Esplora E-book
Categorie
Esplora Audiolibri
Categorie
Esplora Riviste
Categorie
Esplora Documenti
Categorie
SERGIO CAMPUS
SERGIO CAMPUS
www.sardegnaweb.it
www.sardegnablu.net
E D I T R I C E A R C H I V I O F OT O G R A F I C O S A R D O
25,00
SERGIO CAMPUS . EMANUELA CAMPUS
COLLABORAZIONE DI COSTANTINA FRAU
FOTOGRAFIE
DI SERGIO CAMPUS E SALVATORE COLOMO
SOMMARIO
PRESENTAZIONE, 3 LA COLTIVAZIONE DEL LINO NELLA
INTRODUZIONE, 4 MEDIA VALLE DEL TIRSO, 244
Alberi - Arbures o Matas, 8 APPENDICE, 250
Arbusti - Molas, 84 BIBLIOGRAFIA, 253
Erbe - Erbas, 118 INDICE, 256
Erbe coltivate - Erbas pastinadas, 230
s.a.s. di S. Colomo, via Foscolo 45, 08100 NUORO - tel. e fax 0784/257121
EDITRICE ARCHIVIO FOTOGRAFICO SARDO
Presentazione
e specie vegetali di cui si parla in questo libro sono solo alcune tra quelle presenti
L nel nostro territorio. Sono comunque le più significative che, per millenni e fino agli anni
cinquanta-sessanta del secolo XX, hanno caratterizzato l’economia, la vita, le tradizioni, e
in definitiva la Cultura stessa della Sardegna, permeando indelebilmente il mondo straordinario
della nostra Civiltà Agropastorale.
Tutto sommato sono le stesse che hanno cantato i poeti, dipinto i pittori, studiato e descritto i bo-
tanici e i naturalisti, sperimentato i medici e gli erboristi, difeso e valorizzato gli ambientalisti.
Spesso maltrattate da coloro che le sfruttano per propria utilità o le annientano con disboscamenti
selvaggi e col fuoco. Ignorando che distruggendo la Natura, fanno del male a se stessi.
Ignorando che anche i vegetali, oltre a nascere, crescere e morire, come ogni essere vivente, se ven-
gono maltrattati, soffrono.
Ignorando quanto di buono e di utile hanno dato le piante quando il mondo non era meccaniz-
zato e computerizzato come ora, e quanto potrebbero dare ancora, per la sua salute e nella sua e-
conomia.
Dunque si parlerà in queste pagine della stretta correlazione tra le piante e la gente che ha abita-
to i nostri villaggi e paesi nell’epoca premoderna.
Per fare ciò ci siamo serviti dell’aiuto di nonne e nonni, che hanno trascorso gli anni della giovi-
nezza e della maturità quando la terra si arava con l’aratro a buoi, quando si filavano e si tessevano
le fibre vegetali con attrezzi di legno, ci si svagava con strumenti di canna e di ferula, si curavano i
disturbi con decotti e impacchi fatti con le erbe delle nostre campagne. Che poi sono le stesse che
utilizzavano nell’alimentazione, quando si badava veramente alla qualità del cibo, anche perché a
causa della povera economia era difficile ottenere anche la quantità.
Presentassione - Sos vezetales chi muntovamos in custu libru sunt ebbia calecunos de cussos chi cre-
schent in logos nostros, mancari sos prus de importu de sa Cultura e de sas Usantzias de sa Tzivilidade de
sos Pastores e Massaios, chi po millennios sunt bivios de su chi zaiat sa terra e su bestiamene, finas a sos an-
nos chimbanta e sessanta de su 1900.
De su restu, sunt sos matessi chi ant cantau sos poetas, pinturau sos pintores, istudiau, e relatau sos botà-
nicos e sos naturalistas, ispirimentau sos méigos e sos butecàrios, amparau e balorizau sos ambientalistas.
Medas bortas trataos male dae chie abbadiat solu a su torracontu suu, o dae chie che ddos isperdet, se-
gandecheddos dae fundu o ponìndebis fogu.
Custa zente no si abbizat, no si cheret abbizare, chi isperdìndeche sa Natura faet male a issa e totu.
No ischit ca matas, molas e erbas naschent creschent e morint comente totus sos chi bivent in custu mun-
du, ma patint puru si ddas tratant male.
No ischit su bene e sa utilidade chi sos vezetales ant zau a s’òmine, e zant, in salude e in azudu, mesca-
mente cando su tribballu no fut mecanizau e computerizau comente como.
E duncas est de sa dipendéntzia paribari, de sas matas e de sa zente chi est bìvia in custas biddas in s’ò-
peca premoderna, chi amos a faeddare in custas pazinas.
Po cussu amos pediu s’azudu de mamais e babbais chi dae pitzinnos a mannos ant bisu sos òmines arande
sa terra cun s’arau tirau dae sos boes, sas feminas filande e tessinde su filu e sa lana cun sas ainas de lin-
na. Cando piticos e mannos s’ispelegaiant cun zoghitos de canna e de ferula. Cando totugantos curaiant
sos istrobbos cun brou e impiastros fatos cun sas erbas chi agataiant in su sartu, sas matessi chi impitaiant
in su papare. Cando a malaoza contaiat prus sa calidade de sa cantidade de su màndigu.
3
INTRODUZIONE
4
INTRODUZIONE
l’importanza di prendere delicatamente ciò che sità di sopravvivere, mentre ora potrebbe essere
serviva, senza mai eccedere, usando il rispetto utilissimo allo spirito stanco a causa della vita fre-
che si deve a tutti gli esseri viventi. netica e tumultuosa di oggi, complicata ancora di
Esse ci hanno insegnato che niente è più salu- più dai cibi preconfezionati surgelati e conserva-
tare di una bella passeggiata in campagna, e que- ti in barattoli, provenienti chissà da dove.
sto ben prima delle mode “ecologiche”: immer- Dal loro esempio e dalle loro parole, ma anche
gersi nel verde e nel silenzio della Natura, ascol- da ciò che abbiamo visto e letto, abbiamo ap-
tare il canto delle piante fatto di suoni lievi ed e- preso che l’alimentazione è un fatto naturale
terni, nati dal vento e dal fruscio delle foglie, co- il cui significato trascende l’aspetto nutriziona-
me parole che ci raccontano storie infinite. E poi le. Essa è un sistema di comunicazione di im-
fare ritorno a casa con il cuore più sereno, i maz- magini e di comportamenti, un patrimonio di sa-
zi di erbe e i frutti di stagione tra le mani, utili al peri da trasmettere a tutti noi. L’alimentazione
benessere del nostro corpo. Un tempo l’amore passa attraverso i sensi, che suscitano piacere
per la natura dipendeva anche dalla pura neces- quando mangiamo cibi genuini. Quando in es-
In queste pagine, erbe coltivate e spontanee della nostra isola. Sotto, basilico, prezzemolo, aglio e cipolla sono ancora
diffusamente presenti nei nostri orti e utilizzati in tutti i piatti della gastronomia tipica e nei pasti di tutti i gior-
ni. Nella pagina a lato: accanto al prezzemolo si notano salvia, rosmarino e timo.
5
INTRODUZIONE
sa si trovano i sapori e i saperi, allora c’è la no- mai l’acqua dove si cuociono le verdure, perché
stra cultura, c’è la nostra identità, c’è il nostro be- in essa sono contenute preziose sostanze nutri-
nessere. Salvaguardare la nostra cucina tipica è tive (ora sappiamo trattasi di sali minerali), da u-
salvaguardare la nostra storia, per poterla tra- tilizzare per le minestre.
smettere ai nostri figli. Nella preparazione delle erbe selvatiche si do-
Cucinare ciò che la terra ci dà spontaneamen- vrebbe ridurre all’indispensabile l’uso del sale,
te, è conoscerla e valorizzarla, è star bene con noi che pure gli antichi consideravano simbolo di
e con gli altri. Dopotutto la preparazione dei saggezza, tanto che i preti mettevano un gra-
frutti e delle erbe selvatiche non richiede più nello di sale nella bocca dei battezzandi, ac-
tempo di quelle coltivate, o di certe pietanze e- compagnando il gesto con la frase: “Ricevi il
laborate che hanno perso le virtù salutari. È suf- sale della sapienza”. I romani lo usavano per e-
ficiente lavarle, tagliarle a pezzi, lessarle e con- liminare l’amaro di alcune erbe, da cui la paro-
dirle con olio, oppure saltarle in padella, farci le la insalata, ma anche per salvaguardare il cibo
torte salate e le frittate, e il minestrone. dal deterioramento. Leggiamo poi che essi, per
Con i frutti di alberi e arbusti, come le rosacee insaporire i cibi, utilizzavano le bacche di alcu-
o le mirtacee, si fanno squisite e sostanziose ni arbusti, insieme alle erbe aromatiche, come i
marmellate da conservare, liquori gradevoli e finocchietti, i porri, gli asparagi e tante altre, e
digestivi. con esse preparavano le salse. Perché non pro-
I cuochi dell’antica Roma, quelli dei monaste- vare anche noi a condire con esse la pasta e il ri-
ri del Medioevo ma anche nell’età moderna, ci so, o a metterle nel minestrone? Sentiremo allora
hanno trasmesso questi saperi nei libri di cuci- profumi e sapori che dal gusto e dall’olfatto ar-
na, le nostre nonne e le nostre mamme ce le riveranno al cervello e vi resteranno.
hanno tramandate con la scuola della loro vita Questi profumi e questi sapori inebrieranno il
semplice e frugale. Nel libro De re coquinaria (I cuore e la mente con dolci e ancestrali “melodie
sec. d.C.) Apicio raccomanda di non buttare gastronomiche”, le stesse che con ogni proba-
bilità erano apprezzate dall’anti-
co popolo nuragico.
6
INTRODUZIONE
Introduzione - S’istoria de sos mannos, est fintzas s’istoria de su chi papaiant, cando papaiant po
bivere, e no sempere teniant su chi bis bisonzaiat.
De importu mannu in su màndigu funt sos vezetales: sas erbas, cun sas fozas sos chimos e sas raighinas,
sas molas e sas matas, cun su frutu ricu de vitaminas e de sales minerales. No mancaiant in coghina sas
erbas de fragu bellu ricas de propiedades meighinosas, chi faiant prus saboriu s’ite papare e curaiant pa-
ritzos istrobbos de sa carena e de sa mente. Innoghe amentamos s’azu, s’afràbbica, sa menta, sa chibud-
da, su pedrusèmene, sa salvia, su romasinu, su lauru etz. Ischimos puru ca calecuna de custas ddas bru-
siaiant in sas funtziones relizosas e in sas festas. Ischimos puru ca b’aiat erbas chi papaiant cruas, prus
saborias e cun sas propriedades intreas, ateras ddas coghiant, apustis ddas aere innetiadas e samunadas.
De seguru a impitare sas diferentes calidades vezetales, beda, iaparau, cardu, frenugu, limbuda nastrutzu,
muntovande sas prus connotas, tocaiat a ddas connoschere, a ischire inue ddas cricare, cale parte impi-
tare in coghina e in sas meghinas, e sa cantidade zusta a curare, o a illebiare, s’istrobbu de sa carena.
Mamais nostras ischiant ca a segunda de su bisonzu faiat bene una o prus partes: sa raighina, su trun-
cu, s’iscorza, sas fozas, sos frores e sos frutos, cun tempus differente de cottura, 10-20 minutos frores e fo-
zas, 20-30 minutos sas raighinas.
Issas ischiant s’importàntzia de impitare su chi serbiat cun delicadesa, chena esagerare e cun su respetu
chi si depet zare a sos chi bivent, amentande de nde lassare a sos benidores, poite s’ambiente est de totus.
Issas nos ant imparau ca no b’at nudda de prus sanu comente una bella passizada in su sartu, in mesu
de una natura birde e silente, iscurtande su cantu de sas matas fatu de paraulas eternas, chi contant un’i-
stòria chena fine, posca recuire a domo cun duos matzuleddos de erbas, calecunu frutu de istajone, de u-
tilidade a su corpus, ma fintzas a sa selenidade de s’animu istracu de sa vida baticollosa de oe. Istracos
de papare mandigos zai prontos, surzelaos e regortos in botos, chi bae e crica dae inue benint.
Dae s’esempru e de sas paraulas de mamais nostras, e dae su chi amos leziu, amos imparau ca s’ali-
mentatzione est unu fatu naturale e su sinnificu est prus importante de su nutrimentu. Est unu sistema
de imazine e de cumportamentu, una richesa de connoschéntzias chi tocat a imparare.
Est cun piaghere chi papamos alimentos sanos, e cando in custos bi sunt sos sabores e sas connoschéntzias
antigas, tando bi est sa cultura nostra, bi est s’identidade e su benistare nostru. A imparare su modu de
coghinare de sos mannos est a amparare s’istoria nostra, po dda imparare posca a fizos nostros.
A coghinare su chi sa terra nos zat debbadas est una manera de dda connòschere, de dda balorizare e de
istare bene cun nois e cun sos àteros. De su restu a aprontare sas erbas e su frutu de sas matas de sartu no
bi cheret prus tempus de su chi bi ponimos a aprontare cussas comporadas, a fàere calecunu màndigu is-
siminzosu chi ch’at perdiu sas propiedades bonas a sa salude. Abbastat a ddas samunare, a ddas segare a
cantos, a ddas còghere a buddiu, a ddas cundire cun ozuermanu, a ddas frìere, a fàere tzìpulas e trutas
e minestrone. Cun su frutu de sas matas e de sas molas podimos fàere cufeturas sustantziosas po ddas co-
stoire e licores chi faent dizerire.
Sos coghineris de Roma antiga, cussos de sos monasteros de su medioevo e de s’epoca moderna, nos ant las-
sau custas connoschentzias in sos libbros de coghina, mamais e mamas nostra cun s’imparu de onnia die,
cun sa vida issoro sempritze e moderada. In su libbru De re coquinaria de Apicio, in su primu seculu a-
pustis de Cristu, lezimos a no che fuliare s’abba inue coghimos sas birduras, ma a dd’impitare a fàere sa
minestra. In s’aprontadura de sas erbas de sartu si diat dépere impitare sale pagu, mancari sos antigos
ddu cussideraiant sinnu de sabiore, ( sos peidres poniant unu ranu de sale in buca de sos pitzinnos can-
do ddos funt batiande, nande “retzi su sale de su sabiore”). Sos romanos ddu impitaiant po che trantzi-
re s’arranchidore de calecuna erba, (de cue sa paraula issalada) e po no s’impudire s’ite papare. Lezimos
fintzas ca issos impitaiant sas meligheddas de calecuna mola a fàere prus saboriu s’ite papare, e poniant
a cundire fintzas su frenugu, s’isparau, s’azu areste e àteras erbas.
Poite no ddas ponimos nois puru a cundire sos macarrones, s’arrosu e a faere su minestrone?
