giaùo trong töông lai. Caùc nhaø thaàn hoïc phöông Taây
cho raèng, söï taêng daân cö nhanh choùng, tieán boä cuûa khoa
45
K. Novikova, Bieán ñoåi toân giaùo, NXB Ñaïi hoïc Toång hôïp, Warsaw, 1996, tr. 45.

101
hoïc vaø coâng ngheä, ñang ñaët ra tröôùc Cô ñoác giaùo nhöõng
vaán ñeà môùi, Hoàng y giaùo chuû John Right ñaõ phaûi thoát
leân: “Cô ñoác giaùo ñang soáng trong moät muøa Ñoâng khaéc
nghieät, kyõ thuaät hoïc ñang laøm cho thaàn hoïc cheát daàn”.
Treân saân khaáu tö töôûng, caùc nhaø lyù luaän cuûa giaùo
hoäi taän duïng moïi khaû naêng ñeå môû roäng hoaït ñoäng cuûa
mình. Caùc phöông thöùc hoaït ñoäng chuû yeáu cuûa hoï laø
tuyeân truyeàn cho söï baát dieät cuûa loøng tin vaøo Thöôïng ñeá,
hoï veõ ra vieãn caûnh cuûa toân giaùo trong töông lai, tìm caùch
bieän minh cho vai troø cuûa toân giaùo.
ÔÛ nhieàu nöôùc phöông Taây, nhan nhaûn nhöõng cuoán
saùch vôùi caùc nhan ñeà ñaïi loaïi nhö: “Cô ñoác giaùo voâ
thaàn”, “Cô ñoác giaùo khoâng toân giaùo”, “Kinh phuùc aâm cuûa
chuû nghóa voâ thaàn Cô ñoác giaùo”, v.v... Hoaït ñoäng toân
giaùo nhieàu khi coøn ñöôïc queùt moät lôùp men xaõ hoäi chuû
nghóa, nhö caùi goïi laø “Chuû nghóa coäng saûn Cô ñoác giaùo”.
Giôùi truyeàn thoâng phöông Taây coøn mieâu taû ñöùc Chuùa
trôøi, ñöùc Phaät Thích Ca vaø caû thaùnh Atlah, laø nhöõng ngöôøi
xaõ hoäi chuû nghóa chính thoáng.
Nhieàu nhaø trieát hoïc phöông Taây, cuõng hy voïng vaøo söï
phuïc höng cuûa toân giaùo; hoï cho raèng, moät khi yù thöùc ñöôïc
caùi cheát taát yeáu cuûa mình, con ngöôøi phaûi döïa vaøo toân
giaùo nhö laø moät cöùu caùnh. Hoï toå chöùc ra caùc phong traøo
toân giaùo môùi, maø veû ngoaøi nhö laø ñoäc laäp vôùi cô cheá
kinh teá, chính trò vaø xaõ hoäi tö baûn chuû nghóa, hoï coâng boá
nhöõng keát quaû “döï baùo” veà söï hình thaønh moät thöù toân
giaùo chung ôû quy moâ toaøn theá giôùi.
Toân giaùo cuõng coøn ñöôïc caùc giôùi phaûn ñoäng tuyeân
truyeàn theo moät höôùng khaùc: söï truyeàn baù quan nieäm
thaàn bí trong coâng chuùng, maø veà hình thöùc coù veû ñoäc
laäp vôùi toân giaùo. Tö töôûng thaàn bí, ñöôïc giôùi truyeàn
thoâng phöông Taây mieâu taû nhö laø moät loái thoaùt cuûa con
ngöôøi tröôùc nhöõng beá taéc trong xaõ hoäi.
Caùc nhaø töông lai hoïc vaø thaàn hoïc tuyeân boá nhöõng
“keát quaû döï baùo” cuûa hoï vaø keát luaän: Theá kyû XXI, seõ
khoâng coøn söï ñoái nghòch cuûa khoa hoïc vaø toân giaùo; caùc
nhaø khoa hoïc vaø caùc tu só cuøng lieân minh vôùi nhau ñeå
khaùm phaù ra bí maät cuûa traùi tim vaø boä oùc con ngöôøi. Hoï
tuyeân boá, luùc ñoù tri thöùc khoa hoïc vaø tín ngöôõng toân
giaùo seõ töông ñoàng vôùi nhau vaø toàn taïi ñoàng haønh, trong

102
khi thöïc teá caùc nhaø thaàn hoïc xuyeân taïc caùc thaønh töïu
cuûa ngaønh khoa hoïc vuõ truï, kyõ thuaät ñieàu khieån hoïc.
Traùi vôùi nhöõng laäp luaän cuûa giaùo hoäi cho raèng, sau
moãi moät caùnh cöûa vöøa môùi ñöôïc môû ra trong thieân
nhieân, con ngöôøi vaãn thaáy ñöôïc Chuùa; nhöõng thaønh töïu
cuûa tri thöùc khoa hoïc ñang laøm tan vôõ caùc yù nieäm toân
giaùo, ñoàng thôøi cuûng coá vaø khaúng ñònh tính chaát ñuùng
ñaén cuûa böùc tranh duy vaät veà theá giôùi.
Ngaøy nay, quan nieäm khoa hoïc veà hieän thöïc ñang ñöôïc
môû roäng vaø phaùt trieån ôû khaép moïi nôi, ñaõ trôû thaønh
neùt ñaëc tröng tieán boä veà tinh thaàn trong theá kyû XX vöøa
troâi qua vaø theá kyû XXI ñöông ñaïi.
Chuû nghóa Marx luoân laø moät heä thoáng tri thöùc khoa
hoïc, khoâng theå dung hoøa vôùi tín ngöôõng toân giaùo. Lenine
xem ñoù laø moät vaán ñeà quan troïng coù yù nghóa nguyeân
taéc, bôûi vì tín ngöôõng toân giaùo ñoái laäp vôùi trí tueä vaø kìm
haõm trí tueä, noù khoâng heà coù moät caên cöù xaùc ñaùng vaø
khoa hoïc naøo caû.
Trong nhöõng ñieàu kieän cuûa söï khuûng hoaûng Cô ñoác
giaùo, maâu thuaãn giöõa Cô ñoác giaùo vaø khoa hoïc ngaøy
caøng lôùn. “Böôùc vaøo theá kyû XXI, khoâng theå tin vaøo caùi
khoâng coù thaät vaø khoâng theå coù”; tri thöùc khoa hoïc seõ laø
“coâng ty nghóa trang, toáng tieãn nhöõng thaønh kieán Cô ñoác
giaùo ñeán nghóa ñòa cuûa nhöõng nhaàm laãn cuûa con ngöôøi”.
Tuy nhieân, khoâng theå nhaàm laãn nhö moät soá ngöôøi mô hoà
cho raèng, trong thôøi ñaïi caùch maïng khoa hoïc coâng ngheä,
nhöõng ngöôøi lao ñoäng seõ töï mình hieåu ñöôïc baûn chaát giai
caáp cuûa toân giaùo, töï hoï seõ yù thöùc ñöôïc heä tö töôûng xaõ
hoäi chuû nghóa, hoï seõ töï mình ly khai, ñoaïn tuyeät vôùi toân
giaùo. Marx daïy raèng, ñeå khaéc phuïc toân giaùo, “caàn phaûi
phaù vôõ moïi moái quan heä, maø trong ñoù con ngöôøi coøn coù
ñòa vò thaáp heøn bò noâ dòch, bò boû rôi vaø bò khinh reû”46. Söï
tham gia cuûa quaàn chuùng nhaân daân vaøo cuoäc ñaáu tranh
choáng caùc aùch ñeá quoác vaø boùc loät, choáng naïn thaát
nghieäp vaø söï baàn cuøng, choáng caùc cuoäc khuûng hoaûng
kinh teá vaø chieán tranh, seõ laøm tan vôõ loøng tin vaøo caùc löïc
löôïng sieâu töï nhieân do caùc teä naïn xaõ hoäi ñoù ñeû ra.
Muoán giaûi phoùng quaàn chuùng nhaân daân khoûi toân
giaùo, khoâng theå khoâng thuû tieâu nhöõng goác reã xaõ hoäi
46
K. Marx - F. Engels, Toaøn taäp, taäp 12, NXB Tieán boä, M, 1984, trang 29.

103
cuûa noù. Kinh nghieäm lòch söû khaúng ñònh raèng; toân giaùo
seõ maát daàn, do söï ra ñôøi vaø phaùt trieån cuûa chuû nghóa
xaõ hoäi.
Caùc ñaûng coäng saûn vaø nhaø nöôùc daân chuû chaân
chính, toân troïng töï do tín ngöôõng, xem söï toàn taïi taïm thôøi
cuûa toân giaùo ôû caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa vaø caùc
nöôùc daân chuû, nhö laø taøn tích taát nhieân cuûa quaù khöù
coøn rôi rôùt laïi trong moät goùc khoâng ñaùng keå cuûa yù thöùc
con ngöôøi. Nhöng, tröôùc sau khoâng theå chaáp nhaän ñöôïc
toân giaùo, vì noù ñoái laäp vôùi theá giôùi quan khoa hoïc, kìm
haõm tính tích cöïc cuûa chính trò vaø xaõ hoäi cuûa con ngöôøi,
nhaát laø khi noù trôû thaønh coâng cuï cuûa chính saùch ngu daân
vaø cuûa chuû nghóa choáng coäng, phaù hoaïi coâng cuoäc xaây
döïng chuû nghóa xaõ hoäi vaø chuû nghóa coäng saûn. Do ñoù,
vieäc giaùo duïc coäng saûn chuû nghóa, phaûi ñöôïc ñaåy maïnh
nhaèm giaûi phoùng nhaân daân khoûi caùc meâ tín vaø thaønh
kieán toân giaùo, khaéc phuïc moïi bieåu hieän cuûa heä tö töôûng,
ñaïo ñöùc tö saûn vaø moïi taøn dö cuûa taâm lyù tö höõu.
ÔÛ nhieàu nöôùc phöông Taây, khaùi nieäm löông taâm, moät
phaïm truø cuûa ñaïo ñöùc coù vò trí ñaëc bieät trong tín ngöôõng
Cô ñoác giaùo. Caùc nhaø hoaït ñoäng cuûa giaùo hoäi, söû duïng
nhöõng quan ñieåm toân giaùo veà löông taâm ñeå phuïc vuï cho
lôïi ích cuûa nhaø nöôùc tö saûn cuõng nhö caùc cô cheá thoáng trò
tinh thaàn cuûa noù. Theo hoï, coäi nguoàn cuûa löông taâm laø
thaàn linh vaø thöôïng ñeá.
Löông taâm toân giaùo gaén chaët vôùi ñaïo ñöùc tö saûn, vì
theá noù seõ bò thuû tieâu khi loaøi ngöôøi ñi leân chuû nghóa xaõ
hoäi. Nhöõng kinh nghieäm cuûa xaõ hoäi Xoâ-vieát (cuõ) cho
thaáy, “trong thôøi kyø xaây döïng chuû nghóa xaõ hoäi, vieäc
giaùo duïc cho moïi ngöôøi laäp tröôøng tö töôûng coäng saûn chuû
nghóa ñeå kieåm tra haønh vi vaø chæ ñaïo löông taâm cuûa hoï
coù yù nghóa ñaëc bieät to lôùn”47. Con ngöôøi xaõ hoäi chuû
nghóa, laø con ngöôøi coù ñaïo ñöùc cao ñeïp nhaát, bieåu thò
nhöõng lôïi ích vaø löông taâm cuûa nhaân daân lao ñoäng treân
toaøn theá giôùi, löông taâm aáy laø trong saùng nhaát vaø xa laï
vôùi theá giôùi quan toân giaùo.
II. XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO VAØ SÖÏ KHAÚNG ÑÒNH
TOÀN TAÏI CUÛA CON NGÖÔØI

47
K. Novikova, Bieán ñoåi toân giaùo, NXB Ñaïi hoïc Toång hôïp, Warsaw, 1996, tr. 189.

104
 Toân giaùo truyeàn baù quan nieäm sieâu nghieäm veà muïc
ñích cuûa con ngöôøi, vaø veà yù nghóa cuûa cuoäc soáng. Quan
nieäm ñoù vöôït ra ngoaøi hieän thöïc cuûa con ngöôøi, coøn
nhöõng moái quan heä ñaïo ñöùc toân giaùo khoâng döïa vaøo trí
tueä, maø döïa vaøo loøng tin muø quaùng. Loøng aùi moä ñoái
vôùi Thöôïng ñeá, ñöôïc nhaø thôø tuyeân truyeàn nhö laø coäi
nguoàn cuûa luaân lyù vaø haïnh phuùc.
Chuû nghóa phi nhaân laø neùt ñaëc tröng cuûa heä tö töôûng
giaùo quyeàn chuû nghóa, cuûa hoaït ñoäng thöôøng ngaøy cuûa
giôùi taêng löõ phaûn ñoäng. Tính chaát phaûn khoa hoïc, phaûn
con ngöôøi vaø baûn chaát giai caáp phaûn ñoäng cuûa toân giaùo
boäc loä trong toaøn boä heä thoáng phaïm truø cuûa ñaïo ñöùc
toân giaùo, cuõng nhö trong caùch giaûi thích cuûa noù veà caùi
thieän vaø caùi aùc. Nhöng thaät ra, “khoâng coù chuû nghóa
nhaân ñaïo chaân chính trong quan nieäm toân giaùo veà thieän
vaø aùc; maëc duø, caùc nhaø thaàn hoïc khoâng ngôùt lôøi reâu
rao raèng, toân giaùo ñaõ vaø ñang luoân luoân daïy ngöôøi ta
laøm ñieàu thieän, laøm cho caùi thieän thaéng caùi aùc”.
Thöïc teá chöùng minh raèng, caùc nhaø tö töôûng giaùo
quyeàn luoân luoân tìm moïi thuû ñoaïn tinh vi ñeå bieän hoä cho
caùc cuoäc chieán tranh xaâm löôïc vaø phaù hoaïi söï nghieäp
hoøa bình giöõa caùc daân toäc, tröïc tieáp choáng laïi nhaân
quyeàn. Noïc ñoäc cuûa tuyeân truyeàn toân giaùo coøn len laùch
vaøo nhöõng lónh vöïc khaùc cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi nhö gia
ñình, ñòa vò cuûa phuï nöõ trong xaõ hoäi, v.v...
Ñieàu ñoù cho thaáy raèng, toân giaùo trong khi reo raéc quan
ñieåm meùo moù, phaûn khoa hoïc veà theá giôùi vaø con ngöôøi,
ñaõ töï theå hieän baûn chaát phaûn ñoäng vaø nhaân ñaïo giaû
hieäu cuûa noù.
Xaõ hoäi hoïc toân giaùo khaúng ñònh con ngöôøi, phaåm giaù
cuûa con ngöôøi, tröôùc heát baèng vieäc phuû ñònh Thöôïng ñeá,
phuû ñònh loøng tin vaøo toaøn boä caùi sieâu töï nhieân. Vaïch
traàn tính chaát phaûn khoa hoïc cuûa toân giaùo vaø chuû nghóa
nhaân ñaïo giaû hieäu cuûa ñaïo ñöùc toân giaùo, xaõ hoäi hoïc
toân giaùo Maùcxít chæ roõ raèng, söï phaùt trieån cuûa nhaân
caùch khoâng theå dung hoøa vôùi loøng tin vaøo Thöôïng ñeá.
Söï khaúng ñònh nhaân caùch con ngöôøi, coù nghóa laø söï
khaúng ñònh lyù töôûng hieän thöïc cuûa con ngöôøi ñeå phuû
ñònh lyù töôûng sieâu nghieäm toân giaùo. Lenine vieát: “Con
ngöôøi caàn coù lyù töôûng, nhöng laø lyù töôûng nhaân baûn phuø

105
hôïp vôùi töï nhieân, maø khoâng phaûi laø lyù töôûng sieâu töï
nhieân”48.
Phuû nhaän toân giaùo vaø loøng tin vaøo Chuùa, xaõ hoäi hoïc
toân giaùo Maùcxít ñeà cao con ngöôøi, thöùc tænh ôû con ngöôøi
caûm xuùc veà phaåm giaù cuûa hoï, vaøo caùc söï nghieäp cuûa
con ngöôøi vaøo töông lai töôi saùng.
Trong vieäc khaúng ñònh söï toàn taïi cuûa con ngöôøi, caùc
phaïm truø ñaïo ñöùc hoïc coù yù nghóa ñaëc bieät, ñaùng chuù
yù tröôùc heát laø phaïm truø löông taâm. Caùc nhaø “töø thieän”
Cô ñoác giaùo quan taâm niheàu ñeán vaán ñeà löông taâm, hoï
muoán ñoäc quyeàn khaùi nieäm naøy, laøm nhö laø ngoaøi toân
giaùo ra, khoâng ôû ñaâu noùi ñeán löông taâm, nhö theå löông
taâm laø moät tình caûm toân giaùo baåm sinh.
Xaõ hoäi hoïc toân giaùo Maùcxít höôùng con ngöôøi phaùt
trieån toaøn dieän, nhöõng con ngöôøi coù löông taâm trong saùng,
giuùp cho hoï kieåm tra nhöõng haønh vi cuûa mình vôùi yù thöùc
traùch nhieäm tröôùc nhaân daân, tröôùc Toå quoác, traùnh nhöõng
haønh vi traùi vôùi quy taéc cuûa loái soáng xaõ hoäi chuû nghóa.
Do ñoù, xaõ hoäi hoïc toân giaùo Maùcxít baèng söï phuû ñònh
toân giaùo, ñaïo ñöùc toân giaùo giaû nhaân ñaïo cuûa noù,
khaúng ñònh con ngöôøi - con ngöôøi xaây döïng chuû nghóa coäng
saûn, - khaúng ñònh nhöõng döï kieán, nhöõng nguyeän voïng vaø
söï nghieäp cuûa hoï, khaúng ñònh quyeàn soáng, quyeàn höôûng
haïnh phuùc cuûa hoï. Maùc vieát: “Chuû nghóa xaõ hoäi laø söï
phuû ñònh Thöôïng ñeá, baèng söï phuû ñònh ñoù maø khaúng
ñònh söï toàn taïi cuûa con ngöôøi”49.
Trong caùc taùc phaåm cuûa mình, Marx vaø Engels ñaõ xem
xeùt moät caùch khoa hoïc vaø coù heä thoáng caùc vaán ñeà chuû
nghóa nhaân ñaïo, ñaëc bieät laø vaán ñeà nhaân caùch vaø giaù
trò cuûa caù nhaân, baûn chaát vaø baûn tính cuûa con ngöôøi,
haønh vi ñaïo ñöùc vaø söï giao teá cuûa con ngöôøi, v.v... Toaøn
boä caùc vaán ñeà ñoù ñöôïc xem xeùt treân cô sôû nguyeân lyù
phöông phaùp luaän quan troïng nhaát laø toàn taïi xaõ hoäi quyeát
ñònh yù thöùc xaõ hoäi, con ngöôøi laø toång hoøa cuûa nhöõng
moái quan heä xaõ hoäi, töùc laø vaán ñeà chuû nghóa nhaân ñaïo
ñöôïc giaûi quyeát treân cô sôû xem xeùt cuï theå nhöõng moái
quan heä saûn xuaát cuûa moät xaõ hoäi nhaát ñònh.
Xuaát phaùt töø nguyeân lyù phöông phaùp luaän noùi treân,
48
V. I. Leâ-nin, Toaøn taäp, taäp 29, tr. 56.
49
K. Marx - F. Engels, Caùc taùc phaåm ñaàu tay, NXB Quoác gia saùch chính trò, M. 1956, tr. 589.

106
Marx chæ ra raèng “trong xaõ hoäi coäng saûn chuû nghóa, treân
cô sôû nhöõng moái quan heä môùi trong lao ñoäng seõ hình
thaønh nhöõng moái quan heä chaân chính giöõa ngöôøi vaø
ngöôøi”. Marx trang bò cho giai caáp coâng nhaân lyù luaän caùch
maïng caûi taïo theá giôùi treân nhöõng nguyeân taéc cuûa chuû
nghóa nhaân ñaïo chaân chính. Do ñoù, lyù luaän chuû nghóa
nhaân ñaïo cuûa Marx mang tính khoa hoïc trieät ñeå, tính hieän
thöïc caùch maïng treân cô sôû quan nieäm duy vaät veà lòch söû.
Trong nhieàu taùc phaåm cuûa mình, caùc nhaø kinh ñieån
cuûa chuû nghóa Maùc - Lenine ñaõ laøm roõ vai troø quyeát ñònh
cuûa quaàn chuùng nhaân daân trong vieäc saùng taïo lòch söû vaø
baùc boû quan nieäm duy taâm toân giaùo veà “moïi söùc maïnh
trong tay Chuùa”.
Ñoái vôùi Marx, Engels vaø Lenine, vaán ñeà chuû nghóa nhaân
ñaïo chaân chính, tröôùc heát laø vaán ñeà giaûi phoùng con
ngöôøi vôùi tö caùch laø giaù trò cao nhaát treân haønh tinh, coøn
vaán ñeà xaõ hoäi hoïc toân giaùo phaûi laø vaán ñeà phuû ñònh
toân giaùo, laøm soáng laïi nieàm tin cuûa con ngöôøi vaø khaúng
ñònh phaåm caùch cuûa con ngöôøi.
Caùc nhaø kinh ñieån cuûa chuû nghóa Maùc - Lenine, ñaõ
chöùng minh moái lieân heä chaët cheõ cuûa vieäc pheâ phaùn
toân giaùo moät caùch coù khoa hoïc vôùi söù maïng nhaân ñaïo
cuûa cuoäc ñaáu tranh vaø töï do cuûa con ngöôøi, vì söï khaúng
ñònh nhaân caùch con ngöôøi.
Söùc soáng cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo chính laø ôû choã
noù phuû ñònh toân giaùo vaø laøm noåi baät giaù trò hieän thöïc
cuûa söï toàn taïi cuûa con ngöôøi vaø thöùc tænh tích cöïc tính
saùng taïo cuûa con ngöôøi. Khía caïnh thöù nhaát laøm roõ tính
chaát phaûn khoa hoïc, phaûn nhaân ñaïo cuûa heä tö töôûng toân
giaùo, coøn khía caïnh thöù hai laø toång keát söï hình thaønh cuûa
heä thoáng hoaøn chænh cuûa caùc quan nieäm duy vaät khoa
hoïc.
Xaõ hoäi hoïc toân giaùo maùc-xít mang baûn chaát nhaân
ñaïo, vì noù gaén boù höõu cô vôùi lyù luaän chuû nghóa coäng
saûn khoa hoïc, vì yù nghóa cuoäc soáng trong thôøi ñaïi ngaøy nay
laø ôû hoaït ñoäng tích cöïc, coù ích cho xaõ hoäi, ôû nhöõng vieäc
laøm cuï theå trong coâng cuoäc xaây döïng xaõ hoäi chuû nghóa.
Phaùt trieån hôn nöõa nhöõng quan nieäm cuûa Maùc vaø chuû
nghóa nhaân ñaïo, Lenine neâu baät nhöõng maët öu vieät cuûa

107
chuû nghóa nhaân ñaïo xaõ hoäi chuû nghóa vaø vaïch roõ söï caàn
thieát phaûi ñaûm baûo haïnh phuùc hoaøn toaøn vaø söï phaùt
trieån toaøn dieän töï do cuûa taát caû caùc thaønh vieân cuûa xaõ
hoäi.
Vaán ñeà haïnh phuùc cuûa con ngöôøi ñaõ ñöôïc ñaët ra töø
thôøi coå ñaïi, nhöng chæ coù theå ñöôïc giaûi quyeát vaø ñöôïc
phaân tích toaøn dieän treân cô sôû khoa hoïc Maùc - Lenine: moái
lieân heä chaët cheõ cuûa haïnh phuùc caù nhaân vôùi caùc lôïi ích
cuûa xaõ hoäi. Do ñoù, cuoäc ñaáu tranh vì haïnh phuùc vì haïnh
phuùc cuûa con ngöôøi luoân luoân gaén lieàn vôùi cuoäc ñaáu
tranh ñeå giaûi phoùng giai caáp, giaûi phoùng xaõ hoäi. Nguoàn
haïnh phuùc trong xaõ hoäi chuùng ta laø söï hoaøn thaønh veû
vang nghóa vuï xaõ hoäi, laø vieäc taïo neân nhöõng giaù trò, laø
söï phuïc vuï nhöõng lôïi ích xaõ hoäi, phuïc vuï Ñaûng vaø nhaân
daân.
Ñoù cuõng chính laø nhöõng vaán ñeà thaùi ñoä ñoái vôùi
ñaát nöôùc cuûa caù nhaân, vôùi taäp theå, vôùi lao ñoäng vaø
vôùi nghóa vuï xaõ hoäi. ÔÛ ñaây nhöõng vaán ñeà cuûa xaõ hoäi
hoïc toân giaùo cuõng gaén lieàn vôùi nhöõng vaán ñeà ñaïo ñöùc
hoïc, nhöõng vaán ñeà cuûa lyù luaän ñaïo ñöùc coäng saûn chuû
nghóa, vieäc giaùo duïc xaõ hoäi hoïc toân giaùo vaø giaùo duïc
ñaïo ñöùc laøm thaønh moät boä phaän höõu cô cuûa nhieäm vuï
giaùo duïc con ngöôøi môùi, phaùt trieån toaøn dieän vaø haøi
hoøa, con ngöôøi xaây döïng xaõ hoäi chuû nghóa.

Phaàn thöù II
CAÙC LÓNH VÖÏC
XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO

108
 Chöông VI
NIEÀM TIN TOÂN GIAÙO

Nieàm tin coù vai troø heát söùc quan troïng ñoái vôùi con
ngöôøi, laø ñònh höôùng giaù trò ñöôïc xaùc ñònh beàn vöõng
trong nhaän thöùc vaø luoân chi phoái haønh ñoäng cuûa caù theå.
Nieàm tin khoâng chæ taùc ñoäng ñeán trí tueä, maø coøn taùc
ñoäng ñeán tình caûm; nieàm tin coù theå laøm thay ñoåi yù
thöùc, ñoäng cô vaø loái soáng cuûa caù theå.
Thuaät ngöõ “tín ñoà” trong yù thöùc cuûa con ngöôøi, ñoàng
nghóa vôùi khaùi nieäm “con ngöôøi coù nieàm tin toân giaùo”.
Khoâng theå ñeán vôùi toân giaùo hoaëc trôû thaønh tín ñoà toân
giaùo, neáu caù nhaân ñoù thieáu nieàm tin toân giaùo; nieàm tin
toân giaùo luoân luoân chieám vò trí trung taâm ñoái vôùi moïi loaïi
hình toân giaùo.
Nghieân cöùu vaø tìm hieåu nieàm tin toân giaùo, coù moät vò
trí quan troïng ñaëc bieät trong vieäc nghieân cöùu nhöõng khía
caïnh xaõ hoäi cuûa toân giaùo. Sôû dó nhö vaäy, vì nieàm tin toân
giaùo laø moät trong nhöõng neùt chính trong vieäc phaùc thaûo
chaân dung xaõ hoäi cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo, cuõng nhö
goùp phaàn vaøo vieäc giaûi thích söï toàn taïi vaø phaùt trieån
cuûa toân giaùo. Maët khaùc, vieäc nghieân cöùu nieàm tin toân
giaùo seõ goùp phaàn laøm saùng toû baûn chaát xaõ hoäi, baûn
chaát taâm lyù cuûa toân giaùo. Chuùng ta seõ baét ñaàu quaù
trình tìm hieåu nieàm tin toân giaùo töø vieäc tìm hieåu nguoàn
goác saâu xa cuûa noù.
I. NGUOÀN GOÁC CUÛA NIEÀM TIN TOÂN GIAÙO
Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ñaõ coù nhöõng caùch tieáp caän
khaùc nhau, quan ñieåm khaùc nhau ñoái vôùi vieäc lyù giaûi
nguoàn goác nieàm tin toân giaùo.
I. 1. Tieáp caän nieàm tin toân giaùo töø goùc ñoä sinh hoïc
Ngay töø khi xaõ hoäi hoïc toân giaùo trôû thaønh moät
chuyeân ngaønh khoa hoïc ñoäc laäp (khoaûng cuoái theá kyû XIX

109
ñaàu theá kyû XX), vaán ñeà ñöôïc caùc nhaø xaõ hoäi hoïc quan
taâm haøng ñaàu, chính laø nguoàn goác cuûa nieàm tin toân
giaùo. Khi tìm hieåu nguoàn goác cuûa nieàm tin toân giaùo, moät
soá nhaø xaõ hoäi hoïc ñaõ tieáp caän vaán ñeà töø goùc ñoä sinh
hoïc - veà söï toàn taïi cuûa baûn naêng toân giaùo.
S. Freud vaø caùc ñaïi bieåu cuûa tröôøng phaùi phaân taâm
hoïc, baèng phöông phaùp thöû nghieäm, ñaõ tìm hieåu nguoàn
goác nieàm tin toân giaùo qua caùc baûn naêng sinh hoïc, qua
nhöõng kích thích cuûa con ngöôøi trong xung ñoät vôùi caùc
chuaån möïc xaõ hoäi. Hoï ñaõ giaûi thích nguoàn goác toân giaùo
baèng maëc caûm Ôdíp, theo S. Freud, söï hình thaønh toân giaùo
ñöôïc baét ñaàu baèng moät loaïi tình caûm mang tính chaát tính
duïc vaø voâ thöùc.
Trong lyù thuyeát phaân taâm hoïc, S. Freud cuõng ñaõ nghieân
cöùu toân giaùo töø goùc ñoä loaïn thaàn kinh chöùc naêng cuûa
con ngöôøi. OÂng ñaõ so saùnh söï gioáng nhau giöõa haønh vi
cuûa chöùng loaïn thaàn kinh chöùc naêng vôùi caùc nghi leã cuûa
tín ñoà. Theo S. Freud, toân giaùo laø söï aùm aûnh taâm thaàn
noùi chung, con ngöôøi coù baûn naêng toân giaùo nhö baûn naêng
kieán taïo noøi gioáng.
Nhaø taâm lyù hoïc ngöôøi Myõ, R. V. Bersoi, cuõng giaûi thích
nieàm tin toân giaùo mang tích di truyeàn ñaëc bieät, chuùng coù
cô sôû sinh hoïc naèm trong caáu truùc cuûa voû naõo vaø mang
tính voâ thöùc.
Nhö vaäy, caùc nhaø nghieân cöùu theo höôùng sinh hoïc, ñaõ
giaûi thích nieàm tin toân giaùo nhö hieän töôïng mang tính baûn
naêng vaø voâ thöùc. Söï toàn taïi cuûa nieàm tin toân giaùo coù
ñöôïc laø do quy luaät di truyeàn. Caùc nhaø nghieân cöùu theo
höôùng naøy, ñaõ phuû nhaän vai troø cuûa caùc yeáu toá xaõ hoäi
ñoái vôùi söï hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa toân giaùo.
Quan ñieåm sinh hoïc neâu treân, veà nguoàn goác cuûa toân
giaùo noùi chung vaø nieàm tin toân giaùo noùi rieâng, ñaõ bò caùc
nhaø xaõ hoäi hoïc Maùcxít vaø nhöõng ngöôøi tieáp caän toân
giaùo theo khuynh höôùng xaõ hoäi phaûn ñoái. Hieän nay, quan
ñieåm naøy khoâng tìm ñöôïc choã ñöùng trong heä thoáng caùc
quan ñieåm khoa hoïc baøn veà toân giaùo.
Tuy nhieân, khoâng theå phuû nhaän vai troø cuûa caùc yeáu
toá taâm sinh lyù, trong ñoù coù vai troø hoaït ñoäng cuûa heä
thaàn kinh caáp cao ñoái vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa nhöõng tín

110
ñoà toân giaùo. Nhöõng nghieân cöùu heä thaàn kinh caáp cao
cuûa con ngöôøi töø nhöõng naêm taùm möôi cuûa theá kyû XIX,
ñaõ ñoùng vai troø to lôùn ñoái vôùi vieäc giaûi thích caùc ñaëc
ñieåm xaõ hoäi cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo. A. A. Uxtonski
(1875-1942), nhaø taâm lyù hoïc ngöôøi Nga, ñaõ coâng boá hoïc
thuyeát veà nguoàn goác caùc kích thích ôû baùn caàu ñaïi naõo.
Hoïc thuyeát cuûa A. A. Uxtonski, ñaõ cho pheùp hieåu ñöôïc
nhieàu ñaëc ñieåm ñôøi soáng taâm lyù, xaõ hoäi cuûa tín ñoà
toân giaùo, trong ñoù coù ñaëc ñieåm veà nhaän thöùc, haønh vi
toân giaùo muø quaùng, nhö caùc vuï töï saùt taäp theå.
Cuoái cuøng, nhöng cuõng ñaëc bieät quan troïng, theo I. P.
Paploáp Ñoäng löïc mang tính maãu möïc, coù yù nghóa to lôùn
trong vieäc giaûi thích moät soá khía caïnh xaõ hoäi cuûa haønh vi
toân giaùo, nhö haønh vi thöïc haønh toân giaùo trong caùc nghi leã
toân giaùo cuûa caùc tín ñoà. Hoïc thuyeát cuûa I. P. Paploáp,
cuõng ñaõ lyù giaûi tính phöùc taïp, söï xung ñoät trong ñôøi soáng
xaõ hoäi cuûa caùc tín ñoà, coù lieân quan tröïc tieáp ñeán nieàm
tin toân giaùo.
I. 2. Tieáp caän nieàm tin toân giaùo töø goùc ñoä xaõ hoäi
Khaùc bieät vôùi caùch tieáp caän nieàm tin toân giaùo töø goù
ñoä sinh hoïc, caùc nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi noùi chung vaø
xaõ hoäi hoïc toân giaùo noùi rieâng, ñaõ lyù giaûi nguoàn goác
cuûa nieàm tin toân giaùo (vaø toân giaùo noùi chung) töø goùc
ñoä xaõ hoäi.
Ngay töø thôøi coå ñaïi, caùc nhaø tö töôûng ñaõ chuù yù ñeán
moái lieân heä giöõa nieàm tin toân giaùo vôùi caùc traïng thaùi
taâm lyù xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Con ngöôøi thöôøng rôi vaøo
nhöõng hoaøn caûnh khoù khaên; do vaäy, hoï dao ñoäng giöõa
nieàm hy voïng vaø noãi kinh haõi. Con ngöôøi deã daøng tin vaøo
caùc löïc löôïng sieâu nhieân khoâng toàn taïi trong thöïc teá, ñeå
tìm kieám söï che chôû. Thôøi xa xöa, khoa hoïc coâng ngheä chöa
phaùt trieån, nhaän thöùc cuûa con ngöôøi veà theá giôùi töï
nhieân vaø xaõ hoäi coøn nhieàu haïn cheá, con ngöôøi phuï thuoäc
nhieàu vaøo thieân nhieân. Chính vì vaäy, trong thôøi kyø naøy,
caùc loaïi hình toân giaùo ñaõ raát phaùt trieån.
Nhìn chung, nhöõng nhaø nghieân cöùu theo xu höôùng naøy
cho raèng, nieàm tin toân giaùo laø keát quaû taùc ñoäng cuûa
hoaøn caûnh kinh teá - xaõ hoäi. Theo hoï, söï taùc ñoäng cuûa
nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi ñaõ taïo neân nhöõng traïng thaùi
xung ñoät xaõ hoäi. Con ngöôøi trong traïng thaùi naøy bò aùp

111
böùc, khoå ñau, coâ ñôn vaø khoâng thoûa maõn ñoái vôùi baûn
thaân... Chính caùc traïng thaùi xaõ hoäi naøy, con ngöôøi phaûi
tìm söï giaûi thoaùt baèng töôûng töôïng, hö aûo; vì vaäy, con
ngöôøi ñaõ hình thaønh tín ngöôõng, nieàm tin toân giaùo.
I. 2.1. Quan ñieåm trieát hoïc
- Beâneâdích Xpinoâda (1632-1677), Nhaø trieát hoïc duy vaät
Haø Lan. Vì töï do tö töôûng toân giaùo neân oâng ñaõ bò Giaùo
ñoaøn Do Thaùi Amxteùcñam ruùt pheùp thoâng coâng. Hoïc
thuyeát cuûa Beâneâdích Xpinoâda, hình thaønh trong ñieàu kieän
lòch söû Haø Lan chuyeån bieán thaønh quoác gia tö baûn chuû
nghóa phaùt trieån, sau khi thoaùt khoûi aùch thoáng trò cuûa cheá
ñoä quaân chuû Taây Ban Nha. Beâneâdích Xpinoâda laø ngöôøi
coù aûnh höôûng maïnh meõ ñeán söï phaùt trieån chuû nghóa töï
do vaø tö töôûng toân giaùo, oâng coù nhöõng quan ñieåm gaàn
vôùi Ñeâmoâcrít trong vieäc giaûi thích nieàm tin toân giaùo.
Beâneâdích Xpinoâda cho raèng, ñieàu kieän soáng thöïc taïi (xaõ
hoäi), ñaõ hình thaønh nhöõng traïng thaùi taâm lyù xaõ hoäi nhaát
ñònh cuûa con ngöôøi. Khi con ngöôøi laâm vaøo hoaøn caûnh khoù
khaên, beá taéc vaø khoâng tìm ñöôïc caùch giaûi quyeát, thì hoï
thöôøng baáu vöùu vaøo caùi gì ñoù coù theå giuùp ñôõ cho hoï.
Caùi maø con ngöôøi baáu vöùu vaøo, chính laø caùc löïc löôïng
sieâu nhieân, thaàn thaùnh vaø ñaày bí hieåm. Beâneâdích
Xpinoâda, coù vai troø quan troïng trong söï phaùt trieån quan
ñieåm voâ thaàn vaø töï do tö töôûng toân giaùo. Theo Beâneâdích
Xpinoâda, muïc ñích cuûa toân giaùo khoâng phaûi laø nhaän thöùc
baûn chaát söï vaät, maø chæ laø khuyeân raên con ngöôøi soáng
coù ñaïo ñöùc, chuaån möïc. Vì vaäy, toân giaùo cuõng nhö nhaø
nöôùc, ñeàu khoâng neân xaâm phaïm ñeán töï do tö töôûng cuûa
caùc tín ñoà.
- Luùtvích Phôbaùch (1804-1872), nhaø trieát hoïc duy vaät vaø
nhaø voâ thaàn Ñöùc. Coâng lao to lôùn cuûa Luùtvích Phôbaùch
laø ôû choã, nhaán maïnh moái lieân heä giöõa chuû nghóa duy
taâm vaø toân giaùo. Trong taùc phaåm Caùc baøi giaûng veà baûn
chaát cuûa toân giaùo, Luùtvích Phôbaùch ñaõ baøn ñeán nguoàn
goác cuûa nieàm tin toân giaùo. Trong taùc phaåm naøy, Luùtvích
Phôbaùch xem toân giaùo nhö laø söï tha hoùa caùc ñaëc tính cuûa
con ngöôøi, con ngöôøi döôøng nhö nhaân ñoâi mình trong göông
maët cuûa Thöôïng ñeá. Luùtvích Phôbaùch nhìn thaáy nguyeân
nhaân cuûa tình traïng nhaân ñoâi naøy, theo oâng, ñoù chính laø
caûm giaùc veà söï leä thuoäc cuûa con ngöôøi vaøo caùc löïc
löôïng töï phaùt cuûa töï nhieân vaø cuûa xaõ hoäi. Caùc traïng

112
thaùi xaõ hoäi ñaõ sinh ra toân giaùo, ñaõ taïo neân nieàm tin toân
giaùo vaø caùc löïc löôïng sieâu nhieân naèm trong chính con
ngöôøi, ñoù laø moät khaùch theå noäi taïi, khaùch theå aáy coù
moät vò trí ñaëc bieät ñoái vôùi nhöõng tín ñoà toân giaùo. Caùc
thaàn linh ñoái vôùi hoï, laø nhöõng thöïc theå tieân tieán, ñaàu
tieân vaø toät cuøng. Do con ngöôøi coù moái quan heä ñaëc bieät
vôùi khaùch theå toân giaùo, neân nieàm tin toân giaùo laø nieàm
tin raát ñaëc bieät, moät nieàm tin maø con ngöôøi raát khoù töø
boû. L. Phôbaùch cho raèng, caùc tín ñoà toân giaùo vaø Thöôïng
ñeá hoøa vaøo nhau. Traïng thaùi sôï haõi cuûa con ngöôøi, L.
Phôbaùch cho ñoù laø nguoàn goác taïo neân toân giaùo vaø nhö
vaäy, cô sôû cuûa toân giaùo chính laø caûm giaùc leä thuoäc. Tuy
nhieân, L. Phôbaùch khoâng giaûi thích söï leä thuoäc chính laø söï
leä thuoäc vaøo caùc ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi. Ñaây laø haïn
cheá cuûa L. Phôbaùch, bôûi caùc tö töôûng sieâu hình.
Khi noùi ñeán nguoàn goác taïo neân nieàm tin toân giaùo, L.
Phôbaùch khoâng tuyeät ñoái hoùa vai troø cuûa caùc caûm xuùc
tieâu cöïc. Theo oâng, Thöôïng ñeá khoâng chæ do nhöõng caûm
xuùc sôï haõi, maø coøn do nhöõng caûm xuùc tích cöïc taïo neân,
nhö tình yeâu, nieàm vui söôùng, söï toân suøng... L. Phôbaùch
cuõng nhaán maïnh ñeán vai troø cuûa nhöõng mong muoán cuûa
con ngöôøi, ñoái vôùi söï hình thaønh caùc hình aûnh toân giaùo,
caùc huyeàn thoaïi toân giaùo. OÂng cho raèng, nieàm tin vaøo söï
huyeàn dieäu, huyeàn bí, maàu nhieäm laø nhöõng yeáu toá quan
troïng trong ñôøi soáng cuûa tín ñoà. Nhö vaäy, khaùc vôùi moät
soá nhaø nghieân cöùu khaùc, L. Phôbaùch, xem quaù trình hình
thaønh nieàm tin toân giaùo khoâng chæ xuaát phaùt töø caùc
caûm xuùc tieâu cöïc, maø coøn xuaát phaùt töø nhöõng caûm
xuùc tích cöïc (öôùc muoán, khaùt voïng) vaø coù vai troø to lôùn.
- Ruñonphô OÂttoâ (1869-1937), nhaø trieát hoïc vaø toân
giaùo hoïc ngöôøi Ñöùc. Ruñonphô OÂttoâ cho raèng, nieàm tin
toân giaùo coù nguoàn goác töø nieàm tin veà söï toàn taïi cuûa
Thöôïng ñeá. Theo Ruñonphô OÂttoâ, trong cuoäc soáng, luoân
luoân coù söï gaëp gôõ vaø trao ñoåi thöôøng xuyeân giöõa con
ngöôøi vaø Thöôïng ñeá. Söï gaëp gôõ naøy, dieãn ra ôû taàng baäc
saâu cuûa xaõ hoäi vaø taïo neân nhöõng xuùc caûm toân giaùo
töông öùng cuõng nhö nieàm tin toân giaùo.
Ruñonphô OÂttoâ, coøn xem xeùt nguoàn goác cuûa nieàm tin
toân giaùo vaø toân giaùo noùi chung, xuaát phaùt töø nhöõng
xung ñoät xuaát hieän trong quaù trình toàn taïi cuûa con ngöôøi.
Moät maët, con ngöôøi laø moät thöïc theå cuûa töï nhieân; maët

113
khaùc, vôùi trí tueä cuûa mình, con ngöôøi muoán chinh phuïc töï
nhieân. Con ngöôøi khoâng bao giôø thoûa maõn vôùi chính baûn
thaân mình, cuõng nhö nhöõng caùi maø moâi tröôøng chung
quanh ñem laïi. Con ngöôøi luoân coù xu höôùng tìm hieåu, khaùm
phaù nhöõng bí aån veà söï toàn taïi cuûa mình, muoán veùn leân
böùc maøn ñaày bí maät cuûa töï nhieân. Nhöng con ngöôøi, laïi
coù söï xung ñoät veà maët trí tueä vôùi töï nhieân, xung ñoät
giöõa öôùc muoán vaø khaû naêng hieän thöïc ñeå thoûa maõn,
chính laø cô sôû toàn taïi cuûa toân giaùo.
I. 2. 2. Quan ñieåm thaàn hoïc
Caùc nhaø thaàn hoïc, ñaë bieät laø thaàn hoïc Kitoâ giaùo,
ñaõ trình dieãn nhieàu coâng trình nghieân cöùu veà nieàm tin
toân giaùo. Ñaëc tröng chung ôû caùc nhaø thaàn hoïc Kitoâ giaùo,
laø ôû choã ñeàu xem nieàm tin nhö moät moùn quaø taëng cuûa
Thöôïng ñeá.
Karl Barth (1886-1968), nhaø thaàn hoïc ngöôøi Ñöùc cho
raèng, nieàm tin phaûn aùnh söï ñoái xöû töø bi cuûa Thöôïng ñeá
vôùi con ngöôøi. Theo oâng, nieàm tin cuûa caùc tín ñoà ñaïo Kitoâ
baét ñaàu töø Thöôïng ñeá. Ñoù laø nieàm tin veà söï huøng haäu
vaø söùc maïnh voâ bieân cuûa Thöôïng ñeá, ñoàng thôøi, caùc tín
ñoà laïi yù thöùc veà söï nhoû beù, yeáu ôùt cuûa mình. Theo oâng,
nieàm tin toân giaùo ñöôïc caáu thaønh töø hai maët töông phaûn:
söùc maïnh cuûa löïc löôïng sieâu nhieân vaø söï heøn yeáu cuûa
con ngöôøi tröôùc söùc maïnh ñoù. Thöïc ra, hai maët naøy trong
nieàm tin toân giaùo khoâng ñoái laäp nhau, maø coù söï gaén boù
chaët cheõ vôùi nhau. Töï yù thöùc veà söï nhoû beù cuûa mình, con
ngöôøi ñi tìm söï che chôû cuûa Thöôïng ñeá. YÙ thöùc ñoù caøng
saâu saéc, thì nieàm tin vaøo Thöôïng ñeá caøng maõnh lieät vaø
to lôùn.
M. M. Tareùp cuõng lyù giaûi töông töï veà nieàm tin toân giaùo,
oâng cuõng cho raèng, nieàm tin cuûa caùc tín ñoà Kitoâ giaùo laø
nieàm tin vaøo Thöôïng ñeá. Trong nieàm tin naøy, con ngöôøi
luoân luoân caûm thaáy mình beù nhoû. Theo caùch nhìn cuûa caùc
nhaø thaàn hoïc Kitoâ giaùo, nieàm tin toân giaùo khoâng chæ theå
hieän nhö ñaëc ñieåm theá giôùi noäi taâm cuûa tín ñoà maø coøn
ñöôïc xem nhö ñieàu kieän ñeå cöùu vôùt con ngöôøi trong moät
theá giôùi toái taêm, tuyeät voïng. M. M. Tareùp nhaän ñònh, baûn
chaát cuûa nieàm tin vöøa phaûn aùnh quan nieäm veà söï toàn taïi
cuûa moät theá giôùi voâ hình cho baûn thaân tín ñoà vaø theá
giôùi ñoù coù theå trôû thaønh hieän thöïc.

114
 P. Tilich, laïi coù caùch giaûi thích khaùc veà nieàm tin toân
giaùo. Theo oâng, nieàm tin toân giaùo laø söï ham thích cao nhaát
cuûa caù theå, chieám vò trí trung taâm trong ñôøi soáng tinh
thaàn, coù theå laøm thay ñoåi caáu truùc cuûa voâ thöùc vaø yù
thöùc cuûa con ngöôøi. Trong nieàm tin toân giaùo, con ngöôøi thöïc
hieän ñöôïc giao tieáp giöõa baûn thaân vaø Thöôïng ñeá, khaéc
phuïc ñöôïc xung ñoät giöõa chuû theå vaø khaùch theå.
I. 2. 3. Quan ñieåm xaõ hoäi hoïc
- Max Weber (1864-1920), nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Ñöùc.
Trong caùc coâng trình cuûa Max Weber, vaán ñeà toân giaùo laø
moät trong nhöõng quan taâm haøng ñaàu cuûa oâng.
Theo Max Weber, ñaïo ñöùc veà nieàm tin toân giaùo laø moät
trong nhöõng bieåu hieän cuûa thöïc haønh vaø öùng xöû toân
giaùo. Max Weber, luoân ñaët toân giaùo trong moái lieân heä vôùi
caùc ñieàu kieän kinh teá vaø xaõ hoäi. Max Weber, muoán chöùng
minh raèng, trong thöïc teá toân giaùo luoân chòu aûnh höôûng
cuûa nhaân toá kinh teá. Nhö ñoàng thôøi, toân giaùo cuõng coù
aûnh höôûng ñeán söï bieán ñoåi cuûa kinh teá. Theo Max Weber,
nieàm tin cuûa caùc tín ñoà Tin laønh giaùo, laø nieàm tin vaøo
Chuùa trôøi - con ngöôøi cuûa quyeàn uy. Nhöng nieàm tin ñoù,
phaûi ñöôïc theå hieän trong nieàm tin cuûa chính tín ñoà (caù
theå). Neáu caùc tín ñoà khoâng coù nieàm tin vaøo chính mình, thì
cuõng khoâng coù nieàm tin vaøo Chuùa. Cuõng coù nghóa laø,
chöa xöùng ñaùng ñöôïc söï cöùu roãi cuûa Chuùa. Do vaäy, ñeå
ñaït ñöôïc nieàm tin nôi Chuùa, caù theå phaûi luoân luoân phaán
ñaáu, tham gia caùc hoaït ñoäng kinh teá - xaõ hoäi.
- E. Durkheim (1858-1917), nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Phaùp,
ñaõ chæ ra baûn chaát mang tính phoå quaùt, chính laø söï hoøa
nhaäp xaõ hoäi cuûa toân giaùo. E. Durkheim laø ngöôøi ñaàu tieân
ñöa ra nhaän xeùt raèng, toân giaùo laø nôi maø xaõ hoäi hoùa caù
theå ñöôïc theå hieän ñaëc bieät roõ neùt. Khi tìm hieåu caùc quan
ñieåm veà toân giaùo, döôøng nhö E. Durkheim coù söï maâu
thuaãn, luùng tuùng trong vieäc phaân tích nieàm tin toân giaùo. E.
Durkheim cho raèng, nieàm tin toân giaùo laø nieàm tin vaøo moät
vò thaàn sieâu vieät hay vaøo caùi sieâu nhieân. Chính ñieàu naøy,
ñaõ laøm maát ñi tính phoå quaùt cuûa toân giaùo maø oâng
muoán chöùng minh. Tuy nhieân, E. Durkheim luoân luoân nhaán
maïnh ñeán khía caïnh xaõ hoäi cuûa toân giaùo. E. Durkheim,
gaén nieàm tin toân giaùo vaøo nieàm tin vaø tình caûm chung
cuûa caùc caù theå ñoái vôùi moät taäp theå. E. Durkheim ñaõ loaïi

115
tröø khoûi toân giaùo caùi sieâu nhieân, caùi huyeàn bí vaø caùi
thaùnh thaàn. Nhöng oâng giöõ laïi nieàm tin, nghi leã mang tính
coäng ñoàng. E. Durkheim cho raèng, nieàm tin toân giaùo khoâng
theå taùch rôøi caùc toå chöùc xaõ hoäi (coäng ñoàng). Totem,
cuõng nhö caùc bieåu töôïng vaên hoùa khaùc, laø do coäng ñoàng
taïo neân ñeå cuûng coá tinh thaàn taäp theå vaø töï caûm nhaän
veà yù thöùc taäp theå cuûa caùc thaønh vieân coäng ñoàng. Vieäc
loaïi tröø tính huyeàn bí vaø nhaán maïnh tính xaõ hoäi cuûa toân
giaùo cuûa E. Durkheim, cho thaáy oâng coù caùch tieáp caän moät
caùch ñaëc bieät vôùi toân giaùo. Toân giaùo luoân ñöa ra cho con
ngöôøi moät vieãn caûnh (thöïc chaát laø moät aûo aûnh). Vieãn
caûnh naøy, thoûa maõn ñöôïc caùi nhu caàu khoù thöïc hieän
nhaát cuûa con ngöôøi trong cuoäc soáng thöïc taïi ôû traàn gian.
Noù taïo cho con ngöôøi moät nieàm tin, moät hy voïng (noùi ñuùng
hôn laø moät aûo voïng) veà moät theá giôùi môùi, ngaäp traøn haïnh
phuùc vaø vónh cöûu.
Trong höôùng tieáp caän xaõ hoäi hoïc veà nieàm tin toân
giaùo, coù moät höôùng tieáp caän theo quan ñieåm lòch söû. Ñoù
laø höôùng tieáp caän theo tieán trình phaùt trieån cuûa loaøi
ngöôøi. Nhöõng ngöôøi theo khuynh höôùng naøy cho raèng, lòch
söû phaùt trieån loaøi ngöôøi ñaõ thay ñoåi noäi dung xaõ hoäi
cuûa toân giaùo. Höôùng tieáp caän naøy, ñaõ laáy xaõ hoäi
nguyeân thuyû laøm ñieåm xuaát phaùt ñeå nghieân cöùu. Theo
hoï caàn tìm hieåu tieàn ñeà vaø nguoàn goác xaõ hoäi toân giaùo
cuûa xaõ hoäi nguyeân thuyû, ñeå giaûi thích nguoàn goác xaõ
hoäi cuûa toân giaùo con ngöôøi.
ÔÛ caùi buoåi bình minh cuûa nhaân loaïi aáy, xaõ hoäi
nguyeân thuyû, hieåu bieát cuûa con ngöôøi coøn raát haïn cheá
veà töï nhieân, veà cuoäc soáng quanh mình. Tröôùc nhieàu hieän
töôïng cuûa töï nhieân vaø cuoäc soáng, con ngöôøi khoâng theå
lyù giaûi ñöôïc. Do ñoù, hoï ñaõ nhaân caùch hoùa caùc hieän
töôïng cuûa thieân nhieân: caùc Thaàn röøng, Thaàn nuùi, Thaàn
soâng, Thaàn gioâng toá vaø baõo taùp... Caùc vò thaàn naøy, laø
nhöõng löïc löôïng töï nhieân luoân ñe doïa, luoân mang tai hoïa
ñeán cho con ngöôøi. Chính vì vaäy, xaõ hoäi nguyeân thuyû laø
maûnh ñaát maøu môõ ñeå naûy sinh caùc hình thöùc toân giaùo
sô khai nhö: Ma thuaät, Baùi vaät giaùo, Totem giaùo... Caùc hình
thöùc naøy ra ñôøi, ñaõ thoûa maõn phaàn naøo caùc nhu caàu
tinh thaàn cuûa ngöôøi nguyeân thuyû.
B. Malinowski (1884-1942), nhaø daân toäc hoïc vaø xaõ hoäi
hoïc noåi tieáng ngöôøi Anh, ñaõ phaân tích moät caùch saâu saéc

116
nguoàn goác taâm lyù vaø xaõ hoäi cuûa nieàm tin toân giaùo.
Thoâng qua caùc nghi leã, ma thuaät ñaõ cung caáp cho con
ngöôøi thôøi hoang sô caùc khaû naêng khaéc phuïc nhöõng nguy
hieåm xuaát hieän trong cuoäc soáng thöïc tieãn. Ma thuaät giuùp
con ngöôøi ñaït ñöôïc nhöõng muïc ñích cuûa mình vôùi nieàm tin.
Ma thuaät giuùp con ngöôøi giöõ traïng thaùi caân baèng trong
hoaøn caûnh sôï haõi. Nhö vaäy, ma thuaät coù chöùc naêng quan
troïng laø taïo ra tinh thaàn laïc quan ôû con ngöôøi, giuùp con
ngöôøi coù nieàm tin, nghò löïc ñeå hy voïng chieán thaéng nhöõng
khoù khaên, sôï haõi trong cuoäc soáng. Song caàn noùi raèng,
nieàm tin trong Ma thuaät ñem laïi döïa treân söï hö aûo cuûa con
ngöôøi.
Moät soá nhaø nghieân cöùu khaùc laïi nhaán maïnh ñeán tính
thoáng nhaát cuûa boä laïc trong Totem giaùo. R. Xmit cho raèng,
ñoäng vaät Totem laø ñoäng vaät thieâng lieâng cuûa boä toäc,
maùu cuûa noù töôïng tröng cho söï thoáng nhaát cuûa boä toäc,
söï thoáng nhaát cuûa boä toäc vôùi thaàn cuûa mình. Vieäc laøm
leã gieát vaø aên ñoäng vaät Totem (tieàn thaân cuûa moïi söï
hieán teá), chính laø söï theå hieän lieân minh maùu muû cuûa thò
toäc vôùi thaàn. E. Durkheim, Tuoácvadô cuõng coù quan ñieåm
töông ñoàng vôùi Xmit veà Totem giaùo, caùc oâng cho raèng,
Totem laø töôïng tröng cho söï thoáng nhaát, ñoaøn keát cuûa caùc
thò toäc nguyeân thuyû. Söï thôø cuùng Totem, laø moät hình thöùc
“töï thôø cuùng cuûa nhoùm”.
I. 2. 4. Quan ñieåm cuûa caùc nhaø saùng laäp
chuû nghóa Maùc-Leânin veà nieàm tin toân giaùo
Toân giaùo luoân ñöôïc caùc nhaø saùng laäp chuû nghóa
Maùc-Leânin quan taâm, bôûi noù laø moät hieän töôïng xaõ hoäi
ñaëc bieät.
K. Marx, ñaõ chæ ra tính hö aûo cuûa toân giaùo. Theo oâng,
toân giaùo laø traùi tim cuûa theá giôùi khoâng coù traùi tim, laø
tinh thaàn cuûa xaõ hoäi khoâng coù tinh thaàn, laø tieáng thôû
daøi cuûa chuùng sinh bò aùp böùc. Toân giaùo chæ laø maët trôøi
aûo töôûng vaän ñoäng xung quanh baûn thaân mình. Bôûi vaäy,
nieàm tin toân giaùo laø nieàm tin vaøo “nhöõng boâng hoa töôûng
töôïng”.
F. Engels cho raèng, taát caû moïi toân giaùo chaúng qua chæ
laø söï phaûn aùnh hö aûo vaøo trong ñaàu oùc con ngöôøi, chæ
laø söï phaûn aùnh trong ñoù nhöõng löïc löôïng traàn theá ñaõ
mang nhöõng hình thöùc nhöõng löïc löôïng sieâu töï nhieân.

117
 Caùch tieáp caän nieàm tin toân giaùo cuûa K. Marx vaø F.
Engels, laø caùch tieáp caän töø nhaän thöùc vaø tình caûm cuûa
caù theå. Caû K. Marx vaø F. Engels, ñeàu phaûn ñoái thuaät ngöõ
kinh nghieäm toân giaùo raát phoå bieán ôû xaõ hoäi hoïc phöông
Taây. Theo caùc oâng, nieàm tin toân giaùo höôùng ñeán caùc
khaùch theå sieâu nhieân, toàn taïi ngoaøi khoâng gian, thôøi gian
vaø khoâng theå ñaït ñöôïc baèng kinh nghieäm con ngöôøi. Nieàm
tin toân giaùo laø söï choïn löïa töï do moät quan ñieåm nhaát ñònh
cuûa caù theå veà theá giôùi, moät theá giôùi quan nhaát ñònh.
Nieàm tin ñoù khoâng phaûi theå hieän nhö keát quaû cuûa hoaït
ñoäng nhaän thöùc maø laø tieàn ñeà, ñieåm khôûi ñaàu cuûa
hoaït ñoäng naøy, nguoàn goác cuûa tieàn ñeà naøy laø söï ban
phaùt cuûa Thöôïng ñeá vaø cho raèng, tình caûm laø ñaëc ñieåm
cô baûn nhaát cuûa moïi toân giaùo vaø laø cô sôû cuûa nieàm tin
toân giaùo.
- V. I. Leânin, coù caùch ñaët vaán ñeà veà nieàm tin toân
giaùo töông ñoàng vôùi K. Marx vaø F. Engels. Theo V. I. Leânin,
nieàm tin toân giaùo laø nieàm tin vaøo, pheùp maàu vaø thaùnh
thaàn, coù nguoàn goác töø söï baát löïc cuûa con ngöôøi trong
cuoäc ñaáu tranh vôùi thieân nhieân. Vì vaäy, con ngöôøi phaûi tin
vaøo theá giôùi beân kia, thoâng qua söï töôûng töôïng.
II. CAÙC ÑAËC ÑIEÅM CUÛA NIEÀM TIN TOÂN GIAÙO
Nieàm tin toân giaùo laø moät nieàm tin mang tính ñaëc thuø,
tính ñaëc thuø naøy khoâng phaûi do toân giaùo laø moät coäng
ñoàng xaõ hoäi vöøa mang tính boä phaän, tính khu vöïc, vöøa
mang tính toaøn caàu maø do khaùch theå toân giaùo quy ñònh.
Töø söï phaân tích noäi dung cuûa caùc toân giaùo, coù theå khaùi
quaùt moät soá ñaëc ñieåm cuûa nieàm tin toân giaùo.
II. 1. Nhöõng vaán ñeà lyù luaän veà nieàm tin toân giaùo
Nieàm tin toân giaùo (hay tín ngöôõng), bieåu hieän ôû nhöõng
neàn vaên hoùa khaùc nhau vaø raát ña daïng. Gaàn ñaây, Levi
Strauss vaø nhieàu nhaø khoa hoïc khaùc, chuû tröông söï bình
ñaúng giöõa caùc neàn vaên hoùa. Bôûi hoï thaáy raát khoù coù
theå so saùnh trình ñoä cao, thaáp giöõa caùc neàn vaên hoùa ñoù
vaø söï cao thaáp ñoù caøng khoâng theå chæ leä thuoäc vaøo
trình ñoä khoa hoïc vaø coâng ngheä. Sôû dó nhö vaäy, vì coù
nhöõng quoác gia coù neàn khoa hoïc vaø coâng ngheä phaùt
trieån, nhöng laïi khoâng coù moät neàn vaên hoùa oån ñònh. Moãi
daân toäc, moãi quoác gia luoân töï haøo veà quaù khöù cuûa mình
ñeå baûo veä vaø phaùt trieån vaên hoùa (trong ñoù coù toân

118
giaùo). Hoïc thuyeát tieán hoùa nhaân loaïi vaø hoïc thuyeát veà
ñaøo thaûi töï nhieân, coù nhöõng söï ñuùng ñaén nhaát ñònh,
nhöng cuõng coù nhöõng haïn cheá. Do ñoù, veà phöông dieän
toân giaùo, nhöõng sô ñoà khaùi quaùt nhö: ma thuaät - hoàn linh
giaùo - toân giaùo, toân giaùo ña thaàn - toân giaùo ñoäc thaàn,
toân giaùo töï nhieân - toân giaùo ñaïo ñöùc - toân giaùo vuõ truï...
ñang bò hoaøi nghi.
Söï ña daïng trong nieàm tin toân giaùo, bieåu hieän raát khaùc
nhau ngay trong moät toân giaùo, xuyeân qua khoâng gian, phuï
thuoäc vaøo hoaøn caûnh ñòa lyù - lòch söû cuûa töøng quoác gia,
töøng daân toäc. Theo S. A. Tokarev50, töøng quoác gia daân toäc
khi tieáp thu moät toân giaùo ngoaïi sinh (nhö Kitoâ giaùo, Hoài
giaùo...) ñeàu tìm nhöõng hình thöùc bieåu hieän ñöùc tin moät
caùch khaùc nhau, do tính tieáp bieán vaên hoùa vaø bieán noù
thaønh toân giaùo daân toäc. Neân moät soá giaùo hoäi nhö Kitoâ
giaùo, Hoài giaùo cuûa moät soá nöôùc ñaõ trôû thaønh toân giaùo
daân toäc. Hoaëc nhö giaùo hoäi Armenia Gregori (giaùo phaùi
Moânnophidit thuoäc Kitoâ giaùo, coù theå coi nhö toân giaùo cuûa
ngöôøi Armenia); hay giaùo hoäi Echdachi cuûa ngöôøi Bungari,
giaùo phaùi Vachabit thuoäc ñaïo Islam ôû quoác gia AÛ Raäp
Xeâuñích. Phaûi keå theâm Kitoâ giaùo cuûa ngöôøi Khoârôvat,
ñaïo Chính thoáng cuûa ngöôøi Secbi, ñaïo Hoài ôû ngöôøi Iran...
vôùi giaùo phaùi Shiit, ôû ngöôøi Afganistan... voùi phaùi Xunnit
(Xuna), v.v..
Nieàm tin toân giaùo laø nieàm tin beàn vöõng, laø moät nieàm
tin mang tính chuû quan, tröïc giaùc, khoâng caàn lyù giaûi moät
caùch khoa hoïc. ngöôøi naøo muoán theo moät toân giaùo nhaát
ñònh, tröôùc heát phaûi coù nieàm tin. Söï hoaøi nghi, seõ ngaên
trôû con ngöôøi ñi tôùi toân giaùo. Taát nhieân, muoán coù ñöôïc
nieàm tin ñoù, caùc tín ñoà toân giaùo caàn coù moät söï hieåu
bieát nhaát ñònh veà giaùo lyù, tuaân thuû nhöõng haønh vi,
pheùp taéc toân giaùo v.v..., theo caùch cuûa mình.
Theo truyeàn thoáng Vieät Nam, ngöôøi daân thöôøng phong
thaàn, phong thaùnh cho nhöõng ngöôøi coù coâng traïng vôùi ñaát
nöôùc, vôùi doøng hoï. ÔÛ ñaây, coâng traïng ñöôïc ñaùng giaù
theo taâm thöùc toân giaùo, vôùi nieàm tin toân giaùo, khoù coù
theå giaûi thích ngoïn ngaønh vì sao. Roõ reät nhaát laø tröôøng
hôïp caùc vò thaønh hoaøng laøng, nhaát laø caùc vò do daân
phong. Tieåu söû caùc vò ñöôïc phong ít nhieàu ñöôïc huyeàn
50
S. A. Tokarev, Caùc hình thöùc toân giaùo sô khai vaø söï phaùt trieån cuûa chuùng, NXB Chính trò
quoác gia, Haø Noäi, 1993. Tr. 21.

119
thoaïi hoùa theo caùch nhìn nhaän cuûa ngöôøi daân, gaén lieàn
vôùi nhöõng ñaëc tính thaàn linh. Neân khoâng laáy laøm laï, hieän
nay, ngöôøi daân tieáp tuïc phong thaàn cho nhöõng ngöôøi hy sinh
cho Toå quoác, cho laøng xaõ, khoâng loaïi tröø caû nhöõng chieán
só coäng saûn.
Coù theå keát luaän, khaéc haún vôùi nieàm tin ñôøi thöôøng,
thoâng qua nhaän thöùc döïa vaøo lyù tính nhöõng vaät hieån linh,
hay caûm nhaän nhöõng ñieàu ruùt ra töø söï hoïc hoûi vaø kinh
nghieäm soáng, nieàm tin toân giaùo laø moät daïng nhaän thöùc
ñaëc bieät, döïa treân tröïc giaùc, taïo ra cho con ngöôøi moät
nieàm tin coù tính thieâng lieâng, giuùp ta coù theå nhìn nhaän
ñöôïc nhöõng söï vaät maø ngöôøi thöôøng khoâng thaáy ñöôïc,
cho ta moät söùc maïnh ñeå taùc ñoäng ñeán cuoäc soáng traàn
tuïc. Nieàm tin ñoù khoâng haún töø söï baát löïc, maø coøn laø
moät nhu caàu mong muoán cheá ngöï caùi cheát cho mình trôû
neân baát töû, hay trôû veà "soáng" ôû moät theá giôùi vónh cöûu,
ngaäp traøn haïnh phuùc.
Nieàm tin ñoù ñöôïc cuûng coá vaø phaùt trieån hoaëc cuõng
coù theå ngöôïi laïi, nhaït daàn vaø bieán maát khi con ngöôøi tham
gia vaøo caùc hoaït ñoäng toân giaùo.
II. 2. Nieàm tin vaøo caùc löïc löôïng sieâu nhieân
Caùc löïc löôïng sieâu nhieân (löïc löôïng thaàn thaùnh), ñöôïc
hieåu laø nhöõng löïc löôïng khoâng toàn taïi trong cuoäc soáng
cuûa chuùng ta. Ñoù laø löïc löôïng do con ngöôøi taïo neân baèng
nhaän thöùc vaø tình caûm cuûa mình. Chuùng coù theå xuaát
phaùt töø moät ñoái töôïng coù thaät trong cuoäc soáng (moät vaät
theå hay moät ngöôøi naøo ñoù, ví duï: Baø Chuùa Kho, Ñöùc
Thaùnh Traàn, Chuùa Gieâsu, Ñöùc Phaät...), hay nhöõng ñoái
töôïng hoaøn toaøn do con ngöôøi töôûng töôïng ra vaø hö caáu
neân, chaúng haïn Chuùa trôøi.
Caùc löïc löôïng sieâu nhieân, tuy khoâng toàn taïi trong cuoäc
soáng hieän taïi cuûa chuùng ta, nhöng vôùi nhöõng ngöôøi theo
toân giaùo thì chuùng coù aûnh höôûng lôùn (thaäm chí quyeát
ñònh) cuoäc soáng hieän taïi vaø cuoäc soáng mai sau cuûa hoï.
Nieàm tin vaøo löïc löôïng sieâu nhieân ñaõ phaùt trieån töø
möùc ñoä thaáp ñeán möùc ñoä cao, cuøng vôùi söï phaùt trieån
cuûa xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Caùc hình thöùc toân giaùo sô khai
cuûa nhöõng ngöôøi nguyeân thuyû, nhö ma thuaät, baùi vaät
giaùo, Totem giaùo ñaõ phaûn aùnh nieàm tin vaøo caùc ñaëc tính

120
sieâu nhieân cuûa caùc vaät theå vaät chaát. Caùc vaät theå vaät
chaát naøy coù theå laø moät loaøi ñoäng vaät naøo ñoù nhö con
hoå cuûa daân toäc Thaùi (ôû nöôùc ta), hoaëc nhö caây ña, caây
gaïo hay moät vaät voâ tri, voâ giaùc nhö bình voâi... Trong quaù
trình phaùt trieån cuûa toân giaùo cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa
xaõ hoäi, caùc löïc löôïng sieâu nhieân ngaøy caøng taùch khoûi
nhöõng yeáu toá töï nhieân. Trong yù thöùc cuûa con ngöôøi luùc
naøy, caùc löïc löôïng sieâu nhieân toàn taïi döôùi daïng nhö yeáu
toá tinh thaàn, nhö moät hình thöùc cao cuûa söï toàn taïi chi phoái
theá giôùi vaät chaát vaø khoâng ñoái laäp vôùi theá giôùi naøy.
Nhö vaäy, caùc löïc löôïng sieâu nhieân ñaõ bieán ñoåi töø caùc
thöïc theå vaät chaát thaønh caùc thöïc theå phi vaät chaát.
Vaán ñeà ñaët ra vaø phaûi lyù giaûi laø trong suy nghó cuûa
con ngöôøi (goàm nhöõng ngöôøi theo toân giaùo vaø khoâng theo
toân giaùo), coù toàn taïi löïc löôïng thaàn thaùnh khoâng, thaàn
thaùnh laø ai? Veà nhöõng caâu hoûi naøy, ñoái vôùi nhöõng
ngöôøi theo caùc toân giaùo khaùc nhau, ñaõ toàn taïi nhieàu tranh
luaän vaø khoâng bao giôø keát thuùc.
Nhöõng ngöôøi theo Kitoâ giaùo, luoân coá gaéng thuyeát phuïc
moïi ngöôøi raèng, nieàm tin mang tính chaân lyù laø nieàm tin
vaøo Chuùa trôøi vaø Chuùa trôøi chæ coù moät. Chuùa trôøi theå
hieän ôû ba khuoân maët: Chuùa - ngöôøi cha, Chuùa trong moãi
tín ñoà vaø Chuùa ôû caû hai daïng treân. Nhöõng tín ñoà Hoài
giaùo laïi tin raèng, thaùnh Ala laø Thöôïng ñeá hieän taïi,
Muhameùt laø nhaø tieân tri cuûa thaùnh. Caùc tín ñoà Phaät giaùo
thì cho raèng, hoï chæ caàn coù Buït, Buït laø Thöôïng ñeá hieän
taïi duy nhaát.
Vì vaäy, vaán ñeà ñaët ra laø ñeà caäp ñeán nhöõng giaùo lyù,
kinh saùch cuûa caùc toân giaùo, duø lôùn hay nhoû, nhöõng lôøi
keå laïi truyeàn mieäng, nhöõng bí tích, tieåu söû cuûa nhöõng
baäc saùng laäp. Trong ñoù, thöïc coù, hö coù, lieân quan ñeán
nhöõng thaàn linh, nhöõng thieân thaàn, nhöõng nhieân thaàn,
nhöõng nhaân thaàn, nhöõng tinh linh cuûa caùc vaät, thieän cuõng
nhö aùc, nhöõng ma quyû, nhaân vaät ñaõ thuoäc theá giôùi beân
kia coù quan heä ñeán moät coäng ñoàng, moät caù nhaân cuûa
theá giôùi traàn tuïc, thoâng qua moät hay nhieàu yeáu toá voâ
hình, nhöng töôûng nhö coù thaät, taùc ñoäng ñeán nhöõng yeáu
toá ñaïi dieän cho theå xaùc con ngöôøi: hoàn vía, khí, phaùch...
Ñoái töôïng cuûa thöïc theå, caùc söùc maïnh treân ñeàu voâ hình,
huyeàn bí, nhöng vôùi tín ñoà thì laïi tin laø coù thöïc, thaäm chí laø
coù thöïc ñeán 100%.

121
 Nieàm tin vaøo löïc löôïng sieâu nhieân, lieân quan ñeán öôùc
nguyeän, moät muïc ñích mang tính tuyeät ñoái, vónh cöûu cho
coäng ñoàng, cho caù nhaân, ñieàu maø ngöôøi traàn duø vôùi
trình ñoä khoa hoïc coâng ngheä cao ñeán maáy cuõng khoâng
vöôn tôùi ñöôïc: moät theá giôùi cöïc laïc, moät con ngöôøi baát
töû, cuõng nhö lyù giaûi moät haønh vi maø ngöôøi traàn phaûi
caàu xin, nhö tai qua, naïn khoûi; hoaëc moät nieàm an uûi ñeå
laøm vôïi bôùt noåi khoå ñau cuûa ngöôøi ñôøi treân traàn gian,
hay vui veû chaáp nhaän vì hieåu ñieàu ñoù nhö ñaõ ñöôïc quyeát
ñònh bôûi moät löïc löôïng sieâu phaøm (soá phaän ñaõ ñònh,
Chuùa ñaõ an baøi).
J. Nehru ñaõ vieát trong cuoán saùch Phaùi hieän AÁn Ñoä:
"Roõ raøng laø toân giaùo ñaõ ñaùp öùng moät nhu caàu trong tính
chaát con ngöôøi, vaø ña soá roäng lôùn con ngöôøi treân theá
giôùi ñeàu khoâng theå khoâng coù moät daïng tín ngöôõng naøo
ñoù... Toân giaùo ñaõ ñöa ra moät loaïi giaù trò cho cuoäc soáng
con ngöôøi, maø duø moät soá chuaån möïc ngaøy nay khoâng
coøn ñöôïc aùp duïng, thaäm chí coøn tai haïi, nhöõng chuaån möïc
khaùc vaãn coøn laø cô sôû cho tinh thaàn vaø ñaïo ñöùc"... "Noùi
roäng hôn, toân giaùo ñeà caäp ñeán nhöõng khu vöïc coøn
nguyeân sô trong kinh nghieäm con ngöôøi, töùc laø nhöõng gì maø
tri thöùc khoa hoïc ngaøy nay chöa bieát ñeán. Noùi theo moät
nghóa naøo ñoù, toân giaùo coù theå ñöôïc xem nhö laø moät boä
phaän phuï theâm cuûa khu vöïc ñaõ bieát ñeán". J. Nehru noùi
tieáp: "Cuoäc soáng khoâng phaûi bao goàm toaøn nhöõng gì
chuùng ta nhìn thaáy, nghe thaáy vaø caûm thaáy, töùc laø theá
giôùi höõu hình ñang bieán ñoåi theo thôøi gian, khoâng gian, noù
coøn lieân tuïc tieáp xuùc vôùi moät theá giôùi voâ hình cuûa caùc
yeáu toá khaùc, coù theå beàn vöõng hôn hoaëc cuõng bieán ñoåi
nhö vaäy, vaø khoâng ai coù trí suy xeùt laïi coù theå boû qua theá
giôùi voâ hình naøy". Ñuùng nhö K. Marx noùi: "Toân giaùo laø moät
thöïc theå khaùch quan cuûa nhaân loaïi maø ta caàn ñaùnh giaù,
tìm hieåu". Trong taùc phaåm “Theá naøo laø toân giaùo?”, P. A.
Pvelkin, nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo ngöôøi Nga,
cho raèng: Toân giaùo laø nieàm tin vaøo caùc thaàn thaùnh vaø
söï toân thôø caùc thaàn thaùnh, caùc nghi leã toân giaùo.
Nhieàu nhaø nghieân cöùu khaùc, khi noùi veà toân giaùo
cuõng coù nhöõng ñònh nghóa töông töï nhö vaäy. X. A. Toâcareùp
cho raèng, toân giaùo laø quan heä cuûa con ngöôøi vôùi theá giôùi
sieâu nhieân ñöôïc töôûng töôïng ra.
Coù theå noùi, toân giaùo laø nieàm tin hö aûo. Tính hö aûo

122
theå hieän ôû choã, nhöõng ngöôøi theo toân giaùo höôùng ñeán
caùc löïc löôïng sieâu nhieân, tìm kieám söï che chôû vaø giuùp ñôõ
cuûa caùc löïc löôïng naøy. Cuøng vôùi vieäc höôùng ñeán caùc löïc
löôïng thaàn thaùnh, hoï coøn tin vaøo vaø höôùng tôùi moät cuoäc
soáng ôû theá giôùi khaùc - theá giôùi beân kia.
Moät soá nhaø nghieân cöùu theo höôùng thöïc nghieäm (taïi
moät cuoäc thaêm doø cuûa Taïp chí Time, thaùng 2/2002) cho
thaáy, coù 71% ngöôøi Myõ tin laø coù thieân thaàn. ÔÛ Phaùp,
keát quaû cuûa moät cuoäc thaêm doø dö luaän cho thaáy 68%
daân chuùng tin laø coù Thöôïng ñeá... Nhöõng tín ñoà Kitoâ giaùo
tin raèng, Ñöùc Meï Maria ñaõ xuoáng thaêm traùi ñaát nhieàu
laàn. Thaäm chí ngöôøi ta coøn tính ñöôïc trong hai theá kyû XIX
vaø XX, Ñöùc Meï Maria ñaõ xuaát hieän treân traùi ñaát 300 laàn.
Trong 10 theá kyû qua, Ñöùc Meï ñaõ xuoáng traàn gian 21.000
laàn. Ngaøy 13/10/1917, coù gaàn 100.000 ngöôøi tuï taäp ôû Nhaø
thôø Fatima (Lisbon) vì toø moø ñeå xem Ñöùc Meï coù xuaát hieän
thaät khoâng, theo lôøi khaån caàu cuûa nhöõng ngöôøi chaên
cöøu.
Neáu so saùnh keát quaû caùc cuoäc thaêm doø dö luaän gaàn
ñaây vôùi keát quaû nghieân cöùu cuûa Leuba, Daniel Katz vaø
Aliport, cho thaáy nieàm tin vaøo Chuùa phuï thuoäc vaøo trình ñoä
hoïc vaán cuûa ngöôøi ñöôïc hoûi. ÔÛ ñaây, nieàm tin vaøo Chuùa
tyû leä nghòch vôùi hoïc vaán cuûa con ngöôøi.
Theo quan ñieåm duy vaät, thì nhöõng tö töôûng vaø hieän
töôïng veà löïc löôïng sieâu nhieân laø söï phaûn aùnh caùc löïc
löôïng thöïc taïi vaøo ñaàu oùc con ngöôøi. Hay noùi caùch khaùc,
chính baûn thaân löïc löôïng sieâu nhieân khoâng toàn taïi khaùch
quan. Chuùng chæ laø caùc khaùch theå hö aûo do con ngöôøi taïo
neân. Nhöng ñoái vôùi caùc tín ñoà thì caùc khaùch theå naøy laø
coù thöïc vaø hoï tin vaøo söï toàn taïi cuûa noù. Caùc khaùch theå
maø nhöõng ngöôøi theo toân giaùo höôùng tôùi, tin vaøo caùi gì
ñoù raát thaàn bí, toàn taïi trong caûm xuùc maø con ngöôøi
khoâng hieåu ñöôïc, chuùng toàn taïi trong yù thöùc caù nhaân vaø
yù thöùc xaõ hoäi, trong quan heä nhaän thöùc cuûa con ngöôøi
vôùi thöïc taïi.
Chuùng ta caûm nhaän raát roõ ñaëc ñieåm naøy cuûa nieàm
tin toân giaùo, ôû moät boä phaän daân chuùng (keå caû nhöõng
ngöôøi theo toân giaùo vaø khoâng theo toân giaùo). ÔÛ nöôùc ta
trong maáy naêm gaàn ñaây, vaøo nhöõng ngaøy ñaàu thaùng
(lòch AÂm), ngaøy Raèm, soá ngöôøi ñeán chuøa (nôi thôø Phaät),

123
ñình - ñeàn (nôi thôø Thaùnh), ñeå caàu xin ngaøy moät ñoâng.
Chaúng haïn, nhö ôû ñeàn Baø Chuùa Kho (Baéc Ninh), ñeàn Baø
Chuùa Xöù (An Giang)... laø caùc ñòa ñieåm ñöôïc nhöõng ngöôøi
kinh doanh luoân lui tôùi. Vaøo dòp leã chính (trung tuaàn thaùng
Gieâng), bình quaân moãi ngaøy coù töø 6.000 ñeán 9.000 ngöôøi
ñeán “vay voán” cuûa Baø Chuùa Kho. Hoï thuoäc ñuû caùc thaønh
phaàn khaùc nhau, trình ñoä vaên hoùa khaùc nhau. Thaäm chí,
moät soá cô quan cuõng ñeán leã ñeå mong söï thònh ñaït, may
maén. Hoï tin raèng, neáu coù taám loøng thaønh seõ ñöôïc Baø
“môû kho” cho “vay” vaø vieäc laøm aên trong naêm ñoù seõ
phaùt ñaït. Neáu quan saùt haønh vi cuûa nhöõng ngöôøi ñeán
ñaây trong khi thöïc hieän nghi leã “vay”, ta coù theå thaáy loøng
thaønh taâm cuûa hoï, nieàm tin saâu saéc vaø kyø voïng lôùn lao
cuûa hoï ñoái vôùi Baø Chuùa Kho. Nhö vaäy, Baø Chuùa Kho cuõng
nhö caùc nhaân vaät thaàn thaùnh khaùc, tuy khoâng toàn taïi
treân thöïc teá, nhöng ñoái vôùi hoï laïi gaàn guõi, coù khaû naêng
to lôùn vaø uy quyeàn toái thöôïng trong vieäc ban thöôûng vaø
tröøng phaït con ngöôøi. Tuy nhieân, cuõng khoâng ít nhöõng
ngöôøi ñeán "vay" vì hieáu kyø, vì xu höôùng...
Moät vaán ñeà nöõa maø chuùng ta caàn lyù giaûi laø “Chuùa
trôøi laø ai?”, “Thöôïng ñeá laø ai?”. Trong Kinh thaùnh ñaõ mieâu
taû raèng, nhöõng “ngöôøi ñaàu tieân”, Adam vaø Eva, ñaõ nhìn
thaáy Chuùa, nghe ñöôïc gioïng noùi cuûa Ngöôøi, noùi chuyeän
vôùi Ngöôøi. Chuùa ñaõ ñi daïo trong vöôøn vaøo nhöõng ngaøy
maùt meû, coøn Adam ñaõ laån traùnh Chuùa trong vöôøn khi vi
phaïm nhöõng ñieàu caám.
Moät soá nhaø nghieân cöùu khi tìm hieåu veà toân giaùo, ñaõ
coá gaéng phaùc hoïa chaân dung cuûa vò thaàn coù quyeàn löïc
toái thöôïng naøy, cuõng nhö moät soá nhaân vaät thaàn thaùnh
khaùc. M. Weber, coù quan ñieåm gioáng vôùi Calvin veà moät
Chuùa trôøi tuyeät ñoái, sieâu vieät ñaõ taïo ra theá giôùi. Vò
Chuùa ñaày quyeàn uy naøy, ñaõ ñònh saün cho moãi con ngöôøi
moät soá phaän vaø khoâng theå thay ñoåi ñöôïc. Trong khi ñoù, L.
Phôbaùch laïi ñöa ra moät chaân dung khaùc veà Thöôïng ñeá.
Theo L. Phôbaùch, Chuùa cuûa Cô ñoác giaùo, chæ laø söï phaûn
chieáu hö aûo cuûa con ngöôøi, chæ laø moät hình aûnh con ngöôøi
trong göông maø thoâi. L. Phôbaùch vieát: “Caùi maø ngöôøi ta cho
laø Thöôïng ñeá, ñaáy chính laø tinh thaàn, laø taâm hoàn, laø traùi
tim con ngöôøi”51.

51
K. Marx - F. Engels, Toaøn taäp, taäp 1, NXB Tieán boä, M. 1972, trang 92.

124
 Nhö vaäy, Chuùa laø saûn phaåm cuûa quaù trình tröøu töôïng
hoùa laâu daøi, laø tinh hoa cuûa nhieàu oâng thaàn cuûa caùc boä
laïc vaø caùc daân toäc tröôùc kia.
II. 3. Nieàm tin vaøo "theá giôùi beân kia"
Nhöõng tín ñoà toân giaùo, khoâng chæ tin vaøo söï toàn taïi
vaø söùc maïnh cuûa caùc löïc löôïng sieâu nhieân, maø coøn tin
vaøo söï toàn taïi cuûa moät theá giôùi khaùc, trong theá giôùi ñoù,
con ngöôøi seõ tieáp tuïc cuoäc soáng cuûa mình sau khi keát thuùc
cuoäc ñôøi ôû traàn theá - moät cuoäc soáng vónh cöûu. Theá giôùi
ñoù, theo caùch goïi cuûa Kitoâ giaùo, Hoài giaùo... laø Theân
ñöôøng, Ñòa nguïc, coøn theo Phaät giaùo laø coõi Nieát baøn...
Trong thaùnh kinh Cöïu öôùc, coù moâ taû vieäc ñöùc Chuùa
trôøi phaùi Gieâsu xuoáng traàn gian ñeå raên daïy tín ñoà. Keû
naøo tuaân phuïc vaø soáng moät cuoäc ñôøi ñöùc ñoä, seõ nhaän
ñöôïc haïnh phuùc ôû nôi Thieân ñöôøng; traùi laïi, keû naøo
khoâng tuaân phuïc vaø soáng khoâng löông thieän, seõ bò ñaøy
aûi vónh vieãn xuoáng nhieàu taàng ñòa nguïc.
Vaäy Thieân ñöôøng laø gì? Ñòa nguïc laø gì? Taïi sao ngöôøi ta
laïi mô öôùc ñeán Thieân ñöôøng vaø sôï haõi Ñòa nguïc ñeán nhö
vaäy!
Thieân ñöôøng, theo Cô ñoác giaùo laø moät ñòa danh maø
moïi ngöôøi ñeàu öôùc muoán ñeán. Nôi ñoù, moãi caønh caây
ñeàu ñöôïc phuû ñaày hoa thôm vaø traùi ngoït; nôi ñoù coù
nhöõng thaûm coû möôït maø, maõi maõi xanh töôi, nhöõng doøng
soâng trong xanh, nhöõng doøng suoái ñaày söõa töôi vaø röôïu
vang coù höông vò tuyeät vôøi. Nôi ñoù, luoân luoân traøn ngaäp
aùnh maët trôøi vaø ôû nôi ñoù, con ngöôøi khoâng caàn phaûi e
theïn, ghen tuoâng hay sôï haõi, moïi vaät ñeàu khoâng coù tuoåi,
khoâng bieát ñeán caùi cheát vaø beänh taät. Cuõng taïi nôi ñoù,
nhöõng con ngöôøi ñaàu tieân - Adam vaø Eva, ñaõ ñöôïc Thöôïng
ñeá taïo ra, roài ñuoåi hoï ñi vì phaïm toäi aên traùi caám. Thieân
ñöôøng, nôi ñaõ sinh ra con ngöôøi vaø cuõng chính laø nôi con
ngöôøi trôû laïi. Nhö vaäy, Thieân ñöôøng laø theá giôùi vónh
haèng; ôû ñoù, moïi nhu caàu, moïi öôùc muoán cuûa con ngöôøi
ñeàu ñöôïc thoûa maõn. Laø nôi con ngöôøi ñöôïc tröôøng toàn
vónh vieãn, khoâng phaûi lo laéng ñeán ñoùi ngheøo, ñau khoå,
beänh taät vaø nhöõng moái hieåm nguy, ñe doïa khaùc.
Traùi ngöôïc vôùi Thieân ñöôøng laø Ñòa nguïc, caùc tín ñoà
Hoài giaùo cho raèng, Ñòa nguïc laø nôi gheâ rôïn, löûa chaùy

125
ñuøng ñuøng, khoùi cuoän nguùt ngaøn. Nhöõng ngöôøi bò ñaøy
xuoáng nôi ñaây, coå phaûi ñeo goâng xieàng, mình laèn roi voït,
chòu ñuû moïi cöïc hình tra taán, chaúng bao giôø ngoùc ñaàu leân
ñöôïc. Cô ñoác giaùo, coi Ñòa nguïc laø nôi ôû sau khi cheát cuûa
nhöõng ngöôøi soáng khoâng tin vaøo Chuùa vaø phaïm nhieàu toäi
aùc. Phaät giaùo, xem Ñòa nguïc laø coõi khoå, laø nôi ñaøy ñoïa
cuûa nhöõng chuùng sinh khi soáng ñaõ phaïm nhieàu toäi aùc,
phaûi bò ñaøy xuoáng coõi khoå - nôi taän cuøng cuûa U minh.
Phaät giaùo, khoâng coi cuoäc soáng ôû Ñòa nguïc laø vónh vieãn.
Theo luaät luaân hoài, nghieäp baùo, nhöõng keû ñaõ traû heát nôï
cuûa toäi aùc do mình gaây ra, seõ ñöôïc taùi sinh ôû coõi soáng
toát ñeïp hôn, trong ñoù coù coõi ngöôøi. Theo ñaïo Phaät, khoâng
chæ coù moät Ñòa nguïc maø coù nhieàu loaïi Ñòa nguïc (365 loaïi
Ñòa nguïc). Tuyø theo möùc ñoä phaïm toäi maø con ngöôøi bò
ñaøy aûi xuoáng taàng Ñia nguïc töông öùng, theo luaät nhaân
quaû nghieäp baùo.
Kinh thaùnh khoâng noùi ñeán keát cuïc cuûa Thieân ñöôøng,
do vaäy maø caùc tín ñoà vaãn nghó raèng, Thieân ñöôøng luoân
toàn taïi ôû ñaâu ñoù. Vaøo theá kyû XVII, nhaø baùc hoïc ngöôøi
Ñöùc theo ñaïo Thieân chuùa, Jeramias Drexel, ñaõ xaùc ñònh vò
trí cuûa Thieân ñöôøng naèm ôû treân taát caû, treân caû khoaûng
khoâng maø caùc vì sao ñang chieám giöõ, noù caùch xa traùi ñaát
10.314.085.710 haûi lyù. Moät nhaø thaùm hieåm laïi döï ñoaùn
Thieân ñöôøng ôû phía Ñoâng (Christopher Columber, ñaõ töøng
tin raèng, Thieân ñöôøng naèm ôû AÁn Ñoä vaø oâng ñaõ tieán
haønh ba cuoäc haønh trình tìm kieám Thieân ñöôøng. Ngaøy
31/6/1498, oâng ñaõ ñeán moät hoøn ñaûo tuyeät ñeïp maø oâng
ñaët teân laø Trinidad. Khi veà ñeán Taây Ban Nha, oâng keå laïi
raèng, Thieân ñöôøng döôùi traàn gian, naèm trong mieàn ñaát
maø oâng môùi khaùm phaù ra. Baèng chöùng laø ôû ñoù, caùc
thoå daân ñeàu ñeo nhöõng thoûi vaøng to tröôùc ngöïc; vaø
doøng soâng Orinoco, chính laø doøng soâng cung caáp nöôùc töôùi
cho vöôøn Eñen, doøng soâng Orinoco naøy seõ daãn loái ñeán
caùc kho vaøng. Lòch söû ñaõ töøng chöùng kieán nhieàu cuoäc
haønh höông ñaày meâ muoäi vaø thaûm khoác veà vöôøn Eñen
(Thieân ñöôøng); chaúng haïn naêm 1978, 15.000 thanh thieáu
nieân Ñöùc ñaõ heïn nhau taïi Berlin ñeå toå chöùc cuoäc haønh
höông taäp theå ñi tìm mieàn ñaát höùa - Thieân ñöôøng. Keát
cuïc, hoï khoâng tìm ñöôïc vöôøn Eñen, thay vaøo ñoù, cuoäc
haønh höông ñaõ chuyeån höôùng ñeán nhöõng quaùn röôïu beân
ñöôøng phoá.

126
 Theo thoáng keâ ôû 5 nöôùc thuoäc coäng ñoàng chaâu AÂu
(EU), gaàn 50% tín ñoà theo Thieân chuùa giaùo, 42% tín ñoà theo
Tin laønh giaùo vaø 8% nhöõng ngöôøi khoâng theo toân giaùo,
muoán tìm ñeán Thieân ñöôøng.
Nhö vaäy, taát caû caùc cuoäc haønh trình ñi tìm vöôøn Eñen,
nôi maø Adam vaø Eva ñaõ töøng soáng nhöõng thaùng ngaøy
traøn ngaäp haïnh phuùc, nôi coù cuoäc soáng giaøu sang, sung
söôùng vaø con ngöôøi ñöôïc tröôøng toàn vónh cöûu, vaãn khoâng
theå bieán thaønh söï thaät. Nôi ñoù, maõi chæ laø moät giaác mô,
moät aûo aûnh maø thoâi.
Khi noùi ñeán nieàm tin toân giaùo nhö moät nieàm tin hö aûo
(nieàm tin vaøo caùc löïc löôïng sieâu nhieân, caùc löïc löôïng
khoâng toàn taïi trong cuoäc soáng cuûa chuùng ta, nieàm tin vaøo
moät theá giôùi maø maõi maõi chæ laø öôùc voïng cuûa con
ngöôøi), chuùng ta caàn phaân tích saâu hôn khía caïnh xaõ hoäi
cuûa vaán ñeà naøy.
ÔÛ ñaây, caùi khao khaùt döïa vaøo löïc löôïng thaàn thaùnh
nhaèm tìm kieám söï che chôû vaø giuùp ñôõ, caùc öôùc muoán
veà moät cuoäc soáng cöïc laïc vaø vónh haèng, laø moät nhu caàu
cuûa con ngöôøi. Nhöng ñaây laø moät nhu caàu khoâng bao giôø
coù theå bieán thaønh hieän thöïc. Hay noùi caùch khaùc, ñaây laø
nhu caàu hö aûo, moät khaùt voïng to lôùn maø khoâng bao giôø
ñaït tôùi ñöôïc. Theo quy luaät xaõ hoäi, nhöõng nhu caàu naøo
maø chöa ñöôïc thoûa maõn thì noù coøn laø ñoäng löïc thuùc
ñaåy hoaït ñoäng nhaän thöùc, tình caûm vaø haønh vi cuûa con
ngöôøi. Do nhu caàu toân giaùo laø nhu caàu hö aûo, neân noù
luoân luoân laø ñoäng löïc thoâi thuùc con ngöôøi, noù maõi maõi
trôû thaønh nieàm khao khaùt, öôùc voïng vaø söï vöôn tôùi cuûa
con ngöôøi.
Chính vaán ñeà naøy, ñaõ laøm cho toân giaùo khoâng maát
ñi, maø noù toàn taïi trong xaõ hoäi loaøi ngöôøi. Ñaây chính laø
bieän phaùp xaõ hoäi heát söùc khoân ngoan vaø tinh vi maø toân
giaùo ñaõ tìm ra, ñeå thaâm nhaäp vaøo ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa
con ngöôøi, taùc ñoäng vaø kích thích con ngöôøi ñeå duy trì vaø
môû roäng söï toàn taïi cuûa chuùng. Ñaây chính laø moät khía
caïnh xaõ hoäi raát quan troïng maø chuùng ta caàn chuù yù khi
nghieân cöùu veà toân giaùo. Neáu chuùng ta khoâng quan taâm
ñeán khía caïnh xaõ hoäi naøy, thì khoâng theå lyù giaûi ñöôïc
baûn chaát cuûa caùc hieän töôïng toân giaùo, cuõng nhö caùc
toân giaùo noùi chung.

127
II. 4. Tính beàn vöõng cuûa nieàm tin toân giaùo
Nieàm tin laø moät ñònh höôùng giaù trò beàn vöõng trong
nhaän thöùc vaø quy ñònh haønh ñoäng cuûa con ngöôøi. Nieàm
tin toân giaùo, ngoaøi ñaëc tính chung laø moät nieàm tin heát
söùc beàn vöõng, noù coøn laø moät söï beàn vöõng ñaëc bieät so
vôùi caùc nieàm tin khaùc ôû caùc tín ñoà toân giaùo.
Söï beàn vöõng cuûa nieàm tin toân giaùo theå hieän ôû choã,
caùc tín ñoà toân giaùo tin töôûng tuyeät ñoái vaøo caùc löïc
löôïng sieâu nhieân, vaøo theá giôùi hö aûo ñeán möùc meâ muoäi,
muø quaùng; hoï coù theå saün saøng hy sinh taát caû (keå caû
tính maïng cuûa mình), vì nieàm tin ñoù. Tính beàn vöõng cuûa
nieàm tin toân giaùo coøn theå hieän ôû choã, caùc tín ñoà toân
giaùo tin töôûng ñeán cuøng vaø seõ theo ñuoåi trong suoát cuoäc
ñôøi cuûa mình. Ñaây cuõng laø moät yeáu toá cô baûn, coù theå
giaûi thích tinh thaàn “töû vì ñaïo” cuûa caùc tín ñoà, laø lyù do
ñeå giaûi thích söùc soáng maõnh lieät cuûa toân giaùo. Vì nieàm
tin naøy, ôû nöôùc ta, naêm 1954, theá löïc thuø ñòch Caùch maïng
ñaõ tuyeân truyeàn “Chuùa Kitoâ ñaõ vaøo Nam”, “Ñöùc Meï rôøi
boû Baéc Vieät”, neân hôn nöûa trieäu tín ñoà ñaïo Thieân chuùa
ôû mieàn Baéc ñaõ rôøi boû queâ höông, ruoäng vöôøn, nhaø cöûa
ñeå di cö vaøo Nam.
Nieàm tin cuûa caùc vò “thaùnh nhaân” ôû AÁn Ñoä, cuõng laø
moät minh chöùng tieâu bieåu veà tính beàn vöõng cuûa nieàm tin
toân giaùo. Hoï töø boû moïi ham muoán, moïi nhu caàu cuûa con
ngöôøi ñeå hieán daâng cho nieàm tin toân giaùo maø hoï ñaõ
choïn baèng con ñöôøng tu haønh khoå haïnh.
Caùc vò thaùnh nhaân vuøng Hymalaya, AÁn Ñoä, aên chay
vaø nhòn aên keùo daøi, hoï ñaøy aûi theå xaùc, daõ bieät moïi
ham muoán cuûa con ngöôøi, töï nguyeän soáng ngheøo khoå,
bieät laäp trong hang ñoäng, saün saøng chaáp nhaän moïi hy sinh
ñeå hy voïng ñöôïc ñeán gaàn caùc vò thaàn AÁn Ñoä giaùo.
Nhieàu tín ñoà ñaõ haønh höông baèng caùch ñi boä haøng tuaàn
leã, qua nhöõng chaëng ñöôøng nuùi hieåm trôû ñeå ñeán
Gangotri ôû ñoä cao 3.550m. Khoâng ít ngöôøi ñaõ khoâng ngaàn
ngaïi ngaâm mình trong laøn nöôùc giaù laïnh cuûa soâng Haèng,
mieäng ñoïc caùc caâu thaàn chuù höùng khôûi, nhieàu ngöôøi ñaõ
bò doøng nöôùc cuoán troâi. Song, khoâng ai lo laéng vì chuyeän
ñoù, vì ñöôïc cheát trong caùnh tay thaàn thaùnh nôi soâng Haèng
laø phuùc laønh toái thöôïng ñoái vôùi hoï, vì caùi cheát ñoù theå
hieän söï baûo ñaûm ñöôïc giaûi thoaùt sang moät kieáp khaùc.

128
Vaøo dòp leã hoäi Ardhkhumbh (toå chöùc 6 naêm moät laàn), coù
khoaûng 50 trieäu löôït ngöôøi AÁn Ñoä xuoáng soâng Haèng ñeå
taém. Vôùi hoï, taém ôû doøng soâng thieâng lieâng naøy, seõ ruõ
boû ñöôïc moïi toäi loãi.
Caùc tín ñoà cuûa ñaïo Jaina (AÁn Ñoä), cuõng laø nhöõng
daãn chöùng raát tieâu bieåu veà tính beàn vöõng cuûa nieàm tin
toân giaùo52, raèng, moïi hoaït ñoäng cuûa chuùng sinh, luoân
phaûi tieáp tuïc chòu khoå trong voøng quay baát taän cuûa luaân
hoài. Vì vaäy, muoán giaûi thoaùt, chuùng sinh phaûi tu khoå haïnh
ñeå laøm cho linh hoàn khoâng coøn bò vöôùng baän vaøo nghieäp
nöõa. Töø quan nieäm veà giaûi thoaùt nhö vaäy, ñaïo Jaina ñeà ra
nhöõng nguyeân taéc tu khoå haïnh vaø voâ cuøng khaéc nghieät.
Caùc tu só Jaina khoâng chæ truùt caû aùo quaàn, maø coøn nhoå
truïi caû toùc (chæ sau khi truùt boû moïi vöông vaán traàn gian
treân ngöôøi, caùc nhaø tu Jaina môùi baét ñaàu söï nghieäp tu
haønh), sau ñoù tu haønh xaùc baèng caùch ngoài thieàn, hoaëc
ñöùng döôùi trôøi naéng choùi chang cuûa muøa heø. Phaûi coù
moät nieàm tin lôùn lao, beàn vöõng thì caùc tín ñoà cuûa ñaïo
Jaina môùi coù khaû naêng chòu ñöïng ñöôïc nhö vaäy.
Trong lòch söû, ñaõ coù nhieàu giaùo phaùi ñöa ra lôøi tieân
ñoaùn voâ caên cöù veà “ngaøy taän theá” cuûa Traùi ñaát. Naêm
1814, W. Miller, truøm moät giaùo phaùi ôû Myõ ñaõ tieân ñoaùn
ngaøy 21/3/1844, Traùi ñaát seõ bò huyû dieät. Vôùi lôøi “saám
truyeàn” ñaày kinh hoaøng naøy, W. Miller ñaõ thu huùt gaàn 1
trieäu tín ñoà, boû nhaø cöûa, muøa maøng ñeå theo oâng ta.
Giaùo phaùi “nhöõng ñöùa con cuûa Jehovan”, ñöa ra lôøi tieân
ñoaùn “ngaøy taän theá” cuûa theá giôùi vaøo naêm 1914, nhöng
ngaøy ñoù ñaõ khoâng xaûy ra, hoï laïi chuyeån dôøi ñeán naêm
1975 vaø baây giôø, laø naêm 2010. Nhieàu tín ñoà ñaõ chôø ñôïi
“ngaøy taän theá”, nhö moät söï giaûi thoaùt vaø khôûi ñaàu cho
moät cuoäc soáng vónh haèng. Naêm 1978, gaàn 1000 ñoà ñeä
cuûa J. Jones, ngöôøi saùng laäp giaùo phaùi “Daân ñeàn”, ñaõ töï
saùt taäp theå trong khu röøng ôû bang Guyana, baèng nöôùc
chanh pha thaïch tín. Naêm 1993, taïi bang Texas, Myõ, 85 thaønh
vieân cuûa giaùo phaùi “Doøng tu Davis”, ñaõ töï thieâu trong
trang traïi cuûa giaùo chuû Davis Kosesh. Vaøo thaùng 10/1994,
ñaõ xaûy ra vuï queân sinh taäp theå cuûa giaùo phaùi “Ñeàn Maët
trôøi” (Canada, 25 ngöôøi; Thuïy Só, 53 ngöôøi). Gaàn ñaây nhaát,
giaùo phaùi Aum Shinrikyo (chaân lyù toái thöôïng) ôû Nhaät Baûn,
52
Ñaïo Jaina ôû AÁn Ñoä do Jaina Mahavira, moät ngöôøi xuaát thaân töø taàng lôùp voõ só coù uy
quyeàn chính trò saùng laäp (theá kyû VI tröôùc coâng nguyeân).

129
do Asahara Shoko saùng laäp - moät giaùo chuû cuoàng tín, moät
keû taâm thaàn ñieân loaïn, ñaõ ñöa ra lôøi tieân ñoaùn: “ngaøy
taän theá” ñeán gaàn vaø ngaøy ñoù seõ saûy ra vaøo naêm 1997,
chæ coù caùc tín ñoà cuûa Aum môùi ñöôïc cöùu vôùt.
Moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc toân giaùo, ñaõ lyù giaûi veà söï
beàn vöõng cuûa nieàm tin toân giaùo, coù ba yeáu toá khaû dó
taïo neân söï beàn vöõng naøy: a) Nhaän thöùc veà toân giaùo
trong cuoäc soáng caù nhaân vaø trong heä thoáng ñònh höôùng
giaù trò; b) Hoaøn caûnh soáng cuûa caùc tín ñoà, thoâng qua caùc
sinh hoaït toân giaùo, nieàm tin veà toân giaùo thaám saâu vaøo
tình caûm vaø taâm trí cuûa caù nhaân; c) AÙp löïc cuûa caùc
coäng ñoàng toân giaùo ñeán caùc tín ñoà.
Nhö vaäy, söï beàn vöõng cuûa nieàm tin toân giaùo laø do
khaû naêng giöõ gìn moät soá ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa tín ñoà,
baát chaáp caùc yeáu toá thöïc taïi. Ngoaøi caùc yeáu toá goùp
phaàn taïo neân söï beàn vöõng cuûa nieàm tin toân giaùo, coøn
moät yeáu toá raát cô baûn, toàn taïi trong yù thöùc cuûa tín ñoà,
ñoù laø nieàm tin veà söï cöùu chuoäc con ngöôøi cuûa caùc löïc
löôïng thaàn thaùnh. Ñoù laø nieàm tin veà moät söï cöùu chuoäc,
ñöôïc hình thaønh töø hai yeáu toá gaàn nhö töông phaûn, nhöng
raát thoáng nhaát, laø söï yù thöùc veà khaû naêng voâ bieân cuûa
thaàn thaùnh vaø söï yeáu ñuoái cuûa baûn thaân con ngöôøi.
Ngoaøi ra, yeáu toá veà tính coäng ñoàng toân giaùo, cuõng ñoùng
vai troø to lôùn trong vieäc cuûng coá vaø giöõ gìn nieàm tin toân
giaùo.
II. 5. Tính phi thöïc tieãn cuûa nieàm tin toân giaùo
Toân giaùo laø hieän töôïng khoâng theå kieåm chöùng baèng
thöïc nghieäm, khoâng coù heä thoáng chung cuûa nhaän thöùc
vaø thöïc tieãn cuûa con ngöôøi. Theo quan ñieåm cuûa thaàn hoïc
vaø toân giaùo, Chuùa trôøi luoân laø söï bí aån chöa töøng ñöôïc
bieát tôùi, chöa xuaát hieän vaø con ngöôøi khoâng theå tieáp caän
ñöôïc. Song, Chuùa laïi thaáu hieåu ñöôïc taâm lyù, öôùc voïng
cuûa con ngöôøi coù aûnh höôûng ñeán toaøn boä cuoäc ñôøi cuûa
hoï.
Nhöõng tín ñoà toân giaùo, khoâng söû duïng phaïm truø thöïc
tieãn ñeå tieáp caän thaàn thaùnh. Theo hoï, caùc löïc löôïng sieâu
nhieân khoâng theå tri giaùc, nhaän bieát ñöôïc baèng caùc cô
quan caûm giaùc maø chæ coù theå nhaän bieát ñöôïc baèng linh
caûm ñaëc bieät, döïa vaøo nieàm tin vaø söï suøng kính.

130
 Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa Maclean, cho thaáy coù töø
70-80% soá treû em ñöôïc hoûi tin raèng, Chuùa hieän ra trong
giaác mô, qua söï maàu nhieäm vaø qua linh caûm cuûa con
ngöôøi. Ñieàu naøy, ñaõ phaûn aùnh caùch caûm nhaän vaø tieáp
caän caùc löïc löôïng thaàn thaùnh cuûa con ngöôøi.
Tính phi thöïc tieãn cuûa nieàm tin toân giaùo coøn theå hieän
ôû choã, nhöõng tín ñoà toân giaùo luoân luoân tin vaø haønh
ñoäng khoâng theo nhöõng quy trình thoâng thöôøng cuûa tö duy.
Moät tin ñoàn, moät söï phaùn truyeàn cuûa thuû lónh toân giaùo
coù theå laøm caùc tín ñoà haønh ñoäng maø khoâng caàn phaân
tích ñoä tin caäy, tính ñuùng, sai cuûa nhöõng ñieàu ñoù. Ngöôøi
ta coù theå saün saøng tin theo moät tin ñoàn, ngöôøi ta coù theå
ñaøy aûi caû cuoäc ñôøi mình, hay coù theå cheát ñeå ñöôïc ñeán
moät theá giôùi maø chöa ai ñöôïc bieát ñeán noù vaø khoâng
bieát noù toàn taïi ôû ñaâu.
Nhö vaäy, veà baûn chaát, nieàm tin toân giaùo khoâng truøng
hôïp vôùi nhaän thöùc. Noù chæ höôùng ñeán khaùch theå maø
con ngöôøi khoâng tieáp caän ñöôïc. Nhö vaäy, nieàm tin toân
giaùo laø nieàm tin khoâng döïa treân nhöõng luaän cöù coù tính
thöïc tieãn, hay caên cöù khoa hoïc. Nhöng ñoái vôùi nhöõng tín
ñoà toân giaùo, noù laïi laø leõ soáng, laø cöùu caùnh cuûa cuoäc
ñôøi. Ngöôøi ta coù theå chaáp nhaän moïi gian khoå, thaäm chí
ñaùnh ñoåi caû tính maïng cuûa mình ñeå phuïng söï nieàm tin
aáy.
III. CAÙC QUAÙ TRÌNH TAÂM LYÙ XAÕ HOÄI
AÛNH HÖÔÛNG ÑEÁN NIEÀM TIN TOÂN GIAÙO
III. 1. Töôûng töôïng
Toân giaùo laø moät trong nhieàu lónh vöïc maø quaù trình
töôûng töôïng ñoùng vai troø heát söùc to lôùn. Coù theå khaúng
ñònh raèng, khoâng coù söï töôûng töôïng thì caùc khaùch theå
toân giaùo (thaàn thaùnh) seõ khoâng toàn taïi vaø hieän höõu
trong yù thöùc cuûa caùc tín ñoà toân giaùo. Sôû dó nhö vaäy, vì
khaùch theå toân giaùo chæ theå hieän thoâng qua caùc bieåu
töôïng.
Nieàm tin toân giaùo trôû neân saâu saéc vaø beàn vöõng,
tröôùc heát nhôø söï toàn taïi cuûa nhöõng bieåu töôïng veà caùc
löïc löôïng sieâu nhieân (nhö Ñöùc meï, Chuùa Gieâsu cuûa Kitoâ
giaùo, thaùnh Allah cuûa Hoài giaùo...). Caùc hình aûnh trong saùng
vaø coù khaû naêng kyø dieäu cuûa caùc löïc löôïng sieâu nhieân,

131
ñaõ thöùc tænh baûn thaân tín ñoà caùc quaù trình taâm lyù, trong
ñoù coù nhaän thöùc vaø tình caûm. Chuùng ta ñaõ bieát, nhöõng
hình aûnh, nhöõng bieåu töôïng ñoù mang tính hö aûo, khoâng
toàn taïi baèng caùc khaùch theå hieän thöïc. Chuùng toàn taïi
trong yù thöùc caù theå vaø raát gaàn guõi vôùi con ngöôøi.
Nhöõng caâu chuyeän thaàn thoaïi veà toân giaùo ñaõ taùc ñoäng
maïnh meõ ñeán tình caûm, trí tueä cuûa tín ñoà. Con ngöôøi caûm
nhaän qua caùc hình thöùc caûm xuùc tröïc quan caùc hình aûnh
veà löïc löôïng sieâu nhieân. Treân cô sôû caùc yeáu toá vaät chaát
mang tính ngheä thuaät veà toân giaùo (nhö aûnh, tranh, töôïng,
ngaãu töôïng...), ñaõ hình thaønh caùc bieåu töôïng, caùc quan
nieäm cuûa tín ñoà. Chaúng haïn, nhöõng caâu chuyeän veà vieäc
Chuùa ñaõ ñi daïo trong vöôøn vaøo nhöõng ngaøy maùt meû,
Adam vaø Eva ñaõ nhìn thaáy vaø nghe ñöôïc gioïng noùi cuûa
Chuùa, caâu chuyeän Chuùa ñaõ taïo ra nhöõng ngöôøi ñaàu tieân
(Adam vaø Eva) nhö theá naøo. Nhöõng caâu chuyeän veà nhöõng
ñieàu toát ñeïp cuûa Theân ñöôøng vaø nhöõng ñieàu gheâ sôï ôû
Ñòa nguïc. Caâu chuyeän veà söï ñaéc ñaïo cuûa Ñöùc Phaät sau
moät ñeâm naèm döôùi goác caây Boà ñeà...
Ñoái vôùi vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån nieàm tin toân
giaùo, thì caùc hình thöùc caûm xuùc tröïc quan veà hình aûnh
cuûa löïc löôïng sieâu nhieân (aûnh, tranh, töôïng, bieåu töôïng...),
coù yù nghóa to lôùn. Treân cô sôû caùc yeáu toá vaät chaát mang
tính ngheä thuaät naøy, ñaõ hình thaønh caùc bieåu töôïng, quan
nieäm cuûa tín ñoà.
Söï töôûng töôïng cuûa caùc tín ñoà döïa vaøo nhöõng hình
aûnh, nhöõng bieåu töôïng, ñöôïc caùc toå chöùc toân giaùo tuyeân
truyeàn. Khi vaøo trong chuøa, chuùng ta thaáy caùc töôïng Phaät
thì moïi ngöôøi ñeàu nghó (qua söï töôûng töôïng), ñoù laø caùc
thaàn thaùnh chöù khoâng phaûi laø caùc taùc phaåm ngheä
thuaät do con ngöôøi taïo neân. Ñöùng tröôùc töôïng Chuùa, caùc
tín ñoà cho ñoù laø vò thaàn ñaày quyeàn uy, chöù khoâng phaûi
laø moät taùc phaåm ñieâu khaéc cuûa con ngöôøi.
Moät ñaëc ñieåm ñaùng chuù yù, bieåu töôïng toân giaùo cuûa
caùc tín ñoà mang tính caù theå hoùa. Caùc bieåu töôïng toân
giaùo coù theå ñaùp öùng nhöõng nhu caàu khaùc nhau, mang tính
caù nhaân cuûa tín ñoà. Moãi ngöôøi ñeàu ví bieåu töôïng naøy
vôùi nhöõng nhu caàu rieâng cuûa mình. Chaúng haïn, cuõng ñi leã
chuøa, nhöng nhöõng ngöôøi kinh doanh caàu xin thaàn thaùnh
phuø hoä ñeå laøm aên thuaän lôïi, phaùt taøi; nhöõng phuï nöõ
muoän ñöôøng choàng con, laïi caàu duyeân, caàu töï; moät thanh

132
nieân toát nghieäp ñaïi hoïc, chöa xin ñöôïc vieäc laøm thì caàu xin
nhanh choùng tìm ñöôïc vieäc laøm vaø coù thu nhaäp cao; ngöôøi
saép coù chuyeán ñi xa, caàu mong söï hanh thoâng hay bình an
cho gia ñình...
III. 2. Caûm xuùc
Moät yeáu toá taâm lyù xaõ hoäi cô baûn khaùc, ñoùng vai troø
quan troïng ñoái vôùi nieàm tin toân giaùo laø yeáu toá caûm xuùc.
Quan heä cuûa tín ñoà vôùi caùc khaùch theå toân giaùo coù theå
toàn taïi döôùi hình thöùc quan heä caûm xuùc. Khi caùc quan heä
caûm xuùc giöõa caù nhaân vaø khaùch theå toân giaùo caøng
maïnh meõ thì nieàm tin toân giaùo caøng saâu saéc vaø beàn
vöõng. Neáu giöõa tín ñoà vaø caùc khaùch theå toân giaùo khoâng
xuaát hieän caùc caûm xuùc thì khoâng theå coù nieàm tin cuûa tín
ñoà vaøo toân giaùo ñoù. Noùi caùch khaùc, neáu caùc bieåu
töôïng toân giaùo khoâng ñaùnh thöùc ñöôïc trong yù thöùc cuûa
tín ñoà nhöõng caûm xuùc maïnh meõ, thì ñaây laø daáu hieäu
cuûa moät nieàm tin ñaõ bò daäp taét. Nhö vaäy, quan heä caûm
xuùc laø cô sôû quan troïng ñeå hình thaønh, duy trì vaø cuûng coá
nieàm tin toân giaùo cuûa nhöõng ngöôøi theo toân giaùo.
Caùc quan heä caûm xuùc theå hieän trong nieàm tin ñoái vôùi
caùc khaùch theå toân giaùo baét ñaàu khoâng chæ laø söï hieän
dieän cuûa caùc löïc löôïng sieâu nhieân maø coøn hình thaønh
treân cô sôû nhaän thöùc raèng, caùc löïc löôïng naøy coù theå
aûnh höôûng ñeán cuoäc soáng, soá phaän cuûa tín ñoà trong
hieän taïi cuõng nhö trong töông lai. Noùi caùch khaùc, nhöõng
ngöôøi theo toân giaùo cho raèng caùc löïc löôïng sieâu nhieân toàn
taïi taïo ra theá giôùi, aûnh höôûng ñeán soá phaän, coù theå giuùp
ñôõ cuõng coù theå tröøng phaït con ngöôøi trong thöïc taïi vaø caû
sau khi cheát. Moät nieàm tin nhö vaäy hieån nhieân laø khoâng
theå naèm ngoaøi nhöõng caûm xuùc saâu saéc cuûa tín ñoà. Caùc
tín ñoà “nhaäp vaøo” caùc khaùch theå toân giaùo hö aûo theo
nieàm tin cuûa mình. Cuõng nhö con ngöôøi noùi chung, caùc caûm
xuùc toân giaùo thaâm nhaäp vaøo toaøn boä ñôøi soáng cuûa tín
ñoà, aûnh höôûng ñeán cuoäc soáng cuûa hoï töø nhaän thöùc
ñeán haønh vi, vaø trong caùc caûm xuùc ñoù bao giôø cuõng toàn
taïi nhöõng nieàm hy voïng to lôùn (nhöng treân thöïc teá laø hö
aûo) veà söï giuùp ñôõ vaø cöùu vôùt cuûa caùc löïc löôïng sieâu
nhieân.
III. 3. YÙ chí
Ñeå hình thaønh, phaùt trieån vaø duy trì moät nieàm tin saâu

133
saéc vaø beàn vöõng ñoái vôùi caùc khaùch theå toân giaùo, nhaát
thieát khoâng theå thieáu ñöôïc vai troø taùc ñoäng cuûa yù chí.
YÙ chí giuùp tín ñoà toân giaùo höôùng nhöõng noã löïc tôùi vieäc
töï cöùu mình khi maø Thöôïng ñeá chöa kòp cöùu vôùt. Nhieàu khi,
caùc toå chöùc toân giaùo ít ñeà caäp ñeán noã löïc cuûa caù
nhaân tín ñoà... maø laïi chuù yù nhieàu ñeán söï giuùp ñôõ cuûa
thaàn thaùnh.
Trong nieàm tin toân giaùo, yù chí giuùp nhöõng ngöôøi theo
toân giaùo khaéc phuïc nhöõng trôû ngaïi, khoù khaên, chòu ñöïng
gian khoå, thieáu thoán ñeå höôùng tôùi thaàn thaùnh vaø cuoäc
soáng ôû Thieân ñöôøng vaø daùm hy sinh cho nhöõng ñieàu naøy.
Tìm hieåu hình thöùc sô khai, ma thuaät, cho thaáy con ngöôøi
ñaõ taäp luyeän gian khoå vôùi moät söï noã löïc raát cao cuûa yù
chí, Chaúng haïn, coù nhöõng phuø thuyû coù theå ñi treân thuyû
tinh saéc, coù theå xuyeân chieác kim nhoïn qua mieäng, ngaäm
than trong mieäng...
YÙ chí cuûa nieàm tin toân giaùo theå hieän raát roõ ôû caùc
nhaø tu haønh AÁn Ñoä. Jaina Mahavira, ngöôøi ñaõ saùng laäp ra
ñaïo Jaina, moät toân giaùo theo loái tu haønh khoå haïnh vaø
hieáu sinh ôû AÁn Ñoä, ñaõ tu haønh khoå haïnh, khaéc kyû suoát
12 naêm trôøi. Thôøi gian ñaàu, Ngaøi chæ khoaùc treân mình
moät chieác aùo duy nhaát vaø khoâng heà thay ñoåi. Sau 13
thaùng, Ngaøi ôû traàn truoàng cho tôùi ngaøy cuoái cuøng cuûa
cuoäc ñôøi mình. Caùc tín ñoà cuûa ñaïo naøy ñaõ soáng vaø tu
haønh theo nguyeân taéc khoå haïnh voâ cuøng khaéc nghieät.
Nhöõng ngöôøi theo giaùo phaùi cuûa ngöôøi Saddhus (AÁn
Ñoä) thôø phuïng thaàn Shiva (vò thaàn taäp hôïp caùc söùc maïnh
phaù huyû caàn thieát vaø caùc söùc maïnh hoài sinh - “coù sinh
taát coù dieät”) cuõng laø nhöõng ngöôøi tu haønh raát khoå haïnh
vaø chæ coù theå thöïc hieän ñöôïc söï tu haønh baèng moät yù chí
cao ñoä cuûa moät nieàm tin beàn vöõng. Ramnath, moät aån só,
tu haønh treû, ñaõ töøng toát nghieäp ñaïi hoïc, ñaõ töï nguyeän
hieán daâng cuoäc ñôøi mình cho giaùo phaùi naøy ñeå trôû
thaønh tín ñoà thöïc thuï cuûa giaùo phaùi. OÂng ta phaûi tu haønh
khoå haïnh 12 naêm. Giai ñoaïn ñaàu tieân laø haèng ngaøy oâng
ngoài thieàn ôû nôi döïng caùc daøn thieâu xaùc vôùi moät quaàn
nhoû che thaân trong 41 ngaøy. OÂng duøng moät chieác hoäp soï
ngöôøi coøn soùt laïi ñeå laøm baùt ñi aên xin, duøng tro cuûa
xaùc ngöôøi vöøa thieâu ñeå chaø xaùt leân khaép ngöôøi, mieäng
rì raàm ñoïc caùc caâu khaán nguyeän. OÂng thöïc hieän caùc nghi

134
leã baét ñaàu töø luùc hoaøng hoân xuoáng beân daøn thieâu, caùi
thôøi ñieåm maø moïi ngöôøi sôï haõi nhaát, cho laø nguy hieåm
nhaát, vì ñaây laø giaây phuùt hoaït ñoäng cuûa caùc oan hoàn.
Cuoäc haønh höông vaøo dòp thaùng 8 haøng naêm cuûa
haøng ngaøn ngöôøi daân AÁn Ñoä leân ñænh nuùi Shiva, vuøng
Kashmir ôû ñoä cao 4000m so vôùi maët nöôùc bieån, ñeå toå
chöùc leã hoäi Racsha Bandha toân vinh thaàn Shiva, laø moät
daãn chöùng khaùc veà yù chí cuûa nieàm tin toân giaùo. Neáu
khoâng coù quyeát taâm lôùn lao thì hoï khoâng theå vöôït qua
nhöõng con ñöôøng nuùi ñoäc ñaïo cheo leo, hieåm trôû, khoâng
theå vöôït qua ñöôïc caùi naéng choùi chang, gay gaét, ñoâi khi
giaù laïnh baát ngôø vaø söï ñoùi khaùt, vaát vaû. Tai naïn ñaõ
nhieàu laàn xaûy ra vaø ñaõ cöôùp ñi sinh maïng nhieàu ngöôøi,
ñaõ coù haøng ngaøn ngöôøi cheát vì baõo tuyeát nhöng vaãn
khoâng ngaên caûn ñöôïc söï ngöôõng moä vaø loøng tin vôùi vò
thaàn toân kính cuûa mình.
Noùi ñeán yù chí nhö moät yeáu toá taïo neân nieàm tin cuûa
nhöõng ngöôøi theo toân giaùo, chuùng ta khoâng chæ noùi ñeán
söï hy sinh cuûa hoï cho caùc löïc löôïng thaàn thaùnh, maø caàn
phaûi chæ ra söï aûnh höôûng cuûa yeáu toá naøy ñeán hoaït
ñoäng soáng haøng ngaøy cuûa hoï.
Nhaø kinh ñieån xaõ hoäi hoïc Max Weber, trong caùc coâng
trình nghieân cöùu cuûa mình, ñaõ ñeà caäp ñeán aûnh höôûng
tích cöïc cuûa ñaïo Tin laønh tôùi hoaït ñoäng kinh doanh ôû chaâu
AÂu. ÔÛ ñaây, caàn phaân tích theâm raèng, sôû dó ñaïo Tin laønh
ñaõ taùc ñoäng tích cöïc ñeán hoaït ñoäng kinh doanh (thöïc teá
nhieàu nhaø kinh doanh thaønh ñaït laø nhöõng ngöôøi theo ñaïo
naøy), laø vì thoâng qua nieàm tin vaøo Chuùa, caù nhaân ñaõ noã
löïc vôùi moät yù chí cao trong kinh doanh ñeå thöïc hieän yù
Chuùa. Chính yù chí ñoù, laø moät yeáu toá quan troïng giuùp hoï
thaønh ñaït. Nhôø söï noã löïc cuûa yù chí moät caùch thöôøng
xuyeân maø con ngöôøi ñaõ gaït boû ñöôïc nhöõng ham muoán töï
nhieân luoân luoân aùm aûnh ñeå thöïc hieän caùc chuaån möïc
toân giaùo. Chaúng haïn, nhöõng ngöôøi tu haønh theo ñaïo Phaät
khoâng ñöôïc laáy vôï (hoaëc choàng), khoâng ñöôïc saùt sinh,
khoâng ñöôïc uoáng röôïu, khoâng ñöôïc aên thòt maø phaûi aên
chay... Ñeå thöïc hieän nhöõng ñieàu caám kî naøy (töùc phaûi töø
boû moät soá nhu caàu cuûa mình) vaø phuïng söï nieàm tin toân
giaùo, con ngöôøi phaûi coù moät noã löïc vaø yù chí cao. Chæ vôùi
söùc maïnh cuûa yù chí, con ngöôøi môùi khaéc phuïc ñöôïc nhöõg
ham muoán phi toân giaùo vaø kieåm tra nhöõng suy nghó, haønh

135
vi cuûa mình. Nieàm tin toân giaùo caøng maïnh meõ thì taùc
ñoäng cuûa yù chí trong vieäc kieåm soaùt suy nghó, ñieàu chænh
haønh vi vaø thöïc hieän caùc chuaån möïc toân giaùo vaø xaõ hoäi
caøng lôùn.
IV. Moät vaøi nhaän xeùt coù tính keát luaän veà nieàm tin
toân giaùo
Töø nhöõng phaân tích treân ñaây veà caùc ñaëc ñieåm cuûa
nieàm tin toân giaùo, chuùng ta coù theå ruùt ra moät soá nhaän
xeùt coù tính keát luaän nhö sau:
- Nieàm tin toân giaùo laø moät nieàm tin beàn vöõng, nieàm
tin höôùng ñeán nhöõng löïc löôïng sieâu töï nhieân vaø moät theá
giôùi khoâng toàn taïi;
- Theo quy luaät xaõ hoäi, chính söï hö aûo ñaõ goùp phaàn
laøm cho nieàm tin toân giaùo toàn taïi. Maët khaùc, nieàm tin beàn
vöõng ñaõ laøm cho moät soá tín ñoà coù nhöõng haønh vi muø
quaùng, haønh ñoäng cöïc ñoan. Cuõng do caùc ñaëc ñieåm naøy,
maø toân giaùo ñaõ bò nhieàu baêng, ñaûng lôïi duïng vaøo caùc
hoaït ñoäng tín ngöôõng khoâng phuø hôïp vôùi loái soáng vaên
hoùa vaø coù aûnh höôûng xaáu ñeán xaõ hoäi;
- Naém ñöôïc nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa nieàm tin toân
giaùo, seõ giuùp chuùng ta ñeà ra ñöôïc nhöõng chuû tröông, bieän
phaùp phuø hôïp, coù hieäu quaû trong tuyeân truyeàn, giaùo duïc
tín ñoà toân giaùo, ñeå hoï coù theå phaùt huy vaø coáng hieán
taøi naêng cuûa mình vaøo coâng cuoäc ñoåi môùi ñaát nöôùc,
nhaèm xaây döïng moät xaõ hoäi aám no, haïnh phuùc, coâng
baèng vaø vaên minh, toát ñôøi, ñeïp ñaïo.

136
 Chöông VII
THUOÄC TÍNH TOÂN GIAÙO

Chöông naøy, seõ tìm hieåu nhöõng vaán ñeà veà ñònh nghóa,
caùch ño nhöõng khaùi nieäm cô baûn cuûa thuoäc tính toân giaùo.
Vôùi nhieäm vuï vaïch ra nhöõng neùt cô baûn, lieân quan tôùi caùc
ñònh nghóa cuõng nhö caùch thöùc theå hieän nhöõng khaùi nieäm
tröøu töôïng thaønh nhöõng chæ baùo coù tính kinh nghieäm, maø
khoâng ñi vaøo nhöõng thaûo luaän nhöõng vaán ñeà thuoäc veà
lyù thuyeát, hay phöông phaùp luaän, taïo cho giaùo trình Xaõ hoäi
hoïc toân giaùo xa rôøi muïc ñích chính laø giaûng daïy, nhö ñaõ
ñöôïc truø tính.
Trong caùc nghieân cöùu thuoäc lónh vöïc khoa hoïc xaõ hoäi,
vaán ñeà löông tri thöôøng ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu. Tröôùc khi
khaùi quaùt nhöõng heä thoáng toång theå, caùc nhaø nghieân
cöùu phaûi quan saùt xem con ngöôøi haønh ñoäng cuï theå nhö
theá naøo; duø hieåu roõ raèng, khi quan saùt, ngöôøi ta ñaõ coù
nhöõng yù töôûng veà moät moâ hình toân giaùo hay caùi thieâng
lieâng, hoaëc ít ra cuõng coù moät kinh nghieäm naøo ñoù veà hai
hieän thöïc naøy, tröïc tieáp hay giaùn tieáp, töï mình phaûi traûi
qua hay coù söï taùc ñoäng töø beân ngoaøi.
Noùi theo nhöõng thuaät ngöõ quen thuoäc, thì moãi phaïm
truø tröøu töôïng (ôû ñaây laø toân giaùo hay caùi thieâng lieâng),
giaû ñònh phaûi coù moät vieãn caûnh tröôùcphaïm truø, ñoù
chính laø vieãn caûnh taâm lyù, vaên hoùa vaø lòch söû cuï theå,
maø trong ñoù ngöôøi quan saùt sinh ra, ñöôïc soáng vaø giaùo
duïc.
I. KHAÙI NIEÄM THUOÄC TÍNH TOÂN GIAÙO
Vaøo nhöõng naêm saùu möôi cuûa theá kyû XX, Glock, ñaõ
ñöa ra moät ñònh nghóa veà thuoäc tính toân giaùo; cuõng töø
ñoù, thuoäc tính toân giaùo laø ñoái töôïng cuûa nhieàu cuoäc
tranh luaän. Nhieàu vaán ñeà hieän nay ít coù söï thuyeát phuïc

137
hôn nhöõng gì maø caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ coù theå laøm
trong nhöõng naêm saùu möôi vaø baûy möôi cuûa theá kyû tröôùc,
nhaèm dieãn ñaït sô ñoà khaùi nieäm cuûa Glock thaønh nhöõng
moâ hình phaân tích kinh nghieäm veà caùc hieän thöïc xaõ hoäi
hoïc khaùc nhau (nhö ôû Myõ hay Baéc AÂu)53.
Maëc duø nhöõng nghieân cöùu kinh nghieäm ñaõ cho pheùp
coù nhöõng suy nghó pheâ phaùn, vieäc chuù troïng tôùi nhöõng
luaän ñieåm cuûa Glock döôøng nhö vaãn coù ích.
OÂng phaân bieät naêm chieàu kích (hay nhaân toá) ñeå coù
theå cuï theå hoùa thuoäc tính toân giaùo: nieàm tin, nghi leã,
nhaän thöùc, kinh nghieäm vaø söï qui thuoäc.
Naêm nhaân toá aáy ñöôïc coi nhö ñoäc laäp vôùi nhau, chính
vì theá, bình thöôøng chuùng ñöôïc baøn tôùi trong söï phaân tích
mang tính thoáng keâ. Ñieàu ñoù, taïo ra hai vaán ñeà chính yeáu:
- Moät soá nhaân toá coù theå keát hôïp vôùi nhau, coù cuøng
cöôøng ñoä vaø tính thích hôïp noäi taïi gioáng nhau;
- Con ngöôøi, coù theå thaáy nhöõng tröôøng hôïp trong ñoù
moät chieàu kích (nhö kinh nghieäm toân giaùo), khoâng coù
nhöõng moái töông ñoàng quan troïng vôùi nhöõng chieàu kích
truyeàn thoáng khaùc cuûa tính toân giaùo.
Naêm nhaân toá, nieàm tin, nghi leã, nhaän thöùc, kinh
nghieäm vaø söï qui thuoäc treân, ñoøi hoûi phaûi coù moät caùch
nhìn chính xaùc veà toân giaùo. Toân giaùo ñöôïc coi nhö moät heä
thoáng phöùc hôïp cuûa söï taäp hôïp moät soá nhu caàu caên baûn
cuûa con ngöôøi. Chuùng ta chöa ñi saâu phaân tích chi tieát veà
nhöõng nhu caàu aáy; nhöng coù moät ñieàu khaúng ñònh, toân
giaùo laø moät chieán löôïc nhaän thöùc, moät phöông thöùc theå
hieän caùc öùng xöû nghi thöùc, moät hình thöùc tín ngöôõng tinh
vi, söï lyù giaûi nhu caàu caên baûn veà khaùm phaù vaø thöïc
nghieäm “theá giôùi” sieâu kinh nghieäm vaø, cuoái cuøng, moät
cô cheá xaõ hoäi - vaên hoùa ñeå xaùc ñònh moät baûn tính xaõ
hoäi (nhö toäc ngöôøi, chính trò, v.v...).
Neáu toân giaùo laø moät heä thoáng phöùc hôïp, taïo ra
nhöõng söï choáng laïi caùc xung löïc vaø chieán löôïc soáng khaùc
nhau cuûa moãi caù theå vaø caùc nhoùm ngöôøi, thì tính toân
giaùo hieän ra nhö bieåu hieän cuûa nhöõng hình thöùc cuï theå,
coù theå quan saùt ñöôïc, qua caùc taùc nhaân caù theå vaø taäp
theå, theå hieän nhöõng chieàu kích khaùc nhau cuûa chính baûn
53
Veà tình hình ôû Myõ, xem Wathnow (1979); veà tình hình Baéc AÂu, xem Gronblom (1984).

138
thaân toân giaùo.
Noùi caùch khaùc, neáu chuùng ta ñònh nghóa toân giaùo nhö
moät maõ, qua ñoù con ngöôøi toå chöùc nhöõng hieåu bieát cuûa
mình veà theá giôùi, nhöõng nghi thöùc taäp theå, nhöõng heä
thoáng tín ngöôõng vaø suøng kính, nhöõng kinh nghieäm veà caùi
sieâu nghieäm, thì veà caên baûn, toân giaùo trôû thaønh moät
taäp hôïp nhöõng coâng thöùc mang chöùc naêng giaûi thích “caùi
ngaãu nhieân” (do caùc söï vaät laø nhö theá naøy, nhöng cuõng
coù theå laø theá khaùc), baèng caùch giaûi thích noù moät caùch
ngöôïc laïi, caên cöù vaøo traät töï, tính thoáng nhaát, tính cöùu
caùnh hay tính vónh haèng.
Cuoäc thaûo luaän ñöôïc baét ñaàu theo caùch lyù giaûi cuûa
Glock, veà thöïc chaát ñaõ khoâng phuû nhaän tính ích lôïi cuûa sô
ñoà aáy. Noù chæ xem xeùt laïi quan nieäm cho raèng, tính toân
giaùo chæ coù naêm chieàu kích (do khaúng ñònh raèng, khoâng
coù nhöõng chieàu kích naøo khaùc). Noù cuõng ñöa leân haøng
ñaàu quan nieäm cho raèng, trong naêm chieàu kích aáy, thaät ra
coù moät soá chieàu kích caên baûn, coøn nhöõng chieàu kích
khaùc phuï thuoäc maø thoâi.
Moät nhaø xaõ hoäi hoïc khaùc, Fukuyama, ngöôøi ñaõ tieáp
thu ñònh nghóa cuûa Glock vaøo thôøi kyø ñoù, ñaõ chöùng minh
raèng, söï qui thuoäc toân giaùo thaät ra khoâng phaûi laø moät
yeáu toá caáu thaønh tính toân giaùo: theo Fukuyama, ñoù laø
moät heä quaû hôn laø moät caáu truùc. Theo oâng, vaán ñeà
ñöùng haøng ñaàu laø hai chieàu kích: kinh nghieäm toân giaùo
vaø toân giaùo nhö moät heä thoáng nhaän thöùc.
Theo Glock, maët nhaän thöùc döïa vaøo thöïc teá laø tín ñoà
toân giaùo thöôøng taùn thaønh moät heä thoáng tín ngöôõng,
laøm heä thoáng naøy coù theå (nhöng khoâng phaûi bao giôø
cuõng theá) döïa vaøo, moät maët, kinh nghieäm tröïc tieáp vaø
caù nhaân veà nhöõng thöïc theå sieâu vieät hay sieâu nghieäm
vaø, maët khaùc, nhöõng tri thöùc cuûa caùc hoïc thuyeát hay caùc
vaên baûn ñöôïc coi laø thieâng lieâng. Tuyø theo nhöõng boái
caûnh lòch söû - xaõ hoäi, trong ñoù caùc chuû theå sinh ra vaø
traûi qua; taát caû nhöõng ñieàu ñoù coù theå ñöôïc theå hieän ôû
toaøn boä nhöõng nghi leã toân giaùo ñöôïc moät toå chöùc toân
giaùo qui ñònh.
Nhöõng nghieân cöùu kinh nghieäm do Glock, vaø caùc coäng
söï cuûa oâng nhö Stark tieán haønh, ñaõ chöùng minh coù ít nhaát
hai ñieàu taïo ra moät söï ñoàng thuaän trong caùc moân khoa hoïc

139
xaõ hoäi hieän nay veà toân giaùo: caùc nhaân toá noùi treân raát
ñoäc laäp vôùi nhau; vì theá, chæ coù moät caùch tieáp caän
nhieàu chieàu kích môùi coù theå laø ñuùng veà maët phöông
phaùp luaän.
Tính nhieàu chieàu kích khoâng chæ coù nghóa laø tính toân
giaùo phaûi ñöôïc nghieân cöùu veà taát caû caùc maët khaùc
nhau cuûa noù, maø coøn ñoái vôùi moãi maët, caùch nhìn xaõ
hoäi hoïc khoâng theå ñöôïc coi laø ñaày ñuû ñöôïc. Vì theá, tính
nhieàu chieàu kích cuõng coù nghóa laø tính nhieàu boä moân, hay
ít ra cuõng phaûi tính tôùi nhöõng ñoùng goùp hoïc thuaät cuûa
caùc moân khoa hoïc xaõ hoäi khaùc (taâm lyù hoïc, söû hoïc,
nhaân hoïc...) ñoái vôùi xaõ hoäi hoïc; hay nhö moät soá ngöôøi
môùi khaúng ñònh, nhöõng ñoùng goùp cuûa caû caùc khoa hoïc
thöïc nghieäm khaùc nöõa (chaúng haïn, sinh hoïc vaø di truyeàn
hoïc).
Ñeå moïi ngöôøi thaáy roõ tính phöùc hôïp cuûa vaán ñeà ñöôïc
thaûo luaän ôû ñaây, caàn noùi roõ raèng ôû moät boä phaän
nhöõng nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo, ngöôøi ta
thaáy coù moät xu höôùng khaúng ñònh söï toàn taïi cuûa moät
nhaân toá quan troïng hôn caùc nhaân toá khaùc.
Trong heä thoáng tín ngöôõng (hay heä thoáng tö töôûng),
ngöôøi ta neâu baät yù nghóa quyeát ñònh cuûa söï qui thuoäc
vaøo moät toân giaùo nhaát ñònh cuûa caùc caù nhaân. Chaúng
haïn, caùc moân ñoà cuûa nhaø taâm linh Bhagwan Rajeesh (moät
thuû lónh môùi ñaây vöøa bieán maát khoûi phong traøo “Nhöõng
quaû cam”), ñöôïc coi laø tín ñoà toân giaùo vì hoï theo moät heä
thoáng nhaän thöùc - tín ngöôõng bieåu hieän beân ngoaøi - ít ra
cho tôùi naêm 1985 - ôû trang phuïc maøu da cam cuûa caùc moân
ñoà vaø taám aûnh cuûa Bhagwan Rajeesh ñeo quanh coå. Nhöng
thaät ra, ví duï naøy cho thaáy raèng, döôøng nhö tröôùc khi hoï
taùn thaønh heä thoáng nhaän thöùc vaø chuaån möïc haønh vi do
moät caù nhaân khaùm phaù ra, do söï tieáp xuùc vôùi Bhagwan
Rajeesh tröïc tieáp hay giaùn tieáp, thì hoï ñaõ coù moät kinh
nghieäm maïnh meõ vaø chuyeån ñoåi taâm linh vôùi nhöõng xuùc
caûm saâu saéc cuûa mình roài.
Nhö vaäy, taàm quan troïng cuûa kinh nghieäm toân giaùo
trong tröôøng hôïp naøy, cuõng nhö trong nhöõng tröôøng hôïp
khaùc coù theå coù, laø cao hôn chieàu kích heä tö töôûng vaø yù
thöùc qui thuoäc ñaõ baøn tôùi treân ñaây.
Vôùi caùch nhìn nhaän nhö vaäy, ba nhaø nghieân cöùu (Djong,

140
Faulkner, Warland, 1966) cho raèng, coù theå noùi tôùi moät nhaân
toá chung cuûa tính toân giaùo (general religionsity), keát quaû
cuûa moái töông quan chaët cheõ hôn giöõa tín ngöôõng - kinh
nghieäm - nghi thöùc toân giaùo laø coù theå tin ñöôïc.
Gaàn ñaây, moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc toân giaùo ôû Myõ
ñaõ neâu roõ raèng, caùc chieàu kích cuûa tính toân giaùo (ñaõ
ñöôïc noùi tôùi treân ñaây), thaät ra ñaõ sao cheùp laïi moät tính
toân giaùo ñaëc bieät, tính toân giaùo kieåu Giaùo hoäi, nghóa laø
ñöôïc ñònh höôùng vaø chòu aûnh höôûng bôûi nhöõng theå cheá
toân giaùo mang caáu truùc Giaùo hoäi.
Neáu ñuùng laø caùc nhaø xaõ hoäi hoïc raát thöôøng khi bò
qui ñònh trong caùc nghieân cöùu cuûa mình bôûi moâ hình tính
toân giaùo theå cheá vaø lòch söû, trong ñoù chính hoï sinh ra vaø
lôùn leân, vaø neáu ngaøy nay nhöõng hình thöùc cuûa tính toân
giaùo ñöôïc bieåu hieän moät caùch roõ raøng “ôû beân ngoaøi”
kieåu Giaùo hoäi, vöôït qua nhöõng hình thöùc truyeàn thoáng cuûa
toân giaùo lòch söû, thì ñoù laø vì caáu truùc cuûa tính toân giaùo
döôøng nhö mang tính coá ñònh theo moät loái naøo ñoù.
Caùc chöùc naêng thì vaãn theá, duø noäi dung coù thay ñoåi
nhö theá naøo ñi nöõa. Vì theá, thaät khoù phuû nhaän raèng, ñeå
phaân ñònh ranh giôùi moät caùch deã naém baét cuûa tính toân
giaùo, khoâng theå khoâng döïa vaøo ba khaùi nieäm sô ñaúng:
loøng tin, kinh nghieäm vaø nghi thöùc.
Ñieàu maø hieän thöïc ngaøy nay cho chuùng ta thaáy roõ, ñoù
laø söï xuaát hieän cuûa nhöõng hình thöùc cuûa tính toân giaùo
khoâng ñöa tôùi nhöõng heä thoáng qui thuoäc thaät söï hoaëc tôùi
nhöõng boä maùy kieåm soaùt phöùc taïp theo loái chính thoáng
(hay taø giaùo). Taát caû nhöõng ñieàu ñoù ñaõ gaây ra moät yù
thöùc pheâ phaùn coù ích trong nhöõng nhaø nghieân cöùu khoâng
muoán thay theá xaõ hoäi hoïc toân giaùo baèng xaõ hoäi hoïc “veà
caùc Giaùo hoäi”, hay noùi ñuùng hôn, “veà toân giaùo kieåu Giaùo
hoäi”, nhö thöôøng xaûy ra.
YÙ thöùc naøy cuõng ñoàng thôøi ñöôïc boå sung baèng moät
yù thöùc khaùc nöõa: moãi söï trình baøy veà toân giaùo ñoøi hoûi
phaûi coù moät lyù thuyeát naøo ñoù veà toân giaùo vaø caùi
thieâng lieâng, vaø vì theá phaûi coù moät lyù thuyeát kieåu kinh
nghieäm ñöôïc con ngöôøi ruùt ra töø nhöõng chieàu kích aáy.
II. ÑO LÖÔØNG THUOÄC TÍNH TOÂN GIAÙO
Moät khi ñaõ ñöôïc phaân giaûi thaønh nhöõng chieàu kích

141
khaùc nhau cuûa noù, tính toân giaùo coù theå ñöôïc ño löôøng
thöû baèng nhöõng phöông phaùp khaùc nhau.
Ñieåm ñaàu tieân phaûi nhaéc tôùi laø söï bieán ñoåi cuûa
moãi chieàu kích thaønh moät hay nhieàu muïc (items).
Khi noùi tôùi caùc muïc, taát nhieân ngöôøi ta muoán döïa vaøo
moät kyõ thuaät ñaëc bieät veà ñieàu tra kinh nghieäm, phieáu
caâu hoûi (questionning): Trong thöù coâng cuï ñöôïc xaõ hoäi hoïc
söû duïng moät caùch coå ñieån naøy - töùc laø phieáu caâu hoûi -
ngöôøi ta thöôøng phaân bieät ba kieåu “hoûi”, hay caùc caâu hoûi
ñöôïc ñöa vaøo ñoù, nhaèm kieåm tra veà maët soá löôïng vaø
thoáng keâ moät giaû thuyeát nghieân cöùu nhaát ñònh: nhöõng
caâu hoûi kheùp (vôùi nhöõng söï traû lôøi ñöôïc ñònh saün, ñaët
vaøo moät thang traû lôøi khaùc nhau coù theå coù): nhöõng caâu
hoûi môû, traùi vôùi nhöõng caâu hoûi kheùp, ñeå cho ngöôøi
ñöôïc hoûi coù moät khoaûng roäng ñeå traû lôøi; nhöõng caâu
hoûi coù caáu truùc laø nhöõng caâu hoûi ñöôïc saép xeáp theo
moät thang khaù roäng, tuy luoân luoân bò giôùi haïn, cho nhöõng
caâu hoûi traû lôøi coù theå coù (chaúng haïn, “Baïn coù theå noùi
cho chuùng toâi bieát nhöõng ñoäng cô naøo khieán baïn ñi leã
moãi chuû nhaät khoâng? - vì ñoù laø moät thôøi ñieåm caàu
nguyeän duy nhaát; - vì ñoù laø moät truyeàn thoáng gia ñình; - vì
Giaùo hoäi Kito coi ñoù laø moät boån phaän cuûa taát caû caùc tín
ñoà Ki toâ giaùo”).
Caùc muïc ñeàu gioáng vôùi nhöõng caâu hoûi coù caáu truùc.
Veà maët kyõ thuaät, ñoù laø nhöõng khaúng ñònh hay nhöõng
phaùt bieåu döïa vaøo nhöõng thaùi ñoä saâu saéc coù theå coù
cuûa ngöôøi ñöôïc hoûi. Khi ngöôøi ñöôïc hoûi ñöôïc yeâu caàu
phaùt bieåu veà nhöõng khaúng ñònh hay yù kieán aáy, cuõng nhö
ñöôïc môøi töï xaùc ñònh quan ñieåm cuûa mình theo moät thang
ñi töø choã hoaøn toaøn ñoàng yù tôùi choã hoaøn toaøn khoâng
ñoàng yù, qua caû moät loaït nhöõng quan ñieåm trung gian, thì
ngöôøi ta coù ñöôïc moät heä thoáng ño veà caùc thaùi ñoä nhôø
caùi thang ñoù.
Caàn nhaéc laïi yù kieán cuûa nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc veà
nhöõng chieàu kích cuûa tính toân giaùo raèng vieäc xöû lyù baèng
caùc muïc, caùc thang, coù leõ laø moät con ñöôøng ñöôïc vaïch
khaù raønh maïch veà phöông phaùp luaän cuûa caùc khoa hoïc
xaõ hoäi (xaõ hoäi hoïc vaø taâm lyù hoïc xaõ hoäi). Thaät ra, vaán
ñeà ño tính toân giaùo maø chuùng ta tieán haønh ñuïng phaûi
moät ñoái töôïng coù nhieàu chieàu kích vaø ñoái vôùi moãi chieàu

142
kích (chaúng haïn loøng tin), ngöôøi ta coù theå ñöa ra nhöõng
chieàu kích nhoû khaùc nhau (loøng tin vaøo Thöôïng ñeá: loøng tin
vaøo moät hoïc thuyeát toân giaùo do moät toå chöùc toân giaùo
thuyeát giaûng; loøng tin vaøo moät heä thoáng chuaån möïc
haønh vi veà ñaïo ñöùc, xaõ hoäi hay chính trò baét nguoàn töø
moät loøng tin toân giaùo, v.v...) Nhöng moät ñieàu coù theå coi laø
thöïc teá, laø naém ñöôïc caøng ñaày ñuû caøng toát nhöõng maët
khaùc nhau taïo thaønh caùi khung cuûa moãi lónh vöïc rieâng
bieät cuûa tính toân giaùo.
Ñaëc bieät, vieäc naém ñöôïc moät caùi thang cho moãi chieàu
kích (noùi chung, moãi thang bao goàm töø naêm ñeán möôøi
muïc, tính trung bình) coù nghóa laø môû roäng “maïng löôùi”
thoâng tin lyù töôûng maø chuùng ta ñi tìm ñeå ño hieän töôïng
chaéc chaén khoâng ñôn giaûn laø tính toân giaùo.
Nhö vaäy, laøm vieäc baèng caùc thang coù lôïi hôn xöû lyù
nhöõng muïc ñôn giaûn.
Veà maët phöông phaùp luaän, taát caû nhöõng ñieàu ñoù
baét buoäc: chæ taùch rieâng nhöõng muïc coù theå ño (hay
ñuùng hôn, chuùng ta coi laø coù theå ño) caùc chieàu kích muoán
kieåm nghieäm; giöõ cho caùc nhoùm muïc töông öùng vôùi chieàu
kích muoán ño; cho moãi muïc moät troïng löôïng rieâng (troïng
löôïng giaûi thích theo caùc khaùi nieäm cuõng nhö theo loái
thoáng keâ).
Vôùi nhöõng söï giaûi thích aáy, ngöôøi ta hieåu raèng, caùc
thang ño laø moät coâng cuï coù hieäu quaû, vôùi ñieàu kieän
chuùng phaûi tuaân theo moät soá qui taéc haøng ñaàu: chuùng
phaûi coù ñoä tin caäy, coù hieäu löïc vaø coù theå duøng ñeå ño
ñöôïc. Ñieàu ñoù thích hôïp vôùi taát caû caùc thang ño, nhöng
ñoái vôùi moät hieän töôïng nhö tính toân giao thì laïi caøng nhö
theá.
Neáu ñoä tin caäy cuûa moät thang ño ñöôïc qui ñònh bôûi
moät taäp hôïp nhöõng caâu hoûi - muïc cho pheùp thu ñöôïc
nhöõng keát quaû gioáng nhau khi hoûi moät ñaùm daân cö gioáng
nhau vaøo nhöõng thôøi ñieåm khaùc nhau, vaø tính hieäu löïc
cuûa noù ñöôïc qui ñònh veà maët lyù thuyeát bôûi khaû naêng ño
moät caùch coù hieäu quaû cuûa noù ñoái vôùi nhöõng gì ngöôøi ta
muoán ño (ñieàu naøy ñoøi hoûi moãi thang ño phaûi chöùa ñöïng
moät chieàu kích caàn ñöôïc kieåm nghieäm vaø, do ñoù, moãi
muïc ñaët trong thang ño chæ ño ñöôïc moät chieàu kích), thì
maët ño löôøng cuûa noù cho ñeán nay roõ raøng vaãn coøn laø

143
caùi phöùc taïp nhaát vaø ñang ñöôïc tranh caõi nhieàu nhaát.
Thoâng thöôøng, treân thöïc teá caùc thang ño chæ tính ñeán
boán kieåu ño: danh nghóa, thöù töï, theo khoaûng caùch vaø tæ
leä.
Ñeå laøm ví duï, xin laáy baøi toaùn sau ñaây: neáu muoán ño
möùc ñoä vaø cöôøng ñoä kinh nghieäm toân giaùo cuûa moät
ngöôøi naøo ñoù, coù theå döïng leân moät caâu hoûi theo kieåu:
Trong tröôøng hôïp baïn ñaõ coù moät kinh nghieäm toân giaùo
baïn coù theå noùi cho chuùng toâi bieát laø noù ñaõ hay ñang ñem
laïi cho baïn moät söï thích thuù chung, caû veà taâm lyù laãn theå
chaát khoâng: coù, nhieàu; coù, moät ít; ñoâi luùc; khoâng bao
giôø. Trong tröôøng hôïp naøy, chuùng ta coù boán giaù trò con soá
theo thang ño ñöôïc ñaùnh soá theo qui öôùc töø 0 (khoâng bao
giôø) ñeán 4 (nhieàu).
Neáu chuùng ta coù moät thang ño danh nghóa (eùchelle
nominale), thì nhöõng ñieåm khaùc nhau (nhöõng soá löôïng khaùc
nhau), noùi leân nhöõng maët chaát löôïng khaùc nhau cuûa cuøng
moät hieän töôïng; neáu ngöôïc laïi, khi ngöôøi ta duøng moät
thang ño thöù töï (eùchelle ordinale), thì nhöõng ñieåm cao nhaát
vaø thaáp nhaát trong thang ño noùi leân moät theá heä thöù baäc
giaù trò cuûa moät maët chaát löôïng khaùc nhau ñöôïc ño; neáu
chuùng ta duøng moät thang ño coù khoaûng caùch (eùchelles aø
intervalles), thì nhöõng khoaûng caùch baèng nhau giöõa caùc
ñieåm seõ töông öùng vôùi nhöõng söï khaùc nhau baèng nhau
giöõa caùc chaát löôïng; cuoái cuøng, vôùi caùc thang ño tæ leä
(eùchelles proportionnelles), thì soá khoâng (0) töông öùng vôùi
“khoâng bao giôø” hay “khoâng coù gì”, coøn nhöõng ñieåm khaùc
ñöôïc coi nhö nhöõng khoaûng caùch tæ leä, khoâng chæ giöõa
caùc ñôn vò con soá maø coøn phaûi laø giöõa nhöõng döõ kieän
chaát löôïng.
Trong soá caùc thang ño ñöôïc caùcngaønh khoa hoïc xaõ hoäi
duøng nhöõng thang thoâng duïng nhaát ñoái vôùi nhöõng nghieân
cöùu xaõ hoäi - toân giaùo laø cuûa Guttman (thöù töï), cuûa Lickert
(haàu nhö theo thöù töï) vaø caùc thang ño goïi theo danh nghóa.
Vaøo khoaûng nhöõng naêm 1940 - 1950, Louis Guttman xaây
döïng phöông phaùp naøy trong khuoân khoå taâm lyù hoïc xaõ
hoäi. Nhöng noù ñöôïc tieáp nhaän moät caùch thuaän lôïi bôûi
caùc khoa hoïc xaõ hoäi khaùc raát nhanh, ñaëc bieät laø xaõ hoäi
hoïc.

