Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
SERGIO CAMPUS
SERGIO CAMPUS
www.sardegnaweb.it
www.sardegnablu.net
E D I T R I C E A R C H I V I O F OT O G R A F I C O S A R D O
25,00
SERGIO CAMPUS . EMANUELA CAMPUS
COLLABORAZIONE DI COSTANTINA FRAU
FOTOGRAFIE
DI SERGIO CAMPUS E SALVATORE COLOMO
SOMMARIO
PRESENTAZIONE, 3 LA COLTIVAZIONE DEL LINO NELLA
INTRODUZIONE, 4 MEDIA VALLE DEL TIRSO, 244
Alberi - Arbures o Matas, 8 APPENDICE, 250
Arbusti - Molas, 84 BIBLIOGRAFIA, 253
Erbe - Erbas, 118 INDICE, 256
Erbe coltivate - Erbas pastinadas, 230
s.a.s. di S. Colomo, via Foscolo 45, 08100 NUORO - tel. e fax 0784/257121
EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO
Presentazione
e specie vegetali di cui si parla in questo libro sono solo alcune tra quelle presenti
L nel nostro territorio. Sono comunque le più significative che, per millenni e fino agli anni
cinquanta-sessanta del secolo XX, hanno caratterizzato l’economia, la vita, le tradizioni, e
in definitiva la Cultura stessa della Sardegna, permeando indelebilmente il mondo straordinario
della nostra Civiltà Agropastorale.
Tutto sommato sono le stesse che hanno cantato i poeti, dipinto i pittori, studiato e descritto i bo-
tanici e i naturalisti, sperimentato i medici e gli erboristi, difeso e valorizzato gli ambientalisti.
Spesso maltrattate da coloro che le sfruttano per propria utilità o le annientano con disboscamenti
selvaggi e col fuoco. Ignorando che distruggendo la Natura, fanno del male a se stessi.
Ignorando che anche i vegetali, oltre a nascere, crescere e morire, come ogni essere vivente, se ven-
gono maltrattati, soffrono.
Ignorando quanto di buono e di utile hanno dato le piante quando il mondo non era meccaniz-
zato e computerizzato come ora, e quanto potrebbero dare ancora, per la sua salute e nella sua e-
conomia.
Dunque si parlerà in queste pagine della stretta correlazione tra le piante e la gente che ha abita-
to i nostri villaggi e paesi nell’epoca premoderna.
Per fare ciò ci siamo serviti dell’aiuto di nonne e nonni, che hanno trascorso gli anni della giovi-
nezza e della maturità quando la terra si arava con l’aratro a buoi, quando si filavano e si tessevano
le fibre vegetali con attrezzi di legno, ci si svagava con strumenti di canna e di ferula, si curavano i
disturbi con decotti e impacchi fatti con le erbe delle nostre campagne. Che poi sono le stesse che
utilizzavano nell’alimentazione, quando si badava veramente alla qualità del cibo, anche perché a
causa della povera economia era difficile ottenere anche la quantità.
Presentassione - Sos vezetales chi muntovamos in custu libru sunt ebbia calecunos de cussos chi cre-
schent in logos nostros, mancari sos prus de importu de sa Cultura e de sas Usantzias de sa Tzivilidade de
sos Pastores e Massaios, chi po millennios sunt bivios de su chi zaiat sa terra e su bestiamene, finas a sos an-
nos chimbanta e sessanta de su 1900.
De su restu, sunt sos matessi chi ant cantau sos poetas, pinturau sos pintores, istudiau, e relatau sos botà-
nicos e sos naturalistas, ispirimentau sos méigos e sos butecàrios, amparau e balorizau sos ambientalistas.
Medas bortas trataos male dae chie abbadiat solu a su torracontu suu, o dae chie che ddos isperdet, se-
gandecheddos dae fundu o ponìndebis fogu.
Custa zente no si abbizat, no si cheret abbizare, chi isperdìndeche sa Natura faet male a issa e totu.
No ischit ca matas, molas e erbas naschent creschent e morint comente totus sos chi bivent in custu mun-
du, ma patint puru si ddas tratant male.
No ischit su bene e sa utilidade chi sos vezetales ant zau a s’òmine, e zant, in salude e in azudu, mesca-
mente cando su tribballu no fut mecanizau e computerizau comente como.
E duncas est de sa dipendéntzia paribari, de sas matas e de sa zente chi est bìvia in custas biddas in s’ò-
peca premoderna, chi amos a faeddare in custas pazinas.
Po cussu amos pediu s’azudu de mamais e babbais chi dae pitzinnos a mannos ant bisu sos òmines arande
sa terra cun s’arau tirau dae sos boes, sas feminas filande e tessinde su filu e sa lana cun sas ainas de lin-
na. Cando piticos e mannos s’ispelegaiant cun zoghitos de canna e de ferula. Cando totugantos curaiant
sos istrobbos cun brou e impiastros fatos cun sas erbas chi agataiant in su sartu, sas matessi chi impitaiant
in su papare. Cando a malaoza contaiat prus sa calidade de sa cantidade de su màndigu.
3
INTRODUZIONE
4
INTRODUZIONE
l’importanza di prendere delicatamente ciò che sità di sopravvivere, mentre ora potrebbe essere
serviva, senza mai eccedere, usando il rispetto utilissimo allo spirito stanco a causa della vita fre-
che si deve a tutti gli esseri viventi. netica e tumultuosa di oggi, complicata ancora di
Esse ci hanno insegnato che niente è più salu- più dai cibi preconfezionati surgelati e conserva-
tare di una bella passeggiata in campagna, e que- ti in barattoli, provenienti chissà da dove.
sto ben prima delle mode “ecologiche”: immer- Dal loro esempio e dalle loro parole, ma anche
gersi nel verde e nel silenzio della Natura, ascol- da ciò che abbiamo visto e letto, abbiamo ap-
tare il canto delle piante fatto di suoni lievi ed e- preso che l’alimentazione è un fatto naturale
terni, nati dal vento e dal fruscio delle foglie, co- il cui significato trascende l’aspetto nutriziona-
me parole che ci raccontano storie infinite. E poi le. Essa è un sistema di comunicazione di im-
fare ritorno a casa con il cuore più sereno, i maz- magini e di comportamenti, un patrimonio di sa-
zi di erbe e i frutti di stagione tra le mani, utili al peri da trasmettere a tutti noi. L’alimentazione
benessere del nostro corpo. Un tempo l’amore passa attraverso i sensi, che suscitano piacere
per la natura dipendeva anche dalla pura neces- quando mangiamo cibi genuini. Quando in es-
In queste pagine, erbe coltivate e spontanee della nostra isola. Sotto, basilico, prezzemolo, aglio e cipolla sono ancora
diffusamente presenti nei nostri orti e utilizzati in tutti i piatti della gastronomia tipica e nei pasti di tutti i gior-
ni. Nella pagina a lato: accanto al prezzemolo si notano salvia, rosmarino e timo.
5
INTRODUZIONE
sa si trovano i sapori e i saperi, allora c’è la no- mai l’acqua dove si cuociono le verdure, perché
stra cultura, c’è la nostra identità, c’è il nostro be- in essa sono contenute preziose sostanze nutri-
nessere. Salvaguardare la nostra cucina tipica è tive (ora sappiamo trattasi di sali minerali), da u-
salvaguardare la nostra storia, per poterla tra- tilizzare per le minestre.
smettere ai nostri figli. Nella preparazione delle erbe selvatiche si do-
Cucinare ciò che la terra ci dà spontaneamen- vrebbe ridurre all’indispensabile l’uso del sale,
te, è conoscerla e valorizzarla, è star bene con noi che pure gli antichi consideravano simbolo di
e con gli altri. Dopotutto la preparazione dei saggezza, tanto che i preti mettevano un gra-
frutti e delle erbe selvatiche non richiede più nello di sale nella bocca dei battezzandi, ac-
tempo di quelle coltivate, o di certe pietanze e- compagnando il gesto con la frase: “Ricevi il
laborate che hanno perso le virtù salutari. È suf- sale della sapienza”. I romani lo usavano per e-
ficiente lavarle, tagliarle a pezzi, lessarle e con- liminare l’amaro di alcune erbe, da cui la paro-
dirle con olio, oppure saltarle in padella, farci le la insalata, ma anche per salvaguardare il cibo
torte salate e le frittate, e il minestrone. dal deterioramento. Leggiamo poi che essi, per
Con i frutti di alberi e arbusti, come le rosacee insaporire i cibi, utilizzavano le bacche di alcu-
o le mirtacee, si fanno squisite e sostanziose ni arbusti, insieme alle erbe aromatiche, come i
marmellate da conservare, liquori gradevoli e finocchietti, i porri, gli asparagi e tante altre, e
digestivi. con esse preparavano le salse. Perché non pro-
I cuochi dell’antica Roma, quelli dei monaste- vare anche noi a condire con esse la pasta e il ri-
ri del Medioevo ma anche nell’età moderna, ci so, o a metterle nel minestrone? Sentiremo allora
hanno trasmesso questi saperi nei libri di cuci- profumi e sapori che dal gusto e dall’olfatto ar-
na, le nostre nonne e le nostre mamme ce le riveranno al cervello e vi resteranno.
hanno tramandate con la scuola della loro vita Questi profumi e questi sapori inebrieranno il
semplice e frugale. Nel libro De re coquinaria (I cuore e la mente con dolci e ancestrali “melodie
sec. d.C.) Apicio raccomanda di non buttare gastronomiche”, le stesse che con ogni proba-
bilità erano apprezzate dall’anti-
co popolo nuragico.
6
INTRODUZIONE
Introduzione - S’istoria de sos mannos, est fintzas s’istoria de su chi papaiant, cando papaiant po
bivere, e no sempere teniant su chi bis bisonzaiat.
De importu mannu in su màndigu funt sos vezetales: sas erbas, cun sas fozas sos chimos e sas raighinas,
sas molas e sas matas, cun su frutu ricu de vitaminas e de sales minerales. No mancaiant in coghina sas
erbas de fragu bellu ricas de propiedades meighinosas, chi faiant prus saboriu s’ite papare e curaiant pa-
ritzos istrobbos de sa carena e de sa mente. Innoghe amentamos s’azu, s’afràbbica, sa menta, sa chibud-
da, su pedrusèmene, sa salvia, su romasinu, su lauru etz. Ischimos puru ca calecuna de custas ddas bru-
siaiant in sas funtziones relizosas e in sas festas. Ischimos puru ca b’aiat erbas chi papaiant cruas, prus
saborias e cun sas propriedades intreas, ateras ddas coghiant, apustis ddas aere innetiadas e samunadas.
De seguru a impitare sas diferentes calidades vezetales, beda, iaparau, cardu, frenugu, limbuda nastrutzu,
muntovande sas prus connotas, tocaiat a ddas connoschere, a ischire inue ddas cricare, cale parte impi-
tare in coghina e in sas meghinas, e sa cantidade zusta a curare, o a illebiare, s’istrobbu de sa carena.
Mamais nostras ischiant ca a segunda de su bisonzu faiat bene una o prus partes: sa raighina, su trun-
cu, s’iscorza, sas fozas, sos frores e sos frutos, cun tempus differente de cottura, 10-20 minutos frores e fo-
zas, 20-30 minutos sas raighinas.
Issas ischiant s’importàntzia de impitare su chi serbiat cun delicadesa, chena esagerare e cun su respetu
chi si depet zare a sos chi bivent, amentande de nde lassare a sos benidores, poite s’ambiente est de totus.
Issas nos ant imparau ca no b’at nudda de prus sanu comente una bella passizada in su sartu, in mesu
de una natura birde e silente, iscurtande su cantu de sas matas fatu de paraulas eternas, chi contant un’i-
stòria chena fine, posca recuire a domo cun duos matzuleddos de erbas, calecunu frutu de istajone, de u-
tilidade a su corpus, ma fintzas a sa selenidade de s’animu istracu de sa vida baticollosa de oe. Istracos
de papare mandigos zai prontos, surzelaos e regortos in botos, chi bae e crica dae inue benint.
Dae s’esempru e de sas paraulas de mamais nostras, e dae su chi amos leziu, amos imparau ca s’ali-
mentatzione est unu fatu naturale e su sinnificu est prus importante de su nutrimentu. Est unu sistema
de imazine e de cumportamentu, una richesa de connoschéntzias chi tocat a imparare.
Est cun piaghere chi papamos alimentos sanos, e cando in custos bi sunt sos sabores e sas connoschéntzias
antigas, tando bi est sa cultura nostra, bi est s’identidade e su benistare nostru. A imparare su modu de
coghinare de sos mannos est a amparare s’istoria nostra, po dda imparare posca a fizos nostros.
A coghinare su chi sa terra nos zat debbadas est una manera de dda connòschere, de dda balorizare e de
istare bene cun nois e cun sos àteros. De su restu a aprontare sas erbas e su frutu de sas matas de sartu no
bi cheret prus tempus de su chi bi ponimos a aprontare cussas comporadas, a fàere calecunu màndigu is-
siminzosu chi ch’at perdiu sas propiedades bonas a sa salude. Abbastat a ddas samunare, a ddas segare a
cantos, a ddas còghere a buddiu, a ddas cundire cun ozuermanu, a ddas frìere, a fàere tzìpulas e trutas
e minestrone. Cun su frutu de sas matas e de sas molas podimos fàere cufeturas sustantziosas po ddas co-
stoire e licores chi faent dizerire.
Sos coghineris de Roma antiga, cussos de sos monasteros de su medioevo e de s’epoca moderna, nos ant las-
sau custas connoschentzias in sos libbros de coghina, mamais e mamas nostra cun s’imparu de onnia die,
cun sa vida issoro sempritze e moderada. In su libbru De re coquinaria de Apicio, in su primu seculu a-
pustis de Cristu, lezimos a no che fuliare s’abba inue coghimos sas birduras, ma a dd’impitare a fàere sa
minestra. In s’aprontadura de sas erbas de sartu si diat dépere impitare sale pagu, mancari sos antigos
ddu cussideraiant sinnu de sabiore, ( sos peidres poniant unu ranu de sale in buca de sos pitzinnos can-
do ddos funt batiande, nande “retzi su sale de su sabiore”). Sos romanos ddu impitaiant po che trantzi-
re s’arranchidore de calecuna erba, (de cue sa paraula issalada) e po no s’impudire s’ite papare. Lezimos
fintzas ca issos impitaiant sas meligheddas de calecuna mola a fàere prus saboriu s’ite papare, e poniant
a cundire fintzas su frenugu, s’isparau, s’azu areste e àteras erbas.
Poite no ddas ponimos nois puru a cundire sos macarrones, s’arrosu e a faere su minestrone?
Tando amos a nuscare fragos bellos, amos a assazare sabores bonos chi dae sa buca e dae su nasu ch’ant
arribbare a sa mente e bi ant arreare. Custos fragos e custos sabores nos ant allergare su coro de melodias
antigas, sas matessi chi allergaiant su populu de sos nuràzicos.
7
ALBERI
spontanei e coltivati
ARBURES o MATAS
arestes e pastinadas
8
9
Agrifoglio
Olostrighe
Ilex aquifolium (Aquifoliaceae)
10
ALBERI - ARBURES
Proprietà e impiego
Il tronco, non molto grosso ma facile da lavo- Sos logos inue creschet e sa descritzione
rare, viene utilizzato per costruire mobili. Seb- S’olostrighe est mata de artura e de logos um-
bene sia un albero protetto dalla legge, con i brosos, creschet bene in terrinos arenosos, chi b’a-
rami si ornano le case nel periodo natalizio. pet ladàmene e minerales.
Il brodo ottenuto dalle foglie, bollite nell’acqua Bi nd’at a mola e a mata, arta dae sos bàtoro a
per qualche minuto, fa bene alle coliche; gli im- sos deghe metros, podet arribbare finas a sos bin-
pacchi ai dolori reumatici e ai gonfiori; quello ti. Sas fozas sunt lùghidas, corriatzas e ispinosas,
fatto con le radici è diuretico. Grazie all’ilicina sos frores, masculinos e femininos, sunt presentes in
contenuta nelle foglie il decotto fatto con esse ab- matas diferentes, sunt biancos e ispraghent in ar-
bassa la febbre, mentre quello fatto con la cor- bile e in maju; sos frutos, piticos, si tinghent de
teccia è efficace per la cura del fegato. ruju lughente in s’ierru.
Dalla scorza e dalle foglie si ricava l’acido gli-
colico, che pulisce la pelle rendendola liscia. Le Propiedades e impitu
bacche sono da evitare perché tossiche. Su truncu, pagu russu ma fàtzile a ddu trib-
ballare, dd’impitant a fàere mobilia. Mancari
L’agrifoglio è un albero particolarmente gradevole e
sa leze brivet de che segare sos chimos, a Paschi-
ornamentale nei giardini. Nella pagina accanto: le
sue magnifiche bacche rosse. ghedda ddos ponent a addobbare sas domos.
Su brou de sas fozas, iscotadas in s’abba po cale-
cunu minutu, faet bene a sas còlicas, sos impacos
a sos dolores ’e sos ossos e a sas ufraduras. Cussu fa-
tu cun sas raighinas faet pissiare.
Po more de sa ilicina chi est in sas fozas, su brou
abbassat sa callentura, cussu de s’iscorza azuat
a curare su fìgadu. Dae sa corza e dae sas fozas
fàent s’àcidu glicòlicu, chi serbit a innetiare e
apraniare sa pedde. Tocat no papare su frutu ca
est felenosu
11
Alloro
Làuru, Laure, Lavru
Làurus nobilis (Lauraceae)
12
ALBERI - ARBURES
13
ALBERI - ARBURES
Le drupe ridotte in poltiglia si applicano sulle le carni, i pesci, le conserve di verdure (funghi,
parti dolenti per via dei reumatismi. I decotti cardi, carciofi, melanzane), alcuni frutti come i
delle foglie alleviano alcuni disturbi dello sto- fichi secchi che s’infilzano nello spago alternati
maco, aiutano a digerire, decongestionano i a foglie d’alloro. C’è chi ne mette in mezzo al-
bronchi, calmano la tosse e il mal di testa. Se ne l’uva passa. Sarebbe meglio usarle un po’ appas-
fa bollire un pugno in un litro d’acqua per un site, perché perdono il sapore amaro e l’odore
quarto d’ora; il brodo ottenuto si lascia riposa- troppo forte. Le drupe ben mature si lasciano un
re, quindi se ne beve una tazza dopo pranzo ed mese a macerare nell’alcool; si aggiunge poi una
un’altra prima di andare a letto. Versato nella va- quantità più o meno uguale di acqua bollita con
sca da bagno profuma l’acqua. Gli impacchi eli- una dose a piacere di zucchero, si filtra e si spre-
minano i brutti odori e alleviano i gonfiori del- me il tutto ottendendo il liquore d’alloro, ottimo
la pelle. Le foglie vengono usate per insaporire come digestivo.
14
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Fortzis su lùmene de su làuru benit dae su latinu laudo. Sos gre-
cos contaiant ca Dafne, fuìndesi dae Apollo chi dda cheriat a ma-
laoza, si est mudada in làuru. Issos etotu acostumaiant de apicare
in sos chimos de custa mata sos bistimentos de sos malaidos po coi-
tare a che sanare. Sos devinos leziant su tempus benidore apustis n-
de àere brusiau sas fozas. In su santuàriu de Delfi sa Pizia zughiat
una corona de chimos de làuru, sagru a Apollo, su deus chi ampa-
raiat s’arte e sa poesia. In cantu mata sinnu de onore, de groria e
de vitoria, dda pastinaiant in logos sagraos.
Fintzas sos romanos cun sos chimos suos faiant coronas a sos poetas,
a sos eroes e a sos zenerales vitoriosos. Creiant fintzas ca sos lampos In alto e nella pagina a lato: la
no teniant perunu podere suba su lauru, poite fut una mata sagrada pianta con i caratteristici frutti ne-
a Zove. Contant ca Tiberiu, cando lampaiat e tronaiat, si poniat ri. Sotto: con il legno dell’ alloro si
facevano pale e tridenti (palas e
in conca chimos de làuru.
triutzos).
Nachi sa corona de Napoleone fut de chimos de làuru e, como chi est
como, ddos ponent in conca a sos laureaos.
Propiedades e impitu
Su làuru ddu impitant a faere cresuras de domos e de ortos, e po am-
paru dae su bentu. In mesu de sas propiedades chi ddu cumponet b’at
ozu de importu, sustàntzias rassas, tannino, midone etz. Cun sas
méligheddas faent un’impastu chi faet bene a sos dolores reumaticos.
Fainde buddire unu punzu de fozas in d-unu litru de abba, su brou
illebiat sos istrobbos de s’istògomo, azuat a dizerire, a iscatarrare,
allenat su tùssiu e su dolore de conca. Tocat a nde bufare unu tzi-
cherone apustis papau e unu innanti de si che crocare. Betàndeddu
a sa bartza de su bannu, zat unu fragu bellu a s’abba. Sos impacos
che trantzint su fragu malu e allenant s’ufrore de sa pedde.
Sas fozas ddas impitamos a fàere saboria sa petza, su pische, sas bir-
duras in botos (antunna, cardu, cartzofa, perdinzanu), e sa frù-
ture. Ponimos una foza de làuru tra una figu sicada e s’àtera, in-
tradas in s’ispau. B’at zente chi nde améschiat a sa pabassa.
Diat a èssere menzus de impitare sas fozas unu pagu sicas, po bi che
faere pérdere su sabore forte e arrànchiu.
Cun sas méligheddas bene cotas e postas in àrcolo nessi unu me-
se, azunghindebi posca abba pesada a buddire cun su tzùcaru
(sa cantidade est a piaghere) faent unu licore po dizerire.
15
Bagolaro
Suzarga, Surzaga
Celtis australis (Ulmaceae)
Habitat e descrizione
Il bagolaro preferisce terreni freschi, acidi, ric-
chi di sostanze organiche, ma poiché le sue ra- Sos logos inue creschet e sa descritzione
dici scavano in profondità, cresce anche nei ter- Sa surzaga cheret de prus terrinos friscos e nied-
reni aridi e rocciosi (da cui il secondo nome i- dos, ma dae su mamentu chi sas raighinas iscor-
taliano, spaccasassi). Non teme né il caldo né la rovant in profundidade, creschet fintzas in terri-
siccità, tanto che lo si trova facilmente in colli- nos lanzos e cun rochile. No timet ne caentu ne si-
ne soleggiate. canna e po custu bi nd’at medas in montigos so-
I bagolari sono alberi longevi, spesso secolari, lianos. Est una mata seculare, bi nd’at de chimbe-
e se ne possono trovare di cinque-seicento an- seschentos annos e podet artziare finas a binti-bin-
ni. Possono raggiungere i venti-venticinque me- tighimbe metros. Su truncu arribbat a medire u-
tri di altezza. Il tronco arriva a misurare un me- nu metru de diametru, sa corza est colore de chi-
tro di diametro, la corteccia è grigio cenere, ab- sina, sas fozas sunt birde-iscuru in su chirru ’e su-
bastanza chiara, le foglie sono verde scuro nel- su, colore ’e chisina in suta, che arruent in atonzu.
la parte superiore, grigie in quella inferiore, e ca- Sos frores biddastros ispraghent cando bessint sas
dono in autunno. I fiori verdastri sbocciano in fozas, in arbile-maju. Su frutu est una melighed-
contemporanea alla fogliazione, in aprile-mag- da pitica, sos latinos dda mutiant faba siriaca.
gio. Il frutto è una piccola drupa non più gran- Cando est cota si tinghet a nieddu ed est druche.
de di un cece, detta in latino faba siriaca. Quan-
do è matura si colora di nero e ha un sapore Impitu
dolciastro. In sos tempos colaos, cun sa linna de surzaga sos
massaios faiant mànigas de istrale, de
Impiego cavana, de marrone e àteras ainas
Nel passato, col legno di bagolaro i contadini de tribballu e sos craboneris dda
costruivano i manici per scuri, roncole, zappe faiant a crabone. Cun sa corza sas
e per altri utensili da lavoro; i carbonai con féminas faiant una tinta groga.
i rami facevano il carbone, le donne con la Sos pitzinnos pigaiant a sa mata a
corteccia una tintura gialla. boddire sas méligheddas, a si ddas
I ragazzini si arrampicavano sull’albero papare, ma fintzas a zogare, si ddas
per cogliere le drupe e mangiarle, ma an- tiraiant pari pari cun s’isticarolu
che per giocarci “sparandole” con le cer- de saucu.
bottane di sambuco. In certe zone del- In sartos nostros de custas matas bi
la Sardegna questi alberi sono presenti nd’at mescamente a probe de sos mo-
soprattutto nelle vicinanze dei monu- numentos archeolozicos, ma nde podi-
menti archeologici, in altre un po’ o- mos bìere in sas biddas, poite si arran-
vunque ma soprattutto in territori sel- zat a calesisiat terrinu e zat umbra.
vaggi, ma ne vediamo anche negli abi-
tati per il facile adattamento ai diversi Con il legno del bagolaro si facevano
tipi di suolo e per la loro ombra. i manici delle falci per trebbiare il
grano (sas fraches).
16
ALBERI - ARBURES
FAGACEAE
Esempi di Faga-
cee: le ghiande
del leccio e, nel
disegno, ghiande
e foglie di rove-
rella.
17
Castagno
Castanza
Castanea sativa (Fagaceae)
18
L’infiorescenza del castagno.
Nella pagina a lato:
i ricci ancora verdi e, nella
foto piccola, un albero fiorito.
ALBERI - ARBURES
Un tempo il legno del castagno si utilizzava intensamente per produrre ogni genere di oggetti. In queste foto:
arcolai (sos ghindalos); un carretto per i bambini (su carrutzu); una vecchia cassapanca (sa cassia).
Le cassapanche sarde venivano In queste foto, una cassapanca vista Contenitori per lavorare il formag-
usate per riporre svariati oggetti. chiusa e aperta. gio(iscos de faere su casu).
La culla(su brassolu). Macinini per il caffè (sos molinetes). Tavolo per fare il pane (mesa de
faere su pane).
Oggetti per lavorare e marcare il Setacci per la farina (sedatzos). Tavolino e seggiole (mesighedda e
pane (trastes po su pane). iscannitos).
20
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
Cun sa linna de castanza, meda resistente,
faent dònnia zenia de mobìlia, petzos, zennas e
fentanas. In sos annos colaos faiant sas zerdas
de su carru.
Su frutu che ddu collint de terra e che ddu bo-
gant dae s’eritzu chi che iscudent de sa mata cun
d-unu fuste. In medas biddas papaiant sa castan-
za, crua, arrustia o cota a buddiu, a su postu de à-
teros alimentos, poite b’at in cantidade glucidi, sa-
les minerales, vitamina B e C e tannino. Dda po-
diant fintzas sicare. Ancora oe b’at chie cun sa ca-
stanza faet màndigos saborios e druches.
Po illughidare e allìsiare sos pilos ddos sàmunant
in d-unu litru de abba pesada a buddire cun d-
Qui sopra: uno degli utilizzi più noti di questo legno
sono i taglieri (sos trazzeris), i mestoloni (sos truddo- una zunta de fozas de castanza, boddias innan-
nes) e i mestoli (sa terudda, nella foto piccola). A de- tis de ispraghere sos frores, custu brou faet bene
stra: pale del forno, per cuocere il pane (palas de su fintzas a chie est tussiu e acatarrau.
furru).
21
Cotogno
Mela chidonza
Cydonia vulgaris (Rosaceae)
Un cotogno e, nella
pagina a lato, il frut-
to. Nella foto piccola,
una giovane mela co-
togna, come si presen-
ta al principio dell’e-
state.
22
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
De beru b’at puru ca sos méigos de cussu tempus
nde connoschiant sas propiedades alimentares e
meighinosas. Difatis sa chidonza faet bene a s’ar-
ghiore de s’istògomo, a s’iscardidura de sas bias
urinarias e de s’istentina, a s’iscurrenziadura,
fintzas a cussa de su bestiamene. Tocat de dda cò-
ghere cun pagu tzùcaru, o sentza, e de nde papa-
re unu tzicherone a s’ora de bustare e unu a che-
nare. Po more ’e su fragu bellu sas massaias nde
poniant calecuna in mesu de sa pannia.
Oe sa chidonza, po sa bellesa de sos frores, est u-
na mata de ortos.
Bona meda est fintzas sa cufetura.
23
ALBERI - ARBURES
La confettura Sa cufetura
Ingredienti: mele cotogne, zucchero e limone Su chi bi cheret: melachidonza a piaghere, tzù-
a piacere. caru e limone tretegau
Preparazione: si privano le cotogne del torso- Comente si faet: tocat de dda impitare chena
lo, si lavano e, senza sbucciarle, si tagliano a pez- su tenaghe e cun sa corza. Dda segamos a can-
zi grossi; quindi si pesano e si mettono a cuocere tos, dda pesamos e dda ponimos a còghere in d-
in una casseruola antiaderente, mescolando con- una cassarola chi no s’atacat, sèmpere mori-
tinuamente. Quando la mela è cotta, si frulla il gande. Cando est cota che istudamos su fur-
composto e si rimette la pentola sul fornello; reddu e dda molimos, posca bi azunghimos su
quindi si aggiunge lo zucchero, da 250 a 500 g tzucaru, 500 gr. po unu chilu de melachidon-
per ogni chilo di mele. Si continua a cuocere fi- za, e dda lassamos in su fogu finas a si caza-
no a quando il composto non si addensa bene. re. Innanti de che dd’istudare bi azunghimos
Prima di spegnere il fornello si aggiunge la buc- sa corza tretegada de su limone. Po ùrtimu,
cia grattugiata del limone, si riempiono i barat- sende sa cufetura ancora buddia, prenimos sos
toli di vetro, si chiudono e si la- botos e ddos ponimos a ifritare issuta de una
sciano raffreddare sotto u- manta.
na coperta. Vassoio con mele cotogne in primo pia-
no e, dietro, melagrane e mele, che si
utilizzano per l’ottima confettu-
ra della pagina a lato. In
alto: l’utilizzo più fre-
quente per questa
confettura è
la crostata.