Tando amos a nuscare fragos bellos, amos a assazare sabores bonos chi dae sa buca e dae su nasu ch’ant
arribbare a sa mente e bi ant arreare. Custos fragos e custos sabores nos ant allergare su coro de melodias
antigas, sas matessi chi allergaiant su populu de sos nuràzicos.
7
ALBERI
spontanei e coltivati
ARBURES o MATAS
arestes e pastinadas
8
9
Agrifoglio
Olostrighe
Ilex aquifolium (Aquifoliaceae)
10
ALBERI - ARBURES
Proprietà e impiego
Il tronco, non molto grosso ma facile da lavo- Sos logos inue creschet e sa descritzione
rare, viene utilizzato per costruire mobili. Seb- S’olostrighe est mata de artura e de logos um-
bene sia un albero protetto dalla legge, con i brosos, creschet bene in terrinos arenosos, chi b’a-
rami si ornano le case nel periodo natalizio. pet ladàmene e minerales.
Il brodo ottenuto dalle foglie, bollite nell’acqua Bi nd’at a mola e a mata, arta dae sos bàtoro a
per qualche minuto, fa bene alle coliche; gli im- sos deghe metros, podet arribbare finas a sos bin-
pacchi ai dolori reumatici e ai gonfiori; quello ti. Sas fozas sunt lùghidas, corriatzas e ispinosas,
fatto con le radici è diuretico. Grazie all’ilicina sos frores, masculinos e femininos, sunt presentes in
contenuta nelle foglie il decotto fatto con esse ab- matas diferentes, sunt biancos e ispraghent in ar-
bassa la febbre, mentre quello fatto con la cor- bile e in maju; sos frutos, piticos, si tinghent de
teccia è efficace per la cura del fegato. ruju lughente in s’ierru.
Dalla scorza e dalle foglie si ricava l’acido gli-
colico, che pulisce la pelle rendendola liscia. Le Propiedades e impitu
bacche sono da evitare perché tossiche. Su truncu, pagu russu ma fàtzile a ddu trib-
ballare, dd’impitant a fàere mobilia. Mancari
L’agrifoglio è un albero particolarmente gradevole e
sa leze brivet de che segare sos chimos, a Paschi-
ornamentale nei giardini. Nella pagina accanto: le
sue magnifiche bacche rosse. ghedda ddos ponent a addobbare sas domos.
Su brou de sas fozas, iscotadas in s’abba po cale-
cunu minutu, faet bene a sas còlicas, sos impacos
a sos dolores ’e sos ossos e a sas ufraduras. Cussu fa-
tu cun sas raighinas faet pissiare.
Po more de sa ilicina chi est in sas fozas, su brou
abbassat sa callentura, cussu de s’iscorza azuat
a curare su fìgadu. Dae sa corza e dae sas fozas
fàent s’àcidu glicòlicu, chi serbit a innetiare e
apraniare sa pedde. Tocat no papare su frutu ca
est felenosu
11
Alloro
Làuru, Laure, Lavru
Làurus nobilis (Lauraceae)
12
ALBERI - ARBURES
13
ALBERI - ARBURES
Le drupe ridotte in poltiglia si applicano sulle le carni, i pesci, le conserve di verdure (funghi,
parti dolenti per via dei reumatismi. I decotti cardi, carciofi, melanzane), alcuni frutti come i
delle foglie alleviano alcuni disturbi dello sto- fichi secchi che s’infilzano nello spago alternati
maco, aiutano a digerire, decongestionano i a foglie d’alloro. C’è chi ne mette in mezzo al-
bronchi, calmano la tosse e il mal di testa. Se ne l’uva passa. Sarebbe meglio usarle un po’ appas-
fa bollire un pugno in un litro d’acqua per un site, perché perdono il sapore amaro e l’odore
quarto d’ora; il brodo ottenuto si lascia riposa- troppo forte. Le drupe ben mature si lasciano un
re, quindi se ne beve una tazza dopo pranzo ed mese a macerare nell’alcool; si aggiunge poi una
un’altra prima di andare a letto. Versato nella va- quantità più o meno uguale di acqua bollita con
sca da bagno profuma l’acqua. Gli impacchi eli- una dose a piacere di zucchero, si filtra e si spre-
minano i brutti odori e alleviano i gonfiori del- me il tutto ottendendo il liquore d’alloro, ottimo
la pelle. Le foglie vengono usate per insaporire come digestivo.
14
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Fortzis su lùmene de su làuru benit dae su latinu laudo. Sos gre-
cos contaiant ca Dafne, fuìndesi dae Apollo chi dda cheriat a ma-
laoza, si est mudada in làuru. Issos etotu acostumaiant de apicare
in sos chimos de custa mata sos bistimentos de sos malaidos po coi-
tare a che sanare. Sos devinos leziant su tempus benidore apustis n-
de àere brusiau sas fozas. In su santuàriu de Delfi sa Pizia zughiat
una corona de chimos de làuru, sagru a Apollo, su deus chi ampa-
raiat s’arte e sa poesia. In cantu mata sinnu de onore, de groria e
de vitoria, dda pastinaiant in logos sagraos.
Fintzas sos romanos cun sos chimos suos faiant coronas a sos poetas,
a sos eroes e a sos zenerales vitoriosos. Creiant fintzas ca sos lampos In alto e nella pagina a lato: la
no teniant perunu podere suba su lauru, poite fut una mata sagrada pianta con i caratteristici frutti ne-
a Zove. Contant ca Tiberiu, cando lampaiat e tronaiat, si poniat ri. Sotto: con il legno dell’ alloro si
facevano pale e tridenti (palas e
in conca chimos de làuru.
triutzos).
Nachi sa corona de Napoleone fut de chimos de làuru e, como chi est
como, ddos ponent in conca a sos laureaos.
Propiedades e impitu
Su làuru ddu impitant a faere cresuras de domos e de ortos, e po am-
paru dae su bentu. In mesu de sas propiedades chi ddu cumponet b’at
ozu de importu, sustàntzias rassas, tannino, midone etz. Cun sas
méligheddas faent un’impastu chi faet bene a sos dolores reumaticos.
Fainde buddire unu punzu de fozas in d-unu litru de abba, su brou
illebiat sos istrobbos de s’istògomo, azuat a dizerire, a iscatarrare,
allenat su tùssiu e su dolore de conca. Tocat a nde bufare unu tzi-
cherone apustis papau e unu innanti de si che crocare. Betàndeddu
a sa bartza de su bannu, zat unu fragu bellu a s’abba. Sos impacos
che trantzint su fragu malu e allenant s’ufrore de sa pedde.
Sas fozas ddas impitamos a fàere saboria sa petza, su pische, sas bir-
duras in botos (antunna, cardu, cartzofa, perdinzanu), e sa frù-
ture. Ponimos una foza de làuru tra una figu sicada e s’àtera, in-
tradas in s’ispau. B’at zente chi nde améschiat a sa pabassa.
Diat a èssere menzus de impitare sas fozas unu pagu sicas, po bi che
faere pérdere su sabore forte e arrànchiu.
Cun sas méligheddas bene cotas e postas in àrcolo nessi unu me-
se, azunghindebi posca abba pesada a buddire cun su tzùcaru
(sa cantidade est a piaghere) faent unu licore po dizerire.
15
Bagolaro
Suzarga, Surzaga
Celtis australis (Ulmaceae)
Habitat e descrizione
Il bagolaro preferisce terreni freschi, acidi, ric-
chi di sostanze organiche, ma poiché le sue ra- Sos logos inue creschet e sa descritzione
dici scavano in profondità, cresce anche nei ter- Sa surzaga cheret de prus terrinos friscos e nied-
reni aridi e rocciosi (da cui il secondo nome i- dos, ma dae su mamentu chi sas raighinas iscor-
taliano, spaccasassi). Non teme né il caldo né la rovant in profundidade, creschet fintzas in terri-
siccità, tanto che lo si trova facilmente in colli- nos lanzos e cun rochile. No timet ne caentu ne si-
ne soleggiate. canna e po custu bi nd’at medas in montigos so-
I bagolari sono alberi longevi, spesso secolari, lianos. Est una mata seculare, bi nd’at de chimbe-
e se ne possono trovare di cinque-seicento an- seschentos annos e podet artziare finas a binti-bin-
ni. Possono raggiungere i venti-venticinque me- tighimbe metros. Su truncu arribbat a medire u-
tri di altezza. Il tronco arriva a misurare un me- nu metru de diametru, sa corza est colore de chi-
tro di diametro, la corteccia è grigio cenere, ab- sina, sas fozas sunt birde-iscuru in su chirru ’e su-
bastanza chiara, le foglie sono verde scuro nel- su, colore ’e chisina in suta, che arruent in atonzu.
la parte superiore, grigie in quella inferiore, e ca- Sos frores biddastros ispraghent cando bessint sas
dono in autunno. I fiori verdastri sbocciano in fozas, in arbile-maju. Su frutu est una melighed-
contemporanea alla fogliazione, in aprile-mag- da pitica, sos latinos dda mutiant faba siriaca.
gio. Il frutto è una piccola drupa non più gran- Cando est cota si tinghet a nieddu ed est druche.
de di un cece, detta in latino faba siriaca. Quan-
do è matura si colora di nero e ha un sapore Impitu
dolciastro. In sos tempos colaos, cun sa linna de surzaga sos
massaios faiant mànigas de istrale, de
Impiego cavana, de marrone e àteras ainas
Nel passato, col legno di bagolaro i contadini de tribballu e sos craboneris dda
costruivano i manici per scuri, roncole, zappe faiant a crabone. Cun sa corza sas
e per altri utensili da lavoro; i carbonai con féminas faiant una tinta groga.
i rami facevano il carbone, le donne con la Sos pitzinnos pigaiant a sa mata a
corteccia una tintura gialla. boddire sas méligheddas, a si ddas
I ragazzini si arrampicavano sull’albero papare, ma fintzas a zogare, si ddas
per cogliere le drupe e mangiarle, ma an- tiraiant pari pari cun s’isticarolu
che per giocarci “sparandole” con le cer- de saucu.
bottane di sambuco. In certe zone del- In sartos nostros de custas matas bi
la Sardegna questi alberi sono presenti nd’at mescamente a probe de sos mo-
soprattutto nelle vicinanze dei monu- numentos archeolozicos, ma nde podi-
menti archeologici, in altre un po’ o- mos bìere in sas biddas, poite si arran-
vunque ma soprattutto in territori sel- zat a calesisiat terrinu e zat umbra.
vaggi, ma ne vediamo anche negli abi-
tati per il facile adattamento ai diversi Con il legno del bagolaro si facevano
tipi di suolo e per la loro ombra. i manici delle falci per trebbiare il
grano (sas fraches).
16
ALBERI - ARBURES
FAGACEAE
Esempi di Faga-
cee: le ghiande
del leccio e, nel
disegno, ghiande
e foglie di rove-
rella.
17
Castagno
Castanza
Castanea sativa (Fagaceae)
18
L’infiorescenza del castagno.
Nella pagina a lato:
i ricci ancora verdi e, nella
foto piccola, un albero fiorito.
ALBERI - ARBURES
Un tempo il legno del castagno si utilizzava intensamente per produrre ogni genere di oggetti. In queste foto:
arcolai (sos ghindalos); un carretto per i bambini (su carrutzu); una vecchia cassapanca (sa cassia).
Le cassapanche sarde venivano In queste foto, una cassapanca vista Contenitori per lavorare il formag-
usate per riporre svariati oggetti. chiusa e aperta. gio(iscos de faere su casu).
La culla(su brassolu). Macinini per il caffè (sos molinetes). Tavolo per fare il pane (mesa de
faere su pane).
Oggetti per lavorare e marcare il Setacci per la farina (sedatzos). Tavolino e seggiole (mesighedda e
pane (trastes po su pane). iscannitos).
20
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
Cun sa linna de castanza, meda resistente,
faent dònnia zenia de mobìlia, petzos, zennas e
fentanas. In sos annos colaos faiant sas zerdas
de su carru.
Su frutu che ddu collint de terra e che ddu bo-
gant dae s’eritzu chi che iscudent de sa mata cun
d-unu fuste. In medas biddas papaiant sa castan-
za, crua, arrustia o cota a buddiu, a su postu de à-
teros alimentos, poite b’at in cantidade glucidi, sa-
les minerales, vitamina B e C e tannino. Dda po-
diant fintzas sicare. Ancora oe b’at chie cun sa ca-
stanza faet màndigos saborios e druches.
Po illughidare e allìsiare sos pilos ddos sàmunant
in d-unu litru de abba pesada a buddire cun d-
Qui sopra: uno degli utilizzi più noti di questo legno
sono i taglieri (sos trazzeris), i mestoloni (sos truddo- una zunta de fozas de castanza, boddias innan-
nes) e i mestoli (sa terudda, nella foto piccola). A de- tis de ispraghere sos frores, custu brou faet bene
stra: pale del forno, per cuocere il pane (palas de su fintzas a chie est tussiu e acatarrau.
furru).
21
Cotogno
Mela chidonza
Cydonia vulgaris (Rosaceae)
Un cotogno e, nella
pagina a lato, il frut-
to. Nella foto piccola,
una giovane mela co-
togna, come si presen-
ta al principio dell’e-
state.
22
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
De beru b’at puru ca sos méigos de cussu tempus
nde connoschiant sas propiedades alimentares e
meighinosas. Difatis sa chidonza faet bene a s’ar-
ghiore de s’istògomo, a s’iscardidura de sas bias
urinarias e de s’istentina, a s’iscurrenziadura,
fintzas a cussa de su bestiamene. Tocat de dda cò-
ghere cun pagu tzùcaru, o sentza, e de nde papa-
re unu tzicherone a s’ora de bustare e unu a che-
nare. Po more ’e su fragu bellu sas massaias nde
poniant calecuna in mesu de sa pannia.
Oe sa chidonza, po sa bellesa de sos frores, est u-
na mata de ortos.
Bona meda est fintzas sa cufetura.
23
ALBERI - ARBURES
La confettura Sa cufetura
Ingredienti: mele cotogne, zucchero e limone Su chi bi cheret: melachidonza a piaghere, tzù-
a piacere. caru e limone tretegau
Preparazione: si privano le cotogne del torso- Comente si faet: tocat de dda impitare chena
lo, si lavano e, senza sbucciarle, si tagliano a pez- su tenaghe e cun sa corza. Dda segamos a can-
zi grossi; quindi si pesano e si mettono a cuocere tos, dda pesamos e dda ponimos a còghere in d-
in una casseruola antiaderente, mescolando con- una cassarola chi no s’atacat, sèmpere mori-
tinuamente. Quando la mela è cotta, si frulla il gande. Cando est cota che istudamos su fur-
composto e si rimette la pentola sul fornello; reddu e dda molimos, posca bi azunghimos su
quindi si aggiunge lo zucchero, da 250 a 500 g tzucaru, 500 gr. po unu chilu de melachidon-
per ogni chilo di mele. Si continua a cuocere fi- za, e dda lassamos in su fogu finas a si caza-
no a quando il composto non si addensa bene. re. Innanti de che dd’istudare bi azunghimos
Prima di spegnere il fornello si aggiunge la buc- sa corza tretegada de su limone. Po ùrtimu,
cia grattugiata del limone, si riempiono i barat- sende sa cufetura ancora buddia, prenimos sos
toli di vetro, si chiudono e si la- botos e ddos ponimos a ifritare issuta de una
sciano raffreddare sotto u- manta.
na coperta. Vassoio con mele cotogne in primo pia-
no e, dietro, melagrane e mele, che si
utilizzano per l’ottima confettu-
ra della pagina a lato. In
alto: l’utilizzo più fre-
quente per questa
confettura è
la crostata.