144
 Caáu truùc cuûa thang ño Guttman, ñöôïc xaây döïng moät heä
thoáng coät coù tính lieân tuïc (continuum), laàn löôït xeáp theo
ñoù nhöõng caâu traû lôøi cuûa moãi caù nhaân ñöôïc hoûi, theo
hai tieâu chuaån: taäp hôïp caùc caâu hoûi thaønh caùc “lôùp” hay
heä thoáng, nghóa laø xaây döïng caùch thöùc phaân loaïi veà caùc
thaùi ñoä,ñöôïc saép xeáp theo trình töï lôùn - nhoû.
Vieäc aùp duïng caùc thang ño, söï phaân tích caùc thaønh toá
vaø söï phaân tích soá lieäu trong caùc coät vaøo nhöõng chieàu
kích cuûa tính toân giaùo, cho pheùp taäp hôïp nhöõng keát quaû
ño coù theå coù vaøo nhöõng muïc.
Noäi dung: döïa vaøo nhöõng tính chaát ñieån hình, caáu truùc
veà kinh nghieäm laøm neàn taûng cho tính toân giaùo, theå hieän
qua caùc chæ baùo: söï khaúng ñònh cuûa nhöõng caù nhaân ñöôïc
hoûi, theo ñoù kinh nghieäm ñöôïc caûm nhaän laø maïnh; khaùc
thöôøng, coù theå truyeàn ñi caûm giaùc veà moät söùc maïnh cao
caû chi phoái, v.v...
- Taàn soá: baèng taàn soá, chuùng ta coù theå ño con soá
haønh vi beân ngoaøi, do moät caù nhaân theå hieän, thoâng qua
moät kinh nghieäm hay moät nieàm tin toân giaùo naøo ñoù, theå
hieän qua caùc chæ baùo: söï tham döï caùc nghi thöùc, thöïc
haønh nghi leã, tham gia nhöõng hoaït ñoäng cuûa toân giaùo.
- Cöôøng ñoä: ño möùc ñoä thöôøng xuyeân vaø möùc ñoä
taùc ñoäng cao hôn hay thaáp hôn tôùi ñôøi soáng caù nhaân, hay
tôùi khuoân maãu ñôøi soáng cuûa moät loaïi hình toân giaùo, theå
hieän qua caùc chæ baùo: nhöõng trình ñoä tham gia höõu hình
hay voâ hình vaøo moät giaùo phaùi, giaùo hoäi, phong traøo vaø
nhoùm toân giaùo.
- Ñoä taäp trung: möùc ñoä cuûa nieàm tin hay kinh nghieäm
toân giaùo maø moät caù theå theå hieän, trong chieán löôïc ñôøi
soáng caù theå cuûa tín ñoà, cuõng nhö trong toå chöùc toân
giaùo, theå hieän qua caùc chæ baùo: nhöõng töông quan chuû
yeáu giöõa nhöõng yù nghóa gaùn cho toân giaùo vôùi caùc giaù
trò khaùc, nhö lao ñoäng, yù chí, tình caûm, nhöõng löïa choïn
chính trò vaø giöõa nhöõng thaùi ñoä toân giaùo vôùi toång soá
thôøi gian daønh cho vieäc thöïc haønh toân giaùo cuûa moät tín
ñoà.
Vaøo nhöõng naêm 70 (theá kyû XX), caùc nhaø xaõ hoäi hoïc
Ñöùc, nhö Verbit, Mc Farland vaø Gorsuch, ñaõ neâu roõ raèng,
trong moãi tröôøng hôïp, quyeát ñònh cuoái cuøng veà kieåu caùc

145
muïc hay thang ño ñöôïc duøng ñeå kieåm nghieäm boán vaán
ñeà treân, khoâng theå thöïc hieän theo loái tröøu töôïng, maø
phaûi caên cöù vaøo nhöõng boái caûnh cuï theå maø ngöôøi ta
muoán thaêm doø hay ño löôøng.
Nhöõng khoù khaên veà maët phöông phaùp luaän, do caùc
coâng cuï thoáng keâ ñoâi khi khoâng naém baét ñöôïc chieàu
saâu cuûa caùc chieàu kích phöùc taïp cuûa toân giaùo (nhö nieàm
tin, söï thöïc haønh), ñaõ ñöa tôùi nhöõng tranh luaän, nhaát laø ôû
Phaùp vaø Italia, giöõa moät beân laø nhöõng laäp tröôøng lyù
thuyeát vaø moät beân laø nghieân cöùu thöïc nghieäm; ñöôïc xaây
döïng treân quan nieäm cho raèng, caàn phaûi keát hôïp vieäc
ñieàu tra xaõ hoäi hoïc coå ñieån vôùi nhöõng traéc nghieäm veà
nhaân caùch ñaõ ñöôïc taâm lyù hoïc xaõ hoäi hoaøn thieän, maø
tieàn ñeà cuûa ñieàu ñoù laø nhu caàu toân giaùo thay ñoåi theo
caáu truùc nhaân caùch caù theå; vaø moät loaïi hình khaùc, laø
nhöõng thaêm doø cuûa caùc phöông phaùp thöïc haønh, ñaëc
bieät laø thoáng keâ veà tieåu söû, qua ñoù coù theå döïng laïi
nhöõng chieàu kích chuû quan vaø chu kyø soáng cuûa caù theå,
tröôùc moät taäp hôïp nhöõng söï kieän ñöôïc xaùc ñònh moät
caùch tröøu töôïng laø toân giaùo, nhöng ñoái vôùi chuû ñeà, ñoù
chæ laø nhöõng maûnh vuïn vaø raát cuï theå trong ñôøi soáng
thöïc taïi54.

54
Tham khaûo Ferrarotti, U. P, (1981), Macioti, P. H, (1986) vaø Cipriani, P. Paris, (1987).

146
 Chöông VIII
KINH NGHIEÄM TOÂN GIAÙO
VAØ CAÙI THIEÂNG LIEÂNG

I. KHAÙI NIEÄM
Trong taùc phaåm noåi tieáng, Vaên hoùa nguyeân thuyû,
Edward Tylor (1832-1917), ngöôøi saùng laäp lyù thuyeát Hoàn linh
giaùo, ñaõ tìm baûn chaát khaùi nieäm toân giaùo theo höôùng
môû roäng khaùi nieäm kinh nghieäm toân giaùo vôùi yù nghóa laø
khaùi nieäm veà caùi thieâng lieâng. Trong ñôøi soáng xaõ hoäi,
thuaät ngöõ naøy thöôøng laø phaûn ñeà naèm trong moät caëp
khaùi nieäm, maø thuaät ngöõ kia laø phaøm tuïc.
Khi noùi tôùi kinh nghieäm toân giaùo, chuùng ta döïa vaøo
caùch maø moïi ngöôøi qui chieáu vaøo noù trong nhöõng boái
caûnh lòch söû vaø ñieàu kieän kinh teá - xaõ hoäi khaùc bieät
nhau.
Caùi thieâng lieâng, laø moät caùi gì ñoù maø con ngöôøi caûm
nhaän nhö noù hieän höõu trong cuoäc soáng cuûa mình vôùi
nhöõng ñaëc ñieåm: tính maïnh meõ, tính khaùc thöôøng. Nhieàu
nhaø nghieân cöùu toân giaùo, coi kinh nghieäm aáy nhö laø kinh
nghieäm toân giaùo, noù coù theå xuaát hieän vaøo moät thôøi
ñieåm cuï theå trong cuoäc soáng cuûa moät caù nhaân vaø naûy
sinh haønh vi, thaùi ñoä vaø taïo ra nhöõng öùng xöû, theå hieän
ñaëc tröng cuûa nhoùm xaõ hoäi, hay coäng ñoàng moät caùch roõ
neùt. Nghòch lyù cuûa kinh nghieäm naøy, thöôøng theå hieän, ñoù
laø kinh nghieäm mang tính saùng taïo veà moät giaù trò môùi,
hoaëc bieåu töôïng môùi, ñònh höôùng cho haønh ñoäng cuûa
nhöõng caù nhaân theå hieän noù.
Veà maët thuaät ngöõ, “caùi thieâng lieâng” coù nguoàn goác
töø tieáng latinh, sacer, chæ caùi ñöôïc daønh rieâng cho thaàn
thaùnh, nhöng ñoàng thôøi gôïi ra söï khuûng khieáp, hoaûng sôï.
Thuaät ngöõ phaùt sinh töø sacer, laø hieán sinh (sacrifice), theå

147
hieän hai noäi haøm, “laøm cho trôû thaønh thieâng lieâng” vaø
"hieán teá”.
M. Hubert, ngöôøi coäng söï gaàn guõi vaø laø hoïc troø cuûa E.
Durkheim, coi caùi thieâng lieân, nhö moät phaïm truø cô baûn
cuûa toân giaùo. Theo J. Wach, cuõng nhaän ñònh: “Toân giaùo laø
kinh nghieäm veà caùi thieâng lieâng”. Theo M. Hubert, caùi
thieâng lieâng phaûi gaén lieàn vôùi caùi sieâu nhieân, caùi voâ
hình. M. Hubert, nhaän ñònh, nhieàu toân giaùo trong lòch söû, hy
sinh laø moät yeáu toá trung taâm; chæ coù theå laø nhö vaäy,
theá giôùi phaøm tuïc môùi tieáp xuùc ñöôïc vôùi caùi thaàn
thaùnh, nhôø söï moâi giôùi cuûa thuû lónh coù söùc loâi cuoán,
thoâng qua nhöõng haønh vi nghi thöùc teá leã. M. Hubert, tieáp
tuïc khaúng ñònh, ñeå bieán moät con vaät chòu naïn thaønh moät
ñoái töôïng thieâng lieâng töông xöùng vôùi thaàn thaùnh, caàn
phaûi gieát cheát noù, taùch noù ra khoûi theá giôùi cuûa nhöõng
ngöôøi ñang soáng.
Nhöng, nhö ñaõ thaáy, ôû beân trong yù nghóa aáy, coøn coù
moät yù nghóa khaùc gôïi ra yù nieäm veà moät söùc maïnh ñöôïc
caûm nhaän nhö moät caùi gì huyeàn bí. Ai coù ñöôïc moät kinh
nghieäm nhö vaäy, thì döôøng nhö ñaõ naém ñöôïc moät söùc
maïnh ñaëc bieät. Caùi thieâng lieâng, theo caùch hieåu thöù hai,
döïa vaøo moät thöïc theå ñöôïc caûm nhaän vaø suy nghó nhö
nguoàn goác cuoái cuøng cuûa cuoäc soáng vaø coù söùc soáng
maõnh lieät.
Hai ví duï sau, ñöôïc ruùt ra töø Thaàn ñaïo giaùo vaø Phaät
giaùo, seõ minh hoïa nhöõng ñieàu aáy.
- Ví duï thöù nhaát, laáy töø Thaàn ñaïo giaùo. Trong Thaàn
ñaïo giaùo, coù moät thuaät ngöõ cô baûn, duøng ñeå chæ thöïc
theå toái cao, kami, nghóa ñen laø “ngöôøi ñöùng treân cao”. Trong
truyeàn thoáng Thaàn ñaïo giaùo, kami laø nhöõng thaàn thaùnh
vaø linh hoàn, nhöng cuõng laø nhöõng con ngöôøi vaø nhaát laø
nhöõng söùc maïnh cuûa töï nhieân, ñaùng ñöôïc suøng kính vaø
suy toân. Neùt noåi baät nhaát ñoái vôùi nhöõng ngöôøi quan saùt
caùc öùng xöû toân giaùo beà ngoaøi cuûa ngöôøi Nhaät Baûn, laø
tìm kieám nhöõng haønh vi suy ngaãm veà töï nhieân, ñöôïc caûm
nhaän nhö moät thöïc theå vónh haèng vaø luoân ñöôïc toân kính.
Trong taát caû nhöõng caùi ñoù, coù moät daáu veát cuûa söï
toân thôø vaät linh: söï hieän höõu vónh haèng cuûa thaàn thaùnh,
ñöôïc caûm nhaän qua söï suy ngaãm veà nhöõng caûnh töôïng töï
nhieân huøng vó, hay nhöõng vaät theå cô baûn (nhö nhöõng taûng

148
ñaù thieâng ôû Futami-Gaura, nôi ngöôøi ta coù theå suøng kính
caû moät khoái nhöõng taûng ñaù ñöôïc xeáp gaàn nhau, ñeå toân
vinh moät huyeàn thoaïi thuoäc truyeàn thuyeát Thaàn ñaïo). Nhö
vaäy, coù moät caùi gì ñoù ñöôïc tín ñoà Thaàn ñaïo giaùo Nhaät
Baûn ñoàng thôøi caûm nhaän nhö moät “söùc maïnh toái cao” xa
caùch, ñaùng sôï vaø ñeå suy ngaãm veà noù, vì roát cuoäc ñieàu
ñoù thaät toát laønh vaø thaät coát yeáu ñeå coù ñöôïc moät söï
baûo hoä treân theá gian naøy.
- Ví duï thöù hai, laáy töø Phaät giaùo. Trong hình thaùi xaõ hoäi
- toân giaùo raát ñaëc bieät naøy, yù nieäm veà “ngoä” (nghóa laø
böøng saùng) laø yù nieäm trung taâm. Söï tænh ngoä aáy (trong
tieáng sanscrit laø Bodhi, töø ñoù maø coù thuaät ngöõ Baudha,
Phaät, hay Ñaáng giaùc ngoä), chæ coù theå chieâm nghieäm
ñöôïc qua moät con ñöôøng duy nhaát - tu haønh khoå haïnh,
thaàn bí vaø laâu daøi; theo caùch noùi trung dung, qua vieäc naém
ñöôïc nhöõng nguyeân taéc coù theå gaây ra trong tinh thaàn moät
caù nhaân nhöõng traïng thaùi yù thöùc khaùc thöôøng: noù truøng
hôïp vôùi söï linh caûm veà moät chaân lyù saâu xa, coù theå giaûi
thoaùt ñöôïc ngay cho nhöõng keû nhaän bieát ñöôïc raèng,
nhöõng ñam meâ vaø nhöõng duïc voïng thaáp heøn, ñaõ gaén con
ngöôøi vaøo theá giôùi höõu hình trong voøng luaân hoài.
Kinh nghieäm cuoái cuøng, cho pheùp ñaït tôùi giai ñoaïn huyû
boû taát caû nhöõng moái daây raøng buoäc vôùi theá giôùi naøy
(theá giôùi höõu hình trong voøng luaân hoài), ñöôïc goïi baèng
thuaät ngöõ nirvana (nghóa laø coõi nieát baøn).
Duø khoâng muoán ñoàng hoùa baèng moïi giaù phaïm truø
caùi thieâng lieâng vaø khaùi nieäm nirvana (thöïc ra, khoâng
khaùc nhau veà baûn chaát), ngöôøi ta cuõng hieåu raèng, caû
trong tröôøng hôïp naøy, coù moät söï khoâng roõ raøng veà caáu
truùc: ñoù laø moät kinh nghieäm ñaùnh daáu caùi cheát, do ñoù,
moät söï chuyeån tieáp ñau khoå theo voøng luaân hoài, bao haøm
söï taùch rôøi, chuyeån dòch, nhöõng caùch thöùc tu haønh xaùc,
ñoàng thôøi cuõng laø kinh nghieäm veà moät söùc huùt maïnh
meõ coù theå giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi ñau khoå, khoûi caùi
cheát vaø ñem laïi cho con ngöôøi moät cuoäc soáng môùi - ít ra
cuõng gioáng nhö nhöõng gì ñöôïc ñöùc Phaät Thích Ca "giaùc
ngoä" vaø moâ taû. Nhö vaäy, chính caùi khoâng bao giôø coù theå
ñaït tôùi ñöôïc, ñaõ quyeán ruõ con ngöôøi.
Theo nhöõng caùch tieáp caän khaùc, caùi thieâng lieâng laø
moät daïng thöùc cuûa chính xaõ hoäi, laø nieàm tin taäp theå vaøo

149
moät traät töï sieâu xaõ hoäi, laø bieåu hieän thaêng hoa cuûa
moät nhu caàu sieâu vò lôïi vaø khoâng theå thöïc hieän ñöôïc
trong ñôøi soáng thöïc taïi.
Kinh nghieäm veà caùi thieâng lieâng, coù theå ñöa nhöõng
hình thöùc thaùi ñoä khaùc nhau, do ñoù seõ daãn tôùi nhöõng
caùch söû duïng khaùc nhau veà caùi thieâng lieâng. Noùi caùch
khaùc, caùch caûm nhaän caùi hoaøn toaøn khaùc (nhö moät
Thöôïng ñeá saùng theá, hay moät nguyeân lyù noäi taïi trong töï
nhieân vaø quy ñònh söï vaän haønh cuûa vuõ truï), sinh ra nhöõng
hình thöùc vaø daïng thöùc khaùc nhau, ñeå kieåm soaùt söùc
maïnh thieâng lieâng, hay do söï caûm nhaän veà moät söùc maïnh
cuûa con ngöôøi.
II. BIEÅU ÑOÀ VEÀ NHÖÕNG DAÏNG THÖÙC KHAÙC NHAU
CUÛA CAÙI THIEÂNG LIEÂNG
II. 1. Caùi thieâng lieâng nhö caùi noäi taïi
- Söï hoøa hôïp vuõ truï, nghóa laø khoâng coù söï phaân bieät
giöõa con ngöôøi, giôùi töï nhieân vaø thaàn thaùnh - toân giaùo
cöùu roãi theå hieän tính vuõ truï luaän;
- Söï ñoàng nhaát vôùi söùc maïnh noäi taïi, tin raèng coù thaàn
thaùnh vaø coù theå duøng caùi söùc maïnh thaàn thaùnh aáy vaøo
nhöõng muïc ñích cuûa con ngöôøi phaøm tuïc - quan nieäm coù
tính ma thuaät veà caùi mang daùng veû thieâng lieâng;
- Xu höôùng ñi tôùi söï hôïp nhaát thaàn bí, nghóa laø troán boû
theá giôùi thöïc taïi, hoaëc hình thaønh nhöõng haønh vi vaø
phöông phaùp thöïc haønh khoå haïnh, nhaèm giaûi thoaùt theå
xaùc vaø linh hoàn khoûi ñau khoå - ñoù laø toân giaùo cuûa söï
phuïc sinh.
II. 2. Caùi thieâng lieâng nhö caùi sieâu vieät
- Con ngöôøi vaø töï nhieân, ñöôïc coi nhö nhöõng lónh vöïc
khaùc nhau cuûa thaàn thaùnh, nhöng khoâng taùch khoûi thaàn
thaùnh, vì ñöôïc thaàn thaùnh thöøa nhaän; thaàn thaùnh, hay
söùc maïnh thieâng lieâng laø yù nghóa cuoái cuøng cuûa traät töï
hieän coù;
- Kinh nghieäm veà caùi thieâng lieâng mang tính sieâu vieät,
daïng thöùc duy nhaát coù theå coù ñeå söû duïng noù, laø söï
phaùt trieån moät nhoùm thaày tu coù hai khaû naêng: (1) Hieåu
bieát veà caùi thieâng lieâng; (2) Coù theå giaûi thích caùi thieâng
lieâng, con ngöôøi coù theå nhaän thöùc ñöôïc qua bieåu töôïng

150
vaø ngoân ngöõ.
III. PHÖÔNG PHAÙP XAÙC ÑÒNH KINH NGHIEÄM TOÂN GIAÙO
Nhöõng coâng cuï thöôøng ñöôïc duøng nhaát laø caùc thang
ño. Nhöõng bieán soá naèm trong caáu taïo cuûa caùi khung phaân
tích goàm coù boán loaïi. Nhöõng bieán ñònh möùc, ñeå ño caùc
kieåu xuùc caûm maø kinh nghieäm veà caùi thieâng lieâng taïo ra
ôû caùc caù nhaân ñöôïc hoûi thöøa nhaän raèng mình ñaõ caûm
nhaän ñöôïc noù.
Nhöõng bieán soá bieåu kieán, duøng ñeå phaân loaïi caùc
ñònh nghóa maø nhöõng ngöôøi ñöôïc hoûi gaùn cho hieän thöïc
“hoaøn toaøn khaùc” ñöôïc hoï caûm nhaän. Nhöõng bieán soá loaïi
suy, cho pheùp ño nhöõng xuùc caûm vaø kinh nghieäm ñöôïc
moät caù nhaân caûm nhaän veà caùi thieâng lieâng, laø gioáng
nhau hay khaùc nhau vôùi nhöõng hoaøn caûnh khaùc hay nhöõng
traïng thaùi yù thöùc khoâng bình thöôøng, hoaëc coù theå ñöa
vaøo cuøng moät loaïi. Nhöõng bieán soá boái caûnh, duøng ñeå
cuï theå hoùa caùc boái caûnh, trong ñoù moät caù nhaân khaúng
ñònh mình ñaõ theå nghieäm caùi thieâng lieâng (veà thôøi gian,
chu kyø ñôøi soáng, thôøi ñieåm lòch söû, hay veà ñòa ñieåm vaø
hoaøn caûnh, theo ñòa vò xaõ hoäi).
Nhieàu nghieân cöùu ñaõ ñöôïc tieán haønh trong xaõ hoäi
hoïc, cuõng nhö taâm lyù hoïc xaõ hoäi veà moái lieân heä giöõa söï
bình thaûn taâm lyù hoïc vaø xaõ hoäi hoïc veà moái lieân heä
giöõa söï bình thaûn taâm lyù - theå chaát vaø moät kinh nghieäm
toân giaùo maïnh meõ ñaõ coù ôû trình ñoä caù nhaân. Trong
nhöõng nghieân cöùu naøy, ñoâi khi ngöôøi ta khoâng theå phaân
bieät ñöôïc roõ raøng ñoù laø kinh nghieäm toân giaùo hay nieàm
tin toân giaùo, laø nhöõng hình thöùc caù nhaân hay taäp theå veà
söï theå nghieäm caùi thieâng lieâng, moät quan nieäm döïa vaøo
xuùc caûm nhieàu hôn laø vaøo moät kinh nghieäm veà caùi
thieâng lieâng: khoâng theå khaùc ñöôïc, khi maø “vaán ñeà” caùi
cheát cuûa con ngöôøi, ñöôïc lyù giaûi trong moät soá toân giaùo
baèng nhöõng phaïm truø khaùc vôùi nhöõng phaïm truø cuûa vaên
hoùa phöông Taây. Kinh nghieäm toân giaùo trong Phaät giaùo, hay
trong AÁn Ñoä giaùo, khoâng döïa vaøo nieàm tin maø vaøo söï
toàn taïi cuûa moät theá giôùi beân kia, vôùi moät vò thaàn saùng
theá vaø cöùu roãi.
Nhieàu nghieân cöùu khaùc, ñaõ nhaán maïnh moät caùch
ñaày ñuû vaøo caùi maø ñoái vôùi chuùng ta, döôøng nhö laø moät
hình thöùc ñaëc bieät cuûa kinh nghieäm toân giaùo: kinh nghieäm

151
thaàn bí. Toaøn boä kinh nghieäm toân giaùo, khoâng theå ñöôïc
qui thaønh kinh nghieäm thaàn bí aáy. Vì kinh nghieäm thaàn bí, laø
moät “con ñöôøng cao sieâu”. Kinh nghieäm toân giaùo saâu saéc,
mang tính xuùc caûm, phoå bieán hôn kinh nghieäm thaàn bí
nhieàu. Nhöng caùc taùc giaû Hood, Morris (1981), ñaõ tìm caùch
ño ôû nhöõng ngöôøi ñöôïc hoûi xem coù hay khoâng coù moät
kinh nghieäm thaàn bí theo thang ño cöôøng ñoä; ñaõ chöùng
minh raèng, coù theå dieãn ñaït moät “ñoái töôïng” thaät ra
“khoâng theå moâ taû ñöôïc”, thaønh nhöõng muïc thao taùc. Theo
caùch ñoù, Acquaviva, xuaát phaùt töø moät caâu hoûi cô sôû laáy
töø caâu hoûi ñöôïc neâu ra trong moät nghieân cöùu tröôùc ñoù
cuûa Hay, ñaõ ñeà nghò ngöôøi ñöôïc hoûi khoâng noùi tôùi
nhöõng ñaëc tröng cuûa kinh nghieäm toân giaùo maø keát hôïp
vôùi nhöõng xuùc caûm khaùc, gaén vôùi noãi sôï cheát vaø kinh
nghieäm toân giaùo.
Trong moãi tröôøng hôïp, kinh nghieäm toân giaùo hieän ra
tröôùc con maét cuûa nhaø nghieân cöùu nhö moät kinh nghieäm
“ñænh cao”, traøn ngaäp yù thöùc caù nhaân; noù coù theå phaân
giaûi thaønh moät loaït yeáu toá maø phaàn lôùn coù theå dieãn
ñaït ñöôïc thaønh caùc chæ baùo: nieàm tin chuû quan veà söï
hieän höõu cuûa moät söùc maïnh sieâu nhieân; yù thöùc bò chi
phoái, bò chieám lónh vaø traøn ngaäp bôûi söùc maïnh ñoù; söï
ñònh höôùng laïi nhöõng taäp quaùn, loái soáng caù nhaân vaø xaõ
hoäi töø luùc “söï gaëp gôõ” aáy xaûy ra; söï giaûm bôùt nhöõng
caûm giaùc taâm lyù nhö stress, lo aâu, caêng thaúng, v.v...
Nhöõng ñieàu coøn phaûi ñöôïc ñieàu tra nöõa, nhaát laø veà
ñieåm sau cuøng naøy. Thaät ra, vieäc coù moät kinh nghieäm toân
giaùo laøm giaûm bôùt stress vaø lo aâu khoâng phaûi laø ñoäc
quyeàn rieâng bieät cuûa toân giaùo. Coù theå noùi raèng, moät söï
traûi nghieäm chuû quan maïnh meõ veà toân giaùo coù theå ñöa
tôùi choã laøm giaûm bôùt söï lo aâu, nhöng ñieàu ñoù khoâng coù
gì chaéc chaén, hoaëc ít ra caàn ñöôïc kieåm tra theo nhöõng maãu
daân cö lôùn maø cho ñeán nay vaãn chöa laøm ñöôïc. Hôn nöõa,
coù nhöõng coâng thöùc khaùc, khoâng haún mang tính toân giaùo,
maø con ngöôøi coù theå nhôø tôùi ñeå giaûm bôùt stress. Chæ
caàn nhaéc tôùi söï ñònh taâm sieâu vieät, ñoù khoâng phaûi laø
moät toân giaùo maø chuû yeáu laø moät kyõ thuaät ñònh taâm,
ñeå taïo ra moät caûm giaùc bình yeân noäi taâm, duø cho trong yù
thöùc cuûa caùc nhaø saùng laäp ra tröôøng phaùi ñònh taâm ñaëc
bieät naøy, noù vaãn theå hieän ra nhö moät toân giaùo môùi, coù
tính phoå quaùt, nhaèm giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi nhöõng noãi

152
khoå ñau trong coõi traàn gian.
Sô ñoà veà caùc chieàu kích vaø caùc thang ño nhöõng muïc
veà kinh nghieäm toân giaùo

Chieàu kích kinh nghieäm:

a) Kinh nghieäm toân giaùo ñem laïi cho cuoäc ñôøi toâi moät
muïc ñích khoâng theå khaùc theá ñöôïc;
b) Thöôøng xuyeân coù yù thöùc gaàn guõi vôùi Thöôïng ñeá;
c) Toân giaùo ñem laïi cho toâi moät söï an taâm tröôùc caùi
cheát;
d) Toân giaùo ñem laïi cho toâi moät söï giaûi thích coù giaù trò
veà cuoäc ñôøi con ngöôøi;
e) Ñieàu caên baûn ñoái vôùi kinh nghieäm veà nieàm tin toân
giaùo laø tin raèng, coù nhöõng ñieàu ngöôøi ta khoâng nhìn thaáy
nhöng laïi ñem tôùi yù nghóa cho cuoäc soáng.

Sô ñoà nhöõng chæ baùo tröïc tieáp vaø giaùn tieáp

veà kinh nghieäm toân giaùo

Tröïc tieáp Giaùn tieáp

- Kinh nghieäm chuû quan vôùi - Nhöõng caûm giaùc vaø
söùc maïnh cao sieâu kinh nghieäm töông töï
- Taïo ra tình caûm, söï sung trong boái caûnh
khaùc;
maõn, an bình, nieàm vui, - Nhöõng kinh nghieäm
trong
hoaëc sôï haõi, caûm giaùc huyeàn bí, lónh vöïc tình
yeâu (ñem
baát löïc; loøng yeâu eros, v.v...);
- Ñöa tôùi nhöõng bieán ñoåi - Kinh nghieäm veà caùi
thaêng
trong ñôøi soáng tình caûm, hoa vaø caùi huøng
maïnh
ñaïo ñöùc vaø trong caùc öùng xöû; trong töï
nhieân vaø trong

153
 - Ñònh höôùng laïi caùc giaù trò; theá giôùi ngheä
thuaät.
- Caûm giaùc veà nieàm vui;
- An bình noäi taâm.

Ño baèng thang ño cöôøng ñoä

Noùi caùch khaùc, söï ñònh taâm sieâu töï nhieân khoâng phaûi
laø moät kinh nghieäm, maø laø moät theå thöùc coù theå hoïc
ñöôïc vaø gaây ra nhöõng caûm giaùc cuõng nhö nhöõng hieäu
quaû kieåm soaùt ñöôïc traïng thaùi stress.
Töø nhöõng vaán ñeà treân coù theå keát luaän raèng, öu
ñieåm cuûa nhöõng nghieân cöùu veà kinh nghieäm toân giaùo laø
nhaéc laïi “tính vaät theå” (physiciteù) cuûa kinh nghieäm veà caùi
thieâng lieâng. Noùi nhö vaäy khoâng phaûi laø noùi tôùi tính laëp
ñi laëp laïi nhöõng nghi thöùc maø caùc toân giaùo lôùn luoân
luoân aùp ñaët cho tín ñoà nhö moät söï maõ hoùa coù hai maët:
moät maët, theo nhöõng taùc phaåm cuûa caùc nhaø thaàn hoïc,
kinh nghieäm veà caùi thieâng lieâng gaây ra “ngoïn löûa” ñam
meâ vaø xuùc caûm; maët khaùc, ngöôøi ta coù theå chính baét
thaân theå mình laøm nhöõng cöû chæ khoâng bình thöôøng hay
thöïc hieän nhöõng nhòp ñoä sinh hoïc ñaëc bieät, tuaân theo moät
thöù kyû luaät maø trong nhöõng ñieàu kieän khaùc laø khoâng
theå dung naïp ñöôïc (nhö söï haønh xaùc ñaõ ñöôïc nhöõng nhaø
thaàn hoïc cuûa Ki toâ giaùo noùi tôùi, hay trong truyeàn thoáng
Phaät giaùo, vieäc thöïc haønh yoga cho pheùp daàn daàn töø boû
nhöõng nhu caàu vaät chaát vaø ñaït tôùi haïnh phuùc hoaëc an
bình trong noäi taâm).

154
 Chöông IX
THÖÏC HAØNH TOÂN GIAÙO

I. ÑÒNH NGHÓA
I. 1. Nhöõng vaán ñeà chung
Thöïc haønh toân giaùo laø lónh vöïc cô baûn vaø laø troïng
taâm trong nghieân cöùu toân giaùo cuûa xaõ hoäi hoïc, trong
khoaûng saùu möôi naêm trôû laïi ñaây. Coù nhieàu lyù do cuûa
tính quan troïng naøy vaø taát caû caùc lyù do, ñeàu xuaát phaùt
töø tính chaát phöùc taïp, ña daïng vaø luoân luoân bieán ñoåi
cuûa thöïc haønh toân giaùo.
Thöïc haønh toân giaùo, ñoái vôùi caùc nhaø xaõ hoäi hoïc laø
moät söï kieän xaõ hoäi vaø deã dieãn ñaït thaønh nhöõng taàn soá
thoáng keâ, coù theå xöû lyù ñöôïc treân cô sôû nhöõng bieán soá
chuaån (nhö tuoåi taùc, giôùi tính, ngheà nghieäp, nôi cö truù, sôû
thích, v.v...). Ngoaøi ra, coøn coù lyù do thuoäc veà vaên hoùa: khi
xaõ hoäi hoïc, nhaát laø tröôøng phaùi xaõ hoäi hoïc chaâu AÂu,
baét ñaàu nhöõng böôùc ñaàu tieân vaøo lónh vöïc toân giaùo, noù
thöôøng chòu taùc ñoäng cuûa nhöõng moái lo laéng töø Giaùo
hoäi Kitoâ veà söï suy giaûm cuûa vieäc thöïc haønh toân giaùo
(hieän töôïng nhaït ñaïo), nhö ñi leã chuû nhaät, laøm leã phöôùc...
Moái quan heä thoûa thuaän giöõa xaõ hoäi hoïc toân giaùo vaø
Giaùo hoäi Kitoâ caøng giaûm bôùt ñi, theo höôùng tri thöùc xaõ
hoäi hoïc daàn daàn tích luyõ ñöôïc nhieàu hôn. Treân thöïc teá,
ñaõ thaáy ñöôïc nhöõng ranh giôùi cuûa moät söï phaân tích saâu
saéc, taäp trung vaøo vieäc thöïc haønh toân giaùo, thì nhöõng
baûng thoáng keâ veà caùc öùng xöû nghi thöùc cuoái cuøng ñaõ
ñöôïc ñöa vaøo nhöõng caùch tieáp caän coù tính toång theå hôn.
Vôùi vieäc söû duïng nhöõng giaû thuyeát giaûi thích chung, chaúng
haïn giaû thuyeát cuûa Acquaviva (1961), veà söï bieán maát cuûa
caùi thieâng lieâng; hoaëc vôùi vieäc xaây döïng nhöõng caùch
phaân loaïi veà nieàm tin vaø thöïc haønh toân giaùo.

155
 Trong voøng naêm möôi naêm, xaõ hoäi hoïc toân giaùo ñaõ
tích luyõ ñöôïc moät khoái löôïng lôùn tri thöùc, trong ñoù phaûi
keå ñeán caùc tröôøng phaùi xaõ hoäi hoïc toân giaùo chaâu AÂu
(noåi baät laø Ba Lan vaø Nam Tö55), Myõ vaø moät soá nöõa thuoäc
AÁn Ñoä, Trung Quoác... töø ñoù coù theå ruùt ra moät soá chæ
daãn coù tính chaát chung.
Chæ daãn ñaàu tieân laø veà moái töông quan chaët cheõ,
theo nghóa heä thoáng vaø nghóa thoáng keâ; giöõa ba chieàu kích
kinh nghieäm, nieàm tin vaø thöïc haønh toân giaùo. Nhieàu nhaø
xaõ hoäi hoïc toân giaùo, ñaõ coâng boá moät nhaân toá duy nhaát
cuûa tính toân giaùo, ñoù laø tính toân giaùo phoå quaùt (generic
religiosity).
Naêm 1972, trong moät cuoäc ñieàu tra ôû Ursula Boos
Nunning höôùng daãn ôû moät thaønh phoá lôùn ôû Taây Ñöùc,
theo moät maãu ñaïi dieän, vaán ñeà veà tính töông hôïp
(congruence) vaø ñoä tin caäy ñaët ra moät caùch roõ raøng trong
soá nhöõng giaû thuyeát laøm vieäc caàn ñöôïc kieåm nghieäm.
Khi keát thuùc cuoäc nghieân cöùu, taùc giaû ñaõ keát luaän raèng,
thöù nhaát, chieàu kích goïi laø “tri thöùc toân giaùo” ít coù yù
nghóa; thöù hai, vieäc thöïc haønh toân giaùo naèm beân trong
chieàu kích “söï qui thuoäc” (theo caùch phaân tích nhaân toá, chæ
rieâng ba nhaân toá loøng tin, kinh nghieäm vaø söï qui thuoäc ñaõ
coù theå giaûi thích ñöôïc 51% toång phöông sai).
Vieäc thöïc haønh toân giaùo coù theå ñöôïc coi nhö chæ baùo
veà möùc ñoä qui thuoäc vaøo moät nhoùm toân giaùo nhaát ñònh
(Giaùo hoäi, giaùo phaùi, thôø cuùng, phong traøo, v.v...) nhöng coù
leõ phaûi taùch rieâng noù ra khi gaëp phaûi nhöõng kieåu ngöôøi
coù laøm leã nhöng khoâng qui thuoäc roõ raøng vaøo ñaâu caû
(nhö ñaõ xaûy ra trong xaõ hoäi hieän nay ñoái vôùi nhieàu Giaùo
hoäi, Kito cuõng nhö giaùo phaùi Luther).
Veà vaán ñeà naøy, caàn nhaéc laïi moät söï khaùi nieäm cuõ
nhöng vaãn coøn coù giaù trò cuûa Allport (1959), ngöôøi ñaõ
phaân bieät toân giaùo noäi taïi vaø toân giaùo beà ngoaøi. OÂng
coi toân giaùo beà ngoaøi laø moät heä thoáng tín ngöôõng toân
giaùo bieåu hieän ôû moät söï thöïc haønh beân ngoaøi, khoâng
ñöôïc traûi nghieäm noäi taâm moät caùch thuyeát phuïc vaø saâu
saéc (suøng baùi nghi thöùc), maø coù khi chuû yeáu coi ñoù laø
coâng cuï ñeå phoâ tröông moät ñòa vò xaõ hoäi hay ñeå ñöôïc
55
Truyeàn thoáng nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo ñaõ ñöôïc cuûng coá chuû yeáu ôû hai nöôùc
naøy. ÔÛ Ba Lan, vôùi Ciupak, Piwowarski, Jershica vaø Kubiak, roài vôùi Kosela, Doktor, Halas, Florit vaø
Grabowska; ôû Nam Tö vôùi Vrcan, Kersevan, Mastrucko, Djordievic vaø Flere.

156
thöøa nhaän ñöùng vaøo moät nhoùm xaõ hoäi cao hôn. Coøn toân
giaùo noäi taïi mang ñaëc tröng moät kieåu tín ngöôõng vaø thöïc
haønh toân giaùo trong ñoù coù moät caù nhaân toû ra “muoán
phuïc vuï nieàm tin hôn laø phuïc vuï chính mình”.
Giöõa hai lyù töôûng cöïc ñoan cuûa vieäc thöïc haønh noäi taïi
vaø vieäc thöïc haønh beà ngoaøi aáy, coù moät continuum
(chuoãi) goàm nhöõng hình thöùc trung gian (hieän nay taêng leân
raát nhieàu) cuûa söï tham gia toân giaùo.
I. 2. Ñònh nghóa
Ñònh nghóa thöïc haønh toân giaùo, ñöôïc xaùc ñònh laø: moät
tín ñoà thöïc hieän moät taäp hôïp nhöõng qui ñònh veà nghi thöùc
vaø moät tín ngöôõng toân giaùo naøo ñoù, ít hay nhieàu theå cheá
hoùa, phaûi thöïc hieän ñeå cho vieäc theo tín ngöôõng ñoù coù
theå nhìn thaáy vaø kieåm tra ñöôïc.
Veà maët khaùi nieäm, nhöõng yeáu toá tham gia ñònh nghóa
naøy naèm theo thöù töï sau ñaây: coù moät quyeàn uy toân giaùo
giöõ ñöôïc söï coá keát giöõa caùc thaùi ñoä tín ngöôõng vaø caùc
öùng xöû nghi thöùc baét nguoàn töø caùc thaùi ñoä ñoù; coù
moät qui ñònh veà nhöõng nghi thöùc laëp ñi laëp laïi trong thôøi
gian vaø chæ ñöôïc thöïc haønh ôû nhöõng khoâng gian thieâng
lieâng ñaëc bieät; moät söï phaân ñoâi (khoâng phaûi luùc naøo
cuõng coù nghóa laø taùch chia hay ñoái laäp) giöõa ngöôøi ñöôïc
giao phuï traùch cai quaûn moät caùch chuû ñoäng nhöõng nôi vaø
nhöõng thôøi ñieãm laøm nghi thöùc toân giaùo vaø ngöôøi
ñöôïcmôøi goïi tham gia, döôùi moät hình thöùc ít hay nhieàu thuï
ñoäng.
II. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN CUÛA THÖÏC HAØNH TOÂN
GIAÙO
Töø nhöõng yeáu toá, quyeàn uy, nghi thöùc, ñoái töôïng tham
gia ñaõ phaân tích treân, coù theå khaúng ñònh raèng, thöïc haønh
toân giaùo laø moät chæ baùo thöôøng xuyeân, lieân tuïc veà söï
qui thuoäc toân giaùo.
Nhöõng bieán soá naøo thöôøng ñöôïc duøng ñeå xaùc ñònh
nhöõng chieàu kích caàn ñöôïc ño veà maët thao taùc - kinh
nghieäm?
- Söï tham gia caùc nghi thöùc vaø caùc nghóa vuï ñöôïc giôùi
chöùc toân giaùo cuûa nhoùm coi laø chính thöùc (leã nhaø thôø
ñoái vôùi tín ñoà Kito, leã chuû nhaät ñoái vôùi caùc Giaùo hoäi Tin
laønh khaùc nhau, caàu nguyeän ngaøy thöù saùu ôû ñeàn thôø

157
ñoái vôùi tín ñoà Hoài giaùo, leã shabat ñoái vôùi ngöôøi Do Thaùi,
v.v...);
- Söï tham gia nhöõng nghi leã khoâng nhaát thieát phaûi thöïc
hieän döôùi nhöõng hình thöùc vaø ôû nhöõng nôi coâng coäng
(nhieàu nghi leã Do Thaùi giaùo chaúng haïn, ñöôïc thöïc hieän
trong gia ñình);
- Söï tham gia “voâ hình” vaø caù nhaân, töùc laø taát caû
nhöõng hoaït ñoäng do söï chuû ñoäng cuûa caùc nhaân thö caàu
nguyeän, ñoïc kinh thaùnh, suy ngaãm veà nhöõng vaên baûn
thieâng lieâng, nhöõng nghi thöùc khoå haïnh rieâng tö, v.v...
Söï phaân bieät giöõa thöïc haønh voâ hình vaø thöïc haønh
höõu hình coù theå coù ích vì coù khi söï thöïc haønh voâ hình coù
theå laø saâu hôn vaø ñeàu hôn söï thöïc haønh höõu hình.
Theo nhöõng boái caûnh toân giaùo khaùc nhau, coù theå coù
nhöõng kieåu thöïc haønh nghi thöùc khaùc nhau, nhöng moät soá
yeáu toâ coù tính coá ñònh moät caùch roõ raøng. Ñaëc bieät laø
hai yeáu toá: tröôùc heát laø caùc caù nhaân theå nghieäm möùc
ñoä cöôõng böùc taäp theå trong vieäc thöïc haønh nghi thöùc maø
boái caûnh xaõ hoäi - toân giaùo roäng lôùn hôn ñoøi hoûi; thöù
hai, beân caïnh chöùc naêng caên baûn vaø ban ñaàu cuûa noù
(bieåu loä moät kinh nghieäm hay moät loøng tin toân giaùo naøo
ñoù), vieäc thöïc haønh nghi thöùc coù theå noùi leân nhöõng
chöùc naêng khaùc nöõa (chính trò vaø vaên hoùa).
Moät loaïi ví duï ruùt ra töø nhöõng boái caûnh khaùc nhau seõ
cho pheùp chuùng ta hieåu roõ nhöõng ñieåm naøy.
Ví duï thöù nhaát: ta haõy so saùnh söï tham gia cuûa nhöõng
tín ñoà Kito ñi leã ôû moät trung taâm ñoâ thò thuoäc moät nöôùc
naøo ñoù treân theá giôùi vaø söï tham gia cuûa caùc thaønh vieân
giaùo phaùi Caùc chöùng nhaân Jeùhovah vaøo söï hoäi hoïp chuû
nhaät ôû Salle du Reøgne.
Trong tröôøng hôïp thöù nhaát, möùc ñoä cöôõng böùc xaõ hoäi
gaàn vôùi soá khoâng: ai muoán ñi leã nhaø thôø thì ñi vaø söùc
eùp xaõ hoäi gaàn nhö khoâng coù, khi giôùi chöùc toân giaùo vaø
giôùi chöùc taêng löõ coù thaùi ñoä toân troïng hôn ñoái vôùi söï
töï do löïa choïn cuûa caùc caù nhaân. Traùi laïi, trong tröôøng hôïp
thöù hai, haønh ñoäng chung coøn raát maïnh, coù caû moät heä
thoáng söùc eùp vaø kieåm soaùt taïo neân moät yù thöùc phaïm
toäi ôû ngöôøi naøo khoâng ñeán tham döï hoäi hoïp. Hôn nöõa,
trong tröôøng hôïp thöù hai, chuùng ta thaáy moät nhoùm döïng

158
leân heä thoáng tín ngöôõng rieâng nhaèm duy trì söï gaén boù
cuûa nhoùm veà maët chöùc naêng.
Ví duï thöù hai: vieäc caàu nguyeän ngaøy thöù saùu ôû moät
ñeàn thôø phaùi chi’it ôû Iran vaø vieäc ñi leã nhaø thôø ôû nöôùc
Ba Lan Kito trong thôøi kyø giôùi nghieâm (töø 13 thaùng chaïp
naêm 1981).
Giöõa hai tröøông hôïp coù moät moái lieân heä phöùc taïp.
Vieäc caàu nguyeän ngaøy thöù saùu - buoåi tröa - laø moät nghi
thöùc taäp theå, ñôn giaûn nhöng ñoàng thôøi raát quan troïng veà
maët xaõ hoäi - toân giaùo: vieäc caàu nguyeän coäng ñoàng, tieáp
theo leã taém goäi baét buoäc, chæ ñöôïc tieán haønh döôùi söï
höôùng daãn cuûa moät imam (thaày caû Hoài giaùo). Caùc tín ñoà
laëp laïi nhöõng cöû chæ vaø nhöõng lôøi leõ (gioáng nhö trong taát
caû caùc toân giaùo khaùc goác xeâ mit, nhö ñaïo Do Thaùi vaø
ñaïo Ki toâ, hai thöù naøy hoïp thaønh moät toång theå: lôøi leõ
ñöôïc ngöôøi ta noùi leân coù tính thaàn thaùnh, coøn cöû chæ thì
ñöôïc coi nhö sö noái tieáp nhöõng lôøi leõ aáy). Hôn nöõa, thaày
caû coøn noùi moät baøi thuyeát giaùo - noùi chung vaøo ñaàu
nghi thöùc - vaø baøi thuyeát giaùo naøy, trong moät soá tröôøng
hôïp, coù theå trôû thaønh phöông tieän truyeàn taûi khoâng chæ
nhöõng thoâng ñieäp toân giaùo, maø caû nhöõng noäi dung chính
trò hay coù lieân quan vôùi ñôøi soáng daân cö cuûa moät coäng
ñoàng. Ñeàn thôø ñuùng laø moät nôi thieâng lieâng thaät, nhöng
khoâng ñöôïc queân raèng theá giôùi Hoài giaùo noù cuõng ñöôïc
coi laø moät nôi gaëp gôõ vaø troø chuyeän (ngöôøi ta cuõng coù
theå aên vaø nguû ôû ñoù, taát nhieân vôùi söï toân troïng caàn
thieát ñoài vôùi nhöõng nôi ñoù).
Nhö vaäy, ôû Iran, Hoài giaùo ñöôïc phoå bieán theo moät
ngaønh rieâng, phaùi chi’it. Tính rieâng aáy naèm ôû choã, vì
nhöõng lyù do lòch söû vaø heä tö töôûng, phaùi chi’it ñaõ ñöa tôùi
söï hình thaønh moät boä maùy taêng löõ töï chuû veà taøi chính
vaø ñoäc laäp veà chính trò: giôùi taêng löõ chi’it bao giôø cuõng
laø moät söï thoáng trò theo thöù baäc thaät söï, ít ra laø töø theá
kyû XVIII (khi nhöõng ñaát thaùnh cuûa phaùi chi’it naèm trong
vuøng Irak, Nadjaf vaø Kerbela, rôi vaøo söï thoáng trò cuûa ñeá
quoác oâtoâman). Töø ñoù, moät truyeàn thoáng ñöôïc cuûng coá
hôn: caùc giaùo tröôûng (ayatollahs) coù theå can thieäp vaøo caùc
cuoäc xung ñoät chính trò khi coù moät phong traøo daân chuùng
ñaáu tranh choáng laïi chính quyeàn chuyeân cheá laøm ñoài baïi
nhöõng phong tuïc Hoài giaùo. Truyeàn thoáng aáy, döôùi trieàu
Pahlavie ñaõ bò ñaøn aùp moät thôøi gian daøi töø 1921 ñeán

159
1978 laïi troãi daäy maïnh meõ khi ayatollah Khomeyni ñöôïc toân
laøm laõnh tuï (leader) tuyeät ñoái cuûa caùch maïng Iran choáng
vua Reza Pahlavi.
Vaø caùi nôi dieãn ra moät caùch cuï theå söï huy ñoäng taäp
theå, caùi nôi chuaån bò cho nhöõng söï kieän sau ñoù ñi tôùi laät
ñoå chính quyeàn doøng hoï Pahlavi, chính laø ñeàn thôø Hoài
giaùo, hay ñuùng hôn, laø maïng löôùi nhöõng ñeàn thôø Hoài
giaùo raûi raùc treân khaép laõnh thoå nhöng hoaït ñoäng nhö
nhöõng trung taâm coá keát veà heä tö töôûng vaø chính trò: toân
giaùo laø cô sôû ngoân ngöõ cho pheùp cuûng coá moái quan heä
giöõa ngöôøi laõnh tuï coù söùc loâi cuoán vaø quaàn chuùng ñang
noåi daäy. Neáu quay sang moät boái caûnh khaùc, boái caûnh
cuûa Ba Lan, Kito sau cuoäc chính bieán cuûa töôùng Jaruzelski,
ngöôøi phaù vôõ phong traøo Ñoaøn keát, thì ngöôøi ta laïi thaáy
raèng, cuõng vì nhöõng lyù do lòch söû saâu xa (Giaùo hoäi Kito Ba
Lan, vaøo nhöõng luùc ñen toái nhaát cuûa nöôùc Ba Lan hieän
ñaïi, cuõng ñaïi dieän cho söï thoáng nhaát daân toäc, noù laø
ñieåm qui chieáu vöõng chaéc cho caên tính daân toäc), ôû ñoù
nghi thöùc chính cuûa Kito - leã nhaø thôø - trong thôøi kyø giôùi
nghieâm cuõng trôû thaønh moät nôi choàng cheùo leân nhau
nhieàu maõ ngoân ngöõ: toân giaùo, daân toäc vaø chính trò (ñoái
laäp). Khoâng phaûi laø ngaãu nhieân neáu caùc ñoaøn bieåu tình
thöôøng xuaát phaùt töø caùc nhaø thôø sau khi laøm leã, hay
trong khi laøm leã caùc baøi thuyeát giaùo ñaõ trôû thaønh nhöõng
cô hoäi ñeå phaân tích tình hình chính trò (tröôøng hôïp quan troïng
nhaát - maø cuõng laø raéc roái nhaát - laø khi cha Popieluszko bò
caûnh saùt gieát chet do nhöõng “baøi thuyeát giaùo vì toå quoác”
cuûa oâng)56.
Môùi ñaây, taùc giaû tìm ra moät söï phaân tích coù heä thoáng
veà thöïc haønh toân giaùo laø Gabriel Le Bras (1891 - 1970),
ngöôøi khôûi xöôùng Nhoùm xaõ hoäi hoïc toân giaùo ôû Paris vaø
taïp chí Archives de sociologie des religions (Hoà sô xaõ hoäi hoïc
toân giaùo). Nhaø nghieân cöùu Phaùp naøy cho raèng vieäc
nghieân cöùu söï thöïc haønh toân giaùo phaûi ñöôïc tieán haønh
baèng moät phöông phaùp “toaøn boä”, ñaët vaøo toaøn boä boái
caûnh lòch söû, laõnh thoå vaø theå cheá cuûa nhöõng hieän thöïc
khaùc nhau ôû töøng vuøng nöôùc Phaùp. Do ñoù, ñeû ra yù
töôûng veõ laïi baûn ñoà thöïc haønh toân giaùo ôû Phaùp, sau ñoù
ñöôïc Isambert tieáp tuïc (1980), baèng caùch keát hôïp nhieàu
bieán coá xaõ hoäi - caáu truùc vaø vaên hoùa vôùi nhau.
56
Ñeå coù moät söï phaân tích veà vuï Popielusako, xem Michel, Mink (1985).

160
 YÙ töôûng cô sôû laø: söï thöïc haønh toân giaùo laø moät
nhaân toá giaûi thích söï ñoàng nhaát cuøa caùc “tín ñoà” vôùi
caùc Giaùo hoäi maø hoï ñaõ thuoäc vaøo khi môùi ñeû. Söï thöïc
haønh toân giaùo nhö vaäy ñöôïc coi laø moät maõ nhöõng giaù trò
chung, ñöôïc moät coäng ñoàng laõnh thoå raùn thaønh, ñoù laø
moät nôi coù theå quan saùt theo loái kinh nghieäm ñeå töø ñoù
hieåu ñöôïc chieàu saâu vaø chieàu roäng cuûa caùi maø Le Bras
goïi laø söùc soáng toân giaùo trong thôøi gian döôùi nhöõng hình
thöùc khoâng chæ coù tính baûo thuû vaø theå cheá, maø coøn nhö
moät heä thoáng quan heä xaõ hoäi vaø vaên hoùa roäng hôn)57.
Le Bras ñaõ gaây caûm höng cho caû nhieàu theá heä nhöõng
nhaø xaõ hoäi hoïc, nhaát laø trong khu vöïc Kito ôû Phaùp, ôû
Italia, ôû Taây Ban Nha vaø ôû Ba Lan. Moät moâ hình phaân tích
ñöôïc ruùt ra töø ñoù, thöôøng ñöôïc goïi laø moân moâ taû xaõ
hoäi veà toân giaùo (sociographie religieuse): ñoù laø moät moâ
hình moâ taû veà nhöõng öùng xöû nghi thöùc vaø söï taùn thaønh
nhöõng chaân lyù nieàm tin veà caên baûn döïa vaøo nhöõng taàn
soá, treân cô sôû ñoù tieán haønh nhöõng söï phaân loaïi hình thaùi
xaõ hoäi - toân giaùo khaùc nhau (nhöõng ngöôøi luoân luoân ñi leã
nhaø thôø chuû nhaät, nhöõng ngöôøi chæ ñi leã nhaø thôø vaøo
leã Phuïc sinh hay leã Giaùng sinh, v.v...); hai loaïi tín ñoà naøy
ñem laïi luaän cöù caàn thieát ñeå ñaùnh giaù söï suy thoaùi hay
söï choáng choïi cuûa toân giaùo Giaùo hoäi ôû moät vuøng nhaát
ñònh.
Nhöõng söï pheâ phaùn do moät soá ngöôøi ñöa ra ñoái vôùi
phöông phaùp moâ taû xaõ hoäi cho raèng noù coù xu höôùng san
baèng caùc heä thoáng töôïng tröng phöùc hôïp choàng leân nhau,
do ñaët caùc öùng xöû hay thaùi ñoä thaønh nhöõng möùc trung
bình thoáng keâ. Caùc heä thoáng naøy thaät ra chæ coù theå
naém baét ñöôïc qua moät söï nhaän bieát saâu saéc veà lòch söû
vaên hoùa cuûa moät nhoùm xaõ hoäi, veà nhöõng hình thöùc aûnh
höôûng vaø toå chöùc cuûa moät toân giaùo nhaát ñònh vaø qua
vieäc döïng taát caû nhöõng caùi ñoù leân ôû trình ñoä caù nhaân.
Do ñoù maø naûy ra yù töôûng söû duïng phöông phaùp tieåu söû
(lòch söû cuoäc ñôøi) ñeå naém ñöôïc yù thöùc chuû quan cuûa
haønh ñoäng theo höôùng toân giaùo cuûa moät nhoùm caù nhaân,
baèng lòch söû vaø chu kyø soáng cuûa hoï.
Ngoaøi ra, theo nhöõng nhaø nghieân cöùu khaùc, trong xaõ
hoäi hieän nay (phöông Taây, xin noùi theâm), toân giaùo coù xu
57
Ñeå coù moät toång keát veà vai tro cuûa Le Bras vaø veà coâng vieäc cuûa Nhoùm xaõ hoäi hoïc toân
giaùo taïi (Paris), xem Guizzardi, Pace (1981).

161
höôùng ngaøy caøng trôû thaønh moät chuyeän rieâng tö, ñöôïc
traûi nghieäm döôùi nhöõng hình thöùc “ngaàm aån”(58). Chaúng
haïn, neáu ñuùng laø möùc trung bình chaâu AÂu cuûa söï tham gia
nghi thöùc nhöõng ngaøy leã toân giaùo chính chæ ôû khoaûng töø
20 ñeán 30% daân cö, thì ñieàu ñoù khoâng coù nghóa laø söï tìm
kieám kinh nghieäm toân giaùo hay taâm linh ôû beân ngoaøi
nhöõng boái caûnh truyeàn thoáng (caùc Giaùo hoäi hay giaùo
phaùi lòch söû) bò suy suùt, traùi laïi theá (nhö moät soá daáu
hieäu ñaõ xaùc nhaän). Do ñoù, ngöôøi ta nhaán maïnh tôùi
nhöõng hình thöùc phi theå cheá cuûa traûi nghieäm toân giaùo,
maø haäu quaû laø phaûi trang bò nhöõng oc6ng coâng cuï phöông
phaùp luaän thích hôïp vôùi vieäc ño moät hieän thöïc khoù naém
baét vaø khoù nhìn thaáy veà maët xaõ hoäi nhö theá.
Vieäc chuyeån söï chuù yù töø caùi höõu hình sang caùi voâ
hình, töø caùi coâng khai sang caùi ngaàm aån aáy coù theå ñöôïc
giaûi thích baèng moät caùch khaùc.
Cho ñeán cuoái nhöõng naêm saùu möôi, xaõ hoäi hoïc toân
giaùo, nhaát laø ôû chaâu AÂu, ñaõ ñoái dieän vôùi nhöõng xaõ
hoäi ít phaân hoùa vaø phöùc hôïp hôn nhieàu so vôùi nhöõng xaõ
hoäi trong hai möôi naêm gaàn ñaây. Neáu nhö hoâm qua coøn
töông ñoái deã neâu baät troïng taâm cuûa moät traät töï xaõ hoäi
- toân giaùo, vì coâng vieäc aáy hoâm nay trôû neân gay go hôn,
thaäm chí khoâng theå laøm ñöôïc.
Chaúng haïn, neáu trong caùc xaõ hoäi chaâu AÂu cho tôùi
nhöõng naêm saùu möôi, troïng löôïng cuûa caùc Giaùo hoäi vaãn
coøn lôùn (chuùng vaãn coøn höôùng daãn “yù thöùc”), thì ngaøy
nay, trong caùc xaõ hoäi coâng nghieäp tieân tieán, aûnh höôûng
xaõ hoäi cuûa chuùng ñaõ giaûm suùt, vì aûnh höôûng aáy giaûm
ñi bôûi söï coù maët cuûa nhöõng yeáu toá caïnh tranh toân giaùo
vaø ngoaøi toân giaùo treân thò tröôøng nhöõng “haøng hoùa cöùu
roãi”, nhö Berger noùi.
Vaøo luùc xaåy ra tình hình ñoù, söï thöïc haønh toân giaùo coù
xu höôùng maát ñi noäi haøm cuûa noù nhö moät daïng thöùc cho
pheùp baøy toû söï trung thaønh söï taùn thaønh ñoái vôùi nhöõng
muïc tieâu toå chöùc cuûa moät theå cheá toân giaùo nhaát ñònh.
Nhö Wilson ñaõ nhaän xeùt raát ñuùng (1976): “Söï theá tuïc hoùa
gaén lieàn vôùi moät söï phaân hoùa veà cô caáu cuûa heä thoáng
xaõ hoäi, moät söï chia taùch cuûa caùc loaïi hoaït ñoäng xaõ hoäi
döôùi nhöõng hình thöùc chuyeân moân hoùa hôn nhieàu do ñoù,
58
Veà quan nieäm “caùi toân giaùo ngaàm aån”, xem Nesti (1985).

162
tuy toân giaùo vaãn laø moät phaàn toå chöùc xaõ hoäi cuûa ñôøi
soáng coäng ñoàng nhö tröôùc, nhöng noù chæ hoaït ñoäng trong
nhöõng keõ hôû cuûa heä thoáng...”
Söï thöïc haønh toân giaùo khoâng coøn laø trung taâm “coù
theå nhìn thaáy” cuûa söï tham gia ñôøi soáng cuûa moät theå
cheá toân giaùo nöõa, cuõng khoâng coøn laø daáu hieäu roõ reät
cuûa moät kinh nghieäm toân giaùo caù nhaân hay moät nhoùm
chia seû nöõa. Trong caùc xaõ hoäi hieän ñaïi, khaû naêng khaùm
phaù hay theå nghieäm nhöõng hình thöùc khaùc cuûa tính toân
giaùo thöôøng töông öùng vôùi söï giaûm suùt thöïc haønh toân
giaùo.

163
 Chöông X
SÖÏ QUY THUOÄC TOÂN GIAÙO

I. KHAÙI NIEÄM
Söï qui thuoäc ñöôïc hieåu laø toaøn boä nhöõng thaùi ñoä,
ñaùnh daáu söï “tham gia” moät nhoùm hay moät theå cheá mang
hình thöùc toân giaùo, cuõng nhö toaøn boä nhöõng quy öôùc gia
nhaäp, cam keát vaø tham gia veà hình thöùc vaøo ñôøi soáng
cuûa moät caáu truùc ít nhieàu coù toå chöùc thuoäc toân giaùo.
Khi noùi tôùi caùc thaùi ñoä, ngöôøi ta döïa vaøo ñieàu kieän chuû
quan cuûa söï xeùt ñoaùn vaø haønh ñoäng caù theå. Ngöôïc laïi,
khi döïa vaøo caùc cô cheá gia nhaäp vaø tham gia, ngöôøi ta
muoán noùi tôùi nhöõng hình thöùc gia nhaäp, tôùi nhöõng quaù
trình nhaäp ñaïo maø ñænh cao laø vieäc thöïc thi nhöõng nghi
thöùc ñoùn nhaän moät thaønh vieân môùi vaøo nhoùm (toân
giaùo); nhöõng hoaït ñoäng coù theå nhìn thaáy, mang tính tích
cöïc trong caùc nhoùm toân giaùo gaàn nhau (chaúng haïn, nhoùm
Thieân chuùa giaùo vaø nhoùm Tin laønh giaùo...), tôùi hoaït ñoäng
thu huùt tín ñoà môùi vaø truyeàn baù nhöõng tö töôûng cuûa
nhoùm mình.
Nhö vaäy, caùc thaùi ñoä laø nhöõng ñònh höôùng haønh vi
theå hieän ôû moät loaït nhöõng nghi thöùc vaø öùng xöû, maø
khoâng phaûi chæ laø tham gia caùc nghi thöùc ñöôïc qui ñònh
chính thöùc bôûi moät toå chöùc toân giaùo, deã nhaän bieát hôn
söï thöïc haønh toân giaùo: ngöôøi ta coù theå theo nhöõng nghi
thöùc ñieån leã ñöôïc qui ñònh nhöng vôùi moät yù thöùc raát môø
nhaït veà söï qui thuoäc.
Söï qui thuoäc, cuõng coù theå ñöôïc moâ taû nhö moät heä
thoáng. Treân thöïc teá, moät nhoùm nhö moät giaùo hoäi hay moät
phong traøo toân giaùo laø moät toå chöùc, nhöng ñoàng thôøi
cuõng laø moät taäp hôïp nhöõng lieân heä cuï theå lieân keát
cuøng nhöõng caù theå töï xem mình laø moät phaàn cuûa toå
chöùc aáy vôùi nhau. Nhö vaäy, vôùi tö caùch laø moät heä thoáng,

164
söï qui thuoäc coù theå ñöôïc moâ taû theo khoâng gian vaø thôøi
gian.
- Veà thôøi gian, coù theå khoâi phuïc laïi chu kyø cuûa caùc
quan heä cuûa moät caù theå vôùi moät hieän thöïc toân giaùo coù
toå chöùc vaø söï phaân boá chính xaùc nhöõng quan heä cuï theå
trong moät khoaûng thôøi gian ñöôïc caù nhaân ñoù duy trì ñeå
xaùc nhaän, phaân ñònh hoaëc noùi leân taàm quan troïng veà söï
thaønh kính cuûa mình ñoái vôùi toân giaùo (hay caùc nhoùm toân
giaùo) maø ngöôøi ñoù gaén boù suoát ñôøi.
- Veà khoâng gian, coù theå phuïc hoài laïi nhöõng nôi ghi daáu
aán söï qui thuoäc toân giaùo. Nhieàu ngöôøi ñaõ duøng moät
thuaät ngöõ xaùo moøn, ñeå giaûi thích khaùi nieäm qui thuoäc:
söï thaønh kính. Thaät vaäy, söï qui thuoäc gôïi ra vieäc moät caù
theå, ngay töø khi caûm thaáy moät giaùo hoäi, hay moät giaùo
phaùi ñaõ chaáp nhaän toaøn boä hay moät phaàn nhöõng boån
phaän maø mình tuaân theo moät caùch töï nguyeän vaø coù yù
thöùc moät caùch roõ reät veà söï tham gia vaøo nhoùm ñoù.
Tham gia, ñöôïc hieåu nhö bao haøm söï caûm nhaän mình laø
moät boån phaän, do ñoù, bao haøm moät söï thaønh kính.
Khaùi nieäm söï quy thuoäc, ñöôïc duøng nhö nhöõng thuaät
ngöõ quen thuoäc vôùi khoa hoïc chính trò, noù ñaùnh daáu
nhöõng hình thöùc tham gia vaø hình thöùc toå chöùc. Theo caùch
hieåu naøy, coù theå khaúng ñònh, taát caû nhöõng hoaït ñoäng
ngoaøi nghi leã do moät “tín ñoà” thöïc hieän, tröôùc heát laø
nhaèm bieåu hieän söï nhaát quaùn giöõa vieäc tham gia moät toân
giaùo vaø nhöõng öùng xöû do ñieàu ñoù maø coù, sau nöõa, ñeå
ñaït tôùi söï thaønh coâng veà maët xaõ hoäi cuûa moät thoâng
caùo mang tính toân giaùo.
II. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN CUÛA SÖÏ QUY THUOÄC
Veà lyù thuyeát, coù theå xaùc ñònh ba hình thöùc qui thuoäc:
söï tham gia vôùi tính tranh chaáp; söï tham gia khoâng coù tính
tranh chaáp; tính tranh chaáp khoâng söï tham gia.
- Vôùi hình thöùc söï tham gia vôùi tính tranh chaáp, nhieàu
ngöôøi muoán ñöa vaøo ñoù taát caû nhöõng hình thöùc cam keát
moät caùch ñaày ñuû cuûa caùc tín ñoà, ñöôïc hôïp thöùc hoùa
bôûi nhöõng hoaït ñoäng thu nhaän tín ñoà môùi moät caùch coù
hieäu quaû, ñeå baûo ñaûm söï hoaït ñoäng vaø môû roäng cuûa
toå chöùc toân giaùo maø hoï laø thaønh vieân, ñoù laø nhöõng
daáu hieäu caàn thieát cuûa söï qui thuoäc: tham gia nhöõng hoaït

165
ñoäng “phuïc vuï” chöa ñuû, maø coøn caàn thieát coù moät söï
taùn thaønh coâng khai, ñaày ñuû veà nhöõng muïc ñích cuûa toå
chöùc toân giaùo mình qui thuoäc nöõa.
Theo caùch dieãn ñaït coå ñieån, trong tröôøng hôïp naøy, söï
qui thuoäc trôû thaønh heä tö töôûng ñònh höôùng cho nhöõng
thaùi ñoä vaø caùch öùng xöû cuûa moät caù theå ngaøy caøng
saâu saéc hôn. Chaúng haïn, khi caùc thaønh vieân cuûa giaùo hoäi
Cao ñaøi (Toøa thaùnh Taây Ninh, ñöôïc thaønh laäp vaøo thaùng
10/1926 ôû Goø Xeùn, Taây Ninh, sau ñoù lan sang nhieàu tænh,
thaønh phoá mieàn Nam), ñaõ daønh nhieàu thôøi gian cho sinh
hoaït cuûa giaùo hoäi, töï nguyeän phuïc tuøng caùc quy taéc cuûa
giaùo phaùi, baét buoäc hoï phaûi soáng thaønh coäng ñoàng vaø
chæ coù nhöõng quan heä tình caûm vôùi ngöôøi khaùc giôùi, khi
ñöôïc caùc giôùi chöùc cao caáp ñoàng yù, thì söï qui thuoäc cuûa
nhöõng tín ñoà bình thöôøng ñöôïc xaùc nhaän baèng söï tham gia
coù tính tranh chaáp, gioáng nhö ñoái vôùi caùc thaønh vieân cuûa
caùc doøng phaùi Kitoâ giaùo coù söù meänh truyeàn giaùo.
- Vôùi hình thöùc tham gia khoâng coù tính tranh chaáp, ngöôøi
ta muoán goäp vaøo ñoù taát caû nhöõng öùng xöû xaõ hoäi mang
tính toân giaùo, thöôøng thaáy ôû taát caû caùc giaùo hoäi toân
giaùo khaùc treân theá giôùi, ñeå bieåu hieän söï thaønh kính ñoái
vôùi nhöõng hình thöùc baøy toû nieàm tin ngoaøi toân giaùo.
Chính vì vaäy, ñoái vôùi vieäc qui thuoäc vaøo moät toå chöùc
giaùo hoäi, nhöõng öùng xöû aáy khoâng theå hieän thaønh hoaït
ñoäng cam keát tröïc tieáp, nhaèm thöïc hieän nhöõng muïc ñích
cuûa giaùo hoäi hay nhöõng muïc ñích “cöùu roãi” rieâng bieät
cuûa theå cheá toân giaùo aáy.
Nhöõng vaán ñeà treân, ñang dieãn ra trong taát caû caùc toå
chöùc toân giaùo thuoäc maãu hình Kitoâ giaùo phöông Taây. Trong
nhöõng maãu hình naøy, nieàm tin tin toân giaùo vaãn beàn vöõng,
nhöng söï thöïc haønh toân giaùo ñaõ suy giaûm vaø nhaát laø con
soá caùc tín ñoà khoâng caûm thaáy mình coù boån phaän phaûi
tích cöïc tham gia sinh hoaït trong caùc toå chöùc toân giaùo taêng
leân. Nhieàu toå chöùc giaùo hoäi, khi ñaõ trôû thaønh nhöõng theå
cheá xaõ hoäi ñöôïc coi nhö nhöõng caáu truùc beàn vöõng trong
moät hoaøn caûnh xaõ hoäi, chuùng coù theå töï khoâi phuïc maø
khoâng caàn coù moät söï huy ñoäng tích cöïc vaø thöôøng xuyeân
nguoàn nhaân löïc cuûa tín ñoà.
- Vôùi hình thöùc tranh chaáp khoâng söï tham gia, xem ra coù
veû nhö moät nghòch lyù; nghóa laø, raát khoù coù söï tranh chaáp

166
cho moät toå chöùc toân giaùo (hoaëc nhoùm toân giaùo, hay cho
moät nieàm tin maø khoâng caûm thaáy mình laø thaønh vieân).
Coù moät vaán ñeà caàn khaúng ñònh, ñaây laø nhöõng lónh vöïc
ít khi saûy ra, nhöng laïi raát quan troïng. Veà maët khaùi nieäm,
ñaây laø nhöõng tröôøng hôïp, trong ñoù söï tranh chaáp nieàm tin
ñöôïc thöïc hieän trong moät hoaøn caûnh lòch söû vaø xaõ hoäi
khoâng coù tính coäng ñoàng, tính theå cheá, hay phong traøo
laøm neàn taûng. Hoaëc, chæ theå hieän veà maët hình thöùc maø
khoâng coù söï toå chöùc. Nhö vaäy, coù theå noùi raèng, moät tín
ñoà ñöùng tröôùc hoaøn caûnh naøy, khi tín ñoà ñoù cho raèng,
mình phaûi traûi nghieäm qua moät phaàn cuoäc ñôøi ñeå khaúng
ñònh, baûo veä, truyeàn baù moät tín ñieàu toân giaùo naøo ñoù
maø khoâng thaáy caàn thieát phaûi taùn thaønh caùc quy taéc
cuûa toå chöùc toân giaùo qui thuoäc; cuoái cuøng, khoâng caàn
phaûi hoaøn toaøn taùn thaønh nhöõng muïc ñích cuûa toå chöùc
toân giaùo coù taùc duïng coå vuõ nhoùm. Nhö vaäy, coù theå
khaúng ñònh ñoù laø söï tham gia vì nieàm tin veà maët heä tö
töôûng, nhöng thöïc chaát, laïi ñöùng beân ngoaøi nhöõng hoaït
ñoäng noäi boä cuûa nhoùm.
Nhöõng tröôøng hôïp töông töï nhö treân, chuû yeáu thuoäc veà
söï toân thôø nhöõng toân giaùo môùi vaø caùc toå chöùc toân
giaùo ñöôïc hình thaønh trong nhöõng naêm gaàn ñaây ôû moät
soá nöôùc (trong ñoù coù moät soá ôû Vieät Nam). Söï thôø cuùng
vaø caùc phong traøo naøy, ñöôïc toå chöùc veà maët caáu truùc
nhö moät taäp hôïp dòch vuï (nhöõng trung taâm Thieàn, nhöõng
nôi thöïc haønh caùc kyõ thuaät thö giaõn, v.v...); trong taát caû
nhöõng tröôøng hôïp ñoù, ngöôøi ta thaáy coù moät söï caïnh tranh
khoâng gaén vôùi söï cam keát coù tính tích cöïc trong toå chöùc
toân giaùo. Nhöõng ngöôøi theo caùc toå chöùc naøy, töï thaáy
mình tröôùc heát nhö moät ngöôøi chæ ñöôïc pheùp tieâu duøng
moät nieàm tin naøo ñoù vaø chæ duy nhaát nhö vaäy.
Phaïm truø cuoái cuøng, bao goàm moät hình thöùc ñaëc bieät
cuûa tính toân giaùo vaø thaùi ñoä qui thuoäc rieâng, thöôøng
thaáy noù trong nhöõng toân giaùo lôùn. Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc
toân giaùo, chuù troïng nhieàu tôùi hình thöùc naøy cuûa tính toân
giaùo vaø söï qui thuoäc toân giaùo. Nhöõng nhaø nghieân cöùu
theo quan ñieåm naøy, ñaõ neâu baät moät kieåu thöù ba, beân
caïnh hai kieåu toå chöùc toân giaùo caên baûn laø giaùo hoäi vaø
giaùo phaùi: lyù thuyeát thaàn bí. Ñaây laø moät kieåu kinh
nghieäm toân giaùo saâu xa, coù theå boû qua nhöõng hình thöùc
qui thuoäc coå ñieån hay nhöõng hình thöùc tranh chaáp maõnh

167
lieät trong caùc toân giaùo.. Nhö vaäy, kinh nghieäm naøy ñöôïc
thöïc hieän caû beân ngoaøi laãn beân trong caùc theå cheá toân
giaùo (caùc giaùo hoäi hay giaùo phaùi), hay nhöõng moái lieân heä
phoå bieán ñoøi hoûi caùc caù theå phaûi coù nhöõng daáu hieäu
qui thuoäc maïnh meõ vaø roõ reät, nhö trong tröôøng hôïp traøo
löu thaàn bí soufi trong Hoài giaùo(59). Nhöõng ngöôøi suøng baùi lyù
thuyeát thaàn bí, töï caûm thaáy mình laø moät boä phaän cuûa
“Giaùo hoäi höõu hình” vaø do ñoù, thaáy ñöôïc nhöõng ranh giôùi
cuûa caùc giaùo hoäi vaø caùc toå chöùc höõu hình.
Vaøo theá kyû XVI, theo Troeltsch, lyù thuyeát thaàn bí khoâng
chæ töï khaúng ñònh qua nhöõng göông maët caù nhaân (nöõ hay
nam), maø coøn töï khaúng ñònh nhö moät heä thoáng tinh teá
cuûa nhöõng quan heä giöõa nhöõng ngöôøi xoay quanh moät kinh
nghieäm thaàn bí coù tính phoå quaùt, hay moät ngöôøi coù veû
nhö ñaõ laàn löôït traûi qua kinh nghieäm nhö vaäy; heä thoáng
naøy, ñoâi khi ñaõ bieán thaønh moät ecclesiola thaät söï, noùi
theo thuaät ngöõ quen thuoäc cuûa Wach, nghóa laø moät ñòa chæ
cuï theå nhöng khoâng chính thöùc ñeå tuï hoäi vaø gaëp gôõ
nhau.
III. PHAÂN LOAÏI SÖÏ QUY THUOÄC
Treân cô sôû khaúng ñònh veà maët lyù thuyeát, ngöôøi ta coù
theå ñöa ra caùch phaân loaïi veà söï qui thuoäc vöøa phaùc ra
treân ñaây theo moät soá caùch thöùc sau.
Theo lyù thuyeát huy ñoäng nguoàn löïc (ressources
mobilization theory), lyù thuyeát, ñöôïc xaây döïng bôûi moät
nhoùm caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ; theo ñoù, nhöõng öùng xöû
taäp theå coù theå xem xeùt theo nhöõng haønh ñoäng caù theå
chung quanh caùc nguoàn löïc mang tính hieän thöïc vaø phi hieän
thöïc, baèng caùch ñoù, nhöõng haønh ñoäng naøy ñaït tôùi moät
ñieåm, caân baèng giöõa nhöõng kích thích caù theå vaø nhöõng
moái lôïi taäp theå.

59
Ñaây laø moät truyeàn thoáng taâm linh phong phuù vaø ñaëc bieät saâu saéc trong Hoài giaùo. Töø
soufi baét nguoàn töø kieåu aùo quaán baèng len (suf) maø nhöõng ngöôøi khoå haïnh ôû Kufa thöôøng
maëc vaøo cuoái theá kyû VIII sau coâng nguyeân. Naêm 815, moät hoäi thaân höõu thaàn bí ñaàu tieân
ra ñôøi ôû Bagdad, phaùi soufi ôû Irac vaø möôøi laêm naêm sau laïi ra ñôøi moät traøo löu khaùc, phaùi
soufi malamite (nhöõng keû bò khieån traùch). Theo nhaø thaàn hoïc Hoài giaùo, Sulani, maát naêm
1021, soufi laø ngöôøi nhaän thöùc ñöôïc Thöôïng ñeá caáp beân döôùi lieàn saùt vôùi kinh nghieäm
ñaày ñuû veà Thöôïng ñeá (qurba,walaya). Ngaøy nay, gioáng nhö nhöõng gì coøn laïi töø quaù khöù,
con ñöôøng thaàn bí vaø ngoä ñaïo coù theå thöïc haønh baèng caùch gia nhaäp moät hoäi thaân höõu
(Tariqa) phuïc tuøng uy quyeàn vaø söï laõnh ñaïo taâm linh cuûa moät thaày tu (Sheikh). Ngöôøi gia
nhaäp sau ñoù phaûi ñi moät ñöôøng nhaäp ñaïo maø ñænh cao laø söï ban pheùp laønh cuûa thaày,
nhôø ñoù ngöôøi suøng ñaïo cuoái cuøng coù theå laøm nhöõng nghi thöùc caàu khaån Thöôïng ñeá,
Dhikr, ñeå hoaøn taát moät kinh nghieäm thaàn bí caù theå. Xem caùc baûn vaên kinh ñieån cuûa
Anawati, Gardet (1961), Nast (1987) vaø Schimmel (1975).

168
 Söï qui thuoäc ñaït ñöôïc moät yù nghóa khaùc, ít ra vôùi hai
noäi dung: Nhö moät nguoàn löïc, caù theå phaûi töï huy ñoäng ñeå
tích luyõ naêng löôïng, phaûi duy trì baèng nhöõng phöông thöùc
thích hôïp; Nhö moät heä thoáng nhöõng haønh ñoäng do caùc caù
theå theå hieän qua thoâng lyù töôûng vaø nhöõng muïc ñích
chung.
Nhö vaäy, söï qui thuoäc coøn ñöôïc hieåu laø moät moái lieân
heä giöõa moät heä thoáng toân giaùo coù toå chöùc ít hay nhieàu
vôùi moät hoaøn caûnh xaùc ñònh, moät moái lieân heä trao ñoåi
naêng löôïng: toå chöùc khôûi xöôùng nhöõng hoaït ñoäng coù theå
giöõ cho yù thöùc veà söï qui thuoäc vaø veà söï taùn thaønh cuûa
caùc tín ñoà ñöôïc thöùc tænh.
ÔÛ nhöõng nöôùc maø toân giaùo laø moät yeáu toá theå hieän
maõnh lieät theo truyeàn thoáng (nhö caùc nöôùc Hoài giaùo, Kitoâ
giaùo vaø AÁn Ñoä giaùo), thì yù thöùc qui thuoäc trong moät soá
thôøi ñieåm lòch söû coù theå trôû thaønh moät nguoàn löïc coù
hieäu quaû ñeå taïo ra moät thuoäc tính taäp theå, tröôùc moái ñe
doïa beân ngoaøi töø moät caùi gì ñoù, hoaëc moät keû naøo ñoù
ñang phaù huyû söï thoáng nhaát hay neàn ñoäc laäp cuûa moät
daân toäc, moät nhoùm xaõ hoäi hay moät coäng ñoàng.
Nhöõng tröôøng hôïp môùi nhaát vaø ñôn giaûn nhaát caàn
nhaéc laïi laø, moät maët, vai troø cuûa Kitoâ giaùo Ba Lan trong
vieäc baûo ñaûm moät söï huy ñoäng lieân tuïc nhöõng thuoäc tính
taäp theå choáng laïi cheá ñoä caàm quyeàn vaø, maët khaùc,
nhöõng phong traøo ñang phaùt trieån trong theá giôùi Hoài giaùo
nhö moät söï choáng laïi caùc quaù trình phöông Taây hoùa ôû caùc
nöôùc Baéc Phi vaø caän Ñoâng. Nhö vaäy, nhöõng moái lôïi mang
tính taäp theå vaø nhöõng kích thích vaät chaát do söï qui thuoäc
toân giaùo ñem laïi seõ khoâng theå xaùc ñònh.
Nhöõng moái lôïi taäp theå, thöïc ra coù theå ñöôïc ñoàng
nhaát vôùi nhöõng muïc tieâu coâng khai vaø baùn coâng khai cuûa
moät nhoùm hay moät theå cheá toân giaùo: söï cöùu roãi (theo
nhöõng daïng thöùc khaùc nhau, coù theå cho pheùp khöôùc töø
noù trong nhöõng toân giaùo khaùc nhau hieän coù) vaø söï phuïc
hoài cuûa toå chöùc toân giaùo, nhö voán saûy ra trong lòch söû.
Ñoái vôùi toå chöùc theo quan ñieåm naøy, söï qui thuoäc laø moät
phöông tieän töï thaân. Nhöõng kích thích vaät chaát, coù theå
ñöôïc phaân bieät ít ra döôùi ba hình thöùc theo caùc boái caûnh
toân giaùo: nhö ñaït tôùi ñòa vò töôïng tröng; nhö söï trao ñoåi
nhöõng chi phí vaø nhöõng lôïi ích xaõ hoäi; nhö cô cheá tieán

169
thaân trong noäi taïi cuûa toå chöùc.
Neáu ñoái vôùi hình thöùc cuoái cuøng, ngöôøi ta deã daøng
hieåu ñöôïc raèng, söï qui thuoäc taïo thuaän lôïi cho nhöõng hy
voïng tieán thaân beân trong moät theå cheá hay moät giaùo phaùi
(söï thaønh kính, laø moät tieâu chuaån cho pheùp giöõ caân baèng
nhöõng kích thích vaø nhöõng thuø lao theo moät phöông caùch
naøo ñoù cho ngöôøi naøo tham gia vaø toû ra coù moät yù thöùc
qui thuoäc cao), thì trong hai hình thöùc kia, vaán ñeà coù phaàn
naøo phöùc taïp hôn.
Söï trao ñoåi nhöõng lôïi ích vaø nhöõng chi phí, laø döïa vaøo
quan nieäm cuûa Alliport veà tính toân giaùo noäi taïi. YÙ thöùc qui
thuoäc, thöïc ra ñöôïc qui ñònh bôûi nhöõng nieàm tin saâu saéc
cuûa moät caù theå ñoái vôùi nieàm tin toân giaùo, nhöng cuõng
laø treân cô sôû naøy, nhöõng ñoäng cô raát thöôøng ñöôïc theå
hieän trong thöïc haønh toân giaùo; chaúng haïn, bôûi moät soá
phong traøo toân giaùo trong Kitoâ giaùo. Trong tröôøng hôïp naøy,
ranh giôùi giöõa söï tham gia coù tính coâng cuï vaø söï phaân
phoái nhöõng kích thích vaät chaát, nhaèm duy trì toå chöùc laø
vaán ñeà raát nhaïy caûm.
Söï kích thích thöù ba, döïa treân phöông trình “qui thuoäc toân
giaùo baèng qui thuoäc vaøo moät giai caáp naøo ñoù” vaø treân
quan nieäm cho raèng, toân giaùo coù theå ñöôïc duøng nhö moät
taøi saûn phi vaät theå, ñeå ñaùnh daáu söï qui thuoäc veà ñòa vò,
vaãn coøn raát soáng ñoäng trong moät soá toân giaùo, chaúng
haïn AÁn Ñoä giaùo laø thöù toân giaùo thöøa nhaän vaø hôïp thöùc
hoùa söï phaân chia daân cö thaønh ñaúng caáp.
Moät nghieân cöùu kinh nghieäm raát quan troïng, moät ñoùng
goùp ñaùng keå gaàn ñaây vaøo vieäc phaân tích veà nhöõng
raøng buoäc, ñöôïc King vaø Hund thöïc hieän ôû nhöõng giai ñoaïn
khaùc nhau veà nhöõng teân goïi khaùc nhau cuûa Tin Laønh giaùo
ôû Myõ (phaùi Giaùm lyù, phaùi Luther, phaùi Calvin vaø nhöõng
moân ñoà cuûa Thöôïng ñeá).
Hai nhaø nghieân cöùu naøy, muoán keát hôïp nhöõng bieán
soá do Glock vaø Stanrk ñeà nghò vôùi nhöõng khaùi nieäm vaø
chæ baùo do Alliport, Fichter vaø Lenski xaây döïng, chænh lyù
möôøi ba thang ño ñeå ño nhöõng maët khaùc nhau: saùu thang
ño veà tính toân giaùo “cô sôû” (nieàm tin toân giaùo, söï suøng
ñaïo, söï tham gia caùc nghi thöùc, söï tham gia caùc hoaït ñoäng
coù toå chöùc, nhöõng taëng phaåm baèng tieàn, vieäc ñoïc caùc
baûn vaên toân giaùo theo loái caù nhaân), baûy thang ño veà

170
nhöõng öùng xöû vaø thaùi ñoä saâu hôn cuûa tính toân giaùo.
ÔÛ beân trong nhöõng thang ño aáy, coù moät vaøi chæ baùo
muoán neâu baät leân söï phaân taàng cuûa nhöõng hình thöùc
tham gia vaø qui thuoäc: söï caân baèng veà nhöõng ñoùng goùp
taøi chính do tín ñoà noäp cho giaùo hoäi, caû veà nhöõng soá
tieàn coá ñònh (ôû Italia, 8 phaàn nghìn nhöõng thu nhaäp coù keâ
khai), cuõng nhö veà nhöõng taëng phaåm ñaëc bieät, hoaëc
daønh cho nhöõng muïc ñích cuï theå; hoaëc ñeå ño möùc thöôûng
maø moät caù nhaân cho raèng, mình coù theå ñöôïc höôûng töø
söï tham gia tích cöïc vaøo caùc hoäi hay caùc saùng kieán ñöôïc
giaùo hoäi toå chöùc tröïc tieáp.
Cho ñeán nay, chuùng ta ñaõ xem xeùt söï qui thuoäc nhö
moät lieân heä ít hay nhieàu maät thieát vôùi moät theå cheá toân
giaùo nhaát ñònh.
Trong xaõ hoäi Myõ, vaøo nhöõng naêm saùu möôi, ngöôøi ta
chuû yeáu noùi tôùi söï toàn taïi cuûa toân giaùo bình daân. Khaùi
nieäm naøy, coù töø Rousseau (oâng ñaõ ñònh nghóa noù laø moät
“tuyeân boá bình daân veà nieàm tin, maø neáu khoâng coù noù thì
khoâng moät ngöôøi naøo coù theå caûm thaáy mình laø moät
coâng daân toát”), töø laâu ñaõ laø moät ñoái töôïng suy nghó
cuûa moät trong nhöõng nhaø xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi xuaát saéc
nhaát ôû Myõ, Robert Bellah.
Nhieàu laàn oâng chuû tröông raèng trong neàn vaên hoùa
Myõ, coù moät quan ñieåm toân giaùo chung cuûa xaõ hoäi coâng
daân, vöôït qua nhöõng söï khaùc nhau veà theá giôùi toân giaùo.
Naêm 1967, Bellah coâng boá: “Nhöõng yeáu toá chung ñöôïc
ngöôøi Myõ taùn thaønh, ñaõ ñem laïi moät chieàu kích toân giaùo
rieâng tö cuõng nhö coâng baèng cho toå chöùc xaõ hoäi. Chieàu
kích toân giaùo coâng coäng, ñöôïc bieåu hieän ôû moät taäp hôïp
nhöõng tín ngöôõng, nhöõng yù töôûng, nhöõng nghi thöùc daân
söï maø ngöôøi ta coù theå goïi laø toân giaùo daân söï cuûa ngöôøi
Myõ”. Caùc nghi thöùc maø Bellah noùi tôùi, khoâng phaûi laø
nhöõng nghi thöùc ñöôïc cöû haønh taïi caùc leã nhaø thôø, maø
vaøo dòp coù nhöõng söï kieän daân söï lôùn (môû ñaàu nhieäm
kyø cuûa caùc toång thoáng, nhöõng phaùt bieåu nhaân caùc cuoäc
khuûng hoaûng quoác gia, nhö söï kieän ngaøy 11/09/2001 chaúng
haïn).
Winberley, ñaõ tìm caùch dieãn ñaït caùc khaùi nieäm cuûa
Bellah thaønh nhöõng chæ baùo vaø bieán soá, baèng caùch ñöa ra
kieåm nghieäm taâm thöùc theo kieåu: uy quyeàn cuûa Toång

171
thoáng phaûi ñöôïc toân troïng nhö uy quyeàn Thöôïng ñeá; caùc
thuû lónh chính trò khoâng nhöõng phaûi bieåu hieän loøng tin cuûa
mình vaøo Thöôïng ñeá, maø caû vaøo Christ, Ñaáng cöùu theá vaø
Ñöùc chuùa; nhöõng tín ñoà Ki toâ giaùo, khoâng nhaát thieát laø
nhöõng ngöôøi yeâu nöôùc maïnh meõ; nhöõng ngöôøi cha saùng
laäp ñaõ taïo ra moät neàn coäng hoøa duy nhaát treân theá giôùi,
ñöôïc Thöôïng ñeá ban phuùc laønh, khi hoï soaïn thaûo ra Hieán
phaùp Myõ cuûa chuùng ta; nhöõng Toång thoáng khoâng döïa vaøo
toân giaùo, seõ khoâng öùng xöû ñuùng veà ñaïo ñöùc; seõ laø
moät sai laàm neáu cho raèng, daân toäc Myõ laø moät daân toäc
do Thöôïng ñeá löïa choïn.
Theo nhöõng phaïm truø chaâu AÂu, nhö ngöôøi ta coù theå
thaáy roõ, toân giaùo bình daân, ñöôïc qui thaønh moät taäp hôïp
nhöõng thaùi ñoä theo kieåu daân toäc chuû nghóa. Trong moãi
tröôøng hôïp, chuùng ta coù theå noùi raèng, toaøn boä nhöõng
chæ baùo treân cuõng coù theå ñöôïc duøng trong nhöõng boái
caûnh khaùc; thaät vaäy, ngöôøi ta ñaõ noùi tôùi “toân giaùo lan
toûa” veà tröôøng hôïp Italia.
Moät khía caïnh quan troïng khaùc cuûa söï qui thuoäc toân
giaùo, coù lieân quan tôùi vieäc xeáp loaïi caùc giaùo phaùi veà
maët toå chöùc. Trong lónh vöïc naøy, Bryan Wilson ñaõ coù moät
ñoùng goùp caên baûn, oâng ñeà nghò khoâng coâng nhaän
nhöõng hình thöùc toå chöùc khaùc nhau vaø nhöõng heä thoáng
qui thuoäc khaùc nhau theo hình thöùc bieät laäp, maø chæ döïa
treân moät chieàu kích - moät bieán soá ñoäc laäp - duy nhaát:
thaùi ñoä ñoái vôùi “theá giôùi”. Theo quan ñieåm ñoù, oâng
phaân bieät ñöôïc baûy kieåu giaùo phaùi: caùc giaùo phaùi qui
ñaïo (döïa treân nguyeân taéc moãi caù theå phaûi hoaøn toaøn
tuaân thuû moät tín ngöôõng nhaát ñònh); caùc giaùo phaùi
höôùng noäi (kheùp kín ñoái vôùi nhöõng aûnh höôûng beân
ngoaøi); caùc giaùo phaùi ñieàu khieån (söû duïng nhöõng kyõ
thuaät kieåu ma thuaät ñeå cheá ngöï nhöõng bieán coá töï
nhieân); caùc giaùo phaûi caûi caùch (aùp duïng nhöõng quan
ñieåm toân giaùo veà caûi caùch noäi boä); caùc giaùo phaùi caùch
maïng (nhaèm laät ñoå traät töï theá giôù); caùc giaùo phaùi
huyeàn dieäu (coù tham voïng giaûi thoaùt con ngöôøi khoûi
nhöõng ñieàu xaáu cuûa theá gian baèng nhöõng kyõ thuaät ñaëc
bieät); caùc giaùo phaùi hoang töôûng (pheâ phaùn theá giôùi vaø
döï baùo tröôùc vieäc theá giôùi böôùc vaøo moät hieän thöïc khaùc
nhö theá naøo).
Welch, moät nhaø nghieân cöùu Myõ, ñaõ thöû bieán caùch

172
phaân loaïi naøy cuûa Wilson thaønh thang ño, baèng caùch taùch
ra hai chieàu kích coù taùc duïng phaân bieät roõ reät ñeå xaùc
ñònh nhöõng thaùi ñoä khaùc nhau “ñoái vôùi theá giôùi” cuûa
caùc giaùo phaùi.
IV. KEÁT LUAÄN
Moät vaán ñeà quan troïng trong söï qui thuoäc, laø moái lieân
heä giöõa tính toân giaùo vaø tính toäc ngöôøi. Noùi caùch khaùc,
söï qui thuoäc toân giaùo khoâng chæ ñaùnh daáu nhöõng söï
khaùc nhau veà heä tö töôûng, veà giôùi tính, veà ñòa vò xaõ hoäi,
v.v... maø trong nhöõng boái caûnh ña nguyeân toân giaùo, coøn
ñaùnh daáu caên tính cuûa moät nhoùm toäc ngöôøi tìm thaáy
trong toân giaùo moät ñieåm maïnh ñeå töï phaân bieät vaø töï
khaúng ñònh nhö voán coù vaø, qua ngoân ngöõ toân giaùo, laøm
cho ngoân ngöõ, vaên hoùa vaø loái soáng cuûa noù trôû neân
beàn vöõng.
Nhöõng tröôøng hôïp theå hieän roõ treân theá giôùi hieän nay,
laø nhöõng daân toäc bò ñe doïa huyû dieät, hoï tìm thaáy phöông
tieän cuoái cuøng ñeå baûo veä caên tính ñang bò huyû dieät cuûa
mình trong vieäc giöõ gìn nhöõng bieåu töôïng toân giaùo. Chaúng
haïn, ngöôøi Armeânia, gaàn ñaây (Andrew Greeley), ñaõ tìm caùch
ñaùnh giaù troïng löôïng cuûa bieán soá toäc ngöôøi trong moái
lieân heä vôùi toân giaùo trong ñôøi soáng phöùc taïp cuûa nöôùc
Myõ; nôi gaëp gôõ cuûa caùc chuûng toäc vaø voâ soá toäc ngöôøi,
baèng vieäc phaùt hieän ra nhöõng khaùc bieät chính veà toäc
ngöôøi laø giöõa ngöôøi Do Thaùi vaø khoâng phaûi Do Thaùi, moät
beân, vaø giöõa nhöõng tín ñoà Kitoâ khoâng coù goác latinh vaø
nhöõng tín ñoà Tin laønh Myõ, moät beân khaùc. Nhö vaäy, tröø
ngöôøi Do Thaùi coù xu höôùng giöõ gìn caùc truyeàn thoáng vaø
söï thaønh kính toân giaùo veà maët vaên hoùa maïnh hôn nhöõng
daân toäc khaùc ra, toân giaùo deã trôû thaønh moät heä thoáng
töï veä cuûa caùc nhoùm toäc ngöôøi môùi nhaäp cö treân luïc ñòa
Myõ, moät thöù nhaân toá gaén keát nhau ñoái vôùi moät nhoùm
ñang phaûi môû ñöôøng toàn taïi trong neàn daân chuû Myõ vaø
ñang söû duïng caên tính cuûa mình nhö moät daáu hieäu töï
nhaän bieát.

173
 Chöông XI
ÑAÏO ÑÖÙC TOÂN GIAÙO
VAØ NHAÄN THÖÙC TOÂN GIAÙO

I. ÑAÏO ÑÖÙC TOÂN GIAÙO

I. 1. Khaùi nieäm
Ñaïo ñöùc toân giaùo laø lónh vöïc ñöôïc nhieàu boä moân
quan taâm, vì noù laø toång theå caùc khaùi nieäm, nguyeân taéc,
tieâu chuaån ñaïo ñöùc ñöôïc hình thaønh tröïc tieáp töø theá giôùi
quan toân giaùo. Ñaïo ñöùc toân giaùo cuûa baát kyø toân giaùo
naøo, cuõng ñeàu coù nhöõng ñaëc ñieåm chuû yeáu laø moái
lieân heä beàn vöõng, taát yeáu cuûa noù vôùi caùc tín ñieàu.
Ñieàu naøy, quyeát ñònh tính chaát baûo thuû cuûa ñaïo ñöùc toân
giaùo vaø cuõng vì lyù do naøy, ñaïo ñöùc toân giaùo luoân luoân
laø moät gaùnh naëng cho nhöõng theá heä soáng trong nhöõng
ñieàu kieän xaõ hoäi - lòch söû ñaõ ñoåi thay (xaõ hoäi sau moät
cuoäc caùch maïng xaõ hoäi).
Giöõa caùc toân giaùo, caùc tieâu chuaån ñaïo ñöùc luoân coù
nhöõng söï khaùc nhau naøo ñoù (ít nhaát laø moät lónh vöïc, nhö
nieàm tin, söï quy thuoäc...), vì moãi toân giaùo ñöôïc hình thaønh
trong nhöõng ñieàu kieän khoâng gian, thôøi gian khaùc nhau, ôû
caùc quoác gia hay daân toäc khaùc nhau. Nhöng söï gioáng nhau
cô baûn cuûa chuùng laø chuùng ñeàu ra ñôøi trong nhöõng ñieàu
kieän coù boùc loät giai caáp moät caùch khoác lieät, caàn phaûi
thaàn thaùnh hoùa caùc quan heä theá tuïc baát bình ñaúng, hay
söï toàn taïi cuûa caùc hình thaùi kinh teá xaõ hoäi coù maâu
thuaãn ñoái khaùng.
Trong ñieàu kieän xaõ hoäi ñöông ñaïi, khi con ñöôøng phaùt
trieån chung cuûa loaøi ngöôøi laø neàn daân chuû vaø toaøn caàu
hoùa, thì thöïc tieãn lôùn nhaát laø ñaáu tranh xaây döïng moät
xaõ hoäi daân chuû, töï do, coâng baèng. Ñoái vôùi ñaïo ñöùc toân
giaùo, thöïc tieãn ñoù laïi khoâng phaûi laø thöôùc ño giaù trò cuûa
noù. Caùc tín ñoà ñaùnh giaù ñaïo ñöùc cuûa mình ôû choã, laø
vieäc laøm cuûa hoï coù lôïi hay coù haïi cho cuoäc soáng cuûa linh
hoàn baát töû. Vieäc thay theá tieâu chuaån ôû beân treân vaø
beân ngoaøi caù theå, ñeå ñaùnh giaù ñaïo ñöùc mang trong noù
moät nguy cô ñoái vôùi moái quan heä giöõa ngöôøi vôùi ngöôøi.
I. 2. Nhöõng yeáu toá caáu thaønh ñaïo ñöùc toân giaùo

174
 Theo V. I. Lenine, yù nghóa cuûa cuoäc soáng cuûa con ngöôøi
laø phaûi tích cöïc tham gia vaøo coâng cuoäc xaây döïng xaõ hoäi
môùi, xaõ hoäi xaõ hoäi chuû nghóa vaø xaõ hoäi coäng saûn chuû
nghóa. Yeáu toá quan troïng nhaát cuûa hoaït ñoäng naøy, laø lao
ñoäng saùng taïo hieän thöïc xaõ hoäi. Trong khi ñoù, ñaïo ñöùc
toân giaùo laïi laáy muïc ñích, yù nghóa cuûa cuoäc soáng laø
cuoäc soáng ôû theá giôùi beân kia. Coi ñoù laø cuoäc soáng ñích
thöïc; toân giaùo noùi chung, cuõng nhìn lao ñoäng theo tinh thaàn
tieâu cöïc. Theo quan ñieåm cuûa Phaät giaùo, lao ñoäng laø moät
yeáu toá raøng buoäc con ngöôøi vôùi thöïc taïi aûo aûnh nôi traàn
gian, coù haïi cho söï sieâu thoaùt cuûa con ngöôøi. Lao ñoäng duy
nhaát ñöôïc Phaät giaùo ñoàng tình, laø lao ñoäng giuùp cho vieäc
duy trì giôùi taêng ni. Theo Thieân chuùa giaùo, lao ñoäng laø hình
phaït cuûa Chuùa ñeå chuoäc toäi toå toâng. Noùi moät caùch
khaùc, caùc tín ñoà toân giaùo luoân nhìn nhaän lao ñoäng khoâng
phaûi do söï töï giaùc cuûa hoï, maø ñöôïc quy ñònh bôûi taát yeáu
khaùch quan laø cuoäc soáng haøng ngaøy. Ñoái vôùi hoï, lao
ñoäng trong cuoäc soáng hieän thöïc chæ thöù yeáu. Hôn nöõa,
ñoái vôùi tín ñoà, vieäc ñaùnh giaù lao ñoäng laïi khoâng theo
tieâu chuaån coù lôïi cho cuoäc soáng hieän thöïc maø laïi baèng
möùc ñoä cöïc nhoïc, vaát vaû. Lao ñoäng theo tinh thaàn nhö
vaäy, khoâng theå laø lao ñoäng saùng taïo.
Khi con ngöôøi khoâng theå coi lao ñoäng laø moät taát yeáu
cuûa hieän thöïc thì con ngöôøi khoâng theå coù töï do. Chuû nghóa
Maùc cho raèng, hieän thöïc khaùch quan vaø töï do cuûa con
ngöôøi laø söï theå hieän baûn chaát cuûa con ngöôøi thoâng qua
lao ñoäng. Laø töï do cuûa con ngöôøi, vì lao ñoäng vaø töï do
ñeàu coù caùc ñaëc ñieåm cô baûn gioáng nhau. Vaán ñeà töï do
cuûa con ngöôøi, laø vaán ñeà phaùt trieån moïi löïc löôïng khaû
naêng saùng taïo cuûa hoï. Con ngöôøi toân giaùo (tín ñoà), khoâng
theå coù töï do, moät khi töï do bò taùch ra khoûi taát yeáu khaùch
quan laø lao ñoäng.
Tín ñoà toân giaùo khoâng phaûi chæ maát töï do veà theå
xaùc, khi theå xaùc con ngöôøi theo toân giaùo phuï thuoäc tuyeät
ñoái vaøo giôùi töï nhieân vaø xaõ hoäi. Hoï cuõng coøn maát caû
töï do veà maët hoaït ñoäng taâm lyù xaõ hoäi, töùc linh hoàn, vì
linh hoàn phuï thuoäc tuyeät ñoái vaøo caùc löïc löôïng sieâu töï
nhieân. Ñaïo ñöùc toân giaùo, taïo ra nhöõng con ngöôøi tieâu cöïc
toaøn dieän, tieâu cöïc tröôùc töï nhieân, tröôùc xaõ hoäi vôùi lyù
thuyeát tieàn ñònh cuûa toân giaùo, vôùi lyù thuyeát töï cöùu laáy
linh hoàn cuûa mình trong moãi tín ñoà, theo tinh thaàn cuûa chuû

175
nghóa caù nhaân tuyeät ñoái. Noù choáng laïi chuû nghóa taäp
theå, trong khi chuû nghóa taäp theå nhö, Marx vaø Engels noùi, laø
ñieàu kieän taát yeáu ñeå con ngöôøi phaùt trieån caùc khaû
naêng cuûa mình ñeå ñöôïc töï do.
Pleùkhanov, ngöôøi ñaàu tieân truyeàn baù chuû nghóa Marx
vaøo nöôùc Nga, ñaõ raát ñuùng khi noùi raèng: “Choáng laïi chuû
nghóa caù nhaân, thì phaûi khoâng coù thöù buøa meâ naøo hieän
dieän trong cuoäc soáng thöïc taïi. Laø keát quaû ñaùng buoàn
cuûa cuoäc soáng cuûa con ngöôøi treân traùi ñaát, noù seõ maát
ñi khi naøo caùc moái quan heä mang tính theá tuïc qua laïi giöõa
con ngöôøi vôùi nhau, khoâng coøn bieåu hieän ra trong caùi
nguyeân taéc ngöôøi vôùi ngöôøi laø soùi”60.
II. NHAÄN THÖÙC TOÂN GIAÙO
II. 1. Khaùi nieäm
Nhieàu boä moân khoa hoïc, ñaõ nghieân cöùu yeáu toá moâi
tröôøng soáng cuûa con ngöôøi, vaø xem ñoù laø moät trong
nhöõng caáu truùc cô baûn, taïo neân caùch thöùc toå chöùc heä
thoáng nhaän thöùc rieâng bieät cuûa moãi caù theå. Toå chöùc ôû
ñaây coù nghóa laø thieát laäp moät heä thöù baäc cuûa nhöõng
yù nghóa, gaùn töøng yù nghóa aáy cho nhöõng thöïc tieãn cuï
theå, cuõng nhö cho nhöõng vaán ñeà quan heä vôùi yù nghóa
cuoái cuøng cuûa cuoäc ñôøi moãi con ngöôøi.
Theo tröôøng phaùi nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc höôùng vó moâ,
nhöõng yù nghóa cuoái cuøng laø moät yeáu toá mang caùc hình
thöùc tín ngöôõng toân giaùo. Vieäc coù moät kinh nghieäm veà
caùi thieâng lieâng vaø nieàm tin töôûng vaøo moät caùi gì vöôït
leân baûn chaát coù giôùi haïn cuûa con ngöôøi, coù theå thoûa
maõn ñöôïc moät nhu caàu nhaän thöùc.
Theo quan ñieåm naøy, toân giaùo laø moät heä thoáng luoân
luoân toàn taïi moät caáu truùc coù söï gaén boù noäi taïi, nhaèm
ñem laïi moät giaûi ñaùp ñuû laøm thoûa maõn nhu caàu coù
nguoàn goác moâi tröôøng xaõ hoäi aáy, baèng caùch xung ñoät
vôùi nhöõng heä thoáng khaùc coù tham voïng cung caáp nhöõng
nhaän thöùc veà caên baûn döïa vaøo khoa hoïc, hay döïa vaøo
nhöõng hình thöùc tri thöùc khoâng bình thöôøng.
II. 2. Nhöõng phaân tích veà nhaän thöùc toân giaùo
Nhaän thöùc toân giaùo thöôøng ñöôïc phaân tích theo hai
quan ñieåm:
60
Pleùkhanov, Toân giaùo nöôùc Nga, Nhaø Xuaát baûn Tieán boä, M. 1994, tr. 20 (tieáng Nga).

176
 - Thöù nhaát, baèng moâ hình kinh nghieäm veà caùi thieâng
lieâng cuûa moät ngöôøi. Hieån nhieân laø ngöôøi naøo chieâm
nghieäm thaáy ñöôïc moät söï hieän höõu cao caû vaø thaàn bí,
ngöôøi ñoù seõ thieát laäp leân moät “khoa hoïc” veà thaàn thaùnh
töông öùng vôùi kieåu kinh nghieäm thaàn bí. Cuõng gioáng nhö
ngöôøi naøo ñaõ coù moät kinh nghieäm thaàn bí. Cuõng gioáng
nhö ngöôøi naøo ñaõ coù moät kinh nghieäm veà caùi thieâng
lieâng trong thôøi gian vaø coù tính noäi taïi trong töï nhieân,
ngöôøi ñoù seõ thoûa maõn nhu caàu nhaän thöùc cuûa mình theo
nhöõng hình thöùc tröïc giaùc khaùc nhau (chaúng haïn nhö ngheä
thuaät, thi ca, aâm nhaïc).
- Thöù hai, nhaän thöùc toân giaùo coù theå ñöôïc coi nhö moät
taäp hôïp yù nghóa vaø coâng thöùc ñöôïc caùc chuyeân gia (caùc
nhaø thaàn hoïc, caùc taêng löõ, caùc nhaø tieân tri, caùc ñaïo só
truyeàn pheùp thaàn thoâng, v.v...) heä thoáng hoùa, vaø do ñoù
trôû thaønh moät tri thöùc chuyeân moân hoùa chæ thoûa maõn
moät phaàn tín ñoà (beân caïnh tri thöùc cuûa nhöõng “nhaø
thoâng thaùi”, trong moïi toân giaùo ñeàu coù söï phaùt trieån cuûa
moät tri thöùc “daân gian”, ít chaët cheõ vaø coù tính tröïc tieáp).
Nhaø nghieân cöùu toân giaùo Peter Berger, ñaõ minh hoïa
moät caùch thuyeát phuïc trong caùc coâng trình cuûa mình, veà
caùc hình thöùc tri thöùc toân giaùo ñaõ töï bieán ñoåi nhö theá
naøo trong Kitoâ giaùo. Trong xaõ hoäi hieän ñaïi, chaúng haïn,
nhöõng teân goïi khaùc nhau cuûa Kitoâ giaùo bao giôø cuõng chòu
aûnh höôûng nhieàu hôn cuûa tính chaát ña nguyeân. Maø thöïc
chaát laø tính ña nguyeân veà vaên hoùa vaø heä tö töôûng, vì
vaäy, ñaõ laøm cho söï tin töôûng chæ coù mình môùi naém ñöôïc
chaân lyù laâm vaøo khuûng khoaûng, maø söï tin töôûng aáy,
chính laø cô sôû ñeå cho caùc giaùo hoäi xaây döïng moät quan
ñieåm toaøn veïn vaø thoáng nhaát veà theá giôùi.
Söï caùo chung cuûa caùc nguoàn thoáng nhaát tri thöùc toân
giaùo, ñöôïc heä thoáng hoùa aáy ñaõ ñeû ra tình traïng chia caét
vaø töông ñoái hoùa caùc quan ñieåm trong moâi tröôøng toân
giaùo, theå hieän ôû moät söï tan raõ cuûa caùc ethos (ñaïo ñöùc)
taäp theå, ôû söï hình thaønh moät tri thöùc toân giaùo vaët vaõnh,
taûn maïn, maø moãi caù nhaân coá xaây döïng baèng nhöõng
nguoàn thoâng tin khaùc nhau (Giaùo hoäi mình qui thuoäc vaø
caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, lôøi rao giaûng
cuûa muïc sö vaø vieäc ñoïc caùc baûn vaên).
Trong caùc xaõ hoäi coâng nghieäp, moät beân, thaáy taêng

177
theâm nhöõng ngöôøi lyù giaûi caùi theá giôùi trong ñoù hoï soáng
cuõng nhö lyù giaûi cuoäc soáng cuûa hoï maø khoâng nhôø tôùi
nhöõng lyù giaûi toân giaùo beân ngoaøi vaø ñöôïc cho pheùp,
khieán cho nhaän thöùc toân giaùo mô hoà ngaøy caøng giaûm
bôùt; vaø moät beân khaùc, laïi thaáy taêng theâm söï khaùc nhau
giöõa nhöõng ngöôøi hieåu caùc noäi dung vaø caùc baûn vaên
cuûa moät toân giaùo nhaát ñònh theo loái chuyeân nghieäp vaø
ñaùm ñoâng nhöõng tín ñoà bình thöôøng.
II. 2. Phöông phaùp ño trình ñoä nhaän thöùc toân giaùo
Ño trình ñoä nhaän thöùc toân giaùo, laø moät vaán ñeà phöùc
taïp. Sôû dó nhö vaäy, vì noù theå hieän trình ñoä nhaän thöùc toái
thieåu veà toân giaùo cuûa caù theå, coù yù nghóa ñoái vôùi xaùc
ñònh caùi thieâng lieâng, hay nhöõng noäi dung chính veà con
ñöôøng cöùu roãi ñöôïc ñeà xöôùng, hoaëc quan nieäm veà thaàn
thaùnh, v.v..., do ñoù khoâng phaûi bao giôø cuõng deã taùch
rieâng caùi loõi cuûa nhöõng giaùo ñieàu, nhöõng giôùi luaät,
nhöõng tín ngöôõng coù theå ñöôïc coi laø caàn thieát ñeå noùi
raèng, coù hay khoâng coù moät trình ñoä nhaän thöùc toân giaùo
thaáp hay cao trong moät nhoùm, moät coäng ñoàng hay moät caù
theå naøo ñoù.
Boán chieàu kích coù theå ñöôïc khaùm phaù theo boái caûnh
ôû beân trong moät heä thoáng nhaän thöùc toân giaùo; nhöng
chaéc chaén chuùng chæ coù theå hieän ra moät phaàn theo moät
sô ñoà qui chieáu thay ñoåi theo ba loaïi boái caûnh, trong ñoù
nhaän thöùc toân giaùo ñöôïc taïo ra vaø hieän dieän.
- Nhöõng noäi dung quan troïng cuûa caùi cô baûn (nhö trong
Phaät giaùo, nhaän thöùc veà nguoàn goác cuûa caùi aùc laø
trung taâm, coøn phaàn nhaän thöùc veà theá giôùi beân kia
khoâng maáy roõ raøng);
- Nhöõng hình thöùc xaõ hoäi, trong ñoù ngöôøi ta hoïc ñöôïc
nhaän thöùc aáy (caùc theå cheá toân giaùo quan taâm
nhieàu vaøo vieäc daïy giaùo lyù moät caùch tæ mæ;
- Caùc theá giôùi soáng quen thuoäc, ôû ñoù thoâng ñieäp
caàn phaûi bieát laïi troän laãn vôùi nhöõng chieàu kích tình
caûm; nhöõng söï gioáng nhau veà xuùc caûm, ñöa tôùi söï
laán aùt cuûa nhöõng maët kinh nghieäm tröïc tieáp kieåu
thaàn bí hay aân suûng thaàn thaùnh cao hôn nhöõng hình
thöùc nhaän thöùc baèng trí tueä);
- Nhöõng nhu caàu chuû quan vaø nhöõng chieán löôïc baét

178
 nguoàn töø ñoù laø neàn taûng cuûa heä thoáng nhaän
thöùc kieåu toân giaùo.
Moät heä thoáng thöôøng ñöôïc duøng trong xaõ hoäi hoïc, laø
xuaát phaùt töø söï taùch rieâng hình aûnh cuûa thaàn thaùnh
ñöôïc moät toân giaùo theå cheá maõ hoùa thaønh moät chæ baùo
vaø töø vieäc toå chöùc moät söï ñoái chieáu giöõa nhöõng yù
kieán cuûa ngöôøi ñöôïc hoûi vôùi hình aûnh naøy. Noùi caùch
khaùc, ñieàu ñoù coù nghóa laø chuyeån töø caâu hoûi coå ñieån
(hieám khi coù taùc duïng khaùm phaù) veà loøng tin vaøo söï toàn
taïi cuûa Thöôïng ñeá sang moät loaïi caâu hoûi theo loái ngöôïc
laïi, nhaèm thaêm doø möùc ñoä truøng hôïp giöõa nhöõng nhaän
thöùc ñaït ñöôïc ôû moät caù nhaân veà thaàn thaùnh thuoäc toân
giaùo cuûa mình trong vaø nhöõng nhaän thöùc ñöôïc xaây döïng
moät caùch chính thöùc trong caùc baûn vaên vaø tuyeân boá cuûa
moät uy quyeàn toân giaùo nhaát ñònh.
Laøm nhö vaäy, ngöôøi ta thaáy raèng, neáu coù moät taàn soá
cao cuûa nhöõng caâu traû lôøi khaúng ñònh loøng tin vaøo
Thöôïng ñeá maø ngöôøi ta gaëp thaáy trong taát caû caùc
nghieâng cöùu toân giaùo (chaúng haïn moät cuoäc ñieàu tra môùi
ñaây vaøo naêm 1989 ôû Myõ, trong ñoù 90% soá ngöôøi ñöôïc
hoûi traû lôøi khaúng ñònh ñoái vôùi caâu hoûi naøy, vaø ngöôøi ta
cuõng thaáy nhöõng con soá töông töï trong cuoäc ñieàu tra lôùn
cuûa Stoelzel ôû chaâu AÂu, naêm 1984), thì caùc caù nhaân laïi
khoâng coi söï traû lôøi aáy coù yù nghóa gioáng nhau. Ñaèng sau
söï nhaát trí beà ngoaøi aáy, coù aån giaáu moät söï khaùc nhau
veà löïa choïn vaên hoùa vaø toân giaùo roäng lôùn hôn: veà thöïc
chaát, ngöôøi ta khoâng phaûi noùi tôùi vieäc tin vaøo Thöôïng ñeá
maø laø tin vaøo moät Thöôïng ñeá, ñieàu naøy khoâng phaûi bao
giôø cuõng truøng hôïp vôùi nhöõng hình thöùc toân giaùo chính
thöùc cuûa nhöõng bieåu töôïng ñöôïc caùc tín ñoà toân giaùo ñem
laïi.

Chöông XII
TÌNH CAÛM TOÂN GIAÙO

179
I. KHAÙI NIEÄM VAØ ÑAËC ÑIEÅM
I. 1. Khaùi nieäm
Theo taâm lyù hoïc, tình caûm laø caûm xuùc theå hieän quan
heä chuû quan cuûa chuû theå ñeán moät ñoái töôïng naøo ñoù
(ñoái töôïng trong tröôøng hôïp naøy, coù theå laø moät caù theå,
moät nhoùm ngöôøi hay söï vaät naøo ñoù...). Trong cuoäc soáng
cuûa caù theå hay nhoùm, tình caûm coù vai troø heát söùc to lôùn.
Noù taùc ñoäng ñeán toaøn boä hoaït ñoäng soáng cuûa con
ngöôøi, töø nhaän thöùc ñeán haønh ñoäng. Nhöõng tình caûm tích
cöïc (haøo höùng, phaán khôûi, laïc quan...), giuùp cho hoaït ñoäng
cuûa con ngöôøi ñaït naêng suaát vaø hieäu quaû hôn, cuõng nhö
quan heä ngöôøi vôùi ngöôøi trôû neân thaân aùi hôn. Traùi laïi,
caùc tình caûm tieâu cöïc (böïc boäi, ñau buoàn, lo laéng, sôï
haõi...), laøm cho caùc cô quan hoâ haáp, tuaàn hoaøn hoaït ñoäng
khoù khaên, con ngöôøi laøm vieäc choùng meät moûi, hieäu suaát
lao ñoäng thaáp, giao tieáp vôùi ngöôøi khaùc khoù khaên.
Cuõng nhö nieàm tin toân giaùo, tình caûm toân giaùo laø moät
khía caïnh xaõ hoäi quan troïng nhaát cuûa baát cöù moät loaïi hình
toân giaùo naøo. Raát khoù coù theå hieåu ñöôïc baûn chaát vaø
aûnh höôûng cuûa toân giaùo, neáu khoâng hieåu tình caûm toân
giaùo.
Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc, ñaõ coi tình caûm toân giaùo nhö
laø nguoàn goác cô baûn cuûa toân giaùo. Nhaø trieát hoïc vaø xaõ
hoäi hoïc G. Gephind cho raèng, tình caûm taïo neân nhöõng ñaëc
ñieåm cô baûn nhaát cuûa moïi toân giaùo vaø taát caû quan
ñieåm toân giaùo. James cuõng cho raèng, tình caûm laø nguoàn
goác saâu xa cuûa toân giaùo. Coù theå, caùc quan ñieåm treân
cuûa Gephind vaø James seõ gaây ra nhöõng tranh caõi nhaát
ñònh, vì hoï ñaõ quaù nhaán maïnh vai troø tình caûm trong toång
theå caùc yeáu toá xaõ hoäi khaùc cuûa toân giaùo. Song, ñieàu
maø khoâng ai coù theå phuû nhaän ñöôïc, laø tình caûm toân
giaùo coù vò trí vaø taàm quan troïng khoâng theå thay theá ñöôïc
ñoái vôùi söï hình thaønh vaø toàn taïi cuûa toân giaùo.
I. 2. Ñaëc ñieåm cuûa tình caûm toân giaùo
Moät soá nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo, ñaõ chæ
ra ñaëc ñieåm cuûa tình caûm toân giaùo theå hieän theo caùch
sau:
- Nhaø thaàn hoïc ngöôøi Ñöùc Ph. Sleimaxô, ñaõ xem tình

180
 caûm toân giaùo laø “tình caûm phuï thuoäc”;
- R. OÂttoâ thì cho raèng, tình caûm toân giaùo laø söï thoáng
nhaát ñaëc bieät giöõa loøng khaâm phuïc vaø söï sôï haõi
thaànthaùnh;
- G. Wolbermin laïi nhaän xeùt, tình caûm toân giaùo laø tình
caûm chôø ñôïi söï khoâng an toaøn vaø sôï haõi.
Thöïc ra, khi noùi ñeán tình caûm toân giaùo khoâng neân
hieåu ñoù chæ laø tình caûm phuï thuoäc, sôï haõi tröôùc caùc löïc
löôïng sieâu nhieân, maø caàn hieåu raèng, nhö caùc loaïi hình tình
caûm khaùc cuûa con ngöôøi, tình caûm toân giaùo cuõng bao
goàm nhöõng tình caûm tích cöïc vaø nhöõng tình caûm tieâu cöïc.
Caùc tình caûm toân giaùo tích cöïc goàm: tình yeâu, söï kính phuïc,
toân suøng... ñoái vôùi thaàn thaùnh hay ñoái vôùi coäng ñoàng
toân giaùo cuûa mình. Caùc tình caûm naøy, ñaõ goùp phaàn taïo
neân ñaëc tröng cuûa xu höôùng toân giaùo. Trong soá caùc tình
caûm toân giaùo tích cöïc, thì tình yeâu laø moät loaïi tình caûm
quan troïng. Tình yeâu ñoái vôùi Thöôïng ñeá ñöôïc hình thaønh
vaø phaùt trieån qua caàu nguyeän, qua caùc thöïc haønh toân
giaùo vaø ñöôïc theå hieän raát roõ trong Thaùnh kinh cuûa toân
giaùo.
Ñoái vôùi caùc tín ñoà Kitoâ giaùo, tình yeâu ñöùc Chuùa trôøi
laø moät phaåm chaát cô baûn. Noù khoâng chæ theå hieän qua
caàu nguyeän ôû gia ñình, ôû nhaø thôø maø phaûi ñöôïc theå
hieän ôû moïi nôi, moïi luùc vaø moïi hoaøn caûnh. Thieáu tình
yeâu, thì khoâng theå ñeán ñöôïc vôùi Chuùa. Veà vaán ñeà naøy,
L. Phôbaùch ñaõ coù moät nhaän xeùt tuyeät vôøi: Thöôïng ñeá,
chính laø tình yeâu, laø traùi tim cuûa moãi tín ñoà. Kitoâ giaùo,
ñoøi hoûi caùc tín ñoà tröôùc heát laø tình yeâu ñoái vôùi Chuùa.
ÔÛ caùc tín ñoà Kitoâ giaùo, luoân toàn taïi hai daïng tình yeâu:
tình yeâu Chuùa vaø tình yeâu con ngöôøi. Trong hai loaïi tình yeâu
naøy, thì tình yeâu Chuùa giöõ vò trí haøng ñaàu, sau môùi ñeán
tình yeâu con ngöôøi. ÔÛ ñaây, tình yeâu Chuùa vaø tình yeâu con
ngöôøi khoâng maâu thuaãn vôùi nhau trong tín ñoà Kitoâ giaùo.
Tìm hieåu tình yeâu cuûa tín ñoà ñoái vôùi thaàn thaùnh,
chuùng ta hieåu roû hôn xu höôùng, ñaët ñieåm cuûa tình caûm
toân giaùo vaø vai troø cuûa noù trong nhaän thöùc va haønh vi
cuûa nhöõng ngöôøi theo toân giaùo. Coù theå xem tình caûm cuûa
toân giaùo laø loaïi tình caûm ôû toác ñoä cao, laø ñaëc tröng xaõ
hoäi cuûa tín ñoà. Neáu quan saùt, tìm ñöôïc doøng ngöôøi ñoå
veà thaùnh ñòa Mecca (Arab Saudi) haøng naêm ñeå döï leã

181
thaùnh Ramadan (thaùng 9, 10) hay moät soá löôïng ngöôøi taäp
trung taïi Rome ñeå nhge Giaùo hoaøng dieån thuyeát, nay doøng
ngöôøi ñi döï leã chuøa Höông, leã ñeàn Baø Chuùa Kho ôû nöôùc
ta... cho thaáy tình caûm toân giaùo laø maïnh meõ vaø coù vò trí
nhö theá naøo ñoái vôùi nhöõng ngöôøi theo toân giaùo.
Nhöng khi noùi ñeán nhöõng neùt ñaëc tröng hôn cuûa tình
caûm toân giaùo, moïi ngöôøi thöôøng nghó tôùi nhöõng tình caûm
toân giaùo tieâu cöïc. Khoâng phaûi ngaãu nhieân maø P. Sheimaxô,
R. OÂttoâ, Wabbominlaïi xaùc ñònh tình caûm toân giaùo laø loaïi
tình caûm tieâu cöïc (phuï thuoäc, lo laéng, sôï haõi...). Noùi ñeán
tình caûm toân giaùo tieâu cöïc, tröôùc heát phaûi noùi ñeán söï sôï
haõi. Caûm xuùc sôï haõi khoâng chæ laø moät tình caûm cô baûn
cuûa nhöõng ngöôøi nguyeân thuyû xa xöa, maø cuûa caû tính ñoà
toân giaùo hieän ñaïi. Tình caûm naøy, phaùt trieån töø hình thöùc
vaät chaát ñeán hình thöùc sieâu vaät chaát. Nhöõng ngöôøi
nguyeân thuyû, luoân hoaûng sôï caùc löïc löôïng töï nhieân: thuù
döõ, baõo, gioù... coøn caùc tính ñoà toân giaùo hieän ñaïi thì sôï
caùc löïc luôïng sieâu nhieân. Chính tình caûm sôï haõi ñaõ laøm
cho nhieàu ngöôøi ñeán vôùi toân giaùo, tin vaøo löïc löôïng sieâu
nhieân vaø thöïc hieän caùc chuaån möïc toân giaùo. Tìm hieåu
caùc vuï taøn saùt taäp theå cuûa moät soá giaùo phaùi trong
nhieàu naêm qua, cho thaáy nhieàu ngöôøi ñaõ cheát trong traïng
thaùi bò cöôõng böùc. Giaùo phaùi Aum, bò nghi khuûng boá hôi
ñoäc ôû nhaø ga taøu ñòeân ngaàm ôû Tokyo, thuû lónh vaø moät
soá keû caàm ñaàu khaùc cuûa noù bò baét, moät soá gia ñình vaø
tín ñoà ñaõ toá caùo giaùo phaùi naøy cöôõng böùc hoï trong vieäc
ñoùng goùp vaät chaát hay thöïc hieän caùc nghi leã toân giaùo. Vì
sôï haõi, maø nhieàu ngöôøi ñaõ phaûi thöïc hieän nhöõng quy
ñònh naøy.
II. AN UÛI TOÂN GIAÙO
II. 1. Khaùi nieäm
Söï toàn taïi cuûa toân giaùo vôùi con ngöôøi ôû baát kyø hình
thaùi kinh teá xaõ hoäi naøo, baát kyø söï phaùt trieån ceà hình
thöùc vaø hieåu bieát cuûa con ngöôøi, chöùng toû hieän töôïng
xaõ hoäi naøy luoân luoân tìm ñöôïc nhöõng hình thöùc taùc ñoäng
hôïp lyù vaø thieát thöïc ñeán ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa con
ngöôøi. Lyù giaûi vaán ñeà naøy, laø nhieäm vuï cuûa caùc khoa
hoïc, maø tröôùc heát laø xaõ hoäi hoïc. Moät trong nhöõng ñieàu
bí aån nhaát, giaûi thích veà söùc soáng laâu beàn cuûa toân giaùo,
ñoù laø toân giaùo ñaõ thöïc hieän raát thaønh coâng chöùc naêng
an uûi con ngöôøi. Cuõng coù theå noùi raèng, ñaây laø moät

182
chöùc naêng xaõ hoäi quan troïng nhaát cuûa toân giaùo, chöùc
naêng ñaëc tröng cuûa toân giaùo.
Veà maët baûn chaát, an uûi toân giaùo laø moät quaù trình hö
aûo, thöïc hieän söï ñaûm baûo thöïc teá cho con ngöôøi, töùc laø
noù tìm caùch thoûa maõn nhu caàu khaùc; ôû ñaây, chính laø söï
thoûa maõn moät nhu caàu soáng cuûa con ngöôøi. Song, khaùc
vôùi caùc hình thöùc thoûa maõn nhu caàu khaùc, ôû ñaây laø söï
thoûa maõn moät caùch hö aûo. Söï thoûa maõn hö aûo nhöng laïi
ñöôïc con ngöôøi tieáp nhaän. Vaán ñeà töôûng chöøng nhö maâu
thuaãn vaø phi logic; song, thöïc tieãn vaø thaønh coâng cuûa noù
khieán ta phaûi tìm ra söï hôïp lyù, logic cuûa vaán ñeà.
Cuoäc soáng thöïc taïi cuûa con ngöôøi luoân gaëp khoâng ít
khoù khaên, vaát vaû, nhöõng lo aâu xen laãn cay ñaéng vaø
phieàn toaùi. Nhöõng ñieàu naøy luoân xaûy ra thöôøng xuyeân
trong cuoäc soáng gia ñình, cuõng nhö trong cuoäc soáng caù theå,
trong caùc nhoùm toân giaùo vaø toaøn xaõ hoäi noùi chung. Chính
ñieàu naøy ñaõ laøm cho moät soá ngöôøi mong muoán ñi tìm söï
giaûi thoaùt; öôùc mô giaûi thoaùt ôû moät theá giôùi khaùc hay
tìm moät söï cöùu theá, giuùp ñôõ. Ñieàu naøy, chuùng ta coù theå
thaáy phaàn naøo qua hieän töôïng ñi leã ñeàn Baø Chuùa Kho,
chuøa Höông hay moät soá ñình, chuøa khaùc ñöôïc coi laø linh
thieâng ôû nuôùc ta trong maáy naêm qua. Taïi sao hieän töôïng
naøy, khoâng phaùt trieån trong thôøi kyø bao caáp. Phaûi chaêng,
neàn kinh teá thò tröôøng, vôùi quy luaät caïnh tranh khoác lieät
ñaõ taïo neân nhieàu ruûi ro trong hoaït ñoäng kinh doanh, caùi
maø nhöõng ngöôøi quen soáng trong neàn kinh teá tieåu noâng
vaø cô cheá bao caáp laø ñieàu quaù môùi meû vaø bôõ ngôõ. Do
vaäy, nhieàu ngöôøi kinh doanh ñaõ tìm ñeán söï giuùp ñôõ cuûa
thaùnh thaàn. Ñaây cuõng laø bieåu hieän söï thieáu tin töôûng
vaøo khaû naêng cuûa chính mình.
II. 2. Ñaëc tröng cuûa an uûi toân giaùo
Duø cho toân giaùo laø “tieáng thôû daøi cuûa chuùng sinh bò
aùp böùc”, thì noù vaãn laø nôi ñeå khoâng ít nhöõng tín ñoà toân
giaùo döïa vaøo (coù caû nhöõng ngöôøi khoâng theo toân giaùo),
coù theå truùt vôïi nhöõng noãi ñau khoå maø con ngöôøi gaëp
phaûi treân ñöôøng ñôøi. Trong toân giaùo, ngöôøi ta tìm thaáy
nguoàn an uûi, voã veà, xoa dòu nhöõng noãi buoàn cuûa cuoäc
soáng thöôøng nhaät, tìm moïi söï che chôû khi baát löïc tröôùc
vaán ñeà naøo ñoù. L. Phôbaùch ñaõ phaân tích khaù saâu saéc
veà vaán ñeà naøy, oâng cho raèng trong toân giaùo, ngoaøi aûo
töôûng tình caûm, maët thöïc teá tìm toøi caùi toát hôn, tìm kieám

183
söï che chôû, söï giuùp ñôõ laø cöïc kyø quan troïng. Nhö vaäy,
trong toân giaùo, con ngöôøi ta luoân tìm thaáy söï an uûi.
Beân caïnh nhöõng khoù khaên, baát haïnh trong cuoäc soáng
hieän thöïc, cuoäc soáng quanh ta coøn nhieàu ñieàu bí aån, maø
khoa hoïc hieän ñaïi coøn chöùa veùn leân ñöôïc böùc maøn bí
maät cuûa noù. Ñöùng tröôùc nhöõng hieän töôïng bí aån naøy
cuûa cuoäc soáng, nhieàu ngöôøi ñaõ phaûi söû duïng toân giaùo
ñeå lyù giaûi, quy chuùng veà nhöõng hieän töôïng do thaàn
thaùnh taïo neân.
Chaúng haïn, ôû Chi leâ coù moät baø giaø 63 tuoåi, teân laø
Maris Louis sau moät laàn bò seùt ñaùnh ñaõ bieán thaønh moät
thieáu nöõ 25, 26 tuoåi. Moät baø giaø coù 15 ngöøi con, nay
thaønh moät coâ gaùi traøn ñaày söùc soáng cuûa tuoåi thanh
xuaân. Hieän töôïng naøy, khoa hoïc hieän nay chöa tìm ñöôïc lôøi
giaûi ñaùp thoûa ñaùng vaø do vaäy, ngöôøi ta ñaønh phaûi giaûi
thích ñaây laø kyø tích cuûa Thöôïng ñeá. Chính baø Maria cuõng
phaûi noùi: “Ñaây laø do Thöôïng ñeá ban phöôùc laønh cho toâi,
ngöôøi ñaõ ban cho toâi cuoäc soáng môùi”61.
Seõ laø thieáu soùt neáu chuùng ta chæ nhìn thaáy taùc ñoäng
hö aûo cuûa toân giaùo ñeán con ngöôøi, maø queân maát taùc
ñoäng thöïc teá cuûa noù ñeán nhöõng vaán ñeà ñaët ra trong
cuoäc soáng haøng ngaøy. Ñaây laø yeáu toá quantroïng ñeå giaûi
thích taïi sao toân giaùo baùm reã dai daúng trong ñôøi soáng xaõ
hoäi con ngöôøi. Söï an uûi toân giaùo hieän höõu trong yù thöùc,
trong haønh vi cuûa caù nhaân tín ñoà, cuõng nhö cuûa nhoùm
toân giaùo.
Veà cô baûn, an uûi toân giaùo laø söï taùc ñoäng tích cöïc
ñeán con ngöôøi. Töø ñaây coù theå ñöa ra khaùi nieäm an uûi
toân giaùo nhö sau: an uûi toân giaùo laø söï taùc ñoäng coù yù
nghóa tôùi con ngöôøi, thuùc ñaåy vieäc loaïi tröø nhöõng caûm
xuùc tieâu cöïc, khaéc phuïc nhöõng xung ñoät tinh thaàn cuûa con
ngöôøi.
An uûi toân giaùo coù theå ñaùp öùng ñöôïc nhöõng nhu caàu
khaùc nhau cuûa con ngöôøi, giuùp hoï tìm ñöôïc nhöõng quyeát
ñònh ñuùng ñaén trong ñôøi soáng, tìm phöông höôùng haønh
ñoäng, tích cöïc hoùa con ngöôøi, laøm cho hoï tin töôûng vaøo
söùc löïc cuûa mình, vaøo coâng vieäc ñang thöïc hieän. Moät
doanh nhaân tìm thaáy trong an uûi toân giaùo, söï giuùp ñôõ vaø
nieàm tin vaøo thaønh coâng trong kinh doanh. Moät ngöôøi baát
61
Baùo Vaên hoùa theå thao, soá 18, 1996, trang 32.

184
haïnh, luoân luoân vaát vaû trong cuoäc soáng tìm ñöôïc ôû thaùnh
thaàn söï che chôû, nieàm an uûi trôï giuùp cho ngaøy hoâm sau
toát ñeïp hôn. Moät coâ gaùi baát haïnh, traéc trôû trong tình
duyeân ñaõ ñeán cöûa Phaät ñeå tìm söï an uûi, che chôû, giuùp
ñôõ, giaûi thoaùt, maø coøn truùt boû ñöôïc phaàn naøo nhöõng
caûm xuùc doàn neùn, baát löïc cuûa mình trong cuoäc soáng nôi
traàn theá, tieáp caän vôùi moät theá giôùi xa laï, huyeàn aûo vaø
haáp daãn. Söï thoûa maõn ñoù vaø caùi theá giôùi aáy luoân luoân
laø hö aûo, nhöng cuõng chính söï hö aûo aáy caøng haáp daãn vaø
kích thích nhöõng khaùt khao cuûa con ngöôøi. Ñieàu naøy raát
phuø hôïp vôùi quy luaät taùc ñoäng cuûa nhu caàu.
Söï an uûi döïa treân nhöõng aûo töôûng laø ñaëc tröng cuûa
an uûi toân giaùo. Noù taùc ñoäng ñeán yù thöùc con ngöôøi
baèng nhöõng tö töôûng, quan ñieåm nhaát ñònh, baèng nhöõng
hình aûnh ña daïng. Nhôø vaäy, noù thoûa maõn ñöôïc moät soá
nhu caàu xaõ hoäi chuû quan, taïo neân nhöõng traïng thaùi xaõ hoäi
nhaát ñònh trong yù thöùc toân giaùo.
Moät soá ñaëc ñieåm khaùc cuûa an uûi toân giaùo, laø taïo
neân nieàm tin chöùa ñöïng caùc tö töôûng, quan nieäm mang
ñeán cho con ngöôøi caùch giaûi quyeát nhöõng maâu thuaãn cuûa
cuoäc soáng hieän taïi.
Nhö vaäy, xeùt töø khía caïnh xaõ hoäi hoïc, an uûi toân giaùo
coù nhöõng taùc ñoäng tích cöïc ñeán con ngöôøi, noù coù theå
coù nhöõng giaûi toûa ñöôïc caùc traïng thaùi stress, tìm ñöôïc
nhöõng giaûi phaùp cho moät soá tình huoáng maø con ngöôøi
caûm thaáy beá taéc tröôùc thöïc taïi cuoäc soáng. Song, cuõng
chính do toân giaùo coù khaû naêng an uûi nhö vaäy, maø noù deã
bò moät soá ngöôøi lôïi duïng vaøo nhöõng muïc ñích tieâu cöïc,
traùi vôùi caùc chuaån möïc xaõ hoäi, gaây aûnh höôûng xaáu cho
ñôøi soáng cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo vaø cuûa xaõ hoäi.
III. CAÙC GIAI ÑOAÏN PHAÙT TRIEÅN CUÛA TÌNH CAÛM TOÂN
GIAÙO
TRONG QUAÙ TRÌNH THÖÏC HIEÄN NGHI LEÃ TOÂN GIAÙO
III. 1. Giai ñoaïn khôûi ñaàu
ÔÛ giai ñoaïn naøy, cöôøng ñoä cuûa tình caûm toân giaùo
taêng leân moät caùch töø töø, caùc caûm xuùc tieâu cöïc coøn
chieám öu theá trong yù thöùc cuûa tín ñoà. Nguôøi höôùng daãn
nghi leã (nhöõng linh muïc, muïc sö, nhaø sö...), keâu goïi söï aên
naên, hoái loãi, töùc laø söï töï nhaän thöùc cuûa tín ñoà veà toäi

185
loãi cuûa mình. Söï khôi gôïi naøy, ñaõ taùc ñoäng ñeán toaøn boä
heä thoáng taùc ñoäng taâm - sinh lyù cuûa nhöõng ngöôøi tham
döï leã vaø laøm cho cöôøng ñoä caûm xuùc taêng leân.
III. 2. Giai ñoaïn ñænh cao
ÔÛ cuoái giai ñoaïn khôûi ñaàu, cöôøng ñoä tình caûm taêng
leân nhanh vaø söï phaùt trieån cuûa tình caûm chuyeån sang giai
ñoaïn tình caûm ñaït cöôøng ñoä cao nhaát. ÔÛ giai ñoaïn naøy,
noäi taâm cuûa tín ñoà coù söï chuyeån bieán quan troïng - nhöõng
caûm xuùc tieâu cöïc trôû thaønh nhöõng caûm xuùc tích cöïc, töø
caûm xuùc sôï haõi, maëc caûm toäi loãi chuyeån thaønh caûm
xuùc thanh thaûn, vui söôùng. ÔÛ thôøi ñieåm ñænh cao naøy,
nhieàu tín ñoà Kitoâ giaùo ñaõ baät khoùc.
III. 3. Giai ñoaïn keát thuùc
ÔÛ giai ñoaïn hai, khi cöôøng ñoä caûm xuùc ñaït tôùi ñænh
cao thì xuaát hieän quaù trình laøm dòu bôùt nhöõng kích thích
xuùc caûm, khi tình caûm gaàn veà cöôøng ñoä ôû thôøi ñieåm
khôûi ñaàu thì söï phaùt trieån chuyeån sang giai ñoaïn ba. Neáu
ôû giai ñoaïn ñaàu, toàn taïi nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc (sôï haõi,
toäi loãi...), thì ôû giai ñoïan ba, toàn taïi nhöõng caûm xuùc tích
cöïc (nhö nheï nhaøng, thanh thaûn vaø ñoâi khi coù caû nieàm hy
voïng). Theo nhieàu tín ñoà toân giaùo, sau quaù trình thöïc hieän
nghi leã (cuùng teá, caàu nguyeän...), taâm hoàn hoï ñöôïc hoài
tænh, ñöôïc giaûi thoaùt, deã chòu, saûng khoaùi vaø trong saùng
hôn.
Toùm laïi, söï bieán ñoåi tình caûm toân giaùo trong quaù trình
thöïc hieän nghi leã baét ñaàu töø nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc
vaø keát thuùc baèng nhöõng caûm xuùc tích cöïc. Söï bieán ñoåi
naøy raát ña daïng, phöùc taïp veà cöôøng ñoä, noù toàn taïi trong
thöïc hieän nghi leã cuûa caù theå (vaø caû taäp theå). Vieäc thöïc
hieän nghi leã toân giaùo laø phöông tieän, laø khaû naêng raên ñe
con ngöôøi truùt boû nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc. Höôùng caùc tín
ñoà ñeán caùc löïc löôïng thaàn thaùnh, vôùi hy voïng ñöôïc cöùu
thoaùt khoûi söï tröøng phaït, beänh taät vaø ñau khoå.
IV. CAÙC YEÁU TOÁ TAÙC ÑOÄNG ÑEÁN SÖÏ BIEÁN ÑOÅI
CÖÔØNG ÑOÄ
CAÛM XUÙC TRONG THÔØI GIAN THÖÏC HIEÄN NGHI LEÃ
IV. 1. Yeáu toá sinh lyù
Söï bieán ñoåi caûm xuùc cuûa tín ñoà khoâng theå taùch rôøi
taùc ñoäng cuûa hoaït ñoäng sinh lyù cô theå, ñaëc bieät laø hoaït

186
ñoäng cuûa heä thaàn kinh trung öông, heä hoâ haáp, heä tuaàn
hoaøn. Nhaø taâm lyù hoïc xaõ hoäi ngöôøi Myõ, A. Olland, nghieân
cöùu 500 tín ñoà trong thôøi gian thöïc hieän leã caàu nguyeän taïi
nhaø thôø, ñaõ nhaän xeùt, khi tín ñoà ôû traïng thaùi höng phaán
(caûm xuùc ôû möùc ñoä cao), chaát CO2 seõ taäp trung cao trong
maùu, baùn caàu ñaïi naõo giaûm bôùt khaû naêng kieåm tra caùc
quaù trình taâm - sinh lyù vaø taêng cöôøng thuùc ñaåy caùc traïng
thaùi höng phaán.
IV. 2. Yeáu toá aên chay
AÊn chay, laø moät yeáu toá coù yù nghóa quan troïng ñoái
vôùi vieäc taïo taùc cöôøng ñoä maïnh vaø saâu saéc cuûa nieàm
tin toân giaùo. Khoâng phaûi ngaãu nhieân, maø nhieàu toân giaùo
xem aên chay laø moät chuaån möïc baét buoäc cuûa tín ñoà trong
cuoäc ñôøi tu haønh, hay trong nhöõng khoaûng thôøi gian naøo
ñoù, ñaëc bieät laø thôøi gian thöïc hieän nghi leã. Nhöõng ngöôøi
tu haønh cuûa Phaät giaùo, baét buoäc phaûi aên chay suoát cuoäc
ñôøi tu haønh cuûa mình. Ñaïo Hoài coù leã Thaùnh Ramadan
(thaùng 9, 10), trong thôøi gian naøy, tín ñoà phaûi kieâng aên
uoáng töø luùc maët trôøi moïc ñeán luùc maët trôøi laën. AÊn chay
coù theå theo ngaøy, tuaàn, thaùng hay haøng ngaøy. AÊn chay
laøm suy giaûm bôùt theå löïc con ngöôøi, taïo ñieàu kieän thuaän
lôïi ñeå caùc tö töôûng, bieåu töôïng toân giaùo taùc ñoäng ñeán
tín ñoà, ñoàng thôøi taùc ñoäng cuûa ngöôøi truyeàn giaùo ñeán
tín ñoà ñaït hieäu quaû cao hôn. AÊn chay, coøn taïo ra traïng thaùi
höng phaán ñoái vôùi caù nhaân trong thôøi gian haønh leã.
IV. 3. Cô cheá taâm lyù
Caùc cô cheá xaõ hoäi nhö thoâi mieân (aùm thò), baét chöôùc,
laây lan taâm lyù... ñoùng vai troø quan troïng trong vieäc bieán
ñoåi cöôøng ñoä caûm xuùc cuûa tín ñoà trong thôøi gian thöïc
hieän nghi leã.
- Thoâi mieân: töø thôøi Ai Caäp coå ñaïi, con ngöôøi ñaõ bieát
duøng thuaät thoâi mieân. Thoâi nieân coù theå laøm cho con
ngöôøi ñaém chìm vaøo trong moät traïng thaùi ñaëc bieät (veà
tinh thaàn hay theå chaát), baèng caùch ñôn giaûn laø söï aùm thò
truyeàn ñi baèng lôøi noùi, laøm thay ñoåi traïng thaùi yù thöùc
cuûa ñoái töôïng. Thoâi mieân döïa treân moät ñaëc ñieåm veà
khaû naêng töï nhieân cuûa boä naõo con ngöôøi, ñoù laø tính deã
bò aùm thò, hay noùi moät caùch khaùc laø khaû naêng bieán moät
suy nghó thaønh moät phaûn öùng taâm lyù xaõ hoäi hoaëc theå
chaát. Suy nghó cuûa ngöôøi bò thoâi mieân, ñöôïc daãn höôùng

187
bôûi söï aùm thò cuûa ngöôøi thoâi mieân, daãn ñeán vieäc coù
theå tuaân theo nhöõng meänh leänh cuûa ngöôøi thoâi mieân.
Ñoái vôùi toân giaùo, thoâi mieân laø moät phöông tieän phuïc
vuï muïc ñích cuûng coá nieàm tin, tình caûm toân giaùo trong yù
thöùc con ngöôøi. Ñeå taùc ñoäng coù hieäu quaû ñeán ngöôøi
tham gia haønh leã, thoâi mieân söû duïng caùc phöông tieän
ngoân ngöõ nhö nhòp ñieäu, ngöõ ñieäu, troïng aâm, ngaét gioïng,
ngaét hôi.
- Caùc cô cheá baét chöôùc, laây lan xaõ hoäi taùc ñoäng coù
hieäu quaû ñeán traïng thaùi caûm xuùc cuûa tín ñoà trong thôøi
gian thöïc hieän nghi leã, laøm taêng söï höng phaán cuûa hoï.
Caùc hình thöùc giao tieáp cuûa tín ñoà ñöôïc thöïc hieän trong
moái lieân heä, trong söï thoáng nhaát veà caùc bieåu töôïng, caùc
hình aûnh toân giaùo do ngöôøi truyeàn giaùo höôùng daãn trong
khi thöïc hieän nghi leã. Quaù trình baét chöôùc ôû ñaây dieãn ra
nhö sau: moät maët, caù nhaân tieáp thu nhöõng tö töôûng, quan
nieäm toân giaùo (thöïc nghieäm) töø nhöõng thaønh vieân khaùc
cuûa coäng ñoàng toân giaùo, maët khaùc, caù nhaân tieáp thu
moät chaùch raäp khuoân nhöõng ngöôøi ñöôïc xem nhö “khuoân
maãu” qua giao tieáp tröïc tieáp vôùi hoï.
Tình caûm toân giaùo, khoâng chæ phaùt trieån theo cô cheá
baét chöôùc maø coøn theo cô cheá laây lan taâm lyù. Trong khi
thöïc hieän nghi leã toân giaùo, tình caûm cuûa caùc tín ñoà lan
truyeàn cho nhau theo quy luaät coäng höôûng (töùc laø taêng
daàn leân) vaø hình thöùc voøng troøn. Ñieàu naøy khieán cho caùc
thaønh vieân cuûa coäng ñoàng suy nghó, caûm nhaän vaø haønh
ñoäng khoâng phaûi theo caù theå maø theo coäng ñoàng ñeå
cuøng höôùng ñeán caùc löïc löôïng sieâu nhieân. ÔÛ ñaây, caùc
caûm xuùc ñöôïc lan truyeàn cho nhau, aûnh höôûng laãn nhau vaø
ñöôïc nhaân leân. Maët khaùc, uy tín vaø khaû naêng meâ hoaëc
cuûa ngöôøi ñieàu haønh nghi leã cuõng taùc ñoäng maïnh ñeán
caùc tín ñoà, buoäc hoï suy nghó, haønh ñoäng theo tö töôûng vaø
haønh vi cuûa ngöôøi höôùng daãn nghi leã.
V. XÖNG TOÄI VAØ SUY TÖÔÛNG TOÂN GIAÙO
V. 1. Xöng toäi
Khoâng chæ nhöõng ngöôøi theo toân giaùo, maø caû nhöõng
ngöôøi khoâng theo toân giaùo cuõng coù nhu caàu xaõ hoäi veà
xöng toäi. Xöng toäi laø söï giaõi baøy vôùi ngöôøi khaùc veà
nhöõng haønh vi maø mình ñaõ thöïc hieän (ñaëc bieät laø nhöõng

188
vieäc laøm sai traùi, sai laàm, giaû doái, hay nhöõng naëng neà,
ñeø neùn, xung ñoät, bi ñaùt cuûa cuoäc soáng...). Trong xöng toäi,
ngöôøi ta muoán tìm söï ñoàng caûm, an uûi cuûa ngöôøi khaùc.
Khi thöïc hieän ñöôïc ñieàu naøy, caù nhaân caûm thaáy nheï
nhaøng hôn, thanh thaûn hôn, yeân taâm hôn. Nhieàu khi, qua xöng
toäi, con ngöôøi tìm ñöôïc nhöõng quyeát ñònh phöông höôùng
haønh ñoäng tieáp theo cho mình.
Con ngöôøi thöïc hieän haønh vi xöng toäi, vôùi nhöõng ñoäng
cô vaø noäi dung khaùc nhau. Ñoái vôùi moät soá ngöôøi, xöng toäi
laø moät khaû naêng xem xeùt laïi cuoäc soáng cuûa mình, phaùn
xeùt laïi quaù khöù cuûa mình theo löông taâm hay noùi caùch
khaùc laø theo caùc quan ñieåm ñaïo ñöùc. Moät soá ngöôøi
khaùc, thoâng qua xöng toäi tìm kieám nhöõng quan ñieåm, mong
muoán tìm ñöôïc nhöõng yù töôûng cho cuoäc soáng. Coøn moät
soá khaùc, thöïc hieän haønh vi xöng toäi vôùi mong muoán hoaøn
thieän baûn thaân theo caùc chuaån möïc ñaïo ñöùc, keát hôïp vôùi
vieäc tìm kieám nhöõng quyeát ñònh soáng maïnh meõ hôn.
Caùc toå chöùc toân giaùo, raát quan taâm ñeán hình thöùc
xöng toäi vaø ñaõ söû duïng noù raát hieäu quaû trong vieäc thöïc
hieän muïc ñích cuûa mình. Caùc nhaø thôø Thieân chuùa giaùo,
tieán haønh leã xöng toäi theo möùc ñoä thaùnh leã ñaëc bieät.
Ñaây laø thuû tuïc quan troïng nhaát maø thoâng qua noù, tín ñoà
nhaän ñöôïc söï ban phöôùc ñaëc bieät cuûa Chuùa trôøi.
Thuû tuïc xöng toäi toân giaùo, ñöôïc caáu thaønh töø hai yeáu
toá: ngöôøi nhaän toäi vaø ngöôøi xöng toäi (tín ñoà). Trong leã
xöng toäi tröïc tieáp cuûa ñaïo Kitoâ, ngöôøi nhaän toäi laø linh
muïc. Linh muïc, ñöôïc xem laø ngöôøi trung gian giöõa Thöôïng
ñeá vaø tín ñoà.
Leã xöng toäi cuûa ñaïo Kitoâ, ñoøi hoûi moãi tín ñoà phaûi
baøy toû moät caùch thaønh khaån toäi loãi cuûa mình tröôùc
Chuùa. Tieâu chuaån ñaùnh giaù haønh vi cuûa caù theå trong
tröôøng hôïp naøy laø heä giaù trò, laø caùc chuaån möïc ñaõ ñöôïc
ban haønh. Theo heä giaù trò naøy, thì giaù trò cao nhaát vaø
tuyeät ñoái nhaát laø Chuùa trôøi, caùc giaù trò coøn laïi ñöôïc
xeáp ôû möùc ñoä thaáp hôn. Theo Kitoâ giaùo, toäi naëng nhaát
ñoái vôùi tín ñoà laø toäi phæ baùng Chuùa trôøi. Taát caû caùc
haønh vi cuûa con ngöôøi trong gia ñình, ngoaøi xaõ hoäi ñeàu
ñöôïc xem xeùt qua moái quan heä vôùi Chuùa trôøi.
Trong quaù trình xöng toäi, con ngöôøi truùt boû ñöôïc nhöõng
caûm xuùc tieâu cöïc, laøm cho hoï tin raèng, qua haønh vi xöng

189
toäi tröôùc Chuùa, nhöõng toäi loãi cuûa mình seõ ñöôïc ngöôøi tha
thöù. Kitoâ giaùo, coi hình thöùc xöng toäi laø chuaån möïc baét
buoäc ñoái vôùi tín ñoà vaø caû linh muïc. Trong nghi leã xöng toäi,
linh muïc - vôùi tö caùch laø ngöôøi ñaïi dieän cuûa Chuùa, coù
theå giuùp tín ñoà truùt boû, goät röûa ñöôïc baát cöù toäi loãi
naøo, thaäm chí caû nhöõng toäi naëng nhaát. Xöng toäi ñoøi hoûi
moãi caù nhaân hoaøn thieän baûn thaân, chaáp haønh caùc
chuaån möïc ñaïo ñöùc. Xöng toäi trong toân giaùo, chieám vò trí
quan troïng trong heä thoáng an uûi toân giaùo.
V. 2. Suy töôûng toân giaùo
Suy töôûng laø hoaït ñoäng xaõ hoäi cuûa caù theå, ñaït tôùi
traïng thaùi taäp trung trí tueä saâu saéc vaø cao ñoä. Suy töôûng
khoâng chæ coù trong toân giaùo, maø coøn toàn taïi trong moät
soá lónh vöïc khaùc: khoa hoïc, vaên hoïc, ngheä thuaät...
Suy töôûng toân giaùo laø moät heä thoáng mang tính chöùc
naêng taâm lyù, noù ñoùng vai troø quan troïng trong nhieàu toân
giaùo, noù laø moät phöông tieän an uûi xaõ hoäi vaø khaéc phuïc
nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc coù hieäu quaû.
Phöông phaùp suy töôûng, ñöôïc söû duïng roäng raõi trong
nhieàu loaïi hình toân giaùo, tröôùc heát laø caùc toân giaùo
phöông Ñoâng (Phaät giaùo, Do Thaùi giaùo...). Suy töôûng trôû
thaønh hình thöùc quan troïng, ñeå cuûng coá nieàm tin toân
giaùo. noù thuùc ñaåy söï hình thaønh traïng thaùi xaõ hoäi vôùi söï
taäp trung cao ñoä.
Nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Anh R. Thouless, khi tìm hieåu veà
suy töôûng toân giaùo, ñaõ chæ ra söï khaùc nhau giöõa suy
töôûng vaø caàu nguyeän. Muïc ñích cuûa caàu nguyeän, laø taùc
ñoäng ñeán Thöôïng ñeá, caùc löïc löôïng sieâu nhieân khaùc, coøn
suy töôûng vôùi muïc ñích laø thay ñoåi traïng thaùi xaõ hoäi cuûa
chuû theå. Caàu nguyeän khoâng phaûi luoân luoân mang tính
nhaän thöùc, khoâng chæ taùc ñoäng ñeán löïc löôïng sieâu
nhieân, maø coøn ñaït ñöôïc söï an uûi toân giaùo; coøn suy töôûng
khoâng chæ thay ñoåi xaõ hoäi traïng thaùi cuûa chuû theå, maø
coøn ñaït ñöôïc söï lieân heä cao vôùi löïc löôïng sieâu nhieân.
Khi nghieân cöùu suy töôûng cuûa caùc loaïi hình toân giaùo,
nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân giaùo ngöôøi Myõ, C. Trungô,
ñaõ ñöa ra hai loaïi suy töôûng:
- Loaïi hình suy töôûng, gaén lieàn vôùi quan nieäm veà söï
toàn taïi cuûa baûn thaân (Phaät giaùo, Do Thaùi giaùo);

190
 - Loaïi hình suy töôûng, höôùng ñeán söï tìm kieám moái quan
heä vôùi löïc löôïng sieâu nhieân (Thöôïng ñeá, Chuùa trôøi),
nhö Kitoâ giaùo, Thieân chuùa giaùo, Hoài giaùo.
C. Trungô, ñaõ raát chuù yù ñeán hình thöùc suy töôûng thöù
nhaát. OÂng ñaõ chæ ra nhöõng kyõ naêng xaõ hoäi, ñöôïc con
ngöôøi söû duïng trong quaù trình suy töôûng nhö: taïo ra söï hoâ
haáp ñaëc bieät, taäp trung chuù yù cao ñoä, tö theá ngoài ñaëc
bieät (hai chaân ñan cheùo vaøo nhau), suy ngaãm (thieàn) töï do
veà caùc yù töôûng vaø bieåu töôïng.
Theo quan nieäm cuûa Phaät giaùo, doøng phaùi Tieåu thöøa,
con ngöôøi muoán ñeán ñöôïc coõi Nieát Baøn (töùc taâm traïng
con ngöôøi ñöôïc yeân laëng, xuaát theá, taùch bieät vôùi cuoäc
soáng traàn theá ñaày bieán ñoäng), phaûi duøng pheùp thieàn.
Khi ñoù, tri giaùc con ngöôøi thoaùt khoûi raøng buoäc cuûa söï
vaät, hieän töôïng trong cuoäc soáng, ngaên ngöøa caùc duïc voïng
phaùt sinh ñeå böôùc vaøo theá giôùi yeân laëng cuûa Nieát Baøn.
Thieàn Ba-la-maät, khaùc vôùi thieàn Tieåu thöøa ôû choã, noù
quy taát caû taâm trí vaøo moät vieäc hoaëc ñeå phaùn xeùt moät
vaán ñeà naøo ñoù ñeán möùc toät cuøng.
Khöông Taêng Hoäi, ngöôøi saùng laäp Thieàn hoïc Vieät Nam
cho raèng, trong thôøi gian ngaén (giaây phuùt), taâm yù ngöôøi ta
coù theå traûi qua 1.300.000 yù nieäm khoâng trong saùng aáy.
Thieàn, töùc laø duøng phöông phaùp ñieàu khieån hôi thôû ñeå
dòu phuïc taâm yù. Thieàn cuûa doøng phaùi Khöông Taêng Hoäi
(theo Phaät giaùo Ñaïi thöøa), bao goàm caùc phaàn chính nhö sau:
- Soå Töùc Moân: ñieàu phuïc thaân theå, ñeám hôi thôû töø
moät ñeán möôøi, taäp trung taâm tö vaøo vieäc ñeám ñeå tröø
dieät loan tan di vaøo ñònh;
- Tuyø Moân: theo doõi hôi thôû, yù thöùc ñöôïc trong töøng
giaây vieäc ra vaøo cuûa hôi thôû, boû con soá maø theo haún hôi
thôû;
- Chì Moân: boû söï theo doõi hôi thôû, ñeå thöïc hieän söï
ngöng laëng;
- Hoaøn Moân: xoay veà quan saùt töï taâm, quan saùt ñoái
töôïng phaù tröø ngaõ chaáp;
- Tònh Moân: vöôït qua traïng thaùi hkoâng phaân bieät chuû
theå vaø ñoái töôïng ñeå trí tueä chaân minh hoaøn toaøn bieåu
loä.