24
Fico
Figu, Ficu, Carriga, Figga
Ficus carica (Moraceae)
26
ALBERI - ARBURES
Nella Bibbia leggiamo che Adamo ed Eva, do- Gli scrittori greci e latini parlano di frequente
po aver mangiato il frutto proibito, si accorse- di quest’albero. Platone scrive che il frutto del
ro delle proprie nudità e le coprirono con foglie fico è dei filosofi. Lo descrivono Teofrasto (IV
di fico. Altrove si legge che la vite e il fico, sim- secolo a.C.) e Plinio (I secolo d.C.). Ne parla-
bolo quest’ultimo d’Israele, erano segni di pro- no Ovidio nelle Metamorfosi e Apicio nella sua
sperità. Ai tempi di Salomone “ciascuno sta sot- De re coquinaria. Egli consiglia di cucinare nel
to la propria vite e il proprio fico”. Ai tempi di Da- brodo di fichi e di alloro il prosciutto delle scro-
vide c’erano i sovrintendenti per gli olivi e per fe, ingrassate con fichi secchi.
i fichi, tanto diffusi e necessari agli uomini che Nei primi secoli dell’Era Cristiana alcuni Padri
nei Salmi leggiamo come Dio, irato per i loro della Chiesa considerarono il fico simbolo del
peccati, li abbia distrutti assieme alle viti. peccato, ma S. Agostino scorgeva in quest’al-
Presso molti popoli, qui ricordiamo quelli del- bero la misericordia divina, e S. Girolamo ne
l’Egitto e dell’India, l’Albero della Vita era raf- considerava il frutto come un dono dello Spiri-
figurato dal fico, che i buddisti chiamano an- to Santo.
che Albero della Saggezza, perché Buddha eb- Nel corso dei secoli, fino ai nostri giorni, il fi-
be quest’ultima mentre era seduto accanto a un co ha ispirato molti poeti. García Lorca scrive-
albero di fico. Comunque questo era specie di- va “il fico mi tende le braccia…- il fico mi urla
versa da quella diffusa nell’area mediterranea. e m’assale - tremendo e moltiplicato…”
Nel mito greco il fico è simbolo di vita fecon-
da, ma anche di morte. Si racconta che Dioni- Proprietà e impiego
so avesse piantato un fico all’ingresso dell’Ade. Ciò che conta è che il fico si mangia perché
Nelle feste a lui dedicate si portava in proces- buono, saporito, nutriente ed energetico per il
sione, insieme alle anfore di vino, alla vite e al ca- corpo e per la mente. Possiede inoltre molte
pro, un cestino di fichi secchi. Le donne usava- proprietà salutari, vitamine, sali minerali, pro-
no appendere collane di fichi selvatici tra gli al- teine, zuccheri ecc. Fa andare di corpo, aiuta la
beri del proprio orto. digestione e scioglie il catarro.
In Grecia, oltre a mangiare i fichi, freschi e sec- Un fico fresco, tagliato a metà e posto sugli
chi, li arrostivano. occhi per 15-20 minuti, ne elimina il gonfiore.
A Roma il fico era sacro a Saturno, dio della fer- Il decotto ottenuto facendo bollire per quindi-
tilità al pari di Dioniso. Sarà forse perché il frut- ci minuti tre fichi secchi in un quarto di latte, be-
to, se aperto, ricorda i genitali femminili, men- vuto caldo porta giovamento ai disturbi delle
tre se è chiuso rassomiglia a quelli maschili. I vie respiratorie.
latini avevano in grande considerazione il fico, Il lattice che fuoriesce dal frutto appena colto
tanto che un albero secolare si trovava nel Fo- veniva utilizzato per curare i calli, i porri e i
ro romano. Era chiamato Ficus Ruminalis, da morsi delle bestie, insetti compresi e, da qualche
rumen-mammella, perché si credeva che alla sua pastore, per cagliare il latte.
ombra la lupa avesse allattato Romolo e Remo. I diabetici e gli obesi dovrebbero evitare di man-
In realtà, non era proprio quello “originario”: giare fichi per gli zuccheri, presenti in notevole
infatti, quando si seccava, lo sostituivano con quantità.
un altro di uguali dimensioni. Con i fichi si fanno ottime confetture.
Vassoio con fi-
chi maturi a
buccia verde e
a buccia vio-
letta. A lato, i
rami di un
albero carico
di frutti. Nel-
la pagina ac-
canto, una
pianta.
27
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Dae su Medioriente, inue fut unu màndigu de importu, sa figu dd’ant pastinada in totu s’A-
sia, in su Nord Africa e in Europa, apustis in America.
In sa Bibbia lezimos ca Adamo e Eva, apustis de àere papau sa frùture preubbia, si sunt ab-
bizaos de èssere nuos e si ant ammuntau sa natura cun fozas de figu. Lezimos puru ca sa bide
e sa figu, sinnu custu de Israele, funt sinnales de abbundantzia.
Medas pòpulos, innoghe ammentamos sos de s’Ezitu e de s’India, cussideraiant sa figu s’Ar-
bure de sa Vida e sos buddistas dda tzirriaiant Arbure de Sabiore, su chi fut beniu a Buddha
tzetziu acanta a una ratza de figu, mancari esseret diferente de cussas chi creschent in sos lo-
gos a probe de su Mediterraneu.
In sa Mitolozia greca sa figu est sinnu de vida fèrtile, ma fintzas de morte. Nachi Dionisu
nde aiat pastinau una mata in s’intrada de s’Ade. Sas féminas apicaiant coronas de figu a-
reste in sas matas de s’ortu. In Gretzia papaiant sa figu frisca, sicada e fintzas arrustia.
In Roma sa figu fut sagrada a Saturno, deus de sa fertilidade che Dionisu. At a èssere po cu-
stu chi su frutu, cando est isperrau, est sinnu de sa natura de sas féminas, de sa ’e sos omines
cando est serrau. A dònnia modu sos latinos dda teniant in contivizu si est beru chi in su Fo-
ru romanu b’aiat una mata de figu seculare, sa Ficus Ruminalis, dae rumen – tita, ca in su-
ta de s’umbra sua, nachi, sa lupa aiat allatau Romolo e Remo. Cando si che sicaiat nde pa-
stinaiant luego un’àtera mata.
De sa figu faeddant fitianu iscritores grecos e romanos: po Platone fut su frutu de sos filosofos,
mentras Teofrasto e Plinio nde ant ispricau sa natura. Dd’ant muntovada Ovidio in sas Me-
tamorfosi e Apicio in su libbru suu de coghina.
In sos primos sèculos de su Cristianesimu calecunu Padre at iscritu ca custa mata fut sin-
nu de pecau.
Ma S. Austinu in sa figu bidiat sa misericordia de Deus e S. Zirolamu iscridiat ca su frutu
fut un’istrina de s’Ispiridu Santu.
Propiedades e impitu
Su chi contat est ca papamos sa figu ca est bona, saboria, sustantziosa e zat fortza a sa care-
na e a sa mente. Zughet vitaminas, proteinas, sales minerales, tzùcaru etz. Est meighinosa, faet
andare de corpus, azuat a dizerire e a iscatarrare. Sa figu isperrada e posta in sos ogos che trant-
zit s’ufrore. Su brou de tres figos sicas postas a buddire in d-unu quartu de abba po bindighi
minutos e bufau caente faet bene a sos istrobbos respiratorios.
Su late chi bogat su frutu cando ddu boddimos faet bene a sos pirinzones e a sa mossicadura
de onni zenia de bobboi, calecunu pastore dd’impitaiat a cazare su late.
Po s’abbundantzia de tzucaru diat a essere menzus a no nde papare sos diabeticos e sos rassos.
Cun sa figu podimos fàere sa cufetura bona meda.
28
ALBERI - ARBURES
I fichi secchi
Si colgono dall’albero quelli sani, ben maturi Sa cufetura
e possibilmente già un po’ secchi, si sistemano Su chi bi cheret: po 1 kg de figu bene cota ab-
su una tavola e si espongono al sole, avendo cu- bastat 300 gramos de tzùcaru e 1 limone.
ra di girarli ogni tanto. Quando sono pronti si Comente si faet: ponimos una cassarola larga
in su furreddu, una tassita de abba, su sutzu de
su limone e su tzùcaru, ddu lassamos buddire e
che betamos sa figu chena ispuligare, segada a ba-
toro cantos. Dda faimos còghere a fogu lenu, i-
sprumande su sutzu de pagu in pagu. Cando e-
st cazau azunghimos sa corza tretegada de su
limone e prenimos sos botos. Ddos tuponamos e
ddos ammuntamos cun d-una manta po ifrita-
re a bellu a bellu.
La confettura di fichi.
Leccio
Ilighe, Élighe
Quercus ilex (Fagaceae)
30
ALBERI - ARBURES
Istòria
In Sardinna sos litos de élighe, chi naschet solu so-
lu, funt mannos e possentes. Male po nois sos do-
minadores che ddos ant isperdios, comintzande
dae sos cartazinesos e sos romanos chi teniant bi-
sonzu de trigu a isfamigare sos esertzitos, finas a
sos piemontesos e a su guvernu italianu chi, apu-
stis s’Unidade, at béndiu buscos intreos a sotzie-
dades de malasintrannas, a fàere crabone e bi-
narios.
Propiedades e impitu
In su buscu de élighes paschent arbeghes e procos
chi si che unturzant su lande in su terrinu chena
erba. Cando sa ruga impestat sa mata, si che pa-
pat sas fozas, e su pagu lande no isfamigat su be-
stiamene.
In sos tempos colaos, cun su truncu de elighe
faiant sos petzos de sas crabeturas, sos telarzos,
sas àrganas, sos zuales, sos araos e sos carros. Cun
sos chimos russos sos crabonajos faiant su crabo-
ne, mentras sos chimos fines ddos impitaiant in
sas domos a allumare su fogu e su furru. Cun su
tanninu de s’iscorza contziant sas peddes. Cun
sa làddara fata dae sos bobbois de sa matessi
famìllia de su espru, sas féminas faiant una ze-
nia de tinta po iscriere. Sos pitzinnos bi zoghiant
a brìllias.
31
ALBERI - ARBURES
Su cafè de lande
Finas a sos annos chimbanta de su sèculu XX
sas massaias ispuligaiant su lande, ddu turraiant,
ddu mòliant e faiant una zenia de cafè.
Su pane de lande
Ancora in sas primas deghinas de su Noighentos
in calecuna bidda faiant su pane de lande. Ddu
poniant a modde paritzas dies, posca dd’ispuli-
gaiant e ddu poniant a còghere in d-una paded-
da manna cun abba e lunzana. Ddu lassaiant cò-
ghere nessi oto oras, posca che ddu sucutaiant, d-
du mòliant e ddu impastaiant cun abba ame-
schiada a chisina de sermentu, a urtimu bi a-
Qui sopra e in basso a destra (foto piccole): alcune
zunghiant ozu de lardu. Cun custu impastu
parti degli antichi telai per tessere erano fatti con le-
gno di leccio, così come le selle per gli asini e soprat- faiant panes mannos chi assetiaiant in fozas de
tutto i carri a buoi. Nella pagina a lato: i giovani fragu bellu e ddu ifurraiant. Cando fu dorau
tronchi dei lecci crescono spesso strettamente affianca- che ddu bogaiant dae su furru e ddu segaiant a
ti, quasi a sembrare una sola pianta. fitas. Nachi su sapore fut unu pagu arghionzu,
ma in annos de fàmene ddu papaiant cun gana.
Tocat a nàrrere ca fut sustantziosu. Su tannino
Il caffè di ghiande chi est in su lande est tonicu e istringhet, in sa
Fino agli anni Cinquanta del secolo XX le ca- lunzana b’at medas sales minerales, ferru, cal-
salinghe sarde e non solo sbucciavano le ghian- cio, magnesio, fosforo, sodio etz. In prus faet bene
de, le tostavano e le macinavano per fare il sur- a sas istentinas e a sas ulceras.
rogato del caffè.
Il pane di ghiande
Ancora nei primi decenni del 1900 in alcuni
paesi si faceva il pane di ghiande. Le mettevano
a bagno in acqua fredda per qualche giorno,
quindi le sbucciavano e le cuocevano in una ca-
piente pentola con acqua e argilla, per almeno ot-
to ore. Quindi le scolavano, le macinavano e le
impastavano con acqua mischiata a cenere di sar-
mento. A questo impasto mischiavano un po’
di strutto e confezionavano dei grossi pani che
cuocevano nel forno su foglie di erba aromati-
ca. Quando erano dorati, li sfornavano e li ta-
gliavano a fette.
Dicono che il sapore fosse un po’ agro, ma ne-
gli anni in cui c’era grande fame si mangiavano
volentieri. Questo pane era nutriente: il tannino
che abbonda nelle ghiande ha proprietà toniche
e astringenti, l’argilla contiene minerali come il
ferro, il calcio, il magnesio, il sodio e tanti altri.
Inoltre può favorire il superamento di patologie
come disturbi intestinali e ulcere.
32
Mandorlo
Mèndula
Amygdalus communis - Prunus dulcis
(Rosaceae)
34
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
Sa mèndula, sagra in sa Gretzia antiga, est bona
a papare in s’istiu, ma dda lassant sicare in sa ma-
ta, posca dda boddint, o che dda collint dae terra. D-
da pistant cun su martzeddu e bi che bogant su chiu.
Zughet vitaminas, proteinas, sales minerales, ozos, e
po cussu est un’alimentu sustantziosu chi zat fortza
e salude. Su brou de sos frores, de sas fozas, de su chiu
e de sa corza allenat sos nérbios e faet dizerire. S’is-
siropo de su chiu illebiat su tussiu, su late ’e mendula
ifriscat sas intestinas. B’at chie ponet sa mèndula, fa-
ta in biancu e mòlia, a cundire sos macarrones, las-
sandedda intrea dda imbestit cun su tzuculate, o
cun sa capa de tzùcaru; afitada o mòlia, dda ponent
in sas trutas e in medas calidades de druches.
35
ALBERI - ARBURES
Lo sciroppo
Si fa con un etto di mandorle sgusciate, sbian- S’issiropo
cate e macinate, che si fanno bollire in due litri Ponimos a buddire in duos litros de abba cun
d’acqua con un etto di zucchero fino a con- tres untzas de tzùcaru, tres untzas de mèndula, i-
densarsi. Si lascia riposare e se ne bevono tre spuligada, fata in biancu e mòlia, e dda lassa-
bicchierini al giorno. La stessa quantità, mesco- mos fintzas a si cazare. Apustis chi at pasau nde
lata a latte o ad acqua termale, rende liscia la bufamos tres tassitas a sa die. Sa matessi cantidade,
pelle e spiana le rughe del viso. amischiada a su late, o a s’abba termale, allìsiat
sas pinnigas de sa pedde.
I germini
Ingredienti: 400 g di mandorle sgusciate, sbol- Sos Zerminos
lentate nell’acqua per togliere la pellicina e ta- Su chi bi cheret: 400 g de mèndula ispuligada, fa-
gliate fini, oppure anche tostate, 400 g di zuc- ta in abba buddia e segada a fine, o fintzas tur-
chero, la scorza di un limone. rada, 400 g de tzùcaru, una corza de limone.
Preparazione: si versa lo zucchero nel tegame Comente si faet: in d-una cassarola cun mesu
con mezzo bicchiere d’acqua e la buccia del li- tassa de abba ponimos a buddire po 20 minutos su
mone, e si fa bollire per 20 minuti. Si aggiun- tzùcaru e sa corza de limone. Cando est tirau a
gono le mandorle e si rigirano finché assorbono puntu che betamos sa mèndula, morigàndedda
l’acqua e diventano bianche. Volendo si può ag- sèmpere, finas chi su tzùcaru che dda suspit e si e-
giungere un bicchiere di liquore. Quando il com- st fata bianca. Cherinde podimos azùnghere u-
posto si è raffreddato si formano i fiori della na tassa de licore. Cando s’impastu si ch’est ifri-
grandezza che si desidera. tau faimos sos frores de sa mannesa chi cherimos.
I sospiri
Ingredienti: 1 kg di mandorle sbiancate e ma-
cinate, 1 kg di zucchero, mezzo bicchiere d’ac-
qua, un bicchiere di liquore (anice o sambuca),
la scorza grattugiata di tre o quattro limoni.
Preparazione: in un tegame si versa lo zucche-
ro con mezzo bicchiere d’acqua e si mette sul
fornello a fiamma bassa per farlo sciroppare, poi
si aggiungono le mandorle e il limone rimestan-
do continuamente fino ad amalgamare bene il
composto, che si deve attaccare al tegame. Si spe-
gne il fornello e si fanno le palline della grandez-
za di una noce, inumidendosi di tanto in tanto le
mani nel liquore: così facendo l’impasto non si ap-
piccica e i dolci sono più buoni. Per ultimo si fan-
no rotolare le palline nello zucchero e si lasciano
asciugare. Il giorno successivo s’incartano nella
carta velina, intagliata con le forbici.
36
ALBERI - ARBURES
Sos Suspiros
Su chi bi cheret: 1 kg de mèndula mòlia, 1 kg de tzùcaru, mesu tassa de abba, una tassa de licore, sa cor-
za tretegada de tres-bàtoro limones. Comente si faet: che betamos su tzùcaru a sa cassarola cun s’abba, d-
du faimos tirare a puntu in su furreddu a fogu lenu. Posca bi che azunghimos sa corza de limone e sa mèn-
dula, morigande sèmpere finas chi s’impastu si cazat e si atacat a sa cassarola. Ch’istudamos su fogu e n-
de atundamos una pitzigada de sa mannesa de una nughe. De tretu in tretu tocat de nos ifundere sas
manos in su licore, po no s’apitzigare s’impastu, ma fintzas ca sos suspiros sunt prus bonos. Po ùrtimu d-
dos faimos troulare in su tzùcaru. Ddos lassamos assutare e s’incras ddos imboligamos in sos paperis.
37
ALBERI - ARBURES
I ravioli di mandorle
Ingredienti per la pasta: 500 g di semola, 50 g Sos culurzones de mèndula
di strutto, acqua. Su chi bi cheret po sa pasta violada: 500 g de
Ingredienti per l’impasto: 250 di mandorle sìmbula, 50 g de ozu de lardu.
sgusciate sbiancate e macinate, 250 g di zuc- Su chi bi cheret po s’impastu: 250 g de mèndula
chero, la buccia grattugiata di 1 limone, 1 bic- ispuligada, fata in biancu e mòlia, 250 g de tzù-
chierino di liquore bianco, zucchero a velo, o- caru, sa corza tretegada de unu limone, una tas-
lio per friggere. sita de licore, tzùcaru a velo, ozu a friere.
Preparazione: si impasta la farina con acqua Comente si faet: impastamos sa sìmbula cun ab-
tiepida, si apre l’impasto e vi si spalma lo strut- ba tebia, dda cariamos finas a dd’ apraniare, po-
to, si continua a lavorare fino al suo completo sca a su cumassu apertu bi unghimos s’ozu de pro-
assorbimento. Si lascia riposare e nel mentre si cu, iscarassandeddu bene po che ddu suspire, finas
prepara l’impasto delle mandorle con gli altri a cando est corriatzu e modde. Tando ddu lassa-
ingredienti. Quindi si prende un pezzo di pasta mos pasare un’iscuta, e istantonis ameschiamos a
e lo si spiana col matterello, si riempie metà sfo- sa mèndula totu s’àtera cosa. Posca segamos unu
glia con il composto, il tanto di un cucchiaino, piculu de su cumassu, ddu illadiamos e in sa me-
e si copre con l’altra metà sfoglia, pressando i tade de su pizu bi ponimos a cotzerinos s’impa-
bordi con le dita. A questo punto si ritagliano i stu, dd’ammuntamos cun s’àtera metade, caria-
ravioli a forma di quadrati o di rombi, e si frig- mos a inghìriu cun sos poddighes e cun sa rodantza
gono in olio bollente; per finire si spolverano sestamos cuadros e rombos, chi fridimos in ozu
con lo zucchero a velo. buddiu. A ùrtimu pispiamos a susu acanteddu
de tzùcaru.
Nelle foto: la preparazione dei ravioli di mandorle.
38
I ravioli di man-
dorle già pronti e
zuccherati, con
gli ingredienti
principali.
Melo
Mela
Malus communis (Rosaceae)
40
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Dae s’antighidade, sighinde su caminu de sa se-
da, si est ameschiau su sèmene de medas melas, at
tzurulau e nde at fatu nàschere àteras, chi sos o-
mines ant seberau po ddas pastinare, prima in
cussos logos, posca manu manu a inghìriu de su
Mediterraneu, e sighinde in Europa e in totu su
mundu. Nachi sos romanos nde connoschiant duas
deghinas, segundu Plinio bintitres.
Sa mela dd’ant cussiderada sinnu de su pecau o-
rizinale poite Eva dd’at boddia chena pònnere in
mente a Deus, posca dd’at zada a Adamo, co-
mente lezimos in sa Genesi e in sa literadura de
su cristianesimu.
Imbetze sos grecos e sos romanos dda cussideraiant
In queste pagine: un melo fiorito e un magnifico frutu de s’amore. Saffo at iscritu: “sa mela dru-
“grappolo” di frutti (nella foto qui sotto). Nella pa- che est ruja \ arta in su chimu \ arta in su chimu
gina a lato, due mele sull’albero e un ramo fiorito di prus artu \ no dd’ant bisa sos boddidores \ emo
melo selvatico; nella foto piccola in alto, vista totale dd’ant bisa \ ma no bi sunt arribbaos”.
di una pianta.
Sinzale de amore fut fintzas po sos iscritores de su
Rinassimentu, finas a dies de oe. Ariosto nde al-
legat in s’Orlando Furioso, W. Goethe in su Fau-
st, García Lorca e Pablo Neruda in sas poesias is-
soro, Italo Calvino in sas Paristorias, Cesare Pa-
vese in sos romanzos.
Propiedades e impitu
Sa mela est rica de vitaminas e de sales minera-
les, dda papamos crua e cota, fata a cufetura, pa-
gu prus a mancu comente sa chidonza, in sas tru-
tas donniunu a piaghere suu. Amentamos ca u-
na mela a sa die che istesiat sos mèigos, abbassat
su colesterolo e sa pressione, allenat sos nérbios, re-
gulat sas istentinas e, papada a sa zauna, faet
bene meda a s’istògomo.
41
Melograno
Melarenada
Punica granatum (Punicaceae)
42
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Totu sos pòpulos antigos ant cussiderau sagra sa melarenada, ed est puru una de sas matas chi ant mun-
tovau de prus in sos sèculos. Sos grecos tzirriaiant sa mata e su frutu roià, o roiè, e nde cantaiant sa bel-
lesa. Plinio dd’at tzirriada Malum Punicum e duncas sos romanos che dda depiant àere leada a Roma
dae su Nord Africa, tando suta su dominiu de Cartagine.
Contant ca in sa bibbrioteca de custa tzitade ant sarvau solu su libbru de agronomia de Magone.
In Persia cussideraiant su sutzu de custa mela de importu meda e sas isposas, innanti de intrare a sa
domo noa, pistaiant cun sos pes un’arenada.
Sos chi istudiant sa Bibbia pentzant chi custa mata èsseret s’Arbure de sa Vida. Difatis su frutu fut sin-
nu de su pecau, comente sa figu. Però in àteras pazinas de sa Bibbia, lezimos ca ambos frutos ddos cussi-
deraiant sinnu de prosperidade e sa melarenada fut una beneditzione de Deus po s’abbundantzia de su
sèmene. Po Salomone sa corona fut sinnu de regalidade, ma fintzas de feminilidade, comente podimos le-
zere in su Cantigu de sos Cantigos, inue assimbizat sa bellesa de s’isposa a custa mela. Sinnu de sa Cre-
sia e isposa de Cristu po sos cristianos, sos fideles sunt su sèmene, su sutzu est su sàmbene de sos martires.
44
ALBERI - ARBURES
Proprietà e impiego
Fin dall’antichità se ne conoscono le virtù salu- Propiedades e impitu
tari, descritte anche nel Papiro di Ebers. Dae s’antighidade connoschiant sas propiedades
I medici del lontano passato, tra cui Galeno ed meighinosas de sa melarenada, comente podimos
Aezio, usavano frutti e fiori per curare le malattie lezere fintzas in su Papiru de Ebers.
del corpo. Con i decotti ottenuti dalle radici, o Sos mèigos, comente Galeno e Aetzio, impitaiant
anche dalla scorza, in quanto gli alcaloidi volatili frutos e frores a curare sos istrobbos de sa carena.
si trovano in tutta la pianta, curavano le infiam- Cun su brou fatu cun sas raighinas curaiant ca-
mazioni, la diarrea e la tenia; le foglie e i fiori so- lesisiat iscardidura, s’iscurrentziadura e sa ma-
no depurativi. ladia de sos bremes. Impitaiant fintzas sa corza,
Le bacche, ricche di vitamina A e B e di ferro, ca sos alcaloides bolatiles sunt in totu sa mata. Sas
contengono delle sostanze antitumorali, come i fozas e sos frores sunt depurativos.
flavonoidi, indicati per prevenire i tumori al se- Sos ranos, ricos de vitamina A e B e de ferru,
no. Il succo è rinfrescante, astringente, cardio- zughent sustàntzias chi curant sos tumores, co-
tonico e calma la tosse. La scorza veniva impie- mente sos flavonoidos, difatis ddos cussizant con-
gata per tingere i tessuti. Si faceva bollire per tra su cancru a sas titas. Su sutzu infriscat, i-
un’ora buona, si filtrava e nel liquido s’immer- stringhet, faet bene a su coro e allenat su tussiu. Sa
geva la stoffa, che diventava di un bel giallo. Per corza dda impitaiant a tìnghere sa pannia de
ottenere il nero si mescolava a questo stesso li- tramas vezetales o de animale; dda faiant bud-
quido un po’ di solfato di rame. dire un’ora bona, colaiant su brou e poniant a
modde sa pannia chi si faiat de colore grogu. Po
La confettura si faere niedda bi ammeschiaiant surfure de ra-
Ingredienti: il succo della melagrana, mescolato mene.
ad altri tipi di mela, come le renette e le cotogne.
Le dosi sono in parti uguali, zucchero compreso, Sa cufetura
più la buccia grattugiata di tre limoni. Su chi bi cheret: su sutzu de s’arenada amme-
Preparazione: si sgrana la melagrana, si frulla- schiau a àteras melas, comente sas renetas e sa chi-
no i chicchi e si filtrano, quindi si versa il liqui- donza. Sas cantidades de totas tres calidades sunt
do in una capiente pentola antiaderente; si ta- su matessi, gasi su tzùcaru, in prus sa corza trete-
gliano a pezzi grossi, senza sbucciarle, le altre gada de tres limones.
mele private del torsolo, si mescola il tutto e si Comente si faet: ispruniamos sa melarenada, dda
fa cuocere a fiamma moderata, rigirando di fre- molimos, dda colamos de su sèmene e che betamos
quente con il mestolo di legno. su sutzu in d-una padedda chi no s’atacat, bi a-
Quando le mele sono ben cotte, si spegne il zunghimos sas àteras melas a cantos mannos, chena
fornello e si frulla il composto. tenaghe e chena ispuligare. Alluimos su furreddu a
Quindi si versa lo zucchero e il limone grattu- fogu lenu e morigamos de continu cun sa terudda
giato. Si rimette la casseruola sul fuoco e si con- de linna finas a cando sa mela est bene cota.
tinua a cuocere rimestando fin Tando che dda calamos de su furreddu, dda mo-
quando il composto risulta limos e dda sighimos a còghere paris cun su
condensato e resta attacca- tzùcaru e su limone tretegau.
to al mestolo. Ancora bol- Dda lassamos còghere su tantu de si
lente, lo si versa nei ba- cazare e finas a cando sa cufetura
rattoli di vetro che, s’atacat a sa terudda. Po urtimu
ben chiusi, vanno prenimos sos botos de bidru chi e-
messi a raf freddare st ancora buddia, ddos serramos e
lentamente sotto una ddos ammuntamos cun d-una
coperta pesante. Si fauna, lassàndeddos a ifritare a
conservano in luogo bellu a bellu. Si depent costoire in
fresco. logu de friscura.
45
Noce
Nughe
Juglans regia (Juglandaceae)
46
ALBERI - ARBURES
47
ALBERI - ARBURES
L’imbuto per versare il grano nella Pale e sassole, sas palas e sas tzicador- Nella foto a lato: in molte vecchie
mola, s’imbudeddu pro sa mola. zas, si realizzavano in noce o castagno. case si trovano ancora bellissimi
mobili in noce sardo, come questa
credenza da cucina, sa credenza.
La squadra, s’isquadra, strumento Quando non c’erano stoviglie di cerami- I marchi, sos sinnos, per marchiare
di muratori e falegnami. ca, si usava il piatto in noce, su pratu. il bestiame, con manico in noce.
48
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
Sa linna de nughe est consistente e tenet balore
meda. Lassada a imbetzare una pariga de annos
dda impitant a fàere onnia zenia de trastes, dae
sos mobiles a sas armas a sos panimentos.
Su brou de sas fozas, chi boddint dae maju a a
austu, postas a buddire in abba doighi minutos,
faet bene a sos anèmicos, depurat su sàmbene, ab-
bassat sa frebbe e bochit sos bremes.
Poninde a modde sos pes sueraos faet bene fint-
zas a sos pirinzones, betándeddu in cantidade a
s’abba de su bannu, zat fortza a totu sa carena.
In sa nughe b’at vitaminas A, B1, B2, C, PP, o-
zu, medas sales minerales e àteras sustàntzias mei-
ghinosas chi faghent bene a su fìgadu, a su pan-
creas e a s’istogomo.
Est bona a papare a làmpadas, cando est frisca e
sa corza est modde. Su prus dda lassant sicare in sa
mata e che dda boddint in atonzu, cando sa corza
est linnosa, oburu che dda regollint dae terra.
Cun sa nughe frisca e de sapore dìligu, faent u-
nu licore, apustis ddu àere lassau in mesu de s’àr-
colo nessi unu mese. Ddu faent a su matessi mo-
du de su licore de murta.
In alto: un altro tagliere, su trazeri, che si realizzava- Sa nughe sica dda pistant cun su martzeddu, o
no anche in castagno (come questo nella foto) e servi- cun su seganughe.
vano da “piatto di portata” per la carne. Vengono u-
sati ancora, grazie alla loro praticità, nelle cene fami-
Sa corza innantis dda poniant a contzare sas
liari e con gli amici, e in tutti gli agriturismo della peddes. Faíndedda buddire paris cun sas fozas,
Sardegna. Qui sopra: una valigia in noce, sa valisa, cun su brou sas feminas si tinghiant sos pilos.
certamente uno degli usi più curiosi e inaspettati del Po faere màndigos e druches tocat de che trant-
legno di questa utilissima pianta. zire sa napa a su chiu, poníndedda a modde in ab-
ba buddia. In biddas nostras ponent sa nughe in
ancora fresche e col guscio tenero. Ma per lo più sos pabassinos chi faent po sos mortos.
si lasciano seccare sull’albero e si colgono in au- A Sedilo ddos faent po S. Antoni de su fogu. Su
tunno, quando il guscio è legnoso. manzanu de sa die innanti sos pitzinnos andant
Il guscio lo si faceva bollire con le foglie e le don- de domo in domo a ddos pedire, sas féminas nan-
ne usavano il decotto per tingersi i capelli. de “sa fita mia ca mi naro Maria”, sos omines
Il sapore delle noci fresche ha un gusto delicato, “su tureddu meu ca mi naro Antoneddu”.
con esse si fa un liquore detto nocino. Vengono
messe a macerare nell’alcool almeno un mese. Il
procedimento e gli ingredienti sono simili a quel- Tra i dolci a base di noci più diffusi nei nostri
li per fare il liquore di bacche di mirto, di cui si par- paesi ci sono i papassini. Li fanno per i morti,
la nella parte dedicata agli Arbusti. mentre a Sedilo vengono fatti per S. Antonio del
Le noci secche si schiacciano col martello, o con fuoco (a gennaio) e offerti ai bambini che, la mat-
lo schiaccianoci, e si mangia il gheriglio. Le buc- tina della vigilia, vanno di casa in casa dicendo, le
ce le usavano per conciare le pelli. femminucce, “(datemi) una fetta (di dolce) che
Per utilizzare le noci in cucina, ai gherigli biso- mi chiamo Maria”, mentre i maschietti dicono
gna togliere la pellicina, immergendoli per alcuni “(datemi) la pagnotta di sapa di fico d’India che
minuti nell’acqua bollente. mi chiamo Antonino”.