24
Fico
Figu, Ficu, Carriga, Figga
Ficus carica (Moraceae)
26
ALBERI - ARBURES
Nella Bibbia leggiamo che Adamo ed Eva, do- Gli scrittori greci e latini parlano di frequente
po aver mangiato il frutto proibito, si accorse- di quest’albero. Platone scrive che il frutto del
ro delle proprie nudità e le coprirono con foglie fico è dei filosofi. Lo descrivono Teofrasto (IV
di fico. Altrove si legge che la vite e il fico, sim- secolo a.C.) e Plinio (I secolo d.C.). Ne parla-
bolo quest’ultimo d’Israele, erano segni di pro- no Ovidio nelle Metamorfosi e Apicio nella sua
sperità. Ai tempi di Salomone “ciascuno sta sot- De re coquinaria. Egli consiglia di cucinare nel
to la propria vite e il proprio fico”. Ai tempi di Da- brodo di fichi e di alloro il prosciutto delle scro-
vide c’erano i sovrintendenti per gli olivi e per fe, ingrassate con fichi secchi.
i fichi, tanto diffusi e necessari agli uomini che Nei primi secoli dell’Era Cristiana alcuni Padri
nei Salmi leggiamo come Dio, irato per i loro della Chiesa considerarono il fico simbolo del
peccati, li abbia distrutti assieme alle viti. peccato, ma S. Agostino scorgeva in quest’al-
Presso molti popoli, qui ricordiamo quelli del- bero la misericordia divina, e S. Girolamo ne
l’Egitto e dell’India, l’Albero della Vita era raf- considerava il frutto come un dono dello Spiri-
figurato dal fico, che i buddisti chiamano an- to Santo.
che Albero della Saggezza, perché Buddha eb- Nel corso dei secoli, fino ai nostri giorni, il fi-
be quest’ultima mentre era seduto accanto a un co ha ispirato molti poeti. García Lorca scrive-
albero di fico. Comunque questo era specie di- va “il fico mi tende le braccia…- il fico mi urla
versa da quella diffusa nell’area mediterranea. e m’assale - tremendo e moltiplicato…”
Nel mito greco il fico è simbolo di vita fecon-
da, ma anche di morte. Si racconta che Dioni- Proprietà e impiego
so avesse piantato un fico all’ingresso dell’Ade. Ciò che conta è che il fico si mangia perché
Nelle feste a lui dedicate si portava in proces- buono, saporito, nutriente ed energetico per il
sione, insieme alle anfore di vino, alla vite e al ca- corpo e per la mente. Possiede inoltre molte
pro, un cestino di fichi secchi. Le donne usava- proprietà salutari, vitamine, sali minerali, pro-
no appendere collane di fichi selvatici tra gli al- teine, zuccheri ecc. Fa andare di corpo, aiuta la
beri del proprio orto. digestione e scioglie il catarro.
In Grecia, oltre a mangiare i fichi, freschi e sec- Un fico fresco, tagliato a metà e posto sugli
chi, li arrostivano. occhi per 15-20 minuti, ne elimina il gonfiore.
A Roma il fico era sacro a Saturno, dio della fer- Il decotto ottenuto facendo bollire per quindi-
tilità al pari di Dioniso. Sarà forse perché il frut- ci minuti tre fichi secchi in un quarto di latte, be-
to, se aperto, ricorda i genitali femminili, men- vuto caldo porta giovamento ai disturbi delle
tre se è chiuso rassomiglia a quelli maschili. I vie respiratorie.
latini avevano in grande considerazione il fico, Il lattice che fuoriesce dal frutto appena colto
tanto che un albero secolare si trovava nel Fo- veniva utilizzato per curare i calli, i porri e i
ro romano. Era chiamato Ficus Ruminalis, da morsi delle bestie, insetti compresi e, da qualche
rumen-mammella, perché si credeva che alla sua pastore, per cagliare il latte.
ombra la lupa avesse allattato Romolo e Remo. I diabetici e gli obesi dovrebbero evitare di man-
In realtà, non era proprio quello “originario”: giare fichi per gli zuccheri, presenti in notevole
infatti, quando si seccava, lo sostituivano con quantità.
un altro di uguali dimensioni. Con i fichi si fanno ottime confetture.
Vassoio con fi-
chi maturi a
buccia verde e
a buccia vio-
letta. A lato, i
rami di un
albero carico
di frutti. Nel-
la pagina ac-
canto, una
pianta.
27
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Dae su Medioriente, inue fut unu màndigu de importu, sa figu dd’ant pastinada in totu s’A-
sia, in su Nord Africa e in Europa, apustis in America.
In sa Bibbia lezimos ca Adamo e Eva, apustis de àere papau sa frùture preubbia, si sunt ab-
bizaos de èssere nuos e si ant ammuntau sa natura cun fozas de figu. Lezimos puru ca sa bide
e sa figu, sinnu custu de Israele, funt sinnales de abbundantzia.
Medas pòpulos, innoghe ammentamos sos de s’Ezitu e de s’India, cussideraiant sa figu s’Ar-
bure de sa Vida e sos buddistas dda tzirriaiant Arbure de Sabiore, su chi fut beniu a Buddha
tzetziu acanta a una ratza de figu, mancari esseret diferente de cussas chi creschent in sos lo-
gos a probe de su Mediterraneu.
In sa Mitolozia greca sa figu est sinnu de vida fèrtile, ma fintzas de morte. Nachi Dionisu
nde aiat pastinau una mata in s’intrada de s’Ade. Sas féminas apicaiant coronas de figu a-
reste in sas matas de s’ortu. In Gretzia papaiant sa figu frisca, sicada e fintzas arrustia.
In Roma sa figu fut sagrada a Saturno, deus de sa fertilidade che Dionisu. At a èssere po cu-
stu chi su frutu, cando est isperrau, est sinnu de sa natura de sas féminas, de sa ’e sos omines
cando est serrau. A dònnia modu sos latinos dda teniant in contivizu si est beru chi in su Fo-
ru romanu b’aiat una mata de figu seculare, sa Ficus Ruminalis, dae rumen – tita, ca in su-
ta de s’umbra sua, nachi, sa lupa aiat allatau Romolo e Remo. Cando si che sicaiat nde pa-
stinaiant luego un’àtera mata.
De sa figu faeddant fitianu iscritores grecos e romanos: po Platone fut su frutu de sos filosofos,
mentras Teofrasto e Plinio nde ant ispricau sa natura. Dd’ant muntovada Ovidio in sas Me-
tamorfosi e Apicio in su libbru suu de coghina.
In sos primos sèculos de su Cristianesimu calecunu Padre at iscritu ca custa mata fut sin-
nu de pecau.
Ma S. Austinu in sa figu bidiat sa misericordia de Deus e S. Zirolamu iscridiat ca su frutu
fut un’istrina de s’Ispiridu Santu.
Propiedades e impitu
Su chi contat est ca papamos sa figu ca est bona, saboria, sustantziosa e zat fortza a sa care-
na e a sa mente. Zughet vitaminas, proteinas, sales minerales, tzùcaru etz. Est meighinosa, faet
andare de corpus, azuat a dizerire e a iscatarrare. Sa figu isperrada e posta in sos ogos che trant-
zit s’ufrore. Su brou de tres figos sicas postas a buddire in d-unu quartu de abba po bindighi
minutos e bufau caente faet bene a sos istrobbos respiratorios.
Su late chi bogat su frutu cando ddu boddimos faet bene a sos pirinzones e a sa mossicadura
de onni zenia de bobboi, calecunu pastore dd’impitaiat a cazare su late.
Po s’abbundantzia de tzucaru diat a essere menzus a no nde papare sos diabeticos e sos rassos.
Cun sa figu podimos fàere sa cufetura bona meda.
28
ALBERI - ARBURES
I fichi secchi
Si colgono dall’albero quelli sani, ben maturi Sa cufetura
e possibilmente già un po’ secchi, si sistemano Su chi bi cheret: po 1 kg de figu bene cota ab-
su una tavola e si espongono al sole, avendo cu- bastat 300 gramos de tzùcaru e 1 limone.
ra di girarli ogni tanto. Quando sono pronti si Comente si faet: ponimos una cassarola larga
in su furreddu, una tassita de abba, su sutzu de
su limone e su tzùcaru, ddu lassamos buddire e
che betamos sa figu chena ispuligare, segada a ba-
toro cantos. Dda faimos còghere a fogu lenu, i-
sprumande su sutzu de pagu in pagu. Cando e-
st cazau azunghimos sa corza tretegada de su
limone e prenimos sos botos. Ddos tuponamos e
ddos ammuntamos cun d-una manta po ifrita-
re a bellu a bellu.
La confettura di fichi.
Leccio
Ilighe, Élighe
Quercus ilex (Fagaceae)
30
ALBERI - ARBURES
Istòria
In Sardinna sos litos de élighe, chi naschet solu so-
lu, funt mannos e possentes. Male po nois sos do-
minadores che ddos ant isperdios, comintzande
dae sos cartazinesos e sos romanos chi teniant bi-
sonzu de trigu a isfamigare sos esertzitos, finas a
sos piemontesos e a su guvernu italianu chi, apu-
stis s’Unidade, at béndiu buscos intreos a sotzie-
dades de malasintrannas, a fàere crabone e bi-
narios.
Propiedades e impitu
In su buscu de élighes paschent arbeghes e procos
chi si che unturzant su lande in su terrinu chena
erba. Cando sa ruga impestat sa mata, si che pa-
pat sas fozas, e su pagu lande no isfamigat su be-
stiamene.
In sos tempos colaos, cun su truncu de elighe
faiant sos petzos de sas crabeturas, sos telarzos,
sas àrganas, sos zuales, sos araos e sos carros. Cun
sos chimos russos sos crabonajos faiant su crabo-
ne, mentras sos chimos fines ddos impitaiant in
sas domos a allumare su fogu e su furru. Cun su
tanninu de s’iscorza contziant sas peddes. Cun
sa làddara fata dae sos bobbois de sa matessi
famìllia de su espru, sas féminas faiant una ze-
nia de tinta po iscriere. Sos pitzinnos bi zoghiant
a brìllias.
31
ALBERI - ARBURES
Su cafè de lande
Finas a sos annos chimbanta de su sèculu XX
sas massaias ispuligaiant su lande, ddu turraiant,
ddu mòliant e faiant una zenia de cafè.
Su pane de lande
Ancora in sas primas deghinas de su Noighentos
in calecuna bidda faiant su pane de lande. Ddu
poniant a modde paritzas dies, posca dd’ispuli-
gaiant e ddu poniant a còghere in d-una paded-
da manna cun abba e lunzana. Ddu lassaiant cò-
ghere nessi oto oras, posca che ddu sucutaiant, d-
du mòliant e ddu impastaiant cun abba ame-
schiada a chisina de sermentu, a urtimu bi a-
Qui sopra e in basso a destra (foto piccole): alcune
zunghiant ozu de lardu. Cun custu impastu
parti degli antichi telai per tessere erano fatti con le-
gno di leccio, così come le selle per gli asini e soprat- faiant panes mannos chi assetiaiant in fozas de
tutto i carri a buoi. Nella pagina a lato: i giovani fragu bellu e ddu ifurraiant. Cando fu dorau
tronchi dei lecci crescono spesso strettamente affianca- che ddu bogaiant dae su furru e ddu segaiant a
ti, quasi a sembrare una sola pianta. fitas. Nachi su sapore fut unu pagu arghionzu,
ma in annos de fàmene ddu papaiant cun gana.
Tocat a nàrrere ca fut sustantziosu. Su tannino
Il caffè di ghiande chi est in su lande est tonicu e istringhet, in sa
Fino agli anni Cinquanta del secolo XX le ca- lunzana b’at medas sales minerales, ferru, cal-
salinghe sarde e non solo sbucciavano le ghian- cio, magnesio, fosforo, sodio etz. In prus faet bene
de, le tostavano e le macinavano per fare il sur- a sas istentinas e a sas ulceras.
rogato del caffè.
Il pane di ghiande
Ancora nei primi decenni del 1900 in alcuni
paesi si faceva il pane di ghiande. Le mettevano
a bagno in acqua fredda per qualche giorno,
quindi le sbucciavano e le cuocevano in una ca-
piente pentola con acqua e argilla, per almeno ot-
to ore. Quindi le scolavano, le macinavano e le
impastavano con acqua mischiata a cenere di sar-
mento. A questo impasto mischiavano un po’
di strutto e confezionavano dei grossi pani che
cuocevano nel forno su foglie di erba aromati-
ca. Quando erano dorati, li sfornavano e li ta-
gliavano a fette.
Dicono che il sapore fosse un po’ agro, ma ne-
gli anni in cui c’era grande fame si mangiavano
volentieri. Questo pane era nutriente: il tannino
che abbonda nelle ghiande ha proprietà toniche
e astringenti, l’argilla contiene minerali come il
ferro, il calcio, il magnesio, il sodio e tanti altri.
Inoltre può favorire il superamento di patologie
come disturbi intestinali e ulcere.
32
Mandorlo
Mèndula
Amygdalus communis - Prunus dulcis
(Rosaceae)
34
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
Sa mèndula, sagra in sa Gretzia antiga, est bona
a papare in s’istiu, ma dda lassant sicare in sa ma-
ta, posca dda boddint, o che dda collint dae terra. D-
da pistant cun su martzeddu e bi che bogant su chiu.
Zughet vitaminas, proteinas, sales minerales, ozos, e
po cussu est un’alimentu sustantziosu chi zat fortza
e salude. Su brou de sos frores, de sas fozas, de su chiu
e de sa corza allenat sos nérbios e faet dizerire. S’is-
siropo de su chiu illebiat su tussiu, su late ’e mendula
ifriscat sas intestinas. B’at chie ponet sa mèndula, fa-
ta in biancu e mòlia, a cundire sos macarrones, las-
sandedda intrea dda imbestit cun su tzuculate, o
cun sa capa de tzùcaru; afitada o mòlia, dda ponent
in sas trutas e in medas calidades de druches.
