Sei sulla pagina 1di 48

ALFA EDITRICE

Ministero
della Pubblica Istruzione
Dipartimento per lIstruzione
L.482/99 Minoranze linguistiche
Le sagre
tra religione
e folclore
a cura di Ignazio Mulas
Scuola Secondaria di primo grado "Porcu-Satta"
Dirigente: prof. Giorgio Satta - Docenti referenti: Ignazio Mulas - Luisa Zurru
- Gianfelice Nadia - Ornella Carta - Roberta Spiga
Classi coinvolte: Corso E e 2^ C
Scuola Secondaria di primo grado "A. Rosas"
Dirigente: prof. Paolo Rossetti - Docenti referenti: Maria Carla Sarritzu - Leonida
Moi - Luisanna Murru - Graziella Crisponi
Classi coinvolte: 2
^
A e 2^ E
Scuola Secondaria di primo grado "G. Deledda" Sassari
Dirigente: prof.ssa Angela Fadda - Docenti referenti: Sabrina Sechi
Scuola Secondaria di primo grado "G. Deledda" Nuoro
Dirigente: prof.ssa Angela Lisbidoni - Docenti referenti: Giuliana Desogus
Scuola di primo grado - 1 Circolo Didattico Quartu S.E.
Dirigente: dr.ssa Greca Piras - Docente referente: Greca Secci
Scuola di primo grado - 2 Circolo Didattico Quartu S.E.
Dirigente: dr.ssa Silvana Dedoni - Docente referente: Sabrina Locci
Scuola di primo grado - 3 Circolo Didattico Quartu S.E.
Dirigente: dr. Francesco Manconi - Docente referente: Maria Denotti
Sagre tra religione e folclore
2009
Prima edizione, aprile 2009 -Tutti i diritti riservati
Progetto grafco e realizzazione editoriale
Alfa Editrice
Via Mercadante, 1 - 09045 - Quartu S. Elena (CA)
E-mail: alfaeditrice@tiscali.it
Stampa: Nuove Grafche Puddu - Ortacesus - Cagliari
Scuola Secondaria di primo grado "Virgilio" Faeto
Dirigente: prof.ssa Maria Michela Ciampi - Docenti referenti: Anna Conte -
Alfonso Rainone
Istituto comprensivo Montemilius 3 Charvensod Aosta
Dirigente: prof. Gino Bellebono - Docenti referenti: Angela Acconcia
- Sonia Gachet
CSG Comenius Leeuwarden Olanda
Dirigente: J.J. Wildeboer - Docente referente: Leanor Aalders
Presentatzioni
Ocannu puru, aici comenti in is terus annus, eus acabau de traballai
a su progetu scriendi unu librixedhu po fai biri ita eus fatu e comenti eus
traballau. Eus scioberau de dhu firi in d-una manera noa, capatzi de do-
nai a chini dhu liggi medas noas apitzus de is festas mannas aici comenti
dhu bivint is bidhas chi ant partecipau, impari cun nosu, a custu progetu.
A sacabu de custu librixedhu dhoi at unas cantu paginas po arregordai a
Peppinu Fiori chi est isttiu unu scritori meda importanti de sa Sardigna.
Eus fatu puru unu DVD aundi dgna bidha partner at a contai totu su
chi at fatu.
Le sagre tra religione e folclore est su nomini chi eus donau a su
progetu po studiai e po connsci sa lngua de minoria e chi est isttiu, in
is annus passaus puru, unu strumentu a ispantosu po imparai e po fi prus
arrica sa lingua italiana e is teras lnguas. Siscola media Porcu-Satta
at bfu e at promviu custu progetu e is teras scolas medias chi ant par-
tecipau funt: siscola Rosas de Cuartu SantAleni, is scolas de Nuoro,
de Sassari, de Charvensod de sa provncia de Aosta, sa scola de Faeto,
de sa provincia de Foggia, sa scola olandese Comenius de sa citadi de
Leeuwarden e is scolas elementaris de su 1^, 2^ e 3^ circulu didaticu de
Cuartu SantAleni. Sa prima parti de custu progetu est isttia dedicada a sa
lngua e a sa cultura sarda e is istudiantis ant chistionau, lggiu e iscritu a
sa campidanesa; sa segundu parti est istetia dedicada a sa literadura sarda
e precisamente a su scritori Peppinu Fiori.
4
4
SISTORIA
SantEf s
Sa genti sarda giai a cumentzai de su tempus prus atesu fntzas a oi at sempri
domandau a SantEfs a dhagiudai i a difndiri sa citadi de Castedhu.
Aici at fatu candu is Francesus iant bombardau Castedhu su 1793 e aici etotu
candu dhoi fat sa pesti in su 1652.
Totu sa genti de Castedhu tenit unammiru mannu meda po SantEfs e po
custu dhoi est sa crsia dedicada a issu, su gherreri poderosu: dhant fata in su
1263, in sapendtziu de Stam-
paxi. Su 1548 is Cunsilleris
de Castedhu prenus de istima
e de devotzioni po SantEfs
iant arregortu 43 sodhus po
firi dognannu 8 missas in
sa crsia.
Su 1652 una navi bennia
de sa Catalogna fat arribbada
a Salighera e cun issa sa pesti:
luegus sa pesti fat lmpia a
Ttari, in is bidhas de acanta
fntzas a Castedhu puru poita
sarciobispu iat bfu sa pedhi
de ermellino aundi ci fat su
bremi de sa pesti. Prpiu issu
est isttiu su primu a morri,
apustis sa pesti est abarrada
in Castedhu 9 mesis e intzaras
is Castedhajus iant domandau
a SantEfs de dhus agiudai a
ndi dha bogai.
5
S
Sa genti sarda giai a cumentzai de su tempus prus atesu fntzas a oi at sempri Sa genti sarda giai a cumentzai de su tempus prus atesu fntzas a oi at sempri
domandau a SantEfs a dhagiudai i a difndiri sa citadi de Castedhu. domandau a SantEfs a dhagiudai i a difndiri sa citadi de Castedhu.
Aici at fatu candu is Francesus iant bombardau Castedhu su 1793 e aici etotu Aici at fatu candu is Francesus iant bombardau Castedhu su 1793 e aici etotu
Fotografe: Dario Sequi.
6 7
Su Cunsillu comunali iat promtiu, chi sa pesti si ndi fat andada, de acum-
pangiai dognannu a SantEfs a Nora, sa citadi romana aundi ndi dhiant segau
sa conca candu Diocletzianu fat simperadori de sImperu romanu. Sa pesti si ndi
fat andada diaderus e aici is Castedhajus e genti de dogna bidha movendi de sa
crsia de Stampaxi fant andaus a pei fntzas a Nora e aici faint oi puru.
Duas bortas isceti is Castedhajus funti isttius acanta a no dha firi sa proces-
sioni: in d-unu documentu de su primu de su mesi de maju 1794 dhoi est iscritu
ca su Santu no depiat andai a Nora poita ca su 28 de abrili in Castedhu, apustis de
sa vitoria contras de is Francesus, sa genti si fat furriada boghendinci is Piemon-
tesus. Su Giugi de Castedhu iat decidiu invcias ca sa processioni cun su Santu
dha depiant fai su prpiu e aici dhiant fata sa primu d de lmpadas.
Sa segunda borta su 1943 candu is bombas de is Americanus iant isdorrocai
Castedhu ma sa processioni dhiant fata su prpiu perou a SantEfs ci dhu iant
carrigau apitzus de una camioneta militari.
Sa processioni prus manna dhant fata su 1886 poita ca fant arribbadas a
Castedhu is relchias de SantEfs chi fant istugiadas in sa citadi de Pisa.
6 7
Sa Cunfraria de su Gon-
faloni est nscia in Castedhu
su 1538. Is cunfraris e is
cunsorris de sa Cunfraria
depint organizai dognannu
sa processioni de sa primu
d de maju.
Cumentzendi de su 19 de martzu fntzas a su 25 de abrili su terzu bardianu
de sa Cunfraria tenit tres atbius cun is terus bardianus de su Santu po ndi orga-
nizai sa processioni. In srtimu de custus atbius su bardianu de sannu passau
intregat sa bandhera, su terzu bardianu tzerriat totus is militzianus e a is prus
antzianus po ndi scioberai a chini depit agguantai sa bandhera e a is terus chi
SA CUNFRARIA
8 9
dhu depint acumpangiai.
Su 20 de abrili su ter-
zu bardianu impari cun sa
Guardiania e is sonadoris
de launedhas cumbidat a su
carradori: custu depit ghiai is
bois cun su cciu de SantEfs.