49
ALBERI - ARBURES
I papassini
Ingredienti: 1 kg di fior di farina, 400 g di noci
mescolate alle mandorle, sbucciate e sbiancate,
frantumate o macinate, 400 g di uva passa,
400 g di zucchero, 400 g di strutto, 6 uo-
va, la scorza di 1 o più limoni grattugiati,
1 bicchiere di liquore, 2 bustine di lievito,
1 di vanillina.
Preparazione: si versa la farina in un
grande catino di terracotta e la s’impa-
sta con le uova e con lo strutto sciolto a
bagnomaria. Poi gradatamente si ag-
giungono tutti gli ingredienti, per ultimo
il lievito e la vanillina. Si amalgama l’im-
pasto e si lascia riposare, quindi se ne
prende un pezzo, lo si allunga sul tavolo,
portandolo a uno spessore di due cm, e lo si
taglia a rombi della grandezza che si desidera. In-
fine si sistemano i papassini nelle teglie che
s’infornano, a fuoco medio, lasciandoli cuocere
finché sono dorati. Si levano dal forno e, se si
vuole mettere la cappa, si lasciano raffreddare.
Con o anche senza cappa, si possono sempre
decorare con sa traggea (i diavolini, palline co-
lorate).
Qui a lato (in alto): le noci da sgusciare e, sotto, i ghe-
rigli “sbiancati” e pronti per l’uso. Nella foto grande,
un vassoio di papassini di noci; nella foto piccola a de-
stra, i papassini all’interno del forno, mentre cuociono.
50
ALBERI - ARBURES
Sos pabassinos
Su chi bi cheret: 1 kg de de farina de tzichi, 400
g de nughe amischiada a mèndula, ispuligada,
segada a fine o mòlia, 400 g de pabassa, 400 g de
tzùcaru, 6 oso, 400 g de ozu de lardu, 1 tassa de
licore, 2 bustinas de lievitu, 1 de vanillina, 1, o
fintzas de prus, corzas de limone tretegadas.
Comente si faet: betamos sa farina a su tianu,
dd’impastamos cun sos oso e cun s’ozu de lardu i-
scazau a bannomaria. Posca, a bellu a bellu, a-
zunghimos totu s’àtera cosa, a ùrtimu su lievitu
e sa vanillina. Tribballamos bene su cumassu e a-
pustis ddu aere lassau pasare un’iscuta nde leamos
unu cantu, dd’illonghiamos in sa mesa de sui-
ghere, dd’illadiamos de s’artesa de unu tzm e d-
du segamos a rombos de sa mannesa chi cherimos.
Ddos assetiamos in sas lamas e ddas ifurramos a
calore mediu. Che ddas bogamos de su furru can-
do sos pabassinos sunt doraos, si ddo cherimos ca-
pare, tocat de ddos lassare ifritare, cherinde bi pi-
spiamos unu pagu de trazea.
Olivastro
Ozastru, Orzastru
Olea oleaster (Oleaceae)
52
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
In Sardinna, ant comintzau dae su Medioevo a
innestare sos ozastros a olia e ispremiant su frutu
de s’una e de s’àtera mata in sas molas de pedra.
Dae s’ozastru bessit pagu ozu, ma faet andare de
corpus. Su brou de sas fozas, iscotadas pagos mi-
nutos, est disifetante, faet bene a sa pressione, i-
stringhet e che faet sanare becos e trincos. Sos pa-
stores zaiant sa sida a su bestiamene, mescamen-
te in annadas malas, sos chimos sicos che ddos car-
raiant a domo a fàere fogu.
Cun sa linna de ozastru faiant birillos e bardù-
fulas, a ispelegu de pitzinnos e de mannos; cun sos
chimos bonos si faghiant sas furchiddas po su tire-
lasticu.
53
ALBERI - ARBURES
Bulini e lesine, sos suales. La carriola, sa carretta, realizzata in Contenitori per fare il formaggio,
olivastro, oppure in castagno o in olmo. discos de faere su casu.
La culletta per i neonati, su brasso- Macchina per gramolare la pasta, sa Macchina per fare i maccheroni, sa
lu. machina po cariare sa pasta. machina po faghere sos macarrones.
I pettini per la lana, sos petenes po sa Le spole, sas ispolas, per tessere nel
lana. telaio.
La sega, sa serra, fra gli strumen- La scure, s’istrale, sa sigure. Il piantone per il telaio del carro,
ti più conosciuti, usata da fale- su rocu de su carru.
gnami, taglialegna e muratori. Altri esempi di seghe per legno, sas ser-
Sotto: raschietto, su raschiolu. ras, di varie dimensioni. Le sponde del carro, sas zerdas.
54
ALBERI - ARBURES
Sa bardufula
Po dda fàere segaiant unu cantu de ozastru, d-
du atundaiant a froma de pira cun d-unu t-
zumbu in artu po bi pònnere su poddighe in su
mamentu de dda tirare, e bi che fichiant una
puntza chena conca. Cun s’isgubbia e una resor-
za arrodada bi faiant sas rigas inue imboligare
sa cordiola, innantis de dda tirare a terra.
La trottola
Per costruire una trottola si prendeva un ramo
di olivastro di opportuno spessore, e lo si lavo-
rava con sa leppa fino a dargli la forma regola-
re, come una pera rovesciata, con un piolo cor-
to e largo nella parte superiore, che serviva per
appoggiarvi l’indice all’atto del lancio.
Quando la trottola era ben rifinita, si conficca-
va un chiodo a cui era stata segata la testa nella
punta inferiore. Infine, con la sgorbia e un col-
tello a serramanico ben affilato, s’intagliavano
le scanalature dove avvolgere lo spago prima di
lanciarla a terra.
55
Olivo
Olia
Olea europaea (Oleaceae)
56
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Dae s’antighidade a oe, s’olia est sa mata chi prus
muntovant in sas operas relizosas e literarias.
Su Papiru de Ebers faeddat de s’ozu de olia ame-
schiau a àteras méligheddas po sa salude e sa belle-
sa de sa pedde. In calecuna tumba a probe a Tebe
ant agatau chimos e sèmene de olia.
Su re babilonesu Hamurabi nde regulaiat su cu-
mertziu cun sas lezes iscritas in su Coditze suu.
57
ALBERI - ARBURES
consacrati con l’olio d’oliva “Samuele prese allo- di Nausicaa, in segno di pace, ungono Ulisse
ra l’ampolla dell’olio e gliela versò sulla testa, poi con l’olio d’oliva.
baciò Saul dicendo: ecco il Signore ti ha unto capo Si pensa che siano stati i greci a portare l’ulivo
sopra Israele, suo popolo” (Samuele 10,1). “E il nella penisola italica, Lazio compreso, dove i
Signore disse a Samuele: riempi d’olio il tuo corno romani lo utilizzavano nella cucina e nella co-
e parti” (Samuele 16,1). “Era fulvo, con begli oc- smesi. Pare che in Sardegna l’abbiano portato i
chi e gentile d’aspetto. Disse il Signore (a Samue- fenici. Successivamente dalle coste si è diffuso o-
le): alzati e ungilo, è lui! Samuele prese il corno del- vunque, in pianura e in montagna. Per altri, co-
l’olio e lo consacrò (Davide)” (Samuele 16, 12,13). me il Lamarmora, la coltura dell’ulivo risalireb-
Dell’olivo parlano gli Evangelisti: “Quando si be al Medioevo, forse introdotto dai genovesi e
avvicinarono a Gerusalemme presso il monte de- dai pisani, soprattutto dai benedettini.
gli Ulivi…” (Marco 11, 1,). Citano l’olio d’oli- Il Cherchi Paba scrive che nel periodo giudi-
va anche Matteo (25,1) e Giacomo (5, 14). cale, in alcuni paesi vicini ad Oristano, erano
Sull’ulivo c’è stata una vastissima letteratura, in presenti ulivi pluricentenari e venivano chiama-
prosa e in poesia, da riempire un’antologia. Par- ti “olia de is pisanis”.
tendo dalla mitologia ricordiamo quella greca, Nella prima metà del Trecento ne favorirono
la lite di Poseidone e di Atena che volevano cia- la coltivazione anche gli aragonesi. Gli spagno-
scuno per sé la costruzione di un tempio sul- li obbligarono i sardi ad innestare ad ulivo al-
l’Acropoli. Giove promise che l’avrebbe avuto meno dieci olivastri per anno e, per far ciò, fe-
chi dei due avesse ideato qualcosa di utile per gli cero venire nell’isola degli esperti innestatori.
uomini. Poseidone ha inventato il cavallo, Ate- Nei secoli successivi si può dire che l’ulivo era
na l’ulivo. Giove le consegnò la palma della vit- diffuso in quasi tutta l’isola, le regioni più den-
toria e da allora l’ulivo è sacro alla dea. Si narra samente coltivate erano la Nurra e il Turritano.
anche che sotto un ulivo Latona avesse partori- Ora lo sono anche altre regioni quali il Monti-
to Apollo, simbolo del sole, e Artemide, simbolo ferru, la Planargia, il Marghine e tutt’intorno al
della luna. L’ulivo rappresenta la fecondità, la sa- lago Omodeo.
lute, la pace, come si desume dai passi del Vec- A Seneghe è nato il Concorso Nazionale Mon-
chio e del Nuovo Testamento succitati. Ma an- tiferru con l’obiettivo di far conoscere l’oliva e
che da alcuni episodi dell’Odissea. Le compagne il suo olio nell’isola e nel continente.
58
Nella foto, le olive dopo la
raccolta, pronte per la In sa Bibbia nde allegant fatu fatu in sa Genesi,
spremitura dell’olio. Nella a prepositu de Noè, e in sos libbros de Samuele. Fint-
pagina a lato, vista dei
rami di una pianta cari- zas sos evanzelistas faeddant de s’ozuermanu.
ca di frutti, verso il prin- De s’olia nde lezimos in gasi medas contos e poe-
cipio dell’autunno. sias chi b’est su tantu de nde fàere un’antolozia.
Comintzamos dae su mitu grecu, dae sa briga de
Poseidone e de Atena chi cheriant cadaunu su
fraigu de unu tempru in s’Acropoli. Giove bis at
promitiu de ddu fraigare a chie diat àere im-
bentau calecuna cosa de utile a sos omines. Posei-
done at imbentau su caddu, Atena s’olia. Giove
bi at itregau sa prama de sa vitoria e de tando s’o-
lia est sagrada a sa dea. Contant puru ca in su-
ta de una mata de olia Latona at parturiu A-
pollo, deus de su sole e Artemide dea de sa luna.
S’olia est sinnu de fertilidade, de salude e de pa-
ghe, de su chi lezimos in sa Bibbia e in ateros lib-
bros antigos. In s’Odissea lezimos ca sas cumpan-
zas de Nautica, in sinnu de paghe, unghent a U-
lisse cun s’ozu de olia.
A su chi contant sunt istaos sos grecos a che lea-
re s’olia in sa penisula italica, cumpresu su Lat-
ziu, inue sos romanos dda impitaiant in coghina
e in sa cosmesi.
Nachi in Sardinna ch’ant batiu s’olia sos fenit-
zios, poscas dae sa costera sa mata ch’est revertia
a paris e a montes. Calecunu, comente Lamar-
mora, no est de acordu. Segundu issu ant co-
mintzau a dda pastinare in su Medioevo, ca fort-
zis dd’ant fata connòschere sos zenovesos e sos pi-
sanos, mescamente sos paras benedetinos. Cherchi
Paba at iscritu ca in s’opeca zudicale, in calecu-
na bidda a probe de Aristanis, b’aiat olias de me-
das sèculos e ddas mutiant “ulivi dei pisani”.
In sa prima metade de su 1300 fintzas sos ara-
gonesos ant incorazau a ddas pastinare. Sos i-
spannolos ant obbrigau sos sardos a innestare a o-
lia assumancus deghe ozastros a s’annu, po cussu
ant fatu bènnere zente esperta dae s’Ispanna.
In sos sèculos ifatu si podet nàrrere chi b’aiat
matas de olia azumai in totue, mescamente in sa
Nurra e in su Turritanu. Como bi nd’at meda
fintzas in àteros logos, comente in su Montiferru,
in sa Planargia, in su Marghine e a inghìriu de
su lagu Omodeo.
In Seneghe est naschiu su Cuncursu Nazionale
Montiferru cun s’iscopu de fàere connòschere s’o-
lia e s’ozuermanu in s’isola e in continente.
ALBERI - ARBURES
Proprietà e impiego rare molti disturbi, dai dolori alle ossa, ai tendini
L’ulivo necessita di tre S: il Sole per crescere; la attorcigliati, dalla foruncolosi al prurito, alle scre-
Scure per tagliare il legno, che serviva per co- polature e al gonfiore della pelle.
struire le travi del tetto, i carri, i gioghi, i pali di Nella tradizione sarda si usava pronunciare del-
recinzione, i manici per utensili, le pertiche etc, le preghiere e altre parole magiche, mentre si
mentre i rami si usavano come legna da ardere; in- massaggiavano le parti dolenti. Si credeva di gua-
fine il Sale per addolcire il frutto. rire l’orzaiolo posando l’occhio sul collo di una
Le foglie e soprattutto le drupe contengono tan- bottiglia piena d’olio. Ancora oggi c’è chi crede
tissime proprietà, che sarebbe troppo lungo elen- di scacciare il malocchio facendo cadere delle
care. Possiamo ricordare le vitamine A, C, E, mol- gocce di olio d’oliva in un bicchiere d’acqua.
ti sali minerali, o ancora oli e sostanze azotate. Il Colei che fa la magia recita le preghiere fram-
brodo delle foglie bollite in acqua per una venti- miste a delle formule che solo lei conosce e nel
na di minuti (un pugno di foglie in un litro d’ac- mentre intinge le dita della mano destra nell’ac-
qua) abbassa la pressione, mitiga i disturbi in- qua, quindi fa segni di croce sulle parti del cor-
fluenzali, tra cui la febbre, è diuretico e gli impac- po della vittima del sortilegio, che poi dovrà be-
chi fanno bene alle emorroidi. re il contenuto del bicchiere. A prescindere dai
Le olive più grandi, ancora verdi, si fanno ad- riti magici, l’olio lo si impiega in alcuni momenti
dolcire con l’acqua e il sale, con aggiunta di can- importanti della vita dell’uomo, dal rito del bat-
ne, o semi di finocchietti, foglie di alloro e spezie. tesimo e della cresima a quello dell’ordinazione
Le altre si colgono quando cominciano a cam- dei preti fino all’ora della morte quando gli stes-
biare colore, che non siano molto mature, e si si danno l’estrema unzione ai moribondi.
conservano in cassette prima di portarle al frantoio.
Diversamente l’olio si inacidisce. Se mischiate ai se- Ricette per la bellezza della pelle
mi si ottiene l’olio di sansa, usato per friggere. Si sbatte un cucchiaio di olio d’oliva, uno di fa-
L’olio d’oliva è ricco di vitamine, sali minerali, a- rina e un cucchiaino di succo di limone, si spal-
cidi grassi saturi e insaturi, in particolare gli acidi ma l’emulsione sul viso e si lascia mezz’ora.
linolenico e linoleico, con funzioni antinfiamma- Oppure si frulla un cucchiaio di olio d’oliva, uno
torie e vasostimolanti, importanti per il metabo- di mele grattugiate e il rosso di un uovo, si spalma
lismo e per la rigenerazione delle cellule. Esso ha l’emulsione sul viso e si lascia per mezz’ora.
proprietà lassative, antianemiche, ricostituenti, Ricetta per i capelli: l’emulsione ottenuta da
diuretiche, energetiche, protegge le mucose ga- cinque cucchiai d’olio sbattuto con il succo di
striche, e previene l’arteriosclerosi. un limone, o con il rosso dell’uovo, e messa per
Dolce o amarognolo, sempre gradevole al gusto, un’ora sui capelli, li rende più forti e più belli.
lo si usa nelle insalate e in ogni tipo di pietanza. Versato in una ciotola e tenendovi immerse le di-
Nel passato era considerato benestante chi face- ta rafforza le unghie. Infine, spalmato sul corpo
va una buona provvista di olio d’oliva. Il miglior favorisce l’abbronzatura e previene le scottature.
dono che si potesse fare era quello di una botti-
glia piena d’olio, con la frase “è per i bambini”. Nella foto, i fiori dell’olivo. Nella pagina a lato, olive
Veniva impiegato, e tuttora lo si impiega, per cu- confettate e condite con semi di finocchietto selvatico.
Propiedades e impitu
S’olia tenet bisonzu de tres S: su Sole po crèschere; sa Sigure po segare sa linna chi impitaiant a fàere pet-
zos, carros, zuales, palos, manigas de ainas, frucones, bértigas, sos chimos fines ddos poniant in su fogu; su
Sale po addrucare su frutu. In sas fozas, ma mescamente in su frutu, b’at tantas propiedades, innoghe a-
mentamos sas vitaminas A e C, ozos, sustàntzias azotadas e medas de sos sales minerales chi bi sunt in sos
alimentos. Su brou de sas fozas, chi faent buddire in abba una bintina de minutos (unu punzu de fozas
in d-unu litru de abba), abbassat sa pressione arta, illebiat sos istrobbos de su remadiu, sa frebbe, e faet
pissiare; sos impacos che sanant sas murenas.
S’olia madura dd’indrucant in abba e sale, cun cantos de canna de frenugu, o de sèmene, fozas de làuru
e ispetzias. Dda molent cando comintzat a mudare colore, chi no siet cota meda e, innanti de che dda lea-
re a su mólinu, dda regollint una pariga de dies in cassetas, po no si arghiare s’ozu. Si dd’améschiant a su
sèmene faent s’ozu de sansa, impitau a friere. S’ozu, ricu de vitaminas, de sabore arranchidorzu o druche,
sèmpere lichitosu a sa buca, ddu impitant cruu in s’issalada e in dònnia zenia de màndigu. In tempos co-
laos chie si faiat sa provista de ozuermanu ddu cussideraiant benestante. Sa menzus istrina chi podiant fàe-
re fu cussa de zare un’ampulla de ozu nande “est po sos pitzinnos”. Ddu impitaiant, oe chi est oe ddu im-
pitant, a curare istrobbos meda, dae sos dolores a sos ossos, a sos nérbios acordiolaos, dae sas fruscheddas a su
papinzu, a sas fresaduras e a s’ufrore de sa pedde. In Sardinna fut usanza de nàrrere pregadorias e berbos
in su mentras ch’ifrigatzaiant su zassu chi doliat. Creiant de che sanare s’azarolu poninde s’ogu in sa bu-
ca de un’ampulla prena de ozuermanu. In dies de oe b’at ancora chie creet de che istesiare s’ogu leau betande
butios de ozuermanu in d-una tassa de abba. Cussa chi faet sa meghina de s’ogu narat pregadorias ami-
schiadas a sos berbos chi issa ebbia ischit e in su mentras s’ifundet sos poddighes de sa manu estra in s’abba e
faet rughes in totu sa carena de su chi ant orghiau, chi posca si che depet bufare su chi est in sa tassa. A par-
te sas maias, s’ozu ddu impitant in sos mamentos prus importantes de sa vida de s’omine, dae su batiare a
sa cresima, a cando cantant missa sos peidres, finas a s’ora de sa morte cun s’ozu santu.
61
Olmo
Ulimu, Lumu, Umbulu
Ulmus minor (Ulmaceae)
62
ALBERI - ARBURES
Le falci, sas fraches, di olmo, bagola- Sopra e qui sotto: gioghi per i buoi (zua- Sopra e qui sotto: la mensola per le
ro o noce. Sotto: carriola, sa carretta. les); accanto, ceste (pischezones) di giunco. stoviglie, sa taula de sas padeddas.
Nella foto qui sotto, un ramo con le tipiche foglie a margine seghettato.
64
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
Sa linna de lumu est de calidade bona, resisten-
te e fatzile a dda tribballare. Cun issa sos massaios
faiant zuales e araos, ancora oe faent sos mobiles
e sos panimentos.
Corza e fozas sunt meighinosas, su brou de sa
corza, posta a buddire in abba, purificat su sàm-
bene, pigau a cuncos che faet passare s’iscardidu-
ra a sa buca e a su bùturu, sos impacos faent be-
ne a sas murenas.
L’aratro, s’arau, realizzato soprattutto con il legno di Su frutu sas feminas ddu impitaiant a fàere sa
olmo. Nella foto grande, le foglie prima di cadere in cufetura, comente faiant cun sas ateras meli-
autunno, quando assumono un bel colore giallo. Nella gheddas.
foto piccola in basso, i frutti, chiamati samare.
Ontano nero
Alinu
Alnus glutinosa (Betulaceae)
66
Sos logos inue creschet e sa descritzione
S’àlinu creschet ororu de frùmene e de sos rios, in
paris e in montigos, in terrinos ùmidos e inue bi
calat su sole.
Podet arribbare impresse a un’artesa de binti-
ghimbe-trinta metros, ma no sèmpere che colat u-
nu sèculu. Su truncu est deretu, s’iscorza lìsia an-
dat dae su colore chisina iscura a su nieddastru.
Sa coma est pagu prus a mancu a piramide, sos chi-
migheddos apitzigaditzos, gasi sas fozas birdes e lù-
ghidas, sos frores, masculinos e femininos, frorint in
frearzu e in martzu, innanti de ispuntare sas fozas.
Mitolozia
Si segamos su truncu de custa mata si tinghet de co-
lore de aranzu chi paret sàmbene, po cussu sos anti-
gos cussideraiant s’àlinu sinnu de male e de morte.
Propiedades e impitu
In sas fozas e in s’iscorza b’at sustàntzias ozosas,
tannino e sales minerales. Faíndeddas buddire bín-
dighi minutos, e ponindenos a modde sos pes in su
brou, no che trantzit s’istrachidudine e su suore.
Perastro
Pirastu, Pirastru
Pyrus amygaliformis
(Rosaceae)
68
Nella foto grande, il pera-
stro fiorito è una delle com-
ponenti principali del pae-
saggio primaverile sardo.
Qui sopra: un ramo fiorito;
al centro e in basso, i frutti
degli alberi innestati e, a
destra, quelli dell’albero
ancora selvatico. Il legno di perastro viene utilizzato
per fare le maschere del carnevale
barbaricino(biseras o mascaras).
Mitologia
Fut una mata sagrada a Demetra e a sa Luna.
Impitu
Su pirastru ddu impitant po b’innestare medas
matas de frùture, primu ’e totus sa pira, e a fae-
re cresuras. In sos annos colaos cun custa linna
faiant mobìlia, mescamente cussa de pintare e
cussa chi tribballaiant cun su tòrrunu, comente sas
istatuas, sas mascaras de carrasegare, sonetes, o
partes de custos.
69
Pero
Pira
Pyrus communis (Rosaceae)
70
Il pero con i frutti non an-
cora maturi, in primavera. Sos logos inue creschet e sa descritzione
Nella pagina a lato: la sua Sa pira est una mata chi pastinant in totu s’Eu-
spettacolare chioma duran-
te la fioritura. ropa, e in sos logos a probe de su Mediterraneu, i-
nue però patit su calore meda. Creschet in terri-
nos friscos e assutos.
Podet arribbare a bindighi metros de artesa. Su
truncu est colore de chisina iscura, sos chimos ispi-
nosos che perdent sas fozas, chi sunt bird’iscuru in
su chirru de susu, prus craras e biaitonzas in su-
ta; sos frores, a matzuleddos, sunt biancos e ispra-
ghent in beranu. Su frutu est a froma de cono il-
longhiau a sa base, bi nd’at prus de milli calida-
des de froma e de sabore, coghet in diferentes me-
ses de s’annu, dae s’istiu a s’ierru.
Istòria
Sos romanos prus de sos grecos ant tentu in cus-
sideru sa pira e cun issa faiant su sutzu e sa cu-
fetura. Nde allegant medas poetas, tra issos Ovi-
dio in sa Metamorfosi.
Ma est in s’òpeca moderna chi iscritores e poetas
cantant sa virtude e sa bontade chi custu frutu
meressit. Su pitore naturalista Bartolomeu Bimbi
nde at pinturau 115 calidades. In Frantzia, in su
sèculu de sa Resone, connoschiant prus de milli rat-
zas de pira e nde ant resonau sos istudiaos e sos fi-
losofos Marx e Engels.
Propiedades e impitu
In sa pira b’at tzùcaru, vitaminas, tannino etz., pro-
piedades chi isorbent sos nérbios, innetiant su sàmbene,
regulant sa pressione. Cun su brou de sas fozas postas
a buddire in abba si podent faere impacos a sa busica
iscardia. Sa pira est bona crua e cota, in sas trutas e fa-
ta a cufetura, aprontandedda comente amos nau a
prepositu de sa mela.
Pioppo bianco
Fustiarbu, Fusteàrbure
Populus alba (Salicaceae)
72
Sos logos inue creschet e sa descritzione
De fustiarbu bi nd’at meda in logos ùmidos de
paris e de arturas finas a milli metros de artitu-
dine, in terrinos friscos e nieddos, e cara a sole. In
logos nostros creschet ororu a frùmene, a sos rios e
a su lagu.
Est una mata seculare, podet durare finas a tre-
ghentos annos e crèschere trinta-trintaghimbe me-
tros in artesa, su diametru de su truncu podet
medire prus de unu metro e mesu, est deretu e cun
s’iscorza bianca, lughida e lìsia. Sas fozas sunt de
unu birde forte, sos frores ispraghent in frearzu-
martzu.
Impitu
Sa linna de su fustiarbu est lebia meda, e dun-
cas serbit pagu a dda pònnere in su fogu. Mentras
dda impitant in sos mobbiles, in sas cassetas, in
sos luminos e in in sas fabbricas de paperi, a fàe-
re sa cellulosa. Su brou de baranta gramos de i-
scorza, posta a buddire in duos litros de abba, po
mes’ora, faet bene a sos dolores reumaticos e a s’ar-
trite. Apustis chi at pasau che colamos su brou e n-
de bufamos duos, o tres, tzicherones a sa die.
Roverella
Crecu
Quercus pubescens (Fagaceae)
74
ALBERI - ARBURES
75
Salice
Pitighe
Salix alba - Salix atrocinerea - Salix purpurea
(Salicaceae)
76
Sos logos inue creschet e sa descritzione
S’agatant chentinas de ratzas de Salicaceae, ma
in logos nostros ch’at de prus matas de pitighe, cun
sas fozas birdes, e de tzoa, cun sas fozas colore de
chisina. Creschent in sas iscras e a probe de frù-
menes e rios.
Zughent su truncu totu chimos dae su grogu a su
ruju. Sas fozas si che bolant in atonzu e torrant
a ispuntare in beranu, paris cun sos frores femi-
ninos e masculinos, de colore porporinu-iscuru.
Istòria
Su lùmene salix nachi benit dae su latinu sali-
re, ca custa mata creschet impresse. Ippocrate, méi-
gu grecu de su 400 a.C., e àteros mèigos antigos n-
de muntovant sas virtudes meighinosas.
Propiedades e impitu
In sos tempos passaos, cun sos chimos russos faiant
palos e bértigas, cun sos fines resistentes e bonos a
ddos trochere, pischezones mannos e piticos.
Sos contzadores impitaiant s’iscorza a contzare sas
peddes. Sos frores, sas fozas e s’iscorza, ricas de tan-
nino, resina, tzùcaru, sales minerales, mescamente
calcio, ddas poniant a buddire e bufaiant su brou
po illebiare sos dolores a sos ossos e a s’istògomo. Ddu
bufaiant fintzas a asseliare sos nérbios, a dromire,
a curare su remadiu e a abbassare sa frebbe. Ischi-
mus ca in s’aspirina b’at atzidu salitzidicu.
Betándeche su brou a sa barza inue nos samu-
namos, nde tenet benefitziu sa pedde iscardia e
sa carena suerada.
Sambuco
Saucu
Sambucus nigra (Caprifoliaceae)
78
ALBERI - ARBURES
Istòria
Su lùmene de su saucu nachi benit dae Sambuca,
unu sonete a cordas chi soniant sos grecos e sos ro-
manos, ddu sonaiant finas a su Medioevo.
Propiedades e impitu
Sa linna de su saucu est bona a fàere trastes cun
su tòrrunu, surbiolos e sonetes. Sos frores e su frutu
tenent vitamina C e P, sales minerales, tannino,
àtzidos, ozos e àteras sustàntzias connotas fintzas
in s’antighidade. De s’impitu issoro nde ant allegau
sos iscritores grecos e latinos. Su brou faet bene a sos
dolores reumaticos, a sas brusiaduras, a sas iscar-
diduras, a su tussiu e a su remadiu, faet iscatarrare,
faet còghere sas fruscheddas e illebiat s’ufrore. Che
faet calare sa callentura. Si ponent a buddire chim-
be gramos de frores in d-unu tzicherone de abba,
tocat a nde bufare una tassa tres bortas a sa die. Po
sos impacos si ponet acantigheddu de frores in prus.
Su brou de su frutu, bufau tres bortas a sa die, che
Qui sopra, l’infiorescenza del sambuco. Nella pagina faet passare su dolore de conca e de sas dentes, faet
a lato: una pianta e, nella foto piccola, i frutti.
pissiare e andare de corpus. S’issiropo si faet lassande
buddire su frutu po mesora, posca sucutau, si torrat
a ponnere su brou in su furreddu finas a si che cazare,
in una bottiglia e se ne beve un cucchiaio me- si costoit in d-una ampullita e, a s’ocorrentzia, si n-
scolato all’acqua. de bufat una cullera ammischiau a s’abba.
Il romano Apicio nel suo “De re coquinaria” Su romanu Apicio, in su libru “De re coquinaria”
parla di un intingolo fatto con le bacche di sam- faeddat de una sartza fata de su frutu de saucu.
buco. Si lavavano e si facevano bollire in acqua, Ddu samunaiant e ddu poniant a buddire in s’ab-
quindi si scolavano e si mettevano ad asciugare ba, posca che ddu sucutaiant e ddu lassaiant assu-
per un bel po’. Per ultimo si soffriggevano nella tande un’iscuta bona. A ùrtimu ddu fridiant in
padella con un po’ d’olio, aromi e spezie varie, d-una sartània cun ozu, erbas de fragu bellu e i-
rimescolando di frequente e aggiungendovi del spetzias, morigande de tantu in tantu e azunghìn-
vino. Con questo intingolo si condivano le pie- debi binu. Cun custa sartza cunfetaiant sa petza e
tanze, dalla carne al pesce, dai legumi alle verdure. su pische, sos legumenes e sas birduras. Sos pitzinnos
I ragazzini, con la canna di sambuco, reciden- cun sa canna de saucu, segàndedda de unu nou a
dola da un nodo all’altro, costruivano le cer- s’àteru, faiant sos ischitzarolos, (isticarolos). Bi che i-
bottane, utilizzando come proiettili le drupe di stichiant su sísulu e si ddu tiraiant pari pari.
bagolaro e tirandosele l’un l’altro.