35
ALBERI - ARBURES
Lo sciroppo
Si fa con un etto di mandorle sgusciate, sbian- S’issiropo
cate e macinate, che si fanno bollire in due litri Ponimos a buddire in duos litros de abba cun
d’acqua con un etto di zucchero fino a con- tres untzas de tzùcaru, tres untzas de mèndula, i-
densarsi. Si lascia riposare e se ne bevono tre spuligada, fata in biancu e mòlia, e dda lassa-
bicchierini al giorno. La stessa quantità, mesco- mos fintzas a si cazare. Apustis chi at pasau nde
lata a latte o ad acqua termale, rende liscia la bufamos tres tassitas a sa die. Sa matessi cantidade,
pelle e spiana le rughe del viso. amischiada a su late, o a s’abba termale, allìsiat
sas pinnigas de sa pedde.
I germini
Ingredienti: 400 g di mandorle sgusciate, sbol- Sos Zerminos
lentate nell’acqua per togliere la pellicina e ta- Su chi bi cheret: 400 g de mèndula ispuligada, fa-
gliate fini, oppure anche tostate, 400 g di zuc- ta in abba buddia e segada a fine, o fintzas tur-
chero, la scorza di un limone. rada, 400 g de tzùcaru, una corza de limone.
Preparazione: si versa lo zucchero nel tegame Comente si faet: in d-una cassarola cun mesu
con mezzo bicchiere d’acqua e la buccia del li- tassa de abba ponimos a buddire po 20 minutos su
mone, e si fa bollire per 20 minuti. Si aggiun- tzùcaru e sa corza de limone. Cando est tirau a
gono le mandorle e si rigirano finché assorbono puntu che betamos sa mèndula, morigàndedda
l’acqua e diventano bianche. Volendo si può ag- sèmpere, finas chi su tzùcaru che dda suspit e si e-
giungere un bicchiere di liquore. Quando il com- st fata bianca. Cherinde podimos azùnghere u-
posto si è raffreddato si formano i fiori della na tassa de licore. Cando s’impastu si ch’est ifri-
grandezza che si desidera. tau faimos sos frores de sa mannesa chi cherimos.
I sospiri
Ingredienti: 1 kg di mandorle sbiancate e ma-
cinate, 1 kg di zucchero, mezzo bicchiere d’ac-
qua, un bicchiere di liquore (anice o sambuca),
la scorza grattugiata di tre o quattro limoni.
Preparazione: in un tegame si versa lo zucche-
ro con mezzo bicchiere d’acqua e si mette sul
fornello a fiamma bassa per farlo sciroppare, poi
si aggiungono le mandorle e il limone rimestan-
do continuamente fino ad amalgamare bene il
composto, che si deve attaccare al tegame. Si spe-
gne il fornello e si fanno le palline della grandez-
za di una noce, inumidendosi di tanto in tanto le
mani nel liquore: così facendo l’impasto non si ap-
piccica e i dolci sono più buoni. Per ultimo si fan-
no rotolare le palline nello zucchero e si lasciano
asciugare. Il giorno successivo s’incartano nella
carta velina, intagliata con le forbici.
36
ALBERI - ARBURES
Sos Suspiros
Su chi bi cheret: 1 kg de mèndula mòlia, 1 kg de tzùcaru, mesu tassa de abba, una tassa de licore, sa cor-
za tretegada de tres-bàtoro limones. Comente si faet: che betamos su tzùcaru a sa cassarola cun s’abba, d-
du faimos tirare a puntu in su furreddu a fogu lenu. Posca bi che azunghimos sa corza de limone e sa mèn-
dula, morigande sèmpere finas chi s’impastu si cazat e si atacat a sa cassarola. Ch’istudamos su fogu e n-
de atundamos una pitzigada de sa mannesa de una nughe. De tretu in tretu tocat de nos ifundere sas
manos in su licore, po no s’apitzigare s’impastu, ma fintzas ca sos suspiros sunt prus bonos. Po ùrtimu d-
dos faimos troulare in su tzùcaru. Ddos lassamos assutare e s’incras ddos imboligamos in sos paperis.
37
ALBERI - ARBURES
I ravioli di mandorle
Ingredienti per la pasta: 500 g di semola, 50 g Sos culurzones de mèndula
di strutto, acqua. Su chi bi cheret po sa pasta violada: 500 g de
Ingredienti per l’impasto: 250 di mandorle sìmbula, 50 g de ozu de lardu.
sgusciate sbiancate e macinate, 250 g di zuc- Su chi bi cheret po s’impastu: 250 g de mèndula
chero, la buccia grattugiata di 1 limone, 1 bic- ispuligada, fata in biancu e mòlia, 250 g de tzù-
chierino di liquore bianco, zucchero a velo, o- caru, sa corza tretegada de unu limone, una tas-
lio per friggere. sita de licore, tzùcaru a velo, ozu a friere.
Preparazione: si impasta la farina con acqua Comente si faet: impastamos sa sìmbula cun ab-
tiepida, si apre l’impasto e vi si spalma lo strut- ba tebia, dda cariamos finas a dd’ apraniare, po-
to, si continua a lavorare fino al suo completo sca a su cumassu apertu bi unghimos s’ozu de pro-
assorbimento. Si lascia riposare e nel mentre si cu, iscarassandeddu bene po che ddu suspire, finas
prepara l’impasto delle mandorle con gli altri a cando est corriatzu e modde. Tando ddu lassa-
ingredienti. Quindi si prende un pezzo di pasta mos pasare un’iscuta, e istantonis ameschiamos a
e lo si spiana col matterello, si riempie metà sfo- sa mèndula totu s’àtera cosa. Posca segamos unu
glia con il composto, il tanto di un cucchiaino, piculu de su cumassu, ddu illadiamos e in sa me-
e si copre con l’altra metà sfoglia, pressando i tade de su pizu bi ponimos a cotzerinos s’impa-
bordi con le dita. A questo punto si ritagliano i stu, dd’ammuntamos cun s’àtera metade, caria-
ravioli a forma di quadrati o di rombi, e si frig- mos a inghìriu cun sos poddighes e cun sa rodantza
gono in olio bollente; per finire si spolverano sestamos cuadros e rombos, chi fridimos in ozu
con lo zucchero a velo. buddiu. A ùrtimu pispiamos a susu acanteddu
de tzùcaru.
Nelle foto: la preparazione dei ravioli di mandorle.
38
I ravioli di man-
dorle già pronti e
zuccherati, con
gli ingredienti
principali.
Melo
Mela
Malus communis (Rosaceae)
40
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Dae s’antighidade, sighinde su caminu de sa se-
da, si est ameschiau su sèmene de medas melas, at
tzurulau e nde at fatu nàschere àteras, chi sos o-
mines ant seberau po ddas pastinare, prima in
cussos logos, posca manu manu a inghìriu de su
Mediterraneu, e sighinde in Europa e in totu su
mundu. Nachi sos romanos nde connoschiant duas
deghinas, segundu Plinio bintitres.
Sa mela dd’ant cussiderada sinnu de su pecau o-
rizinale poite Eva dd’at boddia chena pònnere in
mente a Deus, posca dd’at zada a Adamo, co-
mente lezimos in sa Genesi e in sa literadura de
su cristianesimu.
Imbetze sos grecos e sos romanos dda cussideraiant
In queste pagine: un melo fiorito e un magnifico frutu de s’amore. Saffo at iscritu: “sa mela dru-
“grappolo” di frutti (nella foto qui sotto). Nella pa- che est ruja \ arta in su chimu \ arta in su chimu
gina a lato, due mele sull’albero e un ramo fiorito di prus artu \ no dd’ant bisa sos boddidores \ emo
melo selvatico; nella foto piccola in alto, vista totale dd’ant bisa \ ma no bi sunt arribbaos”.
di una pianta.
Sinzale de amore fut fintzas po sos iscritores de su
Rinassimentu, finas a dies de oe. Ariosto nde al-
legat in s’Orlando Furioso, W. Goethe in su Fau-
st, García Lorca e Pablo Neruda in sas poesias is-
soro, Italo Calvino in sas Paristorias, Cesare Pa-
vese in sos romanzos.
Propiedades e impitu
Sa mela est rica de vitaminas e de sales minera-
les, dda papamos crua e cota, fata a cufetura, pa-
gu prus a mancu comente sa chidonza, in sas tru-
tas donniunu a piaghere suu. Amentamos ca u-
na mela a sa die che istesiat sos mèigos, abbassat
su colesterolo e sa pressione, allenat sos nérbios, re-
gulat sas istentinas e, papada a sa zauna, faet
bene meda a s’istògomo.
41
Melograno
Melarenada
Punica granatum (Punicaceae)
42
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Totu sos pòpulos antigos ant cussiderau sagra sa melarenada, ed est puru una de sas matas chi ant mun-
tovau de prus in sos sèculos. Sos grecos tzirriaiant sa mata e su frutu roià, o roiè, e nde cantaiant sa bel-
lesa. Plinio dd’at tzirriada Malum Punicum e duncas sos romanos che dda depiant àere leada a Roma
dae su Nord Africa, tando suta su dominiu de Cartagine.
Contant ca in sa bibbrioteca de custa tzitade ant sarvau solu su libbru de agronomia de Magone.
In Persia cussideraiant su sutzu de custa mela de importu meda e sas isposas, innanti de intrare a sa
domo noa, pistaiant cun sos pes un’arenada.
Sos chi istudiant sa Bibbia pentzant chi custa mata èsseret s’Arbure de sa Vida. Difatis su frutu fut sin-
nu de su pecau, comente sa figu. Però in àteras pazinas de sa Bibbia, lezimos ca ambos frutos ddos cussi-
deraiant sinnu de prosperidade e sa melarenada fut una beneditzione de Deus po s’abbundantzia de su
sèmene. Po Salomone sa corona fut sinnu de regalidade, ma fintzas de feminilidade, comente podimos le-
zere in su Cantigu de sos Cantigos, inue assimbizat sa bellesa de s’isposa a custa mela. Sinnu de sa Cre-
sia e isposa de Cristu po sos cristianos, sos fideles sunt su sèmene, su sutzu est su sàmbene de sos martires.
44
ALBERI - ARBURES
Proprietà e impiego
Fin dall’antichità se ne conoscono le virtù salu- Propiedades e impitu
tari, descritte anche nel Papiro di Ebers. Dae s’antighidade connoschiant sas propiedades
I medici del lontano passato, tra cui Galeno ed meighinosas de sa melarenada, comente podimos
Aezio, usavano frutti e fiori per curare le malattie lezere fintzas in su Papiru de Ebers.
del corpo. Con i decotti ottenuti dalle radici, o Sos mèigos, comente Galeno e Aetzio, impitaiant
anche dalla scorza, in quanto gli alcaloidi volatili frutos e frores a curare sos istrobbos de sa carena.
si trovano in tutta la pianta, curavano le infiam- Cun su brou fatu cun sas raighinas curaiant ca-
mazioni, la diarrea e la tenia; le foglie e i fiori so- lesisiat iscardidura, s’iscurrentziadura e sa ma-
no depurativi. ladia de sos bremes. Impitaiant fintzas sa corza,
Le bacche, ricche di vitamina A e B e di ferro, ca sos alcaloides bolatiles sunt in totu sa mata. Sas
contengono delle sostanze antitumorali, come i fozas e sos frores sunt depurativos.
flavonoidi, indicati per prevenire i tumori al se- Sos ranos, ricos de vitamina A e B e de ferru,
no. Il succo è rinfrescante, astringente, cardio- zughent sustàntzias chi curant sos tumores, co-
tonico e calma la tosse. La scorza veniva impie- mente sos flavonoidos, difatis ddos cussizant con-
gata per tingere i tessuti. Si faceva bollire per tra su cancru a sas titas. Su sutzu infriscat, i-
un’ora buona, si filtrava e nel liquido s’immer- stringhet, faet bene a su coro e allenat su tussiu. Sa
geva la stoffa, che diventava di un bel giallo. Per corza dda impitaiant a tìnghere sa pannia de
ottenere il nero si mescolava a questo stesso li- tramas vezetales o de animale; dda faiant bud-
quido un po’ di solfato di rame. dire un’ora bona, colaiant su brou e poniant a
modde sa pannia chi si faiat de colore grogu. Po
La confettura si faere niedda bi ammeschiaiant surfure de ra-
Ingredienti: il succo della melagrana, mescolato mene.
ad altri tipi di mela, come le renette e le cotogne.
Le dosi sono in parti uguali, zucchero compreso, Sa cufetura
più la buccia grattugiata di tre limoni. Su chi bi cheret: su sutzu de s’arenada amme-
Preparazione: si sgrana la melagrana, si frulla- schiau a àteras melas, comente sas renetas e sa chi-
no i chicchi e si filtrano, quindi si versa il liqui- donza. Sas cantidades de totas tres calidades sunt
do in una capiente pentola antiaderente; si ta- su matessi, gasi su tzùcaru, in prus sa corza trete-
gliano a pezzi grossi, senza sbucciarle, le altre gada de tres limones.
mele private del torsolo, si mescola il tutto e si Comente si faet: ispruniamos sa melarenada, dda
fa cuocere a fiamma moderata, rigirando di fre- molimos, dda colamos de su sèmene e che betamos
quente con il mestolo di legno. su sutzu in d-una padedda chi no s’atacat, bi a-
Quando le mele sono ben cotte, si spegne il zunghimos sas àteras melas a cantos mannos, chena
fornello e si frulla il composto. tenaghe e chena ispuligare. Alluimos su furreddu a
Quindi si versa lo zucchero e il limone grattu- fogu lenu e morigamos de continu cun sa terudda
giato. Si rimette la casseruola sul fuoco e si con- de linna finas a cando sa mela est bene cota.
tinua a cuocere rimestando fin Tando che dda calamos de su furreddu, dda mo-
quando il composto risulta limos e dda sighimos a còghere paris cun su
condensato e resta attacca- tzùcaru e su limone tretegau.
to al mestolo. Ancora bol- Dda lassamos còghere su tantu de si
lente, lo si versa nei ba- cazare e finas a cando sa cufetura
rattoli di vetro che, s’atacat a sa terudda. Po urtimu
ben chiusi, vanno prenimos sos botos de bidru chi e-
messi a raf freddare st ancora buddia, ddos serramos e
lentamente sotto una ddos ammuntamos cun d-una
coperta pesante. Si fauna, lassàndeddos a ifritare a
conservano in luogo bellu a bellu. Si depent costoire in
fresco. logu de friscura.
45
Noce
Nughe
Juglans regia (Juglandaceae)
46
ALBERI - ARBURES
47
ALBERI - ARBURES
L’imbuto per versare il grano nella Pale e sassole, sas palas e sas tzicador- Nella foto a lato: in molte vecchie
mola, s’imbudeddu pro sa mola. zas, si realizzavano in noce o castagno. case si trovano ancora bellissimi
mobili in noce sardo, come questa
credenza da cucina, sa credenza.
La squadra, s’isquadra, strumento Quando non c’erano stoviglie di cerami- I marchi, sos sinnos, per marchiare
di muratori e falegnami. ca, si usava il piatto in noce, su pratu. il bestiame, con manico in noce.