Su 29 de abrili a mer su ter-
zu bardianu e su sagrestanu
cuncordant su cciu. Is de sa
famiglia Bolla tenint sonori
mannu de ponni sa bestimenta de sa festa a su Santu, a mengianu de su 30 de
abrili faci ora de mesud su terzu bardianu e su Presidenti de sa Cunfraria impari
a su capellanu pigant a SantEfs e ci dhu ponint apitzus de su cciu indorau e
a mesud su predi cantat missa in sa crsia de Stampaxi.
Sa primu d de maju is minis de sa Guardiania a cuadhu andant a domu de
su terzu bardianu chi donat a is militzianus una cucarda e apustis sa mulleri de
issu donat a cussu chi depit portai sa bandhera su vessillu.
Sa Guardiania andat a su Comunu a ndi pigai a sAlternos, su rapresentanti
de su Municipiu, is militzianus a cuadhu andant a pigai su sergenti e ai cussu
chi depit portai sa bandhera. Su predi donat sa beneditzioni a totugantus, dhus
ammantat cun follas de arrosas e aici podit cumentzai sa processioni.
8 9
Sa primu d de maju est una d de
festa manna po totu sa Sardigna.
A is noi de mengianu cumentzat sa
processioni cun is tracas, carrus a bois
totus cuncordaus, bennius de totu su
Campidanu.
Sa traca fat su carru de is messajus e dhus manigianta po traballai in su sartu
fntzas a sa segunda guerra mondiali. Po andai a is festas, medas bortas fant festas
de unas cantu dis, is messajus dhus limpianta e poita medas bortas su logu de sa
festa fat atesu e su caminu fat longu, ci poniant aintru is mantas po sa noti, sa
cosa de papai e aici si poniant in vigiu.
Sa vida de is messajus fat traballosa meda e poita ca snicu spssiu po issus
fant is festas, su carru dhu preniant cun is mellus cosas. Is bois fanta totus cun-
cordaus cun froris e aintru de su carru is messajus ci poniant aratzus, tapissus e
mantas bordadas. Stzius apitzus de is tracas is minis e is fmminas portant su
costumu prus bellu e totus impari cantant mutetus a trallallera.
Apalas de is tracas minis e fmminas a pei, bennius de dogna bidha de su
Campidanu, dogna bidha tenit su costumu suu, rapresentant totu sa genti chi acum-
SA PROCESSIONI
10 11
pngiat a SantEfs. Su costumu de is fmminas no est uguali po totus: dhoi funti
is fmminas arricas, cussas pburas, is bagadias, is cojadas, is fudas e donniuna
tenit unu costumu diferenti.
Apalas dhoi funti is minis a cuadhu, is cuadhus portant cannacas de arrosas,
e is Militzianus bistius a ciancheta arrbia e cun sa canneta a codhu: is Militzianus
rapresentant is gurdias chi biviant me is apendtzius de Stampaxi, Bidhanoa e
Marina.
Apalas de issus dhoi est sa Guardiania bistia a frac e ananti su terzu bardianu
chi portat sa bandhera aundi cest simmgini de SantEfs.
SAlternos, chi rapresentat su Sindigu, portat una fscia a tres coloris cun
d-una decoradura de oru e cun issu dhoi funti su Capellanu de sa Cunfraria, a
cuadhu issu puru, e is sonadoris de launedhas. Apalas is cunfraris e is cunsorris
de sa Cunfraria e is bois chi tragant su cciu indorau de SantEfs, su Decanu de
sa Sea, su Presidenti de sa Cunfraria e unu muntoni de genti chi acumpngiat su
Santu fntzas a Nora.
In su mentris a mesud, a sacabbu de sa missa, SantEfs ndi bessit de sa crsia
de Stampaxi e faci a is duas de mer lompit ananti de su paltziu de su Comunu
aundi su Sindigu, is Assessoris e sObispu de Castedhu si ndi pesant po saludai a
SantEfs e in su mentris is navis sonant is sirenas po dhu saludai issas puru.
Sa processioni sighit a andai faci a Nora e sa festa at a acabbai su cuatru de
10 11
maju candu SantEfs ndi torrat a sa crsia cosa sua faci ora de is ndixi de noti.
Sa festa de SantEfs tenit un importu mannu meda po totus is Sardus i est
unarrogu de sistria de sa Sardigna.
12 13
12 13
Santu Anni est una festa de Cuartu SantAleni
in provintzia de Casteddu. Tra is prus antigas de
sa Sardinnia, cumenti is ateras festas paganas de
sEuropa apustis diventadas cristianas, sighit i
momentus de sa vida e de is istagionis de sa cul-
tura pastorali sarda impari a aterus ritualis (fogus,
augurius, magias).
Su 24 de lampadas, sa d chi est nasciu su
santu, si faint is festeggiamentus religiosus cun
duna processioni de bidda fntzas a sa cresia de
SantAndria in Flumini de Cuartu.
A is ultimus de su mesi e argiolas si faint is
aterus festeggiamentus organizzaus de sobreria
de Santu Anni; chi donnia annu, in su srucu de sa tradizioni, fait sciri a totu sa
genti sa scera de su presidenti, sObreri.
Surtimu sabudu de su mesi e argiolas
sobreri movit de domu sua cun dunu
brechi a cuaddu po andai a pigai in domu
insoru is setti piccioccheddas chi at scerau
po sa festa e torrant impari in domu sua,
una a sa borta. Issas apitzus de sa tracca,
unu carru tradizionali totu bardau a festa
chi arregordada sa prua de una navi furriada
a fundu in susu, andant concas a mari, a
sa cresiedda de SantAndria. Custas pic-
cioccheddas si tzerriant Traccheras de
su nomini de su carru sa tracca e funti
bistias cun su costumu sardu de isposa, su
mellus de sa tradizioni cuartesa, carrigas
de prendas in flegrana de oru.
Santu Anni
14 15
Sa Tracca est sigha de
medas carrus campidanesus e
brechis a cuaddu, su cocchiu
a bois de santu Anni, gruppus
folkloricus accumpangiaus de
launeddas, sulitus e sa banda de
Cuartu in pellegrinaggiu fntzas
a sa cresia de SantAndria in sa
pratza Andrea Parodi.
Serrat su corteu una macchina
manna a cascioni cun totus is gat
( is drucis antigus de mindula e tzuccuru a forma cresias)is arregalus de sobrera
e sa bandiera de santu Anni. In donnia momentu de sa festa si cantant mutetus
a trallallera, versus antigus de grandu bellesa po is apassionaus de sa tradizioni e
de sa cultura popolari sarda.
Su dominigu a mangianu sobrieri nou movit cun totu sa cumpangia de bidda
fntzas a sa cresia a domandai a sobreri in carriga sa bandiera de su santu po
organizzai sa festa sannu infatu.
A pustis si fait sa processioni a giru de sa pratza cun is istatuas de santu Anni
e sant Andria, totu sobreria, is traccheras e is devotus e a ultimu si fait sa missa
in onori de santu Anni.
Sterrint mesa in dun aposentu accanta de sa cresia e a mer totu sa cumpangia torrat
a Cuartu po sorigai a fai festa in domu de sobreri in carriga e in domu de su nou.
Su lunis si fait su cambiu de sa bandiera: sobreri in carriga andat a domu de
sobreri nou e ddi lassat sa bandiera, sa propiu d si segant dusu de is seti gat, su
martis tres e su merculis is ultimus dusu.
14 15
USANTZIAS E PARISTORIAS A PITZUS DE SA FESTA DE SANTU ANNI
Is gomais de froris
In su tempus passau sa d de Santu Anni si fant is
Gomais de froris.
Si fat su nenniri: si poniat unus pagheddu de terra
in dunu pratu e si semenat unu pagu de trigu, comenti
incumentzat a pillonai si poniat a su scuriu asuta de su
lettu o aintrus de unu comodinu. Aici is prantisceddas
cresciant sbiancadas.
Su mer de su bintitresi de Lampadas su nenniri beniat
ligau cun frocus pintaus e in mesu si poniant atrus frori-
sceddus. Su mengianu de su binticuattru sa picioca mandat
su nenniri a domu de unatra picioca; chi issa puru teniat
presceri de essi gomai, arreciat su donu e po torru ddonat
una maginedda; de intzaras fant gomais de froris.
Sa berilliana
Si narat ca sa berilliana fessit un erba chi portat
fortuna tantis chi candu in duna domu ci fat sa gratzia
de Deus, sa genti narat ca in cussa domu teniant sa be-
rilliana. Ma sa berilliana po podi portai fortuna depiat
essi arregorta in sa notti de santu Anni a mesenotis
de una picioca, spullinca a palas furriadas e a manu
arrovescia. Chini dda teniat no dda fat biri a sa genti
allena, poita timiant chi no di dessinti furada e poita
furendi sa berilliana di furant sa fortuna.
A is bortas una matiscedda beniat arregalada, ma
chini ddarriciat dda depiat pagai: o donat calancunu
soddu o calancunatra cosa. Aici chini donat sa mati-
scedda non perdiat sa fortuna poita arriciat in calancuna
manera unu beni.