79
Sughera
Suerzu
Quercur suber (Fagaceae)
80
Sos logos inue creschet e sa descritzione
Su suerzu dd’agatamos mescamente in sos logos
a inghìriu de su Mediterraneu, in terrinos de roc-
cas de silicio. Podet durare a sos treghentos annos
e prus, artziare a binti metros, e su truncu ar-
ribbare a medire unu metru e mesu de diametru.
Su truncu est totu chimos, s’iscorza, innanti lì-
sia e colore de chisina, posca si faet russa, ispunzosa
e fresada. Sas fozas sunt ovales, corriatzas, de u-
nu birde-chelu in susu, de unu biancu-chisina in
suta, sos frores ispraghent dae maju a làmpadas,
ma fintzas a cabudanni-santuaini. Su lande, de
froma ovale, mannu e piticu, est a matzuleddos.
Istòria
S’istòria de s’ortigu in Sardinna diat merèsse-
re unu capìtulu intreu, tantu fut de importu in
sa tzivilidade pastorale, cando no b’aiat traste
chi massàias e massàios manizaiant chi no fut de
linna, o de ortigu, dae sas trobias, mannas e pi-
ticas, a sos banchitos, a sos tzimpeddos, a sos i-
scannos, a sos carrutzulos e ateros zogos de pit-
zinnos e trastes po domo.
82
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
S’iscorza russa, chi mutimos ortigu, defendet
su suerzu dae onnia traschia, ma no de sa ruga
chi dda ispozat de totu sas fozas, lassàndebi sos
chimos nuos.
S’ortigu mascru, mancari balet pagu, che ddu
trantzint de sa mata a sos bintighimbe-trint’an-
nos de vida. Posca de noe in noe annos, fintzas de
deghe in deghe, cando est bellu, lebiu e ispunzo-
su. Custu ddu mutint ortigu femina e ddu im-
pitant a faere onnia zenia de traste, dae sos tu-
pones de sas ampullas a sos fundos de sos botinos,
dae s’isolante de sas domos a sos supramobiles etz.
Como fintzas a fàere bestires.
S’iscorza modde, rasigada dae su truncu de su
suerzu pitzinnu, dda ponent a buddire in abba,
tres untzas in d-unu litru, su brou torrau a me-
tade, colau e ameschiau a su mele, faet bene a su
dolore de bùturu e a sa bronchite. Tocat de nde
bufare una tassa tres bortas a sa die.
83
ARBUSTI
MOLAS
Alaterno
Làuru Areste, Laure Areste, Lavru Areste
Rhamnus alaternus (Rhamnaceae)
86
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Poniant a buddire in abba onnia parte de sa
mata, a tìnghere pannia cun diferentes tonali-
dades.
Dda impitaiant puru a curare medas istrobbos,
mescamente de su fìgadu e de su fele.
Su frutu faet andare de corpus.
88
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Su tzentzu tenet propiedades chi curant sa ped-
de e dda faent prana e bella.
Su brou sende arrànchiu bochit sos bremes e po
cust’arranchidore sos massaios impitaiant sos chi-
mos a che ispérdere sos bobbois chi si ch’untur-
zaiant su chi pastinaiant.
Fintzas a pagu tempus faet mamais nostras d-
dos impitaiant a illebiare sos dolores de sa carena
e s’ufrore de sa pedde. Poniant sos chimos in d-u-
nu lavamaneddu de ferrismartu, ddos amun-
taiant cun brasias, posca bi poniant un’àteru pi-
zu de chimos, imboligaiant su lavamanu cun d-
unu pannigheddu e ddu tovecaiant in susu de su
zassu chi doliat o chi fut ufrau, mescamente sos
brenugos, bi ddu lassaiant finas a ddu subbecare.
A sos dolores e ufrores faiant bene fintzas sos im-
pacos cun su brou de sas fozas cotas a buddiu.
Nachi cun sas fozas innetiaiant sos atzales. A
Corpus Domini fut usantzia a ispartzinare in sas
carrelas, inue passaiat sa cufessone, chimos de t-
zentzu paris cun murta, proinca e ispicu.
Custos frores ddos sutzant sas abes, duncas su
mele tenet su sabore e su fragu issoro, in mesu bi
est fintzas cussu arrànchiu de su tzentzu.
89
Biancospino
Calàvrighe, Calàrvinu
Crataegus monogyna (Rosaceae)
90
ARBUSTI - MOLAS
Storia
Sos romanos impitaiant su calàvrighe contra a
sas maias.
In questa pagina, la pianta carica di frutti e un par- Cun sas ispinas ant fatu sa Corona a Zesusu
ticolare dei rami. Nella pagina a lato, un biancospino crutzifissu.
in primavera, con la vistosa fioritura e, nella foto pic-
cola, le tipiche bacche rosse.
Propiedades e impitu
In sa mélighedda e in su frore de custa mola
b’at vitamina C, tannino e àteras sustàntzias
chi faent bene a chie sufrit a su coro, a chie zu-
ghet su sàmbene forte e s’arteriosclerosi.
Fainde buddire unu punzu de frores in d-unu
quartu de abba, e bufànde duas tzícheras a sa die
de su brou, che faet abbassare sa frebbe e sa pres-
sione, faet pissiare, faet bene a su coro, allenat sos
nérbios; po totu custu ddu inditant a chie tenet
pistighinzos de calesisiat zenia, a chie sufrit de
menopausa e no renessit a dromire.
Cisto marino
Murdegu, Mudregu
Cistus monspeliensis (Cistaceae)
Habitat e descrizione
Il cisto è una pianta cespugliosa diffusa ovun- In queste pagine, la pianta carica di fiori in primave-
que, dalla pianura ai luoghi alti, nei terreni ma- ra, quando vivacizza grandi distese di pascoli aridi in
gri, pietrosi o sabbiosi. Vegeta soprattutto nel tutta la Sardegna.
bruciato, grazie alla capacità che hanno i semi di
resistere ad alte temperature. Può elevarsi fino a
due metri. I rami superiori risultano appiccico-
si, le foglie sempreverdi, i fiori bianchi, mentre
altre specie hanno diversi colori che vanno dal
bianco al rosa, al giallo al celeste.
Impiego
In annate siccitose i rami freschi di alcune spe-
cie di cisto venivano dati alle bestie, anche se al-
cuni li rifiutavano per l’odore, come il Cisto
monspeliensis.
Questo, come anche le altre specie, è invece
ottimo come legna da ardere, nel fuoco e nel
forno. Venivano fatte le fascine, che si traspor-
tavano nelle case per la provvista invernale.
92
ARBUSTI - MOLAS
Impitu
In annos de sicanna sos pastores zaiant sos chimos friscos de calecuna zenia de murdegu a sos anima-
les, ma issos revudaiant sa ratza monspeliensis, po su fragu feu. Sos massaios cumponiant a fasche totu
sas ratzas de murdegu e che ddas carraiant a domo po sa provista de s’ierru, a fàere su fogu e a inchendere
su furru.
Corbezzolo
Lidone
Arbutus unedo (Ericaceae)
94
Sos logos inue creschet e sa descritzione
Su lidone est una mola chi agatamos in paris
e in montigos, in logos caentes e chi no bi ferzet
bentos fritos. Bi nd’at paris cun sas àteras molas
chi creschent in sos logos a probe de su Mediter-
raneu, comente sa murta, sa chessa e su mudre-
gu.Podet fàere a mata arta finas a deghe me-
tros, totu chimos. S’iscorza est rujastra, sas fozas
sèmpere birdes e corriatzas, sos frores biancos, co-
lore de rosa e rujos, ispraghent in s’atonzu, paris
cun su frutu grogu e ruju, de su frore de s’annu
innanti.
Propiedades e impitu
A custa mata, resistente a su fogu fuiu, dda
cussiderant sinnu de ospitalidade, po cussu dda
pastinant fitianu in sos ortos de sas biddas. Zu-
ghet àtzidos e tannino, su frutu faet pissiare e a
istringhidura de matza, duncas diat tocare de n-
de papare cun moderatzione. A intendere sos i-
studiaos Unedo in latinu diat chérrere nàrrere
“nde papo unu ebbia”. Àteros pentzant chi Ar-
butus benit dae su tzèlticu, Ar = Aspru, Butus =
Arbustu (mola).
A dònnia modu, papàndende pagu, su frutu
faet bene a s’iscardidura de sa matza, de sa bu-
sica e de sos runzones. Gasi fintzas su brou de sas
fozas: nde ponimos a buddire unu punzu in me-
su quartu de abba, ddu lassamos pasare e nde
bufamos una tassita tres bortas sa die.
Su truncu e sos chimos ddos ponent a su fogu.
Su mele de lidone est istimau po su sabore, ma
est caru che fogu.
ARBUSTI - MOLAS
La confettura
Ingredienti: bacche di corbezzolo, zucchero,
buccia grattugiata di uno, o più limoni.
Preparazione: si mettono a cuocere i frutti in un
ampio tegame antiaderente, quindi si filtra il
succo, lo si pesa e vi si aggiunge la stessa quan-
tità di zucchero.
Si rimette il tegame sul fuoco fino a condensarsi,
mescolando di continuo, quindi vi si spruzza il
limone, in base alla quantità del succo. Quando
il composto resta attaccato al mestolo lo si tra-
vasa ancora bollente nei barattoli di vetro che,
chiusi ermeticamente, si mettono a raffreddare
sotto una pesante coperta.
96
Biancospino
Calàvrighe, Calàrvinu
Crataegus monogyna (Rosaceae)
90
ARBUSTI - MOLAS
Storia
Sos romanos impitaiant su calàvrighe contra a
In questa pagina, la pianta carica di frutti maturi e sas maias.
un particolare delle drupe, intensamente rosse. Nella Cun sas ispinas ant fatu sa Corona a Zesusu
pagina a lato, un biancospino in primavera, con la crutzifissu.
vistosa fioritura e, nella foto piccola, le tipiche bacche
ancora gialle.
Propiedades e impitu
In sa mélighedda e in su frore de custa mola
b’at vitamina C, tannino e àteras sustàntzias
chi faent bene a chie sufrit a su coro, a chie zu-
ghet su sàmbene forte e s’arteriosclerosi.
Fainde buddire unu punzu de frores in d-unu
quartu de abba, e bufànde duas tzícheras a sa die
de su brou, che faet abbassare sa frebbe e sa pres-
sione, faet pissiare, faet bene a su coro, allenat sos
nérbios; po totu custu ddu inditant a chie tenet
pistighinzos de calesisiat zenia, a chie sufrit de
menopausa e no renessit a dromire.
ARBUSTI - MOLAS
Sa cufetura
Su chi bi cheret: lidone, tzùcaru, corza tretega-
da de unu, o prus limones
Comente si faet: ponimos a còghere su lidone in
d-una cassarola chi no s’atacat, che colamos su sè-
mene, pesamos su sutzu e bi azunghimos atere-
tantu de tzùcaru. Torramos a pònnere sa cassa-
rola in su fogu finas a si che cazare, sèmpere mo-
rigande, posca bi pispiamos sa corza de limone, a
segundu sa cantidade de su sutzu. Cando sa cu-
fetura s’atacat a sa terudda prenimos sos botos de
bidru, ddos serramos e ddos ponimos a ifritare
ammuntaos cun d-una manta.
Mitolozia
Su mitu grecu contat ca in custa mola sas di-
vinidades ant mudau una ninfa de mare bella
meda chi istimaiat Cronos.
Propiedades e impitu
Cun sa linna, càdria meda, faiant ainas cun
su tòrrinu, dda poniant fintzas a su fogu e a in-
chendere su furru, poite faiat brasia bella. Cun
s’iscorza tinghiant pannia de lana e de ateras
tramas.
98
Lavanda
Ispicu
Lavandula stoechas (Labiatae)
Habitat e descrizione
La lavanda è una piantina cespugliosa tipica
delle alture, diffusa nei terreni aridi, ai margini
dei sentieri e nei boschi dove gli alberi sono di-
radati.
La sua altezza può raggiungere anche 1 metro.
Ha radice e fusto legnosi, i rami sono lunghi e
ciascuno di essi, in primavera, porta il fiore, ce-
leste o bruno porpora, molto profumato.
Proprietà e impiego
I fiori di lavanda contengono oli essenziali e
sostanze resinose che fanno si che l’estratto ven-
ga usato in profumeria, e il decotto per curare
alcuni disturbi alle vie respiratorie, dello sto- Nelle foto, la pianta fiorita, a metà primavera.
maco, degli intestini e della pelle.
Si fanno bollire 10 grammi di fiori in mezzo
quarto di acqua, e col decotto si disinfettano le Sos logos inue creschet e sa descritzione
ustioni, le ferite, i lividi e le punture d’insetto, S’ispicu est una molighedda de logos artos. Bi
bevuto è calmante del mal di testa, dell’asma e nde at in sos terrinos assutos, ororu de sos caminos
della bronchite. de sartu, in buscos cun pagas matas.
I fiori della lavanda sono tra i prediletti dalle a- Podet artziare finas a unu metro, sas raighinas
pi, ma anche dalle donne che, dopo averli es- e sos chimos sunt linnosos e cadaunu de custos, in
siccati, li mettono nei cassetti e negli armadi. beranu, zughet sos frores biaitos o porporinos, de
fragu bellu meda
Propiedades e impitu
In sos frores b’at ozos de importu e sustàntzias
resinosas, tantu chi su sutzu ddu impitant a fàe-
re su profumu, e su brou a curare istrobbos de sa
respiratzione, de s’istògomo, de sas istentinas e de
sa pedde.
Si ponet a buddire deghe gramos de frores in me-
su quartu de abba, cun custu brou meigant bru-
siaduras, segadas, marcos biaitos e punturas de
bobbois; bufándeddu, illebiat s’asma e sa bron-
chite. Sos frores de ispicu ddos sutzant sas abes.
Sas féminas ddos boddint a ddos sicare, po ddos
ponnere in sos cadassos e in sos armadios.
99
Lentisco
Chessa, Mudditza
Pistacia lentiscus (Anacardiaceae)
100
ARBUSTI - MOLAS
Proprietà e impiego
La pianta e i frutti di lentisco, ricchi di olio, Sos logos inue creschet e sa descritzione
tannino e resina, sono stati protagonisti della ci- Sa chessa, est de importu mannu in sa vezetat-
viltà agropastorale. Il tronco, i rami e le radici, zione mediterranea. In Sardinna che nd’at in to-
venivano utilizzate per alimentare il fuoco. tue, in sos paris e in sos montigos.
Quando qualcuno, mentre tagliava legna, si Su prus est a mola, ma podet crèschere finas a
procurava una ferita, fermava il sangue con la medas metros, a bortas prus de chimbe. Sos chimos
scorza raschiata dal tronco, o dai rami. Se ma- sunt trotos meda, s’iscorza est colore de chisina o
sticata rafforzava le gengive, se inserita nei den- rujastra. Sas fozas sunt sèmpere birdes, piticas e
ti cariati, calmava il mal di denti. Efficace per corriatzas, in beranu ispraghent sos frores, in ma-
questi disturbi era anche il decotto di foglie. tas diferentes, sos masculinos grogos- porporinos, sos
Le bacche venivano colte per spremervi l’olio, femininos rujastros, su frutu, su lestinchinu, in-
usato per lo più per friggere. Fino alla metà del nantis ruju, posca nieddu, coghet in s’ierru.
1900, e anche oltre, erano le donne che dalla
mattina presto fino a sera tardi andavano a co- Istòria
glierle e con esse riempivano i sacchi che gli uo- Calecunu pentzat chi su lùmene lestínchinu
mini trasportavano col carro nel frantoio più vi- benzat dae dentiscus, poite in sa Gretzia antiga
cino. Quando l’olio era bollente ci buttavano impitaiant sa resina a innetiare e imbianchire
della mollica di pane per eliminare il sapore a- sas dentes.
maro e l’odore forte. Lo usavano per massaggiare Sos romanos cun custu frutu faiant sartzas a
le parti del corpo colpite da dolori di varia na- cundire sa petza e su pische.
tura, tra cui quelli artritici e il torcicollo.
Serviva inoltre per alimentare le lampade, quan- Propiedades e impitu
do non c’era l’energia elettrica. Sa chessa e su lestínchinu, ricos de ozu, tanni-
In annate siccitose si davano al bestiame i rami no e resina, sunt istaos sos protagonistas de sa t-
verdi. Con essi si facevano anche delle ceste di zivilidade agropastorale. Su truncu, sos chimos e
varie dimensioni. sa cotzighina, ddos impitaiant a fàere su fogu e
a inchendere su furru, inue coghiant su pane.
Si calecunu, segande linna, si faiat una sega-
da, frimaiat su sàmbene cun sa rasigadura de su
truncu, o de sos chimos. Matzigandedda, afor-
tigaiat sas ghinghias, poníndedda in sas dentes
mantzadas faiat passare su dolore. A custos i-
strobbos faiat bene fintzas su brou de sas fozas.
Su lestínchinu ddu frigaiant po fàere s’ozu de
friere. Finas a sa metade de su 1900, apustis pu-
ru, sas féminas che essiant a s’impuddiles a friga-
re, recuiant a s’imurrinadorzu, lassande a sos ò-
mines sos sacos prenos a che leare a su mòlinu prus
a probe. Innantis de ddu impitare, a s’ozu buddiu
bi betaiant unu cantu de matza de pane a bi che
trantzire su sabore arrànchiu e su fragu forte.
Ddu isfrigatzaiant a sa carena crupia de do-
lores de ònnia zenia, comente sos de s’artrosi.
Cando no che fut s’eletritzidade, ddu poniant
in sas lantìas.
In sas annadas de sicanna aprondeaiant su be-
stiàmene cun sos chimos birdes, cun issos faiant
puru pischeddas mannas e piticas.
101
Mirto
Murta
Myrtus communis (Myrtaceae)
102
Sos logos inue creschet e sa descritzione
Sa murta est una mola de importu mannu in
mesu de sas matas a inghìriu de su Mediterra-
neu. Bi nd’at a probe e atesu de su mare, ma no
in montes meda artos. No timet tantu su fritu
de s’ierru cantu sos bento malos. In logos de su
Guilceri istat menzus in terrinos friscos, comen-
te cussos a inghìriu de su lagu Omodeo e in am-
bos chirros de su Tirsu.
Sas prus sunt artas duos metros, zughent sas fo-
zas sèmpere birdes e in beranu comintzant a i-
spuntare sos frores biancos e colore rosa. Su fra-
gu bellu nde prenet totu su logu. Su frutu, piti-
cu e tundu, coghet a urtimos de atonzu e si tin-
ghet a nieddu. Nde podimos boddire finas a to-
tu su mese de bennarzu.
Mitolozia e Istòria
Dae s’antighidade sa murta est una de sas mo-
las prus connotas e muntovadas.
Su mitu grecu contaiat ca Atena aiat mudau
in mata a Mirsine, una pitzoca de s’Atica, mor-
ta dae unu pitzocu chi issa aiat bínchiu.
In s’Ezitu bi fut s’usantzia de mudare sos pilos
e sos bestires cun chimos de murta. Po sos ebreos fut
sinnu de paghe, po sos grecos e sos romanos sinnu
de groria, de bellesa e de amore.
Inue b’aiat isposos noos no podiat mancare sa
murta chi sos poetas de onnia tempus ant cantau,
comintzande dae Virziliu.
Proprietà e impiego
Il mirto, dal legno duro e omogeneo, contie-
ne oli, tannino, acidi, vitamina C e altre sostan-
ze medicinali e aromatiche, come il mirtolo, u-
sato in medicina. I medici arabi consigliavano il
mirto per curare la tosse, i disturbi allo stoma-
co, la diarrea e l’amenorrea.
Facendo bollire in mezzo quarto d’acqua un
pugno di foglie, il decotto aiuta a digerire e a e-
liminare il catarro. Bisogna berne un bicchiere tre
volte al dì. Gli sciacqui in bocca per alcuni minuti
sono indicati per l’infiammazione delle gengive.
Gli impacchi con un panno imbevuto di que-
sto decotto accelerano la guarigione delle feri-
te, massaggiato sui capelli, li fortifica ed elimi-
104
ARBUSTI - MOLAS
105
Prugnolo
Prunitza, Pronitza
Prunus spinosa (Rosaceae)
106
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Sa prunischedda est de sapore arghionzu, ma
faet piaghere a dda papare. Sos pitzinnos, fint-
zas sos mannos, no timiant a si punghere cun sas
ispinas longas boddindende a si dda paparee in
Sotto, i folti rami carichi di fiori, in primavera. Sopra,
caminu. Che nde leaiant fintzas a domo a fae-
vista di un ramo della pianta, in estate.
re sa cufetura e unu licore chi faet dizerire.
Su licore de prunischedda
Est bonu meda. Su chi bi cheret: àrcolo, abba,
tzùcaru.
Cantidade e aprontadura: sa cantidade est a
piaghere. Ponimos sa prunischedda in d-unu bo-
tu de bidru e dd’amuntamos cun s’àrcolo, nessi
po unu mese e prus, apustis si che sucutat, i-
spremìndedda bene cun d-unu pannu, e si medit
s’essentzia: po unu litru de custa faimos buddi-
re 1 litru e mesu de abba e 500-600 gramos de
tzucaru, dda lassamos ifritare e che ameschia-
mos su totu. A ùrtimu prenimos sas ampullas.
Rosa canina
Orrù cràbinu, Ruu cràbinu
Rosa canina (Rosaceae)
108
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Su lùmene issentificu benit dae su grecu, poite
in s’antighidade creiant ca cun sas raighinas po-
diant curare sos canes arrajolaos. Sa beridade e-
st ca ameschiande su frutu a s’ite papare a sos
canes bi bochit sos bremes in sas istentinas.
In sas meligheddas b’at vitaminas C, E e K,
àtzidos, tzùcaru e tannino. Faíndeddas buddi-
re in abba ameschiadas a sos frores, su brou faet
pissiare e faet bene a chie est tussiu, a sa gastri-
te e a sa diarrea.
Sas féminas faiant sa cufetura, meighinosa po
sos anèmicos. Dd’aprontaiant comente sa cufe-
tura de sas méligheddas de àteras molas de sa
matessi famìllia.
Proprietà e impiego
Dunque questa pianta terapeutica, nota dai
tempi più antichi, contiene tannino, sostanze a-
mare, oli essenziali e altre proprietà efficaci nel-
110
ARBUSTI - MOLAS
Mitolozia e Istòria
Sa paràula romasinu cheret nàrrere lentore de mare, poite sas
fozas ifustas in sa note lughent a s’artziada de su sole. In cale-
cunu limbazu de su sardu ddu tzìrriant tzìpiri dae su carta-
zinesu zibbir. Una paristòria cristiana contat ca custa mati-
ghedda zughet in sos frores sos colores de su mantu chi sa Ma-
donna at ispartu in susu de issa po assutare.
Su romasinu fut sagrau a Venere. Sos ezitzianos ddu impi-
taiant a curare sos istrobbos de sas istentinas e de s’istògomo.
Ippocrate e sos àteros mèigos antigos, e de su Medioevo, ddu cus-
sizaiant poite teniat sas virtudes de che istesiare sas maladias
de sa carena e de sa mente.
Sos pòpulos antigos amuntaiant sos mortos cun sos chimos. Nde
poniant fintzas in sos brassolos, e ddos brusiaiant a che catzare
sas animas malas. In su Medioevo ddu brusiaiant paris cun su
làuru imbetze de s’incensu. De seguru su fragu bellu che istesiat
sos bobbois, mescamente sa tzìntzula, in prus innétiat s’aera.
Propiedades e impitu
Duncas custa matighedda meighinosa fu connota dae s’anti-
ghidade. Medas sunt sos ozos de importu e sas propiedades chi
azuant a curare su dolore ’e conca, sos istrobbos a sos nérbios e
a sas istentinas, s’artrosi e su reumatismu. Faet bene a chie est
malàdiu a su coro, a s’istògomo, a su fìgadu, a su fele, a chie su-
frit de probremas de respiratzione (su fumu de sas fozas sicas
brusiadas in sa brasia ch’iscazat su catarru, fintzas s’ispopo-
radura de s’abba buddinde inue b’at unu chimu de romasinu).
Po che dda serrare su romasinu faet bene a totu sa carena, fint-
zas a su rujore de sos ogos e a sas fertas de sa pedde, chi che sa-
nant cun sos impacos de su brou.
Tocat a pònnere a buddire unu chimigheddu de cust’erba in d-
unu quartu de abba, po bindighi minutos. Su cussizu est a nde bu-
fare tres tassitas a sa die o a fàere sos impacos medas bortas. Su brou
Un rametto di betau a sa bartza zat fragu bellu a s’abba e faet sa pedde lìsia.
rosmarino appe-
na raccolto. Nella S’ispatzula ifusta in custu brou che trantzit su lughidore a sos
pagina accanto, bestires de lana iscura. In dies de oe su romasino ddu impita-
una pianta fiori- mos in sos màndigos de petza e de pische, in sa patata arrustia
ta e, nella foto e fata in birde, in sas sartzas e in sa minestra. Su mele de sas
piccola, un parti- abes chi sutzant su romasinu est bonu e balorosu.
colare dei fiori.
111
Rovo
Orrù, Ruu
Rubus ulmifolius (Rosaceae)
112
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Sa mura, cando est bene cota, boddinde e pa-
pande, est bona meda. Mancari pitzinnos e man-
nos no ischiant ca est rica de vitamina C, recuinde
de su sartu, si frimaiant a nde boddire, a dda
papare in caminu e a che dda leare a domo. Sas
betzas però ischiant ca totu sa mata est meighinosa.
Su brou de sas raighinas faet pissiare, cussu fatu
cun sas fozas che fàet passare s’iscurrentziadura,
bufau a cuncos e lassau in buca su tantu de ddu
subbecare, faet bene a su rujore de sa buca e de su
bùturu. Su brou fatu cun calesisiat parte de sa
mola azuat a dizerire.
Su ruu ddu impitaiant fintzas a tìnghere pan-
nia, cun tintas diferentes a segunda de sas partes
de sa mata, faíndeddas buddire o nono.
ARBUSTI - MOLAS
Cufetura
Cun sa mura si nde podet fàere una bona meda.
Su chi bi cheret: sa mura, su tzùcaru, corza tre-
tegada de limone
Comente si faet: in d-una cassarola chi no s’a-
tacat ponimos a còghere sa cantidade de mura
chi cherimos, che sucutamos su sutzu dae su sème-
ne, ddu pesamos e bi azunghimos ateretantu de
tzùcaru. Che torramos sa cassarola a su furred-
du e, sèmpere morigande, bi dda lassamos fintzas
a si cazare, bi pispiamos su limone e prenimos sos
botos cando sa cufetura est ancora buddia, ddos
serramos bene e ddos ponimos a ifritare ammun-
taos cun d-una manta.
Su licore de mura
Cantidade e aprontadura: prenimos unu botu de
bidru de mura e dd’amuntamos cun s’arcolo, las-
sandedda a modde nessi unu mese. Apustis po u-
nu litru de essentzia faimos buddire unu litru e
mesu de abba cun mesu chilu de tzucaru, dda las-
samos ifritare e bi che ameschiamos s’essentzia de
sa mura bene ispremia cun d-unu pannu. A ur-
timu prenimos sas ampullas.
114
ERBE
ERBAS
Acanto
Foza ’e riga, Frore de mela
Acanthus mollis (Acantaceae)
Istòria
Nachi Callimaco, cando fut fainde su capitel-
lo corinzio, at copiau sa foza ’e riga. In sos an-
nos passaos b’aiat chie impitaiat partes de custas
fozas a fàere iscapolares a ddos prendere a sa ca-
rena.
Propiedades e impitu
Po fàere su brou faent buddire raighinas, fozas
e frores ricos de sales minerales, glucidi, tannino.
Su brou est unu remedeu a sa diarrea e a sas per-
didas de sàmbene de sas istentinas.
Mamais nostras pistaiant sas fozas a illebiare su
dolore de sa brusiadura, e a coitare a che sana-
re. Ddas impitaiant fintzas a fàere sas iscobas a
mundare su furru, innanti de còghere su pane.
118
Acetosa
Melarga, Meliarga, Miliacra
Rumex acetosa (Polygonaceae)
Propiedades e impitu
Su lùmene Rumex benit dae su latinu rumi-
nare, poite sos romanos no dd’impitaiant in co-
ghina ebbia, ma matzigaiant sas fozas manca-
ri ispurtiosas.
Cust’erba dda muntovant sos documentos ezit-
zianos.
In su Medioevo dda boddiant a fàere saborios sos
màndigos cruos e cotos e a fàere unu brou chi ab-
bassaiat sa frebbe. Cun sas fozas che trantziant
sas mantzas.
Nois ddas ameschiamos a s’issalada de erbas
cruas, pagas bortas a sas cotas.
120
Achillea
Pardamu, Arculentu
Achillea ligustica (Compositae)
Propiedades e impitu
Calecunu narat ca su lùmene achillea benit
dae Achille, chi dda impitaiat a curare sas fer-
tas de gherra, segundu sos cossizos de su centau-
ru Chirone.
Difatis est un’erba disinfetante e frimat su sàm-
bene. Dda impitant mescamente chie segat linna.
Su brou assentat sos dolores, faet pissiare, istrin-
ghet sas istentinas e bochit sos bremes.
Cota cun àteras erbas, comente sa menta, sa nar-
bighedda e sa cabumilla, su brou illebiat su brujo-
re a s’istògomo.
Su brou si faet ponine a buddire 10 gramos de
fozas in mesu quartu de abba po bindighi mi-
nutos, andat bene po faere sos impacos e fintzas a
ddu bufare.
121
Aglio selvatico
Apara
Allium triquetrum (Liliaceae)
122
ERBE - ERBAS
Istòria
Segundu calecunu, sa paràula allium benit
dae su tzèlticu e cheret nàrrere caente, ma po sos
botanicos benit dae su latinu comente triquetum,
ca sa canna est a froma de triangulu.
Propiedades e impitu
In cust’erba b’at cellulosa, sùfraru, proteinas, sa-
les minerales, vitaminas e unu antibioticu cun pro- Apara-porru a supa
piedade disinfetante e diuretica. Faet bene a sos Su chi bi cheret: porru, farina, abba, casu tre-
dolores reumaticos e a sos istrobbos cardiovascolares, tegau, fitas de pane turrau, ozu ermanu, sale.
abbassat sa pressione. Cun sos impacos de su brou, Comente si faet: a su porru samunau, segau a
o cun sa parte bianca pistada, e pagu abba cun fine e frissu cun ozu e sale si betat a bellu a bel-
tzùcaru, si podent curare sas fruscheddas, su pa- lu farina e abba, morigande sèmpere sa cassaro-
pavarre, sas punturas de sos bobbois (ponindebi la in suba de su furreddu a fogu lenu. Cando su
s’impiastru luego su zassu puntu no si ufrat e no do- brou est a mesu tempera si ch’istudat su furred-
let). Si podet pònnere puru sa parte birde pistada. du e si azunghet una pariga de culleras de casu
Sa chi papamos est sa conca, bianca, modde e de sa- tretegau. Si papat cun fitas de pane turradas in
bore dìligu, siat crua, cundia cun ozu, sola o ammi- su furru.
schiada a àteras erbas, siat fata a supa e a tzìpula. Fi-
nas a annos faet poniant s’azu areste in sa sarditza.