191
 Thieàn laø ñeå taâm yù ñaït hieåu bieát, trôû neân thanh tònh,
taâm saùng ñöôïc chaân yù, ñaït tôùi trình ñoä khoâng gì laø
khoâng bieát (giaùc ngoä).
Söï suy töôûng toân giaùo (phöông phaùp thieàn), ñaït ñeán
möùc ñoä cao ôû nhöõng ñaïo só luyeän Yoga, nhöõng thaày tu
AÁn Ñoä giaùo, nhöõng aån só vuøng Garwhal (ôû ñoä cao 3000-
4000 meùt, nôi ñaàu nguoàn soâng Haèng huyeàn thoaïi). Söï suy
töôûng trong luyeän Yoga, laø quaù trình goàm caùc giai ñoaïn: a)
Töï kieàm cheá; b) Luyeän tö theá; c) Ñieàu chænh nhòp thôû (theo
Phaät giaùo, nhòp thôû gaén lieàn vôùi nhòp cuûa toaøn cô theå,
cuûa caùc quaù trình taâm sinh lyù); d) Cheá ngöï caûm xuùc, taäp
trung chuù yù; e) Höôùng ñeán caùc khaùch theå beân ngoaøi; f)
Hoøa mình vaøo khaùch theå; g) Sieâu thoaùt.
Theo quan ñieåm Phaät giaùo, suy töôûng giuùp con ngöôøi
coù khaû naêng cheá ngöï toaøn boä caùc yeáu toá xaõ hoäi laøm
che môø quaù trình nhaän thöùc, nhôø ñoù con ngöôøi caûm nhaän
ñöôïc chaân lyù. Moät soá coâng trình nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc
toân giaùo, ñaõ chöùng minh raèng, suy töôûng toân giaùo coù
theå taïo ra nhöõng thay ñoåi saâu saéc veà taâm sinh lyù, ñieàu
phoái hoaït ñoäng cuûa caùc cô quan noäi taïng. Nhieàu ngaønh
xaõ hoäi hoïc cho raèng, phöông phaùp suy töôûng cuûa Phaät
giaùo ñoùng vai troø quan troïng trong quaù trình hình thaønh
nhöõng taâm theá xaõ hoäi cô baûn vaø nhöõng ñònh höôùng giaù
trò cuûa tín ñoà.

192
 Chöông XIII
SUØNG BAÙI TOÂN GIAÙO

Vaán ñeà suøng baùi toân giaùo coù moät vò trí quan troïng
trong nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo, vì:
- Haønh vi suøng baùi trong toân giaùo theå hieän nhöõng ñaëc
tröng xaõ hoäi cuûa caù theå thoâng qua nhaän thöùc, tri giaùc vaø
thaùi ñoä vôùi caùc hình aûnh vaø bieåu töôïng toân giaùo;
- Suøng baùi toân giaùo laø phöông tieän taùc ñoäng xaõ hoäi
maïnh meõ ñeán caùc thaønh vieân (tín ñoà) vaø coäng ñoàng
toân giaùo;
- Nghieân cöùu suøng baùi toân giaùo, laø cô sôû ñeå lyù giaûi
ñoäng cô cuûa caùc tín ñoà trong cuoäc soáng coäng ñoàng toân
giaùo.
I. BAÛN CHAÁT VAØ VAI TROØ CUÛA SUØNG BAÙI TOÂN
GIAÙO
I. 1. Baûn chaát cuûa suøng baùi toân giaùo
Suøng baùi, laø khaùi nieäm quen thuoäc trong ñôøi soáng xaõ
hoäi. Trong lòch söû, ñaõ coù nhieàu tröôøng hôïp nhaân daân
suøng baùi laõnh tuï, suøng baùi nhaân vaät lòch söû naøo ñoù.
Hieän töôïng suøng baùi coù theå saûy ra ôû phaïm vi heïp hôn, nhö
suøng baùi ngöôøi ñöùng ñaàu (thuû lónh), hay moät caù nhaân
coù uy tín, taøi naêng trong moät coäng ñoàng, moät taäp theå,
moät nhoùm xaõ hoäi.
Ñoái vôùi lónh vöïc toân giaùo, suøng baùi theå hieän söï tuyeät
ñoái hoùa, nieàm tin töôûng tuyeät ñoái vaøo quyeàn uy vaø söùc
maïnh cuûa khaùch theå toân giaùo (caùc löïc löôïng sieâu nhieân).
Nhöõng tín ñoà Kitoâ giaùo cho raèng, coù moät Chuùa trôøi
baèng höõu, toaøn naêng, toaøn myõ vaø Chuùa, hoaëc linh hoàn
baát töû coù theå cöùu vôùt linh hoàn cuûa baát cöù ai. Tín ñoà Do
Thaùi giaùo, coi Chuùa trôøi laø ngöôøi ñaõ saùng taïo ra vuõ truï,

193
laø chuùa teå cuûa lòch söû. Caùc tín ñoà Hoài giaùo cho raèng,
thaùnh Allah laø ñaáng toái cao, duy nhaát, ngoaøi thaùnh Allah thì
khoâng coøn vò thaùnh naøo khaùc. Trong caùc kinh saùch vaø
thaùnh huaán Hoài giaùo thì, thaùnh Allah laø ñaáng toaøn naêng,
chí cao voâ thöôïng, laø ñaáng saùng taïo chí töø, chí thieän.
Thaùnh Allah coù 99 myõ danh vaø 99 myõ ñöùc.
Thaùnh kinh Koran (chöông II, tieát 26), coù vieát: “Hôõi thaùnh
Allah! Hôõi ngöôøi toaøn quyeàn xöù sôû! Ngöôøi muoán giao
quyeàn cai quaûn xöù sôû cho ai thì ngöôøi giao cho ngöôøi ñoù,
Ngöôøi muoán töôùc quyeàn cai quaûn ñoù töø tay ai thì Ngöôøi
töôùc ñoaït. Ngöôøi muoán cho ai ñöôïc toân vinh thì ngöôøi ñoù
ñöôïc toân vinh, muoán cho ai ti tieän thì ngöôøi ñoù phaûi cam
chòu thaân phaän thaáp heøn. Heát thaûy moïi phuùc lôïi, naèm
caû trong tay Ngöôøi. Ngöôøi laø toaøn naêng, ñoái vôùi muoân söï
treân theá gian naøy. Ngöôøi laøm cho ñeâm tieáp ñeán ngaøy,
ngaøy noái tieáp ñeâm. Ngöôøi laáy ra sinh vaät töø vaät voâ sinh
vaø laáy vaät voâ sinh ra töø sinh vaät. Ngöôøi ban phaùt haøo
phoùng cho ai ñoù ñöôïc Ngöôøi suûng aùi”.
Moät phaàn thöôûng lôùn nhaát, ñoái vôùi baát cöù tín ñoà
Thieân chuùa giaùo naøo laø ñöôïc döï leã caàu nguyeän do Ñöùc
Giaùo hoaøng Jean Paul (II) chuû trì. Ngöôøi ta ñaõ moâ taû moät
buoåi leã ñoù nhö sau: Moïi ngöôøi taäp trung trong ñaïi giaûng
ñöôøng cuûa Toøa thaùnh Vatican, chaêm chuù nghe töøng lôøi
cuûa Ñöùc Giaùo hoaøng, ngöôøi ñaïi dieän cuûa ñöùc Chuùa trôøi
ôû nôi traàn theá. OÂng ñöùng tröôùc moïi ngöôøi, taâm hoàn chìm
ñaém trong ñöùc tin, khieán cho moïi ngöôøi coù caûm töôûng nhö
oâng khoâng hieän dieän. Caùc tín ñoà tin raèng, khoâng ai coù
theå gaàn guõi Chuùa nhö Ñöùc Giaùo hoaøng. Tình caûm, nieàm
tin ñoù thaät saâu saéc, maõnh lieät ñeán möùc vöôït qua traïng
thaùi thoâng thöôøng ñeå ñeán moät möùc cao nhaát, söï suøng
baùi.
Suøng baùi toân giaùo, bao goàm toå hôïp caùc nghi leã toân
giaùo. Nghi leã, laø söï sao cheùp caùc haønh vi taäp theå töôïng
tröng cho nhöõng tö töôûng, chuaån möïc vaø bieåu töôïng nhaát
ñònh.
Ñaëc tröng cuûa caùc nghi leã toân giaùo, theå hieän ôû noäi
dung tö töôûng vaø xu höôùng. Töùc laø nhöõng tö töôûng, bieåu
töôïng, hình aûnh cuï theå maø nghi leã phaûn aùnh ñöôïc theå
hieän qua hình thöùc bieåu töôïng. Giöõa suøng baùi toân giaùo vaø
yù thöùc toân giaùo, coù moái lieân heä maät thieát töø noäi taïi.

194
Ñaây khoâng chæ ñôn giaûn laø söï taùc ñoäng töông hoã giöõa
chuùng, maø suøng baùi laø hình thöùc xaõ hoäi cuûa yù thöùc
toân giaùo, laø söï thöïc hieän nieàm tin toân giaùo trong haønh
ñoäng cuûa nhoùm ngöôøi. Ñaëc ñieåm cuûa suøng baùi toân
giaùo, khoâng chæ theå hieän ôû nieàm tin vaøo söï toàn taïi coù
thöïc cuûa caùc löïc löôïng sieâu nhieân, maø coøn cho raèng, caùc
löïc löôïng naøy coù theå taùc ñoäng ñeán soá phaän con ngöôøi
trong cuoäc soáng hieän taïi vaø caùc tín ñoà, thoâng qua caùc
nghi leã suøng baùi ñeå taùc ñoäng ñeán löïc löôïng sieâu nhieân.
Nhö vaäy, giöõa löïc löôïng sieâu nhieân (chaúng haïn nhö
thaàn thaùnh) vaø caùc tín ñoà, hình thaønh moät moái quan heä
hai chieàu, töông hoã ñaëc bieät. Ñoù laø moái quan heä hö aûo -
hieän thöïc.
Nhö vaäy, thoâng qua haønh vi suøng baùi toân giaùo (nghi leã,
hình aûnh, bieåu töôïng), caùc löïc löôïng sieâu nhieân hö aûo laïi
toàn taïi trong thöïc tieãn cuûa sinh hoaït cuûa coäng ñoàng toân
giaùo, hay cuûa caù nhaân tín ñoà.
I. 2. Vò trí cuûa suøng baùi toân giaùo
Suøng baùi toân giaùo, coù moät vò trí raát quan troïng trong
heä thoáng hoaït ñoäng cuûa toân giaùo. Suøng baùi toân giaùo
ñöôïc thöïc hieän thoâng qua caùc nghi leã, giuùp caù theå tieáp
caän vaø hoøa nhaäp vaøo coäng ñoàng toân giaùo. Coøn ñoái vôùi
coäng ñoàng, caùc haønh vi suøng baùi laø phöông tieän quan
troïng ñeå caùc toå chöùc toân giaùo tieáp nhaän linh hoàn cuûa
caùc tín ñoà.
Söï taùc ñoäng cuûa suøng baùi toân giaùo ñeán xaõ hoäi cuûa
tín ñoà thoâng qua hình thöùc khuoân maãu.
Vaán ñeà khuoân maãu, ñöôïc moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc
toân giaùo vaø taâm lyù hoïc xaõ hoäi quan taâm, trong nghieân
cöùu. Naêm 1922, Lippman ñaõ ñöa ra khaùi nieäm khuoân maãu,
duøng ñeå moâ taû söï ñôn giaûn hoùa maø chuùng ta tìm caùch
ñaët ngöôøi khaùc hay nhoùm khaùc vaøo ñoù. Nhöõng nghieân
cöùu thöïc nghieäm cuûa Schafron naêm 1980, ñaõ ñi ñeán keát
luaän, khuoân maãu bao giôø cuõng phaùt trieån trong moät boái
caûnh xaõ hoäi nhaát ñònh. Hay noùi caùch khaùc, söï xuaát hieän
cuûa noù ñöôïc quy ñònh tröïc tieáp bôûi nhöõng quan heä lieân
nhoùm.
Coù theå hieåu khuoân maãu trong toân giaùo, laø nhaän thöùc
ñaùnh giaù, phaân loaïi vaø öùng xöû caùc khaùch theå toân giaùo

195
theo nhöõng quan ñieåm nhaát ñònh.
Trong suøng baùi toân giaùo, tín ñoà coù xu höôùng hình
thaønh vaø phuïc hoài caùc khuoân maãu trong yù thöùc vaø haønh
vi cuûa mình. Haønh vi suøng baùi, theå hieän söï raäp khuoân caùc
nghi leã vaø bieåu töôïng cuûa nhöõng tö töôûng toân giaùo. Moät
toå chöùc toân giaùo trong quaù trình phaùt trieån cuûa noù, coù
moät heä thoáng khuoân maãu suøng baùi. Nghóa laø coù moät
heä thoáng nghi leã, maø tín ñoà phaûi thöïc hieän moät caùch
maùy moùc. Neáu caùc theá heä tröôùc ñaõ thöïc hieän chuùng
nhö theá naøo, thì caùc theá heä sau phaûi thöïc hieän nhö vaäy.
Ñoái vôùi caùc tín ñoà, caùc nghi leã toân giaùo laø caùc luaät
phaùp toân giaùo, nghóa laø chuùng khoâng ñöôïc thay ñoåi.
Nhöõng thay ñoåi trong heä thoáng suøng baùi, ñöôïc caùc toân
giaùo xem nhö laø haønh vi taø ñaïo. Tronglòch söû toân giaùo,
xaûy ra moät soá tröôøng hôïp thay ñoåi nghi leã trong suøng baùi,
ñaõ daãn ñeán söï chia reõ trong toân giaùo.
Caùc tín ñoà thöïc hieän haønh vi suøng baùi (mang tính
khuoân maãu), moät caùch laëp ñi laëp laïi theo caùc thôøi ñieåm
khaùc nhau: haøng ngaøy, haøng tuaàn, haøng thaùng. Chaúng
haïn: nhöõng tín ñoà Phaät giaùo, thöïc hieän nghi leã cuùng
giöôøng hai laàn trong thaùng, vaøo ngaøy muøng moät vaø ngaøy
raèm. Leã thaùnh Ramadan cuûa Hoài giaùo, ñöôïc toå chöùc vaøo
thaùng 9, 10 haøng naêm. Leã caàu nguyeän cuûa tín ñoà Thieân
chuùa giaùo, ñöôïc thöïc hieän haøng ngaøy taïi nhaø thôø.
Söï laëp ñi laëp laïi caùc haønh vi suøng baùi toân giaùo, gaén
lieàn vôùi chuoãi hoaït ñoäng trong caùc thôøi ñieåm nhaát ñònh,
ñaõ taïo neân nhöõng phong tuïc, truyeàn thoáng suøng baùi toân
giaùo beàn vöõng cuûa caùc tín ñoà.
Tính khuoân maãu veà nhaän thöùc, nhaát laø trong haønh vi
cuûa caùc caù theå, trong quaù trình thöïc hieän laëp ñi laëp laïi,
ñaõ taïo neân caùc haønh vi suøng baùi toân giaùo raát beàn
vöõng. Trong suoát chieàu daøi lòch söû phaùt trieån toân giaùo,
moät soá haønh vi suøng baùi toân giaùo, ñaõ coù töø buoåi ñaàu
cuûa caùc toân giaùo nguyeân thuyû sô khai vaø ñeán nay vaãn
coøn toàn taïi beàn vöõng. Phong tuïc quyø goái caàu nguyeän ôû
nhaø thôø cuûa Kitoâ giaùo, ñaõ coù töø khi Kitoâ giaùo hình
thaønh vaø phaùt trieån, ñeán nay vaãn khoâng thay ñoåi.
II. CÔ SÔÛ XAÕ HOÄI CUÛA NGHI LEÃ TOÂN GIAÙO
Nghieân cöùu cô sôû xaõ hoäi cuûa nghi leã toân giaùo, caùc

196
boä moân khaùc noùi chung vaø Xaõ hoäi hoïc toân giaùo noùi
rieâng, thöôøng baét ñaàu töø hình thöùc toân giaùo sô khai cuûa
con ngöôøi (toân giaùo nguyeân thuyû). Caùc hình thöùc toân giaùo
naøy, phaûn aùnh söï hoaûng sôï, lo laéng, thieáu tin töôûng vaøo
khaû naêng cuûa chính mình tröôùc thieân nhieân huøng vó vaø
ñaày bí aån, cuõng nhö khaùt voïng cuûa hoï cho cuoäc soáng
hieän taïi vaø töông lai. Haønh vi suøng baùi toân giaùo cuûa caùc
hình thöùc toân giaùo sô khai, luoân theå hieän qua nhöõng bieåu
töôïng toân giaùo mang tính huyeàn bí. Con ngöôøi tin raèng, nhôø
chuùng maø hoï coù theå taùc ñoäng ñeán ñöôïc löïc löôïng sieâu
nhieân.
II. 1. Nghi leã ma thuaät
Caùc nghi leã cuûa ma thuaät, luoân luoân laø phöông tieän hö
aûo ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn cuûa cuoäc
soáng ngöôøi nguyeân thuyû. Hình thöùc toân giaùo ma thuaät
trong xaõ hoäi nguyeân thuyû raát phong phuù, nhö ma thuaät
laøm haïi (yeåm buøa). Moät soá nhaø nghieân cöùu cho raèng, ma
thuaät laøm haïi xuaát hieän do caùc cuoäc xung ñoät giöõa
nhöõng boä laïc. Nhaø toân giaùo hoïc vaø daân toäc hoïc Nga, X. A.
Toâcareùp cho raèng, ña soá caùc cuoäc chieán tranh giöõa caùc
boä laïc ôû Australia laø do söï buoäc toäi vaø nghi ngôø nhau phuø
pheùp. E. Crauli, ñaõ hoaøn toaøn ñuùng khi nhaän xeùt raèng, cô
sôû cuûa nieàm tin vaøo ma thuaät laøm haïi, laø söï sôï haõi tröôùc
keû thuø. ÔÛ ngöôøi Australia coù khaù nhieàu pheùp ma thuaät
laøm haïi, song treân thöïc teá ít ñöôïc duøng ñeán, vì noù luoân
luoân bò ñe doïa buoäc toäi vaø bò traû thuø. Theo moät soá nhaø
nghieân cöùu toân giaùo, thì ngöôøi nguyeân thuyû nghi ngôø coù
ma thuaät laøm haïi hôn laø chuùng xaûy ra treân thöïc teá. Töùc
laø, ngöôøi ta gaùn cho caùc boä laïc vaø daân toäc laùng gieàng
coù khaû naêng thöïc hieän ma thuaät laøm haïi ñoái vôùi boä laïc
cuûa mình.
Hình thöùc ma thuaät chöõa beänh (chöõa beänh baèng caùch
phuø pheùp), cuõng khaù phoå bieán ñoái vôùi caùc boä laïc
nguyeân thuyû, thaäm chí hình thöùc ma thuaät naøy vaãn toàn taïi
ñeán ngaøy nay ôû caùc daân toäc thieåu soá, coù ñôøi soáng kinh
teá - vaên hoùa thaáp keùm, laïc haäu. Hình thöùc naøy, laø söï
keát hôïp giöõa phöông thuoác y hoïc daân gian, vôùi phöông thöùc
ma thuaät chöõa beänh vaø thaàn chuù do moät soá ngöôøi trong
boä laïc thöïc hieän chuyeân nghieäp. Hình thöùc ma thuaät naøy
döïa treân quan nieäm cho raèng, nguyeân nhaân beänh taät cuûa
con ngöôøi laø do moät vaät naøo ñoù ñaõ nhaäp vaøo cô theå.

197
Phöông phaùp chöõa beänh baèng y hoïc daân gian, coù nhieàu
hieäu nghieäm ñöôïc keát hôïp vôùi yeáu toá ma thuaät mang tính
phuø pheùp, ñaõ taïo neân söï huyeàn bí cuûa hình thöùc ma
thuaät naøy, laøm cho ngöôøi ta tin laø nhôø ma thuaät maø ñaõ
ñuoåi ñöôïc hung thaàn gaây beänh ñi nôi khaùc. Trong hình thöùc
ma thuaät naøy, ngöôøi ta duøng nghi leã huùt con beänh ra khoûi
thaân theå ngöôøi beänh, baèng caùch duøng thaàn chí, lôøi yeåm
(ma thuaät phuø chuù). X. A. Toâcareùp cho raèng, nieàm tin vaøo
söï coâng hieäu cuûa phöông thöùc chöõa beänh, söùc maïnh cuûa
söï aùm thò, coù theå laøm cho baûn thaân phöông thöùc voán dó
khoâng coù taùc duïng trôû neân taùc duïng hôn. Ñieàu ñoù, coù
theå cuûng coá nieàm tin vaøo taùc duïng chöõa beänh cuûa ma
thuaät.
Hình thöùc ma thuaät saên baét, nhieàu khi ñaõ ñaûm baûo
thaønh coâng trong saên baét, ñaùnh caù. Ngoaøi ra coøn coù ma
thuaät veà khí töôïng (ma thuaät caàu möa thuaän, gioù hoøa,
troàng troït, muøa maøng thaéng lôïi...).
Caùc hình thöùc ma thuaät ñeàu coù chung moät yù nghóa xaõ
hoäi, chính laø söï theå hieän khaùt voïng cuûa con ngöôøi tröôùc
vieäc giaûi quyeát moät vaán ñeà thöïc tieãn naøo ñoù. ÔÛ ñaây,
mong muoán cuûa ngöôøi nguyeân thuyû ñaõ keát hôïp chaët cheõ
vôùi nieàm tin vaøo caùc nghi leã ma thuaät (ñoïc thaàn chuù,
yeåm buøa...).
Cô sôû xaõ hoäi cuûa caùc hình thöùc ma thuaät, laø söï lieân
töôûng tuyeät ñoái theo söï gioáng nhau, gaàn gioáng nhau cuûa
nhieàu hieän töôïng ñöôïc hình thaønh trong yù thöùc ngöôøi
nguyeân thuyû, khoâng theå phaân chia chính xaùc caùc moái lieân
heä nhaân quaû, mang tính khaùch quan giöõa caùc hieän töôïng
vaø söï vaät truøng laëp nhau, xuaát hieän trong cuøng thôøi gian,
khoâng gian hoaëc coù keát quaû gioáng nhau giöõa chuùng.
Nhaø daân toäc hoïc ngöôøi Phaùp, L. Levi Brun ñaõ giaûi thích,
cô sôû xaõ hoäi cuûa ma thuaät theå hieän tö duy cuûa ngöôøi
nguyeân thuyû. Ñaëc ñieåm cô baûn cuûa tö duy naøy, laø noù
khoâng tuaân theo quy luaät logic cuûa maâu thuaãn.
II. 2. Hieän töôïng phuø thuyû
Hieän töôïng phuø thuyû, ñöôïc caùc nhaø nghieân cöùu raát
quan taâm khi tìm hieåu veà nghi leã toân giaùo. Hieän töôïng phuø
thuyû, ñaõ xuaát hieän cuøng vôùi caùc hình thöùc toân giaùo sô
khai, tröôùc heát laø ma thuaät chöõa beänh. ÔÛ Australia, moãi

198
boä laïc thöôøng coù moät thaày phuø thuûy chöõa beänh. Ngoaøi
chuõa beänh, thaày phuø thuyû coøn laøm nhieàu vieäc khaùc nhö
caàu möa, boùi ñoaùn moäng, chöõa beänh laø chöù naêng cô
baûn nhaát cuûa thaày phuø thuyû. ÔÛ ñaây, thaày phuø thuyû
ñaõ keát hôïp nhöõng phöông thöùc y hoïc daân gian vôùi haønh
ñoäng phuø pheùp vaø bòp bôïm. Hieän töôïng phuø thuyû vaãn
coøn toàn taïi trong xaõ hoäi hieän ñaïi, ñaëc bieät trong lónh vöïc
chöõa beänh. ÔÛ Braxin, coù khoaûng 12 trieäu ngöôøi tin töôûng
ñeán möùc tuyeät ñoái vaøo taøi chöõa beänh cuûa thaày phuø
thuyû. Lòch söû chaâu AÂu cho thaáy, phuø thuyû laø moät ñaúng
caáp toàn taïi töø laâu ñôøi. Naêm 1717, toå chöùc Druizi Order ôû
Anh ñöôïc thaønh laäp vaø toàn taïi cho ñeán ngaøy nay, noù taäp
hôïp caùc thaày phuø thuyû chöõa beänh noåi tieáng. Chæ rieâng
ôû Myõ, Canada, Meâhicoâ, Thuî Ñieån, vaø ôû Ñöùc, ñaõ coù 120
Hieäp hoäi cuûa caùc nhaø phuø thuyû. Hieän nay, nhöõng nöôùc
coù nhieàu phuø thuyû laø New Zealand, Thuïy Ñieån,Thuïy Só, Tay
Ban Nha , YÙ, Ñan Maïch, Australia, Myõ, Braxin. Nhieàu nhaø xaõ
hoäi hoïc cho raèng, khi phuø thuyû thöïc hieän nghi leã, laø luùc
phuø thuyû giao tieáp vôùi thaùnh thaàn, theå hieän traïng thaùi
xaõ hoäi ñaëc bieät, traïng thaùi höng phaán toät ñoä. Moät soá
nhaø nghieân cöùu cho raèng, phuø thuyû laø nhuõng ngöôøi maéc
beänh taâm thaàn, hoaëc loaïn thaàn kinh. Tuy nhieân, theo V. N.
Baxiloâzi, laïi coù moät quan ñieåm khaùc, theo oâng, khoâng neân
xem phuø thuyû laø ngöôøi maéc chöùng beänh taâm thaàn, maø
hieän töôïng phuø thuyû laø keát quaû cuûa söï töï kyû aùm thò,
theå hieän caùc hình thöùc vaên hoùa sô khai ñaëc bieät. Traïng
thaùi höng phaán toät ñoä cuûa thaày phuø thuyû, theå hieän söï
noã löïc yù chí moät caùch coù chuû ñònh. Traïng thaùi naøy, kieåm
soaùt phuø thuyû moät caùch coù yù thöùc trong suoát quaù trình
thöïc hieän nghi leã. ÔÛ ñaây, nhöõng tieàn ñeà taâm lyù, vaø
nhöõng ñieàu kieän thöïc hieän, chæ ñoùng vai troø thuùc ñaåy
traïng thaùi xaõ hoäi ñeán möùc höng phaán toät ñoä. Tieàn ñeà
ñoù laø söï chuaån bò xaõ hoäi cuûa phuø thuyû ñeå thöïc hieän
nghi leã; ñieàu kieän laø hoaøn caûnh khaùch quan cuûa nghi leã
(phoøng môø toái, khoâng khí yeân laëng, söï taäp trung chuù yù
cuûa nhöõng ngöôøi tham döï). Söï giuùp ñôõ cuûa aâm nhaïc trong
buoåi leã, caùc duïng cuï toân giaùo caàn thieát, cuõng coù yù
nghóa to lôùn ñoái vôùi thaønh coâng cuûa thaày phuø thuyû. Caùc
ñaëc ñieåm xaõ hoäi caù nhaân cuûa thaày phuø thuyû, trong ñoù
khaû naêng aùm thò coù vai troø quyeát ñònh tôùi keát quaû cuûa
nghi leã vaø taùc ñoäng ñeán nhöõng ngöôøi tham döï.

199
II. 3. Totem giaùo
Totem giaùo, laø hình thöùc toân giaùo quan troïng cuûa ngöôøi
nguyeân thuyû. Khi tìm hieåu Totem giaùo, moät soá nhaø nghieân
cöùu ñaõ raát chuù yù ñeán Totem giaùo cuûa Australia - moät
ñaát nöôùc ñieån hình veà Totem giaùo. ñoái vôùi haàu heát caùc
boä laïc ôû Australia xöa, thì Totem giaùo laø hình thöùc toân giaùo
thoáng trò. Do vaäy, caùc khía caïnh xaõ hoäi cuûa Totem giaùo ôû
ñaây veà cô baûn phaûn aùnh ñöôïc cô sôû xaõ hoäi cuûa Totem
giaùo caùc daân toäc khaùc noùi chung.
Nhö ñaõ ñeà caäp ôû treân, thoâng qua Totem giaùo, con
ngöôøi ñaõ chuyeån dòch quan heä hoï haøng, huyeát thoáng sang
theá giôùi beân ngoaøi (caùc Totem, vaät toå cuûa mình).
Moät soá böùc veõ trong caùc hang ñoäng thôøi kyø ñoà ñaù
cuõ cho thaáy, tröôùc khi saên baét, ngöôøi ta ñaõ toå chöùc nghi
leã khaån caàu cho ñoäng vaät, thöïc vaät sinh soâi naûy nôû, laøm
leã caàu saên baét ñöôïc nhieàu con thuù. Nghi leã aên thòt Totem
cuõng phaûn aùnh yeáu toá xaõ hoäi roõ reät. Ngaøy thöôøng, taát
caû caùc thaønh vieân cuûa boä laïc khoâng ñöôïc aên thòt Totem,
nhöng sau khi laøm leã caàu xin xong thì moïi ngöôøi caàn phaûi
aên thòt Totem ñeå tieáp theâm söùc maïnh cho mình, vöøa laøm
cho moái quan heä cuûa boä toäc vôùi Totem caøng trôû neân
chaët cheõ hôn.
Moät cô sôû xaõ hoäi quan troïng khaùc cuûa Totem giaùo, laø
nieàm tin cuûa caùc thaønh vieân boä toäc vaøo Totem cuûa mình.
Nieàm tin vaøo Totem (ñoäng vaät hay thöïc vaät ñöôïc choïn
laø Totem), laø tin raèng, hoï haøng mình toàn taïi ôû loaøi ñoäng
vaät hay thöïc vaät ñoù. Nhöng nieàm tin ôû ñaây khoâng ngöøng
ôû möùc tin vaøo loaøi ñoäng vaät hay thöïc vaät ñang toàn taïi
maø nieàm tin naøy, theå hieän ôû möùc ñoä linh thieâng, töùc laø
tin vaøo toå tieân Totem. Theo thaàn thoaïi Australia, caùc toå tieân
ñoù mang nhöõng neùt hoang ñöôøng, nöûa ngöôøi nöûa thuù.
Noùi caùch khaùc, bieåu töôïng veà toå tieân ñoù thöôøng khoâng
roõ neùt, khoâng coù hình daïng.
Bieåu töôïng vaät toå laø söï nhaân caùch hoùa, thaàn thoaïi
hoùa caûm giaùc veà söï thoáng nhaát cuûa coäng ñoàng vaø söï
keá thöøa truyeàn thoáng naøy. Toå tieân Totem, theo quan ñieåm
ngöôøi xöa coøn laø ñaáng saùng taïo sieâu nhieân cuûa caùc nghi
leã toân giaùo Totem maø caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng
phaûi thöïc hieän vaø cuûa nhöõng caám kî maø hoï phaûi tuaân

200
theo. Nhöõng ngöôøi Australia thöïc hieän nhöõng nghi leã thaàn
chuù, vôùi nieàm tin thieâng lieâng vaø mong ñôïi thaønh quaû
(nhö saên baét thaéng lôïi). Caùc nghi leã naøy, thöïc hieän coù tính
khuoân maãu cao (thöïc hieän laëp ñi laëp lai moät caùch maùy
moùc). Caùc nghi leã naøy, ñöôïc gìn giöõ nguyeân veïn qua nhieàu
theá kyû, töø theá heä naøy qua theá heä khaùc cuûa boä laïc.
Nieàm tin veà Totem, coøn theå hieän qua nieàm tin veà söï
hoùa thaân - yù nòeâm veà söï hoùa thaân vónh vieãn cuûa toå
tieân Totem vaøo nhöõng thaønh vieân ñang soáng trong boä laïc.
Hoï tin raèng, taát caû moïi ngöôøi ñeàu laø hieän thaân cuûa
Totem. Thaäm chí ngöôøi ta coøn tin raèng, khi moät ngöôøi phuï
nöõ coù thai thì chính Totem ñaõ taïo ra caùi thai vaø laøm cho phuï
nöõ ñoù sinh con ñeû caùi.
Trong quaù trình phaùt trieån cuûa toân giaùo, töø xaõ hoäi
nguyeân thuyû sang xaõ hoäi coù giai caáp, suøng baùi toân giaùo
theå hieän ôû hai hình thöùc cô baûn: cuùng teá vaø caàu nguyeän
(trong hình thöùc sô khai laø cuùng teá vaø thaàn chuù).
II. 4. Cuùng teá
Cuùng teá xuaát hieän cuøng vôùi söï tín ngöôõng veà thaàn
thaùnh, Thöôïng ñeá. Ngay töø thôøi nguyeân thuyû, ôû caùc boä
toäc ñaõ xuaát hieän tín ngöôõng veà thaàn thaùnh. Cuøng vôùi söï
phaùt trieån cuûa heä thoáng toân giaùo, heä thoáng cuùng teá
cuõng phöùc taïp vaø ña daïng hôn. ÔÛ haàu heát caùc toân giaùo,
cuùng teá coù yù nghóa raát quan troïng; trong Kitoâ giaùo, cuùng
teá ñöôïc ghi trong Kinh thaùnh, ñöôïc quy ñònh heát söùc chaët
cheõ, cuï theå. Chaúng haïn, quy ñònh veà vieäc cuùng teá cuûa
ñaïo Do Thaùi giaùo, cuõng ñöôïc ghi trong Thaùnh kinh cöïu öôùc,
trong ñoù noùi veà caùc quy taéc cuùng leã Chuùa trôøi nhö theá
naøo. Phaät giaùo, cuõng coù quy ñònh raát chaët cheõ veà nghi
thöùc cuùng teá, nhö lôøi khaán, teá leã, vaùi, quyø, thaép höông...
Ñoái vôùi caùc buoåi leã khaùc nhau, noäi dung leã khaùc nhau thì
lôøi khaán, vaät daâng leã... cuõng khaùc nhau. Trong quaù trình
phaùt trieån, Kitoâ giaùo ñaõ coù nhieàu bieán ñoåi laø töø boû
vieäc cuùng leã vaät chaát tröôùc ñaây.
II. 5. Caàu nguyeän
Caàu nguyeän laø nghi leã toân giaùo ñaëc bieät, ñöôïc hình
thaønh treân cô sôû nhöõng hình thöùc ñoïc thaàn chuù vaø ma
thuaät noùi (ma thuaät duøng ngoân ngöõ noùi) cuûa ngöôøi
nguyeân thuyû. Ban ñaàu tieân, ma thuaät noùi, ñoïc thaàn chuù

201
laø moät boä phaän cuûa cuùng teá. Sau ñoù, caàu nguyeän ñaõ
taùch ra khoûi cuùng teá vaø trôû thaønh thaønh toá quan troïng
nhaát trong suøng baùi cuûa nhieàu toân giaùo. Caàu nguyeän,
luoân ñöôïc nhieàu thaønh vieân cuûa coäng ñoàng tham gia.
Ñoái vôùi Kitoâ giaùo, caàu nguyeän giöõ vò trí quan troïng vaø
khaùc vôùi moät soá daïng caàu nguyeän cuûa toân giaùo khaùc ôû
choã, noù theå hieän tình caûm, khaùt voïng cuûa ngöôøi caàu
nguyeän. Ngöôøi ta ñaõ chia caàu nguyeän cuûa Kitoâ giaùo ra hai
daïng: caàu nguyeän ñeå toû loøng bieát ôn vaø caàu nguyeän ñeå
caàu xin (thænh caàu) Chuùa. Theo tín ñoà Kitoâ giaùo, trong hai
daïng caàu nguyeän, thì caàu nguyeän caàu xin ñoùng vai troø
chuû yeáu vaø quan troïng hôn.
L. Phôbaùch cho raèng, cô sôû xaõ hoäi cuûa caàu nguyeän laø
yeâu caàu, thænh caàu höôùng tôùi Chuùa cuûa ngöôøi caàu
nguyeän. Caàu nguyeän ñeå nhaän ñöôïc söï thanh thaûn, cöùu
vôùt, nieàm hy voïng. Neáu taâm traïng sôï haõi, söï nguy hieåm
caøng lôùn thì ngöôøi caàu nguyeän caøng mong muoán ñöôïc
thaàn thaùnh cöùu vôùt lôùn hôn, thöôøng thì lôøi caàu nguyeän
tha thieát hôn.
Theo P. E. Jonhson, caàu nguyeän laø ngoân ngöõ töï nhieân,
taát yeáu cuûa kinh nghieäm toân giaùo. Caàu nguyeän vaãn
thöôøng xaûy ra khi con ngöôøi rôi vaøo traïng thaùi caûm xuùc
ñau buoàn. Nhöõng ngöôøi nguyeân thuyû, thöôøng baét ñaàu
caàu nguyeän vôùi nhöõng lôøi leõ sô ñaúng nhö huyùt saùo, taïo
taùc nhöõng aâm thanh goõ laùch caùch, hoaëc reàn ró, hoaëc than
vaõn. Ngaøy nay, khi con ngöôøi trong nhöõng thôøi ñieåm caêng
thaúng, khoù khaên thöôøng noùi: “Laïy Chuùa! Haõy cöùu giuùp
con!”, nhö moät kinh nghieäm töï phaùt. P. E. Jonhson cho raèng,
hình thöùc caàu nguyeän coù lieân quan vôùi tieáng than thôû.
Friedrich Heiler, coù cô sôû khi noùi tieáng than thôû, laø caùch
thöùc dieãn ñaït ñeå tìm moät söï cöùu giuùp, cuõng chính laø hình
thöùc sô khai cuûa caàu nguyeän. Sau ñoù, ngoân ngöõ cuûa caàu
nguyeän ñaõ phaùt trieån phong phuù vaø ña daïng hôn.
Khi naøo thì con ngöôøi caàu nguyeän? P. E. Jonhson, vaøo
naêm 1934 ñaõ tieán haønh tìm hieåu moät nhoùm sinh vieân taïi
Minnesota ñang caàu nguyeän trong caùc tình huoáng: ngaïc
nhieân vaø thaùn phuïc, sôï haõi, coù traùch nhieäm cao, thích thuù
vaø haøi loøng, caàu khaån, bò thuyeát phuïc vaø yeâu kính62. Khi
hoûi caùc sinh vieân naøy raèng, hoï caàu nguyeän cho caùi gì, thì
62
P.E. Jonhson, When college Students Pray, Christian Advocate (1934).

202
hoï traû lôøi nhö sau: cho caùc nhu caàu vaät chaát (aên, söùc
khoûe vaø thôøi tieát), ñöôïc baûo veä, ñöôïc che chôû, ñöôïc tha
thöù cho caùc toäi loãi cuûa mình, chæ daãn, höôùng daãn veà
caùch soáng, coù ñöôïc söùc maïnh, nghò löïc, Chuùa che chôû cho
ñòa vò thaáp keùm cuûa mình, khaùt voïng cho töông lai, giuùp
ñôõ cho gia ñình vaø baïn beø, bieát ôn söï giuùp ñôõ cuûa Chuùa,
thænh caàu loøng thöông cuûa Chuùa, coù nghò löïc chòu ñöôïc
nhöõng khoù khaên, gian khoå, giuùp ñôõ ñeå soáng toát hôn vaø
truùt boû ñöôïc nhöõng loãi laàm, taâm hoàn vaø suy nghó trôû
neân trong saùng hôn, cuoäc soáng thanh bình, duõng caûm tröôùc
moïi thöû thaùch...
Xaõ hoäi hoïc, khoâng theå ñöa ra ñöôïc lôøi giaûi ñaùp ñaày
ñuû veà nhu caàu cuûa nhöõng ngöôøi caàu nguyeän. Moãi ngöôøi
caàu nguyeän ñeàu coù nhu caàu rieâng cuûa mình, trong ñoù,
caùc tình huoáng vaø hoaøn caûnh soáng khaùc nhau, caùc caù
theå laïi coù nhu caàu khaùc nhau khi caàu nguyeän. Do vaäy,
cuoäc soáng ña daïng, phöùc taïp nhö theá naøo, thì nhu caàu cuûa
con ngöôøi ñeán vôùi caàu nguyeän cuõng phöùc taïp nhö vaäy.
Nhöõng khía caïnh xaõ hoäi cuûa caàu nguyeän toân giaùo,
ñöôïc nhieàu nhaø nghieân cöùu khaùc nhau quan taâm. Naêm
1950, nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ Murray G. Ross, ñaõ tieáp caän
nghieân cöùu 172 thanh nieân baèng phöông phaùp baûng hoûi.
Nhöõng ngöôøi ñöôïc ñieàu tra phaûi traû lôøi caâu hoûi: “Taïi sao
baïn laïi caàu nguyeän?”. Keát quaû nghieân cöùu nhö sau:
- Chuùa nghe vaø ñaùp laïi nhöõng lôøi caàu nguyeän: 32,8%;
- Caàu nguyeän giuùp con ngöôøi trong thôøi ñieåm stress vaø
khuûng hoaûng: 27,2%;
- Con ngöôøi caûm thaáy yeân taâm vaø thanh thaûn, nheï
nhaøng hôn sau khi caàu nguyeän: 18,1%;
- Caàu nguyeän nhaéc nhôû nghóa vuï cuûa caù nhaân, ñoái
vôùi con ngöôøi vaø vôùi xaõ hoäi: 10,7%;
- Caàu nguyeän laø theo thoùi quen: 4%;
- Taát caû nhöõng ngöôøi toát ñeàu caàu nguyeän: 0,9%;
- Neáu khoâng caàu nguyeän, thì caùi gì ñoù ñeán chæ laø söï
may ruûi: 0,5%;
- Caùc caâu traû lôøi khaùc: 5,8%.
Coù 15% nhöõng thanh nieân ñöôïc hoûi, hoï traû lôøi chöa bao
giôø caàu nguyeän vì taát caû caùc nhu caàu trong moät laàn caàu

203
nguyeän, töùc laø chæ caàu nguyeän cho nhöõng caùi hoï caàn
trong thôøi ñieåm ñoù. Chæ 4% caàu nguyeän ñôn thuaàn vì thoùi
quen. Qua keát quaû treân coøn cho thaáy, caàu nguyeän ñeå giao
tieáp vôùi Chuùa, ñeå giuùp con ngöôøi giaûi quyeát ñöôïc nhöõng
traïng thaùi caûm xuùc tieâu cöïc (stress, hay khuûng hoaûng)
chieám tyû leä cao nhaát.
Trong taùc phaåm, Nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa xaõ hoäi
hoïc toân giaùo, nhaø xaõ hoäi hoïc Ñöùc W. Trillhas, ñaõ phaân tích
khaù saâu saéc khía caïnh xaõ hoäi cuûa haønh vi caàu nguyeän.
W. Trillhas cho raèng, caàu nguyeän laø linh hoàn cuûa toân giaùo.
W. Trillhas ñaõ chæ ra nhöõng xung ñoät, nhöõng khoù khaên trong
caàu nguyeän cuûa tín ñoà ñaïo Kitoâ. Theo oâng, ñoái vôùi tín
ñoà ñaïo Kitoâ, trong luùc caàu nguyeän coù hai khoù khaên chính:
- Thöù nhaát, laø tín ñoà caûm thaáy Chuùa khoâng ôû gaàn
mình vaø ñieàu ñoù laø moät thöïc teá. Ñeå khaéc phuïc
khoù khaên xaõ hoäi naøy, Kitoâ giaùo ñaõ ñeà ra caùc
bieåu töôïng veà Thöôïng ñeá (töôïng, tranh aûnh veà Chuùa,
veà Ñöùc Meï, thaäm chí caû caùc coá ñaïo nöõa), ôû trong
vaø ngoaøi nhaø thôø, ôû nhöõng nôi caàu nguyeän cuûa gia
ñình.
- Thöù hai, laø caùc tín ñoà cho raèng, Chuùa laø ngöôøi bieát
taát caû, hieåu raát roõ nhöõng vieäc laøm, nhöõng mong
öôùc vaø nhöõng nhu caàu cuûa hoï. Ngay caû Ñöùc Giaùo
Hoaøng Jean Paul II thöôøng noùi: “Chuùa hieän dieän trong
moïi vaät, Chuùa coù maët ôû moïi nôi”. Neáu tín ñoà caàu
xin Chuùa caùi gì ñoù, thì khoâng coù nghóa laø ngöôøi ñoù
nghi ngôø söï quan taâm, giaùm saùt cuûa Chuùa. Khi tín
ñoà thænh caàu Chuùa ngaên ngöøa, haïn cheá haønh vi
xaáu naøo ñoù cuûa mình, thì khoâng coù nghóa laø anh ta
rôi vaøo tình theá bò Chuùa xeùt xöû. Thöïc ra, nhöõng lôøi
thænh caàu cuûa tín ñoà ñeán Chuùa coù nghóa laø tín ñoà
coi Chuùa laø ngöôøi quaûn lyù toái cao moïi maët cuûa ñôøi
soáng nôi traàn gian vaø Chuùa luoân luoân nghe ñöôïc
nhöõng lôøi thænh caàu cuûa hoï.
Veà söï hieän dieän vaø khaû naêng kyø dieäu cuûa thaùnh
thaàn, khoâng chæ coù trong caàu nguyeän cuûa Kitoâ giaùo maø
coøn toàn taïi ôû nhieàu toân giaùo khaùc. Ñoái vôùi ñaïo Hinñu -
moät toân giaùo lôùn nhaát ôû AÁn Ñoä, xuaát hieän töø hôn 1000
naêm tröôùc Coâng nguyeân, hieän coù tôùi 700 trieäu tín ñoà
(chieám 80% daân soá AÁn Ñoä), thì trong caùc tranh thôø vò thaàn

204
Brama (thaàn saùng taïo) coù boán tay, boán ñaàu, coøn caùc vò
thaàn khaùc nhö Visnu (thaàn baûo veä), thaàn Siva (thaàn huyû
dieät vaø taùi taïo) ñeàu coù boán caùnh tay. Caùc tín ñoà cho
raèng, caùc thaàn coù theå nhìn thaáu moïi nôi. Trong Phaät giaùo,
coù töôïng Phaät Baø nghìn tay, nghìn maét ñeå chöùng toû khaû
naêng kyø dieäu, phi thöôøng cuûa Phaät.
Trong truyeàn thuyeát veà Quan AÂm Boà taùt, mieâu taû Boà
taùt coù tôùi... 11 khuoân maët vaø 1000 caùnh tay. Moãi caùnh tay
coù moät con maét giöõa loøng baøn tay. Nhöõng con maét naøy,
töôïng tröng cho 1000 vò Phaät hieän nay, vôùi 11 khuoân maët,
1000 tay, nghìn con maét Boà taùt coù khaû naêng sieâu phaøm
trong söï cöùu vôùt con ngöôøi.
Caàu nguyeän laø phöông tieän an uûi xaõ hoäi maïnh meõ
nhaát, nhaèm truùt boû nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc cuûa tín ñoà.
Nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ, John Lenba ñaõ phaân tích cô sôû xaõ hoäi
cuûa loaïi hình caàu nguyeän. John Lenba ñaëc bieät chuù yù ñeán
hình thöùc caàu nguyeän, moät “giao öôùc ñaëc bieät vôùi thaàn
thaùnh”. ÔÛ ñaây, tín ñoà yeâu caàu Thöôïng ñeá ñaùp öùng lôïi
ích naøo ñoù vaø töông öùng vôùi yeâu caàu ñoù laø lôøi höùa
thöïc hieän nhöõng ñieàu daïy baûo cuûa thaàn thaùnh, trong
tröôøng hôïp naøy, tín ñoà giao tieáp vôùi thaàn thaùnh, xích laïi
gaàn, thaäm chí hoøa tan baûn thaân vaøo thaàn thaùnh. Ñaây laø
ñaëc ñieåm xaõ hoäi quan troïng cuûa haønh vi suøng baùi, ñöôïc
theå hieän baèng nhöõng söï thaàn bí khoaùi caûm toân giaùo.
Toùm laïi, muïc ñích chính cuûa caàu nguyeän noùi rieâng vaø
suøng baùi noùi chung, laø ñaït ñöôïc tình caûm gaàn guõi tröïc
tieáp vôùi löïc löôïng sieâu nhieân vaø xum hoïp vôùi caùc löïc
löôïng naøy. Traïng thaùi thaàn bí trong thôøi gian caàu nguyeän,
suøng baùi laø traïng thaùi kích thích cao ñoä.
III. YEÁU TOÁ THAÅM MYÕ TRONG SUØNG BAÙI TOÂN GIAÙO
Yeáu toá thaåm myõ laø moät moät boä phaän cuûa caùc nghi
leã, noù taùc ñoäng maïnh meõ ñeán xaõ hoäi cuûa nhöõng ngöôøi
döï leã, ngay töø thôøi xaõ hoäi nguyeân thuyû, yeáu toá thaåm
myõ trong caùc nghi leã ñaõ ñoùng vai troø quan troïng khoâng
theå thieáu ñöôïc. Traûi daøi caû quaù trình phaùt trieån toân giaùo
cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa loaøi ngöôøi, yeáy toá thaåm myõ
trong toân giaùo ngaøy caøng ña daïng, tinh teá vaø coù vai troø to
lôùn trong caùc toân giaùo hieän nay.
Yeáu toá thaåm myõ trong suøng baùi toân giaùo bao goàm:

205
kieán truùc, trang trí nôi thôø cuùng, caàu nguyeän, töôïng, tranh
veà thaàn thaùnh, phuø ñieâu, bieåu töôïng, trang phuïc cuûa
ngöôøi söï nghi leã...
Kieán truùc nôi haønh leã ñöôïc caùc toân giaùo raát chuù yù.
Noù goàm moät loaït caùc hình aûnh ngheä thuaät ñeå taïo neân
trong yù thöùc cuûa tín ñoà söï vó ñaïi, hoaønh traùng vaø sieâu
phaøm cuûa thaàn thaùnh. Ngaøy nay, coù nhieàu nhaø thôø, ñình,
chuøa... laø nhöõng coâng trình kieán truùc vó ñaïi, nhö Toøa
thaùnh Vatican, Nhaø thôø Ñöùc baø Paris (Kitoâ giaùo); Ñeàn thôø
Mecca, Ñeàn thôø Haxan Nhò theá (Hoài giaùo); Chuøa AÊngco
(Phaät giaùo).
Vaøo thôøi Ai Caäp coå ñaïi, kieán truùc nhaø thôø, töôïng,
phuø ñieâu noùi leân chieán coâng vaø söùc maïnh cuûa caùc
hoaøng ñeá coå Ai Caäp. Ñaây laø phöông tieän quan troïng ñeå
hình thaønh vaø giöõ gìn nhöõng tö töôûng, xaõ hoäi, theå cheá
cuûa nhaø nöôùc noâ leä.
Trong Phaät giaùo, kieán truùc chuøa cuõng raát ñöôïc chuù yù.
Heä thoáng khoâng gian töôïng Phaät, phuø ñieâu trong hình thöùc
bieåu töôïng ñaõ phaûn aùnh tö töôûng cuûa Phaät giaùo - ñau
khoå voán laø baûn chaát cuûa cuoäc soáng traàn gian, söï vaän
ñoäng daàn daàn töø nhöõng mong muoán caûm xuùc, ñeán söï tu
haønh, phaán ñaáu laø con ñöôøng duy nhaát ñi ñeán coõi Nieát
baøn.
Ñieàu ñaùng chuù yù laø, kieán tuùc toân giaùo coù theå hoøa
vaøo neàn vaên hoùa daân toäc ñeå taïo neân nhöõng neùt rieâng.
Cuõng laø chuøa cuûa Phaät giaùo, nhöng ôû Vieät Nam, Thaùi Lan,
Laøo, Campuchia... laïi khoâng gioáng nhau veà hình khoái, veà
ñöôøng neùt hoa vaên. Nhaø thôø Kitoâ giaùo ôû Phaùt Dieäm, laø
moät daãn chöùng veà keát hôïp giöõa kieán truùc toân giaùo vaø
vaên hoùa daân toäc. ÔÛ ñaây, maùi cuûa nhaø thôø, caùnh cöûa
vaø moät soá neùt hoa vaên mang phong caùch cuûa Phaät giaùo -
phong caùch cuûa vaên hoùa Vieät Nam. Nhaø thôø Chính thoáng
giaùo ôû nöôùc Nga, Phaùp, Ñöùc, hay caù nöôùc vuøng Ban Tích...
ñeàu coù nhöõng neùt khaùc nhau.
Ñoái vôùi toân giaùo, tranh, töôïng veà thaàn thaùnh coù moät
vò trí quan troïng khoâng theå thieáu ñöôïc. Yeáu toá thaåm myõ
naøy, phaûn aùnh söï hieän dieän cuûa thaàn thaùnh trong cuoäc
soáng traàn gian cuûa chuùng ta. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi theo
toân giaùo, ñaây khoâng coøn ñôn thuaàn laø taùc phaåm ngheä
thuaät maø ñoù laø hieän dieän cuûa thaàn thaùnh. Chuùng ta

206
haõy hình dung xem möùc ñoä taùc ñoäng vaø aûnh höôûng cuûa
toân giaùo ñeán con ngöôøi seõ bò haïn cheá ñeán möùc ñoä
naøo, neáu taïi caùc ñòa ñieåm thôø cuùng khoâng coù caùc hình
aûnh cuûa thaàn thaùnh. Hình aûnh caùc vò thaàn maø con ngöôøi
taïo neân, coù theå laø nhöõng con ngöôøi coù thaät trong cuoäc
ñôøi (Ñöùc Phaät, Chuùa Gieâsu, Hai Baø Tröng, Traàn Höng Ñaïo,
Nguyeãn Traõi, Quang Trung...), nhöng cuõng coù theå laø nhaân
vaät do con ngöôøi töôûng töôïng ra. Hình aûnh naøy, coù theå
döôùi daïng hình ngöôøi, coù theå ñöôïc caùch ñieäu döôùi daïng
nöûa ngöôøi, nöûa thuù (nöõ thaàn caù, thaàn ñaàu höôu, ñaàu
chim...), coù theå döôùi daïng moät vaät theå naøo ñoù (thaàn
baép ngoâ, oâng bình voâi...), coù theå döôùi daïng con vaät naøo
ñoù (con ngöïa, con voi trong nhieàu ngoâi chuøa ôû nöôùc ta).
ÔÛ Vieät Nam, tín ngöôõng toân giaùo coù kieân quan chaët
cheõ vôùi lòch söû döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc cuûa daân toäc.
Nhaân daân Vieät Nam, vôùi ñaïo lyù uoáng nöôùc nhôù nguoán,
ñaõ suy toân vaø thôø cuùng nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi nöôùc,
nhieàu vò thaàn, thaønh hoaøng laøng, laø nhöõng töôùng lónh,
nhöõng ngöôøi coù coâng trong cuoäc chieán tranh giöõ nöôùc vaø
xaây döïng ñaát nöôùc. Trong yù thöùc cuûa daân toäc ta, tín
ngöôõng toân giaùo ñaõ hoøa quyeän vôùi tinh thaàn yeâu nöôùc.
Vì vaäy, nhieàu leã hoäi cuûa nöôùc ta, vöøa thoûa maõn nhu caàu
toân giaùo cuûa nhaân daân, vöøa giaùo duïc tinh thaàn yeâu
nöôùc kieân cöôøng cuûa daân toäc.
Trong caùc toân giaùo ña thaàn coå ñaïi, caùc löïc löôïng sieâu
nhieân hieän dieän ngay ôû traàn theá, ôû hình thöùc caûm xuùc
tröïc tieáp. Ngöôøi ta ñaõ choïn moät con vaät laøm vaät toå
(Totem) cuûa boä toäc mình.
ÔÛ vuøng Taây Baéc cuûa Nam Uenxô (Australia), coù hai boä
toäc. Boä toäc Bungin laáy con chim phöôïng hoaøng ñuoâi nhoïn
laøm vaät toå cuûa mình, boä laïc Uang, laáy con quaï laøm vaät
toå cuûa mình. Caùc con thuù naøy coù söùc maïnh, töùc laø thaàn
linh ñaõ hoùa thaân vaøo caùc con thuù naøy. Trong toân giaùo
Hinñu (AÁn Ñoä), thaàn Visnu xuaát hieän döôùi daïng moät soá
ñoäng vaät nhö caù, lôïn röøng hoaëc nöûa ngöôøi nöûa sö töû...
Ñeán laàn thöù baûy, thaàn laø Rama, vò anh huøng haøo hoa cuûa
AÁn Ñoä, nhaân vaät chính trong cuoán söû thi lôùn vaøo baäc
nhaát nhaân loaïi, Veda. Vôï cuûa Rama laø naøng Sita, bò vua quyû
Raoan baéc coùc ñem veà Lanka (Sri Lanka ngaøy nay). Chaøng
Rama sang gieát quyû Raoan, ñöa Sita trôû veà queâ höông. Ngaøy
ñoù, ñöôïc laáy laøm ngaøy teát Ñioâali - ngaøy leã lôùn nhaát ôû

207
AÁn Ñoä. Tröôùc teát Ñioâali 20 ngaøy, laø ngaøy Rama chieán
thaéng quyû Raoan, haøng naêm, vaøo ngaøy ñoù ñöôïc nhaân
daân kyû nieäm baèng vieäc ñoát hình noäm khoång loà cuûa con
quyû Raoan.
Trong caùc toân giaùo coå Hy laïp, hình thöùc caûm xuùc cuï
theå veà thaàn thaùnh trong yù thöùc cuûa nhaân daân ñaõ ñöôïc
taïo thaønh caùc hình aûnh ngheä thuaät coù söùc haáp daãn lôùn
trong heä thoáng suøng baùi ña thaàn. Nhieàu böùc töôïng veà
thaàn thaùnh cuûa thôøi kyø naøy, ñaõ trôû thaønh nhöõng kieät
taùc cuûa neàn ngheä thuaät theá giôùi. Trong moät soá toân
giaùo, caùc vò thaàn ñaàu tieân ôû daïng ngöôøi - töï nhieân. Ñieàu
naøy, cuõng ñöôïc theå hieän raát roõ trong tín ngöôõng cuûa
nhaân daân ta. Caùc vò thaàn: Hai Baø Tröng, Baø Trieäu, Traàn
Höng Ñaïo, Baø Chuùa Kho... laø nhöõng nhaân vaät lòch söû coù
thaät, do coù coâng vôùi nöôùc ñaõ ñöôïc nhaân daân toân thôø
thaønh caùc vò thaàn.
Ñoái vôùi moät soá toân giaùo, vieäc söû duïng yeáu toá thaåm
myõ trong suøng baùi laø vaán ñeà ñöôïc tranh caõi vaø coù
nhieàu quan ñieåm khaùc nhau. Chaúng haïn, trong Kitoâ giaùo,
coù hai khuynh höôùng. Nhöõng ngöôøi theo khuynh höôùng thöù
nhaát (theo phong tuïc cuûa Do Thaùi giaùo) cho raèng, caàn töø
boû taát caû caùc hình aûnh cuûa Chuùa trong caùc nhaø thôø
Kitoâ giaùo. Nhieàu vò linh muïc, ñaõ tích cöïc ñaáu tranh choáng
laïi caùc hình aûnh ngheä thuaät, xem chuùng nhö söï nguy haïi
cuûa tuïc thôø thaàn töôïng. Moät toâng ñoà noåi tieáng cuûa Kitoâ
giaùo, vaøo cuoái theá kyû III ñaàu theá kyû II, laø Tertullian ñaõ
yeâu caàu caám taát caû töôïng, tranh vaø caùc taùc phaåm ngheä
thuaät khaùc trong nhaø thôø. OÂng cho raèng, yeáu toá thaåm
myõ naøy khoâng phuø hôïp vôùi nieàm tin cuûa Kitoâ giaùo.
Nhöõng ngöôøi theo khuynh höôùng thöù hai laïi cho raèng, caùc
taùc phaåm ngheä thuaät laø caàn thieát trong suøng baùi toân
giaùo. Cuoäc ñaáu tranh cuûa hai quan ñieåm naøy ñaït ñeán
ñieåm vaøo theá kyû VIII - IX, thôøi kyø veõ tranh thaùnh ôû
Bidaêng. Cuoäc ñaáu tranh giöõa nhöõng ngöôøi choáng laïi yeáu
toá thaåm myõ trong suøng baùi toân giaùo vaø nhöõng ngöôøi
uûng hoä vaán ñeà naøy, ñaõ keùo daøi haøng traêm naêm vaø
keát thuùc baèng thaéng lôïi cuûa nhöõng ngöôøi cho raèng, caàn
coù yeáu toá thaåm myõ trong suøng baùi toân giaùo. Chieán
thaéng cuûa hoï khoâng phaûi ngaãu nhieân, nhaø thôø caàn caùc
hình aûnh ngheä thuaät ñeå laøm taêng taùc ñoäng taâm lyù, tö
töôûng cuûa tín ñoà. Vieäc söû duïng caùc hình aûnh ngheä thuaät

208
trong caùc nhaø thôø Kitoâ giaùo, ñaõ taùc ñoäng lôùn ñeán
nhöõng ngöôøi tham gia haønh leã, taïo cho hoï coù caûm giaùc
Chuùa luoân luoân ôû beân caïnh vaø raát ñoãi gaàn guõi ñoái vôùi
hoï.
Caùc taùc phaåm ngheä thuaät trong caùc nôi haønh leã cuûa
caùc toân giaùo, ngoaøi yù nghóa suøng baùi, coøn coù yù nghóa
veà ngheä thuaät; taát nhieân, yù nghóa ngheä thuaät xeáp ôû vò
trí thöù hai. Nhieàu nôi thôø cuùng töôïng, tranh veà thaàn thaùnh
ñaõ trôû thaønh nhöõng kieät taùc ngheä thuaät cuûa nhaân loaïi.
Ñeå taùc ñoäng ñeán yù thöùc cuûa nhöõng ngöôøi tham gia
caàu nguyeän, ngoaøi vieäc söû duïng caùc hình aûnh ngheä
thuaät, caùc toân giaùo coøn söû duïng aâm nhaïc trong caàu
nguyeän hoaëc trong thöïc haønh haønh nghi leã. Trong caùc nhaø
thôø Kitoâ giaùo, aâm nhaïc coù giai ñieäu traàm, buoàn ñeå
traùnh caûm xuùc thaùi quaù hay bi ai cuûa tín ñoà.
Nhö vaäy, caùc toân giaùo ñaõ söû duïng moät toå hôïp caùc
yeáu toá thaåm myõ: bieåu töïng, töôïng, tranh, phuø ñieâu, aùnh
saùng, aâm nhaïc, trang trí khoâng gian... ñeå taùc ñoäng ñeán
xaõ hoäi cuûa nhöõng ngöôøi tham gia haønh leã, taïo ra taâm theá
höôùng ñeán caùc löïc löôïng sieâu nhieân.

209
 Chöông XIV
NHAÂN CAÙCH TOÂN GIAÙO

Con ngöôøi khi sinh ra, chöa coù saün moät nhaân caùch. Ñeå
trôû thaønh nhaân caùch, con ngöôøi ñoù phaûi soáng vaø hoaït
ñoäng trong caùc nhoùm xaõ hoäi cuï theå. Caùc nhoùm naøy,
nhaøo naën caù theå thaønh moät con ngöôøi xaõ hoäi. Ñoái vôùi
nhaân caùch toân giaùo cuõng nhö vaäy, khi sinh ra, caù nhaân
chöa coù nhaân caùch toân giaùo, chö phaûi laø tín ñoà toân giaùo.
ñeå trôû thaønh nhaân caùch toân giaùo, con ngöôøi ñoù phaûi
soáng trong quaù trình taùc ñoäng töông hoã vôùi moâi tröôøng
xaõ hoäi.
I. ÑAËC ÑIEÅM XAÕ HOÄI CUÛA NHAÂN CAÙCH TOÂN GIAÙO
Nhaân caùch laø ñoái töôïng nghieân cöùu cuûa nhieàu ngaønh
khoa hoïc khaùc nhau, moãi khoa hoïc coù caùch tieáp caän rieâng
cuûa mình. Xaõ hoäi hoïc toân giaùo, nghieân cöùu nhaân caùch
cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo theo caùch tieáp caän cuûa taâm
lyù hoïc xaõ hoäi. Nghóa laø nghieân cöùu nhaân caùch trong caùc
nhoùm xaõ hoäi cuï theå, trong quaù trình xaõ hoäi hoùa caù nhaân
vaø thoâng qua caùc hình thöùc hoaït ñoäng cuï theå.
Caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi cuûa ngöôøi theo toân giaùo, ñöôïc
theå hieän qua xu höôùng cuûa nhaân caùch. Do vaäy, tìm hieåu xu
höôùng cuûa nhaân caùch trôû thaønh vaán ñeà troïng taâm cuûa
nghieân cöùu nhaân caùch toân giaùo. Xu höôùng nhaân caùch
toân giaùo theå hieän qua nhu caàu, ñoäng cô cuûa haønh vi, taâm
theá xaõ hoäi vaø caùc ñònh höôùng giaù trò.
I. 1. Nhu caàu toân giaùo
Nhu caàu laø traïng thaùi cuûa cô theå, cuûa caù theå hay cuûa
nhoùm xaõ hoäi, phaûn aùnh söï phuï thuoäc cuûa caù theå hay
nhoùm xaõ hoäi ñoù vaøo nhöõng ñieàu kieän khaùch quan ñeå
toàn taïi vaø phaùt trieån. Nhu caàu toân giaùo laø söï boå sung,
buø ñaép nhöõng thieáu huït, baát löïc tröôùc ñôøi soáng thöïc
tieãn cuûa con ngöôøi.

210
 Nghieân cöùu veà nhu caàu toân giaùo, ñöôïc phaân ra boán
caùch tieáp caän veà vaán ñeà:
- Tìm hieåu nhu caàu toân giaùo cuûa caù nhaân, theå hieän
trong nieàm tin vaøo thaàn thaùnh, nhu caàu nhö keát quaû cuûa
söï gaëp gôõ giöõa con ngöôøi vôùi thaàn thaùnh xaûy ra trong
taâm hoàn con ngöôøi. Ñaây laø caùch tieáp caän theo khuynh
höôùng cô theå;
- Xem nhu caàu cuûa toân giaùo, laø ñaëc ñieåm ñaëc bieät
ñaëc tröng cuûa xaõ hoäi con ngöôøi. Ñaây laø caùch tieáp caän
theo taâm traïng chuû quan;
- Xem nhu caàu toân giaùo, laø söï thoûa maõn caùc nhu caàu
xaõ hoäi cuï theå cuûa con ngöôøi. Ñaây laø caùch tieáp caän töø
moâi tröôøng xaõ hoäi.
Caùch tieáp caän thöù nhaát, thöù hai, thöù ba laø caùch tieáp
caän cuûa xaõ hoäi hoïc phöông Taây, caùch tieáp caän thöù tö laø
cuûa xaõ hoäi hoïc Lieân Xoâ (cuõ).
Nhu caàu toân giaùo laø daïng thöùc nhu caàu tinh thaàn cuûa
con ngöôøi, theå hieän qua nieàm tin vaøo caùc löïc löôïng sieâu
nhieân, nieàm tin vaøo moái quan heä hai chieàu giöõa tín ñoà vaø
thaàn thaùnh.
Nhu caàu toân giaùo cuûa caù nhaân, tröôùc heát laø nhu caàu
trong haønh vi suøng baùi - phöông tieän thöïc hieän söï taùc
ñoäng giöõa con ngöôøi vaø theá giôùi hö voâ. Nhu caàu toân giaùo
laø nhu caàu thöïc hieän caùc nghi leã toân giaùo, caàu nguyeän
toân giaùo.
I. 2. Ñoäng cô toân giaùo
Ñoäng cô toân giaùo, laø thaønh toá quan troïng trong xu
höôùng cuûa nhaân caùch toân giaùo. Khi tìm hieåu vaán ñeà naøy,
chuùng ta thaáy ñoäng cô toân giaùo theå hieän ôû hai khía caïnh:
Ñoäng cô cuûa nieàm tin toân giaùo cuûa caù nhaân, töùc laø caùi
thuùc ñaåy caù nhaân tin vaøo löïc löôïng sieâu nhieân. Ñoäng cô
ôû ñaây coù theå laø söï baát löïc, sôï haõi, caàu mong, cöùu vôùt,
hy voïng... Khía caïnh thöù hai, laø ñoäng cô cuûa haønh vi suøng
baùi toân giaùo; nghóa laø, caùi gì ñaõ thuùc ñaåy con ngöôøi thöïc
hieän caùc haønh vi suøng baùi thaàn thaùnh, hay toân giaùo maø
mình laø thaønh vieân. Hai khía caïnh naøy khoâng ñoàng nhaát
vôùi nhau, nhöng laïi coù quan heä chaët cheõ vôùi nhau.
Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc cuûa Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp

211
Kiev, Ucraina, khi nghieân cöùu ñoäng cô cuûa tín ñoà toân giaùo,
ñaõ chia ra 6 loaïi ñoäng cô chuû yeáu:
- Toân giaùo nhaèm thoûa maõn nhu caàu trí tueä, nhöõng
ngöôøi coù ñoäng cô loaïi naøy cho raèng, nhieàu vaán ñeà cuûa
cuoäc soáng hieän nay khoa hoïc chöa lyù giaûi ñöôïc vaø toân
giaùo coù theå giaûi quyeát ñöôïc nhieàu vaán ñeà cuûa cuoäc
soáng. Thöôïng ñeá laø ngöôøi saùng taïo ra theá giôùi, soá caùc
tín ñoà coù ñoäng cô loaïi naøy chieám khoaûng 4%;
- Toân giaùo höùa heïn söï cöùu vôùt con ngöôøi, caùc tín ñoà
coù loaïi ñoäng cô naøy cho raèng, caùc thaùnh coù theå cöùu vôùt
hoï trong hieän taïi vaø caû sau khi cheát, soá tín ñoà loaïi naøy
chieám hôn 16%;
- Toân giaùo ñem laïi caûm xuùc yeân taâm, vui söôùng, thoâng
qua caùc hoaït ñoäng toân giaùo, hoï coù ñöôïc caûm xuùc yeân
taâm hôn, thanh thaûn hôn, soá naøy chieám khoaûng 13%;
- Toân giaùo laø con ñöôøng hoaøn thieän ñaïo ñöùc, ñaây laø
ñoäng cô cuûa ña soá caùc tín ñoà, chieám 60% soá ngöôøi ñöôïc
hoûi. Chaúng haïn, toân giaùo giaùo duïc con ngöôøi laøm ñieàu
thieän, yeâu thöông con ngöôøi;
- Ñeà phoøng baát traéc, ñoäng cô naøy theå hieän söï yeáu
ñuoái, thieáu töï tin cuûa con ngöôøi;
- Tin theo phong tuïc truyeàn thoáng, nhieàu ngöôøi ñeán vôùi
toân giaùo laø do gia ñình, boá meï ñi theo toân giaùo, tin vaøo
thaàn thaùnh.
Theo nghieân cöùu cuûa L. N. Ulianoâp cho thaáy, ñoái vôùi
nhöõng ngöôøi ñeán vôùi toân giaùo theo phong tuïc, coù 40,8% tin
töôûng vaøo baûn thaân mình vaø 55% dao ñoäng veà con ñöôøng
mình ñaõ choïn.
I. 3. Taâm theá xaõ hoäi vaø ñònh höôùng giaù trò cuûa xu
höôùng nhaân caùch
toân giaùo
Taâm theá xaõ hoäi, laøø söï chuaån bò cuûa caù nhaân cho
haønh ñoäng, treân cô sôû cuûa söï ñaùnh giaù nhaát ñònh. Caáu
truùc cuûa taâm theá xaõ hoäi, bao goàm 3 thaønh toá: nhaän
thöùc veà khaùch theå, traïng thaùi caûm xuùc veà khaùch theå
vaø öùng xöû vôùi khaùch theå.
Nhöõng nghieân cöùu veà nhaân caùch cuûa tín ñoà cho thaáy,
taâm theá xaõ hoäi cuûa tín ñoà ñoùng vai troø boä loïc ñaëc bieät

212
(vai troø löïa choïn), ñoái vôùi haønh vi cuûa caù nhaân vaø caùc
thoâng tin töø moâi tröôøng xung quanh ñeán vôùi caù nhaân. Keát
quaû nghieân cöùu cuûa M. G. Pismanhie, cho thaáy 6,5% soá
ngöôøi ñöôïc hoûi coù nieàm tin toân giaùo maø khoâng bò aûnh
höôûng cuûa baát cöù phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng naøo
(baùo chí, ñaøi phaùt thanh vaø voâ tuyeán truyeàn hình) vaø coù
42,2% tin vaøo toân giaùo, nhôø taùc ñoäng cuûa caùc keânh
thoâng tin.
Ñònh höôùng giaù trò cuûa tín ñoà toân giaùo, tröôùc heát laø
söï höôùng ñeán nhöõng giaù trò cô baûn cuûa tín ngöôõng nhö
Thöôïng ñeá, Chuùa trôøi, Thaàn thaùnh, Thieân ñöôøng... Keát
quaû nghieân cöùu cuûa moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc cho thaáy,
söï ñònh höôùng giaù trò cô baûn cuûa nhieàu tín ñoà, laø höôùng
ñeán söï cöùu theá sau khi cuoäc soáng ôû traàn gian chaám heát.
Theo hoï, cuoäc soáng nôi traàn gian môùi chæ laø söï môû ñaàu,
coøn cuoäc soáng sau naøy (cuoäc soáng ôû theá giôùi beân kia),
môùi laø cuoäc soáng vónh cöûu vaø ñoù môùi laø cuoäc soáng
phong phuù, ñaày ñuû. Ñieàu naøy chuùng ta coù theå nhaän
thaáy raát roõ ôû caùc aån só, caùc thaùnh nhaân, caùc nhaø tu
haønh theo phaùi khoå haïnh ôû AÁn Ñoä. Hoï saün saøng hy sinh,
chòu ñöïng moïi khoù khaên gian khoå ñeå ñöôïc ñeán vôùi thaàn
thaùnh vaø theá giôùi cöïc laïc, sau khi töø bieät cuoäc soáng nôi
traàn theá.
II. CAÙC KIEÅU NHAÂN CAÙCH TOÂN GIAÙO
Nhöõng tín ñoà toân giaùo, coù nhöõng neùt nhaân caùch
chung veà yù thöùc vaø haønh vi toân giaùo, nhöng cuõng coù
nhöõng ñaëc ñieåm khaùc bieät nhaát ñònh veà nieàm tin vaø
suøng baùi toân giaùo.
Caùc nhaø nghieân cöùu ñaõ phaân loaïi nhaân caùch toân
giaùo, theo caùc tieâu chí: möùc ñoä saâu saéc cuûa nieàm tin
toân giaùo, cöôøng ñoä cuûa nieàm tin toân giaùo, möùc ñoä tích
cöïc cuûa suøng baùi toân giaùo (soá laàn ñeán nôi thôø cuùng,
nhaø thôø, chuøa... vieäc thöïc hieän caùc chuaån möïc toân giaùo,
möùc ñoä caàu nguyeän...).
Nhaø xaõ hoäi hoïc Lieân Xoâ (cuõ), A. N. Leâonchep ñaõ ñöa
ra khaùi nieäm YÙ thöùc caù nhaân cuûa toân giaùo, ñeå phaân
loaïi nhaân caùch cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo, töùc laø noùi
ñeán moái quan heä cuûa chuû theå vaø khaùch theå toân giaùo.
Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc phöông Taây, ñaõ coá gaéng phaùc

213
thaûo caùc kieåu nhaân caùch toân giaùo töø goùc ñoä xaõ hoäi
xaõ hoäi. Trong caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa mình vaøo
nhöõng naêm 1960, nhaø xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc ngöôøi Myõ
G. Aliport, ñaõ phaân ra hai loaïi nhaân caùch toân giaùo cô baûn63.
II. 1. Loaïi nhaân caùch thöù nhaát - ngöôøi höôùng ngoaïi
Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi naøy, toân giaùo giuùp hoï ñeå ñaït
ñöôïc muïc ñích cuûa cuoäc soáng, caùc moái quan heä beân
ngoaøi cuûa hoï ñeàu höôùng ñeán toân giaùo. Vieäc ñeán nhaø
thôø, tham gia vaøo caùc hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng toân
giaùo laø phöông tieän, laø ñeå chöùng minh veà söï trung thöïc
veà loái soáng cuûa mình. Ñoái vôùi hoï, toân giaùo laø giaù trò
ñem laïi söï an uûi, giaûm bôùt nhöõng caûm xuùc tieâu cöïc, ñem
laïi nhöõng giaây phuùt haøi loøng, maõn nguyeän.
II. 2. Loaïi nhaân caùch thöù hai - ngöôøi höôùng noäi
Ñoái vôùi loaïi nhaân caùch naøy, toân giaùo theå hieän nhö
moät giaù trò ñoäc laäp vaø cuoái cuøng cuûa hoï. Haønh vi cuûa
hoï coá gaéng thöïc hieän caùc chuaån möïc vaø giaùo lyù toân
giaùo, coøn nhu caàu vaø sôû thích toân giaùo ôû vò trí thöù hai.
D. Batson vaø L. Ventis, cho raèng, ñoái vôùi nhöõng ngöôøi
höôùng noäi, toân giaùo theå hieän nhö nguoàn goác töï do vaø
haïnh phuùc moät caùch chuû quan. Toân giaùo ñoái vôùi hoï nhö
laø moät giaùo lyù khaéc nghieät, toân giaùo giuùp hoï thoaùt khoûi
nhöõng lo laéng vaø tình caûm toäi loãi...
Ñoái vôùi ngöôøi höôùng noäi, toân giaùo coøn laø phöông
tieän ñeå xa laùnh theá giôùi xung quanh, chaïy troán khoûi theá
giôùi hö aûo, töôûng töôïng.
III. NHOÙM XAÕ HOÄI VÔÙI VIEÄC HÌNH THAØNH
VAØ PHAÙT TRIEÅN NHAÂN CAÙCH TOÂN GIAÙO
Nhaân caùch toân giaùo cuûa nhöõng tín ñoà toân giaùo, ñöôïc
hình thaønh trong moâi tröôøng xaõ hoäi khoâng phaûi moät caùch
tröøu töôïng, chung chung maø trong caùc nhoùm xaõ hoäi cuï
theå. Nhoùm xaõ hoäi cô baûn, ñaàu tieân taùc ñoäng ñeán vieäc
hình thaønh vaø phaùt trieån nhaân caùch cuûa con ngöôøi laø gia
ñình.
III. 1. Gia ñình vaø vieäc hình thaønh nhaân caùch toân
giaùo
Cuõng nhö vieäc hình thaønh nhaân caùch cuûa con ngöôøi, gia
63
G. Aliport, The Religious Context of Prejudice - Journal for the Scientific study of Religion, N. 1966.

214
ñình laø moâi tröôøng xaõ hoäi ñaàu tieân, coù aûnh höôûng
quyeát ñònh ñeán vieäc hình thaønh nhaân caùch toân giaùo cuûa
con ngöôøi. Noùi caùch khaùc, söï hình thaønh nhaân caùch toân
giaùo cuûa caù nhaân baét ñaàu töø gia ñình. Gia ñình, ñaõ taïo
neân nhöõng cô sôû tính caùch cuûa con ngöôøi, cô sôû cuûa quan
heä caù nhaân ñoái vôùi nhöõng ngöôøi xung quanh, cô sôû cuûa
caùc ñònh höôùng giaù trò vaø theá giôùi quan cuûa caù nhaân.
Quan heä giöõa ñöùa treû vaø cha meï laø hình thöùc tieáp xuùc
xaõ hoäi xaõ hoäi ñaàu tieân, coù yù nghóa heát söùc to lôùn ñoái
vôùi söï phaùt trieån cuûa treû veà sau.
Caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc
vaø taâm lyù hoïc, ñeàu coù nhöõng nhaän ñònh chung: Gia ñình
ñoùng vai troø quan troïng, khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi
vieäc hình thaønh nhaân caùch toân giaùo.
Nhaø xaõ hoäi hoïc Ñöùc W. Trillhass cho raèng, nhöõng aán
töôïng toân giaùo maø ñöùa treû nhaän ñöôïc ôû gia ñình, thoâng
qua gia ñình, coù yù nghóa quyeát ñònh ñoái vôùi ñôøi soáng toân
giaùo sau naøy cuûa noù.
Ngoaøi ra, taâm theá, thaùi ñoä toân giaùo cuûa boá meï laø
moät trong nhöõng yeáu toá quan troïng nhaát, hình thaønh neân
caùc theá heä toân giaùo môùi. Söï taùc ñoäng cuûa boá meï, goùp
phaàn taïo neân tín ngöôõng toân giaùo cuûa ñöùa treû.
Nhaø xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc ngöôøi Myõ, V. Start, ñaõ
tieán haønh tìm hieåu tín ngöôõng toân giaùo cuûa thanh nieân
Myõ, vaøo naêm 1963 cho thaáy, 85% tín ñoà treû Thieân chuùa
giaùo, 71% tín ñoà treû Chính thoáng giaùo vaø 65% tín ñoà treû
cuûa Do Thaùi giaùo ôû Myõ, ñaõ giöõ laïi tín ngöôõng toân giaùo
cuûa boá meï mình. Nghóa laø, hoï ñaõ löïa choïn toân giaùo maø
boá meï mình ñaõ theo.
Nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ, C. Hann, ñaõ tieán haønh moät
nghieân cöùu ñaëc bieät veà moái quan heä giöõa giaùo duïc gia
ñình vaø nieàm tin toân giaùo cuûa ñöùa treû. OÂng ñaõ chia
nhöõng gia ñình ñöôïc nghieân cöùu thaønh 4 loaïi:
- Loaïi gia ñình thöù nhaát, caû hai boá meï ñeàu tham gia
giaùo duïc treû raèng, Chuùa seõ tröøng phaït chuùng, neáu chuùng
coù haønh vi xaáu. ÔÛ loaïi gia ñình thöù nhaát naøy, coù 73%
ñöùa treû löùa tuoåi thaønh nieân vaø 84% ñöùa treû tuoåi môùi
ñeán tröôøng tin raèng, Chuùa tröøng phaït chuùng vì haønh vi
xaáu vaø chuùng caàn sôï haõi Chuùa;

215
 - Loaïi gia ñình thöù hai, chæ coù ngöôøi meï tham gia giaùo
duïc treû baèng tình yeâu thöông;
- Loaïi gia ñình thöù ba, chæ coù ngöôøi boá giaùo duïc treû
baèng tình yeâu thöông. ÔÛ loaïi gia ñình naøy, coù 53% treû ôû
tuoåi vò thaønh nieân vaø 61% treû tuoåi môùi ñeán tröôøng cho
raèng, chuùng caàn sôï haõi Chuùa vaø Chuùa coù theå tröøng
phaït caùc haønh vi sai traùi cuûa chuùng;
- Loaïi gia ñình thöù tö, khoâng moät ai trong soá boá vaø meï
tham gia giaùo duïc treû veà söï sôï haõi tröøng phaït cuûa Chuùa
ñoái vôùi haønh vi sai traùi.
Caùc coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc
vaø taâm lyù hoïc xaõ hoäi, cuõng raát quan taâm ñeán vai troø
cuûa gia ñình ñoái vôùi vieäc giaùo duïc nieàm tin toân giaùo cho
treû. Theo caùc nhaø nghieân cöùu Lieân Xoâ (cuõ), gia ñình laø
moät trong nhöõng keânh quan troïng nhaát truyeàn thuï caùc tín
ngöôõng toân giaùo cho theá heä treû. Ñieàu naøy theå hieän raát
roõ neùt trong caùc gia ñình boá meï theo toân giaùo.
Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa B. C. Xoloeva Lieân Xoâ
(cuõ), vaøo giöõa nhöõng naêm 70 ôû vuøng Marski (Nöôùc coäng
hoøa Azecbaizan), coù 78,5% caùc oâng boá theo toân giaùo vaø
85,7% soá caùc baø meï laø tín ñoà toân giaùo.
Naêm 1984, M. G. Pismanic ñaõ tìm hieåu veà nieàm tin toân
giaùo cuûa caùc tín ñoà toân giaùo taïi moät soá vuøng Lieân Xoâ
(cuõ) cho thaáy, taïi vuøng Permxki coù 83% tín ñoà ñeán vôùi toân
giaùo ngay töø luùc coøn nhoû, tyû leä naøy ôû Uzbeckistan laø
85%, ôû Belaruùt laø 93% vaø ôû Moânñoâva laø 96%. Theo M. G.
Pismanic, taám göông cuûa cha meï, baàu khoâng khí gia ñình coù
aûnh höôûng lôùn ñeá vieäc hình thaønh tín ngöôõng cuûa treû.
Töø keát quaû cuûa nhieàu coâng trình nghieân cöùu xaõ hoäi
hoïc vaø taâm lyù hoïc cho thaáy, ñoái vôùi treû ôû tuoåi tröôùc khi
ñeán tröôøng, boá meï laø ngöôøi coù uy tín tuyeät ñoái ñoái vôùi
chuùng. Treû em thöôøng xuyeân baét chöôùc caùc haønh ñoäng,
lôøi noùi cuûa cha meï moät caùch voâ thöùc. ÔÛ caùc gia ñình
toân giaùo, khi boá meï caàu nguyeän, ñaõ theå hieän suy nghó,
tình caûm veà Chuùa, thaàn thaùnh, ñaáng toái cao quaûn lyù
toaøn boä cuoäc soáng traàn gian, tröøng phaït moïi haønh vi toäi
loãi cuûa con ngöôøi. Chính ñieàu naøy, ñaõ taïo neân moâi
tröôøng taâm lyù xaõ hoäi, thuùc ñaåy söï hình thaønh nhaân
caùch toân giaùo cuûa treû. Söï hình thaønh thoùi quen cuûa caùc

216
haønh vi toân giaùo moät caùch maïnh meõ hôn ôû nhöõng gia
ñình maø boá meï, oâng baø hay ngöôøi thaân, giaùo duïc chuùng
moät caùch coù yù thöùc vaø coù ñònh höôùng veà thaàn thaùnh,
daïy chuùng caàu nguyeän, ñoïc Thaùnh kinh, giaûng giaûi cho
chuùng veà nhöõng ñieàu trong Thaùnh kinh.
Ñieàu ñaùng chuù yù laø, chính caùc ñaëc ñieåm xaõ hoäi
cuûa treû cuõng taïo ra nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi nhaát ñònh
ñoái vôùi vieäc hình thaønh nhaân caùch toân giaùo cuûa treû.
Ñieàu naøy theå hieän ôû caùc khía caïnh:
- Ñoái vôùi treû em tröôùc tuoåi ñi hoïc coù caûm giaùc khoâng
ñöôïc baûo veä, che chôû, sôï haõi vaø thieáu söï giuùp ñôõ,
chuùng phuï thuoäc tuyeät ñoái vaøo ngöôøi lôùn. Vì vaäy, chuùng
khoâng coù söï choáng ñôõ naøo tröôùc nhöõng taùc ñoäng toân
giaùo cuûa boá meï vaø ngöôøi lôùn;
- Treû em ôû löùa tuoåi môùi ñeán tröôøng deã tin vaøo nhöõng
ñieàu chuùng ñöôïc cha meï daïy doã, giaùo duïc. Bôûi vì, chuùng
haàu nhö chöa coù kinh nghieäm vaø kieán thöùc caù nhaân.
Chuùng luoân baét chöôùc nhöõng ngöôøi xung quanh, söï baét
chöôùc naøy theo moät con ñöôøng phöùc taïp töø beân ngoaøi
vaøo beân trong, töø khoâng coù chuû ñònh ñeán coù chuû ñònh.
Treân cô sôû cuûa söï baét chöôùc, khuoân maãu haønh vi toân
giaùo, caùc hình aûnh vaø bieåu töôïng toân giaùo cuûa treû daàn
ñöôïc hình thaønh;
- Khi ñöùa treû lôùn leân, tröôûng thaønh, chuùng coù aán
töôïng, chuùng coù tri giaùc baát cöù taùc ñoäng beân ngoaøi
naøo. Ñaây laø ñieàu kieän quan troïng ñeå thuùc ñaåy quaù trình
lónh hoäi caùc hình aûnh, bieåu töôïng toân giaùo - caùc hình aûnh
naøy gaén lieàn vôùi caùc haønh vi suøng baùi toân giaùo, hoaëc
caùc hình aûnh toân giaùo tröïc quan. Söï vaâng lôøi cuûa ñöùa
treû, cuõng laø moät tieàn ñeà tích cöïc ñoái vôùi vieäc hình
thaønh nhaân caùch cuûa treû. Maët khaùc, trong soá caùc ñaëc
ñieåm tö duy cuûa treû coù moät ñaëc ñieåm ñaùng löu yù, laø
thieân höôùng veà caùc hieän töôïng thieân nhieân tieâu bieåu
cuõng laø moät ñieàu kieän thuaän lôïi cho vieäc hình thaønh
nhaân caùch toân giaùo cuûa ñöùa treû;
- Trong quaù trình hình thaønh nhaân caùch cuûa treû, moâi
tröôøng ngoân ngöõ xung quanh treû coù vai troø to lôùn. Treû
tieáp thu ngoân ngöõ töø khi coøn raát sôùm. ÔÛ caùc gia ñình
theo toân giaùo, ñöùa treû thöôøng gaëp nhöõng thuaät ngöõ
mang noäi dung toân giaùo nhö Chuùa, thaàn thaùnh, Thieân

217
ñöôøng, Ñòa nguïc... Ñöùa treû tieáp thu caùc khaùi nieäm naøy
döôùi daïng chöùc naêng kyù hieäu, chuùng hieåu ñöôïc yù nghóa
cuûa caùc khaùi nieäm naøy vaø vôùi söï taùc ñoäng cuûa boá meï,
chuùng coøn tin raèng, caùc löïc löôïng sieâu nhieân coù toàn taïi
thöïc söï. Chính ñieàu naøy, ñaõ aûnh höôûng ñeán quan heä cuûa
ñöùa treû vôùi toân giaùo veà sau;
- Moät vaán ñeà xaõ hoäi quan troïng vaø raát phöùc taïp
khaùc, laø boá meï ñaõ aûnh höôûng nhö theá naøo ñeán söï hình
thaønh nhaân caùch cuûa treû, vaán ñeà naøy ñaõ ñöôïc nhieàu
nhaø xaõ hoäi hoïc quan taâm.
S. Freud vaø caùc hoïc troø cuûa oâng, khaúng ñònh raèng,
trong quan heä cuûa boá meï vaø ñöùa treû, tröôùc heát laø quan
heä cuûa ngöôøi cha vôùi ñöùa treû laø cô sôû hình thaønh nhaân
caùch toân giaùo cuûa treû. Theo S. Freud, Thöôïng ñeá bieåu hieän
döôùi daïng hình aûnh ñaëc bieät cuûa ngöôøi boá.
Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Lieân Xoâ (cuõ), laïi khoâng nhaát trí
vôùi quan ñieåm naøy cuûa S. Freud, theo hoï, nguoàn goác cô
baûn cuûa toân giaùo laø moâi tröôøng xaõ hoäi, trong ñoù gia
ñình chæ laø moät nhoùm trong moâi tröôøng ñoù.
Nhöõng baäc nha meï suøng baùi toân giaùo, caàn giaùo duïc
treû baèng söï tröøng phaït cuûa Chuùa vaø nhaát ñònh Chuùa, hay
thieân thaàn seõ tröøng phaït chuùng neáu chuùng coù haønh vi sai
traùi. Hoï cho raèng, ñaây coù theå laø bieän phaùp toát ñeå giaùo
duïc ñaïo ñöùc cho treû vaø haïn cheá nhöõng khuyeát ñieåm cuûa
chuùng. Treân thöïc teá, bieän phaùp giaùo duïc treû em baèng hình
phaït cuûa Chuùa ít ñem laïi hieäu quaû. Bôûi vì, noù gaây neân
toån thaát cho söï phaùt trieån xaõ hoäi cuûa treû khi nhaân caùch
ñang hình thaønh.
III. 2. Coäng ñoàng toân giaùo vôùi vieäc hình thaønh nhaân
caùch toân giaùo
Cuøng côùi nhoùm gia ñình, coäng ñoàng toân giaùo coù vò trí
khoâng theå thieáu ñoái vôùi söï hình thaønh nhaân caùch toân
giaùo cuûa caù nhaân.
Nhieàu coâng trình nghieân cöùu cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc
phöông Taây, ñaõ chæ ra vai troø cuûa caùc toå chöùc toân giaùo
trong vieäc hình thaønh tín ngöôõng cuûa caù nhaân tín ñoà.
Theo W. Trillhaas, nieàm tin toân giaùo cuûa caù nhaân ñöôïc
hình thaønh thoâng qua taäp quaùn, phong tuïc, thoùi quen - töùc
laø nhöõng yeáu toá xaõ hoäi truyeàn thoáng cuûa nhoùm. Theo D.

218
Batson vaø Ventis, nhaân caùch toân giaùo cuûa caù nhaân hình
thaønh vaø phaùt trieån thoâng qua söï aûnh höôûng cuûa caáu truùc
xaõ hoäi.
Caùc nghieân cöùu cuûa Aliport vaø Gillespic, naêm 1946 veà
nieàm tin toân giaùo, qua 414 sinh vieân saép toát nghieäp Ñaïi
hoïc Harvard vaø 86 sinh vieân saép toát nghieäp Ñaïi hoïc
Radeliffe, cho thaáy nhöõng yeáu toá sau goùp phaàn taïo ra nieàm
tin toân giaùo cuûa hoï: aûnh höôûng cuûa boá meï 51%, sôï haõi
hoaëc khoâng an toaøn 43%, aûnh höôûng cuûa ngöôøi khaùc 36%,
aùp löïc cuûa phong tuïc 35%, giaùo duïc cuûa nhaø thôø 24%,
bieát ôn 25%, ñoïc caùc taøi lieäu veà toân giaùo 20%, nghieân
cöùu veà toân giaùo 17%, buoàn raàu hoaëc bò boû rôi 17%, loãi
laàm 10%, roái loaïn tình duïc 8%.
Naêm 1931, Daniel Katz vaø F. H Aliport, ñaõ tìm hieåu thaùi
ñoä, nieàm tin toân giaùo cuûa 1321 sinh vieân Tröôøng Ñaïi hoïc
Toång hôïp Syracuse, cho thaáy caùc yeáu toá aûnh höôûng ñeán
nieàm tin toân giaùo cuûa sinh vieân goàm: giaùo duïc trong caùc
khoùa hoïc chính thöùc 72,4%, giao tieáp vôùi caùc sinh vieân
cuøng khoùa 46,2%, töï hoïc 29,7%, aûnh höôûng cuûa giaùo vieân
21%, aûnh höôûng cuûa nhöõng ngöôøi khaùc ngoaøi lôùp hoïc
19,7%, söï phuïc vuï toân giaùo cuûa nhaø thôø 6,7%.
III. 2.1 Moät soá ñaëc ñieåm cô baûn cuûa coäng ñoàng toân
giaùo
- Coäng ñoàng toân giaùo coù theå toàn taïi döôùi daïng nhoùm
lôùn (Toøa thaùnh Vatican, Giaùo hoäi Phaät giaùo Vieät Nam...),
coù theå döôùi daïng nhoùm nhoû (caùc coäng ñoàng toân giaùo
coù soá löôïng thaønh vieân ít). Söï aûnh höôûng moät caùch coù
hieäu quaû cuûa coäng ñoàng toân giaùo ñeán tín ñoà, thöôøng
laø caùc coäng ñoàng toân giaùo nhoû. ÔÛ ñoù, giöõa caùc tín ñoà
coù söï taùc ñoä qua laïi thöôøng xuyeân, tröïc tieáp vaø beàn
vöõng.
- Trong coäng ñoàng toân giaùo, caùc thaønh vieân thöôøng
cuøng nhau thöïc hieän haønh vi suøng baùi - moät daïng cuûa
hoaït ñoäng xaõ hoäi, qua hoaït ñoäng naøy con ngöôøi baøy toû
nieàm tin cuûa mình ñoái vôùi caùc löïc löôïng sieâu nhieân. Ngoaøi
ra, qua hoaït ñoäng chung cuûa coäng ñoàng, caù theå theå hieän
söï taùc ñoäng cuûa mình ñeán caùc löïc löôïng thaàn thaùnh (nhö
caàu xin söï che chôû, giuùp ñôõ, bieát ôn hay hy voïng...).
Trong coäng ñoàng toân giaùo, tính coäng ñoàng veà tín

219
ngöôõng toân giaùo, veà haønh ñoäng suøng baùi ñöôïc theå hieän
raát roõ neùt. Töùc laø caùc tín ñoà coù söï thoáng nhaát, söï
ñoàng caûm veà nhaän thöùc, tình caûm vaø haønh vi ñoái vôùi
caùc löïc löôïng sieâu nhieân.
- Caùc coäng ñoàng toân giaùo thöôøng khoâng toàn taïi moät
caùch ñôn leû, maø keát hôïp vôùi nhau, taïo neân moät toå chöùc
toân giaùo theo moät heä thoáng töø cao ñeán thaáp. Coù nhöõng
toân giaùo ñöôïc toå chöùc raát chaët cheõ theo moät heä thoáng,
chaúng haïn nhö Thieân chuùa giaùo. Tính heä thoáng cuûa toå
chöùc caùc coäng ñoàng toân giaùo, cuõng ñaõ taïo neân moät
heä thoáng caùc moái quan heä theo chieàu doïc vaø chieàu ngang.
Caùc nghieân cöùu veà toân giaùo cho thaáy, tính nhaát trí
beân trong coäng ñoàng phuï thuoäc vaøo soá löôïng thaønh vieân
cuûa coäng ñoàng. Neáu soá löôïng thaønh vieân caøng lôùn, tính
coäng ñoàng vaø söï lieân keát caøng giaûm. Neáu soá löôïng
thaønh vieân ít hoaëc vöøa phaûi thì tính nhaát trí, yù thöùc toân
giaùo vaø söï thoáng nhaát haønh vi cuûa caùc thaønh vieân trong
coäng ñoàng caøng cao.
III. 2. 2. Caáu truùc xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng toân giaùo
Cuõng nhö caùc nhoùm xaõ hoäi khaùc, caùc nhoùm toân giaùo
thöôøng toàn taïi döôùi hai hình thöùc: toå chöùc chính thöùc vaø
toå chöùc khoâng chính thöùc.
- Toå chöùc chính thöùc, laø toå chöùc ñöôïc xaùc ñònh bôûi
caùc giaùo lyù, caùc quy taéc toân giaùo (giaùo luaät), truyeàn
thoáng, phong tuïc vaø tính phaùp lyù veà maët xaõ hoäi (ñöôïc
pheùp chính thöùc hoaït ñoäng trong heä thoáng caùc toå chöùc
cuûa xaõ hoäi). Caùc giaùo lyù, giaùo luaät, truyeàn thoáng vaø
phong tuïc laø nghóa vuï, chuaån möïc ñoái vôùi taát caû caùc
thaønh vieân cuûa coäng ñoàng toân giaùo, töø nhöõng ngöôøi
quaûn lyù ñeán caùc thaønh vieân.
Quan heä giöõa caùc caù nhaân trong coäng ñoàng, ñöôïc theå
cheá hoùa baèng caùc quy ñònh, phong tuïc taïo neân toå chöùc
chính thöùc cuûa coäng ñoàng toân giaùo.
ÔÛ Vieät Nam, caùc toå chöùc toân giaùo chính thöùc, nhö heä
thoáng toå chöùc caùc caáp cuûa Thieân chuùa giaùo, Phaät
giaùo...
- Toå chöùc toân giaùo khoâng chính thöùc: cuøng vôùi vieäc
toàn taïi caùc toå chöùc toân giaùo chính thöùc laø söï toàn taïi
caùc coäng ñoàng toân giaùo khoâng chính thöùc. Caùc coäng

220
ñoàng khoâng chính thöùc naøy, coù theå toàn taïi trong loøng
moät toå chöùc chính thöùc, coù theå toàn taïi ngoaøi toå chöùc
chính thöùc ñoù. Caùc nhoùm toân giaùo khoâng chính thöùc naøy
thöôøng raát nhoû, coù khi chæ coù moät vaøi thaønh vieân.
Nhoùm toân giaùo khoâng chính thöùc, coù ñaëc ñieåm laø
giöõa caùc thaønh vieân coù söï ñoàng caûm cao, coù söï lieân heä
chaët cheõ vaø söï taùc ñoäng töông hoã cao. Chính vì vaäy maø
caùc nhoùm toân giaùo khoâng chính thöùc, nhieàu khi coù aûnh
höôûng quan troïng ñoái vôùi coäng ñoàng toân giaùo chính thöùc.
Söï aûnh höôûng cuûa nhoùm toân giaùo khoâng chính thöùc
ñeán coäng ñoàng toân giaùo chính thöùc, coøn theå hieän qua vai
troø cuûa thuû lónh caùc nhoùm khoâng chính thöùc. Theo nghieân
cöùu cuûa M. G. Pismanic, söï toàn taïi vaø phaùt trieån cuûa
nhieàu coäng ñoàng toân giaùo, phuï thuoäc vaøo söï hieän dieän
cuûa taøi naêng vaø uy tín cuûa thuû lónh. Khi maát thuû lónh,
nhieàu toå chöùc toân giaùo ñaõ tan raõ. Traùi laïi, trong coäng
ñoàng toân giaùo coù thuû lónh uy tín, taøi naêng thì coù theå keát
naïp ñöôïc theâm nhieàu thaønh vieân môùi. Thuû lónh töø choã
khoâng chính thöùc, coù theå trôû thaønh ngöôøi laõnh ñaïo chính
thöùc cuûa coäng ñoàng... Nhö vaäy, thuû lónh ñoùng vai troø tích
cöïc trong vieäc hình thaønh vaø phaùt trieån yù thöùc toân giaùo
cuûa coäng ñoàng.
III. 2. 3. Caùc keânh taùc ñoäng cuûa coäng ñoàng toân
giaùo tôùi caùc thaønh vieân
Söï taùc ñoäng cuûa coäng ñoàng toân giaùo tôùi caùc thaønh
vieân, thoâng qua nhöõng keânh khaùc nhau.
- Keânh coù taùc ñoäng lôùn nhaát tôùi caùc thaønh vieân cuûa
coäng ñoàng toân giaùo, laø hoaït ñoäng suøng baùi - caùc thaønh
vieân cuøng nhau caàu nguyeän, cuùng teá. Noùi caùch khaùc,
caùc thaønh vieân cuûa coäng ñoàng cuøng nhau thöïc hieän moät
hoaït ñoäng chung - hoaït ñoäng suøng baùi toân giaùo.
Nhieàu tín ñoà ñaõ baøy toû suy nghó cuûa mình veà vai troø
cuûa hoaït ñoäng suøng baùi toân giaùo ñoái vôùi baûn thaân nhö
sau: qua caàu nguyeän, cuùng teá, hoï ñaõ nhaän ñöôïc söùc
maïnh, nieàm tin lôùn vaøo Chuùa. Sau moãi laàn thöïc haønh (sinh
hoaït) toân giaùo nhö vaäy, hoï caûm thaáy coù sinh löïc hôn,
nieàm tin taêng leân.
Thöïc teá cho thaáy, vôùi caùc cô cheá taâm lyù xaõ hoäi: aùm
thò, thoâi mieân, baét chöôùc, truyeàn caûm, cuùng teá, caàu

221
nguyeän ñaõ taêng theâm, cuûng coá theâm tình caûm toân giaùo,
laøm saâu saéc theâm vaø phaùt trieån caùc khuoân maãu toân
giaùo, taâm theá xaõ hoäi trong yù thöùc cuûa tín ñoà.
- Keânh taùc ñoäng quan troïng thöù hai ñoái vôùi nhöõng tín
ñoà toân giaùo, laø söï thuyeát giaùo. Ñaây laø hoaït ñoäng
truyeàn baù giaùo lyù. Hoaït ñoäng naøy, coù taùc ñoäng maïnh
meõ ñeán taâm lyù xaõ hoäi cuûa caùc thaønh vieân coäng ñoàng
(nhö taùc ñoäng ñeán nhaän thöùc, tình caûm, thaùi ñoä cuûa hoï,
töø ñoù daãn ñeán caùc haønh ñoäng thöïc teá).
Trong thuyeát giaùo, ngöôøi ta tuyeân truyeàn caùc quan
ñieåm cuûa toân giaùo, veà caùc chuaån möïc toân giaùo, söï
thöôûng, phaït ñoái vôùi caù theå khi thöïc hieän caùc chuaån möïc
naøy, tuyeân truyeàn veà vieäc giöõ gìn ñaïo ñöùc con ngöôøi
(haàu heát caùc toân giaùo ñeàu khueân con ngöôøi laøm ñieàu
thieän, traùnh laøm ñieàu aùc, yeâu thöông con ngöôøi, ñoäng
vaät...), giaùo duïc con ngöôøi nhöõng ñieàu caám kî cuûa toân
giaùo...
Ngöôøi ta ñaõ mieâu taû veà nhöõng moái raøng buoäc giaûng
ñaïo cuûa Ñöùc Giaùo hoaøng Jean Paul II: söï taùc ñoäng cuûa
Giaùo hoaøng ñeán nhöõng ngöôøi nghe vaø söï bieán ñoåi caùc
traïng thaùi taâm lyù cuûa hoï. Vôùi uy tín vaø khaû naêng aùm thò
cuûa mình, nhöõng cöû chæ, lôøi noùi cuûa Giaùo hoaøng ñaõ taùc
ñoäng maïnh meõ ñeán tín ñoà, taïo neân ôû hoï moät tình caûm
vaø nieàm tin maõnh lieät vaøo Chuùa, vaøo nhöõng ñieàu oâng ta
rao giaûng.
III. 2. 4. Caùc chöùc naêng cuûa coäng ñoàng toân giaùo
ñoái vôùi tín ñoà
Chuùng ta ñaõ bieát, vai troø cuûa coäng ñoàng toân giaùo laø
khoâng theå thieáu ñöôïc ñoái vôùi söï hình thaønh vaø phaùt
trieån nhaân caùch cuûa caùc tín ñoà. Trong quaù trình taùc ñoäng
ñeán tín ñoà, coäng ñoàng toân giaùo thöïc hieän moät soá chöùc
naêng cô baûn sau ñaây:
- Thoâng qua hoaït ñoäng suøng baùi toân giaùo, coäng ñoàng
ñònh höôùng moät caùch hö aoû cho caùc thaønh vieân. Söï ñònh
höôùng hö aûo naøy, theå hieän qua nieàm tin vaøo thaàn thaùnh,
nieàm tin vaøo moät theá giôùi Thieân ñöôøng hay Ñòa nguïc mai
sau, ñaây laø chöùc naêng quan troïng nhaát cuûa coäng ñoàng
toân giaùo;
- Chöùc naêng thöù hai, thoâng qua hoaït ñoäng truyeàn baù,
hoaït ñoäng cuùng teá, caàu nguyeän thöïc tieãn taïo ra theá giôùi

222
quan veà toân giaùo cho caùc thaønh vieân (töùc laø taïo ra moät
heä thoáng caùc quan ñieåm, quan nieäm, ñònh höôùng giaù trò...
cho caùc tín ñoà);
- Thoâng qua caùc chuaån möïc toân giaùo (giaùo lyù, giaùo
luaät...), coäng ñoàng ñònh höôùng, ñieàu chænh vaø phaùn xeùt
haønh vi cuûa caùc thaønh vieân trong coäng ñoàng;
- Thoâng qua caùc hoaït ñoäng toân giaùo mang tính coäng
ñoàng, xaây döïng moâi tröôøng giao tieáp giöõa caùc thaønh vieân
vôùi nhau, theo heä thoáng doïc vaø heä thoáng ngang;
- Coäng ñoàng toân giaùo laø nôi lieân keát, thoáng nhaát caùc
tín ñoà vôùi nhau, vì muïc ñích chung cuûa coäng ñoàng.
Söï aûnh höôûng cuûa coäng ñoàng ñeán caùc thaønh vieân
saûy ra haøng ngaøy, coù söï taùc ñoäng raát maïnh meõ. Coäng
ñoàng quy ñònh moät soá hình thöùc öùng xöû, hay baõi boû moät
soá hình thöùc khaùc khoâng phuø hôïp.
AÙp löïc cuûa nhoùm ñeán caùc tín ñoà cuõng theå hieän raát
roõ, coäng ñoàng söû duïng caùc quy taéc, nhöõng ñieàu caám kî,
söï tröøng phaït ñeå buoäc caùc thaønh vieân phaûi tuaân thuû
caùc hoaït ñoäng cuûa coäng ñoàng. Nhöõng haønh vi phæ baùng
thaùnh thaàn, choáng ñoái laïi muïc ñích chung cuûa coäng ñoàng,
coù theå bò tröøng phaït raát naëng.
Söï aûnh höôûng cuûa coäng ñoàng ñeán caùc thaønh vieân,
coøn theå hieän qua dö luaän, yù kieán cuûa coäng ñoàng. Dö
luaän cuûa coäng ñoàng ñoùng vai troø nhö moät chuaån möïc
toân giaùo, goùp phaàn ñònh höôùng vaø ñieàu chænh haønh vi
cuûa caùc tín ñoà vaø cuûa caû gia ñình, ngöôøi thaân cuûa hoï.
Nhö vaäy, chöùc naêng cuûa coäng ñoàng toân giaùo laø laøm
thoûa maõn caùc nhu caàu cuûa tín ñoà: nhu caàu giao tieáp vôùi
thaùnh thaàn, nhu caàu an uûi, nhu caàu giuùp ñôõ veà maët tinh
thaàn, ñaïo ñöùc vaø caû nhu caàu giuùp ñôõ veà vaät chaát.
IV. KHÍA CAÏNH XAÕ HOÄI CUÛA SÖÏ “CHUYEÅN THAØNH”
TOÂN GIAÙO
Khaùi nieäm “chuyeån thaønh” toân giaùo, ñöôïc hieåu laø söï
ñeán vôùi toân giaùo, söï trôû thaønh moät tín ñoà toân giaùo cuûa
caù theå, ñaây laø vaán ñeà ñöôïc nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc
phöông Taây nghieân cöùu. Vaán ñeà “chuyeån thaønh” toân giaùo
laàn ñaàu tieân ñöôïc E. Starbek vaø W. James, thöû nghieäm
phaân tích. Keát quaû nghieân cöùu cuûa caùc nhaø xaõ hoäi hoïc

223
naøy cho thaáy, hoï chöa coù nhöõng yù kieán thoáng nhaát veà
vaán ñeà “chuyeå thaønh” toân giaùo cuûa caùc tín ñoà.
F. Striklend vaø P. Tuless, hai nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ cho raèng,
söï chuyeån thaønh toân giaùo coù hai daïng thöùc:
- Daïng thöùc thöù nhaát, caù theå ñeán vôùi toân giaùo do söï
khuûng hoaûng tinh thaàn, hoï gaëp nhöõng noãi baát haïnh trong
ñôøi soáng tình caûm. Moät coâ gaùi treû bò ngöôøi yeâu ruoàng
boû, trong hoaøn caûnh khuûng hoaûng taâm thaàn naëng neà aáy,
coâ ñaõ caét toùc ñi tu, trôû thaønh moät tín ñoà Phaät giaùo;
- Daïng thöùc thöù hai, laø söï phaùt trieån nhaân caùch toân
giaùo moät caùch töø töø, laëng leõ, caù theå khoâng coù nhöõng
bieán ñoåi xuùc caûm moät caùch ñoät ngoät, maïnh meõ hay
khuûng hoaûng.
Ña soá caùc nhaø xaõ hoäi hoïc nghieân cöùu veà toân giaùo
ñeàu cho raèng, vieäc “chuyeån thaønh” toân giaùo chæ dieãn ra
khi coù caûm xuùc maïnh meõ, ñaëc bieät, daãn ñeán vieäc thay
ñoåi quan ñieåm cuûa caù theå vôùi toân giaùo. Theo quan ñieåm
naøy, vieäc chuyeån thaønh toân giaùo chæ duøng ñeå chæ
nhöõng caù theå tröôùc ñoù chöa phaûi laø tín ñoà toân giaùo,
nhöng vì lyù do naøo ñoù maø hoï ñeán vôùi toân giaùo, chaúng
haïn nhö tìm moät loái thoaùt cho cuoäc ñôøi, tröôøng hôïp ñi tu
cuûa moät soá ngöôøi ñaõ tröôûng thaønh laø nhöõng daãn chöùng
ñieån hình.
Noäi dung mang tính ñaëc tröng cuûa vieäc chuyeån thaønh
toân giaùo, laø söï chuyeån bieán töø choã khoâng tin vaøo toân
giaùo, ñeán moät nieàm tin tích cöïc vaø saâu saéc, hay töø moät
toân giaùo naøy chuyeån sang moät toân giaùo khaùc. Söï khuûng
hoaûng theá giôùi quan veà nhöõng nguyeân taéc ñaïo ñöùc,
cuõng coù theå trôû thaønh nguyeân nhaân cô baûn cuûa vieäc
chuyeån thaønh toân giaùo. Söï khuûng hoaûng naøy, taïo neân
ñònh höôùng giaù trò vaø taâm theá xaõ hoäi veà moät toân giaùo
naøo ñoù trong yù thöùc cuûa caù theå.
Ñieàu ñaùng chuù yù laø, moät soá nhaø xaõ hoäi hoïc theo
khuynh höôùng thaàn hoïc cho raèng, vieäc “chuyeån thaønh” toân
giaùo laø do söï can thieäp cuûa thaàn thaùnh vaøo ñôøi soáng tinh
thaàn cuûa caù nhaân. Theo hoï, nguyeân nhaân vaø nguoàn goác
cuûa vieäc chuyeån thaønh toân giaùo laø söï “ban ôn cuûa
Thöôïng ñeá” ñoái vôùi caù nhaân, vì vaäy, coù nhieàu tín ñoà ñaõ
noùi “Chuùa ñaõ choïn toâi”. Theo keát quaû nghieân cöùu cuûa

224
caùc nhaø xaõ hoäi hoïc ôû Belarut veà nguyeân nhaân tín ngöôõng
cuûa caùc tín ñoà Cô ñoác giaùo, cho thaáy coù 80% tín ñoà traû
lôøi: “Toâi khoâng ñeán vôùi Chuùa, maø Chuùa ñaõ choïn toâi”.
Ñoái vôùi nhieàu tín ñoà, vieäc ñeán vôùi toân giaùo laø söï chöùng
minh roõ reät coù tính chuû quan veà söï toàn taïi cuûa Chuùa.
W. Clark, nhaø taâm lyù xaõ hoäi Myõ, trong taùc phaåm noåi
tieáng, “The Psychology of Religion”, ñaõ nhaän ñònh: Vieäc
chuyeån thaønh toân giaùo laø daïng ñaëc bieät cuûa söï phaùt
trieån taâm hoàn, trong ñoù coù söï thay ñoåi quan heä cuûa con
ngöôøi ñoái vôùi caùc quan ñieåm toân giaùo. Söï thay ñoåi naøy,
ñöôïc thöïc hieän nhôø moät linh hoàn baát ngôø. Theo W. Clark,
vieäc chuyeån thaønh toân giaùo dieãn ra theo ba giai ñoaïn.
IV. 1. Giai ñoaïn baøy toû
Ñaây laø giai ñoaïn khuûng hoaûng, coù söï xaùo troän maïnh
trong ñôøi soáng tinh thaàn cuûa caù theå, laø giai ñoaïn tìm kieám
ñaïo ñöùc vaø theá giôùi quan cuûa caù theå.
IV. 2. Giai ñoaïn tieáp caän toân giaùo
Söï khuûng hoaûng veà tinh thaàn, ñaõ ñöa caù theå tieáp
caän toân giaùo moät caùch tröïc tieáp (chaúng haïn, moät ngöôøi
phuï nöõ vì baát haïnh trong ñôøi soáng tình caûm ñaõ quyeát
ñònh ñi tu). ÔÛ giai ñoaïn naøy, con ngöôøi coù nhöõng caûm xuùc
toân giaùo maïnh meõ vaø roõ raøng moät caùch ñaëc bieät.
IV. 3. Giai ñoaïn hoaøn thaønh vieäc tieáp caän toân giaùo
Ñaây laø giai ñoaïn caù theå tieáp caän toân giaùo hoaøn toaøn
(ñaõ chính thöùc trôû thaønh moät tín ñoà toân giaùo), ôû giai
ñoaïn naøy, caù theå khoâng coù nhöõng caûm xuùc maïnh meõ
nhö hai giai ñoaïn tröôùc, caù theå trôû laïi traïng thaùi caân baèng.
Vieäc chuyeån thaønh toân giaùo cuûa con ngöôøi, laø quaù
trình bieán ñoåi xaõ hoäi heát söù phöùc taïp vaø ña daïng. Lyù
giaûi vaán ñeà naøy, chuùng ta khoâng chæ xem xeùt nhöõng yeáu
toá chuû quan cuûa con ngöôøi nhö moät tieàn ñeà, maø caàn xem
xeùt ñeán caùc yeáu toá khaùch quan töø phía xaõ hoäi. Trong soá
caùc yeáu toá khaùch quan coù caùc söï kieän, caùc tình huoáng
trong cuoäc soáng laøm cho caù nhaân khoâng thoûa maõn veà loái
soáng, veà ñònh höôùng giaù trò tröôùc ñoù. Nhieàu khi vieäc
chuyeån thaønh toân giaùo cuûa caù nhaân, coøn do aûnh höôûng
cuûa uy tín thuû lónh toân giaùo vaø ngheä thuaät söû duïng caùc
bieän phaùp taùc ñoäng xaõ hoäi cuûa thuû lónh naøy.

225
 Caùc nhaø xaõ hoäi hoïc Myõ vaø Anh, ñaõ thoáng keâ ñöôïc
nhieàu tröôøng hôïp caù nhaân ñeán vôùi toân giaùo do keát quaû
thuyeát giaùo cuûa moät ngöôøi truyeàn giaùo bình thöôøng,
chaúng haïn nhö Bill Greme, oâng ta bieát söû duïng caùc söï kieän
khaùch quan ñeå laøm thay ñoåi nhaän thöùc, ñònh höôùng giaù
trò cuûa nhieàu ngöôøi.
Nhieàu nhaø nghieân cöùu phöông Taây ñaõ chæ ra raèng, söï
khuûng hoaûng cuûa cuoäc Chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai,
ñaõ laøm cho nhöõng ngöôøi Myõ tham gia vaøo caùc traän ñaùnh
caêm thuø vaø choáng laïi noù. Haäu quaû khuûng khieáp cuûa
chieán tranh, ñaõ laøm cho nhieàu ngöôøi trong soá hoï hình
thaønh nieàm tin toân giaùo vaø moät soá ít laïi giaûm nieàm tin
naøy. Hai nhaø nghieân cöùu ngöôøi Myõ M. Argyle vaø Beit
Haliami, ñaõ tìm hieåu veà vaán ñeà naøy vaø ñöa ra keát quaû
nhö sau: nieàm tin toân giaùo cuûa 79% nhöõng ngöôøi Myõ tham
gia vaøo traän ñaùnh ngoaøi maët traän ñaõ taêng leân vaø trôû
thaønh caùc tín ñoà toân giaùo, chæ coù 19% nieàm tin toân giaùo
giaûm ñi64.
Vieäc chuyeån thaønh toân giaùo thöôøng ñeán vôùi con
ngöôøi trong thôøi ñieåm caù nhaân bò khuûng hoaûng taâm lyù,
khoâng töï tin vaøo baûn thaân vaø cuoäc soáng cuûa mình, vaøo
heä thoáng ñònh höôùng giaù trò vaø taâm theá cuûa mình.
Vieäc chuyeån thaønh toân giaùo coù theå xaûy ra ôû baát cöù
löùa tuoåi naøo, nhöng vaán ñeà naøy thöôøng xaûy ra nhieàu hôn
ôû löùa tuoåi thanh nieân, bôûi vì, ôû löùa tuoåi naøy con ngöôøi
mong muoán xaùc laäp theá giôùi quan cuûa mình, con ngöôøi hay
quan taâm ñeán caùc vaán ñeà cuûa cuoäc soáng, ñeán caùc giaù
trò soáng cô baûn.
V. KEÁT LUAÄN
Vieäc nghieân cöùu nhöõng khía caïnh xaõ hoäi cuûa toân
giaùo, laø moät vaán ñeà raát phöùc. Vì, toân giaùo laø moät hieän
töôïng xaõ hoäi roäng lôùn, ñaëc bieät vaø heát söùc phöùc taïp.
Toân giaùo khoâng chæ toàn taïi trong caùc coäng ñoàng nhoû,
trong caùc quoác gia, trong khu vöïc maø coøn ôû treân phaïm vi
toaøn caàu. Toân giaùo, ñaõ xuaát hieän töø buoåi bình minh cuûa
nhaân loaïi vaø cho ñeán nay noù vaãn toàn taïi. Phaïm vi hoaït
ñoäng roäng lôùn cuûa toân giaùo, tính chaát beàn vöõng cuûa noù
khieán chuùng ta phaûi coù nhöõng phöông phaùp tieáp caän
khaùc nhau ñeå chæ ra nhöõng ñaëc ñieåm mang tính baûn chaát
64
M. Argyle, Beit Haliami, The Social psychology of Religious, P. 1986, p. 53.

226
cuûa hieän töôïng xaõ hoäi naøy.
Moät trong nhöõng phöông phaùp tieáp caän khoa hoïc laø
nghieân cöùu toân giaùo töø goùc ñoä xaõ hoäi hoïc. Seõ hoaøn
toaøn ñuùng, neáu chuùng ta coi toân giaùo laø moät hieän töôïng
xaõ hoäi. Song, coù leõ chính xaùc hôn, cuï theå hôn neáu chuùng
ta coi toân giaùo laø moät nhu caàu tinh thaàn cuûa caùc tín ñoà
vaø nhöõng ngöôøi theo toân giaùo, moät trong nhöõng hieän
töôïng xaõ hoäi mang ñaäm maøu saéc xaõ hoäi cuûa con ngöôøi.
Noäi dung, baûn chaát cuûa toân giaùo tröôùc heát theå hieän ñôøi
soáng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi. Neáu nhö toân giaùo khoâng
thoûa maõn ñöôïc nhöõng nhu caàu xaõ hoäi cuûa con ngöôøi,
khoâng taùc ñoäng vaøo nhöõng taàng baäc saâu cuûa ñôøi soáng
xaõ hoäi con ngöôøi, thì sao noù coù theå thöïc hieän ñöôïc nhöõng
chöùc naêng an uûi ñoái vôùi con ngöôøi. Do vaäy, vieäc nghieân
cöùu cô sôû xaõ hoäi cuûa toân giaùo ñaõ trôû thaønh moät
nhieäm vuï khoâng theå thieáu ñöôïc trong nghieân cöùu toân
giaùo. Song, do tính chaát phöùc taïp vaø roäng lôùn cuûa toân
giaùo, maø vieäc nghieân cöùu naøy trôû neân khoù khaên vaø
keát quaû nghieân cöùu luoân luoân coøn haïn cheá.
Vieäc nghieân cöùu xaõ hoäi toân giaùo, tröôùc heát phaûi ñeà
caäp ñeán boán vaán ñeà: nieàm tin toân giaùo, tình caûm toân
giaùo, söï suøng baùi toân giaùo vaø nhaân caùch toân giaùo. Leõ
taát nhieân, moät vaán ñeà roäng lôùn coù maøu saéc xaõ hoäi
ñaäm ñaëc nhö toân giaùo thì coù nhieàu vaán ñeà caàn phaûi tìm
hieåu. Song, caùc vaán ñeà treân vaãn laø nhöõng vaán ñeà xaõ
hoäi cô baûn nhaát cuûa toân giaùo.
Khaùch theå toân giaùo laø nhöõng löïc löôïng sieâu nhieân hö
aûo, do vaäy, nieàm tin toân giaùo luoân luoân höôùng ñeán
nhöõng löïc löôïng hö aûo ñoù. Nieàm tin toân giaùo, laø nieàm tin
heát söùc beàn vöõng vaø khoâng tuaân theo caùc quy luaät töï
nhieân hay xaõ hoäi. Moät yeáu toá quan troïng, quyeát ñònh tính
beàn vöõng cuûa nieàm tin toân giaùo laø töï yù thöùc veà söï yeáu
ñuoái, nhoû beù cuûa con ngöôøi vaø söï sieâu phaøm, toaøn
naêng, toaøn myõ cuûa caùc löïc löôïng sieâu nhieân.
Yeáu toá huyeàn dieäu cuûa caùc löïc löôïng sieâu nhieân, laø
cô sôû xuaát hieän nhöõng mong öôùc, hy voïng veà söï cöùu theá,
che chôû, giuùp ñôõ cuûa caùc löïc löôïng naøy ñoái vôùi con
ngöôøi. Con ngöôøi tìm ñeán toân giaùo khoâng chæ baèng nieàm
tin, maø coøn tìm moät söï an uûi lôùn, moät söï giaûi toûa nhöõng
baát löïc trong cuoäc soáng thöïc taïi, hy voïng veà moät cuoäc

227
soáng toát hôn. Ñaây laø moät yeáu toá ñeå giaûi thích cho hieän
töôïng, khoâng ít ngöôøi thuoäc caùc taàng lôùp xaõ hoäi khaùc
nhau tìm ñeán toân giaùo.
Suøng baùi toân giaùo, coù nguoàn goác töø moät cô sôû xaõ
hoäi tieâu bieåu. Chöùc naêng an uûi cuûa toân giaùo, cuøng vôùi
nieàm tin toân giaùo saâu saéc, ñaõ taïo neân söï suøng baùi toân
giaùo. Nhöõng tín ñoà toân giaùo, ñaõ tuyeät ñoái hoùa quyeàn uy
vaø söùc maïnh cuûa caùc löïc löôïng sieâu nhieân hö aûo. Chính söï
suøng baùi toân giaùo, laïi cuûng coá nieàm tin toân giaùo vaø söï
an uûi toân giaùo, laøm cho chuùng trôû neân saâu saéc hôn.
Ñoái vôùi moãi caù nhaân tín ñoà, cuõng nhö ñoái vôùi coäng
ñoàng toân giaùo, ba yeáu toá xaõ hoäi naøy luoân hoøa quyeän
vaøo nhau, boå sung cho nhau ñeå taïo neân chaân dung nhaân
caùch toân giaùo cuûa caùc tín ñoà, cuõng nhö nhöõng neùt ñaëc
bieät cuûa caùc coäng ñoàng toân giaùo.
Tìm hieåu nhöõng yeáu toá xaõ hoäi cuûa toân giaùo, goùp
phaàn ñeå lyù giaûi nhöõng nguyeân nhaân khieán con ngöôøi
ñeán vôùi toân giaùo, naém ñöôïc baûn chaát saâu xa cuûa toân
giaùo, cuõng nhö hieåu ñöôïc ñôøi soáng xaõ hoäi cuûa con ngöôøi
noùi chung vaø tín ñoà toân giaùo noùi rieâng.
Nghieân cöùu toân giaùo töø goùc ñoä xaõ hoäi hoïc, seõ
ñoùng goùp nhöõng luaän cöù khoa hoïc vaøo vieäc ñeà ra chính
saùch, chuû tröông, phuø hôïp vôùi taâm tö, nguyeän voïng cuûa
nhuõng tín ñoà toân giaùo, phuø hôïp vôùi ñöôøng loái, chính
saùch cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc noùi veà toân giaùo. Ñoàng
thôøi cuõng giuùp chuùng ta phaùt huy ñöôïc nhöõng maët tích
cöïc, nhöõng nhaân toá hôïp lyù trong ñaïo ñöùc cuûa toân giaùo,
haïn cheá nhöõng maët tieâu cöïc cuûa hieän töôïng xaõ hoäi naøy,
ñeå caùc tín ñoà toân giaùo ñoùng goùp tích cöïc vaøo coâng
cuoäc ñoåi môùi ñaát nöôùc theo ñònh höôùng, daân giaøu, nöôùc
maïnh, xaõ hoäi coâng baèng, daân chuû vaø vaên minh.

228
 Chöông XV
TOÅ CHÖÙC XAÕ HOÄI CUÛA TOÂN GIAÙO

I. VAÁN ÑEÀ CÔ BAÛN VEÀ TOÅ CHÖÙC XAÕ HOÄI CUÛA

TOÂN GIAÙO
Ñeå hieåu ñöôïc nhöõng chieàu kích khaùc nhau cuûa haønh
ñoäng toân giaùo, chuùng ta ñaõ xem xeùt caùc lónh vöïc toân
giaùo baèng caùch töï ñaët mình trong ñieàu kieän nhö laø tín ñoà
toân giaùo.
Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc khi nghieân cöùu toân giaùo, ñaõ
xem toân giaùo nhö moät toå chöùc haønh ñoäng taäp theå cuûa
con ngöôøi. Veà maët tröïc giaùc, taát caû nhöõng vaán ñeà ñoù
raát giaûn ñôn, toân giaùo döïa vaøo caùi sieâu nhieân, chính vì
vaäy, toân giaùo muoán phaûn aùnh moät ñieàu gì ñoù veà hieän
thöïc xaõ hoäi loaøi ngöôøi, nhaèm ñem laïi yù nghóa moät traät töï
hieän coù cuûa caùc söï kieän.
Toân giaùo laø kinh nghieäm veà caùi thieâng lieâng, ñoàng
thôøi noù cuõng laø vieäc toå chöùc haønh ñoäng taäp theå chung
quanh kinh nghieäm ñoù vaø höôùng tôùi, toân vinh kinh nghieäm
ñoù.
Toå chöùc laø moät taäp hôïp ngöôøi, coù moät heä thoáng
thöù baäc theo chöùc naêng vaø ñöôïc saép xeáp nhaèm ñaït tôùi
nhöõng muïc tieâu chung. Nhö vaäy, toå chöùc döïa vaøo quyeàn
uy ñeå hoaïch ñònh ra moät taäp hôïp quy taéc vaø chuaån möïc.
Quyeàn uy naøy, ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng cô cheá hôïp thöùc
hoùa vaø ñaët ra vaán ñeà duy trì söï ñoàng thuaän chung quanh
nhöõng gì caàn coù theå phuø hôïp vôùi nieàm tin. Nghóa laø, caù
nhaân caùc tín ñoà phaûi coù moät nieàm tin caàn thieát ñeå cho
moät toå chöùc toân giaùo naøo ñoù coù theå toàn taïi beàn vöõng
vôùi thôøi gian. Nhöng ñieàu naøy, khoâng phaûi laø moät kieåu tín
ngöôõng toân giaùo naøo ñoù hieän thaân ôû moät theå cheá,
thöôøng muoán giöõ moät möùc ñoä töï chuû naøo ñoù ñeå theo

229
ñuoåi nhöõng muïc ñích khoâng phaûi bao giôø cuõng truøng hôïp
vôùi nhöõng muïc ñích cuûa chính theå cheá aáy.
ÔÛ nhöõng nöôùc coù nhieàu nhaø thôø Kitoâ giaùo, coù neàn
coâng nghieäp hieän ñaïi, thöôøng tæ leä sinh ñeû raát thaáp,
nghóa laø traùi ngöôïc vôùi hoïc thuyeát Kitoâ, chuû tröông sinh
ñeû nhieàu. Nhöng coù moät tæ leä khoâng nhoû vaãn töï coi mình
laø Kitoâ, duø laø sinh ñeû ít. Trong tröôøng hôïp naøy, giaùo hoäi
Kitoâ thieáu khaû naêng hôïp thöùc hoùa moät toå chöùc toân
giaùo.
Moät toân giaùo caøng ñöôïc theå cheá hoùa, thì xu höôùng
ñoäc laäp cuûa caùc caù nhaân ñoái vôùi theå cheá qui thuoäc veà
danh nghóa cuûa hoï caøng cao.
Trong taát caû caùc giaùo phaùi toân giaùo lôùn, coù söï phaùt
trieån cuûa nhöõng xu höôùng traùi ngöôïc nhau, khieán cho
nguyeân taéc uy quyeàn treân thöïc teá bò khuûng hoaûng vaø
nhöõng heä thöù baäc toân giaùo cöùng nhaéc bò phaù vôõ.
Phaûi chaêng, khoâng bao giôø coù moät caùi gì tröôøng toàn
trong caùc toân giaùo theá giôùi lôùn caû. Nhöõng söï phaân bieät,
chia reõ noäi boä vaø taùch ra thaønh nhöõng nhoùm khaùc nhau
trong cuøng moät heä thoáng toân giaùo laø nhöõng quaù trình
phaân hoùa ñang taêng leân trong thôøi hieän ñaïi, laøm suy yeáu
khaû naêng aûnh höôûng cuûa moät uy quyeàn naøo ñoù ñoái vôùi
nhöõng yù thöùc caù nhaân, cuõng nhö laøm cho moät toå chöùc
toân giaùo khoâng theå hoaït ñoäng nhö moät cô theå thuaàn
nhaát nöõa.
Söï chia reõ trong lòch söû Hoài giaùo, giöõa giaùo phaùi sunnit
vaø giaùo phaùi chi’it, sau khi nhaø tieân tri Mohammed qua ñôøi,
ñaõ naûy sinh töø moät vaán ñeà veà neàn taûng cuoái cuøng
cuûa toå chöùc quyeàn löïc xaõ hoäi - toân giaùo cuûa coäng ñoàng
caùc tín ñoà.
Veà vaán ñeà duy trì vaø keá tuïc tö töôûng cuûa nhaø tieân tri
Mohammed, coù theå ñöôïc thöïc hieän baèng theo hai caùch ñoái
laäp nhau: khaúng ñònh nguyeân taéc truyeàn thuï baèng con
ñöôøng theå cheá (töø nhaø tieân tri sang nhöõng ngöôøi ñöôïc tin
caäy, ñaõ töøng chia seû vôùi ngaøi taát caû nhöõng thaêng traàm
cuûa söï môû roäng Hoài giaùo); hoaëc ñoøi hoûi moät söï thöøa
keá theo huyeát thoáng (keá tuïc nhaø tieân tri chæ coøn coù con
reå cuûa oâng, Ali, ngöôøi ñaøn oâng haäu dueä duy nhaát coøn
soáng).

230
 Töø xung ñoät veà ngöôøi keá nhieäm, ñaõ daãn ñeán nhöõng
cuoäc chieán ñaãm maùu, ñeå cuoái cuøng laø vieäc naûy sinh
moät giaùo phaùi khaùc cuûa Hoài giaùo. Vaán ñeà naøy, coù
nguyeân nhaân saâu xa töø nhöõng yeáu toá toå chöùc toân giaùo.
Trong phaùi chi’it, söï töû vì ñaïo cuûa Ali, tieáp sau ñoù laø
Hussein (con trai Ali), laø neàn taûng cuûa hoïc thuyeát veà söï
chôø ñôïi “nhaø tieân tri” trôû veà, vôùi nhöõng tín hieäu taùi sinh
qua göông maët caùc imam (nhöõng phaùt ngoân vieân nhaân
danh thaùnh Allah). Vaán ñeà naøy, laøm naûy sinh yù töôûng veà
söï caàn thieát phaûi toå chöùc ra moät toå chöùc taêng löõ coù
hoïc vaán uyeân baùc ñeå nghieân cöùu tieán trình lòch söû loaøi
ngöôøi, nhaèm chuaån bò cho loaøi ngöôøi nhaän bieát söï kieän
cöùu roãi cuoái cuøng. Ñaây laø lyù do phaùi chi’it coù moät giôùi
taêng löõ, khaùc vôùi phaùi sunnit veà toå chöùc. Trong giaùo phaùi
naøy, nguyeân lyù veà toân giaùo theá tuïc chieán öu theá, ñoàng
thôøi coù toå chöùc chaët cheõ veà quyeàn löïc chính trò vaø
quyeàn löïc toân giaùo, theå hieän ôû ngoâi vò thuû lónh (nghóa laø
giaùo chuû seõ ñoàng thôøi laø thuû lónh chính trò).
Hoài giaùo laø moät toân giaùo theá tuïc, tuy nhieân vaãn toàn
taïi moät ngoaïi leä, ñoù laø caùc ayatollah vaø caùc imam cuûa
phaùi chi’it. Hoài giaùo khoâng chaáp nhaän nhöõng hình thöùc
kinh nghieäm mang tính thaàn bí hay tu vieän; thaäm chí caû vieäc
hoïc moân soufi thaàn bí trong giaùo hoäi, cuõng khoâng ñöôïc
nhieàu tín ñoà uûng hoä.
Trong caùc giaùo ñöôøng Hoài giaùo khoâng thôø tranh thaùnh,
khaùc bieät vôùi caùc giaùo ñöôøng Kitoâ giaùo, tranh thaùnh laø
ñöôøng neùt kieán truùc quan troïng. Bieåu hieän quan troïng veà
toå chöùc toân giaùo cuûa Hoài giaùo coøn ôû choã, ñaây laø toân
giaùo ñoäc thaàn chaët cheõ. Tuy nhieân veà maët xaõ hoäi, söï
thôø cuùng caùc thaùnh daân gian, laïi raát phoå bieán vaø ñöôïc
suøng kính baèng nhöõng cuoäc haønh höông tôùi moä cuûa hoï.
Sau ñaây, chuùng ta seõ xem xeùt nhöõng vaán ñeà chính
lieân quan tôùi toå chöùc toân giaùo, bao goàm nhöõng vaán ñeà:
caùc kieåu taäp hôïp; söï xaây döïng uy quyeàn vaø hoaït ñoäng
cuûa noù, vaø caùc heä thöù baäc noäi boä; caùc cô cheá kieåm
soaùt vaø taïo ra söï coá keát noäi boä; nhöõng kyõ thuaät truyeàn
baù (caùc thöùc toå chöùc nhöõng tuyeán tín ñoà môùi)
II. HÌNH THÖÙC TOÅ CHÖÙC TOÂN GIAÙO
Ñaây laø moät vaán ñeà roäng lôùn, ñaõ coù nhieàu coâng
trình nghieân cöùu veà lónh vöïc naøy, nhö nhöõng coâng trình

231
mang tính kinh ñieån cuûa Weber vaø Troeltsch, ñeán nhöõng heä
thoáng lyù thuyeát ñöông ñaïi veà hieän töôïng giaùo phaùi cuûa
Bryan Wilson.
Max Weber, laø ngöôøi ñaàu tieân neâu söï phaân loaïi coå
ñieån veà giaùo phaùi vaø giaùo hoäi. Neáu giaùo hoäi coù theå
ñöôïc ñònh nghóa nhö moät theå cheá cöùu roãi, thì ngöôïc laïi,
giaùo phaùi laø moät coäng ñoàng töï nguyeän cuûa caùc tín ñoà.
Con ngöôøi khi sinh ra thuoäc veà giaùo hoäi, coøn thuoäc veà
giaùo phaùi thì baèng söï tham gia moät caùch töï nguyeän khi caù
theå ñaõ tröôûng thaønh. Giaùo hoäi coù xu höôùng trôû thaønh
phoå quaùt, vôùi boån phaän cöùu roãi “cho taát caû moïi ngöôøi”,
do ñoù tìm caùch thoûa hieäp vôùi moïi ngöôøi; coøn giaùo phaùi
thì ñaët leân haøng ñaàu söï tham gia töï nguyeän vaøo sinh hoaït
toân giaùo, giaùo phaùi coi nhöõng tín ñoà toân giaùo laø moät
nhoùm ñöôïc thöôïng ñeá löïa choïn vaø phaùt trieån nhöõng moái
lieân heä ñoái khaùng trong quan heä vôùi moâi tröôøng beân
ngoaøi.
Ernst Troeltsch, taùc giaû cuûa taùc phaåm noåi tieáng, Lòch
söû xaõ hoäi hoïc toân giaùo, trong taùc phaåm naøy, Ernst
Troeltsch vieát veà lòch söû Ki toâ giaùo, töø nguoàn goác ñeán
theá kæ XVIII. Ernst Troeltsch ñöa ra moät kieåu taäp hôïp xaõ hoäi
- toân giaùo: Phaùi thaàn bí. Ernst Troeltsch xem söï hoaït ñoäng
cuûa Phaùi thaàn bí nhö moät taám löôùi coù nhöõng maét löôùi
roäng, laø söï taäp hôïp nhöõng caù theå muoán chia seû kinh
nghieäm toân giaùo chung, ôû beân ngoaøi nhöõng khuoân maãu
truyeàn thoáng cuûa theå cheá toân giaùo.
Nhöõng ngöôøi gia nhaäp Phaùi thaàn bí, ñeàu tin vaøo moät
theá giôùi taâm linh, coù toå chöùc nhö moät giaùo hoäi, khoâng
chuû tröông thöïc hieän nhöõng nghi thöùc baûo thuû vaø nhöõng
thôø cuùng thoâng thöôøng. Troeltsch coøn chöùng minh, giaùo
hoäi vaø giaùo phaùi ñeàu ñaùp öùng nhöõng yeâu caàu cuûa caùc
taàng lôùp xaõ hoäi khaùc nhau ôû ñieåm naøo. Chaúng haïn, phaùi
giaùm lyù do Weslay laäp ra ôû Anh naêm 1729, ñoái laäp vôùi
Giaùo hoäi Anh vaø vôùi maãu hình nghi thöùc hoùa tính toân giaùo
cuûa noù, ñaõ ñeà xöôùng moät cuoäc soáng cöùu roãi döïa treân
tính toân giaùo “cuûa traùi tim”, ñöôïc nhöõng taàng lôùp xaõ hoäi
thaáp keùm höôûng öùng.
Töø caùch phaân loaïi coå ñieån naøy, caùc nhaø xaõ hoäi hoïc
toân giaùo, töø Wach ñeán Yinger vaø Niebhur, ñaõ tìm caùch vaïch
ra nhöõng haïn cheá vaø tính öu vieät cuûa söï phaân loaïi tröøu

232
töôïng, nhö söï phaân loaïi cuûa Weber vaø Troeltsch.
Trong moät soá nghieân cöùu cuûa phöông Taây, cho raèng,
giaùo phaùi cuõng coù xu höôùng theå cheá hoùa trôû thaønh giaùo
hoäi. Nhö vaäy, giaùo phaùi trôû thaønh moät teân goïi trong söï
chuyeån tieáp töø theá heä thöù nhaát ñeán theá heä sau. Moät
soá nghieân cöùu khaùc, ñaõ thaáy ñöôïc nhöõng maàm moáng
giaùo phaùi maø cuoái cuøng coù nguoàn goác töø hoäi thaùnh.
Theo Jean Seùguy, trong Kito giaùo, caùc doøng ñaïo luùc ñaàu
xuaát hieän vôùi nhöõng neùt thuoäc kieåu giaùo phaùi, roài daàn
daàn ñöôïc thöøa nhaän vaø gia nhaäp vaøo giaùo hoäi.
Moät soá nghieân cöùu khaùc nöõa, laïi höôùng söï quan taâm
tôùi söï thôø cuùng, moät kieåu toå chöùc toân giaùo döïa vaøo
nhöõng kyõ thuaät leân ñoàng, hay chöõa beänh bôûi moät thuû
lónh hay moät nhaân vaät coù vò theá trong toå chöùc toân giaùo
thöïc hieän. Do ñoù, chuùng ta thaáy coù moät söï tham gia bò chi
phoái bôûi heä thoáng trao ñoåi caùc khoaûn caáp phí nhö moät
thöù haøng tieâu duøng daïng taâm linh, hay moät daïng tinh thaàn
naøo ñoù ñöôïc ñem trao ñoåi.
Trong taát caû caùc kieåu taäp hôïp xaõ hoäi - toân giaùo, ñeàu
hình thaønh moät traät töï thöù baäc noäi taïi, töø moät trình ñoä
phöùc hôïp toái thieåu, ñeán moät trình ñoä phöùc hôïp toái ña.
Noùi chung, vieäc nghieân cöùu caùch thaønh laäp, hoaït
ñoäng vaø hôïp thöùc hoùa moät traät töï nhö vaäy, coù theå ñöôïc
tieán haønh theo ba höôùng:
- Moâ taû pheùp maøu laøm neàn taûng cho moät nhoùm toân
giaùo vaø söï phaân tích nhöõng phaùt trieån veà toå chöùc baét
nguoàn töø ñoù;
- Phaân tích nhöõng cô cheá choïn loïc, tuyeån moä vaø ñaøo
taïo tín ñoà chuyeân chuù laøm vieäc cho moät giaùo hoäi, giaùo
phaùi hay moät phong traøo v.v...;
- Nghieân cöùu söï laõnh ñaïo vaø caùc cô cheá hôïp thöùc
hoùa quyeàn löïc.
Veà maët phöông phaùp luaän, cho chuùng ta thaáy raèng,
goùc tieáp caän ñeå phaân tích moâ hình toå chöùc cuûa moät
hieän thöïc lieân keát toân giaùo naøo ñoù, phaûi laø vieäc phaân
tích neàn taûng cuûa uy quyeàn hôïp thöùc (cuûa chöùc Giaùo
hoaøng trong Giaùo hoäi Kitoâ, cuûa Giaùo tröôûng trong Do Thaùi
giaùo, hay cuûa muïc sö trong nhöõng phaùi thôø cuùng vaø caùc
phong traøo).

233
 Veà maët lyù thuyeát, chuùng ta coù theå phaân bieät boán
moâ hình cô baûn cuûa quyeàn uy xaõ hoäi - toân giaùo nhö sau:
- Moâ hình thaàn quyeàn (Quyeàn uy töï xaùc ñònh, nhö laø
tröïc tieáp döïa vaøo yù chí thaàn thaùnh);
- Moâ hình ñaïi hoäi ñoàng tuyeån choïn (Quyeàn uy baét
nguoàn töø ñaïi hoäi ñoàng cuûa caùc tín ñoà vaø töøng thôøi kyø
ñöôïc ñoåi môùi, hay xaùc nhaän baèng nhöõng cuoäc tuyeån
choïn);
- Moâ hình thuû lónh coù söùc loâi cuoán (Quyeàn uy naøy
thöôøng ñöôïc söû duïng ñeå thöû thaùch: ngöôøi naøo töï coi mình
ñöôïc phuù cho nhöõng quyeàn naêng thöôøng phaûi bieåu loä
ñieàu ñoù, vaø nhöõng ngöôøi naøy ñöôïc caùc moân ñoà thöøa
nhaän);
- Moâ hình truyeàn thoáng (Quyeàn uy döïa vaøo moät truyeàn
thoáng noùi chung, coù söï gaén boù vaøo moät Thaùnh kinh, ñöôïc
hôïp thöùc hoùa baèng söï tuaân thuû thöôøng xuyeân vaø lieân
tuïc).
Boán moâ hình treân, töông öùng vôùi nhöõng toå chöùc toân
giaùo sau naøy: Moâ hình thaàn quyeàn (Giaùo hoäi Kitoâ, Chính
thoáng giaùo phaùi chi’it, Phaät giaùo Laït Ma); Moâ hình ñaïi hoäi
ñoàng tuyeån choïn (Phaàn lôùn caùc giaùo hoäi vaø caùc giaùo
phaùi goác Tin laønh); Moâ hình thuû lónh coù söùc loâi cuoán
(Caùc giaùo phaùi Giaùng laâm hay Taän theá, nhöõng phaùi thôø
cuùng döïa vaøo caùc nhaø tieân tri, caùc ñaïi sö, hay nhöõng
ngöôøi coù pheùp chöõa beänh buøa chuù); Moâ hình truyeàn
thoáng (Do Thaùi giaùo, phaùi sunnit, AÁn Ñoä giaùo).
Töø boán kieåu naøy, coù theå phaân bieät ra moät söï löôõng
phaân ban ñaàu, caên baûn giöõa caùc toå chöùc toân giaùo chaáp
nhaän söï phaân bieät taêng löõ - theá tuïc vaø trong noäi boä giôùi
taêng löõ, thì phaân bieät chöùc naêng theo thöù baäc chaët cheõ
vaø nhöõng toå chöùc ngöôïc laïi, khoâng chaáp nhaän phaân bieät
naøy veà maët caáu truùc.
Bieåu ñoà döôùi ñaây, cho thaáy söï toàn taïi (hay khoâng toàn
taïi) cuûa moät giôùi taêng löõ coù yù nghóa ñoái vôùi vieäc xaùc
ñònh vai troø toå chöùc cuûa moät caáu truùc xaõ hoäi - toân
giaùo. Taêng löõ ñöôïc xem nhö moät nhoùm ngöôøi coù nhöõng
taäp tuïc ñaëc bieät, coù theå hoaøn toaøn phuïng söï cho toå
chöùc toân giaùo, ñeå trôû thaønh moät yeáu toá höõu cô vaø theå
hieän roõ chöùc naêng cuûa noù.