16 17
Arregordausu cun grandu meritu is maistus
druccierisi chi fainti druccis fnis de ognia genia.
Funti fattusu de mindulasa, zuccuru, ousu e
limoni. Tra is tantis arregodausu is amarettusu,
is pastissusu, is candelausu, su gato, is ossus de
mortu, su pistoccheddu e bentu, is piricchittus
e cussusu preparausu cun sa saba, su pani e
saba e is pabassinas.
Is gatt: Cun custu druci is espertusu preparanta
castellusu, cresiasa, calicisis e monumentusu
attusu fnzasa mesu metru e longusu unu metru
che funti una bellesa de biri.
Si preparara cun dunu impastu de zuccuru
scallau e mandula cotta e segara a piticheddu
naturalmente andada spilloncada. E adornada de confeturasa fattasa a manu, pic-
cionedusu, pallinedasa fattasa tottusu de i zuccuru.
Is pirichitus e bentu: bentu signifca vento, questo dolce chiamato cos perch
leggero, si tratta di un boccolo di pasta ricavato dalla farina impastata con strutto,
acqua, uova, acqua di fori darancio. Tipico della festa di San Giovanni poche
dolciarie lo sanno fare. La bont sta
nel saperlo zuccherare.
Is candelaus: ci vuole maestria, espe-
rienza, fantasia, che diventano arte nella
realizzazione di questi dolci caratteristici.
Ci sono is candelaus prenus (pieni)
e is candelaus sbuidus (vuoti), realiz-
zati con pasta di mandorla modellata a
I DRUCIS PRUS CONNOTUS DE SA FESTA DE SANTU ANNI
16 17
forma di cestino, di scarpetta, di stivali, di
zoccoli, di vasetto, ecc. decorati sui bordi
con carta stagnola dorata.
Is bianchinus: o meringhe, sono molto
leggeri, e di colore bianco perch ottenu-
ti dal chiaro delle uova amalgamate con
zucchero, mandorle tostate e tritate.
Is musatzolus: Sono a forma di rombo, e di
colore bianco, spennellati con lo zucchero
cotto e bollente, arricchiti di flamenti dorati
con scritte e perline bianche di zucchero.
La pasta allinterno fatta con mandorle
macinate e con zucchero. Ci sono anche
quelli fatti con la cappa di cioccolato.
Is pastissus: dolci realizzati con un impasto
di mandorle sfogliate aromatizzate con
lacqua di fori darancio, mentre lester-
no ricoperto da una glassa di zucchero
decorata come una vera opera darte.
Questi sono solo alcuni dei dolci prepa-
rati per questa festa, ma ce ne sono anche
degli altri altrettanto buoni. Completano
il quadro: samaretu, sa pabassina.
SU PRANGIU
SObreri de Santu Anni cumbidada prangiu e cena a is obreris de su cumitau e
a is familiarisi de is tracherasa. Si pappada pezza arrostia, malloreddusu, bordura,
binu e drucisi de dogna calidari po una pariga e disi. Is tracherasa prima de dogna
prangiu cantanta po onorai su chi offridi sobreri.
Su lunisi, su matisi e su merculisi dopu su prangiu a dusu a dusu si seganta i
ghettousu de is tracherasa.
18 19
18 19
In su 1900 su Papa Leone XIII dezidit de fagher artziare
a subra de 19 montes italianos ateretantos monumentos pro
ammentare sos 19 seculos de cristianesimu; unu de custos
monumentos lan a fachere propriu in Ngoro. Pro una borta
non si faveddat nen de bandios, nen de annadas malas!
A siscuricada de su deche de Jannarju de su 1900, sos
nugoresos si dan addobiu a sispuntoneddu de Sa Conchita. Omines e feminas,
betzos e pitzinnos, in protzessione, sichin su Piscamu Demartis chi tucat a sa Cresia
majore pro cantare su Te Deum de ringrassiamentu.
Sincrs Mussennore mutit pride Pascale Lutzu,
chi li fachiat de secretariu e lintregat singarrigu
de realizare su disinnu de su Papa.
Issinde dae su palatu pride Lutzu est cuntentu
pro singarrigu, ma peri apistichinzau pro sa paca
salude de su Piscamu: Bisonzat de fachere in presse!
Mussennore depet biere acabada sopera!
Lestru lestru tucat cara a Santu Predu e non si se-
gherat de un omine chi lu saludat totu cuntentu.
Fiat Zeniu Debernardi, su cumpanzeddu de iscola e de jocu, diventau ricu e bene-
cherfu dae totus. Pride Lutzu est cuntentu, carchi cosa est cumintzande a si moghere:
Chi siat propriu Zeniu somine mandau dae sa Providentzia pro lagiudare?
Sincras Zeniu Debernardi chin duos amicos andat a domu de Pride Lutzu. Si
cumintzat a detzidere in ube ponnere su simbulu
de sa Cristianidade. Pride Lutzu est cumbintu
chi su Monte Ortobene siat su logu giustu. Sa
proposta benit atzetada dae totus.
A pustis si colat a negossiare de cale simbulu
ponnere in su Monte e, inoche puru, sos prreres
sun diversos: calicunu diat cherrere una ruche
e calicunu unistatua, mancari comporada in
Su Redentore
20 21
Roma, in una buteca de cosas de
cresia. Sabocau Mura, amicu de
Debernardi, narat chi bi cheret unu
monumentu fatu dae unu iscurtore.
Nemmos satrivit a contraichere
custas paragulas. Sabocau sighit
narende chi lu podet fachere unu
iscurtore napoletanu de gabale e de
bonu coro, Vincenzo Jerace, a su
cale cheret iscrivere una litera pro
li pedire de fachere unistatua pro Ngoro. Sa proposta piachet a su Comitau e dae
custu mamentu totus isperan chi siscurtore atzetet singarrigu.
Vincenzo Jerace atzetat de fachere su monumentu, torrat grassias a sos nugoresos
pro sonore chi lan dau e, cosa importante in tempos de bisonzu, non cheret unu si-
sinu pro sa manifatura. Zeniu Debernardi bocat dae una iscatuledda unu modelleddu
mandau dae Jerace, chi rappresantat su Divinu Redentore chin una manu aperta a
beneichere sa bidda. Totus abarran a buca aperta!
Sincras che juchen sistatuedda a sa cresia majore pro lsponnere in sartare,
in manera chi totus la potan biere. E arriban totus, fntzas cussos chi sun palas a
Deus, ma sun curiosos de biere ite bat sutzedende. In mesu a sa zente best fntzas
su Piscamu Demartis chi, cando biet sistatuedda, si cummovet e precat Deus chi
azudet siscurtore in su traballu, in manera chi, in antis possibile, sa bidda potat biere
su monumentu in su monte.
Su traballu si fachet prus longu de
comente pessabat sartista. In su mese
de Martu de su 1901 sistatua est pronta
e in sa funderia Braccali de Napoli la
rivestin de brunzu.
Jerace est cuntentu meda de sopera e,
in una litera a su Comitau, iscrivet chi totus
cussos chi lan bida sun abarraos a buca
aperta pro sa bellesa e sa mannaria.
Pere salligria de sartista durat pacu
e su 26 de Aprile Luisa morit de repente
20 21
e su doliu de Jerace est gai mannu chi pro
una paias de meses non cheret nen biere, nen
intendere a nemos.
Arribat tribulas de su 1901 e Jerace, co-
lau su dolu mannu, fachet ischire a sabocau
Mura chi at aparagulau sos de sa funderia
pro ispedire sistatua a Casteddu. Su comitadu
in su Monte aiat ammaniadu su granitu ube
pnnere sistatua. Sa zente si dat ite fachere
pro imbellire sa bidda.
Sistatua de Su Redentore arribat in su
portu de Casteddu su 15 de Agustu e benit
garrigada in su trenu pro Macumele e, a
pustis, in un ateru pro Ngoro.
Sincras, a ora e mesudie, sistatua
arribat in sa prata de sistatzione e sa zente,
acudia pro la biere, apraudit cuntenta.
Carros e boes sun prontos pro artziare
a Su Monte. Ma cale est su caminu chi
tocat de fachere pro non sistracare omines
e animales?
Si detzidet de falare a Balubirde, de
rucrare sa e Sos Frores e chircare de
colare ube bat prus pacu petorru.
Sos carros si moghen a bellu,
a bellu, a dae in antis si ponen una
barantina de operajos pro ispianare
su caminu, in palas sichin omines,
a pede e a cabaddu, chin su recatu
e sos trastos.
Su biazu durat tres dies e pro pasare
si frman in Balubirde, in Farcana e
in Solotti. A simpuddile de su 20
de Agustu arriban a su cuccuru ube
22 23
depet essere posta sistatua.