Tzìpula de apara-porru
Su chi bi cheret: porru, oso, ozu ermanu, casu
friscu, sale.
Comente si faet: su porru, samunau e segau a fi-
ne, si friet cun ozu ermanu e si ameschiat a sos oso.
Cherinde si podet azùnghere cantos de casu friscu.
Propiedades e impitu
Tenet ozos, midone, tzùcaru, àtzidos, isparazi-
na, tannino etz. Su brou de fozas, de frores e de
raighinas faet bene a sas infiamatziones respi-
ratorias, de sa buca, de sas ghinghias, de sa bu-
sica e de sa pedde. Po su dolore de sas dentes si po-
net a buddire unu punzu de frores e de fozas in
d-unu quartu de abba e si pigat a cuncos in bu-
ca prus bortas a sa die.
Sos impacos illebiant sos ogos istracos e rujos e sos
istrobbos de sa natura.
Su sutzu de sa raighina faet bene a sas manos
ingrujadas.
124
Asfodelo
Iscrareu, Iscraleu, Uscraleu
Asphodelus microcarpus (Liliaceae)
126
ERBE - ERBAS
Mitolotzia e istòria
Omero at iscritu ca in d-unu cunzau de iscraleu bi passizaiant sos biados, difatis s’iscraleu fut sagrau
a sos mortos e a Dioniso.
Sos antigos ddu cussideraiant meraculosu, naraiant ca s’ogu malu contra a issu no teniat podere pe-
runu, mancu nde teniat su mossigu de sas piberas felenosas.
Propiedades e impitu
In annadas de sicanna su bestiàmene biviat de erbutzu, friscu o sicu.
Nachi sos poberos puru, po no morrere de famene, papaiant sas raighinas cotas a buddiu. Cun custas
faiant una colla po incollare sos seddatzos.
A dònnia modu sas partes chi sas féminas impitaiant de prus, in medas biddas de Pranarza ddas im-
pitant ancora, sunt sas cannas. In sos meses de maju e de làmpadas che ddas tirant dae fundu, ddas fa-
ghent a fasche, che ddas leant a bidda, che ddas isprendent e ddas ispraghent in sos zassos solianos po ar-
ridare. Posca ddas ponent a modde e apustis una pariga de dies che ddas bogant e ddas isperrant cun d-
una resorza cun atza. Su chirru de colore de castanza ddu dividint in chimbe tiros po intrare in su cu-
lu de su puntzone, de linna o de ferru. Cun custos tiros imboligant sa matza e inghiriande inghirian-
de faent cherrigos, cherrigheddas, canisteddas, crobes e paneris de onnia zenia, frorizaos e cun disinnos
umanos e de animales.
127
Asparago
Isparau
Asparagus acutifolius (Liliaceae)
128
ERBE - ERBAS
Istòria
S’isparau ddu connoschiant dae s’antighidade,
de issu ant iscritu Catone, Columella, Pliniu su
Betzu, Apicio e medas àteros. Totus nde ant ban-
tau sa bontade e sos benefitzios a sa salude.
Propiedades e impitu
Medas sunt sas vitaminas, A, B1, B2 e sos sales
minerales, ferru, fosforu, potassiu, calcio, ramene,
bromu etz. Po cussu faet bene a sos anèmicos, a sos
diabeticos, a sos chi patint a su coro, a su fìgadu
e a sos broncos, ma no a chie tenet istrobbos a sos
runzones e a sa busica. Su brou de sas raighinas co-
tas a buddiu faet pissiare e illanzigare.
Apicio, in su libru De re coquinaria at iscritu
calecunu de sos màndigos fatos cun s’isparau, in
sos prus amischiau a àteras erbas e ispetzias, co-
mente podimos lezere in su Liber Quartus Pan-
decter.
Innoghe nde iscridimos unu: “pista s’isparau in
su pistone, ifùndeddu in binu, sucutaddu, ame-
schiabi erbas de fragu bellu, ispetzias, ozuerma-
nu, sa sartza de sa coghina romana e beta custu
impastu in d-una sartània unta cun ozu, sèga-
bi sos osos e lassa sa sartània in su fogu. Innanti
de papare pispiabi àteru pìbere. Papaddu caen-
te”. At fintzas iscritu comente ddu regòllere: “a-
sparagos siccabit rursus in calidam submittes cal-
los callosiores reddes”, sica s’isparau e pòoneddu in
abba caente cando ti bisonzat.
S’isparau ddu depimos boddire cando est mod-
de e coghinare a presse po no s’intostigare.
Est bonu meda cotu a buddiu in pagu abba po
deghe minutos, e cundiu cun ozuermanu e sale,
limone a chie aggradat.
129
ERBE - ERBAS
Asparagi in agrodolce
Preparazione: si lavano e si tagliano a piccoli pez-
zi; si cuociono per 15 minuti in acqua e aceto (metà
e metà) con lo zucchero. Per 1 kg occorre mezzo
litro d’acqua e mezzo d’aceto, ed una tazza di zuc-
chero. A cottura ultimata si aggiunge una tazza di
olio extravergine d’oliva e subito si versa il tutto nei
barattoli di vetro, facendo attenzione che restino
sommersi nel liquido. Devono raffreddare il più
lentamente possibile: per questo è meglio coprire i
barattoli con una coperta.
Frittata di asparagi
Ingredienti: 500 g di asparagi già soffritti con
olio d’oliva, 4 uova sbattute precedentemente
in una scodella, 100 g di formaggio fresco ta-
gliato a pezzi, 1 pizzico di formaggio stagio-
nato grattugiato e 1 di farina 00, sale.
Preparazione: si mette sul fornello una padel-
la antiaderente e unta d’olio, si fa scaldare e si
versa l’impasto, lasciandolo rosolare a fuoco mo-
derato da entrambe le parti. La frittata è buona
molto calda.
Nella foto a destra, gli asparagi sott’olio (nel barat-
tolo) e, in primo piano, la dimostrazione di come
vanno tagliati; a fianco, la frittata di asparagi (in
alto) e, nella casseruola, gli ingredienti degli aspara-
gi al formaggio fresco prima della cottura.
130
Un bel mazzo di asparagi dopo la raccolta.
Tzìpula de isparau
Su chi bi cheret: 500 g de isparau segau a pi-
culeddos, frissu o cotu a buddiu, 4 oso isbataos,
100 g de casu friscu e una pitzigada de su bet-
zu, una de farina de tzichi, sale.
Comente si faet: a s’isparau ameschiamos sos o-
so, su casu friscu a cantos, su betzu tretegau, sa
farina, su sale, e lassamos pasare. Istantonis po-
nimos in su furreddu a imbuddidare sa sartània
unta de ozu, bi che betamos s’impastu lassán-
deddu còghere a fogu lenu a tot’a duos chirros. Sa
tzìpula est prus bona caente.
131
ERBE - ERBAS
132
ERBE - ERBAS
133
Aspraggine
Tzorcoro
Picris echioides (Compositae)
Habitat e descrizione
L’aspraggine è un’erba annuale che si trova
nei terreni incolti e nei sentieri di campagna,
ma anche nei luoghi abbandonati degli abitati.
Ha il fusto ramificato e ispido, come le foglie
basali, i cui aculei comunque non evitano la sua
raccolta; i fiori sbocciano in primavera e sono
gialli.
Proprietà e impiego
Il nome picris deriva dal greco e vuol dire a-
maro, come lo è il lattice che fuoriesce dal fusto
spezzato. Gli impacchi fatti col brodo hanno
proprietà antiemorragiche e cicatrizzanti.
Le foglie vengono bollite, da sole o con altre
erbe; si consumano condite con olio.
134
ERBE - ERBAS
Propiedades e impitu
Su lùmene picris benit dae sa limba greca e che-
ret nàrrere arrànchiu, comente est su latte chi es-
sit dae sa canna truncada. Sos impacos fatos cun
su brou frimant su sàmbene e che faent sanare pri-
ma sas segadas. Sas fozas ddas coghimos a buddiu,
solas o cun àteras erbas e ddas cundimos cun ozu.
136
ERBE - ERBAS
Istòria
In sos logos a inghìriu de su Mediterraneu dda
connoschiant dae s’antighidade, sos babiloneses
pastinaiant cussa a fozas prus mannas. In sa
Gretzia antiga, in Etruria e a Roma nde con-
noschiant prus calidades. Gasi at iscritu Mar-
ziale, chi cussideraiat sa beda alimentu po sos
poberos. Issos coghiant a buddiu sas costas e ar-
rustiant sas raighinas in su farifari. Apicio at al-
legau de sas maneras diferentes de ddas coghinare
po ddas papare paris cun ateros màndigos.
De sèculu in sèculu dae sa beta vulgaris nde
sunt naschias àteras calidades, finas chi su chi-
micu tedescu Maigraff at iscobertu ca in sas rai-
ghinas b’at sacarosiu, e duncas ant imbentau
cussa po fàere su tzùcaru.
Propiedades e impitu
stenti, mero cibo di operai” perché ricercate e Sa beda est un’erba rica de vitamina A e de
consumate dai poveri i quali, oltre a mangiare le sales minerales. Sas fozas faent andare de cor-
costole lesse o in zuppe insieme ad altre erbe, pus, faent bene a sa pedde e a chie tenet tzunt-
cuocevano le sue radici nella cenere calda. Api- zurrina e dolore ’e conca, che faent passare s’i-
cio scrisse sui diversi modi di cucinarle, come scardidura de s’isprene e de sa busica.
contorno alle pietanze. Innanti de dda coghinare tocat a che trantzi-
Nel Medioevo ne conoscevano le virtù tera- re sas costas betzas e a dda samunare. Si coghet
peutiche e la usavano contro il mal di testa e le a buddiu in pagu abba e si cundit cun ozuer-
vertigini. manu, o si friet cun chibudda e berdas.
Nel corso dei secoli, dalla Beta vulgaris sono Sas fozas de beda cotas a buddiu e segadas a fine
derivate altre varietà di bietola coltivata. Nel se- sunt bonas in s’impastu de sos culurzones, sas costas
colo XVIII, il chimico tedesco Maigraff scoprì a cantos in su minestrone e in sa fae cun lardu.
nelle sue radici il saccarosio, per cui fu selezio-
nata la barbabietola da zucchero, migliorata suc-
cessivamente in Francia. Prima di cucinarle si scartano le foglie vecchie
e le restanti, intere o a pezzi, si mettono a les-
Proprietà e impiego sare in poca acqua.
Le bietole sono ricche di vitamina A e di sali mi- Si mangiano condite con olio d’oliva, sale e li-
nerali, tra cui il ferro. Hanno potere lassativo, mone oppure soffritte con cipolla e pezzi di lar-
fanno bene alla pelle, fanno passare il capogiro, do. Si possono usare come ripieno nelle focac-
il mal di testa, l’infiammazione alla milza e alle ce; le costole tagliate a pezzetti stanno bene nel-
vie urinarie. Il loro succo elimina la forfora. le minestre di fave e di legumi.
137
ERBE - ERBAS
Frittata di bietole
Ingredienti: 1 kg di bietole, 4 uova, 200 g di
formaggio fresco, mezza cipolla, 1 spicchio d’a-
glio, olio d’oliva, sale.
Preparazione: si lessano le bietole, si scolano,
si mettono a soffriggere con le cipolle e l’aglio
tritati, si aggiunge un pizzico di sale. Nel men-
tre si sbattono le uova in una scodella, si versa-
no le bietole raffreddate e i pezzetti di formag-
gio fresco, quindi si versa l’impasto in una pa-
della unta d’olio, si fa cuocere da ambo le par-
ti. La frittata è buona mangiata calda.
Torta di bietole
Ingredienti: 1 kg di bietole, 4 uova, 200 g di
formaggio fresco, o ricotta, olio d’oliva, sale.
Preparazione: l’impasto delle bietole, lessate, tri-
tate e salate, con le uova, il formaggio fresco, o la
ricotta, si versa in una teglia unta con olio che vie-
ne infornata per mezz’ora, a fuoco moderato.
Questa torta si può mangiare anche tiepida.
Tzìpula de beda
Su chi bi cheret: 1 kg de beda, 4 oso, 200 g de ca-
su friscu, unu cantu ’e chibudda, 1 isprigu de a-
zu, ozu e sale.
Comente si faet: coghimos sa beda a buddiu, d-
da sucutamos bene, dda segamos a fine e dda fri-
dimos paris cun sa chibudda e s’azu. In d-una i-
scu isbatamos sos oso, bi azunghimos sa beda ifri-
tada e sos cantos de casu friscu, e morigamos be-
ne. Posca che betamos s’impastu a una sartàina
unta cun s’ozu e faimos còghere in ambos chirros
sa tzipula, chi est bona papada caente.
Truta de beda
Su chi bi cheret: 1 kg de beda, 4 oos, 200 g de ca-
su friscu, o soru, ozuermanu, sale.
Comente si faet: s’impastu de beda, oso e casu
friscu, oburu soru, che ddu betamos a una tru-
tiera e dda ponimus in su furru, a fogu lenu, po
mes’ora. Est bona caente e tebia.
139
Borragine
Limbuda, Muchitu, Lolloiosa
Borago officinalis (Boraginaceae)
140
ERBE - ERBAS
Tzipuleddas de limbuda
Su chi bi cheret: 1 kg de limbuda, 3 oso, farina,
late, ozuermanu, sale.
Comente si faet: sa limbuda cota a buddiu, be-
ne sucutada e segada a fine, dd’ameschiamos a
s’impastu fatu cun sa farina, su late, sos oso e su
sale. Cun sa cullera betamos cust’impastu a s’ozu
buddiu e faimos friere sas tzipuleddas in ambos
chirros. Sunt bonas fintzas tebias.
141
Calcatreppola
o Cardo Stellato
Castigaia, Ispina de Santu Zuanni
Centaurea calcitrapa (Apiaceae)
Habitat e descrizione la carne macellata, per proteggerla dagli ascari-
La calcatreppola è una pianta erbacea bien- di. La mettevano anche in mezzo ai cereali per
ne, diffusa nei terreni incolti. tener lontano i vermi.
Le foglie sono di consistenza coriacea, con le La calcatreppola e, nella foto piccola, un particolare
basali grandi, quelle del fusto più piccole e le del fiore.
superiori trasformate in spine. I fiori, riuniti in
capolini rosa, hanno delle spine lunghe e robu- Sos logos inue creschet e sa descritzione
ste a forma di stella. Sa castigaia est un’erba de duos annos, nde sunt
prenos sos terrinos bìnnidos. Sas fozas sunt cor-
Proprietà e impiego riatzas, cussas chi partint dae su fundu mannas,
La radice è edule, il decotto di foglie e fiori sas de sa canna prus piticas, sas de susu sunt ispi-
abbassa la febbre, quello con i semi è diuretico. nas. Sos frores colore de rosa zughet ispinas longas
Quando non c’erano i frigoriferi era usanza e tostas a froma de isteddu.
cogliere la calcatreppola la vigilia di S. Giovan-
ni, la si lasciava tutta la notte fuori per riprenderla Propiedades e impitu
l’indomani. Veniva conservata per metterla sul- Sa raighina si podet papare, su brou fatu de sas fo-
zas e de sos frores abbassat sa frebbe, cussu fatu cun
su sèmene faet pissiare. Cando no si teniat frigori-
feru a Sedilo fut usantzia a boddire s’ispina de
Santu Zuanni sa die innantis de sa festa, a dda las-
sare totu sa note ifora finas a s’incras. Dda regol-
liant po dda pònnere in sa petza po no bi betare t-
zerriga. Dda poniant fintzas in mesu de su laore
po no bi pònnere breme.
142
Calendula
Erba de onnia mese
Calendula arvensis (Compositae)
Propiedades e impitu
In s’erba de onnia mese b’at ozos de importu, àt-
zidos e vitamina. Sos impacos de su brou de sos
frores, duas zuntas, postos a buddire deghe mi-
nutos in d-unu litru de abba, faent bene a su pa-
pavarre, a sas brusiaduras, a sos marcos biaitos e
a sos pirinzones.
143
Camomilla
Cabumilla, Concuda
Matricaria chamomilla (Compositae)
Habitat e descrizione
La camomilla selvatica vegeta nei campi in-
colti, nei sentieri e lungo le siepi e i muri.
Il suo sviluppo va da pochi centimetri a circa
mezzo metro d’altezza.
Ha la radice sottile, le foglie alterne nei molti
rametti; i fiorellini bianchi, gialli in alto, sboc-
ciano tra maggio e agosto.
Mitologia e Storia
Conosciuta fin dai tempi più antichi, è men-
zionata, con molte altre erbe medicamentose,
nel Papiro di Ebers. Era sacra a Rha, il dio So-
le, apprezzata dai medici greci e latini, tra cui Ip-
pocrate, Dioscoride e Galeno, che ne consiglia-
vano l’uso frequente per curare molti disturbi,
come i dolori mestruali e il mal di testa.
Chiamarono quella coltivata matricaria, per-
ché indicata nella cura delle infiammazioni del-
l’utero delle partorienti.
Proprietà e impiego
I fiori di camomilla sono ricchi di acidi, oli es-
senziali, vitamina B1 e C, e di molte altre pro-
prietà salutari. Il decotto favorisce la digestione,
fa orinare, abbassa la febbre, calma i nervi e con-
cilia il sonno.
Gli impacchi fanno bene agli occhi gonfi e ar-
rossati, e alle varie infezioni della pelle.
Per fare la tisana si fanno bollire dai dieci ai ven-
ti grammi di fiori in un quarto d’acqua, si lascia
riposare alcuni minuti e si beve calda, dopo man-
giato, per digerire, prima di andare a letto, per
dormire. I petali, di un profumo delicato, ven-
gono usati nei liquori e nella cosmesi. Si posso-
no usare freschi ed essicati. Si dovrebbero essic-
care all’ombra e conservare in barattoli di vetro.
144
ERBE - ERBAS
Mitolozia e Istòria
Sa cabumilla dda connoschiant dae s’antighida-
de, dda muntovat su Papiru de Ebers e fut sagra-
da a Rha, su Sole. Sos mèigos grecos e latinos dda
teniant in contivizu mannu. Ipocrate, Dioscoride
e Galeno cussizaiant de dda impitare a curare me-
das istrobbos, comente sos dolores a sa matza de sas
féminas iscontzas e su dolore de conca.
Ant tzirriau cussa pastinada matricaria, poite
inditada in sa cura de s’iscardidura de s’udda
de sas parturientes.
Propiedades e impitu
Su frore de cabumilla est ricu de àtzidos, ozos de
importu, vitamina B1 e C, e de meda ateras pro-
piedades meighinosas. Su brou azuat a dizerire,
faet pissiare, che faet passare sa frebbe, su nervo-
su, e faet dromire. Sos impacos faent bene a sos o-
gos malos e a onnia zenia de istrobbu de sa carre.
Po fàere su brou tocat a buddire dae deghe a bin-
ti gramos de frores in d-unu quartu de abba, e a
ddu bufare caente apustis chi at pasau. Po dize-
rire est menzus a ddu bufare apustis papau, po
dromire innantis de si che crocare. Su frore, de
fragu dìligu, ddu impitant a fàere licores e cremas
po sa pedde. Faet a ddu impitare friscu e sicu. E-
st menzus a ddu sicare in s’umbra e a ddu regol-
lere in botos de bidru.
145
Canna
Canna
Arundo donax (Gramineae)
146
ERBE - ERBAS
147
CARDI
Appartengono alla famiglia delle Compositae,
con tante specie caratterizzate dalla presenza di
spine, sia pure in differente quantità.
La descrizione inserita nella presente opera
considera quelli selvatici commestibili, tipici del-
l’area mediterranea, ma che vegetano in gene-
re fino all’Asia centrale.
Tra questi, il più rappresentativo, per la spino-
sità del ceppo e soprattutto per la bontà del sa-
pore, è il carciofino selvatico.
CARDOS
Sos cardos de sas famìllia de sas Compositae sunt
pagu prus a mancu ispinosos.
Innoghe amos a allegare de cussos arestes bonos a
papare. Bi nd’at in totue in sos logos a probe de su
Mediterraneu, finas a s’Asia de mesu.
Su prus de notu po cantu est ispinosu est su car-
duleu, chi est finzas su prus saboriu, cruu e cotu.
149
Carciofino selvatico
Carduleu
Cynara cardunculus varietà silvestris (Compositae)
150
ERBE - ERBAS
Propiedades e impitu
Sas costas de carduleu ddas boddimos totu s’ier-
ru fintzas a bona parte de beranu. Sunt meda sa-
borias e aggradant a totus. Bi cheret sa passentzia
a che bogare su fundu dae suta terra cun d-una
tzapita, a che trantzire sas ispinas cun sa resorza.
In sos cardos b’at una sustantzia arrànchia, sa
cinarina, àtzidos, tzùcaru e sales minarales, me-
scamente ferru. Duncas faent bene a sos anèmi-
cos, a sos diabeticos, a chie tenet s’epatite e su co-
leresterolo artu, e a sos rassos.
Sunt bonos cruos e cotos a buddiu, cundios cun o-
zu, o coghinaos comente cherimos, fintzas amme-
schiaos a àteras erbas. Innanti de ddos còghere che
ddos betamos a una cardaia prena de abba cun li-
mone, posca a s’abba buddinde cun linzone. Ddos
lassamos un’iscutighedda a fogu istudiau, che d-
dos sucutamos e bi che trantzimos sa napighedda,
posca ddos segamos a pìculos e ddos coghimos a
buddiu.
S’arduleu est bonu a papare cundiu cun ozuer-
manu e sale, ma est saboriu meda frissu cun fitas
de lardu, o de sùmene, e ameschiau a sos oso.
151
ERBE - ERBAS
Frittata di carciofini
Ingredienti: 400 g di carciofini, 4 uo-
va, olio d’oliva, sale quanto basta.
Preparazione: i carciofini selvatici, ta- Carduleu cun oso
gliati a pezzi e lessati, si uniscono alle Su chi bi cheret: 400 g de costas
uova già sbattute, quindi si versa l’im- de carduleu, 4 oos, berdas, sale
pasto in un tegame antiaderente un- cantu abbastat.
to d’olio e si mette sul fornello a fiam- Comente si faet: s’arduleu segau
ma media. La frittata si fa cuocere da a pìculos e cotu a buddiu ddu fri-
ambo le parti. Si mangia calda. dimos in sa sartaina cun sas ber-
das, posca bi che ameschiamos sos
Frittelle di carciofini oso e ddos morigamos. Tocat de d-
Ingredienti: 400 g di carciofini, 2 du papare caente.
uova, 100 g di farina 00, un po’
di latte, olio d’oliva, olio da frig-
gere e sale.
Preparazione: i carciofini selva-
tici, tagliati a pezzi molto fini, si
mischiano alle uova, alla farina
00 e al latte. Si amalgama be-
ne il tutto e si lascia riposare.
Sul fornello, a fuoco alto, si
mette una padella con l’olio,
quando è bollente vi si versa
l’impasto a cucchiaiate. Le frit-
telle si friggono da ambo le
parti. Si mangiano calde, ma
anche tiepide.
I carciofini sono saporiti an-
che crudi, o conservati in olio
d’oliva, dopo averli lessati in
acqua, vino bianco e aceto in
parti uguali, e sale, e poi la-
sciati asciugare un giorno in-
tero su un panno. Si possono
insaporire con foglie d’alloro
e peperoncino.
152
Carduleu a tzìpula
Su chi bi cheret: 400 g de costas de carduleu, 4 o-
so, ozuermanu, sale cantu abbastat.
Comente si faet: ameschiamos su carduleu segau a
fine e cotu a buddiu a sos oso abbataos, che betamos
s’impastu a una sartaina unta de ozu, e dda po-
nimos in su furreddu a fogu lenu. Tocat a còghere
sa tzìpula a ambos chirros e a dda papare caente.
Tzipuleddas de carduleu
Su chi bi cheret: 400 g de costas de carduleu, 2 oso,
100 g de farina de tzichi, unu pagu de late, ozuer-
manu, sale c. ab e ozu a ddas friere.
Comente si faet: ameschiamos su carduleu segau a
cantos fines a sos oso, a sa farina de tzichi, a su late,
bi pispiamos su sale e morigamos totu bene, posca las-
samos pasare s’impastu.
Istantonis ponimos sa sartània in su furreddu a fo-
gu crispu e faimos imbuddidare s’ozu, bi che betamos
s’impastu a culleras e fridimos sas tzipuleddas a am-
bos chirros. Ddas podimos papare caentes o tebias.
Sas costas de carduleu sunt saborias cruas e cotas in
abba, binu biancu e aghedu, in partes cante ’e pare,
e su sale a piaghere, posca postas a assutare una die
intera, in susu de unu pannigheddu. Si collint in
botos de bidru ammuntadas de ozuermanu, cun fo-
zas de làuru e calecunu piberoneddu.
153
Cardo macchiato
o Cardo mariano
Cardu ’e monte, Cardutuvu
Sylibum marianum (Compositae)
154
ERBE - ERBAS
Propiedades e impitu
Su cardu ’e monte, comente totu sos cardos, est ricu
de sales minerales e de sustàntzias arrànchias chi faent
bènnere s’apititu, faent pissiare, abbassare sa frebbe, de-
purant su sàmbene, che faent passare su dolore de con-
ca e sa tzuntzurrina.
Sos printzipios ativos ddos impitant in sas intossi-
catziones, a curare sos istrobbos de s’istògomo e de su fì-
gadu, (epatite e cirrosi epatica).
Tenet bioflavonoidi (fitoestrogeni) chi zant nutri-
mentu e creschent su late in sas féminas chi allatant.
Dae sa raighina che bogant un’ozu de sabore forte chi
impitant a fàere cosmeticos, lassandedda in mesu de
su binu biancu, custu est un’aperitivu bonu meda.
Cun custu cardu faent puru unu licore. Sa raighina
dda impitaiant puru a zare sabore bonu a sa birra.
Cun su frutu nachi curaiaiant s’arraiolu.
Su cardu ’e monte ddu podimos boddire totu beranu,
passiza passiza in su sartu. Brivau dae sas ispinas e i-
spuligau est bonu meda, gasi puru cundiu a issalada,
ddu podimos coghinare puru comente s’arduleu e ai
custu ammeschiau.
Sas féminas ddu poniant a buddire in abba a tìn-
ghere a grogu sos bestires de lana e de cotone.
In logos nostros ddu mutint puru cardu de late, ca
sos pastores impitaiant su frore a cazare su late.
155
Carota selvatica
Fustinaga, Pastinaca
Daucus carota (Umbelliferae)
156
ERBE - ERBAS
Propiedades e impitu
Su lùmene carota benit dae su grecu karotòn, e
nde at iscritu Siphnus in su sèculu tertzu a.C.
Imbetze Ippocrate, duos sèculos innantis dd’at
mutia daukòs. Pastinaca benit dae pastum (pa-
stura), oburu dae pastinare (iscorrovare), poite
tocat de iscorrovare po che bogare de fundu sa rai-
ghina, sa prus bona a papare.
Sos iscritores antigos nde bantaiant sas propieda-
des meighinosas. Sos romanos dda impitaiant in
coghina. Impitaiant fintzas su sèmene ameschiau
a su binu a illebiare s’ufrore a bentre e su dolore a
sa matza de sas féminas iscontzas. Nachi sèmene e
raighinas cotas in binu pabassau curaiant àteras
maladias, comente sos istrobbos a s’istògomo, a su fì-
gadu, a s’isprene, s’iscurrentziadura mala a sa-
nare, sa pleurite e su male caducu.
Su brou de su sèmene e de sa raighina, postos a
buddire in abba, faet pissiare e dizerire.
In tempos de oe amos lassau a unu chirru sa fu-
stinaga e impitamos, crua e cota, sa carota pa-
stinada in sos ortos, prus rica de vitaminas, me-
scamente sa A, chi serbit a sos ogos e a sa pedde.
Fintzas sos sales minerales sunt de prus, gasi totu
sas ateras propriedades, chi in s’areste sunt in pa-
ga cantidade.
157
Cicerbita o Crespina
Carduminzone
Sonchus oleraceus (Compositae)
158
ERBE - ERBAS
Stòria
Sos antigos creiant ca sas fozas de cust’erba podiant animare e zare fortzas a sos omines e a sos anima-
les. Plinio at iscritu ca Teseo, innantis de intrare in su labbirintu, a bochire su Minotareu, s’est atzatzau
de tzorcoro.
Sos antigos creiant fintzas ca cust’erba creschiat su late a sas féminas chi allataint e faiat bènnere su bo-
numore.
Propiedades e impitu
Sas fozas de su fundu sunt bonas in beranu. Sunt druches e tenent barberina, àtzidos e sustàntzias chi
faent digerire e pisciare. Sas fozas moddes sunt bonas a ddas papare cruas, a issalada, solas o cun àteras
erbas de sartu. Si ddas coghimos a buddiu ddas podimos faere a truta, a tzìpula e in ateras maneras, co-
mente sas erbas muntovadas.
159
Cicoria
Tzicòria o Erba Fin’a Pranzu, Zicoriedda
Crepis vesicaria
Cichorium intybus (Compositae)
160
ERBE - ERBAS
161
Crescione
Nastrutzu, Aschione, Nasurtzu
Nasturtium officinale (Brassicaceae)
162
ERBE - ERBAS
Proprietà e impiego
Si può affermare che quest’erba contenga qua- Sos logos inue creschet e sa descritzione
si tutti i sali minerali presenti in natura, le vita- Su nastrutzu est erba de rios e de funtanas.
mine A, B2, C, D, PP, e il carotene. È indicata Est de medas chimos trochios a bassu, sas fozas
ai diabetici, agli eccessivamente magri sofferen- sunt ovales o tundatzas e si assimbizant a sas de
ti di avitaminosi e conseguenti malattie, ai ma- s’apiu, ma su sabore est arghionzu e su fragu for-
lati di esaurimento e di ipotensione. Favorisce la te comente sa raigarza.
digestione, calma la tosse, il mal di testa, di den-
ti e delle ossa. È inoltre un efficace rimedio nel- Istòria
la cura dei reumatismi, delle infiammazioni Fortzis su su lùmene issentificu benit dae su lati-
bronchiali, renali, delle vie urinarie e dell’inte- nu nasum tortum, poite chie fragat custa erba tro-
stino, da cui espelle i parassiti. chet su nasu.
Ovviamente è preferibile consumare il crescione Dda connoschiant dae s’antighidade, tantu chi i-
crudo, condito con olio d’oliva e poco sale. scritores e mèigos nde ant bantau sos benefitzios a
È buono anche mischiato alle foglie tenere di sa carena e a sa mente. Sos sordaos e sos zogadores
altre erbe selvatiche, come la cicoria, l’acetosel- grecos, innanti de comintzare sas fainas issoro, si bu-
la, il sedano palustre, il porro e la latticrepola, a faiant a sa zauna unu càlighe de licore fatu cun
cui dà un sapore piccante. su sutzu de su nastrutzu, seguros chi gasi fainde
La parte più dura si fa bollire in poca acqua creschiant sa forza e su corazu issoro.
per pochi minuti, e si condisce con olio d’oliva, Sos fenitzos cun sos impacos de sas fozas pistadas
ma si può anche soffriggere o usarla per fare curaiant sas punturas de sos iscrapones de tenaza.
delle frittate e delle torte, a cui viene mescola- Unos e àteros nde pretziaiant sas propiedades mei-
to il formaggio. ghinosas.