234
 Sô ñoà moâ hình uy quyeàn toân giaùo vaø söï phaân
chia
taêng löõ - theá tuïc

CAÙC KIEÅU TOÂN GIAÙO PHAÂN CHIA KHOÂNG

PHAÂN CHIA
Thaàn quyeàn Baø La Moân AÁn
Ñoä giaùo
Taêng löõ Kito
Taêng löõ Anh giaùo
Taêng löõ Thanh giaùo
Giaùo chuû Chính thoáng giaùo
Tuyeån choïn Caùc muïc sö
Tin laønh
Thuû lónh loâi cuoán Caùc Laït ma Taây Taïng Caùc thuû
lónh giaùo phaùi vaø
phong traøo
Truyeàn thoáng Caùc phaùp sö
Do Thaùi giaùo

Ñoái vôùi nhieàu toân giaùo lôùn treân theá giôùi, söï khaùc
bieät giöõa ñaúng caáp taêng löõ vôùi phaàn daân cö coøn laïi,
theå hieän roõ reät baèng moät loaït nhöõng thieát cheá xaõ hoäi,
nhö nhöõng trang phuïc rieâng bieät ñöôïc quy ñònh cho nhöõng
chöùc saéc maø giôùi taêng löõ phaûi thöïc hieän vaø nhaán maïnh
söï tham gia hoaøn toaøn vaøo toå chöùc maø hoï qui thuoäc.
Chaúng haïn, tuyeät ñoái phuïc tuøng caáp treân, nhö soáng ñôn
ñoäc, ngheøo khoå, du cö; ñoù laø nhöõng daáu hieäu cho thaáy
hoï khaùc vôùi nhöõng ngöôøi bình thöôøng.
Vieäc nghieân cöùu caùc quaù trình tuyeån choïn, ñaøo taïo
vaø keát naïp thaønh vieân ñeå phuïng söï nhöõng chöùc naêng
thieâng lieâng hay phuïc vuï coäng ñoàng, coù theå ñöôïc tieán
haønh. Maët khaùc, theo caùch thoáng keâ, nhaèm laäp laïi moät
loaït nhöõng bieán coá lòch söû ñaõ coù trong moät giaùo phaùi
nhaát ñònh (chaúng haïn, nhöõng giaùo chöùc trong giaùo hoäi
Kitoâ, nhöõng ngöôøi theo hoïc taïi caùc tröôøng doøng hay chuûng
vieän, v.v...); ñoàng thôøi, theo dieãn tieán lòch söû, hay do söï

235
tieán trieån cuûa heä thoáng ñaøo taïo cuûa moät chuûng vieän
hay moät giaùo phaùi, ñeå thay theá nhöõng giaùo chöùc cuûa
moät toå chöùc toân giaùo.
Cuõng coù theå thaáy, chaúng haïn nhö, vieäc ñaøo taïo giaùo
só löõ Kitoâ giaùo, tuy coù tính keá tuïc saâu saéc, nhöng ñaõ traûi
qua nhöõng thay ñoåi quan troïng, nhaát laø trong phong traøo
choáng caûi caùch toân giaùo vaø moät soá caùch taân theo coäng
ñoàng Vatican II (vôùi vieäc ñöa vaøo moät caáp trung gian giöõa
giaùo só vaø theá tuïc - chöùc trôï teá, coù nhöõng nhieäm vuï phuï
giuùp cho giaùo só).
III. HÌNH THÖÙC DUY TRÌ SÖÏ ÑOÀNG THUAÄN NOÄI BOÄ
Nhöõng nghieân cöùu quan troïng khaùc, veà nhöõng hình
thöùc maø moät toå chöùc toân giaùo söû duïng ñeå duy trì söï
ñoàng thuaän toái ña xung quanh heä thoáng giaù trò vaø chöùc
naêng ñaõ thieát laäp beân trong noù, ñaõ ñöôïc tieán haønh trong
taâm lyù hoïc xaõ hoäi töø tröôùc ñeán nay. Ñaëc bieät, nhöõng
nghieân cöùu naøy ñaõ phaân tích moái lieân heä giöõa tính toân
giaùo chính thoáng naøo ñoù vaø söï hoäi nhaäp cuûa caùc thaønh
vieân cuûa moät nhoùm, hay coäng ñoàng.
Cho ñeán nay, nhöõng nghieân cöùu veà vieäc söû duïng
nhöõng “kích thích”, nhaèm lieân keát caùc caù nhaân vôùi nhöõng
muïc tieâu toå chöùc cuûa moät theå cheá toân giaùo, hay veà
vieäc duøng söï xung ñoät ñeå cuûng coá söï coá keát noäi boä
cuûa moät nhoùm ôû möùc ñoä xuùc caûm vaø heä tö töôûng,
vaãn coøn raát ít. Caùc giaùo phaùi, giaùo hoäi vaø phong traøo,
thöôøng duøng vieäc taïo ra moät keû thuø beân ngoaøi theo loái
töôûng töôïng veà söï xaâm phaïm tính toaøn veïn cuûa moät
nhoùm.
Trong caùc toå chöùc toân giaùo, ñaõ phaùt trieån nhöõng xung
ñoät coù theå vöøa veà lyù thuyeát, vöøa veà chöùc naêng, nghóa
laø coù lieân quan tôùi nguyeân taéc quyeàn uy, hay nguoàn hôïp
thöùc hoùa caùc chuaån möïc toân giaùo vaø ñaïo ñöùc, cuõng nhö
tôùi söï phaân phoái nhöõng nguoàn vaät chaát vaø nieàm tin,
quyeàn uy vaø chöùc naêng, ôû beân trong heä thöù baäc cuûa
chuùng.
Toân giaùo coù ñieåm ñaëc thuø laø söï xung ñoät, thöôøng
nhanh choùng mang theo moät noäi dung thaàn hoïc; nhöng lòch
söû (ñaëc bieät laø lòch söû cuûa nhöõng toân giaùo lôùn treân
theá giôùi, nhö Kitoâ giaùo, Phaät giaùo, AÁn ñoä giaùo, Hoài

236
giaùo... ñaõ cho thaáy noäi dung thaàn hoïc vaø caùi voû chöùa
ñöïng nhöõng vaán ñeà coù lieân quan tôùi toå chöùc quyeàn löïc,
vôùi söï phaân chia giöõa taêng löõ vaø theá tuïc, vôùi nhöõng quan
heä giöõa quyeàn naêng taâm linh vaø quyeàn löïc theá tuïc, caùc
thoûa öôùc giöõa giaùo hoäi Kitoâ vaø caùc nhaø nöôùc, veà maët
naøy, laø moät moâ hình xaõ hoäi hoïc maø khoâng phaûi chæ laø
moâ hình phaùp lyù veà nhöõng xung ñoät toân giaùo.
Moät höôùng nghieân cöùu khaùc ñaõ ñöôïc trieån khai, chuû
yeáu ôû Bæ, nhaèm ñeå xaây döïng moät phöông phaùp phaân tích
veà nhöõng xung ñoät bieåu töôïng trong moâi tröôøng giaùo
phaùi. Caùc nhaø nghieân cöùu ôû Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp
Louvain, ñaõ laáy nhöõng vaên baûn do caùc giaùo só cuûa toân
giaùo ñang xung ñoät soaïn ra laøm cô sôû nghieân cöùu, hoï ñaõ
giaûi maõ nhöõng vaên baûn naøy baèng kyõ thuaät phaân tích
ngoân ngöõ; qua ñoù taùi hieän laïi ñöôïc truïc ngoân ngöõ bieåu
töôïng vaø caùc caáu truùc ngoân ngöõ. Baèng caùch ñoù, hoï ñaõ
coù theå taùch ra nhöõng möùc ñoä xung ñoät khaùc nhau, töø
möùc ñoä thuaàn tuyù trong heä tö töôûng, ñeán möùc ñoä coù
lieân quan vôùi nhöõng vaán ñeà quyeàn löïc.
IV. PHÖÔNG PHAÙP LAN TOÛA CUÛA CAÙC TOÅ CHÖÙC TOÂN
GIAÙO
Caùc giaùo hoäi, giaùo phaùi, hay phong traøo ñeàu coù söï
baát oån (duø ít hay nhieàu), veà söï caàn thieát phaûi coù moät vò
trí treân caùc phöông tieän truyeàn thoâng, maø neàn vaên hoùa
hieän ñaïi mang tính coâng nghieäp vaø caùc phöông tieän truyeàn
thoâng ñaïi chuùng ñang taïo ra ñeán möùc laïm phaùt.
Ngay caû nhöõng toân giaùo coù veû nhö khoâng chuù yù ñeán
vieäc loâi keùo tín ñoà naøo, thì vì nhöõng lyù do ngaãu nhieân,
cuõng phaûi chaáp nhaän tham gia vaøo caùc phöông tieän truyeàn
thoâng. Gaàn ñaây nhaát laø tröôøng hôïp Ñaït Lai Laït Ma, ñaõ
khoâng ngaàn ngaïi tham gia vaøo nhöõng phöông tieän truyeàn
thoâng ñaïi chuùng lôùn, ñeå truyeàn ñaït moät thoâng ñieäp vöøa
mang tính toân giaùo vöøa mang tính chính trò.
Trong hieän thöïc, luoân coù nhöõng toân giaùo chuù yù tôùi
vieäc loâi keùo tín ñoà môùi nhieàu hôn nhöõng toân giaùo khaùc.
Tieâu chuaån chung do M. Weber ñeà ra, vaãn coøn coù giaù
trò ñoái vôùi taát caû caùc toân giaùo cöùu roãi, muoán loan baùo
moät thoâng ñieäp phoå bieán, thì xu höôùng truyeàn giaùo naøy
naèm ngay trong thoâng ñieäp ñoù; ñoái vôùi nhöõng toân giaùo

237
phuïc sinh döïa vaøo nhöõng nghi thöùc khoå haïnh caù theå, thì
quan nieäm loâi keùo tín ñoà môùi khoâng ñöôïc ñaët ra: keû naøo
muoán ñi theo con ñöôøng cuûa thaày chaúng phaûi laøm caùi gì
khaùc ngoaøi vieäc “ñi theo con ñöôøng ñoù”.
Xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi, ñaõ coù nhieàu nghieân cöùu veà
moái quan heä giöõa toân giaùo vaø truyeàn thoâng ñaïi chuùng;
hieän coù raát nhieàu saùch baùo veà hieän töôïng “Chuû nghóa
thoáng nhaát Phuùc aâm toaøn nöôùc Myõ” vaø veà vieäc söû
phöông thöùc truyeàn hình maø caùc nhaø thuyeát giaùo ñaõ vaø
ñang laøm: Caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñöôïc söû duïng
moät caùch coù hieäu quaû, ñeå taïo ra nhöõng söï vaän ñoäng dö
luaän giuùp cho nhöõng chieán dòch chính trò - vaên hoùa, ñeå thu
goùp nhöõng nguoàn tieàn cho pheùp taøi trôï nhöõng chieán dòch
quaûng caùo veà nhöõng ñeà taøi ñöôïc coi laø maáu choát (nhö
coâng öôùc choáng phaù thai). Nhieàu phong traøo khaùc, cuõng
ñang duøng coâng ngheä hieän ñaïi ñeå truyeàn baù thoâng ñieäp
cuûa mình deã daøng hôn; Raj nesh, ngöôøi saùng laäp phong traøo
Nhöõng quaû cam, trong nhöõng naêm 60-70 (theá kyû XX), coù
thoâng leä ghi nhöõng baøi dieãn thuyeát cuûa mình vaøo baêng
video, nhôø ñoù maø moät moân ñoà ôû xa, duø ôû baát kyø nôi
naøo treân theá giôùi naøy, cuõng coù theå höôûng öùng nhöõng
lôøi leõ, ñoàng caûm vôùi neùt maët vaø nhöõng xuùc caûm cuûa
giaùo chuû.
Trong khoaûng hai möôi naêm laêm naêm trôû laïi ñaây, giaùo
hoäi Kitoâ cuõng ñaõ nhanh choùng khaéc phuïc söï chaäm treã
saûy ra thöôøng xuyeân cuûa giaùo hoäi veà phöông thöùc truyeàn
hình hay truyeàn thanh (nhöng ngöôïc laïi, giaùo hoäi ñaõ caûi
tieán moái quan heä cuûa noù vôùi caùch thöùc ñöôïc duøng töø
laâu, töùc laø caùch thöùc in aán). Giaùo hoaøng Jean-Paul II, laø
moät maãu möïc veà maët naøy; thaät vaäy, caùc phöông tieän
truyeàn thoâng ñaïi chuùng ñaõ laøm noåi baät göông maët ngaøi
vaø ñaõ goùp phaàn taùn döông nhöõng neùt loâi cuoán cuûa
nhaân vaät vó ñaïi hieän nay ñang thaùch thöùc caùc cuoäc
khuûng hoaûng vaø caùc keû thuø naøy.
Veà maët phöông phaùp luaän, phöông thöùc maø caùc toå
chöùc toân giaùo ñang taïo ra moät caùch cuï theå vaø coù theå
trôû thaønh moät caùch thöùc coù ích cho söï phaân tích xaõ hoäi
hoïc hay ngoân ngöõ hoïc, ñoù laø moät taäp hôïp nhöõng vaên
baûn thuoäc caùc theå loaïi vaên hoïc hieän ñaïi khaùc nhau.
Phöông thöùc aáy, coù theå ñöôïc nghieân cöùu baèng hai

238
caùch khaùc nhau:
- Thöù nhaát, phaân tích noäi dung: ñaây laø moät phöông
phaùp phaân tích ñöôïc Berelson hoaøn chænh naêm 1953, ñeå
moâ taû moät caùch khaùch quan, coù heä thoáng veà soá löôïng,
noäi dung roõ reät cuûa thoâng baùo. Noù nhaèm muïc ñích lyù
giaûi nhöõng chuû ñeà vaø nhöõng tín hieäu laëp ñi laëp laïi nhieàu
trong caùc vaên baûn. Duøng phöông phaùp luaän gioáng nhau
aáy, nhieàu nhaø nghieân cöùu phaûi ñi tôùi nhöõng keát luaän ít
nhieàu gioáng nhau. Ñeå ñaït muïc tieâu aáy, vaên baûn ñöôïc
phaân giaûi thaønh nhieàu ñôn vò phaân tích veà nhöõng caùi
bieåu ñaït - töø, caâu, ñoaïn... ñeå sau ñoù xeáp thaønh caùc
phaïm truø töø vöïng, cuù phaùp vaø ngöõ nghóa, cuoái cuøng xaây
döïng moät heä thoáng ñònh nghóa laïi vaên baûn theo taàn soá
kyù hieäu, soá löôïng, laëp laïi ngöõ nghóa...
- Thöù hai, phaân tích ngoân töø: ñöôïc nhaø ngoân ngöõ hoïc
Phaùp Greimas hoaøn chænh, söï phaân tích naøy tìm caùch giaûi
maõ thoâng ñieäp ngaàm aån trong moät vaên baûn baèng caùch
vaïch laïi söï phaân cöïc tieâu cöïc - tích cöïc maø moät vaên baûn
ñöôïc xaây döïng moät caùch töôïng tröng vaø toå chöùc ra toaøn
boä lôøi thoaïi theo ñoù.
V. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ NGHIEÂN CÖÙU CHUÛ YEÁU
Danh muïc sô löôïc veà nhöõng chuû ñeà nghieân cöùu chính,
coù theå thaáy ñöôïc, ôû ñaây chuùng ta ñoïc löôùt qua thö muïc
do Beckford xaây döïng neân, ñeå hieåu roõ hôn möùc ñoä khaùm
phaù cuûa chuùng ta roäng lôùn ñeán côõ naøo.
Khi chuùng ta noùi tôùi toå chöùc toân giaùo, chuùng ta seõ
tröïc tieáp ñoái dieän vôùi nhieàu khía caïnh cuï theå khaùc nhau
(nhöõng thieân höôùng giaùo chöùc, quan heä giöõa taêng löõ vaø
theá tuïc, nhöõng hình thöùc tuyeån choïn vaø vieäc tuyeån duïng
nhöõng vieân chöùc laøm vieäc thöôøng xuyeân trong toå chöùc
vaø caùi thieâng lieâng, v.v...), ñoàng thôøi cuõng ñuïng chaïm tôùi
nhöõng vaán ñeà lyù thuyeát phöùc taïp vaø raát tröøu töôïng. Veà
vaán ñeà naøy, coù hai caâu hoûi thöôøng gaëp:
- Moät toân giaùo ñöôïc toå chöùc nhö theá naøo?
- Moät toå chöùc toân giaùo, coù hoaït ñoäng gioáng nhö
nhöõng toå chöùc khaùc hay khoâng?
Ñoái vôùi caâu hoûi thöù nhaát, ngöôøi ta seõ phaûi traû lôøi
theo moâ hình lyù thuyeát chöùc naêng môùi, hay theo caùch cuûa
caùc nhaø lyù thuyeát heä thoáng raèng, toå chöùc toân giaùo nhö

239
moät lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi vaø coù thieân höôùng töông
ñoái ñoäc laäp.
Trong toaøn boä lòch söû Kitoâ giaùo, coù theå ñöôïc coi laø
maãu möïc veà maët naøy. Ñöôïc truyeàn baù trong ñeá cheá La
Maõ ñang khuûng hoaûng, Kitoâ giaùo chuyeån hoùa vaên hoùa La
Maõ baèng caùch laøm cho thöù vaên hoùa naøy, thích nghi vôùi
theå cheá giaùo hoäi vöøa môùi ra ñôøi: Societas perfecta, ñöôïc
goïi laø Giaùo hoäi Kitoâ. Hình thöùc toå chöùc vaø neàn haønh
chính, ñöôïc Giaùo hoäi xaây döïng daàn daàn phuïc vuï cho chính
Giaùo hoäi ñeå töï noù xaùc ñònh nhö moät chuû theå hay moät
taùc nhaân taäp theå coù khaû naêng töï hoaït ñoäng moät caùch
coù uy tín, ganh ñua vôùi nhöõng thöù quyeàn löïc khaùc maø
trong lòch söû ñaõ tranh chaáp öu theá vôùi noù.
Nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc, ñaõ phaân tích coù hieäu quaû theo
höôùng, taïi sao Giaùo hoäi Kitoâ ñaõ coù theå naém ñöôïc quyeàn
löïc töï chuû ñoù ñeå daàn daàn xaùc ñònh ñöôïc potestas tröïc
tieáp hay giaùn tieáp ñoái vôùi ñôøi soáng theá tuïc, theo nhöõng
hoaøn caûnh lòch söû khaùc nhau. Ñeå duøng moät töø ngöõ do
nhaø xaõ hoäi hoïc Ñöùc hieän ñaïi Luhmann taïo ra, tröôøng toân
giaùo Kitoâ ñaõ trôû thaønh moät tröôøng töï qui chieáu, chính laø
töø beân trong maø noù ruùt ra nguyeân lyù hoaït ñoäng vaø hôïp
thöùc hoùa cuûa noù.
Ñieàu naøy ñuùng ñeán möùc coù theå daãn tôùi nhöõng
nghòch lyù nhö ngöôøi ta coù theå thaáy ôû chöùc Giaùo hoaøng La
Maõ ñöông ñaïi: noù hoaøn toaøn taäp trung vaøo heä vaán ñeà
caùc quyeàn con ngöôøi ñoái vôùi beân ngoaøi, trong khi laïi töï cho
pheùp coù nhöõng xaâm phaïm roõ reät vaø thöôøng xuyeân ñoái
vôùi caùc töï do caên baûn, thöïc chaát laø tö töôûng vaø ngoân
luaän nhö trong tröôøng hôïp coù nhöõng baát ñoàng veà thaàn
hoïc.
Caâu hoûi lyù thuyeát thöù hai, coù theå ñöôïc giaûi quyeát
baèng caùch tìm hieåu xem toân giaùo, trong khi söû duïng moät
hình thöùc toå chöùc, coù ñaït tôùi ñieàu maø noùi chung moät toå
chöùc muoán ñaït tôùi toát hôn khoâng? Maø thöïc chaát laø söï qui
phaïm hoùa veà nhöõng öùng xöû cuûa tín ñoà, theo moät nieàm
tin toân giaùo naøo ñoù.
Theá tuïc hoùa, thöôøng coù quan heä vôùi naêng löïc toå
chöùc cuûa moät toân giaùo, nhaèm ñònh höôùng nhöõng öùng
xöû vaø thaùi ñoä ôû möùc ñoä roäng lôùn. Khi ñieàu ñoù xaûy ra,
toân giaùo maát ñi moät caùi gì quan troïng ñaõ hình thaønh trong

240
quaù khöù, moät taäp hôïp nhöõng keânh truyeàn vaø nhöõng
caùch thöùc toå chöùc taïo ra söï ñoàng thuaän. Khi ñieàu ñoù
xaûy ra, moät toå chöùc toân giaùo cuõng bò khuûng hoaûng veà
quaûn lyù, veà toå chöùc söû duïng caùc phöông tieän mang tính
bieåu töôïng vaø veà nhöõng hình thöùc giao tieáp giöõa giôùi
giaùo chöùc vaø nhöõng ngöôøi theá tuïc, gioáng nhö nhieàu toå
chöùc toân giaùo khaùc. Do ñoù, gioáng nhö nhöõng toå chöùc
khaùc, caùc cô cheá thay theá nhöõng chöùc naêng tröôùc ñaây
ñöôïc taïo ra.
Nhöõng nghieân cöùu caáu truùc noäi boä cuûa moät toå
chöùc, ñeàu theå hieän söï hoaït ñoäng cuûa toân giaùo treân cô
sôû hai quy taéc cuï theå: taäp trung hoùa toái ña caùc quyeát
ñònh vaø qui phaïm hoùa toái ña caùc thaùi ñoä tinh thaàn vaø
caùc öùng xöû ôû möùc ñoä caù nhaân. Taát caû ñeàu theå hieän
caùch suy nghó vaø haønh ñoäng theo moät caùch, nhö theå
khoâng coù nhöõng söï khaùc nhau cô baûn giöõa caùc thaønh
vieân cuûa giaùo phaùi - ñoù laø saûn phaåm cuûa moät coâng
vieäc haøng ngaøy veà maët toå chöùc, moät coâng vieäc tuaân
theo caùc qui taéc ñaõ ñöôïc thöû thaùch.
Söï coá keát noäi boä khaù maïnh, ñöôïc thöïc hieän qua söï
keát hôïp cuûa caùc toå chöùc vaø caáu truùc laïi heä thoáng nhaän
thöùc. Khi coù moät truïc traëc veà nhaän thöùc, noù ñöôïc buø laïi
veà maët coá keát xaõ hoäi maø toå chöùc ñaõ taïo ra vaø cuûng
coá trong thöïc tieãn haøng ngaøy. Nghóa laø, ngöôøi ta deã chaáp
nhaän hôn nhöõng lyù giaûi mang tính huyeàn hoaëc veà ngaøy
taän theá.
Thaät vaäy, söï coá keát ñöôïc ñaùnh daáu baèng nhöõng daáu
hieäu khaùc bieät, töø nhöõng daáu hieäu hieän ñöôïc bieát tôùi
nhieàu nhaát (caám truyeàn maùu, khoâng thöïc hieän nghóa vuï
coâng daân...), ñeán nhöõng daáu hieäu ít ñöôïc bieát tôùi nhaát
(nhöõng qui ñònh cuï theå veà trang phuïc, nhöõng qui taéc chaët
cheõ veà ñaïo ñöùc, nhö khoâng huùt thuoác, khoâng uoáng
röôïu...). Moät caùch soáng theo loái khoå haïnh, laøm cho “traùi
tim vaø tinh thaàn” trôû thaønh thuaàn nhaát, söùc maïnh cuûa
taát caû nhöõng ñieàu ñoù döïa vaøo naêng löïc huy ñoäng con
ngöôøi veà maët toå chöùc.
Khi nhöõng söï say meâ môø nhaït trong haønh ñoäng cuûa
caùc tín ñoà, thì caùi gì seõ xaûy ra? Söùc maïnh naøo seõ thay
theá cho söùc maïnh toå chöùc, maø ngöôøi ta ñaõ tuaân thuû
nhieàu naêm qua.

241
 Trong tröôøng hôïp cuûa Giaùo phaùi chöùng nhaân Jehovah,
nhöõng thay ñoåi veà chöùc naêng seõ thay theá cho söï xaõ hoäi
hoùa maïnh meõ trong quaù khöù vaø ñoâi khi, ñoù laø nhöõng
hình thöùc choáng kieåm soaùt, ñaáu tranh ñeå cho toå chöùc maø
mình qui thuoäc maát ñi tính hôïp thöùc cuûa noù.
Nhaän xeùt treân, cuõng coù theå môû roäng cho moät toå
chöùc toân giaùo lôùn hôn vaø phöùc taïp hôn, nhö Giaùo hoäi Kitoâ
chaúng haïn.
Vaøo naêm 1986, Garelli, nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi Italia, ñaõ
moâ taû thöïc traïng cuûa nhöõng quan heä giöõa moät khuoân
maãu ñaïi dieän cho nhoùm tín ñoà phaùi Trung tín vaø Giaùo hoäi
Kitoâ nhö sau: “Choã döïa toân giaùo toàn taïi dai daúng trong boái
caûnh xaõ hoäi chuùng ta, döôøng nhö ñaõ maát ñi yù töôûng ban
ñaàu veà söï cöùu roãi toân giaùo, noù toû ra khoâng quan taâm
maáy vôùi theá giôùi beân kia, khoâng coøn laø moät söï nhaán
maïnh ñaëc bieät veà ñöùc tin, khoâng taïo ra ñöôïc nhöõng yù
nghóa cuûa caên tính toân giaùo, khoâng laøm taêng theâm yù
thöùc qui thuïoâc maïnh meõ vaøo nhoùm toân giaùo, khoâng coù
nhöõng heä quaû quan troïng thuoäc veà caùc haønh vi trong cuoäc
soáng”. Taát caû nhöõng ñieàu ñoù coù nghóa laø, khoâng nhöõng
caùc phöông thöùc xaõ hoäi hoùa theo nhöõng noäi dung cuûa
Kitoâ giaùo, maø nhaát laø caû nhöõng cô cheá toå chöùc, ñang
laâm vaøo khuûng hoaûng, söï khuûng hoaûng veà nhöõng thieân
höôùng giaùo chöùc, ít ra ôû chaâu AÂu, nhö moät tín hieäu.
Khi ñieàu ñoù boäc loä ra, haäu quaû ñaàu tieân laø moät
quaù trình tan raõ cuûa yù thöùc qui thuoäc. YÙ thöùc quy thuoäc
naøy, ñoøi hoûi phaûi coù nhöõng ñieàu kieän vaên hoùa ñi tröôùc,
nhö söï suy yeáu cuûa nhöõng khaû naêng xaây döïng caùc heä
thoáng yù nghóa coù lieân quan vôùi eros vaø noãi sôï haõi caùi
cheát töø nhöõng vuõ truï hoang töôûng, mang daáu hieäu moät
kinh nghieäm toân giaùo quan troïng naøo ñoù. Noùi caùch khaùc,
söï suy yeáu veà vaên hoùa cuûa nhöõng heä thoáng yù nghóa coù
giaù trò toân giaùo baét ñaàu vaøo luùc maø nhöõng bieán ñoåi
xaõ hoäi phöùc taïp, chöùc naêng qui phaïm hoùa cuûa toå chöùc
toân giaùo bò khuûng hoaûng hay thaät ra ñaõ tieâu tan.
Khi yù nieäm ban ñaàu veà theá giôùi beân kia, nhö Garelli
noùi, khoâng coøn ôû haøng ñaàu trong bieåu töôïng töôïng tröng
nöõa, vì moät loaït haønh ñoäng naøo ñoù tröôùc kia ñöôïc giaùo
hoäi toå chöùc moät caùch höõu hieäu, baây giôø khoâng coøn
höõu hieäu nöõa chæ ñeå laøm cho yù nieäm aáy trôû neân coù yù

242
nghóa, baûn thaân giaùo hoäi ñang tìm caùch thay theá khuoân
maãu maïnh meõ aáy baèng nhöõng thöù khaùc (nhö vaán ñeà
caùc quyeàn con ngöôøi, hay phuø hôïp hôn vôùi hình thöùc toå
chöùc linh hoaït theo kieåu töï nguyeän hay kieåu phong traøo).
Ñaây laø moät cuoäc khuûng hoaûng thaät söï veà vòeâc huy
ñoäng caùc phöông tieän: Kitoâ giaùo döôøng nhö khoâng coøn tin
vaøo nhöõng moâ hình toå chöùc vaø töôïng tröng, ñaõ ñöôïc thöû
thaùch qua nhieàu theá kyû tích luyõ haøng loaït haønh ñoäng taäp
theå.
Cuõng coù theå noùi nhö theá veà Hoài giaùo, noù cuõng traûi
qua nhöõng quaù trình theá tuïc hoùa, khieán hieän nay noù phaûn
öùng laïi baèng nhöõng phong traøo thöùc tænh caáp tieán vaø
phong traøo toaøn thoáng.
Söï theá tuïc hoùa thöôøng ñöôïc khôûi xöôùng ôû nhöõng
nöôùc Hoài giaùo, bôûi söï thuùc ñaåy cuûa giôùi thöôïng löu caàm
quyeàn, hoï muoán hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc mình (nhö trong
tröôøng hôïp Algeùrie, Ai Caäp, gaàn ñaây laø Pakistan - vôùi vai
troø cuûa nöõ Thuû töôùng caûi caùch Benazir Bhutto), neân ñaõ
tìm caùch giaûm bôùt phaàn truyeàn thoáng toân giaùo mang tính
xaõ hoäi, maø theo hoï, truyeàn thoáng naøy laøm cho caùc nöôùc
ñoù khoâng theå ñua tranh vôùi caùc quoác gia coù neàn coâng
nghieäp hieän ñaïi ôû phöông Taây.
Tham voïng cuûa Khomeyni (Iran), nhaèm khoâi phuïc moät
moâ hình toå chöùc thoáng nhaát cuûa nhaø nöôùc Hoài giaùo, döïa
treân neàn taûng Thaùnh kinh Coran, chöùng minh cho caùi giaù
phaûi traû khi muoán duøng toân giaùo nhö moät coâng cuï ñeå qui
phaïm hoùa nhöõng öùng xöû cho quaàn chuùng noi theo ñeå ñaït
ñöôïc muïc ñích ñoù.
Trong Phaät giaùo cuõng coù bieåu hieän moät quaù trình raát
ñaùng chuù yù, ñoù laø nhöõng toân giaùo môùi naûy sinh gaàn
ñaây ôû Nhaät Baûn, treân maûnh ñaát Phaät giaùo, ñaëc bieät
treân moät hieän thöïc quan troïng nhö toân giaùo cuûa Soka
Gakkai.
Treân thöïc teá, caùc toân giaùo naøy baùm vaøo nhöõng
truyeàn thoáng giaùo phaùi ñaõ coù trong toân giaùo chính thöùc
Nhaät Baûn, nhö shinto (thaàn ñaïo). Ñöùng tröôùc tình traïng khoâ
heùo cuûa toân giaùo naøy, nhieàu traøo löu toân giaùo môùi ñaõ
phaùt trieån vaø kích thích nhöõng hình thöùc kinh nghieäm toân
giaùo maïnh meõ hôn ôû töøng caù theå, hoaëc coù theå ñöa laïi
moät söï gaén boù cao hôn giöõa “söï cöùu roãi linh hoàn” vaø “söï

243
thaønh ñaït trong cuoäc ñôøi”. Nhöõng toân giaùo môùi, ñaõ xuaát
hieän vaøo nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XIX vaø sau ñoù tieáp
tuïc taêng leân giöõa hai cuoäc chieán tranh theá giôùi. Vôùi söï
suïp ñoå cuûa nhaø nöôùc Nhaät Baûn do bò thaát baïi trong chieán
tranh, Thaàn ñaïo nhaø nöôùc, töùc laø toân giaùo chính thöùc, ñaõ
gaén lieàn vôùi cuoäc khuûng hoaûng chính trò maø nöôùc Nhaät
ñang traûi qua. Söï naûy nôû cuûa caùc giaùo phaùi môùi ñaõ
dieãn ra sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai. Trong soá nhöõng
giaùo phaùi ñaùng keå nhaát, ñaëc bieät coù hai giaùo phaùi: PL
Kyodan (thuyeát giaûng veà töï do tuyeät ñoái) vaø Soka - Gakkai
(coäng ñoàng saùng taïo caùc giaù trò).
Giaùo phaùi thöù hai naøy, noi theo Phaät giaùo, ñaõ xaây
döïng moät caùch nhìn theá giôùi taäp trung vaøo quan nieäm cho
raèng, söï cöùu roãi khoâng caàn phaûi chôø tôùi moät theá giôùi
beân kia, maø ñöôïc thöïc hieän ngay treân maët ñaát naøy, aên
khôùp vôùi söï bieán maát cuûa ñoùi ngheøo, doát naùt vaø baát
haïnh. Laø moät toân giaùo cuûa theá giôùi naøy, Soka-Gakkai qui
ñònh moät loái soáng khaéc khoå trong thöïc taïi theo kieåu Weber,
nhöng khoâng coù nhöõng maët bi quan baét nguoàn töø ñaïo
ñöùc cuûa phaùi Calvin.
Nhieàu hieän töôïng ít roõ raøng hôn, nhöng cuõng thaät thuù
vò cuõng ñaõ xuaát hieän trong AÁn Ñoä giaùo, ôû vuøng Kerala,
khi moät toân giaùo xem lao ñoäng cuûa caù nhaân, nhö moät
thieân höôùng nhaèm tröïc tieáp caûi taïo theá giôùi, ñaõ ñöôïc
phaùt trieån theo höôùng choáng khuoân phaùp cuûa moät thuû
lónh toân giaùo ñòa phöông, veà vaán ñeà phaân chia coäng
ñoàng thaønh caùc ñaúng caáp vaø veà quyeàn löïc cuûa caùc Baø
la moân giaùo.
Ñoù laø quaù trình theá tuïc hoùa noäi boä cuûa nhöõng giaùo
phaùi rieâng bieät, nhöõng daáu hieäu chuyeån töø moät caùch
nhìn tónh taïi veà tính toân giaùo sang moät caùch nhìn ñoäng,
ngang taàm vôùi nhöõng bieán ñoåi cuûa theá giôùi hieän ñaïi ôû
nhöõng quoác gia nhö Nhaät Baûn, AÁn Ñoä, Pakistan..., ñaõ naèm
trong nhöõng bieån ñoåi aáy hay ñang baét ñaàu nhö vaäy.
VI. THEÅ CHEÁ VAØ THUÛ LÓNH COÙ SÖÙC LOÂI CUOÁN
Vaán ñeà veà caùc quaù trình theå cheá hoùa vò theá cuûa
thuû lónh coù söùc loâi cuoán, cuõng raát ñöôïc chuù troïng. Coù
nghóa laø, khi moät nhaø saùng laäp giaùo phaùi, chaúng haïn nhö
nhaø tieân tri, thuû lónh coù söùc loâi cuoán bò cheàt, vaán ñeà
keá tuïc söï nghieäp cuûa nhöõng ngöôøi naøy, ñöôïc ñaët ra vaø

244
nhöõng vaán ñeà phöùc taïp veà maët toå chöùc phaùt sinh.
Ñoù laø moái quan heä giöõa yeáu toá saùng taïo cuûa toân
giaùo vaø yeáu toá toå chöùc, giöõa söï loâi cuoán ban ñaàu vaø
söï coá ñònh moät thoâng ñieäp môùi döôùi moät hình thöùc ñieån
leã vaø theå cheá.
Vaán ñeà naøy, ñöôïc Max Weber xem nhö moät vaán ñeà caàn
phaûi phaân tích, vì noù naèm ôû khoaûng giöõa cuûa xaõ hoäi hoïc
vaø lòch söû. Ñoù laø moät tröôøng hôïp, trong ñoù xaõ hoäi hoïc
khoâng theå hieåu ñöôïc tính naêng ñoäng cuûa moät hieän töôïng
neáu khoâng döïa vaøo lòch söû.
M. Weber ñaõ nghieân cöùu veà maët toå chöùc, oâng tìm
hieåu caùch thöùc maø moïi loaïi hình toân giaùo treân theá giôùi
phaûi tuaân theo, khi moät thuû lónh coù söùc loâi cuoán cheát ñi,
ñoù laø caùch thöùc: “Hoaëc thoâng qua vieäc löïa choïn, maø ban
ñaàu khoâng phaûi laø moät söï tuyeån choïn maø laø moät söï
tuyeån cöû theo söùc haáp daãn, hoaëc thoâng qua söï chæ ñònh
ñoái töôïng moät caùch long troïng ( töùc laø vieäc chæ ñònh
ngöôøi keá nhieäm baèng caùch taán phong, nhö söï keá tuïc theo
thöù baäc cuûa toâng ñoà), hoaëc thoâng qua loøng tin vaøo söùc
thuyeát phuïc cuûa doøng hoï (keá nhieäm kieåu cha truyeàn con
noái theo thöù baäc).
Veà phöông dieän lyù thuyeát, vieäc löïa choïn taïo ra moät toå
chöùc trong ñoù nguyeân taéc quyeàn uy ñöôïc truyeàn töø ngöôøi
naøy sang ngöôøi khaùc, khieán cho moâ hình lieân heä noäi boä
mang daáu aán caùc hình thöùc haønh ñoäng ñieån hình cuûa thuû
lónh trôû thaønh beàn vöõng.
Söï chæ ñònh ñoái töôïng moät caùch troïng theå, laïi chuyeån
söùc haáp daãn cuûa ngöôøi saùng laäp moät toân giaùo vaøo
moät theå cheá baûo ñaûm cho nhöõng quy taéc khaùch quan vaø
vöõng chaéc cuûa söï keá tuïc. Ngöôøi keá tuïc ñaït ñöôïc moät
söùc haáp daãn vì vò theá cuûa ngöôøi ñoù, nhö quyeàn uy khoâng
thuoäc veà caù nhaân nhö voán coù, maø thuoäc veà theå cheá
trong ñoù hoï laø thaønh vieân vaø veà thöïc cheá chæ laø moät
vieân chöùc ôû cao caáp nhaát cuûa heä thoáng thöù baäc trong
giaùo phaùi ñoù.
Vieäc ñaùnh giaù söùc loâi cuoán cuûa doøng hoï, laø moät
caùch thöùc phöùc taïp, cho pheùp trao quyeàn naêng cuûa moät
nhaø saùng laäp giaùo phaùi cho caû moät doøng hoï hay moät
doøng khaùc ñang thoáng trò giaùo phaùi.

245
 Trong Phaät giaùo Taây Taïng, söï keá tuïc dieãn ra theo loái
chæ ñònh moät ñöùa treû, coù nhöõng daáu hieäu cuûa moät
thaùnh nhaân. Khi coäng ñoàng caùc nhaø sö thöøa nhaän moät
ñöùa treû nhö vaäy, thì vieäc baàu ra Laït ma töông lai môùi ñöôïc
thöïc hieän.
Trong Ki toâ giaùo, tröôùc moät coäng ñoàng khoå haïnh, thaàn
bí vaø tin vaøo vieäc Chuùa saép trôû veà, do ñoù muoán coù moät
caáu truùc chaët cheõ, Paul de Tare ñaõ thaønh coâng trong vieäc
bieán moät maïng löôùi lieân heä loûng leûo giöõa caùc coäng
ñoàng khaùc nhau thaønh moät maàm moáng toå chöùc vöõng
chaéc, thöøa nhaän nguyeân taéc keá tuïc theo loái toâng ñoà
(nghóa laø töø Christ sang caùc toâng ñoà).
Ñoái vôùi Hoài giaùo, nhaát laø phaùi sunnit, söï keá tuïc nhaø
tieân tri qua chöùc giaùo chuû, laø vieäc toân vinh caùc trieàu ñaïi
hay caùc doøng hoï trò vì, töøng chi phoái söï tieán trieån cuûa ñeá
cheá Hoài giaùo trong nhöõng thôøi kyø daøi.
Phaù boû trieät ñeå nguyeân taéc toå chöùc vaø giaùo lyù laøm
choã döïa cuûa noù, trôû veà vôùi tính thuaàn khieát ban ñaàu khi
ñöùng tröôùc moät theå cheá toân giaùo bò buoäc toäi laø ñaõ
phaûn boäi noù; caàn coù nhöõng caûi caùch laøm thay ñoåi
nhöõng hình thöùc phaân phoái quyeàn löïc noäi boä (giöõa theá
tuïc vaø taêng löõ; giöõa quyeàn uy trung öông vaø ñòa phöông,
v.v...).
Nhö vaäy, caùc cuoäc xung ñoät coù theå höôùng vaøo vaán
ñeà nguoàn goác quyeàn uy, hoaëc vaøo nhöõng noäi dung ñaëc
thuø cuûa nieàm tin (caùi gì coù theå tin vaø khoâng theå tin). Neáu
xung ñoät thöù nhaát laø xung ñoät coå ñieån veà quyeàn löïc, thì
xung ñoät thöù hai chuû yeáu thuoäc loaïi bieåu töôïng - nhaän
thöùc. Trong thöïc teá, hai möùc ñoä naøy thöôøng hoøa nhaäp vôùi
nhau moät caùch raát chaët cheõ.
Khi moät xung ñoät coù nhieàu möùc ñoä naûy sinh, caùc beân
tham gia xung ñoät coù theå raát khaùc nhau, nhöng veà thöïc
chaát coù theå qui thaønh hai loaïi ñaõ ñöôïc Greeley, ñöa ra khi
noùi tôùi Kitoâ giaùo (cuõng laø ñuùng neáu môû roäng ra caùc
boái caûnh toâng giaùo khaùc): “Lòch söû Kitoâ giaùo coù theå
ñöôïc coi nhö moät heä thoáng nhöõng quan heä giöõa cuoàng
nhieät toân giaùo vaø chöùc saéc toân giaùo, trong ñoù cuoàng
nhieät toân giaùo seõ caûi hoùa giaùo chöùc hoaëc thay theá hoï".
Nhöõng xung ñoät trong caùc giaùo phaùi coù toå chöùc vaø

246
bieåu töôïng, thöôøng naûy sinh söï caêng thaúng veà caáu truùc
giöõa noäi dung caên baûn cuûa kinh nghieäm toân giaùo vaø söï
quy cheá hoùa cuûa moät thoâng ñieäp cöùu roãi, goàm nhöõng
quy taéc, hình thöùc, thuû tuïc, nghi leã vaø theå cheá.
Trong lòch söû, caùc phong traøo toân giaùo luoân theå hieän
söï maâu thuaãn, nhaát laø khi moät giaùo phaùi môùi hình thaønh,
giöõa thuû lónh coù söùc loâi cuoán vôùi kinh nghieäm veà caùi
thieâng lieâng, nhu caàu thoáng nhaát vaø quyeàn uy coù toå
chöùc, theå cheá, yù thöùc quy thuoäc veà maët phaùp lyù vaø
hình thöùc.

247
 Chöông XVI
TOÂN GIAÙO VAØ XAÕ HOÄI

Sau khi phaân tích caùc vaán ñeà lyù thuyeát, tính toân giaùo
trong nhöõng chieàu kích khaùc nhau coù theå coù cuûa toå chöùc
toân giaùo, chuùng ta seõ baøn veà moái quan heä giöõa toân
giaùo vaø xaõ hoäi.
Chuû ñeà ñöôïc quan taâm laø xem toân giaùo nhö moät nhaân
toá caùch taân hay baûo thuû xaõ hoäi, ñaëc bieät laø vaán ñeà
theá tuïc hoùa ñaõ ñöôïc tranh luaän nhieàu trong xaõ hoäi hoïc
toân giaùo vaø toân giaùo hoïc.
Nhöõng chuû ñeà naøy, seõ ñem laïi cho chuùng ta moät yù
nieäm veà nhöõng nghieân cöùu ñaõ ñöôïc tieán haønh töø nhieàu
naêm nay trong xaõ hoäi hoïc ñöông ñaïi veà caùc vaán ñeà toân
giaùo.
I. TOÂN GIAÙO - CAÙCH TAÂN HAY BAÛO THUÛ
Nhöõng lyù thuyeát cô baûn maø chuùng ta ñaõ nghieân cöùu
cho thaáy, xaõ hoäi hoïc toân giaùo coù hai höôùng nghieân cöùu
ñoái laäp nhau:
- Höôùng thöù nhaát, xem toân giaùo coù moät chöùc naêng cô
baûn laø söï thoáng nhaát xaõ hoäi (lyù thuyeát chöùc naêng, chuû
nghóa Marx);
- Höôùng thöù hai, xem toân giaùo nhö moät yeáu toá naêng
ñoäng vaø caùch taân, yeáu toá naøy ñaõ ñöôïc kieåm nghieäm
trong nhöõng ñieàu kieän lòch söû nhaát ñònh (lyù thuyeát xung
ñoät).
Hai vaán ñeà treân, naûy sinh nhieàu tranh luaän khoâng coù
hoài keát thuùc; Vì vaäy, vieäc löïa choïn caùch taân hay baûo thuû,
phuï thuoäc vaøo nhöõng taùc nhaân xaõ hoäi haønh ñoäng trong
nhöõng tröôøng hôïp cuï theå cuûa nhöõng boái caûnh lòch söû
khaùc nhau. Chæ coù vieäc xaây döïng nhöõng bieåu töôïng do

248
caùc taùc nhaân aáy taïo ra, baèng caùch söû duïng moät ngoân
ngöõ hay moät toân giaùo, môùi cho pheùp giaûi quyeát söï löïa
choïn naøy vôùi moät khaû naêng vaø ñöôïc chaáp nhaän.
Chuùng ta caàn phaân bieät hai khaùi nieäm traùi ngöôïc nhau
aáy, treân phöông dieän toân giaùo.
I. 1. Yeáu toá baûo thuû cuûa toân giaùo
Trong nghieân cöùu toân giaùo, baûo thuû laø khaùi nieäm xem
toân giaùo coù theå ñaõ vaø ñang thöïc hieän caùc chöùc naêng
thoáng nhaát xaõ hoäi, taïo ra moät heä thoáng caùc giaù trò ñöôïc
xaõ hoäi chaáp nhaän; moät ñieåm qui chieáu phoå bieán veà heä
tö töôûng ñeå xaùc ñònh nhöõng khuoân khoå haønh vi cuûa caùc
lónh vöïc haønh ñoäng khaùc cuûa con ngöôøi (ñaïo ñöùc, chính
trò, kinh teá, v.v...), coù giaù trò ñoái vôùi caùc nhoùm xaõ hoäi
cuõng nhö ñoái vôùi töøng coäng ñoàng daân toäc.
Xaùc ñònh moái quan heä giöõa toân giaùo vaø söï baûo thuû
nhö vaäy, chuùng ta deã daøng hieåu ñöôïc taïi sao, moái quan heä
aáy ñöôïc hieåu moät caùch khaùc nhau tuyø theo quan ñieåm
cuûa ngöôøi ta khi quan saùt moät hieän töôïng xaõ hoäi - toân
giaùo nhaát ñònh, vaøo moät thôøi ñieåm lòch söû rieâng bieät.
Treân thöïc teá, vaøo moät soá thôøi ñieåm vaø trong moät soá
hoaøn caûnh xaõ hoäi naøo ñoù, vieäc moät toân giaùo naøo ñoù
ñoùng vai troø thoáng nhaát xaõ hoäi coù theå laø moät yeáu toá
naêng ñoäng cuûa moät quaù trình bieán ñoåi xaõ hoäi vaø chính
trò. Laø caùi phaûn aùnh duy nhaát coù theå coù cuûa yù thöùc
daân toäc, trong quaù khöù cuõng nhö hieän taïi, caùc toân giaùo
thöôøng coù chöùc naêng xaùc ñònh moät caên tính taäp theå,
ñoái laäp vôùi nhöõng nhoùm hay nhöõng giôùi chöùc ñöùng ñaàu
moät chính quyeàn chuyeân cheá. Do baûo veä vaø giöõ gìn yù
thöùc daân toäc cuûa moät daân toäc, toân giaùo trôû thaønh moät
nhaân toá choáng söï bieán ñoåi.
Nhöõng tröôøng hôïp roõ nhaát cho chuùng ta thaáy laø, söï
phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc Ba Lan (Quoác gia Trung AÂu, haàu
heát cö daân laø tín ñoà Thieân chuùa giaùo), maët khaùc, laø
nhaø nöôùc Hoài giaùo Iran, nôi toân giaùo chi’it laø phöông tieän
huy ñoäng quaàn chuùng to lôùn trong cuoäc noåi daäy choáng laïi
chính phuû cuûa trieàu ñaïi Pahlavi naêm 1978 vaø 1979.
Ví duï treân ñaây, cho pheùp hieåu ñöôïc trong möùc ñoä naøo
ñoù, moät toân giaùo coù theå trôû thaønh moät coâng cuï baûo
veä traät töï hieän haønh vaø moät vaät kìm haõm moïi hình thöùc

249
chuyeån hoùa caùc laäp tröôøng xaõ hoäi nhaèm bieán ñoåi hoaøn
caûnh hieän ñaïi, moät khi ñaõ trôû thaønh moät thöù maø nhöõng
haønh vi vaø nhöõng bieåu töôïng ñöôïc coi nhö nhöõng nguyeân
taéc phaûi tuyeät ñoái phuïc tuøng, nhö moät thöù hieán phaùp cuï
theå baûo ñaûm traät töï xaõ hoäi cuûa moät coäng ñoàng, moät
daân toäc naøo ñoù.
Trong nhieàu quoác gia chaâu Myõ Latinh, caùc toân giaùo coù
chöùc naêng hai maët naøy, cuõng nhö ñang coù moät bieåu
töôïng cuûa söï xung ñoät xaõ hoäi vaø chính trò ôû ñoù.
Söï ñaùnh giaù veà giaù trò caùch taân hay baûo thuû cuûa
toân giaùo, coøn baét nguoàn töø quan ñieåm cuûa ngöôøi nghieân
cöùu ñoái vôùi xung ñoät xaõ hoäi vaø chính trò vaøo thôøi ñieåm
ñoù. Chaúng haïn, sau Caùch maïng Phaùp (1789), moät cuoäc
caùch maïng theá tuïc vaø choáng giaùo hoäi, coù xu höôùng coi
toân giaùo nhö moät nhaân toá thoaùi boä; caùc nhaø tö töôûng
cuûa thôøi Phuïc höng, ñaõ tieân ñoaùn moät caùch roõ raøng veà
söï quay trôû veà moät xaõ hoäi coù traät töï treân nhöõng cô sôû
toân giaùo vaø ñaõ ñöa ra nhöõng söï pheâ phaùn maø ngöôøi ta
laïi thaáy coù trong nhöõng boái caûnh xaõ hoäi hieän nay, döôùi
nhöõng hình thöùc hôi khaùc ñi: söï pheâ phaùn veà khoa hoïc
luaän (lyù trí con ngöôøi phaûi phuïc tuøng nhöõng yù ñoà cuûa
Thöôïng ñeá, ngöôøi höôùng daãn tieán trình lòch söû); söï pheâ
phaùn chính trò (quyeàn löïc ñeán töø Thöôïng ñeá maø khoâng
phaûi töø yù chí con ngöôøi); söï pheâ phaùn xaõ hoäi hoïc (xaõ
hoäi coâng baèng laø moät coäng ñoàng soáng ñoäng, coù traät
töï, noi theo nhöõng giaù trò sieâu vieät chung vaø, do ñoù khoâng
theå chaáp nhaän caùc giaù trò cuûa nghóa caù nhaân hieän ñaïi).
Caùch laäp luaän naøy, khaùc haún vôùi caùch thöùc laäp luaän
theo kieåu khaûo coå hoïc. Ngöôøi ta laïi thaáy noù trong nhöõng
boái caûnh khaùc nhau, ñoù laø xöông soáng cuûa lyù thuyeát
thoáng nhaát toân giaùo hieän ñaïi, nhö ôû quoác gia Hoài giaùo
Iran (ñoái vôùi moät truyeàn thoáng Hoài giaùo chi’it), hay ôû Myõ
(ñoái vôùi nhöõng phong traøo goác Tin laønh Phuùc aâm).
Chuû nghóa thoáng nhaát toân giaùo ôû Myõ, khi trôû thaønh
moät phong traøo taäp theå vôùi nhöõng thuû lónh, ngoân ngöõ
(khoâng ngaàn ngaïi duøng nhöõng hieäu öùng khueách ñaïi cuûa
caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng hieän ñaïi) vaø
nhöõng muïc tieâu vöøa mang tính ñaïo ñöùc vöøa coù tính chính
trò cuûa noù, ñaõ bieåu hieän moät nhu caàu veà quyeàn löïc phaûi
tính ñeán. Caáu truùc bieåu töôïng, ñöôïc theå hieän nhö moät nhu

250
caàu nhö vaäy laø: phong traøo naøy töï xem mình laø keû lyù giaûi
vaø mang moät chaân lyù tuyeät ñoái, khoâng theå baøn caõi; do
ñoù caàn phaûi aùp ñaët chaân lyù aáy, phaûi laøm cho nhöõng
qui taéc quyeàn löïc chính trò phuïc tuøng nhöõng yeâu caàu vaø
muïc tieâu cuûa chính phong traøo naøy. Trong tröôøng hôïp naøy,
nhöõng tín ñieàu cuûa Kinh thaùnh, ñöôïc coi nhö vieân ñaù taûng
vaø luoân luoân ñuùng ñaén, treân ñoù baét ñaàu taùi hieän laïi
moät xaõ hoäi theá tuïc hoùa.
Neáu ñieàu ñoù laø caáu truùc baûo thuû cuûa toân giaùo, thì
baây giôø chuùng ta haõy xem ngöôøi ta noùi tôùi söï caùch taân
theo yù nghóa naøo, khi daãn ra cuøng moät toân giaùo aáy.
I. 2. Yeáu toá caùch taân cuûa toân giaùo
Caùch taân, ñöôïc hieåu nhö moät taäp hôïp nhöõng bieán ñoåi
(ít hay nhieàu) xaûy ra trong caáu truùc xaõ hoäi vaø ñöôïc gaây ra
bôûi söï xuaát hieän nhöõng söï pheâ phaùn töø phía caùc caù theå
hoaëc nhoùm coäng ñoàng vaø coù lieân quan tôùi nhieàu lónh
vöïc trong ñôøi soáng xaõ hoäi.
Trong theá giôùi toân giaùo, ít nhaát cuõng coù hai moâ hình
bieán ñoåi veà maët lyù thuyeát: bieán ñoåi theo caùch thöùc loâi
cuoán vaø tieân tri; bieán ñoåi baèng caùc phong traøo taäp theå
ñöôïc taïo ra chung quanh nhöõng giaùo só taâm linh khoâng quan
taâm tôùi caûi caùch xaõ hoäi, maø chuû yeáu tôùi moät cuoäc
caùch maïng theå cheá.
Neáu trong tröôøng hôïp thöù nhaát, yù töôûng veà moät söï
bieán ñoåi coù theå coù moät aûnh höôûng tôùi ñaïo ñöùc taäp
theå vaø do ñoù, tôùi nhöõng quy taéc haønh ñoäng xaõ hoäi naèm
trong yù thöùc cuûa thuû lónh coù söùc loâi cuoán theo moät caùch
thöùc naøo ñoù; thì trong tröôøng hôïp thöù hai, nhöõng haäu quaû
caùch taân veà maët ñaïo ñöùc vaø xaõ hoäi laïi naèm trong
tröôøng hôïp nhöõng haäu quaû baát ngôø, khoâng nhö mong
muoán theo caùch thöùc quy ñònh cuûa moät toå chöùc toân
giaùo.
Tröôøng hôïp Luther, trong caùc quan heä vôùi phong traøo caûi
caùch Tin Laønh giaùo (Taân giaùo), laø moät minh chöùng cho
caáu truùc naøy. Töø söï khuûng hoaûng taâm linh cuûa mình,
Luther ñeå xöôùng phaûi suy nghó laïi moät caùch trieät ñeå veà
nhöõng nguyeân taéc hoaït ñoäng cuûa Giaùo hoäi Kitoâ, ñieàu
ñoù ñöa tôùi moät cuoäc caûi caùch ñaïo ñöùc ôû taát caû tín ñoà.
Nhöng taùc ñoäng xaõ hoäi cuûa nhöõng tuyeân boá vaø suy nghó

251
cuûa oâng ñoái vôùi moät soá taàng lôùp xaõ hoäi, moät soá giôùi
chöùc chính trò vaø moät soá phong traøo thöùc tænh toân giaùo
laø raát ñaëc bieät, khoâng theå döï ñoaùn vaø cuõng coù theå
chính Luther khoâng mong muoán. Söï bieán ñoåi xaõ hoäi tieáp
theo ñoù thaät roäng lôùn vaø saâu saéc, ñeán möùc noù trôû
thaønh ranh giôùi phaân chia hai kieåu vaên minh, giöõa caùc
quoác gia Baéc AÂu vaø caùc quoác gia theo truyeàn thoáng Kitoâ.
Toùm laïi, con ngöôøi ñöùng tröôùc nhöõng haäu quaû baát
ngôø cuûa moät kinh nghieäm toân giaùo, trong tröôøng hôïp naøy
laø kinh nghieäm cuûa moät ngöôøi thuoäc Giaùo hoäi nhö Luther,
ngöôøi ñaõ toû ra coù khaû naêng taïo ra nhöõng phong traøo taäp
theå roäng lôùn. Söï phaân loaïi ôû ñaây, gaàn gioáng vôùi söï
phaân loaïi cuûa Weber, khi oâng phaân bieät giöõa tieân tri ñaïo
ñöùc vaø tieân tri chuaån möïc. Thaät ra, Weber quan taâm tôùi
nhöõng cô sôû caùch taân do söï xuaát hieän nhöõng nhaân vaät
coù söùc loâi cuoán qui ñònh.
Nhöng tröôøng hôïp Luther, coù theå laø moät kieåu tieân tri
thöù ba: tieân tri chính trò. Ñieàu naøy ñöôïc hieåu nhö moät
nguyeân taéc ñoái laäp xaõ hoäi vaø chính trò tröïc tieáp ñoái vôùi
traät töï hieän coù, vöôït khoûi nhöõng yù ñònh vaø tieân lieäu
cuûa keû mang thoâng ñieäp. Ñeå trôû laïi vôùi Luther, cöû chæ
noåi loaïn veà taâm linh cuûa thaày tu theo doøng thaùnh Aguste
naøy, ñoái vôùi vieäc ngaên caûn nhöõng söï xaù toäi, sau ñoù
môùi ñöôïc chuû theå xaõ hoäi khaùc nhau lyù giaûi nhö moät daáu
hieäu giaûi phoùng kinh teá hay chính trò cuûa nhöõng cö daân
thuoäc caùc taàng lôùp khaùc nhau. Chæ trong tieán trình xung
ñoät, Luther môùi hieåu roõ phong traøo taäp theå do oâng gaây ra
vaø heä thoáng hoùa moät tö töôûng ñöôïc ngaøy caøng xaùc ñònh
roõ laø söï ñoaïn tuyeät vôùi Giaùo hoäi La Maõ, maø trong thöïc
teá, nguyeân taéc quyeàn uy cuûa giaùo hoäi bò ñem ñoái laäp
vôùi nguyeân taéc cöùu roãi chæ baèng loøng tin vaø vôùi vò trí
haøng ñaàu cuûa lôøi leõ maø Thöôïng ñeá ñöôïc theå hieän trong
Kinh thaùnh.
Nhö vaäy, tuy hoaøn toaøn khoâng muoán trôû thaønh moät
thuû lónh, Luther ñaõ ñöa ra moät söï caùch taân vaøo nhöõng
noäi dung vaø caùch toå chöùc cuûa Giaùo hoäi Kitoâ, maø chæ sau
naøy, söï caùch taân aáy môùi ñi tôùi moät quan nieäm thaàn hoïc
vaø moät xaõ hoäi ñoäc laäp, hoaøn chænh; thoâng qua moät loaït
nhöõng nhaø caùch taân toân giaùo, töø nhöõng ngöôøi chuû
tröông röûa toäi ñeán Calvin.

252
 Söï ñoaïn tuyeät vôùi Giaùo hoäi Kitoâ, do nhöõng nhaø caûi
caùch Tin laønh giaùo thöïc hieän, ñaõ môû ra moät thôøi kyø lòch
söû ôû chaâu AÂu, maø ñeán ñeán taän hoâm nay vaãn chöa keát
thuùc. Nguyeân lyù cuûa ñaïo Tin laønh, nhö Troeltsch nhaän xeùt
moät caùch thuyeát phuïc, laø tieáp thu moâ hình toå chöùc giaùo
phaùi ñaõ coù trong Kitoâ giaùo nguyeân thuyû vaø thuùc ñaåy
moät söï xuaát hieän voâ soá caùc giaùo hoäi töï do, caùc coäng
ñoàng nhöõng ngöôøi nhieät tình, caùc nhoùm vaø caùc teân goïi
toân giaùo, vôùi söï löïa choïn toân giaùo theo loái ña nguyeân maø
nhöõng toân giaùo khaùc khoâng coù. Ña nguyeân, chính laø cô sôû
cuûa vaên hoùa daân chuû, ñaëc bieät laø cô sôû cuûa hieän thöïc
chính trò ôû nöôùc Myõ. Seõ ñôn giaûn hôn, khi noùi tôùi kieåu
caùch taân toân giaùo, Max Weber ñaõ vieát nhieàu veà vaán ñeà
naøy. Ñoù laø nhöõng nhaân vaät tieân tri, coù söùc loâi cuoán vaø
soáng khoå haïnh; luoân coù trong suy nghó, veà moät döï aùn caûi
caùch toân giaùo vaø ñaïo ñöùc chung, moät yù töôûng veà söï
cöùu roãi con ngöôøi döïa treân söï pheâ phaùn coâng khai ñoái
vôùi truyeàn thoáng toân giaùo thoáng trò hieän coù.
Chaúng haïn, Mohammed bieát raèng, khi oâng thuyeát giaùo
ôû trung taâm La Mecque, veà lyù thuyeát ñoäc thaàn nghieâm
ngaët, thì thoâng ñieäp cuûa oâng chaéc chaén seõ xung ñoät vôùi
theá giôùi quan vaø nhöõng quyeàn lôïi vaät chaát gaén vôùi noù
cuûa nhöõng thöông nhaân huøng maïnh ôû La Mecque. Xung ñoät
toân giaùo, coù yù nghóa chính trò vaø kinh teá tröïc tieáp, ñöa tôùi
moät söï caûi toå saâu saéc vaø ñöa caùc xaõ hoäi boä laïc tôùi
moät hình thöùc nhaø nöôùc - daân toäc - coäng ñoàng cuûa caùc
tín ñoà raát phöùc taïp.
Töông töï nhö vaäy, Christ laø moät göông maët caùch taân
toân giaùomoät nhaø tieân tri vaø ñaïo ñöùc veïn toaøn, ngöôøi
ñaõ xuaát phaùt töø truyeàn thoáng Do Thaùi ñeå lyù giaûi laïi vaø
laøm thay ñoåi truyeàn thoáng ñoù moät caùch saâu saéc, xung
ñoät vôùi traät töï thieâng lieâng ñang toàn taïi vaø ñeà xöôùng
moät con ñöôøng cöùu roãi chung cho moïi ñaúng caáp.
Thaùi töû AÁn Ñoä, Gautama, khi oâng nhìn thaáy caùc daïng
nghi thöùc cuûa Kyø Na giaùo coå khoâng coøn thích hôïp nöõa(65),
65
Kyø Na giaùo (Janisme) laø toân giaùo cuûa Jaina (töø tieáng Sanscrit Jima, nghóa laø keû chieán
thaéng, danh hieäu ñöôïc gaùn cho Vardhamana, moät trong nhöõng vò thaày tu cuûa toân giaùo aáy,
soáng töø 539 ñeán 467 tröôùc CN). Goàm khoaûng ba trieäu tín ñoà, taäp trung ôû vuøng Gujarat, AÁn
Ñoä. Trung taâm cuûa hoïc thuyeát naøy laø quan nieäm cho raèng, vuõ truï laø vónh haèng, gioáng heät
nhö luaät luaân hoài linh hoàn. Ñeå giaûi thoaùt, con ñöôøng duy nhaát ñoái vôùi con ngöôøi laø vieäc
thöïc haønh khoå haïnh trieät ñeå. Ñaïo ñöùc, baét nguoàn töø lyù thuyeát bao goàm naêm truï coät
chính: tuyeät ñoái toân troïng moïi hình thöùc sinh vaät, chaân thaønh, toân troïng moïi sôû höõu cuûa
ngöôøi khaùc, tieát duïc, töø boû cuûa caûi vaät chaát. Nhöõng giôùi luaät naøy, laø nhöõng mong öôùc

253
ñaõ coá gaéng töï mình theå nghieäm moät con ñöôøng giaûi
thoaùt, ñöa con ngöôøi ra khoûi söï khoå ñau ñeå ñaït tôùi caùi
tuyeät ñoái. Con ñöôøng cuûa ngaøi trôû thaønh maãu möïc, caùch
thöùc khoå haïnh cuûa oâng ñaõ thöùc tænh yù thöùc cuûa nhöõng
theá heä môùi vaø ñöôïc lyù giaûi nhö nhöõng yeâu caàu caùch
taân khoâng chæ veà toân giaùo maø caû veà xaõ hoäi.
Baèng caùch duøng moät khaùi nieäm quen thuoäc vôùi khoa
hoïc kinh teá, nhaø saùng laäp ra toân giaùo môùi naøy, nhö moät
nhaø kinh doanh trí tueä naém baét nhöõng nhu caàu vaø nhöõng
mong ñôïi ôû thôøi ñaïi mình, ñöa ra moät saûn phaåm môùi, laøm
thay ñoåi nhöõng thoùi quen haøng ngaøy (caû nhöõng yeáu toá
taâm lyù), baèng caùch ñoù maø löu thoâng caùc giaù trò, caùc
moâ hình haønh vi, caùc theá giôùi quan. Baát cöù nhaø kinh doanh
phaùt minh ra moät saûn phaåm naøo ñoù, ñeàu bieát saûn phaåm
cuûa mình seõ ñöôïc ñoùn nhaän nhö theá naøo. Khi saûn phaåm
daàn daàn böôùc vaøo löu thoâng, thì söï baét chöôùc xuaát hieän
vaø söï baét chöôùc naøy thöôøng khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc.
Tình hình dieãn ra töông töï ñoái vôùi nhöõng nhaø kinh doanh
toân giaùo, vaøo buoåi ñaàu thuyeát giaùo cuûa hoï: hoï khoâng
theå ño ñöôïc nhöõng haäu quaû caùch taân coù theå coù vaø
kieåu caïnh tranh maø noù coù theå gaây ra trong töông lai.
Nhö vaäy, neáu ñoái vôùi quaù khöù, thuaät ngöõ aáy toû ra
khoâng thích hôïp, thì vieäc duøng noù baèng caùch döïa vaøo
hieän thöïc xaõ hoäi - toân giaùo ñöông ñaïi, toû ra thuaän lôïi hôn.
Ñaëc tröng cuûa hieän thöïc naøy, laø phaûi laøm cho ngoân ngöõ
toân giaùo tuaân theo nhöõng ngoân ngöõ giao tieáp ñaïi chuùng,
buoäc caùc giaùo hoäi, giaùo phaùi vaø caùc nhaø tieân tri... phaûi
coù moät daïng thöùc tinh thaàn thích hôïp hôn vôùi loâgic cuûa thò
tröôøng nhöõng haøng hoùa cöùu roãi; ôû ñoù caùc theå cheá toân
giaùo taùc ñoäng laãn nhau theo loái caïnh tranh, ñeå cung caáp
nhöõng saûn phaåm khaùc nhau cho moät xaõ hoäi ñaõ phaân
hoùa.
Töø nhöõng vaán ñeà treân, chuùng ta thaáy chöùc naêng
caùch taân cuûa toân giaùo thöôøng ñi ñoâi vôùi söï xuaát hieän
cuûa nhöõng thuû lónh coù söùc loâi cuoán, töùc laø nhöõng nhaân
vaät mang moät thieân baåm ñaëc bieät, ñöôïc taäp theå thöøa
nhaän, coù theå lyù giaûi nhu caàu veà moät vuõ truï thieâng
lieâng môùi, hay nhöõng hình thöùc theå hieän toân giaùo môùi.

thaät söï ñoái vôùi nhöõng ngöôøi tu haønh, coøn ñoái vôùi theá tuïc, chæ tuaân theo boån phaän thöù
tö vaø thö naêm laø ñuû.

254
 Trong taùc phaåm, “Di daân vaø caùc cuoäc caùch maïng”,
Walzer ñaõ moâ taû hieäu quaû ngöôïc trong söï thuyeát giaùo
cuûa Moise, ñoái vôùi heä thoáng toân giaùo cuõ. Ngaøi loan tin
veà moät boä luaät môùi cho caùc boä laïc ôû Do Thaùi coå ñaïi,
trong moät boái caûnh ñaëc bieät (di daân, sa maïc, giaác mô veà
moät mieàn ñaát môùi, nôi seõ thöïc hieän lôøi khaûi huyeàn giaûi
thoaùt). Söùc loâi cuoán cuûa thuû lónh - tieân tri, ñöôïc duøng ñeå
laäp ra moät traät töï tinh thaàn vaø toân giaùo môùi; ñoàng thôøi,
ñeå ñem laïi moät caên tính taäp theå do nhöõng nhoùm xaõ hoäi
phaân chia thaønh caùc boä laïc. Moät coâng vieäc töông töï seõ
ñöôïc thöïc hieän bôûi nhaø tieân tri Mohammed, khi maø söï
thuyeát giaùo môùi, Hoài giaùo ñaõ bieán moät taäp hôïp nhöõng
boä laïc du muïc thaønh moät khoái cö daân töï coi laø thoáng
nhaát theo moät tín ñieàu vaø trong moät caáu truùc chính trò
chung.
Chaéc chaén raèng, nhöõng neàn vaên minh toân giaùo lôùn, ít
ra laø luùc ñaàu, ñaõ töøng traûi qua nhöõng quaù trình bieán ñoåi
lôùn veà lòch söû, xaõ hoäi vaø chính trò.
Ñeå keát luaän söï phaân tích ñaàu tieân veà hai maët caùch
taân - baûo thuû cuûa toân giaùo, coù theå khaúng ñònh raèng
treân thöïc teá, hai khaû naêng naøy laø hai maët hieän thöïc cuûa
xung ñoät xaõ hoäi - toân giaùo, nhö ñaõ theå hieän ôû nhöõng
boái caûnh lòch söû vaø xaõ hoäi khaùc nhau. Khoâng ñöôïc queân
raèng, toân giaùo thöôøng laø hình thöùc bieåu hieän söï phaân
chia veà heä tö töôûng trong moät xaõ hoäi nhaát ñònh.
Cuoäc tranh luaän nhieàu khía caïnh veà söï theá tuïc hoùa, coù
theå ñöôïc heä thoáng hoùa theo xung ñoät heä tö töôûng. Noùi
caùch khaùc, vieäc taùn thaønh hoaëc bieåu hieän theo nhöõng
khía caïnh trieát hoïc xaõ hoäi khaùc nhau, hay nhöõng mong ñôïi
traùi ngöôïc nhau veà toân giaùo.
II. THEÁ TUÏC HOÙA
Thuaät ngöõ naøy, luùc ñaàu, chæ quaù trình ñaët moät laõnh
thoå hay moät theå cheá ra ngoaøi luaät leä vaø söï kieåm soaùt
cuûa giaùo hoäi. Theo yù nghóa naøy, noù xuaát hieän trong lòch
söû khi coù nhöõng cuoäc maëc caû veà hoøa öôùc Westphalie
(1648).
Noùi moät caùch toång quaùt, thuaät ngöõ naøy nhaéc tôùi taát
caû caùc quaù trình theá tuïc hoùa neàn vaên hoùa dieãn ra ôû
toaøn khu vöïc chaâu AÂu, keå töø cuoäc khuûng hoaûng cuûa xaõ

255
hoäi phong kieán vaø söï ra ñôøi cuûa xaõ hoäi tö baûn.
Trong caùc lónh vöïc khoa hoïc chính trò, kinh teá vaø ñaïo
ñöùc, khi coù nhöõng nhoùm ngaøy caøng ñoâng nhöõng nhaø
khoa hoïc toû ra mong muoán vaø coù khaû naêng laäp ra nhöõng
cô sôû cho nhöõng vuøng tri thöùc cuûa con ngöôøi theo nhöõng
nguyeân lyù khoâng coøn baét nguoàn töø söï thieâng lieâng nöõa,
thì thuaät ngöõ naøy trôû thaønh ñoàng nghóa vôùi vieäc caùc
vuøng tri thöùc, quyeàn löïc vaø haønh ñoäng xaõ hoäi ra khoûi söï
kieåm soaùt hay khoûi aûnh höôûng cuûa caùc theå cheá giaùo
hoäi, khi ñaõ ñöôïc chính xaùc hoùa nhö vaäy, phaûi ñöôïc phaân
bieät vôùi lyù thuyeát theá tuïc, nhö moät traøo löu tö töôûng thaät
söï theo ñuoåi muïc tieâu giaûi phoùng xaõ hoäi khoûi moïi aûnh
höôûng toân giaùo nhö moät cöông lónh vaø ñoâi khi gaén vôùi
nhöõng hình thöùc cuûa lyù thuyeát voâ thaàn quoác gia.
Vaøo cuoái theá kyû XVIII, vaø ñaàu theá kyû XIX, khaùi nieäm
theá tuïc hoùa mang moät noäi dung luaän chieán khi noù trôû
thaønh tö töôûng chính trò cuûa caùc nhoùm chính trò vaø vaên
hoùa, nhö London Secular Society hay Deutsche Gesselschaf fur
Etische Kultur; nhöõng nhoùm naøy, mong muoán thu heïp daàn söï
coù maët cuûa caùc giaùo hoäi trong caùc xaõ hoäi chaâu AÂu.
Ñoái vôùi caùc giaùo hoäi nhö vaäy, söï theá tuïc hoùa laø moät
moái ñe doïa, moät saûn phaåm cuûa söï ra ñôøi theá giôùi hieän
ñaïi, moät haäu quaû xaáu cuûa caùc quaù trình hieän ñaïi hoùa
phong tuïc vaø taâm lyù.
Trong xaõ hoäi hoïc toân giaùo, khaùi nieäm naøy ñöôïc xaây
döïng töø caùc nhaø lyù thuyeát kinh ñieån. A. Comte, ñaõ gaén söï
bieán ñoåi cuûa toân giaùo vôùi söï xuaát hieän cuûa giai ñoaïn
phaùt trieån thöù ba cuûa caùc xaõ hoäi loaøi ngöôøi, ñöôïc ñaùnh
daáu roõ reät baèng khoa hoïc, coâng ngheä vaø coâng nghieäp
(giai ñoaïn thöïc chöùng). Nhöng chuû yeáu laø Weber, ngöôøi ñaõ
phaùt trieån raát roäng veà khaùi nieäm naøy, baèng caùch nhaéc
tôùi Entzauberung der Welt, söï vôõ moäng veà theá giôùi xaûy ra
trong caùc quoác gia tö baûn chuû nghóa, vôùi söï khaúng ñònh
doanh nghieäp hieän ñaïi, vôùi söï xaây döïng caùc nhaø nöôùc vaø
caùc boä maùy quan lieâu. ÔÛ phöông Taây, söï trieån khai loái toå
chöùc hôïp lyù cuûa chuû nghóa tö baûn veà lao ñoäng “töï do”
treân hình thöùc, ñoái vôùi Weber, laø caùi goác tính chaát moät
chieàu cuûa ñôøi soáng hieän ñaïi vaø quaù trình vôõ moäng hay
voâ caûm ngaøy caøng taêng cuûa con ngöôøi hieän ñaïi ñoái vôùi
lónh vöïc caùi thieâng lieâng vaø caùc theå cheá toân giaùo.

256
 Quaù trình naøy, ñöôïc thöïc hieän veà maët lòch söû ôû
phöông Taây, vôùi söï taùch rôøi roõ reät lónh vöïc kinh teá vaø
chính trò khoûi lónh vöïc toân giaùo, maø haäu quaû laø lónh vöïc
toân giaùo daàn daàn maát ñi vò theá xaõ hoäi, so vôùi lónh vöïc
kinh teá vaø chính trò.
Söï suy yeáu veà chöùc naêng xaõ hoäi cuûa giaùo hoäi toân
giaùo, trong theá giôùi hieän ñaïi, ñöôïc coi nhö moät quaù trình
giaûi phoùng caù nhaân khoûi söï baûo trôï cuûa caùc theå cheá
giaùo hoäi vaø nhö söï khaúng ñònh trieät ñeå hoaøn toaøn tính
ñoäc laäp cuûa caù nhaân. Quaù trình naøy, ñaõ ñöôïc Weber vaø
Simmel, coi nhö moät xu höôùng khoâng theå ñaûo ngöôïc, ñaùnh
daáu söï thoaùt khoûi caùi maø Kant goïi laø thaân phaän thaáp
heøn cuûa con ngöôøi, coøn Freud thì söï gaén keát vôùi söï hình
thaønh taâm thaàn cuûa caù nhaân ñang töï giaûi thoaùt khoûi
chöùng nhieãu taâm aùm aûnh, maø nhieàu ngöôøi goïi laø toân
giaùo aáy.
Nhöõng söï nhaän xeùt aáy, ñöôïc ñöa ra ôû moät thôøi ñieåm
lòch söû, ñoù laø khoaûng cuoái theá kyû XIX vaø nhöõng thaäp
kyû ñaàu theá kyû XX, khi vaãn coøn moät thaùi ñoä tin töôûng,
hay ít ra laø moät thaùi ñoä thöïc teá ñoái vôùi söï bieán ñoåi to
lôùn veà xaõ hoäi vaø lòch söû: theá tuïc hoùa laø moät coâng
thöùc cho pheùp khaúng ñònh tính chaát quyeát ñònh cuûa söï
hôïp lyù hoùa taát caû caùc lónh vöïc ñôøi soáng xaõ hoäi, laøm
cho toân giaùo vaø caùi thieâng lieâng khoâng coøn laø moät choã
döïa thaät söï quan troïng trong haønh ñoäng taäp theå vaø caù
theå nöõa.
Trong nhöõng naêm ba möôi vaø boán möôi (theá kyû XX),
khaùi nieäm theá tuïc hoùa bò hieåu sai leäch veà yù nghóa. Nhaát
laø ôû Ñöùc, thuaät ngöõ naøy ñaõ ñöôïc caùc nhaø thaàn hoïc Tin
laønh duøng ñeå ñöa ra moät giaû thuyeát bi quan veà töông lai
cuûa xaõ hoäi chaâu AÂu. Treân thöïc teá, söï vôõ moäng cuûa xaõ
hoäi ñaõ laøm cho haønh ñoäng tinh thaàn cuûa con ngöôøi maát
heát yù nghóa. Do ñoù, maø coù tình traïng daõ man cuûa chieán
tranh vaø cuûa nhöõng cheá ñoä cai trò hieän ñaïi.
Sau chieán tranh theá giôùi laàn thöù hai, chuû ñeà theá tuïc
hoùa ñaõ trôû laïi vò trí trung taâm, ñöôïc caùc nhaø xaõ hoäi hoïc
quan taâm veà maët lyù thuyeát, cuõng nhö trong nhöõng nghieân
cöùu thöïc tieãn, ñöôïc thöïc hieän vaøo nhöõng naêm saùu möôi
(theá kyû XX). Cuõng caàn chuù yù raèng, thaùi ñoä cuûa caùc
nhaø thaàn hoïc cuõng ñaõ ñaõ thay ñoåi. Hoï baét ñaàu hieåu ra

257
tính chaát khoâng theå dung hoøa, giöõa theá tuïc vaø Kitoâ giaùo,
cuõng nhö khaû naêng cuûa caùc quaù trình theá tuïc hoùa baét
nguoàn töø chính truyeàn thoáng Do Thaùi giaùo vaø Kitoâ giaùo.
Veà maët xaõ hoäi hoïc, vaán ñeà naøy ñöôïc nghieân cöùu
baèng caùch quan saùt kinh nghieäm veà nhöõng quaù trình hieän
thöïc cuûa söï vôõ moäng. Lyù leõ höôùng daãn vaø trôï giuùp cho
söï quan saùt, coù theå ñöôïc toùm taét nhö sau:
- Theá tuïc hoùa laø moät quaù trình hieän thöïc, gaén vôùi söï
xuaát hieän cuûa xaõ hoäi coâng nghieäp vaø ñoâ thò hoùa;
- Theá tuïc hoùa khoâng coù nghóa laø nhoå baät “traùi tim”
con ngöôøi khoûi nhu caàu sieâu vieät, hay kinh nghieäm toân
giaùo, cuõng khoâng coù nghóa laø chöùc naêng coâng coäng cuûa
toân giaùo bò suy yeáu vaø toân giaùo ngaøy caøng trôû thaønh
chuyeän caù nhaân;
- Theá tuïc hoùa coù nghóa laø söï suïp ñoå cuûa heä thoáng
ma thuaät vaø caùi thieâng lieâng veà söï giaûi thích theá giôùi,
nhöng khoâng phaûi laø loaïi boû söï gia taêng maïnh meõ cuûa
vieäc nghieân cöùu moät kinh nghieäm gaén vôùi moät caùi gì
“hoaøn toaøn khaùc” veà maët nhaân hoïc.
Taát caû nhöõng ñieàu ñoù, ñoøi hoûi phaûi coù moät bieán
ñoåi veà maët chieán löôïc cuûa caùc giaùo hoäi (nhö ñaõ xaûy ra
trong Giaùo hoäi Kitoâ vaø trong caùc Giaùo hoäi Tin laønh), moät
söï thích nghi vôùi caùi môùi cuûa nhöõng moâ hình truyeàn thoáng
veà xaõ hoäi hoùa toân giaùo ñaõ bò coi laø khoâng coù giaù trò vì
khoâng phuø hôïp thôøi ñaïi.
Nhieàu yù kieán cho raèng, moãi xaõ hoäi caàn coù moät heä
thoáng bieåu töôïng vaø giaù trò, ñeå coù theå taùi taïo laïi vaø duy
trì theá caân baèng beân trong cuûa toân giaùo moät caùch ñuùng
luùc. Laø moät theå thoáng nhaát xaõ hoäi hieän vaãn coøn hieäu
löïc, toân giaùo khoâng theå tan bieán, maø chæ thích nghi vôùi
quaù trình bieán ñoåi xaõ hoäi ñang dieãn ra. Do ñoù, theá tuïc
hoùa laø moät quaù trình thích nghi cuûa caùc giaùo hoäi vôùi
nhöõng ñieàu kieän ñang thay ñoåi cuûa theá giôùi hieän ñaïi.
Trong khoaûng ba möôi naêm trôû laïi ñaây, caùc nhaø xaõ hoäi
hoïc toân giaùo ñaõ tranh luaän veà tính hieäu löïc cuûa khaùi
nieäm ñoù vaø veà khaû naêng theå hieän noù thaønh nhöõng chæ
baùo coù theå ño ñöôïc nhöõng öùng xöû vaø thaùi ñoä hieän
thöïc. Nhöng töø cuoái nhöõng naêm saùu möôi (theá kyû XX),
ngöôøi ta baét ñaàu töï hoûi veà moät ñieàu ñöôïc coi nhö “söï

258
ñoåi môùi caùi thieâng lieâng”, khi ñöùng tröôùc nhöõng hieän
töôïng ñoåi môùi söï quan taâm ñoái vôùi toân giaùo, trong nhöõng
boái caûnh xaõ hoäi khaùc nhau. Nhieàu taùc giaû coi cuoäc
khuûng hoaûng maø xaõ hoäi hieän nay ñang traûi qua, laø maûnh
ñaát vaên hoùa thuaän lôïi cho söï quay trôû veà cuûa caùi thieâng
lieâng; caùc heä tö töôûng truyeàn thoáng vaø caùc loái soáng,
caøng bò taùch rôøi nhau ra, thì hoï caøng nhaän ra moät khoaûng
caùch ngaøy caøng taêng giöõa hai maët ñoù vaø nhöõng “trung
taâm phaân taùn” cuûa quyeàn löïc trôû thaønh ñoäc laäp vôùi nhau.
Söï naûy nôû cuûa caùc phong traøo toân giaùo kieåu cuoàng
nhieät, hay coù söùc loâi cuoán, döïa treân vieäc ñaùnh giaù laïi
kinh nghieäm thaàm kín vaø saâu xa veà söï bieán ñoåi, döôøng
nhö laø moät tín hieäu quan troïng cuûa söï ñoåi môùi caùi thieâng
lieâng aáy. Vì theá, cuoäc khuûng hoaûng cuûa caùc giaùo hoäi
toân giaùo, laïi kích thích “söï naûy sinh vaø khaúng ñònh cuûa
nhöõng hình thöùc lieân keát môùi ôû cô sôû, beân ngoaøi giaùo
hoäi vaø choáng giaùo hoäi, qua ñoù, caùi thieâng lieâng ñöôïc
khaúng ñònh laïi nhö moät nhu caàu khoâng töôûng, pheâ phaùn
vaø laäp laïi moät söï coá keát xaõ hoäi môùi, vöôït leân treân con
ngöôøi.
Qua vieäc phaân chia thôøi kyø noùi treân, chuùng ta aáy noåi
leân nhöõng ñöôøng höôùng chuû ñaïo veà lyù thuyeát vaø kinh
nghieäm trong xaõ hoäi hoïc.
II. 1. Traøo löu chöùc naêng chuû nghóa (Parsons, bellah)
Chuùng ta coù theå keå tôùi taát caû nhöõng nhaø xaõ hoäi
hoïc naøo cho raèng, theá tuïc hoùa laø moät quaù trình chia taùch
vaø phaân hoùa veà maët chöùc naêng giöõa toân giaùo theå cheá
hoùa vaø nieàm tin, töùc laø giöõa heä thoáng nhöõng yù nghóa
cuoái cuøng maø moãi ngöôøi muoán xaây döïng vaø caùc theå
cheá toân giaùo. Theo caùch laäp luaän naøy, söï phaân chia seõ
taïo thuaän lôïi cho tính ñoäc laäp ngaøy caøng taêng cuûa caùc
caù nhaân vaø caùc heä thoáng tín ngöôõng cuûa hoï.
II. 2. Traøo löu hieän töôïng luaän
Vôùi söï khaúng ñònh nhöõng hình thöùc ña nguyeân vaên
hoùa trong caùc xaõ hoäi hieän ñaïi, vöôït ra khoûi kinh teá vaø
chính trò, ñaõ gaây ra söï khuûng hoaûng cho taát caû nhöõng theå
cheá naøo trong quaù khöù ñaõ töøng taïo ra nhöõng theá giôùi
bieåu töôïng, coù tham voïng giaûi thích toaøn boä hieän thöïc xaõ
hoäi. Caùc caù nhaân trong xaõ hoäi ña nguyeân, muoán taïo ra
toân giaùo rieâng cuûa mình: do ñoù toân giaùo ñöôïc tö nhaân

259
hoùa. Coù theå coù hai loái thoaùt cuûa quaù trình naøy: töø moät
toân giaùo höõu hình, ngöôøi ta chuyeån sang moät toân giaùo voâ
hình, vaø töø söï ñoàng nhaát cuûa nhöõng heä thoáng tín
ngöôõng, ngöôøi ta chuyeån sang moät hoaøn caûnh ña nguyeân
cuûa nhöõng theá giôùi bieåu töôïng ít hay nhieàu taäp trung vaøo
truïc toân giaùo. Caùc giaùo hoäi vaø giaùo phaùi, tröôùc söï phaân
hoùa aáy cuûa möùc cung veà toân giaùo (tính ña nguyeân cuûa
thò tröôøng haøng hoùa toân giaùo), coá thích nghi vôùi tình hình
ñoù, nhö ñaõ xaûy ra trong xaõ hoäi Myõ.
II. 3. Traøo löu Weber môùi
Theo traøo löu naøy, theá tuïc hoùa ñöôïc coi nhö moät quaù
trình maát ñi moät caùch khaùch quan khaû naêng chaáp nhaän
caùc giaùo hoäi vaø noùi chung, maát ñi yù nghóa cuûa lónh vöïc
caùi thieâng lieâng ñoái vôùi caùc caù nhaân. Ñöùng tröôùc söï suy
yeáu cuûa khaû naêng aûnh höôûng tôùi yù thöùc cuûa mình, töø
caùc toân giaùo chính, caùc caù nhaân ít thaáy ñöôïc tính chaát
xuùc taùc cuûa lôøi keâu goïi ñi theo toân giaùo. Ñoái vôùi moät
boä phaän trong soá ñoù, ñi theo con ñöôøng cuûa mình khoâng
nhaát thieát laø laøm moät söï löïa choïn veà maët toân giaùo. Moät
ñieàu theá tuïc, moät theá giôùi quan theo loái chuû nghóa, khoâng
tính tôùi thöïc teá toân giaùo, ñöôïc khaúng ñònh.
II. 4. Traøo löu xaõ hoäi - sinh hoïc
Theo caùch tieáp caän naøy, toân giaùo thuïoâc veà lónh vöïc
nhöõng nhu caàu ñöôïc chöông trình hoùa veà maët di truyeàn,
nhaèm khoáng cheá noãi sôï caùi cheát cuõnng nhö yù muoán yeâu
vaø ñöôïc yeâu, maø ñoái vôùi nhöõng nhu caàu aáy thì kinh
nghieäm veà caùi thieâng lieâng laø yeâu caàu luoân luoân coù
theå ñöôïc tìm thaáy trong moãi kieåu xaõ hoäi. Do ñoù, toân giaùo
chæ coù theå ñöôïc phaân tích veà maët kinh nghieäm neáu
nhöõng xaõ hoäi ñoù - do hieåu ñöôïc moät soá ñieàu kieän phaùt
trieån - ñem laïi nhöõng ñieàu kieän thuaän lôïi toái thieåu cho
moät kinh nghieäm nhö vaäy coù theå ñaït tôùi deã daøng hôn
ñoái vôùi caùc caù nhaân. Khi maø noãi sôï caùi cheát bò che ñaäy
treân saân khaáu taäp theå vaø chæ coøn laø moät caûm giaùc
baát an vaø khoù dieãn taû cuûa caù nhaân, coøn eros ñaõ bò
thöông maïi hoùa maïnh meõ, thì kinh nghieäm veà caùi thieâng
lieâng trôû neân khoù ñaït tôùi vaø maát ñi tính höõu hình cuûa
xaõ hoäi cuûa noù: theo nghóa naøy, theá tuïc hoùa laø che ñaäy
chính caùi thieâng lieâng, noù khoâng coøn coù theå ñöôïc ñöa ra
treân saân khaáu xaõ hoäi ñöôïc nöõa.

260
II. 5. Traøo löu pheâ phaùn
Treân thöïc teá, traøo löu naøy döïa vaøo tính ña nguyeân cuûa
nhöõng quan ñieåm hoäi tuï nhaèm ñaåy luøi chính khaùi nieäm
theá tuïc hoùa vaø cuøng tìm kieám nhöõng choã döïa heä tö
töôûng nhö caùi boùng chìm aån, giaáu trong nhöõng lyù thuyeát
khaùc nhau veà theá tuïc hoùa.
Martin cho raèng, khaùi nieäm naøy bò laøm hoûng ñi nhieàu
bôûi nhöõng ñònh kieán khieán cho noù khoâng hôïp thöùc veà
maët khoa hoïc. Nhöõng caùch nhìn theo heä tö töôûng, maø taùc
giaû naøy nhaän ra ñaèng sau moät soá quan ñieåm xaõ hoäi hoïc,
baét nguoàn töø nhöõng laäp tröôøng Maùcxít vaø theá tuïc, taát
caû ñeàu nhaèm chöùng minh söï suy thoaùi khoâng cöôõng ñöôïc
cuûa caùc giaù trò toân giaùo trong xaõ hoäi coâng nghieäp hieän
ñaïi.
Matthes laïi ñi theo moät höôùng khaùc, theo oâng, nguoàn
goác cuûa theá tuïc hoùa phaûi ñi tìm trong nhöõng moái quan
taâm veà chaêm soùc tín ñoà cuûa Giaùo hoäi Kitoâ giaùo, ñeå
ñoái phoù vôùi “tình traïng boû ñaïo daàn daàn trong caùc taàng
lôùp daân cö roäng lôùn”. Treân cô sôû ñoù, Lauwers khaúng ñònh,
baûn thaân söï theå tuïc hoùa laø moät heä tö töôûng bao goàm
nhöõng vaán ñeà: Quan nieäm khoâng ñöôïc chöùng minh vaø
ñaùnh giaù theo loái pheâ phaùn veà söï phaân chia giöõa toân
gaùo vaø phi toân giaùo, nhöng laïi ñöôïc coi laø moät thaønh töïu
cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi khoâng ñaët ra thaûo luaän veà söï phaân
bieät giöõa caùi coát yeáu vôùi caùi ngaãu nhieân trong toân giaùo.
Tình traïng khoâng roõ raøng giöõa caùc khaùi nieäm aáy, ñaõ ñöa
nhieàu nhaø xaõ hoäi hoïc tôùi choã cho raèng, moät maët, toân
giaùo phaûi bieán maát vaø maët khaùc, noù laø moät nhu caàu
khoâng theå töôùc boû ñöôïc cuûa baûn chaát con ngöôøi. Vaø taát
caû nhöõng ñieàu ñoù, cuoái cuøng ñaõ ñöa tôùi moät thöù ngoân
töø gaén vôùi nhöõng nhu caàu taùi khaúng ñònh khaû naêng
chaáp nhaän chuùng bôûi caùc theå cheá giaùo hoäi.
Lauwers ñaõ phaân tích moät caùch saâu saéc, taát caû
nhöõng tính mô hoà cuûa thuaät ngöõ naøy, baèng caùch phaân
bieät ít ra ba hieän töôïng thuoäc veà chuû ñeà ñang baøn ôû
ñaây:
- Theá tuïc hoùa nhö moät heä tö töôûng boû toân giaùo ra
khoûi ñôøi soáng xaõ hoäi vaø caù nhaân;
- Theá tuïc hoùa nhö söï khaúng ñònh moät xaõ hoäi ña
nguyeân, trong ñoù caùc caù nhaân coù theå löïa choïn (hay

261
khoâng) giöõa nhöõng “saûn phaåm” toân giaùo khaùc nhau; theá
tuïc hoùa nhö söï giaûm bôùt nghi thöùc toân giaùo ñôn thuaàn.

Chöông XVII
TOÂN GIAÙO VAØ SÖÏ PHAÂN TAÀNG XAÕ HOÄI

I. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CHUNG

Toân giaùo vaø söï phaân taàng xaõ hoäi, laø moät vaán ñeà
ñöôïc M. Weber nghieân cöùu töø raát laâu, vôùi yù ñònh chæ ra
hình thöùc toân giaùo gaàn vôùi loái soáng cuûa caùc taàng lôùp
khaùc nhau trong xaõ hoäi.
Chuùng ta caàn ñoïc laïi lyù thuyeát cuûa M. Weber moät caùch
khaùi quaùt, ñoù laø söï phuï thuoäc cuûa moät caù nhaân vaøo
moät ñaúng caáp; moät taàng lôùp vaøo moät giai caáp. Ñoàng
thôøi, ñoù laø söï thoáng nhaát noäi taïi, ñöôïc ñaùnh daáu baèng
moät taäp hôïp nhöõng nhu caàu tieáp nhaän vaên hoùa thuoäc
caùc kieåu khaùc nhau; trong soá nhöõng nhu caàu naøy, coù moät
nhu caàu ñeán töø moät nhu caàu sô ñaúng, muoán xaùc ñònh
moät laõnh thoå ñöôïc thöøa nhaän veà maët xaõ hoäi, baèng söï
coù maët cuûa moät nhoùm caù nhaân, maø ngöôøi ta coù theå
goïi laø nhu caàu phaân bieät, nhu caàu taïo ra nhöõng bieåu töôïng
ñaùnh daáu söï khaùc nhau cuûa nhoùm naøy vôùi nhoùm khaùc.
Chaúng haïn, trong xaõ hoäi Myõ, söï phaân bieät chuûng toäc
giöõa ngöôøi da traéng vaø ngöôøi da ñen ñöôïc taêng leân, bôûi
nhöõng neùt toân giaùo, nhö vaãn coøn xaûy ra ôû Nam Phi. Vieäc
xaây döïng nhöõng noäi dung toân giaùo cuõng coù theå ñöôïc
duøng ñeå ñaùnh daáu nhöõng neùt phaân bieät cuûa moät nhoùm
xaõ hoäi naøy vaø moät nhoùm xaõ hoäi khaùc.
Baèng caùch ñoù, Weber khaúng ñònh, Hoài giaùo deã thích
nghi hôn vôùi taâm lyù cuûa caùc giai caáp chieán binh, vì hoï coi
noã löïc chieán tranh laø söï thaêng hoa toân giaùo cuûa nhöõng
löïa choïn cuoäc soáng gaén lieàn vôùi ngheä thuaät quaân söï.
Caùch laäp luaän naøy coøn nhieàu vaán ñeà phaûi xem xeùt,
chaúng haïn, nhöõng chöông trình, thöôøng bò qui ñònh quaù möùc
veà heä tö töôûng, ñaõ ñöôïc neâu ra veà thieân höôùng chuû yeáu
cuûa giai caáp coâng nhaân, vì nhöõng lyù do khaùch quan, khieán
cho noù coù nhöõng thaùi ñoä theá tuïc hoùa, veà moái lieân heä
chaët cheõ giöõa vieäc söû duïng toân giaùo theo loái ma thuaät

262
vôùi caùi thieâng lieâng.
Xaõ hoäi phöông Taây cho thaáy, nieàm tin toân giaùo thöôøng
lan toûa ra taát caû caùc giai caáp trong xaõ hoäi, giai caáp coâng
nhaân cuõng khoâng naèm ngoaøi söï lan toûa naøy - maø thöïc
chaát laø vieäc xaõ hoäi hoùa toân giaùo66. Hoaëc vieäc söû duïng
ma thuaät vôùi caùi thieâng lieâng, bao giôø cuõng thaáy nhieàu
hôn ôû caùc giai caáp trung löu ñoâ thò.
AÁn Ñoä giaùo cho thaáy roõ veà moái lieân heä giöõa toân
giaùo vaø phaân taàng xaõ hoäi, heä thoáng ñaúng caáp ôû ñaát
nöôùc naøy, ñeán nay vaãn coøn ñöôïc thöøa nhaän phoå bieán
trong xaõ hoäi. Ñaúng caáp, thaät ra laø moät kieåu toå chöùc xaõ
hoäi gaàn nhö chæ coøn toàn taïi ôû AÁn Ñoä, thuaät ngöõ naøy
baét nguoàn töø tieáng Boà Ñaøo Nha, coù nghóa laø thuaàn
khieát. Nhö vaäy, ñaúng caáp laø moät heä thoáng lieân heä
thuoäc kieåu xaõ hoäi - kinh teá cuõng nhö toân giaùo.
Cheá ñoä ñaúng caáp, coøn ñöôïc hieåu laø moät taäp hôïp
nhöõng traät töï kinh teá, trong ñoù moät caù nhaân sinh ra, soáng
vaø truyeàn laïi baèng con ñöôøng keá tuïc cho con caùi. Taát caû
nhöõng ñieàu ñoù, ñöôïc luaät phaùp thöøa nhaän vaø ñöôïc coi
laø hôïp thöùc veà maët chính trò. Do ñoù, khoâng ai ñöôïc töï ñaët
mình ra ngoaøi heä thoáng aáy, neáu khoâng muoán vi phaïm moät
traät töï hôïp phaùp. Caùc ñaúng caáp ñöôïc bieát tôùi nhieàu hôn
caû, goàm coù boán thöù: brahmani, ñaúng caáp haïn cheá goàm
nhöõng nhaø tieân tri veà caùc ñieàu thieâng lieâng; ksatrya,
ñaúng caáp chieán binh vaø chính khaùch; vaisya, ñaúng caáp
nhöõng ngöôøi saûn xuaát, thöông nhaân, noâng daân, v.v...; sudra,
ñaúng caáp toâi tôù, nhöõng ngöôøi laøm thueâ.
Trong tieán trình lòch söû, ñaõ hình thaønh trong xaõ hoäi AÁn
Ñoä moät caùi gaàn nhö ñaúng caáp, goàm nhöõng keû bò loaïi ra
khoûi heä thoáng caùc ñaúng caáp chính, nhöõng ngöôøi tieän
daân.
Cuõng neân nhaéc laïi cuoäc ñaáu tranh khoâng coù baïo löïc,
do M. Gandhi laõnh ñaïo nhaèm laøm maát ñi ñaúng caáp tieän
daân, nhöng coù keát quaû cuoái cuøng ñaït ñöôïc raát ít vaø baûn
thaân M. Gandhi ñaõ bò aùm saùt.
II. VAI TROØ CUÛA TOÂN GIAÙO VAØ SÖÏ PHAÂN TAÀNG
Söï ñoái laäp toân giaùo vaø neàn taûng kinh teá cuûa moät
xaõ hoäi, ñaõ ñaët caùc caù nhaân vaøo heä thoáng thöù baäc
66
Xem Garelli, 1986; Calvaruso, Abbruzzese, 1985; Isambert, 1961; Cipolla, 1981.

263
moät caùch oån ñònh vaø tónh taïi. Theo moät nghóa naøo ñoù,
heä thoáng thöù baäc laø moät giaù trò cao hôn caù nhaân: trong
vaên hoùa AÁn Ñoä giaùo, khoâng coù yù nieäm veà con ngöôøi
coâng cuï, maø chuû yeáu laø yù nieäm veà con ngöôøi thöù baäc.
ÔÛ AÁn Ñoä, moãi varna coù moät tuïc leä rieâng bieät veà
caùc nghi thöùc, caùch trang phuïc, caùc thoùi quen aên uoáng (töø
cheá ñoä aên thöïc vaät chaët cheõ nhaát, ñeán nhöõng hình thöùc
duøng nhöõng saûn phaåm baèng söõa hay tröùng), nhöõng ngoân
ngöõ ngheà nghieäp chuyeân bieät.
Söï taùi saûn xuaát xaõ hoäi (con ngöôøi), ñöôïc baûo ñaûm
baèng nhöõng hoân nhaân beân trong ñaúng caáp, theâm vaøo
ñoù coøn coù vieäc caám nhöõng ngöôøi ñaøn baø goùa thuoäc
caùc ñaúng caáp cao nhaát taùi hoân (trong quaù khöù, nhieàu nôi
coøn coù tuïc leä thieâu nhöõng ngöôøi ñaøn baø naøy cuøng vôùi thi
haøi ngöôøi choàng treân giaøn hoûa).
Söï hôïp thöùc hoùa veà toân giaùo, veà vaên hoùa cuûa traät
töï xaõ hoäi aáy ñöôïc baûo ñaûm bôûi caùc Baø la moân, nhöõng
ngöôøi thaät söï naém giöõ quyeàn naêng vaø tri thöùc moät caùch
ñoäc quyeàn veà caùi thieâng lieâng.
Caùc ñaúng caáp khoâng phaûi laø nhöõng ñôn vò hoaøn toaøn
kheùp kín, vì chuùng ñöôïc chia thaønh nhöõng ñaúng caáp nhoû
vaø cuõng vì chuùng höôùng tôùi choã thích nghi vôùi tình traïng
vaên hoùa khaùc nhau cuûa nhöõng vuøng khaùc nhau thuoäc luïc
ñòa AÁn Ñoä. Treân thöïc teá, hieän coù moät bieán theå laõnh
thoå rieâng cuûa heä thoáng caùc ñaúng caáp, jati. Jati laø moät
nhoùm ngöôøi keát hôïp ôû hai trình ñoä: moät taäp hôïp caùc
laøng ñöôïc toå chöùc chung quanh moät trung taâm chính, nôi ôû
caùc Baø la moân ñòa phöông. Moãi laøng laø moät boä phaän
cuûa moät toång theå roäng hôn. Moãi laøng ñeàu thuoäc moät
khu do moät nhoùm Baø la moân thoáng trò, nhoùm naøy gaùn cho
moãi laøng moät chöùc naêng kinh teá rieâng phaûi thöïc hieän.
Nhö vaäy, caùc quan heä giöõa nhöõng maûnh cuûa caùi ñaùm
raéc roái aáy ñöôïc ñieàu tieát, moät maët, bôûi moät nhoùm cao
caáp döïa vaøo moät söï hôïp thöùc hoùa thieâng lieâng, maët
khaùc, bôûi moät heä thoáng trao ñoåi veà nhöõng caáp phí vaø
phuïc vuï, heä thoáng naøy roõ raøng laø khoâng ngang nhau, vì
caáu truùc cuûa Jati ñöôïc nhìn nhaän theo quan ñieåm cuûa ñaúng
caáp cao nhaát.
Baèng caùch ñoù, moät ñôn vò laõnh thoå nhaát ñònh ñöôïc
baûo ñaûm moät söï coá keát cao, khoâng cho pheùp moät quyeàn

264
uy beân ngoaøi (nhö nhaø nöôùc trung öông) deã daøng xen vaøo.
Söï coá keát naøy, ñoàng thôøi mang caùc thuoäc tính toân giaùo
vaø theå cheá chính trò.
Cheá ñoä ñaúng caáp, do quan nieäm AÁn Ñoä giaùo laøm cho
noù coù söï thoáng nhaát vöõng chaéc, laø moät ví duï gaàn nhö
ñoäc nhaát veà söï töông öùng hoaøn toaøn giöõa traät töï xaõ hoäi
vôùi vuõ truï thieâng lieâng.
Moät moái lieân heä thuù vò khaùc ñaõ ñöôïc nghieân cöùu töø
laâu, vaø ñang tieáp tuïc ñöôïc nghieân cöùu, laø moái lieân heä
giöõa toân giaùo vaø caùc giai caáp phuï thuoäc. Nhöõng nghieân
cöùu naøy, coù theå taäp hôïp thaønh ba nhoùm: nhoùm nghieân
cöùu veà caùc giaùo phaùi vaø caùc phong traøo theo lyù thuyeát
“nghìn naêm”, nhoùm nghieân cöùu veà “toân giaùo daân gian”,
nhoùm nghieân cöùu veà caùc quan heä giöõa giai caáp coâng
nhaân vaø toân giaùo.
Trong moïi lónh vöïc naøy, coù söï xung ñoät giöõa hai höôùng
tö töôûng, moät höôùng ñi tôùi lyù thuyeát lieân keát caù nhaân
töông ñoái, höôùng kia baùm vaøo quan nieäm coi toân giaùo nhö
moät hình thöùc phaûn khaùng.
Theo caùch tieáp caän lieân keát caù nhaân töông ñoái, caùc
caù nhaân thuoäc veà nhöõng giai caáp thaáp keùm hôn veà xaõ
hoäi vaø kinh teá trong thang baäc xaõ hoäi thöôøng deã bò vaáp
phaûi nhöõng haãng huït, nhöõng khuûng hoaûng caên tính hoãn
loaïn. Caùc giaùo phaùi, nhaát laø nhöõng giaùo phaùi loan baùo söï
keát thuùc cuûa theá giôùi vaø söï xuaát hieän moät söï ngöï trò
"nghìn naêm" cuûa hoøa bình vaø coâng baèng xaõ hoäi, toû ra coù
khaû naêng hôn nhöõng theå cheá lôùn kieåu giaùo hoäi trong
vieäc ñöa tôùi moät coäng ñoàng, coù theå taïo ra yù thöùc veà
caên tính vaø ñem laïi moät yù nghóa cho theá giôùi soáng cuûa
caùc caù nhaân thuoäc caùc giai caáp ngheøo khoå.
Moät ví duï thöôøng ñöôïc daãn ra, tuy khoâng deã daøng
kieåm tra veà maët kinh nghieäm, laø caùc Chöùng nhaân Jeùhova.
Treân cô sôû nhöõng nghieân cöùu kinh nghieäm hieám hoi hieän
coù, toå chöùc caùc Chöùng nhaân Jeùhova coù veû ñaït tôùi moät
söï ñoàng thuaän, nhaát laø trong caùc taàng lôùp xaõ hoäi döôùi
vaø coù trình ñoä hoïc vaán thaáp keùm.
Moät ví duï thöôøng ñöôïc daãn ra veà maët naøy, laø caùc
coâng Ba Lan di cö tôùi Alsace-Lorraine ngay sau chieán tranh theá
giôùi thöù hai vaø ñöôïc Giaùo hoäi Kitoâ xaõ hoäi hoùa, moät

265
phaàn ñaùng keå trong soá ñoù ñaõ ñi theo giaùo phaùi Chöùng
nhaân Jeùhovah, coù leõ do hai nhaân toá: söï khoù khaên hoï gaëp
phaûi khi hoäi nhaäp vaøo xaõ hoäi môùi vaø nhu caàu taïo ra moät
söï coá keát veà daân toäc vaø nhoùm do tình traïng bò coâ laäp
vôùi moâi tröôøng xung quanh.
Moät ví duï khaùc chuû yeáu ñöôïc caùc nhaø lyù thuyeát veà
lieân keát caù nhaân töông ñoái nhaéc tôùi, laø nhöõng phong
traøo toân giaùo xuaát hieän trong ba möôi naêm gaàn ñaây ôû
nhöõng phaàn khaùc nhau treân theá giôùi. Nhöõng phong traøo
naøy, coøn ñöôïc goïi laø nhöõng phong traøo toân giaùo môùi,
treân thöïc teá khoâng phaûi bao giôø cuõng coù nhöõng ñaëc
tröng cuûa caùi môùi. Caùi môùi chæ laø ôû choã, nhöõng phong
traøo aáy coù thuû lónh: nhöõng vò thaày döïng laïi theo loái hoãn
hôïp nhöõng noäi dung toân giaùo ñaõ coù, hoaëc ñöa ra nhöõng
coâng thöùc phoå quaùt toaøn theá giôùi veà söï hoøa giaûi chung
cuûa taát caû caùc toân giaùo.
Nhöõng moâ hình taäp hôïp xaõ hoäi - toân giaùo, ñöôïc ñem
thöïc hieän khoâng coù gì laø môùi, veà caên baûn, chuùng döïa
nhieàu nhaát vaøo kieåu giaùo hoäi (Giaùo hoäi thoáng nhaát do
Moon, ngöôøi Nam Trieàu Tieân laäp ra vaøu ñaàu nhöõng naêm naêm
möôi).
Roõ raøng, ngöôøi ta thöôøng nhôø tôùi moät hình thöùc kinh
nghieäm veà caùi thieâng lieâng môû roäng khoâng gian hôn cho
caùc maët ma thuaät, chöõa beänh hay pheùp laï.
Theo moät soá taùc giaû, ñieàu thuùc ñaåy ngöôøi ta tham gia
caùc phong traøo toân giaùo môùi, chính laø söï keát hôïp nhöõng
bieán ñoåi xaõ hoäi vaø nhöõng noãi ñau khoå caù nhaân, caáu
truùc nhaân caùch vaø nhöõng ñieàu kieän coù saün thuaän lôïi
cho vieäc theo nhöõng söï thôø cuùng môùi, nhöõng phöông thöùc
suy ngaãm (thieàn) môùi vaø nhöõng vò thaàn môùi.
Moät caùch tieáp caän khaùc ñaõ nhaéc tôùi treân ñaây vaø
raát gaàn vôùi lyù thuyeát veà lieân keát caù nhaân töông ñoái, laø
caùch tieáp caän töø sai bieät veà nhaän thöùc. Thaät ra, theo
caùch tieáp caän naøy, khi moät caù nhaân gaëp khoù khaên trong
vieäc hình dung ra hieän thöïc, ngöôøi ñoù ñang soáng vôùi vò trí
cuûa mình, thì söï caân baèng vaø nhaát quaùn cuûa heä thoáng
nhaän thöùc cuûa hoï bò thay ñoåi, töùc laø moät söï sai bieät
xuaát hieän. Moät caùch vöôït qua maâu thuaãn giöõa moät caù
nhaân vôùi theá giôùi bieåu töôïng cuûa anh ta, döôøng nhö laø
phaûi gaén vôùi moät nhoùm xaõ hoäi coù theå kieåm soaùt ñöôïc

266
nhöõng sai bieät aáy vaø thu huùt chuùng vaøo moät heä thoáng
nhaän thöùc môùi, maïnh meõ hôn vaø nhaát quaùn hôn.
Kieåu tieáp caän thöù hai, theo ñoù toân giaùo laø moät thöù
ngoân ngöõ rieâng cuûa caùc giai caáp xaõ hoäi beân döôùi,
khoâng coù nhöõng phöông tieän naøo khaùc ñeå bieåu loä söï
phaûn khaùng xaõ hoäi vaø chính trò cuûa hoï, chính laø baét
nguoàn töø moät truyeàn thoáng noi theo chuû nghóa Marx.
Veà maët naøy, moät ví duï phaân tích coå ñieån laø söï phaân
tích cuûa Engels veà cuoäc chieán tranh cuûa phaùi röûa toäi laïi
trong thôøi kyø caûi caùch. Trong taùc phaåm, Chieán tranh noâng
daân ôû Ñöùc, trong ñoù, nhöõng ngöôøi noâng daân do muoán
bieåu loä noãi khoù chòu ñoái vôùi ñòa vò thaàn daân veà kinh teá
vaø chính trò cuûa hoï trong xaõ hoäi phong kieán, ñaõ söû duïng
ngoân ngöõ toân giaùo cuûa cuoäc caûi caùch Tin laønh, ñeå taïo
ra moät caùi nhìn thoáng nhaát veà theá giôùi, thay theá cho traät
töï cuûa caùc söï vaät hieän coù.
Ñaëc bieät, thöù ngoân ngöõ do moät thuû lónh nhö Munzer,
ngöôøi khôûi xöôùng phong traøo röûa toäi laïi, goàm nhöõng
ngöôøi töø choái laøm leã röûa toäi cho con gaùi mình, ñaõ theå
hieän moät söï ñoái laäp chính trò trieät ñeå.
Caùch laäp luaän töông töï ñaõ ñöôïc ñöa ra ôû Ba Lan, phong
traøo giaûi phoùng Coâng ñoaøn “Ñoaøn keát”, ñaõ nhôø tôùi
ngoân ngöõ vaø bieåu töôïng cuûa Kitoâ giaùo ñeå theå hieän moät
caùch thoáng nhaát söï ñoái laäp vôùi cheá ñoä coäng saûn.
Gioáng nhö vaäy, thaàn hoïc giaûi phoùng laø caùi voû lyù töôûng
cuûa moät phong traøo xaõ hoäi muoán giaûi phoùng daân cö caùc
nöôùc chaâu Myõ Latinh khoûi baát coâng vaø ngheøo khoå. Trong
tröôøng hôïp naøy, toân giaùo coù theå laø daïng thöùc tröïc tieáp
nhaát, vöøa taàm voùi caùc giai caáp ngheøo khoå, taïo neân nhöõng
haønh ñoäng phaûn khaùng taäp theå.
Caùch nhìn cuûa caùc nhaø nhaân hoïc, cuõng nhö caùc nhaø
söû hoïc vaø caùc nhaø xaõ hoäi hoïc veà hieän töôïng “toân giaùo
daân gian” ñaõ cho pheùp hieåu raèng, söï ñoái laäp giöõa daân
chuùng vaø caùc giai caáp beân treân khoâng phaûi laø luoân luoân
xaûy ra khi maø caùc giai caáp beân treân thænh thoaûng cuõng
mang nhöõng bieåu töôïng vaø noùi nhöõng ngoân ngöõ gioáng
vôùi nhöõng thöù ñöôïc caùc giai caáp “thaáp heøn” söû duïng.
Chaúng haïn, nhöõng taám theû taï ôn, bieåu hieän ñieån hình cho
tính toân giaùo daân gian, laø moät caáu truùc söû duïng caùi
thieâng lieâng cuõng ñöôïc söû duïng trong Kitoâ giaùo, vaøo

267
nhöõng thôøi ñieåm lòch söû naøo ñoù, bôûi caùc giai caáp beân
treân vaø beân döôùi moät caùch gioáng nhau. Hoá ngaên caùch
giöõa toân giaùo daân gian, ñöôïc hieåu nhö thöù toân giaùo töï
phaùt, moät beân vaø toân giaùo chính thöùc (cuûa giaùo hoäi)
moät beân khaùc, treân thöïc teá laø giaû taïo vì caùc giaùo hoäi
thöôøng ñoàng hoùa hay dung naïp (trong nhöõng giôùi haïn cô
ñoäng vaø khoâng xaùc ñònh), nhöõng gì tín ñoà daân gian ñeà
xöôùng hoaëc aùp ñaët trong moät quaù trình trao ñoåi lieân tuïc
vaø theo pheùp bieän chöùng voâ haïn; chæ giôùi haïn toân giaùo
daân gian vaøo nhöõng ngöôøi noâng daân, hay vaøo giai caáp voâ
saûn thaáp keùm ôû caùc ngoaïi oâ cuûa thaønh phoá hieän ñaïi,
hay vaøo nhöõng nhoùm ñang voâ saûn hoùa, khoâng phaûi bao
giôø cuõng laø moät vieäc laøm thuyeát phuïc. Vì nhöõng hình
thöùc cuûa tính toân giaùo thöôøng ñöôïc loàng vôùi nghi thöùc
ñöôïc caùc giaùo hoäi chính thöùc quy ñònh, cuõng nhö thöôøng
ñaùnh giaù laïi moät caùch caên baûn nhöõng kinh nghieäm toân
giaùo thuoäc caùc kieåu nhieät tình ma thuaät - thieâng lieâng, coù
söùc loâi cuoán huyeàn bí. Nhöõng hình thöùc aáy, hieän nay coøn
theå hieän ôû caùc giai caáp khaùc nhau ôû vuøng ñoâ thò lôùn
hieän ñaïi, maø khoâng nhaát thieát chæ thuoäc moâi tröôøng xaõ
hoäi trung löu vaø haï löu.
Trong taát caû caùc toân giaùo theá giôùi, ñang coù nhöõng
traøo löu maø ngöôøi ta coù theå coi laø toân giaùo ñöôïc bao
dung, hay toân giaùo hoang daõ.
Trong Hoài giaùo, beân caïnh toân giaùo chính thöùc, ñöôïc toå
chöùc vaø chænh ñoán theo nhöõng giôùi luaät Coran, coøn coù
moät hình thöùc cuûa tính toân giaùo daân gian, ñöôïc ñaëc tröng
bôûi moät quan heä caù nhaân hoùa vôùi caùi thieâng lieâng: söï
thôø cuùng caùc thaùnh, do nhöõng ñoaøn haønh höông thöôøng
xuyeân cöû haønh nghi leã ôû caùc ngoâi moä cuûa caùc vò thaùnh
naøy. Hoài giaùo chính thöùc choáng laïi söï thôø cuùng aáy, nhöng
laïi bao dung noù. Thaät vaäy, ñoái vôùi toân giaùo ñoäc thaàn
chaët cheõ aáy, söï suøng kính moät vò thaùnh coù nghóa laø
chaáp nhaän moät söùc maïnh thieâng lieâng khaùc beân caïnh
söùc maïnh cuûa Allah. Do ñoù, Hoài giaùo chính thöùc coi nhöõng
hình thöùc cuûa tính toân giaùo töï phaùt, nhö moät caùi gì coù tính
ma thuaät - thieâng lieâng.
ÔÛ chaâu Phi, vuøng ñaát thaät söï cuûa caùc thaàn, nôi caùc
thaàn chieám cöù nhöõng vuøng hoang daõ cuõng nhö nhöõng
vuøng vaên minh, theo Balander, söï ra ñôøi cuûa hôn hai nghìn
giaùo hoäi môùi, ñoái laäp roõ reät vôùi caùc Giaùo hoäi Kitoâ,

268
chính thöùc coù thaùi ñoä thoûa hieäp hôn vôùi chuû nghóa thöïc
daân, ñaõ keøm theo nhöõng hình thöùc cuûa tính toân giaùo ma
thuaät - thaàn bí.
Nhöõng phong traøo ñang moïc leân raûi raùc khaép chaâu Phi,
coù theå ñöôïc goïi laø caùc phong traøo “giaûi phoùng vaø cöùu
roãi”; gaàn nhö taát caû caùc phong traøo naøy, ñeàu coù cô sôû
hoãn hôïp (pha troän nhöõng moâ típ toân giaùo baûn ñòa vaø
nhöõng yeáu toá cuûa Kitoâ giaùo), hình thaønh chung quanh
nhöõng nhaân vaät tieân tri cöùu theá vaø ñang kích thích söï tham
döï moät caùch tröïc tieáp vaø thaàn bí vaøo caùi thieâng lieâng,
vôùi vieäc ñeà xöôùng moät tín ngöôõng döïa vaøo quan nieäm coi
cöùu roãi nhö söï thanh loïc caùi aùc vaø ñau khoå.
Nhöõng neùt aáy cuõng ñöôïc thaáy roõ hôn ôû nhöõng nöôùc
chòu aûnh höôûng cuûa Hoài giaùo, vì Hoài giaùo ñöôïc khaúng
ñònh ôû ñoù laø thöù Hoài giaùo thaàn bí, mang quan nieäm veà
söï trôû laïi traùi ñaát cuûa moät madhi, “ñaáng cöùu tinh seõ ñem
laïi coâng lyù treân traùi ñaát”. Ñoái vôùi nhieàu cö daân chaâu Phi,
lyù thuyeát madhi laø moät coâng cuï tö töôûng trong cuoäc soáng
tranh giaønh ñoäc laäp (nhö ôû Seùneùgal, Nigeùria, Somalie vaø
Soudan, ôû ñoù ñaõ xuaát hieän vaøo cuoái theá kyû XIX vò madhi
quan troïng nhaát, Muhammad Ahmad ibn Abd Allad, ngöôøi tuyeân
boá tieán haønh cuoäc chieán tranh thaàn thaùnh - Jihad - choáng
Anh baèng baïo löïc thieâng lieâng, keøm theo moät chuû nghóa
thanh giaùo chaët cheõ vaø moät chuû nghóa bình quaân caùch
maïng).
ÔÛ Coânggoâ cuõng theá, sau Chieán tranh theá giôùi thöù
nhaát, ñaõ hình thaønh moät Giaùo hoäi do nhaø tieân tri, nhaân
vaät cöùu tinh, Simon Kimbangu laäp ra, oâng bò ngöôøi Bæ truy
böùc vaø vì lyù do naøy, ñöôïc cö daân Coânggoâ - coi nhö moät
Christ bò ngöôøi da traéng haønh haï. Töø ñoù, phong traøo trôû
thaønh phong traøo chính trò: Kimbangu khoâng chæ laø ñaáng
cöùu tinh, maø coøn laø moät vò vua cuûa trieàu ñaïi môùi, ñaõ
giaûi thoaùt khoûi nhöõng keû aùp böùc. Cuoái cuøng, khi quaù
trình giaûi phoùng laõnh thoå cuûa ngöôøi Coânggoâ ñaõ hoaøn
thaønh vaø ñöa tôùi söï ra ñôøi cuûa moät quoác gia môùi - Zaire,
thì phong traøo aáy daàn daàn bieán thaønh moät giaùo hoäi thaät
söï, ñoàng minh chuû yeáu cuûa chính quyeàn hieän haønh.

269
 Chöông XVIII
QUAN HEÄ GIÖÕA TOÂN GIAÙO VÔÙI CHÍNH TRÒ,
TRUYEÀN THOÂNG ÑAÏI CHUÙNG VAØ KINH TEÁ

I. QUAN HEÄ GIÖÕA TOÂN GIAÙO VÔÙI CHÍNH TRÒ

Ñaèng sau moái lieân heä toân giaùo - chính trò, aån giaáu
nhöõng vaán ñeà quan troïng veà maët xaõ hoäi hoïc.
Coù moät khaùi nieäm, ñöôïc toùm taét nhö laø söï hôïp thöùc
hoùa. Ñoù laø taäp hôïp nhöõng giaù trò, nhöõng quan heä thaønh
kính vaø trung thaønh tôùi möùc tuyeät ñoái, maø moïi ngöôøi theå
hieän trong moái lieân heä cuûa hoï vôùi heä thoáng quyeàn löïc
ñang cai quaûn hoï.
Nhö vaäy, hôïp thöùc hoùa laø moät quaù trình xaõ hoäi cho
pheùp traät töï chính trò hieän coù ñaït ñöôïc moät söï ñoàng
thuaän, moät quaù trình ñoøi hoûi moät hoaït ñoäng uy tín,
thuyeát phuïc cuûa nhöõng ngöôøi caàm quyeàn vaø söï thaønh
kính, trung thaønh cuûa taàng lôùp beân döôùi.
Ñoù laø neàn taûng cuûa quyeàn chæ huy, ñieàu ñoù cuõng
coù nghóa laø khoâng moät traät töï chính trò naøo mang tính hôïp
thöùc hoùa töï baûn thaân noù caû; hôïp thöùc hoùa döïa vaøo quan
nieäm cho raèng, moät traät töï chính trò naøo ñoù laø keát quaû
cuûa moät söï thöông löôïng lieân tuïc, nhaèm ñaït tôùi söï chaáp
thuaän cuûa taàng lôùp thoáng trò.
Tính hôïp thöùc khaùc vôùi tính hôïp phaùp; moät traät töï coù
theå laø hôïp phaùp, phuø hôïp vôùi nhöõng qui taéc hình thöùc
baûo ñaûm caùc quy ñònh phaûi tuaân thuû nhöõng kheá öôùc
ñaõ ñònh vaø do ñoù, khoâng phaûi laø tuyø tieän, nhöng khoâng
coù söï ñoàng thuaän.
Max Weber, ñaõ phaân bieät ba kieåu thoáng trò hôïp thöùc:
- Tính hôïp thöùc hôïp lyù;
- Tính hôïp thöùc truyeàn thoáng;

270
 - Tính hôïp thöùc do thuû lónh coù söùc loâi cuoán.
Trong khi tích hôïp thöùc thöù nhaát, döïa vaøo nieàm tin taäp
theå cho raèng, coù nhöõng qui taéc hôïp lyù vöõng chaéc, töùc
luaät phaùp vöõng chaéc maø nhöõng nhaø caàm quyeàn phaûi
tuaân theo; thì tính hôïp thöùc thöù hai döïa vaøo nieàm tin cho
raèng, coù nhöõng truyeàn thoáng beàn vöõng laøm neàn taûng
cho nhöõng cô cheá cai trò vaø quyeàn löïc; coøn tính hôïp thöùc
cuûa thuû lónh coù söùc loâi cuoán, thì döïa vaøo moái quan heä
giöõa moät thuû lónh coù nhöõng phaåm chaát ñaëc bieät vaø
ñaùm ñoâng chôø ñôïi ôû ngöôøi ñoù moät söï duy trì xaõ hoäi.
Coù theå ghi nhôù ba yeáu toá quan troïng töø vieäc ñoïc M.
Weber: Nhöõng hình thöùc toå chöùc quyeàn löïc; heä thoáng
nhöõng lieân heä xaõ hoäi - kinh teá; kieåu nhöõng nieàm tin taäp
theå trong quaù trình hôïp thöùc hoùa.
Do ñoù, nghieân cöùu tính hôïp thöùc cuõng chính laø söï phuïc
hoài nhöõng moái lieân heä giöõa ba trình ñoä aáy.
Nhö vaäy, toân giaùo coù moät chöùc naêng quan troïng trong
caùc quaù trình hôïp thöùc hoùa chính trò.
Trong lòch söû cuûa chaâu AÂu thôøi gian gaàn ñaây, nhieàu
quoác gia ñaõ laáy moät quan heä gaàn nhö coù tính toân giaùo,
giöõa thuû lónh coù söùc loâi cuoán vaø quaàn chuùng laøm choã
döïa cho tính hôïp thöùc cuûa chuùng. Raymond Aron, cuõng ñaõ
noùi tôùi chuû nghóa quoác xaõ nhö moät toân giaùo theá tuïc
thaät söï.
Tuy nhieân, trong xaõ hoäi hieän ñaïi, khoâng khoù khaên gì khi
tìm laïi moät thöù lyù thuyeát thaàn hoïc bieän hoä veà maët kinh
nghieäm cho chöùc naêng chuû yeáu cuûa toân giaùo trong caùc
quaù trình thöøa nhaän, hay khoâng thöøa nhaän moät quyeàn löïc
chính trò nhaát ñònh.
Hai tröôøng hôïp, moät döïa vaøo Kitoâ giaùo ôû Ba Lan,
tröôøng hôïp coøn laïi döïa vaøo Hoài giaùo ôû Pakistan, theå hieän
khaù roõ vaán ñeà naøy.
ÔÛ Ba Lan, chu kyø xung ñoät daøi baét ñaàu trong nöûa sau
thaäp kyû baûy möôi (theá kyû XX), döôùi söï cai trò theo loái caûi
caùch cuûa Gierek. Cuoäc vieáng thaêm Ba Lan laàn ñaàu cuûa
Giaùo hoaøng Wojtula, ñaõ ñaåy nhanh quaù trình phi hôïp thöùc
hoùa aáy: chæ vaøi naêm, moät phong traøo Coâng ñoaøn ñoaøn
keát, ñöôïc laäp ra nhö moät ñoái laäp vaø bieán Kitoâ giaùo,
cuõng nhö söï lieân minh vôùi Giaùo hoäi thaønh moät coâng cuï

271
taäp hôïp, cho pheùp cuûng coá maët traän ñoái laäp. Trong
tröôøng hôïp Ba Lan, söï keát hôïp truyeàn thoáng vaø thuû lónh
coù söùc loâi cuoán ñaõ taïo ra moät cuoäc khuûng hoaûng veà
ñoàng thuaän vaø söï ra ñôøi cuûa moät Nhaø nöôùc theå nghieäm
moâ hình hôïp thöùc hoùa môùi veà chính trò, sau nhöõng bieán
ñoåi veà moïi maët ôû Lieân Xoâ (cuõ).
Tröôøng hôïp ôû Pakistan, chuùng ta ñöùng tröôùc moät hieän
töôïng xaõ hoäi gaén chaët vôùi nhöõng moâ hình toân giaùo vaø
vaên hoùa Hoài giaùo AÁn Ñoä, töùc laø cuûa moät toân giaùo ñaõ
giöõ ñöôïc phaàn naøo nhöõng neùt ban ñaàu cuûa nieàm tin Hoài
giaùo nhöng veà nhöõng maët khaùc, laïi phaûi thích nghi vôùi cheá
ñoä ñaúng caáp AÁn Ñoä ñaõ coù töø tröôùc, maø haäu quaû laø
söï hình thaønh moät xaõ hoäi mang laïi heä thoáng ñaúng caáp
theo daïng Hoài giaùo. Trong tröôøng hôïp naøy, Hoài giaùo laø
moät nhaân toá thoáng nhaát daân toäc vaø xaõ hoäi maïnh meõ
ôû moät nöôùc nhö Pakistan, khoâng phaûi chæ vì 97% daân cö
cuûa noù thuoäc veà toân giaùo aáy treân danh nghóa, maø chuû
yeáu vì nhöõng xung ñoät trieàn mieân trong lòch söû, ñaõ ñaùnh
daáu caùc quan heä giöõa quoác gia naøy vaø nöôùc AÁn Ñoä
laùng gieàng, vôùi theá troäi vaø khaùc bieät cuûa AÁn Ñoä giaùo.
ÔÛ Pakistan, cuõng nhö ôû nhieàu nöôùc Hoài giaùo khaùc,
truyeàn thoáng toân giaùo Coran luoân mang tính chuaån möïc.
Luaät Coran, cuõng gioáng nhö luaät Torah ñoái vôùi ngöôøi Do
Thaùi, laø moät di saûn baát bieán vaø thieâng lieâng töø theá heä
naøy truyeàn sang theá heä khaùc, noù nuoâi döôõng cuoäc soáng
rieâng tö vaø tính coâng coäng cuûa moät quoác gia. Rodinson,
nhaø xaõ hoäi hoïc Anh ñaõ khaúng ñònh: “Uy quyeàn cuûa caùi
vónh haèng hoâm qua, töùc laø cuûa nhöõng phong tuïc ñöôïc
thaàn thaùnh hoùa treân cô sôû giaù trò vónh haèng cuûa chuùng
vaø treân cô sôû thoùi quen caém reã saâu vaùo traùi tim maø
ngöôøi ta phaûi tuaân theo”, khieán cho keû caàm quyeàn khoâng
theå vi phaïm di saûn nhaän ñöôïc töø quaù khöù aáy, neáu khoâng
muoán maát ñi söï tin caäy vaø khoâng muoán nhanh choùng traûi
qua moät cuoäc khuûng hoaûng veà tính hôïp thöùc chính trò.
Nhöõng keû caàm quyeàn, duø muoán hieän ñaïi hoùa vaø töø boû
moät phaàn hay hoaøn toaøn truyeàn thoáng toân giaùo, cuõng
phaûi laøm ra veû toân troïng noù. Khoâng theå gaït boû noù maø
khoâng gaây ra nhöõng xung ñoät caêng thaúng vaø söï ñoái laäp
maïnh meõ.
Vì theá, trong xaõ hoäi cuûa nhaø nöôùc Hoài giaùo Pakistan,
khi Benazir Bhutto, ngöôøi phuï nöõ thuû lónh ñaàu tieân cuûa

272
moät nhaø nöôùc Hoài giaùo, tìm caùch ñöa nhöõng yeáu toá hieän
ñaïi hoùa vaøo toå chöùc xaõ hoäi (vaø ñaïo ñöùc hoùa ñôøi soáng
chính trò trong nöôùc), thì caùc phong traøo thoáng nhaát toaøn
quoác, ñoái laäp lieàn ñöôïc toå chöùc ra ngay laäp töùc ñeå baûo
veä tính toaøn veïn cuûa luaät Coran, laáy ñoù laøm ngoïn côø
cuûa mình vaø lieân minh vôùi nhöõng nhoùm chính trò bò gaït
khoûi quyeàn löïc, nhaèm phaù boû chính quyeàn cuûa Bhutto. Chæ
caàn moät luùc naøo ñoù, hieän ra nhö keû phaûn boäi nhöõng
nhaø saùng laäp toân giaùo cuûa xaõ hoäi Pakistan, thì nhöõng cô
sôû cuûa söï ñoàng thuaän maø nöõ Thuû töôùng Bhutto ñaõ
giaønh ñöôïc lieàn tan vôõ ngay. Chính söï ñoàng thuaän naøy, ñaõ
giuùp cho baø leân caàm quyeàn baèng caùch kheùp laïi cheá ñoä
ñoäc taøi cuûa Zia (khoâng phaûi ngaãu nhieân maø con trai cuûa
keû ñoäc taøi naøy, ñaõ leân aùn Beùnazir Bhutto, cho raèng baø
ñaõ queân maát “Hoài giaùo laø moät haønh vi soáng, moät caùch
suy nghó chi phoái moãi haønh ñoäng trong töøng ngaøy cuûa
chuùng ta vaø, do ñoù, khoâng theå bò taùch khoûi ñôøi soáng
chính trò".
Phaûi chaêng, trong xaõ hoäi Italia sau Chieán tranh theá giôùi
laàn thöù hai, Kitoâ giaùo cuõng ñaõ hoaït ñoäng nhö moät heä
thoáng hôïp thöùc hoùa toaøn boä ñôøi soáng xaõ hoäi vaø chính
trò. Ñeán möùc ñoä, moät trong nhöõng maët ñöôïc caùc nhaø xaõ
hoäi hoïc, cuõng nhö caùc nhaø chính trò hoïc nghieân cöùu, laø
moái lieân heä giöõa söï qui thuoäc toân giaùo, caùc öùng xöû baàu
cöû vaø caùc ñònh höôùng chính trò.
Nhöõng nghieân cöùu aáy cho thaáy, ñoái vôùi moät caù
nhaân, söï löïa choïn veà boû phieáu ñöôïc thöïc hieän nhö theá
naøo trong moät nhoùm hay moät giôùi xaõ hoäi maø, baèng moät
caùch naøo ñoù, laïi toû ra coù söùc thuyeát phuïc hôn chính ñaûng
hay caù nhaân ñöôïc boû phieáu. Vieäc boû phieáu laø söï theå
hieän moät caên tính vaên hoùa taäp theå, seõ tieáp tuïc laø nhö
vaäy khi caùi khung vaên hoùa vöõng chaéc, caøng coù nhieàu
phöông tieän xaõ hoäi ñeå duy trì vaø kieåm soaùt nhöõng daáu
hieäu ñaëc tröng cuûa noù.
Ngoaøi boái caûnh Italia ra, coù theå ñöa theâm nhieàu ví duï
ñeå chöùng minh cho phaân tích naøy, döïa vaøo hai phaùi Kitoâ
giaùo: Anh giaùo ôû nöôùc Anh vaø Giaùo phaùi röûa toäi ngöôøi
lôùn ôû moät soá bang thuoäc nöôùc Myõ.
Trong tröôøng hôïp thöù nhaát, Giaùo hoäi Anh giaùo ñöôïc
xaây döïng thaønh Giaùo hoäi nhaø nöôùc, söï qui thuoäc chính trò

273
thöôøng truøng hôïp vôùi moät ñònh höôùng chính trò coù lôïi cho
Ñaûng Baûo thuû.
Trong tröôøng hôïp thöù hai, tröôøng hôïp nöôùc Myõ, nhaát laø
trong caùc Giaùo phaùi röûa toäi ngöôøi lôùn cuûa daân da ñen.
Moái töông quan giöõa söï qui thuoäc veà nieàm tin vaø söï ñaáu
tranh giaûi phoùng cuûa ngöôøi da ñen, cuõng nhö moät ñöôøng
loái chính trò coâng baèng xaõ hoäi hôn, bao giôø cuõng raát roõ
reät, nhöõng cuoäc ñaáu tranh cuûa thuû lónh Martin Luther King
(bò aùm saùt vì nhöõng tö töôûng töï do cuûa oâng), laø moät
ñieån hình.
II. QUAN HEÄ GIÖÕA TOÂN GIAÙO VÔÙI TRUYEÀN THOÂNG
ÑAÏI CHUÙNG
Caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, laø taäp hôïp
nhöõng coâng cuï kyõ thuaät nhö heä thoáng phaùt thanh, truyeàn
hình, cho pheùp taïo ra nhöõng thoâng ñieäp qui moâ roäng lôùn,
baát keå nhöõng noäi dung vaø hình thöùc coù theå coù cuûa
chuùng laø gì.
Trong xaõ hoäi hieän ñaïi, truyeàn thoâng ñaïi chuùng ñoùng
moät vai troø to lôùn, chieám moät khoâng gian giao tieáp xaõ hoäi
roäng lôùn (coâng coäng vaø giöõa caùc caù nhaân), maø vaøo
theá kyû tröôùc, bò tranh chaáp vaø chieám lónh bôûi hai hình
thöùc giao tieáp: giöõa caùc caù nhaân vaø theå cheá hoùa trong
caùc heä thoáng xaõ hoäi hoùa (tröôøng hoïc, chính trò, v.v...).
Caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, ñaõ xen vaøo
nhöõng khe hôû naèm giöõa hai lónh vöïc chính quyeàn vaø daân
chuùng. Nhöng chuùng khoâng coù moät tính ñoäc laäp thöïc söï,
chuùng chieám laáy khoaûng khoâng gian boû troáng giöõa “daân”
vaø “chính quyeàn”, giöõa caùc boä phaän khaùc nhau cuûa coâng
chuùng vaø nhöõng trung taâm lôïi ích kinh teá vaø chính trò khaùc
nhau trong moät heä thoáng xaõ hoäi nhaát ñònh. Chính vì vaäy,
caùc media trôû thaønh caùi maø “daân” cuõng nhö “chính quyeàn”
muoán chuùng phaûi laø caùi nhö moãi beân caàn coù.
Theo nghóa ñoù, tuy raèng coâng cuï coâng ngheä ôû ñaây
hieän ra nhö moät phöông tieän chuyeån taûi tö töôûng ñoäc laäp,
coù theå töï noù aûnh höôûng tôùi caùc thaùi ñoä vaø öùng xöû,
nhöng ñöøng queân maát nhöõng gì ñaõ ñöôïc caùc nghieân cöùu
kinh nghieäm chöùng minh cho ñeán nay raèng: Caùc media coù
moät aûnh höôûng trong chöøng möïc nhöõng ngöôøi söû duïng
chuùng, ñeå cho mình chòu aûnh höôûng cuûa chuùng. Do ñoù,

274
trong söï trao ñoåi ñöôïc thöïc hieän qua söï giao tieáp giöõa ngöôøi
phaùt vaø ngöôøi nhaän, coù moät maõ ngoân ngöõ kheùp hai phía
laïi thaønh moät voøng troøn theo loái coâng öôùc ñoàng yù ngaàm
vôùi nhau.
YÙ töôûng naøy, baét nguoàn töø nhöõng nghieân cöùu vaøo
nhöõng naêm boán möôi (theá kyû XX), ñaõ ñöôïc coi laø coå ñieån
cuûa Lazarsfeld vaø nhöõng coäng söï, veà moái quan heä giöõa
vieäc boû phieáu vaø aûnh höôûng cuûa caùc phöông tieän truyeàn
thoâng ñaïi chuùng trong chieán dòch baàu cöû toång thoáng naêm
1940 ôû Myõ. Taùc giaû ñaõ chæ ra raèng, ña soá ngöôøi Myõ chòu
aûnh höôûng cuûa nhoùm xaõ hoäi qui chieáu cuûa hoï trong vieäc
boû phieáu nhieàu hôn cuûa caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi
chuùng. Nhöõng phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, nhöõng
phöông tieän naøy ñaõ coù moät taàm quan troïng naøo ñoù,
nhaát laø qua nhöõng chöông trình ñöôïc caùc toå hôïp dö luaän
thöïc hieän, trong nhöõng ai vaãn coøn do döï cho ñeán giôø phuùt
cuoái cuøng. Tuy vaäy, ngöôøi ta vaãn tìm hieåu veà moái quan heä
giöõa toân giaùo vaø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi
chuùng, nhö noù ñöôïc caùc khoa hoïc xaõ hoäi ñaët ra.
Nhöõng lónh vöïc laø ñoái töôïng cuûa caùc cuoäc ñieàu tra
vaø phaân tích veà sau, coù theå ñöôïc chia thaønh hai nhoùm:
- Caùc nhoùm toân giaùo (giaùo hoäi, giaùo phaùi, phong traøo,
v.v...), söû duïng caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng nhö
theá naøo vaø vieäc söû duïng ñoù coù aûnh höôûng ra sao ñoái
vôùi caáu truùc tö töôûng vaø toå chöùc cuûa chuùng?
- Caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, xöû lyù nhö
theá naøo nhöõng hieän töôïng toân giaùo?
Hai maët ñoù, theå hieän nhöõng lieân heä loâgic noäi taïi.
Caùc toân giaùo coù toå chöùc, khoâng theå döûng döng vôùi vieäc
caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng chieám moät
khoâng gian ngaøy caøng lôùn trong ñôøi soáng xaõ hoäi; chuùng
ñang ñaët ra vaán ñeà phaûi tham gia vaøo theá giôùi truyeàn
thoâng ñaïi chuùng moät caùch tröïc tieáp, hay giaùn tieáp, nhaèm
söû duïng moät coâng cuï hieän ñaïi ñeå thu huùt ngöôøi moïi
ngöôøi. Ngöôïc laïi, caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng
thì ñang ñaët ra vaán ñeà phaûi noùi nhö theá naøo veà toân
giaùo, theo caùi loâgic laø ngöôøi ta chæ noùi tôùi caùi gì thaät söï
coù tính thôøi söï (töùc laø caùi haáp daãn, caùi trôû thaønh moät
söï kieän truyeàn thoâng, thu huùt söï chuù yù, söï toø moø hoaëc
loâi cuoán ngöôøi xem vaø ngöôøi ñoïc).

275
 Toùm laïi, xaõ hoäi hieän ñaïi baét buoäc caùc toân giaùo,
cuõng nhö nhöõng ai muoán noùi treân truyeàn hình hay treân
baùo chí, phaûi laøm theo nhöõng qui taéc cuï theå neáu khoâng
muoán noùi nhöõng ñieàu voâ nghóa, vì ñoù laø söï giao tieáp xaõ
hoäi baèng coâng ngheä hieän ñaïi.
Xaõ hoäi hieän ñaïi, coù ñaëc tröng laø ñoàng thôøi coù theå
theo chuû nghóa khuoân pheùp toái ña vaø chuû nghóa caù nhaân
toái ña, laø thuaàn nhaát hoùa söï ñoàng thuaän, söï tieâu duøng
nhöõng ñoà vaät, nhöõng bieåu töôïng vaø kyù hieäu, cuõng nhö
töø boû taát caû nhöõng thöù ñoù döôùi nhöõng hình thöùc caù
nhaân hoùa.
Vì vaäy, ngöôøi ta thaáy trong xaõ hoäi hieän ñaïi coù moät xu
höôùng quy phaïm hoùa caùc öùng xöû, khuyeán khích caùi maø
theo Canetti, chính laø baûn naêng quaàn chuùng, cuõng nhö nhu
caàu vaên hoùa nhaèm ruùt ra khoûi quaù trình ñoù, baèng caùch
taïo ra nhöõng khoâng gian ñoäc laäp hoaëc ñoøi hoûi nhöõng
laõnh thoå rieâng khoâng theå bò chieám lónh.
Do coù kieåu xaõ hoäi phaùt trieån chuû yeáu ôû phöông Taây,
nhöng laïi ñöôïc baét chöôùc ôû nhöõng luïc ñòa khaùc aáy, toân
giaùo - vôùi tö caùch moät hieän töôïng ñaëc bieät, laïi tham döï
taát caû nhöõng tình huoáng khoâng roõ raøng cuûa chính baûn
thaân xaõ hoäi ñoù. Toân giaùo coù theå laø moät nhaân toá qui
phaïm hoùa nhöõng thaùi ñoä con ngöôøi, khi veà maët xaõ hoäi
noù hoaït ñoäng nhö moät coã maùy toå chöùc, vôùi moät caùi
voán töôïng tröng quan troïng ñaõ tích luyõ ñöôïc trong thôøi gian
vaø trong yù thöùc taäp theå, coù theå ñem laïi nhöõng theá giôùi
quan chung, nhöõng giaù trò ñöôïc höôûng öùng, nhöõng tình caûm
lan toûa, laáp ñaày nhöõng khoaûng troáng trong heä thoáng giaù
trò maø xaõ hoäi cuûa söï sung tuùc voâ toå chöùc vaø khoâng coù
goác reã ñeå loä ra. Nhöng maët khaùc, toân giaùo laïi coù theå laø
moät lónh vöïc coá keát xaõ hoäi, hoaëc chæ laø lónh vöïc cuûa
nhöõng theá giôùi thöïc taïi, trong ñoù ngöôøi ta vaãn coøn coù
theå tìm thaáy moät söï giao tieáp ñích thöïc giöõa caùc caù nhaân,
moät kieåu haønh ñoäng vò tha voâ tö maø ngöôøi ta khoâng thaáy
coù ôû nôi naøo khaùc trong toång theå xaõ hoäi. Moät caâu traû
lôøi cho nhöõng caâu hoûi thieát yeáu cuûa cuoäc soáng, maø
voøng truyeàn thoâng quaàn chuùng thoâng thöôøng ñaåy ra
ngoaøi leà.
Ngaøy nay, trong nhöõng boái caûnh xaõ hoäi vaø lòch söû
khaùc nhau, toân giaùo ñeàu chòu tình traïng khoâng roõ raøng

276
aáy: noù coù theå duy trì nhöõng quan heä vôùi heä thoáng phöông
tieän truyeàn thoâng, ñeå roài cuoái cuøng seõ thích nghi ñöôïc
vôùi loâgic cuûa chuùng vaø trôû thaønh moät “saûn phaåm”
truyeàn thoâng beân caïnh nhöõng saûn phaåm khaùc, hoaëc vaãn
khoâng ñöôïc xaõ hoäi nhìn nhaän (hieän nay, caùc phöông tieän
truyeàn thoâng ñaïi chuùng môùi baûo ñaûm ñöôïc khaû naêng
ñöôïc xaõ hoäi nhìn nhaän) vaø trôû thaønh moät goùc heûo laùnh
cuûa xaõ hoäi, ôû ñoù noù tieáp tuïc theå nghieäm khaû naêng
giao tieáp theo nhöõng giaù trò vaø tình ñoaøn keát saâu saéc
giöõa caùc caù nhaân baèng xöông baèng thòt.
Cho ñeán ñaây, chuùng ta ñaõ chuù troïng tôùi taùc ñoäng
qua laïi giöõa toân giaùo vaø phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi
chuùng. Baây giôøi haõy xem caùc phöông tieän naøy söû duïng
thoâng tin toân giaùo nhö theá naøo.
Caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, bao giôø cuõng
thích nhöõng hình thöùc cuûa tính toân giaùo coù tính thôøi söï hôn,
nghóa laø nhöõng caùi coù tính chaát cuûa söï kieän truyeàn
thoâng. Coâng thöùc naøy, do hai nhaø xaõ hoäi hoïc Katz vaø
Dayan ñöa ra, ñöôïc hieåu nhö moät söï kieän xaõ hoäi, chính trò
hay toân giaùo coù theå bieán thaønh moät söï kieän truyeàn hình,
töùc laø coù moät tieàm naêng gaây aán töôïng maïnh meõ vaø
ñaëc bieät. Nhö theå caùc media chieám lónh ñöôïc söï kieän coù
thöïc vaø bieán noù thaønh moät caùi gì khaùc, baèng caùch thay
ñoåi yù nghóa vaø hình thöùc ñi.
Guizzardi, nhaø xaõ hoäi hoïc Italia ñaõ nhaän xeùt, truyeàn
hình Italia bieán caùc chuyeán du haønh cuûa ñöông kim Giaùo
hoaøng thaønh moät loaït nhöõng bieåu dieãn cuûa moät ngoâi sao
ñieän aûnh, khoâng phaûi nhaán maïnh tôùi thoâng ñieäp toân
giaùo maø Giaùo hoaøng thöôøng muoán truyeàn ñaït, trong caùc
haønh trình khoâng ngöøng cuûa ngaøi, maø laø tôùi hình aûnh trôû
ñi trôû laïi cuûa moät nhaân vaät ñaëc bieät, coù theå tuï taäp
chung quanh mình nhöõng ñaùm ñoâng khoång loà trong nhöõng
tình huoáng bao giôø cuõng raát phöùc taïp vaø gay caán. Theâm
vaøo ñoù, baùo chí vieát cuõng khoâng chòu thua maø coá ñi theo
loâgic caù nhaân hoùa göông maët aáy cuûa Giaùo hoaøng.
Sau khi ñieåm nhanh qua nhöõng lieân heä giöõa toân giaùo
vaø caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, caàn phaûi suy
nghó veà söï quan taâm ngaøy caøng taêng cuûa moät soá toå
chöùc toân giaùo ñoái vôùi truyeàn thoâng vieát vaø quaûng caùo.
Ngöôøi ta ñaõ noùi tôùi toân giaùo theo höôùng tieáp thò, maø

277
tröôøng hôïp noåi baät nhaát vaø ñöôïc nghieân cöùu nhieàu nhaát,
ñaëc bieät nhaát bôûi xaõ hoäi hoïc toân giaùo ôû Baéc Myõ, laø
tröôøng hôïp nhöõng nhaø thuyeát giaûng Phuùc aâm kinh vaø
toaøn thoáng, ñaõ töï khaúng ñònh mình chính laø baèng caùch
duøng (ñoâi khi chaúng ngaàn ngaïi) nhöõng phöông tieän giao
tieáp xaõ hoäi hieän ñaïi.
Hieän töôïng nhaø thôø ñieän töû, ñaõ naûy sinh ôû Myõ trong
nhöõng naêm baûy möôi (theá kyû XX), coäng höôûng vôùi nhöõng
taâm traïng böïc boäi bao truøm toaøn nöôùc Myõ ñang muoán
thoaùt khoûi söï thaát baïi cuûa chieán tranh Vieät Nam vaø muoán
tìm thaáy laïi moät caên tính taäp theå. Caùc nhaø thuyeát giaùo
Phuùc aâm, ñaõ thaønh coâng trong vieäc loâi keùo quaàn chuùng
veà mình nhôø coù truyeàn hình vaø ñieän thoaïi, ñaït tôùi choã
xaây döïng laïi moät thöù ngoân ngöõ chung, döïa treân söï phaùt
hieän laïi tính khoâng sai laàm cuûa Thaùnh kinh vaø söï phuï
thuoäc qua laïi caàn thieát giöõa vieäc löïa choïn nieàm tin vaø
vieäc löïa choïn chính trò.
Nhöõng nhaø thuyeát giaùo noùi leân nhöõng quan ñieåm cuûa
caùc phong traøo taäp theå thaät söï (nhöõng quan ñieåm toaøn
thoáng môùi), ñoù laø nhöõng phong traøo ñaáu tranh ñoøi xoùa
boû vieäc hôïp phaùp hoùa veà phaù thai, loaïi boû nhöõng vaên
baûn nhaéc tôùi caùc lyù thuyeát Darwin trong saùch giaùo khoa,
thöïc hieän vieäc caàu nguyeän ôû nhaø tröôøng, baûo veä gia ñình
veà maët luaân lyù, choáng laïi söï khieâu daâm, v.v... Nhöõng
phong traøo naøy, coù trong nhöõng nhoùm vaän ñoäng uûng hoä
chính trò rieâng vaø trong hai nhieäm kyø toång thoáng cuûa
Reagan, ñaõ laøm cho Quoác hoäi Myõ phaûi nghe tieáng noùi cuûa
hoï.
Phöông thöùc chieám öu theá trong quaù khöù vaø ñöông ñaïi
veà haønh ñoäng taäp theå laø söï bieåu dieãn cuûa ngöôøi daãn
chöông trình, hay moät ngöôøi thuyeát giaùo naøo ñoù. Baèng
caùch söû duïng nhöõng hình thöùc gaây aán töôïng cuûa truyeàn
hình, thaäm chí caû vieäc truyeàn hình tröïc tieáp nhöõng pheùp laï,
ngöôøi ñoù truyeàn ñi nhöõng thoâng ñieäp laøm cho caùc khaùn
giaû truyeàn hình vöõng tin vaøo ñoù. Hai thaønh phaàn truyeàn
thoâng, loái dieãn xuaát vaø caûnh quan, laø nguoàn goác thaønh
coâng cuûa caùc chöông trình vaø nhöõng ngöôøi thuyeát giaùo.
Nhö vaäy, laø trong maõ toân giaùo coù caû hai thaønh phaàn aáy,
thuû lónh coù söùc loâi cuoán vaø pheùp laï. Söï gioáng nhau giöõa
ngoân ngöõ truyeàn thoâng vaø ngoân ngöõ toân giaùo, taïo ra
moät caùi voøng luaån quaån, nhöng trong ñoù laïi laø moät coâng

278
thöùc coù hieäu quaû ôû Myõ, trung taâm cuûa tính hieän ñaïi
coâng ngheä.
ÔÛ Italia, moät phong traøo goác Kitoâ giaùo, Communionee
Liberazione, ñaõ tham gia vaøo caùc phöông tieän truyeàn thoâng
ñaïi chuùng, baèng caùch hoaøn toaøn theo höôùng loâgic cuûa
chuùng.
Töø nhieàu ví duï nhö vaäy, maø môû roäng ra nhöõng boái
caûnh khaùc nhau. Chaúng haïn, khi nghieân cöùu moái quan heä
giöõa moät thuû lónh Hoài giaùo, nhö Khomeyni (Iran) vaø heä
thoáng truyeàn thoâng ñaïi chuùng, chaéc chaén ñoù laø moät
quan heä coù hai maët. Ñöôïc caùc phöông tieän truyeàn thoâng
ñaïi chuùng phöông Taây söû duïng nhö moät nhaân vaät tieâu
cöïc, Khomeyni thöôøng tìm caùch laøm cho ngoân ngöõ cuûa
chuùng tuaân theo nhöõng yeâu caàu rieâng cuûa mình, ñeå coù
söï giao tieáp “phoå bieán”, theo yù muoán cuûa nhöõng coäng
ñoàng Hoài giaùo soáng taûn maùt vaø ñang böïc boäi khoù chòu
ôû nhöõng nôi khaùc nhau treân theá giôùi, Rushdie (taùc giaû
Nhöõng vaàn thô cuûa quyû Satan), coù leõ laø moät ví duï veà
khaû naêng söû duïng caùc coâng cuï truyeàn thoâng phöông Taây
moät caùch khoâng maáy thaän troïng.
Duø sao, vaán ñeà nhöõng haäu quaû cuûa vieäc caùc giaùo
hoäi hay giaùo phaùi tröïc tieáp söû duïng caùc phöông tieän
truyeàn thoâng ñaïi chuùng ñoái vôùi caùc toå chöùc ñoù cho
ñeán nay, vaãn coøn ít ñöôïc xem xeùt trong xaõ hoäi hoïc toân
giaùo.
Theo giaû thuyeát, coù theå coù hai haäu quaû trong ñôøi
soáng toå chöùc noäi boä cuûa caùc nhoùm toân giaùo:
- Söï hình thaønh moät khu vöïc coù toå chöùc, vôùi nhöõng
khaû naêng naèm beân ngoaøi tröôøng toân giaùo veà maët kyõ
thuaät, nhaèm quaûn lyù tröïc tieáp hay giaùn tieáp caùc phöông
tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, vôùi vieäc xaây döïng moät
taàng lôùp chuyeân gia laøm taêng theâm nhaân vaät “chuyeân
nghieäp” hoaït ñoäng toân giaùo;
- Söï thích öùng töø töø, nhöng khoâng theå traùnh khoûi cuûa
thoâng ñieäp toân giaùo theo nhöõng quy taéc ngoân ngöõ cuûa
caùc phöông tieän truyeàn thoâng ñaïi chuùng, maø söï caàn thieát
phaûi bieán moät thoâng ñieäp phöùc taïp thaønh moät khaåu
hieäu baèng nhöõng töø ngöõ raát ñôn giaûn.
Khi Giaùo hoäi Kitoâ Italia, ñöùng tröôùc söï caàn thieát phaûi

279
thu thaäp caùc nguoàn taøi chính, phaûi duøng tôùi moät thöù
ngoân ngöõ tröïc tieáp vaø coù hieäu quaû, gioáng nhö ngoân ngöõ
quaûng caùo, thì noù buoäc phaûi trao laïi coâng vieäc ñoù cho
moät trong nhöõng haõng quan troïng nhaát trong thò tröôøng vaø
buoäc phaûi chaáp nhaän taát caû nhöõng lôøi leõ giaûi thích cuûa
noù phaûi ñöôïc coâ laïi thaønh moät ít hình aûnh vaø thaønh hai
hoaëc ba khaåu hieäu. Nhö vaäy, noù ñaõ haønh ñoäng nhö moät
toå chöùc caàn ñaët nhaõn hieäu cuûa noù leân moät saûn phaåm;
maø ôû ñaây, saûn phaåm ñoù khoâng chæ coù baûn chaát bieåu
töôïng (vì caàn phaûi coù tieàn ñeå nuoâi giôùi taêng löõ, hoaëc
ñeå taøi trôï cho nhöõng söï phuïc vuï xaõ hoäi hay nhöõng coâng
vieäc töø thieän).
Töông töï nhö vaäy, khi Billy Graham, moät muïc sö thuoäc
phaùi röûa toäi ngöôøi lôùn, ngöôøi ñaàu tieân söû duïng caùc
chöông trình truyeàn hình ñeå thuyeát giaûng Thaùnh kinh, phaûi
duøng tôùi nhöõng yeáu toá ngoân ngöõ vaø hình aûnh coù nhieäm
vuï thuyeát phuïc khaùn giaû raèng, söï trung thaønh vôùi Thaùnh
kinh laø moät thaønh coâng trong cuoäc soáng. Laøm nhö vaäy, roõ
raøng Billy Graham ñaõ taàm thöôøng hoùa thaàn hoïc cuûa phaùi
röûa toäi ngöôøi lôùn, baèng nhöõng hình thöùc ñôn giaûn hoùa
trong khi thöù thaàn hoïc naøy, laø moät nhaân toá maïnh meõ veà
söï cöùu chuoäc tinh thaàn vaø xaõ hoäi, nhaát laø trong theá giôùi
nhöõng ngöôøi da ñen.
III. QUAN HEÄ GIÖÕA TOÂN GIAÙO VAØ KINH TEÁ
Nhöõng moái lieân heä giöõa toân giaùo vaø kinh teá, coù theå
ñöôïc phaân tích töø ba caùch tieáp caän coù tính chaát khaùi
quaùt, ñoù laø caùch tieáp caän cuûa Max Weber, Karl Marx vaø
caùch tieáp caän cuûa lyù thuyeát taân chöùc naêng. Ba caùch
tieáp caän naøy, xuaát phaùt töø nhöõng ñaëc thuø rieâng bieät,
hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi nhöõng loâgic cuûa vaán ñeà maø
noù quan taâm. Tuy nhieân, neáu ñaët tieâu chí laø moái quan heä
toân giaùo vaø kinh teá, thì caû ba caùch tieáp caän naøy, ñeàu
höôùng ñeán vieäc ñònh höôùng vai troø cuûa kinh teá vôùi toân
giaùo.
Theo caùch tieáp caän cuûa M. Weber, ngöôøi ta muoán bieát
taïi sao trong moät xaõ hoäi, moät toân giaùo thoáng trò naøo ñoù
ñöôïc xaây döïng khoâng phaûi chæ nhö moät yeáu toá cuûa nghi
thöùc taäp theå, maø chuû yeáu nhö moät nguoàn khôûi xöôùng ra
caùc giaù trò vaø caùc loái soáng coù theå ñöôïc bieåu hieän ôû
nhöõng moâi tröôøng khaùc nhau cuûa ñôøi soáng caù nhaân,

280
rieâng tö, taäp theå vaø ñaëc bieät ôû moái lieân heä giöõa kinh
teá vaø moät caùch nhìn ñaïo ñöùc, laáy toân giaùo laøm chuaån
möïc.
Sô ñoà veà ba caùch tieáp caän lyù thuyeát veà moái
lieân heä
giöõa toân giaùo vaø kinh teá

Caùch Caùch tieáp Caùch tieáp

tieáp caän caän caän cuûa
cuûa M. Maùc xít LT Taân
Weber Moãi hình chöùc
Moãi toân thaùi kinh naêng
giaùo, xaây teá - xaõ Söï phaùt
döïng moät hoäi, caàn trieån cuûa
thöù ñaïo coù moät caùc xaõ
ñöùc coù heä tö hoäi ñaõ
theå ñem töôûng ñeå phaân hoùa,
laïi moät töï hôïp thöù taïo ra moät
ñònh hoùa. Toân tính ñoäc
höôùng cho giaùo laø laäp daàn
taát caû moät cô cheá daàn cuûa
caùc lónh bieåu töôïng, caùc lónh
vöïc ñôøi che giaáu vöïc ñôøi
soáng xaõ caùc töông soáng xaõ
hoäi, keå quan löïc hoäi. Do ñoù,
caû lónh löôïng hieän kinh teá coù
vöïc kinh thöïc trong xu höôùng
teá. xaõ hoäi. hoaït ñoäng
nhö moät
heä thoáng
ñoäc laäp
vôùi caùc
nguoàn giaù
trò tinh thaàn
vaø toân
giaùo.

Vì theá, trong khi moät soá toân giaùo döôøng nhö coù theå
nuoâi döôõng moät thöù ñaïo ñöùc ñeà cao caù nhaân vaø nhöõng

281
naêng löïc khaúng ñònh cuûa noù trong cuoäc soáng, baèng caùch
döïa vaøo nhöõng taøi naêng rieâng cuûa noù nhö ñaõ dieãn ra
trong caùc toân giaùo goác Tin laønh, thì nhöõng toân giaùo khaùc
laïi muoán keùo caù nhaân vaøo chöùc naêng ñaõ ñöôïc gaùn cho
töø khi sinh ra, nhö trong quan nieäm AÁn Ñoä giaùo. Trong tröôøng
hôïp tieáp caän cuûa M. Weber, kinh teá laø moät tröôøng ñöôïc
ñaëc bieät löïa choïn vaø thích hôïp ñeå thöû thaùch nhöõng taøi
naêng caù nhaân vaø ñeå ño söï trung thaønh ñoái vôùi nhöõng
nguyeân lyù ñaïo ñöùc vaø toân giaùo naøo ñoù baèng nhöõng
thaønh coâng, thì trong tröôøng hôïp tieáp caän cuûa Marx, moät
theá giôùi vaät chaát vaø chöùc naêng ñaõ ñöôïc ñònh saün, trong
ñoù moãi ngöôøi phaûi hoaït ñoäng theo nhöõng quy taéc ñaõ
ñöôïc caùc theá heä tröôùc ñoù quy ñònh.
Trong phaùi Calvin, söï cöùu roãi caù nhaân phaûi baét ñaàu
ñöôïc ñaït tôùi trong theá giôùi naøy, bôûi vì chæ coù trong theá
giôùi naøy ngöôøi ta môùi coù theå nuoâi hy voïng ñöôïc giaûi
thoaùt; khi lao ñoäng, ngheà nghieäp, naêng löïc kinh doanh phaûi
ñöôïc ñaët leân haøng ñaàu moät caùch haêng haùi vaø thaønh
coâng, thì trong AÁn Ñoä giaùo, söï caàn maãn cuûa caùc caù
nhaân trong coâng vieäc haøng ngaøy khoâng coù muïc ñích naøo
khaùc ngoaøi vieäc xaùc nhaän laïi moät heä thöù baäc xaõ hoäi
chaët cheõ. Trong ñoù caù nhaân tìm thaáy vò trí, yù nghóa vaø soá
phaän xaõ hoäi cuûa mình. Nhö moät chuyeân gia veà AÁn Ñoä
giaùo ñaõ khaúng ñònh: “Trong tö töôûng AÁn Ñoä giaùo, khoâng
coù gì cho pheùp hieåu raèng, coù moät caùi gì hieän thöïc ñang
dieãn ra trong theá giôùi naøy". Chính vì theá, ngay töø ñaàu, con
ngöôøi ñöôïc hieåu nhö moät keû chaúng coù vieäc gì ñeå laøm,
ngoaøi vieäc duy trì traät töï vuõ truï. Ñôøi soáng con ngöôøi treân
traùi ñaát, xeùt trong toaøn boä, khoâng theå höôùng tôùi moät
muïc ñích cuï theå naøo ñöôïc ñònh ra ôû beân ngoaøi con ngöôøi
caû.
Theo nhöõng quan nieäm ñaïo ñaïo ñöùc - toân giaùo khaùc
nhau nhö vaäy, trong caùch tieáp caän maø chuùng ta ñang xem
xeùt, toân giaùo coù theå coù moät chöùc naêng kích thích hoaëc
kìm haõm söï phaùt trieån kinh teá.
Beân caïnh AÁn Ñoä giaùo, theo Rodinson vaø nhöõng coäng
söï, coù theå coù moät toân giaùo khaùc veà maët caáu truùc
cuõng khoâng coù taùc duïng thuùc ñaåy nhöõng bieán ñoåi kinh
teá vaø xaõ hoäi treân qui moâ lôùn, chaúng haïn nhö Hoài giaùo.
Hoài giaùo coù tham voïng nuoâi döôõng moät nieàm tin taäp

282
theå, ñoù laø söï qui thuoäc vaøo moät coäng ñoàng duy nhaát vaø
toång theå cuûa caùc tín ñoà, ñöôïc coi nhö moät xaõ hoäi cuûa
nhöõng ngöôøi bình ñaúng, moät moâ hình hoaøn haûo veà ñôøi
soáng taäp theå hoøa hôïp, döïa treân lôøi maëc khaûi cuûa nhaø
tieân tri, Mohammed. Do ñoù, maø coù quan nieäm veà moät söï
hoaøn taát lòch söû vaø moät keát thuùc cuûa söï tieán hoùa con
ngöôøi. Vì vaäy, Hoài giaùo ñaõ ñem laïi moät caùch nghòch lyù,
moät phöông tieän tinh thaàn cho moät giai caáp vua - chieán binh
vaø thöông nhaân - du khaùch, ñeå truyeàn baù noù ra ngoaøi
nhöõng giôùi haïn cuûa vöông trieàu AÛ Raäp nguyeân thuyû,
baèng caùch tieáp xuùc vôùi nhöõng neàn vaên hoùa vaø nhöõng
moâ hình kinh teá khaùc nhau. Neáu vôùi caùc vua - chieán binh,
Hoài giaùo ñaõ cho thaáy moät naêng löïc ñaëc bieät veà ñoàng
hoùa vaø hoaøn thieän thaät ñoäc ñaùo, nhö trong moái lieân heä
vôùi vaên hoùa vaø trieát hoïc Hy Laïp, thì vôùi caùc thöông nhaân -
du khaùch, noù cho thaáy moät söï baát löïc coù tính caáu truùc
veà ñoàng hoùa. Vì lyù do naøy, khi chaâu AÂu ñaõ trôû thaønh
saân khaáu cuûa moät cuoäc caùch maïng coâng ngheä vaø tö
baûn chuû nghóa, thì khoaûng caùch giöõa moâ hình xaõ hoäi
ñöôïc thöïc hieän ôû phöông Taây vaø caùc xaõ hoäi tuaân theo
luaät Coran laïi caøng saâu saéc hôn vaø trong töông lai, coù theå
trôû neân xa caùch hôn theá nhieàu.
Khi caùc nöôùc thoaùt khoûi söï leä thuoäc cuûa cheá ñoä
thuoäc ñòa, nhaát laø ôû Maghred, ñang tìm caùch böôùc vaøo
moät quaù trình hieän ñaïi nhôø coù nhöõng tinh hoa saùng suoát
cuûa hoï, thì vaán ñeà chính ñaët ra ñoái vôùi hoï laø giaûm bôùt
söùc naëng aûnh höôûng cuûa truyeàn thoáng toân giaùo, vì noù
laøm chaäm laïi caùc quaù trình bieán ñoåi xaõ hoäi vaø kinh teá.
Khi nhöõng tieán boä kinh teá, coù lieân heä maät thieát vôùi
ñöôøng cong daân soá, thì khaû naêng aùp duïng nhöõng kyõ
thuaät keá hoaïch hoùa sinh ñeû vaáp phaûi söï choáng ñoái hoaëc
taåy chay kieân quyeát cuûa moät quan nieäm toân giaùo. Moät
maët, ñaët ngöôøi phuï nöõ vaøo vò trí phuï thuoäc, maët khaùc,
caám moïi caùch can thieäp hay ñieàu khieån vaøo hoaït ñoäng
sinh ñeû cuûa ñaøn oâng vaø ñaøn baø.
Nhaän xeùt naøy, cho pheùp deã daøng söû duïng nhöõng suy
nghó thuoäc caùch tieáp caän Maùc xít trong nhöõng bieán theå
hieän nay cuûa noù. Theo ñoù, toân giaùo cuõng chæ laø caùi voû
che daáu tình hình thaät söï cuûa caùc quan heä kinh teá vaø xaõ
hoäi thoáng trò trong moät soá hieän thöïc naøo ñoù. Ñoù laø moät
nhaân toá oån ñònh xaõ hoäi, ñoù cuõng laø moät vaät kìm haõm

283
caùc quaù trình giaûi phoùng kinh teá.
Hoaøn toaøn naèm beân ngoaøi nhöõng loâgic cuûa hai caùch
tieáp caän treân ñaây, caùch xem xeùt thöù ba (lyù thuyeát Taân
chöùc naêng), veà vaán ñeà caùc quan heä toân giaùo - kinh teá
laø phuû nhaän vieäc toân giaùo coù quan heä vôùi kinh teá, nhaát
laø trong caùc xaõ hoäi phöùc taïp hieän ñaïi. Kinh teá, tuaân theo
nhöõng cô cheá vaän haønh rieâng, khoâng coøn baét nguoàn töø
tinh thaàn vaø toân giaùo nöõa (neáu khoâng phaûi laø coù quan
heä raát xa). Seõ raát khoù khaên, khi höôùng vaøo nhöõng
nghieân cöùu kinh nghieäm gaàn ñaây nhaát, ñöôïc thöïc hieän ôû
caùc nöôùc Kitoâ giaùo, cuõng nhö ôû caùc nöôùc Tin laønh giaùo,
ñeå tìm thaáy moät moái töông quan quan troïng, giöõa ñaïo ñöùc
toân giaùo vaø caùc nguyeân lyù kinh teá.
Veà maët naøy, tröôøng hôïp Italia raát coù söùc thuyeát phuïc,
ñöôïc laõnh ñaïo bôûi moät giai caáp theo Kitoâ giaùo, quoác gia
naøy thöôøng vaän haønh theo nhöõng daïng thöùc cuûa chuû
nghóa töï do kinh teá.
Khi chuyeån töø nhöõng caùch tieáp caän chung sang nhöõng
chuû ñeà rieâng, söï nhaán maïnh tôùi caùch nghieân cöùu moät
soá maët quan troïng cuûa moái lieân heä toân giaùo - kinh teá
cuõng raát boå ích.
Chuû ñeà ñaàu tieân laø caùch quaûn lyù cuï theå cuûa caùc
giaùo hoäi vaø caùc phong traøo toân giaùo, ñoái vôùi caùc nguoàn
löïc kinh teá. Chuû ñeà naøy, coù theå xem xeùt baèng caùch nhìn
xem moät toân giaùo ñöôïc toå chöùc nhö theá naøo, ñeå tích luyõ
taøi saûn vaø phaân phoái noù trong noäi boä, cuõng nhö xem xeùt
nhöõng quan heä theå cheá vôùi nhöõng giôùi chöùc traùch khaùc
nhau, nhaát laø chính trò vaø nhaø nöôùc - maø caùc giaùo hoäi
vaø giaùo phaùi duy trì ñeå töï baûo ñaûm caùc nguoàn taøi trôï
cho hoaït ñoäng cuûa mình. Cuõng theo höôùng ñoù, nhöõng thoûa
öôùc cuûa caùc giaùo hoäi vaø nhaø nöôùc, coù theå trôû thaønh
ñoái töôïng cuûa nhöõng phaân tích xaõ hoäi hoïc toân giaùo.
Chuû ñeà thöù hai, gaén vôùi moái quan heä raát rieâng bieät
ñöôïc thieát laäp giöõa caùi thieâng lieâng vaø tieàn teä, giöõa nôi
suøng kính moät hieän töôïng khaùc thöôøng vôùi nhöõng nôi giao
dòch vaø thò tröôøng. Ai coù dòp ñeán thaêm moät nôi thieâng
lieâng naøo ñoù treân theá giôùi, töø caùc ñeàn thôø Kitoâ giaùo
ñeán caùc trung taâm haønh höông lôùn cuûa Hoài giaùo hay Phaät
giaùo, ñeàu coù theå nhaän thaáy raèng, chung quanh nhöõng
böùc töôøng thaønh thieâng lieâng kia, ñang hình thaønh moät

284
theá giôùi bò thò tröôøng cheá ngöï raát maïnh meõ. Thöôøng khi
caùc nôi thieâng lieâng bò phaân chia moät caùch chaët cheõ, ñeå
ñaùnh daáu moät beân laø söï chia taùch vaø moät beân khaùc laø
söï lieân tuïc trong khoâng gian giöõa caùi thieâng lieâng vaø tieàn
teä. Coù theå ñöa ra moät nhaän xeùt, ñeå giaûi thích hieän töôïng
ñoù: Vì laø moät nôi coù nhieàu ngöôøi lui tôùi, neân ñeàn thôø
khoâng theå traùnh khoûi trôû thaønh moät nôi mua baùn. Nhöng
coøn hôn theá nöõa, laø moät bieåu töôïng bieán ñoåi lieân tuïc,
ngaøy caøng tinh vi hôn. Böùc töôøng vaây quanh thaùnh ñöôøng,
thöôøng ñaùnh daáu hai khoâng gian, moät cuûa caùi thieâng
lieâng vaø caùi kia laø cuûa tieàn teä. Ñoàng thôøi ñaùnh daáu caû
giôùi haïn giöõa moät khoâng gian, maø ôû nhöõng lôïi ích cuûa con
ngöôøi, luaät leä cuûa keû maïnh hôn, söï xaûo traù, söï trao ñoåi
vaø söï thoûa hieäp, nhöõng keû mang lôïi ích caù nhaân vaãn coøn
chieám öu theá vaø moät khoâng gian khaùc, trong ñoù toaøn boä
theá giôùi ñaày aép nhöõng tranh chaáp vaø xung ñoät tieàm
taøng naøy khoâng coøn toàn taïi nöõa. Chính vì tình traïng gaàn
keà cuûa noù vôùi khoâng gian phaøm tuïc, theá giôùi thieâng
lieâng ñoøi hoûi caùi maø nhö nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc
toân giaùo ngöôøi Anh, Girard ñònh nghóa: Laø moät söï baïo löïc
laøm neàn taûng cho söï coá keát xaõ hoäi vaø giaûi thích noù.
Ngoaøi nhöõng lôïi ích ra, coøn coù moät caùi gì thaät huøng maïnh
vaø cao caû maø taát caû moïi ngöôøi ñeàu tin vaøo.