Sa die de su 28 Agustu Ngoro
non si connoschet prus: caminos e
pratas sun abbellios chin arcos de
fozas e de frores e chin lampaneddas
coloradas. Sos nugoresos apraudin
cuntentos: su mamentu chi an isetau
est imbeniente.
Est arbeschende cando sos nugore-
sos saddobian in sa prata de sa cresia
majore pro partetzipare a su pellegrinazu a Su Monte. Aperit sa protzessione pride
Lutzu chi reghet in manos una ruche e est inghiriau dae prides chi, in su caminu, lan
a dare su cambiu. Sichin omines e feminas de cada edade e tancat su corteu su carru
ube sedit su Piscamu Demartis. Sa protzessione si moghet a bellu, a bellu, cantande e
precande. Su sole est artu cando arriban a su cucuru in ube an postu sistatua. Omines
e feminas chin sos costumenes de sa festa alligran sa muntagna .
Sa zente est bennia dae totu sa Sardinna: medas an caminau note note pro essere
presentes. A sas undichi in puntu che falan sos telos chi cubaban sistatua e su Redentore
cumparit in totu sa bellesa sua. Boches de ispantu sisparghen in su monte mentras
chi Pride Lutzu, cummuviu, beneichet
sistatua.
Dae cussa die sun colaos prus de
chentannos: sa bidda est cambiada e
fntzas sa manera de fachere sa festa
est mudada.
Abarrat proe samore de sos nu-
goresos pro su Redentore e gai e totu
sa devossione chi cada annu, a sim-
puddile de su 29 de Agustu, ispinghet
pellegrinos de cada edade a artziare a
pede a su Monte pro isorbere unu votu,
pro precare, pro rinnobare sa promissa
de fde de sos mannos.
22 23
In mesu a totus is festas de sa Sardigna
De una sceti emmu a bolli chistionai
Ca de devozioni manna diaderus est digna
Sltimu dominigu de Austu danta festegiai
Impitza su monti e in sa bidda populada
Cun ballus, cantus, litanias, e cose pappai
In su primu annu de su Noixentu sa festa est cumintzada
Pustis chi su Papa Leoni at ordinau
De ponni in pitze monti unistatua consacrada
In Sardigna su monti Ortobeni ant scioberau
E Pissenti Jeraci sistatua de Cristu Redentori
Cun ottu quintalis de brunzu at preparau
Fiat custu Jeraci unu napulitanu, grand iscultori
In un annu e prusu unistatua de setti metrus at fatu
E a su portu e Casteddu dat mandada cun su vapori
SU REDENTORI
Su pretziu po custopera non fat baratu
Intzandus Grazia Deledda at bandiu una loteria
Po agiudai is nuoresus in su traballu no ancora fatu
Is nuoresus funti passaus de safannu a sallerghia
Cun sagiudu de meda genti generosa
Nuoru at cambiau faci e de bellesa sest bistia
A trenu est arribada sistatua portentosa
Ma polompi a pitze monti a sa perda manna de granitu
Sarruga fat longa, difcili e ispantosa
Dae Nuoru nci dant aziada fnzas a su monti benedittu
A bellu a bellu, cun dunu carru tirau dae duus bois mannus.
E ant camminau disigendi e pappai sirboni a succhittu
Su bintinoi de austu dae prus de cent annus
In Nuoru una processioni longa e de devozioni prena
Dae dogna bidda arregollit piticus et mannus
Pregant tottus po is noi dis de sa novna
E dae chizi po sa festa, castiendi su Redentori
Domandant paxi, saludi et beneditzioni.
Tottimpari sa genti a mer cun custumunus de dogna colori
Caminant et ballant a sonu de launeddas
Preghendi e cantendi po sa festa de su folklori.
24 25
24 25
La Festha manna di li Candaleri
La festha Manna di li sassaresi la Faradda di li Candaleri chi esisthini da lu
XIII seculu candhu bona parthi di la Sardhigna era di li pisani (si labia cumparadda
una famiglia pisana chi si giamava Della Gherardesca). La matessi festha fntzab
si fazzi in dibessi ziddai di la Tuschana e, in Sardigna, a Iglesias e a Nulvi.
Li Candaleri so colonni a foimma di cadhela chi pesani un b e so traipurthaddi
a brazzi e fatti baddh in tutta la Faradda. Erani un tributu di li gremi (chi s le
coiporatzioni di trabagliadori) a lu signori di la ziddai (lu feudatariu).
La jenti e un fottu di pizinni azzanni e farani in Carra Manna pa vid li mossi,
lundeggiamenti, li brinchi di lommini chi posthani li Candaleri. Ca abbadda la
Carra ha limpressioni (ab abaremmu a d leffetto ottico) chi totta la carrela si
mova, undeggi e brinchi a lu sonu di li piffari e di li tamburi.
Li Candaleri no farani a casu. In listoria di la festha ve un ordhini prezisu:
26 27
1. fara lu candaleri di li carradori;
2. chissu di lortholani;
3. chissu di li pasthori;
4. di li catzulaggi;
5.-6. (un annu lunu e lu segundu
lasthru) li fabriggammuri e li drapperi;
7. Li Viandanti
8. Li Massai
Li Candaleri parthini da la Geja di lu
Rosariu (un tempu parthiani da la Geja di Santa Caterina chi era indi ab ve Piazza
Azuni) e farani in Carra Manna (Corso Vittorio Emanuele). Si frimmani innanzi a lu
Palattu di Ziddai (lu Palattu indi ab ve lu Teatru Zivicu) e in chibi fazzini lu tributu
a lu sindaggu, in chibi lu Paraju di li massai ritzibi da lu sindaggu la bandera di la cor-
poratzioni, daboi continuani a far. Fattu fattu fara puru lu sindaggu chi saludda la jenti
in mezzu a li borri cu la mazza e, tuttumpari zscini in Portha SantAntoni, falendi
in protzessioni fntza a la Geja di Santa Maria di Betlemme, (chi un tempu era) fora di
la Ziddai. In lu 1500 la festha si traifomma in festha religiosa. Li sassaresi abani fattu
un votu a la Madonna Assunta (la sthatua di la Madonna, pa loccasioni, la ponini
cuchadda a la moda ispagnola) pa protigg la ziddai da li pesthilenzi chi in chissi tempi
abani morthu guasi tota la popolazioni.
La faradda di li Candaleri - o la festha manna di li sassaresi - si fazzi lu 14 di
Austhu, da settezentu anni. Prutagunisthi di la Faradda so li Gremi, l antigghi sotzi
darthi e faculthai zittadini chi, pa loccasioni, ni boggani, da la cappella und lani
remuniddu, lu candaleri, pa rinnuv lu votu fattu a la mamma di Ges Cristhu.
LA VESTHITZIONI
Li purthadori e li gremianti, lu manzanu chi-
tzu, (all8.00), ni boggani li Candaleri da li geje.
Accumpagnaddi da li tamburi, li purthadori e li
gremianti preparani laddobbu. Lu barettu veni
addubbaddu di bora bora e cun tutti li banderi
di li vecci obrieri. In althu ponini la crozi cun la
bandera di lu obrieri novu. A chisthu puntu ogni
Candaleri veni pusthaddu in li casi di lobrieri.
26 27
LU GREMIU DI LI FRAILARZI
Lu Gremiu di li Frailarzi devotu a S. Eligio. La
bandera manna di culori cremis e v pintadda la frigura
di lu Santu Patronu (S. Eligio) chi pintaddu cun culori
doru. In li quattru facci di la base fguradda la torre cun
dui guri, chi s lu simburu di la ziddai di Sassari
LU GREMIU DI LI PICCAPREDDI
In lu 1955 anauddu lu paimmessu di parthizipa a la
faradda, ach abani acciappaddu documenti impurthanti
chi dimusthrabani lesisthentzia di lu Gremiu.
In chisthu Sotziu erani riuniddi li mastri piccapreddi,
li minaddori, li cavaddori, li intagliaddori di preddi etc.
Patrona di lu Gremiu di li Piccaddori la Madonna di
la Salute; cumpatrona S. Anna.
LU GREMIU DI LI VIANDANTI
Lu Gremiu di li Viandanti (chi erani li bendidori
viandanti venditori ambulanti abarami a d) fazzi la
manifesthazioni da lu 1941. Lu candaleri di lu Gremiu
era lu matessi chi era isthaddu di li Carradori (gremio
estinto) p una affniddai di li maistrantzi. La cappella di
chisthu Sotziu in la geja di SantAustinu, undi lu Gremiu
festheggia la Patrona, la Madonna di lu Bon Camminu.