48
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
Sa linna de nughe est consistente e tenet balore
meda. Lassada a imbetzare una pariga de annos
dda impitant a fàere onnia zenia de trastes, dae
sos mobiles a sas armas a sos panimentos.
Su brou de sas fozas, chi boddint dae maju a a
austu, postas a buddire in abba doighi minutos,
faet bene a sos anèmicos, depurat su sàmbene, ab-
bassat sa frebbe e bochit sos bremes.
Poninde a modde sos pes sueraos faet bene fint-
zas a sos pirinzones, betándeddu in cantidade a
s’abba de su bannu, zat fortza a totu sa carena.
In sa nughe b’at vitaminas A, B1, B2, C, PP, o-
zu, medas sales minerales e àteras sustàntzias mei-
ghinosas chi faghent bene a su fìgadu, a su pan-
creas e a s’istogomo.
Est bona a papare a làmpadas, cando est frisca e
sa corza est modde. Su prus dda lassant sicare in sa
mata e che dda boddint in atonzu, cando sa corza
est linnosa, oburu che dda regollint dae terra.
Cun sa nughe frisca e de sapore dìligu, faent u-
nu licore, apustis ddu àere lassau in mesu de s’àr-
colo nessi unu mese. Ddu faent a su matessi mo-
du de su licore de murta.
In alto: un altro tagliere, su trazeri, che si realizzava- Sa nughe sica dda pistant cun su martzeddu, o
no anche in castagno (come questo nella foto) e servi- cun su seganughe.
vano da “piatto di portata” per la carne. Vengono u-
sati ancora, grazie alla loro praticità, nelle cene fami-
Sa corza innantis dda poniant a contzare sas
liari e con gli amici, e in tutti gli agriturismo della peddes. Faíndedda buddire paris cun sas fozas,
Sardegna. Qui sopra: una valigia in noce, sa valisa, cun su brou sas feminas si tinghiant sos pilos.
certamente uno degli usi più curiosi e inaspettati del Po faere màndigos e druches tocat de che trant-
legno di questa utilissima pianta. zire sa napa a su chiu, poníndedda a modde in ab-
ba buddia. In biddas nostras ponent sa nughe in
ancora fresche e col guscio tenero. Ma per lo più sos pabassinos chi faent po sos mortos.
si lasciano seccare sull’albero e si colgono in au- A Sedilo ddos faent po S. Antoni de su fogu. Su
tunno, quando il guscio è legnoso. manzanu de sa die innanti sos pitzinnos andant
Il guscio lo si faceva bollire con le foglie e le don- de domo in domo a ddos pedire, sas féminas nan-
ne usavano il decotto per tingersi i capelli. de “sa fita mia ca mi naro Maria”, sos omines
Il sapore delle noci fresche ha un gusto delicato, “su tureddu meu ca mi naro Antoneddu”.
con esse si fa un liquore detto nocino. Vengono
messe a macerare nell’alcool almeno un mese. Il
procedimento e gli ingredienti sono simili a quel- Tra i dolci a base di noci più diffusi nei nostri
li per fare il liquore di bacche di mirto, di cui si par- paesi ci sono i papassini. Li fanno per i morti,
la nella parte dedicata agli Arbusti. mentre a Sedilo vengono fatti per S. Antonio del
Le noci secche si schiacciano col martello, o con fuoco (a gennaio) e offerti ai bambini che, la mat-
lo schiaccianoci, e si mangia il gheriglio. Le buc- tina della vigilia, vanno di casa in casa dicendo, le
ce le usavano per conciare le pelli. femminucce, “(datemi) una fetta (di dolce) che
Per utilizzare le noci in cucina, ai gherigli biso- mi chiamo Maria”, mentre i maschietti dicono
gna togliere la pellicina, immergendoli per alcuni “(datemi) la pagnotta di sapa di fico d’India che
minuti nell’acqua bollente. mi chiamo Antonino”.
49
ALBERI - ARBURES
I papassini
Ingredienti: 1 kg di fior di farina, 400 g di noci
mescolate alle mandorle, sbucciate e sbiancate,
frantumate o macinate, 400 g di uva passa,
400 g di zucchero, 400 g di strutto, 6 uo-
va, la scorza di 1 o più limoni grattugiati,
1 bicchiere di liquore, 2 bustine di lievito,
1 di vanillina.
Preparazione: si versa la farina in un
grande catino di terracotta e la s’impa-
sta con le uova e con lo strutto sciolto a
bagnomaria. Poi gradatamente si ag-
giungono tutti gli ingredienti, per ultimo
il lievito e la vanillina. Si amalgama l’im-
pasto e si lascia riposare, quindi se ne
prende un pezzo, lo si allunga sul tavolo,
portandolo a uno spessore di due cm, e lo si
taglia a rombi della grandezza che si desidera. In-
fine si sistemano i papassini nelle teglie che
s’infornano, a fuoco medio, lasciandoli cuocere
finché sono dorati. Si levano dal forno e, se si
vuole mettere la cappa, si lasciano raffreddare.
Con o anche senza cappa, si possono sempre
decorare con sa traggea (i diavolini, palline co-
lorate).
Qui a lato (in alto): le noci da sgusciare e, sotto, i ghe-
rigli “sbiancati” e pronti per l’uso. Nella foto grande,
un vassoio di papassini di noci; nella foto piccola a de-
stra, i papassini all’interno del forno, mentre cuociono.
50
ALBERI - ARBURES
Sos pabassinos
Su chi bi cheret: 1 kg de de farina de tzichi, 400
g de nughe amischiada a mèndula, ispuligada,
segada a fine o mòlia, 400 g de pabassa, 400 g de
tzùcaru, 6 oso, 400 g de ozu de lardu, 1 tassa de
licore, 2 bustinas de lievitu, 1 de vanillina, 1, o
fintzas de prus, corzas de limone tretegadas.
Comente si faet: betamos sa farina a su tianu,
dd’impastamos cun sos oso e cun s’ozu de lardu i-
scazau a bannomaria. Posca, a bellu a bellu, a-
zunghimos totu s’àtera cosa, a ùrtimu su lievitu
e sa vanillina. Tribballamos bene su cumassu e a-
pustis ddu aere lassau pasare un’iscuta nde leamos
unu cantu, dd’illonghiamos in sa mesa de sui-
ghere, dd’illadiamos de s’artesa de unu tzm e d-
du segamos a rombos de sa mannesa chi cherimos.
Ddos assetiamos in sas lamas e ddas ifurramos a
calore mediu. Che ddas bogamos de su furru can-
do sos pabassinos sunt doraos, si ddo cherimos ca-
pare, tocat de ddos lassare ifritare, cherinde bi pi-
spiamos unu pagu de trazea.
Olivastro
Ozastru, Orzastru
Olea oleaster (Oleaceae)
52
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
In Sardinna, ant comintzau dae su Medioevo a
innestare sos ozastros a olia e ispremiant su frutu
de s’una e de s’àtera mata in sas molas de pedra.
Dae s’ozastru bessit pagu ozu, ma faet andare de
corpus. Su brou de sas fozas, iscotadas pagos mi-
nutos, est disifetante, faet bene a sa pressione, i-
stringhet e che faet sanare becos e trincos. Sos pa-
stores zaiant sa sida a su bestiamene, mescamen-
te in annadas malas, sos chimos sicos che ddos car-
raiant a domo a fàere fogu.
Cun sa linna de ozastru faiant birillos e bardù-
fulas, a ispelegu de pitzinnos e de mannos; cun sos
chimos bonos si faghiant sas furchiddas po su tire-
lasticu.
53
ALBERI - ARBURES
Bulini e lesine, sos suales. La carriola, sa carretta, realizzata in Contenitori per fare il formaggio,
olivastro, oppure in castagno o in olmo. discos de faere su casu.
La culletta per i neonati, su brasso- Macchina per gramolare la pasta, sa Macchina per fare i maccheroni, sa
lu. machina po cariare sa pasta. machina po faghere sos macarrones.
I pettini per la lana, sos petenes po sa Le spole, sas ispolas, per tessere nel
lana. telaio.
La sega, sa serra, fra gli strumen- La scure, s’istrale, sa sigure. Il piantone per il telaio del carro,
ti più conosciuti, usata da fale- su rocu de su carru.
gnami, taglialegna e muratori. Altri esempi di seghe per legno, sas ser-
Sotto: raschietto, su raschiolu. ras, di varie dimensioni. Le sponde del carro, sas zerdas.
54
ALBERI - ARBURES
Sa bardufula
Po dda fàere segaiant unu cantu de ozastru, d-
du atundaiant a froma de pira cun d-unu t-
zumbu in artu po bi pònnere su poddighe in su
mamentu de dda tirare, e bi che fichiant una
puntza chena conca. Cun s’isgubbia e una resor-
za arrodada bi faiant sas rigas inue imboligare
sa cordiola, innantis de dda tirare a terra.
La trottola
Per costruire una trottola si prendeva un ramo
di olivastro di opportuno spessore, e lo si lavo-
rava con sa leppa fino a dargli la forma regola-
re, come una pera rovesciata, con un piolo cor-
to e largo nella parte superiore, che serviva per
appoggiarvi l’indice all’atto del lancio.
Quando la trottola era ben rifinita, si conficca-
va un chiodo a cui era stata segata la testa nella
punta inferiore. Infine, con la sgorbia e un col-
tello a serramanico ben affilato, s’intagliavano
le scanalature dove avvolgere lo spago prima di
lanciarla a terra.
55
Olivo
Olia
Olea europaea (Oleaceae)
56
ALBERI - ARBURES
Mitolozia e Istòria
Dae s’antighidade a oe, s’olia est sa mata chi prus
muntovant in sas operas relizosas e literarias.
Su Papiru de Ebers faeddat de s’ozu de olia ame-
schiau a àteras méligheddas po sa salude e sa belle-
sa de sa pedde. In calecuna tumba a probe a Tebe
ant agatau chimos e sèmene de olia.
Su re babilonesu Hamurabi nde regulaiat su cu-
mertziu cun sas lezes iscritas in su Coditze suu.
57
ALBERI - ARBURES
consacrati con l’olio d’oliva “Samuele prese allo- di Nausicaa, in segno di pace, ungono Ulisse
ra l’ampolla dell’olio e gliela versò sulla testa, poi con l’olio d’oliva.
baciò Saul dicendo: ecco il Signore ti ha unto capo Si pensa che siano stati i greci a portare l’ulivo
sopra Israele, suo popolo” (Samuele 10,1). “E il nella penisola italica, Lazio compreso, dove i
Signore disse a Samuele: riempi d’olio il tuo corno romani lo utilizzavano nella cucina e nella co-
e parti” (Samuele 16,1). “Era fulvo, con begli oc- smesi. Pare che in Sardegna l’abbiano portato i
chi e gentile d’aspetto. Disse il Signore (a Samue- fenici. Successivamente dalle coste si è diffuso o-
le): alzati e ungilo, è lui! Samuele prese il corno del- vunque, in pianura e in montagna. Per altri, co-
l’olio e lo consacrò (Davide)” (Samuele 16, 12,13). me il Lamarmora, la coltura dell’ulivo risalireb-
Dell’olivo parlano gli Evangelisti: “Quando si be al Medioevo, forse introdotto dai genovesi e
avvicinarono a Gerusalemme presso il monte de- dai pisani, soprattutto dai benedettini.
gli Ulivi…” (Marco 11, 1,). Citano l’olio d’oli- Il Cherchi Paba scrive che nel periodo giudi-
va anche Matteo (25,1) e Giacomo (5, 14). cale, in alcuni paesi vicini ad Oristano, erano
Sull’ulivo c’è stata una vastissima letteratura, in presenti ulivi pluricentenari e venivano chiama-
prosa e in poesia, da riempire un’antologia. Par- ti “olia de is pisanis”.
tendo dalla mitologia ricordiamo quella greca, Nella prima metà del Trecento ne favorirono
la lite di Poseidone e di Atena che volevano cia- la coltivazione anche gli aragonesi. Gli spagno-
scuno per sé la costruzione di un tempio sul- li obbligarono i sardi ad innestare ad ulivo al-
l’Acropoli. Giove promise che l’avrebbe avuto meno dieci olivastri per anno e, per far ciò, fe-
chi dei due avesse ideato qualcosa di utile per gli cero venire nell’isola degli esperti innestatori.
uomini. Poseidone ha inventato il cavallo, Ate- Nei secoli successivi si può dire che l’ulivo era
na l’ulivo. Giove le consegnò la palma della vit- diffuso in quasi tutta l’isola, le regioni più den-
toria e da allora l’ulivo è sacro alla dea. Si narra samente coltivate erano la Nurra e il Turritano.
anche che sotto un ulivo Latona avesse partori- Ora lo sono anche altre regioni quali il Monti-
to Apollo, simbolo del sole, e Artemide, simbolo ferru, la Planargia, il Marghine e tutt’intorno al
della luna. L’ulivo rappresenta la fecondità, la sa- lago Omodeo.
lute, la pace, come si desume dai passi del Vec- A Seneghe è nato il Concorso Nazionale Mon-
chio e del Nuovo Testamento succitati. Ma an- tiferru con l’obiettivo di far conoscere l’oliva e
che da alcuni episodi dell’Odissea. Le compagne il suo olio nell’isola e nel continente.
58
Nella foto, le olive dopo la
raccolta, pronte per la In sa Bibbia nde allegant fatu fatu in sa Genesi,
spremitura dell’olio. Nella a prepositu de Noè, e in sos libbros de Samuele. Fint-
pagina a lato, vista dei
rami di una pianta cari- zas sos evanzelistas faeddant de s’ozuermanu.
ca di frutti, verso il prin- De s’olia nde lezimos in gasi medas contos e poe-
cipio dell’autunno. sias chi b’est su tantu de nde fàere un’antolozia.
Comintzamos dae su mitu grecu, dae sa briga de
Poseidone e de Atena chi cheriant cadaunu su
fraigu de unu tempru in s’Acropoli. Giove bis at
promitiu de ddu fraigare a chie diat àere im-
bentau calecuna cosa de utile a sos omines. Posei-
done at imbentau su caddu, Atena s’olia. Giove
bi at itregau sa prama de sa vitoria e de tando s’o-
lia est sagrada a sa dea. Contant puru ca in su-
ta de una mata de olia Latona at parturiu A-
pollo, deus de su sole e Artemide dea de sa luna.
S’olia est sinnu de fertilidade, de salude e de pa-
ghe, de su chi lezimos in sa Bibbia e in ateros lib-
bros antigos. In s’Odissea lezimos ca sas cumpan-
zas de Nautica, in sinnu de paghe, unghent a U-
lisse cun s’ozu de olia.
A su chi contant sunt istaos sos grecos a che lea-
re s’olia in sa penisula italica, cumpresu su Lat-
ziu, inue sos romanos dda impitaiant in coghina
e in sa cosmesi.