285
 Chöông XIX
VAÁN ÑEÀ PHUÏ NÖÕ VAØ TOÂN GIAÙO

I. KHAÙI QUAÙT NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ CHUNG

Vaán ñeà phuï nöõ vaø toân giaùo, luoân döôïc caùc nhaø
nghieân cöùu xaõ hoäi quan taâm. Theo goùc ñoä xaõ hoäi hoïc,
vaán ñeà naøy cuõng ñaõ ñöôïc ñeà caäp ñeán.
Trong xaõ hoäi hoïc toân giaùo, vaán ñeà naøy xen vaøo caùc
nghieân cöùu moâ taû xaõ hoäi gaàn nhö khoâng chính thöùc.
Trong nhöõng bieán soá ñöôïc duøng ñeå ño trình ñoä tính toân
giaùo cuûa moät tín ñoà naøo ñoù, coù moät bieán soá veà giôùi
tính ñeå phaân bieät nhöõng öùng xöû vaø thaùi ñoä cuûa hai giôùi
tính vaø phaùt hieän ra phuï nöõ coù nieàm tin toân giaùo lôùn hôn
nam giôùi. Phaàn ñoâng caùc tín ñoà toân giaùo laø nöõ giôùi, ñi
leã nhaø thôø nhieàu hôn nam giôùi, hoï döôøng nhö ngoan ñaïo
hôn vaø coù thaùi ñoä oån ñònh hôn veà maët thôøi gian ñoái vôùi
thöïc haønh toân giaùo.
Theá nhöng vieäc nghieân cöùu so saùnh caùc toân giaùo,
cuõng nhö nhöõng nghieân cöùu nhaân hoïc vaø taâm lyù hoïc ñaõ
cho thaáy raèng, tính toân giaùo töï nhieân ñöôïc coi laø lôùn hôn
ôû phuï nöõ so vôùi nam giôùi aáy, thaät ra laø keát quaû thuoäc
veà vaên hoùa cuûa caùc xaõ hoäi. Tieáp dieãn trong nhieàu theá
kyû lieàn, caùc xaõ hoäi naøy ñaõ coá nhoài nheùt cho phuï nöõ
moät yù nieäm phuï thuoäc, hay moät soá phaän xaõ hoäi khaùc
vôùi ñaøn oâng. Nghieân cöùu ba tröôøng hôïp: AÁn Ñoä giaùo,
Hoài giaùo vaø Kitoâ giaùo seõ thaáy roõ vaán ñeà naøy.
Trong tröôøng hôïp AÁn Ñoä giaùo, chöùc naêng cuûa phuï nöõ
veà baûn chaát laø phuïc vuï ngöôøi choàng vaø xem hoï nhö “vò
thaàn chính cuûa mình”, phuï nöõ baûo ñaûm cho ngöôøi naøy coù
con chaùu noái doõi vaø thoûa maõn ham muoán tình duïc cuûa
anh ta. Ngöôøi ñaøn baø hoaøn haûo trong truyeàn thoáng AÁn
Ñoä, phaûi thöïc hieän moät chöùc naêng xaõ hoäi tuy ñöôïc coi laø

286
quan troïng, nhöng laïi ñaåy hoï vaøo moät vò trí phuï thuoäc veà
maët khaùch quan, ít ra döôùi con maét cuûa ngöôøi phöông Taây,
nhöng khoâng phaûi chæ cuûa hoï, vì trong xaõ hoäi AÁn Ñoä ñang
coù nhöõng phong traøo giaûi phoùng. Phuï nöõ bò loaïi haún khoûi
con ñöôøng trôû thaønh thaày tu Baø La Moân giaùo, hoï khoâng
traûi qua nhöõng nghi thöùc chuyeån tieáp, chính ñieàu ñoù xaùc
nhaän ñòa vò bò coi laø thaáp keùm cuûa hoï, nhöõng nghi thöùc
naøy ñaùnh daáu vieäc böôùc vaøo tuoåi coù theå hieåu ñöôïc
nhöõng lôøi kinh Veùdas ñoái vôùi nam giôùi vaø moät söï taùi sinh
cuûa hoï. Khaùc vôùi laàn sinh ñeû ñaàu tieân, taát caû ñeàu ñeû
ra laø ngöôøi AÁn Ñoä, nhöng chæ coù ai traûi qua nghi thöùc
nhaäp moân, thì môùi ñaït ñöôïc moät ñòa vò xaõ hoäi - toân giaùo
thöïc söï vaø cuoái cuøng, ngay caû hieän töôïng ôû moät soá nôi
heûo laùnh, phuï nöõ coù theå bò gieát khi coøn laø treû con, vì
nhöõng lyù do toân giaùo chính thöùc nhöng thaät ra laø gaén vôùi
nhöõng ñònh kieán mang tính taäp quaùn saâu saéc.
Trong Hoài giaùo cuõng vaäy, thaân phaän phuï nöõ ñöôïc xem
xeùt theo hai maët: moät maët, Coran ñem laïi cho hoï moät ñòa
vò xaõ hoäi trong lòch söû maø tröôùc kia hoï khoâng coù vaø trao
cho hoï moät loaït quyeàn cuï theå, chaúng haïn, ñoái vôùi hoân
nhaân hoaëc taøi saûn. Maët khaùc, noù laïi coi phuï nöõ nhö moät
haïng ngöôøi thaáp keùm, khieán cho hoï bò loaïi ra khoûi moät
loaït nhöõng chöùc naêng thieâng lieâng, chæ daønh rieâng cho
ñaøn oâng.
Thaùi ñoä cuûa Kitoâ giaùo, moät toân giaùo ñaõ taïo ra
truyeàn thoáng ngoâi vò haøng ñaàu trong sinh hoaït coù toå chöùc
cuûa Giaùo hoäi, luoân thuoäc veà ñaøn oâng. Chæ vaøi chuïc
naêm trôû laïi ñaây, môùi thaáy phaùt trieån trong Kitoâ giaùo
moät thöù thaàn hoïc “phaùi nöõ”, tìm caùch giaûi thích lòch söû
Kitoâ giaùo luùc ñaàu vaø Kitoâ giaùo sau ñoù nhö moät söï che
giaáu vai troø quan troïng maø ngöôøi phuï nöõ ñaõ coù trong caùc
coäng ñoàng nguyeân thuyû. Treân cô sôû ñoù, ñaõ song song
xuaát hieän moät ñònh höôùng nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc, nhaèm
coá tìm hieåu nhöõng moái xung ñoät caêng thaúng hieän coù
trong caùc giaùo hoäi (khoâng phaûi chæ trong Giaùo hoäi Kitoâ)
veà giaùo chöùc phuï nöõ (vaàn ñeà naøy gaàn ñaây ñaõ ñöôïc
Giaùo hoäi Tin laønh ôû Anh giaûi quyeát theo moät höôùng thuaän
lôïi cho phuï nöõ, sau nhöõng xung ñoät noäi boä lôùn) vaø noùi
chung, tìm hieåu nhöõng xung ñoät ñang taêng leân töø khi phuï
nöõ töï toå chöùc ñeå choáng laïi quyeàn löïc ñaøn oâng trong caùc
toân giaùo khaùc nhau.

287
II. THAÙI ÑOÄ CUÛA TOÂN GIAÙO ÑOÁI VÔÙI PHUÏ NÖÕ
Ñoái vôùi phuï nöõ, toân giaùo luoân luoân toû thaùi ñoä khinh
bæ. Trong Thaùnh kinh, vieäc baát bình ñaúng cuûa phuï nöõ vôùi
nam giôùi laø ñöông nhieân. Thôøi Trung coå, Toøa aùn Thieân
chuùa giaùo ñaõ thieâu soáng haøng vaïn phuï nöõ voâ toäi. Trong
AÁn Ñoä giaùo, ngöôøi phuï nöõ bò coi laø nguyeân nhaân cuûa
nhuïc nhaõ, haän thuø. Do Thaùi giaùo, ñaët phuï nöõ ra ngoaøi
phaùp luaät, coi hoï laø ngöôøi noâ leä, khoâng coù caû quyeàn
coâng daân. Phaät giaùo vaø Baø La Moân giaùo, coi phuï nöõ laø
vaät caûn trôû lôùn treân con ñöôøng giaûi thoaùt, laø giaûo hoaït,
ñoài truïy. Hoài giaùo coi phuï nöõ laø haïng ngöôøi haï ñaúng,
khoâng coù quyeàn ngang haøng vôùi nam giôùi. Phuï nöõ phaûi
phuïc vuï nam giôùi vaø thuoäc toaøn quyeàn sôû höõu cuûa nam
giôùi. Ngay caû sau khi cheát, phuï nöõ cuõng khoâng ñöôïc bình
ñaúng; phuï nöõ phaûi choân saâu hôn nam giôùi. Tính toân giaùo
cuûa phuï nöõ trong xaõ hoäi coù aùp böùc giai caáp, laø haäu quaû
cuûa tình traïng baát bình ñaúng cuûa hoï. Bò aùp böùc boùc loät
trong saûn xuaát, bò coi reû trong gia ñình, ngöôøi phuï nöõ khoâng
coøn gì khaùc hôn laø caàu nguyeän Thöôïng ñeá, coi Thöôïng ñeá
laø ñaáng cöùu theá duy nhaát cöùu hoï khoûi ñòa nguïc traàn
gian. Nhaân toá chuû yeáu taùc ñoäng tôùi tính toân giaùo cuûa
phuï nöõ, laø ñieàu kieän vaät chaát cuûa cuoäc soáng xaõ hoäi.
Trong nhieàu nöôùc tö baûn hieän ñaïi, cuõng nhö trong caùc nöôùc
ñang phaùt trieån, cuoäc soáng quaù baát haïnh vaø thieáu thoán,
ñaõ laøm cho con ngöôøi khoâng coøn tin töôûng ôû ngaøy mai, vì
vaäy con ngöôøi phaûi ñi tìm choã döïa ôû gaàn... Thöôïng ñeá.
III. VAÁN ÑEÀ PHUÏ NÖÕ TRONG LYÙ LUAÄN VAØ THÖÏC
TIEÃN
CUÛA KITOÂ GIAÙO
Quan nieäm phæ baùng phuï nöõ, veà vai troø cuûa hoï trong
Kitoâ giaùo töø cuoái theá kyû XIX tôùi chieán tranh theá giôùi thöù
hay khoâng heà thay ñoåi. Nhöõng ngöôøi ñöùng ñaàu giaùo hoäi,
luoân luoân leân aùn phong traøo phuï nöõ vaø goïi phong traøo
ñoù laø söï coâng baèng giaû doái, khoâng töï nhieân, khoâng phuø
hôïp vôùi Thaùnh kinh vaø coù haïi cho chính thaân phaän ngöôøi
phuï nöõ.
Sau Chieán tranh theá giôùi thöù hai, Giaùo hoäi Kitoâ giaùo
khoâng theå khoâng tính tôùi nhöõng bieán ñoåi to lôùn trong ñôøi
soáng chính trò, kinh teá cuûa xaõ hoäi, tôùi vieäc caùc tín ñoà
tham gia caùch maïng. Do ñoù, quan ñieåm chính thoáng cuûa

288
Giaùo hoäi Kitoâ giaùo veà vaán ñeà phuï nöõ, cuõng nhö caùc
vaán ñeà khaùc baét ñaàu daàn daàn thay ñoåi. Maëc duø quan
ñieåm cuûa Giaùo hoäi Kitoâ giaùo ñaõ baét ñaàu coù xu höôùng
môùi, ñaõ coâng nhaän phuï nöõ laø löïc löôïng xaõ hoäi to lôùn
trong thôøi ñaïi hieän nay, song vaãn khaúng ñònh söï baát bình
ñaúng giöõa phuï nöõ vaø nam giôùi trong caùc quyeàn vôï choàng,
quyeàn taøi saûn vaø quyeàn laøm cha meï. Giôùi laõnh ñaïo Giaùo
hoäi Kitoâ giaùo, vaãn luoân luoân keâu goïi caùc toå chöùc phuï
nöõ Kitoâ giaùo truyeàn baù nhöõng nguyeân taéc tö töôûng vaø
hoïc thuyeát cuûa Giaùo hoäi Kitoâ giaùo, vaãn keâu goïi phuï nöõ
giöõ gìn nhöõng nguyeân lyù ñaïo ñöùc Cô ñoác giaùo.
Söï tieán hoùa trong quan ñieåm chính thoáng cuûa Giaùo hoäi
Kitoâ giaùo veà vaán ñeà phuï nöõ, ñöôïc phaûn aùnh trong nhöõng
taùc phaåm cuûa caùc nhaø thaàn hoïc hieän nay; hoï pheâ phaùn
quan ñieåm baûo thuû cuûa Giaùo hoäi Kitoâ giaùo ñoái vôùi caùc
vaán ñeà xaõ hoäi; ñaëc bieät ñoái vôùi vaán ñeà phuï nöõ. Hoï
thöøa nhaän raèng, ñoái vôùi caùc quyeàn cuûa phuï nöõ, Giaùo
hoäi Kitoâ giaùo khoâng kòp thôøi coù ngay ñöôïc quan ñieåm phuø
hôïp vôùi tinh thaàn cuûa thôøi ñaïi vì Giaùo hoäi Kitoâ giaùo
khoâng muoán xeùt laïi quan ñieåm truyeàn thoáng cuûa mình veà
vai troø, vò trí cuûa ngöôøi phuï nöõ. Trong lónh vöïc naøy, quan
ñieåm cuûa hoï gaén lieàn vôùi quan ñieåm cuûa Hoïc thuyeát tö
saûn veà nam nöõ bình quyeàn.
Caùc hoïc giaû Kitoâ giaùo, cuõng xeùt tôùi vai troø cuûa phuï
nöõ trong chính ngay giaùo hoäi. Phuï nöõ chieám hai phaàn ba tín
ñoà, nhöng trong giaùo hoäi, hoï laø thieåu soá. Phuï nöõ khoâng
coù quyeàn trôû thaønh linh muïc, khoâng ñöôïc hoïc trieát hoïc vaø
thaàn hoïc. Nhöõng naêm gaàn ñaây, trong haàu khaép caùc cô
sôû giaùo hoäi, caùc toå chöùc Kitoâ cuûa quaàn chuùng ñeàu soâi
noåi baøn veà vaán ñeà vai troø phuï nöõ trong giaùo hoäi. Song
quan ñieåm chính thoáng cuûa Vatican, vaãn khoâng thay ñoåi.
Caùc giaùo só saùng suoát ñaõ ñi ñeán keát luaän raèng, neáu
Giaùo hoäi Kitoâ giaùo khoâng taïo cho phuï nöõ khaû naêng tieán
leân, thì giaùo hoäi seõ maát daàn phuï nöõ nhö ñaõ maát coâng
nhaân vaø ñang maát giôùi thanh nieân.
Caùc ñaûng chính trò, coâng ñoaøn, toå chöùc phuï nöõ Kitoâ,
laø ba “löïc löôïng xaõ hoäi”, tuy coù nhöõng nhieäm vuï khaùc
nhau nhöng cuøng hoã trôï nhau tuyeân truyeàn gaây aûnh höôûng
cuûa Giaùo hoäi Kitoâ giaùo trong phuï nöõ, ñöa phuï nöõ ñi theo tö
töôûng giaùo hoäi.

289
 Trong nhöõng naêm gaàn ñaây caùc coâng ñoaøn Kitoâ, ñaõ
taêng cöôøng söï chuù yù tôùi vaán ñeà phuï nöõ. Quan ñieåm
cuûa caùc toå chöùc coâng ñoaøn naøy trong vaán ñeà phuï nöõ,
phuø hôïp vôùi nhöõng phöông höôùng chính trò vaø tö töôûng
chung cuûa chuû nghóa coâng ñoaøn, mang tính chaát caûi löông.
Ñeå vaän ñoäng, coâng taùc trong khu vöïc tín ñoà phuï nöõ,
giaùo duïc hoï theo tinh thaàn maø Giaùo hoäi Kitoâ giaùo mong
muoán, Vatican ñaõ söû duïng roäng raõi caùc toå chöùc quaàn
chuùng phuï nöõ trong heä thoáng “Haønh ñoäng Kitoâ”. Muïc ñích
chính cuûa phong traøo naøy, laø kìm haõm quaàn chuùng phuï nöõ
trong aûnh höôûng cuûa Giaùo hoäi Kitoâ giaùo vaø duøng tình
caûm toân giaùo cuûa phuï nöõ ñeå ñaùnh laïc höôùng hoï khoûi
phong traøo phuï nöõ daân chuû. Giaùo hoäi Kitoâ giaùo keâu goïi
caùc toå chöùc phuï nöõ Kitoâ giaùo, ñoåi môùi phöông phaùp vaø
hình thöùc hoaït ñoäng ñeå thích nghi vôùi caùc ñieàu kieän môùi
cuûa lòch söû, xaõ hoäi, vaên hoùa vaø cuûa Giaùo hoäi Kitoâ
giaùo. Moät trong nhöõng phöông phaùp cô baûn, maø caùc toå
chöùc phuï nöõ Kitoâ giaùo söû duïng, laø phaân hoùa phuï nöõ
theo caùc phaïm truø “tuoåi taùc” vaø “ngheà nghieäp”. Nhôø ñoù,
caùc toå chöùc Kitoâ giaùo ñaõ coù moät heä thoáng hieäp hoäi
nhoû ñeå hieåu roõ töøng ngöôøi, töøng gia ñình, töøng yù nghó
cuûa con ngöôøi. Cuoái theá kyû XIX, ñaàu theá kyû XX ñaõ xuaát
hieän caùc toå chöùc phuï nöõ Kitoâ giaùo quoác teá. Moät trong
caùc toå chöùc coù aûnh höôûng lôùn nhaát hieän nay, laø “Lieân
minh caùc toå chöùc phuï nöõ Kitoâ giaùo quoác teá”. Lieân minh
naøy, ñaõ taäp hôïp ñöôïc nhieàu toå chöùc phuï nöõ Kitoâ giaùo
khaùc nhau ôû nhieàu nöôùc. Theo soá lieäu thoáng keâ gaàn ñaây
nhaát, "Lieân minh caùc toå chöùc phuï nöõ Kitoâ giaùo quoác teá”,
ñaõ coù 51 trieäu phuï nöõ taäp hôïp trong 119 toå chöùc, trong 83
quoác gia treân theá giôùi.
IV. CHUÛ NGHÓA MAÙC - LENINE ÑOÁI VÔÙI VAÁN ÑEÀ PHUÏ
NÖÕ
Chuû nghóa Maùc - Lenine, luoân luoân xem vieäc giaûi phoùng
phuï nöõ khoûi söï noâ dòch veà xaõ hoäi vaø tinh thaàn, trong ñoù
coù toân giaùo laø moät trong nhöõng nhieäm vuï cuûa caùch
maïng xaõ hoäi chuû nghóa. Lenine, luoân luoân gaén vieäc giaûi
quyeát vaán ñeà phuï nöõ vôùi caùc nhieäm vuï quan troïng khaùc
cuûa caùch maïng.
Luaän ñeà cô baûn cuûa cöông lónh Lenine trong vieäc giaûi
quyeát vaán ñeà phuï nöõ, laø vieäc thu huùt phuï nöõ vaøo coâng

290
cuoäc xaây döïng xaõ hoäi môùi, laø vieäc söû duïng roäng raõi
söùc lao ñoäng cuûa phuï nöõ trong saûn xuaát xaõ hoäi, ñeå goùp
phaàn phaùt trieån toaøn dieän nhaân caùch phuï nöõ, phaùt trieån
tính tích cöïc xaõ hoäi cuûa hoï, giaûi phoùng hoï ra khoûi nhöõng
thaønh kieán toân giaùo.
Kinh nghieäm cuûa cuoäc soáng xaõ hoäi treân theá giôùi ñaõ
chæ ra raèng, söï thoáng nhaát haønh ñoäng cuûa phuï nöõ thuoäc
moïi xu höôùng toân giaùo vaø chính trò khaùc nhau, cuûa caùc tín
ñoà vaø caùc phuï nöõ voâ thaàn thuoäc phong traøo phuï nöõ
coâng nhaân vaø daân chuû, laø söï ñaûm baûo cho thaéng lôïi
trong cuïoâc ñaáu tranh giaûi phoùng phuï nöõ vì hoøa bình, daân
chuû vaø tieán boä xaõ hoäi.
Ñaûng Coäng saûn vaø Nhaø nöôùc Vieät Nam, ñaëc bieät quan
taâm ñeán vaán ñeà phuï nöõ, trong caùc chính saùch xaõ hoäi,
luoân theå hieän taïo söï bình ñaúng cuûa phuï nöõ ñoái vôùi nam
giôùi. Ñoái vôùi phuï nöõ laø caùc tín ñoà toân giaùo, Ñaûng Coäng
saûn vaø Nhaø nöôùc ta, luoân taïo cho hoï cuoäc soáng toát ñôøi,
ñeïp ñaïo; vaän ñoäng, giuùp ñôõ hoï trong vieäc hoïc taäp, vieäc
laøm nhö nam giôùi, thöïc hieän moïi chuû tröông, chính saùch cuûa
Ñaûng vaø Nhaø nöôùc.

291
 Phaàn thöù ba
BIEÁN ÑOÅI TOÂN GIAÙO

292
 Chöông XX
QUAÙ TRÌNH DAÂN TOÄC
VÔÙI SÖÏ LIEÂN KEÁT VAØ CHIA REÕ TOÂN GIAÙO

I. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LYÙ LUAÄN

Quaù trình daân toäc, thöôøng ñöôïc hieåu, ñoù laø söï coá
keát daân toäc vaø söï phaân ly daân toäc. Neáu nhö trong quaù
trình coá keát daân toäc, söï tieáp caän laãn nhau veà vaên hoùa
vaø ngoân ngöõ laøm maát daàn söï khaùc bieät, thaäm chí khoâng
coøn toàn taïi söï khaùc bieät giöõa moïi ngöôøi thì ngöôïc laïi, quaù
trình phaân ly daân toäc, tính ñoäc laäp trong vaên hoùa vaø ngoân
ngöõ ñöôïc theå hieän raát roõ söï khaùc bieät ñoù.
Quaù trình coá keát daân toäc coù theå phaân ra thaønh nhieàu
loaïi, trong ñoù caùi caàn tính ñeán nhaát laø söï tuï hôïp vaø quaù
trình ñoàng hoùa. Trong tröôøng hôïp naøy, laø chæ söï tuï hôïp
daân toäc gaàn caän nhau veà vaên hoùa vaø ngoân ngöõ ñeå
thaønh moät toäc ngöôøi môùi mang tính giao löu daân toäc.
Nhöõng khaùc bieät trong noäi boä toäc ngöôøi, ñaõ ñöôïc traûi
qua ñaáu tranh ñeå ñaït ñeán söï taäp trung thì goïi laø söï tuï hôïp
noäi toäc. Quaù trình ñoàng hoùa, laø quaù trình cuûa moät daân
toäc hoaëc moät boä phaän daân toäc bò haáp thuï bôûi moät daân
toäc khaùc.
Söï phaùt trieån cuûa quaù trình coá keát daân toäc, chòu söï
taùc ñoäng, giôùi haïn cuûa nhieàu nhaân toá, nhö trình ñoä phaùt
trieån kinh teá - xaõ hoäi cuûa cö daân; moái lieân heä maät thieát
veà maët kinh teá giöõa caùc boä phaän cö daân; ñaëc ñieåm cuûa
caùc toäc ngöôøi khi tham gia quaù trình tuï hoïp; söï caän keà
aûnh höôûng veà ngoân ngöõ, vaên hoùa, chuûng toäc vaø tín
ngöôõng toân giaùo giöõa caùc toäc ngöôøi. Ngöôïc laïi, toác ñoä
cuûa quaù trình ñoàng hoùa laïi bò haïn cheá bôûi caùc nhaân toá
khaùc nhö, nhaân khaåu vaø tình traïng phaân boá nhaân khaåu
cuûa ngöôøi bò ñoàng hoùa; nhöõng loaïi hình ngheà nghieäp cuûa
ngöôøi bò ñoàng hoùa; moái quan heä kinh teá giöõa ngöôøi bò

293
ñoàng hoùa vôùi cö daân ñang soáng taïi ñoù; thaùi ñoä cuûa toäc
ngöôøi ñoái vôùi ngöôøi bò ñoàng hoùa; söï gaàn guõi veà ngoân
ngöõ, vaên hoùa, chuûng toäc, tín ngöôõng toân giaùo giöõa keû ñi
ñoàng hoùa vaø ngöôøi bò ñoàng hoùa.
Quaù trình phaân ly daân toäc, coù nhöõng nguyeân nhaân
chuû yeáu nhö, moät boä phaän trong quaàn theå daân toäc dôøi
chuyeån choã ôû; söï chia caét bieân giôùi quoác gia ñoái vôùi
moät quaàn theå daân toäc ñoàng nhaát; tính ñoäc laäp cuûa tín
ngöôõng toân giaùo, taïo neân söï baát ñoàng trong noäi boä quaàn
theå daân toäc ñoàng nhaát.
Nhöõng vaán ñeà treân, ñaõ cho chuùng ta thaáy, nhaân toá
toân giaùo coù aûnh höôûng quan troïng ñeán quaù trình coá keát
daân toäc vaø quaù trình phaân ly daân toäc.
Nhöõng thôøi kyø khaùc nhau cuûa lòch söû nhaân loaïi, aûnh
höôûng cuûa toân giaùo ñoái vôùi quaù trình daân toäc, treân thöïc
teá laø aûnh höôûng ñoái vôùi moät ñôøi ngöôøi, laø moät söï
töông ñoàng baát taän. Vaøo nhöõng naêm naêm möôi (theá kyû
XX), ñaõ coù nhieàu yù kieán khaùc nhau khi noùi veà taùc duïng
cuûa giaùo hoäi trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Coù khi, ñeå khaéc
phuïc söï khoâng gioáng nhau veà toân giaùo cuûa con ngöôøi coøn
khoù hôn nhieàu so vôùi söï khoâng gioáng nhau cuûa daân toäc.
Moïi ngöôøi ñeàu bieát, luùc ñöông thôøi vaãn coøn toàn taïi söï
khaùc bieät raát lôùn giöõa daân toäc Musulman vaø Cô ñoác
giaùo, giöõa Chính thoáng giaùo vaø Thieân chuùa giaùo cuûa Cô
ñoác giaùo, giöõa daân cö Thieân chuùa giaùo vaø daân cö Tin
laønh giaùo, sau khi ñaõ coù phong traøo caûi caùch toân giaùo.
Chính vì vaäy maø vaøo thôøi kyø naøy, töï yù thöùc toân giaùo
phaàn lôùn laø söï theå hieän töï yù thöùc veà daân toäc.
Tuy vaäy, thuoäc tính toân giaùo vaãn khoâng theå loaïi tröø
hoaøn toaøn thuoäc tính daân toäc cuûa con ngöôøi trong ôû thôøi
kyø naøy. Ñaëc ñieåm cuûa thôøi ñaïi, laø söï xuaát hieän hoaëc
truyeàn baù caùc traøo löu tö töôûng toân giaùo vaø caùc giaùo
phaùi khaùc, maø ñieàu kieän tieân quyeát laø ôû choã moät soá
coäng ñoàng daân toäc quyeát taâm baûo veä phong tuïc taäp
quaùn cuûa mình vôùi vai troø töï thaân hoaøn toaøn khaùc vôùi
caùc toäc ngöôøi xung quanh. Chính vì vaäy, maø moät trong
nhöõng nguyeân nhaân laøm cho A Raäp ñoäc laäp, laø keát quaû
cuûa söï truyeàn baù Hoài giaùo ñeán vôùi ngöôøi Iran. Keøm theo
ñoù laø nhöõng cuoäc ñaáu tranh giaønh ñoäc laäp veà toân giaùo
vaø chính trò cuûa nhaân daân caùc nöôùc thuoäc ñòa.

294
 Vaán ñeà khaùc cuõng caàn ñöôïc chuù yù laø, thôøi kyø giöõa
theá kyû XX, maëc duø ôû nöôùc Ñöùc coøn toàn taïi caùch nhìn
thuø ñòch giöõa cö daân Thieân chuùa giaùo vaø cö daân Tin laønh
giaùo; moãi moät boä phaän cö daân toàn taïi tính ñaëc thuø
rieâng, song yù chí coäng ñoàng daân toäc vaãn toàn taïi. Ñoàng
thôøi, moät vaán ñeà khaùc laø, vaøo thôøi kyø naøy, coøn toàn taïi
nhieàu vuøng ñaát roäng lôùn treân theá giôùi, theo nghóa caàn
ñöôïc khai thaùc, nhö vuøng Ñoâng AÙ chaúng haïn. ÔÛ Ñoâng AÙ,
thôøi kyø naøy, maâu thuaãn toân giaùo chöa vöôït qua yù thöùc
daân toäc.
Chuùng ta ñeàu bieát, quaù trình chuyeån bieán xaõ hoäi töø
giöõa theá kyû XX ñeán nhöõng thaäp nieân cuoái theá kyû XX,
taùc duïng aûnh höôûng cuûa toân giaùo daàn daàn suy yeáu ñi,
ñòa vò cuûa giaùo hoäi cao hôn so vôùi cô caáu nhaø nöôùc tröôùc
kia, nay baét ñaàu giaûm xuoáng. Töông öùng vôùi tình traïng naøy
laø: töï yù thöùc toân giaùo phaàn lôùn nhöôøng choã cho töï yù
thöùc daân toäc. Ngoaøi ra, cö daân ôû nhieàu nöôùc mang thuoäc
tính toân giaùo nay bò thay ñoåi vôùi tính chaát ña daïng. Song,
khoâng ít daân toäc baét ñaàu mang ñaëc ñieåm tín ngöôõng
nhieàu toân giaùo. Toân giaùo mang tính dung hôïp laãn nhau
(tröôùc tieân laø ôû nöôùc Myõ vaø ôû caùc quoác gia chaâu AÂu),
ñaõ daàn daàn thay theá söï thuø ñòch cuûa thôøi kyø giöõa theá
kyû XX.
Phong traøo daân toäc laø moät ñaëc ñieåm lôùn töø nhöõng
naêm boán möôi cuûa theá kyû XIX, noù caøng laøm taêng theâm
töï yù thöùc daân toäc vaø tính ñoaøn keát daân toäc. Do thuoäc
tính daân toäc daàn daàn maïnh hôn so vôùi thuoäc tính toân giaùo,
neân chaâu AÂu vaøo theá kyû XIX, ñaëc bieät vaøo theá kyû XX
ngaøy caøng coù nhieàu ngöôøi toû thaùi ñoä laïnh nhaït ñoái vôùi
toân giaùo.
Maëc duø vaäy, vaøo theá kyû XX, khoâng ít quoác gia, ñaëc
bieät laø ôû chaâu AÙ vaø chaâu Phi, tín ñoà toân giaùo ngaøy
caøng nhieàu vaø söï tin töôûng vaøo toân giaùo ngaøy caøng cao
hôn. Cho ñeán ngaøy nay, söï ñoái laäp toân giaùo chæ laø moät
nguyeân nhaân cuûa raát nhieàu maâu thuaãn tröôùc kia, ít ra laø
nhaân toá beân ngoaøi. Tình traïng naøy, phaùt sinh taïi caùc nöôùc
coù nhieàu loaïi toân giaùo. Chaúng haïn, nhaø nöôùc Liban (chaâu
Phi), giöõa tín Cô ñoác giaùo vaø toäc ngöôøi Musulman, vaãn toàn
taïi nhieàu xung ñoät vaø giöõa caùc phe phaùi cuûa Hoài giaùo
vaãn thuø ñòch laãn nhau. Söï baát hoøa veà toân giaùo, cuøng
vôùi nhieàu nguyeân nhaân khaùc ñaõ daãn ñeán tình traïng xung

295
ñoät saéc toäc beân trong nhieàu quoác gia, nhö Sudan, Srilanca,
Ethiopia, Philippines, v.v... thaäm chí ôû chaâu AÂu, tuy maâu
thuaãn toân giaùo khoâng chieám ñòa vò chuû ñaïo, song vaán
ñeà veà Baéc Ireland vaãn coøn toàn taïi. Taïi nôi ñaây, cho ñeán
baây giôø vaãn toàn taïi söï xung ñoät giöõa Cô ñoác giaùo vaø Tin
laønh giaùo doøng Cam.
Taïi moät soá nöôùc chaâu AÂu vaø haøng loaït caùc quoác gia
khaùc ngoaøi khu vöïc chaâu AÂu, vaãn toàn taïi vieäc chính ñaûng
vaø coâng hoäi laáy toân giaùo laøm cô sôû, thuoäc tính toân giaùo
cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu nhaø nöôùc, vaãn coù aûnh höôûng raát
quan troïng ñoái vôùi cöû tri.
Nhö vaäy, cho ñeán taän ngaøy hoâm nay, toân giaùo coù taùc
duïng töông ñoái quan troïng vaø coù aûnh höôûng raát roõ reät
ñoái vôùi söï phaùt trieån cuûa daân toäc trong raát nhieàu quoác
gia. Nhöõng vaán ñeà ñaõ neâu treân cho ta thaáy, toân giaùo laø
moät trong nhöõng nhaân toá aûnh höôûng ñeán quaù trình lieân
keát daân toäc. Thoâng thöôøng, nhöõng vuøng gaàn nhau veà
thuoäc tính toân giaùo thì quaù trình lieân keát daân toäc ñöôïc
tieán haønh thuaän lôïi hôn. Ngöôïc laïi, söï phaân chia toân giaùo
vôùi tính chaát nghieâm troïng seõ daãn ñeán nhieàu khoù khaên
trôû ngaïi cho quaù trình lieân keát daân toäc. ÔÛ Guineù xích ñaïo,
tuyeät ñaïi boä phaän cö daân coù söï gaàn nhau veà vaên hoùa
vaø ngoân ngöõ, ñoàng thôøi cuøng theo Thieân chuùa giaùo, vì
vaäy maø quaù trình tuï hôïp daân toäc dieãn ra raát nhanh. Song,
ôû Tanzania, tuy cö daân ôû ñaây cuõng coù chung ngoân ngöõ vaø
vaên hoùa nhöng thuoäc tính toân giaùo laïi khaùc nhau, trong ñoù
khoâng ít ngöôøi luoân baûo veä tín ngöôõng truyeàn thoáng, moät
soá khaùc thì laïi theo Hoài giaùo, cuõng khoâng ít ngöôøi theo Cô
ñoác giaùo, sau cuøng laø söï phaân chia giöõa tín ñoà Thieân
chuùa giaùo vaø tín ñoà Tin laønh giaùo. Chính vì vaäy, maø quaù
trình lieân keát daân toäc ôû ñaây luoân luoân bò haïn cheá. Taïi
Madagasca, quaù trình tuï hôïp daân toäc dieãn ra töông ñoái
chaäm, bôûi thuoäc tính toân giaùo cuûa cö daân khoâng thuaàn
nhaát, ngoaøi tín ngöôõng toân giaùo nguyeân thuyû cuûa toäc
Musulman (thuoäc phaùi Sunai), coøn coù Thieân chuùa giaùo vaø
caùc giaùo phaùi môùi khaùc.
II. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ THÖÏC TIEÃN
Taùc duïng haïn cheá cuûa nhaân toá toân giaùo trong quaù
trình ñoàng hoùa laø raát roõ raøng, phoå bieán. Hieän töôïng
naøy, thöôøng xuaát hieän ôû caùc quoác gia coù neàn kinh teá

296
phaùt trieån vaø caû ôû nhöõng nöôùc coù tình traïng di daân töông
ñoái nhieàu. ÔÛ chaâu AÂu, tröôùc tieân phaûi keå ñeán caùc
nöôùc nhö Anh, Phaùp, Ñöùc vaø Thuïy Só, ôû caùc nöôùc naøy ta
thaáy, moät quaàn theå cö daân coù söï töông ñoàng tín ngöôõng
toân giaùo daân toäc, cuõng chính vì nhaân toá toân giaùo ñaõ
laøm cho hoï daàn daàn thích öùng vôùi hoaøn caûnh, neân quaù
trình ñoàng hoùa naûy sinh töø ñoù. Nöôùc Phaùp chaúng haïn, ta
thaáy cö daân ngöôøi Italia vaø Taây Ban Nha, bò ñoàng hoùa chính
bôûi ngoân ngöõ vaø vaên hoùa cuûa hoï gaàn vôùi ngöôøi Phaùp,
ñoàng thôøi cuøng chung tín ngöôõng toân giaùo (Thieân chuùa
giaùo). Khaùc vôùi nöôùc Anh, maëc duø veà cô baûn ngöôøi
Ireland ñeàu noùi tieáng Anh, song do vì khaùc nhau veà tín
ngöôõng toân giaùo, neân quaù trình ñoàng hoùa dieãn ra heát
söùc phöùc taïp.
Nhieàu quoác gia phaùt trieån khaùc, tình hình dieãn ra cuõng
khaùc nhau; ôû Myõ, Canaña, UÙc, thuoäc tính toân giaùo veà cô
baûn laø khaùc nhau neân ñaõ hình thaønh neân quaàn theå toân
giaùo khaùc nhau. Chaúng haïn nhö ôû UÙc, ngöôøi Anh sau khi
nhaäp cö vaøo UÙc ñaõ nhanh choùng ñöa toân giaùo vaøo luïc
ñòa naøy, song ngöôøi Ireland thì laïi gia nhaäp Thieân chuùa giaùo
cuûa ngöôøi Ireland taïi UÙc.
Nhö vaäy, moät boä phaän quaàn theå vaø toaøn quaàn theå,
hoaëc coù söï ñoàng nhaát, hoaëc coù khaùc nhau veà tín ngöôõng
toân giaùo. Song taùc duïng nhaát ñònh cuûa nhaân toá toân giaùo
trong quaù trình ñoàng hoùa thì laïi laø vaán ñeà khaùc. Chòu söï
ñoàng hoùa ôû ñaây, khoâng phaûi laø quaàn theå di daân maø laø
daân toäc thieåu soá. Nhö ôû Hy Laïp, ngöôøi Thoå Nhó Kyø laø
daân toäc thieåu soá sinh soáng vaø theo tín ngöôõng Hoài giaùo,
maëc duø hoï sinh soáng ôû Hy Laïp ñaõ raát laâu, song thuoäc tính
daân toäc laïi giöõ ñöôïc laâu daøi, vì theá, hoï khoâng bò ñoàng
hoùa. Ñoái vôùi nöôùc Italia, sau 10 naêm du nhaäp vaøo ñaát
nöôùc naøy, ngöôøi Hy Laïp vaø ngöôøi Anbani coù neàn vaên hoùa
ít khaùc bieät vôùi vaên hoùa Italia, thaäm chí hoï coøn noùi thaïo
caû tieáng Italia. Song, do vì nghi thöùc toân giaùo giöõa hoï vaø
ngöôøi Italia khaùc nhau, töùc nghi thöùc teá leã cuûa hoï thuoäc
Thieân chuùa giaùo Hy Laïp, coøn ngöôøi Italia thì laïi coù nghi
thöùc teá leã theo Thieân chuùa giaùo Latinh. Do nguyeân nhaân
naøy, maø thuoäc tính toân giaùo cuûa ngöôøi Hy Laïp vaø ngöôøi
Anbani baát ñoàng vôùi thuoäc tính toân giaùo cuûa ngöôøi Italia.
ÔÛ Trung Quoác, quaù trình ñoàng hoùa khoâng dieãn ra nhö
caùc quoác gia phaùt trieån phöông Taây, tuy nhieân noù coù

297
ñieåm töông ñoàng, ñoù chính laø nhaân toá toân giaùo coù aûnh
höôûng ñeán toác ñoä ñoàng hoùa. Caùc quoác gia ôû A Raäp,
trong moãi quoác gia ñeàu toàn taïi daân toäc thieåu soá, ñoù laø
ngöôøi Berbere. Thöïc teá cho thaáy raèng, soá daân Berbere daàn
daàn ít ñi ôû nhöõng quoác gia naøy, moãi laàn thoáng keâ thì laïi
thaáy soá daân ít ñi, ñaëc bieät laø ôû Maroc. Ñaây laø keát quaû
cuûa söï ñoàng hoùa. Quaù trình ñoàng hoùa naøy, khoâng theå
giaûi thích baèng söï gaàn nhau veà ngoân ngöõ, bôûi xem xeùt veà
phöông dieän nguoàn goác ngoân ngöõ thì thaáy giöõa ngöõ
Berbere vaø ngöõ A Raäp khoaûng caùch coøn xa hôn nhieàu so
vôùi ngoân ngöõ Slave vaø ngoân ngöõ Anh. Quaù trình ñoàng
hoùa naøy cuõng khoâng theå giaûi thích baèng söï gaàn nhau veà
vaên hoùa, bôûi noù hoaøn toaøn taùch rôøi Hoài giaùo. Veà baûn
chaát, vaên hoùa Berbere hoaøn toaøn baát ñoàng vôùi vaên hoùa
A Raäp. Chuùng ta coù theå khaúng ñònh, ngöôøi Berbere raát
nhanh choùng bò ngöôøi A Raäp ñoàng hoùa, nguyeân nhaân chính
laø tính ñoàng nhaát cuûa tín ngöôõng toân giaùo; tuy nhieân, taùc
duïng quan troïng vaãn laø tính nhaát trí trong cuoäc ñaáu tranh
choáng thöïc daân hoùa, cuoäc ñaáu tranh naøy coù luùc cuõng
mang ñaày ñuû saéc thaùi toân giaùo.
Tuy vaäy, khoâng theå coi nhaân toá toân giaùo coù taùc duïng
chính trong quaù trình ñoàng hoùa, ngay nhö ngöôøi Thoå Nhó Kyø
khi nhaäp cö vaøo Uzebekistan, maëc duø hoï coù tín ngöôõng toân
giaùo raát gaàn vôùi toäc ngöôøi baûn ñòa, cuøng theo Hoài giaùo,
gaàn nhau veà ngoân ngöõ, song söï khaùc nhau veà vaên hoùa,
ñaõ laøm cho quaù trình ñoàng hoùa chaäm haún laïi, thaäm chí
gaàn ñaây ñaõ naûy sinh xung ñoät kòch lieät veà saéc toäc giöõa
ngöôøi Uzebek vaø ngöôøi Thoå Nhó Kyø.
Taùc duïng phaân ly cuûa toân giaùo trong quaù trình ñoàng
hoùa, coù theå laáy nöôùc Maroc laøm ví duï. Ngöôøi Do Thaùi,
daân toäc thieåu soá cuûa quoác gia naøy, vôùi tính daân toäc
quaät cöôøng, neân maëc duø hoï ñònh cö ôû Maroc töø nhieàu
theá kyû vaø döôøng nhö khoâng coù söï phaân bieät veà ngoân
ngöõ vaø vaên hoùa giöõa hoï vôùi ngöôøi Maroc - Araäp, song hoï
vaãn baûo veä toân giaùo truyeàn thoáng, Do Thaùi giaùo.
Söï aûnh höôûng cuûa toân giaùo trong quaù trình phaân ly
daân toäc, laø voâ cuøng roõ reät. Toân giaùo, thöôøng thöôøng laø
moät trong nhöõng nguyeân nhaân chuû yeáu ñeå naûy sinh quaù
trình phaân ly daân toäc. Lòch söû loaøi ngöôøi, ñaõ saûy ra raát
nhieàu nhöõng vaán ñeà naøy, coù khi nhaân toá toân giaùo vaø
caùc nhaân toá khaùc cuøng luùc phaùt huy taùc duïng, hoaëc laø

298
daãn ñeán vieäc phaân ly ngoân ngöõ coäng ñoàng daân toäc
thaønh hai, hoaëc moät daân toäc môùi. Khoâng ít caùc nhaø
nghieân cöùu cho raèng, nguyeân nhaân chuû yeáu ñeå xuaát
hieän toäc Hoài cuûa Trung Quoác, laø ôû taùc duïng tin ngöôõng
toân giaùo. Ngoân ngöõ maø ngöôøi toäc Hoài noùi laø moät loaïi
phöông ngöõ Baéc phöông cuûa tieáng quan thoaïi Trung Quoác,
hoï coù neàn vaên hoùa khoâng khaùc nhieàu so vôùi ngöôøi Haùn,
song yù thöùc daân toäc cuûa hoï raát roõ.
Ngaøy nay treân theá giôùi, toân giaùo coù theå trôû thaønh
moät phöông thöùc ñeå hình thaønh neân daân toäc. Song cuõng
coù nhöõng tình theá maø giôùi haïn toäc ngöôøi khoâng bieán
thaønh ranh giôùi giöõa caùc daân toäc, noù chæ trôû thaønh ranh
giôùi giöõa moät toäc theå vôùi caùc boä phaän nhoû cuûa toäc
theå aáy. Chính vì xuaát hieän tình traïng naøy, ñaõ daãn ñeán söï
khaùc nhau veà vaên hoùa vaø thuoäc tính toân giaùo trong moãi
moät quaàn theå. Song, ñeå khoâng hoaøi nghi veà söï toàn taïi
cuûa moät toäc theå, trong tình traïng naøy ñaõ xuaát hieän quaù
trình cuûa moät “Quaàn theå toân giaùo daân toäc”. Quaàn theå
naøy, coù ñòa vò ñaëc thuø trong toäc theå vaø coù ñaày ñuû
ñaëc tröng vaên hoùa cuûa mình.
Loaïi quaàn theå toân giaùo daân toäc naøy, xuaát hieän ôû
nhieàu nôi treân theá giôùi, phoå bieán nhaát laø ôû chaâu AÙ vaø
chaâu Phi.
Khoâng phaûi taát caû moãi moät quaàn theå trong toäc theå,
heã mang tính chaát ñaëc bieät cuûa tín ngöôõng toân giaùo laø
ñeàu daãn ñeán vieäc ra ñôøi cuûa quaàn theå toân giaùo daân
toäc. Neáu nhö söï khaùc nhau veà tín ngöôõng toân giaùo, khoâng
coù söùc maïnh bôûi vaät chaát vaø vaên hoùa tinh thaàn, thì
quaàn theå töông öùng vôùi noù cuõng khoâng theå taùch rôøi
ñöôïc. Nhö vaäy, quaàn theå toân giaùo khoâng coù khaû naêng
chuyeån bieán thaønh quaàn theå toân giaùo daân toäc. Tuyeät
ñaïi boä phaän cö daân cuûa caùc daân toäc ôû chaâu AÂu coù
toân giaùo ña thaàn, moái lieân heä vaên hoùa giöõa caùc toäc
theå raát maät thieát, vì vaäy maø noù khoâng toàn taïi hieän
töôïng quaàn theå toân giaùo daân toäc. Ngaøy nay, giaùo ñoà Tin
laønh giaùo Ñöùc vaø giaùo ñoà Thieân chuùa giaùo Ñöùc, laø hai
quaàn theå toân giaùo cuûa ngöôøi Ñöùc mang tính giaûn ñôn vaø
khoâng theå laø moät quaàn theå toân giaùo daân toäc. Vì vaäy,
khoâng theå coi phaùi caûi caùch Cô ñoác giaùo cuûa Hungari, Anh
vaø Myõ laø quaàn theå toân giaùo daân toäc.

299
 Ngoaøi ra, coäng ñoàng toân giaùo cuûa ngöôøi Nhaät, ngöôøi
Trung Quoác, ngöôøi Trieàu Tieân, cuõng khoâng mang ñaëc tröng
cuûa quaàn theå toân giaùo daân toäc. Nguyeân nhaân laø ôû choã,
nhöõng daân toäc naøy coøn toàn taïi nhieàu loaïi tín ngöôõng toân
giaùo vaø caùc toân giaùo naøy coù taùc duïng töông hoã, aûnh
höôûng laãn nhau. Thöôøng thöôøng, ngaøy hoâm nay, caù nhaân
ñoàng nhaát vôùi tín ngöôõng toân giaùo naøy, song ngaøy mai laïi
tin theo toân giaùo khaùc.
Taùc duïng, aûnh höôûng cuûa toân giaùo ñoái vôùi daân toäc
khoâng chæ bieåu hieän ôû söï thuùc ñaåy laøm naûy sinh quaàn
theå toân giaùo daân toäc, maø noù coøn bieåu hieän vieäc naûy
sinh ra moät loaïi hình quaàn theå khaùc, coù theå goïi ñoù laø
sieâu taäp ñoaøn toân giaùo toäc ngöôøi. Loaïi taäp ñoaøn naøy,
taäp hôïp moïi thaønh vieân trong daân toäc theo moät loaïi toân
giaùo ñoàng nhaát, mang ñaëc tröng vaên hoùa coäng ñoàng vaø
laøm naûy sinh yù thöùc ñoàng nhaát trong daân toäc. Chaúng
haïn, ngöôøi Moro ôû Philippines, hoï luoân luoân phaân bieät vôùi
caùc daân toäc khaùc cuûa Philippines, hoï töï xaây döïng chính
theå cuûa mình. Raát nhieàu chính trò gia ngöôøi Moro, ñaõ duy trì
laäp tröôøng ly khai, xaây döïng löïc löôïng vuõ trang rieâng bieät,
ñoái ñaàu vôùi quaân ñoäi cuûa chính phuû Philippines.
Nhö vaäy, nhaân toá toân giaùo trong quaù trình daân toäc,
nhieàu khi ñaõ gaây neân nhieàu taùc duïng haïn cheá, coù caû
taùc duïng coá keát vaø taùc duïng phaân ly. Ñoàng thôøi, chuùng
ta coù theå thaáy, taùc duïng cuûa nhaân toá toân giaùo khoâng
phaûi ñeàu toàn taïi moät caùch phoå quaùt ôû taát caû caùc
quoác gia trong quaù trình daân toäc.

300
 Chöông XXI
KHUÛNG HOAÛNG TOÂN GIAÙO HIEÄN NAY

I. TIEÁN BOÄ XAÕ HOÄI VAØ KHUÛNG HOAÛNG TOÂN GIAÙO

Toân giaùo ñang traûi qua moät cuoäc khuûng hoaûng saâu
saéc. Theo taïp chí Theá giôùi (Phaùp), ñoù laø cuoäc khuûng
hoaûng veà lyù luaän (töùc laø ngay töø trieát hoïc vaø thaàn hoïc),
tinh thaàn, taâm lyù, vieäc “chaên chieân”, vieäc haønh leã ñeán
caùc giaùo luaät... Cuoäc khuûng hoaûng ñoù cuõng bao truøm
leân yù chí, tình caûm cuûa moïi ngöôøi, töø giaùo hoaøng cho
ñeán caùc con chieân. Ñoàng thôøi, cuoäc khuûng hoaûng toân
giaùo hieän nay cuõng coøn mang tính chaát phoå quaùt toaøn
caàu.
Lòch söû cho thaáy raèng, aûnh höôûng cuûa toân giaùo suy
giaûm cuøng vôùi moãi böôùc ngoaët phaùt trieån cuûa xaõ hoäi.
Chaúng haïn nhö ôû Hy Laïp coå ñaïi, cuøng vôùi vieäc thaønh laäp
neàn daân chuû chieám höõu noâ leä, laø hình thaùi xaõ hoäi tieán
boä xuaát hieän vaø phaùt trieån nhöõng quan ñieåm cuûa caùc
nhaø trieát hoïc duy vaät.
Phong traøo daân chuû xaõ hoäi toaøn caàu, khoâng chæ phaùt
huy toái ña vai troø tích cöïc cuûa quaàn chuùng lao ñoäng maø
coøn khaéc phuïc nhöõng nguyeân nhaân troïng yeáu nhaát cuûa
vieäc toàn taïi vaø phaùt trieån toân giaùo, môû ra cho loaøi ngöôøi
tieán tôùi moät xaõ hoäi voâ thaàn.
Nhöõng vaán ñeà ñoù, cho pheùp chuùng ta keát luaän: Cuoäc
khuûng hoaûng toân giaùo laø moät hieän töôïng tieán boä xaõ
hoäi mang tính quy luaät.
Trong hôn moät theá kyû qua, nhaø thôø Kitoâ giaùo ñaõ ñaáu
tranh vôùi caùi tai hoïa gheâ gôùm cuûa Chuùa trôøi laø “Chuû
nghóa coäng saûn”. Song caû löôõi leâ cuûa nhöõng löïc löôïng
phaûn ñoäng, laãn caû thaùnh giaù cuûa caùc linh muïc, cuõng
khoâng ñuû söùc ngaên caûn noåi nhöõng böôùc tieán cuûa xaõ

301
hoäi.
Sau ñaïi chieán theá giôùi laàn thöù nhaát, Lieân xoâ cuõ,
nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa ñaàu tieân ñöôïc thaønh laäp. Sau ñaïi
chieán theá giôùi laàn thöù hai, caû moät heä thoáng chuû nghóa
theá giôùi ra ñôøi. Söùc maïnh ñang phaùt trieån nhö vuõ baõo
cuûa heä thoáng xaõ hoäi daân chuû theá giôùi, nhöõng maâu
thuaãn vaø xung ñoät caêng thaúng khoâng khaéc phuïc noåi trong
theá giôùi tö baûn chöùng minh raèng, chuû nghóa tö baûn hieän
ñaïi ñang phaûi traûi qua moät cuoäc toång khuûng hoaûng saâu
saéc.
Cuoäc khuûng hoaûng cuûa toân giaùo hieän ñaïi, chính laø
moät bieåu hieän cuûa cuoäc khuûng hoaûng chung cuûa chuû
nghóa tö baûn, trong ñoù bao haøm caû nhöõng vaán ñeà xung
ñoät saéc toäc.
I. 1. Daân chuû xaõ hoäi ñoái vôùi cuoäc khuûng hoaûng
toân giaùo
Nhöõng thaønh töïu cuûa daân chuû xaõ hoäi, ñang chæ ra cho
loaøi ngöôøi moät caùch ñaày thuyeát phuïc raèng, veà caên baûn
coù theå hoaøn thieän theá giôùi, khoâng caàn ñeán quyeàn löïc
cuûa Chuùa trôøi huyeàn bí, ñeán söï nhaãn nhuïc chòu ñöïng vaø
nhöõng lôøi caàu nguyeän, maø baèng loøng tin vaøo söùc mình
vaø ñaáu tranh tích cöïc, baèng vieäc töø boû moïi thaønh kieán,
baèng vieäc xaây döïng laïi moät cheá ñoä xaõ hoäi bò hö hoûng
do toân giaùo vaø caùc hoïc thuyeát thaàn thaùnh cuûa noù taïo ra.
I. 2. Khuûng hoaûng toân giaùo trong caùc nöôùc ñang
phaùt trieån
ÔÛ nhöõng nhieàu nuôùc chaâu AÙ, chaâu Phi vaø Nam Myõ,
trong khi taåy chay nhöõng hình thöùc toân giaùo do boïn thöïc
daân chaâu AÂu ñöa ñeán, ngöôøi ta trôû laïi vôùi nhöõng toân
giaùo truyeàn thoáng nhö moät bieåu hieän cuûa neàn vaên hoùa
daân toäc ñoäc ñaùo. Vieäc cuûng coá moái lieân heä giöõa caùc
nöôùc môùi troãi daäy vôùi theá giôùi xaõ hoäi daân chuû, söï giuùp
ñôõ haøo hieäp cuûa caùc nöôùc daân chuû phaùt trieån daønh cho
caùc nöôùc naøy ñang giuùp hoï nhìn laïi loái soáng ñaõ coù töø
laâu ñôøi, töø boû nhöõng quan ñieåm sinh ra do loái sinh hoaït laïc
haäu, coå huû, trong ñoù coù caû nhöõng quan nieäm veà toân
giaùo.
Moät trong nhöõng hieän töôïng ñieàn hình nhaát ôû caùc
nöôùc chaâu Phi môùi, laø quaù trình ñoâ thò hoùa nhanh choùng.

302
Ñieàu kieän cuûa ñôøi soáng thaønh thò, laøm thay ñoåi khoâng
nhöõng neáp sinh hoaït cuûa con ngöôøi maø coøn laøm thay ñoåi
caû neáp suy nghó cuûa hoï, caû tính toân giaùo nöõa. Nhaø xaõ
hoäi hoïc Kitoâ giaùo noåi tieáng, linh muïc Francoi Utar, naêm 1997
ñaõ vieát: “ÔÛ quoác gia Coânggoâ thuoäc Bæ hay ôû chaâu Phi
thuoäc Phaùp, quaù trình giaûi phoùng caùc thaønh thò khoûi aûnh
höôûng cuûa toân giaùo ñaõ trôû thaønh moät hieän thöïc hieån
nhieân... Tröø moät soá tröôøng hôïp ngoaïi leä, khoâng coù moät
thaønh phoá lôùn naøo ôû phöông Taây cho thaáy treân 30% daân
soá coøn giöõ ñöôïc leã nghi toân giaùo".
Ngaønh thoáng keâ cuûa toân giaùo, cuõng lo laéng noùi veà
tình traïng nguy ngaäp cuûa toân giaùo ôû chaâu Myõ Latinh. Naêm
1963, trong moät baûn baùo caùo cuûa nhöõng nhaø hoaït ñoäng
laõnh ñaïo Nam Myõ ñaõ ghi nhaän raèng, nhaø thôø Kitoâ ôû
chaâu Myõ Latinh, haøng naêm bò maát naêm trieäu giaùo daân.
Nhöõng con soá keå treân chæ ra raèng, khi ñaáu tranh giaønh
ñoäc laäp vaø coá gaéng cuûng coá noù, khi chieán ñaáu vôùi
ngheøo naøn, doát naùt, di saûn cuûa chuû nghóa thöïc daân, caùc
nöôùc ñang phaùt trieån cuõng khaéc phuïc luoân caû söï noâ leä
veà tinh thaàn.
I. 3. Khuûng hoaûng toân giaùo trong caùc nöôùc tö baûn
hieän ñaïi
Taïp chí “Tsivilta kstolike”, cuûa toå chöùc Kitoâ giaùo cuoàng
tín ñaõ vieát raèng, ngay ôû Italia, nôi maø Kitoâ giaùo ñaõ coù
lòch söû haøng bao nhieâu theá kyû, nôi maø trung taâm Kitoâ
giaùo vaø Toøa thaùnh Vatican ngöï trò, chæ coù khoaûng 20-30%
giaùo daân coù theå xeáp vaøo loaïi ngoan ñaïo. Ñaëc bieät ôû giai
caáp coâng nhaân, thì “baày chieân cuûa Chuùa” thöa daàn moät
caùch mau choùng.
ÔÛ Phaùp, ñaát nöôùc ñöôïc Giaùo ñöôøng Vatican coi laø “Coâ
con gaùi ñaàu loøng cuûa nhaø thôø Kitoâ giaùo”, thì Kitoâ giaùo ôû
ñaát nöôùc naøy cuõng ñang trong tình traïng nguy ngaäp. Trong
soá 40 trieäu ngöôøi daân, töï coi mình laø tín ñoà Kitoâ giaùo, chæ
coù khoaûng 1/3 laø thöôøng xuyeân ñi leã nhaø thôø, 20 trieäu
thænh thoaûng coù ñeán giaùo ñöôøng, soá coøn laïi hoaøn toaøn
khoâng lai vaõng tôùi.
ÔÛ Taây Ban Nha, ngay töø cuoái nhöõng naêm 60 cuûa theá
kyû tröôùc, caùc giaùo só ñaõ than thôû: “Moät phaàn lôùn giai
caáp coâng nhaân ñaõ töø boû chuùng toâi... ñöùc tin ñang cheát

303
daàn vaø vöïc thaúm ngaøy caøng roäng ra”. Veà tình hình toân
giaùo cuûa Anh, Piter Samson vieát, chæ coù 6 trong 10 ngöôøi
laøm leã Misa, 8 trong soá 100 ngöôøi tham gia leã Phuïc sinh, chöa
ñeán moät nöûa soá thanh nieân coøn daãn nhau ñeán laøm leã
cöôùi ôû nhaø thôø.
Chuû nghóa ñeá quoác hieän ñaïi, ñang tìm trong toân giaùo
lôøi bieän hoä cho söï toàn taïi cuûa mình. Do ñoù, ngaøy nay boä
maùy tuyeân truyeàn tö saûn lôïi duïng caùc coâng cuï thoâng tin
hieän ñaïi, ngaøy caøng raùo rieát laøm cho moïi ngöôøi quen vôùi
nhöõng quan ñieåm toân giaùo. Qua nhöõng heä thoáng ñoù, ñöùc
tin toân giaùo ñöôïc theâu deät nhö moät lieàu thuoác coù theå trò
baùch beänh, thaän chí coøn coù theå chöõa khoûi moïi ñau khoå.
Boä maùy tuyeân truyeàn ñoù, coá gaéng thieát laäp laïi moái daây
lieân laïc “giöõa kinh Phuùc aâm vôùi theá giôùi hieän ñaïi”.
I. 4. Söï phaùt trieån khoa hoïc coâng ngheä vôùi quaù trình
phi toân giaùo hoùa
ÔÛ caùc nöôùc phaùt trieån, keát quaû cuûa cuoäc caùch
maïng khoa hoïc coâng ngheä, gaén lieàn moät caùch höõu cô vôùi
cuoäc soáng cuûa moãi thaønh vieân xaõ hoäi. Baèng chính ñieàu
ñoù, coù theå giaûi thích ñöôïc söï phai nhaït nieàm tin toân giaùo
ôû nhieàu nöôùc, trong ñoù coù caû caùc nöôùc laø trung taâm
toân giaùo.
ÔÛ caùc nöôùc tö baûn trong quaù trình caùch maïng khoa hoïc
coâng ngheä, nhöõng ngöôøi baûo veä toân giaùo lôïi duïng nhöõng
maâu thuaãn thöïc teá sinh ra khoâng phaûi do söï tieán boä khoa
hoïc coâng ngheä, maø do phöông thöùc saûn xuaát tö baûn chuû
nghóa ñeå xuyeân taïc vaø khaúng ñònh raèng, nhöõng thaønh töïu
cuûa khoa hoïc coâng ngheä ñoái vôùi nhöõng ngöôøi ñaõ queân
maát Chuùa seõ quay ra choáng laïi chính hoï, ñe doïa loaøi ngöôøi
baèng söï dieät vong veà theå xaùc.
Söï tieán boä veà khoa hoïc coâng ngheä duø ôû baát kyø moät
cheá ñoä xaõ hoäi naøo, cuõng laøm suy yeáu vò trí cuûa toân
giaùo, thuùc ñaåy quaù trình phi toân giaùo hoùa treân toaøn theá
giôùi.
II. BIEÅU HIEÄN CHUÛ YEÁU CUÛA KHUÛNG HOAÛNG TOÂN
GIAÙO
Nhöõng bieåu hieän cuûa cuoäc khuûng hoaûng toân giaùo
hieän ñaïi raát ña daïng, nhöõng bieåu hieän roõ reät nhaát ñöôïc
theå hieän theo caùc caáu truùc sau.

304
II. 1. Söï suy giaûm uy tín cuûa nhaø thôø trong ñôøi soáng
xaõ hoäi
Theo yù kieán cuûa ña soá caùc tín ñoà, thì nhaø thôø vaø toân
giaùo ñaõ maát ñi voøng haøo quang “Thaàn thaùnh”. Quaàn
chuùng ngaøy caøng maát tin töôûng vaøo hoïc thuyeát luaân lyù
xaõ hoäi - toân giaùo, bôûi vì trong quaù trình lòch söû noù ñaõ toû
ra baát löïc trong vieäc caûi taïo cuoäc soáng cuûa con ngöôøi,
trong vieäc caûi thieän sinh hoaït cuûa hoï, trong vieäc laøm cho
caùc quan heä qua laïi giöõa caùc daân toäc hay giöõa caùc caù
nhaân trôû neân nhaân ñaïo. Khuynh höôùng phi toân giaùo, ngaøy
caøng maïnh meõ trong ñôøi soáng moãi ngöôøi vaø trong ñôøi
soáng cuûa moãi gia ñình.
II. 2. Vieäc gia taêng soá löôïng nhöõng ngöôøi thôø ô vôùi
toân giaùo
Moät phaàn lôùn caùc tín ñoà ôû taát caùc nöôùc, thuoäc moïi
theå cheá chính trò - xaõ hoäi khaùc nhau, trong ñôøi soáng thöïc
teá toû ra ngaøy caøng ít quan taâm ñeán toân giaùo. Trong hoï,
hình thaønh moät loái soáng môùi, loái soáng cuûa nhöõng ngöôøi
khoâng toân giaùo.
II. 3. Taâm traïng cuûa nhöõng tín ñoà
Taâm traïng maát nieàm tin, thaùi ñoä pheâ phaùn nhöõng
ngöôøi ñöùng ñaàu toân giaùo cao caáp trong giôùi giaùo ngaøy
caøng taêng. Caùc hoàng y giaùo chuû vaø caùc giaùm muïc
choáng laïi cheá ñoä nhaát nguyeân cuûa giaùo hoaøng, ñoøi môû
roäng quyeàn cuûa caùc giaùo chuû vaø ñoøi caûi caùch veà caên
baûn nhaø thôø ñeå thích nghi vôùi nhöõng ñoøi hoûi cuûa cuoäc
soáng hieän taïi. Hoï ñoøi hoûi caû vieäc xem xeùt laïi nhöõng giaùo
ñieàu ñaõ quaù laïc haäu. Nhöõng linh muïc bình thöôøng, thì
phaûn ñoái vaø phuû nhaän vieäc caám hoân nhaân cuûa giôùi tu
haønh. Hoï ñoøi phaûi daân chuû hoùa sinh hoaït nhaø thôø, v.v...
Taát caû caùc toå chöùc toân giaùo ngaøy nay, ñeàu than phieàn
veà thieáu giaùo só, do ñoù raát nhieàu ngöôøi ñaõ phaûi boû leã,
soá thanh nieân vaøo hoïc caùc tröôøng doøng ngaøy caøng ít. Ví
duï naêm 1998-2000, trong caùc tröôøng toân giaùo ôû Phaùp, soá
ngöôøi tham gia giaûm xuoáng 47%.
Vieäc phaân tích cuoäc khuûng hoaûng cuûa toân giaùo hieän
ñaïi, cho pheùp ruùt ra hai keát luaän:
- Toân giaùo laø moät hieän töôïng xaõ hoäi coù tính chaát lòch
söû, noù xuaát hieän phuø hôïp vôùi quy luaät veà caùc ñieàu

305
kieän cuûa ñôøi soáng xaõ hoäi vaø cuõng phuø hôïp vôùi quy
luaät, noù ruùt lui khoûi vuõ ñaøi lòch söû phuï thuoäc vaøo nhöõng
ñieàu kieän ñoù;
- Haøng trieäu ngöôøi, vôùi nhöõng tín ngöôõng toân giaùo
khaùc nhau, ñaïi ña soá laø nhöõng ngöôøi lao ñoäng, döôùi aûnh
höôûng cuûa nhöõng ñieàu kieän xaõ hoäi hieän ñaïi, ngaøy moät
raùo rieát tìm kieám söï ñaùp öùng nhöõng nhu caàu thöïc teá
traàn tuïc cuûa mình trong cuoäc ñaáu tranh caùch maïng ñeå caûi
taïo theá giôùi, chöù khoâng phaûi trong caùc aûo töôûng toân
giaùo. Do ñoù, hieän nay ñaõ môû ra nhöõng khaû naêng môùi ñeå
lieân minh phong traøo daân chuû vôùi tín ñoà toân giaùo, treân cô
sôû choáng ñoäc quyeàn vaø choáng toaøn caàu hoùa.
Vieäc tham gia ngaøy caøng tích cöïc cuûa caùc tín ñoà vaøo
hoaït ñoäng xaõ hoäi, ñaëc bieät vaøo ñaáu tranh vì neàn daân
chuû ñaõ giuùp hoï ñònh höôùng roõ hôn trong cuoäc soáng, hieåu
saâu saéc hôn keû thuø cuûa mình vaø ngöôøi ñoàng minh tö
töôûng cuûa noù laø toân giaùo, khieán cho hoï yù thöùc ñöôïc söùc
maïnh cuûa chính mình ñeå cuoái cuøng laø thoaùt khoûi nhöõng
thaønh kieán toân giaùo.
Noùi veà söï bieán ñoåi toân giaùo, nhaø xaõ hoäi hoïc ngöôøi
Phaùp, Giaùo sö Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Paris, Fernand Turlot,
ñaõ vieát: Haøng trieäu ngöôøi chaâu AÂu ñang laëng leõ töø boû
ñaïo Cô ñoác vaø Nhaø thôø, söï töø boû aáy nhö laø vieäc vöùt boû
moät chieác aùo may hoûng, nhö laø söï töø bieät nghóa trang sau
khi ñaõ choân caát ngöôøi giaø; nhöõng tö töôûng voâ thaàn ñang
thaám saâu vaøo taâm trí moïi ngöôøi, duø hoï laø nhöõng töôùng
lónh, nhöõng baùc só, nhöõng kyõ sö, hay nhöõng nhaø noâng
hoïc... taát caû ñang mang trong mình moät tö töôûng lôùn - tö
töôûng cuûa cuoäc Ñaïi caùch maïng Phaùp67.
III. VUÕ TRUÏ COÙ CÖ DAÂN
III. 1. Giaùo hoäi ñoái vôùi vieäc nghieân cöùu vuõ truï
Tröôùc nhöõng thaønh töïu cuûa ngaønh khoa hoïc vuõ truï,
caùc toân giaùo lo laéng tröôùc vieäc con ngöôøi, moät khi taùch
ñuôïc mình ra khoûi traùi ñaát, ñaõ coù theå töï coi mình laø
Chuùa. Ñieàu ñoù ngöôïc laïi vôùi söï khaúng ñònh cuûa toân giaùo,
ñöôïc ghi trong Thaùnh kinh cöïu öôùc vaø thöôøng vaãn coi con
ngöôøi laø moät haït caùt trong vuõ truï bao la do Chuùa saùng
taïo; do vaäy, con ngöôøi luoân baát löïc tröôùc Chuùa, luoân chæ

67
Fernand Turlot, Philosophes & Philosophie, EÙditions Nathan, Paris, 1992, P. 132.

306
laø noâ leä cuûa Chuùa.
Ñoái vôùi nhöõng böôùc tieán cuûa ngaønh khoa hoïc vuï truï,
giaùo hoäi Thieân chuùa giaùo coù hai thaùi ñoä: Keá tuïc truyeàn
thoáng baûo thuû cuûa thôøi hoûa thieâu Bruno, baèng caùch
truyeàn baù nhöõng baøi thô ca ngôïi caùc thieân theå do Chuùa
saùng taïo, ñoái laäp chuùng vôùi nhöõng veä tinh, teân löûa nhaân
taïo. Hoï ñe doïa Chuùa tröøng phaït nhöõng haønh tinh khoâng
hôïp yù Chuùa ñoù vaø roài, Chuùa seõ “saùng taïo keøm theo”
nhöõng haønh tinh cuûa mình vónh cöûu bay trong vuõ truï.
Giaùo hoäi hieåu roõ raèng, baùc boû nhöõng phaùt minh khoa
hoïc ôû kyû nguyeân vuõ truï ñeå baûo veä toân giaùo moät caùch
thoâ thieån nhö caùc giaùo só tieàn boái, seõ maát uy tín vôùi tín
ñoà. Caùc nhaø hieän ñaïi hoùa toân giaùo, tìm caùch taùch
nhöõng thaønh töïu cuûa ngaønh khoa hoïc vuõ truï ra khoûi trí tueä
cuûa con ngöôøi. Hoï khaúng ñònh raèng, veà nguyeân taéc coù hai
con ñöôøng nhaän thöùc vuõ truï hoaøn toaøn khaùc nhau: con
ñöôøng vaät chaát vaø con ñöôøng tinh thaàn vaø chæ coù theå
ñaït ñöôïc baèng con ñöôøng thöù hai, vôùi Kinh thaùnh trong tay.
Giaùo hoaøng Gioan 23, khi chuùc möøng caùc nhaø du haønh vuõ
truï Lieân Xoâ cuõ, Nicolaiev vaø Papovich, vaãn khoâng queân
nhaán maïnh yù nghóa caùc chuyeán bay cuûa hoï laø “coáng
phaåm” daâng leân Chuùa. Coøn Werner von Braun, chuyeân gia
teân löûa cuûa Hitler, sau ñoù laø cuûa Myõ, tuyeân boá: con
ngöôøi ñi vaøo vuõ truï laø do nhöõng nguyeân nhaân toân giaùo,
hoï coù söù meänh mang vaøo vuõ truï nhöõng “tia löûa cuûa cuoäc
soáng” maø tröôùc ñaây Chuùa môùi chæ neùm xuoáng traùi ñaát.
Caùc nhaø bieän hoä cho toân giaùo, cuõng coøn ñöa ra moät
luaän ñieåm huyeàn bí cho raèng, ngaønh khoa hoïc vuõ truï phaùt
sinh vaø phaùt trieån ñöôïc laø vì Chuùa cho pheùp con ngöôøi
hieåu caùi “vó ñaïi cuûa Ngöôøi”.
Luaän ñieåm ñoù, traùi ngöôïc vôùi luaän ñieåm cuûa nhöõng
ngöôøi baûo veä toân giaùo theo loái truyeàn thoáng, laø choáng
laïi vieäc thaêm doø vuõ truï. Nhöõng ngöôøi naøy cho raèng,
khoâng phaûi Chuùa maø laø quyû döõ ñaõ ñaët loái ñöa ñöôøng
sui khieán con ngöôøi thaâm nhaäp vuõ truï. Toùm laïi, Chuùa hay
quyû döõ ñeàu coù giaù trò nhö nhau, ñeàu laø nhöõng löïc löôïng
sieâu töï nhieân. Nhö vaäy, caùc nhaø thaàn hoïc luoân luoân
choáng laïi chuû nghóa duy vaät, veà nguyeân taéc hoï vaãn
choáng laïi khoa hoïc döôùi nhöõng hình thöùc naøy hay hình thöùc
khaùc.

307
III. 2. Giaùo hoäi Kitoâ giaùo vôùi neàn vaên minh beân
ngoaøi traùi ñaát
Caùc nhaø thaàn hoïc hieän ñaïi hoùa toân giaùo, trong khi
phaûi thöøa nhaän nhöõng thaønh töïu cuûa ngaønh khoa hoïc vuõ
truï, ñoàng thôøi cuõng töø boû lyù thuyeát cho raèng, chæ coù
treân traùi ñaát môùi coù sinh vaät cao caáp laø con ngöôøi. Hoï
vaãn nghó ñeán vieäc Cô ñoác hoùa caùc neàn vaên minh trong
vuõ truï, baèng caùch chuaån bò keá hoaïch ñaøo taïo caùc nhaø
du haønh vuõ truï coù söù meänh truyeàn giaùo. Maët khaùc,
ngöôøi ta laïi nghó ñeán moät toân giaùo môùi, “Toân giaùo vuõ
truï”. Theo nhaø toaùn hoïc Phaùp J. B. Charon, “toân giaùo vuõ
truï” laø söï toång hôïp taát caû caùc toân giaùo treân traùi ñaát
“ñaày tình thöông yeâu vaø tinh thaàn khoan nhöôïng”. Thaät ra,
luaän ñieåm ñoåi môùi toân giaùo cuûa hoï khoâng phaûi laø môùi,
khi ta nhôù laïi caùc lyù thuyeát tìm thaàn vaø taïo thaàn ñaõ xuaát
hieän ôû nöôùc Nga, vaøo ñaàu theá kyû XX, do coù nhöõng phaùt
minh môùi trong khoa hoïc, do nhöõng cuïoâc xung ñoät trôû neân
quaù gay gaét. Lenine ñaõ pheâ phaùn caùc lyù thuyeát naøy, söï
pheâ phaùn ñoù ñeán nay vaãn giöõ nguyeân yù nghóa.
Ñoái vôùi neàn vaên minh khaùc trong vuõ truï, caùc nhaø
thaàn hoïc cho raèng, caùi chung cuûa neàn vaên minh ñoù laø
nieàm tin vaøo Thöôïng ñeá. Nhöng thöïc teá, khoâng phaûi nieàm
tin Thöôïng ñeá ñaõ giuùp cho con ngöôøi thaâm nhaäp vuõ truï;
ñoù laø do keát quaû hoaït ñoäng saùng taïo vaø lao ñoäng cuûa
con ngöôøi. Caùc neàn vaên minh khaùc trong vuõ truï, chaéc
chaén coù nhöõng kieåu khaùc vôùi neàn vaên minh cuûa chuùng
ta. Tuy nhieân, giöõa nhöõng neàn vaên minh ñoù, ngoaøi nhöõng
caùi ñaëc thuø cuûa töøng neàn vaên minh, hay cuûa töøng nhoùm
neàn vaên minh, chaéc chaén chuùng vaãn phaûi chòu söï taùc
ñoäng cuûa nhöõng quy luaät chung. Trong nhöõng quy luaät
chung ñoù, giöõ vò trí haøng ñaàu phaûi laø vieäc saûn xuaát ra
caùc cuûa caûi vaät chaát. Lao ñoäng saùng taïo ra con ngöôøi vaø
xaõ hoäi loaøi ngöôøi, neân ta coù theå maïnh daïn nghó raèng, lao
ñoäng cuõng saùng taïo ra nhöõng neàn vaên minh khaùc trong
vuõ truï.
Söï phaùt trieån cuûa xaõ hoäi, giuùp cho söï toàn taïi cuûa xaõ
hoäi, khoâng phaûi nhö S. Von Horner, moät trong nhöõng ngöôøi
tham döï Hoäi nghò Xoâ-Myõ, naêm 1971 ôû Bæ veà vaán ñeà lieân
laïc vôùi caùc neàn vaên minh beân ngoaøi traùi ñaát, cho raèng, vì
“khoâng coù gì keùo daøi vónh vieãn”, vì trong söï phaùt trieån
cuûa neàn vaên minh vaø kyõ thuaät chöùa ñöïng nhöõng nguyeân

308
nhaân coù theå chaám döùt chaëng phaùt trieån kyõ thuaät hoïc,
neân cuõng daãn ñeán söï suy vong cuûa caùc neàn vaên minh.
Cuøng vôùi lyù thuyeát veà ngaøy taän theá cuûa toân giaùo,
vòeâc caùc nhaø tö töôûng tö saûn noùi veà söï tieâu vong cuûa
caùc neàn vaên minh trong vuõ truï, coù nhöõng nguyeân nhaân
xaõ hoäi vaø nguyeân nhaân nhaän thöùc cuûa noù. Nguyeân
nhaân xaõ hoäi, laø vieäc hoï gaùn gheùp maùy moùc söï tieâu
vong taát yeáu cuûa cheá ñoä tö baûn vaøo caùc neàn vaên minh
noùi chung. Nguyeân nhaân nhaän thöùc, laø vieäc hoï sinh vaät
hoùa moät caùch chuû quan söï vaän ñoäng cuûa xaõ hoäi, coi söï
tieâu vong cuûa xaõ hoäi laø taát yeáu nhö caùi cheát cuûa moät
con ngöôøi.
Con ngöôøi ñang vaø seõ laøm cho vuõ truï trôû thaønh toå
aám vaø nôi laøm vieäc cuûa mình, khai phaù traùi ñaát vaø chinh
phuïc vuõ truï khoâng ñoái laäp nhau, vì muïc ñích cuoái cuøng laø
laøm cho cuoäc soáng cuûa con ngöôøi hoaøn thieän.
IV. VATICAN SAU COÄNG ÑOÀNG II
IV. 1. Chính saùch ñoái noäi vaø ñoái ngoaïi cuûa vatican sau
coäng ñoàng II
Coäng ñoàng II, dieãn ra töø naêm 1962 ñeán naêm 1965. Sau
ñoù Vatican ñaõ tieán haønh caûi toå boä maùy trung taâm, nhaèm
muïc ñích laøm cho linh hoaït hôn vaø thích hôïp hôn trong hoaøn
caûnh môùi. Giaùo hoaøng ñaõ thay ñoåi quy cheá Hoäi ñoàng
giaùm muïc. Nhöõng giaùo chuû ñaõ 80 tuoåi, khoâng coøn tham
gia vaøo hoäi ñoàng naøy vaø khoâng ñöôïc baàu giaùo hoaøng.
Nhieàu cô quan môùi ñaõ ñöôïc thaønh laäp ôû Vatican, nhaèm
phoái hôïp haønh ñoäng cuûa caùc toå chöùc Thieân chuùa giaùo
vaø nghieân cöùu caùc vaán ñeà lyù thuyeát quan troïng nhaát.
Moät ñeà taøi ñöôïc ñaëc bieät chuù yù laø ñeà taøi “Vieäc truyeàn
baù kinh Phuùc aâm trong theá giôùi naøy”. Hoäi ñoàng giaùo chuû
(sinod) nhaán maïnh raèng, vieäc truyeàn baù kinh Phuùc aâm
khoâng theå taùch khoûi söï phaùt trieån cuûa con ngöôøi, xa rôøi
quaù trình giaûi phoùng caùc daân toäc. Ñoái töôïng chuû yeáu
nhaát cuûa vieâc truyeàn baù kinh Phuùc aâm laø thanh nieân,
taàng lôùp xaõ hoäi ñang bò quaù trình hoaøn tuïc hoùa taùc
ñoäng maïnh meõ. Vatican cho raèng, töông lai cuûa giaùo hoäi
phuï thuoäc vaøo vieäc giaûi quyeát vaán ñeà naøy. Maët khaùc,
caùc nhaø tö töôûng Thieân chuùa giaùo cuõng tuyeân truyeàn cho
moái quan heä maät thieát giöõa giaùo hoäi vaø giai caáp coâng
nhaân, tröôùc tình hình giai caáp coâng nhaân cuõng ngaøy caøng

309
thoaùt ly aûnh höôûng cuûa giaùo hoäi. Kinh Phuùc aâm trôû
thaønh coâng cuï tinh thaàn, ñeå giaûi quyeát cuoäc khuûng
hoaûng trong Thieân chuùa giaùo.
Keá tuïc ñöôøng loái cuûa giaùo hoaøng Gioan XXIII, ngöôøi ñeà
xuaát ra Coäng ñoàng II, giaùo hoaøng Poân VI cuõng leân tieáng
baûo veä hoøa bình, uûng hoä chính saùch toàn taïi hoøa bình giöõa
caùc nhaø nöôùc khaùc nhau veà cheá ñoä xaõ hoäi. Nhöõng thay
ñoåi ñoù trong quan ñieåm cuûa Vatican, phaûn aùnh quyeàn lôïi
cuûa baûn thaân giaùo hoäi, cuûa caùc giôùi tö baûn muoán bình
thöôøng hoùa tình hình quoác teá.
Ñaëc ñieåm chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Vatican sau Coäng
ñoàng II, laø vieäc ñaåy maïnh caùc hoaït ñoäng ngoaïi giao, môû
roäng nhöõng cuoäc tieáp xuùc vôùi chính phuû nhieàu nöôùc,
thaønh laäp nhieàu phaùi ñoaøn tham gia caùc toå chöùc quoác
teá. Quaù trình hoaït ñoäng ngoaïi giao, nhöõng haønh ñoäng
höôùng veà hoøa bình cuûa Vatican, ñöôïc caùc löïc löôïng tieán
boä ñaùnh giaù toát. Ñoàng thôøi, caùc löïc löôïng tieán boä cuõng
pheâ phaùn nhieàu ñieåm khoâng hôïp lyù trong caùc chính saùch
cuûa Vatican: Trong khi moät soá toå chöùc quoác teá vaø caùc
giôùi chính trò phaûn ñoäng vi phaïm nhaân quyeàn, thì thaùi ñoä
cuûa giôùi laõnh ñaïo Thieân chuùa giaùo laïi laø söï im laëng.
Thaùng 10 naêm 1973, laàn ñaàu tieân trong lòch söû cuûa
mình, Vatican trieäu taäp caùc nhaø ngoaïi giao ñeå baøn vôùi hoï
veà chính saùch ñoái ngoaïi cuûa Vatican, ñaëc bieät ñoái vôùi
caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa. “Chính saùch phöông Ñoâng”
(chính saùch ñoái vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa), vôùi vieäc
töø boû chính saùch coå truyeàn ñoái vôùi caùc nöôùc xaõ hoäi
chuû nghóa chöùng toû raèng, chính saùch “chieán tranh laïnh”
ñaõ bò phaù saûn tröôùc söï lôùn maïnh khoâng ngöøng cuûa heä
thoáng xaõ hoäi chuû nghóa, tröôùc nhöõng thay ñoåi thöïc teá
trong thôøi ñaïi ngaøy nay. Naêm 1964, Vatican laàn ñaàu tieân kyù
hieäp ñònh vôùi Hung-ga-ry. Vatican tieáp tuïc bình thöôøng hoùa
quan heä vôùi Ba-lan, toå chöùc laïi cô quan quaûn trò cuûa nhaø
thôø ôû Coäng hoøa daân chuû Ñöùc (Ñoâng Ñöùc cuõ), phaûn ñoái
caùc chieán dòch choáng Cu-ba...
Söï thay ñoåi caùc quan ñieåm cuûa Vatican ñoái vôùi caùc
nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa, khoâng phaûi khoâng gaëp söï phaûn
ñoái cuûa nhöõng caùi ñaàu noùng muoán tieáp tuïc “chieán tranh
laïnh” cuûa caùc giôùi laõnh ñaïo giaùo hoäi trong töøng nöôùc,
cuûa nhöõng nhaân vaät ôû ngay trong giôùi laõnh ñaïo Vatican,

310
hoaëc ngay trong Hoäi ñoàng giaùo chuû.
Ñöôøng loái ngoaïi giao môùi cuûa Vatican, khoâng coù nghóa
laø giôùi laõnh ñaïo Vatican ñaõ hoaøn toaøn töø boû chuû nghóa
choáng coäng. Quan ñieåm giaùo hoaøng ñoái vôùi Boà Ñaøo Nha,
laø moät trong nhöõng daãn chöùng: Vatican ñaõ höôûng öùng
hoaït ñoäng choáng laïi quaù trình daân chuû hoùa ôû Boà Ñaøo
Nha cuûa giôùi laõnh ñaïo giaùo hoäi trong nöôùc naøy. Caùc cô
quan tuyeân truyeàn cuûa Vatican, vaãn keâu goïi moät cuoäc
thaäp töï chinh choáng laïi nhöõng ngöôøi coäng saûn.
IV. 2. Vatican vaø cuoäc ñaáu tranh tö töôûng hieän ñaïi
Trong cuoäc ñaáu tranh tö töôûng treân vuõ ñaøi quoác teá,
Vatican ñoùng moät vai troø raát tích cöïc. Moät thuaän lôïi cuûa
Vatican trong cuoäc ñaáu tranh naøy, laø aûnh höôûng cuûa
Vatican trong moät phaàn nhaân daân cuûa caùc nöôùc tö baûn
chuû nghóa, ôû caùc nöôùc “theá giôùi thöù ba” vaø ngay caû ôû
moät vaøi nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa (luùc ñoù). Theâm nöõa,
Vatican coøn coù kinh nghieäm laâu ñôøi ñaáu tranh vôùi nhöõng
tö töôûng tieán boä. Nhöng Vatican, khoâng phaûi khoâng coù
nhöõng khoù khaên noäi boä. Khoù khaên lôùn nhaát cuûa Vatican
hieän nay, laø vaán ñeà thieáu giaùo chöùc. Giôùi laõnh ñaïo
Vatican ñang ra söùc giaûi quyeát vaán ñeà naøy, nhaèm cung
öùng ñuû soá löôïng giaùo chöùc ñöôïc ñaøo taïo phuø hôïp vôùi
hoaøn caûnh môùi.
Vai troø cuûa Vatican trong ñaáu tranh tö töôûng, theå hieän
roõ neùt trong thaùi ñoä cuûa Vatican ñoái vôùi chuû nghóa Marx,
chuû nghóa xaõ hoäi vaø chuû nghóa voâ thaàn. Cuoäc ñaáu tranh
choáng chuû nghóa Marx, ngaøy caøng chieám moät vò trí to lôùn
trong hoaït ñoäng tö töôûng cuûa Vatican.
Ñoái vôùi chuû nghóa Marx trong nhöõng naêm gaàn ñaây,
trong Vatican theå hieän hai xu höôùng. Xu höôùng truyeàn thoáng,
ñoøi hoûi pheâ phaùn chuû nghóa Marx khoâng ñieàu kieän cuøng
caùc phong traøo coù lieân quan ñeán chuû nghóa Marx. Moät xu
höôùng khaùc thöøa nhaän giaù trò thöïc tieãn cuûa chuû nghóa
Marx, do ñoù baùc boû thaùi ñoä truyeàn thoáng ñoái vôùi chuû
nghóa Marx vaø ñoàng yù ñoái thoaïi vôùi nhöõng ngöôøi Maùc-xít.
Song ñoái thoaïi, theo hoï laø ñoái thoaïi vôùi nhöõng ñaïi bieåu
cuûa chuû nghóa xeùt laïi hieän ñaïi, nhöõng ngöôøi töø boû cuoäc
ñaáu tranh tö töôûng vôùi toân giaùo. Thöïc chaát ñoái thoaïi cuûa
hoï, laø choáng laïi phong traøo coäng saûn vaø laøn soùng daân
chuû toaøn caàu.

311
 Thaùi ñoä thuø ñòch cuûa Vatican ñoái vôùi chuû nghóa Marx,
coøn theå hieän trong vieäc Vatican pheâ phaùn chuû nghóa xaõ
hoäi hieän thöïc. Caùc taøi lieäu cuûa Vatican vaãn chöùng toû
raèng, Vatican vaãn khoâng muoán thöøa nhaän chuû nghóa xaõ
hoäi laø cheá ñoä xaõ hoäi ñaùp öùng caùc quyeàn lôïi cuûa ngöôøi
lao ñoäng.
Chuû nghóa xaõ hoäi hieän thöïc vaø laøn soùng daân chuû
toaøn caàu, khoâng chæ gaây ñöôïc aûnh höôûng lôùn maïnh ñoái
vôùi quaàn chuùng lao ñoäng, maø cuõng coù nhöõng taùc ñoäng
tích cöïc ñoái vôùi nhieàu linh muïc. Caùc linh muïc naøy, thöïc söï
muoán thay ñoåi caùc moái quan heä xaõ hoäi trong theá giôùi tö
baûn, muoán thay theá chuû nghóa tö baûn baèng moät cheá ñoä
môùi khoâng coù aùp böùc, boùc loät do vieäc hoï ngaøy caøng
phaûi tieáp xuùc vôùi quaàn chuùng tín ñoà laø nhöõng ngöôøi lao
ñoäng. Ñaëc bieät, ñaõ xuaát hieän phong traøo “Nhöõng ngöôøi
Thieân chuùa giaùo vì chuû nghóa xaõ hoäi”. Phong traøo naøy
khoâng laøm cho Vatican haøi loøng vaø ñaõ bò Vatican pheâ
phaùn treân ñaøi phaùt thanh, baùo chí Thieân chuùa giaùo.
Ñoái laäp laïi vôùi chuû nghóa xaõ hoäi khoa hoïc vaø laøn
soùng daân chuû, caùc nhaø tö töôûng Thieân chuùa giaùo ñöa ra
caùc kieåu maãu chuû nghóa xaõ hoäi phi Maùc-xít, keát hôïp vôùi
vieäc vu khoáng chuû nghóa xaõ hoäi hieän thöïc. Hoï muoán baét
quaàn chuùng tín ñoà chaáp nhaän kieåu maãu xaõ hoäi chuû
nghóa, döïa treân caùi goïi laø “con ñöôøng thöù ba” veà söï phaùt
trieån cuûa xaõ hoäi. Trong vieäc ñaùnh giaù hoïc thuyeát xaõ hoäi
cuûa Thieân chuùa giaùo sau Coäng ñoàng II, caàn traùnh hai cöïc:
- Hoaëc laø cho hoïc thuyeát ñoù khoâng coù gì môùi;
- Hoaëc cho hoïc thuyeát ñoù, caên baûn thay ñoåi nhö luaän
ñieåm cuûa chuû nghóa xeùt laïi hieän ñaïi.
Vieäc ñaùnh giaù ñuùng ñaén nhöõng thay ñoåi trong hoïc
thuyeát xaõ hoäi cuûa Vatican sau Coäng ñoàng II, coù yù nghóa
nguyeân taéc ñoái vôùi cuoäc ñaáu tranh choáng chuû nghóa xeùt
laïi hieän ñaïi, choáng laïi söï ñaùnh giaù phaûn Maùc-xít veà vai
troø cuûa toân giaùo theá giôùi ngaøy nay. Vieâc hieän ñaïi hoùa
hoïc thuyeát xaõ hoäi cuûa Thieân chuùa giaùo chæ laø hình thöùc,
vì trong thöïc teá, Vatican vaãn leân tieáng baûo veä cheá ñoä tö
höõu tö baûn chuû nghóa.
Ñoái vôùi chuû nghóa voà thaàn maø caùc giaùo hoaøng La-
maõ vaãn thöôøng coi laø heä thoáng caùc quan ñieåm phöùc taïp
vaø phaûi bò leân aùn baèng moïi giaù, sau Coäng ñoàng II, Vatican

312
ñaëc bieät chuù yù ñeán cuïoâc ñaáu tranh choáng chuû nghóa
voâ thaàn Maùc-xít. Trong vieäc ñaáu tranh choáng chuû nghóa voâ
thaàn Maùc-xít, cuõng dieãn ra hai khuynh höôùng:
- Khuynh höôùng tieáp tuïc coâng khai leân aùn chuû nghóa voâ
thaàn Maùc-xít, theo ñöôøng loái coå truyeàn;
- Khuynh höôùng thöù hai, ñaët vaán ñeà ñaáu tranh vôùi chuû
nghóa voâ thaàn Maùc-xít phaûi coù nhöõng phöông phaùp môùi
thích hôïp hôn, xu höôùng naøy chieám öu theá.
Moät uûy ban nghieân cöùu nhöõng tín ñoà toân giaùo ñaõ
ñöôïc thaønh laäp, uyû ban naøy khoâng nhöõng chæ nghieân cöùu
chuû nghóa voâ thaàn, maø cuõng laø trung taâm ñaáu tranh
choáng chuû nghóa voâ thaàn. Chuû nghóa voâ thaàn Maùc-xít
ñöôïc coi laø nguy hieåm nhaát. UÛy ban cho raèng, vieäc ñoái
thoaïi caàn phaûi döïa treân cô sôû thoâng tin ñuùng ñaén. Vieäc
nguïy taïo, xuyeân taïc thoâng tin khoâng theå laøm cho vieäc ñoái
thoaïi giöõa nhöõng ngöôøi Maùc-xít vaø nhöõng ngöôøi Thieân
chuùa giaùo ñi ñeán keát quaû. Theá nhöng trong khi ñoù, Vatican
laïi tieán haønh tuyeân truyeàn xuyeân taïc, vu khoáng veà tình
hình toân giaùo vaø nhaø thôø ôû Lieân Xoâ (cuõ) vaø caùc nöôùc
daân chuû. Ñaëc bieät boä saùch, “Chuû nghóa voâ thaàn hieän
ñaïi”, trong ñoù xuyeân taïc hoïc thuyeát Maùc - Lenine veà toân
giaùo vaø phöông phaùp khaéc phuïc toân giaùo trong chuû nghóa
xaõ hoäi, ñöôïc giôùi giaùo chöùc nhaø thôø, coi laø boä baùch
khoa toaøn thö veà chuû nghóa voâ thaàn.
IV. 3. Phong traøo ñoái laäp trong thieân chuùa giaùo
Phong traøo ñoái laäp cuûa “nhöõng ngöôøi Thieân chuùa giaùo
vì chuû nghóa xaõ hoäi”, khoâng phaûi laø phong traøo ñoái laäp
duy nhaát trong giaùo hoäi Thieân chuùa giaùo. Trong nhieàu nöôùc
ôû chaâu Myõ Latinh, ôû Phaùp, Coäng hoøa lieân bang Ñöùc vaø
caû ôû Italia, coù nhöõng nhoùm ñöùng treân laäp tröôøng Thieân
chuùa giaùo pheâ phaùn, toû ra khoâng vöøa loøng vôùi ñöôøng
loái chính thoáng cuûa Vatican. Hoï ñaõ tham gia tích cöïc vaøo
caùc phong traøo giaûi phoùng daân toäc vaø vì tieán boä xaõ hoäi.
Hoaït ñoäng cuûa caùc theá löïc ñoái laäp trong Thieân chuùa
giaùo, chöùng toû söï phaân hoùa ngaøy caøng taêng trong giôùi tu
só tröôùc caùc vaán ñeà ñaáu tranh giai caáp, chuû nghóa xaõ
hoäi, phong traøo giaûi phoùng daân toäc vaø laøn soùng daân
chuû.
Nhöõng hoaït ñoäng ñoù, cuõng theå hieän nhöõng thay ñoåi
saâu saéc trong yù thöùc caùc tín ñoà laø nhöõng ngöôøi lao

313
ñoäng. Söï xuaát hieän vaø hoaït ñoäng cuûa caùc linh muïc tieán
boä trong Thieân chuùa giaùo, cuõng laø moät bieåu hieän cuûa
cuoäc khuûng hoaûng chung trong Thieân chuùa giaùo. Maëc duø
caùc taàng lôùp ñoái laäp trong Thieân chuùa giaùo chöa coù
chung moät cöông lónh haønh ñoäng, quan ñieåm cuûa caùc taàng
lôùp ñoù chöa nhaát quaùn veà moät vaán ñeà quan troïng, nhöng
nhöõng ngöôøi caùch taû môùi ñoù cuõng goùp phaàn laøm suy
yeáu aûnh höôûng cuûa nhöõng ngöôøi caàm ñaàu phaûn ñoäng
trong giaùo hoäi ñoái vôùi quaàn chuùng.
Caùc ñaûng coäng saûn vaø coâng nhaân, ñaùnh giaù cao vai
troø cuûa caùc löïc löôïng tieán boä trong Thieân chuùa giaùo trong
cuoäc ñaáu tranh vì quyeàn lôïi cuûa nhaân daân lao ñoäng, vì
daân chuû vaø hoøa bình vaø coi caùc löïc löôïng ñoù laø moät boä
phaän chaët cheõ cuûa cuoäc ñaáu tranh chung vì tieán boä xaõ
hoäi.

314
 Chöông XXII
TOÂN GIAÙO BEÂN NGOAØI CAÙC TOÂN GIAÙO

I. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ LYÙ LUAÄN

Moät vaán ñeà ñöôïc caùc nhaø khoa hoïc xaõ hoäi ñaëc bieät
quan taâm, ñoù laø moät tính toân giaùo môùi, coù theå xaùc ñònh
noù nhö moät söï bieåu hieän gaàn nhö khaép moïi quoác gia (chæ
tröø nhöõng quoác gia Hoài giaùo), noù thöôøng hình thaønh ôû
beân ngoaøi söï kieåm soaùt cuûa caùc toân giaùo coù truyeàn
thoáng lòch söû laâu ñôøi. Tuy nhieân, noù cuõng phaûi döïa vaøo
caùc toân giaùo naøy vaø ñöôïc caùc toân giaùo naøy duy trì, nuoâi
döôõng.
Chuû ñeà veà tính toân giaùo môùi, gaén lieàn vôùi söï quan
taâm trôû laïi vôùi yeáu toá ma thuaät vaø caùi thieâng lieâng vaø
caùc hình thöùc huyeàn bí ñang muoán caäp nhaät hoùa ngoân
ngöõ cuûa chuùng, baèng caùch söû duïng nhöõng coâng ngheä
thuyeát giaùo hieän ñaïi.
Caùi ñang xuaát hieän gaàn nhö ôû khaép nôi treân theá giôùi,
ñoù laø moät loaïi chuû nghóa hoãn hôïp môùi coù tính quaàn
chuùng, noù ñang laøm môø nhaït daàn nhöõng söï quy thuoäc
toân giaùo cuõ vaø laøm nhieãu loaïn nhöõng hình thöùc tín
ngöôõng voán ñaõ quen thuoäc vaø raønh maïch veà maët ñieån
leã.
Hieän töôïng coù phaàn quaùi dò naøy, baét nguoàn töø moät
cuoäc khuûng hoaûng cuûa caùc theå cheá toân giaùo hay cuûa
nhöõng toân giaùo ñaõ ñöôïc maõ hoùa, do caùc quaù trình theá
tuïc hoùa beân trong toân giaùo ñoù, hoaëc do söï laëp ñi laëp laïi
moät caùch nhaøm chaùn caùc nghi thöùc toân giaùo gaây neân.
Maët khaùc, xuaát phaùt töø moät xu höôùng quan troïng cuûa caù
nhaân muoán theå hieän vai troø cuûa mình trong söï tìm kieám
toân giaùo, taâm linh vaø nhöõng coâng ngheä cöùu roãi, hoaëc cuoái
cuøng trong söï tìm kieám nhöõng caùch chöõa beänh thay theá

315
cho y hoïc truyeàn thoáng.
Treân cô sôû cuoäc khuûng hoaûng naøy, ñang môû ra nhöõng
khoâng gian môùi, trong ñoù noåi leân nhöõng nhaø doanh nghieäp
toân giaùo hieän ñaïi (caû caù theå vaø taäp ñoaøn); nhöõng nhaø
doanh nghieäp naøy, ñang ñöa ra nhöõng coâng thöùc pha cheá
coù khi laø môùi, maø cuõng coù khi ñöôïc nguïy trang baèng caùi
môùi nhöng thaät ra laø chaúng coù gì môùi caû.
II. NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ THÖÏC TIEÃN
Nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn cuûa lónh vöïc toân giaùo beân
ngoaøi caùc toân giaùo, ñöôïc theå hieän qua hai ví duï sau ñaây,
noù tieâu bieåu cho nhöõng tröôøng hôïp bieán ñoåi toân giaùo veà
moïi maët, nhöng cuõng laø bieåu töôïng cuûa nhöõng vaán ñeà
maø chuùng ta ñang phaân tích.
- Ví duï thöù nhaát
Töø vieäc truyeàn baù nhöõng söï thôø cuùng theo truyeàn
thoáng umbanda vaø candomoleù, ñaõ coù töø laâu ôû caùc nöôùc
chaâu Myõ Latinh. Ngöôøi ta duøng hai töø naøy (umbanda vaø
candomoleù), ñeå chæ raát nhieàu hình thöùc thôø cuùng coù
nguoàn goác töø chaâu Phi ñaõ lan traøn sang taän Brasilia, töø
naêm 1538 vaø vaãn ñöôïc thöïc hieän cho ñeán nay, trong nhöõng
tín ñoà toân giaùo di daân thuoäc caùc toäc ngöôøi goác nago, hay
keto chaâu Phi. Do ñoù maø caùc ñaëc tröng ñaàu tieân, nhöõng
loái soáng vaø caùch thöùc thôø cuùng aáy ñaõ laøm cho caùc
yeáu toá toân giaùo goác thích nghi vôùi toân giaùo môùi, thuoäc
caû Kitoâ giaùo vaø Tin laønh giaùo.
Ñieàu ñaëc bieät löu yù, candomble (nghóa ñen laø “nôi khieâu
vuõ”), xuaát hieän vaøo nhöõng thaäp kyû cuoái theá kyû XIX, vôùi
moät caáu truùc ñöôïc toå chöùc thaønh moät khoâng gian mang
tính thieâng lieâng, terreiro. ÔÛ ñoù, caùc tín ñoà toân giaùo cöû
haønh vieäc thôø cuùng caùc thaàn thaùnh vaø nhöõng ngöôøi
cheát qua nhöõng nghi thöùc phuø hôïp vôùi söï giao tieáp; ñoù laø
moät hình thöùc thôø cuùng do pai do santo (nghóa laø cha cuûa
thaùnh thaàn) vaø mai do santo (nghóa laø meï cuûa thaùnh thaàn)
chuû trì. Nhöõng ngöôøi naøy, coù boån phaän phoái hôïp caùc ca
khuùc coù giai ñieäu thaùnh ca vôùi caùc ñieäu muùa vaø xaùc
nhaän luùc nhaäp ñoàng ñaùnh daáu vieäc thaùnh thaàn hay ma
quyû hieån hieän leân ôû terreiro. Coøn umbanda, laø moät nghi
thöùc aùm thò theo truyeàn thoáng coå ñieån, nghi thöùc naøy lan
roäng ra ôû nhieàu ñòa phöông ôû Brasilia trong theá kyû XIX,

316
nhaát laø trong caùc giai caáp trung löu ôû Rio de Janeiro (thuû ñoâ
cuõ cuûa Brasilia) vaø thöïc hieän moät taäp hôïp nhöõng nghi
thöùc hoãn hôïp, pha troän nhöõng yeáu toá thôø cuùng coù
nguoàn goác töø chaâu Phi vôùi Brasilia, taïo ra pheùp bí truyeàn
coå ñieån, pheùp thoâng linh vaø Kitoâ giaùo.
Nhieàu coâng trình nghieân cöùu gaàn ñaây cuûa caùc nhaø
xaõ hoäi hoïc Myõ, cho thaáy raèng, nhöõng caùch thöùc thôø
cuùng nhö vaäy, taùc ñoäng vaø coù söï thích öùng laãn nhau maø
khoâng gaây ra nhöõng xaùo troän trong theá giôùi Kito giaùo.
Nhieàu tín ñoà Kitoâ giaùo, haân hoan moät caùch thaät töï nhieân,
khi vöøa tuaân thuû nhöõng giôùi luaät do Giaùo hoäi cuûa hoï ñoøi
hoûi, laïi vöøa thöôøng xuyeân coâng khai lui tôùi caùc toå hôïp
terreiro hay nhöõng nhoùm umbanda nhan nhaûn treân khaép
laõnh thoå Brasilia.
Vieäc thôø cuùng hoãn hôïp, khoâng phaûi laø ñoäc quyeàn
cuûa caùc tín ñoà toân giaùo Brasilia. ÔÛ Mehico, vieäc truyeàn
baù caùc phong traøo Giaùng laâm goác Tin laønh ñaõ ñöôïc thöøa
nhaän vaø ñöôïc hieåu ñoù laø moät hình thöùc thôø cuùng theo
moät thuû lónh coù söùc loâi cuoán, tieáp thu nhöõng neùt toân
giaùo ñaõ bò Giaùo hoäi Kitoâ pheâ phaùn vaø laøm cho nhöõng
daáu veát mang tính tieàn Taây Ban Nha, cuøng toàn taïi vôùi
thoâng ñieäp Phuùc aâm kinh.
- Ví duï thöù hai
Ví duï naøy, ñöôïc daãn ra coù söï phöùc taïp hôn nhieàu, noù
döïa vaøo caáu truùc xaõ hoäi cuûa Hôïp chuûng quoác Myõ.
Trong nhieàu naêm qua, caùc nhaø nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc
toân giaùo ôû Myõ ñaõ nhaän thaáy raèng, moät maët, lónh vöïc
thuoäc tính toân giaùo phaùt trieån nhanh choùng, vöôït khoûi
nhöõng ñieån leã cuûa caùc toân giaùo mang tính theå cheá, maët
khaùc, nhöõng söï khaùc nhau giöõa moät soá tín ngöôõng toân
giaùo giaûm bôùt ñi, ñaëc bieät giöõa Kitoâ giaùo coù xu höôùng
tieán boä vaø Tin laønh giaùo töï do. Ñeán möùc coù theå noùi tôùi
moät public church môùi, moät Giaùo hoäi môùi do söï hôïp taùc
coù tính höõu hieäu giöõa tín ñoà Kitoâ giaùo vaø tín ñoà Tin laønh
giaùo mang laïi.
Maët khaùc, nhöõng toân giaùo môùi coù ñònh höôùng phöông
Ñoâng môùi lan traøn ôû Californie vaø moät maëc khaùc, söï xuaát
hieän cuûa nhöõng coâng ngheä toân giaùo, nhö Dianeùtique cuûa
Hubbard, hoaëc thaønh coâng cuûa pheùp ñònh taâm sieâu phaøm

317
ôû caùc Managers, ñang laøm cho toaøn caûnh xaõ hoäi - toân
giaùo cuûa nöôùc Myõ phöùc taïp theâm vaø cho chuùng ta thaáy,
söï theå hieän cuûa toân giaùo naøy ñöôïc thöïc hieän theo hai qui
taéc chuû yeáu cuûa xaõ hoäi hieän ñaïi: ña nguyeân veà cung,
ñoäc laäp veà caàu.
Giöõa taát caû nhöõng hoøn ñaûo taïo neân tính ña daïng cuûa
quaàn ñaûo toân giaùo trong xaõ hoäi ñöông ñaïi, maø xöa kia ñoù
laø ñaát lieàn, hoaëc nhöõng luïc ñòa vöõng chaéc (töùc laø caùc
toân giaùo lôùn vaø coù truyeàn thoáng treân theá giôùi, nhö Kitoâ
giaùo, Phaät giaùo, Hoài giaùo...). Vieäc ñi laïi tuyeät nhieân
khoâng deã daøng chuùt naøo, töùc laø khoâng deã daøng hieåu
ñöôïc nhöõng trung taâm toân giaùo mang caáp ñoä coâng xöôûng
ñang taêng leân raát nhieàu aáy, coù yù nghóa nhö theá naøo ñoái
vôùi toân giaùo hay caùi gaàn nhö toân giaùo.
Raát coù theå coù moät söï cheäch höôùng, maø chuùng ta
muoán nhaán maïnh tröôùc khi ñi ñeán keát luaän. Ít nhaát, cuõng
laø vôùi nhöõng vaán ñeà coù lieân quan vôùi xaõ hoäi phöông
Taây; chuùng ta ñang ôû vaøo moät thôøi kyø lòch söû, trong ñoù
moïi ngöôøi (caû nam giôùi vaø nöõ giôùi), döôøng nhö ñang daàn
daàn theå nghieäm khaù roõ khaû naêng keát hôïp vieäc tìm kieám
moät kinh nghieäm toân giaùo, vôùi nhöõng loái soáng hieän ñaïi
vaø duy lyù.
Nhö vaäy, kinh nghieäm toân giaùo khoâng coøn coù veû maâu
thuaãn vôùi tính hieän ñaïi nöõa. Moïi ngöôøi ñeàu coù theå kieåm
nghieäm ñieàu ñoù moät caùch deã daøng hôn, khi caùc tín ñoà
toân giaùo baét ñaàu thöïc hieän nhöõng cuoäc haønh trình khoâng
bò caùc toân giaùo coù theå cheá lôùn ngaên caûn. Veà maët naøy,
vieäc töï nhieân hoùa yeáu toá toân giaùo nhö nhieàu nhaø nghieân
cöùu toân giaùo thöôøng ñeà caäp ñeán, laø moät haäu quaû cuûa
tính hieän ñaïi.
Ñaây laø vaán ñeà, naûy sinh theo ñuû thöù daáu hieäu,
chaúng haïn nhö noù khoâng thích öùng vôùi söï coá keát baèng
moïi bieän phaùp, maø noù thích öùng vôùi caùch giaûi thích ngaén
goïn, phuø hôïp vôùi loái soáng thöïc taïi cuûa caùc tín ñoà toân
giaùo, hôn nhöõng giaùo ñieàu troáng roãng vaø nhöõng heä
thoáng nhaø thôø kheùp kín, nghóa laø noù toân suøng loaïi hình
hoãn hôïp toân giaùo.

318
 Chöông XXIII
TOÂN GIAÙO VAØ NHÖÕNG VAÁN ÑEÀ
CHÍNH TRÒ - XAÕ HOÄI ÑÖÔNG ÑAÏI

Cuøng vôùi nhöõng bieán ñoäng trong ñôøi soáng xaõ hoäi
ñöông ñaïi, toân giaùo trôû thaønh moät trong nhöõng vaán ñeà
nghieân cöùu troïng taâm cuûa xaõ hoäi hoïc noùi rieâng vaø caùc
ngaønh khoa hoïc khaùc noùi chung.
Moät chieàu kích chính trò mang tính quoác teá ñöông ñaïi
cuûa toân giaùo, ñoù laø moái quan heä giöõa toân giaùo vôùi laøn
soùng daân chuû toaøn caàu, maø thöïc chaát laø söï môû roäng
neàn daân chuû phöông Taây sau chieán tranh laïnh. Trong ñoù,
caùi goïi laø Daân chuû, ñaõ vaø ñang daãn loaøi ngöôøi ñeán
traïng thaùi bò ñe doïa bôûi chuû nghóa cöïc ñoan döôùi chieâu
baøi toân giaùo.
Nhaø phaân tích chính trò ngöôøi Myõ, Samuel Huntington, cho
raèng: “Söï ñoái ñaàu giöõa hai theá cöïc ñaõ tan bieán, vôùi söï
suïp ñoå cuûa Lieân bang Xoâ vieát, thì chieán tuyeán töông lai seõ
laø söï ñuïng ñoä giöõa caùc neàn vaên minh - veà thöïc chaát, laø
söï ñoái ñaàu cuûa caùc toân giaùo lôùn treân theá giôùi nhö Kitoâ
giaùo (Catholicism), Chính thoáng giaùo (Eastern Orthodoxy), Do
Thaùi giaùo (Judaism), Phaät giaùo (Buddhism), AÁn Ñoä giaùo
(Hinduism), Hoài giaùo (Islamism), Nho giaùo (Confucianism)... Toân
giaùo, thaät söï ñaõ trôû thaønh moät söùc maïnh chính trò mang
taàm côõ quoác teá”68.
Caùc vaán ñeà treân ñaây, nhö moät söï caûnh baùo veà söï
hieän dieän ngaøy moät taêng cuûa toân giaùo trong caùc xung
ñoät saéc toäc ngay trong noäi boä moãi nöôùc, cuõng nhö khu
vöïc vaø treân toaøn theá giôùi.
Söï thaät ñoù ñaõ khaúng ñònh, vôùi tö caùch laø moät hieän
thöïc xaõ hoäi, toân giaùo ñang traûi qua nhöõng bieán ñoåi vaø
trong noäi taïi moãi toân giaùo, ñang xuaát hieän nhöõng ñoäng
thaùi môùi.
I. HÌNH THAÙI BUØ ÑAÉP TOÂN GIAÙO TRONG ÑÔØI SOÁNG
68
Vieän Thoâng tin Khoa hoïc xaõ hoäi, Toân giaùo vaø ñôøi soáng hieän ñaïi, Haø Noäi, 2001, tr. 7.

319
ÑÖÔNG ÑAÏI
Toàn taïi xuyeân suoát chieàu daøi lòch söû nhaân loaïi, toân
giaùo khoâng ngöøng taùc ñoäng leân hai maët cuûa ñôøi soáng
con ngöôøi: coäng ñoàng vaø caù theå. ÔÛ caû hai bình dieän ñoù,
toân giaùo ñeàu phaùt huy chöùc naêng buø ñaép cuûa mình.
Ngaøy nay, trong thôøi ñaïi toaøn caàu hoùa, chöùc naêng buø
ñaép ñoù chaúng nhöõng khoâng theå suy giaûm maø coøn
chuyeån hoùa thaønh nhöõng hình thöùc vaø khuynh höôùng môùi.
Hieän nay, ñang coøn toàn taïi nhieàu caùch giaûi thích khaùc
nhau veà chöùc naêng buø ñaép cuûa toân giaùo, töø goùc ñoä
nhaän thöùc: toân giaùo laø söï buø ñaép cho caùi duy lyù baèng
caùi phi duy lyù; töø goùc ñoä ñôøi soáng: söï buø ñaép cho caùi
taàm thöôøng baèng caùi sieâu vieät... Noùi chung, caùc keát quaû
nghieân cöùu toân giaùo cuûa xaõ hoäi hoïc vaø moät soá ngaønh
khoa hoïc khaùc, nhö trieát hoïc, toân giaùo hoïc, taâm lyù hoïc
toân giaùo..., ñeàu thoáng nhaát raèng: Toân giaùo, laø phaàn buø
ñaép cho thöïc taïi, ñeå thöïc taïi ñoù trôû neân haøi hoøa vaø
hoaøn thieän. Maët khaùc, veà baûn chaát, chöùc naêng buø ñaép
cuûa toân giaùo laø öôùc voïng khaéc phuïc söï tha hoùa baèng yù
nieäm.
Quaù trình ñoù, laøm cho haønh vi vaø saûn phaåm cuûa
haønh vi bò giaùn caùch bôûi voâ soá maét khaâu trung gian, ñeå
roài saûn phaåm ñoù quay trôû laïi thoáng trò chính chuû nhaân
ban ñaàu cuûa noù nhö nhöõng löïc löôïng xa laï - ñöôïc quan
nieäm laø söï tha hoùa. I. N. Jablokov, ñaõ khaéc hoïa taùm vaán
ñeà veà caùc chieàu kích cuûa söï tha hoùa - cuõng laø caùc
phöông thöùc nuoâi döôõng toân giaùo trong loøng xaõ hoäi hieän
ñaïi:
- Söï tha hoùa cuûa saûn phaåm lao ñoäng khoûi ngöôøi saûn
xuaát;
- Söï tha hoùa cuûa lao ñoäng;
- Söï tha hoùa cuûa nhaø nöôùc laø caùi ñaïi dieän cho caùc lôïi
ích chung khoûi lôïi ích rieâng vaø lôïi ích nhoùm (taäp ñoaøn), bôûi
quaù trình quan lieâu hoùa;
- Söï tha hoùa cuûa con ngöôøi khoûi giôùi töï nhieân;
- Söï tha hoùa cuûa moái quan heä giöõa con ngöôøi vôùi nhau,
do bò caùc quan heä ñoà vaät ngaên caùch;
- Söï tha hoùa khoûi caùc giaù trò, qui phaïm chuaån taéc, theå

320
hieän thaønh söï giaûi theå caùc toå chöùc xaõ hoäi vaø söï xung
ñoät xaõ hoäi;
- Söï tha hoùa cuûa con ngöôøi khoûi con ngöôøi, theå hieän ra
nhö traïng thaùi coâ ñôn, laïc loõng, töï kheùp mình;
- Söï tha hoùa beân trong cuûa moãi caù nhaân, ñaùnh maát
caùi toâi, baøng quang, thaáy söï toàn taïi cuûa mình laø troáng
roãng vaø voâ nghóa.
Döôùi goùc ñoä tha hoùa, toân giaùo theå hieän ra nhö taùc
nhaân laøm dòu nheï nhöõng haäu quaû cuûa söï giaõn caùch giöõa
haønh vi vaø keát quaû cuûa haønh vi. Baèng vieäc ñem laïi nieàm
tin, söï an uûi, hay söï cöùu roãi vaø baèng caùch ñaët ra yù nghóa
cuûa ñôøi ngöôøi trong moät theá giôùi, maø taïi ñoù con ngöôøi
luoân bò maát phöông höôùng, ñaùnh maát baûn thaân - toân
giaùo ñang tham gia vaøo quaù trình mang laïi söï caân baèng cho
caùc caù theå vaø coäng ñoàng veà maët tinh thaàn. ÔÛ moät
chöøng möïc nhaát ñònh, toân giaùo cuõng giaûm ñeán möùc toái
thieåu nhöõng tha hoùa vaät chaát qua caùc hoaït ñoäng nhaèm
coå vuõ söï phaân phoái laïi saûn phaåm xaõ hoäi moät caùch töø
thieän, coâng baèng vaø nhaân aùi hôn...
Tuy nhieân, lyù thuyeát veà tha hoùa ñaõ boû qua moät phöông
dieän quan troïng cuûa toân giaùo - maø nhieàu nhaø nghieân cöùu
tröôùc ñoù ñaõ nhaán maïnh: Toân giaùo, tröôùc heát laø söï
chöùng nghieäm caù theå, laø caùi kinh nghieäm vöôït ra khoûi
phaïm vi naém baét cuûa Lyù tính, thaäm chí coøn laø traïng thaùi
sieâu Lyù tính vaø baûn nguyeân cuûa Lyù tính. Lyù tính, khoâng
theå thaáu ñaït chính baûn thaân noù. Noù chæ coù naêng löïc
höôùng ñeán caùi beân ngoaøi, hoaëc giaû coù söï höôùng noäi, thì
baûn thaân Lyù tính vaãn bò taùch ra thaønh caùi nhaän bieát vaø
caùi ñöôïc nhaän bieát - töùc laø vaãn toàn taïi nhö moät thöù baûn
chaát nhò nguyeân. Bôûi vaäy, khoâng phaûi Lyù tính naém baét
toân giaùo maø traùi laïi, Lyù tính tìm thaáy yù nghóa ñích thöïc
cuûa noù chæ khi ñöôïc quan nieäm nhö moät hieän töôïng trong
chính toân giaùo. Nhöng duø theá naøo ñi chaêng nöõa, thì chöùc
naêng buø ñaép cuûa toân giaùo vaãn ñöôïc thöøa nhaän, baát
chaáp caùc kieán giaûi khaùc nhau veà baûn chaát cuûa noù.
Hieän nay, toaøn caàu hoùa ñang môû roäng khoâng gian cuûa
neàn kinh teá quoác daân, vöôït ra ngoaøi giôùi haïn chuû quyeàn
laõnh thoå quoác gia vaø taïo ra caùc caáu truùc kinh teá - taøi
chính xuyeân quoác gia. Vôùi coâng cuï maäu dòch töï do vaø
coâng ngheä thoâng tin, toaøn caàu hoùa ñang laøm meàm caùc

321
giôùi haïn laõnh thoå - caùi lónh vöïc baát khaû xaâm phaïm cuûa
nhaø nöôùc coù chuû quyeàn; yù thöùc phaân bieät beân trong vaø
beân ngoaøi nhaø nöôùc ñang bò môø daàn bôûi söï phuï thuoäc
laãn nhau veà kinh teá vaø tri thöùc. Söï ñe doïa xoùi moøn quoác
gia - daân toäc nhö vaäy, cuõng ñoàng nghóa vôùi hieåm hoïa phaù
vôõ keát caáu xaõ hoäi cuûa coäng ñoàng.
Ñoái vôùi caùc nöôùc phaùt trieån, toaøn caàu hoùa ñöôïc
maëc ñònh nhö moät böôùc chuyeån taát yeáu leân xaõ hoäi haäu
coâng nghieäp. Noù baét nguoàn töø söùc eùp noäi taïi cuûa neàn
kinh teá tö baûn chuû nghóa, ñoøi phaù bung caùc raøo caûn ñeå
caùc doøng tö baûn, haøng hoùa vaø tö töôûng, ñöôïc töï do luaân
chuyeån treân khaép beà maët ñòa caàu.
Ñoái vôùi caùc quoác gia ñang (hoaëc) chaäm phaùt trieån,
toaøn caàu hoùa ñoàng nghóa vôùi vieäc tham döï vaøo phaân
coâng lao ñoäng quoác teá vôùi moät vò theá yeáu vaø veà cô
baûn, laø bò aùp ñaët bôûi luaät chôi Lôïi theá so saùnh. Luaät chôi
naøy, xeùt töø goùc ñoä hieäu quaû kinh teá, quy ñònh raèng
nhöõng nöôùc ñang vaø chaäm phaùt trieån coù lôïi theá veà taøi
nguyeân vaø nhaân löïc, coøn nhöõng nöôùc phaùt trieån coù lôïi
theá veà coâng ngheä, tri thöùc vaø voán. Söï keát hôïp vaø boå
sung laãn nhau cuûa hai lôïi theá naøy seõ taïo ra moät caáu truùc
kinh teá toaøn caàu, bao goàm caùc khu vöïc trung taâm vaø caùc
khu vöïc ngoaïi vi. Baèng caùch naøy, phuùc lôïi seõ ñoå doàn veà
caùc trung taâm; oâ nhieãm, baàn cuøng hoùa töông ñoái, lao
ñoäng cöïc nhoïc seõ bò ñaåy veà phía ngoaïi vi. Nhö vaäy, caùc
nuôùc ngoaïi vi seõ bò coät chaët vaøo theå cheá phaân coâng lao
ñoäng quoác teá ñoù; khaû naêng böùt phaù, ñoùn ñaàu cuûa
caùc nöôùc naøy seõ trôû neân heát söùc mong manh.
Ñöùng tröôùc thöïc traïng aáy, phaûn öùng toân giaùo cuûa
caùc xaõ hoäi phöông Taây thuoäc khu vöïc trung taâm, ñöông
nhieân seõ khaùc haún so vôùi caùc xaõ hoäi phi phöông Taây
thuoäc ngoaïi vi. Ñieàu naøy, coù theå nhaän thaáy thoâng qua tính
chaát buø ñaép raát khaùc nhau cuûa toân giaùo ôû hai khu vöïc.
Ñoái vôùi phöông Taây, hai maët caét trong caáu truùc xaõ hoäi
cuûa noù laø chính trò vaø kinh teá ñang bieán ñoåi maïnh meõ.
Veà chính trò, ñang dieãn ra quaù trình nhaát theå hoùa; veà kinh
teá, ñoù laø quaù trình töï do hoùa. Do ñoù, maët caét thöù ba - laø
vaên hoùa (caùi thöôøng ñöôïc giôùi hoïc giaû phöông Taây ñoàng
nhaát vôùi toân giaùo), khoâng theå khoâng bieán ñoåi ñeå caân
baèng laïi ñoäng thaùi cuûa hai yeáu toá treân.

322
 Nhaø nghieân cöùu lòch söû trieát hoïc ngöôøi Anh, Arnold
Toynbee cho raèng, khi moät daân toäc naøo ñoù ñaùnh maát tín
ngöôõng toân giaùo cuûa mình thì vaên minh cuûa hoï taát seõ suy
thoaùi, cuoái cuøng bò moät neàn vaên minh khaùc thay theá.
Nhöng ôû ñaây, tình huoáng döôøng nhö dieãn ra theo chieàu
ngöôïc laïi, neàn vaên minh phöông Taây ñöôïc khoanh vuøng theo
laõnh thoå quoác gia, ñang bò phaù vôõ; vaø toân giaùo, maø cuï
theå laø Kitoâ giaùo ñang phaûi troãi daäy cöùu vaõn haäu quaû
cuûa söï phaân raõ naøy.
Nhöng Kitoâ giaùo, ñaõ khoâng laøm caùi vieäc haøn gaén laïi
coäng ñoàng. Traùi laïi, noù buø ñaép baèng caùch taïo ra moät söï
caân baèng môùi cho caùc caù theå ñang maát phöông höôùng vaø
laïc loõng trong doøng vaên hoùa khoâng ngöøng thay môùi, bôûi
söï tieán boä nhanh choùng cuûa coâng ngheä thoâng tin vaø thò
hieáu tieâu duøng.
Cuù soác vaên hoùa noå ra do söï thích nghi khoâng kòp cuûa
neàn vaên hoùa truyeàn thoáng, ñöôïc caù theå haáp thuï, vôùi
nhöõng luoàng vaên hoùa ñoåi môùi khoâng ngöøng ñang ñi laïi töï
do xuyeân qua caùc xaõ hoäi khoâng coù raøo caûn. Vaø phaûn
öùng taâm lyù cuûa caùc caù theå trong nhöõng coäng ñoàng môû
nhö vaäy, laø heát söùc khaùc nhau: hoaëc choáng laïi quyeát lieät
döôùi hình thaùi chuû nghóa daân toäc cöïc ñoan; hoaëc rôi vaøo
chuû nghóa bi quan, laõnh ñaïm; hoaëc vöùt boû vaên hoùa
truyeàn thoáng ñeå chaïy theo vaên hoùa tieâu duøng vaø chuû
nghóa thöïc duïng, hoaëc tìm kieám nhöõng ñoäng löïc tinh thaàn
môùi laï. Xu höôùng chia nhoû aûnh höôûng cuûa Kitoâ giaùo ñeán
töøng caù theå trong xaõ hoäi phöông Taây, chính laø nhaèm taïo
ra söï caân baèng cho tình traïng ñoå vôõ taâm lyù ñoù.
Kitoâ giaùo ñang chuyeån dòch töø caáp ñoä chi phoái coäng
ñoàng sang ñieàu chænh caù theå, ñeå trôû thaønh söï suøng ñaïo
mang tính rieâng tö, söï quan taâm ñeán baûn thaân vaø ñeán
ngöôøi khaùc, mang saéc thaùi ñaïo ñöùc; vaø do ñoù, ñang trôû
thaønh moät thöù toân giaùo töï do, khoâng ñoøi hoûi tín ngöôõng,
nghi leã. Noù toàn taïi döôùi daïng ñöùc tin naèm trong taàng saâu
taâm thöùc cuûa moãi caù theå vaø coù taùc duïng xaùc ñònh yù
nghóa cuoäc soáng trong meâ cung cuûa caùc quan heä hieän thöïc
bò tha hoùa.
Quaù trình chuyeån dòch nhö vaäy, ñöôïc nhieàu hoïc giaû
quan nieäm nhö söï theá tuïc hoùa cuûa Kitoâ giaùo, daãu raèng
luaän ñieåm ñoù cuõng gaëp phaûi khaù nhieàu söï phaûn ñoái

323
cuûa giôùi nghieân cöùu toân giaùo. Nhöõng ngöôøi phaûn ñoái cho
raèng, thuaät ngöõ ñoù khoâng phaûn aùnh ñuùng thöïc traïng
cuûa Kitoâ giaùo, vì theá tuïc hoùa (secularization), theo thoâng leä,
vaãn ñöôïc hieåu nhö söï suy ñoài cuûa toân giaùo, moät söï duy
lyù hoùa toân giaùo. Theo hoï, quaù trình tieäm tieán töø chuû
nghóa thaàn quyeàn sang chuû nghóa khaéc kyû cuûa Kitoâ giaùo,
thöïc ra laø moät böôùc phaùt trieån taát yeáu cuûa noù, nhaèm
thöïc thi söù meänh giaûi phoùng con ngöôøi ra khoûi nhöõng raøng
buoäc tinh thaàn; taïo ñieàu kieän cho caùc caù nhaân coù cô hoäi
löïa choïn theá giôùi quan vaø tính töï chuû ñeå taïo ra trieát lyù
soáng rieâng cuûa hoï.
YÙ kieán ñaùnh giaù veà theá tuïc hoùa coù theå laø khaùc
nhau, song khoâng moät ai phuû nhaän xu höôùng chuyeån dòch
nhö vaäy laø moät neùt noåi baät trong ñôøi soáng toân giaùo Taây
AÂu. Trong moät boái caûnh nhö theá, coù theå hieåu vì sao Phaät
giaùo laïi trôû neân quyeán ruõ ñoái vôùi moät phöông Taây haäu
coâng nghieäp. Nhöõng gì Phaät giaùo ñaõ coù laïi laø nhöõng gì
Kitoâ giaùo ñang ñi ñeán, hoaëc giaû höùa heïn seõ ñi ñeán: söï
ñaët nieàm tin ôû chính baûn thaân; moät söï nhaäp theá hoaøn
toaøn maø vaãn khoâng maát ñi muøi vò taâm linh; moät thöù
logos vöøa lyù trí vöøa thaùnh thaàn; moät toân giaùo phi toân
giaùo.
Nhöng ôû ñaây, coù moät chieàu caïnh caàn phaûi ñöôïc laøm
saùng toû: vì sao Kitoâ giaùo khoâng trôû laïi naém laáy quyeàn löïc
chi phoái coäng ñoàng (thaàn quyeàn) ñeå haøn gaén söï ñoå vôõ
cuûa xaõ hoäi coâng daân trong thôøi ñaïi toaøn caàu hoùa - caùi
quyeàn löïc maø treân thöïc teá noù ñaõ töøng coù suoát thôøi
Trung coå vaø chæ chaám döùt khi Hoøa öôùc Westphalia ñöôïc kyù
keát (1648), nhaèm thöøa nhaän chuû quyeàn quoác gia vaø taùch
theá löïc cuûa giaùo hoäi La Maõ ra khoûi ñôøi soáng chính trò?
Jean Claude Eslin, ñaõ traû lôøi caâu hoûi naøy: Coù leõ ngöôøi
ta khoâng trôû laïi vôùi Kitoâ giaùo, laïi caøng khoâng trôû laïi vôùi
vaên minh coå ñaïi. Nhöng nhöõng töø ngöõ aáy laø khoâng thích
hôïp, bôûi vì söï quay trôû laïi laø traùi ngöôïc vôùi trieát hoïc veà
söï tieán boä. Noùi ñuùng hôn, ngaøy nay ngöôøi ta coù theå ñi
ñeán chuû nghóa khaéc kyû, ñi ñeán Phaät giaùo...
Cuõng vaãn yù töôûng ñoù nhöng ít maøu saéc trieát lyù hôn,
Beger vaø Johannes B. Metz cho raèng, khaùt voïng xoùa boû vieäc
thaàn thaùnh hoùa theá giôùi, töø ñoù giaûi phoùng theá giôùi, laø
cho theá giôùi trôû thaønh theá giôùi - laø nhöõng yù chæ ñaõ

324
tieàm aån trong kinh Cöïu öôùc. Vôùi söï xuaát hieän cuûa Thieân
Chuùa giaùo, theá giôùi ña thaàn bò xua ñuoåi bôûi theá giôùi
nhaát thaàn, ñeå roài sau ñoù ñöôïc hoaøn taát baèng söï xua
ñuoåi cuoái cuøng - traû laïi baûn nguyeân cho theá giôùi. Söï mæa
mai lòch söû naèm trong quan heä giöõa toân giaùo vaø theá tuïc
hoùa. Kitoâ giaùo laø ngöôøi töï ñaøo huyeät cho mình vaø chæ
nhö vaäy, Kitoâ giaùo môùi hoaøn taát noù vôùi tö caùch laø moät
toân giaùo. Ñoái chieáu luaän ñieåm naøy vôùi caùch dieãn giaûi
cuûa Daisetz Teitaro Suzuki veà toân chæ cuûa Thieàn toâng (Phaät
giaùo Ñaïi thöøa), seõ thaáy moät söï truøng hôïp ñaùng ngaïc
nhieân: Thieàn chæ chaáp nhaän moät thöù tö duy (Lyù tính) duy
nhaát laø tö duy töï cheát treân chính noù (Thieàn luaän).
Phöông aùn thöù hai ñi tìm nhöõng nguyeân nhaân ngaên trôû
söï quay trôû veà lòch söû cuûa Kitoâ giaùo, naèm ôû beân ngoaøi
noù.
Laø moät boä phaän caáu thaønh kieán truùc thöôïng taàng,
toân giaùo noùi chung vaø Kitoâ giaùo noùi rieâng, xeùt cho cuøng,
bò quy ñònh bôûi söï phaùt trieån kinh teá. Söï ra ñôøi vaø phaùt
trieån cuûa neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa, ñaëc bieät laø quaù
trình coâng nghieäp hoùa, ñaõ phaù vôõ caáu truùc xaõ hoäi kheùp
kín döïa treân neàn kinh teá töï cung töï caáp, thay theá caùc quan
heä thaân toäc baèng nhöõng quan heä phuï thuoäc vaøo caùc ñoà
vaät nhö nhaø maùy, coâng xöôûng...; do ñoù, thay theá quyeàn
laõnh ñaïo coäng ñoàng cuûa giaùo hoäi baèng quyeàn löïc nhaø
nöôùc vaø bieán coäng ñoàng aáy thaønh xaõ hoäi coâng daân.
Moät maët, nhaèm muïc ñích môû ñöôøng cho töï do caù nhaân
ñeå giaûi phoùng söùc lao ñoäng; maët khaùc, môû ñöôøng cho
khoa hoïc - caùi antithesis (phaûn ñeà) cuûa toân giaùo vaø laøm
cho caùi antitheses aáy thaät söï trôû thaønh ñoäng löïc daãn daét
neàn kinh teá. Xu höôùng aáy laø khaùch quan vaø khoâng theå
ñaûo ngöôïc, do ñoù Kitoâ giaùo seõ khoâng theå vaõn hoài ñöôïc
nhöõng gì ñaõ maát. Cuoäc ñaáu tranh nhaèm taùch, thaäm chí laø
loaïi tröø haün toân giaùo ra khoûi chính trò trong suoát chieàu daøi
lòch söû cuûa chuû nghóa tö baûn ñaõ chöùng minh ñieàu ñoù.
Hieán phaùp Hoa Kyø khoâng cho pheùp caùc tín ñoà toân giaùo
tham döï thi tuyeån coâng chöùc; Boä luaät veà Quyeàn con
ngöôøi, ñaûm baûo cho töï do tín ngöôõng toân giaùo vaø söï taùch
bieät giöõa chính trò vaø toân giaùo. Taïi Phaùp, toân giaùo bò trieät
thoaùi tôùi möùc khoâng coøn tö caùch phaùp nhaân trong cô caáu
nhaø nöôùc; taïi Ñöùc vaø Anh, moái quan heä giöõa toân giaùo vaø
chính quyeàn coù khoan dung hôn ñoâi chuùt.

325
 Nhìn chung, xu höôùng traû toân giaùo veà ñôøi soáng caù
nhaân (hay xu höôùng theá tuïc hoaù) ñaõ ñöôïc khaúng ñònh nhö
tieán trình khoâng theå ñaûo ngöôïc, phuø hôïp vôùi nhu caàu veà
söï phaùt trieån cuûa neàn kinh teá tö baûn chuû nghóa.
Coù theå noùi, vieäc taùch toân giaùo ra khoûi chính trò laø
moät giai ñoaïn quan troïng trong tieán trình theá tuïc hoùa vaø
haàu nhö ñaõ ñöôïc hoaøn taát ôû phöông Taây. Böôùc tieáp theo
maø hieän nay caùc nhaø nghieân cöùu ñang ñoái maët, laø söï
tieáp tuïc trieät thoaùi caùc nghi thöùc, caùc hình thaùi tín
ngöôõng, caùc taäp tuïc sinh hoaït ñeå ñaåy Kitoâ giaùo vaøo lónh
vöïc thuaàn tuyù caù nhaân. Baèng chöùng cho thaáy, söï suy
giaûm tín ngöôõng theå hieän trong vieäc boû beâ thöïc haønh toân
giaùo nhö vieäc ñi leã nhaø thôø, tuaân thuû leã nghi, tin vaøo caùc
thaønh vieân vaø caùc toå chöùc taêng löõ...
Trong khi ñoù ôû khu vöïc ngoaïi vi (caùc nöôùc ñang hoaëc
chaäm phaùt trieån), moät böùc tranh toân giaùo khaùc ñang toàn
taïi. Neùt môùi deã nhaän thaáy cuûa noù, laø söï chaán höng trôû
laïi cuûa caùc toân giaùo lôùn ñeå trôû thaønh nhöõng theá löïc
chính trò - xaõ hoäi tham gia ñieàu tieát coäng ñoàng, baèng
caùch: hoaëc thaâm nhaäp hoaøn toaøn vaøo quyeàn löïc nhaø
nöôùc (caùc quoác gia Hoài giaùo); hoaëc chia seû quyeàn löïc
chính trò vôùi nhaø nöôùc (caùc quoác gia coù quoác giaùo); hoaëc
giöõ vai troø lieân keát caùc coäng ñoàng saéc toäc ñeå taïo ra
khuynh höôùng töï quyeát chính trò hay li khai... vaø cuõng coù
theå laø moät ñoäng löïc tuyeät haûo, giuùp duy trì söï ñoaøn keát
giöõa caùc saéc toäc trong moät quoác gia. Toùm laïi, caùc toân
giaùo ñang troãi daäy nhö nhöõng nguoàn quyeàn löïc caïnh tranh
vôùi nhaø nöôùc vaø coù khuynh höôùng xuyeân quoác gia.
Roõ raøng laø phaûn öùng - mang tính buø ñaép cuûa toân
giaùo ñoái vôùi quaù trình xoùi moøn quoác gia - daân toäc, ôû khu
vöïc ngoaïi vi, veà cô baûn laø ngöôïc vôùi tieán trình theá tuïc hoùa
ôû khu vöïc trung taâm. Toân giaùo taïi khu vöïc naøy, ñaõ tröïc
tieáp tham gia vaøo coâng vieäc vaõn hoài coäng ñoàng truyeàn
thoáng tröôùc caùc laøn soùng xaâm thöïc cuûa caùc neàn vaên
hoùa beân ngoaøi. Caùc quoác gia - daân toäc chaäm phaùt trieån,
ñang ñöùng tröôùc caùi hieåm hoïa bò tan bieán trong moät neàn
vaên minh toaøn caàu - maø veà thöïc chaát laø neàn vaên minh
phöông Taây. Nhöõng baûn saéc vaø truyeàn thoáng voán laø neàn
taûng duøng ñeå khu bieät quoác gia naøy vôùi quoác gia khaùc
ñang bò xaâm haïi bôûi caùc aùp löïc cuûa chuû nghóa töï do kinh
teá.