LU GREMIU DI LI CUNTADINI
Si so custhituiddi in lu Gremiu in lu 1803, dabboi di
la siparationi e da lu Gremiu di Massai e parthetzipani a
la faradda da lu 1937. Primma erani umpari a li Massai,
in la Cunfraternidda di lu Populu. La besthimenta di lu
Gremiu ispagnola, e ha una mantedda di pizzu biancu,
una casacca di broccaddu nieddu cun una passamaneria
di lu colori di la plata, caltzoni a lu ginocciu, catzetti
nieddi e mani bianchi.
28 29
LU GREMIU DI LI MASTHRI DASCIA
Ani fuimmaddu lu Gremiu in lu 1805 e ani
fattu la Faradda, la primma voltha, in lu 1921.
Dui fraddeddi arthigiani ani custhruiddu lu Can-
dareri di li Masthri dascia, chi puru ancora veni
traipusthaddu in la Faradda.
La cappella ind remunini lu Candaleri e chissa
di Santu Zuseppe in la geja di Santa Maria.
La bandera di damasco biaittu (azzurro).
In lu candaleri so pintaddi lu Santu Patronu e la
Sacra Famiglia.
LU GREMIU DI LI CATZULAGGI
Ani sempri fattu parthi di la Faradda (cummenti
dizi una cronaca di lu 1531).
In la bandera, di culori ruiu, so pintaddi la
Patrona, e li tre marthiri turritani (Bainzu, Brotu
e Zuniari).
Lu Candareri di lu gremiu di li catzulaggi lani
fattu in lu 1924.
tra li candaleri pi beddi ach va una culonna
zintrali e quattru culunnine. Lu candareri chi veni
purthaddu in protzessioni isthaddu custhruiddu
in lu 1924 e lani pagaddu 2000 franchi.
LU GREMIU DI LI TRAPPERI
In lu 1597 anauddu, da li fraddeddi di S.
Maria di Betlemme, la cappella di la Madonna
di Montserrrat.
In la bandera, de damasco grogu e oru, pin-
tadda la Madonna di Montserrat.
In la bunta - in plata - di la bandera v una cu-
romba. Lu custhumi lu frac nieddhu cun camija
bianca, guanti e papillon nieddhi e lippada.
28 29
LU GREMIU DI LI FRABBIGAMMURI
Lu gremiu di li frabbicammuri ha sempre
parthezzipaddu a la Faradda. Lu Gremiu istazzi
in Santa Maria di Betlemme e la cappella soia
didicadda a la Madonna di lAngeli. In la
bandera biaitta pintadda la Patrona e Maria
Maddalena.
Lu gremiu festheggia la madonna di lAngeli
lu 2 de Austhu e fazzi la festha minori lu 22 di
Triulas pa S. Maria Maddalena.
LU GREMIU DI LORTHULANI
Unu di li Sotzi pi antigghi, cun la cappella in
la geja di S. Maria und festheggiani la Patrona, la
Madonna di Valverde. La bandera di culori verdhi
e v pintadda la Madonna cun lu bizzinnu.
LOrthulani ani dui Candaleri: unu di la si-
gunda middai di lu XVI seculu ( lu pi antiggu
di li nobi (9) candaleri). Lu remunini in la cappella
di lu Gremiu. Lani resthauraddu in lanni ottan-
ta, e ndani fattu una copia chi veni usadda pa li
protzessioni.
LU GREMIU DI LI MASSAI
Li Massai erani li pi manni pruprietari
terrieri. Da lu 1531 anauddu lu privileggiu di
intr pa primi in geja, a la fni di la Faradda. La
cappella ind remunini lu Candaleri lani in la geja
di Santu Preddu di Silki, ind v puru la Patrona
chi la Madonna di li Grazie chi si festheggia, lu
primmu di maju. Li Massai s lunicu Sotziu chi
festheggia linvestiddura di lu obrieri novu, chi
si fazzi in occasioni di la Faradda, a la presentzia
di lu Sindaggu.
30 31
30 31
Is piciochedus de sa cuinta classi de sa scolla de via Foscolo in Quartu chi-
stionanta de Sa Cavalcada sarda.
A saccabada de maju, a Sassari, faint sa Cavalcada Sarda. Custa non est
una festa religiosa (cumenti cussa de santEfs a Castedhu e su Redentori a Nuoro)
e dha faint dogni annu.Sa primu festa dhant data in su 1711 in onori de surrei e
po tantannus dhant fata candu beniat surrei e genti importanti.
Sa primu festa, cumenti da connosceus oi, est stetia fata in su 1899 candu fu
beniu surrei Umberto I e sa mulleri Margherita de Savoia. Cussa borta ci fant
tremilla personas. Agoa ndanti fatu unatra in su 1929 candu fat bebiu Vittorio
Emanuele III e sa pobidha Elena. A pusti de dexi annus ndant fatu unatra po
Umberto de Savoia e sa mulleri Maria Jos. Cussa de su 1939 est stetia sutima
fata po is urreis. De su 1950 anti cumentzau a fai sa festa dognia beranu.
A mangianu sa genti, beniat e benit de totu sa Sardigna, bistia cun su costumu
sadru a pei. In su interis che passillant, cumbidant sa genti cun casu, satitzu, pro-
sciutu fatu in domu, drucis e turroni e binu arrubiu.
Atrus funt setzius ne is tracas (cuncordadas a festa cun froris e cun is ainas)
atrus cntant mutetus cumenti
A mericedhu is cavalieris faint is
pariglias (si ndi pesant a pitzus de il cua-
dhus, si point a conca a basciu).
A pati (d)e meriri, i sonadoris
sonant i launedhas e sorganetu, e i
grupus, bistius in costumu, badhanta
su ballu sadru.
Sa Cavalcada sarda
Trallalera
Mi meritu cocarda e ti invitu a custa mesa
Sa cavalcada sarda e(st) feta sassaresa
Trallalera
Si de innoi mi partu, seu persona felici
Is saludus de Quartu o Sassari arrici
Trallalera
Omini fai e pesa e dona attenzioni
O genti sassaresa non perda sa tradizioni
Trallalera
In noti de protesta mi bollu divagai
Ai custa bella festa tanti genti olidi andai.
32 33
Foto
32 33
Le fte a Fate
A den lu tnne a le stagginne, nghj un paje chi quanje sule na vernta
lunge na premavre chi vate de lu mje de mje a slle de settmbre, sunte di
fte: la Fte de lu prestte la Fte de lu cajnne, fje de la Pr Lche, d
lajte de lu Cummne de Fate nznne a la Regginne, la Prunce la Cumunett
Muntne.
Allnne a spje l cunte antche se trunte referemmnne nghicche a lalle-
vammnne de lu cajnne nghj a lu catste uncirje de lu 1754. Ill se vje che sule
l massre, vinte a dirre l cafnne che i stevnte bunne a prupriett - pue chi
tenevnte mzze lue (bue, fre,...), pruste semmnze, i tenevnte, nznne a
ls ate anem, scrfe, vrre puccstre. Pe st derrje, seccmme i fescevnte pa
rddete, se pajevnte pa tasse pe su lu decummnne de lu tnne de l Brbne i
prde scri addavre pue. Pe sti tnne lu decummnne i parle avje de un urdinne
de cajnne nje nghj u paje, un crestinne che pe mestje i purtve a ciampje
cajnne de le stele njere, nu l sinne, ma de ls ate. Stausnza straurdenjere
de crje cajnne i-tte pass l tn pabbn de la strje gli-tte arrev anzje a
nusse mantennne lu sapre chi tenve nghj la trra nte. Avje se se tijnte chj
cajnne cumme tn pass, a-i-ante ancre famglje che se ulnte fa le pruste d sta
cja preggj. Na vje se custemve pecciusemmnne repe salvce se mengive
cje sule a la fte, pe su decchrre se tijve lu cajnne ve un cunte rue. Stanem,
Le fte fajetre de lu cajnne de lu
prestte sunte pa fte de ghise, avje se
lu cajnne i vinte benje nghj la be-
nedessinne de ls anem che i-avvnte
prpete nghj le funzin de ghise che se
fante ancra av lu mje de mje a la fte
de San Dumneche. Cumme testemmujene
de sta devezzinne, nghj la Ghise de San
Salvattue a-gn-atte na sttue de bue de
San Dumneche nznne a slle de San
Prspe, pattrnne de Fate.
Le sagre di Faeto non presentano
evidenti aspetti riconducibili a festivit e
momenti di vita religiosa della comunit
faetana, tuttavia un richiamo ai riti religio-
si riscontrabile nella benedizione degli
animali che avviene ancora oggi per la
festa di S. Domenico nel mese di maggio.
A testimonianza di questa devozione, nel-
la Chiesa del S.Salvatore custodita una
statua lignea del santo insieme a quella di
S. Prospero, patrono del paese.
34 35
cresc curn pe tante mje,
iabbastve a den a mengje
a la famglje pe tutte lanne.