Nachi in Sardinna ch’ant batiu s’olia sos fenit-
zios, poscas dae sa costera sa mata ch’est revertia
a paris e a montes. Calecunu, comente Lamar-
mora, no est de acordu. Segundu issu ant co-
mintzau a dda pastinare in su Medioevo, ca fort-
zis dd’ant fata connòschere sos zenovesos e sos pi-
sanos, mescamente sos paras benedetinos. Cherchi
Paba at iscritu ca in s’opeca zudicale, in calecu-
na bidda a probe de Aristanis, b’aiat olias de me-
das sèculos e ddas mutiant “ulivi dei pisani”.
In sa prima metade de su 1300 fintzas sos ara-
gonesos ant incorazau a ddas pastinare. Sos i-
spannolos ant obbrigau sos sardos a innestare a o-
lia assumancus deghe ozastros a s’annu, po cussu
ant fatu bènnere zente esperta dae s’Ispanna.
In sos sèculos ifatu si podet nàrrere chi b’aiat
matas de olia azumai in totue, mescamente in sa
Nurra e in su Turritanu. Como bi nd’at meda
fintzas in àteros logos, comente in su Montiferru,
in sa Planargia, in su Marghine e a inghìriu de
su lagu Omodeo.
In Seneghe est naschiu su Cuncursu Nazionale
Montiferru cun s’iscopu de fàere connòschere s’o-
lia e s’ozuermanu in s’isola e in continente.
ALBERI - ARBURES
Proprietà e impiego rare molti disturbi, dai dolori alle ossa, ai tendini
L’ulivo necessita di tre S: il Sole per crescere; la attorcigliati, dalla foruncolosi al prurito, alle scre-
Scure per tagliare il legno, che serviva per co- polature e al gonfiore della pelle.
struire le travi del tetto, i carri, i gioghi, i pali di Nella tradizione sarda si usava pronunciare del-
recinzione, i manici per utensili, le pertiche etc, le preghiere e altre parole magiche, mentre si
mentre i rami si usavano come legna da ardere; in- massaggiavano le parti dolenti. Si credeva di gua-
fine il Sale per addolcire il frutto. rire l’orzaiolo posando l’occhio sul collo di una
Le foglie e soprattutto le drupe contengono tan- bottiglia piena d’olio. Ancora oggi c’è chi crede
tissime proprietà, che sarebbe troppo lungo elen- di scacciare il malocchio facendo cadere delle
care. Possiamo ricordare le vitamine A, C, E, mol- gocce di olio d’oliva in un bicchiere d’acqua.
ti sali minerali, o ancora oli e sostanze azotate. Il Colei che fa la magia recita le preghiere fram-
brodo delle foglie bollite in acqua per una venti- miste a delle formule che solo lei conosce e nel
na di minuti (un pugno di foglie in un litro d’ac- mentre intinge le dita della mano destra nell’ac-
qua) abbassa la pressione, mitiga i disturbi in- qua, quindi fa segni di croce sulle parti del cor-
fluenzali, tra cui la febbre, è diuretico e gli impac- po della vittima del sortilegio, che poi dovrà be-
chi fanno bene alle emorroidi. re il contenuto del bicchiere. A prescindere dai
Le olive più grandi, ancora verdi, si fanno ad- riti magici, l’olio lo si impiega in alcuni momenti
dolcire con l’acqua e il sale, con aggiunta di can- importanti della vita dell’uomo, dal rito del bat-
ne, o semi di finocchietti, foglie di alloro e spezie. tesimo e della cresima a quello dell’ordinazione
Le altre si colgono quando cominciano a cam- dei preti fino all’ora della morte quando gli stes-
biare colore, che non siano molto mature, e si si danno l’estrema unzione ai moribondi.
conservano in cassette prima di portarle al frantoio.
Diversamente l’olio si inacidisce. Se mischiate ai se- Ricette per la bellezza della pelle
mi si ottiene l’olio di sansa, usato per friggere. Si sbatte un cucchiaio di olio d’oliva, uno di fa-
L’olio d’oliva è ricco di vitamine, sali minerali, a- rina e un cucchiaino di succo di limone, si spal-
cidi grassi saturi e insaturi, in particolare gli acidi ma l’emulsione sul viso e si lascia mezz’ora.
linolenico e linoleico, con funzioni antinfiamma- Oppure si frulla un cucchiaio di olio d’oliva, uno
torie e vasostimolanti, importanti per il metabo- di mele grattugiate e il rosso di un uovo, si spalma
lismo e per la rigenerazione delle cellule. Esso ha l’emulsione sul viso e si lascia per mezz’ora.
proprietà lassative, antianemiche, ricostituenti, Ricetta per i capelli: l’emulsione ottenuta da
diuretiche, energetiche, protegge le mucose ga- cinque cucchiai d’olio sbattuto con il succo di
striche, e previene l’arteriosclerosi. un limone, o con il rosso dell’uovo, e messa per
Dolce o amarognolo, sempre gradevole al gusto, un’ora sui capelli, li rende più forti e più belli.
lo si usa nelle insalate e in ogni tipo di pietanza. Versato in una ciotola e tenendovi immerse le di-
Nel passato era considerato benestante chi face- ta rafforza le unghie. Infine, spalmato sul corpo
va una buona provvista di olio d’oliva. Il miglior favorisce l’abbronzatura e previene le scottature.
dono che si potesse fare era quello di una botti-
glia piena d’olio, con la frase “è per i bambini”. Nella foto, i fiori dell’olivo. Nella pagina a lato, olive
Veniva impiegato, e tuttora lo si impiega, per cu- confettate e condite con semi di finocchietto selvatico.
Propiedades e impitu
S’olia tenet bisonzu de tres S: su Sole po crèschere; sa Sigure po segare sa linna chi impitaiant a fàere pet-
zos, carros, zuales, palos, manigas de ainas, frucones, bértigas, sos chimos fines ddos poniant in su fogu; su
Sale po addrucare su frutu. In sas fozas, ma mescamente in su frutu, b’at tantas propiedades, innoghe a-
mentamos sas vitaminas A e C, ozos, sustàntzias azotadas e medas de sos sales minerales chi bi sunt in sos
alimentos. Su brou de sas fozas, chi faent buddire in abba una bintina de minutos (unu punzu de fozas
in d-unu litru de abba), abbassat sa pressione arta, illebiat sos istrobbos de su remadiu, sa frebbe, e faet
pissiare; sos impacos che sanant sas murenas.
S’olia madura dd’indrucant in abba e sale, cun cantos de canna de frenugu, o de sèmene, fozas de làuru
e ispetzias. Dda molent cando comintzat a mudare colore, chi no siet cota meda e, innanti de che dda lea-
re a su mólinu, dda regollint una pariga de dies in cassetas, po no si arghiare s’ozu. Si dd’améschiant a su
sèmene faent s’ozu de sansa, impitau a friere. S’ozu, ricu de vitaminas, de sabore arranchidorzu o druche,
sèmpere lichitosu a sa buca, ddu impitant cruu in s’issalada e in dònnia zenia de màndigu. In tempos co-
laos chie si faiat sa provista de ozuermanu ddu cussideraiant benestante. Sa menzus istrina chi podiant fàe-
re fu cussa de zare un’ampulla de ozu nande “est po sos pitzinnos”. Ddu impitaiant, oe chi est oe ddu im-
pitant, a curare istrobbos meda, dae sos dolores a sos ossos, a sos nérbios acordiolaos, dae sas fruscheddas a su
papinzu, a sas fresaduras e a s’ufrore de sa pedde. In Sardinna fut usanza de nàrrere pregadorias e berbos
in su mentras ch’ifrigatzaiant su zassu chi doliat. Creiant de che sanare s’azarolu poninde s’ogu in sa bu-
ca de un’ampulla prena de ozuermanu. In dies de oe b’at ancora chie creet de che istesiare s’ogu leau betande
butios de ozuermanu in d-una tassa de abba. Cussa chi faet sa meghina de s’ogu narat pregadorias ami-
schiadas a sos berbos chi issa ebbia ischit e in su mentras s’ifundet sos poddighes de sa manu estra in s’abba e
faet rughes in totu sa carena de su chi ant orghiau, chi posca si che depet bufare su chi est in sa tassa. A par-
te sas maias, s’ozu ddu impitant in sos mamentos prus importantes de sa vida de s’omine, dae su batiare a
sa cresima, a cando cantant missa sos peidres, finas a s’ora de sa morte cun s’ozu santu.
61
Olmo
Ulimu, Lumu, Umbulu
Ulmus minor (Ulmaceae)
62
ALBERI - ARBURES
Le falci, sas fraches, di olmo, bagola- Sopra e qui sotto: gioghi per i buoi (zua- Sopra e qui sotto: la mensola per le
ro o noce. Sotto: carriola, sa carretta. les); accanto, ceste (pischezones) di giunco. stoviglie, sa taula de sas padeddas.
Nella foto qui sotto, un ramo con le tipiche foglie a margine seghettato.
64
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
Sa linna de lumu est de calidade bona, resisten-
te e fatzile a dda tribballare. Cun issa sos massaios
faiant zuales e araos, ancora oe faent sos mobiles
e sos panimentos.
Corza e fozas sunt meighinosas, su brou de sa
corza, posta a buddire in abba, purificat su sàm-
bene, pigau a cuncos che faet passare s’iscardidu-
ra a sa buca e a su bùturu, sos impacos faent be-
ne a sas murenas.
L’aratro, s’arau, realizzato soprattutto con il legno di Su frutu sas feminas ddu impitaiant a fàere sa
olmo. Nella foto grande, le foglie prima di cadere in cufetura, comente faiant cun sas ateras meli-
autunno, quando assumono un bel colore giallo. Nella gheddas.
foto piccola in basso, i frutti, chiamati samare.
Ontano nero
Alinu
Alnus glutinosa (Betulaceae)
66
Sos logos inue creschet e sa descritzione
S’àlinu creschet ororu de frùmene e de sos rios, in
paris e in montigos, in terrinos ùmidos e inue bi
calat su sole.
Podet arribbare impresse a un’artesa de binti-
ghimbe-trinta metros, ma no sèmpere che colat u-
nu sèculu. Su truncu est deretu, s’iscorza lìsia an-
dat dae su colore chisina iscura a su nieddastru.
Sa coma est pagu prus a mancu a piramide, sos chi-
migheddos apitzigaditzos, gasi sas fozas birdes e lù-
ghidas, sos frores, masculinos e femininos, frorint in
frearzu e in martzu, innanti de ispuntare sas fozas.
Mitolozia
Si segamos su truncu de custa mata si tinghet de co-
lore de aranzu chi paret sàmbene, po cussu sos anti-
gos cussideraiant s’àlinu sinnu de male e de morte.
Propiedades e impitu
In sas fozas e in s’iscorza b’at sustàntzias ozosas,
tannino e sales minerales. Faíndeddas buddire bín-
dighi minutos, e ponindenos a modde sos pes in su
brou, no che trantzit s’istrachidudine e su suore.
Perastro
Pirastu, Pirastru
Pyrus amygaliformis
(Rosaceae)
68
Nella foto grande, il pera-
stro fiorito è una delle com-
ponenti principali del pae-
saggio primaverile sardo.
Qui sopra: un ramo fiorito;
al centro e in basso, i frutti
degli alberi innestati e, a
destra, quelli dell’albero
ancora selvatico. Il legno di perastro viene utilizzato
per fare le maschere del carnevale
barbaricino(biseras o mascaras).
Mitologia
Fut una mata sagrada a Demetra e a sa Luna.
Impitu
Su pirastru ddu impitant po b’innestare medas
matas de frùture, primu ’e totus sa pira, e a fae-
re cresuras. In sos annos colaos cun custa linna
faiant mobìlia, mescamente cussa de pintare e
cussa chi tribballaiant cun su tòrrunu, comente sas
istatuas, sas mascaras de carrasegare, sonetes, o
partes de custos.
69
Pero
Pira
Pyrus communis (Rosaceae)
70
Il pero con i frutti non an-
cora maturi, in primavera. Sos logos inue creschet e sa descritzione
Nella pagina a lato: la sua Sa pira est una mata chi pastinant in totu s’Eu-
spettacolare chioma duran-
te la fioritura. ropa, e in sos logos a probe de su Mediterraneu, i-
nue però patit su calore meda. Creschet in terri-
nos friscos e assutos.
Podet arribbare a bindighi metros de artesa. Su
truncu est colore de chisina iscura, sos chimos ispi-
nosos che perdent sas fozas, chi sunt bird’iscuru in
su chirru de susu, prus craras e biaitonzas in su-
ta; sos frores, a matzuleddos, sunt biancos e ispra-
ghent in beranu. Su frutu est a froma de cono il-
longhiau a sa base, bi nd’at prus de milli calida-
des de froma e de sabore, coghet in diferentes me-
ses de s’annu, dae s’istiu a s’ierru.
Istòria
Sos romanos prus de sos grecos ant tentu in cus-
sideru sa pira e cun issa faiant su sutzu e sa cu-
fetura. Nde allegant medas poetas, tra issos Ovi-
dio in sa Metamorfosi.
Ma est in s’òpeca moderna chi iscritores e poetas
cantant sa virtude e sa bontade chi custu frutu
meressit. Su pitore naturalista Bartolomeu Bimbi
nde at pinturau 115 calidades. In Frantzia, in su
sèculu de sa Resone, connoschiant prus de milli rat-
zas de pira e nde ant resonau sos istudiaos e sos fi-
losofos Marx e Engels.
Propiedades e impitu
In sa pira b’at tzùcaru, vitaminas, tannino etz., pro-
piedades chi isorbent sos nérbios, innetiant su sàmbene,
regulant sa pressione. Cun su brou de sas fozas postas
a buddire in abba si podent faere impacos a sa busica
iscardia. Sa pira est bona crua e cota, in sas trutas e fa-
ta a cufetura, aprontandedda comente amos nau a
prepositu de sa mela.
Pioppo bianco
Fustiarbu, Fusteàrbure
Populus alba (Salicaceae)
72
Sos logos inue creschet e sa descritzione
De fustiarbu bi nd’at meda in logos ùmidos de
paris e de arturas finas a milli metros de artitu-
dine, in terrinos friscos e nieddos, e cara a sole. In
logos nostros creschet ororu a frùmene, a sos rios e
a su lagu.
Est una mata seculare, podet durare finas a tre-
ghentos annos e crèschere trinta-trintaghimbe me-
tros in artesa, su diametru de su truncu podet
medire prus de unu metro e mesu, est deretu e cun
s’iscorza bianca, lughida e lìsia. Sas fozas sunt de
unu birde forte, sos frores ispraghent in frearzu-
martzu.