326
 Ñoái vôùi phöông Taây, söï töï tieâu vong cuûa quoác gia - daân
toäc laø moät taát yeáu vaø laø baûn chaát vaên hoùa cuûa noù.
Cuõng theo loâgic ñoù, thì söï töï tieâu vong chaúng qua chæ laø
böôùc phaùt trieån tieáp theo cuûa quaù trình giaûi phoùng caù
theå vaø giaûi phoùng quyeàn löïc cuûa tö baûn. Keát quaû cuûa
söï giaûi phoùng nhö vaäy, seõ ñem laïi cho phöông Taây söï thoûa
maõn veà vaät chaát laãn tinh thaàn. Nhöng ñoái vôùi caùc quoác
gia chaäm phaùt trieån thì laïi khaùc, môû cöûa, hoäi nhaäp ñaõ
ñöôïc giaû ñònh nhö loái moøn coù saün maø hoï khoâng theå
traùnh ñöôïc. Söï taêng tröôûng kinh teá laø caùi maø toaøn caàu
hoùa höùa heïn, do ñoù, laø söï taêng leân cuûa phuùc lôïi xaõ hoäi,
nhöng nhöõng toån haïi do toaøn caàu hoùa ñem laïi cuõng phuõ
phaøng khoâng keùm.
Vì laø nhöõng nöôùc ôû vò theá yeáu vaø bò phuï thuoäc vaøo
caùc neàn kinh teá trung taâm, neân ñoái vôùi hoï, söï phaân chia
cuûa caûi xaõ hoäi ôû caáp ñoä toaøn caàu, roõ raøng laø baát bình
ñaúng. Ñeå traû giaù cho töøng phaàn traêm taêng tröôûng kinh
teá, caùc nöôùc ngoaïi vi phaûi höùng chòu nhöõng thay ñoåi trong
loøng xaõ hoäi coâng daân nhö: caáu truùc daân soá bò phaù vôõ,
söï taäp trung daân cö taïi caùc ñoâ thò, söï di chuyeån nhaân löïc
khoâng theå kieåm soaùt ñöôïc, söï phaù vôõ quan heä gia ñình,
coäng ñoàng, söï taøn phaù moâi tröôøng thieân nhieân nhaèm
cung caáp taøi nguyeân cho khu vöïc trung taâm, söï nhaäp khaåu
chaát thaûi... vaø ñaùng sôï hôn caû laø söï ñaùnh maát caùc giaù
trò vaên hoùa truyeàn thoáng ñeå thay vaøo ñoù laø thöù vaên
hoùa tieâu duøng vaø trieát lyù thöïc duïng. Trong tình huoáng ñoù,
toân giaùo ñaõ troãi daäy nhö ñoäng löïc phaûn khaùng laïi caùi
ñònh meänh maø thò tröôøng theá giôùi aùp ñaët cho caùc quoác
gia chaäm phaùt trieån.
Söï phuïc höng Hoài giaùo, baét ñaàu vaøo nhöõng naêm 60
vaø nôû roä vaøo nhöõng naêm 70 cuûa theá kyû XX, vôùi söï ra
ñôøi cuûa nhaø nöôùc Hoài giaùo Iran - thaønh quaû cuûa cuoäc
caùch maïng Hoài giaùo. Treân thöïc teá, cuoäc caùch maïng naøy
coù aûnh höôûng roäng khaép tôùi taát caû caùc quoác gia coù soá
daân cö theo ñaïo Hoài chieám tyû leä cao nhö: Kuwait, Saudi
Arabia, Iraq, Egypt, Malaysia, Pakistan...
Hieän nay, ôû AÁn Ñoä cuõng noåi leân phong traøo chaán
höng AÁn Ñoä giaùo (Hinduism), do Ñoaøn Phuïc vuï tình nguyeän
quoác daân, moät toå chöùc thuoäc AÁn Ñoä giaùo ñöôïc thaønh
laäp vaøo naêm 1925, phaùt ñoäng. Toå chöùc naøy, keâu goïi
phaùt huy vaên hoùa AÁn Ñoä giaùo nhaèm choáng laïi moïi yù ñoà

327
xaâm laán cuûa caùc neàn vaên hoùa khaùc. Noù cuõng cho raèng,
ñöôøng loái baát baïo ñoäng maø AÁn Ñoä chuû tröông laø khoâng
thích hôïp vôùi hoaøn caûnh ñöông thôøi. Treân con ñöôøng tìm laïi
coäng ñoàng ñaõ bò ñaùnh maát, ñoaøn phuïc vuï Tình nguyeän
Quoác daân gaït boû nhöõng toân giaùo tröïc tieáp ñoái ñaàu vôùi
noù nhö Hoài giaùo, Kitoâ giaùo...
Vôùi Phaät giaùo, quaù trình buø ñaép dieãn ra trong khoâng
khí khaù hoøa bình, ñieàu ñoù coù leõ xuaát phaùt töø quan nieäm
töï giaùc (Tieåu thöøa) vaø giaùc tha (Ñaïi thöøa) cuûa noù. Maëc
duø ít maøu saéc cöïc ñoan nhöng söùc maïnh baûo toàn caáu
truùc coäng ñoàng cuûa Phaät giaùo cuõng khoâng thua keùm gì so
vôùi nhöõng toân giaùo lôùn khaùc ôû vuøng Nam AÙ. Phaät giaùo,
ñaõ giöõ vai troø ñoaøn keát daân toäc ôû Thaùi Lan, Myanmar,
Cambodia, Laøo... Taêng giaø vaø taêng löõ chieám vò trí quan
troïng trong ñôøi soáng xaõ hoäi, trong vieäc baûo toàn vaø duy trì
nhöõng truyeàn thoáng baûn saéc daân toäc ôû nhöõng nöôùc
naøy. Treân thöïc teá, tö töôûng baøi ngoaïi ôû caùc nöôùc chòu
aûnh höôûng Phaät giaùo laø khoâng maïnh; söï xaâm nhaäp cuûa
caùc luoàng vaên hoùa khaùc nhau vaãn ñöôïc chaáp nhaän,
khieán cho söï buø ñaép cuûa Phaät giaùo nghieâng veà khía caïnh
baûo toàn caùc quan heä vaø yù thöùc coäng ñoàng truyeàn
thoáng nhieàu hôn laø phaûn öùng höôùng ngoaïi.
Nhìn chung, söï töông phaûn cuûa hai khuynh höôùng phaùt
trieån toân giaùo hieän nay laø töông ñoàng vôùi söï töông phaûn
veà kinh teá trong thôøi ñaïi toaøn caàu hoùa giöõa caùc khu vöïc
trung taâm vaø ngoaïi vi, giöõa Baéc vaø Nam, giöõa Ñoâng vaø
Taây. Tuy nhieân, beân caïnh ñoù, cuõng toàn taïi moät soá neùt
chung nhö söï xuaát hieän gaàn ñaây nhieàu loaïi hình toân giaùo
môùi ôû caùc khu vöïc. Caùc nhaø töông lai hoïc nhö Toffler, Bell,
Eliade... ñaõ phoûng ñoaùn raèng, ñoù laø daáu hieäu cuûa cuoäc
tìm kieám nhöõng chuaån thöùc vaên hoùa môùi, phuø hôïp vôùi
böôùc chuyeån cuûa nhaân loaïi vaøo kyû nguyeân haäu coâng
nghieäp.
Theo soá lieäu trong Nieân giaùm toân giaùo, naêm 1994, ôû
Nhaät Baûn coù tôùi 231.094 toå chöùc toân giaùo, vôùi
219.720.000 tín ñoà - vöôït quaù toång daân soá Nhaät Baûn
khoaûng 100.000.000. Trong khi ñoù, ôû Hoa Kyø, ngöôøi ta cuõng
khoâng kòp thoáng keâ heát nhöõng giaùo phaùi môùi vì chuùng
bieán maát cuõng nhanh choùng nhö khi chuùng xuaát hieän.
Nhöõng neùt môùi nhö vaäy cuûa hieän thöïc toân giaùo ñöông

328
ñaïi, ñaõ daãn ñeán laøn soùng ñaùnh giaù laïi baûn chaát, chöùc
naêng vaø vò trí cuûa toân giaùo trong ñôøi soáng hieän ñaïi. Moät
caùch hôïp loâgic, caùch tieáp caän ñoái vôùi toân giaùo laø ñoái
töôïng caàn ñöôïc ñöa ra xem xeùt tröôùc heát.
II. VAÁN ÑEÀ NGHIEÂN CÖÙU XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO
ÑÖÔNG ÑAÏI
Trong vaøi chuïc naêm trôû laïi ñaây, phöông phaùp tieáp caän
trôû thaønh moät chuû ñeà ñöôïc baøn luaän soâi noåi trong giôùi
nghieân cöùu toân giaùo. Ñaây laø moät heä quaû toång hôïp töø
hai aùp löïc: söï bieán ñoåi cuûa hieän thöïc toân giaùo ñöông ñaïi
vaø nhu caàu noäi taïi cuûa chính caùc nghieân cöùu. Caùch tieáp
caän, hieåu theo nghóa roäng, khoâng chæ bao haøm caùc thuû
phaùp, caùc khaùi nieäm coâng cuï mang tính duy lyù maø coøn
bao haøm caû thaùi ñoä öùng xöû ñoái vôùi ñoái töôïng nghieân
cöùu (Caùi nhaân toá naøy xem ra ít duy lyù nhaát, nhöng laïi raát
quan troïng, bôûi noù laø söï khôûi ñaàu coù aûnh höôûng saâu
saéc ñeán toaøn boä maïch loâgic sau naøy cuûa nghieân cöùu).
Xuaát phaùt töø nhaän ñònh nhö vaäy, moät soá hoïc giaû ñeà
nghò moät cuoäc ñoái thoaïi giöõa toân giaùo vaø khoa hoïc mang
tính xaây döïng.
Cô sôû cuûa ñeà xuaát nhö vaäy laø vieäc ngöôøi ta thöøa
nhaän raèng, khoâng theå loaïi boû ñöôïc yeáu toá phi lyù trong
ñôøi soáng noäi taâm con ngöôøi, raèng Lyù tính cuûa con ngöôøi
laø höõu haïn - chaúng nhöõng trong vieäc nhaän thöùc theá giôùi
voâ haïn maø coøn caû trong vieäc bieåu ñaït söï nhaän bieát cuûa
caù theå. Meänh ñeà naøy, veà thöïc chaát, ñaõ ñöôïc Kant ñeà
caäp tôùi trong lyù thuyeát veà vaät töï noù vaø trong caùc
antinomian cuûa Lyù tính. Sau naøy, Hegel phaùt trieån meänh ñeà
aáy leân moät thang ñoä môùi: bieát khoâng coù nghóa laø söï
moâ taû beà ngoaøi cuûa caùi ñöôïc bieát, cuõng khoâng phaûi laø
söï bieåu ñaït noäi dung cuûa caùi ñöôïc bieát qua heä thoáng caùc
khaùi nieäm vaø phaïm truø loâgic; maø caùi bieát thöïc söï, tuyeät
ñích phaûi laø haønh vi taïo ra chính baûn thaân söï vaät (caùi
ñöôïc bieát). Ñoù cuõng chính laø söï nhaän thöùc toái cao, laø yù
nieäm thöôïng ñeá maø vôùi tö caùch caù theå, con ngöôøi khoâng
bao giôø coù theå ñaït tôùi ñöôïc. Kant haï thaáp tri thöùc ñeå doïn
saïch ñöôøng cho nieàm tin; Hegel ñeà cao tri thöùc, quaû quyeát
tri thöùc töùc laø tri thöùc veà Thöôïng ñeá.
Nhö vaäy, Lyù tính khoâng theå choaùn heát ñôøi soáng tinh
thaàn cuûa caù theå cuõng nhö nhaân loaïi (maëc duø noù luoân

329
coù kyø voïng laøm nhö vaäy) vaø nhö theá, phaàn coøn laïi seõ laø
vöông quoác cuûa caùc phi duy lyù - nôi ngöï trò cuûa toân giaùo
vaø ngheä thuaät. Bôûi vaäy, ñoái thoaïi ôû ñaây khoâng nhaèm
muïc ñích tìm ra nhöõng chuaån möïc chung cho caû söï duy lyù
khoa hoïc laãn söï phi duy lyù cuûa toân giaùo, maø chuû yeáu laø
nhaèm kieán taïo moät thaùi ñoä öùng xöû thoûa ñaùng giöõa hai
beân. Baûn thaân vieäc ñaët ra vaán ñeà ñoái thoaïi, ñaõ coù
nghóa laø moãi beân ñeàu khoâng coá gaéng tìm caùch ñoäc
quyeàn trong lónh vöïc tinh thaàn vaø khoâng nuoâi tham voïng
naém ñöôïc toaøn boä chaân lyù; vì raèng, caû khoa hoïc laãn toân
giaùo ñeàu coù nhieäm vuï chung laø ñem laïi phuùc laïc tinh thaàn
vaø vaät chaát cho con ngöôøi.
Tieàm naêng tinh thaàn cuûa ñöùc tin cuõng goùp phaàn vaøo
vieäc khoâi phuïc moái lieân heä haøi hoøa vôùi theá giôùi xung
quanh, cuõng coù khaû naêng laøm thay ñoåi hieän thöïc veà maët
ñaïo ñöùc. Do ñoù, ñem laïi moät söï toàn taïi hoaøn haûo hôn cho
hieän thöïc mang tính ngöôøi coù ñöôïc; ñieàu ñoù seõ daãn ñeán
choã ñoåi môùi saâu saéc theá giôùi naøy. Taát caû nhöõng vaán
ñeà ñoù, coù theå laø ñoäng löïc thuùc ñaåy ñeå hình thaønh
neàn khoa hoïc cuûa töông lai, moät neàn khoa hoïc phaûng phaát
vôùi caùch quan nieäm chænh theå thôøi coå ñaïi veà theá giôùi,
keát hôïp caû nhöõng quan saùt theo loái kinh nghieäm vôùi
nhöõng tö töôûng trieát hoïc - toân giaùo vaø söï thoâng linh thaàn
bí.
Giaû ñònh veà söï keát hôïp töông lai giöõa toân giaùo vaø
khoa hoïc, cuõng ñaõ xeùt ñeán söï toån thöông cuûa tính khaùch
quan khoa hoïc bôûi tính chuû quan caù theå. Roõ raøng, söï gaëp
gôõ vaø ñi vaøo nhau cuûa khoa hoïc vaø toân giaùo laø moät söï
maïo hieåm cuûa Lyù tính. Nhöng ôû ñaâu coù tinh thaàn thì ôû
ñoù coù töï do, ôû ñaâu coù töï do thì ôû ñoù coù söï maïo hieåm.
Vöôn tôùi hieän thöïc toái cao laø chuyeän maïo hieåm, bôûi coù
theå vaáp ngaõ vaø khoâng thaønh. Nhöng, neáu khoâng laøm
ñieàu ñoù thì seõ khoâng coù söï tröôûng thaønh veà tinh thaàn
cuûa nhaân caùch vaø con ngöôøi khoâng hoaøn thaønh ñöôïc söù
maïng cuûa mình, cho duø yù nghóa ñoù cao hôn nhieàu so vôùi
nhöõng khaû naêng nhaän thöùc cuûa chuùng ta.
Moät xu höôùng khaùc noåi baät hieän nay trong nghieân cöùu
toân giaùo, ñoù laø caùch tieáp caän chænh theå (holistic
approach). Coá nhieân, nhu caàu toång hôïp tri thöùc ñöôïc tieáp
nhaän khaù deã daøng ôû thôøi ñieåm hieän nay, vì ñieàu ñoù
khoâng chæ ñuùng vôùi caùc nghieân cöùu toân giaùo, maø coøn

330
ñuùng caû vôùi nhieàu ngaønh khoa hoïc khaùc.
Quaù trình xuyeân thaáu vaøo nhau cuûa caùc ngaønh khoa
hoïc ñeå taïo ra tri thöùc lieân ngaønh, laø hoaøn toaøn töông thích
vôùi quaù trình hoäi nhaäp vaøo ñôøi soáng toaøn caàu cuûa caù
theå vaø coäng ñoàng. Söï phuï thuoäc laãn nhau, ñaõ laøm cho
moãi vaán ñeà môùi naûy sinh ñeàu coù theå ñöôïc xem nhö laø
ñieåm giao nhau cuûa nhieàu voøng khaâu hieän thöïc - vaø do
ñoù, cuûa nhieàu vuøng tri thöùc. Tuy nhieân, ñi tôùi moät keát
cuoäc nhö vaäy laïi laø moät vaán ñeà khoâng ñôn giaûn ñoái vôùi
caùc nghieân cöùu toân giaùo, vì raèng - moät maët, ñoái töôïng
cuûa chuùng (caùi phi duy lyù) vaø coâng cuï khaûo saùt (caùi duy
lyù) luoân naèm ôû tình traïng phaân laäp; maët khaùc, söï tích
hôïp tri thöùc laø moät quaù trình phaùt trieån lòch söû laâu daøi.
Max Muller, trong taùc phaåm Essays on Comparative
Mythology, xuaát baûn naêm 1856, ñaõ ñaët neàn moùng cho
caùch tieáp caän ngöõ nghóa trong nghieân cöùu toân giaùo. Noäi
dung cô baûn cuûa phöông phaùp naøy laø tieáp caän vôùi nhöõng
yù nieäm toân giaùo - chaúng haïn, yù nieäm veà caùc vò thaàn
linh, nhö nhöõng teân goïi hay caùc ngoân töø. Do ñoù, vieäc
nghieân cöùu toân giaùo ñöôïc ñoàng nhaát vôùi nghieân cöùu lòch
söû caùc ngoân ngöõ coå. Vôùi caùch tieáp caän ñoù, roõ raøng laø
coù ích, song coøn quaù phieán dieän so vôùi hieän thöïc phöùc taïp
maø noù ñang nghieân cöùu. Bôûi vaäy, naêm 1917, Burnett Tylor,
vôùi taùc phaåm Primitive Cuture, ñaõ kieán taïo moät caùch tieáp
caän môùi thay theá cho noù: Lyù giaûi baûn chaát cuûa toân giaùo
nhö söï tieán hoùa cuûa nieàm tin nguyeân thuyû veà tính ñoäc
laäp cuûa linh hoàn trong quan heä vôùi theå xaùc ôû caùc toäc
ngöôøi sô khai, veà söï baát töû cuûa linh hoàn vaø tính duy linh
cuûa vaïn vaät (Animism: Hoàn linh giaùo). Keá ñoù, trong nhöõng
naêm ñaàu cuûa theá kyû XX, Wilhelm Schmidt, ñaõ tieán haønh
keát hôïp nghieân cöùu toân giaùo vôùi daân toäc hoïc lòch söû
(ethnologic history). Caùch tieáp caän naøy, ñaõ caûi thieän ñöôïc
roõ reät tình hình nghieân cöùu toân giaùo, vì noù ñaõ baét ñaàu
chieâm ngöôõng toân giaùo nhö moät ñoái töôïng vaên hoùa...
Nhìn chung, nhöõng caùch tieáp caän nhö vaäy ñoái vôùi toân
giaùo vaãn laø söï chieâm ngöôõng töø beân ngoaøi. Noùi caùch
khaùc, tö duy loâgic - duy lyù, ñang coá gaéng tìm kieám khôûi
nguoàn loâgic cuûa toân giaùo maø treân thöïc teá, theo Robert H.
Lowie vaø Paul Radin, laø caùi khoâng theå coù. Toân giaùo, tröôùc
heát - nhö caùc oâng khaúng ñònh - naûy sinh töø kinh nghieäm
caù theå, hay töø söï chöùng nghieäm sieâu vieät khi caù theå

331
ngöôøi vaø caùi thieâng lieâng gaëp nhau. Lyù tính tuyeät nhieân
khoâng coù quan heä gì ôû ñaây; traùi laïi, moïi coá gaéng vaø noã
löïc cuûa Lyù tính chæ laøm hoûng caùi kinh nghieäm taâm linh
ñoù. Moät khi caùi kinh nghieäm naøy coù theå dieãn taû baèng
ngoân töø, baèng heä thoáng khaùi nieäm, thì noù khoâng coøn laø
caùi tuyeät ñoái nöõa. Luaän ñieåm naøy khaù gioáng vôùi quan
nieäm cuûa nhaø trieát hoïc coå ñieån Ñöùc, Schelling, khi baøn
ñeán tính tuyeät ñoái cuûa ngheä thuaät.
Caùch ñaët vaán ñeà nhö vaäy cuûa nhöõng ngöôøi uûng hoä
phöông phaùp tieáp caän töø beân trong, ñaõ ñaët daáu chaám
heát cho coâng cuoäc tìm kieám nhöõng nguyeân nhaân khaû dó
coù theå soi saùng söï khôûi nguoàn cuûa toân giaùo, vì noù ñoøi
hoûi ngöôøi nghieân cöùu phaûi laø ngöôøi chöùng nghieäm caûm
giaùc toân giaùo. Nhöng ñieàu nghòch lyù cuûa phöông phaùp
naøy laø ôû choã: neáu nhö caùi kinh nghieäm taâm linh ñoù xaûy
ra thì roát cuoäc, noù vaãn khoâng theå truyeàn ñaït laïi ñöôïc
baèng ngoân ngöõ duy lyù. Noù thöïc söï laø traïng thaùi baát khaû
thuyeát, khoâng theå nghó baøn - gioáng nhö caùc taùc phaåm
kinh ñieån cuûa Phaät giaùo Ñaïi thöøa.
Caùch tieáp caän töø beân trong, ñaõ ñaët neàn taûng cho
tröôøng phaùi Hieän töôïng hoïc toân giaùo, yeâu caàu toân troïng
nhöõng söï kieän toân giaùo vaø nhöõng aån yù cuûa chuùng;
phaûn ñoái vieäc quy toân giaùo veà caùc chöùc naêng xaõ hoäi,
taâm lyù hay duy lyù..., töùc laø baùc boû thaùi ñoä giaûi thích
toân giaùo baèng nhöõng döõ kieän beân ngoaøi noù.
Khi toång keát caùc quan ñieåm ñöông ñaïi veà khôûi nguoàn
cuûa toân giaùo, nhaø nghieân cöùu toân giaùo Mircea Eliade ñaõ
ñi ñeán keát luaän: hieän nay, caùc hoïc giaû phaàn lôùn ñeàu
thoáng nhaát raèng, khoâng theå ñi ngöôïc thôøi gian ñeå tìm
hieåu tôùi nguoàn goác hoaëc caùc caáp ñoä ñaàu tieân cuûa toân
giaùo. Ñieàu ñoù ñaõ khieán caùc nghieân cöùu toân giaùo
chuyeån söï quan taâm, töø vieäc tìm hieåu coäi nguoàn vaø cô
cheá hình thaønh yù thöùc toân giaùo sang vieäc tìm hieåu yù
nghóa cuûa moät hình thöùc toân giaùo cuï theå vaø söï phaùt
trieån lòch söû cuûa noù.
Böôùc chuyeån naøy, ñeán löôït noù, ñoøi hoûi moät heä
thoáng caùc tri thöùc lieân ngaønh, trong ñoù caùc khoa hoïc nhö
söû hoïc, xaõ hoäi hoïc, taâm lyù hoïc, hieän töôïng hoïc... ñeàu
tham döï.
Moät trong nhöõng hình thaùi bieåu hieän cuï theå cuûa caùch

332
tieáp caän toång hôïp, laø tieán haønh hôïp nhaát toân giaùo vôùi
vaên hoùa ñeå khaûo saùt noù trong boái caûnh lòch söû nhaân
loaïi. Chiristopher Dawson (1889-1970), giaû ñònh raèng, toân
giaùo khoâng phaûi laø moät hình thaùi yù thöùc tröøu töôïng, maø
laø truyeàn thoáng vaên hoùa hay taäp tuïc vaên hoùa. Cuõng theo
Chiristopher Dawson, thì moät xaõ hoäi giaøu söùc soáng taát coù
moät toân giaùo, maø toân giaùo naøy ôû möùc ñoä raát lôùn, laïi
quyeát ñònh phöông thöùc vaên hoùa cuûa xaõ hoäi aáy. Do ñoù,
vieäc nghieân cöùu toân giaùo trong söï thoáng nhaát vôùi vaên
hoùa seõ môû ra moät caùi nhìn môùi, hay noùi ñuùng hôn, seõ cho
pheùp ñaùnh giaù laïi caùc vaán ñeà coù lieân quan tôùi söï phaùt
trieån xaõ hoäi. Theá nhöng sau ñoù caùc hoïc giaû nhö Paul Tillich,
Arnold Toynbee, Ernst Cassirer... ñaõ phaùt trieån thaùi quaù quan
ñieåm naøy, tôùi ñoä ñoàng nhaát toân giaùo vôùi vaên hoùa vaø
ñoàng nhaát treân cô sôû cuûa toân giaùo. Chaúng haïn, Paul Tillich
cho raèng, toân giaùo laø maët tinh thaàn cuûa nhaân loaïi; nhìn
töø goùc ñoä baûn theå, toân giaùo laø cô sôû cuûa cuoäc soáng
tinh thaàn nhaân loaïi, vì vaäy noù laø caùi cuoái cuøng, voâ ñieàu
kieän, chænh theå vaø voâ haïn; toân giaùo phuù cho vaên hoùa
baûn theå cuûa yù nghóa, coøn vaên hoùa laø toång hoøa caùc
hình thöùc bieåu ñaït cuûa toân giaùo.
Söï ñoàng nhaát treân cô sôû cuûa toân giaùo, ñaõ höôùng
caùc nghieân cöùu toân giaùo theo höôùng chuyeån töø chuû
nghóa duy lyù sang chuû nghóa phi duy lyù. Vaø, ñaây cuõng laø
moät traøo löu khaù phoå bieán trong giôùi hoïc giaû phöông Taây
hieän nay. Nhöng cuõng phaûi thöøa nhaän raèng, nhôø caùch tieáp
caän naøy maø toân giaùo trôû neân tröïc quan hôn trong con maét
ngöôøi nghieân cöùu. Hay noùi nhö Arnold Joseph Toynbee, toân
giaùo giôø ñaây hieän thaân nhö loái soáng, phong tuïc, taäp
quaùn, leã nghi..., töùc laø taát thaûy nhöõng gì caáu thaønh caùc
neàn vaên minh cuûa nhaân loaïi. Vieäc nghieân cöùu toân giaùo do
vaäy, giôø ñaây ñaõ trôû neân thöïc chöùng hôn, song cuõng ña
nguyeân hôn.
Coù theå noùi, töø nhaát nguyeân chuyeån sang ña nguyeân
luaän, töø chuû nghóa duy lyù chuyeån sang chuû nghóa phi duy
lyù, laø hai khuynh höôùng ñaëc tröng cuûa caùc nghieân cöùu
toân giaùo hieän nay.
III. KEÁT LUAÄN
Trong hoaøn caûnh xaõ hoäi ñöông ñaïi, caùc neàn vaên minh
ñang xích laïi gaàn nhau hôn. Söï gaëp gôõ naøy, coù theå gaây

333
neân nhöõng toån thöông, hay cuõng coù theå taïo ra söï dung
hoøa hoaëc söï thaâm nhaäp laãn nhau. Bôûi vaäy, vôùi tö caùch
laø moät boä phaän quan troïng caáu thaønh caùc neàn vaên minh,
theå traïng cuûa toân giaùo hieän nay raát ña daïng vaø tieàm
chöùa nhieàu khuynh höôùng traùi ngöôïc nhau.
Moät maët, toân giaùo ñang ñöôïc nhìn nhaän nhö moät loaïi
söùc maïnh meàm (soft power), döï phaàn chi phoái ñôøi soáng
chính trò - xaõ hoäi toaøn caàu. Ñieàu naøy, ñaõ ñöôïc theå hieän
qua caùc cuoäc xung ñoät vuõ trang ôû caáp ñoä khu vöïc vaø
caáp ñoä quoác gia mang saéc thaùi toân giaùo.
Maët khaùc, trong ñôøi soáng toân giaùo ñaõ xuaát hieän
nhöõng neùt môùi: khuynh höôùng caù nhaân hoùa (theá tuïc
hoùa), ôû caùc nöôùc phaùt trieån vaø khuynh höôùng xaõ hoäi
hoùa (chaán höng), ôû caùc nöôùc ñang hoaëc chaäm phaùt trieån.
Cuøng toàn taïi vôùi hai khuynh höôùng ñoái laäp nhau naøy, ñang
xuaát hieän ngaøy moät nhieàu caùc hình thöùc toân giaùo môùi,
phaûn aùnh nhu caàu tìm kieám nhöõng chuaån thöùc vaên hoùa
môùi.
Chính vì vaäy, toân giaùo hieän ñang thu huùt maïnh meõ söï
quan taâm cuûa nhieàu ngaønh khoa hoïc. Nhu caàu nghieân cöùu
toân giaùo ñaõ thuùc ñaåy vieäc tìm kieám nhöõng phöông thöùc
tieáp caän môùi, trong soá ñoù phaûi keå ñeán phöông thöùc ñoái
thoaïi giöõa khoa hoïc vaø toân giaùo vaø phöông thöùc tieáp caän
toång theå (holistic approach), döïa treân söï hôïp nhaát vaên hoùa
vôùi toân giaùo.
Cuøng vôùi söï phaùt trieån cuûa lòch söû, toân giaùo cuõng
ñang bieán ñoåi vaø do ñoù coù theâm söùc soáng môùi ñeå
khaúng ñònh vò trí cuûa mình trong ñôøi soáng xaõ hoäi hieän
ñaïi69.

69
Nguoàn: Phaïm Thaùi Vieät, Moät soá neùt môùi cuûa toân giaùo vaø nghieân cöùu toân giaùo hieän
nay, Thoâng tin Khoa hoïc xaõ hoäi, chuyeân ñeà Toân giaùo vaø ñôøi soáng hieän ñaïi, taäp IV, Vieän
Thoâng tin Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 2001.

334
PHUÏ LUÏC

335
 Phuï luïc I
VAÁN ÑEÀ TOÂN GIAÙO - TÖ TÖÔÛNG
VAØ CHÍNH SAÙCH XAÕ HOÄI70

Tín ngöôõng, toân giaùo thuoäc lónh vöïc nieàm tin trong ñôøi
soáng tinh thaàn cuûa con ngöôøi.
Nieàm tin, bao goàm nhieàu daïng: tín ngöôõng, caùc hoïc
thuyeát, lyù töôûng xaõ hoäi - xaùc laäp cöùu caùnh, yù nghóa
cuoäc soáng, taïo ñoäng löïc thuùc ñaåy, ñieàu chænh haønh vi
caù nhaân phuø hôïp vôùi xaõ hoäi theo öôùc nguyeän cuûa mình.
Xeùt veà maët ñôøi soáng xaõ hoäi, thì nieàm tin laø moät trong
nhöõng nhu caàu cô baûn khoâng theå thieáu ñoái vôùi con ngöôøi.
Ñaây laø nhu caàu thuoäc taâm linh, neáu bò khuûng hoaûng hay
maát loøng tin vaøo coäng ñoàng thì seõ roái loaïn trong haønh vi.
Moät xaõ hoäi coù nieàm tin laønh maïnh seõ taïo söï oån ñònh
trong phaùt trieån.
Toân giaùo ra ñôøi vaø toàn taïi treân cô sôû nhöõng ñieàu
kieän lòch söû nhaát ñònh, khi caùc löïc löôïng töï nhieân vaø xaõ
hoäi coøn gaây tai hoïa khoâng löôøng tröôùc vaø chöa giaûi thích
ñöôïc trong cuoäc soáng haøng ngaøy cuûa con ngöôøi. Toân giaùo
laø söï phaûn aùnh nhöõng löïc löôïng xa laï ñoù vaøo ñaàu oùc con
ngöôøi döôùi hình thöùc nhöõng söùc maïnh sieâu traàn theá. Moät
ví duï deã hieåu laø ôû nöôùc ta töø khi chuyeån sang kinh teá thò
tröôøng, cuoäc soáng haøng ngaøy gaëp nhieàu may ruûi so vôùi
kinh teá bao caáp daãn ñeán vieäc thôø cuùng, caàu vieän nôi
Trôøi, Phaät, thaùnh thaàn, boùi toaùn v.v... taêng leân roõ reät
trong nhaân daân; keå caû taàng lôùp treû, coù hoïc thöùc.
Noùi chung, toân giaùo cuõng seõ töï nhieân maát ñi khi söï
phaùt trieån xaõ hoäi ñaït ñeán trình ñoä maø con ngöôøi coù
ñaày ñuû ñieàu kieän vaät chaát vaø tinh thaàn ñeå laøm chuû
vaø chi phoái caùc löïc löôïng xa laï ñoù; bôûi vì, theo F. AÊngghen,
luùc aáy seõ khoâng coù gì ñeå phaûn aùnh döôùi daïng toân giaùo

70
Traàn Baïch Ñaèng, Nhaø nghieân cöùu, Nhaø caùch maïng laõo thaønh, Toân giaùo vaø maáy vaán ñeà
toân giaùo Nam boä, NXB Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 2001, tr. 11.

336
nöõa. Khoa hoïc phaùt trieån, daân trí naâng cao coù theå laøm cho
con ngöôøi chuyeån töø nieàm tin naøy sang nieàm tin khaùc moät
caùch töï nguyeän. Nhöng neáu chæ rieâng söï nhaän thöùc, duø
coù saâu roäng chaêng nöõa, cuõng khoâng ñuû söùc baét caùc
löïc löôïng xa laï ñoù phuïc tuøng söï chi phoái cuûa xaõ hoäi. F.
AÊngghen coøn cho raèng, neáu duøng nhöõng bieän phaùp caám
ñoaùn hay söû duïng quyeàn löïc nhaø nöôùc ñeå choáng toân
giaùo, thì chæ "giuùp cho toân giaùo ñaït ñôùi choã thöïc hieän tinh
thaàn töû vì ñaïo vaø keùo daøi theâm söï toàn taïi cuûa noù"71.
Cho ñeán nay, xung quanh chuû ñeà "Toân giaùo laø gì?", coøn
coù nhieàu yù kieán khaùc nhau veà caâu cuûa K. Maùc, "Toân
giaùo laø thuoác phieän cuûa nhaân daân".
Veà phía keû thuø, chuùng xuyeân taïc yù nghóa cuûa caâu
naøy ñeå vu caùo coäng saûn muoán tieâu dieät toân giaùo nhö
moät teä naïn ma tuyù. Moät soá ngöôøi khaùc hieåu caâu naøy
theo nghóa ñen, cho raèng toân giaùo ñôn thuaàn laø söï meâ
hoaëc, ru nguû nhaân daân cam chòu caûnh aùp böùc boùc loät,
thuû tieâu ñaáu tranh; do ñoù, khoâng heà coù nhaân toá tích cöïc
naøo caû. Laïi coù yù kieán cho raèng, caâu cuûa K. Maùc chæ
ñuùng trong tröôøng hôïp caùc toân giaùo höôùng söï tín ngöôõng
phuïc vuï lôïi ích lòch söû. Bôûi vì trong thöïc teá, raát nhieàu tín
ñoà toân giaùo vöøa haønh ñaïo, vöøa tích cöïc tham gia caùch
maïng choáng aùp böùc boùc loät.
Tröôùc heát, ta hieåu toân giaùo maø K. Maùc ñeà caäp theo
ñuùng nghóa cuûa noù chöù khoâng phaûi caùc loaïi toå chöùc löøa
bòp do boïn ñoäi loát toân giaùo laäp ra ñeå phaù hoaïi xaõ hoäi.
Caâu noùi aån duï naøy, naèm trong ñoaïn vaên cuûa K. Maùc trình
baøy yù kieán veà taùc duïng cuûa toân giaùo ñoái maët vôùi
nhöõng ñieàu kieän lòch söû ñaõ saûn sinh ra noù.
Theo yù K. Maùc, trong moät xaõ hoäi maø quaàn chuùng bò
aùp böùc, trong moät theá giôùi khoâng coù traùi tim, khoâng coù
tinh thaàn, thì toân giaùo laø tieáng thôû daøi, laø traùi tim, laø tinh
thaàn xaõ hoäi cuûa theá giôùi ñoù. Toân giaùo vöøa laø bieåu
hieän, vöøa laø söï phaûn khaùng choáng laïi söï khoán cuøng cuûa
xaõ hoäi.
Hieåu theo yù ñoù, toân giaùo vöøa laø saûn phaåm tinh thaàn,
vöøa laø giaûi phaùp tình theá cöùu khoå, laø nieàm an uûi naøo
ñoù trong moät theá giôùi ñau khoå chöa tìm ñöôïc loái ra. Nieàm
tin toân giaùo coù taùc duïng nhö moät loaïi thuoác an thaàn ñoái
71
Maùc - AÊngghen, Tuyeån taäp, NXB Söï thaät, Haø Noäi, 1980, taäp V, tr. 449 - 450.

337
vôùi moät cô theå ñang bò beänh hieåm ngheøo, chöa tìm ñöôïc
phöông thuoác cöùu chöõa. "Thuoác phieän", hieåu theo nghóa aån
duï, chuû yeáu laø khía caïnh taïo moät söï caân ñoái naøo ñoù veà
tinh thaàn ñeå khoâng rôi vaøo beá taéc. Ñöông nhieân, ñoái vôùi
saûn phaåm - duø laø saûn phaåm tinh thaàn, thöôøng coù nhieàu
coâng duïng, ngoaøi coâng duïng chính. Do ñoù, giai caáp boùc loät
coù theå lôïi duïng toân giaùo trong moät soá tröôøng hôïp naøo
ñoù khi tín ñoà maát caûnh giaùc. Nhöng, cuõng khoâng phaûi vì
theá maø cho toân giaùo chæ laø moät loaïi thuoác ñoäc gieát
ngöôøi.
Moãi toân giaùo laønh maïnh ñeàu coù giaù trò nhaân vaên,
khía caïnh ñaïo ñöùc, tình caûm rieâng vaø tính coäng ñoàng gaén
boù. Phaûi tìm hieåu giaùo lyù töø nguyeân goác, töø tö töôûng
cuûa ngöôøi saùng laäp môùi coù söï ñaùnh giaù cô baûn, ñuùng
ñaén, traùnh nhöõng maëc caûm beà ngoaøi cuõng nhö nhöõng
bieán töôùng phaùt sinh trong quaù trình phaùt trieån cuûa toân
giaùo ñoù.
Tuy vaäy, muoán coù nhaän ñònh chính xaùc vaø thaùi ñoä
ñuùng ñaén ñoái vôùi moät toân giaùo naøo ñoù trong thôøi gian
vaø khoâng gian xaùc ñònh, caàn phaûi coù quan ñieåm lòch söû,
cuï theå, khoâng neân döøng laïi ôû nhaän xeùt chung chung.
Trong lòch söû caùc toân giaùo, chuùng ta nhaän thaáy xuaát
phaùt töø giaùo lyù vaø toå chöùc ban ñaàu, caùc toân giaùo veà
sau ñeàu coù söï phaân hoùa trong quaù trình phaùt trieån theo
nhieàu höôùng, chuû yeáu coù hai nguyeân nhaân sau ñaây:
1. Do coù söï nhaän thöùc khaùc nhau ñoái vôùi giaùo lyù
nguyeân thuûy, neân sinh ra caùc caùch haønh ñaïo khaùc nhau,
töø ñoù hình thaønh nhieàu heä phaùi, thaäm chí phaân hoùa
thaønh toå chöùc toân giaùo khaùc nhau;
2. Do taùc ñoäng cuûa tình hình chính trò, kinh teá, xaõ hoäi
trong töøng quoác gia, daân toäc neân coù söï phaân hoùa thaønh
nhöõng xu höôùng hoaït ñoäng khaùc nhau, thaäm chí ñoái laäp
nhau treân hai traän tuyeán ñaáu tranh giai caáp, ñaáu tranh daân
toäc.
Hoaëc coù söï keát hôïp cuûa caû hai nguyeân nhaân treân. Xin
neâu vaøi ví duï:
Phaät giaùo, coù Tieåu thöøa vaø Ñaïi thöøa, laïi chia nhieàu
toâng phaùi nhö: Caâu Xaù, Thaønh Thaät, Phaùp Töông, Tam
Luaän, Thieân Thai, Hoa Nghieäm, Chaân Ngoân, Thieàn, Tònh Ñoä

338
v.v... vôùi caùch tu haønh, aên uoáng khoâng gioáng nhau nhöng
ñeàu höôùng tôùi Nieát baøn.
Gaàn ñaây, ôû Thaùi Lan, baùo chí phanh phui vieäc chính
quyeàn ñoøi Phaät giaùo phaûi xöû lyù caùc vuï laïm thu tieàn nong
do caùc Phaät töû cuùng chuøa. ÔÛ moät nöôùc coù 95% ngöôøi
daân laø Phaät töû naøy, soá tieàn cuûa hôn 3 vaïn ngoâi chuøa, do
hôn 27 vaïn sö saõi quaûn lyù, öôùc tính leân tôùi haøng maáy
trieäu USD. Trong luùc Thaùi Lan laâm caûnh khuûng hoaûng taøi
chính traàm troïng, vaäy maø sö saõi soáng vöông giaû khoâng
keùm Hoaøng gia, ñi xe hôi ñaét tieàn, söû duïng ñieän thoaïi di
ñoäng, mua saém haøng taïi caùc trung taâm thöông maïi. Caùc
nhaø sö coøn ban phöôùc vaø baùn nhöõng moùn trang söùc toân
giaùo ñaõ ñöôïc laøm pheùp, baùn caû nöôùc Cam loà voâ chai
vôùi 200 nhaõn hieäu mang teân caùc vò sö khaùc nhau, baùn caû
veù soá. Ñoù laø chöa keå chuyeän buoân laäu vuõ khí, gieát moät
du khaùch ngöôøi Anh vaø nhieàu chuyeän oâ ueá khaùc. Ngöôøi ta
ñeà caäp ñeán vieäc choáng tham nhuõng trong giôùi sö saõi, ñeå
baûo veä söï trong saùng thieâng lieâng cuûa ñaïo Phaät.
Söï phaân hoùa trong ñaïo Thieân chuùa, cuõng lieân tuïc dieãn
ra. Ñaïo Tin laønh taùch khoûi ñaïo Thieân chuùa töø theá kyû XVI,
coù heä thoáng toå chöùc rieâng, caùch haønh ñaïo rieâng. Ta
cuõng ñaõ chöùng kieán nhöõng bieåu hieän xung ñoät gay gaét
giöõa hai ñaïo naøy, treân caùc ñöôøng phoá cuûa Baéc Ai Len.
Nhöõng naêm 60 cuûa theá kyû XX, ôû chaâu Myõ Latinh, trong
ñaïo Thieân chuùa, ñaõ xuaát hieän phong traøo "Thaàn hoïc giaûi
phoùng" (Theùologie de la Libeùration), loâi cuoán caùc giaùo só
vaø tín ñoà tham gia phong traøo giaûi phoùng daân toäc, giaûi
phoùng ngöôøi ngheøo ñeå thöïc hieän coâng baèng xaõ hoäi theo
giaùo lyù cuûa Ñöùc Kitoâ. Ñoàng chí Phiñen Castro cho raèng,
phong traøo naøy laø söï trôû veà nguoàn cuûa ñaïo Thieân chuùa
vôùi doøng lòch söû töôi saùng nhaát, haáp daãn nhaát, anh duõng
nhaát vaø vinh quang nhaát.
Quan saùt Hoài giaùo, chuùng ta cuõng thaáy söï phaân hoùa
theo nhöõng xu höôùng nhuoäm nhieàu maøu saéc tranh giaønh
giaùo quyeàn vaø quyeàn löïc chính trò, nhöõng xu höôùng cöïc
ñoan, nhöõng cuoäc ñaáu phaùo giöõa caùc saéc toäc cuøng theo
ñaïo Hoài. Taát caû ñeàu vieän daãn kinh Koran ñeå haønh ñoäng.
Nhìn chung, cho tôùi nay, caùc toân giaùo lôùn treân theá giôùi
töïa nhö nhöõng caây coå thuï, duø moät goác maø moïc laém
caønh, nôû hoa nhieàu maøu saéc, keát nhöõng chuøm traùi ngoït

339
buøi cay ñaéng khaùc nhau.
Do vaäy, muoán ñaùnh giaù ñuùng phaûi bieát goác hieåu
caønh vaø nhìn hoa traùi cho töôøng taän, khoâng maëc caûm,
thaønh kieán bôûi nhöõng nhaän xeùt tröøu töôïng.
Khi nghieân cöùu veà toân giaùo ôû Vieät Nam, nhieàu hoïc
giaû nöôùc ngoaøi caûm thaáy khoù khaên, phöùc taïp vì söï thôø
cuùng raát ña daïng.
Cuõng coù ngöôøi cho raèng, caùc toân giaùo hieän haønh
khoâng coù toân giaùo naøo thuaàn tuyù cuûa Vieät Nam, maø
ñeàu du nhaäp töø nöôùc ngoaøi: ñaïo Phaät töø AÁn Ñoä, Trung
Quoác sang, ñaïo Thieân chuùa töø phöông Taây, Laõo giaùo cuõng
töø Trung Quoác, v.v... Nhöõng ñaïo giaùo noäi sinh nhö Cao Ñaøi,
töï cho laø "Sieâu ñaïo", nhöng treân ñieän thôø coù giaùo chuû
cuûa nhieàu toân giaùo khaùc, keå caû danh nhaân vaên hoùa.
Coøn Hoøa Haûo, cuõng laáy teân laø Phaät giaùo Hoøa Haûo.
Töø xa xöa, ngöôøi Vieät Nam ñaõ thôø cuùng tröôùc khi coù
caùc toân giaùo ngoaïi nhaäp. Phaûi chaêng, ngöôøi Vieät Nam
khoâng coù moät ñaïo goác naøo cuûa rieâng mình vaø vieäc thôø
cuùng chöa ñuû nghóa laø moät toân giaùo theo caùch hieåu chaët
cheõ nhö nöôùc ngoaøi thöôøng duøng.
Daân toäc Vieät Nam coù Ñeàn Huøng ôû Phong Chaâu, tænh
Phuù Thoï, vôùi ngaøy gioã Toå muøng 10 thaùng 3, coù ñeàn thôø
caùc vò anh huøng cöùu nöôùc nhö Hai Baø Tröng, Baø Trieäu, Lyù
Thöôøng Kieät, Traàn Höng Ñaïo, Quang Trung, Chuû tòch Hoà Chí
Minh, thôø caùc danh nhaân vaên hoùa, thôø caùc vò töøng hieån
hieän ñeå phoø daân cöùu nöôùc nhö Phuø Ñoång Thieân Vöông
v.v... ÔÛ ñaát theùp Cuû Chi thuoäc TP. Hoà Chí Minh, chuùng ta
laäp ñeàn thôø Beán Döôïc ñeå thôø cuùng caùc lieät só. Thôø
cuùng haún hoi chöù khoâng phaûi chæ laø moät ñòa danh di tích
lòch söû, hay moät cuoäc tröng baøy hieän vaät.
Trong töøng laøng, coù thôø thaønh hoaøng, nay thôø theâm
lieät só, nhöõng ngöôøi coù coâng lôùn trong khaùng chieán choáng
ngoaïi xaâm. Moãi doøng hoï coù nhaø thôû Toå, moãi ngaønh
ngheà coù ngaøy gioã toå sö, moãi gia ñình coù baøn thôø toå
tieân, oâng baø vaø nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát.
Neáu khoâng keå vieäc thôø cuùng caùc vò thaàn linh sieâu
nhieân ôû khaép nôi, thì vieäc thôø cuùng toå tieân, nhöõng ngöôøi
coù coâng sinh thaønh, khai saùng, nuoâi döôõng vaø baûo veä söï
phaùt trieån cuûa daân toäc, cuûa gia ñình chính laø moät neùt

340
ñeïp trong baûn saéc vaên hoùa, trong ñaïo ñöùc cuûa ngöôøi
Vieät Nam. AÊn quaû nhôù keû troàng caây, uoáng nöôùc nhôù
nguoàn laø theå hieän ñöùc tính nhaân nghóa, trung hieáu, neáu
laøm ngöôïc laïi laø vong baûn, maát goác...
Ñöông nhieân, trong vieäc thôø cuùng coù moät khía caïnh
thuoäc veà tín ngöôõng. Ñoát moät neùn nhang caém treân baøn
thôø ñeå toû loøng toân kính, cuõng coù theå keøm theo vieäc
khaán vaùi, thænh caàu vong linh ngöôøi ñaõ khuaát phuø hoä cho
cuoäc soáng cuûa mình ñöôïc yeân laønh, may maén, tai qua naïn
khoûi. Xeùt cho cuøng, khía caïnh naøy khoâng coù haïi vì noù laøm
cho ngöôøi thænh caàu bôùt lo laéng, yeân taâm "ôû hieàn gaëp
laønh", ñöôïc toå tieân, oâng baø luoân ôû beân caïnh giuùp ñôõ.
Cuùng baùi trong nhöõng ngaøy gioã, teát laø nhöõng dòp sum hoïp
gia ñình ñeå con chaùu nhôù coâng ôn toå tieân, oâng baø vaø
nhöõng ngöôøi thaân ñaõ khuaát, taïo moät neùt ñeïp cuûa
truyeàn thoáng gia ñình, choáng söï tha hoùa tieâu cöïc töø xaõ
hoäi.
Tröôùc ñaây, ñaõ coù yù kieán cöïc ñoan coi taát caû vieäc
thôø cuùng laø meâ tín dò ñoan, coi ñôøi soáng taâm linh laø
khoâng caàn thieát, daãn ñeán vieäc phuû nhaän quaù khöù toát
ñeïp, xaâm phaïm moät caùch ngôù ngaån ñeán nhöõng nôi thôø
cuùng caàn ñöôïc baûo veä maø laïi ñöôïc coi laø baûo veä thuaàn
phong myõ tuïc cuûa daân toäc.
Coù theå noùi khía caïnh ñaïo ñöùc trong vieäc thôø cuùng noùi
treân, laø chuû yeáu vaø neáu coi ñoù laø ñaïo ñöùc thì ñoù chính
laø ñaïo goác, ñaïo neàn cuûa ngöôøi Vieät Nam.
Taát caû caùc toân giaùo khaùc töø beân ngoaøi vaøo, nhö ñaïo
Phaät, ñaïo Thieân chuùa v.v... khoâng theå xoùa boû ñöôïc ñaïo
goác ñoù, maø roát cuoäc phaûi chung soáng phuø hôïp vôùi noù,
neáu muoán thu phuïc ñöôïc tín ñoà. Nhieàu gia ñình Vieät Nam
coù trang thôø Phaät, thôø thaàn linh nhöng bao giôø cuõng nhoû
hôn baøn thôø toå tieân, oâng baø. Caùc tín ñoà Thieân chuùa,
ñeán nay vaãn thôø toå tieân, nhöõng ngaøy gioã, chaïp vaãn laøm
coã caàu nguyeän cho ngöôøi ñaõ khuaát. Ñoái vôùi nhöõng gia
ñình khoâng laäp baøn thôø toå tieân rieâng, thì chæ vieäc
chuyeån baøn thôø toå tieân ñeán baøn thôø Chuùa, töùc laø thôø
phuïng toå tieân qua baøn thôø Chuùa.
Nhöõng ñaïo giaùo noäi sinh caøng khoâng theå boû ñaïo thôø
cuùng toå tieân, oâng baø. Ñaïo Cao Ñaøi khuyeân con ngöôøi thôø
cuùng toå tieân, nhöng khoâng cuùng maën vaø ñoát vaøng maõ.

341
Coøn Phaät giaùo Hoøa Haûo, ñöa hieáu nghóa vaø ñaát nöôùc
leân haøng ñaàu trong boán ñieàu aân (aân toå tieân cha meï; aân
ñaát nöôùc; aân tam baûo vaø aân ñoàng baøo, nhaân loaïi).
Cuõng töø ñaïo goác naøy, ngöôøi Vieät Nam tieáp thu moät
caùch töï nhieân ñaïo lyù cuûa Baùc Hoà: "Trung vôùi nöôùc, hieáu
vôùi daân" trong söï nghieäp giaûi phoùng daân toäc vaø xaây
döïng ñaát nöôùc.
Moät ñaëc ñieåm lôùn nöõa cuûa tình hình tín ngöôõng caàn
ñöôïc löu yù, laø tính bao dung tín ngöôõng cuûa ngöôøi Vieät Nam.
Tính bao dung, tö töôûng phoùng khoaùng trong ñoái nhaân
xöû theá naèm trong nhaân caùch Vieät Nam, hình thaønh trong
quaù trình ñoaøn keát, keà vai saùt caùnh vöôït moïi khoù khaên
gian khoå suoát moät nghìn naêm döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc.
ÔÛ Vieät Nam khoâng coù söï kyø thò toân giaùo, caøng khoâng
coù xung ñoät vì lyù do dò bieät toân giaùo. Coøn chuyeän boïn
ñeá quoác lôïi duïng nhöõng phaàn töû ñoäi loát toân giaùo ñeå
chia reõ nhaân daân, choáng laïi daân toäc trong moät soá tröôøng
hôïp naøo ñoù, khoâng thuoäc lónh vöïc kyø thò toân giaùo.
Chuyeän vua chuùa Vieät Nam caám ñaïo Thieân chuùa, xuaát
phaùt töø söï lo sôï ñaïo tieáp tay cho giaëc ngoaøi. Coøn Ngoâ
Ñình Dieäm ñaøn aùp caùc ñaïo Phaät, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo, öu
daõi Thieân chuùa giaùo ñeå taïo cô sôû xaõ hoäi cho mình laïi
thuoäc thuû ñoaïn chính trò.
Tuy cuõng coù nhöõng cuoäc tranh luaän treân baùo chí, xung
quanh giaùo lyù cuûa ñaïo Phaät vaø ñaïo Thieân chuùa vaøo
nhöõng naêm 30 cuûa theá kyû XX, nhöng khoâng vì theá maø söï
dò bieät toân giaùo trôû thaønh lyù do ñeå kyø thò, hay khinh mieät
nhau.
Ñoái vôùi ngöôøi Vieät Nam, ñaïo naøo cuõng ñöôïc coi troïng,
mieãn laø giaùo lyù khoâng ñi ngöôïc laïi ñaïo ñöùc caên baûn
cuûa daân toäc, traùi vôùi thuaàn phong myõ tuïc cuûa nhaân
daân, khoâng phaûn laïi lôïi ích cuûa coäng ñoàng, cuûa ñaát
nöôùc.
Trong nhieàu gia ñình, caùc thaønh vieân coù theå theo nhieàu
ñaïo hoaëc khoâng theo ñaïo maø vaãn soáng vôùi nhau yeân
laønh, khoâng xích mích vì lyù do toân giaùo. Leã Phaät ñaûn, leâ
Chuùa giaùng sinh laø ngaøy vui chung cuûa caû löông vaø giaùo.
Coù theå noùi, tính bao dung tín ngöôõng, tö töôûng töï do tín
ngöôõng thuoäc neáp nghó, neáp soáng bình thöôøng cuûa ngöôøi

342
Vieät Nam, laø cô sôû cuûa söï ñoaøn keát löông - giaùo trong söï
nghieäp döïng nöôùc vaø giöõ nöôùc.
Moät neùt noåi baät cuûa tình hình toân giaùo ôû Vieät Nam,
laø söï taùc ñoäng maïnh meõ cuûa thôøi cuoäc, cuûa caùc bieán
coá, söï kieän chính trò ñeán caùc toân giaùo, nhaát laø trong hai
theá kyû qua.
Nhaân toá taùc ñoäng tröïc tieáp vaø maïnh nhaát, laø cuoäc
ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc lieân tuïc dieãn ra töø khi thöïc
daân Phaùp ñaùnh chieám nöôùc ta vaøo giöõa theá kyû XIX, cho
ñeán khi hoaøn thaønh söï nghieäp choáng Myõ cöùu nöôùc thaùng
4-1975.
Dieãn bieán soâi ñoäng cuûa thôøi cuoäc caùc toân giaùo phaûi
toû thaùi ñoä, ñöùng veà traän tuyeán naøo trong cuoäc ñaáu
tranh daãn ñeán söï phaân hoùa khoâng theå traùnh ñöôïc, chuû
yeáu theo ba phöông höôùng sau:
1. Ña soá tín ñoà vaø chöùc saéc höôùng veà cuoäc ñaáu tranh
giaûi phoùng daân toäc, tham gia baèng nhieàu hình thöùc, keå caû
nhöõng pheùp thaàn bí maø chính quyeàn thöïc daân goïi laø "chuû
nghóa daân toäc toân giaùo";
2. Caàu an, yeám theá, nhaém maét tröôùc thôøi cuoäc,
khuyeân tín ñoà chæ lo vieäc ñaïo, lo laøm aên, traùnh tham gia
hoaït ñoäng chính trò. Thaùi ñoä naøy, ñöông nhieân coù lôïi cho
giai caáp thoáng trò;
3. Bò ñeá quoác lôïi duïng, chia reõ, loâi keùo ñöùng veà phía
keû thuø daân toäc, choáng laïi söï nghieäp caùch maïng, choáng
nhaân daân. Boïn phaûn ñoäng ñoäi loát toân giaùo xuyeân taïc
giaùo lyù, mua chuoäc tín ñoà maát caûnh giaùc coù theå gaây
thieät haïi cho cuoäc ñaáu tranh, nhöng cuoái cuøng cuõng thaát
baïi.
Lòch söû ñaõ chöùng minh xu höôùng chuû yeáu cuûa caùc
toân giaùo nöôùc ta, laø höôùng veà daân toäc, gaén boù vôùi ñaát
nöôùc. Xeùt cho cuøng, thì giöõa caùc gaùo lyù vaø truyeàn thoáng
yeâu nöôùc, thöông noøi cuûa ngöôøi Vieät Nam khoâng coù maâu
thuaãn maø hoã trôï laãn nhau. Ñoái vôùi Phaät töû Vieät Nam,
khoâng coù söï khieân cöôõng giöõa Ñaïo phaùp vaø Daân toäc,
cuõng gioáng nhö ñoái vôùi Thieân chuùa giaùo thì kính Chuùa vaø
yeâu nöôùc laø thuaän lyù.
Naêm 1926, traû lôøi caâu hoûi cuûa nhaø baùo: "Ai xui thaày
chuøa ñi bieåu tình", sö Thieän Chieáu thuoäc chuøa Linh Sôn ñaõ

343
vieát baùo traû lôøi: "Thuyeát töø bi cöùu khoå cuûa Phaät toå, xui
phaät töû tham gia nhöõng cuoäc vaän ñoäng yeâu nöôùc thöông
daân chôù khoâng ai xui caû". Cuõng ñuùng nhö oâng Ñaäu Quang
Lónh, moät linh muïc coát caùn cuûa phong traøo Duy Taân, bò
Phaùp baét ñaøy ra Coân Ñaûo, ñaõ noùi: "Tröôùc khi laøm ngöôøi
tu haønh, phaûi laø moät coâng daân yeâu nöôùc ñaõ".
Thieát nghóa, khoâng caàn chöùng minh theâm vì saùch baùo
ñaõ ñöa khaù nhieàu söû lieäu veà xu höôùng toân giaùo ôû nöôùc
ta.
Treân mieàn ñaát môùi phía Nam cuûa Toå quoác, toân giaùo
coù moät soá neùt rieâng, tuy veà giaùo lyù cô baûn vaãn gioáng
vôùi caùc vuøng khaùc trong caû nöôùc. Nhöõng neùt ñaëc thuø
baét nguoàn töø nhöõng ñieàu kieän töï nhieân, kinh teá, ñôøi
soáng xaõ hoäi vaên hoùa coù phaàn khaùc vôùi phía Baéc.
Beân caïnh nhöõng thuaän lôïi veà thoå nhöôõng, khí haäu
nhieät ñôùi cho noâng nghieäp; treân ñaát môùi hoang vu naøy,
chöùa ñöïng nhieàu söùc maïnh töï nhieân ñe doïa cuoäc soáng
haøng ngaøy cuûa con ngöôøi, duø ôû ñoàng baèng baùt ngaùt hay
röøng nuùi aâm u. Cuõng gioáng nhö ôû phía Baéc, nuùi cao caøng
laø nôi deã phaùt sinh söï thôø cuùng, hình nhö caùc vò thaàn linh,
Trôøi, Phaät ngöï ôû treân cao ñeå chi phoái muoân loaøi. Neáu ôû
phía Baéc coù Taûn Vieân sôn thaàn, coù chuøa Höông treân nuùi;
thì ôû Nam Boä, tuy ít nuùi nhöng cuõng laø nôi thôø cuùng vaø
ñieåm khai ñaïo huyeàn bí cuûa moät soá toân giaùo. ÔÛ mieàn
Ñoâng, coù Chuøa Baø ôû nuùi Baø Ñen, mieàn Taây vuøng nuùi
Haø Tieân, An Giang, Chaâu Ñoác laø nôi taäp trung thôø cuùng,
chuøa chieàn, mieáu ñaïo thieâng lieâng. Giaùo sö Traàn Vaên
Giaøu coù nhaän xeùt raèng: "Ñoàng baèng soâng Cöûu Long, laø
mieáng ñaát heát söùc maàu môõ vaø laø mieáng ñaát saûn sinh
nhieàu ñaïo khaù laï luøng, meâ tín dò ñoan heát söùc phoå
bieán"72.
Haønh trang toân giaùo cuûa löu daân vaøo ñaát môùi, coù
ñuû Tam giaùo vaø ñaïo thôø toå tieân, oâng baø. Tuy nhieân, Nho
giaùo voán khoâng saâu saéc ñoái vôùi ña soá löu daân ít hoïc, veà
sau baát löïc ñoái vôùi cuoäc xaâm laêng cuûa thöïc daân Phaùp,
neân Phaät giaùo vaø Ñaïo giaùo noåi troäi leân cuøng vôùi ma
thuaät coå truyeàn troän laãn vôùi nhau.
Vôùi haønh trang ñoù, cuõng deã hieåu raèng, soáng treân
72
Traàn Vaên Giaøu, Söï phaùt trieån cuûa tö töôûng ôû Vieät Nam töø theá kyû XIX ñeán caùch maïng
thaùng Taùm, taäp I, NXB Chính trò quoác gia, Haø Noäi. 1996, tr. 508.

344
vuøng ñaát môùi ñaày moái ñe doïa cuûa caùc löïc löôïng töï
nhieân xa laï, thì coù söï phong phuù, ña daïng veà maët tín
ngöôõng cuûa löu daân. Chuùng ta cuõng thaáy moät söï pha troän
vaø aûnh höôûng cuûa luoàng toân giaùo Nam AÙ cuûa ngöôøi
Chaêm, chöa keå Phaät giaùo Tieåu thöøa cuûa ngöôøi Khmer, Hoài
giaùo, ñaïo Bah'ai v.v...
Ngoaøi nhöõng toân giaùo lôùn nhö Phaät giaùo, Thieân chuùa
giaùo, Cao Ñaøi, Hoøa Haûo, coøn coù nhieàu ñaïo nhoû, sôùm nôû
choùng taøn nhö ñaïo Laønh, ñaïo Phaät ñöôøng, ñaïo Minh sö,
ñaïo Phaät thaày, ñaïo Hieáu nghóa, thaäm chí laï luøng nhö ñaïo
Döøa, ñaïo Naèm, ñaïo Ñi chaäm v.v... Thöïc traïng ñoù cho thaáy
coù söï deã daõi, khoâng saâu saéc trong meâ tín cuûa tín ñoà,
cuõng deã boû ñaïo neáu thaáy khoâng coøn linh nghieäm. ÔÛ
nhöõng ñaïo nhoû, giaùo chuû coù trình ñoä hieåu bieát nhöng
khoâng hôn tín ñoà bao nhieâu, giaùo lyù mang naëng tính thöïc
duïng.
Veà maët kinh teá, ôû Nam Boä sau moät thôøi gian khai phaù,
saûn xuaát haøng hoùa chieám öu theá so vôùi kinh teá töï caáp töï
tuùc, noâng nghieäp ña daïng cuøng vôùi kinh teá coâng nghieäp
ñöôïc khai thaùc, nhaát laø töø khi Phaùp xaâm chieám. Veà maët
xaõ hoäi, söï raøng buoäc phong kieán loûng leûo, taïo nhöõng
tieàn ñeà daân chuû cuûa noâng daân ôû ñòa phöông. Tính naêng
ñoäng, phoùng khoaùng, tính hieäu quaû, thöïc duïng noåi troäi,
laøm cho con ngöôøi ít baûo thuû hôn. Nhöõng taùc ñoäng veà kinh
teá - xaõ hoäi ñoù ñoái vôùi toân giaùo, cuõng laøm cho nhöõng
toân giaùo cuõ naêng ñoäng hôn, ít baûo thuû hôn vaø kích thích
söï ra ñôøi cuûa nhöõng toân giaùo môùi. Tính yeám theá cuûa
toân giaùo giaûm, tính nhaäp theá taêng leân.
Treân vuøng ñaát môùi ñaày bieán ñoäng ñoù, toân giaùo
khoâng theå baûo thuû nhö ñieåm xuaát phaùt. Phaûi ñoåi môùi
töø tri thöùc ñeán haøng ñoäng.
* Phaät giaùo, ta coù theå thaáy bieåu hieän cuûa tri thöùc
hoùa trong phong traøo Chaán höng Phaät giaùo vaøo nhöõng
naêm 30 (theá kyû XX), tuy ñaõ coù maàm moáng töø nhöõng
naêm 20. Nhieàu baùo chí, saùch vôû Phaät giaùo ra ñôøi, keå caû
saùch dòch. Nhieàu Hoäi Phaät giaùo ra ñôøi ôû Nam kyø, nhö Hoäi
Phaät giaùo töông teá, do chuøa Tam baûo (Raïch Giaù) chuû
tröông. Hoäi naøy bò chính quyeàn thöïc daân giaûi taùn, vì xeùt
baét ñöôïc moät xöôûng laøm taïc ñaïn trong chuøa Tam baûo vaøo
naêm 1940. Hoäi Löôõng xuyeân Phaät hoïc, coù moät tröôøng

345
Phaät hoïc; An Nam Phaät hoïc, Hoäi Nam kyø nghieân cöùu Phaät
hoïc, v.v...
Ñeà taøi caùc cuoäc tranh luaän treân baùo chí, laø caùc vaán
ñeà xung quanh giaùo lyù Phaät giaùo nhö: Coù Thöôïng Ñeá saùng
taïo muoân vaät khoâng? Coù linh hoàn baát töû khoâng? Coù
Thieân ñöôøng, Tònh ñoä hay Taây phöông cöïc laïc khoâng? Coù
hay khoâng coù ngoaïi giôùi? v.v... Caùc sö Thieän Chieáu, Thích
Ñoân Haäu, baùc só Leâ Ñình Thaùm, tích cöïc tham gia dieãn ñaøn
naøy... Nhöõng hoïc giaû ñöông thôøi, ngoaøi ñaïo Phaät cuõng
tham gia pheâ bình söï chaán höng Phaät giaùo.
Tranh luaän veà chaán höng Phaät giaùo roài chöa thaáy loái ra.
Sö Thieän Chieáu luùc coøn giaùo thoï ôû chuøa Linh Sôn, ñaõ
nghieàn ngaãm ñoâi caâu ñoái ôû cöûa chuøa, löôïc dòch nhö sau:
"Ñaïo Phaät laø nhaäp theá chöù khoâng phaûi yeám
theá.
Töø bi laém luùc phaûi saùt sinh ñeå cöùu ñoä chuùng
sinh"
Sö Thieän Chieáu tích cöïc tham gia tranh luaän vaø ñeán naêm
1936, ñaõ phaùt haønh cuoán saùch laøm chaán ñoäng dö luaän
luùc baáy giôø, vôùi töïa ñeà Taïi sao toâi caûm ôn ñaïo Phaät?
Truôùc nhöõng beá taéc, maâu thuaãn giöõa Phaät giaùo vaø
ñôøi thöôøng, coù ngöôøi hoûi Thieän Chieáu phaûi giaûi khoå cho
chuùng sinh veà choã naøo? Sö cho raèng, cuoäc ñaáu tranh ñeå
giaûi khoå laø cuoäc ñaáu tranh trong xaõ hoäi, giaûi khoå treân
maët ñaát, chôù khoâng phaûi ôû kieáp taùi sinh haõo huyeàn.
Xu höôùng gaén vôùi cuoäc ñaáu tranh cuûa daân toäc, gaén
vôùi hoaït ñoäng cöùu khoå trong ñoàng baøo cuûa Phaät giaùo,
ngaøy caøng maïnh vaø sau naøy chi phoái xu höôùng haønh ñaïo,
theå hieän roõ nhaát trong caùc cuoäc khaùng chieán choáng xaâm
löôïc.
Sau Hieäp ñònh Giônevô 1954, caùc nhaø tu haønh Phaät giaùo
ôû mieàn Baéc di cö vaøo Nam, ñaõ cuøng vôùi Phaät giaùo phía
Nam nhanh choùng gaén tín ngöôõng vôùi chính trò vaø ñaøo taïo
giaùo hoäi baøi baûn hôn theo trieát hoïc Phaät giaùo phöông Taây.
Hoaït ñoäng Phaät giaùo coù lyù luaän, coù toå chöùc chaët cheõ
vaø naêng ñoäng hôn, gaén ñaïo vôùi ñôøi khaêng khít hôn.
* Thieân chuùa giaùo ôû Nam Boä, cuõng coù ñaëc ñieåm
rieâng so vôùi phía Baéc. Duø cho ñaïo Thieân chuùa coù thuaän

346
lôïi do khoâng bò haïn cheá bôûi leänh caám ñaïo cuûa trieàu ñình
nhö ôû mieàn Trung, mieàn Baéc, nhöng söï phaùt trieån cuûa ñaïo
naøy gaëp phaûi trôû ngaïi khaùc, ñoù laø ñaïo thôø toå tieân, oâng
baø cuûa löu daân raát maïnh. Tuy coù nhöõng vuøng taäp trung
giaùo daân nhö Cuø Lao Gieâng, Taân Trieàu, Caùi Môn v.v... nhöng
bieán thaønh nhöõng vuøng Thieân chuùa toaøn doøng nhö Buøi
Chu, Phaùt Dieäm. AÛnh höôûng cuûa ñaïo ñoái vôùi xaõ hoäi ôû
caùc vuøng coù ñaïo, khoâng lôùn nhö ôû moät soá vuøng ôû phía
Baéc.
Söï hình thaønh caùc ñòa phaän Thieân chuùa giaùo ôû Nam
Boä cuõng raát chaäm, neáu ñòa phaän Haø Noäi ñöôïc thaønh
laäp naêm 1679 thì 165 naêm sau, ñòa phaän ñaàu tieân cuûa
Nam Boä môùi ñöôïc thaønh laäp ôû Saøi Goøn (1844).
Thieân Chuùa giaùo vaøo vuøng ñaát naêng ñoäng naøy, trong
boái caûnh tö baûn phöông Taây thöïc hieän chính saùch phaùt
trieån saûn xuaát haøng hoùa, taïo moâi tröôøng coù tính caùch
coâng nghieäp, caøng taïo boä maët toân giaùo khaùc vôùi vuøng
noâng thoân töï caáp, mang naëng tính baûo thuû. Soá löôïng giaùo
daân Nam Boä tuy ít, nhöng gaén vôùi ñôøi thöôøng maïnh hôn.
Khi cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp buøng noå, baát chaáp
lôøi ñe doïa cuûa Toøa Khaâm maïng, tuyeät thoâng vôùi caùc
giaùo daân naøo tham gia ñaáu tranh, raát nhieàu linh muïc ñaõ ra
böng bieàn goùp phaàn ñaùnh giaëc cöùu nöôùc. Coù gia ñình caû
ba giaùo só tham gia khaùng chieán nhö caùc oâng Nguyeãn Baù
Luaät, Nguyeãn Baù Sang, Nguyeãn Baù Kính. Nhieàu trí thöùc
Coâng giaùo coù teân tuoåi, nhö Thaùi Vaên Lung, Nguyeãn Thaønh
Vónh, Phaïm Ngoïc Thuaàn, Phaïm Ngoïc Thaûo, Nguyeãn Töï Do
v.v... ñaõ giöõ nhöõng chöùc vuï quan troïng trong khaùng chieán.
Cuoäc di cö giaùo daân töø mieàn Baéc vaøo mieàn Nam, sau
hieäp ñònh Giônevô 1954, ñaõ laøm taêng soá giaùo daân taïi choã
leân gaáp ñoâi. Luùc ñaàu, Ngoâ Ñình Dieäm döïa vaøo soá giaùo
daân naøy ñeå thöïc hieän aâm möu chia reõ toân giaùo, chia reõ
daân toäc, nhöng chæ sau moät thôøi gian ngaén, aâm möu ñoù bò
vaïch maët. Roát cuoäc, söùc maïnh cuûa tính caùch Nam Boä
truøm leân, höôùng Coâng giaùo trôû veà vôùi daân toäc. Caùc linh
muïc ñöôïc ñaøo taïo ôû Bæ, Phaùp... haønh ñaïo nhö ôû phöông
Taây, maëc aùo sômi, ñeo Thaùnh giaù vaø xoâng xaùo trong ñôøi
thöôøng, thích nghi vôùi hoaøn caûnh. Ñaõ coù nhieàu cuoäc ñaáu
tranh treân baùo chí, toå chöùc uûng hoä khaùng chieán, ñaáu
tranh choáng cheá ñoä lao tuø haø khaéc cuûa chính quyeàn tay

347
sai, toå chöùc cöùu ñoùi, baûo veä quyeàn lôïi cho ngöôøi lao
ñoäng, ñoøi laäp laïi hoøa bình v.v... ÔÛ haàu heát caùc ñòa
phöông, nhieàu linh muïc vaø giaùo daân ñaõ tích cöïc tham gia
choáng Myõ cöùu nöôùc.
Coù theå noùi, Thieân chuùa giaùo ôû Nam Boä ñaõ trôû
thaønh löïc löôïng nhaïy caûm vôùi ñôøi soáng xaõ hoäi, laø löïc
löôïng tieán boä ñaùng töï haøo vôùi truyeàn thoáng yeâu nöôùc
cuûa daân toäc, goùp phaàn xoùa maëc caûm töø xöa raèng, Coâng
giaùo tieáp tay cho thöïc daân Phaùp.
Ñeå goùp phaàn laøm roõ taùc ñoäng cuûa thôøi cuoäc ñeán
toân giaùo, xin ñieåm qua vaøi neùt veà moät soá ñaïo giaùo noäi
sinh ôû Nam Boä.
* Ñaïo Cao ñaøi, coù danh xöng laø Ñaïi ñaïo Tam kyø phoå
ñoä, ñöôïc chính thöùc thaønh laäp theo Tôø khai ñaïo göûi Thoáng
ñoác Nam kyø, ñeà ngaøy 7-10-1926. Trong soá 28 ngöôøi kyù teân
döôùi tôø khai ñöùng ñaàu laø oâng Leâ Vaên Trung73, ta thaáy chæ
tröø ba vò thaày tu, coøn ñeàu thuoäc taàng lôùp coâng chöùc,
quan laïi, nghieäp chuû, ñieàn chuû.
Söï ra ñôøi cuûa ñaïo Cao ñaøi gaén chaët vôùi boái caûnh kinh
teá, chính trò, xaõ hoäi Nam boä trong cuoäc khai thaùc thuoäc ñòa
quy moâ cuûa thöïc daân Phaùp sau Theá chieán thöù nhaát. Luùc
ñoù, ôû Nam boä hình thaønh moät taàng lôùp tö saûn goác ñòa
chuû vaø taàng lôùp coâng chöùc, quan laïi coù yeâu caàu vöôn
leân trong kinh doanh, muoán coù vò trí chính trò ñeå hoã trôï
caïnh tranh vôùi tö baûn Phaùp.
Tuy Cao ñaøi khoâng phaûi laø moät toân giaùo caûi löông,
nhöng vaãn laø saûn phaåm cuûa tö töôûng caûi löông veà chính
trò. Thöïc daân Phaùp thaáy tröôùc tính taát yeáu cuûa nhu caàu
caûi löông ñoù, neân chaúng nhöõng cho pheùp maø coøn ñeán döï
leã thaønh laäp ñaïo.
Veà maët giaùo lyù, ñaïo khoâng döïa treân cô sôû trieát hoïc
ñoäc laäp nhö caùc toân giaùo khaùc, maø coi mình ñöôïc giao söù
meänh ñöùng treân caùc ñaïo töøng coù treân theá gian ñeå laøm
cho con ngöôøi haønh ñaïo ñuùng vôùi ñöùc Chí toân. Döïa vaøo
caàu cô vaø caùc hình thöùc môø aûo toân giaùo ñeå giaùo hoùa
tín ñoà.
Ñaïo môû roäng nhanh, ña soá tín ñoà coù thu nhaäp khaù
73
OÂng Leâ Vaên Trung, voán laø coâng chöùc dinh Thoáng ñoác Nam kyø, thaønh vieân Hoäi ñoàng Tö
vaán cuûa chính quyeàn thuoäc ñòa (Conseil du Gouvernement), do toaøn quyeàn Ñoâng Döông chæ
ñònh, ñöôïc Phaùp thöôûng Baéc ñaåu Boäi tinh (Chevalier de la Leùgion d'honneur).

348
giaû, thuoäc taàng lôùp trung löu cuûa xaõ hoäi luùc ñoù. Heä
thoáng toå chöùc cuûa ñaïo, thaáp thoaùng cô cheá cuûa chính
quyeàn tö saûn: laäp phaùp vaø haønh phaùp (Hieäp Thieân ñaøi
vaø Cöûu Truøng ñaøi)
Thaønh phaàn tín ñoà nhieàu maøu saéc ôû caùc ñòa phöông
khaùc nhau, ngay töø luùc khai saùng ñaõ chia thaønh 12 chi
phaùi, mang tính caùch caùt cöù vôùi xu höôùng hoaït ñoäng
khoâng thoáng nhaát.
Nhaät vaøo Ñoâng Döông, ñaõ lôïi duïng Cao ñaøi, chuû yeáu
laø Giaùo phaùi Taây Ninh ñeå laøm choã döïa chính trò, tình baùo,
toå chöùc löïc löôïng baùn vuõ trang, caû laøm kinh teá nöõa. Nhaät
cuõng ñöa Cao ñaøi leân naém chính quyeàn, khi ñaàu haøng
Ñoàng Minh nhöng Caùch maïng thaùng Taùm ñaõ laøm vôõ yù ñoà
ñoù.
Cuoäc khaùng chieán choáng Phaùp, taïo ra söï phaân hoùa
lôùn nhaát trong ñaïo Cao ñaøi. Xu höôùng yeâu nöôùc ñaõ coù töø
tröôùc, ñöôïc phaùt huy. Nhieàu chi phaùi tích cöïc tham gia khaùng
chieán nhö: Minh Chôn ñaïo cuûa Cao Trieàu Phaùt74 ôû Baïc Lieâu.
Cuï Phaùt laø Chuû tòch Hoäi thaùnh Cao ñaøi 12 phaùi thoáng
nhaát, Chuû tòch Hoäi Lieân Vieät Nam boä, Coá vaán Uyû ban
Khaùng chieán Haønh chính Nam boä. OÂng Ñoác phuû Nguyeãn
Ngoïc Töông, ñöùng ñaàu Ban Chænh ñaïo Beán Tre coù hai con
tham gia khaùng chieán: lieät só Nguyeãn Ngoïc Nhöït, nguyeân
Uyû vieân xaõ hoäi UÛy ban Khaùng chieán Haønh chính Nam boä
vaø Nguyeãn Ngoïc Bích, nguyeân Khu boä phoù Khu 9, v.v...
Trong luùc ñoù, Phaùp toå chöùc moät soá löïc löôïng Cao ñaøi
chieám ñoùng moät soá vuøng, laáy Taây Ninh laøm caên cöù
chính. Raûi raùc khaép Nam boä, ñeàu coù ñoàn Cao ñaøi, chu vi
Cao ñaøi, goïi laø quaân boå trôï (force suppleùmentaire) cho quaân
nguïy töø 1950.
Moät soá phaùi khaùc löøng chöøng, trung laäp, coù lôïi cho
khaùng chieán (phaùi Ñoác phuû Ca ôû Tieàn Giang, Lieân Hoøa
Toång hoäi ôû Saøi Goøn, v.v...)
Thôøi choáng Myõ, laïi phaân hoùa. Laàn naøy Phaïm Coâng
Taéc ñöùng ñaàu phaùi Taây Ninh, hoâ haøo quoác coäng chung
soáng, löu vong leân Phnoâm Peânh choáng Dieäm. Nhoùm Cao

74
Cuï Cao Trieàu Phaùt, voán laø ñaïi dieän ñieàn chuû ôû Baïc Lieâu, kyõ sö noâng hoïc, töøng tham gia
Coâng ñoaøn ôû Phaùp (CGT), veà nöôùc töøng laø thuû lónh cuûa Ñoâng Döông Lao ñoäng Ñaûng (maø
Ñieàu leä ghi roõ laø theo chuû nghóa Maùc - Leânin), tham gia cöôùp chính quyeàn ôû Baïc Lieâu trong
Caùch maïng thaùng Taùm, ñöôïc keát naïp Ñaûng Coäng saûn Ñoâng Döông naêm 1948.

349
Hoaøi Sang thay Phaïm Coâng Taéc giöõ thaùi ñoä trung laäp,
nhöng con oâng Cao Hoaøi Sang, nhaø giaùo Cao Hoaøi Haø, laø cô
sôû coát caùn cuûa khaùng chieán.
Sau khi bò Dieäm ñaøn aùp, Cao ñaøi tieáo tuïc phaân hoùa.
Moät nhoùm quaân phieät do Nguyeãn Thaønh Phöông, Vaên
Thaønh Cao, Trònh Minh Theá caàm ñaàu quy phuïc Dieäm. Moät
soá tín ñoà lo yeân oån laøm aên, nhöng phaàn lôùn tín ñoà uûng
hoä khaùng chieán baèng nhieàu hình thöùc thích hôïp. Nhieàu trí
thöùc tham gia Maët traän Daân toäc Giaûi phoùng, ñaïi dieän laø
Ngoïc ñaàu sö Nguyeãn Vaên Ngôïi, Uyû vieân Ñoaøn chuû tòch
Maët traän Trung öông vaø Thieáu taù Huyønh Thanh Möøng (phaùi
Taây Ninh), Uyû vieân Hoäi ñoàng Coá vaán Chính phuû Caùch
maïng Laâm thôøi Coäng hoøa mieàn Nam Vieät Nam.
Ñaëc bieät, ñoàng baøo Cao ñaøi, Ban Chænh ñaïo ôû Traø
Vinh khi ñöôïc tin Baùc Hoà maát, ñaõ laäp ñeàn thôø Hoà Chuû
tòch, duø bò ñòch baén phaù, nhöng vaãn tìm moïi caùch söûa
chöõa, baûo veä ñeàn thôø ñeán khi giaûi phoùng.
* Phaät giaùo Hoøa Haûo, ñöôïc saùng laäp naêm 1939, do
Giaùo chuû Huyønh Phuù Soå khôûi xöôùng taïi xaõ Hoøa Haûo
(Taân Chaâu, Chaâu Ñoác). Ña soá tín ñoà laø noâng daân mieàn
Taây. Giaùo chuû thöôøng laøm thô deã hieåu, vieát döôùi daïng
saám giaûng ñeå giaùo hoùa chuùng sinh theo ñaïo Phaät, laáy
phaùp moân Tònh ñoä laøm caên baûn vaø ñeà ra caùch tu ñaïo
taïi gia ñeå sieâu thoaùt, khuyeân giaùo daân khoâng duøng vaøng
maõ, phöôùn xaù, trai ñaøn v.v...
Ñaïo Hoøa Haûo lieân quan ñeán phong traøo noâng daân ôû
mieàn Taây Nam boä, mang saéc thaùi noâng daân raát ñaäm.
OÂng Huyønh Phuù Soå, sau vaøi laàn leân nuùi Taø Lôn
(Campuchia) ñöôïc treân giaûng pheùp trôû thaønh ñöùc Thaày,
ñöôïc tín ñoà suøng baùi. Vuøng nuùi Chaâu Ñoác ôû queâ ñöùc
Thaày, töøng laø nôi nhöõng caùn boä caùch maïng aån naùu ñeå
hoaït ñoäng, nhaát laø sau thaát baïi cuûa cuoäc Khôûi nghóa Nam
kyø.
AÛnh höôûng cuûa thôøi cuoäc ñeán ñaïo Hoøa Haûo raát roõ.
Trong lôøi daïy cuûa ñöùc Thaày coù ñoaïn:
"Ta caûm thaáy coù boån phaän phaûi baûo veä ñaát nöôùc khi
bò keû xaâm laêng giaøy ñaïp. Raùng naâng ñôõ xöù sôû queâ
höông luùc nghieâng ngheøo vaø laøm cho trôû neân ñöôïc cöôøng
thònh. Raùng cöùu caáp nöôùc nhaø khi keû ngoaøi thoáng trò. Bôø

350
côõi laëng, ta môùi yeân, quoác gia giaøu maïnh, ta môùi aám"75.
Giaùo chuû Huyønh Phuù Soå, trong khaùng chieán choáng
Phaùp ñöôïc cöû laøm Coá vaán Uyû ban Khaùng chieán Haønh
chính Nam boä. Ta cuõng ñöôïc bieát sö thuùc Hoøa Haûo Huyønh
Vaên Trí, töøng laø Trung ñoaøn tröôûng Trung ñoaøn 304 vaø trong
khaùng chieán choáng Myõ, laø ñaïi bieåu Phaät giaùo Hoøa Haûo
trong Hoäi ñoàng Coá vaán Chính phuû Caùch maïng Laâm thôøi
coäng hoøa mieàn Nam Vieät Nam.
Trong luùc ña soá tín ñoà vaø chöùc saéc Hoøa Haûo, voán laø
noâng daân, tích cöïc tham gia hai cuoäc khaùng chieán, thì moät
soá phaàn töû lôïi duïng ñaïo theo yù ñoà laøm vöông, laøm töôùng
moät vuøng, bò Phaùp kích ñoäng choáng laïi nhaân daân nhö Ba
Cuït, Hai Ngoaùn, Naêm Löûa (Geùneùral Cing Feu) nhö ta töøng
nghe tieáng.
Luøi xa thôøi gian töø sau khi Phaùp xaâm chieám Nam boä, ta
thaáy coù nhieàu cuoäc khôûi nghóa noâng daân choáng Phaùp
mang hình thöùc toân giaùo, ñaùng chuù yù laø:
- Cuoäc khôûi nghóa naêm 1873, do Chaùnh quaûn cô Traàn
Vaên Thaønh laõnh ñaïo, laáy caên cöù ôû Laùng Linh vuøng nuùi
Sam (An Giang). OÂng laø moät vò chaân tu cuûa chi phaùi Phaät
giaùo Böûu Sôn Kyø Höông. Cuoäc khôûi nghóa noâng daân naøy
bò giaëc Phaùp daäp taét nhanh choùng;
- Cuoäc khôûi nghóa naêm 1875, do cuï Nguyeãn Vaên Chaát
chæ huy ôû vuøng Laùng Theù (Vuõng Lieâm, Vónh Long), gieát
cheát moät soá quan quaân Phaùp. Cuoäc khôûi nghóa naøy, coù
quan heä vôùi moät cuoäc vaän ñoäng toân giaùo goïi laø ñaïo
Laønh. Khi ñaïo bò khuûng boá, thì chuyeån thaønh ñaïo Phaät
ñöôøng roài ñaïo Minh sö;
- Hai cuoäc khôûi nghóa naêm 1913 vaø 1916, do oâng
Nguyeãn Höõu Trí toå chöùc, coù caên cöù taïi caùc chuøa treân
nuùi Taø Lôn (Campuchia) vaø chuøa Nuùi Caám thuoäc daõy Thaát
Sôn (Taây Nam boä). Hai cuoäc khôûi nghóa, huy ñoäng caû thaûy
haøng ngaøn noâng daân vôùi loøng caêm thuø quaân cöôùp nöôùc
ñöôïc taêng löïc baèng nhöõng laù buøa hoä thaân, tuy ñeàu thaát
baïi nhöng coù tieáng vang lôùn.
Ñieàu maø thöïc daân Phaùp heát söùc ngaïc nhieân vaø khaâm
phuïc laø caên cöù cuûa quaân khôûi nghóa. Ñaây laø moät ngoâi
chuøa, naèm treân Nuùi Caám ôû ñoä cao maáy traêm meùt,
75
Cöûu Long Giang - Toan AÙnh, Ngöôøi Vieät ñaát Vieät, Nam Chi Tuøng Thö, Saøi Goøn, 1967, tr. 301.

351
ñöôøng leân chuøa raát khoù, phaûi maát 5 giôø. Vaäy maø noù
raát ñoà soä: coù 32 baøn thôø vaøng son loäng laãy, coù töôïng
Phaät baèng xi maêng cao 4 meùt, ngang 2 meùt vôùi moät
chuoâng khoång loà beân traùi. Trong saân coù loùt nhieàu boä
vaùn lôùn, ñuû cho hôn 500 ngöôøi ngoài aên! Ngöôøi ta khoâng
theå hieåu noåi do söùc maïnh meâ tín naøo, maø ñöa ñöôïc khoái
löôïng vaät lieäu lôùn ñeán theá ñeå xaây döïng chuøa.
Töø nhöõng ñaëc ñieåm lôùn cuûa tình hình toân giaùo ôû Vieät
Nam, chuùng ta suy nghó gì veà quan ñieåm vaø chính saùch ñoái
vôùi toân giaùo trong giai ñoaïn môùi?
Ñoái vôùi toân giaùo, chuùng ta caàn thaáy vaø phaân bieät hai
maët cuûa vaán ñeà: nieàm tin toân giaùo thuoäc phaïm vi tö
töôûng; vaø vò trí xaõ hoäi vaø söùc maïnh to lôùn cuûa toân giaùo
trong söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác.
1. Coù nhieàu caùn boä, heã noùi ñeán toân giaùo thì tröôùc
heát hay duy nhaát nghó ñeán vaán ñeà tö töôûng, töùc laø nghó
ngay ñeán chuyeän khaùc nhau veà nieàm tin giöõa toân giaùo vaø
nhöõng ngöôøi caùch maïng. Hình nhö ñaây laø moät söï xung
khaéc khoâng ñieàu hoøa ñöôïc.
Laïi coù nhaän thöùc heát söùc noâng caïn veà duy vaät vaø
duy taâm, thöïc teá thì rôi vaøo kieåu "duy vaät thoâ thieån", phuû
nhaän moät caùch tuyeät ñoái vaø phaûn khoa hoïc veà ñôøi soáng
taâm linh. Nhôù laïi, treân taïp chí Tao Ñaøn naêm 1939, Löu Troïng
Lö ñaõ löôïc thuaät moät cuoán saùch cuûa taùc giaû Jean Freùville,
noùi veà khieáu vaên chöông cuûa Maùc. Nhöõng luùc ñau khoå
nhaát trong cuoäc ñôøi soùng gioù cuûa mình, hoaëc khi ngöôøi
baïn ñôøi oám naëng, Maùc ñaõ tìm moät söï an uûi veà tinh thaàn
trong toaùn hoïc vaø tieåu thuyeát, thô ca... Ñoù laø moät nhu caàu
caàn thieát cuûa cuoäc soáng. Maùc khoâng bao giôø cheâ bai
nhöõng truyeän phieâu löu, thaàn tieân maø vaãn thöôøng keå
nhöõng chuyeän caùc baø tieân (do Maùc phòa ra) cho con gaùi
nghe. Ai laïi nghó raèng, Maùc muoán nhoài caùi ñaàu oùc duy taâm
cho mình vaø cho theá heä sau?
Coù caùn boä laïi maëc caûm, coi toân giaùo laø nôi keû ñòch
luoân luoân chui vaøo hoaït ñoäng ñeå phaù caùch maïng; töø ñoù
toû thaùi ñoä khoâng ñuùng hoaëc khaét khe, haïn cheá tín ñoà
haønh ñaïo. Vôùi thaùi ñoä ñöùng ngoaøi caûnh giaùc nhö vaäy, thì
laøm sao thaâm nhaäp ñöôïc vaøo cuoäc soáng ñôøi thöôøng cuûa
ñoàng baøo theo ñaïo ñeå tìm hieåu taâm tö, nguyeän voïng vaø
phuïc vuï toát lôïi ích cuûa quaàn chuùng?

352
 Chuùng ta ñaõ noùi nhieàu, veà töï do tín ngöôõng vaø khoâng
tín ngöôõng. Vaán ñeà naøy coù hai maët: Thöù nhaát, ñaây laø söï
toân troïng töï do tö töôûng, toân troïng nieàm tin cuûa moïi ngöôøi,
khoâng neân aùp ñaët vaø cuõng khoâng theå aùp ñaët nieàm tin
cuûa mình, duø töï cho noù laø öu vieät leân ngöôøi khaùc. Quy
luaät hình thaønh tö töôûng vaø töø boû tö töôûng, nieàm tin laø
thoâng qua söï töï nguyeän cuûa caù nhaân. Maët khaùc, ñaây laø
quyeàn coâng daân ñöôïc töï do tín ngöôõng, caàn ñöôïc luaät
phaùp baûo veä, ai vi phaïm phaûi bò xöû lyù theo phaùp luaät.
Phaûi chaêng, ñaõ ñeán luùc caàn xaây döïng vaø ban haønh
moät boä luaät veà tín ngöôõng vaø toân giaùo. Laøm theá naøo
ñeå taát caû caùc toân giaùo laønh maïnh, ñöôïc hoaït ñoäng treân
tinh thaàn töï do tín ngöôõng. ÔÛ ñaây phaân bieät ñöôïc nhöõng
gì thuoäc veà meâ tín dò ñoan coù haïi cho xaõ hoäi caàn phaûi
caám, nhöõng toå chöùc, caù nhaân ñoäi loát toân giaùo phaù hoaïi
xaõ hoäi, caàn ñöôïc xöù lyù theo luaät v.v...
2. Vaán ñeà töï do tín ngöôõng vaø khoâng tín ngöôõng laø raát
caàn thieát, nhöng noù seõ khoâng ñem laïi lôïi ích gì ñaùng keå
cho söï nghieäp xaây döïng vaø baûo veä Toå quoác, neáu khoâng
coù moät chính saùch xaõ hoäi coù söùc thu huùt ñoàng baøo theo
ñaïo tích cöïa tham gia moïi maët hoaït ñoäng cuûa xaõ hoäi. Ñaây
laø maët raát quan troïng cuûa vaán ñeà toân giaùo, xuaát phaùt
töø söï ñaùnh giaù vò trí xaõ hoäi vaø söùc maïnh to lôùn cuûa toân
giaùo trong söï nghieäp chung.
Kinh nghieäm trong ñaáu tranh giaûi phoùng daân toäc cho
thaáy, chính laø nhôø chính saùch xaõ hoäi ñuùng ñaén ñoái vôùi
toân giaùo maø ñoàng baøo theo ñaïo ñaõ goùp coâng söùc to lôùn
vaøo söï nghieäp caùch maïng, khoâng quaûn hy sinh, gian khoå
ñeå soáng "toát Ñaïo, ñeïp Ñôøi".
Ngaøy nay, tín ñoà toân giaùo laø nhöõng coâng daân laøm aên
sinh soáng bình ñaúng, töï do nhö nhöõng ngöôøi khoâng theo ñaïo.
Nhöng tín ñoà toân giaùo coù theâm moät nieàm tin höôùng ñeán
moät xaõ hoäi toát ñeïp, moät theá giôùi raát hoaøn haûo maø
traàn theá khoâng theå coù ñöôïc. Tuy moãi toân giaùo coù con
ñöôøng rieâng cuûa mình ñeå höôùng tôùi ñoù, nhöng xeùt cho
cuøng thì cuõng khoâng coù maâu thuaãn vôùi con ñöôøng ñi ñeán
chuû nghóa xaõ hoäi. Öôùc nguyeän, muïc ñích giöõa caùc toân
giaùo vaø ngöôøi caùch maïng ñaõ khoâng maâu thuaãn, thì vaán
ñeà seõ laø cuøng nhau phoái hôïp haønh ñoäng ñeå ñaït ñeán
muïc ñích ñoù.

353
 Vaán ñeà laø tìm ñöôïc nhöõng hình thöùc thích hôïp, ñeå Nhaø
nöôùc vaø toân giaùo, ñoàng baøo löông vaø giaùo cuøng goùp
coâng söùc ñeå hoaït ñoäng.
Töø khi ñaát nöôùc giaønh ñöôïc ñoäc laäp, thoáng nhaát,
chuùng ta ñaõ thaáy nhieàu hình thöùc toå chöùc hoaït ñoäng cuûa
toân giaùo raát coù keát quaû. Ví duï, caùc coâng taùc töø thieän,
nuoâi daïy treû khuyeát taät, caùc baø sô chaêm soùc chöõa beänh
hieåm ngheøo, caùc phoøng khaùm chöõa beänh mieãn phí,
nhöõng lôùp hoïc tình thöông, nuoâi döôõng ngöôi giaø neo ñôn,
giuùp ñôõ ñoàng baøo bò thieân tai v.v...
Coù leõ coøn coù theå khai thaùc theâm caùc hình thöùc hoaït
ñoäng khaùc nöõa, ñeå caùc toân giaùo tham gia vaøo caùc
chöông trình xaõ hoäi cuûa Ñaûng vaø Nhaø nöôùc, nhö xoùa ñoùi
giaûm ngheøo, giaûi quyeát naïn thaát nghieäp, ñaøo taïo ngheà
cho thanh nieân, phoøng choáng caùc teä naïn xaõ hoäi v.v... Trong
phaïm vi moãi toân giaùo, caàn coù saùng kieán ñeà xuaát vôùi
chính quyeàn ñòa phöông vaø coù söï phoái hôïp ñaàu tö giaûi
quyeát, thöïc hieän caùc chöông trình xaõ hoäi chung vaø cuøng
nhau quaûn lyù cho toát. Tieàm naêng coøn khaù lôùn, vaán ñeà
laø hình thöùc hoaït ñoäng.
Giaùo sö Hoïc vieän Phaät giaùo, Minh Chi, coù ñeà nghò
nghieân cöùu toå chöùc moät maïng löôùi nhaø teá baàn, quaûn lyù
thaät nhaân baûn, giao cho caùc toân giaùo laøm thaät toát, goùp
phaàn vaøo vieäc xoùa ñoùi giaûm ngheøo. Chuøa Hoaøng Phaùp
(Hoùc Moân, TP. Hoà Chí Minh), ñaõ toå chöùc nuoâi raát toát 100
cuï giaø. Giaùo sö cho bieát, coù nhieàu chuøa dö söùc kinh teá vaø
taøi chính ñeå laøm coâng vieäc teá baàn naøy, vì Ñöùc Phaät
töøng daïy raèng: Saên soùc beänh nhaân, cuõng coù coâng ñöùc
nhö saên soùc Phaät vaäy.
Khaû naêng cuûa Thieân chuùa giaùo vaø caùc toân giaùo
khaùc, cuõng coøn raát lôùn. Vaán ñeà laø coù chính saùch vaø
hình thöùc toå chöùc thích hôïp, cô cheá quaûn lyù toát.
Haõy gaùc caùch hieåu heïp hoøi veà vaán ñeà tö töôûng, maø
chuyeân taâm nghieân cöùu kyõ hôn veà chính saùch xaõ hoäi ñoái
vôùi toân giaùo.
Chuùng ta caàn nghieàn ngaãm yù kieán sau ñaây cuûa Chuû
tòch Hoà Chí Minh: "Nhöõng toân giaùo chính ôû nöôùc ta laø ñaïo
Phaät vaø ñaïo Thieân chuùa. Phaät Thích Ca laø moät ngöôøi quyù
toäc, ngöôøi ñaõ boû heát coâng danh phuù quyù ñeå cöùu vôùt

354
chuùng sinh, töùc laø cöùu vôùt nhöõng ngöôøi lao ñoäng ngheøo
khoå. Chuùa Gieâsu laø ngöôøi lao ñoäng, ngöôøi vui loøng hy sinh
tính maïng mình, ñeå vôùt nhöõng taàng lôùp lao ñoäng ngheøo
khoå choáng laïi boïn Pha-ri-ñieâng, töùc laø boïn boùc loät. Muïc
ñích cao caû cuûa Phaät Thích Ca vaø Chuùa Gieâsu, ñeàu muoán
moïi ngöôøi coù côm aên, aùo maëc, bình ñaúng, töï do vaø theá
giôùi ñaïi ñoàng"76.
Muïc ñích cao caû ñoù, chaúng phaûi laø muïc ñích cuûa chuû
nghóa xaõ hoäi maø nhöõng ngöôøi coäng saûn treân toaøn theá
giôùi ñang phaán ñaáu ñeå vöôn tôùi hay sao?
Vaán ñeà laø ôû choã cuøng phoái hôïp haønh ñoäng.

76
Baùo Nhaân daân, soá ra ngaøy 27-12-1951.

355
 Phuï luïc II
ÑAËC ÑIEÅM TÌNH HÌNH TOÂN GIAÙO VIEÄT NAM77

Nhaän thöùc ñaày ñuû baûn chaát, noäi dung toân giaùo,
thaáy roõ vai troø vaø dieãn bieán cuûa xu theá toân giaùo trong
lòch söû nhaân loaïi cuõng nhö hieän nay, môùi coù theå hieåu
ñuùng ñaén ñöôïc tình hình, ñaëc ñieåm quaù trình lòch söû toân
giaùo Vieät Nam xöa cuõng nhö ngaøy nay. Taát caû nhöõng ñieàu
treân, phuï thuoäc vaøo vieäc nghieân cöùu qua saùch vôû vaø qua
nhöõng cuoäc ñieàu tra thöïc tieãn, treân neàn taûng cuûa phöông
phaùp lòch söû vaø bieän chöùng cuûa chuû nghóa Maùc - Leânin
vaø tö töôûng Hoà Chí Minh. ÔÛ ñaây, ta caàn löu yù moät ñieàu
khoâng chæ C. Maùc ñaõ ñöa ra moät nhaän ñònh ñoäc ñaùo veà
oâng vua - thaàn phöông Ñoâng, trong khi nghieân cöùu phöông
thöùc saûn xuaát chaâu AÙ; maø sau naøy, Hoà Chí Minh cuõng yù
thöùc ñöôïc veà ñaëc thuø cuûa chaâu AÙ noùi chung, khi Ngöôøi
thaáy caàn "boå sung cô sôû lòch söû" cho chuû nghóa Maùc baèng
caùch ñöa theâm vaøo ñoù nhöõng tö lieäu maø Maùc ôû thôøi
mình khoâng theå coù ñöôïc. "Maùc, ñaõ xaây döïng hoïc thuyeát
cuûa mình treân moät trieát lyù nhaát ñònh cuûa lòch söû, nhöng
lòch söû naøo? Lòch söû chaâu AÂu. Maø chaâu AÂu laø gì? Ñoù
chöa phaûi laø toaøn theå nhaân loaïi... Xem xeùt laïi chuû nghóa
Maùc veà cô sôû lòch söû cuûa noù, cuûng coá noù baèng daân
toäc hoïc phöông Ñoâng"78. Hai tö töôûng lôùn gaëp nhau. Veà toân
giaùo noùi rieâng, truøng hôïp vôùi yù kieán cuûa C. Maùc, Hoà Chí
Minh cuõng laïi ñaõ khaúng ñònh: "Ngöôøi daân Annam... khoâng
coù toân giaùo theo caùch nghó cuûa chaâu AÂu"79. Ñoù cuõng laø
yù kieán cuûa caùc nhaø nghieân cöùu coù uy tín veà toân giaùo
trong vaø ngoaøi nöôùc, duø ñöùng treân quan ñieåm naøo. L.

77
GS. Ñaëng Nghieâm Vaïn, Lyù luaän veà toân giaùo vaø tình hình toân giaùo ôû Vieät Nam, NXB Chính
trò quoác gia, Haø Noäi, 2001, tr. 203.
78
Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, (in laàn thöù hai), Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, t.1,
tr. 465.
79
Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, (in laàn thöù hai), Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000, t.1,
tr. 479.

356
Cadieøre, moät linh muïc chuyeân nghieân cöùu veà tín ngöôõng
vaø thöïc haønh toân giaùo Vieät Nam vieát: "... Neáu ta coi toân
giaùo laø nieàm tin veà moät Ñaáng tuyeät ñoái, ñaày lôùn lao vaø
hoaøn haûo; laø söï hôïp nhaát baèng taát caû taám loøng cuûa
baûn thaân ñoái vôùi Ñaáng toái cao hieän dieän ôû khaép moïi
nôi; laø söï hôïp nhaát baèng caû traùi tim vôùi Ñöùc chuùa ñaày
loøng baùc aùi, ngöï trò vaø naém giöõ taát caû; cuoái cuøng, vì
loøng bieát ôn veà söï hoaøn thieän toät cuøng, theå hieän ra
baèng söï toân thôø moät caùch xöùng ñaùng vôùi Ñaáng toái cao
ñoù; thì ta phaûi noùi, ngöôøi Vieät Nam khoâng coù toân giaùo.
Khaùi nieäm veà Ñaáng toái cao tuoät khoûi hoï; hoï soáng khoâng
coù Chuùa. Coøn neáu ta quan nieäm toân giaùo laø nieàm tin vaø
thöïc haønh aûnh höôûng ñeán caùch öùng xöû theo leõ phaûi cuûa
cuoäc ñôøi vaø ñeán moät theá giôùi sieâu nhieân, thì ta phaûi
thaáy ngöôøi Vieät Nam coù caùi ñöùc tính ñoù ôû möùc ñoä
cao"80. Vaäy neân sau khi tieáp xuùc vôùi phöông Taây, tình hình
toân giaùo Vieät Nam trôû neân phöùc taïp vôùi söï xuaát hieän
nhöõng toân giaùo ñoäc thaàn töø chaâu AÂu nhö Coâng giaùo,
ñaïo Tin laønh, hay ñaïo Cao ñaøi, moät toân giaùo baûn ñòa,
nhöng laïi ñöôïc toå chöùc theo hình thöùc maãu cuûa Coâng giaùo
vôùi moät Ñaáng chí toân81. Do ñaáy, ta caàn thaáy, dieãn trình
toân giaùo Vieät Nam coù moät thay ñoåi vôùi moät boä phaän
theo moät loaïi toân giaùo khaùc haún neàn vaên hoùa coå xöa, töø
ñaáy sinh ra hai boä phaän toân giaùo, moät beân nghieâng veà
ñoäc thaàn, moät beân laø ña/phieám thaàn, khoâng ngoaïi tröø
coù taùc ñoäng qua laïi vaø naûy sinh hình thöùc toân giaùo trung
gian nhö ñaïo Cao ñaøi.
I. DIEÃN BIEÁN VAØ TÌNH HÌNH ÑÔØI SOÁNG TOÂN GIAÙO
VIEÄT NAM
QUA LÒCH SÖÛ
1. Vieät Nam laø moät nöôùc naèm ôû trung taâm khu vöïc
nhieät ñôùi gioù muøa, nhieàu soâng, suoái, nuùi röøng, ñaàm
laày, troâng ra bieån Ñoâng, töø xa ñeán nay thieân veà troàng
troït, khai thaùc caùc thuyû saûn, khoâng coù boùng daùng ngheà
chaên nuoâi ñaïi gia suùc theo ñaøn. Vieät Nam laïi laø moät ngaõ
ba ñöôøng (O. Janse), nôi giao löu cuûa nhieàu toäc ngöôøi, cuûa
nhieàu luoàng vaên minh, nhieàu luoàng toân giaùo, nôi coù moät
vò trí ñòa - chính trò quan troïng, vôùi nhieàu taøi nguyeân phong
80
L. Cadieøre, Croyanees des Pratiques religieuses des Victnamiens (2o eùdition) Tome 1, B.E.F.E.O Paris,
1992, tr. 68. (Taäp naøy ñaõ ñöôïc dòch ra tieáng Vieät, vôùi ñaàu ñeà: Veà vaên hoùa vaø tín ngöôõng
truyeàn thoáng ngöôøi Vieät, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 1997).
81
Xem Ñaëng Nghieâm Vaïn (chuû bieân), Böôùc ñaàu tìm hieåu ñaïo Cao ñaøi, Haø Noäi, 1995.

357
phuù. Vieät Nam cuõng laø moät nöôùc suoát chieàu daøi lòch söû
phaûi luoân choáng choïi vaø saün saøng choáng laïi vôùi keû thuø
xaâm löôïc, luoân phaûi töï baûo veä mình, neân ngöôøi Vieät Nam
coù tinh thaàn daân toäc, tính coäng ñoàng cao, coù nhieàu khaû
naêng tieáp bieán vaên hoùa ngoaïi sinh.
Nhôø söï thuaän lôïi ban ñaàu cuûa töï nhieân, cuøng vôùi caùc
cö daân trong mieàn, Vieät Nam ñaõ goùp phaàn taïo neân moät
neàn vaên minh vaät theå, ñaù - ñoàng ñoäc ñaùo, tieâu bieåu laø
vaên minh tieàn Ñoâng Sôn vaø Ñoâng sôn, maø caùc hoïc giaû
phöông Taây goïi laø vaên hoùa Nam - AÙ (Austro-asiatique). Noùi
quaù leân moät chuùt nhö W. G. Solheim II, moät nhaø khaûo coå
noåi tieáng ngöôøi Myõ, nôi ñaây ngheà troàng troït, ngheà reøn,
ngheà ñi bieån, ngheà goám... xuaát hieän gaàn nhö sôùm nhaát
treân haønh tinh, töø ñaáy tieán leân phöông Baéc tôùi mieàn
Vieãn Ñoâng Siberi, toûa roäng xuoáng phía Nam ra vuøng haûi
ñaûo, vöôn sang phía Taây ñeán taän Madagascar82.
Döïa treân neàn cô sôû neàn vaên minh baûn ñòa noùi treân,
treân giaûi ñaát vuøng chaâu thoå soâng Hoàng vaø mieàn Baéc
Trung boä, ñaõ sôùm hình thaønh moät quoác gia daân toäc. Nhaø
nöôùc nöûa huyeàn thoaïi, nöûa coù thöïc, töông truyeàn ra ñôøi
caùch ñaây hôn 4000 naêm, nöôùc Vaên Lang cuõng ñaõ laø moät
thöïc theå, qua caùc trang lòch söû ít oûi, nhöõng truyeàn thuyeát.
Nhöng ñoù laø moät ñieàu ñaùng tin caäy vì nhaø nöôùc ñoù bò
thay theá bôûi nhaø nöôùc AÂu Laïc, ñöùng ñaàu laø Thuïc An
Döông Vöông (257 tröôùc Coâng nguyeân), moät nhaø nöôùc sôùm
ra ñôøi nhöng cuõng sôùm keát thuùc, vì bò quaân xaâm löôïc
phöông Baéc xaâm chieám (208 tröôùc Coâng nguyeân). Tieáp theo
laø hôn moät ngaøn naêm noâ leä, ñöôïc ngaét quaõng bôûi
nhöõng cuoäc khôûi nghóa lieân tieáp, coù nhieàu thôøi kyø giaønh
ñöôïc quyeàn töï chuû, nhö thôøi Hai Baø Tröng (40-43 tröôùc
Coâng nguyeân), nhaø tieàn Lyù vaø nhaø Trieäu (544-603)..., keát
thuùc vôùi söï ra ñôøi cuûa nhaø Ngoâ (939), môû ñaàu moät thôøi
kyø ñoäc laäp, töï chuû cuûa ñaát nöôùc.
Trong thôøi kyø naøy, theo nhöõng loaïi tö lieäu khaûo coå,
truyeàn mieäng hay thaønh vaên, cuõng nhö coù theå tham khaûo
nhöõng taøi lieäu daân toäc hoïc, nhöõng cö daân baûn ñòa, vì
nhöõng nguyeân côù lòch söû nhaát ñònh coøn ôû nhöõng trình
ñoä kinh teá - xaõ hoäi chaäm phaùt trieån. Trong ñôøi soáng toân
giaùo, noåi troäi leân laø tuïc thôø thaàn ñaù, thaàn caây, thaàn
82
W. G. Solheim II, New Light on a Forgetten Past. National Geùogaphic Magazine 139 (3), 1971, tr. 330-
339; An cariler agricultural revolution, Scientific American, 226, 1972, tr. 4-11.

358
soâng nöôùc, caùc nhieân thaàn vaø moät soá caùc nhaân thaàn.
Hieän töôïng nhaân caùch hoùa caùc thieân thaàn khoâng chæ
thaáy roõ ôû nhöõng teân caùc vò thaàn ñöôïc phong nhö caùc vò
thaàn ñaù, nuùi, ñoáng ñaù nhö Cao Sôn, Taûn Vieân, Cao Loã
(Giao Chaâu kyù), Phuø Ñoång, Thaïch Quang Phaät (chuøa Daâu),
maø coøn thaáy ôû di tích caùc hoøn ñaù phoå bieán caùc nôi thôø
caùc vò thaønh hoaøng hieän nay... Caùc vò thaàn nguoàn goác
soâng nöôùc nhö Long Ñoã, Linh Lang, Hoaøng Leä Maät, Tröông
Hoáng, Tröông Haùt... Caùc vò thaàn caây truù nguï ôû caây ña,
caây gaïo...
Söï ra ñôøi cuûa neàn saûn xuaát noâng nghieäp, keùo daøi
theo söï ra ñôøi cuûa caùc coäng ñoàng chính trò - xaõ hoäi (coäng
ñoàng laõnh thoå): laøng xaõ, baûn möôøng, nöôùc...; beân caïnh
caùc coäng ñoàng huyeát thoáng. Döôùi goùc ñoä toân giaùo ñaõ
manh nha naûy sinh ra caùc toân giaùo töông öùng vôùi daân toäc,
ñaïo Toå tieân (theo doøng maùu), toân thôø caùc vò thaàn coù
coâng vôùi coäng ñoàng töø gia ñình, doøng hoï, laøng xaõ, baûn
möôøng, ñaát nöôùc, vôùi caùc leã thöùc noâng nghieäp theo chu
kyø saûn xuaát, taäp trung töø muøa thu hoaïch qua Teát, ñeán
caùc hoäi ñaàu xuaân tröôùc khi böôùc vaøo ñaàu muøa saûn
xuaát. Xuaát hieän yù nieäm thôø Trôøi hay oâng Trôøi (töông öùng
vôùi laõnh thoå quoác gia troàng luùa nöôùc), sau laø Trôøi ñaát,
vôùi vò trí quan troïng cuûa con coùc, caùc thoå thaàn goác töø
caùc nhieân thaàn (saám seùt, soâng, nuùi, caây coái, caùc con
vaät, hoøn ñaù...) vaø töø caùc nhaân thaàn.
Beân caïnh hình thöùc toân giaùo keå treân, ôû caùc daân toäc
(ñuùng hôn laø caùc toäc ngöôøi - Ethnie) ña soá cuõng nhö thieåu
soá coøn toàn taïi nhieàu hình thaùi toân giaùo sô khai: toâ tem
giaùo, caùc loaïi ma thuaät, ñaïo phuø thuyû vôùi caùc daïng khaùc
nhau, cuøng caùc yeáu toá toân giaùo nhö caàu töï, saûn oâng
(couvade), ñieåm, kieâng cöõ, vôùi caùc thaày cuùng, thaày boùi,
thaày mo caùc loaïi.
Vaên minh Trung Hoa vaø AÁn Ñoä ñöa vaøo Vieät Nam ñaïo
Phaät, ñaïo Nho, Ñaïo giaùo83 khoaûng nhöõng naêm ñaàu Coâng
nguyeân, ñöôïc ngöôøi daân ñoùn nhaän theo taâm thöùc cuûa
mình, laïi raát khaùc nhau giöõa ngöôøi daân lao ñoäng vaø taàng
lôùp treân trong xaõ hoäi, ôû nhöõng vuøng nhaát ñònh. Trong
83
Traàn Vaên Giaùp, Le Bouddhisme en Annam des origines cu XIII sieøde, B.E.F.E.O XXXII fasc. (1-1932)
tr.191-258. Baûn dòch cuûa Tueä Só, Saøi Goøn, 1958; H.Maspeùro, Oeuvres posthumes III - le Taoisme.
Paris, 1955; Hoaøng Xuaân Haõn, Lyù Thöôøng Kieät, Saøi Goøn (taùi baûn), 1966; Leâ Maïnh Thaùt: Lòch
söû Phaät giaùo Vieät Nam, töø khôûi nguyeân ñeán thôøi Lyù Nam Ñeá, NXB Thuaän Hoùa, Hueá, 1999,
T.1.

359
thôøi gian naøy; coù theå noùi nhöõng toân giaùo ñoù ñaõ ñöôïc
Vieät hoùa, chung soáng vôùi caùc toân giaùo ñòa phöông döôùi
caùc daïng khaùc nhau. Nhöõng ñieàu naøy, ñöôïc caùc nhaø Nho
ghi laïi trong hai cuoán Vieät ñieän u linh vaø Lónh Nam chích
quaùi, vaøo thôøi gian quaù muoän maøng (khoaûng theá kyû XIV-
XV)84. Gaàn ñaây, nhaát laø sau ngaøy hoøa bình laäp laïi (1954),
giôùi khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên ñi thu thaäp caùc truyeàn
thuyeát trong vuøng, caøng thaáy roõ söï hoøa quyeän ñoù vaø
nhöõng nhaân vaät ñöôïc thôø cuùng cuõng chæ ñöôïc sôn leân
moät lôùp moûng vaên minh Hoa, AÁn. Tieâu bieåu nhö caâu
chuyeän Man nöông, lieân quan ñeán ñaïo Phaät vaø ñaïo
Baølamoân ôû chuøa Daâu vôùi tuïc thôø ñaù (Thaïch quang
phaät)85 vaø boán vò Phaùp Vaân, Phaùp Vuõ, Phaùp Loâi, Phaùp
Ñieän; truyeän Lyù Nguyeân Gia vaø Cao Bieàn; phong cho thaàn
Long Ñoã laøm thaønh hoaøng thaønh Long Bieân; truyeän Laïc
Long Quaân coù baø Laïc phi, sinh ra baûy boïc tröùng ñem vöùt
boû ra goác 7 caây gaïo, nhôø sinh khí caây gaïo caïnh Hoà Taây
nôû thaønh roàng bay khaép nöôùc, sau quaàn tuï ôû ñaát ñeá ñoâ
maø Lyù Thaùi Toå ñaët teân laø Thaêng Long, truyeän Chöû Ñoàng
Töû vaø Tieân Dung; truyeän oâng Lyù OÂng Troïng; truyeän Caùt
Hoàng, Cao Bieàn daäy non v.v...
AÛnh höôûng cuûa chính quyeàn xaâm löôïc bò suy yeáu daàn
do nhieàu nguyeân nhaân, phaàn vì söï thaêng traàm cuûa caùc
trieàu ñaïi nôi chính quoác, phaàn laïi luoân bò quaáy roái bôûi
caùc cuoäc khôûi nghóa to nhoû, bò ñöùt ñoaïn bôûi caùc thôøi kyø
giaønh ñoäc laäp, vaø phaàn laïi phaûi ñoái phoù vôùi söï quaáy
nhieãu cuûa caùc quoác gia quanh vuøng (Chieâm Thaønh, Nam
Chieáu). Laïi theâm, ñaát nöôùc Vieät Nam thôøi ñoù ñang trong
quaù trình khai phaù, trong quaù trình taäp hôïp thaønh moät daân
toäc vôùi moät chính quyeàn taäp trung. Tính ña toäc ngöôøi theå
hieän ôû hai nhoùm Taøy - Thaùi vaø Vieät - Möôøng, cuõng ñöôïc
hoøa troän ôû vuøng ñoàng baèng. Neáu ñeå yù, coù theå thaáy
ñòa danh Taøy - Thaùi hieän coøn ñaäm ôû vuøng soâng Thao, tôùi
taän Vieät Trì vaø coøn laùc ñaùc ngay chung quanh Haø Noäi ôû
beân kia soâng Hoàng, vuøng Gia Laâm, Ñoâng Anh..., nhaát laø
vuøng Coå Loa. OÂng vua AÂu Laïc laø moät ngöôøi goác Taøy -
Thaùi86.
84
Lyù Teá Xuyeân, Vieät ñieän u linh; Vuõ Quyønh - Kieàu Phuù, Lónh Nam chích quaùi, NXB Vaên hoùa,
Haø Noäi, 1960.
85
Nguyeãn Quang Hoàng (chuû bieân), Di tích chuøa Daâu, Nhaø Xuaát baûn Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø
Noäi, 1997.
86
Ñaëng Nghieâm Vaïn - Traàn Quoác Vöôïng, An Döông Vöông thuoäc thaønh phaàn daân toäc naøo,
Thoâng baùo söû hoïc, Tröôøng Ñaïi hoïc Toång hôïp Haø Noäi, soá 2, thaùng 2/1969,

360
 Tö töôûng cuûa Nho giaùo, nhaát laø Haùn nho cuûa Ñoång
Troïng Thö, ñöôïc truyeàn vaøo nöôùc ta, coù ngöôøi gaùn coâng
cho moät soá thöù söû, thaùi thuù nhö Nhaâm Dieän, Tích Quang,
Só Nhieáp..., ñöùng ñöôïc vaø coù aûnh höôûng nhaát ñònh, tuy bò
tieáp bieán, hay duøng thuaät ngöõ cuûa Phan Ngoïc laø khuùc xaï
khaù roõ neùt87, chính laø vì tröôùc ñaáy ñaát nöôùc ta cuõng
ñöông hình thaønh yeáu toá thoáng soaùi chi phoái daân toäc ta.
Vieäc caùc nhaø vieát söû ôû caùc trieàu ñaïi veà sau ñaõ cheâ bai
moät soá vieäc laøm naøo ñoù cuûa nhaø Ngoâ, nhaø Ñinh, nhaø
tieàn Leâ laø traùi vôùi cöông thöôøng luaân lyù, hoaëc traùi vôùi
ñaïo lyù thaùnh hieàn88, hay vieäc trieàu ñaïi Lyù, Traàn höôùng veà
ñaïo Phaät, cho thaáy roõ raøng vaø khaùch quan laø aûnh höôûng
Khoång, Maïnh ôû ngay caùc taàng lôùp treân cuõng chöa thaät roõ
raøng. Vaû laïi, Nho giaùo luùc ñoù cuõng ñaõ pha laãn nhöõng
yeáu toá cuûa Ñaïo vaø Phaät.
Coù leõ chính ñaïo Phaät, Ñaïo giaùo, cuøng pheùp phuø thuyû
cuõng coù taùc ñoäng ñeán vaên hoùa baûn ñòa hôn ñaïo Nho
trong thôøi gian treân. Ñaïo giaùo thaâm nhaäp vaøo nöôùc ta
mang ñaäm neùt phuø thuyû, deã ñöôïc nhaân daân thôøi ñoù
chaáp nhaän. Nhöng nhöõng yeáu toá toân giaùo baûn ñòa töø
tröôùc cuõng ñaõ laøm cho Ñaïo giaùo phaûi tieáp bieán, theå
hieän ôû nhöõng nhaân vaät Taûn Vieân, Cao Loã, Long Ñoã, Baïch
Maõ v.v... Taï Chí Ñaïi Tröôøng daãn ra moät soá tröôøng hôïp thöù
söû Tröông Taân "thích vieäc quyû thaàn, thöôøng ñoäi khaên maøu
ñoû, gaûy ñaøn, ñoát höông ñoïc saùch ñaïo, noùi raèng coù theå
giuùp vieäc giaùo hoaù"89, Só Nhieáp laø nhaø nho cuõng aûnh
höôûng Ñaïo giaùo.
Ñaïo Phaät, theo taùc giaû Nguyeãn Duy Hinh, vaøo mieàn
Trung vaø Nam Vieät Nam trong nhöõng naêm ñaàu Coâng
nguyeân, sau ñoù daàn bò AÁn Ñoä giaùo thay theá, hoaëc tieàm
aån ñeå ñeán khoaûng theá kyû thöù IX-X, laïi noåi leân vôùi
chöùng tích Phaät giaùo ôû Ñoâng Döông trong toäc Döøa, hoaëc
hoaøn toaøn bò thay theá bôûi AÁn Ñoä giaùo, roài Siva giaùo trong
toäc Cau90. ÔÛ phía Baéc, lieân quan ñeán laõnh thoå nöôùc ta
thôøi ñoù, ñaïo Phaät coù maët ngay töø ñaàu Coâng nguyeân,

trang 18-25.
87
Phan Ngoïc, Vaên hoùa Vieät Nam, caùch tieáp caän môùi, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 1994;
Baûn saéc vaên hoùa Vieät Nam, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 1998.
88
Quang Ñaïm, Nho giaùo xöa vaø nay, NXB Vaên hoùa Thoâng tin, Haø Noäi, 1994.
89
Taï Chí Ñaïi Tröôøng, Thaàn, ngöôøi vaø ñaát Vieät, Vaên ngheä, California, USA, 1989.
90
Nguyeãn Duy Hinh, Tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1999;
Nguyeãn Taøi Thö (chuû bieân), Lòch söû Phaät giaùo Vieät Nam, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, 1998; Traàn
Vaên Giaùp, Sñd, 1932.

361
khoâng muoän hôn theá kyû thöù II91 vôùi caùc nhaân vaät töø
Thaïch Quang Phaät, Chöû Ñoàng Töû cho ñeán Mahajivaka (Ma ha
kyø vöïc), Khaâu Ñaø La vôùi söï tích Man Nöông, tieáp theo laø
Maâu Töï vaø Khöông Taêng Hoäi. Sang ñeán theá kyû thöù V-VI,
phaùi Thieàn toâng ra ñôøi vôùi Ty na ña löu chi (Vanataruci),
Phaùp Hieàn vaø ñaëc bieät laø Voâ Ngoân Thoâng (theá kyû IX)
vaø Thaûo Ñöôøng (theá kyû XI). Ñaïo Phaät thaám saâu vaøo daân
chuùng nhôø söï hoøa quyeän khoâng nhöõng vôùi ñaïo Nho, maø
vôùi caùc toân giaùo baûn ñòa, ñaëc bieät laø caùc leã thöùc
noâng nghieäp vôùi tuïc thôø phoàn thöïc. Ñaïo Phaät coù caû hai
khuynh höôùng baùc hoïc vaø bình daân, khuynh höôùng sau noåi
troäi. Phaùi Tònh Ñoä toâng vaø Maät toâng khoâng taùch bieät,
höôùng laøm ñieàu Thieän, tröø AÙc, mang moät saéc thaùi rieâng
cuûa Vieät Nam.
Ngay töø buoåi ñaàu, maëc daàu ñaõ thieát laäp nhöõng sôn
moân, ñaïo Phaät Vieät Nam cuõng khaùc vôùi ñaïo Phaät cuûa
Trung Quoác, ñöôïc tieáp nhaän nhö moät toå chöùc toân giaùo hôn
laø moät heä tö töôûng, thieân veà vieäc traàn cöùu khoå cöùu
naïn, keå caû naïn nhaø, naïn nöôùc, hôn laø vieäc giaûi thoaùt.
Caùc nhaø sö tham gia hoaït ñoäng xaõ hoäi, thaäm chí vaøo boä
maùy nhaø nöôùc. Ñeán ñôøi Traàn, Phaät giaùo môùi ñöôïc giôùi
quyù toäc nghieân cöùu nhö moät heä tö töôûng (Truùc Laâm, theá
kyû XIII), nhöng khoâng thaønh cao traøo nhö ôû AÁn Ñoä vaø Trung
Hoa92. Caùc nhaø sö laïi laø nhöõng ngöôøi coù hoïc, nhöõng trí
thöùc ñöôøng thôøi, chieám soá ñoâng hôn caùc nhaø Nho, caùc
tín ñoà Ñaïo giaùo. Neân ñeán thôøi ñoäc laäp, töï chuû, Phaät
giaùo ñöôïc coi nhö choã döïa cuûa nhaø nöôùc phong kieán Vieät
Nam thôøi kyø ñaàu. Caùc vò cao taêng ñöôïc nhaø vua troïng
duïng, moät soá ñöôïc phong laøm Quoác sö. Baûn thaân nhaø vua
vaø hoaøng toäc cuõng laø nhöõng ngöôøi suøng ñaïo, coù ngöôøi
ñöùng ñaàu moät sôn moân, nhieàu chuøa ñöôïc xaây döïng.
Ngöoøi daân theo ñaïo Phaät khaù ñoâng, nhöng coù ñieàu vaãn
giöõ ñaïo toå tieân vaø vaãn chòu aûnh höôûng cuûa Ñaïo giaùo
vaø Nho giaùo. Xu theá hoøa quyeän giöõa ba toân giaùo ngoaïi
sinh vôùi toân giaùo baûn ñòa ñaõ coù töø buoåi ban ñaàu, khoù
taùch bieät raïch roøi, maëc daàu moãi ñaïo vaãn giöõ tính ñoäc
laäp rieâng cuûa chuùng.
2. Sang ñeán ñaàu thieân nieân kyû thöù II, yeâu caàu xaây
91
Traàn Cao Vaân, Sñd, 1932. Theo Leâ Maïnh Thaùt, ñaïo Phaät ñaõ coù maët ôû nöôùc ta töø thôøi
Huøng Vöông, vaøo giöõa theá kyû III hay theá kyû II tröôùc Coâng nguyeân, daãn theo Lòch söû Phaät
giaùo Vieät Nam, Nhaø Xuaát baûn Thuaän Hoùa, Hueá, 1999, t. 1, tr. 11-77.
92
Nguyeãn Duy Hinh, Tö töôûng Phaät giaùo Vieät Nam, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi. 1999.

362
döïng moät thaàn quyeàn vôùi vöông quyeàn, theo moâ thöùc cuûa
moät phöông thöùc saûn xuaát coáng naïp, maø theo thuaät ngöõ
cuûa C. Maùc, laø phöông thöùc saûn xuaát chaâu AÙ93, moät kieåu
phong kieán phöông Ñoâng, ñaõ laøm bieán ñoåi dieän maïo toân
giaùo treân phaïm vi toaøn quoác. Caùc trieàu ñaïi cuûa thôøi kyø
"Nam quoác sôn haø Nam ñeá cö..." phaûi taïo döïng töø caùc
nguyeân lieäu coù saün töø tröôùc, moät heä thoáng toân giaùo töø
trung öông ñeán ñòa phöông, theo hai tuyeán laõnh thoå vaø
huyeát thoáng, vôùi ba moái quan heä nöôùc - laøng - gia ñình
mang tính daân toäc.
Caùc trieàu vua coá gaéng quy tuï caùc thaàn linh boán phöông
vaøo ñaát Thaêng Long (Haø Noäi ngaøy nay), nôi trieàu ñình
ñoùng ñoâ. Vua töï xöng laø con Trôøi trò vì thieân haï, bao goàm
caû theá giôùi thaàn linh laãn traàn theá. Ñöøng neân laàm töôûng
ñoù laø moâ hình chæ coù cuûa ñaïo Nho, maø hình thöùc toân
giaùo naøy phoå ieán ôû haàu heát toaøn caàu trong moät giai
ñoaïn lòch söû nhaát ñònh vôùi nhöõng bieåu hieän khaùc nhau.
Trong caùc vò thaàn linh taïo neân heä thoáng toân giaùo töø trung
öông ñeán ñòa phöông, do yù thöùc ñoäc laäp, töï chuû, maëc
daàu trieàu ñình öu aùi ñaïo Phaät (Lyù, Traàn), sau laø ñaïo Nho,
ta thaáy ña soá vaãn laø thaàn Vieät cuûa ñaát Vieät, tuy nhieân
cuõng coù pha laãn caùc vò cuûa caùc ñaïo Phaät, Nho, Ñaïo,
nhöng khoâng nhieàu. Nhaän xeùt naøy coù theå laø ñuùng vôùi
thöïc tieãn caùc vò ñöôïc thôø vôùi tö caùch laø thaàn thaønh
hoaøng (laøng) hay thaàn baûo veä hoaøng thaønh (nöôùc), trong
nhöõng leã thöùc nhaèm cuûng coá chính quyeàn töø Trung öông
ñeán ñòa phöông. Nhöõng ñoái töôïng ñöôïc thôø taïi caùc chuøa
vôùi Phaät vaø caùc vò boà taùt cuõng nhö caùc quaùn, ñeàn,
mieáu thôø caùc vò thaàn Ñaïo giaùo, Nho giaùo, vaãn thaáy boùng
caùc vò thaàn baûn ñòa.
Sau khi dôøi ñoâ ra Ñaïi La, vaø ñoåi teân laø Thaêng Long
(1010), vieäc ñaàu tieân cuûa Lyù Thaùi Toå laø phaûi khaúng ñònh
beà theá cuûa thuû ñoâ, nôi quy tuï caùc phöông vaøo trieàu mình.
OÂng phong cho thaàn Long Ñoã laøm Quoác ñoâ Thaêng Long
Thaønh hoaøng ñaïi vöông, laáy nuùi Nuøng laøm nôi quy tuï caùc
thaàn linh caû nöôùc veà ñoù, laäp ñeàn Ñoàng Coà ôû phöôøng
Hoà Khaåu gaàn ñaáy (nay thuoäc quaän Ba Ñình), haøng naêm
toå chöùc hoäi theà vaøo dòp ñaàu xuaân ñeå caùc thaàn trung
thaønh vôùi thieân töû.
93
C. Maùc vaø Ph. AÊngghen, Toaøn taäp, NXB Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1998, t. 46, phaàn 1, tr.
749-754.

363
 Ngoaøi vieäc laäp ñieän Kính Thieân thôø Trôøi ñaát, töø thôøi
Lyù, hoaøng thaønh ñaõ ñöôïc baûo veä bôûi boán vò ñöôïc phong
laøm töù traán ñaïi vöông, aùn ngöõ boán cöûa thuû ñoâ. Ñaùng
chuù yù laø trong boán vò ñoù, coù ba vò thaàn baûn ñòa, moät vò
nguoàn goác Ñaïo giaùo, moät vò thaàn baûn ñòa coù quan heä
ñeán Phaät giaùo.
Höôùng Ñoâng laø Töông phuø ñieåm laønh töø phöông Ñoâng
ñeán. Ñoù laø höôùng quan troïng nhaát do thaàn Long Ñoã, taïi
ñeàn Baïch Maõ traán giöõ. Veà sau, ñeàn khoâng chæ thôø thaàn
Long Ñoã, maø coøn thôø caùc vò tieân hieàn ñaïo Nho cuûa ñòa
phöông ñaõ quaù coá vaøo thôøi Leâ.
Höôùng Taây laø höôùng Quaûng phuùc, höôùng quan troïng
thöù hai, ñoùn ñieàm laønh töø phöông Taây ñem laïi. Vì theá,
ñeàn thôø hoaøng töû Linh Lang, nguoàn goác laø thuyû thaàn,
ñöôïc nhaân caùch hoùa. Töông truyeàn Linh Lang laø con thöù tö
cuûa Lyù Thaùi Toâng, meï laø Caûo Nöông, voán ngöôøi laøng
Boàng Lai, huyeän Töø Lieâm, nguï ôû Thò Traïi. Moät laàn, baø meï
ñi taém bò roàng quaán coù mang sinh ra Linh Lang, ngöôøi ñaày
vaûy roàng. Linh Lang coù coâng ñaùnh giaëc Toáng, töø choái
ngoâi vua, sau veà ôû vôùi meï, khi maát hoùa roàng. Linh Lang
ñöôïc phong thaàn traán höôùng Taây, höôùng cuûa Phaät. Nôi laäp
ñeàn thôø laø ngoâi nhaø hoaøng töû ôû. Ñeàn coù teân laø Voi
Phuïc, vì Linh Lang cöôõi voi ñaùnh giaëc.
Höôùng Baéc laø höôùng Dieäu ñöùc, höôùng ñaát nöôùc, neân
coù naêm voøm cöûa thaønh (caùc cöûa khaùc chæ coù ba). Dieäu
ñöùc laø ñöùc saùng ngôøi, choáng laïi maøu ñen aùm cuûa cuûa
phöông Baéc. Ñeàn Traán Voõ ñöôïc nhaø Lyù thôø Huyeàn Chaân
Traán Voõ, moät ñeä töû cuûa Ñaïo giaùo, nguï yù laáy ñöùc trò
taø. Ñeàn thôø ôû Baéc thaønh Coå Loa, sau naêm 1102, nhaø Lyù
röôùc veà ñaët cho moät teân môùi, ñeå traán cöûa Baéc hoaøng
thaønh. Ñeán ñôøi Leâ (1474), do hoaøng thaønh môû roäng, ñeàn
ñöôïc dôøi ra ñòa ñieåm hieän nay.
Höôùng Nam laø höôùng Ñaïi höng, höôùng cuûa söï höng
thònh cuûa ñaát nöôùc, Ñaïi Höng laø teân thaønh cuûa Tuyø Vaên
Ñeá döïng khi thieân ñoâ veà ñaát Thieåm Taây, nay laø ñeàn Kim
Lieân, thôø Cao Sôn Ñaïi vöông. Töông truyeàn Cao Sôn laø moät
trong 50 ngöôøi con cuûa Laïc Long Quaân vaø AÂu Cô, theo cha ôû
laïi laøm boä töôùng cuûa Sôn Tinh töùc thaùnh Taûn Vieân, ñaùnh
Thuyû Tinh. Do coù nhieàu coâng lao, thaàn ñöôïc ñöùng vaøo
haøng thöù hai döôùi Taûn Vieân, thôø ôû ñeàn vaø treân nuùi Taûn,

364
cuøng nhieàu nôi khaùc. Ñeán thôøi Leâ, thaàn ñöôïc nhaân caùch
hoùa thaønh moät ngöôøi coù thöïc, teân laø Nguyeãn Hieàn, laäp
nhieàu coâng vôùi trieàu Leâ vaø khi maát cuõng tieáp tuïc baùo
moäng phuø hoä caùc vua laäp coâng94.
3. Nghi thöùc leã Trôøi ñaát trieàu vua naøo cuõng coù. Theo
nhö Leâ Quyù Ñoân95 hay Phan Huy Chuù96, ôû nöôùc ta thôøi kyø
ñoù, coù vieäc laäp ñaøn Phong Vaân caàu möa, laäp ñaøn Xaõ
Taéc theo moâ hình Trung Quoác, laäp Vu Ñaøn ôû phía Nam kinh
thaønh, caàu cho quanh naêm ñöôïc muøa. Ñuùng ngaøy laäp
xuaân, nhaân leã ngheânh xuaân, nhaø vua ñi tuaàn thuù, teá
thaàn Tieân Noâng vaø töï caøy ruoäng Tòch ñieàn. Trong naêm,
nhaø vua thöôøng ñi tuaàn nhöõng ñòa phöông gaàn xa, xem daân
caøy caáy... Ñaøn Xaõ Taéc nay coøn veát tích ôû Xaõ Ñaøn (Haø
Noäi), coøn ñaøn Phong Vaân thì khoâng roõ.
Nhöõng buoåi leã teá Trôøi ñaát coù tính nghi thöùc cuûa trieàu
ñình, laø laäp ñaøn teá giao hay thöôøng goïi laø Nam Giao. Teá
giao, theo Leâ Quyù Ñoân, ñôøi Lyù, Traàn, khoù coù theå tra khaûo
ñöôïc. Phan Huy Chuù cuõng chæ ghi ñeán thôøi Lyù Anh Toâng
(1153) môùi ñaép ñaøn Vieân Khaâu...
Ñeán ñôøi Hoà vaø sang ñôøi Leâ vaø Nguyeãn, teá giao hay
coøn goïi laø Nam Giao thaønh neàn neáp vaø ñöôïc L. Cadieùre
mieâu thuaät khaù kyõ leã naøy ôû Hueá97.
Trôøi ôû ñaây ñöôïc quan nieäm khaù thoáng nhaát giöõa giôùi
bình daân vaø giôùi cai trò. Saùch Vaân ñaøi loaïi ngöõ daãn:
"Saùch Luaân haønh noùi: Baàu Trôøi coù maët Trôøi, caùc vì sao,
goïi laø vaên; traùi ñaát coù nuùi soâng, goø, hang goïi laø lyù. Toâi
cho raèng: Ñaïi lyù öùng vôùi thieân vaên ôû treân, neân caùc ñeá
vöông ñoùng ñoâ, taát choïn nôi döôùi chaân nuùi cao, treân bôø
soâng lôùn, nhö sao Töû vi laø ñeá tinh, choã ngoài raát cao, beân
taû coù soâng Ngaân Haø, cho neân kinh ñoâ Laïc Döông vaø
Tröôøng An ñeàu ñoùng ôû nôi danh thaéng, phía ñaát cao döôùi
nuùi Long Thuù, Mang Sôn, treân caùc soâng Baø Thuyû, Saûn
Thuyû, Giaûn Haø vaø Trieàu Haø"98. Nhö vaäy, caùc vua xöa ôû
94
Traàn quoác Vöôïng - Vuõ Taán Saùn, Haø Noäi ngaøn xöa, Sôû Vaên hoaù Thoâng tin, Haø Noäi, 1975,
tr. 150.
95
Leâ Quyù Ñoân, Kieán vaên tieåu luïc, phaàn Theå leä thöôïng muïc theå leä vaø leã nghi, Phaïm Troïng
Ñieàm dòch vaø chuù thích, NXB Söû hoïc, Haø Noäi, 1962, t. 2, tr. 67.
96
Phaïn Huy Chuù, Lòch trieàu hieán chöông loaïi chí, phaàn Leã nghi chí, Toå phieân dòch vaø chuù
giaûi, NXB Söû hoïc, Haø Noäi, 1961 (Ñaøo Duy Anh hieäu ñính).
97
L. Cadieùre, Croyances etpratiques religieuses des vietnamiens, E.F.E.O, t. 2, Paris, 1992, tr. 85-128.
98
Leâ Quyù Ñoân, Vaân Ñaøn loaïi ngöõ, Traàn Vaên Giaùp bieân dòch, khaûo thích, Traàn Vaên Khang
laøm saùch daãn, Cao Xuaân Huy hieäu ñính vaø giôùi thieäu, NXB Vaên hoùa, Vieän Vaên hoaù, t. 1, Khu
vuõ, tr. 114, 1962.

365
Trung Quoác cuõng quan nieäm Trôøi gaén lieàn vôùi Ñaát. Trôøi cao
vôøi vôïi, ñaát saâu thaêm thaúm. Vì theá, coù theå noùi khaùi
nieäm Trôøi, Ñaát xuaát hieän töø tröôùc khi caùc toân giaùo lôùn
ôû phöông Ñoâng ra ñôøi vaø ñaõ ñöôïc lyù giaûi ñeå naâng cao
thaønh heä thoáng trieát lyù.
Vua laø con Trôøi phaûi ôû moät nôi nuùi cao, caïnh doøng
soâng saâu. Vaät ñoåi, sao dôøi, theo Leâ Quyù Ñoân, thì chæ bieát
ñöôïc ñeán thôøi Leâ sô cuøng vôùi ñaøn Xaõ Taéc, ñaøn Phong
Vaân, Ñaøn Nam Giao ñöôïc döïng ôû phía Nam thaønh phoá. Ñeán
thôøi Hoàng Ñöùc, ñaøn goàm coù "ñieän Chieàu Söï ba gian hai
chaùi, coù hai daõy nhaø ôû phía Ñoâng vaø phía Taây, moãi daõy
ñeàu moät gian hai chaùi, Ñoâng vuõ vaø Taây vuõ hai daõy, moãi
daõy 7 gian, cöûa ñieän Chieâu Söï ba gian, ñieän Canh Y vaø Traùi
Cung ñeàu moät gian hai chaùi, phoøng nhaø beáp ba gian; thöù
nöõa cöûa giöõa ba gian, cöûa taû vaø cöûa höõu moät gian, laïi
thöù nöõa cöûa beân ngoaøi ñeàu ba gian; boán chung quanh ñaép
töôøng"99. Veà sau, ñaøn ñöôïc Trònh Taïc (1663) cho söûa ñieän
Chieâu Söï, nhaø chính ñieän coù boán goác coät keâ ñaù taûng,
trong ngoaøi saân ñeàu xaây ñaù, coät röôøng hoaønh ñeàu sôn
son theáp vaøng. Nhöng ñeán trieàu Nguyeãn, ñaøn taøn luïi daàn;
thöïc daân Phaùp sau phaù haún ñeå xaây phoá phöôøng100.
Trong taâm thöùc toân giaùo ngöôøi daân phöông Ñoâng, Trôøi
laø baàu trôøi xanh ngaét treân cao, ôû ñoù coù oâng Trôøi. OÂng
Trôøi laø moät ñaáng khoâng hình daùng, khoâng tieåu söû, ngöôøi
ñôõ ñaàu cho oâng vua - thaàn, cho coäng ñoàng quoác gia. OÂng
vua - thaàn laø hoùa thaân cuûa con Trôøi, ñaàu thai xuoáng trò vì
thieân haï. Ñoù laø keá thöøa khaùi nieäm veà moät vò thaàn boä
laïc maïnh nhaát, chinh phuïc caùc vò thaàn boä laïc yeáu keùm
ñeå trôû thaønh vò thaàn cuûa ñaát nöôùc, vò thaàn hoä meänh
cuûa ngöôøi ñöùng ñaàu boä toäc vaø coäng ñoàng. OÂng Trôøi
coù nôi ñaõ ñöôïc thay theá bôûi Ngoïc Hoaøng Thöôïng ñeá vôùi
nhöõng ngöôøi giuùp vieäc, goùp nhaët ôû ñieän thaàn Trung Hoa
hay Vieät Nam. Caùi ñieän thaàn coù hình thöùc vaø noäi dung
khaäp khieãng naøy ñöôïc Ñaïo giaùo theâm thaét tuyø tieän theo
töøng nôi. Nhöng trong taâm thöùc toân giaùo ngöôøi Vieät bình
daân, oâng Trôøi vaãn thaân thöông. OÂng Trôøi vaãn chæ laø
ngöôøi coù oâng caäu duy nhaát laø con coùc, nhaân vaät beà
ngoaøi xaáu xí, beân trong toát buïng, nhöng döôøng nhö sai khieán
ñöôïc caû oâng Trôøi, vì thöôøng baùo tröôùc nhöõng traän möa
99
Leâ Quyù Ñoân, Kieán vaên tieåu luïc, Sñd, tr. 68.
100
Khi xaây döïng sinh töø, Hoaøng Cao Khaûi cho laáy hai thanh baäc coøn laïi ñem veà aáp Thaùi Haø
ñeå laøm baäc sinh töø cuûa mình.

366
raát caàn thieát cho nhöõng cö daân troàng luùa nöôùc. Ñaëc bieät,
ôû ngöôøi Xô-ñaêng, con coùc laø ngöôøi vôï xaáu xí nhöng toát
buïng cuûa thaàn Seùt (ôû ñaây khoâng coù yù nieäm Trôøi vaø
thaàn Seùt laø to nhaát). Theo
A. Doreù, con coùc (hay con eách) laø vôï leõ cuûa Ngoïc Hoaøng,
moät nöõ thaàn coù theå goïi möa ñeå muøa maøng töôi toát. Baø
cho caùc con xuoáng traàn ñeå baét caùc saâu boï vaø khi "keâu
thaáu Trôøi" laø nhaèm baùo cho meï xin Trôøi cho möa xuoáng haï
giôùi. Vì vaäy, khoâng phaûi ngaãu nhieân ngöôøi Choang (Quaûng
Taây) hieän nay coøn duøng troáng ñoàng trong leã thöùc thôø
thaàn Ya Kue, thaàn coùc. Treân maët troáng ñoàng coù hình con
coùc101.
4. Nhaø vua - con cuûa Trôøi - tuy sinh ra laø ngöôøi thöôøng
nhö traêm ngaøn ngöôøi khaùc, muoán trò nöôùc (caû ngöôøi laãn
thaàn linh) thöôøng phaûi qua moät cuoäc sinh nôû thaàn kyø.
Trong söû saùch, nhöõng lôøi ghi cheùp lieân quan ñeán caùc vò
vua saùng laäp neân nghieäp lôùn ñeàu ñöôïc xem nhö doøng doõi
vöøa cuûa ngöôøi, vöøa cuûa thaàn linh: sao sa vaøo buïng meï,
chaân öôùm vaøo veát ñaù laï thöôøng, hình daùng vaø tö chaát
khaùc thöôøng, hoaëc qua giaác moäng sinh chuùa. ÔÛ ngöôøi Kinh
chöa thaáy hieän töôïng vò con Trôøi naøy ñöôïc taïo neân bôûi
moät chaát lieäu khaùc, khoâng gioáng ñaùm daân ñen töø ruoät
quaû baàu sinh ra, nhö huyeàn thoaïi cuûa ngöôøi Thaùi vaø cuûa
nhieàu daân toäc Nam Trung Hoa vaø Baéc Vieät Nam102.
Vò vua - thaàn naøy ñaõ taïo döïng neân söï nhaát theå hoùa
baûn thaân nhaø vua vôùi coäng ñoàng, moät truyeàn thoáng tö
duy cuûa ngöôøi Vieät Nam töø xöa cho ñeán ngaøy nay. Vì vaäy,
döôùi con maét ngöôøi daân, söï höng thònh, suy vong cuûa vò vua
- thaàn lieân quan ñeán söï thònh suy cuûa ñaát nöôùc.
Ñaïo thôø vua Huøng, thôø Trôøi Ñaát vöøa khaúng ñònh chieàu
daøi cuûa doøng lòch söû, vöøa khaúng ñònh chieàu roäng qua
khoâng gian laõnh thoå cuûa daân toäc, taïo neân trong moãi
ngöôøi daân Vieät Nam yù thöùc veà ñaát nöôùc, veà coäi nguoàn,
ñeå coù traùch nhieäm baûo veä bôø coõi toå quoác.
Ñeå cuûng coá cho ñaïo thôø Trôøi Ñaát, thôø vua Huøng, baûn
thaân nhaø vua töï nhaän laø ngöôøi thay maët cho Trôøi. Nhôø
keát hôïp chaët cheõ thaàn quyeàn vaø vöông quyeàn, vò con Trôøi
101
A. Doreù, De Ya au Zhuang du Guang Si, uen perspective ethno-historique. Historique et
Anthropologie. No10, thaùng 1, 6 naêm 1995, tr. 30, 31.
102
Ñaëng Nghieâm Vaïn, The flood myth and the origin of ethnic groups in Southeast Asia-Journal of
American, Folklore, Vol. No. 421, Summer, 1993, tr. 304-337.

367
coù traùch nhieäm phong giaùng caùc vò thaàn tuyø theo coâng lao
hay toäi traïng cuûa vò ñoù, coâng toäi ñöôïc ñaùnh giaù theo
taâm thöùc toân giaùo. Moãi laøng thöôøng coù moät vò phuùc
thaàn, thaäm chí caù bieät coù laøng coù tôùi hai, ba vò, coù khi
coù naêm, baûy vò do trieàu ñình phong hoaëc ñöôïc daân laøng
suy toân. Vieäc phong thaønh hoaøng ñöôïc tieán haønh töøng
böôùc tuyø theo phaïm vi nhöõng khu vöïc maø trieàu ñình naém
vöõng ñöôïc vaø tuyø theo söï phaùt trieån cuûa ñaát nöôùc. Ñoù
laø quaù trình heä thoáng hoùa ñaïo daân toäc cuûng coá moái
quan heä laøng nöôùc103.
Ñaïo Toå tieân theo huyeát thoáng laøm vöõng vaøng theâm
heä thoáng caùc thaàn linh theo tuyeán laõnh thoå, vì caùc vò coù
coâng lôùn vôùi doøng hoï, ñoàng thôøi coù coâng vôùi laøng vôùi
nöôùc. Do vaäy, ñoù laø moät nguoàn cung caáp caùc vò thaàn cho
ñaát nöôùc. Gia ñình - Laøng baûn - Ñaát nöôùc, laø moät moái
lieân keát thoáng nhaát vaø laø truïc chính cuûa taâm thöùc toân
giaùo Vieät Nam.
5. Ñieåm laïi caùc vò thaàn ñöôïc thôø, ta thaáy ñaày ñuû caùc
vò cuûa ñaïo Phaät, Ñaïo giaùo laãn ñaïo Nho, caùc vò anh huøng,
danh nhaân coù coâng vôùi nöôùc do nhaø vua phong, caùc vò do
nhaân daân suy toân: laäp laøng, coù coâng vôùi daân, toå sö caùc
ngheà... Luùc ñaàu nôi thôø caùc thaàn chöa haún laø ngoâi ñình
nhö ngaøy nay. Ban ñaàu, coù theå laø moät caùi mieáu, moät caùi
ñeàn hay moät chieác nhaø, hoaëc moät khu ñaát thieâng, moät cô
sôû khoâng coù teân goïi nhö coøn thaáy ôû mieàn nuùi. Döôùi
thôøi Lyù, Traàn, ñaïo Phaät ñöôïc suy toân, caùc thaàn linh mang
daùng daáp cuûa caùc yeáu toá aûnh höôûng cuûa vaên minh AÁn
Ñoä; sau tôùi ñôøi Leâ, Nguyeãn aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo tuy
chöa maát haún, nhöng ñaõ thaáy söï noåi troäi cuûa Nho hoïc. Tuy
nhieân, caàn thaáy raèng, töø Haùn Nho cuûa Ñoång Troïng Thö cho
ñeán Toáng Nho cuûa Chu Hy, ñaõ thaáy roõ söï hoøa ñoàng Nho,
Ñaïo, Phaät, nhöng nhöõng yeáu toá ñoù chæ boå sung maø
khoâng laán aùt noåi yeáu toá toân giaùo baûn ñòa, theå hieän roõ
reät trong caùc nghi thöùc cuûa caùc dòp teá leã chính cuûa coäng
ñoàng. Ñaïo Phaät cuõng nhö Ñaïo giaùo, vaãn phaùt trieån rieâng
bieät thaêng traàm xuoáng tuyø theo thôøi kyø lòch söû vaø coøn
toàn taïi cho ñeán ngaøy nay, trong khi ñoù Nho giaùo cöïc thònh
moät thôøi, hieän nay chæ coøn laø moät yù thöùc heä vaø maát
vai troø trong ñôøi soáng toân giaùo.
103
Ñaëng Theá Ñaïi, Tính chaát hai maët cuûa tín ngöôõng thaønh hoaøng laøng, Taïp chí Nghieân cöùu
toân giaùo, soá 2 (08), 2001, tr. 64-70.

368
 Tieán daàn vaøo phöông Nam, coù theå thaáy yeáu toá toân
giaùo Chaøm aûnh höôûng vaøo heä thoáng toân giaùo daân toäc.
Roõ reät nhaát laø ôû phía Nam sau cuoäc Nam - Baéc phaân tranh,
khi Nguyeãn Hoaøng vaø con chaùu coù möu ñoà muoán taïo neân
söï khaùc bieät giöõa hai mieàn Nam - Baéc môû roäng vaø cuûng
coá quan heä vôùi mieàn ngöôïc, nôi caùc daân toäc thieåu soá cö
truù, cuõng nhö vieäc laán bieån thu huùt theâm nhieàu thaàn linh
cuûa cö daân sôû taïi (thaàn bieån, thaàn caù voi, thaàn röøng,
thaàn hoå, thaàn cuûa cö daân thieåu soá, Chaøm, Khô-me, Hoa...).
Do ñaáy, boä maët toân giaùo ba mieàn Trung, Nam, Baéc, noäi
ñòa vaø ven bieån, ñoàng baèng vaø mieàn nuùi coù nhieàu ñieåm
khaùc nhau. Söï khaùc bieät ñoù laø do coâng cuoäc Nam tieán
chinh phuïc nhöõng mieàn xöa aûnh höôûng saâu ñaäm cuûa vaên
minh AÁn Ñoä, cuõng aûnh höôûng trieàu ñình ngaøy caøng maïnh
leân ôû caùc vuøng bieân cöông, nôi caùc daân toäc thieåu soá cö
truù.
Neáu ôû mieàn Baéc, mieàn Trung, ñaïo Phaät Baéc toâng
ñöôïc duy trì, thì ôû Nam boä, coù phaùi Phaät giaùo truyeàn
thoáng cho pheùp caùc nhaø sö ñöôïc laáy vôï, phaùi Khaát só do
aûnh höôûng cuûa Phaät giaùo Nam toâng cuûa ngöôøi Khô-me.
Ñoàng baèng Cöûu Long ñöôïc khai phaù, cö daân khaép nôi ñoå
veà theo caùc thuû lónh chieâu daân khaån hoang. Luùc naøy,
trieàu ñình chöa ñaët söï cai quaûn ñeán nôi ñaây, neân luaät leä
loûng leûo, uy tín caù nhaân ñöôïc ñeà cao. Do ñoù, caùc oâng
ñaïo xuaát hieän keùo theo haøng traêm, ngaøn ñeå töû, luùc hôïp,
luùc tan. Noåi troäi hôn caø laø phaùi Böûu Sôn Kyø höông. Khi
thöïc daân Phaùp chieám ñoùng Nam boä, moät phong traøo cöùu
theá laïi taùi hieän, ngoaøi tính huyeàn bí voán coù, noù coøn mang
ñaäm theâm maøu saéc yeâu nöôùc, vì choáng Phaùp104. Vì vaäy,
G. Coulet môùi goïi laàm toå chöùc naøy laø Hoäi kín. Ñaïo Hoøa
Haûo ra ñôøi naêm 1939 laø keát quaû taát yeáu cuûa caùc phong
traøo treân. Caïnh ñoù, xuaát hieän ñaïo Cao Ñaøi (1926), tieáp
theo ñaïo Döøa laø nhöõng ñaïo mang tính toång hôïp caùc yeáu
toá toân giaùo Ñoâng Taây. ÔÛ vuøng Taây Nguyeân phong traøo
"laáy nöôùc thaàn" cuûa Xaêm Braêm (1935-1945) xuaát hieän
cuõng mang tö töôûng choáng Phaùp.
6. Vaên minh phöông Taây coù maët ôû Vieät Nam vaøo
khoaûng theá kyû XV-XVI, keùo theo söï coù maët cuûa caùc nhaø
truyeàn giaùo ñaïo Kitoâ. Ban ñaàu, vieäc truyeàn giaùo döôøng

104
G. coulet, Les societeùs secreøtes en terre d'Annam, Saøi Goøn, 1926.

369
nhö ít khoù khaên, do tính khoan dung roäng môû, do xu theá hoøa
nhaäp maø khoâng ñoái ñaàu cuûa caùc toân giaùo truyeàn
thoáng. Tuy trieàu ñình öu aùi moät toân giaùo (luùc ñaàu laø
Phaät, sau laø Nho giaùo) nhöng xuyeân suoát lòch söû ôû Vieät
Nam khoâng bao giôø coù chieán tranh toân giaùo. Ñieàu ñoù laø
moät ñaëc tröng ñoäc ñaùo cuûa Vieät Nam, ngöôïc haún vôùi
chaâu AÂu thôøi coå trung ñaïi vaø nhieàu nöôùc thuoäc caùc
chaâu luïc khaùc, nhaát laø ôû ñaâu hieän dieän caùc toân giaùo
ñoäc thaàn hoaëc pha chuùt ñoäc thaàn.
Söï xung ñoät giöõa trieàu ñình vaø ñaïo Kitoâ, ban ñaàu coù
phaàn phaûn aùnh söï xung ñoät giöõa hai neàn vaên minh khaùc
nhau, coù phaàn do baûn chaát "cöùng raén" khoâng khoang
nhöôïng veà ñöùc tin, giaùo lyù, nghi thöùc cuûa Coâng giaùo. Söï
xung ñoät leân ñeán cao ñoä khi noù nhuoám maøu saéc chính trò,
moät beân laø ngöôøi baûo veä daân toäc, moät beân laø keû xaâm
löôïc, keùo daøi töø theá kyû thöù XIX, phaùt trieån nhanh trong
thôøi Phaùp thuoäc105 vaø roä leân qua hai cuoäc khaùng chieán
choáng thöïc daân Phaùp vaø ñeá quoác Myõ. Taùc ñoäng ñoù
daãn ñeán söï öu aùi cuûa keû xaâm löôïc vôùi Coâng giaùo. Phong
traøo chaán höng ñaïo Phaät (1920-1930), söï ra ñôøi caùc ñaïo
Cao Ñaøi (1926). Hoaø Haûo (1939) laø söï phaûn öùng ñoái vôùi
moät quan heä giöõa Coâng giaùo vaø keû xaâm löôïc. Ñaïo Phaät
ñöôïc toå chöùc laïi vaø hieän ñaïi hoùa nhaèm caïnh tranh vôùi
caùc toân giaùo khaùc vaø moät thôøi kyø choáng laïi yù ñoà bieán
Coâng giaùo thaønh quoác giaùo döôùi cheá ñoä Myõ - Dieäm. Söï
xung ñoät coøn di caên laïi cho ñeán hieän nay. Ñaïo Tin laønh do
Hoäi Lieân hieäp truyeàn baù Phuùc aâm Myõ (C.M.A.) truyeàn vaøo
Vieät Nam töø naêm 1911. Luùc ñaàu, ñaïo phaùt trieån chaäm sau
ñoù ñöôïc môû roäng trong thôøi gian chieán tranh choáng Myõ.
Moät soá giaùo phaùi Tin laønh khaùc, vôùi soá löôïng khoâng
nhieàu xuaát hieän vaøo giöõa theá kyû XX, phaùt trieån maïnh
döôùi thôøi Myõ - Nguî.
Sau ngaøy thoáng nhaát ñaát nöôùc, tình hình ñôøi soáng ñoåi
khaùc. Caùc toân giaùo ñöôïc ñoäc laäp veà toå chöùc, khoâng
coøn thaáy boùng caùc chöùc saéc toân giaùo ngöôøi nöôùc ngoaøi.
Vôùi tinh thaàn ñoaøn keát giöõa nhöõng ngöôøi daân thuoäc caùc
toân giaùo khaùc nhau vaø khoâng thuoäc toân giaùo (theo quan
nieäm baûn thaân), taát caû ñeàu mong muoán goùp söùc xaây
döïng ñaát nöôùc giaøu maïnh, coâng baèng, daân chuû, vaên
105
Cao Huy Thuaàn, Ñaïo Thieân chuùa vaø chuû nghóa thöïc daân ôû Vieät Nam, Höông Queá, Los
Angeles, 1988.

370
minh, haøn gaén laïi nhöõng chia reõ coøn toàn taïi ñaây ñoù, do
haäu quaû cuûa chính saùch chia ñeå trò cuûa keû thuø, gaây ra
bôûi moät soá raát ít thuû lónh toân giaùo, coøn muoán tìm choã
töïa cuûa cuûa caùc theá löïc beân ngoaøi. Chæ coù moät taám
loøng thöïc söï vì daân, vì nöôùc, höôùng thieän, tröø aùc, chæ coù
moät taám loøng khoan dung roäng môû, töø bi, baùc aùi môùi xa
laùnh ñöôïc nhöõng aâm möu xaûo quyeät cuûa keû xaáu, trong
cuõng nhö ngoaøi nöôùc, lôïi duïng toân giaùo.
Laïi theâm, tröôùc xu theá theá tuïc hoùa, ñi ñoâi vôùi söï
khuûng hoaûng mang tính toaøn caàu, ôû nöôùc ta baét ñaàu naûy
sinh nhöõng "hieän töôïng toân giaùo môùi", nhöõng aâm möu
truyeàn baù ñaïo traùi pheùp, thieáu trong saùng cuûa caùc toân
giaùo hoaëc giaû hieäu nhö ñaïo Vaøng Chuù, ñaïo Thìn Huøng ôû
vuøng ngöôøi Hmoâng, ngöôøi Dao. Caàn caûnh giaùc nhöng aâm
möu khoâng ít thì nhieàu mang tính chính trò, naèm trong aâm möu
dieãn bieán hoøa bình cuûa keû thuø daân toäc.
II. TÌNH HÌNH ÑÔØI SOÁNG TOÂN GIAÙO HIEÄN NAY
(Qua ñieàu tra xaõ hoäi 1995-1998106)
Ñeå hieåu ñöôïc tình hình ñôøi soáng toân giaùo, hay ñuùng
hôn laø xaùc ñònh vai troø cuûa toân giaùo trong ñôøi soáng xaõ
hoäi hieän nay ôû Vieät Nam, moät trong nhöõng keát quaû thu
löôïm mang tính ñònh löôïng laø phaûi tieán haønh nhöõng cuoäc
ñieàu tra xaõ hoäi hoïc toân giaùo. Trong thôi gian töø naêm 1995
ñeán naêm 1998, Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo ñaõ tieán haønh
ñôït ñieàu tra laàn thöù hai. So vôùi ñôït ñieàu tra thöù nhaát, toå
chöùc töø naêm 1992 ñeán naêm 1994, keát quaû ñaõ ñöôïc
coâng boá trong cuoán saùch Veà toân giaùo tín ngöôõng Vieät
Nam hieän nay107, thì ñôït ñieàu tra laàn naøy ñaõ coù nhöõng
böôùc tieán quan troïng, xaùc ñònh nhöõng nhaän ñònh cuûa
cuoäc ñieàu tra laàn thöù nhaát cô baûn laø ñuùng ñaén, ñoàng
thôøi ñi saâu cuï theå hôn nhöõng ñaëc ñieåm cô baûn cuûa tình
hình ñôøi soáng toân giaùo Vieät Nam, nhöõng ñaëc ñieåm rieâng
bieät cuûa noù.
Trong ñôït ñieàu tra laàn thöù hai, vaãn thaáy caàn thieát phaûi
hình thaønh vaø ñi saâu theâm moät böôùc hai heä thoáng baûng
caâu hoûi ñeå phuïc vuï cho ñoái töôïng ñieàu tra cô baûn. Ñoù laø

106
Phaàn naøy söû duïng keát quaû ñieàu tra xaõ hoäi hoïc toân giaùo, do caùc caùn boä Vieän Nghieân
cöùu Toân giaùo tham gia, söû duïng keát quaû phaân tích toång hôïp cuûa Thaïc só Nguyeãn Kim Hieàn
vaø caùc tænh cuûa Nghieân cöùu vieân Ñaëng Theá Ñaïi vaø Thaïc só Traàn Maïnh Ñöùc.
107
Ñaëng Nghieâm Vaïn (chuû bieân), Veà toân giaùo tín ngöôõng Vieät Nam hieän nay, Nhaø Xuaát baûn
Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1996 (taùi baûn 1998).

371
heä thoáng boä phieáu phoûng vaán chung cho caùc ñoái töôïng
khoâng phaân bieät toân giaùo naøo vaø heä thoáng boä phieáu
phoûng vaán daønh rieâng cho hai loaïi ñoái töôïng maø hình thöùc
toân giaùo khaùc haún nhau, phuï thuoäc vaøo baûn chaát toân
giaùo mình theo. Ñoù laø hai boä phaän tröôùc ñaây goïi laø löông
vaø giaùo, nay goïi ñuùng hôn laø boä phaän theo ñaïo Kitoâ (moät
toân giaùo ñoäc thaàn, toân thôø moät ñaáng Toái cao Sieâu vieät,
moät ñaáng Saùng theá toaøn naêng) vaø boä phaän khoâng theo
ñaïo Kitoâ bao goàm caùc toân giaùo ña/phieám thaàn, ñaõ trôû
thaønh truyeàn thoáng, maø ñaëc ñieåm noåi baät cuûa noù laø
vaéng boùng nieàm tin vaøo ñaáng Saùng theá nhö Kitoâ giaùo
(khoâng keå ñaïo Cao ñaøi).
ÔÛ boä phaän thöù hai ta thaáy, nieàm tin cuûa hoï quyeän
vaøo nhöõng lôøi daïy moät caùch bình daân nhöõng lôøi cuûa caùc
nhaø saùng laäp ra caùc toân giaùo nhö Phaät, Nho, Ñaïo, cuõng
nhö nhöõng lôøi raên daïy cuûa toå tieân truyeàn laïi. Nieàm tin
ñoù laïi ñöôïc theå hieän vaø cuûng coá baèng nhöõng haønh vi
caùc toân giaùo khaùc nhau. Neân thaät khoù xeáp hoï thuoäc tín
ñoà cuûa moät toân giaùo naøo nhaát ñònh.
Vieäc phaân chia nhö treân laø hoaøn toaøn chaáp nhaän ñöôïc
trong tình hình hieän nay, vì noù phaûn aùnh chính xaùc moät thöïc
taïi. Ñoái vôùi giaùo daân Kitoâ giaùo, toân giaùo khoâng chæ
mang tính chaát caù nhaân, hay nhoùm, maø quan troïng laø mang
tính chaát moät toå chöùc, moät Giaùo hoäi coù tính phoå quaùt
naèm trong baûn chaát toân giaùo. Ngöôïc laïi, ñoái vôùi ngöôøi
khoâng Kitoâ giaùo, toân giaùo laø vieäc rieâng cuûa töøng caù
nhaân, cuûa töøng gia ñình hay moät nhoùm, ôû ñaây toå chöùc
toân giaùo khoâng raøng buoäc chaët cheõ hoï, keå caû nhöõng
ngöôøi ñaõ thoaùt tuïc, maø hoï khoâng phaûi ñoái töôïng cuûa
cuoäc ñieàu tra.
Ñoái töôïng ñöôïc hoûi khoâng nhaèm vaøo caùc chöùc saéc,
caùc chöùc vieäc, nhöõng ngöôøi ñaõ thoaùt tuïc, maø chæ nhaèm
vaøo caùc tín ñoà bình thöôøng. Beân Kitoâ giaùo laø caùc giaùo
daân, beân khoâng Kitoâ giaùo laø caùc tín ñoà quy y khoâng
thoaùt tuïc, caùc cö só taïi gia vaø quaàn chuùng Phaät giaùo,
cuõng nhö nhöõng ngöôøi theo ñaïo Toå tieân, tham döï caùc hoäi
laøng, hay töï coi laø ngöôøi khoâng tín ngöôõng toân giaùo.
Ñòa baøn toå chöùc caùc cuoäc ñieàu tra phoûng vaán laàn
thöù hai, vaãn taäp trung vaøo ba thaønh phoá: Thuû ñoâ Haø
Noäi, thaønh phoá Hoà Chí Minh, thaønh phoá Hueá. ÔÛ moãi

372
thaønh phoá laïi choïn ba ñieåm noäi thaønh, ngoaïi thaønh vaø ven
ñoâ, nôi coù nhöõng hoaït ñoäng toân giaùo soâi ñoäng nhaát, ôû
moät khoâng gian xaõ hoäi daân trí phaùt trieån. Coù moät soá ñòa
baøn phuï nhö tænh Bình Phöôùc, Beán Tre, vôùi nhöõng soá
phieáu ñeà caäp nhöõng vaán ñeà heïp nhöng saâu hôn.
Muïc ñích khi phoûng vaán:
1. So saùnh nhu caàu toân giaùo vôùi nhöõng nhu caàu thieát
thaân nhaát cuûa con ngöôøi. Laàn thöù hai coù boå sung theâm
moät yeâu caàu raát quan troïng laø söùc khoûe vaø nhaäp hai nhu
caàu tình yeâu vaø gia ñình haïnh phuùc laøm moät, thay vì tình
yeâu ñeå taùch rieâng e raèng deã bò hieåu sai chuû yeáu chæ
nhaèm vaøo ñoái töôïng chöa laäp gia ñình, coøn gia ñình haïnh
phuùc nhaèm chung cho taát caû löùa tuoåi töø treû ñeán giaø;
2. Qua nhöõng caâu hoûi mang tính thuaàn tuyù toân giaùo,
coù theå hieåu hôn tính ñaäm ñaïo hay nhaït ñaïo;
3. Qua nhöõng caâu hoûi lieân quan ñeán nieàm tin vaø haønh
vi toân giaùo, nghieâng veà tính xaõ hoäi, ñaïo ñöùc, höôùng veà
cuoäc soáng theá tuïc, ñeå hieåu moái quan heä giöõa ñaïo vaø
ñôøi.
Coù nhöõng caâu hoûi chung cho caû hai boä phaän Kitoâ giaùo
vaø khoâng Kitoâ giaùo veà nhöõng vaán ñeà maø töøng tín ñoà
hay caû boä phaän ñeàu quan taâm: Anh (chò) theo tín ngöôõng
toân giaùo naøo? Thôø caùc vò thaàn naøo? Theo ñaïo nhaèm muïc
ñích gì? Nguyeân nhaân söôùng khoå cuoäc ñôøi? Gia ñình haïnh
phuùc taïi ñaâu? Toân giaùo coù taùc duïng gì ñeán vieäc laøm
thieän hay aùc? Ñeán vieäc chöõa chaïy beänh taät? Tham gia caùc
haønh vi toân giaùo naøo? Tin ôû söùc maïnh huyeàn bí gì?... coù
nhöõng caâu hoûi daønh rieâng cho hai boä phaän, lieân quan ñeán
nhöõng ñaëc thuø cuûa töøng toân giaùo nhaèm tìm hieåu möùc
ñoä nieàm tin. Ví duï, beân boä phaän Kitoâ giaùo, coù caâu hoûi
veà vaán ñeà tham gia caùc hình thöùc leã taïi nhaø thôø: leã
troïng, leã ngaøy chuû nhaät, leã ban thaùnh theå, xöng toäi hoaëc
vaán ñeà ñöùc tin, vaán ñeà tham gia caùc hoaït ñoäng Coâng
giaùo. Beân khoâng Kitoâ giaùo coù nhöõng caâu hoûi chung quanh
ngoâi chuøa, muïc ñích ñi chuøa hay quy y, nhöõng hieåu bieát veà
tín ngöôõng toân giaùo mình tin theo, bieåu hieän qua haønh vi...
Ñoái töôïng ñöôïc phoûng vaán coøn ñöôïc löu yù ñeán giôùi
tính, löùa tuoåi, trình ñoä hoïc vaán vaø ngheà nhieäp, nhaèm
khoûi thieân veà moät trong nhöõng tieâu chí treân. Taùc giaû

373
cuõng chæ söû duïng caùc con soá theå hieän toaøn boä caùc ñoái
töôïng ñöôïc hoûi vaø cuûa rieâng töøng ñòa ñieåm moät soá tænh
mieàn Baéc, Haø Noäi, Hueá vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh, nhaèm
ñeå thaáy söï khaùc bieät giöõa caùc mieàn Nam, Trung, Baéc so
vôùi caùi chung cuûa toaøn quoác. Vieäc ñi saâu phaân tích theo
giôùi tính löùa tuoåi... taïm gaùc laïi cho nhöõng coâng trình
nghieân cöùu saâu hôn.
1. Phaàn ñoâng ngöôøi Vieät Nam coù nhu caàu toân giaùo
nhöng möùc ñoä ñaäm, nhaït khaùc nhau
Vaøo nhöõng thaäp kyû sau khi nöôùc nhaø thoáng nhaát
(1975), nhaát laø hôn chuïc naêm nay; tình hình tín ngöôõng vaø
thöïc haønh toân giaùo coù chieàu phaùt trieåm vì, thöù nhaát, nhu
caàu toân giaùo ñöôïc ñaùnh thöùc daäy sau moät thôøi gian
chieán tranh, khi maø ngöôøi daân taïm gaùc laïi nhöõng nhu caàu
caàn thieát khaùc, caû veà vaät chaát laãn tinh thaàn ñeå doàn
söùc vaøo moät muïc ñích duy nhaát laø chieán thaéng keû thuø
xaâm löôïc; thöù hai, söï ngôõ ngaøng tröôùc söï dieãn bieán cuûa
söï hoäi nhaäp toaøn caàu vôùi neàn kinh teá thò tröôøng coù chæ
ñaïo, môû cöûa vôùi theá giôùi beân ngoaøi. Kitoâ giaùo ñang
khôûi saéc, ñaïo Tin laønh phaùt trieån baát bình thöôøng ôû mieàn
nuùi; ñao Phaät chaán höng; moät soá ñaïo khaùc bao goàm caû
nhöõng "hieän töôïng toân giaùo môùi" xaâm nhaäp.
Ñaëc bieät, ñaïo Toå tieân trôû laïi maïnh meõ, baøn thôø gia
ñình ñöôïm höông khoùi; Hoäi laøng ñöôïc toå chöùc; Gioã toå
Huøng Vöông ñöôïc xem troïng; nhöõng cuoäc haønh höông,
nhöõng hoaït ñoäng haàu ñoàng, boùi toaùn, töû vi, ngoaïi caûm,
thaáu thò... noåi leân töøng böôùc, töøng nôi. Nhaø thôø, chuøa,
thaùnh thaát, ñình, ñeàn, laêng taåm, tònh xaù, tònh thaát, ñieän,
nhaø thôø hoï, gia toäc... ñöôïc döïng theâm hay tu söûa. Gioã
chaïp, taûo moä, höông khoùi, vaøng maõ... cuøng vôùi caùc baêng
hình, saùch, baùo veà toân giaùo hay coù, dôû coù traøn ngaäp.
Bieåu hieän toân giaùo cuûa con ngöôøi Vieät Nam döôøng nhö coù
möùc ñoä ñaäm, nhaït khaùc nhau. Boä phaän Kitoâ giaùo taäp
trung vaøo ñaïo chính vaø ñaïo Toå tieân; boä phaän khoâng Kitoâ
giaùo laïi daøn traûi nieàm tin vaøo nhöõng haønh vi caùc toân
giaùo khaùc nhau.
1.1. Theo thoáng keâ cuûa UÛy ban Trung öông Maët traän Toå
quoác Vieät Nam, naêm 1997 cho thaáy: tín ñoà phaät giaùo laø
7.204.380 ngöôøi; tín ñoà Coâng giaùo laø: 5.072.969 ngöôøi; tín
ñoà Tin laønh laø: 399.488 ngöôøi; tín ñoà Hoài giaùo laø: 93.294

374
ngöôøi; tín ñoà Cao Ñaøi laø: 1.127.802 ngöôøi; tín ñoà Hoøa Haûo
laø: 1.251.495 ngöôøi. Toång coäng laø 15.149.428 ngöôøi, chieám
20.52% toång daân toaøn quoác108. Soá caùc chöùc saéc vaø caùc
chöùc vieäc chieám treân döôùi 60.000 ngöôøi, töùc laø cöù
khoaûng 250 tín ñoà coù moät chöùc saéc hay chöùc vieäc. Ñoù laø
do moät thöïc teá thöôøng coù söï phaân bieät nhöõng toân giaùo
keå treân laø toân giaùo "ñích thöïc" mang tính haønh chính, phaûi
keâ khai; coøn caùc "toân giaùo" khaùc chæ ñöôïc xem laø "tín
ngöôõng", thaäm chí bò coi laø ôû moät trình ñoä thaáp hôn chæ vì
khoâng coù toå chöùc. Coù ngöôøi coøn ngaïi keâ khai mình theo
moät toân giaùo cho duø haøng thaùng, ngaøy moàng moät, ngaøy
raèm,... ñeàu thaép höông cuùng toå tieân, oâng baø, thænh
thoaûng hoï coøn haønh höông, cuùng baùi, tham gia nhöõng haønh
vi toân giaùo.
Vì theá, cuoäc ñieàu tra gaëp khoâng ít khoù khaên; chaúng
haïn, vaán ñeà thuaät ngöõ: OÂng (baø) theo toân giaùo naøo?
Theo ñaïo naøo? Thôø cuùng ai? Ba caâu hoûi tuy laø moät, nhöng
laïi cho nhöõng giaûi ñaùp khaùc nhau, tuyø theo tín ñoà thuoäc
toân giaùo naøo.
Nhöng neáu quan nieäm toân giaùo ñuùng nhö quan nieäm
cuûa chuû nghóa Maùc - Leânin vaø cuûa ña soá caùc nhaø toân
giaùo hoïc hieän nay109, thì coù theå noùi ít coù ngöôøi Vieät Nam
naøo khoâng theo moät toân giaùo.
Neáu xeùt keát quaû cuûa caùc cuoäc ñieàu tra xaõ hoäi hoïc
toân giaùo cuûa Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo tieán haønh gaàn
ñaây, ta coøn thaáy ngoaøi toân giaùo chính maø moät ngöôøi
nhaän laø tin theo, hoï coøn tham gia chí ít moät hay nhieàu haønh
vi toân giaùo khaùc nhau.
Con soá ñoù ñöôïc theå hieän trong Baûng thöù I.
Soá löôïng haønh vi toân giaùo ôû boä phaän Coâng giaùo,

108
Moät toân giaùo coù nhöõng toå chöùc khoâng gioáng nhau (Xem phaàn yeáu toá caáu thaønh moät
hình thöùc toân giaùo), neân quan nieäm tín ñoà cuõng khaùc nhau. Soá lieäu caùc tín ñoà toân giaùo ôû
Vieät Nam ôû ñaây ít hôn soá lieäu taùc giaû coâng boá trong cuoán Veà toân giaùo tín ngöôõng... Sñd,
1996, do chöa coù con soá cuûa Uyû ban Trung öông Maët traän Toå quoác Vieät Nam tieán haønh naêm
1997 ñöôïc Ban Toân giaùo Chính phuû chaáp nhaän. Ñieàu ñoù khoâng khoù hieåu. Trong baøi Theá
naøo laø moät tín ñoà toân giaùo? Phaùt bieåu trong cuoäc hoäi thaûo cuøng teân naêm 1998, taùc giaû
ñaõ chæ ra raèng, trong moät nöôùc ña/phieám thaàn, raát khoù thoáng keâ chính xaùc, bôûi leõ, trong
moät toân giaùo coù nhöõng ngöôøi suoát ñôøi phuïc vuï ñaïo, theo ñuùng giaùo luaät, coù ngöôøi chæ
laø quaàn chuùng tín ñoà. Hai loaïi ngöôøi naøy laïi ñöôïc hieåu raát khaùc nhau giöõa caùc toân giaùo.
Vì vaäy, caùc baûn thoáng keâ coù trong tay cheânh leäch nhau töø 20-25% daân soá. Baûn thoáng keâ
cuûa Uyû ban Trung öông Maët traän Toå quoác Vieät Nam laø baûn thoáng keâ chi tieát, chöa daùm noùi
laø ñaùng tin caäy nhaát, taùc giaû söû duïng vôùi mong muoán laø ñeå ñoäc giaû coù moät khaùi
nieäm chung veà soá löôïng tín ñoà cuûa 6 toân giaùo "quan phöông".
109
Xem phaàn thöù nhaát.