A Fate lu cajnne sabbijve
a crje decchrre saccettve a
la frje. Na vje smamm, l
puccastrille i sevnte venn,
cugn la stagginne, a le frje.
Data manire a-ve pe l puc-
castrille chi venevnte de ate
paje ndarsse che, barr nghj
a rulle de bue, se purtevnte
a vnne u marcj du paje. Icch se menve lu banne l crestinne i-allevnte a
vedjere cap lu puccastrille. Se vejve de saccurd d chi i vennve saccettve
lu cajinlle. Lu pattrnne, sudesfje, lastaccive , mnte che tutte i remerievnte,
lu purtve a ciallue. Icch ve gj prnte la rulle un baccj de pire, pe lu fa
mengje bje. Denghj lu paje sauardve pue nate cunte: l mchj i-avnta
tre san de un massariule du pste sprte de un sanapurcille chi venve de
nate paje. Dappje stuperazzinne, u cajnne vene mje nghicche u musse
nanje de fre zeng accuss chi putve pa ciav cate. Lu cajinlle gli-ve prnte
pe tre mje a lengrje, avje pe nanne, i
mengive in ngrescve anzje a decchrre
i venve pa tij, a le premmire frjete. Lu
cajnne i venve curn d nammurre de
attenzinne, se pregnve ciche giure tutte
su chve avanz a la bufftte nznne a je
canglje. Lu mengje i putve cangje a se-
cnde lu tn de lanne: a vernte a-i-evnte
avje l biajndele; a premavre les repe;
a la stagginne frutte du terrnne de ciche
spcje, fche checzze. Su pettcche i stave
a lengrje i-ava crje. M de sustnze ve
lu mengje de lu mje de uttbbre affje a lu
mje de decmbre, decchrre a-ve acchirte
34 35
la mre, gli-ve fte nammurre de sagghine, fafe scce, ciatgne.
Premm giure - Lu mattn che sava tij se chiamevnte l parnne lu ve-
cente los ammche pettcche abbusegnevnte bra frme pettcche nznne
a ise sava fa na blla fte. Dappje miceggiure sallve a pr lu cajnne, chi
menve lucche accuss frme che i-arrevevnte pe le ciarrire. I venve astaccj a
un pj de devnne a vun de derrje, i venve allungj nghicche a un banche
sasteccevnte ss ate pje cuss che se putve chj smuve. Lu munne i nfeccive
lu scannapurche nganne, le fnne sbbete i-apparevnte lu sanghe ch saglve. Si
sanghe, chi venve geri frme d na cheglje de bue d le manne, i servve pe
fa lu sammcchje nznne a la ciuculte. A slle mumnte tutte quante i fescevnte
cache ciuse: ls emmunne i mantenevnte lu cajnne, devn chi murve perdnne
sanghe; le fnne i menevnte fu a l ciarnne dje, che i-ava btere pe lu pel;
l peccerlle i fescevnte vedjere chi-ajutevnte mantennne lu cajn pe la cu.
Decchrre gli-ve mre se scappevnte tutte l astcce se stave citte: sava pel
d cuttje a cite. Accuss se fa chj pettcche pe macell sa fa cumme i ditte
la lje cumme i descinte l vetrenrje, pe nun fa suffrje ls anem. Na vje pel
b bje na vje pulz, lu cajnne i venve appenn pe l pje de derrje a un tra de
la lmje, accuss cumme i stave se menevnte scchje da cite pe lu pulz m
bunne. Jre sava spacc sava pulz addadinghinne: lu munne, demmntre
che tutte i remerievnte, i nfeccive lu cuttje derr le schne de nghicche affje
a dess i spaccve lu cajnne drje a met. Se luevnte le trippe les ate ciuse.
De lu cajnne se gettve rnne. Lu scarpre de la stela lunge i putve nfel lglje
denghj la lsene accunz le
screpe. Lu pescer se salve
sappennve nfacce u mje: i
servve a fa lescnne a nce-
netje le screpe de l cafnne.
La vescche gli-ve jemp de
same appenn. Lu fegatille,
lu cure, lu permnne se met-
tevnte denghj la tijlle pe lu
suffr, addavre sapurte
Apprje le fnne i lavevnte
le trippe rse pe supresste
36 37
d a cite lemne; sell peccerlle pe sauscchje le rachivnte chine chine.
Scnde giure - La nutt lu cajnne se stave attinte cumme fescve giure
abbijve la facnne. La cje glve ferr sabbijve a la taglje d l cuttje.
Si giure se mengive sule cje de cajnne d cache ciuse accartje vi
bunne. Pe la fatij se capevnte trje ualett de cje: la premmire i servve pe
fa la supresste, a-ve la ca megliuse, la quisce lu rje; la secnde i servve
pe fa la sauscchje, a-ve la cje de la spalle de ate pare magre; la trze a-ve la
cje de la tte de tutte le pare nammurre rase nervse, sell de trza sclte,
che decchrre se spetazzevnte sammachievnte d ppe, fenue diaullle.
Se spetazzve la cje: accunz d sa ppe se fescve arrepus; i servve pe fa
sauscchje supresste che se astaccevnte bunne d lu spave che ls enfnne
i cautevnte d lglje la brcchele pe fa pre lje. Se nzaccve la cje nghj
le trippe d lu sammucchire. Le sauscchje le supresste se tenevnte nghj
a cucce de bue pe d giure pe fa pre lje; dappje sappennevnte and se
fescve lu fu. Lu trze giure se fescve la same. Tutte lu rje taccij se mettve
36 37
a btere nghj lu ciarnne. Se fescve btere anzje a decchrre i scaglive pa i
fescve pa a same. La same accuss i venve mjese d lu mute nghj la vesciche
du cajnne p denghj la frjete pe la fa ferr, apprje sappennve. Lu riste de
la same se stive denghj a serulcchje de crta smalt bince. Nghj sta same
se ntarrevnte avje le sauscchje, che accuss i-arumagnevnte frsche anzje a
decchrre se caccevnte pa, arrev lu tn de muscen.
Lu sta bun nznne de decchrre se tijve lu cajnne tte addevent, de lu 1981,
nappuntammnne patterje nun sule l fajetre ma avje tutte sell crestinne
che i-ulnte quanjere tru le tradezzin de na vje. La Fte de lu cajnne gli-
tte nammurre auard de l fajetre. Stte abbij a la fa, prpete pettcche l
fajetre i-ante tuttuje cresc l cajnne, la premmira demmnce de frebbre, pe
fa quanjere ancre mje Fate nghj a tutte lItlje, pe den valre a l cunte che
i tinte a la cultra sj. Fje a tnne de Carnule aff a jre pe vintavtte vje, sa
fte, che ujnne gli-tte abbij de lu dessnne, i-atte purt gije pe le vi du paje, d
l ristrnte l bancnne pin de rbbe de mengje fajetre, tutte fje de cje
38 39
de cajnne. Un paje sanne i-atte acchegl l frustje che ammacre pe un giure
i-ante ul sta ngrase de Dje cuntnne se sunte ul devertje devnne a un b
fu. A la piazztte accart la ghise sta mje un tendnne, dess, u reppre du
pitre de la frje, a-gn-evnte l cummercinte che se sunte den da fa pe fa
assaggje ciacnne lu cunte sinne. Cumme ciachanne, sta f vedjere cumme
se pile lu cajnne. La fte de lu cajnne, av, pa ate che la fte che se fescve na
vje nghj a ciche case decchrre se tijve lu cajnne addevent fte de lu paje,
prpete pe tenje a mnne de decchrre ciche famglja fajetre i tenve i crescve
ammacre un cajnne pe putjere avjere prestte, spalle, summe, ul, sauscchje,
supresste scial tutte lanne.
Ancre av, lu cajnne sacctte nammurre peccerlle puccstre se titte
decchrre u-abbitte a fa frje a jucc.
Lu giure che se titte lu cajnne a-tte ancra av na fta rse: se banchtte
menginne pannte suffr: se spetzze na parzinne de ul, de rzze de
rje de cajnne se mtte nghicche u fu; apprje se mettnte pezzarille de
fegatille, de permnne de cure. Decchrre lu fegatille gli- mice cuje se
mettnte avje l pupecille dess la cite d patte lure. U derrje, nghj lu r
beglinne aruman se mennte l cautille
de panne, se caccinte se mettnte
nghj lu cartell du suffr, na vje de
crte. Accuss lu cunte antche de fa fte
decchrre se tijve lu cajnne i trne lu
giure de la fte de frebbre decchrre,
nghj lu cure de la vernte, a l frustje
se fante assaggje pannte suffr,
sauscchje arrust, accumpagn d un
bucchje de vinne.
Strascennne l frustje nghj starje
de fte, de banchtte, dalbasc, la fte i
mantnte vje ste tradezzinne de na vje.