Propiedades e impitu
Si podet nàrrere ca in su nastrutzu bi sunt a-
zumai totus sos sales minerales presentes in Na-
tura, sas vitaminas A, B2, C, D, PP, su carote-
ne etz. Po totu custu faet bene a sos diabeticos, a
sos lanzos meda, a sos esaurios e a chi tenet sa
pressione bassa. Azuat a dizerire, illebiat su tùs-
siu, su dolore a sa conca, a sas dentes e a sos ossos.
Est unu remédiu meda mannu in sa cura a sos
broncos, a sos runzones, a sa busica e a sa mala-
dia de sos bremes. Naturale chi tocat de papare
sas fozas moddes cruas, cundias cun ozuermanu
e pagu sale.
Sunt bonas fintzas ammeschiadas a sas fozas
moddes de sas àteras erbas arestes, de sa tzicòria,
de sa meliarga, de sa tziligusa, de su porru e de sa
mamaluca, ca bis zat unu sabore ispurtiolu. Sas
costas tostas est menzus a ddas còghere a buddiu
in pagu abba, e po pagos minutos, a ddas cundi-
re cun ozuermanu, o a ddas friere.
163
Digitale
Erba de Santu Lenardu
Digitalis purpurea (Scrophulariaceae)
Istoria
Su lùmene benit dae su latinu digitus po sa fro-
ma de su frore. Finas a duos sèculos faet nemos
nde connoschiat peruna propiedade meighinosa.
Est istau unu méigu ingresu chi po primu dd’at
impitada a curare sos istrobbos de su coro.
Propiedades e impitu
Est un’erba velenosa e dda podent boddire solu sos
pratigos de erbas meighinosas. Sos mèigos nde im-
pitant sas fozas, su brou e sa essentzia e ddas zant
a chie est malàdiu a su coro.
164
Edera
Edra, Edera
Hedera elix (Araliaceae)
Propiedades e impitu
In sas fozas b’at tanninu, àtzidos e sustàntzias
rassas de meda zenia, ddas impitaiant a curare su
rassu de sa pedde, sas benas varicosas e sos gallos.
Faet bene a sos dolores reumaticos e a sa siàtica.
Tocat a pistare unu punzu de fozas e a ddas pòn-
nere a modde una pariga de oras in aghedu, po-
sca a fàere sos impacos a susu de su zassu chi dolet,
medas bortas cantu nde bisonzat. B’at chie faet
buddire sas fozas sicas in abba e si bufat su brou a
curare sa bronchite, chena ischire ca est felenosa.
In sos tempos colaos fut usàntzia a nde buddire u-
na bona cantidade e a pònnere a modde sa pan-
nia niedda in su brou, chi munteniat su colore.
165
Elicriso
Saizone, Erba de Santa Maria,
Erba de Santu Zuanni
Helichrysum italicum (Asteraceae)
166
ERBE - ERBAS
Mitologia e Istòria
In sos tempos antigos bi fut s’usàntzia de pònnnere sos frores in dananti de sas istàtuas de sas divinida-
des. Una paristòria contat ca su fragu suu si est fatu bellu cando sa Madonna b’at ispartu in susu sos man-
teddos de su Fizu.
Custu contu ispricat unu de sos lùmenes in sardu, s’ateru muntovat santu Zuanni, poite po sa festa sua
si brusiaiat cust’erba paris cun sas fozas de olia e de romasinu a prènere de fragu bellu sas domos.
Propiedades e impitu
Mèigos e iscritores romanos cossizaiant su saizone a sas féminas cando teniant sas règulas issoro.
Zughet ozos de importu chi faent bene a medas maladias, a su tussiu, a sa pertosse, a sa bronchite e a s’a-
sma. Su brou fatu dae sos frores illebiat su dolore a conca e a sos ossos, sos impacos faent bene a su papa-
farre, a sa brusiadura e a sa pedde iscardia.
Si ponent a buddire unu pagu de frores in mesu quartu de abba, apustis chi at pasau, tocat a nde bu-
fare una tassighedda tres bortas a sa die. Sos impacos tocat a ddos lassare nessi unu quartu de ora in su
zassu maladiu. Una zunta de frores in sa vasca de bannu ifriscat sa pedde.
Su saizone corsicanu est prus meighinosu de su sardu.
167
Equiseto
o Coda Cavallina
Coa ’e caddu
Equisetum arvense - Equisteum palustre (Equisetaceae)
Storia Istòria
I botanici pensano che sia una specie vegetale assai Sos botanicos pentzant chi sa coa de caddu siat
antica: forse milioni di anni fa era alta 30-40 metri. meda antiga e chi miliones de annos faet èsseret u-
I nomi della piantina in molti dialetti sardi, anche in na mata arta trinta-baranta metros. Sos nùme-
lingue dell’area latina e germanica, ricordano gli stru- nes de sa matighedda chi agatamos in medas lim-
menti musicali, o i ciuffi pelosi. bazos sardos, fintzas in sas limbas de s’area lati-
na e germanica, amentant sos sonos e sos pilos.
Proprietà e impiego
I romani riducevano l’equiseto secco in pol- Propiedades e impitu
vere e lo mescolavano all’olio d’oliva e all’ar- Sos romanos faiant a proine sa coa de caddu si-
gilla per fare il sapone. Mescolato al mie- ca e dda ammeschiaiant a s’ozuermanu e a sa
le diventava un cosmetico idratante. lunzana a fàere su sabone; ammischiandedda a
Chissà se sapevano che quest’erba pos- su mele faiant una crema a ifriscare sa pedde.
siede in quantità sali minerali, soprat- Chissai si ischiant ca cust’erba est rica de sales
tutto silicio e potassio, vitamina C, e minerales, mescamente silicio e potassio e vitami-
altre sostanze salutari! na C! Sos pratigos de erbas cussizant su brou a sos
Si consiglia il decotto agli anemici, ai anèmicos, a sos rachiticos, a sos disicos, a chie tenet
rachitici, ai tisici, a chi soffre di emor- sas murenas e s’arterisclerosi e a chie faet sa che-
roidi e di arteriosclerosi e a chi fa che- mioterapia. Faet bene puru a sos istrobbos de sa bu-
mioterapia. È indicato anche nella cu- sica e de su fìgadu.
ra dei disturbi alla vescica e al fegato. Si ponet a buddire tres untzas de chimigheddos in
Si fa bollire un etto di rametti in d-unu litru de abba, po unu quartu de ora. Tocat
un litro d’acqua per un quarto d’o- a nde bufare unu tzicherone tres bortas sa die. Cu-
ra e sene beve una tazza tre volte al stu brou, ammeschiau a s’abba de sa vasca de su
giorno. Il decotto, mescolato al- bannu, apràniat sas pìnnigas de sa pedde.
l’acqua della vasca da bagno spia- Oe chi est oe sos massaios impitant sa coa de cad-
na le rughe della pelle. Ancora og- du comente ledàmene.
gi i contadini lo utilizzano come
fertilizzante. Nelle foto, l’equiseto e, in alto, i fusti fertili.
168
Erba di S. Giovanni
o Iperico
Erba de Santu Zuanni
Hypericum perforatum (Hypericaceae)
Habitat e descrizione
L’iperico lo si trova nei prati, nei campi incol- Sos logos inue creschet e sa descritzione
ti e ai margini di quelli coltivati, o dei boschi, in S’erba de Santu Zuanni creschet in sos litos, in
pianura e nelle alture. È un’erba perenne, alta dai terrinos bìnnidos e finas a lacana de cussos pasti-
venti centimetri a circa un metro, ha la radice ra- naos, in paris e in arturas.
mosa, così anche il fusto dritto con foglie o- Est un’erba chi no sicat mai, dae sos binti tzen-
blunghe e lucide. I fiori gialli sbocciano tra mag- timetros podet arribbare azumai a su metro, sa
gio e agosto. raighina est a chimos, gasi sa canna dereta, sas fo-
zas sunt longhitas e lùghidas. Sos frores grogos i-
Storia spraghent dae su mese de maju a su mese de austu
Si tratta di una delle tante erbe dedicate ai santi:
viene detta anche erba di S. Giuseppe, perché uti- Istòria
lizzata dai falegnami, soggetti più di altri alle ferite B’at paritzas erbas dedicadas a sos santos, una de
da taglio. Il nome di S. Giovanni viene dai Cava- custas est s’erba de santu Zuanni, chi calecunu
lieri di S. Giovanni che, al tempo delle crociate, la mutit erba de S. Zusepe, poite dda impitaiant sos
usavano per curare le ferite. Nel Medioevo si cre- mastros de linna a curare sas segadas.
deva che l’iperico tenesse lontani gli spiriti del ma- Su lùmene de santu Zuanni benit dae sos Ca-
le, per cui lo appendevano su porte e finestre. badderos de S. Zuanni, chi cun cust’erba mei-
gaiant sas fertas de gherra. In su Medioevo creiant
Proprietà e impiego ca che istesiaiat sos ispìridos malos e dda apicaiant
I fiori di quest’erba, freschi o essiccati, contengo- in susu de zennas e de fentanas.
no sostanze medicamentose, indicate per disinfet-
tare le ferite e le ustioni, per alleviare i dolori reu- Propiedades e impitu
matici e quelli causati dagli strappi muscolari. È ef- Sos frores de cust’erba, friscos e sicos, tenent su-
ficace anche nella cura della bronchite e delle coli- stàntzias meighinosas bonas a che sanare sas fer-
che gastrointestinali, e come calmanti dei nervi. Si tas, sas brusiaduras, a illebiare sos dolores reu-
mette a bollire un quarto d’acqua, si versano dai cin- maticos e cussos de sas bogaduras de pare. Su brou
que ai dieci grammi di fiori e di foglie secche, di più azuat a curare sa bronchite, sas colicas de s’isto-
se sono fresche. Si lascia riposare e, secondo ne- gomo e de sas istentinas, e allenat sos nérbios.
cessità, se ne bevono due tazzine al giorno. Gli im- Ponimos a buddire unu quartu de abba, bi che
pacchi sono indicati anche come rinfrescanti e le- betamos chimbe o deghe gramos de fozas e de fro-
nitivi della pelle. res, si sunt sicos, de prus si sunt friscos. Lassamos pa-
sare su brou e, a segunda s’ocurréntzia, nde bu-
famos una tzichera duas bortas sa die. Sos impa-
cos ddos inditant a ifriscare e a illebiare sos i-
strobbos de sa pedde, brusiaduras e papavarre.
169
Erba vetriola
Pigulosa
Parietaria judaica (Urticaceae)
Propiedades e impitu
Zughet sales minerales, mescamente potassiu.
Su brou de sas fozas postas a buddire chimbe mi-
nutos faet pissiare, innetiat su sàmbene e allenat
sos nérbios, faet bene fintzas a sos istrobbos de sos
runzones e de su fìgadu. Apustis chi at pasau to-
cat a nde bufare unu tzicherone a manzanu e u-
nu a su sero.
Cun sas fozas pistadas meigant sas feridas, postas
in sas dentes mantzadas, illebiant su dolore.
In sos annos colaos impitaiant sa pigulosa a sa-
munare sas ampullas.
Tocat de amentare ca su poddine de cust’erba o-
casionat sas allerzias prus comunas.
170
Euforbia cespugliosa
Latùrigu
Euphorbia characias (Euphorbiaceae)
Mitolozia e Istòria
Sa paràula euphorbia benit dae su grecu e cheret
nàrrere abbundantzia de nutrimentu. S’erba
dd’ant mutia gasi ca zughet unu sutzu chi si as-
simbizat a su late, chi est istau sèmpere su primu
e prus importante nutrimentu de sos biventes. Però
custu sutzu est felenosu e duncas tocat de istare a-
tentos a no impitare sas fozas po calesisiat bisonzu,
si capitat a ddas tzucare, mai pònnere sas manos
in ogos. Nachi fut unu méigu de sa Mauritania
chi at impitau po primu cust’erba comente me-
ghina e at iscobertu custu felenu, felenu chi sos a-
fricanos e asiaticos impitaiant in sas fritzas.
Impitu
Sos piscadores sardos luaiant s’abba de frùmenes
e de rios po amortighinare su pische, mescamente
s’ambidda, gasi dda piscaiant cun fatzilidade.
171
Felce
Fìlighe
Polypodium australe (Polypodiaceae)
Habitat e descrizione
Le felci prediligono i luoghi freschi e umidi, le Sos logos inue creschet e sa descritzione
crepe dei muretti a secco e degli edifici dirocca- Su fìlighe creschet in zassos friscos e ùmidos, in
ti, le rocce esposte a nord e il sottobosco. sos precolos de sos muros burdos e de sos fraigos der-
L’altezza può raggiungere i 40 centimetri. Le rutos, in mesu de sas pedras e in suta da sas ma-
foglie sempreverdi sono lunghe e frastagliate. tas de sos litos.
Podet èssere artu baranta tzentimetros, sas fo-
Impiego zas sunt sèmpere birdes, longas e a bicos.
Il decotto fatto con esse, viene addolcito con
miele perché è amarognolo. È efficace nella cu- Impitu
ra delle malattie respiratorie (tosse, mal di gola Su brou ddu faent poninde a buddire sas fozas.
e asma bronchiale). Alcuni pastori sommini- Zaghi est arranchidorzu, tocat de ddu indruca-
stravano il decotto di una specie di felce alle be- re cun su mele. Faet bene a su tussiu, a su dolore
stie che avevano la distomatosi. Conoscendone de bùturu e a s’asma bronchiale.
la tossicità, a quaranta grammi di foglie mesco- B’aiat pastores chi zaiant a bufare a sos ani-
lavano un quarto di acquavite. males malaidos de distomatosi unu brou fatu cun
d-una zenia de filighe, cun propiedades felenosas.
A baranta gramos de fozas ammischiant unu
quartu de abbardente.
Nelle foto,
la felce.
172
Ferula
Féurra, Férula
Ferula communis (Umbelliferae)
Habitat e descrizione
La férula è diffusa in pianura e sulle alture. Sos logos inue creschet e sa descritzione
Può raggiungere anche i tre metri di altezza. Il De féurra nde agatamos in totue, in paris e in
fusto è rigato e ramificato in alto, le foglie so- arturas. Podet arribbare fintzas a tres metros de
no lunghe e tenere, i piccoli fiori sono di color artesa. Sa canna est a rigas cun chimigheddos in
giallo e sbocciano in maggio, il frutto è un a- susu, sas fozas sunt longas e moddes, sos frores pi-
chenio piatto e minuscolo. ticos sunt grogos e frorint in maju, su frutu est
unu acheniu illadiau e minudeddu.
Grandi piante di ferula, alte più di due metri; nella
foto piccola: primo piano dell’infiorescenza.
173
ERBE - ERBAS
Mitologia e storia
Conosciuta fin dall’antichità, della férula ne
parlarono molti scrittori, tra cui Marziale e Pli-
nio. Nel Medioevo gli amanuensi riponevano i
loro manoscritti nei fusti cavi e secchi.
Intorno ad essa fiorirono alcune leggende, la
più nota è quella di S. Antonio del fuoco che si
recò nell’inferno con un bastone di férula e chie-
se a Lucifero di farlo entrare per riscaldarsi. In
quel tempo gli uomini non conoscevano ancora
il fuoco e il santo voleva rubarlo dall’inferno con
l’inganno. Si mise ad armeggiare e una scintilla
penetrò nel cavo della férula, senza che i diavoli
se ne accorgessero. Ottenuto ciò che voleva, S.
Antonio si alzò, li salutò e uscì. Tornato sulla
terra fece roteare la férula infuocata gridando
“fuoco fuoco in ogni luogo….”.
Fu così che gli uomini ebbero il fuoco. Si trat-
ta di una leggenda che riprende il mito di Pro-
meteo il quale, secondo la mitologia greca, portò
agli uomini il fuoco dall’Olimpo trasportandolo
in una canna di ferula.
Proprietà e impiego
Le foglie producono un liquido acre, efficace
contro i reumatismi.
La férula è tossica per i cavalli, se la mangiano
quando è bagnata ne possono morire, mentre
non arreca disturbi alle pecore e alle capre.
D’estate, quando è secca, viene sradicata per
costruire utensili di ogni genere: sgabelli, seg-
giole e, una volta, carretti per bambini.
174
ERBE - ERBAS
Mitolozia e Istòria
Connota dae s’antighidade, ant allegau de sas fé-
rula medas iscritores, amentamos Marziale e Pli-
nio. In su Medioevo sos paras amanuenses costoiant
sos manoscritos in sa canna sica e tuva.
In suba de sa férula b’at calecuna paristòria.
Contant ca sant’Antoni est andau a s’iferru cun
d-unu bàculu de férula e at pediu a Lutziferru
de ddu fàere intrare a si caentare. Tando sos o-
mines no connoschiant ancora su fogu e su santu
che ddu cheriat furare cun ingannu dae s’iferru.
S’est postu a forrogare e un’ischintidda ch’est in-
trada a chirru de intro de sa férula sentza de sin-
de abbizare sos dimonios. Fatu su chi depiat fàer,
su santu si ch’est pesau, ddos at saludaos e si ch’e-
st andau. Torrau in terra at fatu frundiare sa fé-
rula alluta abboghinande “fogu fogu peri su lo-
gu….” Gasi nachi sos omines ant tentu su fogu.
Paristoria custa, pigada dae sa mitolozia greca chi
naraiat ca Prometeo ch’aiat furau su fogu dae
s’Olimpu cun d-una canna de férula, po ddu za-
re a sos omines
Propiedades e impitu
In sas fozas b’at unu sutzu argu chi faet bene a su
reumatismu. Sa férula est unu felenu a sos caddos,
si dda papant cando est ifusta, nde podent morre-
re, però no zat istrobbu a sas arbeghes e a sas cabras.
In s’istiu, cando est sica, che dda bogant de sas
raighinas e dda impitant a fàere onnia zenia de
ainas, tzimpeddos, iscannitos e, una orta, sos car-
ruzos a zogare sos pitzinnos.
175
Fico d’India
Figumorisca, Ficumurisca
Opuntia ficus-indica (Cactaceae)
176
ERBE - ERBAS
Mitolozia e Istòria
Sa mata de figumorisca, areste e ispinosa che sos chi biviant
in sa Sardinna antiga, che dd’ant batia in s’isula nostra
sos ispannolos, apustis dda àere pastinada in Andalusia e
in Provenza. Sos ispannolos dda mutiant sa figu de su dia-
lu, sos catalanos, sa figu de de sos moros, gasi fintzas sos
negli stendardi dei soldati. Certamente il frantzesos, mentras po sos moros fut sa figu de sos cristianos.
naturalista De Oviedo Valdés, inviato dal- Nachi in totu s’America de mesu bi nde aiat prus de du-
la Corona Spagnola per studiare le nuove ghentas zenias.
e strane specie vegetali del nuovo mon- Contant ca sos Atzecos ant retziu sos conchistadores non
do, non avrebbe mai pensato che questa cun oro e prendas ebbia, ma fintzas cun sos frutos de custa
pianta, più facile da disegnare che da de- mata, pinturaos in sas pandelas de sos sordaos.
scrivere, diventasse la prediletta dei sudditi De seguru su naturalista De Oviedo Valdés, mandau dae
del re, di coloro che pure ignoravano l’an- sa Corona Ispannola a istudiare sas ratzas vezetales de su
tico nome Nopal, caro ai sudditi di Mon- mundu nou, no diat àere mai pentzau chi custa mata, prus
tezuma, che aveva chiamato la capitale del fatzile a pinturare de a nde allegare, est istada in sos sècu-
suo impero Tenoctitlan, che significa “il los sa prus istimada dae sos sudditos de su re de Ispanna. Is-
Nopal che sorge sulla roccia”. La profezia sos no connoschiant su nùmene antigu Nopal, sagru a sos
del Colibrì Stregone diceva che l’esodo sudditos de Montezuma, chi aiat mutiu sa capitale de s’im-
delle tribù del Nord si sarebbe fermato al- peru suu Tenoctitlan, chi cheret narrere su Nopal chi na-
lorquando avessero visto nella fessura di u- schet in sa roca. Sa profetzia de su Colibrì Istregone naraiat
na roccia un ramo di fico d’India, su cui vi ca su disterru de sas tribù de su Nord diat àere agabbau
fosse un’aquila, simbolo del sole, con nel cando custa zente diat àere bisu in sa roca crapia unu chi-
becco un serpente, simbolo della morte. mu de figumorisca e in susu de issu un’ábila, sinnu de su so-
Questi simboli sono ora disegnati nella le zughinde in su bicu unu serpente, sinnu de morte.
bandiera del Messico. Custos sinnos oe sunt pinturaos in sa bandera de su
Le piante conquistate diventarono con- Messico.
quistatrici e nel corso dei secoli assunsero Sas matas conchistadas si sun fatas conchistadoras e in sos
grande valore economico in Sardegna e sèculos colaos ant tentu balore in s’economia de sa Sardin-
in tutti i paesi che si affacciano al Mare na e de sos àteros logos a inghìriu de su Mediterraneu.
Nostrum.
177
ERBE - ERBAS
La sapa
Preparazione: ci vuole tempo e pazienza, e og-
gi sono poche le donne che ne hanno.
Negli anni passati erano loro che coglievano i
frutti quando erano maturi e, una volta sbuc-
178
ERBE - ERBAS
179
ERBE - ERBAS
180
ERBE - ERBAS
Sas tziricas
Su chi bi cheret: 1 l de saba, 800 g de sìmbula, 1 aranzu tretegau, una bustina de cannella;
po sa pasta violada: 1 kg de sìmbula, 100 g de ozu ’e lardu.
Comente si faet: che betamos sa saba a un cassarola larga e cando est buddinde azunghimos a pispiadura
sa simula, innanti de che istudare su furreddu che ameschiamos sa corza de aranzu e sa cannella e lassa-
mos pasare; istantonis aprontamos sa pasta violada (impastamos sa sìmbula cun abba tebia, dda cariamos
finas chi est bene apraniada, unghindebi paritzas bortas s’ozu de procu e iscarassande po che ddu suspire);
cando su cumassu est corriaztu e modde, nde illadiamos unu cantu, ddu sestamos a tiros e in susu bi poni-
mos su pistiddu illonghiau comente unu cordone e russu unu poddighe, cherinde ifundinde sos poddighes cun
caffè; ororu de su pistiddu artziamos su pizu de sa pasta, lassande libera sa parte de susu. Assetiamos sas t-
ziricas in sas lamas, ddas ifurramos e ddas lassamos una mes’ora in su furru cun pagu calore.
181
Finocchietto selvatico
Finugu, Frenugu, Fenugu, Brinucu
Foeniculum vulgare (Umbelliferae)
182
ERBE - ERBAS
Mitolozia e Istòria
Su lùmene issentificu benit dae su latinu foenum= fenu, po
calecunu cheret nàrrere ogu fine ca cun su sutzu curaiant sas
maladias de sos ogos. Dae s’antighidade medas pòpulos ant cus-
siderau cust’erba meighinosa, gasi sos Assiros-Babilonesos e
sos Ezitzianos, chi dd’ant muntovada in su Papiru de Ebers.
Sos grecos ameschiaiant su sèmene a sa farina e faiant su
pane. De sas propiedades meighinosas de totu sa matighedda
nde ant allegau prus de una orta Plinio e Columella.
a pezzi di due-tre centimetri, si lavano e
si versano nell’acqua che bolle, senza sa- Propiedades e impitu
le, per non disperdere i sali minerali. Si Su finugu zughet propiedades chi faent bene a sos dolores de ca-
lasciano cuocere per 20-30 minuti e si lesisiat zenia e a sas iscardiduras, faent iscatarrare, andare de
scolano. L’acqua può essere usata per la corpus, pissiare, dizerire e bochint sos bremes. Su brou faet bènnere
minestra. prus late a sas sas féminas chi allatant, sos impacos illebiant sa
Con i finocchietti lessati si possono tita mala, sos chizos e sas ghinghias ingrujadas. Lassàndeddu
comporre le pietanze più varie, sempli- un’iscuta in buca che trantzit s’alidu pudidu, betàndeddu a sa
ci ed elaborate, e sono ottimi nelle mi- bartza inue nos samunamos faet bene a sa pedde. Su sutzu po-
nestre insieme alle bietole, ad esempio stu in s’origa faet inténdere menzus.
quella di ceci. Su sèmene, de sabore forte e piagherosu, ddu impitant in sos
I finocchietti si possono anche soffrig- druches e in sos licores. Sos mèigos antigos ddu impitaiant a cu-
gere con un trito di cipolle, aglio, prez- rare sas maladias prima ancora de papare sos chimigheddos, ri-
zemolo e odori, si possono mettere nel cos de ozos de importu, midone e tzùcaru, de vitaminas e de sa-
minestrone di legumi, nelle fave con lar- les minerales, calcio, potassio, etz. Totu propiedades chi faent be-
do, nell’agnello in umido e così via. ne a sas maladias muntovadas. Su romanu Apicio naraiat ca
in coghina tocaiat a impitare sèmpere su semene. Su finugu est
bonu a ddu papare cruu e cotu, a sa sola e cun àteros alimentos.
In su sartu bi nd’at dae bennarzu a totu beranu, in su bru-
siau, si at propiu, nde agatamos fintzas in atonzu. Mancari
siat de pagu tzentimetros sas cannas artas nos inditat inue d-
du cricare. Ddu boddimos cun d-unu burteddu a punta, fu-
liàndeche sos chimos sicos, e ddu faimos a mannurgos. Innan-
ti de ddu còghere bi che trantzimos sas puntas, ddu segamos a
pìculos de duos-tres tzentimetros, ddu samunamos e che ddu be-
tamos a s’abba buddinde chena sale, po no che pérdere sos sales
minerales. Ddu lassamos còghere 20-30 minutos e posca che d-
du sucutamos. Su brou ddu impitamos a faere sa minestra.
Anche la minestra di ceci viene aromatizza-
Cun su finugu cotu a buddiu podimos fàere calesisiat màndigu.
ta con il finocchietto selvatico. Nelle foto qui Su finugu est bonu frissu cun chibudda, azu, pedrusèmene
sopra e nella pagina a lato in basso: immagi- e àteras erbas, in su minestrone, in sa fae cun lardu e ame-
ni della pianta. Nella foto piccola: i semi. schiau a sa petza de anzoneddu a cassola.
183
ERBE - ERBAS
185
ERBE - ERBAS
Sas culietas
Ingredienti: 2 mazzetti di finocchietti selvati-
ci, 12 foglie di bietola selvatica grandi, 3 po-
modori secchi, 2 uova, 50 g di formaggio sta-
gionato e fresco, 2 cucchiai di olio d’oliva, sale.
Per il sugo: 1/2 kg di pomodori rossi, 2 cuc-
chiai di olio d’oliva, sale, olio per friggere.
Preparazione: i finocchietti lavati, tritati, sbol-
lentati e scolati si soffriggono nell’olio d’oliva.
Intanto, nella stessa acqua di cottura vengono
sbollentate le foglie delle bietole, scolate e si-
stemate su un ripiano. Ai finocchietti già raf-
freddati si mescolano tutti gli ingredienti, quin-
di un cucchiaio di questo impasto viene messo
in ciascuna foglia di bietola che si arrotola e si
frigge nell’olio bollente da ambo le parti. Infi-
ne si sistemano in una teglia con uno strato di
sugo sotto e uno sopra. Si infornano a fiamma
bassa per 10 minuti; da consumare calde.
186
ERBE - ERBAS
Sas culietas
Su chi bi cheret: po sas culietas: 2 mannugos de
finugu, 12 fozas mannas de beda, 3 tramatas si-
cas, 2 oso, 50 g de casu tretegasau betzu e nou, 2
culleras de ozu ermanu, sale.
Po sa banna: mesu chilu de tramatas bene cotas,
2 culleras de orzu ermanu, sale, ozu a friere
Comente si faent: su finugu samunau, segau a
fine, cotu a buddiu in abba e sucutau, ddu po-
nimos a frière in s’ozuermanu. In sa matessi ab-
ba iscotamos sas fozas de beda, che ddas sucutamos
e ddas assetiamos in sa mesa. A su finugu ifritau
bi ameschiamos totu su chi bi cheret e ponimos u-
na cullera de custu impastu in cadauna foza de
beda, ddas imboligamos e ddas fridimos a dòn-
nia chirru, ddas assetiamos in sa teglia cun d-u-
nu pizu de banna in suta e unu in susu, a ùrti-
mu ddas ifurramos a fogu lenu unos deghe mi-
nutos. Sunt bonas papadas caentes.
187
Gigaro
Tzotzoroju
Arum maculatum (Araceae)
Istòria
Su lùmene issentificu benit dae su grecu aron =
calore, poite cando frorit creschet sa temperatura.
Propiedades e impitu
Sas raighinas sunt ricas de midone e de tzùcaru,
tenent propiedades chi curant su catarru e sos do-
lores reumaticos, ma zaghi est un’erba velenosa e-
st menzus a no dda impitare, mancari mamais
nostras in sas fozas isterriant su pane cun soru,
cun casu, cun berdas e, in Barigadu, cun patata.
188
Giunco
Zuncu femina
Cyperus longus (Cyperaceae)
Habitat e descrizione
Cresce nei luoghi umidi. Ha gli steli eretti ver- Sos logos inue creschet e sa descritzione
de scuro, e le infiorescenze, a grappoli bruni, In logos nostros su zuncu creschet mescamente i-
fioriscono sugli steli da maggio a settembre. nue b’at abba, zughet sa canna dereta, birde i-
scuru, sos frores a isporulu ispraghent dae maju a
Impiego cabudanni.
Il nome giunco deriva dal latino junghere = le-
gare. I nostri nonni chiamavano con gli stessi Impitu
nomi specie simili di giunchi, tra cui Juncus Su lùmene zuncu benit dae su latinu junghere,
acutus e Juncus articulatus, diffusi anche questi chi cheret nàrrere prendere.
nei luoghi umidi, lungo fiumi e ruscelli. Con- Capitaiat chi babbais nostros tzirriaiant zuncu
sultare anche la scheda sullo Scirpo, pag. 219. fintzas àteras ratzas, comente su Juncus acutus, su
Juncus articulatus.
189
Latticrepola
Mamaluca
Rheichardia picroides (Compositae)
Habitat e descrizione
La latticrepola è un’erba perenne ramificata, Sos logos inue creschet e sa descritzione
presente nei terreni incolti e nei sentieri di cam- Sa mamaluca est un’erba chi no sicat mai,
pagna. È alta alcune decine di centimetri, ha il creschet in sos terrinos bìnnidos e in caminos de
rizoma legnosetto e grosso, le foglie basali, i fio- sartu.
ri gialli. Sa patata est russa e linnosedda, sa canna, arta
deghinas de tzentimetros, zughet chimos meda, sas
Proprietà e impiego fozas partint dae su fundu, sos frores sunt grogos.