375
Kitoâ giaùo coù phaàn giaûm qua hai ñôït ñieàu tra, hoï chæ taäp
trung thôø Chuùa vaø toân kính toå tieân. Vieäc tham gia caùc
haønh vi toân giaùo khaùc khoâng ñaùng keå.
Ngöôïc laïi, soá löôïng boä phaän khoâng Kitoâ giaùo taêng vì
trong ñôït hai, thoáng keâ caùc haønh vi toân giaùo nhieàu hôn
ñôït tröôùc, keå caû vieäc goïi hoàn, haàu ñoàng, thôø caùc vò
thaùnh thaàn...
Baûng thöù I - Soá löôïng haønh vi toân giaùo moät caù
nhaân thöïc hieän (%)

Boä Boä
phaän phaän
N
Kitoâ khoâng
aêm
giaùo Kitoâ
giaùo
1992 2.26 1.93
Haø Noäi
1995 201 2.75
- - -
Mieàn Baéc
1995 2.03 2.48
1994 2.92 2.65
Hueá
1997 2.04 3.35
Thaønh phoá 1993 2.89 2.56
Hoà Chí Minh 1996 2.08 3.11
Ñôït 2.36 2.34
1
Toång
Ñôït 2.07 3.21
2

Keát quaû treân phuø hôïp vôùi thöïc teá, laø tình hình ñôøi
soáng toân giaùo ñang coù xu höôùng phaùt trieån trôû laïi. Ñieàu
naøy ñöôïc minh chöùng theâm qua vieäc thoáng keâ soá löôïng
caùc nôi thôø töï coâng coäng, nhöõng nôi thöôøng dieãn ra caùc
hoaït ñoäng toân giaùo.
Trong caû nöôùc, neáu tính nhöõng cô sôû thôø töï cuûa 6 toân
giaùo ñöôïc nhaø nöôùc quaûn lyù thì coù khoaûng treân 21.000

376
nhaø thôø, nhaø nguyeän, thaùnh thaát, chuøa, tònh xaù... trung
bình khoaûng 700 tín ñoà coù moät nôi thôø töï. Nhöng neáu tính
theâm caùc ñình, ñeàn, mieáu theo thoáng keâ cuûa Boä Vaên
hoùa Thoâng tin, laø khoaûng hôn 20.000 (1998) thì coù treân boán
vaïn cô sôû thôø töï. Ñoù chöa keå haøng chuïc vaïn nhaø thôø hoï,
nhaø thôø gia toäc, caùc am, oác, ñeàn nhoû vaø raát nhieàu caùc
cô sôû thôø töï ven ñöôøng, giöõa chôï, ngoaøi saân, trong nhaø,
thaäm chí caû ôû moät soá cô quan tö nhaân hay nhaø nöôùc.
Neáu chæ tính caùc cô sôû thôø töï coâng coäng lôùn trong caû
nöôùc thì cuõng nhieàu hôn caùc tröôøng hoïc, beänh vieän vaø
caùc cô sôû vaên hoùa, ngheä thuaät, theå thao, giaûi trí.
1.2. Nhö vaäy, nhìn beà ngoaøi deã coù söï laàm töôûng laø nhu
caàu toân giaùo ngöôøi daân Vieät Nam cao. Nhöng ñeå hieåu saâu
hôn nhu caàu trong ñôøi soáng thöôøng ngaøy, thieát töôûng
khoâng gì toát hôn laø so saùnh nhu caàu toân giaùo vôùi caùc nhu
caàu coù tính thieát thaân nhaát, gaén boù nhaát cuûa moät coäng
ñoàng xaõ hoäi/toân giaùo hay moät caù nhaân trong moät thôøi
ñieåm lòch söû nhaát ñònh.
Nhôø kinh nghieäm cuoäc ñieàu tra cuûa Hoäi Concordet Paris,
tieán haønh ôû 6 nöôùc chaâu AÂu, chieám 85% dieän tích toaøn
khoái EU110, Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo ñaõ tieán haønh xem
xeùt 13 nhu caàu thieát thaân nhaát vaø caäp nhaät nhaát, trong
ñuùng thôøi ñieåm ñaát nöôùc ñang baét ñaàu böôùc vaøo thôøi
kyø ñoåi môùi, hoøa nhaäp daàn vaøo neàn kinh teá thò tröôøng
theo ñònh höôùng xaõ hoäi chuû nghóa vaø trong boái caûnh
toaøn caàu hoùa.
Nhöõng vaán ñeà choïn löïa laø nhöõng vaán ñeà cô baûn,
gaàn nhö laø vónh cöûu ñoái vôùi moät con ngöôøi nhö: tình yeâu,
gia ñình haïnh phuùc, söùc khoûe, tình baïn, vaên hoùa, theå thao;
nhöõng vaán ñeà vöøa mang tính thôøi söï, vöøa mang tính cô
baûn nhö daân giaøu nöôùc maïnh, daân chuû, coâng baèng xaõ
hoäi, luaät phaùp..., nhöõng vaán ñeà mang tính thôøi söï nhö kinh
teá thò tröôøng, hoïc vaán, tay ngheà.
Nhu caàu toân giaùo cuõng ñöôïc xem nhö moät nhu caàu cô
baûn, ñuùng nhö Nghò quyeát 21/BCT vaø Chæ thò 37/BCT cuûa
Boä Chính trò Ban Chaáp haønh Trung öông Ñaûng Coäng saûn
Vieät Nam, coi toân giaùo laø hieän töôïng xaõ hoäi coøn toàn taïi
laâu daøi.
Qua keát quaû cuûa ñôït ñieàu tra laàn thöù hai (caùch laàn
110
J. Bauberot - H. Dieuzeude, Pheùnomeønes riligieux et laiciteù en Europe, Cercle Concordet, P., 1993.

377
thöù nhaát 3-4 naêm), vai troø cuûa toân giaùo trong ñôøi soáng
boä phaän Kitoâ giaùo vaãn chieám vò trí cao, trong khi vai troø
cuûa noù laïi chieám vò trí thaáp trong ñôøi soáng boä phaän
khoâng Kitoâ giaùo.
Con soá ñoù ñöôïc theå hieän trong Baûng thöù II.
Baûng thöù II: (1995 - 1998)
Vò trí cuûa caùc nhu caàu thieát thaân nhaát trong ñôøi
soáng xaõ hoäi
Khoâng Kitoâ giaùo
TP.
Mieà
Haø Hoà Toång
n Hueá
noäi Chí soá
Baéc
Minh
T T T T T
h h h h h
ö ö ö ö ö
ù ù ù ù ù
tö t t t tö
ï öï öï öï ï
% % % % %
ö ö ö ö ö
u u u u u
ti ti ti ti ti
e e e e e
â â â â â
n n n n n
Tình
yeâ
u,
gia
87 8 8 7 84
ñìn
1 .4 1 7. 1 6. 1 8. 1 .1
h,
2 2 3 9 3
haïn
h
phu
ùc

378
D
aân
giaø
62 6 6 6
u, 63
4 .3 4 6. 4 7. 4 5. 4
nöô .3
8 3 2 2
ùc
maï
nh
C
oân
g 66 6 6 6
69
baè 3 .9 3 9. 3 8. 3 9. 3
.1
ng 8 3 7 5
xaõ
hoäi
Vieä
c
60 5 5
laø 5 57
5 .4 6 6. 6 7. 5 6
m 8 .3
7 6 3
hôïp
lyù
V
aên
26 2 2 2
ngh 1 1 1 1 1 26
.9 5. 5. 9.
eä, 3 3 3 3 3 .8
5 5 3 7
theå
thao
Hoïc
vaá
52 5 5
n - 5 52
7 .1 7 2. 7 2. 7 7
tay 3 .8
6 9 5
ngh
eà
Tín
ngö
ôõn 27 2 4
1 1 1 4 1 1 35
g .7 6. 1.
2 2 0 0 0 1 .9
toân 4 4 3
giaù
o

379
Baïn
beø 46 4 3
1 1 1 3 1 39
tin 9 .9 5. 4.
0 1 1 8 0 .1
caä 9 4 1
y
Tieà 52 4 4 4
49
n 6 .2 8 8. 8 9. 8 9. 8
.1
baïc 2 3 9 2
L
uaät
pha
50 6 5 5
ùp 59
8 .0 5 1. 5 9. 6 6. 5
nghi .2
8 8 1 7
eâm
min
h
D
44 4 4 4
aân 1 45
.4 9 7. 9 3. 9 4. 9
chu 0 .0
7 1 8 2
û
Kinh
teá 36 3 2 3
1 1 1 1 1 33
thò .5 6. 9. 5.
1 1 2 2 2 .8
tröô 0 5 2 7
øng
S
75 8
öùc 7 7 79
2 .8 2 2 4. 2 2
kho 7 7 .4
6 2
ûe

(Tieáp baûng II)

380
 Kitoâ giaùo
Tp.
Mieà
Haø Hoà Toån
n Hueá
noäi Chí g soá
Baéc
Minh
T T T T T
h h h h h
ö ö ö ö ö
ù ù ù ù ù
tö tö tö tö t
ï ï ï ï öï
% % % % %
ö ö ö ö ö
u u u u u
ti ti ti ti ti
e e e e e
â â â â â
n n n n n
Tình
yeâu,
84 8 8
gia 8 84
1 .8 1 6. 2 1 1 3.
ñình, 3 .8
8 6 8
haïnh
phuùc
Daân 6
62 6 6
giaøu, 4 59
5 .1 5 4. 4 5 5 3.
nöôùc . .6
4 7 0
maïnh 8
Coâng
6
baèng 72 7 6
4 68
2 .2 4 0. 5 4 4 7.
. .7
xaõ 1 8 9
2
hoäi
Vieäc 4
52 5 5
laøm 7 54
7 .9 7 2. 9 9 7 1.
hôïp . .2
2 3 6
lyù 3

381
Vaên
2
ngheä 2 2
1 24 1 1 3 1 27 1
, 4. 5.
3 .0 3 3 . 3 .8 3
theå 8 4
7
thao
Hoïc 4
49 4 4
vaán, 1 5 56
8 .7 8 6. 6 8 9.
tay 0 . .5
3 3 3
ngheà 2
Tín
8
ngöôõ 64 7 7
5 75
ng 4 .7 2 3. 1 2 2 8.
. .9
toân 9 1 1
5
giaùo
Baïn 3
42 4 3
beø 1 1 1 6 1 40 1
.1 2. 9.
tin 1 0 1 . 0 .4 1
1 6 7
caäy 3
4
42 3 4
Tieàn 1 1 7 40 1
.5 5. 8 9 0.
baïc 0 1 . .6 0
1 7 9
5
Luaät
5
phaùp 59 5 3
1 51
nghie 6 .8 6 7. 6 8 6 5.
. .9
âm 8 5 5
2
minh
47 4 4
Daân 4 1 38
9 .7 9 5. 7 9 4.
chuû 8 1 .6
6 6 1
Kinh
2
teá 30 3 2
1 1 1 5 1 31 1
thò .9 0. 9.
2 2 2 . 2 .5 2
tröôø 0 1 2
9
ng

382
 7
71 7 7
Söùc 5 73
3 .4 3 1. 3 3 3 4.
khoûe . .8
2 1 1
5

383
 Baûng thöù III: (1992 - 1994)
Vò trí cuûa caùc nhu caàu thieát thaân nhaát trong ñôøi
soáng xaõ hoäi

Khoâng Kitoâ giaùo

Haø Hueá Tp. Toång
noäi Hoà soá
Chí
Minh
T % T % T % T %
h h h h
ö ö ö ö
ù ù ù ù
tö tö tö tö
ï ï ï ï
ö ö ö ö
u u u u
ti ti ti ti
eâ eâ eâ eâ
n n n n
Gia 2 7 2 7 8 5 2 6
ñình 6.1 1.9 5.3 7.8
haïnh 9 6 6 3
phuùc
Tình 7 5 1 3 1 4 1 4
yeâu 8.0 1 8.9 1 4.8 0 7.2
2 5 1 6
Daân 8 5 4 5 6 5 7 5
giaøu, 6.9 9.8 7.4 8.0
nöôùc 5 0 7 7
maïnh
Coâng 1 7 1 7 1 5 1 7
baèng 6.3 8.5 7.4 6.8
xaõ 9 7 6 0
hoäi

384
Vieäc 5 6 8 5 3 6 5 6
laøm 1.8 3.4 7.8 1.0
hôïp lyù 2 4 7 4
Vaên 1 2 1 2 1 3 1 2
ngheä, 2 7.6 3 7.6 2 0.0 2 8.4
theå 0 7 1 2
thao
Hoïc 3 6 5 5 2 6 3 6
vaán, 4.9 9.7 9.2 4.6
tay 8 0 5 4
ngheàà
Tín 1 1 1 3 1 2 1 2
ngöôõn 3 9.7 2 8.3 3 5.4 3 7.8
g 5 7 5 5
toân
giaùo
Baïn 6 5 9 4 9 4 9 5
beø tin 8.4 9.7 7.5 1.9
caäy 5 8 8 3
Tieàn 1 5 6 5 5 6 6 5
baïc 0 0.8 9.3 1.3 9.1
9 0 8 9
Luaät 4 6 7 5 4 8 4 6
phaùp 3.4 8.7 4.3 2.1
nghieâ 9 7 1 9
m minh
Daân 9 5 3 5 7 5 8 5
chuû, 4.0 9.9 5.5 6.4
daân 5 0 3 9
laøm
chuû
Kinh teá 1 3 1 4 1 4 1 4
1 7.9 0 7.3 0 4.4 1 3.2
thò 4 5 9 6
tröôøng
(Tieáp theo baûng III)

385
 Kitoâ giaùo
Thaøn
h phoá
Haø Toång
Hueá
noäi Hoà soá
Chí
Minh
T T T
h h h
ö ö ö
Th
ù ù ù
öù
tö tö tö
töï
% ï % ï % ï %
öu
ö ö ö
tie
u u u
ân
ti ti ti
eâ eâ eâ
n n n
Gia
7 6 6
ñình 4
7 3 1.4 5 0.9 4 0.6
haïnh 9.8
8 5 4
phuùc
4 4 4 4
Tình 1 1 1
10 1.3 4.9 5.7 3.9
yeâu 0 1 0
0 4 5 9
Daân
5 5 5
giaøu, 6
5 8.9 6 4.1 6 6 7.9
nöôùc 0.9
0 7 9
maïnh
Coâng
8 7 7 7
baèng
1 6.1 2 1.5 1 7.3 2 8.4
xaõ
0 4 1 1
hoäi
Vieäc
5 4 6 5
laøm
6 5.9 7 9.6 4 4.8 7 5.7
hôïp
0 2 5 9
lyù

386
 Vaên
1 2 2 2
ngheä 1 1 1
13 5.9 6.2 0.4 0.8
, theå 3 3 3
0 2 1 4
thao
Hoïc
vaán, 4 5 4
4
tay 8 5.9 9 8 6.2 8 9.7
7.2
ngheà 0 8 9
à
Tín
ngöôõ 8 9 6 8
ng 2 4.6 1 2.5 2 9.7 1 2.3
toân 0 6 7 1
giaùo
Baïn
3 4 4
beø 4 1 1
12 6.5 8 2.3 2.4
tin 8.5 2 1
0 5 5
caäy
4 4 4 4
Tieàn 1 1
9 1.8 4.9 5.5 9 4.0
baïc 0 0
0 4 5 9
Luaät
phaùp 5 6 6
7
nghieâ 3 4 8.6 3 2.9 3 4.2
4.0
m 9 9 2
minh
Daân
chuû, 5 5 6
6
daân 4 5 7.4 7 8.1 5 0.2
5.0
laøm 2 9 0
chuû
Kinh
teá 3 4 4
3 1 1
thò 11 8.7 9 6.3 1.3
8.9 2 2
tröôøn 8 4 4
g
a. Nhu caàu toân giaùo cuûa boä phaän khoâng Kitoâ giaùo
chieám moät vò trí khieâm toán trong ñôøi soáng, ñöùng ôû vò trí

387
gaàn cuoái cuûa 13 nhu caàu ñöôïc xem xeùt. Neáu so vôùi ñôït
ñieàu tra laàn thöù nhaát (baûng III), nhu caàu toân giaùo töø vò trí
thöù 13 leân thöù 11 vôùi tyû leä % ngöôøi ñöôïc hoûi taêng töø
27.85% leân 35.9% (Haø Noäi: 19.75% leân 24.74%; Hueá 38.37%
leân 40%; thaønh phoá Hoà Chí Minh: 25.45% leân 41.3%). Qua
phoûng vaán cho thaáy, ñoù laø nhôø söï khích leä cuûa Boä Vaên
hoùa Thoâng tin trong vieäc ñeà cao ñaïo thôø toå tieân, caùc vò
coù coâng vôùi nöôùc, vôùi vieäc coâng nhaän di tích vaên hoùa -
lòch söû, vieäc toå chöùc hoäi laøng vaø haønh höông; ñoàng thôøi
cuõng laø do baét ñaàu böôùc vaøo neàn kinh teá thò tröôøng coù
nhöõng cô may vaän ruûi, nhöõng ñieàu lo laéng phaûi töï giaûi
quyeát...; nhöõng hieän töôïng tieâu cöïc phaùt sinh trong xaõ hoäi:
teä naïn xaõ hoäi (maïi daâm, nghieän huùt, Aids, toäi phaïm...),
naïn tham nhuõng, quan lieâu cöûa quyeàn... Do ñaáy, ta cuõng
thaáy coù cuøng moät keát quaû nhö ôû chaâu AÂu, tuyø theo
töøng nöôùc coù töø 83% ñeán 97% cö daân töï nhaän laø tín ñoà
cuûa ñaïo Kitoâ, nhöng nhu caàu toân giaùo vaãn ñöùng haøng
cuoái cuøng, chæ tröø ôû Italia vaø Taây Ban Nha nhích leân moät
baäc 12/13 (Baûng thöù IV). Ñoù laø nhu caàu caàn thieát toân
giaùo, nhöng khoâng thöôøng tröïc, khoâng ñoùng vai troø quan
troïng trong ñôøi soáng thöôøng nhaät, cho duø caù nhaân ñoù
theo ñaïo naøo, cho duø ngöôøi giaø coù ñeå taâm nhieàu hôn
ñeán cuoäc soáng toân giaùo.
b. ÔÛ boä phaän Kitoâ giaùo, nhu caàu toân giaùo vaãn xeáp
ôû moät thöù haïng cao, thöù hai sau tình yeâu, gia ñình haïnh
phuùc, vôùi moät tyû leä % ngöôøi ñöôïc hoûi khaù cao. Ñieàu ñoù
chöùng toû caùc tín ñoà coøn ñaäm ñaïo, tuy tyû leä so vôùi kyø
ñieàu tra ñôït I coù giaûm khoâng ñaùng keå. Noùi chung, nhu
caàu toân giaùo cuûa nhöõng ngöôøi ñöôïc hoûi giaûm töø 82.31%
xuoáng 78.1% (Haø Noäi giaûm töø 84.6% xuoáng 66.51%, töø vò
trí thöù hai xuoáng thöù tö; Hueá giaûm töø 92.56% xuoáng 85.5%,
nhöng vaãn ôû vò trí thöù nhaát; thaønh phoá Hoà Chí Minh tyû leä
laïi taêng töø 69.77% leân 75.9% vaãn ñöùng ôû vò trí thöù hai).
Neáu ñi saâu moät chuùt, ta thaáy vieäc saép xeáp thöù töï tyû
leä öu tieân giöõa hai boä phaän, traät töï khaùc nhau roõ reät chæ
laø ôû vaán ñeà tín ngöôõng toân giaùo. Phaûi chaêng, ôû beân
Kitoâ giaùo, haäu quaû cuûa nhöõng nguyeân nhaân lòch söû coøn
chöa moät luùc xoùa boû ñöôïc, keøm theâm söï maëc caûm cuûa
caû hai boä phaän vaø söï tuyeân truyeàn cuûa moät soá theá löïc
beân ngoaøi vaãn coøn tieáp tuïc "huø doïa" ngöôøi daân. Gaàn
ñaây, vôùi söï ra ñôøi cuûa Chæ thò soá 24, 37/BCT, Nghò ñònh

388
22/NÑCP vaø 26/1999/NÑCP, vôùi söï meàm moûng ñeå thích nghi
cuûa Giaùo hoaøng Jean Paul II, theå hieän trong cuoán saùch
Böôùc qua ngöôõng cöûa hy voïng (1993) vaø nhöõng thoâng ñieäp
gaàn ñaây, cuøng vôùi thöïc tieãn cuoäc soáng chan hoøa giöõa
caùc tín ñoà caùc toân giaùo seõ daãn ñeán traïng thaùi bình
thöôøng cuûa nhu caàu toân giaùo trong ñôøi soáng hieän nay.
Baûng thöù IV
Tyû leä % ngöôøi tuyeân boá raát thieát thaân theo nhöõng
khaùi nieäm
sau (1991) (%)
T
T
Ña aây
oån P
n Ñö An Itali Ba
g haù
Maï ùc h a n
soá p
ch Nh
%
a
Gia 88 86 91 83 85 91 91
ñình
Töï do 86 84 91 84 81 93 78
Nhaân 82 82 83 84 73 88 85
quyeà
n
Bình 75 63 80 68 67 84 83
ñaúng
Daân 72 72 69 75 65 74 78
chuû
Lao 69 58 71 61 57 81 81
ñoäng
Vaên 69 40 69 62 47 88 86
hoùa
Töông 66 61 72 65 32 85 84
trôï
Hoân 64 58 54 64 66 64 74
nhaân
Quoác 56 74 53 44 50 63 76
gia

389
 Töï do 54 26 56 57 49 54 58
kinh
doanh
Coäng 48 27 44 55 18 67 61
ñoàng
chaâu
AÂu
Tieàn 43 25 43 42 40 41 53
baïc
Toân 38 15 34 28 25 29 54
giaùo
c. Veà thöù töï öu tieân cuõng nhö veà tyû leä ñoái vôùi caùc
nhu caàu mang tính theá tuïc, hai boä phaän gaàn nhö töông
ñöông cheânh leäch khoâng ñaùng keå (Baûng thöù V). Ngöôøi
Vieät Nam, duø beân Ñaïo hay beân Ñôøi, ñeàu nhaát trí ñaët tình
yeâu vaø gia ñình, söùc khoûe, coâng baèng xaõ hoäi, daân giaøu
nöôùc maïnh leân nhöõng thöù haïng cao nhaát. Baûo veä moät gia
ñình haïnh phuùc, moät tình yeâu ñaùng laø ñieàu quan troïng
nhaát, ñöôïc caû beân Kitoâ giaùo laãn beân khoâng Kitoâ giaùo
xeáp vaøo haøng giaù trò thöù nhaát (Boä phaän khoâng khoâng
Kitoâ giaùo: 84.1%; boä phaän Kitoâ giaùo: 83.8%), vì gia ñình laø
ñôn vò haït nhaân cuûa xaõ hoäi, laø toå aám cuûa moïi ngöôøi. Toå
aám ñoù, do thôøi theá thay ñoåi, ñang khoâng thöïc vöõng vaøng.
Hieän nay, con ngöôøi phaûi quan taâm saép xeáp laïi traät töï
trong gia ñình vaø ñònh ra moät quan heä môùi giöõa caùc thaønh
vieân. Traät töï gia ñình vôùi cheá ñoä ñaïi gia ñình caàn xoùa boû,
quan heä bình ñaúng laïi chöa ñöôïc hieåu ñuùng ñaén. Xaõ hoäi
kinh teá thò tröôøng taùc ñoäng laøm gia phong bò aûnh höôûng.
Ngöôøi ta ñang thaáy caàn moät toå aám chaéc trong caùi theá
giôùi ñang chuyeån mình naøy. Neáu ôû beân Kitoâ giaùo, trong
laàn ñieàu tra ñôït thöù nhaát coi nheï ñieàu naøy (Haø Noäi xeáp
thöù 7, vôùi tyû leä 49.8%; thaønh phoá Hoà Chí Minh xeáp thöù 5,
vôùi 60.95%; Hueá xeáp thöù ba, vôùi 71.18%), (Baûng thöù III),
coù theå vì ôû ñaáy, vôùi leã hoân phoái thaàn thaùnh, vôùi moâi
tröôøng ít chòu aûnh höôûng cuûa xaõ hoäi beân ngoaøi, teä naïn
xaõ hoäi ít hôn, moâ hình gia ñình truyeàn thoáng coøn töông ñoái
oån ñònh. Sau ba naêm, gia ñình beân Kitoâ giaùo cuõng ñaõ
thaáy caàn ñöôïc baûo veä do taùc ñoäng beân ngoaøi, neân ñaët
tình yeâu, gia ñình leân nhu caàu soá moät, ngang baèng vôùi beân
khoâng Kitoâ giaùo. Ñoù cuõng laø ñieàu maø ta thaáy qua cuoäc

390
ñieàu tra cuûa chaâu AÂu, gia ñình luoân ñöôïc coi laø nhu caàu
soá moät (baûng thöù IV).

391
 Baûng thöù V
Vò trí caùc nhu caàu thieát thaân coù tính theá tuïc trong
ñôøi soáng xaõ hoäi
(cuûa caû hai boä phaän khoâng Kitoâ giaùo vaø Kitoâ
giaùo)

Ñôït ñieàu tra Ñôït ñieàu tra

1992 - 1994 1995-1998
Khoâ Khoâ
ng Kitoâ ng Kitoâ
Toån
Kitoâ giaù Kitoâ giaù Toång
g
giaù o giaù o
o o
T T T T T
T
h h h h h
h
ö ö ö ö ö
ö
ù ù ù ù ù
ù
t t t t t
t
ö ö ö ö ö
öï
ï % ï % ï % ï % ï % %
ö
ö ö ö ö ö
u
u u u u u
ti
ti ti ti ti ti
e
e e e e e
â
â â â â â
n
n n n n n
Gi
a
ñì
nh 6 6 6 8
8 83
ha 7. 0. 4. 4.
2 3 2 1 1 3. 1 .9
ïn 8 6 2 1
8 6
h 3 4 3 3
ph
uù
c*

392
Da
ân
gi
aø
5 5 5
u 6 64
8. 6. 8. 6
nö 7 6 6 4 6. 4 4 .6
0 9 0 3
ôù 3 5
7 9 3
c
m
aï
nh
Co
ân
g
ba 7
7 7 6 6
èn 8. 68
1 6. 1 1 7. 3 9. 3 7. 3
g 4 .5
8 6 1 9
xa 1
õ
ho
äi
Vi
eä
c 6 5 5
5 5 54
laø 1. 5. 8.
5 6 4 6 7. 6 1, 6 .4
m 0 7 4
3 6 5
hôï 4 9 1
p
lyù
Va
ên
ng
he 2 2 2 2 2
1 1 1 1 1 1 26
ä 8. 0. 4. 6. 5.
2 2 2 2 2 2 .1
th 4 8 6 8 4
eå
th
ao

393
Ho
ïc
va
4 5
án 6 5 4 51
9. 7.
ta 3 4. 7 7 7 2. 7 9. 7 .0
7 2
y 6 8 3 5
9 1
ng
he
à
Ba
ïn
4 4
be 5 3 3
1 2. 7. 1 1 1 39
ø 8 1. 9 9. 9.
0 4 1 0 0 0 .4
tin 9 1 7
5 9
ca
äy
T
5 5
ieà 4 4 4
9. 1.
n 6 8 4. 8 8 9. 9 0. 8 50
1 6
ba 1 1 9
9 4
ïc
Lu
aä
t
ph
aù 6
6 6 5 5 59
p 2.
4 2 2. 3 3. 5 9. 5 3. 5 .5
ng 1
2 2 1 5 9
hi 9
eâ
m
mi
nh

394
Da
ân
ch
uû
5 5
, 6 4 4 44
6. 8.
da 9 4 0. 5 9 5. 8 1. 9 .5
4 3
ân 2 0 1 5
9 4
laø
m
ch
uû
Ki
nh
te
á 4 4 4 3 2
1 1 1 1 1 1 34
th 3. 1. 2. 3. 9.
1 1 1 1 1 1 .5
ò 2 3 3 8 2
trö
ôø
ng
Sö
ùc 7 7 76
kh 2 9. 2 4. 2 .7
oû 4 1 5
e
T
4 4 4
ìn
1 7. 1 3. 1 5.
h
0 2 0 9 0 6
ye
6 9 2
âu
(*) Ñôït ñieàu tra 1995-1998, ñaët laø tình yeâu, gia ñình haïnh
phuùc.
Chuù thích:
+ Soá ngöôøi tuyeân boá theo caùc toân giaùo ôû 6 nöôùc
treân nhö sau:
Ñan Maïch: Kitoâ giaùo: 91,2% (90,7% Tin laønh); soá tuyeân boá
voâ thaàn laø 4%;
Ñöùc: Kitoâ giaùo: 82% (Tin laønh 47%; Coâng giaùo 34%); Hoài

395
giaùo 2,4%; soá tuyeân boá voâ thaàn 9.2% (4.6% ôû Taây Ñöùc,
36.6% Ñoâng Ñöùc);
Anh: Kitoâ giaùo 83%, Anh giaùo 57%, trong soá 69% Tin laønh.
Coâng giaùo 13%); soá tuyeân boá khoâng theo toân giaùo naøo
9%;
Italia: Kitoâ giaùo 83.5% (83% Coâng giaùo), trong ñoù 16,2%
Coâng giaùo (ñaõ röûa toäi) tuyeân boá voâ thaàn;
Taây Ban Nha: Kitoâ giaùo 97,4% (97% Coâng giaùo trong ñoù
2,9% tuyeân boá voâ thaàn);
Phaùp: Kitoâ giaùo 97% (96,9% Coâng giaùo). Soá coù truyeàn
thoáng Coâng giaùo tuyeân boá voâ thaàn hay khoâng toân giaùo
chieám 15%.
Nguoàn tö lieäu: 5 nöôùc Ñan Maïch, Ñöùc, Anh, Italia, Taây Ban
Nha theo Pheùnomeønes religieux et laiciteù en Europe; Phaùp theo
L'eùtat des Religions dans le monde.
+ Nguoàn soá lieäu ñieàu tra 6 nöôùc Coäng ñoàng chaâu AÂu,
bao goàm 85% daân soá cuûa CEE ñöôïc coâng boá treân baùo The
European, 21/23-6-1991. Nhöõng keát quaû naêm 1991 cuõng phuø
hôïp vôùi keát quaû cuoäc ñieàu tra chaâu AÂu möôøi naêm veà
tröôùc (naêm 1981).
Söùc khoûe cuûa töøng caù nhaân hay cuûa caùc thaønh vieân
trong gia ñình laø ñieàu kieän tieân quyeát cuûa haïnh phuùc moät
con ngöôøi vaø gia ñình ñöôïc quan taâm vaø ñöùng haøng thöù
hai hay ba (boä phaän khoâng Kitoâ giaùo giaùo xeáp thöù hai, vôùi
77% ngöôøi ñöôïc hoûi; boä phaän Kitoâ giaùo thöù ba, vôùi
74.1%).
Coâng baèng xaõ hoäi ñuôïc xeáp thöù ba (khoâng Kitoâ giaùo
69,1%) hay thöù tö (Kitoâ giaùo 67,9%) vaø luaät phaùp nghieâm
minh ñöôïc xeáp thöù naêm (khoâng Kitoâ giaùo 59,2%), hay thöù
saùu (Kitoâ giaùo 53,5%) cuøng vôùi daân giaøu nöôùc maïnh ñöôïc
xeáp thöù tö (khoâng Kitoâ giaùo 66,3%) hay thöù naêm (Kitoâ
giaùo 63%), phaûn aùnh nguyeän voïng cuûa nguôøi daân caû ba
mieàn (chuù yù tyû leä cuûa moät soá tænh mieàn Baéc, Haø Noäi,
Hueá, thaønh phoá Hoà Chí Minh haàu nhö ngang nhau). Ñieàu ñoù
truøng vôùi yù Ñaûng vaø Nhaø nöôùc mong muoán moät ñaát
nöôùc giaøu maïnh, nhöng phaûi treân söï coâng baèng vaên minh
vaø luaät phaùp nghieâm minh, ñoàng thôøi cuõng phaûn aùnh
moät taâm traïng lo laéng tröôùc nhöõng tieâu cöïc baát coâng,
buoâng thaû luaät phaùp duôøng nhö phoå bieán ôû moïi lónh vöïc,

396
moïi nôi ñang coù chieàu höôùng gia taêng. Ñieàu ñoù phaûn aùnh
giai ñoaïn ban ñaàu cuûa vieäc chuyeån töø neàn kinh teá taäp
trung bao caáp sang neàn kinh teá thò truôøng, hoang mang tröôùc
teä naïn buoân laäu, tham nhöõng, hoái loä, baát coâng..., maët
traùi cuûa neàn kinh teá thò tröôøng taùc ñoäng vaøo phaåm chaát
con ngöôøi Vieät Nam, vaøo traät töï xaõ hoäi...
Nhö vaäy, ta thaáy ba giaù trò lieân quan ñeán baûn thaân
(söùc khoeû), ñeán gia ñình (tình yeâu, haïnh phuùc gia ñình) vaø
ñeán ñaát nöôùc (daân giaøu nöôùc maïnh) laø ba nhu caàu thieát
thöïc nhaát, trong hai cuoäc ñieàu tra ñeàu xeáp ôû soá öu tieân
cao. Söï quan taâm ñeán coâng baèng xaõ hoäi vaø luaät phaùp
nghieâm minh, hai yeáu toá coù tính xaõ hoäi ñaûm baûo cho lôïi
ích - caù nhaân - gia ñình - ñaát nöôùc - ñöôïc löu yù. Nhu caàu
daân chuû ñöôïc hieåu laø daân laøm chuû, moät ñoäng cô coù tính
quyeát ñònh cuûa sinh hoaït gia ñình, xaõ hoäi, hai kyø ñeàu ôû vò
trí nhoùm trung bình, cho thaáy coù theå do caùch hoûi vaø do
thöïc teá thaáy nhu caàu ñoù coøn xa, chöa thöïc teá vôùi cô cheá
hieän nay... ÔÛ laàn ñieàu tra thöù nhaát, nhu caàu naøy ñöôïc
xeáp theo thöù naêm, vôùi 60,20% (boä phaän Kitoâ giaùo) vaø
thöù taùm vôùi 56,49% (boä phaän khoâng Kitoâ giaùo), ñeán laàn
ñieàu tra thöù hai, ñeàu xeáp öu tieân thöù chín, vôùi 38,6% vôùi
boä phaän Kitoâ giaùo (tyû leä tuït gaàn 22%) vaø 45% vôùi boä
phaän khoâng Kitoâ giaùo.
Hoïc vaán, tay ngheà vaø vieäc laøm hôïp yù luoân ñöùng ôû
nhoùm treân trung bình, ñöùng treân nhu caàu tieàn baïc vaø baïn
beø tin caäy, ôû caû hai ñôït, laø ñieàu khoù lí giaûi (Baûng II vaø
III). Boán nhu caàu naøy quan heä ñeán caù nhaân ñoái vôùi
ngöôøi ñöôïc hoûi, phaûi chaêng con ngöôøi Vieät Nam vaãn thaáy
löu yù ñeán nhöõng vaán ñeà lieân quan ñeán xaõ hoäi, neân ñaët
caùc nhu caàu ñoù leân moät thöù töï öu tieân cao hôn. Vaán ñeà
giaùo duïc, vaán ñeà höôùng nghieäp ñang laø vaán ñeà xaõ hoäi
phaûi quan taâm vaø laø vaán ñeà ñang noåi coäm, nhaát laø ôû
caùc ñoâ thò. Khi ñöôïc hoûi: Vì sao laïi xeáp thaáp nhu caàu naøy?
Ngöôøi ñöôïc hoûi haàu nhö thoáng nhaát traû lôøi laø lo caùi
chung cuûa xaõ hoäi tröôùc, lo nhöõng ñieàu lieân quan ñeán baûn
thaân sau. Moät soá thöøa nhaän raèng, khi ñaõ coù coâng vieäc
töông ñoái oån ñònh, cuõng khoâng muoán thay ñoåi vaø vì baän
roän vieäc nhaø cuõng khoâng nghó ñeán hoïc haønh boài döôõng
theâm. Caâu hoûi saâu taïi sao laïi coù nhu caàu thaáp veà baïn beø
tin caäy? (boä phaän khoâng Kitoâ giaùo xeáp thöù 10, vôùi 39,1%
vaø boä phaän Kitoâ giaùo xeáp thöù 11, vôùi 39,7%), ngöôøi ñöôïc

397
hoûi traû lôøi laø: Ai maø khoâng caàn coù baïn, nhöng baïn tin
caäy thôøi nay khoù tìm hôn xöa.
Do vaäy, nhu caàu mong muoán ñöôïc böôùc vaøo Kinh teá thò
tröôøng qua hai cuoäc ñieàu tra, thöù haïng tuït khoâng ñaùng keå,
thöôøng ôû nhoùm thöù nhaát. ÔÛ ñôït ñieàu tra thöù nhaát, boä
phaän Kitoâ giaùo xeáp thöù 11/13, vôùi tyû leä 43,2%, trong khi
ñoù ôû boä phaän Kitoâ giaùo xeáp thöù 12/13, vôùi tyû leä
41,34%. Ñeán ñôït ñieàu tra thöù hai, nhu caàu naøy ñöôïc caû hai
boä phaän xeáp haïng thöù 12, nhöng tyû leä ôû ngoaøi khoâng
Kitoâ giaùo xuoáng laø 33, 8% vaø Kitoâ giaùo laø 29,2%.
Ñieàu ñaùng chuù yù laø, maëc duø treân thöïc teá, hoaït
ñoäng vaên ngheä, theå thao coù chieàu höôùng gia taêng, coù leõ
do caâu hoûi chung chung thieáu gôïi yù cuï theå neân nhu caàu
vaên ngheä theå thao luoân ñöôïc ngöôøi daân xeáp cuoái cuøng,
vaø ôû thöù haïng thaáp nhaát. Coù leõ vì nhu caàu naøy cuõng nhö
nhu caàu tín ngöôõng toân giaùo ôû boä phaän khoâng Kitoâ giaùo
coù tính khoâng thöôøng tröïc chaêng? ÔÛ ñôït moät, boä phaän
khoâng Kitoâ giaùo xeáp thöù 12 chæ treân nhu caàu tín ngöôõng
toân giaùo, vôùi tyû leä 28,4%, ôû ñôït hai nhu caàu naøy xeáp
thöù 13, thöù haïng cuoái cuøng vôùi tyû leä 28,6%, coøn ôû boä
phaän Kitoâ giaùo ôû caû hai ñôït vôùi tyû leä 20,84% vaø 25,4%
vôùi thöù haïng 13. Ñoù cuõng laø moät vaán ñeà caàn löu yù. ÔÛ
chaâu AÂu, qua baûng IV, nhu caàu vaên ngheä theå thao xeáp ôû
thöù haïng baûy, treân trung bình.
Ñieàu tra xaõ hoäi hoïc nhaèm chæ ñöa ra moät gôïi yù, vôùi
moät töï lieäu coù tính ñònh löôïng. Noù cuõng laø moät taøi lieäu
tham khaûo ñeå nhìn nhaän roõ hôn ñaëc ñieåm tình hình tín
ngöôõng toân giaùo trong ñôøi soáng xaõ hoäi. Vôùi 12 nhu caàu
mang tính xaõ hoäi, nghieâng veà ñôøi soáng theá tuïc, thieát
thaân vaø caáp thieát vôùi töøng caù nhaân ta thaáy söï cheânh
leäch giöõa hai boä phaän löông vaø giaùo laø khoâng ñaùng keå
(Xem baûng V). Ñoái vôùi nhu caàu tín ngöôõng toân giaùo, boä
phaän Kitoâ giaùo bao giôø cuõng xeáp ôû thöù haïng raát cao (ñôït
ñieàu tra ñaàu, ñöôïc xeáp thöù nhaát, vôùi tyû leä 82,31%, ñôït
hai xeáp thöù hai, vôùi tyû leä 78,1%). Ngöôïc laïi vôùi boä phaän
Kitoâ giaùo, nhu caàu ñoù laïi luoân ñöùng ôû thöù haïng thaáp
nhaát (ñôït ñieàu tra ñaàu xeáp thöù 13/13, vôùi tyû leä 27,85%,
ñôït hai xeáp thöù 11/13, vôùi tyû leä 35,9%).
Roõ raøng taâm thöùc toân giaùo cuûa ngöôøi theo ñaïo Kitoâ
laø cao, phaûi chaêng ñôøi soáng toân giaùo haøng ngaøy gaén

398
lieàn vôùi hoï, nghóa laø hoï soáng trong toân giaùo. Ngöôïc laïi,
boä phaän khoâng Kitoâ giaùo, keå caû moät soá tín ñoà Phaät
giaùo, khi xem xeùt nhu caàu tín nguôõng toân giaùo rieâng reõ,
hoï vaãn caûm thaáy laø caàn thieát, laø khoâng theå thieáu ñöôïc
nhöng vaãn ñaët ôû moät thöù haïng thaáp hôn so vôùi ña soá
caùc nhu caàu traàn tuïc khaùc. ÔÛ ñaây, taâm thöùc toân giaùo
cuûa hoï baøng baïc. Hoï soáng vôùi toân giaùo, tuyø töøng luùc,
töøng nôi, töøng hoaøn caûnh vaø khoâng thöôøng xuyeân. Hoï
tham gia caùc haønh vi toân giaùo nhö theo thoùi quen, gaén lieàn
vôùi phong tuïc taäp quaùn.
2. Nieàm tin toân giaùo ôû boä phaän Kitoâ giaùo ñaäm hôn
boä phaân khoâng Kitoâ giaùo
2.1. Boä phaän Kitoâ giaùo
ÔÛ boä phaän Kitoâ giaùo, nieàm tin toân giaùo ñaõ ñöôïc theå
hieän trong vieäc xeáp ôû moät vò trí cao thöù hai trong 13 nhu
caàu thieát yeáu nhaát vaø ñöôïc phaûn aùnh roõ reät trong caùc
caâu hoûi chi tieát veà nieàm tin vaø haønh vi mang tính thuaàn
tuyù toân giaùo. Khi traû lôøi caâu hoûi: OÂng (baø) theo ñaïo
naøo? 99,0% coâng khai nhaän mình theo Coâng giaùo. ÔÛ moät
soá tænh mieàn Baéc (Haø Noäi, Vónh Phuù) tyû leä laø: 99,6%,
Hueá tyû leä laø 100%, thaønh phoá Hoà Chí Minh tyû leä laø 97,8%
soá ngöôøi ñöôïc hoûi. Moät soá raát ít ngöôøi ñöôïc hoûi khoâng
töï nhaän, chaéc chaén khoâng phaûi laø lyù do thieáu ñöùc tin.
Chæ coù 0,2%, töùc laø moät con soá khoâng ñaùng keå ngöôøi
ñöôïc hoûi nhaän theo moät tín ngöôõng khaùc. Khi ñöôïc hoûi:
OÂng (baø) thôø caùc vò naøo? 98% traû lôøi thôø chuùa (Haø Noäi:
93,1%, moät soá tænh mieàn Baéc khaùc 96,6%, Hueá 98,9% vaø
thaønh phoá Hoà Chí Minh: 98,7%), chæ coù 2% ngöôøi khi ñöôïc
hoûi: Taïi sao khoâng thôø Chuùa? Thì ñöôïc traû lôøi laø thôø Ñöùc
meï Maria ñoàng trinh. Ngoaøi vieäc thôø hay toân kính toå tieân
(97,2%), moät soá ít ngöôøi Coâng giaùo cuõng thôø caùc vò
khaùc... nhöng vôùi moät con soá khoâng ñaùng keå.
Nhöng khi ñöôïc hoûi: OÂng (baø) tin vaøo söùc maïnh huyeàn
bí naøo? Keát quaû theå hieän ôû baûng thöù VI.
Baûng thöù VI
Tin vaøo söùc maïnh huyeàn bí naøo

Ha Mieà H Thaøn T
0 ø n ueá h oå

399
 phoá
No Hoà
baéc ng
äi Chí
Minh
Tin 9 95.8 97.7 98.7 9
Ch 1.3 7.4
uù 8
a Nghi 4 2.1 0.6 0.9 1.3
ngôø .31
Tin 9 7.2 24.0 19.7 1
Ph .48 6.2
aät Nghi 3 31.8 9.1 20.1 2
ngôø 1.9 1.1
T Tin 1 1.7 4.6 6.1 4.1
ieâ .72
n Nghi 2 24.2 11.4 10.0 1
ngôø 5.0 5.6
Tin 6 49.6 64.0 57.6 5
4.1 6.4
T 4
rôø
i Nghi 2 15.2 4.6 7.4 9.5
ngôø 4.1
4
Tin 2 3.4 3.4 7.4 4.8
.59
Ma
ãu Nghi 3 28.8 8.6 14.9 1
ngôø 1.0 8.3
3
Th Tin 2 54.2 36.0 56.3 2
aà 8.4 0.3
n 5
tha Nghi 1 10.2 12.6 9.2 2
ùn ngôø 7.2 2.6
h 4

Ngöôøi Coâng giaùo khi ñöôïc hoûi ñeàu traû lôøi: Hoï thöïc

400
hieän ñeàu ñaën vieäc ñi leã taïi nhaø thôø. Soá lieäu thu ñöôïc
traùi ngöôïc vôùi tình traïng naøy ôû chaâu AÂu. ÔÛ ñoù, ngöôøi tin
Chuùa, nhöng khoâng thöïc haønh thöôøng chieám tyû leä cao. 99%
ngöôøi ñöôïc hoûi ôû ba thaønh phoá ñi leã vôùi tyû leä cheânh
leäch khoâng ñaùng keå. Soá ngöôøi ñi leã thöôøng xuyeân töø
86% ñeán 90%. Soá ngöôøi thænh thoaûng ñi leã laø töø 6% ñeán
17%, trung bình laø 11.9%. Hoï ñi vì suøng kính Chuùa: 85.3%, vì
ñöùc tin: 95.3%, vì boån phaän: 32.2%, vì ñeå gia ñình, ngöôøi
chung quanh vöøa loøng: 5.4%, hay ñeå gaëp baïn beø: 4.3%
(Baûng thöù VII)
Baûng thöù VII
Muïc ñích ñi nhaø thôø (%)

Haø M Hueá Thaønh T

Noä ieà phoá oå
Thöô i n Hoà Chí ng
Ñi øng
n xuye Baé Minh
ha c
ân
ø 6 8 92.0 89.1 8
th 8.1 0.9 6.9
ôø Ñoâi 3 1 6.9 9.6 1
khi 0.1 7.8 1.9
7
Vì suøng 7 7 95.4 88.2 8
kính 5.8 5.0 5.3
Chuùa 6
Vì ñöùc 8 9 100.0 97.4 9
tin 4.6 0.2 5.3
1
Vì boån 3 5 21.4 33.0 3
phaän 5.0 0.2 2.2
4
Vì laøm
vui loøng 5
6.8 4.0 4.9 5.4
gia .98
ñình...
Vì baïn 3 4.3 - - 4.3
beø .41

401
 Vì lyù do 1 0.9 0.6 4.0 1.9
khaùc .32

Tyû leä tham gia nhöõng ngaøy leã troïng raát cao (91.0% ñi
leã thöôøng xuyeân vaø 8.2% thænh thoaûng). Soá ngöôøi ñi leã
haøng ngaøy laø 24.1%; thi thoaûng laø 59.8%; soá ngöôøi ñi leã
ngaøy chuû nhaät thöôøng xuyeân laø 32.1%; thænh thoaûng laø
66%... Soá ngöôøi caàu nguyeän ôû nhaø thöôøng xuyeân laø:
26.8%; thænh thoaûng 69%. Nhö vaäy, coù theå laø raát ít ngöôøi
khoâng ñi leã hoaëc laøm leã ôû nhaø (Baûng thöù VIII).

Baûng thöù VIII

Vieäc tham gia caùc buoåi leã (%)

TP.
Mieà
Hoà
Haø n H Toån
Chí
Noäi baé ueá g
Min
c
h
T
höô
66.6
øng 80.4 96.5 97.8 91.0
7
xuy
Leã eân
troïn
g T
hæn
29.0
h 17.5 3.5 2.2 8.2
6
thoa
ûng

402
 T
Leã höô
haø øng 26.5 43.0 20.1 7.5 24.1
ng xuy
nga eân
øy
ôû T
nha hæn 46.1
ø h 38.7 60.2 81.5 59.8
5
thôø thoa
ûng
T
höô
77.7
øng 86.4 0.6 0.0 32.1
8
Leã xuy
chuû eân
nha T
ät hæn
13.6 100.
h 8.9 98.8 66.0
8 0
thoa
ûng
T
höô
C 59.8
øng 65.1 7.0 2.2 26.8
aàu 8
xuy
ngu eân
yeän
ôû T
nha hæn 25.6
ø h 25.1 91.3 97.4 69.0
4
thoa
ûng
Tình hình döï leã ban thaùnh theå vaø xöng toäi noùi chung laø
bình thöôøng, soá ngöôøi khoâng tham döï laø khoâng ñaùng keå.
Neáu so saùnh vôùi kyø ñieàu tra tröôùc ñoù 3 naêm, soá löôïng
ngöôøi xöng toäi coù giaûm ôû Hueá vaø TP. Hoà Chí Minh, so vôùi
thuû ñoâ Haø Noäi noùi rieâng vaø moät soá tænh mieàn Baéc
khaùc noùi chung. Soá ngöôøi xöng toäi moät naêm moät laàn laø
13.7%; moät naêm vaøi laàn laø 60.3%; moät thaùng moät laàn laø
18.6%; moät tuaàn moät laàn laø 1.1%; haøng ngaøy laø 1.3%
(Baûng thöù IX). Leã xöng toäi minh chöùng cho loøng thaønh,

403
nhöng daàu sao cuõng vaãn phaûn aùnh tính baûo thuû cuûa heä
thoáng nhaø thôø nöôùc ta, nhö yù kieán moät soá hoïc giaû
nghieân cöùu veà Coâng giaùo ôû nöôùc ngoaøi ñeán thaêm
vieáng. ÔÛ chaâu AÂu, döôøng nhö leã xöng toäi caù nhaân coù
tính aùp ñaët ñaõ xoùa boû.
Baûng thöù IX
Leã ban thaùnh theå vaø xöng toäi (%)

TP.
M
Haø Hoà T
ieàn H
Noä Chí oån
Baé ueá
i Min g
c
h
3
Naêm 1 2 1
1.4 0.6 1.7
laàn 7.2 0.9
6
2
Naêm 1
Leã vaøi laàn 3.0 4.0 6.2 9.4
6.6
ban 8
tha Thaùng
5
ùnh moät 6.4 9.3 1.8 5.5
.13
the laàn
å 1
Haøng 1 6 3 3
9.6
tuaàn 6.6 8.8 3.5 6.9
6
Haøng 2 2 1 5 3
ngaøy .58 6.8 6.8 5.9 4.5

404
 3
Naêm 1 2 1 1
6.7 4.6
laàn 3.0 1.0 3.7
5
3
Naêm 5 7 5 6
0.7
X vaøi laàn 4.0 4.0 6.4 0.3
7
öng
Thaùng 7 1 2 1
toäi 9.8
1 laàn .69 7.9 8.2 8.6
Haøng 9
0.9 2.3 0.4 1.1
tuaàn .70
Haøng 1
0.9 0.6 2.2 1.3
ngaøy .70
Ngöôøi Coâng giaùo gaén nieàm tin khaù cao vaøo nhöõng
khaùi nieäm cuûa nhaø thôø: 98% tin vaø 1.1% ngôø vöïc coù söï
hieän dieän cuûa Ñöùc Chuùa trôøi; 93.5% tin vaø 4.6% ngôø vöïc
loaøi ngöôøi sinh ra bôûi Chuùa; 90.4% tin vaø 5.2% ngôø vöïc ôû
toäi toå toâng; 83.5% tin vaø 10.9% ngôø vöïc vaøo ngaøy taän
theá; 91.5% tin vaø 4.7% ngôø vöïc vaøo vieäc chòu pheùp thaùnh
theå ñeå hieäp thoâng vôùi Chuùa, 79.8% tin vaø 11.8% ngôø vöïc
vaøo söï hieän hình cuûa Ñöùc Meï ñoàng trinh. Soá tin vaøo pheùp
laï thaáp hôn moät chuùt: 75% tin vaø 12.8% ngôø vöïc. Soá tin
vaøo coù linh hoàn laïi cao: 93.8% tin vaø 3% ngôø vöïc. Soá tin
vaøo thaàn thaùnh chæ coù 50.0% vaø 10.5% nghi ngôø, tin vaøo
quyû döõ laø 51% vaø 12.1% ngôø vöïc, tin vaøo ma quyû thaáp
hôn: 40.8% tin vaø 10.8% ngôø vöïc. Soá ngöôøi tin coù cuoäc
soáng sau khi cheát, ñöôïc veà vôùi Chuùa laø 86.1% (Baûng thöù
X).
Baûng thöù X: Nieàm tin Coâng giaùo (%)

Thaøn
M
h
Haø ieà T
H phoá
Noä n oån
ueá Hoà
i Baé g
Chí
c
Minh

405
 9
9 9 9
Tin 3.6 99.2
5.8 9.4 8.0
Coù 6
Chuùa N
Trôøi ghi 4
2.1 0.6 0.4 1.1
ngô .27
ø
7
8 9 9
Loaøi Tin 6.0 98.7
6.8 6.0 3.5
ngöôøi 7
sinh N
bôûi 1
ghi 1
Chuùa 6.6 2.3 0.4 4.6
ngô 0.2
5
ø
7
8 9 9
Toäi Tin 4.3 90.8
6.4 5.4 0.4
toå 5
toâng N
truyeà ghi 1
n 9.8 2.3 2.6 5.2
ngô 8.8
ø
6
7 8 8
Tin 0.6 89.4
6.2 5.6 3.5
Ngaøy 8
taän N
theá 2
ghi 1 1
7.3 9.8 7.0
ngô 5.3 0.9
5
ø
Pheùp Tin 7 8 9 9
94.7
thaùn 0.0 3.8 7.7 1.5
h theå N
ñeå ghi 2 1
hieäp ngô 1.2 1.3 4.7
1.0 0.6
thoâng ø

406
 4 6 9 7
Tin 83.3
Ñöùc 7.8 6.0 4.2 9.8
Meï N
hieän ghi 2 1 1
hình 5.2 10.1
ngô 7.3 8.0 1.8
ø
3 6 8 7
Tin 79.7
3.3 0.8 7.9 5.0
Pheùp N
laï ghi 2 1 1 1
11.0
ngô 7.3 6.2 0.4 2.8
ø
8
9 9 9
Tin 7.0 93.0
3.2 5.4 3.8
7
Linh
hoàn N
ghi
6.0 3.4 2.3 3.1 3
ngô
ø
4
5 3 5
Tin 5.2 58.6
8.3 1.2 1.0
9
Quyû
döõ N
2
ghi 1 1
5.6 8.7 7.0
ngô 9.6 2.1
4
ø
3
4 2 4
Tin 4.4 41.1
7.9 6.9 0.8
8
Ma
quyû N
1
ghi 1 1
2.0 7.4 14.0
ngô 0.2 0.8
7
ø

407
 Cuoäc
soáng
caïnh
7
Chuùa 8 8 8
Tin 7.7 89.4
3.4 5.6 6.1
8
sau
khi
cheát
Neáu ñi saâu so saùnh ba mieàn Baéc, Trung, Nam, nhìn chung,
nieàm tin vaø thöïc haønh toân giaùo cuûa caùc tín ñoà Coâng
giaùo laø cao, ôû Hueá vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh coù phaàn
nhænh hôn so vôùi Haø Noäi. Caùc tín ñoà, ñeàu toû ra hieåu bieát
giaùo lyù vaø ñeàu ñaën thöïc haønh nghi leã.
2.2. Boä phaän khoâng Kitoâ giaùo
Ngöôïc vôùi boä phaän Kitoâ giaùo, vò trí toân giaùo cuûa boä
phaän khoâng Kitoâ giaùo ñöôïc xeáp ôû thöù haïng gaàn cuoái so
vôùi 13 nhu caàu caàn thieát nhaát cuûa moät caù nhaân. Coù theå
xem ñöùc tin cuûa hoï laø baøng baïc, laø daøn traûi söï hieåu bieát
veà nhöõng ñieàu mình tin theo. Ña soá ngöôøi theo ñaïo Phaät
chöa hieåu bieát thaät roõ raøng, thöôøng tuaân thuû theo kinh
nghieäm truyeàn thoáng vaø ñöôïc hieåu theo truyeàn mieäng laø
chuû yeáu111. Vieäc thöïc haønh toân giaùo tuaân thuû theo chu kyø
thôøi gian, ñöôïc quy ñònh theo moät lòch trình nhaát ñònh, hoaëc
khi coù nhöõng taùc ñoäng baát thöôøng hoaëc toát, hoaëc xaáu
ñeán baûn thaân vaø gia ñình. ÔÛ ñaây, neáu tính coäng ñoàng
toân giaùo cuûa boä phaän Kitoâ giaùo laø chaët cheõ xoay xung
quanh nhaø thôø, vôùi söï daãn daét cuûa caùc linh muïc, caùc
chöùc saéc, thì ngöôïc laïi, ôû boä phaän khoâng Kitoâ giaùo thieáu
vaéng moät coäng ñoàng toå chöùc toân giaùo chaët cheõ lieân
keát hoï. Hoï tin theo hoaøn toaøn coù tính töï nguyeän caù nhaân,
ít hoaëc khoâng chòu söï raøng buoäc cuûa baát kyø coäng ñoàng
xaõ hoäi/toân giaùo naøo.
Trong phaïm vi gia ñình, ñaïo Toå tieân lieân keát coù phaàn
chaët cheõ taát caû caùc thaønh vieân trong moät gia ñình, nhöng
cuõng khoâng mang tính raøng buoäc. Nieàm tin vaø thöïc haønh
toân giaùo coøn göûi gaém ôû caùc ñeàn, mieáu, caùc ñoái töôïng
toân giaùo khaùc, nhö haàu ñoàng chaúng haïn. Maët khaùc, baûn
thaân ngoâi chuøa khoâng chæ laø nôi thôø Phaät, kinh saùch
111
Caùc kinh Phaät ñoïc treân caùc chuøa thöôøng baèng tieáng Haùn - Vieät, pha laãn tieáng phoå
thoâng, ñaïi ña soá ngöôøi leân chuøa khoâng hieåu, cho duø coù nhöõng ngöôøi thuoäc kinh Phaät laøu
laøu vaø coù theå ñoïc caû buoåi.

408
mang tính bình daân ñoïc taïi chuøa cuõng pha laãn nhöõng yeáu
toá toân giaùo khaùc. Ngöôøi leân chuøa nhaèm thoûa maõn
nhöõng yeâu caàu toân giaùo khaùc Phaät giaùo: göûi baùt höông
toå tieân, thaêm thaùnh Maãu, xoùc theû, boùi toaùn, xem soá,
cuùng sao giaûi haïn, goïi hoàn...
Taùc giaû Nguyeãn Kim Hieàn nhaän xeùt, neáu soá khaù
ñoâng ngöôøi Vieät Nam thuoäc boä phaän khoâng Kitoâ giaùo,
ñaëc bieät ôû mieàn Baéc cho duø coù leân chuøa, coù thôø toå
tieân, thaäm chí haàu ñoàng... vaãn töï nhaän laø mình khoâng laø
tín ñoà moät toân giaùo naøo. Söï thaät hieån nhieân ñoù ñöôïc
theå hieän treân caùc giaáy chöùng minh nhaân daân hay khi keâ
khai lyù lòch112. Ñoù laø ñieàu taùc giaû ñaõ trình baøy ôû nhieàu
coâng trình vaø ôû phaàn thöù nhaát. Tröôùc tình hình treân, khi
nghieân cöùu, Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo ñöa ra ba khaùi
nieäm ôû ba daïng caâu hoûi: 1. OÂng (baø) theo ñaïo naøo? (chuù
yù ôû ñaây traùnh thuaät ngöõ toân giaùo); 2. OÂng (baø) thôø vò
naøo?; 3. OÂng (baø) tin ôû caùc vò naøo?; (Tin nhöng chöa chaéc
ñaõ theo, nhöng thôø thì roõ raøng laø theo). Neáu ôû boä phaän
Kitoâ giaùo, ta coù ñöôïc nhöõng tyû leä xaáp xæ nhau giöõa ba
caâu hoûi ñoù (theo ñaïo Kitoâ: 99,1%, thôø Chuùa 98%; tin vaøo
Chuùa 97.4% vaø 1.3% nghi ngôø), thì ngöôïc laïi, ôû boä phaän
khoâng Kitoâ giaùo, keát quaû thu nhaän tyû leä khoâng ñöôïc nhö
vaäy (Baûng thöù XI).
Baûng thöù XI
Thaùi ñoä vôùi ñaïo Phaät (%)

TP.
Mieà
Haø H Hoà Toån
n
noäi ueá Chí g
baéc
Minh
Theo
31.3
ñaïo 44.0 85.9 71.9 70.8
9
Phaät

112
Nguyeãn Kim Hieàn, Töø nhöõng ñieàu tra xaõ hoäi hoïc 1995-1998, suy nghó veà söï vaän ñoäng
cuûa caùc toân giaùo Vieät Nam, Taïp chí Nghieân cöùu toân giaùo, soá 1, (03) 2000, tr. 32-40. Khi ñieàu
tra hai ñòa ñieåm ôû noâng thoân, taùc giaû ñaët caâu hoûi: OÂng (baø) theo toân giaùo naøo? Maø
khoâng ñöa ra chæ daãn tröôùc. Keát quaû cho thaáy ôû Vónh Phuùc, 76.9% ngöôøi ñöôïc hoûi traû lôøi
khoâng coù toân giaùo; 3.7% khoâng traû lôøi; 14.9% traû lôøi laø löông; 2.4% Phaät giaùo; trong khi ôû
Beán Tre, 61% khoâng traû lôøi; 2.3% traû lôøi laø löông; 25.5% Phaät giaùo. Ñieàu ñoù noùi leân quan
nieäm "truyeàn thoáng" ñoái vôùi caùch hieåu toân giaùo.

409
 Thôø 18.2
20.0 78.9 65.4 60.1
Phaät 5
49.6
Tin 53.6 80.3 72.9 71.2
4
Tin ôû Ng
Phaät hi 22.6
22.5 7.8 9.7 11.9
ng 3
ôø
Caên cöù theo baûng, coù moät nghòch lyù laø coù ngöôøi theo
ñaïo Phaät maø khoâng thôø Phaät113; cuõng coù ngöôøi tin (hay
nghi ngôø) vaøo söùc maïnh huyeàn bí cuûa Phaät, maø khoâng
theo ñaïo vaø cuõng khoâng thôø. Caùc caâu hoûi ñieàu tra chính
laø nhaèm coù moät minh chöùng veà tính khoâng roõ raøng cuûa
nhaän thöùc giöõa ba khaùi nieäm treân, phaûn aùnh tính ít raøng
buoäc cuûa moät con ngöôøi vaøo coäng ñoàng.
Neáu caên cöù vaøo soá ngöôøi ñöôïc hoûi laø nhöõng tín ñoà
theo ñaïo Phaät vaø nhöõng ngöôøi hay leân chuøa, hay coù ñaët
baøn thôø Phaät ôû nhaø, moät ñieàu deã nhaän thaáy, trong
nhöõng naêm qua, aûnh höôûng cuûa ñaïo Phaät gia taêng. Moät
baûng caâu hoûi lí do gì oâng (baø) quy y vaø xuaát gia? Thu ñöôïc
keát quaû (Baûng thöù XII) sau ñaây:
Baûng thöù XII
Lyù do quy y vaø xuaát gia (%)
TP.
Mieà
Haø H Hoà Toån
n
Noäi ueá Chí g
baéc
Minh
Do cuoäc
soáng
6.0 5.7 13.0 17.0 12.3
nhieàu
ñau khoå
Baûn
thaân
6.0 4.0 4.8 7.5 5.5
gaëp baát
haïnh
Ñoïc kinh 16.0 13.0 16.6 13.6 14.3
113
Theo maø khoâng thôø Phaät, coù theå vì hoï hieåu leân chuøa laø theo Phaät, tuy ôû nhaø khoâng
laäp baøn thôø.

410
 vaø nghe
giaûng
Do hoaøn
caûnh 14.0 8.8 33.5 39.3 27.7
gia ñình
Do thieän
80.0 62.9 1.8 2.4 21.7
taâm
Do baïn
22.0 16.1 57.4 42.2 41.6
beø
Söï gia taêng ñoù coù phaàn do ôû mieàn Nam tröôùc ñaây coù
truyeàn thoáng gaén lieàn ñaïo OÂng baø vôùi ñaïo Phaät. ÔÛ
mieàn Baéc, neáu xeùt tyû leä ngöôøi traû lôøi coù theå thaáy roõ
ngöôøi tham gia ñaïo Phaät coù tyû leä thaáp hôn. Gaàn ñaây, ôû
mieàn Baéc coù phong traøo laäp baøn thôø treo aûnh Phaät hay
ñaët töôïng Phaät taïi nhaø (Haø Noäi: 37%; moät soá tænh mieàn
Baéc khaùc: 25.2%), ñaët ôû treân hay beân caïnh baøn thôø toå
tieân; vieäc ñöa baùt höông leân chuøa, laøm leã caàu sieâu:
34.3%, laäp ñaøn chay: 15.1%, môøi caùc baø caàm côø ñöa tang
phaùt trieån... Khi hoûi gia chuû veà vaán ñeà naøy, chæ moät soá
ít noùi laø theo vôùi tö caùch moät tín ñoà, phaàn ñoâng noùi laø
coù caûm tình hoaëc laøm theo leä, coù thaép höông, coù vaùi vôùi
ngaàm yù raèng, vieäc ñoù chaúng haïi gì maø chæ coù lôïi. Khi
ñöôïc hoûi: OÂng (baø) coù thöôøng xuyeân leân chuøa khoâng?
Thì ngöôøi thöôøng xuyeân leân chuøa chieám tyû leä laø 14.1%;
thænh thoaûng laø 31.5%; nhöng coù tôùi 41.6% laø do baïn beø.
Vaäy neân khi hoûi: Leân chuøa, theo Phaät nhaèm ñaït muïc ñích
gì? Thì roõ raøng khoâng phaûi vì theo quan nieäm cuûa ñaïo
Phaät, maø laø nhaèm caàu tai qua naïn khoûi, ñeå phuùc cho con
chaùu (Baûng thöù XIII).
Baûng thöù XIII
Muïc ñích leân chuøa, caàu Phaät (%)
TP.
Mieà To
Haø Hoà
n Hueá ån
Noäi Chí
Baéc g
Minh
Thaønh
Phaät, Boà 2.
0 0.6 2.1 4.4
taùt, La 5
Haùn

411
 Ñöôïc veà
Taây 5.
5.0 7.4 3.9 4.1
phöông 1
cöïc laïc
Thoaùt
9.
nghieäp 9.0 4.5 14.8 9.2
4
baùo
Nhaäp 2.
6.0 5.4 1.2 1.2
Nieát baøn 6
Khoûi
4.
xuoáng 12.0 7.1 3.9 2.2
3
ñòa nguïc
Vôi noãi
22
khoå traàn 19.0 13.3 29.3 23.5
.0
gian
Tai qua 48
63.0 54.4 42.0 49.3
naïn khoûi .7
Ñeå phuùc
56
62.0 70.3 48.0 52.4
cho con .8
chaùu
Ñieàu treân traùi ngöôïc haún vôùi boä phaän Kitoâ giaùo. Muïc
ñích cô baûn cuûa hoï laø vì nhöõng muïc ñích toân giaùo. Khi
ñöôïc hoûi theo ñaïo hay ñi leã ñeå laøm gì? Ñöôïc traû lôøi laø
nhaèm taêng theâm ñöùc tin: 95.4%; 85.3% vì suøng kính Chuùa;
20.2% nghó ñeán kieáp sau; 36% vì boån phaän. Coøn muïc ñích
caàu taøi, caàu loäc, tyû leä chæ chieám: 43.1% vaø 18.8% vì ñeå
phuùc cho con chaùu. Muïc ñích ñeå gaëp baïn beø, tyû leä raát
thaáp: 4.3%, hay ñeå gia ñình haøi loøng cuõng vaäy: 5.4%.
Ngoaøi thaùi ñoä ñoái vôùi ñaïo Phaät, moái quan taâm haøng
ñaàu cuûa boä phaän khoâng Kitoâ giaùo vaãn laø ñaïo Toå tieân.
Nhaát laø gaàn ñaây, ngaøy gioã toå vua Huøng ñöôïc coi laø
ngaøy leã chính thöùc cuûa caû nöôùc. Ngoaøi ra, boä phaän
khoâng Kitoâ giaùo coøn thôø Maãu, thaàn taøi, thoå ñòa, toå sö
caùc ngheà, cuõng nhö tham gia caùc haønh vi toân giaùo khaùc...
3. Giaûi quyeát moät soá vaán ñeà traàn tuïc,
ngöôøi Vieät Nam ít phuï thuoäc vaøo nieàm tin toân giaùo
Tröôùc nhöõng vaán ñeà lôùn ñaët ra trong cuoäc soáng nôi

412
traàn theá, moät nhaän xeùt thuù vò laø ôû caû hai boä phaän
Kitoâ giaùo vaø khoâng Kitoâ giaùo, phaàn ñoâng hoï laïi thaáy do
nhöõng nguyeân nhaân taïi baûn thaân, taïi hoaøn caûnh gia ñình
vaø xaõ hoäi, chöù ít quy cho laø do soá meänh, hay do Chuùa ñaõ
an baøi, Trôøi, Phaät baét vaäy. Ñieàu naøy phaûi chaêng con
ngöôøi Vieät Nam trong thôøi buoåi hieän nay, tuy coù nhu caàu
höôùng veà moät hay nhieàu vò thaàn linh, nhöng ñaõ thaáy yeáu
toá quyeát ñònh nhöõng vaán ñeà chuû yeáu laø do nhöõng
nguyeân nhaân phi toân giaùo: baûn thaân, gia ñình vaø xaõ hoäi.
Khi coù beänh naëng, tyû leä ngöôøi ñeán thaày thuoác cao hôn
nhieàu so vôùi caàu xin thaàn thaùnh (Baûng thöù XIV).

413
 Baûng thöù XIV
Khi beänh naëng, giaûi quyeát baèng caùch naøo? (%)

Thaøn
h
Haø Mieàn phoá
Hueá Toång
Noäi Baéc Hoà
Chí
Minh
Ki Kh K Kh K Kh Ki Kh Ki Kh
t oâ it oâ it oâ to oâ t oâ
o ng o ng o ng â ng o ng
â kit â kit â kit gi kit â kit
gi oâ g oâ g oâ a oâ gi oâ
a ia i ù a
ù ù a o ù
o o ù o
o
Ch
öõa
cha
ïy
9 9
the 9 9 9
97 8 97 4 99 98 98
o 8. 8. 7.
.8 . .0 . .0 .5 .5
Taâ 3 2 3
3 9
y,
Ño
âng
y
Ca
àu
Ch
6 5
uùa 4 4 5
16 4 18 2 17 11 15
, 3. 8. 3.
.9 . .0 . .7 .7 .3
Pha 1 5 3
4 6
ät,
trô
øi

414
 Ca
àu
3 8
xin 1. 20 17 21 3. 21 4. 20
. .
toå 7 .4 .0 .6 5 .9 5 .7
0 0
tieâ
n
T
heo
lôøi
tha
11 9. 0. 0. 2.
ày 0 0 0 0 0
.7 0 8 5 6
boù
i
töû
vi
Xin
yù
kie
án
0 1
nha 2. 2. 0. 0. 0. 0. 1.
0 . .
ø 7 2 6 9 7 8 0
4 1
ngo
aïi
caû
m

Khi traû lôøi nguyeân nhaân söï söôùng, khoå, thaønh baïi trong
cuoäc ñôøi, trong coâng vieäc, phaàn ñoâng traû lôøi laø töï baûn
thaân hay vì hoaøn caûnh xaõ hoäi. Tyû leä ñoå taïi soá phaän hay
vì Chuùa, Trôøi, Phaät chieám thaáp nhaát laø ôû phía Nam (Baûng
thöù XV).

415
 Baûng thöù XV

Thaøn
h
Haø Mieàn phoá
Hueá Toång
Noäi Baéc Hoà
Chí
Minh
Ki Ki Ki Ki Ki
to Kh to Kh to Kh to Kh to Kh
â oâ â oâ â oâ â oâ â oâ
gi ng gi ng gi ng gi ng gi ng
a kit a kit a kit a kit a kit
ù oâ ù oâ ù oâ ù oâ ù oâ
o o o o o
Töï
ba
7 7 6 8 7
ûn 81 81 81 85 83
1. 3. 9. 7. 7.
th .7 .0 .7 .8 .3
3 3 7 3 3
aâ
n
Ho
aø
n
ca
3 2 1 2 2
ûn 37 32 21 23 24
2. 6. 1. 2. 0.
h .2 .0 .0 .6 .3
7 7 4 3 9
xa
õ
ho
äi
Ph
uù
c
ñö 1 1 1 1 1
14 15 19 19 18
ùc 0. 0. 3. 3. 2.
.6 .0 .0 .9 .6
to 3 6 7 1 3
å
tie
ân

416
 So
á 1 1 1 1
22 24 9. 24 19 22
m 5. 3. 1. 1.
.8 .0 7 .7 .4 .4
eä 5 1 4 6
nh
Do
yù
m
uo
án
Ch 1 2 3 2 2
1. 2. 0. 2. 1.
uù 9. 9. 7. 2. 9.
4 2 5 2 6
a, 8 7 7 7 4
Trô
øi,
Ph
aä
t
Kh
oâ
ng
co
0. 0. 0. 2. 1. 0. 0.
ù 0 0 0
9 9 5 3 7 9 7
yù
ki
eá
n

Caâu hoûi nguyeân nhaân cuûa nhöõng toäi loãi, cuûa nhöõng
ñieàu aùc xaûy ra trong xaõ hoäi, thöôøng ñöôïc hieåu vì toäi toå
toâng, vì trôøi tröøng phaït, vì nghieäp baùo, vì soá meänh... laïi
ñöôïc nhöõng ngöôøi ñöôïc phoûng vaán thuoäc hai boä phaän
ñeàu coi laø taïi nhöõng nguyeân nhaân theá tuïc vôùi nhöõng tyû
leä xaáp xæ ngang nhau (Baûng thöù XVI).

417
 Baûng thöù XVI
Nguyeân nhaân toäi loãi, ñieàu aùc (%)

Thaøn
h
Haø Mieàn phoá
Hueá Toång
Noäi Baéc Hoà
Chí
Minh
Ki Ki Ki Ki Ki
to Kh to Kh to Kh to Kh to Kh
â oâ â oâ â oâ â oâ â oâ
gi ng gi ng gi ng gi ng gi ng
a kit a kit a kit a kit a kit
ù oâ ù oâ ù oâ ù oâ ù oâ
o o o o o
T
ình
hìn
6 5 3 5 4
h 59 42 58 53
3. - 9. 4. 1. 9.
xa .0 .9 .7 .1
8 7 3 1 7
õ
ho
äi
Gi
aù
o
5 5 4 6 5
duï 60 50 58 56
6. - 5. 8. 7. 7.
c .0 .3 .7 .0
9 1 0 7 7
gia
ñì
nh

418
Mo
âi
trö
ôø
0. 3. 5. 6. 6. 5. 6. 5. 6.
ng -
8 8 0 3 7 7 2 2 1
töï
nhi
eâ
n
YÙ
cu
ûa
Ch
1
uù 6. 6. 4. 0. 3. 3. 8. 2.
- 5.
a, 9 8 0 8 9 3 1 6
4
Trô
øi,
Ph
aät
Th
am
voï
ng 3 3 4 4 4
39 50 41 44
qu 9. - 3. 5. 9. 2.
.0 .6 .3 .3
aù 6 5 7 3 5
ña
ùn
g
Kh
oâ
ng
co 0. 2. 7. 5. 2. 2.
0 - 0 0
ù 9 0 4 0 3 3
yù
kie
án

Traû lôøi caâu hoûi: Nguyeân nhaân gia ñình ñöôïc haïnh
phuùc? Ngöôøi ñöôïc phoûng vaán cho raèng, chuû yeáu laø do
ngöôøi trong gia ñình. Nhöõng nguyeân nhaân toân giaùo chieám

419
moät tyû leä khoâng ñaùng keå (Baûng thöù XVII).

420
 Baûng thöù XVII
Nguyeân nhaân gia ñình haïnh phuùc (%)

Tp.
Haø Mieàn Hoà
Hueá Toång
Noäi Baéc Chí
Minh
Ki K
Ki Ki Ki
K t it
to to Kh to Kh Kh Kh
ho o o
â â oâ â oâ oâ oâ
ân â â
gi gi ng gi ng ng ng
g gi gi
a a kit a kit kit kit
kit a a
ù ù oâ ù oâ oâ oâ
oâ ù ù
o o o
o o
Do
1 1
soá 2 1 1
9. 29 15 7. 16 1 18
ph 9. 4. 1.
8 .0 .5 4 .2 . .9
aä 2 8 4
3 3
n
Do
ng
öô
8
øi 8 7 7 7 9
76 86 84 2 83
tro 3. 8. 7. 6. 3.
.0 .3 .8 . .4
ng 6 1 5 0 0
7
gia
ñìn
h
Do
yù
1 2
Trô 2 2 1
2. 6. 2. 1. 2. 1 2.
øi, 5. 9. 0.
9 73 0 7 7 . 2
Ch 4 1 5
3 1
uù
a

421
 Do
ho
aø
n
2 2
ca 3 2 1 3
1. 33 36 35 6 35
ûn 5. 1. 8. 8.
5 .7 .8 .6 . .6
h 77 2 9 9
5 9
xa
õ
ho
äi
Do
hö
ôù
ng
0. 0
nh 2. 0. 3. 6. 0. 3. 4.
8 0 .
aø, 92 8 6 2 9 2 4
6 6
mo
à
ma
û
Kh
oâ
ng
1
co 1. 1. 2. 2. 1.
0 0 0 0 .
ù 3 8 3 0 2
1
yù
kie
án

Traû lôøi caâu hoûi: Nhöõng toäi loãi do baûn thaân gaây neân,
nhöõng ñieàu aùc phaïm phaûi, coù theå cöùu chuoäc vaø baèng
caùch naøo? Tyû leä boä phaän ñaïo Kitoâ traû lôøi laø nhôø caàu
xin ôû Chuùa, ôû caùc vò thaùnh. Tyû leä naøy coù cao hôn boä
phaän khoâng Kitoâ giaùo, nhöng vaãn thaáp hôn laø töï cöùu
baèng caùch tu döôõng baûn thaân vaø laøm ñieàu thieän. Soá cho
raèng, khoâng theå chuoäc ñöôïc toäi loãi chieám tyû leä raát
thaáp (Baûng thöù XVIII).

422
 Baûng thöùc XVIII
Coù theå cöùu chuoäc toäi loãi baèng caùch naøo? (%)
Tp.
Haø Mieàn Hoà
Hueá Toång
Noäi Baéc Chí
Minh
K
Ki Ki Ki Ki
it
to Kh to Kh to Kh to Kh Kh
o
â oâ â oâ â oâ â oâ oâ
â
gi ng gi ng gi ng gi ng ng
g
a kit a kit a kit a kit kit
ia
ù oâ ù oâ ù oâ ù oâ oâ
ù
o o o o
o
Tu
dö
ôõ 7
7 6 8 7
ng 8 7 8 81 5 82
9. 8. 1. 6.
ba 3.9 9.0 4.0 .1 . .0
3 6 1 9
ûn 0
tha
ân
La
øm
4
vie 5 5 4 5
4 4 4 30 9 38
äc 0. 1. 5. 1.
8.9 7.0 0.0 .9 . .1
thi 3 3 1 5
7
eä
n
Ca
àu
xin
Ch 3
2 3 3 4
uù 1 1 7. 5 6.
0. 3. 2. 3.6 1.
a, 2.4 0.0 2 . 5
7 9 0 1
tha 9
àn
lin
h

423
Kh
oâ
ng 2
0. 2. 1. 2. 7. 6.
the 0 6.0 6.0 .
8 1 7 6 2 4
å 2
ñö
ôïc
Kh
oâ
ng
0
co 1. 1. 1. 1.
0 1.0 2.5 0 0 .
ù 7 3 1 1
8
yù
kie
án
Khi khaúng ñònh nieàm tin vaøo baûn thaân, vaøo söùc maïnh
traàn theá ñeå giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà traàn theá, vôùi söï
vieän trôï vaøo Chuùa, Trôøi, Phaät..., bieåu thò daân trí cuûa
ngöôøi daân Vieät Nam thuoäc caû hai boä phaän ñöôïc naâng cao
moät böôùc, taàm maét hoï ñöôïc môû roäng. Cuoäc khaùng chieán
thaàn thaùnh maø hoï vöøa traûi qua cho hoï hieåu ñöôïc chaân lyù
nhaän ñònh thaéng thieân, chaâu chaáu ñaù voi, tröùng choïi ñöôïc
ñaù laø ñieàu coù theå xaûy ra. Neáu chæ mang taâm thöùc toân
giaùo, coù leõ phaàn ñoâng muø quaùng meâ muoäi. Qua phoûng
vaán, keát quaû cho thaáy ngay nhö ôû caùc tín ñoà Coâng giaùo,
hoï cuõng nhaän ra moät ñieàu, vieäc traàn theá töï mình quyeát
ñònh, vieäc ñaïo thì phaûi xaùc tin bôûi söï Vaâng lôøi beà treân.
Neân moät ñieàu lyù thuù caàn neâu ra khi ñaët moät caâu hoûi:
Khoa hoïc coù khaû naêng khaùm phaù taát caû hay khoâng? Thì
ña soá ngöôøi ñöôïc hoûi cuûa caû hai boä phaän laø tin vaø nghi
ngôø. Soá khoâng tin, chieám töø 13 - 40% ngöôøi ñöôïc hoûi. Ho
nghi ngôø hay khoâng tin cuõng chöa haún laø cho toân giaùo coù
yeáu toá quyeát ñònh, maø hieåu ra söï baát löïc cuûa khoa hoïc
trong vieäc chinh phuïc töï nhieân cuõng coøn ñoù vaø khoa hoïc
laïi baát löïc hôn trong vieäc giaûi quyeát nhöõng vaán ñeà xaõ
hoäi vaø nhaân vaên. Soá tyû leä khoâng tin khoa hoïc cao, laø ôû
nhöõng ngöôøi ñöôïc hoûi theo Kitoâ giaùo ôû Hueá: 44.5% vaø
thaønh phoá Hoà Chí Minh: 30.1% (Baûng thöù XIX).
Baûng thöù XIX
Khoa hoïc khaùm phaù ra taát caû (%)

424
 Thaø
nh
Mieà
Haø phoá
n Hueá Toång
Noäi Hoà
Baéc
Chí
Minh
K K K K K
Kh Kh Kh Kh Kh
ito ito ito ito ito
oâ oâ oâ oâ oâ
â â â â â
ng ng ng ng ng
gi gi gi gi gi
kit kit kit kit kit
aù aù aù aù aù
oâ oâ oâ oâ oâ
o o o o o
K 3 3 3 5 2 4 1 5 3 4
ho Tin 4. 5. 9. 0. 6. 9. 9. 0. 2. 9.
a 4 0 4 9 9 2 2 0 3 9
ho 4 4 4 3 2 3 4 3 3 3
ïc Ng 8. 6. 2. 5. 8. 4. 0. 0. 7. 3.
kh ôø 3 0 0 6 6 5 6 3 8 0
aù
m
p
ha K 1 1 1 1 4 1 3 1 2 1
ù hoâ 7. 8. 8. 3. 4. 6. 0. 6. 9. 7.
ta ng 2 9 6 5 5 3 1 6 8 1
át
ca
û
4. Vôùi taâm thöùc ña/phieám thaàn, ngöôøi Vieät Nam coøn
tin vaø thôø nhieàu vò thaùnh, thaàn vaø thöïc hieän nhieàu haønh vi
toân giaùo phaàn lôùn ñöôïc goïi laø meâ tín.
4.1. Nhö treân ñaõ trình baøy, duø laø tín ñoà Coâng giaùo hay
theo, hoaëc coù caûm tình vôùi ñaïo Phaät, ñaïo goác cuûa ngöôøi
Vieät Nam vaãn laø ñaïo Toå tieân. Tuy nhieân, vôùi taâm thöùc ña
thaàn, ngöôøi Vieät Nam coøn tin vaø thôø nhieàu vò thaàn thaùnh
khaùc; taát nhieân ngöôøi theo Coâng giaùo, tyû leä tham gia
khoâng phaûi khoâng coù, nhöng soá naøy chieám tyû leä ít hôn
ngöôøi beân löông.
Neáu laëp laïi caâu hoûi: OÂng (baø) theo toân giaùo naøo? Ta

425
thaáy ngöôøi beân löông khoâng traû lôøi theo Coâng giaùo; ngöôïc
laïi ngöôøi Coâng giaùo khoâng traû lôøi theo ñaïo Phaät. Nhöng
neáu hoûi hoï thôø ai, thì tyû leä boä phaän khoâng Kitoâ giaùo
daøn traûi vieäc thôø cuùng caùc vò thaàn khaùc nhieàu hôn boä
phaän Kitoâ giaùo (Baûng thöù XX).

426
 Baûng thöù XX
Thôø caùc vò naøo? (%)

Tp.
Haø Mieàn Hoà
Hueá Toång
Noäi Baéc Chí
Minh
K Kh K Kh K Kh K Kh K Kh
ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ
â ng â ng â ng â ng â ng
gia kit gia kit gia kit gia kit gia kit
ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ
Ch 9 9 9 9 9
uù 3. 0 6. 0 8. 0 8. 0 8. 0
a 4 6 9 7 0
1 2 7 6
Ph 61
0 8. 0 0. 0 8. 0 5. 0
aät .1
2 0 9 4
Th
0. 3 3 3 5
oà 0. 1. 0. 41
8 7. 1. 9. 0 0.
tha 4 1 5 .8
6 2 0 3 0
àn
OÂ
ng 0. 1
2. 0. 0. 0. 6.
thi 0 7 0 0 5.
0 6 4 2 9
eâ 3 2
n
Ta
m
ph 2.
2. 5. 1. 3.
uû, 0 1 0 0 0 0
0 1 9 2
töù 9
ph
uû
Qu
3. 3 4
an 3. 31
0 6 0 0 4. 0 3. 0
aâ 6 .0
5 5 0
m

427
 Ñö
ùc
tha 0. 2.
0. 2. 1. 1. 0. 1.
ùn 9 1 0 0
4 7 0 5 2 6
h 6 9
tha
àn
Th
aà 2 1 2 4
32
n 0 1. 0 3. 0 7. 0 8. 0
.8
taø 9 5 5 0
i
Toå
3.
ng 0. 2. 3. 2. 0. 2.
0 6 0 0
he 4 7 1 0 2 6
5
à
Ca
ùc 0. 1.
0. 1. 4. 2. 5. 1. 3.
vò 8 4 0
8 0 2 2 0 1 8
kh 6 6
aùc
Khi traû lôøi tin ôû söùc maïnh huyeàn bí cuûa caùc vò naøo, thì
tính ña/phieám thaàn boäc loä roõ reät hôn. Taát nhieân, ôû boä
phaän khoâng Kitoâ giaùo vaãn chieám tyû leä cao hôn. Trong caùc
ñoái töôïng tin, boä phaän Kitoâ giaùo ñaët nieàm tin vaøo Trôøi laïi
nhieàu hôn, cho duø trong baûng coù ghi Chuùa, coù leõ do tín ñoà
Coâng giaùo vaãn laàm laãn khaùi nieäm Trôøi vaø Chuùa trôøi
(Baûng thöù XXI).

428
 Baûng thöù XXI
Tin ôû söùc maïnh huyeàn bí cuûa vò naøo? (%)

TP.
Haø Mieàn Hoà
Hueá Toång
Noäi Baéc Chí
Minh
K Kh K Kh K Kh K Kh K Kh
ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ
â ng â ng â ng â ng â ng
gia kit gia kit gia kit gia kit gia kit
ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ
9 9 9 9 9 2 9 1
Tin 7.6 5.9
Ch 1.3 .49 5.8 7.7 8.7 4.4 7.4 3.9
uù 2
a Ng 4 2.6 2.1 2 0.6 7.8 0.9 9.7 1.3 1
ôø .31 2.5 4.2
3
4
9 5 2 8 1 7 1 7
Tin 9.6 7.2
Ph .48 3.6 4.0 0.3 9.7 2.9 6.2 1.2
4
aät
Ng 3 2 3 2 2 2 1
9.1 7.8 9.7
ôø 1.9 2.5 1.8 2.5 0.1 1.4 1.9
3
2 4 3 6 2 5 4 5 3
T Tin 4.1 4.3 9.6 6.0 4.0 0.8 7.6 8.5 6.4 5.6
rôø 1
i Ng 2 2 1 2 2 1 1
4.6 7.4 9.5
ôø 4.1 2.6 5.2 3.0 0.5 2.2 7.8
Th 2 2 5 2 3 1 5 2 5 2
Tin
aà 8.4 4.9 4.2 6.5 6.0 1.3 6.3 4.6 0.0 0.2
n
tha Ng 1 2 1 2 1 2 1 1 2
ùn ôø 7.2 9.2
6.2 0.2 6.0 2.2 3.2 9.9 0.5 2.6
h
3 1 4 1 2 4 1 4 1
Ma Tin 4.4 1.6 7.9 1.0 6.0
8.7
4.1 2.4 0.8 0.8
qu
yû Ng 1 1 1 1
7.4
1 1 1 1 1
ôø 2.0 9.7 0.2 6.0 6.0 4.0 9.6 0.8 7.6

429
 1 9 8 1
T Tin .72 .49
7.1
.32
4.6 3.1 6.1
3.7
4.1 9.2
ieâ
n Ng 2 1 2 1 1 1 1 2 1 1
ôø 5.0 6.8 4.2 6.0 1.4 3.7 0.0 0.6 5.6 7.1
3 3 2 1
Tin 2.5 3.4 3.4 7.6 7.4 4.8
Ma 0.6 2.4 3.4 7.9
ãu Ng 3 2 2 2 1 1 1 1 6
8.6
ôø 1.0 2.6 8.8 1.6 7.7 4.9 5.9 8.3 2.4
L Tin 8 3 9 3 9 4 9 3 9 3
inh 7.0 5.0 3.2 0.0 5.4 0.5 3.0 9.8 3.8 7.9
ho Ng 2 2 2 1 2
àn ôø 6.0 5.5
3.4
5.0
2.3
5.5
3.1
7.4
3.0
2.1

Neáu xeùt theâm nieàm tin vaøo caùc hieän töôïng toân giaùo
coù tính truyeàn thoáng hay caùc hieän töôïng thöïc thöïc, hö hö,
nöûa huyeàn bí, nöûa khoa hoïc, ta thaáy boä phaän khoâng Kitoâ
giaùo cuõng vaãn tin töôûng hôn (Baûng thöù XXII).

430
 Baûng thöù XXII
Tin vaøo caùc hieän töôïng toân giaùo (%)
TP. Hoà
Haø Mieàn
Hueá Chí Toång
Noäi Baéc
Minh
K Kh K Kh K Kh K Kh K Kh
ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ
â ng â ng â ng â ng â ng
gia kit gia kit gia kit gia kit gia kit
ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ
Ti 6 1
0 0.4 7.0 0 2.3 0.9 0.5 5.2
Bu n .57 .64
øa Ng 9 5
6.0 7.2 8.0 1.1 6.2 7.3 7.0 5.2
ôø .32 .67
1
Ti 1 2 1 2 1 2 1 1 2
4.4
Ñi n 2.9 9.9 4.0 8.8 4.9 7.3 4.7 7.0
(1)
1.9
eà
m1 Ng 1 1
2 1 2 2 1 1 3
9.7 2.7
ôø 5.5 1.1 1.9 1.0 5.6 8.8 7.9 9.7
(1)
Ba Ti 2 2 2 1
8.6 6.8 5.7 6.5 7.4 0.6
ùo n 4.1 0.0 4.4 8.5
m
oä Ng 7.7 2 8.5 5 0.9 6 2 2 1 4
ng ôø 1.9 5.8 0.9 2.9 0.1 2.5 8.0

Ta Ti 1 1 2 1 5.7 2 6.5 5.7 1 1

ùi n 0.3 6.8 6.7 8.5 5.0 5.2 7.7
si Ng 1 1 1 6 5 4
nh ôø 4.6 8.9 0.2 7.5 8.0 3.2 6.5 0.7
6.2 5.3
Aâ Ti 2 1 1
2.5 9.5 5.5 4.0 6.5 7.4 0.5
m n 3.5 7.7 6.4
dö
ôn
g
gi ng 1 2 1 6 1 7 1 1 1 5
ao ôø 4.6 1.9 6.1 7.6 0.3 7.8 3.9 3.5 3.6 6.7
tie
áp

431
 Ph Ti 2
-
6
-
8
-
7
-
7
-
eù n 3.3 0.8 7.9 9.7 4.9
p Ng 2 1 1 1 1
laï ôø - - - - -
7.3 6.2 0.4 1.0 2.7
So Ti 4 3 3 2 3
- - - - -
á n 1.0 7.5 7.0 6.0 3.2
ph
aä Ng 1
-
1
-
1
-
2
-
1
-
n ôø 3.6 0.6 1.0 1.1 4.5
Hi 2
Ti 1 3 3 1 2 2 2 1
eä 6.7 9.0
n 5.5 .65 0.5 2.0 9.7 4.5 5.3 3.5
n (2)
hì
nh Ng 9.6
1
7.2
8
7.4
9
6.5 7.9
0.7 6
2 ôø 0.2 2.8 1.3 (2) 5.3
N Ti 1 2 1 2 2 2 1 2 1 2
go n 5.5 8.4 1.9 4.7 5.7 8.1 8.8 0.5 8.0 8.9
aïi
ca ng 4 3 3 3 1 5 2 2 2 4
û ôø 0.5 8.7 0.6 9.0 8.3 7.8 0.5 5.8 6.6 2.7
m
Si Ti 2 2 2
6.9 9.4 9.3 6.3 6.5 7.4 7.6
nh n 9.7 5.6 1.6
va
ät
ng
oa
øi
tr Ng 1 2 2 2 2 6 2 2 2 5
aù ôø 9.8 7.7 9.7 6.7 4.0 9.1 7.5 8.0 7.4 4.0
i
ñ
aá
t
Chuù thích:
1. Ñieàm: Moät soá lieäu khaùc cho thaáy: 13.8% (Haø Noäi:
13%, Moät soá tænh mieàn Baéc khaùc: 13%, Hueá: 9.8%, TP. Hoà
Chí Minh: 15.4%).
2. Ñöùc meï hieän hình: Moät soá lieäu khaùc: 79.8% (Haø Noäi:

432
47.86%; mieàn Baéc: 66%; Hueá: 94,2%, TP. Hoà Chí Minh: 83.3%).
Soá tin theo tyû leä gaáp nhieàu laàn thaàn thaùnh hieän hình noùi
chung; vì hieän töôïng Ñöùc Meï Maria hieän hình phoå caäp vaø
ñaõ ñöôïc dieãn ra trong ñôøi soáng Coâng giaùo.
4.2. Tin vaø thöïc haønh laø hai möùc ñoä khaùc nhau. Vì vaäy,
coù moät soá caâu hoûi veà vieäc thöïc haønh nhöõng hình thöùc
toân giaùo, ma thuaät thöôøng hay goïi laø meâ tín. Ta thaáy tyû
leä soá ngöôøi ôû boä phaän khoâng Kitoâ giaùo cao hôn beân
Kitoâ giaùo. Coù theå noùi, neáu taâm thöùc toân giaùo chính cuûa
ngöôøi Kitoâ taäp trung vaøo vieäc thôø Chuùa vaø gaàn ñaây thôø
toå tieân (trong vaên baûn ñaïo Kitoâ goïi laø toân kính), thì ngöôøi
khoâng Kitoâ giaùo daøn traûi taâm thöùc toân giaùo cuûa mình ra
khaép caùc löïc löôïng sieâu hình vaây quanh. Thaäm chí, khi leân
chuøa, ngöôøi leân chuøa coøn ñöôïc thoûa maõn vôùi gian thôø
maãu, caùc coâ, caùc caäu, vôùi caùc haønh vi nhö xoùc theû, xem
soá, caàu sieâu, giaûi haïn v.v... vì chuøa, khoâng chæ laø nôi thôø
Phaät, Baûng thöù XXIII seõ minh chöùng cho ñieàu nhaän xeùt
treân.

433
 Baûng thöù XXIII
OÂng (baø) coù ñi leã, xem boùi, cuùng baùi khoâng114 (%)

TP.
Haø Mieàn Hoà
Hueá Toång
Noäi Baéc Chí
Minh
K Kh K Kh K Kh K Kh K Kh
ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ
â ng â ng â ng â ng â ng
gia kit gia kit gia kit gia kit gia kit
ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ
X T
e höô
m øn 0
0 0 0.5 0 1.4 0 0.5 0 0.8
b g .73
o xuy
ùi eân
xi
n
q Ño
1 2 2 1 1 1
u âi 21 4.6 7.9 4.8
.72 3.3 2.5 7.4 4.4 7.3
e khi
û
T
höô
X øn 0 2
e 0.4 1.0 0 0.8 0.4 1.2 0.3 1.1
g .86 .19
m xuy
tö eân
û
vi Ño 1 2 1 1 1 1
âi 7.6 5.7 5.7 6.4
9.2 3.3 8.9 4.3 7.6 6.7
khi

114
Treân thöïc teá, con soá naøy coøn lôùn hôn nhieàu vì ñoái töôïng ñöôïc hoûi coøn deø daët khi traû
lôøi.

434
 T
höô
G øn
oïi 0 0 0 0 0 0 0 0.3 0 0.1
g
h xuy
o eân
à
n Ño 6
âi 0 0.4 4.9 1.7 0.4 0.5 0.3 1.9
.37
khi
H T
a höô
à øn
0 0 0 0 0 0.6 0 0.5 0 0.4
u g
ñ xuy
o eân
à Ño
n 2
âi 0 0 2.0 0 2.2 0 0.7 0 1.6
g .92
khi
C T
u höô
ù øn 0 1 1 1 1
3.5 0.4 0 0 0.2
n g .86 0.0 3.0 4.7 3.2
g xuy
sa eân
o
gi
a Ño
ûi 3 2 2 3 3 3
âi 1.7 0 0 0.6
h .45 6.3 5.7 2.0 1.1 0.2
khi
aï
n

435
 X T
e höô
m øn 8 3 3 3 2 2
4.6 0.6 0.4 2.0
n g .62 5.0 4.7 3.4 0.6 8.5
g xuy
a eân
ø
y
gi Ño
ô 2 4 1 4 5 3 4
âi 6.3 3.1 7.8
ø 5.0 4.5 3.6 4.6 2.5 9.5 5.4
khi
to
át
Ñ T
e höô
o øn 0
0 0.4 0.9 0 0.6 0 0.3 0.2 0.5
b g .73
u xuy
ø eân
a
p
h
u Ño
0
ø âi 0 0 2.7 0 1.9 0 0.5 0 1.5
.73
ch khi
u
ù
Vì ñoái töôïng Kitoâ giaùo thöôøng ngaïi nhöõng caâu hoûi coù
tính ngoaïi ñaïo, neân ngöôøi ñieàu tra ñaët theâm moät chuøm
caâu hoûi truøng laëp, do ñoù cuõng nhaän ñöôïc keát quaû töông
öùng. Tyû leä ngöôøi ñi xem boùi laø: 5.5%; xem töû vi: 6.6%; xem
ngaøy giôø toát xaáu 5.4%, leân ñoàng 0.3%. Soá ngöôøi Coâng
giaùo vaøo chuøa leã Phaät cho ta tyû leä ñaùng löu yù. Soá ngöôøi
Coâng giaùo Haø Noäi, nôi coù nhieàu chuøa chieàn, leân chuøa
chieám 17.1% ngöôøi ñöôïc hoûi; moät soá tænh mieàn Baéc khaùc
laø 8.9%; trong khi ñoù ôû Hueá vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh, coi
nhö khoâng ñaùng keå, vôùi tyû leä 1.2% vaø 1.3%. Tyû leä chung
toaøn quoác laø 4.1%.
Baûng thöù XXIV
Khi naøo oâng (baø) caàu xin, xem boùi? (%)

436
 TP.
Haø Mieàn Hoà
Hueá Toång
Noäi Baéc Chí
Minh
K K K K K
Kh Kh Kh Kh Kh
ito ito ito ito ito
oâ oâ oâ oâ oâ
â â â â â
ng ng ng ng ng
gi gi gi gi gi
kit kit kit kit kit
aù aù aù aù aù
oâ oâ oâ oâ oâ
o o o o o
Nh
aä
n
cö
ôn
g
vò
co
1 2 1 2 1
ân 8. 7. 4. 5. 5.
4. 0. 5. 1. 9.
g 0 6 8 2 6
6 3 4 4 0
taù
c
mô
ùi,
ca
o
hô
n
Ch
ua
ån
bò
2 2 2 2 2 3 4 2 3
vie 25
1. 1. 7. 1. 7. 0. 5. 3. 4.
äc .2
5 1 1 2 4 1 4 1 0
qu
an
troï
ng

437
Ch
uy
eå
n
ch 2 1 3 1 2 1 1 1
7. 26
oã 1. 5. 6. 5. 8. 9. 8. 7.
7 .1
ôû, 9 7 5 4 1 2 6 0
nh
aø
mô
ùi
La
äp
gia
ñìn
h 2 4 5 5 7 6 5 4 5
55
ch 6. 6. 1. 6. 2. 8. 0. 2. 7.
.3
o 7 7 3 7 6 5 2 8 0
ba
ûn
tha
ân
Ga
ëp
be 1 1 3 1 2 1 3 1 3
14
än 8. 3. 5. 3. 4. 4. 3. 4. 2.
.4
h 1 1 2 5 6 3 6 9 0
na
ny
Ke
át
baï
1 1 1 1 1
n 6. 6. 5. 6. 7.
2. 7. 1. 6. 4.
laø 9 9 6 7 3
4 8 0 2 0
m
aê
n

438
 Ch
ua
2 1 1 1 2 2
ån 9. 8. 8. 13
5. 6. 8. 7. 4. 3.
bò 5 7 7 .5
4 0 9 1 0 0
ñi
xa
Veà thöïc haønh toân giaùo, ngöôøi phoûng vaán ñaët moät
caâu hoûi nhaèm vaøo nhöõng thôøi ñieåm quan troïng trong ñôøi
soáng thöôøng ngaøy. Caâu hoûi nhö sau: Khi naøo oâng (baø) thöïc
hieän vieäc caàu xin, xem boùi? Keát quaû ñöôïc theå hieän trong
baûng XXIV.
Coù theå thaáy tyû leä ngöôøi ñöôïc hoûi beân boä phaän Kitoâ
giaùo noùi chung, nhænh hôn beân boä phaän khoâng Kitoâ giaùo.

439
 Phuï luïc III
ÑAËC TRÖNG VAØ VAI TROØ
CUÛA CAÙC TOÂN GIAÙO CUÏ THEÅ ÔÛ VIEÄT NAM115

I. VAI TROØ CUÛA CAÙC TOÂN GIAÙO CUÏ THEÅ ÔÛ VIEÄT

NAM HIEÄN NAY
1. Heä thoáng toân giaùo daân toäc: Ñaïo thôø Toå tieân
1.1. Moät ñaëc ñieåm cuûa xaõ hoäi coå truyeàn mieàn Vieãn
Ñoâng vaø cuõng laø cuûa Vieät Nam, laø vieäc thôø Trôøi, vò
ñöùng ñaàu caùc sieâu linh quan heä ñeán Ñaát, hai yeáu toá AÂm
Döông, vöøa gaàn guõi, vöøa thieâng lieâng. Tuïc thôø Trôøi trong
lòch söû xöa daønh rieâng cho nhaø vua, ngöôøi ñöôïc coi laø con
Trôøi (Thieân töû); ngöôøi daân khoâng ñöôïc pheùp thôø. Ngöôøi
daân coi Trôøi laø moät sieâu linh gaén lieàn vôùi vieäc saûn xuaát
noâng nghieäp. Töø xöa, ôû Nam Boä coù tuïc thôø oâng Thieân,
ñôn giaûn maø saâu saéc, thöôøng ñöôïc thöïc hieän vaøo ñeâm
giao thöøa, vôùi moät baøn thôø vaø leã vaät giaûn dò. Taäp tuïc
ñoù hieän nay phoå bieán trong caû nöôùc. Vua Huøng ñöôïc caû
nöôùc suy toân laø ngöôøi coù coâng döïng nöôùc, ngaøy gioã vaøo
moàng 10 thaùng 3 AÂm lòch nhöõng naêm thöù 5 vaø thöù 10,
ñöôïc Nhaø nöôùc coi laø ngaøy Quoác leã. Ñeàn Huøng laø ñieåm
haønh höông lôùn nhaát, laø nôi ñöôïc caùc ñòa phöông höôùng
veà vaùi voïng ñaát Toå.
Nho giaùo coù coâng goùp phaàn heä thoáng laïi thaønh giaùo
lyù nhöõng ñieàu ñaõ coù saün töø tröôùc trong xaõ hoäi caùc
laøng xaõ Vieät Nam coå truyeàn, ñaët ra nhöõng nghi thöùc ñeå
suy toân moät caùch coù hieäu quaû vai troø "con trôøi", caùc
thaàn linh caùc ñòa phöông. Haøng naêm, treân maûnh ñaát
thieâng - nôi ñöôïc coi laø trung taâm cuûa giang sôn ñaát nöôùc,
nôi giao löu giöõa trôøi vaø traàn gian baèng moät sôïi daây voâ
hình - thay maët cho toaøn daân, nhaø vua caàu xin Trôøi, vò thaàn
115
GS. Ñaëng Nghieâm Vaïn, Lyù luaän veà toân giaùo vaø tình hình toân giaùo ôû Vieät Nam, Nhaø
Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2001, tr. 262.

440
baûn meänh cuûa toaøn daân, cuûa baûn thaân vaø doøng hoï
nhaø vua, moät naêm toát laønh. Nhaø vua ñích thaân laøm chuû
leã, khoâng nhöôøng quyeàn ñoù cho moät ai, cuõng nhö oâng
Tieân chæ, tröôùc baøn thôø thaønh hoaøng laøng hay ngöôøi toäc
tröôûng, ngöôøi con caû, tröôùc baøn thôø doøng hoï hay gia ñình.
Nhaø vua cuõng töï mình caøy luoáng ñaát töôïng tröng ñaàu tieân,
môû ñaàu cho moät naêm saûn xuaát noâng nghieäp.
1.2. Trong phaïm vi laøng xaõ, coù tuïc thôø thaønh hoaøng
laøng, thaàn baûn meänh cuûa coäng ñoàng. Nhöõng vò thaàn
naøy coù nguoàn goác khaùc nhau, tuøy theo töøng laøng, coù theå
laø caùc vò thaàn töï nhieân nhö: Thaàn nuùi, Thaàn soâng, Thoå
thaàn; caùc nhieân thaàn nguoàn goác laø caây, ñaù, caùc daõ
thuù, caùc thuyû saûn... coù khi laø caùc thaàn vì moät lyù do gì
ñoù coù quan heä voâ hình vôùi coäng ñoàng nhöng mang ñaäm
tính thieâng. Coù theå laïi laø caùc vò toå sö caùc ngheà, ngöôøi
laäp laøng, döïng laøng, nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi nöôùc, caùc
danh nhaân vaên hoùa, caùc nhaân vaät, caùc toân giaùo... Neân
coù khi trong moät laøng coù vò thaønh hoaøng do vua cöû, coù vò
do daân suy toân, thaäm chí coù hieän töôïng moät laøng coù hai,
ba thaäm chí ñeán 7 vò thaønh hoaøng116. Vò thaàn laøng vôùi
chöùc naêng baûo hoä vaø phaùt trieån coäng ñoàng, ñöôïc thôø
trong ngoâi ñình..., duø ñöôïc daân toân hay vua phong, hoaëc caû
hai, cuõng ñeàu laø sôïi daây lieân keát mang tính thieâng giöõa
caùc thaønh vieân ñaõ khuaát; cuõng nhö nhöõng ngöôøi coøn
soáng cuûa ñôn vò xaõ hoäi cô sôû cuûa ñaát nöôùc.
ÔÛ Nam Boä, tuïc thôø thaàn laøng coù nhöõng neùt khaùc
bieät, nhöõng noäi dung vaø leã thöùc cô baûn vaãn cuøng yù
nghóa. Nôi ñaây, caùc vò thaàn coù saéc phong khoâng nhieàu vaø
cuõng chæ môùi coù töø thôøi Gia Long. Caùc vò thaønh hoaøng
coù nguoàn goác ña daïng, nhöng cô baûn phaûi laø ngöôøi coù
coâng vôùi nöôùc, vôùi laøng: caùc tieân hieàn, haäu hieàn, toå sö
caùc ngheà, caùc tieân sö, ñaëc bieät coù caû nhöõng vò anh
huøng thôøi caän hieän ñaïi, thaäm chí caùc anh huøng lieät só
ngaøy nay, cuõng nhö caùc nhaân vaät cuûa caùc toân giaùo
khaùc117.
Ñaùng löu yù laø, neáu nhö caùc leã thöùc ôû trieàu ñình chòu
aûnh höôûng cuûa Nho giaùo thì ngöôïc laïi, noäi dung vaø nghi
thöùc thôø thaønh hoaøng laïi raát ñaäm ñaø saéc thaùi daân toäc
116
Phan Keá Bính, Vieät Nam phong tuïc (taùi baûn), Buùt Vieät, Saøi Goøn, 1975.
117
Huyønh Ngoïc Traûng, Ñình Nam Boä - Tín ngöôõng vaø nghi leã, Nhaø Xuaát baûn thaønh phoá Hoà
Chí Minh, 1993.

441
ñoàng queâ. Ñoù laø voán quyù giaù cuûa daân toäc caàn giöõ gìn
vaø phaùt huy. Cuõng vì leõ ñoù, vôùi chuû tröông giöõ gìn vaø
phaùt huy baûn saéc daân toäc, Nhaø nöôùc chuû tröông cho pheùp
môû caùc hoäi laøng, toå chöùc caùc cuoäc leã hoäi nhaân dòp gioã
caùc vò anh huøng coù coâng vôùi nöôùc, caùc danh nhaân vaên
hoùa. Töø Nam chí Baéc, khoâng khí nhoän nhòp taäp trung vaøo
nhöõng ngaøy muøa Xuaân, ñaùnh thöùc daäy hoàn thieâng daân
toäc, moät taâm thöùc trôû veà coäi nguoàn.
1.3. YÙ nieäm lieân keát cuûa coäng ñoàng veà phöông dieän
huyeát thoáng ñöôïc theå hieän trong phöông dieän toân giaùo ôû
ñaïo thôø toå tieân, hay thôø nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát cuøng
huyeát thoáng. Toå tieân ñöôïc coi nhö thaàn baûn meänh cuûa
doøng hoï, toâng toäc, gia ñình. Vôùi quan nieäm oâng baø toå
tieân can thieäp ñeán vaän meänh con chaùu, neân con chaùu
vöøa chòu ôn sinh döôõng, vöøa sôï bò quôû phaït. Do ñaáy, toå
tieân ñöôïc con chaùu coøn soáng töôûng nieäm, toân thôø, coù
traùch nhieäm lo laéng, chaêm soùc theo tuïc leä ñeå ñöôïc yeân
vui beân kia theá giôùi, ñöôïc veà quaây quaàn sum hoïp, "aên
uoáng" cuøng con chaùu vaø che chôû cho con chaùu ñöôïc neân
ngöôøi, nhaèm baûo veä vaø duy trì danh döï cuûa doøng hoï vaø
gia ñình. Con chaùu, theo quan nieäm "soáng göûi, thaùc veà",
cuõng mong ñöôïc toå tieân phuø hoä, ñeå laøm troøn traùch
nhieäm nôi traàn gian. Ñeán löôït hoï, khi veà chín suoái, laïi ñöôïc
con chaùu toân thôø, höông khoùi. Khaùc vôùi phöông Taây, con
ngöôøi chæ laø ngöôøi thôø Chuùa, kính caùc thaùnh thaàn, ôû
phöông Ñoâng con ngöôøi vöøa laø ngöôøi thôø cuùng caùc sieâu
linh, toå tieân, oâng baø laïi vöøa ñöôïc con chaùu toân thôø. Neáu
ai coù coâng vieäc vôùi nöôùc, vôùi laøng coøn ñöôïc daân laøng,
daân nöôùc thôø cuùng. Moái lieân keát giöõa ngöôøi ñaõ khuaát,
ngöôøi ñang soáng vôùi ngöôøi seõ sinh ra, veà phöông dieän toân
giaùo laø coát loõi cuûa taâm thöùc toân giaùo Vieãn Ñoâng noùi
chung vaø Vieät Nam noùi rieâng.
Ñaïo thôø toå tieân cuûa coäng ñoàng ngoaïi hoân, theå hieän
khoâng chæ rieâng trong vieäc cuùng baùi ngaøy gioã chaïp, ngaøy
moàng moät, ngaøy raèm, maø coøn ôû moïi phong tuïc, taäp
quaùn lieân quan ñeán nhöõng thôøi ñieåm quan troïng nhaát
trong chu kyø ñôøi soáng cuûa moät con ngöôøi: sinh ñeû, hoân
nhaân, leân laõo, ma chay... cuõng nhö sau khi ñaõ khuaát: saên
soùc phaàn moä, lo laéng cho "cuoäc soáng" theá giôùi beân kia.
Neân Hoà Chí Minh ñaõ nhaän xeùt, ôû Vieät Nam, ñaïo Toå tieân

442
ñaõ trôû thaønh moät hieän töôïng xaõ hoäi118. Ñaïo cuõng coù taùc
ñoäng baûo veä danh döï cho nhöõng ngöôøi cuøng coäng ñoàng,
veà phöông dieän ñaïo ñöùc, khích leä con chaùu laøm ñieàu toát
laønh, gaéng trôû neân nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi daân, vôùi
nöôùc ñeå laøm veû vang cho gia ñình doøng hoï. Neáu löôïc boû
daàn nhöõng yeáu toá loãi thôøi: ñoäng moà, ñoäng maû, tìm choã
maû phaùt, xem höôùng ñaát..., cuõng nhö giaûm bôùt nhöõng
nghi thöùc phöùc taïp, toán keùm thôøi gian, tieàn cuûa moät caùch
voâ ích vaø phi lyù, thì ñoù laø moät ñaïo trong saùng tích cöïc,
noùi nhö J. Deùlumeau, ñaïo ñoù "bieåu hieän moät tính ñoäc ñaùo
khoâng theå naøo xoùa boû ñöôïc"119.
1.4. Ñaïo Toå tieân haàu nhö ñöôïc moïi ngöôøi Vieät Nam, baát
keå theo toân giaùo naøo thöïc hieän. Coù theå noùi khoâng sôï sai
raèng, noù laø neàn taûng cho nhöõng toân giaùo khaùc nhö ñaïo
Hoøa Haûo (moät trong Töù aân: aân toå tieân); nhö ñaïo Cao ñaøi
(vieäc ma chay); nhaát laø ñaïo Nho, vôùi chöõ Trung vaø chöõ
Hieáu. Ñaïo Phaät phaùt trieån moät phaàn cuõng nhôø vieäc ñöa
baùt höông leân chuøa, hoùa thaân hoaøn vuõ (quan nieäm veà leã
Vu lan).
Theo ñieàu tra xaõ hoäi hoïc toân giaùo, gaàn nhö taát caû
caùc gia ñình boä phaän khoâng Kitoâ giaùo ñeàu laäp baøn thôø
toå tieân trong nhaø, thaép höông haøng ngaøy, haøng tuaàn. Phoå
bieán nhaát laø ngaøy raèm, ngaøy moàng moät, trong caùc dòp
gioã chaïp hay khi trong nhaø coù dòp vui nhö cöôùi xin, coã baøn.
Ngöôøi theo ñaïo Phaät, Cao ñaøi, Hoøa Haûo cuõng khoâng queân
boû tuïc leä thôø cuùng toå tieân. Khi con chaùu maéc beänh nan y,
soá ngöôøi caàu toå tieân cho tai qua naïn khoûi chieám tyû leä cao
(20.7%), hôn caàu Trôøi, Phaät (15.3%), hay boùi toaùn (2.6%).
Boä phaän Kitoâ giaùo (Coâng giaùo), tröôùc ñaây khoâng cho
pheùp tín ñoà giöõ ñaïo Toå tieân, cuõng nhö thôø caùc vò thaùnh
thaàn toân giaùo khaùc, hay caùc anh huøng lieät só, vì hoï quan
nieäm sai laàm raèng, taát caû caùc vò naøy ñeàu laø "ma quyû",
neáu ai thôø toå tieân phaûi ruùt pheùp thoâng coâng. Caùc tín ñoà
phaûi nín laëng ñeå trong loøng, hoaëc thôø "chui", baèng caùch
göûi baùt höông sang moät nhaø beân "löông", hay caát giaáu vaøo
hoøm thoùc... Naêm 1964, Giaùo hoäi môùi cho pheùp giaùo daân
Vieät Nam ñöôïc toân kính toå tieân vaø caùc anh huøng lieät só,
118
Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, NXB Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 200, taäp I. Tr. 479. Nguyeân vaên Hoà
Chí Minh vieát: Vieäc cuùng baùi toå tieân hoaøn toaøn laø moät hieän töôïng xaõ hoäi. Hai thuaät ngöõ
thôø cuùng vaø toân kính ñeàu dòch töø thuaät ngöõ Nga laø Kult npegkov, hay Phaùp laø culte des
anceâtres. TG.
119
J. Deùlumeau, Le fait religieux, Fayard, Paris, 1993, p. 774.

443
theo tinh thaàn cuûa Huaán thò Plane compertum est (8-12-1939)
cuûa Giaùo hoaøng Pioâ XIII120. Tinh thaàn ñoù ñöôïc caùc tín ñoà
Nam Baéc hoan ngheânh. Coù ñieàu, vieäc thöïc hieän ôû mieàn
Baéc coù chaäm hôn vì hoaøn caûnh chieán tranh. Cho neân, theo
ñôït ñieàu tra xaõ hoäi hoïc toân giaùo cuûa Vieän Nghieân cöùu
Toân giaùo, ôû Haø Noäi ñôït 1 (1992-1994) chæ coù 64.2% ngöôøi
ñöôïc hoûi traû lôøi laø coù thöïc hieän vieäc thôø cuùng toå tieân;
trong khi ñoù ôû Hueá, tyû leä laø 98.3% vaø thaønh phoá Hoà Chí
Minh laø 97.8%, nhöng ñeán ñôït thöù hai (1995-1998) ôû Haø Noäi
chieám tyû leä 94.7% ñaõ gaàn ngang baèng vôùi ôû Hueá (98.3%)
vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh (97.8%).
Bôûi leõ, quaàn chuùng chöa quen vôùi caùch hoûi vaø quan
nieäm veà toân giaùo, veà thôø cuùng vaø göûi tin vaøo söùc
maïnh huyeàn bí taùc ñoäng ñeán baûn thaân coøn khaùc nhau,
ñeå kieåm tra, trong ñôït hai tieán haønh ba naêm sau ôû thaønh
phoá, ngöôøi phoûng vaán ñöa ra ba caâu hoûi khaùc nhau: OÂng
(baø) theo toân giaùo naøo? Keát quaû laø ngöôøi theo ñaïo Coâng
giaùo traû lôøi laø vôùi tyû leä 24.2% theo ñaïo Toå tieân, trong khi
ñoù boä phaän khoâng Kitoâ giaùo laø 89.8%; OÂng (baø) thôø
caùc vò naøo? Tyû leä ngöôøi Coâng giaùo traû lôøi thôø toå tieân
laø 34.8%121; khoâng Kitoâ giaùo laø 93%. Ñi saâu vaøo boä phaän
Kitoâ giaùo vôùi moät baûng hoûi chi tieát hôn, keát quaû laø
97.2%. baûng thöù XXV cho thaáy:

Baûng thöù XXV

Caùch thöùc thôø cuùng toå tieân (%)

Haø Hueá Thaøn Toång

Noäi h
phoá
Hoà
Chí
Minh
Coù thôø 94.7 98.3 97.8 97.2
120
Theo nguyeân baûn tieáng Phaùp, toân kính toå tieân cuõng ñöôïc dòch nhö thôø cuùng toå tieân töø
thuaät ngöõ culte des anceâtres. Sôû dó beân Coâng giaùo duøng töø toân kính laø muoán daønh rieâng
thuaät ngöõ thôø hay thôø cuùng cho Ñöùc Chuùa trôøi. Huaán thò Plane Compertum est, ñöôïc thi haønh
ôû Trung Hoa daân quoác töø naêm 1939.
121
ÔÛ moät caâu hoûi töông töï trong moät baûng khaùc, tyû leä laø 97.2%. Sôû dó khi hoûi thôø caùc vò
naøo, toå tieân ñöôïc xeáp caïnh Chuùa, Phaät, Thaùnh..., moät soá ngöôøi Coâng giaùo coù taâm lyù
khoâng ñaët ngang Chuùa... vôùi toå tieân; coøn khi ñeå moät baûng hoûi rieâng veà thôø cuùng toå
tieân, thì keát quaû cho con soá tyû leä cao hôn nhieàu.

444
 cuùng (1)
Xin leã ôû 79.33 97.1 92.5 89.4
nhaø thôø
Leã kính ôû 18.99 35.8 28.2 27.4
nhaø
Leã vaø 9.8 21.4 10.1 13.5
laøm coã
baøn
Laäp baøn 7.26 3.6 6.6 6.1
thôø taïm
ôû nhaø
Coù baøn 24.58 53.8 35.7 34.6
thôø ôû
nhaø
(1) Moät cuoäc ñieàu tra khaùc cuûa nöõ tu só Phaïm Bích
Haèng, tyû leä naøy laø 100% (Luaän vaên toát nghieäp Ñaïi hoïc).
Coù ngöôøi vöøa xin leã ôû nhaø thôø, vöøa laøm leã ôû nhaø.
Ngöôøi Coâng giaùo khoâng queân ñaïo Toå tieân. Tinh thaàn cuûa
Huaán thò vaø cuûa Nghò quyeát Giaùo ñoaøn Vatican II, chæ ít
laâu sau ñaõ aûnh höôûng ra Baéc. Moät ñieàu ñaùng möøng laø
nhôø nhaän thöùc laïi ñaïo Toå tieân, nhu caàu tình yeâu vaø gia
ñình haïnh phuùc, ñöôïc ngöôøi daân Coâng giaùo quan taâm vaø
ñöa leân vò trí soá 1 trong soá 13 nhu caàu.
Neáu xöa döôùi cheá ñoä gia tröôûng phuï quyeàn, ngöôøi con
sôï boá meï, lo bò tröøng phaït, neân vieäc thôø cuùng (ñoäng moà
ñoäng maû, thôø cuùng baát nghieâm...), caàu mong söï che chôû
laø chuû yeáu thì nay tyû leä thôø (hay toân kính) ñeå toû loøng
bieát ôn taêng cao (Kitoâ giaùo 77.8%, khoâng Kitoâ giaùo 74.8%).
Trong ñoù vieäc thôø cuùng ñeå mong ñieàu toát laønh ôû boä
phaän Kitoâ giaùo thaáp hôn, vì ôû hoï coøn nieàm tin ôû Chuùa
(Kitoâ giaùo 39.1%, khoâng Kitoâ giaùo 45.1%). Ñaëc bieät, tyû leä
sôï bò giaùng hoïa laø thaáp (Kitoâ giaùo 2.3%, khoâng Kitoâ giaùo
1.8%) (Baûng thöù XXVI).

445
 Baûng thöù XXVI
Muïc ñích thôø cuùng toå tieân (%)

Thaøn
h
Haø Mieàn phoá
Hueá Toång
Noäi Baéc Hoà
Chí
Minh
K Kh K Kh K Kh K Kh K Kh
ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ ito oâ
â ng â ng â ng â ng â ng
gia kit gia kit gia kit gia kit gia kit
ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ ùo oâ
M
ang
ñie
àu
toát 6 6
6 6 1 3 2 3 3 4
laøn 8. 8.
4. 8. 9. 3. 7. 3. 9. 5.
h 9 6
8 0 4 7 5 8 1 1
cho 7 0
baû
n
thaâ
n
Toû
4 6
loøn 6 6 8 8 8 7 7 7
9. 7.
g 4. 3. 8. 0. 3. 5. 7. 4.
1 1
bieá 4 0 6 9 4 9 8 8
4 5
t ôn
Sôï
bò 5. 2.
3. 1. 1. 3. 2. 2. 1.
giaù 1 1 0
4 8 0 1 5 3 8
ng 7 9
hoïa

446
 T
1 3
heo 2 1 4 1 4 1 4
3. 2. 8.
taäp 7. 0. 1. 5. 6. 1. 0.
7 8 0
qua 9 3 0 3 3 3 2
9 5
ùn
T
heo
dö 3.
2. 1. 3. 1. 1. 0. 1. 1. 2.
luaä 6
7 7 6 1 7 4 5 1 0
n 5
xaõ
hoäi
1.5. Cuøng vôùi ñaïo thôø vua Huøng, ngöôøi coù coâng döïng
nöôùc, thôø nhöõng ngöôøi coù coâng vôùi nöôùc, vôùi laøng, ñaïo
thôø nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát cuøng huyeát thoáng ñaõ taïo
thaønh moät moái lieân keát taâm thöùc toân giaùo giöõa nhöõng
thaønh vieân soáng trong moät coäng ñoàng laõnh thoå vaø
nhöõng coäng ñoàng huyeát thoáng. Noù taïo neân moät heä
thoáng toân giaùo daân toäc, phaûn aùnh moái quan heä trong
thöïc tieãn lòch söû vaø xaõ hoäi. Trong moãi con ngöôøi Vieät Nam,
coù hai con ngöôøi thuoäc veà hai coäng ñoàng: doøng maùu vaø
laõnh thoå. Nhöng ñaëc bieät laø coù hieän töôïng ñoàng nhaát
quan heä huyeát thoáng vôùi quan heä xaõ hoäi, thoâng qua vieäc
ñoàng nhaát caùc thuaät ngöõ xöng hoâ trong doøng hoï vaø
ngoaøi xaõ hoäi. Hay coù theå noùi, ngöôøi Vieät Nam keùo caùc
quan heä xaõ hoäi veà quan heä gia ñình, hay ngöôïc laïi môû
roäng quan heä gia ñình ra xaõ hoäi.
Trong thôøi ñaïi hieän nay, xu theá toaøn caàu hoùa taïo neân
moät nguy cô, moät tai hoïa cuûa söï ñoàng hoùa daân toäc
(ethnocide), cho baát cöù moät daân toäc naøo, ñaát nöôùc naøo,
chöù khoâng rieâng nöôùc ta hay caùc nöôùc ñang phaùt trieån.
Cuøng vôùi caùc yeáu toá vaên hoùa daân toäc khaùc, heä thoáng
toân giaùo daân toäc goùp phaàn khôi laïi ñaïo lyù, tình nghóa cho
con ngöôøi Vieät Nam, nhaèm goùp phaàn khoâng töï ñaùnh maát
mình, taïo neân moät con ñeâ ngaên chaën xu theá ñoàng hoùa
daân toäc. J. M. Azias nhaän xeùt raát ñuùng, trong giai ñoaïn hieän
nay, söï ñoàng hoùa daân toäc laø tieáp noái cuûa söï dieät chuûng
(geùnocide)122, toâi noùi theâm khoâng baèng suùng ñaïn maø
baèng vaên hoùa. Caùi cheát veà theå xaùc laø ñieàu ñaùng sôï
122
J. M. Azias, L'anthropologie contemporaine, PUF, Paris, 1976, p. 136.

447
vôùi cuoäc soáng traàn tuïc vaät chaát nhöng, vôùi ngöôøi Vieät
Nam, khi nghó ñeán noù laø nghó trôû veà coäi nguoàn, nôi oâng
baø, toå tieân ñang soáng, trôû veà caùi thieâng lieâng cuûa coäng
ñoàng: gia ñình - laøng - nöôùc. Ñaïo thôø toå tieân mang yù nghóa
tích cöïc laø vì theá, noù laøm cho con ngöôøi hieän taïi thaáy mình
laø caùi daáu noái cuûa lòch söû moät coäng ñoàng, daáu noái töø
quaù khöù ñeán töông lai vaø laïi laø caùi phaàn thieâng lieâng vaø
ñaùng traân troïng nhaát, ñeå thaáy töï coù traùch nhieäm vôùi
cuoäc soáng, tröôùc khi veà vôùi toå tieân.
Coá thuû töôùng Phaïm Vaên Ñoàng, trong taùc phaåm gaàn
ñaây ñaõ vieát nhö sau: "Noùi toân giaùo laø söï thôø cuùng, thì
moãi ngöôøi ñeàu thôø cuùng oâng baø, moãi hoï ñeàu thôø cuùng
toå tieân, laøng thì thôø thaønh hoaøng vaø caùc baäc anh huøng
cöùu nöôùc, caùc toå phuï caùc ngheà, caùc danh nhaân vaên
hoùa. Töø goùc ñoä vaên hoùa, ñaây laø moät ñaëc tröng ñaùng
traân troïng cuûa con ngöôøi Vieät Nam, ôû choã noù töôûng nhôù
nhöõng ngöôøi coù coâng traïng trong vieäc taïo laäp cuoäc soáng
ngaøy nay cuûa moïi gia ñình, laøng xoùm"123.
Beân chaâu AÂu, cuøng vôùi hieän töôïng giaûi Kitoâ giaùo,
ñaïo Toå tieân (hay thôø nhöõng ngöôøi ñaõ khuaát) ñang ñöôïc
chaán höng, sau haøng thieân nieân kyû bò maát. Ñoù laø nhöõng
thaønh töïu khoa hoïc ñaõ cho con ngöôøi ta ñi saâu vaøo "caùi
logic cuûa söï soáng", thì con ngöôøi laïi thaáy caàn phaûi tham gia
vaøo caùi bí aån cuûa cuoäc ñôøi ñöôïc noái lieàn moät caùch haøi
hoøa con ngöôøi vaø vuõ truï, ñöôïc ño baèng taàm voùc khoâng
gian vaø thôøi gian124. Con ngöôøi muoán tìm laïi mình ôû quaù
khöù vaø muoán bieát mình ôû töông lai, muoán keùo daøi cuoäc
ñôøi ngaén nguûi ôû traàn gian. Ñoàng thôøi, con ngöôøi cuõng
khoâng muoán boù heïp mình trong caùi khoâng gian ñaõ bieát,
maø muoán môû roäng ñeå hoøa mình vaøo söï saâu thaúm ñaày
bí aån cuûa vuõ truï...
Ngaøy nay, heä thoáng toân giaùo daân toäc goïi taét laø ñaïo
Toå tieân, ñöôïc laøm phong phuù theâm bôûi nhöõng ngaøy kyû
nieäm, tuy khoâng mang tính toân giaùo, nhöng cuõng quan heä
vôùi theá giôùi voâ hình, nhö nhöõng ngaøy töôûng nieäm caùc anh
huøng lieät só, caùc ngaøy kyû nieäm chieán thaéng...; ôû ñoù gôïi
cho moãi ngöôøi nhôù ñeán nhöõng ngöôøi ñaõ ngaõ xuoáng vì
nöôùc, vì daân, vì xoùm laøng thaân yeâu. Neân coù theå noùi
raèng, ñaïo Toå tieân laø boä phaän "thieâng lieâng" cuûa toå
123
Phaïm Vaên Ñoàng, Vaên hoùa vaø ñoåi môùi, NXB Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1994, tr. 75.
124
J. Delumeau, Le fait religieux, Fayard, Paris, 1993, p. 774.

448
quoác - queâ höông - gia ñình.
2. Ñaïo Phaät
2.1. Coù theå noùi Phaät giaùo ñaõ trôû thaønh moät toân
giaùo truyeàn thoáng cuûa ngöôøi Kinh, cuûa caùc cö daân mieàn
nuùi phía Baéc vaø Ñoâng Baéc, döôùi hình thöùc laø Puït, Then.
Phaät giaùo coù aûnh höôûng ít, hay haàu nhö khoâng aûnh höôûng
tôùi caùc cö daân baûn ñòa vuøng Tröôøng Sôn - Taây Nguyeân,
mieàn nuùi Thanh Hoùa - Ngheä An vaø Taây Baéc Vieät Nam.
Vuøng caùc daân toäc Thaùi vaø daân toäc Möôøng, Phaät giaùo
coù aûnh höôûng raát môø nhaït, keå caû nhöõng vuøng giaùp Trung
Quoác vaø Laøo.
Ñaïo Phaät ôû mieàn Baéc töông ñoái thuaàn nhaát, theo
doøng Ñaïi thöøa, caøng vaøo phía Nam laïi chia ra nhieàu toâng
phaùi. Ñaïi thöøa, Tieåu thöøa, Khaát só, Phaät giaùo coå truyeàn 125.
Ñoù laø chöa keå ñaïo Phaät cuûa ngöôøi Hoa126 vaø ngöôøi Khô-
me127 Nam Boä.
2.2. Hieän nay, ñaïo Phaät laø toân giaùo coù soá tín ñoà
ñoâng nhaát caû nöôùc, khoaûng 7.204.380 tín ñoà, theo baùo
caùo cuûa caùc ñòa phöông vôùi Uyû ban Trung öông Maët traän
Toå quoác Vieät Nam (1997), vôùi 21.302 nhaø tu haønh128. Vôùi
vieäc quy ñònh tieâu chuaån tín ñoà vöøa töï giaùc, vöøa meàm
deûo, soá löôïng tín ñoà Phaät giaùo thaät khoù ñoaùn moät caùch
chính xaùc. Tín ñoà Phaät giaùo ñöôïc quy ñònh ôû nöôùc ta môùi
töø khi toå chöùc Giaùo hoäi Phaät giaùo ra ñôøi. Neáu laïi hieåu
chæ nhöõng tín ñoà quy y hay tu taïi gia theo giôùi luaät cuûa ñaïo
Phaät, nhö Hoøa thöôïng Thích Trí Thuû quan nieäm, chæ baét ñaàu
töø khi hoï nhaát taâm thoï töø, tam phaùp quy y tröôùc ñieän
Phaät, ñöôïc caùc vò tu haønh thanh tònh truyeàn thuï, thì soá
löôïng tín ñoà Phaät giaùo khoâng theå leân ñeán con soá keå
125
Phaùi naøy coù maët ôû moät soá caùc tænh Nam Boä cuûa caùc coäng ñoàng di cö töø mieàn Trung
vaøo. Vì muoán duy trì ngöôøi chuû trì caùc chuøa, daân laøng laáy vôï cho nhaø sö, thöïc teá hoï laø
moät loaïi trí thöùc cuûa laøng, coù khi kieâm caû daïy hoïc, boác thuoác..., boùng daùng cuûa caùc oâng
ñaïo cuûa caùc phong traøo cöùu theá (messianique), cuûa caùc oâng tieân tri veà sau.
126
Ñaïo Phaät cuûa ngöôøi Hoa moät phaàn theo caùc nhoùm caùc töôùng Traàn Thöôïng Xuyeân. Döông
Ngaïn Ñòch vaøo theá kyû 17 (1679), hay theo Maïc Cöûu vaøo ñaàu theá kyû 18. Caàn keå theâm, Hoà
Toâng truyeàn baù Phaät giaùo Nam toâng töø Campuchia sang. Xem Traàn Hoàng Lieân, Phaät giaùo
Nam Boä töø theá kyû 17 ñeán 1975, NXB thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1996, tr. 11.
127
Ngöôøi Khô-me theo ñaïo Phaät Tieåu thöøa. Ngoâi chuøa thaân quen vôùi hoï khoâng chæ vì ñoù laø
nôi tu haønh, ñöôïc giaùo duïc nhöõng tri thöùc laøm ngöôøi, maø coøn laø nôi hoï gôûi xöông coát cuûa
toå tieân vaø laø trung taâm cuûa coäng ñoàng quy tuï caùc thaønh vieân caùc phum, soùc. Neân coù
theå noùi 100% ngöôøi Khô-me Nam Boä theo ñaïo Phaät. Gaàn ñaây, vôùi söï caïnh tranh giöõa caùc
toân giaùo, moät soá gia ñình Khô-me khoâng theo ñaïo Phaät maø theo moät ñaïo khaùc. Soá ñoù thöïc
ra cuõng chöa nhieàu.
128
Con soá 7 trieäu tín ñoà ñöôïc thoáng keâ theo baùo caùo cuûa caùc xaõ, phöôøng, ôû ñoù coù nôi
tham khaûo yù kieán nhaø chuøa, coù nôi theo söï keâ khai cuûa ngöôøi daân chöa ñöôïc höôùng daãn
chu ñaùo, thöôøng vôùi caâu hoûi ñôn giaûn: Gia ñình coù theo ñaïo Phaät khoâng?

449
treân. Ngöôïc laïi, neáu chæ döïa vaøo ngöôøi coù leân chuøa, coù
nieàm tin vaøo caùi thieän, caùi aùc, thuyeát nghieäp baùo, luaân
hoài... hieåu theo loái bình daân, thaäm chí coù caû hình aûnh
Phaät hay baøn thôø Phaät trong nhaø, thì con soá 7 trieäu e coøn
thaáp. Ngaøy xöa, ñaïo Phaät chæ tính nhöõng ngöôøi xuaát gia
hôïp thaønh taêng ñoaøn, nhöõng cö só taïi gia, vôùi nhöõng teân
goïi theo nhaø Phaät nhö tì kheo hay tì kheo ni, öu baø taéc hay öu
baø di... vôùi caùch tính nhö vaäy, soá tín ñoà thöïc teá e khoâng
nhieàu, keå caû thôøi kyø Phaät giaùo thònh haønh. Nhöõng ngöôøi
uûng hoä nhaø chuøa, sö saõi... chæ ñöôïc coi laø thí chuû.
Qua khaûo saùt cuûa Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo, coù tôùi
70.8% ngöôøi daân khoâng Kitoâ giaùo ñöôïc hoûi laø theo ñaïo
Phaät; 60.1% coù thôø Phaät, 71.2% tin ôû Phaät coù khaû naêng
cöùu giuùp vaø 78.8% ñi leã chuøa (15.1% thöôøng xuyeân), 56.7%
coù nieäm Phaät taïi chuøa (22.5% thöôøng xuyeân). Soá gia ñình
coù baøn thôø Phaät taïi nhaø leân ñeán 70.5%, nhöng khi keâ khai
laïi noùi khoâng theo ñaïo Phaät. Taát nhieân, coù theå con soá
ngöôøi ñöôïc hoûi taäp trung ôû vuøng ñaäm ñaïo, cö truù quanh
caùc chuøa, neân tyû leä coù cao. Nhöng ñieàu naøy cuõng cho
thaáy ñaïo Phaät ñaõ ñi vaøo trong töøng gia ñình Vieät Nam,
nhaát laø ôû phía Nam, nôi ñöôïc gaén lieàn vôùi ñaïo Toå tieân.
Phaät giaùo laáy chöõ "taâm" laøm goác. Vaäy neân, ngay caû khi
tín ñoà ñaõ quy y, nhöng chöa xuaát gia, cuõng khoâng bò raøng
buoäc theo moät giôùi luaät chaët cheõ, coù kieåm soaùt, nhaát laø
theo xu theá theá tuïc hoùa caøng gia taêng hieän nay. Neáu moät
tín ñoà, vì moät leõ gì ñoù khoâng theo giôùi luaät nöõa, cuõng
khoâng bò "khai tröø" nhö tín ñoà Kitoâ giaùo bò ruùt pheùp thoâng
coâng. Tính töï nguyeän, töï giaùc vôùi toå chöùc meàm deûo, laïi
laøm cho ngöôøi Vieät Nam gaàn ñaïo Phaät. Neân, phaûi chaêng,
trong Giaùo hoäi Phaät giaùo chæ coù söï phaân bieät roõ reät
ngöôøi xuaát gia vaø khoâng xuaát gia, coøn giöõa caùc tín ñoà
vaø quaàn chuùng tín ñoà thì ranh giôùi khoù coù söï raïch roøi.
Tính chaát hoøa nhi baát ñoàng cuûa caùc toân giaùo truyeàn
thoáng trong khoái ngöôøi khoâng Kitoâ giaùo, laïi laøm cho vieäc
thoáng keâ tín ñoà Phaät giaùo caøng theâm phaàn khoù khaên.
Nhöõng tín ñoà theo ñaïo Cao ñaøi, ñaïo Hoøa Haûo cuõng thaáy
coù Phaät trong toân giaùo cuûa hoï. Trong nhöõng naêm ñaàu
thaäp kyû 60, ôû mieàn Nam, quaàn chuùng xuoáng ñöôøng
höôûng öùng phong traøo Phaät giaùo choáng Dieäm - Nhu, nhieàu
ngöôøi khoâng phaûi tín ñoà ñaïo Phaät, nhöng coù caûm tình,
cuõng töï thaáy trong mình coù chuùt Phaät tính. Ngöôïc laïi, ngöôøi

450
theo ñaïo Phaät laïi thaáy trong mình coù ñaïo Nho, Ñaïo giaùo,
thaáy trong chuøa cuõng thôø caùc vò thuoäc caùc toân giaùo
khaùc.
Trong theá kyû thöù XX, mieàn Nam ñi ñaàu trong phong traøo
chaán höng ñaïo Phaät vaøo nhöõng thaäp kyû 20-30, vôùi phong
traøo caùch taân ñaïo Phaät vaøo nhöõng thaäp kyû 20-30. Vôùi
phong traøo caùch taân ñaïo Phaät trong thaäp kyû 60, Phaät giaùo
mieàn Trung vaø Nam toû ra soâi ñoäng hôn ôû mieàn Baéc veà
caùc hoaït ñoäng toân giaùo vaø xaõ hoäi.
2.3. Theo thoáng keâ cuûa Uyû ban Trung öông Maët traän Toå
quoác Vieät Nam, caû nöôùc coù 13.923 ngoâi chuøa. Soá tænh,
thaønh phoá coù soá löôïng chuøa cao nhaát taäp trung ôû ñoàng
baèng soâng Hoàng chung quanh Haø Noäi, thaønh phoá Hoà Chí
Minh, Hueá, vuøng cö daân Khô-me129. Soá tænh ít chuøa taäp trung
ôû mieàn nuùi130. Trong soá caùc chuøa, coù khoaûng treân 450
cuûa phaùi Tieåu thöøa vaø 100 tònh thaát thuoäc phaùi Khaát só.
Ñoù laø chöa keå caùc tònh thaát, tònh xaù... moïc leân khaù
nhieàu ôû caùc tænh phía Nam, cuõng nhö chöa keå caùc "chuøa"
Hoa vì thuaät ngöõ ñoù goïi theo daân chuùng, thöïc teá coù
"chuøa" thôø Ngoïc Hoaøng hay Quan Coâng, hoaëc caùc vò khaùc
khoâng phaûi Phaät.
Soá chuøa ôû mieàn Baéc vaø Haø Noäi, thöôøng ñöôïc xaây
döïng töø tröôùc 1945. Hieän nay, moät soá chuøa ñaõ ñöôïc tu
boå, môû roäng theâm. Ngöôïc laïi, ôû thaønh phoá Hoà Chí Minh
khoaûng 2/3 xaây döïng töø sau 1954 vaø khoaûng 1/2 soá ñoù
xaây döïng töø naêm 1964 trôû laïi ñaây, tình hình ñoù cuõng laø
tình hình chung ôû mieàn Nam.
Caøng vaøo phía Nam caùc heä phaùi Phaät giaùo caøng ña
daïng, töø ñoù daãn ñeán söï ña daïng veà kieán truùc, veà caùch
boá cuïc trong chuøa, veà giaùo lyù coù tính hieän ñaïi vaø caùch
taân, veà naêng löïc caùc chöùc saéc coù phaàn cao hôn. Tính ña
daïng laø moät thöïc teá khaùch quan caàn löu yù. Cuøng vôùi xu
theá chung cuûa ñôøi soáng toân giaùo mong muoán coù söï
129
Soá tænh vaø thaønh phoá coù nhieàu chuøa nhaát laø Haø taây: 1054, sau ñoù laø thaønh phoá Hoà
Chí Minh: 1042, Haûi Döông: 705, Thaùi Bình: 597, Kieân Giang: 577, Baéc Ninh: 554, Haø Nam: 523,
Baéc Giang: 500, Thöøa Thieân Hueá: 474, Haûi Phoøng: 474, Ñoàng Nai: 467, Nam Ñònh: 465, Höng
Yeân: 447, Haø Noäi: 426, Soùc Traêng: 390, Tieàn Giang: 372, Long An: 305, Bình Ñònh: 301, An Giang:
254, Khaùnh Hoøa: 250, Caàn Thô: 236, Beán Tre: 234, Quaûng Ngaõi: 234, Traø Vinh: 234, Ñoàng Thaùp:
224, Quaûng Nam: 216, Phuù Thoï: 196, Quaûng Trò: 193, Phuù yeân: 192 v.v...
130
Ñaëc bieät ôû Ngheä An, chæ coøn moät ngoâi chuøa, trong khi ñoù coù 310 nhaø thôø. ÔÛ caùc
tænh mieàn nuùi, nhieàu nhaát laø Laâm Ñoàng: 112, coøn caùc tænh khaùc coù töø 1 ñeán 15 chuøa.
ÔÛ mieàn nuùi phía Baéc, coù raát ít chuøa vì ôû ñoù chæ coù caùc chuøa phuïc vuï ngöôøi Kinh. OÂng
Then, baø Puït hoaït ñoäng taïi gia.

451
thoáng nhaát, moät Giaùo hoäi Phaät giaùo toaøn quoác ñaõ ra
ñôøi vôùi moät Hieán chöông chaáp nhaän cho caùc heä phaùi, hay
caùc nhoùm vaãn ñöôïc duy trì truyeàn thoáng cuûa heä phaùi
cuûa mình veà phöông dieän tu haønh theo ñuùng chính phaùp
cuûa baûn thaân. Ñieàu duy nhaát caàn thoáng nhaát laø söï trong
saïch cuûa ñaïo, khoâng bò caùc theá löïc chính trò, cuõng nhö
ñoàng tieàn luõng ñoaïn. Lôïi ích toân giaùo thoáng nhaát vôùi lôïi
ích daân toäc, treân nguyeân taéc toát ñôøi ñeïp ñaïo, ñaïo phaùp,
daân toäc, xaõ hoäi chuû nghóa.
Trong nhöõng naêm sau ñoåi môùi, vai troø cuûa ñaïo Phaät
coù phaàn taêng leân. Coù nhieàu nguyeân nhaân daãn ñeán tình
traïng naøy:
(1) Chính saùch toân giaùo ngaøy caøng cuï theå vaø coù phaàn
khích leä nhöõng ñieàu toát ñeïp coù trong giaùo lyù toân giaùo, vì
nhaän thöùc toân giaùo coøn laø moät nhu caàu;
(2) Ñaïo Toå tieân coù phong traøo ñöa baùt höông leân chuøa,
hoùa thaân hoaøn vuõ;
(3) Phoå bieán hieän töôïng trong caùc chuøa coù nhöõng hoaït
ñoäng toân giaùo khaùc, nhaát laø thôø Maãu;
(4) Caùc baø trung nieân, laõo nieân, caùc caùn boä veà höu
"giaø vui caûnh chuøa", ñaëc bieät laø Hoäi caùc baø quy y tham
gia coâng taùc töø thieän vaø chaêm lo vieäc ñau oám, tang teá
cho nhöõng ngöôøi trong choøm xoùm;
(5) Ñaëc bieät vôùi xu theá theá tuïc hoùa, Phaät giaùo höôùng
vaøo vieäc phuïc vuï ñôøi, nhaäp theá laøm khoâng khí ñôøi soáng
toân giaùo soâi ñoäng.
2.4. Söï gia taêng cuûa Phaät giaùo vaãn theo loái bình daân.
Moät soá trí thöùc ñi saâu nghieân cöùu giaùo lyù ñaïo Phaät, moät
soá thanh nieân ham hoïc tìm hieåu ñaïo. Nhöng nhìn chung quaàn
chuùng theo ñaïo Phaät, coù theå ñaõ quy y hay tu taïi gia, söï
hieåu bieát ñaïo Phaät coøn chöa thaáu ñaùo. Tính thöïc duïng
cuûa nhöõng ngöôøi theo ñaïo leân chuøa bieåu hieän khaù roõ.
Haàu heát söï caàu mong cuûa hoï chuû yeáu laø cho traàn theá,
chöù chöa haún ñaõ muoán sau naøy thaønh Phaät, hay veà beân
Taây Truùc, keå caû nhöõng ngöôøi tu haønh. Theo keát quaû ñieàu
tra cuûa Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo ôû ba tænh thaønh: 48.7%
ngöôøi ñöôïc hoûi traû lôøi laø hoï theo ñaïo Phaät nhaèm tai qua
naïn khoûi, phaùt taøi, phaùt loäc; 56.8% ñeå phuùc cho con; 2.5%
ñeå vôi noãi ñau traàn gian. Soá muoán thaønh Boà taùt, La haùn

452
chæ coù 2.5% (ñaëc bieät thaønh phoá Haø Noäi: 0%); ñeå ñöôïc
veà nôi Taây phöông cöïc laïc 5.1%; ñeå thoaùt nghieäp baùo 9.4%;
ñeå leân Nieát baøn 2.6%; khoâng phaûi xuoáng ñòa nguïc 4.3%.
Khi hoûi veà lyù do quy y hay xuaát gia, soá ngöôøi ñöôïc hoûi traû
lôøi do giaùc ngoä vì ñöôïc nghe kinh vaø ñoïc kinh tyû leä cuõng
chæ chieám 14.4%; trong khi ñoù theo ñaïo Phaät do baïn beø loâi
keùo laø 38.5%; do hoaøn caûnh gia ñình 27.2%; vì baûn thaân
gaëp baát haïnh 5.4%; ñôøi nhieàu ñau khoå 11.9%; do thieän
taâm 22.3%. Khi ñöôïc hoûi: Leân chuøa hay ñi tuïng kinh thì caàu
ai? ÔÛ Hueá 58.3% vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh coù 49.8%
ngöôøi ñöôïc hoûi traû lôøi caàu Phaät toå; ôû Haø Noäi, caàu Tam
baûo tyû leä laø 77.11%, coøn caàu Phaät toå chæ coù 24.1%. Tyû
leä ngöôøi ñöôïc hoûi caàu cho Ñöùc OÂng 7.7% (Haø Noäi 33.1%;
Hueá 0.3%; thaønh phoá Hoà Chí Minh 2.2%); Ñöùc Thaùnh 3.8%;
Maãu 5.7% (Haø Noäi 41.6%). Qua con soá treân, coù theå thaáy ôû
Hueá vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh, tín ñoà hieåu Phaät giaùo
nhieàu hôn tín ñoà Haø Noäi.
Nhöõng tín ñoà tham gia caùc hoäi ñoaøn, ñoâng nhaát laø
Hoäi Baø vaõi, ôû Haø Noäi tyû leä laø 60.24%, ôû Hueá vaø thaønh
phoá Hoà Chí Minh tyû leä töông öùng laø 0.9 vaø 1%. Hoäi Thieàn
mang tính trí thöùc nhaát ñònh, chieám tyû leä thaáp: 0.7%. Gia
ñình Phaät töû ôû Hueá vaø thaønh phoá Hoà Chí Minh ñoâng
ngöôøi tham gia hôn Haø Noäi. Ñaùng chuù yù laø coù tôùi 59.1%
soá ngöôøi ñöôïc hoûi khoâng tham gia moät hoäi ñoaøn naøo.
Ñoäi nguõ taêng ni coù khoaûng treân döôùi 2500 (laáy giöõa
hai con soá moät cuûa Giaùo hoäi, moät cuûa Uyû ban Trung öông
Maët traän Toå quoác Vieät Nam). Trong ñoù, khoaûng 1000 caùc
vò hoøa thöôïng, thöôïng toïa, ni tröôûng vaø ni sö cho thaáy löïc
löôïng coøn moûng so vôùi nhu caàu coøn thieáu vaø yeáu, khoâng
ñuû söùc truï trì caùc chuøa. Coøn khaù nhieàu tín ñoà thuaän
thaønh thieáu söï hieåu bieát veà Phaät hoïc. Qua ñieàu tra cho
thaáy, moät soá ngöôøi chuû trì caùc chuøa chöa coù nhöõng hieåu
bieát caàn thieát veà ñaïo, giaûng kinh nhöng chöa thaät hieåu
kinh. Thaäm chí coù chuøa khoâng do caùc nhaø sö truï trì, maø do
caùn boä phöôøng xaõ vaø caùn boä veà höu phuï traùch vôùi muïc
ñích "kinh doanh".
Gaàn ñaây, ôû caùc thaønh phoá vaø moät soá tænh ñaõ coù
nhöõng lôùp ñaøo taïo trình ñoä ñaïi hoïc, keå caû treân ñaïi hoïc,
phoå bieán laø trung caáp veà Phaät phaùp. Caùc sö, ni ñöôïc hoïc
caùc ngaønh khoa hoïc xaõ hoäi vaø nhaân vaên baäc ñaïi hoïc vaø
sau ñaïi hoïc cuõng taêng leân. Caùc saùch kinh ñöôïc dòch, caùc

453
saùch cuõng nhö caùc baøi taïp chí baøn luaän veà ñaïo Phaät khaù
nhieàu. Trình ñoä hieåu bieát cuûa caùc chöùc saéc vaø quaàn
chuùng tín ñoà Phaät giaùo ñöôïc naâng cao moät böôùc. Tuy
nhieân, muoán ñeå ñaïo Phaät trôû thaønh moät yeáu toá vaên
hoùa chính trò, ngoaøi vieäc naâng cao ñaïo ñöùc phaåm haïnh
cuûa caùc taêng ni, vieäc naâng cao trình ñoä hoïc vaán noùi
chung vaø trình ñoä hieåu bieát veà Phaät giaùo noùi rieâng caàn
ñöôïc löu yù. Moät ñoøi hoûi caàn thieát laø sö ra sö, chuøa ra
chuøa. Töø söï giaùc ngoä veà giaùo lyù, hieåu bieát veà vaên hoùa,
nhöõng hieän töôïng meâ tín xung quanh ngoâi chuøa seõ giaûm
bôùt. Nhaø chuøa cuõng laøm troøn nhöõng ñieàu Phaät daïy, gaàn
vôùi ñaïo ñöùc cuûa cheá ñoä xaõ hoäi chuû nghóa ñang ñaët ra.
Neáu xeùt ñeán cuøng, ñaïo Phaät nguyeân thuyû cuõng laø moät
toân giaùo khoâng coù thaàn linh, vaø con ñöôøng cuûa Phaät
cuõng vì muïc ñích cöùu khoå cho nhaân loaïi.
Beân caïnh vieäc aên chay, nieäm Phaät, caùc tín ñoà vaãn
quan nieäm raèng, coáng hieán nhieàu leã vaät, tieàn coâng ñöùc,
goùp phaàn tu söûa chuøa chieàn laø moät phöông tieän ñeå xoùa
ñöôïc toäi loãi. Hoaëc moät soá raát ít khoâng chæ caàu xin tai qua
naïn khoûi thöïc söï, maø coøn xin qua khoûi nhöõng vieäc laøm
aùm muoäi, phi phaùp. Ngöôïc laïi, caùc chuøa cuõng taêng phaàn
chay ñaøn, caàu sieâu, cuùng sao giaûi haïn, caàu an, cuùng coâ
hoàn, thaäm chí caû xoùc queû, boùi toaùn, môû haøng quaùn, toå
chöùc vaên ngheä trong chuøa ñeå kinh doanh, taêng hoøm coâng
ñöùc ñeå möu lôïi.
Qua ñieàu tra cho thaáy, soá ngöôøi muoán giaûm caùc nghi
thöùc röôøm raø chieám 39%; soá ngöôøi muoán thaønh taâm
thaønh yù chieám 63.7% vaø 50.6% muoán tu taïi gia.
Tinh thaàn ñaïo phaùp, daân toäc, xaõ hoäi chuû nghóa höôùng
taêng ni, tín ñoà ñoaøn keát, xaây döïng vaø baûo veä ñaát nöôùc,
chaêm lo tu haønh caàn ñöôïc quaùn trieät. Phaùt huy tinh thaàn
khoan dung hæ xaû, traùnh nhöõng vieäc laøm traùi ñöùc tin cuûa
Phaät, traùi vôùi lôïi ích cuûa Toå quoác, vi phaïm Hieán phaùp vaø
phaùp luaät, ñoàng thôøi khoâng bieán nôi thôø töï thaønh nôi
buoân thaàn baùn thaùnh, nôi thöïc haønh meâ tín. Ñoù laø ñieàu
mong muoán cuûa nhaân daân caû nöôùc, moät daân toäc maø
ñôøi soáng, vaên hoùa, ngheä thuaät ñaõ ñöôïc beùn saâu tö
töôûng Phaät giaùo vaø cuõng laø muïc ñích haønh ñaïo cuûa caùc
taêng ni, tín ñoà Phaät giaùo.