Av le tppe nte i-ante prje arrje
a crje avje lu cajn nje cumme
tn pass (stte nteress lu C.N.R.)
sabbijnte a crje avje l cegnle.
38 39
M viglje a-tte la Fte de lu prestte, nesc nghj u sessnte pe faurje la vente
de l frustje a Fate, fa quanjere su chi tinte, la cultre du lcche den valre u Bue.
Pe su sa fte, d ujnne sunte carantassttanne che se fate, s tuttuje fje, se fate
ancre, la premmira demmnce daste, nghj si paisgge straurdenrje cha-tte
lu bue (av requanesc Sito di Interesse Comunitario) che i-acchje ciachanne na
dche de megliar de frustje. A la fte se vejnte bancn de prestte de ate ciuse
che se cultevnte a Fate, bancnne de ciuse f de l arteggine, avje gj pe lu
ppele, gare de sprte. Nghicche un manefste de la fte de cachan fa sabburlve
nghicche lu prestte cumme rappresentazzin de Fate, descinne de Fate a-tte
na repbbleche che i tinte l fundammnne nghicche lu prestte -: chine chine, d
ls anne, se fescevnte chj prestte sule pe la famglje ma pe l vnne, pettche sve
accapp che larja fne de Fate l fescve tri bunne che lu prestte i putve arreccje
Fate. Av lu prestte de Fate gli- nammurre quanesc, l prestte chi tennte lu
mrchje Prosciutto di Faeto i stunte nghj llnche Agroalimentari Tradizionali
saurde avje de putjere mtte lu mrchje I.G.P. Avje ujnne la fte sta tutte
devertemmnne ntre spensar a la mbrje du bue s put mengje l cunte
genune de Fate: prestte, summe, supresste, sauscchje, ul panne. Ancre na vje
la fte du prestte i-atte atterj nun sule pe lu devertemmnne lu mengiatrje, l
frustje i-ante put quanjere apprezz le bellzze de Fate.
40 41
40 41
La fya de Sent-Or l la manifstachn
pi eumportanta de la Val dOusta.
Di lan meulle, tcheu le-z-artisn
bison di combe p se retrou lo 30
lo 31 janvi p espous le travail que
lan f lo lon de lan. Na bramn de
dzi que vgnon de tcheu cout dItalie,
de Chouisse de Franse. P le reuve de la Veulla eun troue tot sor de bague fte a
man, selon la tradechon ou pa.
Dapremi vgnaon prodouite maque de bague utile p la via de tcheu le dzor
comme le rati, le coullieue de bouque ou de tsavn de sadzo.
A la fya son espouso de-z-objet eun feur batt, eun bouque, eun pra ollaire,
de pizzet, de lan-a datre toffe, de bijou dor fond avou daan.
LA VIA DE SENT-OR
Cougnissn la via de Sent-Or perqu la counton eun fameuille lcrita deun
lo livro Vita beati Ursi. Liye eun tsanino valdotn que la vqui euntre lo V
lo VI sicle. Liye anc gardien de leuillize de Sen Pire. Eugn ommo semplo,
dousilo pie. La f bin de macllio, surtou pe tserts dve can nay pa. Lmort
lo premi fevr de lan 529. Le dou dzor don, lo 30 31 janvi, soun sise de la fya
eun son oneur. Lo prem fevr lla fta patronala de Sent-Or.
Cognssn bien poucca de lorigine de la fya, la tradechon d que l neis-
seuva vr lan meulle eun Veulla (adoun Augusta Praetoria). Maga la fta l
neisseuva don ou apr can liye lo martsa di Romn. Lo pi viou documan que
prdze deunna fya de lan 1243 l lo Messager Valdtain.
Par que le tsanino de Sent-Or, a si ten, distribuon de sab i poo, pou se f
que la fya se neisseuva adoun. Can liye la gura lan pami f-la, apri ltournee
avou lo patronadzo de la Rgion.
Seutta fye de pi de meulle an la vardo la vieille tradechon tanque i noutro ten.
Vo baillen caque eunformachon de sen que se pou vre lo dzor de la fya.
La fya de Sent-Or
42 43
LO BOUQUE
Lo queur de lartisan valdotn llo bouque que le-z-
artizan eumplon pe leur travail se comme objet artistique
que comme moublo de travail comme matriel p bati.
Lartisan di boque f cougntre la Val dOusta eun Italie
deun lo moundo. Lo bouque pi utilis liye lo nouyeur
emplo anque pe le tr, le plafn le moublo. Lo plno i
contro se prte bien pe le fortsette, le coullieue le plat
perqu ltndro pe tsapout.
Lo p, lo pomm lo bouis deur masseus soun emplo pe le petchoude
bague. Le gnou de la bila servon pe f de nano de djou.
LE FER FORG
Lartisanat du fer forg a t trs important pour lconomie valdtaine. La
mine de Cogne, dans les annes de la Rvolution Industrielle, approvisionnait
de matires premires la Cogne, la seule fabrique de la Valle. A ce temps-l, les
artisans qui travaillaient le fer taient nombreux et dans chaque village il y avait
un forgeron. Avec larrive de la voie ferre, il y eut une baisse de ventes et cela
eut des rpercussions sur le march de la Valle dAoste, qui subit une crise co-
nomique. De nos jours, le fer traditionnel est utilis pour construire des rcipients,
cles, serrures, lampes huile, etc.
Le sab
Le sab son de tsaouse de bouque queun co tcheu le campagnar portn
pe se protdz d frt, de la ni d patchoque. Le sab
se fon avou de bouque de pesse, daolla ou de beubblo.
Le sabot p boun p cougn eun Val dOusta lan sise
de la val dAyas. Lar d sabot passe de gnrachon eun
gnrachon.
Le djou teupeucco
Eun Val dOusta le djou pe le meinou lan eunna vieille
tradechon. Eun montagne, le berdz tsapoton de pgne
vatse (le cornaille) de f eun bouque de pesse de fra-
miclio. Le btche layan pa de tsambe ni de tta le corne
lian bien loundze, surtou salle de la rina. De bouque liye
42 43
enco lo pou pou nay eunna pouetta de
drap que pourte fourtin-a (dion). Eun dzen
djou l lo tat que, a la plasse di tzambe,
la cattro re.
Tcheu le djou se betton eun caro
dedeun eunna boute de bouque.
Le cornaille-La coppa de lamtch
Eunna tradechon que lenc eun via lsalla
de be eun coumpagni; eun fn lo tor, dedeun la coppa de lamtch, eunna coppa
de bouque, ariounda, avou de pgno bque (la grolla). Dedeun seutta coppa bni
de veun m surtou lo caf a la valdotna: de caf bien tsate, ddevia, de seuccro
de plime di-z- orange. Si caf l va bien diveur, can f frt, eun passn la coppa
deun latro eun fn attenchon de pa fe tseure de gotte.
LA PRA OLLAIRE
La pra ollaire leunna pra grize si lo verte pezante tendra can te la extr de
la carrire, Can te la travalli veun da squia. Avou seutta pra fan de plat, de-z-
cule, de-z-orolodzo, de pipe, de fornet. Soun bien original sise bocon ralizou
avou la tzaleur di bouque la fnesse de la pra ollaire.
DRAPS, LAINE, CHANVRE, DENTELLES
Le chanvre, un tissu grossier, unicolore et adguat
aux travaux dans les champs et la laine, ont toujours t
les protagonistes du secteur textile valdtain. La pro-
duction de draps et de couvertures est assez dveloppe;
clbres sont les draps de Valgrisenche. Dans la valle de
Cogne, la tradition des dentelles est encore prsente dans
les familles; lcole primaire, les fllettes apprennent
lancienne pratique des dentelles au fuseau.
44 45
44 45
Giuseppe Fiori
(1923-2003)
P
Puru custannu, in sa scola nosta est stetiu decidiu
de pottai innanis unu traballu approfundiu de un ateru
studiosu mannu de sa Sardinia: Giuseppe Fiori.
Cun sa maistra de litteradura eus cumentzau una
circa; eus liggiu e cummentau calincunu de is librus
suus de Litteradura po is picciocus cumenti: Cele-
stino e Rib, La leggenda dellAcanpesce, Fritelle
dacqua, I sogni del re straccione, La professoressa
e lipopotamo, e a sa fni, su libru prus connotu:
Sonetaula. Custu libru est stetiu scrittu po si fai bivi
sa istoria sarda de su 1938, in prena gherra mondiali
e aundi si fait biri, cun su grandu geniu artisticu chi
teniat, cumenti fat facili, in Sardinia, atturai bandi-
du po curpas no cummttias e falsas accusas. Una Sardinia aundi bivit po tottu
vida unu picciocheddu de Orgiada (chi est unu nomini de bidda imbentada ma
chi assimbillat a medas biddas de su Gennargentu).