Impitu
Sa linna de su fustiarbu est lebia meda, e dun-
cas serbit pagu a dda pònnere in su fogu. Mentras
dda impitant in sos mobbiles, in sas cassetas, in
sos luminos e in in sas fabbricas de paperi, a fàe-
re sa cellulosa. Su brou de baranta gramos de i-
scorza, posta a buddire in duos litros de abba, po
mes’ora, faet bene a sos dolores reumaticos e a s’ar-
trite. Apustis chi at pasau che colamos su brou e n-
de bufamos duos, o tres, tzicherones a sa die.
Roverella
Crecu
Quercus pubescens (Fagaceae)
74
ALBERI - ARBURES
75
Salice
Pitighe
Salix alba - Salix atrocinerea - Salix purpurea
(Salicaceae)
76
Sos logos inue creschet e sa descritzione
S’agatant chentinas de ratzas de Salicaceae, ma
in logos nostros ch’at de prus matas de pitighe, cun
sas fozas birdes, e de tzoa, cun sas fozas colore de
chisina. Creschent in sas iscras e a probe de frù-
menes e rios.
Zughent su truncu totu chimos dae su grogu a su
ruju. Sas fozas si che bolant in atonzu e torrant
a ispuntare in beranu, paris cun sos frores femi-
ninos e masculinos, de colore porporinu-iscuru.
Istòria
Su lùmene salix nachi benit dae su latinu sali-
re, ca custa mata creschet impresse. Ippocrate, méi-
gu grecu de su 400 a.C., e àteros mèigos antigos n-
de muntovant sas virtudes meighinosas.
Propiedades e impitu
In sos tempos passaos, cun sos chimos russos faiant
palos e bértigas, cun sos fines resistentes e bonos a
ddos trochere, pischezones mannos e piticos.
Sos contzadores impitaiant s’iscorza a contzare sas
peddes. Sos frores, sas fozas e s’iscorza, ricas de tan-
nino, resina, tzùcaru, sales minerales, mescamente
calcio, ddas poniant a buddire e bufaiant su brou
po illebiare sos dolores a sos ossos e a s’istògomo. Ddu
bufaiant fintzas a asseliare sos nérbios, a dromire,
a curare su remadiu e a abbassare sa frebbe. Ischi-
mus ca in s’aspirina b’at atzidu salitzidicu.
Betándeche su brou a sa barza inue nos samu-
namos, nde tenet benefitziu sa pedde iscardia e
sa carena suerada.
Sambuco
Saucu
Sambucus nigra (Caprifoliaceae)
78
ALBERI - ARBURES
Istòria
Su lùmene de su saucu nachi benit dae Sambuca,
unu sonete a cordas chi soniant sos grecos e sos ro-
manos, ddu sonaiant finas a su Medioevo.
Propiedades e impitu
Sa linna de su saucu est bona a fàere trastes cun
su tòrrunu, surbiolos e sonetes. Sos frores e su frutu
tenent vitamina C e P, sales minerales, tannino,
àtzidos, ozos e àteras sustàntzias connotas fintzas
in s’antighidade. De s’impitu issoro nde ant allegau
sos iscritores grecos e latinos. Su brou faet bene a sos
dolores reumaticos, a sas brusiaduras, a sas iscar-
diduras, a su tussiu e a su remadiu, faet iscatarrare,
faet còghere sas fruscheddas e illebiat s’ufrore. Che
faet calare sa callentura. Si ponent a buddire chim-
be gramos de frores in d-unu tzicherone de abba,
tocat a nde bufare una tassa tres bortas a sa die. Po
sos impacos si ponet acantigheddu de frores in prus.
Su brou de su frutu, bufau tres bortas a sa die, che
Qui sopra, l’infiorescenza del sambuco. Nella pagina faet passare su dolore de conca e de sas dentes, faet
a lato: una pianta e, nella foto piccola, i frutti.
pissiare e andare de corpus. S’issiropo si faet lassande
buddire su frutu po mesora, posca sucutau, si torrat
a ponnere su brou in su furreddu finas a si che cazare,
in una bottiglia e se ne beve un cucchiaio me- si costoit in d-una ampullita e, a s’ocorrentzia, si n-
scolato all’acqua. de bufat una cullera ammischiau a s’abba.
Il romano Apicio nel suo “De re coquinaria” Su romanu Apicio, in su libru “De re coquinaria”
parla di un intingolo fatto con le bacche di sam- faeddat de una sartza fata de su frutu de saucu.
buco. Si lavavano e si facevano bollire in acqua, Ddu samunaiant e ddu poniant a buddire in s’ab-
quindi si scolavano e si mettevano ad asciugare ba, posca che ddu sucutaiant e ddu lassaiant assu-
per un bel po’. Per ultimo si soffriggevano nella tande un’iscuta bona. A ùrtimu ddu fridiant in
padella con un po’ d’olio, aromi e spezie varie, d-una sartània cun ozu, erbas de fragu bellu e i-
rimescolando di frequente e aggiungendovi del spetzias, morigande de tantu in tantu e azunghìn-
vino. Con questo intingolo si condivano le pie- debi binu. Cun custa sartza cunfetaiant sa petza e
tanze, dalla carne al pesce, dai legumi alle verdure. su pische, sos legumenes e sas birduras. Sos pitzinnos
I ragazzini, con la canna di sambuco, reciden- cun sa canna de saucu, segàndedda de unu nou a
dola da un nodo all’altro, costruivano le cer- s’àteru, faiant sos ischitzarolos, (isticarolos). Bi che i-
bottane, utilizzando come proiettili le drupe di stichiant su sísulu e si ddu tiraiant pari pari.
bagolaro e tirandosele l’un l’altro.
79
Sughera
Suerzu
Quercur suber (Fagaceae)
80
Sos logos inue creschet e sa descritzione
Su suerzu dd’agatamos mescamente in sos logos
a inghìriu de su Mediterraneu, in terrinos de roc-
cas de silicio. Podet durare a sos treghentos annos
e prus, artziare a binti metros, e su truncu ar-
ribbare a medire unu metru e mesu de diametru.
Su truncu est totu chimos, s’iscorza, innanti lì-
sia e colore de chisina, posca si faet russa, ispunzosa
e fresada. Sas fozas sunt ovales, corriatzas, de u-
nu birde-chelu in susu, de unu biancu-chisina in
suta, sos frores ispraghent dae maju a làmpadas,
ma fintzas a cabudanni-santuaini. Su lande, de
froma ovale, mannu e piticu, est a matzuleddos.
Istòria
S’istòria de s’ortigu in Sardinna diat merèsse-
re unu capìtulu intreu, tantu fut de importu in
sa tzivilidade pastorale, cando no b’aiat traste
chi massàias e massàios manizaiant chi no fut de
linna, o de ortigu, dae sas trobias, mannas e pi-
ticas, a sos banchitos, a sos tzimpeddos, a sos i-
scannos, a sos carrutzulos e ateros zogos de pit-
zinnos e trastes po domo.
82
ALBERI - ARBURES
Propiedades e impitu
S’iscorza russa, chi mutimos ortigu, defendet
su suerzu dae onnia traschia, ma no de sa ruga
chi dda ispozat de totu sas fozas, lassàndebi sos
chimos nuos.
S’ortigu mascru, mancari balet pagu, che ddu
trantzint de sa mata a sos bintighimbe-trint’an-
nos de vida. Posca de noe in noe annos, fintzas de
deghe in deghe, cando est bellu, lebiu e ispunzo-
su. Custu ddu mutint ortigu femina e ddu im-
pitant a faere onnia zenia de traste, dae sos tu-
pones de sas ampullas a sos fundos de sos botinos,
dae s’isolante de sas domos a sos supramobiles etz.
Como fintzas a fàere bestires.
S’iscorza modde, rasigada dae su truncu de su
suerzu pitzinnu, dda ponent a buddire in abba,
tres untzas in d-unu litru, su brou torrau a me-
tade, colau e ameschiau a su mele, faet bene a su
dolore de bùturu e a sa bronchite. Tocat de nde
bufare una tassa tres bortas a sa die.
83
ARBUSTI
MOLAS
Alaterno
Làuru Areste, Laure Areste, Lavru Areste
Rhamnus alaternus (Rhamnaceae)
86
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Poniant a buddire in abba onnia parte de sa
mata, a tìnghere pannia cun diferentes tonali-
dades.
Dda impitaiant puru a curare medas istrobbos,
mescamente de su fìgadu e de su fele.
Su frutu faet andare de corpus.
88
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Su tzentzu tenet propiedades chi curant sa ped-
de e dda faent prana e bella.
Su brou sende arrànchiu bochit sos bremes e po
cust’arranchidore sos massaios impitaiant sos chi-
mos a che ispérdere sos bobbois chi si ch’untur-
zaiant su chi pastinaiant.
Fintzas a pagu tempus faet mamais nostras d-
dos impitaiant a illebiare sos dolores de sa carena
e s’ufrore de sa pedde. Poniant sos chimos in d-u-
nu lavamaneddu de ferrismartu, ddos amun-
taiant cun brasias, posca bi poniant un’àteru pi-
zu de chimos, imboligaiant su lavamanu cun d-
unu pannigheddu e ddu tovecaiant in susu de su
zassu chi doliat o chi fut ufrau, mescamente sos
brenugos, bi ddu lassaiant finas a ddu subbecare.
A sos dolores e ufrores faiant bene fintzas sos im-
pacos cun su brou de sas fozas cotas a buddiu.
Nachi cun sas fozas innetiaiant sos atzales. A
Corpus Domini fut usantzia a ispartzinare in sas
carrelas, inue passaiat sa cufessone, chimos de t-
zentzu paris cun murta, proinca e ispicu.
Custos frores ddos sutzant sas abes, duncas su
mele tenet su sabore e su fragu issoro, in mesu bi
est fintzas cussu arrànchiu de su tzentzu.
89
Biancospino
Calàvrighe, Calàrvinu
Crataegus monogyna (Rosaceae)
90
ARBUSTI - MOLAS
Storia
Sos romanos impitaiant su calàvrighe contra a
sas maias.
In questa pagina, la pianta carica di frutti e un par- Cun sas ispinas ant fatu sa Corona a Zesusu
ticolare dei rami. Nella pagina a lato, un biancospino crutzifissu.
in primavera, con la vistosa fioritura e, nella foto pic-
cola, le tipiche bacche rosse.
Propiedades e impitu
In sa mélighedda e in su frore de custa mola
b’at vitamina C, tannino e àteras sustàntzias
chi faent bene a chie sufrit a su coro, a chie zu-
ghet su sàmbene forte e s’arteriosclerosi.
Fainde buddire unu punzu de frores in d-unu
quartu de abba, e bufànde duas tzícheras a sa die
de su brou, che faet abbassare sa frebbe e sa pres-
sione, faet pissiare, faet bene a su coro, allenat sos
nérbios; po totu custu ddu inditant a chie tenet
pistighinzos de calesisiat zenia, a chie sufrit de
menopausa e no renessit a dromire.
Cisto marino
Murdegu, Mudregu
Cistus monspeliensis (Cistaceae)
Habitat e descrizione
Il cisto è una pianta cespugliosa diffusa ovun- In queste pagine, la pianta carica di fiori in primave-
que, dalla pianura ai luoghi alti, nei terreni ma- ra, quando vivacizza grandi distese di pascoli aridi in
gri, pietrosi o sabbiosi. Vegeta soprattutto nel tutta la Sardegna.
bruciato, grazie alla capacità che hanno i semi di
resistere ad alte temperature. Può elevarsi fino a
due metri. I rami superiori risultano appiccico-
si, le foglie sempreverdi, i fiori bianchi, mentre
altre specie hanno diversi colori che vanno dal
bianco al rosa, al giallo al celeste.
Impiego
In annate siccitose i rami freschi di alcune spe-
cie di cisto venivano dati alle bestie, anche se al-
cuni li rifiutavano per l’odore, come il Cisto
monspeliensis.
Questo, come anche le altre specie, è invece
ottimo come legna da ardere, nel fuoco e nel
forno. Venivano fatte le fascine, che si traspor-
tavano nelle case per la provvista invernale.
92
ARBUSTI - MOLAS
Impitu
In annos de sicanna sos pastores zaiant sos chimos friscos de calecuna zenia de murdegu a sos anima-
les, ma issos revudaiant sa ratza monspeliensis, po su fragu feu. Sos massaios cumponiant a fasche totu
sas ratzas de murdegu e che ddas carraiant a domo po sa provista de s’ierru, a fàere su fogu e a inchendere
su furru.
Corbezzolo
Lidone
Arbutus unedo (Ericaceae)
94
Sos logos inue creschet e sa descritzione
Su lidone est una mola chi agatamos in paris
e in montigos, in logos caentes e chi no bi ferzet
bentos fritos. Bi nd’at paris cun sas àteras molas
chi creschent in sos logos a probe de su Mediter-
raneu, comente sa murta, sa chessa e su mudre-
gu.Podet fàere a mata arta finas a deghe me-
tros, totu chimos. S’iscorza est rujastra, sas fozas
sèmpere birdes e corriatzas, sos frores biancos, co-
lore de rosa e rujos, ispraghent in s’atonzu, paris
cun su frutu grogu e ruju, de su frore de s’annu
innanti.
Propiedades e impitu
A custa mata, resistente a su fogu fuiu, dda
cussiderant sinnu de ospitalidade, po cussu dda
pastinant fitianu in sos ortos de sas biddas. Zu-
ghet àtzidos e tannino, su frutu faet pissiare e a
istringhidura de matza, duncas diat tocare de n-
de papare cun moderatzione. A intendere sos i-
studiaos Unedo in latinu diat chérrere nàrrere
“nde papo unu ebbia”. Àteros pentzant chi Ar-
butus benit dae su tzèlticu, Ar = Aspru, Butus =
Arbustu (mola).
A dònnia modu, papàndende pagu, su frutu
faet bene a s’iscardidura de sa matza, de sa bu-
sica e de sos runzones. Gasi fintzas su brou de sas
fozas: nde ponimos a buddire unu punzu in me-
su quartu de abba, ddu lassamos pasare e nde
bufamos una tassita tres bortas sa die.
Su truncu e sos chimos ddos ponent a su fogu.
Su mele de lidone est istimau po su sabore, ma
est caru che fogu.
ARBUSTI - MOLAS
La confettura
Ingredienti: bacche di corbezzolo, zucchero,
buccia grattugiata di uno, o più limoni.
Preparazione: si mettono a cuocere i frutti in un
ampio tegame antiaderente, quindi si filtra il
succo, lo si pesa e vi si aggiunge la stessa quan-
tità di zucchero.
Si rimette il tegame sul fuoco fino a condensarsi,
mescolando di continuo, quindi vi si spruzza il
limone, in base alla quantità del succo. Quando
il composto resta attaccato al mestolo lo si tra-
vasa ancora bollente nei barattoli di vetro che,
chiusi ermeticamente, si mettono a raffreddare
sotto una pesante coperta.