Il nome italiano è dovuto al lattice bianco che
fuoriesce dai rametti. Le foglie dolciastre ven- Propiedades e impitu
gono usate nelle insalate Su lùmene italianu bi dd’ant postu po su late
crude, mescolate a biancu chi essit dae sos chimigheddos. Sas fozas
quelle dai sapori druches ddas impitamos in s’issalada, amischia-
forti, come quel- das a cussas de sabore forte comente sas de su na-
le del crescione strutzu e de sa meliarga, o arrànchiu, comente
e dell’acetosa, o calecuna variedade de tzicòria.
amari, come al-
cune varietà di Nelle foto, un mazzo di latticrepole appena raccolto e
cicoria. due primi piani dei fiori.
190
Malva
Narbighedda, Nafrutza
Malva sylvestris (Malvaceae)
Habitat e descrizione
La malva è un’erba annuale o biennale. È pre-
sente ovunque nei luoghi incolti e ricchi di hu-
mus, in campagna, negli orti e negli abitati, o-
vunque non ci sia cemento e asfalto.
Il fusto, eretto e ramoso, può raggiungere il
metro, le foglie sono larghe e divise in lobi acuti,
i fiori rosa e violetti sono disposti alla loro a-
scella.
191
ERBE - ERBAS
192
Mancamogli
Panefundu, Panemundu
Centaurea aspera (Compositae)
194
Marrobio
Marrubiu
Marrubium vulgare - Marrubium
album (Labiatae)
Istòria
Su lùmene nachi diat bènnere dae Marrubium,
sa capitale antiga de sos Marsos, inue cust’erba cre-
schiat in abbundantzia, atere narat dae s’ebraicu
mar-rob = arrànchiu-sutzu.
In sa Bibbia lezimos ca cun issu curaiant su ma-
le caducu, mentras Dioscoride naraiat ca faiat be-
ne a sos istrobbos de sa budda e Pliniu ca faiat bèn-
nere su mestruo e che faiat bessire sa segundina.
Impitu
Mamais nostras cun su brou curaiant sas ma-
ladias respiratorias e de su fìgadu, cun su sutzu
faiant un’issiropo chi faiat dizerire.
195
Melissa
Mentabe, Erbalimone
Melissa officinalis (Labiatae)
Istòria
Sa paràula melissa benit dae su grecu e cheret
nàrrere abe. Nachi est sinnu de allerghia e sos
mèigos arabos dda cussizaiant a sos chi funt sèm-
pere airaos.
Propiedades e impitu
In custa erba b’at propiedades meighinosas, àt-
zidos e ozos de importu, in mesu b’est su citrale e
su citronellale chi bi zant su sabore e su fragu de
su limone.
Su brou de fozas e de frores faet bene a su dolore de
conca, a su remadiu, faet dizerire e passare su ner-
vosu, azuat a curare sa depressione. Si ponet a bud-
dire una pariga de minutos unu punzu de fozas
friscas cun frores, o sentza, in d-unu quartu de ab-
ba; tocat a bufare su brou a manzanu e a sero.
196
Menta
Amenta
Mentha aquatica, Mentha arvensis,
Mentha rotundifolia (Labiatae)
Mitolozia e Istòria
Su mitu grecu contat ca su lùmene benit dae sa
ninfa Menta chi Proserpina at mudau in erba. Po
sos romanos benit dae sa paràula mens mentis,
poite ifortigat sa mente. Nde allegant medas i-
scritores, innoghe amentamos Plinio, Columella,
Dioscoride, Apuleio, totus de acordu ca est unu
remédiu mannu a medas istrobbos de sa carena.
197
ERBE - ERBAS
Propiedades e impitu
In totus sas calidades de amenta b’at propieda-
des meighinosas, tannino e ozos de importu co-
mente su mentolo e sa canfora de menta. Su brou
fatu cun fozas e frores allenat sos nérbios, sos do-
lores de sas féminas iscontzas, su dolore de conca e
de s’istògomo (rutos e bombitos). Faet bene a sas co-
licas de s’istentina e sos istrobbos respiratorios (a-
sma, bronchite e tussiu).
Si ponet a buddire in d-unu quartu de abba u-
nu punzu de fozas e de frores, apustis chi su brou
at pasau, si nde bufat unu tzicherone a s’ora de
bustare e unu a s’ora de chenare, no a traddu me-
da ca no faet dormire.
Unu cuncu de custu brou lassau in buca una
pariga de minutos che trantzit s’àlidu pùdidu.
Si a s’abba azunghimos chimigheddos de ar-
midda, su brou faet bene a chie tenet sa pressione
bassa.
Sas fozas de amenta isfrigatzadas in sas dentes
ddas imbiancant, in sas ghinghias infiamadas
faet bènnere a cabu sa sanza, in sa pedde che faet
passare su papinzu, tantu chi cun su mentolo ant
fatu sa tzipria.
Gratzias a su mentolo e a sos àteros ozos impitant
sa menta in issiropos, caramellas, dentifritzios,
profumos, e a issaborire sa cosa de papare. Papàn-
dende meda tenet propiedades afrodisiacas.
198
Mordigallina
Erba puddina
Anagallis arvensis - Anagallis foemina
Anagallis arvensis subsp. caerulea (Primulaceae)
Istòria
Su lùmene anagallis benit dae su grecu ana-
ghelao chi cheret nàrrere rìere, poite creiant ca
faiat bènnere su bonumore a sos airaos e a sos de-
pressos.
Propiedades e impitu
Cust’erba tenet proteinas e tannino, ma est men-
zus a no dd’impitare ca b’at sustantzias felenosas,
mancari dda papent sas puddas.
199
Morella
Margaridarza, Tamata burda
Solanum nigrum (Solanaceae)
200
ERBE - ERBAS
201
Nepitella
Nebidedda
Calamintha officinalis (Lamiaceae)
Istòria
Cust’erba dda connoschiant dae s’antighidade,
Nde allegant Plinio, Columella, Dioscoride, e i-
fatu issoro sos poetas de sa Natura chi narant ca
sa nebidedda est sinnu de sempritzidade e de mo-
deratzione.
Propiedades e impitu
Su brou de sas fozas e de sos frores, chi faet a d-
dos sicare, illebiant calesisiat dolore.
In medas biddas de Barigadu sas feminas ammé-
schiant sas fozas a s’impastu de patata de sos cu-
lurzones, àteras ddas impitant a fàere prus sabo-
riu su màndigu.
202
Ombelico di Venere
Crabetores, Calighe ’e muru, Imbudeddu
Umbilicus rupestris - Umbilicus veneris
(Crassulariaceae)
Habitat e descrizione
L’ombelico di Venere cresce nelle fessure dei Sos logos inue creschet e sa descritzione
muri fatti con pietra e fango, tra una tegola e l’al- Sos crabetores creschent in sos precolos de muros
tra dei tetti non esposti al sole, lungo le cunette fraigaos cun pedra e ludu, in mesu de sas teulas
ombrose, fra le rocce. de sas crabeturas a inue no bi ferit sole, ororu sas
Le foglie sono sempreverdi, rotondeggianti e cunetas umbrosas. Sas fozas sunt sèmpere birdes,
carnose, i fiori giallo-verdastri a forma di calice tundas e russas, sos frores birdastros sunt a froma
o di cappello, fioriscono da marzo a maggio. de calighes, o de capeddos.
203
Ortica
Ortigada
Urtica dioica (Orticaceae)
Proprietà e impiego
Foglie e fiori contengono proteine, vitamina
C e una grande quantità di sali minerali.
Il decotto di foglie, ottenuto da un cespo mes-
so a bollire in un litro d’acqua, con dose un bic-
chiere tre volte al giorno, è diuretico, astrin-
gente, antireumatico, riequilibra la flora intesti-
nale fermando la diarrea, se bevuto a digiuno
purifica il sangue. Il succo, massaggiato sulla
tempia, rafforza la memoria; si hanno gli stessi
benefici bevendo il decotto tre volte al giorno.
Il pediluvio di brodo di ortica elimina la stan-
chezza dei piedi, gli impacchi sono salutari alla
pelle.
Per rafforzare i capelli si fa bollire il cespo di or-
tica in mezzo litro d’acqua e aceto, lasciandolo sul
fuoco fino a ridursi alla metà, quindi si filtra.
Nel passato le donne vi grattugiavano sapone
da bucato, e dicevano che questo shampo dava
vitalità ai capelli e li liberava dalla forfora.
Le foglie di ortica hanno sapore acidulo. Les-
sate, da sole o mescolate ad altre erbe selvatiche
si impiegano per fare le frittate, nei composti
dei ravioli, nelle minestre e nelle creme di ver-
dure, con formaggio grattugiato e fette di pane
204
Sos logos inue creschet e sa descritzione
De ortigada bi nde at in totue, in cunzaos e in
caminos de sartu, ma fintzas de biddas e in ortos.
No timet ne caentu ne fritu e inue b’at ledàme-
ne podet artziare dae unu a duos metros.
Sas fozas largas e piludas punghent sa pedde, d-
da ingruiant e faent a papinzu poite dae sas pun-
tas essit un’àtzidu chi ingruiat sa parte chi tocat,
luego che passat frigàndebi fozas de meliarga.
Sos frorigheddos biancos ispraghent in s’istiu, in
custu tempus ddos boddint e ddos ponent a sicare
in s’umbra.
Propiedades e impitu
Fozas e frores zughent proteinas, vitamina C e sa-
les minerales in cantidade. Su brou de sa fozas, u-
nu fundu in d-unu litru de abba, una tassa tres
bortas a sa die, faet pissiare, istringhet, ponet a po-
stu sas istentinas, faíndeche passare s’iscurrent-
ziadura; bufandeddu a sa zauna, innetiat su
sàmbene. Su sutzu isfrigatzau in s’intendimentu
afòrtigat sa mente, bufande su brou tres bortas a
sa die zat sos matessi benefitzios.
Sos pedilluvios de brou de ortigada che trantzit
s’istrachidùdine de sos pes. Po afortigare sos pilos
si faet buddire unu fundu de ortigada in mesu li-
tru de abba e de aghedu, finas a torrare a meta-
de. In tempos andaos sas féminas colaiant su brou
de ortigada e bi tretegaiant sabone de bogada,
nachi custu issampu faiat lughidos sos pilos e che
trantziat sa forfora.
Cun s’ortigada cota a buddiu, sola o ameschia-
da a àteras erbas arestes, faent sas tzìpulas, dda
ponent in s’impastu de sos culurzones, in sas mi-
nestras e in sas cremas, a inue betant casu trete-
gau e fitas de pane arridau in su furru. Sa can-
tidade est a piaghere.
Sos frores sicaos tocat de ddos regòllere in d-unu
sachitu de paperi. Sa puntura de s’ortigada an ca
faet bene a sos dolores reumaticos.
205
Pervinca
Proinca, Pruninca
Vinca sardoa
Vinca difformis (Apocynaceae)
Storia
Gli antichi consideravano la pervinca simbolo Sos logos inue creschet e sa descritzione
di immortalità. Sa proinca est una mola chi po creschere cheret
Nei paesi della Valle del Tirso, in stagioni sic- logos ùmidos e umbrosos.
citose, i bambini usavano rivestire di pervinca Sos chimos friscos sunt longos e istrisinant a ter-
delle ferule, o delle canne, o altro supporto li- ra, sas fozas sunt sèmpere birdes, sos frores de co-
gneo legato a mò di croce. Poi con queste per- lore biaitu meru, andande a su de sa viola.
correvano le vie del paese, fermandosi davanti a-
gli usci per cantare una filastrocca d’invocazio- Istòria
Sos antigos dda cussideraiant sinzale de imor-
talidade.
In annadas de sicanna sos pitzinnos de sas bid-
das de s’adde de su Tirsu, essiant introidda cun
rughes de canna, o de férula, imbestias cun chi-
mos de proinca. Frimandesi de zenna in zenna
avocaiant a Maimone, su deus semiticu de sas
abbas e cantaiant: “Maimone Maimone – beta
s’abba a su laore – beta s’abba a su sicau – deus
siat laudau – sos anzones cherent erba – sos pit-
zinnos cherent pane – zadenos abba sennore – in
custa netzessidade”. Sas féminas pispiaiant ab-
ba a sos chimos e zaiant a sos pitzinnos cara-
mellas, druches e fintzas calecunu soddu. Issos
naraiant gratzias e sighiant a cantare.
Propiedades e impitu
Sa vincamina chi est in sas fo zas faet bene a chie
tenet sa pressione arta, sinde betat unu punzu a
unu quartu de abba e si lassat buddire pagos mi-
nutos, tocat de nde bufare unu tzicherone duas
bortas a sa die. Pistadas e postas in sas segadas fri-
mant su sàmbene.
Proprietà e impiego
Nelle foglie è presente la vincamina, in grado
di alleviare la pressione alta. Per il decotto se ne
può bollire un pugno in un quarto di acqua per
pochi minuti. Il liquido così ottenuto si beve
due volte al giorno. Le stesse foglie, pestate e ap-
plicate alle ferite, sono cicatrizzanti.
207
Porcellana
Procheddina
Portulaca oleracea (Portulacaceae)
Habitat e descrizione
La porcellana è un’erba annuale che cresce
spontanea nei terreni ricchi di humus, orti di
casa compresi. È alta circa trenta centimetri, il fu-
sto ramoso di color rosso mattone è strisciante,
i fiori sono gialli, molto piccoli, il frutto contie-
ne tanti semini.
Proprietà e impiego
In India mangiano quest’erba da migliaia di
anni. Le foglie possono mescolarsi alle insalate
crude, hanno proprietà emollienti e diuretiche,
se masticate, giovano alle gengive infiammate.
Gli impacchi fatti col decotto sono efficaci al-
le infiammazioni degli occhi e della vescica.
Di quest’erba ne sono ghiotti i maiali, da cui il Nelle foto, la pianta nel tipico portamento “striscian-
nome in sardo. te”; nella foto piccola, primo piano dei fiori.
Impitu
In India papant cust’erba dae milliaios de annos.
Sa fozas sunt bonas ammeschiadas a s’issalada
crua, faent andare de corpus e pissiare, mat-
zigàndeddas che sanant sas ghinghias ingrujadas.
Sos impacos de su brou faent bene a sos ogos ufraos
e a sa busica.
Cust’erba aggradat meda a sos procos.
208
Pratolina
Tzitzia, Tzitzia pudida
Bellis perennis
Anthemis cotula(Compositae)
Habitat e descrizione
La pratolina è un’erba dei prati e dei terreni Sos logos inue creschet e sa descritzione
incolti, diffusa dalle pianure alle alture. Sa tzitzia est un’erba de annu, ma podet durare
Ha il gambo corto, le foglie ovali e pelose, il ca- sèmpere, nde sunt prenos sos padros e sos terrinos
polino fiorale a mo’ di berrettino tondo (da cui bìnnidos, in paris e in arturas.
uno dei nomi in sardo). I fiori sono bianchi, Zughet su cambizolu curtzu, dae sos bàtoro a sos
gialli e rosati, tappezzano i prati e le campagne binti tzentimetros, sas fozas ovales e piludas par-
incolte dall’autunno alla primavera, con un bre- tint dae fundu, sa conchighedda de sos frores gro-
ve intervallo d’estate. I fiori si aprono al matti- gos e biancos, de colore de rosa in suta, est a froma
no, si chiudono di sera e nei giorni nuvolosi. de tzitzia. Ispraghent azumai totu s’annu, fran-
Anche l’Anthemis cotula è detta comunemen- cu in s’istiu.
te pratolina o margheritina: ha scarsa peluria, i Fintzas s’Anthemis cotula dda mutint tzitzia. E-
petali sono bianchi, e l’odore non è gradevole, st pagu piluda, su frorigheddu biancu tenet fra-
per cui in sardo la chiamano tzitzia pudida. gu feu, e po cussu in sardu dda mutint tzitzia
pùdida.
Storia
Il nome scientifico Bellis le deriva dal termine Istòria
altomedioevale bello. “Stelle perlacee della ter- Su lùmene bellis benit dae bello, una paràula de sos
ra”, le chiamò il poeta inglese Shelley. primos sèculos de su Medioevo. “Isteddos de prella in
terra” ddas tzirriaiat su poeta ingresu Shelley.
Proprietà e impiego
La pratolina contiene sostanze amare, oli es- Propiedades e impitu
senziali, vari acidi, tannino ecc.; i decotti fatti con In sa tzitzia b’at sustantzias arrànchias, ozos de
la pianticella fiorita sono antianemici, depurativi, importu, àtzidos, tannino etz.
diuretici, rinfrescanti e antinfiammatori. Gli sciac- Su brou, chi si faet buddinde fozas e frores, est an-
qui sono efficaci per le infiammazioni della boc- tianemicu, depurat su sàmbene, istringhet sas i-
ca e della gola (una manciata di foglie e fiori fat- stentinas, faet pissiare, ifriscat e che faet passare
ti bollire pochi minuti in mezzo litro d’acqua). s’iscardidura.
Fino ad alcuni decenni fa le nostre nonne co- Pigau a cuncos faet bene a su rujore de buca e de
glievano l’Anthemis cotula la sera del vespro di bùturu (unu zunta de fozas e de frores postos a
S. Giovanni e ne collocavano gran quantità buddire pagos minutos in mesu litru de abba).
tutt’attorno alle abitazioni e agli edifici del cor- Finas a pagas deghinas de annos faet mamais no-
tile, tra cui il pollaio e la porcilaia. Ce la lascia- stras boddiant sa tzitzia pùdida sa die de su éspe-
vano l’intera notte e l’indomani la irroravano ru de S. Zuanni e nde poniant unu bellu pagu a
con l’acqua serena. Quindi ne mettevano o- inghìriu de sa domo e de sas domigheddas de s’or-
vunque potessero entrare le formiche, per re- tu (s’aculiadorzu de sas puddas e s’àrula).
spingerle. Quest’usanza era praticata anche pres- Dda lassaiant totu sa note e s’incras bi pispiaiant
so altre civiltà dell’Asia. abba selenada. Posca nde poniant inue bi podiat
Nelle foto, la pratolina fiorita e il primo piano di un acudire fromiga, a che dda istesiare.
fiore.
209
Puleggio
Abuleu, Nabuleu
Mentha pulegium (Labiatae)
Propiedades e impitu
In sas fozas e in sos frores de abuleu bi at, pagu
prus a mancu, sas matessi propiedades de sas àte-
ras calidades de amenta. Cun issu si podet fàere
unu brou chi azuat a dizerire e a iscatarrare, il-
lebiat su tussiu e, bufau a cuncos, su dolore de sas
dentes. Matzigande sas fozas che sanamos sa bu-
ca mala, isfrigatzàndeddas in sa pedde, che faent
passare su papinzu.
Nois impitamos s’abuleu a issaborire sa petza,
su pische e in sos alimentos chi collimos in botos de
bidru cun ozu.
210
Pungitopo
Fruscu
Ruscus aculeatus (Liliaceae)
211
Ramolaccio
Ambulartza, Ermulatta
Raphanus raphanistrum (Brassicaceae)
Istòria
Su lùmene issentificu podet bènnere dae su gre-
cu chi cheret nàrrere rapa, o dae agu, po comen-
te est fata sa raighina.
Propiedades e impitu
Sas fozas faent bene a chie est malàdiu a s’istò-
gomo e a chie tenet diabete. Sas prus moddes, a-
pustis de ddas àere samunadas e segadas a cantos,
ddas coghimos a buddiu. Sunt bonas cundias cun
ozuermanu e sale, ma fintzas frissas cun berdas,
o in sa fae cun lardu.
212
ERBE - ERBAS
213
Romice
Lampatzu
Rumex obtusifolius (Polygonaceae)
Propiedades e impitu
In sa raighina e in sas fozas b’at tannino, glucosio, ferru e sustàntzias
grassas. Cotas a buddiu, sos impacos de su brou faent bene a sos istrobbos de
sa pedde e faent bènnere a cabu sas fruscheddas. B’aiat chi coghinaiat sas
fozas moddes paris cun sas àteras erbas de sartu.
Sos pastores ddas zaiant a su bestiamene.
214
Ruta
Ruda
Ruta graveolens (Rutaceae)
Proprietà e impiego
Le foglie hanno un odore forte e, se le strofi-
niamo tra le mani, possono darci fastidio.
La pianta fiorita; a lato, i frutti. Nella foto piccola, un
primo piano del fiore.
Propiedades e impitu
Sas fozas sunt de fragu forte e, si ddas ifrigat-
zamos in sas manos, nos zant ifadu.
Sos romanos ddas segaiant a fine e ddas impi-
taiant a cundire petza e pische.
Su brou est meighinosu, faet bènnere sas fortzas
e bochit sos bremes in sas istentinas.
215
Salsapariglia
Titione
Smilax aspera (Liliaceae)
Habitat e descrizione
La salsapariglia è un’erba sempreverde, dif-
fusa soprattutto tra i cespugli e nei boschi, do-
ve i lunghi rami creano un intrico spinoso e i-
naccessibile, talvolta così alto da raggiungere le
cime delle piante dove si attaccano e da dove
ridiscendono per diversi metri.
Le foglie sono a forma di cuore o di triangolo,
i fiori piccoli bianco-giallastri o verdastri, sono
profumati e sbocciano in autunno, i frutti sono
delle bacche rosse che non trovano impiego.
Proprietà e impiego
Il decotto si ottiene facendo bollire foglie e
fiori, lo si utilizzava per fare impacchi contro il
prurito e altri fastidii della pelle.
Il brodo della salsapariglia lo si dava da bere al- Le foglie e i frutti della salsapariglia. Nella foto picco-
le bestie quando avevano disturbi intestinali. la, le infiorescenze.
Propiedades e impitu
Cun sos frores e cun sas fozas faiant su brou a fae-
re impacos po che fàere passare su papinzu e àte-
ros istrobbos de sa pedde.
Su brou de titione ddu zaiant a sos animales
maladios a sa matza.
216
Sassifraga
Erba ’e perdas
Saxifraga granulata (Saxifragaceae)
Habitat e descrizione
La sassifraga, come dice il nome, è un’erba
assai diffusa nei terreni umidi e petrosi, penetra
nelle crepe delle rocce e dei vecchi muri di pie-
tra, tanto da fenderli.
Ha le foglie coperte di peluria nella parte su-
periore, i fiori rosati.
Impiego
Nel passato c’era la convinzione che il decotto
delle foglie frantumasse i calcoli renali.
Propiedades e impitu
Sos betzos creiant ca su brou che iscazaiat sas pe-
dras de sos runzones.
217
Scilla
Ispridda, Aspridda
Urginea maritima (Liliaceae)
Istòria
In sa Gretzia antiga creiant chi s’ispridda te-
niat podere contra a sa morte, difatis dda pasti-
naiant acanta a sas tumbas e apicaiant sas con-
cas in sa tzimbrània de sa zenna de fora a che i-
stesiare sas maias.
Propiedades e impitu
In sas concas de cust’erba b’at tannino, medas ca-
lidades de tzùcaru e àteras sustanzias chi faent be-
ne a sos malàdios a su coro, a sos broncos e a sos pru-
mones, ma sigomente b’at fintzas felenu, est men-
zus a no ddas papare.
In logos nostros, sa die de su esperu de S. Zuan-
ni ddas poniant a inghìriu de sas domos po che i-
stesiare piberas e bobbois malos.
218
Scirpo
Tzinniga, Tzinnia, Zuncu mascru
Holoschoenus romanus
Juncus acutus (Gramineae)
Habitat e descrizione
Lo scirpo è un piccolo cespuglio diffuso so- Sos logos inue creschet e sa descritzione
prattutto lungo i fiumi e torrenti. Ha i fusti drit- Sa tzinniga e su zuncu creschent mescamente
ti, forti e resistenti. inue b’at abba, acanta a Frumene e a sos rios.
Zughet sa canna dereta e forte.
Storia
Il nome sardo di questa pianta, tzinniga, è pre- Istòria
latino e viene da tzennit, di origine berbera. In Su lùmene sardu de cust’erba, tzinniga o zuncu
Sardegna potrebbe provenire dall’Africa cartagi- mascru, benit dae tzennit de orizine berbera, na-
nese (vedi anche la scheda sul Giunco, pag. 189). chi che dd’ant batiu in Sardinna sos cartaginesos.
Impiego Impitu
Tutti questi giunchi venivano impiegati per fa- Sos omines impitaiant totu custas zenias de zun-
re funi e ogni genere di ceste, grandi e piccole, tut- cu a fàere funes, pischeddas e pischedditas chi no
te di grande robustezza e durata e quasi “indi- teniant mai fine. Sos massaios e sos pastores ddu
struttibili”. I contadini e i pastori li tagliavano in boddiant in s’istiu, ddu faiant a fasches e ddu po-
estate, facendone delle fascine da mettere ad a- niant a assutare a su sole una pariga de dies. Po-
sciugare al sole alcuni giorni. Poi prendevano i sca ddu murghiant e ddu impitaiant a prendere
giunchi uno per uno, li strizzavano e li stiravano. calesisiat cosa, cannadas, sacos etc. Po ddu mur-
Dopo averli resi flessibili, li utilizzavano per le- ghere s’omine praticu prendiat una cordiola in
gare qualsiasi cosa: incannicciati, sacchi ecc.. I più su pè e in su brenugu e si passaiat su zuncu tra sa
esperti legavano uno spago dal piede al ginoc- cordiola e sa manu.
chio e passavano il giunco tra lo spago e la mano.
219
Sedano palustre
Tziligusa, Tziligugu siligusa
Apium nodiflorum (Umbelliferae)
Propiedades e impitu
Est un’erba de fragu bellu e rica de ozos de im-
portu, de vitaminas A, B, C e de azumai totus
sos sales minerales de sa Natura. Faet pissiare e
faet bene a s’istògomo.
Sas fozas ddas podimos papare cruas, o cotas a
buddiu, solas o ameschiadas a àteras erbas de sar-
tu, cundias cun ozu e sale. Segadas a piticu sunt
bonas in su minestrone.
220
Senape selvatica
Caulitu
Brassica arvensis (Crucìferae)
221
Tamaro
Isparau ’e coloru, Àghina ’e coloru,
Àghina ’e colora
Tamus communis (Dioscoraceae)
Habitat e descrizione Proprietà e impiego
Il tamaro è una pianta perenne, molto diffusa Qualcuno prende per asparagi i germogli del
lungo i muri e nei terreni incolti, solitamente tamaro e, se teneri, quindi non tossici, li coglie
dove è presente l’asparagina, a cui si avvolgono per cucinarli.
i germogli lunghi e penduli. Le drupe sono gial- Hanno potere diuretico come gli asparagi,
lo-rossastre e carnose. quindi non indicati a chi soffre di malattie renali.
Le bacche, di sapore acre, sono tossiche.
Le nonne dicono che hanno proprietà antido-
lorifiche: loro le pestavano nel mortaio di legno
e le usavano contro ogni genere di dolore.
Mettevano la poltiglia sulla parte sofferente e
ve la lasciavano fino a ottenere l’effetto deside-
rato.
Propiedades e impitu
B’at chie pigat po isparau sos chimos de isparau
de coloru e boddit sos tzurulos moddes, e duncas no
felenosos, a ddos coghinare. Faent pissiare comen-
te s’isparau, ma no ddos cussizant a chie patit a
sos runzones. Sa mélighedda, chi tzirriant aghi-
na, est de sapore argu e velenosa.
Mamais nostras narant ca faet bene a calesisiat
dolore, issas dda pistaiant in su pistone e dda po-
niant in su zassu malàdiu, lassandebidda finas a
che passare su male.
222
Tapsia
Feurredda, Feruledda
Thapsia garganica
(Umbelliferae)
Habitat e descrizione
La tapsia è diffusa ovunque ci sia la ferula. Sos logos inue creschet e sa descritzione
È una pianta erbacea perenne, il fusto dritto e De feurredda bi nd’at in ue b’at ferula.
rigato, ramificato in alto, può raggiungere un Est un’erba chi no sicat, sa canna est dereta e a
metro e mezzo circa, le foglie sono lisce o con rigas, cun sos chimigheddos in susu, podet arrib-
peluria, i fiori sono gialli, il frutto è un achenio bare azumai a unu metro e mesu, sas fozas sunt
piatto. lìsias o piludas, sos frores grogos, su frutu est unu
acheniu illadiau.
Proprietà e impiego
Le foglie di quest’erba hanno poteri antidolo- Propiedades e impitu
rifici, per cui sono efficaci nella cura dei reuma- Sas fozas de sa feurredda zughent propiedades
tismi, pur con le dovute precauzioni. inditadas a curare sos dolores reumaticos, ma to-
Le nostre nonne le impiegavano per fare le sco- cat a ischire impitare sa cantidade zusta.
pe “da forno”, utilizzate per spostare la brace e Mamais nostras ddas impreaiant a mundare su
la cenere, prima di infornare il pane. furru innanti de coghere su pane.
223
Tarassaco o Soffione
o Dente di leone
Tzicòria burda
Taraxacum officinale - Hyoseris radiata(Compositae)
224
ERBE - ERBAS
Propiedades e impitu
Su lùmene tarassaco benit dae su grecu tarasseo,
chi cheret nàrrere curo.
Duncas puru sos antigas connoschiant sas pro-
piedades meighinosas. Tenet sales minerales, me-
scamente ferru e potassiu, vitaminas, A, B, C e à-
teras sustàntzias chi faent bene a sa salude.
Su brou de sas fozas e de sas raighinas curat sas
iscardiduras, faet pissiare, faet andare de corpus,
innetiat su sàmbene, zat amparu a su fìgadu e a
su fele e azuat a che fàere sas pedras. Po more de
sas tzuddas chi sunt in totu su fundu, sos impacos
de su brou che faent sanare impresse sas segadas.
Sas fozas, arranchias meda, ddas coghimos a
buddiu e ddas cundimos cun ozu, cussas moddes
faet a ddas fàere a issalada cruas, diat a èssere
menzus a ddas ameschiare a erbas druches. Co-
tas in binu abbassant sa frebbe.
225
Tasso barbasso
o Verbasco
Trivodda, Trovodda, Tribodda, Sribudda
Verbascum pulverulentum
Verbascum creticum (Scrophulariaceae)
Habitat e descrizione Proprietà e impiego
Il verbasco lo troviamo lungo i margini delle Del verbasco vengono colti soltanto i fiori, in
strade campestri e nei campi incolti. quanto le altre parti della piantina sono tossiche.
È una pianta biennale che può raggiungere i Essi contengono sostanze antinfiammatorie e
due metri d’altezza. Il fusto, grosso e diritto, è anticatarrali, per cui si usa l’infuso di quelli es-
coperto da peluria, come le foglie grandi e spes- sicati nella cura dell’influenza e della tosse: è di
se che lo avvolgono, eccetto dove spuntano i fio- gusto gradevole, rinfrescante e sedativo.
ri, che sono di colore da giallo pallido a carico, Per i gargarismi della gola infiammata si fanno
belli e grandi, molto profumati. Fioriscono dal- bollire in un litro d’acqua venti grammi di fio-
la primavera inoltrata a buona parte dell’estate. ri di verbasco insieme a venti grammi di foglie
di malva. Si lascia sui fornelli un quarto d’ora.
Storia Fino al 1950-60 si portava il verbasco alla pro-
Il nome popolare è “verga di Aronne”, perché cessione di S. Giovanni per essere benedetto, in
nel Vecchio Testamento si legge che il bastone quanto veniva impiegato per fare le sponde dei
di Levi su cui era intarsiato il nome di Aronne, carri, usati per trasportare la paglia dall’aia ai
fiorì dopo averlo introdotto nel tabernacolo. pagliai.