De i custu libru, su regista Salvatore Mereu, at fattu unu flm aundi is attoris
pigaus de sa genti comuna ant chistionau tottu in sardu.
Giuseppe Fiori est nasciu a Silanus su bintisetti
de jennaxiu de su 1923. Silanus est una biddixedda in
provinzia de Noro, est posta in su mesu e su Mr-
ghine, a 500 metrus de araria e mari. Su logu aundi
immoi ddu est sa bidda, est setia bivia in sa preistoria
prima chi ci fessint is nuraghes. In custu logu ci funt,
in berus, presentis medas menir, domus de janas,
tumbas de gigantis e nuraghes.
Peppinu Fiori cumenti ddu tzerrinta tottus, fat su
segundu de setti fllus, est nasciu in custu logu, fortiz
po fortuna. Sa mamma, Giovanna Maria Vercellotti
46 47
fat de genti piemontesi, su
babbu Antonio, originariu de
Cuglieri (in provinzia de Arista-
nis), fat maresciallu maggiori
de is carabinieris, po i cussu
sa famiglia si spostaiat cun
issu quando ddu trasferiant
e tottus is fradis e is sorris de
Peppinu funti nascius in logus
differentis. Prestu sa famiglia
est andada a bivi in Casteddu,
aundi Peppinu at continuau is
studius e sest laureau de abogau. Subitu at cumentzau sa carriera de giornalista
trabbalendi prima, po sUnione Sarda, e pustis in sa sede Rai de Casteddu. Prus
a tardi est diventau Direttori de su quotidianu Paese Sera e si ndest andau a
bivi a Roma aundi sest dedicau a sa politica cun grandu maestria.
Est mottu, jobia a de notti in domu sua de Roma, a pustis una malaria longa,
Giuseppe Fiori, giornalista, storicu, senatori de sa sinistra indipendenti po tres
legisladuras, teniat 80 annus Cumentzara aici sarticulu de su giornali La
Repubblica de su 19 abrili de su 2003 dedicau a unu de is intelletualis prus
importantis in Sardinia de sa segundu metadi de su 900.
Teresa Fiori, sa sorri de Giuseppe
Fiori, cun is istudiantis;
in pitzus: sistoricu Manlio Brigaglia
46 47
Anche questanno nella nostra scuola stato deciso di portare avanti un lavoro
approfondito su un altro grande studioso della Sardegna, che forse pochi studenti oggi
conoscono: Giuseppe Fiori.
Insieme alla nostra insegnante di lettere la prof.ssa Zurru, abbiamo iniziato un la-
voro di ricerca che ci ha impegnato. Abbiamo letto e commentato alcuni dei suoi libri
di Letteratura per ragazzi e in ultimo il suo pi grande romanzo Sonetula, dove
cerca di ricreare la storia sarda dal 1938, in piena guerra mondiale, al 1950, e dove ci fa
vedere con grande genio artistico, come in Sardegna fosse facile diventare banditi per
delle colpe non commesse e accuse ingiuste, una Sardegna in cui si compie lintera vita
di un ragazzo di Orgiadas (nome inventato, ma molto simile a tutti i Paesi che si trovano
vicino ai monti del Gennargentu), che si d alla macchia per vendicare quellingiustizia
subita dal padre, accusato falsamente di omicidio.
Da questo romanzo Salvatore Mereu ha tratto un flm interamente recitato in Sardo,
con attori non protagonisti e dai tratti somatici specifcatamente sardi.
Non stato facile cercare notizie sulla biografa di Fiori, stranamente in tutti quei
luoghi dove lo scrittore ha lavorato non esiste nessuna traccia della sua vita.
Solo alla fne di questo percorso, abbiamo avuto la fortuna di poter incontrare nella
loro casa di Sassari ed intervistare, la sorella di Peppino, la signora Teresa, e il suo miglior
amico, il professor Manlio Brigaglia ed avere cos notizie pi dettagliate.
Giuseppe Fiori, nacque a Silanus (in provincia di Nuoro) il 27 Gennaio del 1923.
Peppino, come lo chiamavano tutti, secondogenito di sette fgli, nasce l, forse per caso. La
madre Giovanna Maria Vercellotti di origine piemontese e suo padre Antonio originario
di Cuglieri in provincia di Oristano, era maresciallo maggiore dei Carabinieri e forse a
causa della sua professione, la famiglia si spostava con lui durante i suoi innumerevoli tra-
sferimenti e, tutti i fgli nascono ognuno in un Paese diverso, in una caserma diversa.
Ben presto la famiglia si trasferisce a Cagliari, dove Peppino prosegu gli studi e
si laure in Giurisprudenza. Da subito intraprese la carriera giornalistica, lavorando
dapprima allUnione Sarda, poi alla sede Rai di Cagliari. In seguito divenne direttore
del quotidiano Paese Sera e si trasfer quindi a Roma, dove si dedic alla vita politica
con profonda dedizione e correttezza danimo di tutto rispetto. Sua moglie, la signora
Nandina Garau, insegnante al Liceo, segu il marito a Roma solo per il grande amore e
rispetto che lo legava a quelluomo tanto buono e attento osservatore e conoscitore dei
drammi umani.
E proprio nel periodo in cui dirigeva il giornale, pi di una volta, distribuiva il suo
stipendio ai giornalisti in esubero.
Giuseppe Fiori
(1923-2003)
48
Indubbiamente la sua opera pi rilevante la Vita di Antonio Gramsci tradotto
in 10 lingue compreso il cinese, larabo ed il fammingo.
Altre biografe politiche sono quelle su Michele Schirru Vita e morte di Michele
Schirru, lanarchico che pens di uccidere Benito Mussolini e che fu fucilato nel 1931;
Il cavaliere dei Rossomori, dedicato allaltro grande scrittore sardo: Emilio Lussu;
Vita di Enrico Berglinguer; Uomini ex in cui, sottoforma di romanzo, descrive, sul
fnire degli anni 40, la storia di 466 partigiani comunisti italiani, che per sfuggire al
carcere in Italia, espatriano in Cecoslovacchia, a Praga. L affrontano le sofferenze della
lontananza da casa, dai parenti, dagli amici e si ritrovano anche ad affrontare le delusioni
del partito comunista e dellinvasione russa del 1968. Questo romanzo, proprio perch
basato su vicende e personaggi realmente esistiti, costituisce un importante documento
storico, dove due culture, ugualmente oppresse dalla guerra e dalla dittatura si fondono
in un unico ideale di uguaglianza e fratellanza.
Altri scritti di Fiori, sono le biografe di Ernesto Rossi e dei fratelli Rosselli, i quali,
questi ultimi, vengono esaltati dallautore, non solo per la lotta antifascista, ma anche
nella loro vita privata e soprattutto quando Carlo e Nello, trascurano moglie e fgli per
consacrarsi agli ideali per i quali verranno assassinati.
Lultima biografa Fiori lha dedicata a Silvio Berlusconi dal titolo Il Venditore con
oltre 65 mila copie vendute, in cui fa il ritratto rilevatore indispensabile per interpretare
lascesa di uno dei protagonisti della recente storia politica italiana.
Da una inchiesta sul mondo pastorale in Sardegna, nasce Baroni in laguna e appunto,
La societ malessere, ambientati tutti e due nella Sardegna degli anni 50/60.
Il primo narra la lotta che i pescatori di Cabras, paese situato sulla costa occidentale
sarda, compiono quotidianamente per raggiungere una sicurezza lavorativa e che, a causa
di una ancor presente societ di tipo feudale, con i Baroni al comando, li schiacciava
in uno stato di perenne arretratezza e miseria.
Il secondo ricostruisce, su documenti e testimonianze dirette, la vita sui monti di
un giovane pastore barbaricino, Graziano Cassitta, che vendic la morte di un fratello
uccidendo uno dei suoi assassini. (Il racconto rispecchia fedelmente la storia reale del
bandito sardo Graziano Mesina e della sua banda). Da questo racconto, fu tratto nel
1969, il flm Barbagia - La societ del malessere di Carlo Lizzani.
A questo proposito emerge una curiosit nel colloquio fatto con la sorella di Peppino,
la signora Teresa, la quale, nel descrivere dettagliatamente il contenuto di questo libro, ci
ha rivelato che il fratello avesse intervistato direttamente, oltre Grazianeddu, anche sua
madre che, in quella occasione, chiese per quellintervista, cinque milioni delle vecchie
lire che le sarebbero servite per pagare gli avvocati dei suoi fgli.
Il giornale La Repubblica il 19 aprile 2003 dedica a Peppino un articolo che re-
cita: morto gioved notte nella sua casa a Roma, dopo una lunga malattia, Giuseppe
Fiori, giornalista, storico, senatore per tre legislature nella Sinistra indipendente. Aveva
80 anni

Potrebbero piacerti anche