454
3. Coâng giaùo131
3.1. Coâng giaùo vaøo Vieät Nam caùch ñaây khoaûng gaàn
500 naêm, môû ñöôøng vaø tieáp theo ñoù gaén lieàn vôùi quaù
trình xaâm löôïc cuûa thöïc daân Phaùp132.
Trong hai cuoäc chieán tranh vöøa qua, ta khoâng theå phuû
nhaän söï phaân reõ trong haøng nguõ chöùc saéc vaø tín ñoà
Coâng giaùo. Ñaïi boä phaän muoán dung hoøa quyeàn lôïi toân
giaùo vaø daân toäc, ñöùng veà phía khaùng chieán. Moät boä
phaän khaùc chieám soá ít, caû tin vaøo lôøi tuyeân truyeàn veà
cuoäc xung ñoät giöõa hai yù thöùc heä coäng saûn voâ thaàn vaø
toân giaùo, theo giaëc. Moät boä phaän khoâng ít phaûi baên
khoaên giöõa loøng yeâu nöôùc vaø nieàm tin toân giaùo. Thöïc ra,
nhö D. Marr cuõng ñaõ thaáy: "Ngöôøi theo Kitoâ giaùo khoâng
caûm thaáy ñe doïa bôûi coäng saûn... coù leõ chính vì ngöôøi ta
cho raèng, cuoäc ñaáu tranh giöõa voâ thaàn vaø höõu thaàn taïi
ñaây khoâng coù lôïi ích gì"133. Hay nhö Sainteny, trong cuoán Ñoái
dieän vôùi Hoà Chí Minh cuõng ñaõ vieát: "Veà phaàn toâi, phaûi
noùi raèng chöa bao giôø toâi coù côù ñeå nhaän thaáy nôi caùc
chöông trình cuûa Cuï Hoà Chí Minh moät daáu veát naøo, duø raát
nhoû, cuûa söï coâng kích, ña nghi, hoaëc cheá gieãu ñoái vôùi
moät toân giaùo baát kyø naøo"134.
Khoâng caàn nhaéc laïi quaù khöù nhieàu laém, nhöng moät
soá soá lieäu ñieån hình döôùi ñaây cuõng caàn thaáy ngöôøi laõnh
ñaïo Giaùo hoäi thôøi ñoù, ñöùng veà phía daân toäc hay phía
quaân xaâm löôïc. Qua lôøi huø doïa vaø vaän ñoäng coù toå
chöùc, 40% tín ñoà, töùc laø khoaûng 543.000 ngöôøi vaø 72% linh
muïc, töùc laø khoaûng 809 ngöôøi di cö laùnh naïn coäng saûn
vaøo Nam naêm 1954-1955135. Linh muïc Traàn Tam Tænh cho
bieát, 100 linh muïc vaø 250 tu só136 boû nöôùc ra ñi ñôït ñaàu
(naêm 1975), vì sôï coäng saûn "taém maùu".
3.2. Soá tín ñoà Coâng giaùo gia taêng nhanh döôùi thôøi
Phaùp thuoäc vaø ôû vuøng taïm chieám trong hai cuoäc khaùng
chieán. Luùc ñaàu chöa chaéc ñaõ vì nieàm tin, maø vì muoán an
131
Ñoâi khi ta thöôøng ñoàng nhaát Coâng giaùo (Catolicisme) vôùi Kitoâ giaùo (Christianisme) thöôøng
ñöôïc dòch laø Thieân Chuùa giaùo hay Cô ñoác giaùo. Thöïc ra ñaïo Kitoâ giaùo chia laøm ba ngaønh:
Coâng giaùo, ñaïo Chính thoáng vaø ñaïo Tin laønh.
132
Xem Cao Huy Thuaàn, Ñaïo Thieân chuùa vaø chuû nghóa thöïc daân ôû Vieät Nam, Höông Queá, Los
Angeles, 1988.
133
D. Marr, Giaùo hoäi vaø nhaø nöôùc taïi Vieät Nam (baûn dòch cuûa Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo).
134
Sainteny, Face aø Ho Chi Minh, Paris, 1967, p. 155.
135
D. Marr, Giaùo hoäi vaø nhaø nöôùc taïi Vieät Nam (baûn dòch cuûa Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo).
136
Traàn Tam Tænh, Thaäp giaù vaø löôõi göôm, Nhaø Xuaát baûn Treû, thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1988,
tr. 10.

455
thaân hoaëc nhöõng lôïi ích phi toân giaùo137, sau daàn daàn thaønh
thoùi quen, do chuû tröông taïo nhöõng laøng Coâng giaùo toaøn
toøng, do cha truyeàn con noái. Ñeán nay, theo con soá thoáng keâ
cuûa Uyû ban Trung öông Maët traän Toå quoác Vieät Nam (1997),
Coâng giaùo coù 5.072.969 tín ñoà, vôùi 9.595 chöùc saéc vaø
13.554 chöùc vieäc (khoâng phaûi tu haønh) vôùi 34 giaùm muïc
(trong ñoù coù 1 hoàng y); 2.162 linh muïc, trong ñoù coù khoaûng
250 linh muïc doøng; coù 75.000 tu só, trong ñoù 6000 laø nöõ; coù
84 doøng tu (trong ñoù coù 51 doøng tu nöõ); coù 3 giaùo tænh
goàm 25 ñòa phaän, trong ñoù Haø Noäi: 10 ñòa phaän, Hueá: 6
ñòa phaän; thaønh phoá Hoà Chí Minh: 9 ñòa phaän, vôùi 2.030 xöù
ñaïo vaø 5.390 nhaø thôø.
Soá tín ñoà chuû yeáu taêng töï nhieân, soá gia nhaäp theâm
khoâng ñaùng keå. Caùc tín ñoà noùi chung laø taâm ñaïo, nhöng
cuõng ñaõ coù daáu hieäu caùc tín ñoà coù thaùi ñoä töï tin hôn
trong caùc vaán ñeà traàn theá. Ñieàu naøy ñaõ ñöôïc ruùt ra töø
keát quaû ñieàu tra xaõ hoäi hoïc toân giaùo ñöôïc trình baøy ôû
phaàn treân vaø cuõng qua nhaän thöùc töø thöïc tieãn cuoäc
soáng.
3.3. Treân tinh thaàn ñoåi môùi, vôùi Chæ thò 37 cuûa Boä
Chính trò veà Coâng taùc toân giaùo trong tình hình môùi (2-7-
1998) vaø Nghò quyeát 26/1999/NÑCP cuûa Chính phuû veà caùc
hoaït ñoäng toân giaùo (19-04-1998), caùc hoaït ñoäng cuûa nhaø
thôø ñöôïc khôûi saéc, tín ñoà ñôõ maëc caûm, yeân taâm saûn
xuaát, laøm nghóa vuï coâng daân, goùp phaàn xaây döïng, baûo
veä toå quoác. Noåi baät laø traät töï an ninh xaõ hoäi ôû vuøng
Coâng giaùo ñöôïc giöõ gìn toát hôn. Ñoù laø do söï chæ ñaïo vaø
keát hôïp toát ñeïp giöõa chính quyeàn ñòa phöông vaø caùc toå
chöùc toân giaùo. Khaåu hieäu Soáng Phuùc aâm trong loøng daân
toäc ñöôïc höôûng öùng. Ñaïi ña soá giaùo daân muoán yeân oån
laøm aên, khoâng muoán coù söï phaân bieät giöõa nhöõng ngöôøi
theo caùc toân giaùo khaùc nhau, muoán hoøa nhaäp chung vaøo
cuoäc soáng ngaøy moät ñöôïc caûi thieän. Nhieàu ngöôøi ñaõ
nhaän ra veà phaàn ñaïo nhaø thôø laø choã döïa, veà phaàn ñôøi
phaûi laø Nhaø nöôùc, laø chính quyeàn, laø do baûn thaân quyeát
ñònh.
137
Traàn Tam Tænh daãn lôøi giaùm muïc Ancel, phuï taù ñòa phaän Lyon nhaéc lôøi Ñöùc Giaùm muïc
Thuïc: "Coù nhöõng laøng nguyeân veïn xin chòu pheùp röûa. Ngöôøi ta khoâng laøm sao daïy giaùo lyù
kòp cho hoï". OÂng cho moät thí duï ôû ñòa phaän Quy Nhôn, coù 16.323 ngöôøi naêm 1956-1957;
27.385 ngöôøi naêm 1958-1959; 37.429 ngöôøi naêm 1960-1961 nhaäp ñaïo. Naêm 1959, taïi Quy Nhôn,
chæ trong moät thaùng, 6100 ngöôøi xin chòu pheùp röûa. OÂng vieát tieáp: "Coù ngöôøi cho raèng,
vieäc theo ñaïo haøng loaït ñoù chæ laäp laïi caâu ngaïn ngöõ ñaõ coù thöø thôøi Phaùp thuoäc "ñi ñaïo
laáy gaïo maø aên".

456
 Hoaït ñoäng cuûa nhaø thôø laø toå chöùc caùc buoåi leã
giaûng, laø tu boå söûa sang vaø xaây döïng môùi nhaø thôø, laø
ñaøo taïo, boài döôõng caùc linh muïc, taêng cöôøng hoaït ñoäng
toân giaùo, phaùt trieån hoäi ñoaøn, toå chöùc haønh höông v.v...
Nhöõng vieäc laøm ñoù nhaèm thoûa maõn nhu caàu tieàm thöùc
toân giaùo cuûa giaùo daân, vöøa nhaèm cuûng coá uy tín nhaø
thôø. Nhaø thôø cuõng höôùng phuïc vuï vieäc ñôøi: töø thieän, y
teá, vaên hoùa, giaùo duïc...
Tuy nhieân, moät vaán ñeà ñaët ra laø nhaø thôø coøn bò troùi
buoäc bôûi nghi thöùc röôøm raø, caùc tieâu chí xaùc nhaän nieàm
tin, maø töø laâu caùc nhaø thôø treân theá giôùi ñaõ ñeå con
chieân töï nguyeän thöïc haønh. Nhaø thôø ñaõ raát coá gaéng cho
con chieân thaáy vieäc hoïc taäp laø caàn thieát, neân vò trí cuûa
nhu caàu hoïc vaán ñaõ ñöôïc chuù yù. Ngöôïc laïi, caàn chuù yù
ñeán vieäc keá hoaïch gia ñình, cho gia ñình Coâng giaùo ñôõ
ñoâng con, laâm vaøo caûnh ngheøo tuùng.
Troïng vieäc ñaïo nhö vieäc ñôøi, vieäc phoái hôïp vôùi chính
quyeàn ñòa phöông laø caàn thieát, traùnh ñeå nhöõng keû xaáu
beân ngoaøi, cuõng nhö beân trong duøng tieàn vaøo muïc ñích
khoâng trong saùng. Vieäc hôïp taùc caàn caû hai beân, beân ñaïo
vaø ñôøi, thöïc söï chaân thaønh, ñaûm baûo ñoaøn keát vì töông
lai daân toäc.
3.4. Xu theá höôùng veà daân toäc theå hieän nhö moät quy
luaät taát yeáu, cuøng song song vôùi xu theá toaøn caàu hoùa.
Ñieàu naøy ñöôïc caùc linh muïc vaø caùc tri thöùc Coâng giaùo
coâng nhaän vaø ñaõ thöïc hieän, cuõng nhö moät ñaïi boä phaän
ngöôøi Coâng giaùo ñaõ chaáp nhaän ngay töø nhöõng naêm ñaàu
khaùng chieán choáng Phaùp vaø choáng Myõ. Baøi phaùt bieåu
cuûa coá Toång Bí thö Nguyeãn Vaên Linh taïi Ñaïi hoäi laàn thöù III
Uyû ban Ñoaøn keát Coâng giaùo thaønh phoá Hoà Chí Minh, coù
trích laïi noäi dung cuûa moät baøi haùt: "Tröôùc khi toâi laø ngöôøi
Coâng giaùo, toâi ñaõ laø ngöôøi Vieät Nam"138, noùi leân ñaày ñuû
taám loøng cuûa ngöôøi Coâng giaùo. Vieäc tuyeân truyeàn coäng
saûn laø voâ thaàn, coäng saûn coi toân giaùo laø thuoác phieän,
maø ôû ñaây thuoác phieän, ñöôïc hieåu nhö thuoác ñoäc, ma
tuyù, khoâng coøn "haáp daãn" vaø coøn phaûn taùc duïng, vì tín
ñoà ngaøy nay cuõng ñaõ hieåu vaø thaáy roõ qua nhöõng thöïc
tieãn lòch söû cuûa ñaát nöôùc. Ngöôøi Coâng giaùo hieän nay
cuõng ñaõ thaáy vaên hoùa daân toäc laø giaù trò cô baûn cuûa
138
Nguyeãn Vaên Linh, Baøi phaùt bieåu taïi Ñaïi hoäi laàn thöù III Uyû ban Ñoaøn keát Coâng giaùo
thaønh phoá Hoà Chí Minh, ngaøy 10-11 thaùng 11 naêm 1993, tr. 15-22.

457
con ngöôøi, maø baát kyø toân giaùo naøo cuõng khoâng theå phuû
nhaän ñöôïc, nhaát laø ñoái vôùi con ngöôøi Vieät Nam kieân
cöôøng baát khuaát tröôùc bao keû thuø xaâm löôïc, xöa cuõng nhö
nay. Caùc tín ñoà Coâng giaùo, cuõng nhö caùc toân giaùo khaùc,
caàn yù thöùc ñöôïc mình laø con Roàng chaùu Laïc vaø ñeàu laø
chuû nhaân cuûa ñaát nöôùc. Ai cuõng mong muoán ñöa nöôùc
Vieät Nam thoaùt khoûi ngheøo naøn laïc haäu, hoäi nhaäp toaøn
caàu vôùi moät taám caên cöôùc saùng giaù. Trong Böùc thö chung
cuûa Hoäi ñoàng Giaùm muïc Vieät Nam, naêm 1980 coù vieát:
"Laø Hoäi thaùnh trong loøng daân toäc Vieät Nam, chuùng ta
quyeát gaén boù vôùi vaän maïng queâ höông, noi theo truyeàn
thoáng daân toäc, hoøa mình vaøo cuoäc soáng hieän taïi cuûa
ñaát nöôùc. Coäng ñoàng daïy raèng "Hoäi thaùnh phaûi ñoàng
tieán tôùi toaøn theå nhaân loaïi vaø cuøng chia seû moät soá
phaän traàn gian vôùi theá giôùi". Vaäy chuùng ta phaûi ñoàng
haønh vôùi daân toäc mình, cuøng chia seû moät coäng ñoàng sinh
maïng vôùi daân toäc mình, vì queâ höông naøy laø nôi chuùng ta
ñöôïc Thieân Chuùa môøi goïi ñeå laøm con ngöôøi. Ñaát nöôùc
naøy laø loøng Meï cöu mang chuùng ta trong quaù trình thöïc
hieän ôn goïi laøm con Thieân Chuùa. Daân toäc naøy laø coäng
ñoàng maø Chuùa trao cho chuùng ta ñeå phuïc vuï vôùi tính caùch
vöøa laø coâng daân, vöøa laø thaønh phaàn cuûa Chuùa".
Caùc tín ñoà Coâng giaùo cuõng nhaän thaáy chính nhôø nöôùc
nhaø ñöôïc ñoäc laäp, caùc ñòa phöông ôû Vieät Nam môùi ñöôïc
thaønh laäp caùc toøa giaùm muïc, môùi coù moät Hoäi ñoàng
Giaùm muïc Vieät Nam, khoâng coù söï cai quaûn tröïc tieáp cuûa
caùc giaùm muïc vaø caùc hoàng y giaùo chuû ngöôøi nöôùc
ngoaøi. Caùc baøi giaûng ñöôïc giaûng baèng tieáng meï ñeû, caùc
leã thöùc ñöôïc söû duïng treân neàn taûng vaên hoùa daân toäc:
röôùc kieäu, duøng côø hoäi daân toäc, daøn nhaïc baùt aâm, laøn
ñieäu daân ca... Kieán truùc nhaø thôø cuõng mang tính Vieät Nam,
tieâu bieåu nhö nhaø thôø Phaùt Dieäm. Böùc thö chung cuûa Hoäi
ñoàng Giaùm muïc Vieät Nam, naêm 1992, neâu roõ: "Laøm sao
cho saéc thaùi vaên hoùa ñöôïc dieãn trong lôøi Kinh, tieáng haùt,
trong cöû haønh. Phuïng vuï, trong ñôøi soáng haøng ngaøy, cuõng
nhö trong suy tö ngoân ngöõ thaàn hoïc". Coâng giaùo coù ñi ñöôïc
vôùi daân toäc hay khoâng, chính laø ôû söï hoøa ñoàng vaøo vaên
hoùa daân toäc, laøm sao coù moät boä phaän vaên hoùa Coâng
giaùo Vieät Nam naèm trong vaên hoùa daân toäc Vieät Nam. Vieäc
tìm laïi nhöõng ñoùng goùp cuûa caùc taùc giaû Coâng giaùo vaøo
neàn vaên hoïc ngheä thuaät nöôùc nhaø, ñaùnh giaù laïi nhöõng

458
nhaân vaät lòch söû ngöôøi Coâng giaùo coù coáng hieán cho ñaát
nöôùc caàn ñöôïc khích leä. Caàn coù theâm caùc nhaø khoa hoïc,
chính trò, vaên hoùa, ngheä thuaät ngöôøi Coâng giaùo, cuõng nhö
nhöõng taùc phaåm vieát veà con ngöôøi toân giaùo noùi chung
vaø Coâng giaùo noùi rieâng.
Vaán ñeà laø laøm sao hai caùi Thieâng: Ñaát nöôùc vaø Coâng
giaùo soùng ñoâi vaø cuøng ñöôïc toân troïng. Ñaáy laø söï hoäi
nhaäp cuûa Coâng giaùo vaøo vaên hoùa Vieät Nam, laø söï "nhaäp
theá" cuûa ngöôøi Coâng giaùo vaøo taâm hoàn Vieät Nam.
4. Ñaïo Tin laønh
4.1. Laø moät boä phaän taùch ra töø phong traøo caûi caùch
vaø li khai vôùi Giaùo hoäi Roâma (Coâng giaùo) vaøo theá kyû thöù
XVI. Ñaïo khoâng coù toå chöùc Giaùo hoäi chung maø chia ra
nhieàu vaø ngaøy caøng nhieàu caùc heä phaùi raát ña daïng, moãi
heä phaùi coù toå chöùc khaùc nhau. Nhöng caùc giaùo phaùi chính
ñeàu thoáng nhaát ôû nhöõng ñieåm sau ñaây: phuû nhaän vai
troø cuûa Giaùo hoaøng, chæ nhaän quyeàn uy duy nhaát laø Kinh
Thaùnh, ñöôïc xaùc nhaän qua Ñöùc tin cuûa moãi ngöôøi, baõi boû
vieäc thôø caùc thaùnh thaàn, chæ chaáp nhaän hai thaùnh leã:
Leã baùp - tem vaø leã ban thaùnh theå, chaáp nhaän caùc muïc sö
ñöôïc laáy vôï. Vaäy neân, töø thaäp kyû 60, 70 cuûa theá kyû thöù
XX ñeán nay, xuaát hieän nhieàu heä phaùi quaù xa vôùi giaùo lyù
ban ñaàu vaø bò ngay chính caùc heä thoáng chính thoáng cuûa
ñaïo Tin laønh coi nhö ngoaøi leà, thaäm chí bò pheâ phaùn laø
mang tính cuoàng tín, phaûn vaên hoùa. Ñaïo Tin laønh vaøo Vieät
Nam chuû yeáu laø qua caùc heä phaùi ôû Myõ, ñaàu tieân laø do
Hoäi Lieân hieäp Truyeàn baù Phuùc aâm Myõ (CMA) do A.B.
Simpson, ngöôøi goác Canada saùng laäp ngaøy 18-12-1893139,
moät hoäi truyeàn giaùo baûo thuû, luoân uûng hoä chính saùch
cuûa Chính phuû Myõ. Ngay töø cuoái theá kyû XIX, CMA ñaõ chuù
yù ñeán Ñoâng Döông. A.B. Simpson ñaõ vieát: "Baùn ñaûo Ñoâng
Döông ñaõ bò laõng queân quaù nhieàu. Ñaïi vöông quoác Annam
phaûi ñöôïc chinh phuïc cho ñaáng Christ"140. Neân ngay sau ñoù,
naêm 1911, CMA cöû ba muïc sö laø R.A. Jeffrey, P.M. Husler vaø
G.L. Hughes tôùi Vieät Nam truyeàn baù ñaïo. Do bò thöïc daân
139
Tieàn thaân cuûa CMA (The Christian and Missionary Alliance), laø Hieäp hoäi Truyeàn giaùo (The
Evangelical Mission Alliance - EMA), sau ñoåi thaønh The International Missionary Alliance (Hieäp hoäi
Truyeàn giaùo quoác teá), do muïc sö A.B. Simpson thuoäc phaùi Tin laønh Tröôûng Laõo (Presbyteriens)
ôû Myõ laäp ra vaøo naêm 1887 vaø Hieäp hoäi Phuùc aâm (The Christian Alliance - CA) taùch ra töø EMA
naêm 1890. Naêm 1897, muïc sö A.B. Simpson cuøng moät soá ngöôøi khaùc hôïp nhaát hai toå chöùc
treân thaønh CMA.
140
A.B. simpson vieát trong taäp san Word, Work and Wold, thaùng 1-1887, trích trong Baûn tin toân
giaùo, soá thaùng 7 naêm 1991.

459
Phaùp cheøn eùp, neân ba laàn ñaïo bò caám, tuy coù phaùt trieån
nhöng khoâng ñaùng keå. Trong khaùng chieán choáng Phaùp, coù
moät boä phaän tín ñoà cuûa ñaïo Tin laønh theo khaùng chieán.
Soá coøn laïi trong vuøng taïm chieám, hoaëc neáu khoâng di cö
vaøo Nam trong nhöõng naêm 1954-1955 cuõng bò xem laø ngöôøi
ngoaøi ñaïo, vì giaùo só R.A. Jeffrey ra Baéc tuyeân boá khai tröø
Hoäi thaùnh mieàn Baéc. Tuy nhieân, Hoäi thaùnh vaãn tieáp tuïc
hoaït ñoäng vôùi gaàn 10.000 tín ñoà vaø hôn 10 muïc sö, vôùi
teân goïi laø Toång hoäi Tin laønh mieàn Baéc naèm trong Toång
Lieân hoäi Tin laønh Vieät Nam.
Döôùi thôøi taïm chieám, ôû mieàn Nam, Toång Lieân hoäi Tin
laønh Vieät Nam vaø caùc giaùo phaùi Tin laønh khaùc ñeàu bò
khoáng cheá bôûi caùc cô quan ñaàu naõo toå chöùc ñaïo ôû
nöôùc ngoaøi, nhaát laø ôû Myõ trong moïi hoaït ñoäng, vì moïi
hoaït ñoäng cuûa hoï phuï thuoäc vaøo taøi chính nöôùc ngoaøi.
Ñaïo phaùt trieån nhanh vaø roäng trong khoaûng 20 naêm chieán
tranh 1955-1975 vaø thöôøng coù lieân quan ñeán caùc hoaït
ñoäng chính trò ñöông thôøi, ñaëc bieät laø choáng phaù khaùng
chieán. Thaønh phoá Hoà Chí Minh laø nôi coù truï sôû caùc toå
chöùc ñaàu naõo vaø caùc cô quan khaùc cuûa khoaûng 20 giaùo
phaùi Tin laønh, vôùi 500 muïc sö truyeàn ñaïo Vieät Nam, cuøng
caùc muïc sö nöôùc ngoaøi, chuû yeáu cuûa Myõ choát ôû caùc
vuøng troïng yeáu. Ñaïo Tin laønh coù haøng traêm cô sôû toân
giaùo, kinh teá, vaên hoùa ôû khaép nôi. Ñaïo chuù troïng phaùt
trieån leân vuøng Tröôøng Sôn - Taây nguyeân (2 trong soá 7 ñòa
haït) laäp ra "Cô quan truyeàn ñaïo ngöôøi Thöôïng", ñaët döôùi söï
chæ ñaïo tröïc tieáp cuûa caùc giaùo só Tin laønh ngöôøi Myõ.
Ñaïo Tin laønh chuù troïng ñaøo taïo muïc sö vaø truyeàn ñaïo
(moät loaïi chöùc saéc), naâng Tröôøng Kinh thaùnh leân thaønh
Vieän Thaùnh kinh thaàn hoïc, môû hai tröôøng Trung caáp Kinh
thaùnh ôû Taây Nguyeân, lieân heä vôùi Vieän Ngoân ngöõ Muøa
Heø, xaây döïng chöõ vieát cho ngöôøi Thöôïng vôùi muïc ñích
truyeàn ñaïo. Ñaïo cuõng chuù troïng thaønh laäp moät heä thoáng
tuyeân uyù trong quaân ñoäi, tuyeån choïn vaø ñöa gaàn 100 muïc
sö vaøo truyeàn ñaïo trong nguïy quaân.
Ngoaøi Toång Lieân hoäi Tin laønh Vieät Nam (mieàn Nam),
tröôùc naêm 1975, coøn coù Cô ñoác Phuïc Laâm vaøo Vieät Nam
töø naêm 1929, hoaït ñoäng caû ôû vuøng Tröôøng Sôn - Taây
Nguyeân. Ngoaøi ra coøn coù caùc phaùi Baùp-tít, phaùi Tröôûng
Laõo, phaùi Mennonit, Hoäi thaùnh ñaáng Kitoâ, Chöùng nhaân

460
Jehovah141, Nguõ tuaàn noùi tieáng laï (Pentecotisme)... caùc giaùo
phaùi trong thôøi gian chieán tranh hoaït ñoäng, tranh chaáp tín
ñoà, thieân veà hoaït ñoäng chính trò, xaõ hoäi, giaùo duïc. Sau
ngaøy hoøa bình laäp laïi, Toång Lieân hoäi Tin laønh Vieät Nam
mieàn Baéc hoaït ñoäng yeâu nöôùc phaùt trieån bình thöôøng,
Hoäi thaùnh Tin laønh Vieät Nam ôû mieàn Nam môùi ñöôïc Chính
phuû coâng nhaän tö caùch phaùp nhaân.
4.2. Ñaïo Tin laønh coù nhieàu xu höôùng hoaït ñoäng raát
khaùc nhau. Caùc giaùo phaùi coù toå chöùc ñoäc laäp, coù saéc
thaùi rieâng, maëc duø cuøng laáy cô sôû ñöùc tin chung laø Kinh
thaùnh, loøng tin vaø aân ñieån cuûa chuùa, nhöng laïi hieåu khaùc
nhau. Ñoù laø maët tích cöïc cho pheùp caùc tín ñoà ít phuï thuoäc
vaøo moät toå chöùc hay phaûi qua trung gian nhöõng haøng giaùo
phaåm. Nhöng ngöôïc laïi, chính vì vaäy, neáu bò lôïi duïng caû veà
phaàn ñaïo laãn phaàn ñôøi, hoaëc do nieàm tin töï do, tröïc tieáp
döïa vaøo aân ñieån Chuùa ban, nhieàu khi laïi daãn ñeán choã
cuoàng tín hay hieåu Kinh thaùnh theo caùch caét nghóa rieâng
cuûa baûn thaân, nhaán vaøo moät ñieåm töï cho laø quan troïng,
nhö vaøo lôøi noùi cuûa chuùa vaøo ngaøy Phuïc sinh, nhö tin vaøo
ngaøy Chuùa Phuïc Laâm, ngaøy Taän theá, coù theå nhaän bieát
qua söï thoâng caûm vôùi Chuùa...
4.3. Tín ñoà ñaïo Tin laønh hieän nay ôû Vieät Nam coù
khoaûng gaàn 400.000 ngöôøi, vôùi 159 muïc sö vaø 456 ngöôøi
truyeàn ñaïo, khoaûng gaàn 500 cô sôû thôø töï. Hoï laø nhöõng
ngöôøi suøng ñaïo. ÔÛ mieàn Nam tröôùc ñaây, nhieàu ngöôøi deã
tin vaøo nhöõng luaän ñieäu bòa ñaët, noùi xaáu chuû nghóa xaõ
hoäi khoâng soáng chung vôùi toân giaùo, hôïp taùc vôùi "Vieät
coäng" laø phaïm vaøo ñöùc tin cuûa Chuùa. Ngoaøi vieäc truyeàn
ñaïo tröïc tieáp, caùc Giaùo hoäi Tin laønh thöôøng qua caùc hoaït
ñoäng khoa hoïc, vaên hoùa, giaùo duïc, y teá, tranh thuû caûm
tình cuûa quaàn chuùng. Vieäc duøng tieàn baïc ñeå phaùt trieån
traùi pheùp ñaïo ôû vuøng mieàn nuùi coøn phoå bieán. Söï cuoàng
tín daãn ñeán choã ngöôøi truyeàn ñaïo baát chaáp moïi ñaïo lyù,
keå caû huø doïa, noùi doái v.v... ñeå truyeàn ñaïo. Do ñaáy,
ngöôøi chuû möu deã daãn daét, hoï coù khi coù yù thöùc, hay voâ
thöùc, choáng laïi toå quoác, ñaëc bieät ôû thôøi kyø 1954-1975.
Do khoâng chaáp nhaän nhöõng ñieàu gì traùi vôùi Kinh
thaùnh, ñaïo tuyeät ñoái caám caùc tín ñoà can döï vaøo caùc
hoaït ñoäng toân giaùo khaùc, cuõng nhö vieäc thôø cuùng toå
141
Theo A. Birmeøle, caùc giaùo phaùi nhö Chöùng nhaân Jeùhovah, Mormons, v.v... khoâng naèm trong
Tin laønh. Xem J.Y. Lacoste, Dictionnaire critique de la theùologie, PUF, Paris, 1998, p. 945.

461
tieân, höông hoûa, boùi toaùn, töû vi..., maø hoï cho laø khaùc
ñieàu Chuùa daïy. Chính vì vaäy, ñaïo xuùc phaïm ñeán vaên hoùa
truyeàn thoáng cuûa daân toäc cuûa chính caùc tín ñoà, gaây ra
nhöõng ñoái khaùng voâ ích...
Tuy nhieân, ñaïo khuyeân daïy con ngöôøi soáng coù löông
taâm, ngaên caûn laøm nhöõng ñieàu toäi loãi. Trong khi ñoù, ñaïo
laïi chaáp nhaän nhöõng tín ñieàu cuûa Chuùa, nhieàu khi coù tính
meâ tín (ví duï, phaùi Nguõ tuaàn vôùi lôøi caàu duy nhaát nhaéc
laïi lôøi Chuùa nhaân dòp Phuïc sinh, caùch laøm naøy mang tính
saman giaùo...). Giaùo luaät ñaïo Tin laønh ghi chín ñieàu caám kî,
trong ñoù coù nhöõng ñieàu ai coù löông taâm ñeàu coù theå taùn
thaønh: khoâng thoâng gian trai gaùi, röôïu cheø, huùt thuoác, ma
tuyù vaø soáng baát chính.
Gaàn ñaây, cuøng vôùi traøo löu ñoåi môùi. Toång lieân hoäi
ñang gaéng ñi ñuùng ñöôøng loái, chính saùch cuûa Ñaûng vaø
Nhaø nöôùc, höôùng veà daân toäc, loaïi tröø tö töôûng leä thuoäc
vaøo ngoaïi bang. Ñoàng thôøi cuõng caàn phaûi caûnh giaùc trong
vieäc moät soá phaàn töû xaáu truyeàn ñaïo traùi pheùp baèng
caùch löøa doái nhöõng ngöôøi daân caû tin, ñaëc bieät ôû mieàn
nuùi, cuõng nhö tung tin ñoàn nhaûm laøm cho chính caùc tín ñoà
lo ngaïi, vi phaïm an ninh, hay nhöõng haønh vi la heùt ñieân loaïn
mang tính meâ muoäi nhaèm cuûng coá ñöùc tin, chöõa beänh,
hoaëc thænh thoaûng coù tröôøng hôïp daãn ñeán cheát ngöôøi
nhö cuûa phaùi Nguõ tuaàn.
5. Ñaïo Hoài (Islam)
5.1. Ñaïo Hoài laø toân giaùo ñoäc thaàn, sôùm chia ra nhieàu
doøng khaùc nhau do söï phaùt trieån quaù nhanh, hoäi nhaäp vôùi
caùc toân giaùo cuûa caùc daân toäc bò leä thuoäc vaø do söï
phaân reõ cuûa caùc thuû lónh. Söï phaân reõ lôùn nhaát laø giöõa
phaùi Sunnit (truyeàn thoáng) vaø phaùi Shiít. Tuy nhieân, caùc tín
ñoà ñaïo Hoài cho duø thuoäc ngaønh naøo cuõng phaûi tuaân
thuû 5 tín ñieàu thöôøng ñöôïc goïi laø 5 ñieàu coát loõi cuûa ñaïo
Islam. Ñoù laø:
(1) Bieåu loä ñöùc tin vaøo moät vò thaùnh duy nhaát laø
thaùnh Allah (chaheda). Chæ coù moät Chuùa laø Thaùnh Allah vaø
Mahomed laø söù giaû cuûa Thaùnh. Töø Allah xuaát hieän 2.700
laàn trong thaùnh kinh Coran;
(2) Caàu nguyeän (salat), höôùng veà phía La Mecque, trung
taâm cuûa ñaïo Hoài 5 laàn trong ngaøy: saùng sôùm, tröa, chieàu,

462
hoaøng hoân vaø nöûa ñeâm. Ngaøy thöù saùu, caàu nguyeän taäp
theå taïi thaùnh ñöôøng vaøo chính ngoï;
(3) Thaùng Romadan, vaøo thaùng 9 theo Hoài lòch vaø töø khi
maët trôøi moïc ñeán khi maët trôøi laën phaûi nhòn aên, uoáng,
huùt vaø quan heä tình duïc. Thaùng ñoù ñöôïc ñaùnh daáu vaøo
ñeâm thöù 27 cuûa thaùng, moät ñeâm maø nhöõng tín ñoà trung
thaønh nhaát caàu kinh suoát ñeâm;
(4) Boá thí (zakat), moät hình thöùc toû loøng trung thaønh
baèng caùch hieán tieàn cuûa theo giaùo luaät moät caùch töï
nguyeän, 1/10 phaàn thu nhaäp cuûa mình cho nhöõng ngöôøi
ngheøo ñoùi khoù khaên trong coäng ñoàng Islam;
(5) Haønh höông (hadji) veà La mecque moät laàn trong ñôøi
neáu coù theå, nhaèm ñöôïc thanh thoaùt khoûi moïi toäi loãi142.
Giaùo lyù cuûa ñaïo Hoài ñôn giaûn, nghi leã khoâng caàu kyø,
laïi deã hoøa nhaäp vaøo ñôøi thöôøng ñeå thaønh moät taäp
quaùn. Do vaäy, söï khaùc nhau cuûa ñaïo chæ laø ôû bieåu hieän
qua töøng daân toäc, töøng ñòa phöông, töøng neàn vaên hoùa,
chia thaønh nhieàu phaùi. Vôùi söï cuoàng tín, thaàn phuïc (Islam,
nghóa ñen laø thaàn phuïc vaøo moät Chuùa duy nhaát), ñaïo Hoài
coù söùc maïnh baønh tröôùng baèng maùu, nöôùc maét cuûa caùc
tín ñoà, gaây neân nhöõng cuoäc taøn saùt ñaãm maùu trong lòch
söû. Hieän nay, ñaïo Hoài laø moät toân giaùo ñaùng ngaïi, moät
khi cuoäc thaùnh chieán ñöôïc phaùt ñoäng. Coù nhöõng phaùi
Hoài giaùo cöïc ñoan laø moái lo ngaïi cho nhieàu quoác gia, nhieàu
toân giaùo.
5.2. Ñaïo Hoài coù maët ôû Vieät Nam vuøng caùc daân toäc
Chaêm, coù theå cuøng thôøi vôùi söï baønh tröôùng cuûa noù sang
Ñoâng Nam AÙ, khoâng sôùm hôn theá kyû XV143. Moät boä phaän
ngöôøi Chaêm hieän nay vaãn coøn theo ñaïo. ÔÛ Nam Trung Boä,
ñaïo Hoài ñöôïc goïi laø Baøni. Taïi ñaây, ñaïo coù khoaûng 25.000
tín ñoà, noäi dung cuûa ñaïo ñöôïm saéc thaùi cuûa nhöõng yeáu
toá sinh hoaït vaø toân giaùo baûn ñòa.
Caùc leã thöùc ñöôïc tieáp bieán cho phuø hôïp vôùi cheá ñoä
gia ñình maãu heä, vôùi ñaïo thôø cuùng toå tieân, vôùi caùc leã
thöùc lieân quan ñeán chu kyø cuûa ñôøi soáng moät con ngöôøi
vaø caùc leã thöùc noâng nghieäp. ÔÛ ñaây, coù theå xem ñaïo
Baøni nhö moät bieán thaùi cuûa ñaïo Hoài.
142
J. Delumeau, Des religions et des hommes, Descleùe de Brouver, Paris, p. 141-147.
143
Löông Ninh, Ñaïo Hoài vôùi ngöôøi Chaêm Vieät Nam, Taïp chí Nghieân cöùu lòch söû, soá 1-2, 1999.
Tröôùc ñoù coù theå coù nhoùm thöông nhaân hay quyù toäc theo.

463
 Boä phaän Hoài giaùo ôû mieàn An Giang, Taây Ninh, thaønh
phoá Hoà Chí Minh, Ñoàng Nai, Soâng Beù (nay laø Bình Döông vaø
Bình Phöôùc) laïi coù moät nguoàn goác khaùc. Ñoù laø moät boä
phaän thöôøng goïi laø Chaø vaø (Java Kur), moät nhoùm ngöôøi lai
giöõa ngöôøi Maõ lai vaø ngöôøi Khô-me vôùi ngöôøi Chaêm töø
Campuchia sang vaøo theá kyû XVIII - XIX. Luùc ñaàu tín ñoà coù
khoaûng 2000, roài töø ñaây phaùt trieån leân. Taïi ñaây, yeáu toá
toân giaùo goác cuûa Hoài giaùo ñaäm hôn. Caùc giaùo luaät, leã
thöùc phong tuïc Hoài giaùo ñöôïc toân troïng. Tuy nhieân, trong
coäng ñoàng vaãn giöõ laïi khoâng ít caùc yeáu toá taäp quaùn tín
ngöôõng baûn ñòa, cuï theå laø cheá ñoä maãu heä vaãn ñöôïc duy
trì, caùc leã hoäi noâng nghieäp vaãn ñöôïc toå chöùc.
Hieän nay, ôû nöôùc ta, rieâng vôùi ngöôøi Chaêm coù chöøng
94.000 tín ñoà Hoài giaùo, vôùi 454 caùc chöùc saéc vaø khoaûng
90 thaùnh ñöôøng naèm raûi raùc ôû vuøng Hoài Chaø vaø. Do
nhöõng nguyeân nhaân lòch söû ñeå laïi, caùc tín ñoà deã quyeän
vaán ñeà toân giaùo vaøo vaán ñeà daân toäc, khoâng chæ trong
giôùi trí thöùc, giôùi chöùc saéc, maø trong caû caùc tín ñoà. Tuy
nhieân, ta thaáy chính quyeàn vaø ñaïo Hoài ñaõ coù söï thoâng
caûm vaø ngöôøi daân Chaêm cuõng hieåu ñieàu ñoù, muoán yeân
oån laøm aên, beân caïnh caùc daân toäc anh em, cuøng xaây
döïng toå quoác. Ngöôøi Chaêm hieåu raèng, ngay döôùi cheá ñoä
Myõ - nguïy, cuoäc soáng hoï cuõng khoâng nhöõng khoâng toát
ñeïp, ngöôïc laïi, hoï coøn bò lôïi duïng vaøo nhöõng muïc ñích
chính trò coù haïi cho baûn thaân vaø daân toäc hoï. Cho neân,
muoán giaûi quyeát toát vaán ñeà Hoài giaùo, cuõng nhö Phaät
giaùo vuøng Khô-me, caàn ñaët chuùng treân cô sôû quan heä bình
ñaúng, tin caäy giöõa caùc daân toäc trong moät quoác gia, toân
troïng vaø thöïc söï töông trôï giuùp ñôõ hoï tieán boä. Daân toäc
Chaêm, cuõng nhö daân toäc Khô-me, ñeàu coù moät beà daøy
lòch söû vaên hoùa. Do ñaáy, vieäc baûo veä phaùt trieån vaên
hoùa daân toäc, naâng cao ñôøi soáng kinh teá, toân troïng tín
ngöôõng toân giaùo laø höôùng chuû yeáu vaø ñaõ ñöôïc theå
hieän roõ reät töø sau ngaøy giaûi phoùng.
6. Ñaïo giaùo
6.1. Xuaát phaùt töø Trung Quoác vaøo thôøi kyø Ñoâng Haùn,
laïi naèm trong traøo löu tö töôûng phöông Nam, vuøng Nam soâng
Döông Töû. Ñaïo giaùo vaøo Vieät Nam töø raát sôùm, ngay töø
thôøi Baéc thuoäc. Ñaïo giaùo quyeän vaøo caùc hoaït ñoäng phuø
thuyû vaø phöông thuaät voán coù cuûa Vieät Nam, taïo neân hai
doøng Ñaïo giaùo thaàn tieân vaø Ñaïo giaùo phuø thuyû. Ñaây laø

464
moät phöùc hôïp toân giaùo raát khoù taùch baïch, khoù xaùc ñònh
yeáu toá Ñaïo giaùo vôùi caùc yeáu toá toân giaùo khaùc, cuõng
nhö khoù xaùc ñònh yeáu toá naøo noäi sinh hay ngoaïi nhaäp. ÔÛ
nöôùc ta, Ñaïo giaùo thaàn tieân chæ le loùi trong nhöõng thôøi kyø
lòch söû nhaát ñònh nhö thôøi Baéc thuoäc, thôøi Leâ Maït, vì
khoâng coù ñieàu kieän phaùt trieån.
Ñaïo giaùo phuø thuyû phaùt trieån chuû yeáu theo con ñöôøng
bình daân, thoâng qua caùc trí thöùc vaøo quaàn chuùng. Bôûi leõ,
Ñaïo giaùo suy toân nhöõng ngöôøi coù coâng moät caùch nöûa hö,
nöûa thöïc. Vì vaäy, ta thaáy treân ñieän thaàn cuûa Ñaïo giaùo
khoâng chæ coù nhöõng Ngoïc hoaøng Thöôïng ñeá, Thaùi thöôïng
Laõo quaân (vôùi ba vò Ngoïc Thanh, Thaùi Thanh, Thöôïng Thanh),
Nam taøo, Baéc ñaåu..., Quan aâm Thaùnh maãu, voán coù nguoàn
goác töø Phaät giaùo, Traàn Höng Ñaïo, moät anh huøng dieät giaëc
Nguyeân - Moâng...
Ñaïo giaùo phuø thuyû coù nhieàu neùt töông ñoàng vôùi Ñaïo
giaùo cuûa caùc daân toäc Nam Trung Hoa vaø Ñoâng Baéc Vieät
Nam, nhö ôû caùc daân toäc thieåu soá: Nuøng, Taøy, Hmoâng,
Dao, Saùn Chay, Saùn Dìu... Roõ reät nhaát laø vieäc thôø caùc vò
Maãu trong tam phuû, töù phuû vôùi caùc vò Maãu thieân, Maãu
ñòa, Maãu thuyû vaø ñaëc bieät laø Maãu nhaïc hay Maãu thöôïng
ngaøn. ÔÛ ñaây, roõ raøng ñaïo Maãu ñöôïc taùch ra töø ñieän
thôø caùc thaàn cuûa Ñaïo giaùo ban ñaàu vôùi vieäc thôø caùc vò
ñaïi dieän khaùc nhau: Maãu Lieãu Haïnh thay choã Ngoïc hoaøng;
Maãu ñòa thay theá cho Dieâm vöông; Maãu thuûy thay theá cho
Long vöông; Maãu nhaïc thay theá cho Sôn thaàn hay Baïch hoå.
Ñaïo Maãu ñi vaøo phöông Nam sinh ra Tieân thieân Thaùnh maãu
(Hueá), Thieân Yana hay Baø Chuùa ngoïc (Nha Trang), Baø Chuùa
xöù, Baø Chuùa ñen (Nam Boä).
Ñaïo Maãu, moät hình thöùc noåi baät hieän nay, khoâng loaïi
tröø moät soá trí thöùc vaø moät soá ngöôøi Coâng giaùo tin theo
(hieän töôïng Ñöùc meï Maria hieän hình, moät thöù Maãu khoâng
xa laï vôùi hoï). Theo keát quaû cuoäc ñieàu tra cuûa Vieän Nghieân
cöùu Toân giaùo, 4.8% ngöôøi Coâng giaùo tin vaøo Maãu, so vôùi
19.7% ngöôøi khoâng Kitoâ giaùo ñöôïc hoûi. Tyû leä naøy roõ
raøng coøn thaáp so vôùi vieäc nghieân cöùu thöïc teá nôi thôø töï.
Hieän töôïng Baø Chuùa kho, moät bieán töôùng thaàn taøi, mang
daùng daáp Ñaïo giaùo, moät baø Maãu vôùi Coâ, Caäu xuaát hieän
gaàn ñaây thu huùt nhieàu ngöôøi.
Traàn Toaøn khai sinh Noäi ñaïo vaøo ñôøi Leâ Maït. Ñaïo coù

465
theå xem nhö moät böôùc ngoaët trong vieäc tieáp bieán Ñaïo
giaùo. Noäi ñaïo suy toân caùc vò Ñöùc thaùnh thaàn, Chuùa lieãu
laøm baäc toân sö, nhöng vaãn möôïn hai vò Huyeàn ñaøn vaø
Ñoäc cöôùc ñaõ ñöôïc baûn ñòa hoùa. Ñaïo thaám naëng vaøo
taâm thöùc toân giaùo qua caùc haønh vi: leân ñoàng, yeåm, buøa,
tröø taø, boùi toaùn, xoùc queû, cuùng sao..., lieân quan ñeán moïi
lónh vöïc ñôøi soáng thöôøng ngaøy, coù quan heä chaët cheõ vôùi
phong tuïc phong thuyû, aâm döông, baùt quaùi... Ñaïo suy toân
boán vò: Thaùnh gioùng, Sôn tinh (thaàn nuùi Taûn Vieân), Chöû
Ñoàng töû, Lieãu haïnh leân haøng Töù baát töû.
ÔÛ Trung Quoác, Ñaïo giaùo thöôøng gaén lieàn vôùi vieäc caàu
mong moät söï ñoåi ñôøi. Ñaïo giaùo ñaõ chaâm ngoøi cho moät
soá cuoäc khôûi nghóa noâng daân nhö: phong traøo Nguõ ñaáu
meã cuûa Tröông Ñaïo Laøng, phong traøo Thaùi bình ñaïo cuûa
Tröông Giaùc, Thaùi bình thieân quoác cuûa Hoàng Tuù Toaøn. ÔÛ
Vieät Nam, theo Phan Ngoïc, trong lòch söû Vieät Nam coù vaøi
cuoäc khôûi nghóa chòu aûnh höôûng cuûa Ñaïo giaùo, tuy quy
moâ khoâng lôùn vaø khoâng roõ reät baèng Trung Quoác. Roõ reät
nhaát laø thôøi choáng Phaùp, vôùi cuoäc khôûi nghóa Kì Ñoàng,
Traàn Cao Vaân, Phan Xích Long vaø ñaëc bieät trong phong traøo
maø G. Coulet goïi laø "Hoäi kín" dieãn ra ôû Nam Boä 144. Nhöõng
cuoäc xöng vua cuûa ngöôøi Hmoâng, Dao hay caùc daân toäc
nhoû khaùc ôû mieàn nuùi cuõng mang tính chaát cuûa Ñaïo giaùo.
6.2. Ñaïo giaùo khoâng coù toå chöùc, hay noùi moät caùch
chính xaùc hôn laø coù toå chöùc moät caùch raát loûng leûo. ÔÛ
caùc vuøng ngöôøi Kinh, caùc oâng ñoàng, baø ñoàng töï coi mình
coù caên, coù theo thaày coâ ñeå hoïc, caùc con ñoàng töï
nguyeän toå chöùc haàu ñoàng. Ngöôïc laïi, ôû vuøng mieàn nuùi,
cuøng vôùi heä thoáng caùc thaøy taøo, mo, then hay puït (cuøng
laø hoïc troø cuûa taøo), Ñaïo giaùo ñöôïc toå chöùc quy cuû hôn.
Tuyø theo saéc phong, hoï ñöôïc chuû trì caùc buoåi cuùng leã to,
nhoû khaùc nhau vaø phuï traùch khu vöïc roäng heïp khaùc nhau.
ÔÛ vuøng Taøy, Nuøng, nhöõng ngöôøi muoán laøm then, mo, pöït
phaûi laø ngöôøi coù caên, nheï vía (mænh naûu), hoaëc oám ñau,
hoaëc gia ñình gaëp nhieàu vaän naïn. Nhöõng ngöôøi naøy, ngöôøi
Taøy goïi laø coàng pöït, ngöôøi Nuøng goïi laø heät then hay heät
mo. Coù nôi, khi xin hoïc, ñeâm tröôùc hoï phaûi ngaâm mình, roài
saùng daäy, qua cöûa nhaø thaày, phaûi daãm qua ñuoác löûa
(nöôùc, löûa laø yeáu toá taåy ueá cho ngöôøi ñöôïc thanh tònh)
tieáp theo laøm leã nhaäp moân, laïy baøn thôø toå sö, chòu chui
144
Phan Ngoïc, Ñaïo giaùo, tö lieäu löu tröõ taïi Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo.

466
ba laàn qua naùch thaày (coâ) vôùi haøm yù ñöôïc thaày (coâ) ñeû
ra, sau ñoù môùi ñöôïc coâng nhaän laø luïc sôû (hoïc troø). Töø
ñaáy, trong nhaø hoï phaûi laäp baøn thôø thaày (coâ), thôø soáng
hoàn thaày (coâ) (khuoân ñíp). Suoát kyø hoïc, hoï phaûi kieâng
khem. Heát haïn, qua ñöôïc kyø saùt haïch goïi laø môû maét (tha
suûng: maét saùng), thì hoï môùi ñöôïc haønh ngheà. ÔÛ ngöôøi
Hmoâng, coù tích ngöôøi xöa soáng laâu nhö tieân treân trôøi: Nhu
Haù (Trôøi) töùc giaän löøa Xí Di, moät ngöôøi thoâng minh hay
cöùu ngöôøi Hmoâng, baét leân trôøi. Tröôùc khi leân, thöông
ngöôøi Hmoâng, Xí Di neùm moät chieác gaäy xuoáng ñaát, höùa
ai nhaët ñöôïc moät khuùc, ñöôïc laøm Chí Minh cöùu giuùp ngöôøi
Hmoâng khi vaän haïn, oám ñau, beänh taät. Nay moät soá phaàn
töû xaáu trong ñaïo Tin laønh löøa ngöôøi daân Hmoâng, coi Xí Di
hay Chí Minh laø Gieâsu...
Tuyø theo caáp baäc, taøo, then... ñöôïc thöïc haønh leã to
nhoû khaùc nhau. Ngöôøi ñöôïc taøo, then... chöõa khoûi beänh
ñöôïc laøm con nuoâi (luïc lieäng) cuûa taøo, then... Ai coù caên
phaûi theo hoïc. Rieâng ôû ngöôøi Dao, Saùn Chay, Saùn Dìu... tuyø
töøng vuøng, töøng nhoùm, taát caû con trai ñeàu laø ñeä töû cuûa
Ñaïo giaùo vaø phaûi chòu leã caáp saéc, moät bieán theå cuûa leã
thaønh ñinh. Leã ñoù khaúng ñònh töø luùc ñaáy ngöôøi con trai
ñaõ khoâng chæ coøn laø ñöùa con cuûa cha meï, maø laø ñöùa
con cuûa coäng ñoàng ngöôøi Dao, ñoàng thôøi laø con cuûa Ñaïo
giaùo. Leã caáp saéc chæ ñöôïc thöïc haønh khi tuoåi ñaõ ñoâi
taùm vaø sau moät thôøi gian theo thaày145. Coøn ôû caùc daân
toäc khaùc, ai muoán laøm taøo, then, pöït môùi phaûi thöïc hieän
nghi leã naøy, hình thöùc gioáng nhau, noäi dung laø moät. ÔÛ
ngöôøi Thaùi, Khô-muù, nôi khoâng chòu aûnh höôûng cuûa Ñaïo
giaùo, cuõng coù hình thöùc Saman töông töï. Toå sö cuûa mo laø
phi moät, ngöôøi laøm mo laø mo moät. Nhöõng ngöôøi ñöôïc mo
chöõa khoûi beänh phaûi thôø mo. Ngöôøi Khô-muù ngoaøi mo
moät, coøn coù theâm chöông. Chöông laø ngöôøi huøng treân trôøi
muoán cöùu daân toäc khi khoå ñau, nhaäp vaøo moät ngöôøi
nhaát ñònh. Ngöôøi ñoù trôû neân coù söùc maïnh, keâu goïi daân
noåi daäy ñaáu tranh mang tính thaàn bí, goïi laø saác chöông
(laøm chöông töùc laø choáng laïi boïn quyù toäc Thaùi hay Laøo).
Mieáu vaïn thaàn cuûa caùc daân toäc vuøng Ñoâng Baéc laø
caùc thaàn thaùnh cuûa Tam giaùo: ñöùng ñaàu laø Ngoïc hoaøng
Thöôïng ñeá; Phuïc Hy, Nöõ Oa laø caëp ñoâi sinh ra loaøi ngöôøi,
145
Nghi leã naøy ñöôïc thöïc haønh khaùc nhau tuyø theo töøng daân toäc, töøng nhoùm ñòa phöông.
Nghi leã noùi treân laø cuûa ngaønh Dao Quaàn traéng, Tuyeân Quang.

467
tieáp theo laø Thaùi thöôïng Laõo quaân, Phaät baø Quan aâm,
Khoång töû, cuøng caùc chö vò cuûa ba vò. (Thaùi thöôïng Laõo
quaân coù Ngoïc Thanh do choù ñeû ra, Thöôïng Thanh do ngöôøi
ñeû ra, Thaùi Thanh do traâu ñeû ra. Khoång töû coù Quan Vaân
Tröôøng vaø Quan Bình, Chaâu Xöông. Quan aâm coù caùc pöït. Coù
Lieãu Haïnh, con Ngoïc hoaøng, coù Buït em, coâ Ngoïc hoaøng.
Nöõ Oa daïy deät vaûi, Huyeàn Ñaøn töùc Huyeàn Vuõ daïy tröø taø,
Phuïc Hy daïy ñaïo vôï choàng, Thaàn noâng daïy caøy caáy coù khi
laø Nuøng Chí Cao, Toaïi Nhaân daïy aên chín. Ñaëc bieät Hoa
nöông Tieân coâ hay Hoa nöông Thaùnh maãu hay Meï Oa töùc Baø
Muï laøm nhieäm vuï ñöa ngöôøi xuoáng coõi traàn vaø coi soùc
treû em. Ngoaøi ra, coù Tam phuû hay Töù phuû vaø khoâng ít
nhaân vaät ruùt töø caùc truyeän Phong thaàn, Tam quoác chí,
Taây du kyù... tuyø theo saép xeáp cuûa caùc daân toäc, caùc ñòa
phöông. Ñaëc bieät, nhaân vaät Khöông Töû Nha ñöôïc ngöôøi Taøy
môøi traán giöõ cöûa nhaø, choáng hoûa hoaïn.
Neáu ñoïc caùc saùch then, pöït maø caùc nhaø vaên hoïc daân
gian vaø daân toäc hoïc ñaõ söu taàm, tuy chöa nhieàu vaø so
saùnh caùc nhaân vaät, ta thaáy noäi dung khoâng thua keùm
nhöõng yeáu toá maø ñaïo Cao ñaøi vaø Hoøa Haûo tham khaûo.
Tam giaùo ôû ñaây xoay quanh truïc cuûa Ñaïo giaùo, chöù chöa
phaûi Phaät giaùo hay Nho giaùo, hôi höôùng phaûng phaát khoâng
khí toân giaùo cuûa Nam Boä. Ñaïo Nho, neáu coù, thì chieám moät
vai troø nhoû beù, taùc ñoäng ñeán lôùp nho só ngöôøi Taøy, môùi
ñöôïc ñònh hình roõ neùt töø thôøi Maïc chaïy leân Cao Baèng.
Vaäy neân caùc vaên baûn Then, Pöït, Mo hay nhaéc ñeán Ñaïi
Vieät Cao Baèng quoác (töùc vöông trieàu hoï Maïc), khaùc caùc
vaên baûn Taøo nhaéc ñeán ñòa danh vuøng Lónh Nam, Quyù
Chaâu vaø Löôõng Quaûng.
7. Ñaïo Cao ñaøi
Ñaïo Cao ñaøi146 ra ñôøi töø naêm 1926, do taàng lôùp trí thöùc
coâng chöùc, caùc chuû ñieàn saûn ñöùng ra toå chöùc. Nhöõng
ngöôøi laäp ñaïo töï xem toân giaùo cuûa mình laø toân giaùo cuûa
nhaân loaïi, hôïp nhaát caùc toân giaùo ñöông thôøi döôùi söï chæ
ñaïo cuûa Ñaáng Chí toân voâ hình. Ñaïo döïa treân nguyeân lyù
Tam giaùo ñoàng nguyeân, Nguõ chi hôïp nhaát, laáy Ñaïo giaùo
laøm trung taâm caû veà noäi dung laãn phöông phaùp. Trong ñaïo
Cao ñaøi, ñaïo Kitoâ chieám moät ñòa vò khieâm toán, ñaïo Hoài

146
Xem Vieän Nghieân cöùu Toân giaùo, Ñaëng Nghieâm Vaïn (chuû bieân), Böôùc ñaàu tìm hieåu ñaïo
Cao ñaøi, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1995.

468
vaéng maët147. Ñaïo Cao ñaøi ñöôïc toå chöùc chaët cheõ töø trung
öông ñeán ñòa phöông döïa theo kinh nghieäm cuûa Coâng giaùo.
Ñaïo Cao ñaøi ñaùp öùng nhu caàu toân giaùo cuûa ngöôøi noâng
daân ñöông thôøi: yeâu nöôùc vaø hy voïng ñoåi ñôøi, neân ñaïo
phaùt trieån khaù nhanh choùng. Cuõng vì theá, ñaïo cuõng nhanh
choùng chia thaønh caùc phe phaùi. Ñaïo Cao ñaøi gaén hoaït
ñoäng toân giaùo vôùi hoaït ñoäng chính trò (tröø nhoùm Ngoâ
Quang Chieâu chuû tröông voâ vi). Vì vaäy, töø khi ra ñôøi ñeán
nay, ñaïo bò phaân reõ ngay trong moät chi phaùi, tuyø theo thaùi
ñoä chính trò cuûa nhöõng ngöôøi caàm ñaàu. Trong ñaïo coù boä
phaän yeâu nöôùc theo Caùch maïng ñi khaùng chieán, coù boä
phaän thaân Phaùp, thaân Nhaät, thaân Myõ mang tính cô hoäi,
gioù chieàu naøo xoay chieàu ñoù. Tình hình ñoù keùo daøi cho
ñeán sau naêm 1975 vaø coøn taøn dö ñeán hieän nay.
Hieän nay, ñaïo Cao ñaøi coù khoaûng 1.200.000 tín ñoà, trong
ñoù coù heä phaùi Taây Ninh chieám soá ñoâng. Caùc heä phaùi
ñaùng keå khaùc coù Minh Chaân ñaïo, Tieân Thieân, Chænh ñaïo
Beán Tre, Cao ñaøi truyeàn giaùo Ñaø Naüng... Nhöõng naêm qua,
Nhaø nöôùc ñaõ laàn löôït coâng nhaän tö caùch phaùp nhaân
töøng heä phaùi cuûa ñaïo Cao ñaøi. Khi nguyeân Toång Bí thö Ñoã
Möôøi ñeán thaêm Toøa thaùnh Taây Ninh, moät luoàng gioù maùt
thoåi laøm cho caùc tín ñoà phaán khôûi, ñôõ maëc caûm, yeân
taâm laøm aên. Hoï ñang ñaáu tranh, sao cho noäi boä laõnh ñaïo
töøng heä phaùi ñoaøn keát thoáng nhaát ñeå phaùt trieån ñaïo,
khoâng ñeå keû xaáu beân ngoaøi lôïi duïng.
8. Ñaïo Hoøa Haûo
Thöøa keá truyeàn thoáng cuûa ñaïo Böûu Sôn Kyø Höông
(1848) vaø Töù aân hieáu nghóa, ñaïo Hoøa Haûo148 ra ñôøi naêm
1939 taïi laøng Hoøa Haûo (An Giang), phaùt trieån roäng raõi ra
ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Giaùo lyù cuûa ñaïo döïa vaøo
truyeàn thoáng cuûa caùc toân giaùo daân toäc vaø ñaïo Phaät
ñöôïc bình daân hoùa vôùi boán ñieàu (ôn toå tieân, ôn toå quoác,
ôn Phaùp baûo, ôn ñoàng baøo nhaân loaïi), ñöôïc theå hieän
baèng nhöõng baøi saám truyeàn theo hình thöùc thô luïc baùt
cuûa Huyønh Phuù Soå, ngöôøi saùng laäp ra ñaïo. OÂng Huyønh
Phuù Soå ñöôïc coi nhö ngöôøi coù pheùp thaàn thaùnh
(charismatique), ñöôïc Trôøi ñöa xuoáng ñeå cöùu theá, tröôùc laø
chöõa beänh veà theå chaát, sau laø chöõa beänh veà taâm hoàn.
147
Ñoù laø do söï keùm hieåu bieát ñöông thôøi cuûa nhöõng ngöôøi laäp ñaïo.
148
Ñaëng Theá Ñaïi, Söï ñoái laäp vaø töông ñoàng giöõa ñaïo Cao ñaøi vaø ñaïo Hoøa Haûo, Taïp chí
Nghieân cöùu Toân giaùo Soá 2-999, tr. 38-46.

469
Trieát lyù cuûa oâng ñôn giaûn, deã hieåu, döïa theo quan nieäm tu
nhaân hoïc Phaät vaø Taâm nguyeân kyû, moät thuyeát tieán hoùa
loän ngöôïc. Nhaân loaïi töø thuôû Thöôïng nguyeân rôi xuoáng
Trung nguyeân vaø ñeán nay xuoáng thôøi Haï nguyeân ñaày taêm
toái, baát coâng..., caàn moät ngöôøi ñöùng ra cöùu ñôøi trôû laïi
thuôû Thöôïng nguyeân trong saùng, haïnh phuùc. Ñoù laø trieát lyù
coå Trung Hoa mang tö töôûng yeám theá, maùy moùc, sieâu hình,
nhöng laïi thích hôïp vôùi tình caûnh ngöôøi noâng daân ñoàng
baèng soâng Cöûu Long xöa bò nhieàu aùp böùc, khoù khaên,
mong ñöôïc giaûi phoùng.
Leã thöùc cuûa ñaïo ñôn giaûn, chæ caàn thôø moät maûnh
traàn ñieàu, khoâng coù nôi thôø töï cuûa coäng ñoàng, thôø taïi
gia vôùi höông hoa, nöôùc laõ. Toå ñình ñöôïc döïng ôû laøng Hoøa
Haûo, nôi sinh ra giaùo chuû vaø cuõng laø nôi môû ñaïo. Hieän
nay, ñaây laø nôi haønh höông cuûa caùc tín ñoà Hoøa Haûo.
Ñaïo phaùt trieån nhanh, nhöng chæ haïn cheá trong khu vöïc
ñoàng baèng soâng Cöûu Long. Hieän nay, ñaïo coù khoaûng
1.200.000 tín ñoà, chia seû quaàn chuùng vôùi ñaïo Phaät, ñaïo
Cao ñaøi laø chính. Ñaïo phaùt trieån ñöôïc vì keá thöøa tinh thaàn
yeâu nöôùc cuûa caùc baäc tieàn boái, vì gaén lieàn vôùi nhöõng
haønh vi thaàn bí quen thuoäc cuûa ngöôøi daân, tröôùc cho thuoác
cöùu beänh, sau cho ñaïo cöùu ñôøi, thích hôïp vôùi taâm thöùc
toân giaùo ngöôøi daân ñoàng baèng soâng Cöûu Long, nôi caùc
toân giaùo khaùc aûnh höôûng chöa saâu saéc.
Cuõng nhö ñaïo Cao ñaøi, ñaïo Hoøa Haûo cuõng bò daãn daét
qua nhöõng ngöôøi caàm ñaàu töø choã choáng Phaùp thaønh
thaân Phaùp, roài laïi theo Caùch maïng, roài laïi theo Myõ, cuoái
cuøng trôû veà vôùi toå quoác. Hieän nay, moät soá ít ngöôøi caàm
ñaàu trong vaø ngoaøi nöôùc cuõng coøn thaùi ñoä khoâng trong
saùng.
Naêm 1999, Nhaø nöôùc ñaõ coâng nhaän tö caùch phaùp
nhaân cuûa ñaïo, cho pheùp ñaïo hoaït ñoäng coâng khai. Vieäc
laøm treân, ñaõ giaûi toûa taâm lyù ñoàng baøo theo ñaïo vaø
ñoàng baøo caøng phaán khôûi ñöôïc Nhaø nöôùc cho pheùp
haønh höông veà nôi toå ñình trong khoâng khí trang nghieâm vaø
vui veû.
Giaûi quyeát vaán ñeà ñaïo Cao ñaøi vaø ñaïo Hoøa Haûo,
thöïc chaát laø giaûi quyeát vaán ñeà noâng daân. Vaán ñeà chuû
yeáu laø vieäc giaûi quyeát chính saùch veà ruoäng ñaát, laø
naâng cao ñôøi soáng kinh teá, toân troïng nhu caàu toân giaùo,

470
phaùt trieån vaên hoùa daân toäc, khôi daäy loøng yeâu nöôùc,
yeâu queâ höông trong nhaân daân, laø naâng cao daân trí, trình
ñoä hoïc vaán. Cuøng vôùi vieäc chaáp nhaän nhöõng yeáu toá tích
cöïc trong noäi dung cuûa ñaïo, caàn giaùo duïc ngöôøi daân töø
choã nhaän thöùc nhöõng choã haïn cheá cuûa ñaïo ñi ñeán choã
chaám döùt nhöõng haønh vi meâ tín huû tuïc: cô buùt, saám
truyeàn, thieân cô, buøa yeåm, phuø chuù..., giaûi toûa nhöõng
maëc caûm ñoái vôùi Caùch maïng, theå hieän treân nhöõng vuï
vieäc cuï theå ôû ñòa phöông, pheâ phaùn nhöõng haønh vi xaáu
cuûa moät soá raát ít ngöôøi coøn laïi, thöïc hieän ñuùng ñaén
chính saùch töï do toân giaùo.
Ñaïo Cao ñaøi vaø ñaïo Hoøa Haûo ñeàu chung moät muïc ñích
laø phoå ñoä chuùng sinh, töùc höôùng veà traàn theá, giuùp ñôøi
vì ñaïo, caàn höôùng hai ñaïo vaøo nhöõng vieäc laøm thieän, tröø
aùc ngay treân queâ höông cuûa ñaïo, vôùi söï giuùp ñôõ cuûa
caùc cô quan, ñoaøn theå.
9. Nhöõng hieän töôïng toân giaùo ma thuaät khaùc
9.1. Trong ñôøi soáng toân giaùo, beân caïnh nhöõng hoaït
ñoäng caùc toân giaùo keå treân, ñaõ coù maët caùc toân giaùo
môùi, nhö ñaïo Baha'ie149, hoaït ñoäng ôû nöôùc ta.
Ngoaøi ra, noåi leân nhöõng hieän töôïng ma thuaät, boùi
toaùn, cuùng baùi, cuõng nhö nhöõng "hieän töôïng toân giaùo
môùi"... Nhöõng hieän töôïng ñoù laøm cho khoâng khí toân giaùo
nhoän nhòp, nhöng laïi cuõng daãn nhöõng con ngöôøi caû tin ñeán
choã meâ tín, phuïc hoài huû tuïc, chaïy theo nhöõng ñaïo laï,
khoâng coù lôïi gì cho ñöùc tin toân giaùo trong saùng, daãn ñeán
moät soá ngöôøi lôïi duïng toân giaùo vôùi nhöõng muïc ñích khaùc
nhau. Beân caïnh ñoù, taïi moät soá ñeàn chuøa coøn coù hieän
töôïng vöøa dieãn ra vieäc caàu cuùng, vöøa pha troän nhöõng
haønh vi meâ tín. Caùc ñeàn, phuû, ñieän vôùi caùc oâng ñoàng,
baø ñoàng, caùc thaày cuùng, thaày boùi, thaày phong thuyû,
nhöõng ngöôøi töï xöng coù pheùp laï, nhöõng nhaø tieân tri, ngoaïi
caûm, thaáu thò, nhöõng phöông phaùp tu luyeän döôõng sinh,
thieàn, yoga, khí coâng mang tính hoang truyeàn thöïc thöïc, hö hö,
nhöõng phöông phaùp chöõa beänh khoâng caàn thuoác, nöûa
149
Ñaïo Baha'ie do Baha' Allah (1817-1892) thaønh laäp taïi Bagdah theo yù cuûa Bad, töï coi laø tieân tri
ñöôïc Chuùa phaùi xaây döïng moät thôøi ñaïi môùi, thoáng nhaát nhaân loaïi, caùc toân giaùo, nam nöõ
bình ñaúng choáng phaân bieät chuûng toäc vaø daân toäc cöïc ñoan, chuû tröông söï haøi hoøa giöõa
khoa hoïc vaø toân giaùo. Ñaïo ñaáu tranh cho hoøa bình, cho moät nhaân loaïi thoáng nhaát. Nghi thöùc
Baha'ie ñôn giaûn. Tín ñoà theo lòch rieâng, laáy ngaøy 19 haøng thaùng laøm ngaøy ñaàu thaùng taäp
hôïp tín ñoà laïi ñeå ñoïc kinh, caàu khaån. Ñaïo chuû tröông aên chay, boû röôïu vaø thuoác, laøm coâng
taùc xaõ hoäi. Ñaïo ñaõ ñöôïc Lieân hôïp quoác coâng nhaän. Ñaïo coù tín ñoà ôû chaâu AÂu, chaâu Myõ
vaø ôû vuøng Trung Caän Ñoâng, nôi ñaïo saùng laäp.

471
giaû, nöûa thöïc khoù phaân bieät ñua nhau moïc leân.
Nhöõng hình thöùc "toân giaùo" naøy thaät ña daïng. Phoå
bieán laø nhöõng oâng thaày môû haøng boùi tuyø theo yù thích
cuûa ñoái töôïng, nhöõng "nhaø" baùch khoa vieát vaø khuyeân
ñuû loaïi töø vaän meänh ngöôøi soáng, ngöôøi cheát cho ñeán
xem giôø, boùi queû, höôùng nhaø, höôùng moä. Caùc cuoäc haønh
höông cuõng thu huùt nhieàu ngöôøi, vôùi ñoäng cô khaùc nhau,
khoù giöõ ñöôïc khoâng khí trong saùng cuûa ñaïo. Baø Chuùa kho
tieáp tuïc leân ngoâi, chuyeän traû vay, vay traû vaãn mang tính
"kinh teá thò tröôøng".
Nhöõng hieän töôïng meâ tín coøn ñöôïc giôùi thieäu coâng
khai treân moät soá phöông tieän thoâng tin ñaïi chuùng. Baùt
höông khoâng chæ coøn ôû chôï, maø ñaõ lan vaøo moät soá cô
quan tö nhaân, lieân doanh hay nhaø nöôùc.
Do ñöùc tin vaøo Chuùa cao, boä phaän Coâng giaùo ít tin vaø
thöïc haønh nhöõng hieän töôïng toân giaùo thöôøng ñöôïc quy goïi
laø "meâ tín" hôn boä phaän khoâng Kitoâ giaùo. Tuy nhieân, soá
ngöôøi theo khoâng phaûi laø khoâng ñaùng keå. Phaàn ñoâng
ngöôøi leân chuøa, thaêm ñeàn, ñi haønh höông hay ñeán caùc
ñòa chæ khaù quen bieát cuûa caùc oâng baø ñoàng, boùi toaùn,
ñoaùn meänh... laø nhaèm thoûa maõn nhu caàu tín ngöôõng
phaàn lôùn lieân quan ñeán vieäc theá gian, ít lieân quan ñeán lí
leõ cuûa ñaïo Kitoâ, ñaïo Phaät cuõng nhö ñaïo Toå tieân. Höông
nhang, vaøng maõ, maâm coã, ñoà leã coøn nhieàu. Caùc ñòa
ñieåm haønh höông noåi tieáng nhö chuøa Höông, cuïm ñeàn Kieáp
Baïc, ñeàn Huøng, Baø Chuùa kho, Hoøn cheùn, thaùp Po Nagar,
nuùi Sam, nuùi Baø ñen, thu huùt haøng chuïc vaïn löôït ngöôøi
trong dòp leã hoäi, moãi nôi haøng naêm thu haøng tæ ñoàng.
Khoâng khí traàn tuïc xen laãn khoâng khí linh thieâng, laøm giaûm
veû trang nghieâm caàn thieát150.
Söï dung tuïc hoùa coøn thaáy ôû caùc nghi thöùc, caùch baøy
bieän haàu heát khoâng ñuùng quy caùch ôû nhöõng nôi thôø töï.
Con nhang ñeä töû ñua nhau ñoát vaøng maõ, coù loaïi ñaét tieàn
nhö bieät thöï, oâ toâ, xe maùy Dream baèng giaáy. Coù hieän
töôïng quay laïi huû tuïc möôïn danh "daân toäc hoùa". Nhöng thaät
nghòch lyù, ñaùng lyù theo leä tuïc, ñoà daâng leã ñaùng phaûi laø
ñoà thuoäc loaïi coå xöa hôn loaïi thöôøng duøng, thì nay laïi laø
ñoà ngoaïi: bia lon, röôïu Taây, thuoác laù ngoaïi... Döôøng nhö
moät soá ngöôøi muoán khoe giaøu, khoe sang hôn laø bieåu loä
150
Xem baûng töø thöù XXI ñeán XXIV ôû phaàn phuï luïc II, Ñaëc ñieåm tình hình toân giaùo Vieät Nam.

472
taám loøng thaønh.
Tình traïng "Phaät aên maøy ma", "gian Maãu aùt gian Tam
baûo", hieän töôïng buoân thaàn baùn thaùnh, coäng theâm vieäc
gaén lieàn leã hoäi vôùi ngheà du lòch bieán nhöõng nôi thieâng
thaønh thöông tröôøng caïnh tranh. ÔÛ nhöõng nôi thôø töï, beân
caïnh ña soá tín ñoà thaønh taâm, boïn buoân laäu, tham nhuõng
mô töôûng "hoái loä" ñöôïc thaàn thaùnh coù theå töï che ñaäy
ñöôïc "toäi loãi". Vieäc buoân thaàn baùn thaùnh trôû thaønh moät
ngheà phaùt taøi, khoâng bò thu thueá, laïi ñöôïc "vì neå".
Baùo chí pheâ phaùn ñaõ nhieàu, dö luaän leân aùn cuõng
laém. Tính tieåu noâng, coäng theâm tính "buoân baùn" thôøi buoåi
kinh teá thò tröôøng ñaõ bieåu thò moät tình traïng suy thoaùi
trong caùc hoaït ñoäng toân giaùo, cuûa caû ngöôøi haønh ngheà,
laãn khaùch thaäp phöông.
Hieän töôïng laäp caùc baøn thôø taïi gia, caùc phuû, ñieän
ñang phaùt trieån phaàn lôùn phuï vuï cho gia ñình, ngöôøi thaân,
thöôøng thaáy ôû giôùi kinh doanh hay keû giaøu môùi noåi. Leû
teû coù caùc phuû, ñieän rieâng kinh doanh traùi pheùp.
Chi phí vaøo nhöõng vieäc toân giaùo quaù lôùn. Qua ñieàu tra
cho thaáy, 30% ngöôøi ñöôïc hoûi beân Coâng giaùo vaø 39% beân
khoâng Kitoâ giaùo muoán giaûm caùc nghi thöùc röôøm raø.
Phong traøo tu söûa, xaây döïng nhaø thôø, chuøa chieàn, ñeàn
mieáu thaùi quaù. Caùc leã hoäi phoâ tröông toán tieàn. Nieàm tin
toân giaùo bieán thaønh moùn haøng hoùa. Ñuùng nhö C. Maùc
nhaän xeùt: "Tieàn haï beä taát caû caùc vò thaàn thaùnh cuûa con
ngöôøi vaø bieán caùc vò ñoù thaønh haøng hoùa". Vieäc xeáp
haïng di tích lòch söû vaên hoùa coù choã ñaùng ngôø, cuõng nhö
vieäc môû hoäi coù khi vì muïc ñích kinh teá. Dö luaän coi vieäc
xeáp haïng hieän nay, gaàn gioáng nhö thôøi Leâ maït mua baùn
saéc thaønh hoaøng. YÙ kieán naøy coù thaùi quaù ñoâi chuùt,
nhöng cuõng caàn suy nghó. Do vaäy, trong giôùi tu haønh, laøm
ngheà toân giaùo, cuõng raát nhieàu chuyeän traàn tuïc: tranh
chaáp choã truï trì, keùo vaây caùnh, chia reõ noäi boä, ganh tò
thaäm chí tham nhuõng, boà bòch... Naïn tranh chaáp, kieän tuïng
veà ñaát ñai caùc cô sôû toân giaùo khoâng chæ ôû caùc nhaø
thôø, chuøa chieàn, maø coøn ôû caû caùc nghóa ñòa, laêng moä...
9.2. Hieän töôïng treân laïi ñöôïc ñieåm theâm baèng nhöõng
"hieän töôïng toân giaùo môùi", döõ nhieàu laønh ít, laøm nhieãu
loaïn theâm xaõ hoäi, gaây ra nhöõng hoaøi nghi, aûnh höôûng
ñeán an ninh traät töï. Ñaëc tröng cuûa "hieän töôïng" naøy phaûn

473
aùnh tính khuûng hoaûng cuûa theá giôùi chöa oån ñònh hieän nay
trong buoåi ñaàu cuûa giai ñoaïn ñaàu cuûa thôøi kyø chuyeån
tieáp sang xaõ hoäi tin hoïc, sinh hoïc mang tính toaøn caàu. ÔÛ
nöôùc ta, nhöõng hieän töôïng naøy môùi chôùm nôû, nhöng con
soá cuõng ñaõ tôùi naêm, ba chuïc, vaø cuõng ñaõ gaây ra nhöõng
haäu quaû nhaát ñònh. Nhöõng hieän töôïng naøy thöôøng ñöôïc
moät ngöôøi coi laø hoùa thaân cuûa moät vò thaàn hay töï xöng
laø coù kinh nghieäm thaùnh thaàn ñöùng leân laäp ñaïo, baèng
caùch löïa choïn moät yeáu toá trong moät toân giaùo hay toång
hôïp yeáu toá nhieàu toân giaùo laép raùp theo yù rieâng mình. Coù
loaïi pha chuùt khoa hoïc thaàn bí: ngoaïi caûm, nhaân ñieän, phaùt
tín töø xa ñöôïc giaûi thích moät caùch tröïc giaùc, qua nieàm tin
voâ hình, baèng phöông phaùp "sieâu lyù"... Loaïi naøy ñöông laø
moät trong nhöõng xu theá hieän nay raát phaùt trieån ôû caùc
nöôùc coâng nghieäp môùi aûnh höôûng ñeán nöôùc ta, haáp daãn
nhöõng ngöôøi caû tin, hay vì moät leõ gì khoâng chaáp nhaän
hieän traïng, hoaëc laøm hoaøi nghi nhöõng ngöôøi coù hoïc nöûa
vôøi.
Hieän töôïng naøy laïi ñöôïc buøng leân chung quanh naêm
2000, naêm böôùc vaøo Thieân nieân kyû môùi, vôùi quan nieäm
veà moät ngaøy taän theá hay ngaøy moät kyû nguyeân môùi ra
ñôøi. Coù nhöõng loaïi noäi sinh töø truyeän caû nhaø hoùa Phaät
cuûa Trònh Thaùi Bình, moät trí thöùc töï ñöùng ra laäp Tröôøng
ngoaïi caûm Toá Döông (1992); Hoäi Long hoa Di Laëc phoå bieán
suoát töø Nam ra Baéc vôùi nieàm tin ngaøy Ñöùc Di Laëc thay theá
ñang ñeán, ñoåi ñôøi môû hoäi Long hoa; nhoùm Ñöùc Ngoïc
Phaät Hoà Chí Minh, möôïn danh Chuû tòch Hoà Chí Minh haønh
ñaïo, ñaïo Mani Boà taùt; ñaïo Quang minh cho ñeán ñaïo Chaân
khoâng, ñaïo Baïch; Quoác toå Laïc hoàng; ñaïo Tröùng (Nhaát
quaùn ñaïo); ñaïo Khaên vaøng; ñaïo Baát taïo con; ñaïo Töø coõi
aâm trôû veà... Coù nhöõng loaïi ngoaïi nhaäp nhö ñaïo Thanh Haûi
Voâ thöôïng sö (Ñaøi Loan); ñaïo Vi voâ khoa hoïc thaàn bí (Phaùp);
Khoång Maïnh thaùnh hoäi ñaïo (Ñaøi Loan); Phaät maãu ñòa caàu
hay Ñòa maãu (Trung Quoác) v.v... Nhöõng ñaïo naøy theo quy
luaät chung noåi leân hay laën taét, tuyø thuoäc vaøo nieàm tin
cuûa quaàn chuùng tín ñoà vaøo ngöôøi khôûi xöôùng. Haàu heát
caùc hieän töôïng treân ñeàu pha laãn ñaïo vôùi ñôøi.
Noåi leân phong traøo tin töôûng moät ngöôøi coù ngoaïi caûm,
thaáu thò, coù pheùp laï, reøn luyeän cô theå hay chöõa beänh
baèng khí coâng, thieàn, yoga mang tính thaàn bí hay baèng
"buøa" "ngaûi" hieän ñaïi. Nhöõng hieän töôïng naøy caàn ñöôïc

474
nghieân cöùu ñeå xaùc ñònh thöïc hö.
Beân caïnh caùc "hieän töôïng toân giaùo môùi", naûy sinh
vieäc möôïn danh moät toân giaùo, döïa vaøo moät taäp tuïc xöa
nhö vua ra (Vaøng Chuù - Hmoâng), thôø Thieân hoaøng (Thìn
huøng - Dao) truyeàn baù ñaïo traùi pheùp, mang tính chính trò
nhieàu hôn toân giaùo, gaây ra söï chia reõ daân toäc vaø trong
noäi boä moät daân toäc, xoùa boû baûn saéc vaên hoùa daân
toäc.
Nhöõng "hieän töôïng toân giaùo môùi" naûy sinh chöa ñöôïc
nghieân cöùu thaáu ñaùo. Khaùi quaùt laïi, ta coù theå thaáy laønh
ít, döõ nhieàu. Loaïi tröø nhöõng phong traøo luyeän taäp mang tính
theá tuïc, theo ñuùng Hieán phaùp, nhöõng "hieän töôïng toân
giaùo môùi" treân chöa ñöôïc pheùp cuûa Nhaø nöôùc vaãn ñang
hoaït ñoäng leùn luùt.
II. ÑAËC TRÖNG TOÂN GIAÙO VIEÄT NAM TRONG GIAI ÑOAÏN
HIEÄN NAY
Ñôøi soáng toân giaùo vaän haønh tuyø theo taâm thöùc toân
giaùo truyeàn thoáng (thöôøng ñöôïc goïi laø taâm linh)151, ñoàng
thôøi phaûn aùnh tình hình xaõ hoäi ñöông thôøi. Truyeàn thoáng
toân troïng giöõa caùc toân giaùo cuûa cha oâng bò ñöùt ñoaïn
moät thôøi gian do söï coù maët cuûa ngoaïi bang, muoán taïo neân
moät söï ñoái ñaàu giöõa caùc toân giaùo theo chính saùch chia
ñeå trò cuûa chuû nghóa ñeá quoác, nay ñang coù nguy cô phuïc
hoài laïi bôûi aâm möu keû xaáu trong, ngoaøi nöôùc. Tính tieåu
noâng coù theå roài ñöôïc thay theá qua quaù trình coâng nghieäp
hoùa, hieän ñaïi hoùa ñaát nöôùc vaø seõ ñöôïc theå hieän döôùi
moät daïng khaùc xöa. Ñoù laø hai ñieàu ñaùng chuù yù khi
nghieân cöùu toân giaùo vaøo thôøi ñieåm tình hình hieän nay, ôû
ñaây ñôøi soáng toân giaùo Vieät Nam ñöôïc vaän haønh bôûi
nhöõng ñaëc tröng döôùi ñaây.
1. Xu theá hoøa nhaäp maø khoâng hôïp nhaát, mang tính
ña/phieám thaàn
Traûi daøi theo doøng lòch söû, treân laõnh thoå Vieät Nam. Soá
löôïng caùc toân giaùo khoâng giaûm, neáu khoâng noùi laø laïi
taêng theo xu theá khoâng ñoái ñaàu, hoøa quyeän maø khoâng
hôïp nhaát. Caùc toân giaùo truyeàn thoáng chung soáng tuy
khoâng thaät yeân aû, nhöng toân troïng laãn nhau. Nhöõng ngöôøi
151
Thuaät ngöõ taâm linh coù theå deã hieåu nhaàm neáu chæ gaùn cho toân giaùo, bôûi leõ coøn coù
caùi linh thieâng theá tuïc nhö hy sinh cho toå quoác, cho lí töôûng. Neân duøng laø taâm thöùc toân
giaùo, vì ñaõ noùi ñeán toân giaùo laø coù caùi thieâng lieâng roài.

475
theo caùc toân giaùo khaùc nhau chung soáng cuøng trong moät
laøng, moät phöôøng, moät doøng hoï. Chuû nghóa thöïc daân gaây
ra söï xung ñoät giöõa caùc toân giaùo, cuõng chæ taïo neân moät
veát haèn vaøo tình ñoaøn keát giöõa tín ñoà trong moät toân
giaùo vaø giöõa caùc toân giaùo trong moät thôøi gian vaø chuû
yeáu cuõng chæ taùc ñoäng ñeán nhöõng haøng nguõ chöùc saéc.
Côn baõo qua, trôøi laïi yeân aû, tieáng troáng ñình laøng, tieáng
chuoâng nhaø thôø laïi quyeän vôùi tieáng moõ nhaø chuøa. Ñieàu
ñoù phaûn aùnh ñuùng ñaén taâm thöùc toân giaùo cuûa ngöôøi
Kinh, keå caû caùc tín ñoà toân giaùo ñoäc thaàn.
Gaàn ñaây, nhaø thôø Coâng giaùo cuõng nhaän thaáy raèng,
muoán toàn taïi vaø phaùt trieån ôû Vieät Nam khoâng theå khoâng
suy nghó ñeán tính ña/phieám thaàn trong taâm thöùc toân giaùo
phöông Ñoâng, ñaõ phaûi toân troïng nieàm tin cuûa caùc toân
giaùo khaùc152, neân ñaõ khoâng ñeå caùc tín ñoà Coâng giaùo
phaûi leùn luùt, maø ñöôïc coâng khai thôø cuùng toå tieân, thôø
nhöõng vò coù coâng vôùi nöôùc, vôùi ñòa phöông. Moät soá ít ñi
chuøa vaø tham gia boùi toaùn, töû vi, ngoài ñoàng, v.v...
Ngöôøi Vieät Nam thôø Trôøi, coù theå noùi oâng Trôøi giöõ ñòa
vò cao hôn, coù ngöôøi con laø thieân töû, thay maët trò vì ñaát
nöôùc. Nhöng oâng Trôøi khoâng chi phoái caùc vò thaàn khaùc, vì
moãi thaàn coù moät chöùc naêng ñöôïc hieåu theo yù daân,
thaäm chí töøng ngöôøi daân. Nhöõng ñieàu treân khaúng ñònh laø
truyeàn thoáng ngöôøi Vieät Nam khoâng coù khaùi nieäm veà
moät Ñaáng Toái cao, caøng khoâng coù khaùi nieäm veà moät
Ñaáng Saùng theá. Caëp ñoâi ban ñaàu soáng soùt sau naïn luït
sinh ra caùc toäc ngöôøi, caùc doøng hoï cuõng chæ döøng laïi ôû
nhöõng huyeàn thoaïi153. YÙ nieäm veà Ñaáng Toái cao coù chaêng
ôû ñieän thaàn Ñaïo giaùo Trung Hoa. ÔÛ Vieät Nam, nhöõng ñoái
töôïng thôø cuûa ñaïo, nhö Töù baát töû, nhöõng Maãu... khoâng
phaûi laø caùc Ñaáng toaøn naêng. Trong trieát lyù ñaïo Phaät, ñaïo
Nho vaéng boùng Ñaáng Saùng theá. Sang Vieät Nam, döôùi con
maét ngöôøi daân, Ñöùc Phaät Thích Ca cuõng ñöôïc troïng nhö A
Di Ñaø, nhö Phaät Baø Quan aâm. Ñaïo Phaät vaãn laø ñaïo khoâng
coù thaàn linh (non-theùiste). Ngöôøi ta thôø Khoång Töû, chæ vì
oâng laø ngöôøi saùng laäp ñaïo Nho.
Moät thöïc teá cho thaáy, ôû Vieät Nam, ñaâu ñaâu ta cuõng
thaáy nôi thôø töï, thôø moät sieâu linh vôùi nhöõng nghi thöùc
152
Thaùnh Coäng ñoàng Vaticano II, tuyeân ngoân veà lieân laïc cuûa Giaùo hoäi vôùi caùc toân giaùo
ngoaøi Kitoâ giaùo Nostra Aetate, Saøi Goøn, 1975.
153
Ñaëng Nghieâm Vaïn, The flood Myth and the Origin Ethnic Group is Southeast, Journal American
Folklore, No106, 1993.

476
nhaèm thoûa maõn moät nhu caàu toân giaùo nhaát ñònh. Döôùi
moät noùc nhaø, ta thaáy coù baøn thôø OÂng baø hay Toå tieân,
thôø Thaàn beáp, vôùi quan nieäm laø ngöôøi coi soùc coâng vieäc
caû naêm cuûa gia ñình; coù nhaø coù baøn thôø Thaàn taøi mong
söï giaøu sang; coù baøn thôø Thaàn ñaát, oâng Thieän; coù nhaø
coù baøn thôø Phaät, thôø Maãu, thôø Toå sö caùc ngheà v.v...
Ngöôøi Coâng giaùo thöïc hieän leã cuùng Toå tieân hoaëc ôû nhaø
thôø, ôû gia ñình.
Trong moät laøng, ngoâi ñình laø nôi thôø vò thaàn hoä meänh
cho caû daân laøng. Moãi laøng coù moät hay nhieàu ngoâi ñình,
thôø moät hay nhieàu vò thaønh hoaøng, do vua phong, hoaëc do
daân suy toân.
Ngöôøi daân döôøng nhö coù tính khoan dung, ñoä löôïng trong
quan heä ña toân giaùo. Tính ña/phieám thaàn ñem laïi heä quaû
laø hoï muoán tìm ra caùi caàn thieát cho baûn thaân ôû nhöõng
toân giaùo khaùc nhau, keå caû ôû noäi dung laãn nghi thöùc.
Ñöùng tröôùc moät baøn thôø hay tham döï moät leã hoäi toân
giaùo, tuyø theo caùc taàng lôùp khaùc nhau, qua söï hieåu bieát
trong saùch vôû hay truyeàn mieäng vaø qua söï tieáp xuùc vôùi
caùc vò thaày cuùng, thaày boùi, hoï caàu xin cho baûn thaân moät
cuoäc soáng yeân laønh, nhieàu tieàn, nhieàu loäc, ñeå phuùc cho
con chaùu hôn laø chuù yù cho cuoäc soáng mai sau khi ñaõ cheát.
Cuõng thaät khoù saép xeáp trong tình caûm toân giaùo ngöôøi
Vieät Nam vò thaàn naøo coù vò theá cao hôn, bôûi leõ tuyø töøng
luùc, tuyø töøng vieäc, vò naøy caàn cho hoï hôn vò khaùc, do
chöùc naêng maø hoï gaùn cho töøng vò. Ñoái vôùi nhöõng ngöôøi
haønh ngheà toân giaùo, loaïi tröø caùc linh muïc, hình aûnh deã
thaáy khi xöa, moät oâng ñaïo, moät thaày chuøa hay moät nhaø
nho coù nhöõng hieåu bieát vaø cuõng coù theå soáng theo trieát
lyù mình tuaân theo, laïi deã daøng ñöôïc daân laøng vaø caùc gia
ñình môøi söûa soaïn cho caùc hoäi laøng, teá leã, ma chay, cöôùi
xin. Cuõng khoâng ai ngaên caùc vò ñoù xem töôùng soá, töû vi,
boùi queû, laøm thaày ñòa lyù, thaäm chí coøn kieâm laøm moät
oâng thaày lang, baét maïch, keâ ñôn, cho thuoác. OÂng laø moät
"trí thöùc" noâng thoân caàn cho daân laøng. OÂng laø ngöôøi am
hieåu "nho, y, lyù soá". Trong con maét ngöôøi daân, oâng laø
ngöôøi ñaùng kính. Trong soá naøy, thôøi kyø caän hieän ñaïi, ôû
Nam Boä, ñaõ sinh ra nhieàu oâng môû ñaïo.
Taâm thöùc ña/phieám thaàn quaùn trieät khoâng chæ vaøo
caùc tín ñoà, cho duø töï nhaän theo moät toân giaùo chính, coù
theå laø ñoäc thaàn, maø caû vaøo caùc chöùc saéc caùc toân

477
giaùo truyeàn thoáng.
2. Khoù phaân bieät ñöôïc caùi thieâng vaø caùi tuïc
Trong taâm thöùc cuûa ngöôøi Vieät Nam, döôøng nhö khoâng
coù ranh giôùi giöõa hai theá giôùi hö, thöïc. Moät doøng hoï, nhö L.
Cadieøre nhaän xeùt, bao goàm caû ngöôøi soáng laãn ngöôøi
cheát. Trong moät noùc nhaø cuõng vaäy, gia ñình bao goàm caû
nhöõng ngöôøi soáng vaø nhöõng ngöôøi thaân ñaõ maát154. Caû
laøng quy tuï vaøo vò thaønh hoaøng155, sinh soáng beân caïnh baõi
tha ma cuûa laøng. Khaùc vôùi phöông Taây, ôû ñaây, hoï khoâng
chæ töôûng nieäm maø coøn caàu xin, khoâng chæ kính troïng
maø coøn cuùng "aên uoáng" vôùi ngöôøi ñaõ khuaát. Nhöõng
ngöôøi con öu tuù cuûa xoùm laøng, ñaát nöôùc, ñöôïc phong
thaàn, phong thaùnh, nhöõng tín ñoà ñaïo Phaät chaân tu thaønh
Phaät, trong nhöõng ngaøy gioã chaïp, khi laøng coù ñaùm, hoï
ñeàu ñöôïc môøi veà vui cuøng con chaùu, vôùi daân laøng. Hieän
nay, moät soá nôi vaãn coøn chôï aâm döông156, chính laø nhöõng
taøn dö cuûa phöông thöùc soáng xöa. Con ngöôøi thaân thöông
gaàn guõi, khoâng xa caùch vôùi ñoái töôïng mình thôø phuïng, vì
hoï tin töôûng ñoù laø ngöôøi baûo veä mình, mang phuùc cho
mình. Thaàn, thaùnh cuûa caùc toân giaùo, toå tieân cuøng huyeát
thoáng cuõng chæ laø nhöõng ngöôøi daãn ñöôøng, neâu göông
ñeå baûn thaân noi theo nhaèm giöõ gìn ñaïo laøm ngöôøi. Ngöôøi
traàn chæ thaáy ôû thaàn, thaùnh moät söùc maïnh hôn mình, maø
mình phaûi nöông töïa, phaûi caàu xin giuùp ñôõ khi gaëp khoù
khaên. Moái quan heä naøy phaûn aùnh moái quan heä trong xaõ
hoäi hieän thöïc; "coù caàu, coù ñöôïc"; "coù kieâng coù laønh".
ÔÛ ñaây, toân giaùo ñoàng thôøi cuõng laø moät loái soáng,
moät theá öùng xöû cuûa cuoäc ñôøi. Cuoäc ñôøi khoâng chæ
döøng laïi ôû coõi traàn, maø baét nguoàn töø coõi hö voâ cho ñeán
khi coù maët trong trong coäng ñoàng vaø keùo daøi caû sau khi
ñaõ cheát. Trong yù thöùc cuûa ngöôøi Vieät Nam, döôøng nhö
hieän taïi chæ laø moät khaâu noái giöõa quaù khöù vaø töông lai.
Neân coù theå noùi, "toân giaùo" Vieät Nam vöøa mang tính töï
nhieân (nhieân thaàn, nhaân thaàn), vöøa mang tính ñaïo ñöùc
154
L. Cadieøre, Croyances et pratiques religieuses chez les Vietnamines, E.F.E.O, Paris, 1992, p. 1, p. 35.
155
OÂng thaønh hoaøng taùc ñoäng ñeán vaän meänh caû laøng. Caâu dao ñaày yù nghóa: "Toeùt maét
laø taïi höôùng ñình, caû laøng toeùt maét, rieâng mình em ñaâu" theå hieän sinh ñoäng tinh thaàn ñoù.
156
ÔÛ moät soá nôi mieàn Trung du Baéc Boä, tuïc leä naøy coøn toàn taïi ñeán ngaøy nay. Phieân chôï
nhoùm hoïp vaøo luùc chieàu hoâm hay taûng saùng. Ngöôøi quanh vuøng nhìn maët nhau khoâng roõ
laém. Ngöôøi baùn, keû mua khoâng maëc caû, vôùi nieàm tin trong soá ñoù coù ngöôøi beân aâm leân
mua. Ngöôøi baùn nhaân dòp göûi ngöôøi mua maø hoï töôûng laø töø beân aâm, mang haøng veà cho
ngöôøi thaân thích ñaõ khuaát. Khoaûng thôøi gian tranh toái tranh saùng, laø luùc ngöôøi soáng gaëp
ñöôïc ngöôøi cheát.

478
(theá öùng xöû), ít nhieàu coù tính vuõ truï (theá giôùi ba taàng,
hay boán taàng). Vôùi taàng lôùp coù quyeàn theá, toân giaùo Vieät
Nam nhaèm cuûng coá vöông quyeàn, suy toân vua laø con Trôøi,
thay Trôøi haønh ñaïo, laø cha meï daân; vôùi ngöôøi daân, toân
giaùo laø phöông thöùc ñieàu chænh haønh vi "aên, ôû" sao cho
phaûi ñaïo, hôïp leõ Trôøi, thoûa maõn nhu caàu traàn tuïc vaø theá
giôùi mai sau.
3. Mang tính chaát daân toäc, vì daân vì nöôùc, ñaëc bieät
laø ñaïo thôø Toå tieân
Vieät Nam laø moät nöôùc luoân phaûi choáng choïi vôùi thieân
nhieân, dòch beänh, ñaëc bieät laø luoân phaûi chieán ñaáu vaø
saün saøng chieán ñaáu choáng giaëc ngoaïi xaâm, do ñoù,
khoâng keå moät soá ít vò thaàn cuûa Phaät giaùo, Ñaïo giaùo...,
haàu heát caùc vò thaùnh thaàn ñöôïc thôø laø phaûi coù coâng
vôùi nöôùc, vôùi daân. Ñoù laø moät chuaån möïc coù tính phoå
bieán. Ñieàu ñaùng chuù yù laø caùc trieàu ñaïi coù theå thay
ñoåi, nhöng khoâng phaûi taát caû caùc vò "con trôøi" ñeàu ñöôïc
laäp ñeàn thôø, ngoaïi tröø moät soá laêng taåm coøn soùt laïi,
nhöng chæ ñöôïc coi laø nôi thôø theo doøng huyeát thoáng.
Nhöõng vò vua ñöôïc thôø ôû Vieät Nam, cuõng khoâng naèm
ngoaïi leä chuaån möïc aáy. Moät soá vò cuûa caùc toân giaùo
ngoaïi sinh nhö Nho, Ñaïo, Phaät cuõng vaäy. Phaät hay Buït vaø
caùc vò boà taùt nhö A Di Ñaø, Quan aâm... laø hieän thaân cuûa
loøng töø bi cöùu khoå. Caùc nho só, caùc chöùc saéc ñaïo Phaät
ñöôïc daân laäp nôi thôø töï, chæ khi hoï heát loøng vì nöôùc hay vì
daân ñòa phöông. Söï tích caùc vò Phaät hay hoùa Phaät gaén vôùi
coâng tích ñaùnh giaëc tuy khoâng nhieàu, nhöng laïi gaén vôùi
coâng tích phuø hoä vaø phuïc vuï ngöôøi daân trong ñôøi thöôøng,
trong saûn xuaát.
Neân ta coù theå thaáy roõ, qua tuyeán thôø theo huyeát
thoáng cuûa caùc doøng hoï, caùc gia ñình, cuoán gia phaû ñöôïc
coi nhö lòch söû ghi laïi coâng tích cuûa caùc baäc toå tieân vôùi
toå quoác, laøng xoùm vaø gia ñình. Caùc vò coù coâng lôùn nhö
vò saùng laäp doøng hoï, coù coâng vôùi trieàu ñình, vôùi laøng
nöôùc, hoï haøng ñöôïc ghi laïi moät caùch traân troïng trong gia
phaû nhö moät tieåu söû vôùi nhieàu truyeän pha chuùt huyeàn
thoaïi hoaëc ñöôïc löu danh trong söû saùch157.
157
Theo Phan Keá Bính vieát trong saùch: Vieät Nam phong tuïc, Buùt Vieät, Saøi Goøn, 1975, tr. 31-32,
"Ngaøy xöa coù phong tuïc, ai laøm quan töø tam, töù phaåm trôû leân, ñöôïc nhaø vua phong taëng cho
cha meï, oâng baø, cuï, kî tuyø theo phaåm töôùc cuûa mình. Neáu laøm quan nhaát phaåm, ñöôïc phong
taëng tam ñaïi; nhò phaåm, nhò ñaïi; tam, töù phaåm, nhaát ñaïi. Saéc phong veà, laøng phaûi röôùc,
roài ñöôïc ngaøy laønh thaùng toát, gia chuû laøm leã trình toå tieân. Phong tuïc naøy nhaèm muïc ñích:

479
 Qua tuyeán thôø theo laõnh thoå, nhôø söï keát hôïp chaët cheõ
thaàn quyeàn vaø vöông quyeàn, qua thieát cheá xaõ hoäi töø
trung öông ñeán ñòa phöông, maø laøng laø ñôn vò haønh chính
cô sôû; oâng vua - thaàn coù traùch nhieäm phong, giaùng caùc vò
thaàn, tuyø theo coâng, toäi. ÔÛ ñaây, coâng, toäi ñöôïc ñaùnh
giaù qua taâm thöùc toân giaùo. Moãi laøng thöôøng coù vò phuùc
thaàn goïi laø thaønh hoaøng... Tieáp theo truyeàn thoáng, caùc vò
trong phong traøo Caàn vöông, nhieàu vò coù coâng choáng thöïc
daân Phaùp, ñeá quoác Myõ cuõng ñöôïc toân thôø, caùc vò vì
nöôùc boû mình, trong ñoù coù nhöõng ngöôøi coäng saûn.
Vôùi nhöõng vò naøy, raát khoù phaân bieät theo suy nghó
ngöôøi daân, töôûng nieäm hay thôø cuùng, laø haønh vi mang tính
theá tuïc hay toân giaùo.
4. Vai troø phuï nöõ trong ñôøi soáng toân giaùo theå hieän
roõ reät
Ñaëc tröng naøy cuõng thaáy ôû caùc nöôùc troàng troït luùa
nöôùc mieàn nhieät ñôùi, ngöôøi phuï nöõ tham gia tröïc tieáp lao
ñoäng saûn xuaát cuøng nam giôùi: ngheà noâng (caáy, gaët,
saøng saåy...), ngheà thuû coâng (soá löôïng ngheà ngang hay
nhænh hôn nam giôùi), ñaëc bieät laø ngheà buoân baùn nhoû ôû
chôï noâng thoân. ÔÛ Vieät Nam, ñaëc tröng naøy coøn ñöôïc theå
hieän ôû vai troø to lôùn cuûa phuï nöõ trong xaõ hoäi do hoaøn
caûnh ñaát nöôùc chieán tranh trieàn mieân, trai traùng vaéng
nhaø, ñaøn baø phaûi lo ñaûm ñang vieäc haäu phöông (nuoâi cha
meï giaø, con caùi, lo vieäc thôø cuùng gioã teát, thueá maù,
ñoùng goùp cho laøng xoùm, ñaát nöôùc...), lo ñaûm baûo löông
thöïc cho tieàn tuyeán, thaäm chí coù luùc phaûi tham gia chieán
ñaáu.
Cuõng nhö ôû moät soá nöôùc, ngöôøi Vieät Nam coù yù nieäm
veà caëp ñoâi döông vaø aâm, coi ñoù laø hai maët thoáng nhaát
vaø ñoái laäp, laø nguyeân nhaân phaùt sinh ra caùc söï vaät, caùc
yeáu toá, caùc coäng ñoàng vaø baûn thaân con ngöôøi. Ngöôøi
Vieät Nam naëng tình toå quoác (ñaát nöôùc hay nöôùc), naëng
tình meï (vì trong gia ñình meï gaàn guõi hôn boá), neân naûy sinh
yù nieäm Ñaát meï (quoác gia), veà moät nöõ thaàn AÂu Cô sinh
ñoâi gioáng noøi, ngöôøi saùng taïo ra ngheà noâng, ngheà taèm
tang, ngheà deät vaûi..., veà moät nöõ Thaàn luùa (ôû Taây
Nguyeân laø meï luùa, meï cuû). Töø ñaáy, môû roäng ra Meï laø
Meï cuûa töï nhieân: Maãu thieân, Maãu ñòa, Maãu thoaûi (nöôùc),
ai coù coâng lao vôùi nöôùc, cha meï, toå tieân ñöôïc höôûng ôn möa moùc trieàu ñình. Ñoù laø ñieàu
hay, nhaèm khích leä con chaùu ôn vua, ñoàng thôøi ôn phuùc toå tieân".

480
Maãu Thöôïng, Ngaøn (caây coái, röøng ruù) - Töù phuû; meï cuûa
caùc yeáu toá, baûn theå cuûa töï nhieân: kim, thuûy, moäc, hoûa,
thoå..., laø thaàn taïo ra gioù, möa, saám seùt158.
Vôùi thôøi tieát thay ñoåi thaát thöôøng, naéng haïn, luû luït...,
ngöôøi noâng daân troâng mong moät vuï muøa boäi thu. Hoï tin
coù moät moái quan heä voâ hình giöõa mong muoán ñaát ñai phì
nhieâu, caây luùa nhieàu boâng, caây cuû nhieàu caùi, vôùi söï giao
hôïp giöõa khí aâm vaø döông, giöõa ñöïc vaø caùi. Vì vaäy, khi
baét ñaàu laøm muøa trong leã hoäi noâng nghieäp, cho ñeán
gaàn ñaây, vieäc thôø daâm thaàn hay thöïc hieän nhöõng haønh vi
tuïc tóu trai gaùi, tuïc thaêm hang, oápoø cho trai gaùi töï do, röôùc
noõn nöôøng (bieåu hieän hai boä phaän sinh duïc ñaøn oâng vaø
ñaøn baø), thôø linga, taét ñeøn ban ñeâm, baét chaïch trong
chum hay caùc troø chôi töôïng tröng nhö, neùm coøn, ñaùnh ñu,
ñaùnh côø töôùng..., ngang nhieân toàn taïi, ñoái maët vôùi Nho
giaùo. Laïi theâm, ôû nöôùc ta, coù nhieàu soâng raïch, baõi laày
neân luõ luït xaûy ra thöôøng xuyeân, nguoàn ñaïm duy nhaát cung
caáp cho böõa côm haøng ngaøy khi xöa laø caùc thuûy saûn do
baét löôïm maø coù. Thòt caùc gia suùc chæ ñuû vieäc cuùng baùi
hay ñaõi khaùch. Vì theá, nhieàu vò nöõ thaàn (keå caû nam thaàn)
ñöôïc baét nguoàn töø soâng nöôùc, töø caùc thuûy thaàn, cho
ñeán nhöõng tinh linh cuûa raén, caù saáu, thuoàng luoàng, ba ba,
caùc loaïi caù, trai, heán... ñöôïc nhaân caùch hoùa nhôø moät dòp
laäp coâng vôùi laøng, vôùi nöôùc, döôùi caùc teân goïi myõ mieàu.
Phuï nöõ ñaûm ñang vieäc haäu phöông, theo choàng hay töï
thaân ñaùnh giaëc traû thuø choàng, nôï nöôùc, cuõng laø nguoàn
caûm xuùc ñeå ngöôøi daân suy toân caùc nöõ thaàn. Noåi tieáng
coù Hai Baø Tröng vaø caùc tyø töôùng, baø Trieäu Thò Trinh, YÛ
Lan, Buøi Thò Xuaân...
Ngöôøi Vieät tieáp xuùc vôùi ñaïo khaù sôùm. Trong Ñaïo giaùo
toân thôø nhieàu nöõ thaàn. Caùc nöõ thaàn ñeàu ñöôïc Vieät
hoùa. Sau ñoù, theo quy taéc phong thaàn cuûa Ñaïo giaùo, ngöôøi
Vieät cuõng phong theâm nöõ thaàn. Theo truyeàn thuyeát, coù vò
nöõ xuaát thaân töø thieân thaàn giaùng traàn nhö Lieãu Haïnh,
Tieân Dung; thaàn phuï traùch vieäc sinh ñeû laø Hoa Nöông tieân
coâ (coøn goïi laø Baø Muï); caùc nhieân thaàn, nhaân thaàn... Ñaïo
Phaät vaøo vuøng Luy Laâu, moät trung taâm vaên hoùa sôùm
nhaát nöôùc ta trong nhöõng naêm ñaàu Coâng nguyeân, ñaõ saûn
sinh ra caâu truyeän Naøng aû Meøn (Man Nöông) qua moät kyø
158
Ngoâ Ñöùc Thònh (chuû bieân): Ñaïo Maãu ôû Vieät Nam (2 taäp), Nxb. Vaên hoùa thoâng tin, Haø
Noäi, 1996, tr.1, tr. 10.

481
thuï thai daøi 14 thaùng, baø sinh nôû ñöôïc moät ngöôøi con gaùi,
sau goïi laø Thaïch Ñaïi quang (Buït ñaù). Man Nöông trôû thaønh
Phaät maãu, vì sinh con ñuùng ngaøy Phaät ñaûn. Töông truyeàn
baø cuõng laø Ñöùc Phaät baø Quan aâm, moät hình thöùc chuyeån
hoùa cuûa vò boà taùt trung tính Avalokitesvara159.
Caùc vò thaàn goác Ñaïo giaùo hay Phaät giaùo trong daân gian
goïi laø tieân, buït, thöôøng mang giôùi tính nöõ160. Caàn löu yù
raèng, trong Ñaïo giaùo ôû Nam Trung Hoa, mieàn Löôõng Quaûng,
soá löôïng nöõ thaàn khaù ñoâng. Caùc vò thaùnh cuûa ñaïo Nho
cuõng khoâng chæ hoaøn toaøn laø nam. Vôùi trieát lyù coi thöôøng
phuï nöõ cuûa ñaïo Baø la moân hay ñaïo Hoài ñaày tính phuï
quyeàn, cuõng khoâng ngaên caûn ngöôøi Chaøm theo doøng meï,
vaãn giöõ gìn nhöõng nöõ thaàn vaø cung caáp cho ngöôøi Vieät
moät baø chuùa thôø chung, baø Thieân Yana. Ngöôøi Khô-me vaø
ngöôøi Vieät cuõng thôø chung baø Chuùa xöù ôû nuùi Sam, Chaâu
Ñoác (An Giang).
Gaàn ñaây, ñaïo Maãu - moät bieán theå cuûa ñaïo Giaùo -
noåi leân vaø ñang coù xu höôùng taäp hôïp caùc nöõ thaàn coù
nguoàn goác töø caùc toân giaùo khaùc nhau. Ñaây laø moät kieåu
ñan gheùp, tuaân thuû xu theá hoøa nhi baát ñoàng nhö ñaõ noùi
ôû treân. AÛnh höôûng cuûa kinh teá thò tröôøng, tuïc thôø Thaàn
taøi baét nguoàn töø ngöôøi Hoa nay lan roäng, laøm naûy sinh ra
hieän töôïng bieán caùc vò nöõ thaàn, thaùnh voán lieâm khieát
thaønh keû cho vay naëng laõi, vay moät traû möôøi, duøng caû
Ñoâ la aâm phuû, nhö hieän töôïng Baø Chuùa kho (Coå Meã, Baéc
Ninh), Baø Chuùa xöù (Chaâu Ñoác), Baø ñen (Taây Ninh)...
Theo doøng taâm thöùc toân giaùo keå treân, moät soá quaàn
chuùng tín ñoà Coâng giaùo cuõng muoán ñaët Ñöùc meï Maria ôû
treân Chuùa, vì ñôn giaûn, Ñöùc meï phaûi ôû treân Chuùa con.
Neáu khoâng keå caùc vò nöõ Phaät, nöõ Tieân ñöôïc suy toân,
neáu khoâng keå caùc daâm thaàn nay ñaõ bò xoùa boû, theo
thoáng keâ chöa ñaày ñuû cuûa Boä Vaên hoùa Thoâng tin, soá
nöõ thaàn chieám 1/5 caùc vò thaønh hoaøng ñöôïc nhaø nöôùc
phong kieán phong, v.v...
ÔÛ Nam Boä, do aûnh höôûng cuûa ñaïo Phaät Nam toâng Khô-
me, naêm 1944, naûy sinh nhaùnh ñaïo Phaät Khaát só, trong ñoù
coù doøng Nöõ giôùi Khaát só, do ni sö tröôûng Huyønh Lieân
ñöùng ñaàu, tham gia tích cöïc vaøo phong traøo choáng cheá ñoä
159
Nguyeãn Quang Hoàng, Di vaên chuøa Daâu, NXB Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø Noäi, 1997.
160
ÔÛ caùc daân toäc vuøng Ñoâng Baéc, pöït hay buït thöôøng laø nöõ.

482
Myõ - Nguïy.
5. Ñôøi soáng toân giaùo vaän haønh theo loái tieåu noâng
Ñôøi soáng ngöôøi daân sau nhöõng naêm ñoåi môùi ñöôïc
naâng cao ít nhieàu. Ngöôøi daân baét ñaàu tieáp xuùc vôùi vaên
minh coâng nghieäp. Tuy nhieân, 80% cö daân vaãn sinh soáng
baèng noâng nghieäp, 20% sinh soáng ôû thaønh thò, ña soá vaãn
giöõ coäi nguoàn ôû noâng thoân. Vì vaäy, con ngöôøi ñeán vôùi
toân giaùo vaãn nhôø caùc nghi leã, ñöôïc vaän haønh theo taäp
quaùn ngaøn xöa, chöa haún döïa vaøo giaùo lyù, maø söï hieåu
bieát cuõng khoâng ñaày ñuû do bò ñöùt ñoaïn trong hôn 30
naêm, hoaëc tuaân thuû nhöõng quy ñònh cuûa töøng toân giaùo
coøn caâu neä, baûo thuû. Laïi theâm, do bò kích thích bôûi neàn
kinh teá thò tröôøng, ñoàng tieàn trôû thaønh baùi vaät trong moät
soá nghi thöùc toân giaùo. Maâm cao, coã ñaày, leã cuùng ñaét
tieàn, nghi leã phoâ tröông laán aùt nieàm tin trong saùng. Thaùnh
thaàn, keå caû Phaät, bieán thaønh ñoái töôïng cuûa ñoàng tieàn.
Nhieàu tieàn ñöôïc laøm leã to, ít tieàn bò coi reû. Nhöõng huû tuïc,
meâ tín ñöôïc khôi daäy. Con ngöôøi phuïc tuøng khoâng suy xeùt,
moät caùch giaùo ñieàu noäi dung cuõng nhö quy taéc, nghi leã
toân giaùo.
Ñôøi soáng toân giaùo nhìn beà ngoaøi töôûng nhö nhoän nhòp,
leã hoäi, haønh höông, cuùng baùi lieân tieáp ñöôïc môû; chuøa
chieàn, thaùnh thaát, nhaø thôø... ñöôïc truøng tu, xaây môùi nguy
nga ñoà soä. Nhöng neáu nhìn saâu vaøo beân trong, ta phaûi
thaáy ñoù laø söï suy thoaùi, do trình ñoä yeáu keùm veà giaùo
lyù, do söï caâu neä vaøo caùc leã thöùc röôøm raø, coù khi voâ
nghóa, do söï sa suùt veà ñaïo ñöùc cuûa moät soá chöùc saéc,
ngöôøi truï trì caùc cô sôû toân giaùo, cuõng nhö cuûa moät soá
caùn boä nhaø nöôùc quaûn lyù coâng vieäc toân giaùo. Ngöôøi ta
ñaõ söû duïng toân giaùo vaøo nhöõng muïc ñích tranh chaáp
quyeàn löïc, buoân thaàn baùn thaùnh, tha hoùa ñaïo ñöùc, meâ
tín huû tuïc, traùi vôùi muïc ñích trong saùng, laønh maïnh cuûa
caùc toân giaùo.
Gaàn ñaây, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc cuõng nhö caùc toå chöùc
toân giaùo ñaõ thaáy, dö luaän cuõng ñaõ leân tieáng. Cho neân,
sinh hoaït toân giaùo ñöôïc chaán chænh. Nhöõng quy taéc cuûa
caùc nghi leã toân giaùo ñöôïc toân troïng. Meâ tín, huû tuïc bò
leân aùn. Nhaän thöùc ñöôïc vieäc laøm trong saïch hoùa ñôøi
soáng toân giaùo phuï thuoäc vaøo haøng nguõ chöùc saéc vaø
caùn boä quaûn lyù coâng taùc toân giaùo laø caàn thieát, cho

483
neân, caùc lôùp, caùc tröôøng ñaøo taïo caùn boä toân giaùo ñaõ
ñöôïc môû ñeàu ñaën. Vôùi söï hoã trôï vaø ñöôïc pheùp cuûa
chính quyeàn caùc caáp, caùc toå chöùc toân giaùo ñaõ boài
döôõng vaø ñaøo taïo laïi caùc chöùc saéc, cuõng nhö ñaõ môû
caùc tröôøng lôùp thaäm chí caû ñaïi hoïc, treân ñaïi hoïc, ñaøo
taïo caùc chöùc saéc treû, naêng ñoäng. Caùc lôùp veà toân giaùo
ñöôïc môû taïi caùc cô sôû caùc tröôøng ñaïi hoïc; ñaõ coù baèng
thaïc só vaø tieán só vôùi ñeà taøi toân giaùo ñöôïc trao. Ñoäi nguõ
nghieân cöùu vaø quaûn lyù coâng taùc veà toân giaùo baét ñaàu
ñöôïc ñaøo taïo, boài döôõng. Nhöõng cuoán saùch veà toân giaùo
coù giaù trò töøng böôùc ñöôïc xuaát baûn, song song vôùi söï
giaûm bôùt caùc saùch thoâng tuïc, nhieàu khi daãn ñeán söï hieåu
bieát sai leäch veà tri thöùc toân giaùo vaø töøng toân giaùo cuï
theå, thaäm chí tuyeân truyeàn cho nhöõng huû tuïc, meâ tín. Tuy
nhieân, taát caû môùi chæ baét ñaàu.
6. Ñôøi soáng toân giaùo thay ñoåi cuøng vôùi hoaøn caûnh
chính trò cuûa ñaát nöôùc
Döôùi thôøi kyø phong kieán ôû nöôùc ta, thaàn quyeàn luoân
gaén vôùi theá quyeàn. Nhaø vua, ñaïi dieän quyeàn sôû höõu toái
cao veà ñaát ñai, ngöôøi töï xöng thay maët thaàn daân tröôùc
trôøi ñaát, saên soùc caû vieäc tín ngöôõng cuûa toaøn daân,
troâng nom caû coõi Döông laãn coõi AÂm. Caùc toân giaùo ngoaïi
sinh ñeán, ñeàu phaûi thích nghi vaø chòu thaàn phuïc vò vua
thaàn ñoù. Coâng giaùo xuaát hieän ôû nöôùc ta vaøo theá kyû XVI-
XVII, noåi leân vaøo theá kyû XIX. Ñôøi soáng toân giaùo cuûa ñaát
nöôùc coù theâm moät toân giaùo môùi. Maâu thuaãn naûy sinh
coù chaêng laø do maâu thuaãn giöõa hai taâm thöùc toân giaùo
khaùc nhau, phaàn do "Tin möøng cuûa Ñöùc Kitoâ coøn xa laï vôùi
xaõ hoäi Vieät Nam luùc baáy giôø"161, phaàn cuõng do tính cöùng
nhaéc cuûa söï truyeàn giaùo phuû nhaän caùc toân giaùo truyeàn
thoáng, nhaát laø ñaïo Toå tieân vaø coù luùc, coù nôi do "söï hieän
höõu cuûa coäng ñoàng Kitoâ giaùo ngaøy caøng ñoâng ñaûo laøm
thaønh moät quoác gia trong moät quoác gia, theâm moät ñoäi
nguõ thöøa sai huøng huøng, lôùp lôùp ñoät nhaäp baát hôïp phaùp
vaø hoaït ñoäng leùn luùt, laøm cho caùc nhaø caàm quyeàn heát
söùc lo sôï".
Ñeán theá kyû XIX, khi maø yù ñoà xaâm löôïc cuûa thöïc daân
Phaùp boäc loä roõ neùt, maâu thuaãn giöõa moät beân laø chuû
nghóa daân toäc chaân chính, moät beân laø chuû nghóa thöïc
161
Höông Kheâ, Töï kieåm vaø saùm hoái cuûa Giaùo hoäi Coâng giaùo theá giôùi vaø Giaùo hoäi Coâng
giaùo Vieät Nam, Taïp chí Coâng giaùo vaø Daân toäc, soá 59 (11-1999), tr. 24.

484
daân trôû neân quyeát lieät. Haäu quaû cuûa noù laøm ñöùt ñoaïn
truyeàn thoáng toân giaùo toát ñeïp. Yeâu nöôùc vaø toân troïng
ñöùc tin khaùc nhau veà toân giaùo. Coâng giaùo, sau laø Tin
laønh, ñöôïc chính quyeàn ngoaïi bang öu aùi, ñaõ bò ngöôøi Vieät
Nam nhìn nhaän vôùi moät con maét nghi ngôø, xa laï, cho duø soá
löôïng tín ñoà leân ñeán 1/15 soá daân. Caùc tín ñoà cuûa Kitoâ
giaùo khoù xöû, hoang mang. Hoï cuõng bò chia reõ, keû theo goùt
quaân xaâm löôïc, ngöôøi ñöùng giöõa hai doøng, ngöôøi ñöùng
veà phía daân toäc tham gia khaùng chieán. Phaûn öùng sôï ñaïo
Kitoâ laán löôùt cuõng laø moät trong nhöõng nguyeân nhaân ñaõ
ñöa ñeán söï chaán höng ñaïo Phaät vaø söï ra ñôøi cuûa ñaïo Cao
ñaøi, Hoøa Haûo, söï hoài phuïc laïi caùc toân giaùo daân toäc.
Toân giaùo luoân bò caùc theá löïc chính trò coù yù ñoà xaáu
lôïi duïng. Loaïi tröø ñaïo daân toäc: ñaïo thôø Toå, taát caû caùc
toân giaùo coù toå chöùc khaùc cuõng bò caùc theá löïc thöïc daân
co keùo heát söùc tinh vi vaø xaûo quyeät. Vì vaäy, khoâng chæ
ñaïo Kitoâ, caùc ñaïo khaùc cuõng bò chia naêm xeû baûy. Caùc tín
ñoà cuûa moät ñaïo cuõng ñöùng ôû hai chieán tuyeán. Maùu ñoå,
ñöùc tin bò chaø ñaïp, bò keû xaáu laøm nhô baån. Sau ngaøy ñaát
nöôùc thoáng nhaát, Ñaûng vaø Nhaø nöôùc cuøng caùc toå chöùc
toân giaùo nhaän thaáy caàn vaän haønh theo truyeàn thoáng toát
ñeïp cuûa ñôøi soáng toân giaùo, thích nghi vôùi xu theá toaøn
caàu hoùa, höôùng thieän, treân moät neàn taûng môùi cuûa moät
Nhaø nöôùc xaõ hoäi chuû nghóa theá tuïc.
Truyeàn thoáng höôùng nieàm tin toân giaùo vì haïnh phuùc
cuûa cuoäc ñôøi, vì daân vì nöôùc ñöôïc ñuùc keát ñaày ñuû trong
chuû tröông toân troïng töï do tín ngöôõng toân giaùo vaø khoâng
tín ngöôõng toân giaùo, trong khaåu hieäu soáng "Ñeïp ñôøi, toát
ñaïo"; "Soáng Phuùc aâm trong loøng daân toäc"; "Daân toäc -
ñaïo phaùp - xaõ hoäi chuû nghóa". Taát caû ñeàu laø hôïp loøng
daân, yù ñaûng.
Khaúng ñònh yù kieán cuûa Chuû tòch Hoà Chí Minh, töø naêm
1945, moät ngaøy sau khi baûn Tuyeân ngoân ra ñôøi, "Tín
ngöôõng töï do vaø Löông Giaùo ñoaøn keát"162, nhieàu Chæ thò
cuûa Boä Chính trò vaø Nghò ñònh cuûa Chính phuû ñaõ nhieàu
laàn neâu roõ vaø ñöa vaøo thöïc haønh ñieàu maø caùc tín ñoà
toân giaùo cuõng nhö ñoâng ñaûo nhaân daân noùi chung mong
ñôïi, laø coi toân giaùo laø moät nhu caàu tinh thaàn cuûa moät
boä phaän nhaân daân. Nhu caàu ñoù coøn toàn taïi laâu daøi.

162
Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, NXB Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1995, taäp 4, tr. 9.

485
Nhöõng giaù trò vaên hoùa, ñaïo ñöùc toát ñeïp cuûa toân giaùo
ñöôïc toân troïng, khuyeán khích vaø phaùt huy163. Nhöõng ñieàu
treân xoùa daàn nhöõng maëc caûm khoâng ñaùng coù, do keû
thuø taïo neân, cuûa caùc tín ñoà toân giaùo ñoái vôùi Ñaûng vaø
Nhaø nöôùc vaø laø moät söï khích leä cho vieäc taêng cöôøng
khoái ñoaøn keát toaøn daân, choáng laïi aâm möu duøng toân
giaùo laøm maát oån ñònh chính trò, chia reõ noäi boä caùc toân
giaùo, giöõa caùc toân giaùo vôùi Ñaûng vaø Nhaø nöôùc trong
buoåi ñaàu cuûa thôøi kyø ñaàu xaây döïng ñaát nöôùc theo ñònh
höôùng xaõ hoäi chuû nghóa.
7. Toân giaùo Vieät Nam tröôùc sau vaãn giöõ ñöôïc baûn
saéc daân toäc
Tröôùc xu theá toaøn caàu hoùa, treân caùc lónh vöïc kinh teá,
chính trò, vaên hoùa.., toân giaùo Vieät Nam ñang phaûi hoøa
nhaäp maø khoâng hoøa tan vaøo nhöõng dieãn bieán toân giaùo
toaøn nhaân loaïi trong thôøi ñaïi hieän nay. Chaáp nhaän xu theá
theá tuïc hoùa hay coù theå goïi laø xu theá nhaäp theá, xu theá
daân toäc hoùa töùc laø choáng laïi söï ñoàng hoùa daân toäc, maø
bieåu hieän chuû yeáu laø ñoàng hoùa vaên hoùa, trong ñoù coù
toân giaùo. Xu theá ñoù, neáu phaân tích saâu, ñaõ thaáy aån
taøng trong caùc ñaëc tröng toân giaùo truyeàn thoáng Vieät Nam.
Ñoù laø nhöõng thuaän lôïi cho toân giaùo Vieät Nam trong quaù
trình hoäi nhaäp vôùi ñôøi soáng toân giaùo toaøn caàu. Ñieàu
khoù khaên hôn caû, chính laø neàn taûng cuûa nhöõng ñaëc tröng
ñoù laïi ñaët treân moät xaõ hoäi noâng nghieäp phöông Ñoâng,
vaéng boùng neàn coâng nghieäp hieän ñaïi maø nay caàn thay
ñoåi.
Neân ñöùng tröôùc tình hình theá giôùi hieän nay, veà phöông
dieän toân giaùo, moãi ngöôøi Vieät Nam duø theo toân giaùo naøo,
cuõng caàn nhìn laïi töø ñöùc tin, giaùo lyù cho ñeán nghi thöùc,
ñeå chuyeån ñoåi taâm thöùc cuûa mình thích nghi vôùi thôøi ñaïi,
traùnh rôi vaøo nhöõng huû tuïc, cuõng nhö nhöõng ñieàu lai taïp.
Toân giaùo coøn toàn taïi laâu daøi, nhöng toân giaùo cuõng phaûi
bieán ñoåi theo söï bieán ñoåi cuûa söï phaùt trieån cuûa neàn
saûn xuaát, nhaèm phuø hôïp vôùi moät xaõ hoäi ñang treân con
ñöôøng coâng nghieäp hoùa, hieän ñaïi hoùa.
ÔÛ ñaây, naûy sinh ba khuynh höôùng caàn traùnh: Moät laø,
maëc caûm phuû nhaän taát caû caùi gì toát ñeïp trong truyeàn

163
Chæ thò 37/CT cuûa Boä Chính trò vaø Nghò ñònh 26/HÑCP cuûa Chính phuû, ban haønh trong
nhöõng naêm 1998 vaø 1999.

486
thoáng toân giaùo cuûa baûn thaân, göûi ñöùc tin vaøo moät thöù
toân giaùo xa laï, lai caêng cuûa moät theá giôùi "loän ngöôïc"
(thuaät ngöõ cuûa C. Maùc). Hai laø, rôi vaøo moät cöïc ñoan, khö
khö giöõ laïi caùi huû laäu cuûa "truyeàn thoáng", maø V. I. Leânin
coi nhö moät söùc yø, ñeå laïc loõng tröôùc thôøi cuoäc. Ba laø,
voäi vaøng, thieáu suy nghó rôi vaøo moät trong nhöõng "hieän
töôïng toân giaùo môùi", con ñeû cuûa thôøi kyø khuûng hoaûng
ñaïo ñöùc cuûa theá giôùi hieän nay, döõ nhieàu, laønh ít ñang
laøm ñau ñaàu caùc nhaø ñaïo ñöùc, nhaø toân giaùo hoïc, cuõng
nhö caùc nhaø laõnh ñaïo caùc nhaø nöôùc vaø caùc toå chöùc toân
giaùo truyeàn thoáng.
Nhöõng khuynh höôùng treân, ñaõ baét ñaàu boäc loä trong
nhöõng naêm gaàn ñaây ôû nöôùc ta; Ñaûng, Nhaø nöôùc caàn coù
nhöõng bieän phaùp khaéc phuïc.
Cuõng nhö vaên hoùa, höôùng ñi cuûa caùc toân giaùo laø coù
choïn loïc, loaïi boû caùi loãi thôøi, tieáp bieán moät caùch saùng
suoát nhöõng yeáu toá môùi naûy sinh trong ñôøi soáng toân
giaùo, ñoàng thôøi phaùt trieån nhöõng yeáu toá toân giaùo
truyeàn thoáng laønh maïnh. Toân giaùo naøo cuõng höôùng ñeán
caùi Thieän, loaïi boû caùi AÙc, cuõng coù trong mình nhöõng ñieàu
toát coù tính nhaân baûn; nhöng ngöôïc laïi, toân giaùo naøo cuõng
coù nhöõng maët loãi thôøi, daãn con ngöôøi ñeán si meâ, daïi
doät. Töôûng neân nhaéc laïi yù kieán cuûa nhaø baùc hoïc vó ñaïi
cuûa theá kyû XX, A. Einstein khi oâng cho caûm giaùc toân giaùo
laø "söï ngaïc nhieân khoaùi caûm tröôùc söï haøi hoøa cuûa quy
luaät töï nhieân, boäc loä moät trí tueä coù taàm cao ñeán noãi so
vôùi noù, thì toaøn boä nhöõng tö töôûng saùng taïo vaø haønh
ñoäng cuûa con ngöôøi chæ laø moät söï phaûn aùnh heát söùc
voâ nghóa. Tình caûm naøy, laøm phaùt trieån quy luaät chuû ñaïo
daãn daét cuoäc ñôøi vaø loøng can ñaûm cuûa con ngöôøi, ñeå
hoï coù theå thaønh coâng trong vieäc thoaùt khoûi xieàng xích
cuûa loøng ham muoán ích kyû"164

164
A. Einstein, Comment je vois le monde, Paris, 1979, p. 20.

487
 TAØI LIEÄU THAM KHAÛO

1.K. Marx - F. Engels, Toaøn taäp, taäp 1, 2, 3, 7, 43, 47, Nhaø

Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1991-2000.
2.K. Marx, Baûn thaûo kinh teá - trieát hoïc (1844), Nhaø Xuaát
baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1996.
3.K. Marx, Luaän cöông veà Phoibaùch, Nhaø Xuaát baûn
Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1993.
4.K. Marx, Pheâ phaùn trieát hoïc phaùp luaät cuûa Heghen,
Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000.
5.K. Marx - F. Engels, Tuyeân ngoân Ñaûng coäng saûn, Nhaø
Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000.
6.K. Marx, Lao ñoäng laøm thueâ vaø tö baûn, Nhaø Xuaát
baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 2000.
7.K. Marx, Ñaáu tranh giai caáp ôû Phaùp (1848-1850), Nhaø
Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1995.
8.K. Marx, Ngaøy 18 thaùng Söông muø cuûa Louis Bonaparte,
Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø ZNoäi, 1994.
9. K. Marx, Lôøi noùi ñaàu goùp phaàn pheâ phaùn khoa kinh
teá chính trò, Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi,
1997.
10. K. Marx, Thö göûi Joseth Weydemeyer ôû New York
12/04/1853, Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1995.
11. K. Marx, Pheâ phaùn cöông lónh Gotha, Nhaø Xuaát baûn
Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1993.
12. F. Engels, Nguoàn goác gia ñình, cheá ñoä ñoä tö höõu
vaø nhaø nöôùc, Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi,
1995.
13. V. I. Lenin, Toaøn taäp, taäp 6, 9, 18, 29, 33, Nhaø Xuaát
baûn Chính trò quoác gia (Söï thaät), Haø Noäi, 1980-1986.
14. V. I. Lenin, Theá naøo laø nhöõng ngöôøi baïn daân vaø

488
hoï ñaáu tranh choáng nhöõng ngöôøi xaõ hoäi daân chuû nhö theá
naøo, Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1993.
15. V. I. Lenin, Söï phaùt trieån cuûa chuû nghóa tö baûn ôû
Nga, Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1992.
16. Nguyeãn AÙi Quoác, Baûn aùn cheá ñoä thöïc daân
Phaùp, Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1996.
17. Hoà Chí Minh, Toaøn taäp, taäp 1, 2, Nhaø Xuaát baûn
Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1992.
18. Aleksandrova E. V, Nhöõng xung ñoät toân giaùo - Caùc
con ñöôøng giaûi quyeát, NXB Khoa hoïc, M, 1993, tr. 13.
19. A. Markovic, Cô sôû nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc toân
giaùo Maùc-Leânin, NXB Tieán boä, M. 1995.
20. Amelin V. N, Xaõ hoäi hoïc chính trò, Nhaø Xuaát baûn
Khoa hoïc, M, 1992, tr. 149.
21. Bilton - Bonnett, Nhaäp moân lòch söû xaõ hoäi hoïc,
Nhaø Xuaát baûn Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1993.
22. Borodkin F. M, Korjak N. M (Vieän só, Vieän Haøn laâm
Khoa hoïc Novosibirsk), Toân giaùo - lónh vöïc cuûa xaõ hoäi hoïc,
Nhaø Xuaát baûn Khoa hoïc, Moskva, 1994.
23. Borodkin F. M, History of Sociology, London, 1998.
24. Charles L. Jones, Lorne Tepperman, Susannah J.
Wilson, Töông lai cuûa gia ñình (Vuõ Quang Haø bieân dòch), Nhaø
Xuaát baûn Ñaïi hoïc quoác gia, Haø Noäi, 2002.
25. Darendorf. R, Caùc yeáu toá cuûa lyù thuyeát xung ñoät
xaõ hoäi, Nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc, 1994, No5 tr. 144.
26. Dobryanov, Caùi xaõ hoäi vaø caùi xaõ hoäi hoïc ôû K.
Marx (UK, Berlin, 1984), Nhaø Xuaát baûn Chính trò quoác gia, Haø
Noäi, 2001.
27. Ñaëng Nghieâm Vaïn, Lyù luaän veà toân giaùo vaø
tình hình toân giaùo ôû Vieät Nam, Nhaø Xuaát baûn Chính trò
quoác gia, Haø Noäi, 2001.
28. Ñoã Quang Höng, Toân giaùo vaø maáy vaán ñeà toân
giaùo Nam boä, Nhaø Xuaát baûn Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi,
2001.
29. Ñoã Thaùi Ñoàng, Ñeà cöông baøi giaûng xaõ hoäi
hoïc, Nhaø Xuaát baûn thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1995.

489
 30. Fisher R. Juri U, Con ñöôøng ñi tôùi nhaát trí hoaëc
nhöõng cuoäc ñaøm phaùn khoâng thaát baïi (Baûn dòch töø tieáng
Anh), M, 1992.
31. F. Fukuyama, The End of History?, Twentieth century
political theory, edited by Stephen Eric Bronner 1997 and The
Primacy of Culture, Journal of Democracy, Volume 6, No1, 1995.
32. Hoïc vieän Haønh chính quoác gia, Nhöõng vaán ñeà
cô baûn cuûa xaõ hoäi hoïc (Taøi lieäu löu haønh noäi boä), Haø
Noäi, 1992.
33. Hoïc vieän Chính trò quoác gia, Phaân vieän thaønh
phoá Hoà Chí Minh, Ñeà cöông baøi giaûng xaõ hoäi hoïc (Taøi
lieäu löu haønh noäi boä), thaønh phoá Hoà Chí Minh,1996.
34. Hoïc vieän Chính trò quoác gia, Phaân vieän thaønh
phoá Hoà Chí Minh, Ñeà cöông baøi giaûng lòch söû xaõ hoäi hoïc
(Taøi lieäu löu haønh noäi boä), thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1999.
35. Korjak N. M, Tình theá xung ñoät trong caùc taäp theå
lao ñoäng vaø nhöõng phöông phaùp giaûi quyeát, L, 1990.
36. Kozer L. A, Caùc chöùc naêng cuûa xung ñoät xaõ hoäi,
Xung ñoät xaõ hoäi - Nhöõng nghieân cöùu hieän ñaïi, M, 1991, tr.
27 - 28.
37. Kujbyshev, Xung ñoät toân giaùo vaø nhuõng con ñöôøng
giaûi quyeát xung ñoät toân giaùo, M. 1990.
38. Lysikhin I. E, Caùc nhaân toá tinh thaàn trong phaùt sinh
vaø caêng thaúng caùc tình theá xung ñoät, Xung ñoät xaõ hoäi -
thaåm ñònh, döï baùo, kyõ thuaät giaûi quyeát, xuaát baûn laàn 9,
phaàn I, M, 1995, tr. 46.
39. M. Mikhailoáp, Nghieân cöùu lòch söû xaõ hoäi hoïc, Nhaø
Xuaát baûn Tieán boä, Moskva, 1975.
40. Nguyeãn Khaéc Vieän, Töø ñieån xaõ hoäi hoïc, Nhaø
Xuaát baûn Haø Noäi, 1995.
41. Nguyeãn Quang Vinh, Khaûo saùt xaõ hoäi hoïc veà
phaân taàng xaõ hoäi, Nhaø Xuaát baûn Khoa hoïc xaõ hoäi, Haø
Noäi, 1995.
42. Phaïm Taát Dong - Nguyeãn Sinh Huy - Ñoã Nguyeân
Phöông, Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông, Nhaø Xuaát baûn Ñaïi hoïc
quoác gia, Haø Noäi, 1995.
43. Phaïm Taát Dong - Leâ Ngoïc Huøng, Lòch söû xaõ hoäi

490
hoïc, Nhaø Xuaát baûn Ñaïi hoïc quoác gia, Haø Noäi, 1997.
44. Phaïm Taát Dong, Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông, Nhaø Xuaát
baûn Chính trò quoác gia, Haø Noäi, 1997.
45. Pleùkhanov, Baøn veà toân giaùo vaø giaùo hoäi, Nhaø
Xuaát baûn Tieán boä, Moskva, 1957.
46. Radugin A. A, Chöông trình caùc baøi thuyeát giaûng xaõ
hoäi hoïc toân giaùo, Voronezh, 1994.
47. Traàn Höõu Quang, Nhaäp moân xaõ hoäi hoïc, Nhaø
Xuaát baûn thaønh phoá Hoà Chí Minh, 1993.
48. Trònh Duy Luaân, Tìm hieåu moân xaõ hoäi hoïc ñoâ thò,
Nhaø Xuaát baûn Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1996.
49. Trònh Duy Luaân, Xaõ hoäi hoïc Vieät Nam - Moät soá
ñònh höôùng tieáp tuïc xaây döïng vaø phaùt trieån, Taïp chí Xaõ
hoäi hoïc, soá 1/2000.
50. Tröôøng Ñaûng Cao caáp Nguyeãn AÙi Quoác, Ñeà
cöông baøi giaûng lòch söû xaõ hoäi hoïc (Taøi lieäu löu haønh noäi
boä), Haø Noäi, 1991.
51. Sabino Acquaavia, Xaõ hoäi hoïc toân giaùo, Leâ Dieân
dòch, Nhaø Xuaát baûn Khoa hoïc Xaõ hoäi, Haø Noäi, 1998.
52. Samuel Huntington, The Clash of Civilizations?, Foreign
Affairs, 1993, Vol. 72, No3.
53. Speanskij V. I, Caùc xung ñoät toân giaùo cô baûn - Vaán
ñeà phaân loaïi, Taïp chí Chính trò - xaõ hoäi, 1995, No4, tr. 168.
54. V. Ñoâbôrianop, Xaõ hoäi hoïc Mac-Leânin, Nhaø Xuaát
baûn Thoâng tin lyù luaän, Haø Noäi, 1985.
55. Vieän Haøn laâm Khoa hoïc Lieân Xoâ, Nhöõng cô sôû
nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc, NXB Tieán boä, Moskva, 1988.
56. Vieän Thoâng tin Khoa hoïc xaõ hoäi, Toân giaùo vaø
ñôøi soáng hieän ñaïi (3 taäp), Haø Noäi, 1997.
57. Vuõ Duõng, Taâm lyù hoïc toân giaùo, NXB Giaùo duïc, Haø
Noäi, 1998.
58. Vuõ Quang Haø, Lòch söû trieát hoïc Ai Caäp vaø Löôõng
Haø coå ñaïi, Nhaø Xuaát baûn Ñaïi hoïc quoác gia, Haø Noäi, 2000.
59. Vuõ Quang Haø, Caùc lí thuyeát xaõ hoäi hoïc (2 taäp),
Nhaø Xuaát baûn Ñaïi hoïc quoác gia, Haø Noäi, 2001.

491
 60. Vuõ Quang Haø, Veda, Upanishad - Nhöõng boä kinh trieát
lyù toân giaùo coå AÁn Ñoä, Nhaø Xuaát baûn Ñaïi hoïc quoác gia,
Haø Noäi, 2001.
61. Vuõ Quang Haø, Xaõ hoäi hoïc ñaïi cöông, Nhaø Xuaát
baûn Ñaïi hoïc quoác gia, Haø Noäi, 2002.
62. Vuõ Quang Haø, Kinh vaên cuûa caùc tröôøng phaùi trieát
hoïc AÁn Ñoä, Nhaø Xuaát baûn Ñaïi hoïc quoác gia, Haø Noäi,
2002.
63. Vuõ Quang Haø, Nhaäp moân xaõ hoäi hoïc, Nhaø Xuaát
baûn Thoáng keâ, Haø Noäi, 2002.
64. Zaprudskij Ju. G, Xaõ hoäi hoïc toân giaùo, Taïp chí
Nghieân cöùu xaõ hoäi hoïc, M, 1993, No7, tr. 34.
65. Zaprudskij Ju. G, Beân trong söï xung ñoät toân giaùo,
Taïp chí Nghieân cöùu Xaõ hoäi hoïc, 1993, No7, tr. 57.
66. Zdravomyslov A. G, Histoire de la Sociologie, Nhaø Xuaát
baûn Khoa hoïc, Moskva, 1991.
67. Zdravomyslov A. G, Xaõ hoäi hoïc xung ñoät toân giaùo,
Nhaø Xuaát baûn Khoa hoïc, Moskva, 1995, tr. 103.

492
 MUÏC LUÏC

Lôøi Nhaø Xuaát baûn...............................5

Lôøi Noùi ñaàu............................. ...............9

Phaàn thöù nhaát

TIEÁP CAÄN XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO13
Chöông I
Ñoái töôïng, chöùc naêng vaø phöông phaùp nghieân cöùu
............................................. .......................15
I. Ñoái töôïng cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo 15
II. Chöùc naêng nghieân cöùu cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo
..................................................... .........18
III. Xaõ hoäi hoïc toân giaùo trong heä thoáng
caùc lónh vöïc xaõ hoäi hoïc....22
IV. Phöông phaùp nghieân cöùu
cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo. 24
Chöông II
Hoïc thuyeát Marx-lenin vôùi yù nghóa neàn taûng
cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo................27
I. K. Marx vaø F. Engels baøn veà toân giaùo 27
II. V. I. Lenine baøn veà toân giaùo. .36
III. Tö töôûng Hoà Chí Minh veà nghieân cöùu toân giaùo
............................................. .......................44
IV. Keát luaän.............................. .....53
Chöông III
Quaù trình hình thaønh vaø phaùt trieån cuûa xaõ hoäi hoïc
toân giaùo.................................................55

493
 I. Nhöõng nghieân cöùu toân giaùo tröôùc khi xaõ hoäi
hoïc
toân giaùo trôû thaønh moät ngaønh khoa hoïc ñoäc
laäp....................... ......................................55
II. Xaõ hoäi hoïc toân giaùo trôû thaønh moät khoa hoïc
ñoäc laäp....................................................57
III. Nhaân toá xung ñoät toân giaùo. 67
IV. Toân giaùo vôùi bieán ñoåi xaõ hoäi69
V. Toân giaùo vaø söï tha hoùa........72
Chöông IV
Nhöõng lyù thuyeát xaõ hoäi hoïc hieän ñaïi veà toân giaùo
............................................. .......................75
I. Lyù thuyeát xung ñoät veà toân giaùo 75
II. Lyù thuyeát taäp theå..................80
III. Lyù thuyeát nhaân caùch.............82
IV. Lyù thuyeát lieân nhaân caùch....83
V. Lyù thuyeát trao ñoåi..................85
VI. Caùch tieáp caän cuûa lyù thuyeát töông taùc bieåu
töôïng
vaø hieän töôïng luaän............87
VII. Söï phaùt trieån cuûa lyù thuyeát chöùc naêng
trong xaõ hoäi hoïc toân giaùo91
VIII. Töø lyù thuyeát chöùc naêng ñeán lyù thuyeát caùc heä
thoáng................................ .........................95
IX. Toân giaùo vaø caù theå............100
X. Caùc nghieân cöùu tieáp caän khaùc 102
Chöông V
Nhöõng vaán ñeà ñöông ñaïi cuûa xaõ hoäi hoïc toân giaùo
........................................... .......................107
I. Höôùng tieáp caän môùi..............107
II. Xaõ hoäi hoïc toân giaùo
vaø söï khaúng ñònh toàn taïi cuûa con ngöôøi 111

Phaàn thöù hai

494
CAÙC LÓNH VÖÏC XAÕ HOÄI HOÏC TOÂN GIAÙO 115
Chöông VI
Nieàm tin toân giaùo.............................117
I. Nguoàn goác cuûa nieàm tin toân giaùo 117
II. Caùc ñaëc ñieåm cuûa nieàm tin toân giaùo 126
III. Caùc quaù trình taâm lyù xaõ hoäi
aûnh höôûng ñeán nieàm tin toân giaùo 139
IV. Moät vaøi nhaän xeùt coù tính keát luaän veà nieàm tin
toân giaùo.................................................143
Chöông VII
Thuoäc tính toân giaùo.........................145
I. Khaùi nieäm thuoäc tính toân giaùo 145
II. Ño löôøng thuoäc tính toân giaùo150
Chöông VIII
Kinh nghieäm toân giaùo vaø caùi thieâng lieâng 155
I. Khaùi nieäm............................155
II. Bieåu ñoà veà nhöõng daïng thöùc khaùc nhau
cuûa caùi thieâng lieâng.....158
III. Phöông phaùp xaùc ñònh kinh nghieäm toân giaùo
........................................... .......................159
Chöông IX
Thöïc haønh toân giaùo.........................163
I. Ñònh nghóa.............................163
II. Nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa thöïc haønh toân giaùo
........................................... .......................165
Chöông X
Söï quy thuoäc toân giaùo....................173
I. Khaùi nieäm........................... 1173
II. Nhöõng vaán ñeà cô baûn cuûa söï quy thuoäc 174
III. Phaân loaïi söï quy thuoäc.......177
IV. Keát luaän.......................... ......182
Chöông XI
Ñaïo ñöùc toân giaùo vaø nhaän thöùc toân giaùo 183
I. Ñaïo ñöùc toân giaùo..............183

495
 II. Nhaän thöùc toân giaùo...........185
Chöông XII
Tình caûm toân giaùo............................189
I. Khaùi nieäm vaø ñaëc ñieåm..189
II. An uûi toân giaùo....................192
III. Caùc giai ñoaïn phaùt trieån
cuûa tình caûm toân giaùo trong quaù trình
thöïc hieän nghi leã toân giaùo195
IV. Caùc yeáu toá taùc ñoäng ñeán
söï bieán ñoåi cöôøng ñoä caûm xuùc
trong thôøi gian thöïc hieän nghi leã 196
V. Xöng toäi vaø suy töôûng toân giaùo 198
Chöông XIII
Suøng baùi toân giaùo..........................203
I. Baûn chaát vaø vai troø cuûa suøng baùi toân giaùo
........................................... .......................203
II. Cô sôû xaõ hoäi cuûa nghi leã toân giaùo 207
III. Yeáu toá thaåm myõ trong suøng baùi toân giaùo 215
Chöông XIV
Nhaân caùch toân giaùo........................221
I. Ñaëc ñieåm xaõ hoäi
cuûa nhaân caùch toân giaùo221
II. Caùc kieåu nhaân caùch toân giaùo 224
III. Nhoùm xaõ hoäi vôùi vieäc hình thaønh
vaø phaùt trieån nhaân caùch toân giaùo 225
IV. Khía caïnh xaõ hoäi cuûa söï chuyeån thaønh
nhaân caùch toân giaùo.......234
V. Keát luaän............................. ...237
Chöông XV
Toå chöùc xaõ hoäi cuûa toân giaùo. . .241
I. Vaán ñeà cô baûn
veà toå chöùc xaõ hoäi cuûa toân giaùo 241
II. Hình thöùc toå chöùc toân giaùo243
III. Hình thöùc duy trì söï ñoàng thuaän noäi boä248

496
 IV. Phöông phaùp lan toûa
cuûa caùc toå chöùc toân giaùo249
V. Nhöõng vaán ñeà nghieân cöùu chuû yeáu 251
VI. Theå cheá vaø thuû lónh coù söùc loâi cuoán 256
Chöông XVI
Toân giaùo vaø xaõ hoäi........................259
I. Toân giaùo -
caùch taân hay baûo thuû.....259
II. Theá tuïc hoùa............................266

Chöông XVII
Toân giaùo vaø söï phaân taàng xaõ hoäi273
I. Nhöõng vaán ñeà chung............273
II. Vai troø cuûa toân giaùo vaø söï phaân taàng 275

Chöông XVIII
Quan heä giöõa toân giaùo vôùi chính trò,
truyeàn thoâng ñaïi chuùng vaø kinh teá281
I. Quan heä giöõa toân giaùo vôùi chính trò281
II. Quan heä giöõa toân giaùo
vôùi truyeàn thoâng ñaïi chuùng285
III. Quan heä giöõa toân giaùo vôùi kinh teá 291
Chöông XIX
Vaán ñeà phuï nöõ vaø toân giaùo......297
I. Khaùi quaùt nhöõng vaán ñeà chung 297
II. Thaùi ñoä cuûa toân giaùo
ñoái vôùi phuï nöõ..................299
III. Vaán ñeà phuï nöõ trong lyù luaän vaø thöïc tieãn
cuûa Kitoâ giaùo.....................366
IV. Chuû nghóa Marx - lenine
ñoái vôùi vaán ñeà phuï nöõ. .382
Phaàn thöù ba
BIEÁN ÑOÅI TOÂN GIAÙO......................303
Chöông XX

497
Quaù trình daân toäc
vôùi söï lieân keát vaø chia reõ toân giaùo 305
I. Nhöõng vaán ñeà lyù luaän.........305
II. Nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn......308
Chöông XXI
Khuûng hoaûng toân giaùo hieän nay 313
I. Tieán boä xaõ hoäi vaø khuûng hoaûng toân giaùo 313
II. Bieåu hieän chuû yeáu cuûa khuûng hoaûng toân giaùo
........................................... .......................316
III. Vuõ truï coù cö daân....................318
IV. Vatican sau coäng ñoàng II..........321
Chöông XXII
Toân giaùo beân ngoaøi caùc toân giaùo327
I. Nhöõng vaán ñeà lyù luaän........327
II. Nhöõng vaán ñeà thöïc tieãn......328
Chöông XXIII
Toân giaùo vaø nhöõng vaán ñeà
chính trò - xaõ hoäi ñöông ñaïi............331
I. Hình thaùi buø ñaép toân giaùo
trong ñôøi soáng ñöông ñaïi. 332
II. Vaán ñeà nghieân cöùu
xaõ hoäi hoïc toân giaùo ñöông ñaïi 340
III. Keát luaän..................................345
PHUÏ LUÏC................................................ .347
Phuï luïc I
Vaán ñeà toân giaùo - tö töôûng vaø chính saùch xaõ hoäi
........................................... .......................349
Phuï luïc II
Ñaëc ñieåm tình hình toân giaùo Vieät Nam 369
Phuï luïc III
Ñaëc tröng vaø vai troø caùc toân giaùo cuï theå ôû Vieät
Nam................................ ..........................427

TAØI LIEÄU THAM KHAÛO......................475

498
499