Nelle foto, il verbasco o tasso barbasso: foglie e fiori di alcune specie diverse, molto comuni in Sardegna.
226
ERBE - ERBAS
Istòria
Su lùmene populare est fuste de Aronne, poite in
sa Bibbia lezimos ca sa canna de Levi, inue bi
fut su lùmene de Aronne, at froriu apustis che
dd’àere intrada a su tabbernaculu.
Propiedades e impitu
Tocat de boddire ebbia sos frores, ca su restu de sa
matighedda est felenosu. In sos frores b’at su-
stàntzias chi faent bene a sas iscardiduras e a chie
est acatarrau. A curare su remadiu e su tùssiu to-
cat a fàere unu brou de frores sicos, est de sabore
bonu, ifriscante e carmante.
Po fàere sos gargarismos si faet buddire, in d-u-
nu litru de abba, binti gramos de frores de tri-
vodda paris a binti gramos de fozas de narbi-
ghedda, lassandeddas in su furreddu unu quar-
tu de ora.
Finas a chimbant’annos faet sos massaios zu-
ghiant a beneighere sa trivodda a sa cufessone de
santu Zuanni, poite dda impitaiant a fàere sas
zerdas de su carru chi che carraiat sa paza dae sas
arzolas a sas domos de paza.
227
Timo
Armidda
Thymus serpyllum
Thymus chatharynae (Lamiaceae)
Habitat e descrizione
Il timo è un’erba cespugliosa e molto profu-
mata, spontanea nelle colline soleggiate e nei
terreni aridi e sassosi, dove, strisciando, mette ra-
dici tutt’intorno.
Può raggiungere i trenta-quaranta centimetri,
le foglie sono piccole, così anche i fiori, bianchi,
rosei o porporini, che sbocciano in estate.
Storia
Il timo, la cui parola deriva dal greco thimòn
= ho odore, fin dall’antichità è, tra le erbe aro-
matiche, quella con il maggior numero di ap-
plicazioni in medicina. È menzionato nel Papi-
ro di Ebers e in documenti etruschi, e ne han-
no parlato gli scrittori greci e latini, tra cui O-
vidio, Marziale, Virgilio, per il quale quest’erba
è una delle migliori pasture per le api.
Proprietà e impiego
Plinio e Columella consigliavano di bollire fo-
glie e fiori in acqua e di bere il decotto benefi-
co a tutto il corpo e anche alla mente. Il timo
contiene tannino, resina ed oli essenziali che ne
fanno un toccasana per le malattie respiratorie e
per i dolori reumatici.
Il decotto è disinfettante dell’intestino e della
vescica, è diuretico, anti inappetenza e aiuta a di-
gerire; con gli impacchi si disinfettano le ferite
e la pelle arrossata, con i gargarismi si rafforza-
no le gengive, messo nell’acqua della vasca da ba-
gno è benefico per la pelle e per i capelli, che ren-
de forti e lucidi. Le dosi sono un ramo di timo
in un quarto d’acqua, si lascia riposare e si e-
dulcora col miele, poi se ne bevono tre bicchieri
per giorno.
Il timo inoltre è molto usato per insaporire le
pietanze, soprattutto la carne e il pesce. Quan-
do è fiorito, viene colto per essiccarlo, possibil-
mente all’ombra.
228
ERBE - ERBAS
Istòria
Su lùmene issentificu de s’armidda benit dae su
grecu thimòn e in mesu de sas erbas de fragu bel-
lu est cussa chi ant impitau de prus in sas meghi-
nas.
Dd’ant muntovada in su Papiro de Ebers e in
paperis etruscos, ne ant allegau sos iscritores gre-
cos e latinos, Ovidio, Marziale, Virzilio, po issu
s’armidda est una de sas menzus pasturas de sas
abes.
Propiedades e impitu
Plinio e Columella cussizaiant a fàere buddire
fozas e frores in abba e a bufare su brou beneficu
a corpus e a mente.
In s’armidda bi at tannino, resina e ozos es-
sentziales chi sunt unu remédiu mannu a sas ma-
ladias respiratorias, a sos dolores reumaticos. Su
brou curat sas istentinas e sa busica, faet pissiare,
bènnere sa gana de papare e dizerire; fainde sos
impacos meigat sas fertas e su papavarre, pigau a
cuncos e lassau in buca, afòrtigat sas ghinghias, be-
tau a sa bartza de su bannu est beneficu a sa ped-
de, afòrtigat sos pilos e ddos faet lughidos.
Tocat de pònnere a buddire unu chimu de ar-
midda in d-unu quartu de abba, dda lassare pa-
sare, bi betare mele e nde bufare tres tassas a sa die.
S’armidda dda impitamos a zare sapore bonu a
s’ite papare, mescamente petza e pische.
Cando est froria dda ponimos a sicare in s’um-
bra.
229
ERBE COLTIVATE
ERBAS PASTINADAS
Aglio
Azu
Allium sativum (Liliaceae)
232
ERBE - ERBAS
Mitolozia e Istòria
No est seguru in cale logu po primu ant pastinau s’Allium sativum, b’at chie narat ca est s’Ezitu, inue
ddu cussideraiant un’erba sagra, tantu chi ddu muntovaiant in su zuramentu. Nachi nde zaiant un’i-
sprigu cada die paris cun chibudda, a sos zorronaderis chi fraigaiant sas piramides.
B’at puru chie pentzat chi benzet dae s’Asia, dae s’India o dae su desertu de su Kirghisi.
Su chi ischimos de seguru est ca sos pòpulos antigos de sos logos a inghìriu de su mare Mediterraneu, dae
sos ebreos a sos grecos e a sos romanos, chi che dd’ant leau in totu s’imperiu, teniant in cussideru mannu
s’azu e naraiant ca est de sas primas erbas meighinosas.
In Gretzia sos sordaos chi andaiant a gherrare, si leaiant sas provistas de azu.
Ermete ddu at zau a Ulisse po si defendere dae Circe.
Propiedades e impitu
Ipocrate cussizaiat s’azu a curare medas maladias. Plinio, Columella, Dioscoride allegaiant de sas pro-
piedades suas e sos romanos ddu impitaiant in coghina, gasi comente faiant cun sas tantas erbas de sa-
bore e de fragu bellu, sa menta su pedrusèmene etz.
In su medioevu ddu impreaiant contra a sa peste, sos ispiridos malos, sos fatuzos e s’ogu leau.
Oe chi est oe ddu ponent in màndigos diferentes e a curare calecunos istrobbos.
Est ricu de vitamina A, B1 , B2 , C, tenet propriedades antibatericas e àtzidu nicoticu. Faet bene a chie
est de sàmbene forte, a chie zughet su diabete, sa difterite, istrobbos a su coro, a sos broncos, a sos mermos,
a sa pertosse. Nde depent fàere a mancu chie est de sàmbene débbile, chie patit de murenas e de nefrite e
sas féminas chi allatant.
Fainde buddire ses isprigos de azu in d-unu litru de abba, su brou che sanat sa runza e bochit sos bremes
de sas istentinas, si diat depet bufare a sa zauna po tres chidas. Po che trantzire s’alidu pudidu abbastat
a papare una mela. Pistau e postu in sos gallos po bindighi dies, che ddos faet iscumparrere, postu in su
zassu puntu dae s’espru, che trantzit su dolore e s’ufrore, in s’azarolu, coitat a che sanare.
Sos isprigos de azu tocat a ddos semenare in bennarzu, e a che bogare sas concas de suta terra in s’istiu,
cando sos frores sunt sicos. Apustis si faent a matzulos e si apicant in zassos aeraos.
233
Basilico
Afràbbica
Ocymum basilicum (Lamiaceae)
234
ERBE - ERBAS
Mitolozia e Istòria
Sos grecos dda mutiant òkimon, posca Aristotele bi at azuntu basilicòn, chi cheret nàrrere prenda reale.
Nachi est naschia in India, inue fut sagrada a Krisnha e a Visnhu. Sos induistas no solu si incuraiant
de s’afràbbica in domo issoro, ma dda pastinaiant in sas tumbas, ca podiat aperrere sas zennas de su Nir-
vana. In s’Ezitu dda impitaiant in s’impiastru a imbalsamare sos mortos.
In Gretzia dda cussideraiant dinna de sa mesa reale, ma fintzas sinnu de amore, de fertilidade e de u-
na poberesa onesta. Sos romanos dda impitaiant in donnia zenia de mandigu.
De s’afrabbica ant allegau medas iscritores, dae Columella a sos poetas de su 1900.
De tando finas aigomo ant sighiu a dda pastinare po su fragu bellu e po su sapore bonu, ma fintzas po
sas propiedades meighinosas.
Propiedades e impitu
Tenent ozos de importu, tannino, canfora etz, chi faent bene a chie est debbile e chena fortzas, a chie no
dromit e sufrit de dolore de conca e de istògomo, a chie est malu a digerire e suzetu a bombitare. Chie n-
de papat unu pagu onnia die in sos màndigos fatos cun birduras, petza e pische, istat menzus de corpus e
de mente.
Amentamos puru ca sos testos de afràbbica postos in sas fentanas che istesiant sa tzintzula e sas fozas i-
frigatzadas in sa pedde illebiant su dolore e s’ufrore de sa puntura de su espru.
S’afràbbica, gasi comente àteras erbas de fragu bellu, dda impitaiant in sas majas, fainde atentzione
a che dda bogare cun sas raighinas. Dda semenant in frearzu e dda pastinant in arbile.
235
Cipolla e Cipollotto
Chibudda
Allium caepa (Liliaceae)
Habitat e descrizione
La cipolla, originaria dell’Asia, forse della Per-
sia, è conosciuta da tempi antichissimi. Allo sta-
to selvatico è diffusa ovunque, ma pochi la rac-
colgono.
Quella coltivata ha bisogno di terra leggera e
sciolta. Il bulbo è ricoperto da vari strati di mem-
brane rossastre. Il fusto è eretto, fusiforme alla
base, e può arrivare a un metro di altezza; le fo-
glie sono lunghe, i fiori bianco verdognoli, a
ombrella, fioriscono a giugno.
Si semina a febbraio e si raccoglie in estate.
Storia
La cipolla, il cui nome deriva dal tardo latino ce-
pulla, era considerata sacra nell’antico Egitto.
Fu spesso raffigurata nelle tombe e data, insie-
me all’aglio, come cibo agli operai che costrui-
rono le piramidi. Nella Bibbia leggiamo che Mo- Sopra, la cipolla coltivata in un orto. Sotto: cipollotti.
sé, nell’attraversare il deserto del Sinai, abbia ri- Nella pagina accanto e nella foto piccola in alto: piante
cordato agli ebrei che la cipolla e l’aglio erano tra e bulbi appena raccolti.
gli alimenti di cui si cibavano in Egitto.
In Grecia la cipolla era sacra a Latona. Ne par-
la Platone per consigliarne l’uso ai suoi concit-
tadini. A Roma la distribuivano ai legionari per
infondergli coraggio, e questi la diffusero nelle
terre conquistate, Sardegna compresa. Nella no-
stra isola era considerata l’alimento dei poveri.
Proprietà e impiego
Già gli egiziani ne conoscevano le proprietà
curative, e della cipolla hanno parlato molti me-
dici antichi, tra cui Teofrasto, Galieno, Ascle-
pio ecc. Plinio ha scritto che col succo si cura-
vano gli occhi, Columella che rafforzava i ca-
pelli deboli e tonificava la pelle.
Contiene oli essenziali, vitamine A, B1, B2, B5,
C, E, zuccheri e sali minerali, proprietà anti-
batteriche, antinfiammatorie, antinfluenzali e
236
ERBE - ERBAS
Istòria
Su lùmene chibudda benit dae su latinu cepulla.
In Ezitu dda cussideraiant sagra e dd’ant pinturada in sas tumbas, dda zaiant, paris cun s’azu, a sos
mastros de muru chi funt fraigande sas piràmides. In sa Bibbia lezimos ca Mosè, rugande su desertu de
su Sinai, at amentau a sos suos s’azu e sa chibudda chi papaiant in Ezitu.
In Gretzia fut sagra a Latona, Platone cussizaiat a nde papare meda.
In Roma dda zaiant a sos legionarios a bis fàere curazu, issos dd’ant fata connòschere in sos logos chi ant
conchistau, fintzas in Sardinna, inue fut s’alimentu de sos poberos.
Propiedades e impitu
Zai sos ezizianos connoschiant sas propiedades meighinosas de sa chibudda. Nde allegant sos mèigos an-
tigos Teofrastro, Galieno, Asclepio etz. Plinio at iscritu ca cun su sutzu curaiant sos ogos, Columella ca
afortigaiat sos pilos debbiles e sa pedde.
Tenet ozos de importu, vitaminas A, B1, B2, B5, C, E, tzùcaru e sales minerales, propiedades antibate-
ricas, antinfiamatorias, antinfluentzales e diureticas.
Su brou, (una chibudda cota a buddiu in mesu litru de abba) faet bene a chie zughet pedras in sos run-
zones, a chie no andat de corpus, a chie tenet sa pressione arta. A sos diabeticos bi che faet calare sa can-
tidade de tzùcaru in su sàmbene.
Pistada e posta in sas fruscheddas, che ddas faet sanare prus impresse, posta in sa memoria, illebiat su
dolore de conca. Su sutzu de chibudda afòrtigat su coro e faet bene a sos anèmicos.
Sa chibudda, de diferentes calidades e sabores, est sèmpere presente in medas màndigos e cundimentos de
sa coghina nostra. Dda dizerimos bene cando est cota a buddiu, o arrustia, prus pagu si dda papamos crua,
o frissa. Po cussu depet fàere a mancu a nde papare chie patit a s’istògomo e a sas murenas.
237
Origano e Maggiorana
Origano, Maiorana
Origanum vulgare
Origanum majorana (Lamiaceae)
238
ERBE - ERBAS
Mitolozia e Istoria
Sa paràula origano benit dae su grecu òros =
monte e ganos = delizia, delizia de sos montes, poi-
te est un’erba areste chi naschet in sos montigos de
s’area mediterranea.
Sos grecos e sos romanos poniant s’origanu in su
binu, ma dd’impitaiant fintzas in coghina paris
cun sa majorana, custa puru una paràula chi
benit dae su grecu Amàracos, in latinu Amara-
cum, = chi tenet fragu. Est un’erba areste de s’A-
frica a inghìriu de su Mediterraneu e de s’Asia,
inue fut sagra a Siva e a Visnù, in India.
Unu mitu grecu contat ca Amaraco, ufitziale de
su re de Cipro e guardianu de sos profumos, po su
fatu chi nde aiat fatu a cantos unu vasu prenu,
si est mortu. Sas divinidades si nde sunt apenadas
e ddu ant mudau in sa majorana.
De ambas erbas allegant Plinio, Columella, Dio-
scoride. Lucrezio e Catullo ddas muntovant in
sas poesias issoro.
Propiedades e impitu
S’origanu e sa maiorana tenent ozos de impor-
tu e una sustantzia arrànchia. Sas fozas e sos fro-
res, de fragu bellu meda, ddos impitant a curare
maladias, a fàere saboriu su papare, a fàere pro-
fumos e cremas. Su brou faet bènnere s’apititu,
faet dizerire e che iscazat su catarru.
Pigàndeddu a cuncos che sanat s’infiamatzio-
ne a su bùturu e a sa buca. Sos impacos illebiant
sos dolores a sos musculos e a sos ossos.
Prezzemolo
Perdusèmene, Pedrusèmene
Petroselium sativum (Umbelliferae)
240
ERBE - ERBAS
Istòria
Su perdusèmene ddu connoschiant sos grecos e sos romanos, chi ddu poniant in s’ite papare, ma fintzas
in sas maias. Sos grecos ddu tzirriaiant sèlinon, comente s’apiu, Dioscoride e Galeno, po ddu sinnalare,
b’ant zau su lùmene petroselinon.
Propiedades e Impitu
Su perdusèmene ddu ponimos azumau in dònnia màndigu, tantu chi b’est su ditzu “sèmpere in mesu
che su perdusèmene”. B’at ozoz de importu, vitaminas A, B, C, sales minerales, mescamente ferru, e sè-
mene de apiolo. Impitándeddu cun moderatzione curat sas infiamatziones, regulat su mestruo e sa tzir-
colatzione de su sàmbene, allenat su dolore a bentre e azuat a dizerire. Su brou azuat a che faere sas pe-
dras de sos runzones. Chie est prinza, si nde bufat meda, si podet istrumare.
Sa fozas isfrigatzadas in sas punturas de espru, abes e isperranzu, no che faent ufrare sa pedde e che pas-
sant su dolore.
241
Salvia
Salvia
Salvia officinalis (Labiatae)
Habitat e descrizione
Si pensa che esistano centinaia di specie di sal-
via, di cui molte spontanee nell’Asia occidenta-
le, nei Balcani e nella Spagna. In alcune zone del-
la Sardegna, come in Barbagia (nelle campagne
di Oliena) o nei dintorni di Sennori (Sassarese)
e di Loceri (Ogliastra), è presente una specie
spontanea, la Salvia desoleana. Altrove si può
trovare la Salvia sclalea.
La Salvia desoleana è alta oltre un metro ed è
molto profumata. Ha i fiori grandi e bianchi, o
celeste- violetto. Il profumo è diverso da quel-
lo della salvia che coltiviamo negli orti.
La salvia dei nostri orti è una piantina peren-
ne, che cresce bene nei terreni soleggiati, fino a
raggiungere un metro d’altezza.
È cespugliosa e legnosa alla base, la radice è u-
gualmente legnosa e grossa, i rami biancastri,
le foglie opposte sempreverdi e rugose, i fiori si
colorano di viola negli ultimi mesi della prima-
vera; quattro acheni nerastri formano il frutto.
Mitologia e storia
Nell’Esodo leggiamo che gli ebrei la conside-
ravano sacra. Sembra che chi costruì il candela-
bro dalle sette braccia si sia ispirato alla pianti-
na della Salvia hyerosolomitana. I romani ci fa-
cevano una tisana da consumare in famiglia e
da offrire agli ospiti. La scuola salernitana la
consigliava per curare tutte le malattie. nevrastenie, vertigini, insonnia, cefalea). Grazie al-
la follicolina, simile agli estrogeni, sono indicati
Proprietà e impiego nell’equilibrio ormonale delle donne, nei dolori
Il nome salvia deriva dal latino salveo che signi- mestruali e nei disturbi della menopausa.
fica sono sano, e dunque fa riferimento alle sue I gargarismi fatti con latte dove sono state bol-
proprietà salutari e benefiche, per il corpo e la lite delle foglie, fanno guarire le infiammazioni
mente. La salvia possiede acidi, tannini, aspara- della bocca, delle gengive e della gola.
gina, oli essenziali, tra cui il turione tossico, per
Qui sopra: un mazzetto di salvia appena raccolto; nella
cui non bisogna eccedere quando si fanno i de- foto piccola in alto: una pianta fiorita in un giardino
cotti. Questi, fatti con foglie e fiori, sono effica- della Sardegna. Nella pagina a lato: primo piano delle
ci per il sistema nervoso (depressioni, esaurimenti, profumate foglie.
242
ERBE - ERBAS
Mitolozia e Istòria
In s’Esodo lezimos ca sos ebreos dda cussideriant sagra. Nachi chie at fraigau su candelabbru cun sete
bratzos si est ispirau a sa Salvia hierosolomitana. Sos romanos dda faiant buddire po bufare su brou e po
ddu oférrere a sos istranzos.
Propiedades e impitu
Sa paràula salvia benit dae su latinu salveo, chi cheret nàrrere seo sanu e duncas faet riferimentu a sas
propiedades meighinosas a sa carena e a sa mente. In sa salvia b’at àtzidos, tanninos, asparagina, ozos
de importu, su turione chi, si nde impitamos in cantidade, faet male. Fainde buddire fozas e frores in ab-
ba, su brou faet bene a sos nérbios, a su dolore de conca e a sa tzuntzurrina. Faet dromire e, po more de
sa follicolina, simbile a sos estrogenos, ddu inditant in sa cura de sos istrobbos de sas féminas, de sas règu-
las mensiles e de sa menopausa.
Su late inue amos pesau a buddire sas fozas, bufau a cuncos, che sanat sa buca mala, sas ghinghias san-
zolias e su bùturu ingrujau.
243
La coltivazione del Lino
nella Media Valle del Tirso
Linu
Linum usitatissimum
Linum angustifolium (Linaceae)
Habitat e descrizione tivato per confezionare abiti e stoffe destinati a
Il lino per crescere ha bisogno di terreni ferti- qualsiasi uso, comprese le fasce per le mummie.
li e soleggiati di pianura e collina. In Sardegna fu introdotto dai fenici e venne
È una pianta annuale alta fino a un metro, dal coltivato e tessuto fino al 1950-60.
fusto dritto, ramificato in alto, con le foglie al- I fiori celesti, gialli o violacei del lino spiccava-
terne e strette. Viene liberato dalle erbacce in no nei campi di grano della Media Valle del Tir-
primavera, e fiorisce nel mese di maggio. I frut- so, dove i contadini lo seminavano in una striscia
ti sono simili a una capsula che contiene semi di in mezzo, o ai lati del cereale, nello stesso me-
un giallo-bruno lucido. In Sardegna sono pre- se, a novembre. A giugno i fiori lasciavano il po-
senti allo stato selvatico varie specie di Linaceae, sto al seme e alla fine del mese, mentre gli uomini
tra cui Linum angustifolium. mietevano il grano, le donne tiravano gli steli di
lino dalle radici, componevano dei mazzi di di-
Storia, coltivazione e impiego mensioni adeguate a poterli afferrare con la ma-
Era noto millenni prima della nascita di Cristo, no, e li legavano da ambo le parti. Quindi li si-
dal Medio Oriente all’Egitto, dove veniva col- stemavano ritti, a lato delle spighe di grano, e li
coprivano con fieno per difenderli dagli uccelli.
Sotto: i bellissimi fiori celesti del lino. Nella foto piccola I contadini li trasportavano poi nei cortili, dove
in alto, i frutti. Nella pagina a lato: due vedute della le donne li pestavano per separarli dal seme, che
pianta fiorita.
244
IL LINO - SU LINU
245
IL LINO - SU LINU
IL LINO - SU LINU
247
IL LINO - SU LINU
249
APPENDICE
250
APPENDICE - INDICI
251
APPENDICE - INDICI
Utilizzo di alcune piante Lino: ogni genere di tessuti per il vestiario e per
la casa.
in diversi manufatti Noce: mobili, culle, pavimentazione, parte di
Agrifoglio: mobili. armi.
Alloro: manici per pale da forno. Olivastro: manici di tutti i tipi e per attrezzi da
Asfodelo: canestre, cestini, corbule. lavoro nella campagna, trottole, birilli, forcella
Bagolaro: manici per attrezzi da lavoro nella della fionda.
campagna: scure, roncola, zappa. Olivo: manici di tutti i tipi e per attrezzi da
Canna: ceste, utensili per la casa e per la cam- lavoro nella campagna, travi, parti dei carri, pa-
pagna, strumenti musicali come pifferi, zufoli li, pertiche.
e le famose launeddas, incannicciati per om- Olmo: mobilia, pavimentazione, gioghi, aratri,
breggiatura di case e ovili e da disporre sotto manici per attrezzi da lavoro nella campagna.
le tegole nei tetti, arnesi e parti di telaio per la Perastro: mobili, statue di santi, maschere,
tessitura, giocattoli. strumenti musicali.
Castagno: mobili, porte, finestre, travi, spon- Pioppo: piccoli mobili, cassette.
de del carro, tavolo per fare il pane, pale per Roverella: maciulle per pestare il lino, telai per
cuocere il pane, piccoli utensili domestici (me- tessere, telai dei carri, travi.
stoli e mestoloni, posate, bicchieri, taglieri ecc.). Salice: pali, bastoni, manici per attrezzi da la-
Ferula: sgabelli, seggiole, giocattoli. voro nella campagna.
Giunco: funi, cestini. Sambuco: cerbottane, fischietti.
Leccio: travi, telai per tessere, maciulle per il li- Sughero: utensili per la casa e per la campa-
no, macchina per fare la pasta, gioghi, aratri, te- gna, tappi, contenitori per tutti gli usi e per
laio dei carri. prodotti solidi o liquidi, sgabelli, giocattoli, so-
Lentisco: pertiche, ceste. pramobili.
252
APPENDICE - INDICI
fine giugno, la massima a luglio, circa 30°C, la mini- ma, ha modificato in parte l’ambiente fisico del terri-
ma a gennaio-febbraio, con punte di 5°C. I mesi più torio circostante, dove prevale la macchia mediterra-
miti sono aprile, maggio e quelli autunnali. nea, con prevalenza di roverelle, lecci, sughere, oliva-
Frequenti sono i venti, soprattutto il maestrale, ed an- stri, perastri, sambuchi, cisti, lentischi, mirti, ginestre,
che la nebbia e l’umidità. eriche, alaterni, filliree, prugnoli e tante altre specie.
La piovosità media annua è di 700- 800 mm, con Insieme a queste piante arboree e arbustive vive una
quantità massima in primavera e minima a luglio. ricchissima varietà di erbe, molte delle quali inserite in
Numerosi sono i corsi d’acqua, generati dalle sorgenti un SIC (Sito di Interesse Comunitario), con proget-
scaturite tra una colata vulcanica e l’altra, soprattutto ti di protezione ambientale.
nell’altopiano e nei suoi versanti. Gran parte della superficie agraria è adibita al pa-
Il lago Omodeo, oltre ad avere condizionato il cli- scolo del bestiame bovino e ovino.
253
APPENDICE - INDICI
254
APPENDICE - INDICI
Gli autori
Sonia Emanuela Campus, residente ad Abbasanta, si è laureata nel 2000 all’Università degli Studi di Firenze in Lin-
gue e Letterature Straniere e nel 2005 alla Scuola Superiore di Lingue Moderne per Interpreti e Traduttori di Forlì, U-
niversità Alma Mater di Bologna, dove ha discusso una tesi su “Il Vino nella Letteratura”. Ha frequentato per un an-
no l’Universidad Complutense di Madrid e per un altro anno l’Escola de Linguas-Cial, di Lisbona. Nello stesso pe-
riodo ha lavorato a un “Glossario sull’Enologia e al Settore Viti-vinicolo” in più lingue. Successivamente ha frequentato
un corso di guida turistica per la provincia di Forlì e, nel 2007, un Master in Economia e Management del Turismo,
presso l’Università La Sapienza di Roma, ottenendo in entrambi il massimo dei voti. Al suo attivo ha esperienze la-
vorative nel campo turistico, revisione di traduzioni di opere letterarie, la traduzione in spagnolo de “Su Ditzionariu
de sa Limba e de sa Cultura Sarda”, di Mario Puddu. È coautrice del libro “Pane e Casu”, ed. Condaghes.
Sergio Campus, residente ad Abbasanta, nel 2005 ha conseguito la Laurea in Scienze Forestali e Ambientali pres-
so l’Università degli Studi di Firenze, dove ha discusso la tesi sulla Selvicoltura di un’Area boscata della Sardegna
centrale, ottenendo il massimo dei voti. Ha collaborato alla realizzazione del progetto per la conservazione e la va-
lorizzazione del bosco di Padru, proposto dall’Università di Firenze e approvato dal comune di Orgosolo. Al suo at-
tivo ha un tirocinio pratico applicativo presso l’Istituto Sperimentale per lo studio e la difesa del suolo. Nel periodo
2006-2007 ha svolto uno stage presso il Distaf (dip. Scienze e Tecnologie Agrarie e Forestali) di Firenze nell’ambi-
to del programma Master & Back promosso dalla Regione Sardegna durante il quale ha pubblicato un articolo scien-
tifico sulla rivista forestale Sherwood. Attualmente è dottorando presso la facoltà di Agraria di Sassari. Ha collabo-
rato al libro “Pane e Casu”, ed. Condaghes.
255
INDICE
Presentazione 3 Acetosa 120 Pervinca 206
Introduzione 4 Achillea 121 Porcellana 208
Aglio selvatico 122 Pratolina 209
ALBERI spontanei e coltivati Altea 124 Puleggio 210
- ARBURES o MATAS arestes Asfodelo 126 Pungitopo 211
e pastinadas 8 Asparago 128 Ramolaccio 212
Agrifoglio 10 Aspraggine 134 Romice 214
Alloro 12 Bietola 136 Ruta 215
Bagolaro 16 Borragine 140 Salsapariglia 216
FAGACEAE 17 Calcatreppola o Cardo Sassifraga 217
Castagno 18 Stellato 142 Scilla 218
Cotogno 22 Calendula 143 Scirpo 219
Fico 26 Camomilla 144 Sedano palustre 220
Leccio 30 Canna 146 Senape selvatica 221
Mandorlo 34 CARDI 148 Tamaro 222
Melo 40 Carciofino selvatico 150 Tapsia 223
Melograno 42 Cardo macchiato Tarassaco o Soffione
Noce 46 o Cardo mariano 154 o Dente di leone 224
Olivastro 52 Carota selvatica 156 Tasso barbasso o Verbasco 227
Olivo 56 Cicerbita o Crespina 158 Timo 228
Olmo 62 Cicoria 160
Ontano nero 66 Crescione 162 ERBE COLTIVATE
Perastro 68 Digitale 164 ERBAS PASTINADAS 230
Pero 70 Edera 165 Aglio 232
Pioppo bianco 72 Elicriso 166 Basilico 234
Roverella 74 Equiseto o Coda Cavallina 168 Cipolla e Cipollotto 236
Salice 76 Erba di S. Giovanni Origano e Maggiorana 238
Sambuco 78 o Iperico 169 Prezzemolo 240
Sughera 80 Erba vetriola 170 Salvia 242
Euforbia cespugliosa 171
ARBUSTI - MOLAS 84 Felce 172 La coltivazione del Lino
Alaterno 86 Ferula 173 nella Media Valle del Tirso 244
Assenzio 88 Fico d’India 176
Biancospino 90 Finocchietto selvatico 182 APPENDICE 250
Cisto marino 92 Gigaro 188 Origine di alcuni vocaboli
Corbezzolo 94 Giunco 189 riferibili al cibo 250
Fillirea 98 Latticrepola 190 Vitamine presenti in alcune delle
Lavanda 99 Malva 191 specie oggetto della ricerca 250
Lentisco 100 Mancamogli 194 Disturbi e malattie curabili
Mirto 102 Marrobio 195 con le piante 251
Prugnolo 106 Melissa 196 Utilizzo di alcune piante
Rosa canina 108 Menta 197 in diversi manufatti 252
Rosmarino 110 Mordigallina 199 Brevi notizie sul Guilcieri 252
Rovo 112 Morella 200 Bibliografia 253
Nepitella 202 Indice dei nomi sardi -
ERBE - ERBAS 116 Ombelico di Venere 203 scientifici - comuni 254
Acanto 118 Ortica 204
www.sardegnablu.net
www.sardegnaweb.it è il sito più ricco di immagini e notizie su tutta l’isola
Finito di stampare
nel settembre 2008 per conto di
EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO
NUORO