96
Biancospino
Calàvrighe, Calàrvinu
Crataegus monogyna (Rosaceae)
90
ARBUSTI - MOLAS
Storia
Sos romanos impitaiant su calàvrighe contra a
In questa pagina, la pianta carica di frutti maturi e sas maias.
un particolare delle drupe, intensamente rosse. Nella Cun sas ispinas ant fatu sa Corona a Zesusu
pagina a lato, un biancospino in primavera, con la crutzifissu.
vistosa fioritura e, nella foto piccola, le tipiche bacche
ancora gialle.
Propiedades e impitu
In sa mélighedda e in su frore de custa mola
b’at vitamina C, tannino e àteras sustàntzias
chi faent bene a chie sufrit a su coro, a chie zu-
ghet su sàmbene forte e s’arteriosclerosi.
Fainde buddire unu punzu de frores in d-unu
quartu de abba, e bufànde duas tzícheras a sa die
de su brou, che faet abbassare sa frebbe e sa pres-
sione, faet pissiare, faet bene a su coro, allenat sos
nérbios; po totu custu ddu inditant a chie tenet
pistighinzos de calesisiat zenia, a chie sufrit de
menopausa e no renessit a dromire.
ARBUSTI - MOLAS
Sa cufetura
Su chi bi cheret: lidone, tzùcaru, corza tretega-
da de unu, o prus limones
Comente si faet: ponimos a còghere su lidone in
d-una cassarola chi no s’atacat, che colamos su sè-
mene, pesamos su sutzu e bi azunghimos atere-
tantu de tzùcaru. Torramos a pònnere sa cassa-
rola in su fogu finas a si che cazare, sèmpere mo-
rigande, posca bi pispiamos sa corza de limone, a
segundu sa cantidade de su sutzu. Cando sa cu-
fetura s’atacat a sa terudda prenimos sos botos de
bidru, ddos serramos e ddos ponimos a ifritare
ammuntaos cun d-una manta.
Mitolozia
Su mitu grecu contat ca in custa mola sas di-
vinidades ant mudau una ninfa de mare bella
meda chi istimaiat Cronos.
Propiedades e impitu
Cun sa linna, càdria meda, faiant ainas cun
su tòrrinu, dda poniant fintzas a su fogu e a in-
chendere su furru, poite faiat brasia bella. Cun
s’iscorza tinghiant pannia de lana e de ateras
tramas.
98
Lavanda
Ispicu
Lavandula stoechas (Labiatae)
Habitat e descrizione
La lavanda è una piantina cespugliosa tipica
delle alture, diffusa nei terreni aridi, ai margini
dei sentieri e nei boschi dove gli alberi sono di-
radati.
La sua altezza può raggiungere anche 1 metro.
Ha radice e fusto legnosi, i rami sono lunghi e
ciascuno di essi, in primavera, porta il fiore, ce-
leste o bruno porpora, molto profumato.
Proprietà e impiego
I fiori di lavanda contengono oli essenziali e
sostanze resinose che fanno si che l’estratto ven-
ga usato in profumeria, e il decotto per curare
alcuni disturbi alle vie respiratorie, dello sto- Nelle foto, la pianta fiorita, a metà primavera.
maco, degli intestini e della pelle.
Si fanno bollire 10 grammi di fiori in mezzo
quarto di acqua, e col decotto si disinfettano le Sos logos inue creschet e sa descritzione
ustioni, le ferite, i lividi e le punture d’insetto, S’ispicu est una molighedda de logos artos. Bi
bevuto è calmante del mal di testa, dell’asma e nde at in sos terrinos assutos, ororu de sos caminos
della bronchite. de sartu, in buscos cun pagas matas.
I fiori della lavanda sono tra i prediletti dalle a- Podet artziare finas a unu metro, sas raighinas
pi, ma anche dalle donne che, dopo averli es- e sos chimos sunt linnosos e cadaunu de custos, in
siccati, li mettono nei cassetti e negli armadi. beranu, zughet sos frores biaitos o porporinos, de
fragu bellu meda
Propiedades e impitu
In sos frores b’at ozos de importu e sustàntzias
resinosas, tantu chi su sutzu ddu impitant a fàe-
re su profumu, e su brou a curare istrobbos de sa
respiratzione, de s’istògomo, de sas istentinas e de
sa pedde.
Si ponet a buddire deghe gramos de frores in me-
su quartu de abba, cun custu brou meigant bru-
siaduras, segadas, marcos biaitos e punturas de
bobbois; bufándeddu, illebiat s’asma e sa bron-
chite. Sos frores de ispicu ddos sutzant sas abes.
Sas féminas ddos boddint a ddos sicare, po ddos
ponnere in sos cadassos e in sos armadios.
99
Lentisco
Chessa, Mudditza
Pistacia lentiscus (Anacardiaceae)
100
ARBUSTI - MOLAS
Proprietà e impiego
La pianta e i frutti di lentisco, ricchi di olio, Sos logos inue creschet e sa descritzione
tannino e resina, sono stati protagonisti della ci- Sa chessa, est de importu mannu in sa vezetat-
viltà agropastorale. Il tronco, i rami e le radici, zione mediterranea. In Sardinna che nd’at in to-
venivano utilizzate per alimentare il fuoco. tue, in sos paris e in sos montigos.
Quando qualcuno, mentre tagliava legna, si Su prus est a mola, ma podet crèschere finas a
procurava una ferita, fermava il sangue con la medas metros, a bortas prus de chimbe. Sos chimos
scorza raschiata dal tronco, o dai rami. Se ma- sunt trotos meda, s’iscorza est colore de chisina o
sticata rafforzava le gengive, se inserita nei den- rujastra. Sas fozas sunt sèmpere birdes, piticas e
ti cariati, calmava il mal di denti. Efficace per corriatzas, in beranu ispraghent sos frores, in ma-
questi disturbi era anche il decotto di foglie. tas diferentes, sos masculinos grogos- porporinos, sos
Le bacche venivano colte per spremervi l’olio, femininos rujastros, su frutu, su lestinchinu, in-
usato per lo più per friggere. Fino alla metà del nantis ruju, posca nieddu, coghet in s’ierru.
1900, e anche oltre, erano le donne che dalla
mattina presto fino a sera tardi andavano a co- Istòria
glierle e con esse riempivano i sacchi che gli uo- Calecunu pentzat chi su lùmene lestínchinu
mini trasportavano col carro nel frantoio più vi- benzat dae dentiscus, poite in sa Gretzia antiga
cino. Quando l’olio era bollente ci buttavano impitaiant sa resina a innetiare e imbianchire
della mollica di pane per eliminare il sapore a- sas dentes.
maro e l’odore forte. Lo usavano per massaggiare Sos romanos cun custu frutu faiant sartzas a
le parti del corpo colpite da dolori di varia na- cundire sa petza e su pische.
tura, tra cui quelli artritici e il torcicollo.
Serviva inoltre per alimentare le lampade, quan- Propiedades e impitu
do non c’era l’energia elettrica. Sa chessa e su lestínchinu, ricos de ozu, tanni-
In annate siccitose si davano al bestiame i rami no e resina, sunt istaos sos protagonistas de sa t-
verdi. Con essi si facevano anche delle ceste di zivilidade agropastorale. Su truncu, sos chimos e
varie dimensioni. sa cotzighina, ddos impitaiant a fàere su fogu e
a inchendere su furru, inue coghiant su pane.
Si calecunu, segande linna, si faiat una sega-
da, frimaiat su sàmbene cun sa rasigadura de su
truncu, o de sos chimos. Matzigandedda, afor-
tigaiat sas ghinghias, poníndedda in sas dentes
mantzadas faiat passare su dolore. A custos i-
strobbos faiat bene fintzas su brou de sas fozas.
Su lestínchinu ddu frigaiant po fàere s’ozu de
friere. Finas a sa metade de su 1900, apustis pu-
ru, sas féminas che essiant a s’impuddiles a friga-
re, recuiant a s’imurrinadorzu, lassande a sos ò-
mines sos sacos prenos a che leare a su mòlinu prus
a probe. Innantis de ddu impitare, a s’ozu buddiu
bi betaiant unu cantu de matza de pane a bi che
trantzire su sabore arrànchiu e su fragu forte.
Ddu isfrigatzaiant a sa carena crupia de do-
lores de ònnia zenia, comente sos de s’artrosi.
Cando no che fut s’eletritzidade, ddu poniant
in sas lantìas.
In sas annadas de sicanna aprondeaiant su be-
stiàmene cun sos chimos birdes, cun issos faiant
puru pischeddas mannas e piticas.
101
Mirto
Murta
Myrtus communis (Myrtaceae)
102
Sos logos inue creschet e sa descritzione
Sa murta est una mola de importu mannu in
mesu de sas matas a inghìriu de su Mediterra-
neu. Bi nd’at a probe e atesu de su mare, ma no
in montes meda artos. No timet tantu su fritu
de s’ierru cantu sos bento malos. In logos de su
Guilceri istat menzus in terrinos friscos, comen-
te cussos a inghìriu de su lagu Omodeo e in am-
bos chirros de su Tirsu.
Sas prus sunt artas duos metros, zughent sas fo-
zas sèmpere birdes e in beranu comintzant a i-
spuntare sos frores biancos e colore rosa. Su fra-
gu bellu nde prenet totu su logu. Su frutu, piti-
cu e tundu, coghet a urtimos de atonzu e si tin-
ghet a nieddu. Nde podimos boddire finas a to-
tu su mese de bennarzu.
Mitolozia e Istòria
Dae s’antighidade sa murta est una de sas mo-
las prus connotas e muntovadas.
Su mitu grecu contaiat ca Atena aiat mudau
in mata a Mirsine, una pitzoca de s’Atica, mor-
ta dae unu pitzocu chi issa aiat bínchiu.
In s’Ezitu bi fut s’usantzia de mudare sos pilos
e sos bestires cun chimos de murta. Po sos ebreos fut
sinnu de paghe, po sos grecos e sos romanos sinnu
de groria, de bellesa e de amore.
Inue b’aiat isposos noos no podiat mancare sa
murta chi sos poetas de onnia tempus ant cantau,
comintzande dae Virziliu.
Proprietà e impiego
Il mirto, dal legno duro e omogeneo, contie-
ne oli, tannino, acidi, vitamina C e altre sostan-
ze medicinali e aromatiche, come il mirtolo, u-
sato in medicina. I medici arabi consigliavano il
mirto per curare la tosse, i disturbi allo stoma-
co, la diarrea e l’amenorrea.
Facendo bollire in mezzo quarto d’acqua un
pugno di foglie, il decotto aiuta a digerire e a e-
liminare il catarro. Bisogna berne un bicchiere tre
volte al dì. Gli sciacqui in bocca per alcuni minuti
sono indicati per l’infiammazione delle gengive.
Gli impacchi con un panno imbevuto di que-
sto decotto accelerano la guarigione delle feri-
te, massaggiato sui capelli, li fortifica ed elimi-
104
ARBUSTI - MOLAS
105
Prugnolo
Prunitza, Pronitza
Prunus spinosa (Rosaceae)
106
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Sa prunischedda est de sapore arghionzu, ma
faet piaghere a dda papare. Sos pitzinnos, fint-
zas sos mannos, no timiant a si punghere cun sas
ispinas longas boddindende a si dda paparee in
Sotto, i folti rami carichi di fiori, in primavera. Sopra,
caminu. Che nde leaiant fintzas a domo a fae-
vista di un ramo della pianta, in estate.
re sa cufetura e unu licore chi faet dizerire.
Su licore de prunischedda
Est bonu meda. Su chi bi cheret: àrcolo, abba,
tzùcaru.
Cantidade e aprontadura: sa cantidade est a
piaghere. Ponimos sa prunischedda in d-unu bo-
tu de bidru e dd’amuntamos cun s’àrcolo, nessi
po unu mese e prus, apustis si che sucutat, i-
spremìndedda bene cun d-unu pannu, e si medit
s’essentzia: po unu litru de custa faimos buddi-
re 1 litru e mesu de abba e 500-600 gramos de
tzucaru, dda lassamos ifritare e che ameschia-
mos su totu. A ùrtimu prenimos sas ampullas.
Rosa canina
Orrù cràbinu, Ruu cràbinu
Rosa canina (Rosaceae)
108
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Su lùmene issentificu benit dae su grecu, poite
in s’antighidade creiant ca cun sas raighinas po-
diant curare sos canes arrajolaos. Sa beridade e-
st ca ameschiande su frutu a s’ite papare a sos
canes bi bochit sos bremes in sas istentinas.
In sas meligheddas b’at vitaminas C, E e K,
àtzidos, tzùcaru e tannino. Faíndeddas buddi-
re in abba ameschiadas a sos frores, su brou faet
pissiare e faet bene a chie est tussiu, a sa gastri-
te e a sa diarrea.
Sas féminas faiant sa cufetura, meighinosa po
sos anèmicos. Dd’aprontaiant comente sa cufe-
tura de sas méligheddas de àteras molas de sa
matessi famìllia.
Proprietà e impiego
Dunque questa pianta terapeutica, nota dai
tempi più antichi, contiene tannino, sostanze a-
mare, oli essenziali e altre proprietà efficaci nel-
110
ARBUSTI - MOLAS
Mitolozia e Istòria
Sa paràula romasinu cheret nàrrere lentore de mare, poite sas
fozas ifustas in sa note lughent a s’artziada de su sole. In cale-
cunu limbazu de su sardu ddu tzìrriant tzìpiri dae su carta-
zinesu zibbir. Una paristòria cristiana contat ca custa mati-
ghedda zughet in sos frores sos colores de su mantu chi sa Ma-
donna at ispartu in susu de issa po assutare.
Su romasinu fut sagrau a Venere. Sos ezitzianos ddu impi-
taiant a curare sos istrobbos de sas istentinas e de s’istògomo.
Ippocrate e sos àteros mèigos antigos, e de su Medioevo, ddu cus-
sizaiant poite teniat sas virtudes de che istesiare sas maladias
de sa carena e de sa mente.
Sos pòpulos antigos amuntaiant sos mortos cun sos chimos. Nde
poniant fintzas in sos brassolos, e ddos brusiaiant a che catzare
sas animas malas. In su Medioevo ddu brusiaiant paris cun su
làuru imbetze de s’incensu. De seguru su fragu bellu che istesiat
sos bobbois, mescamente sa tzìntzula, in prus innétiat s’aera.
Propiedades e impitu
Duncas custa matighedda meighinosa fu connota dae s’anti-
ghidade. Medas sunt sos ozos de importu e sas propiedades chi
azuant a curare su dolore ’e conca, sos istrobbos a sos nérbios e
a sas istentinas, s’artrosi e su reumatismu. Faet bene a chie est
malàdiu a su coro, a s’istògomo, a su fìgadu, a su fele, a chie su-
frit de probremas de respiratzione (su fumu de sas fozas sicas
brusiadas in sa brasia ch’iscazat su catarru, fintzas s’ispopo-
radura de s’abba buddinde inue b’at unu chimu de romasinu).
Po che dda serrare su romasinu faet bene a totu sa carena, fint-
zas a su rujore de sos ogos e a sas fertas de sa pedde, chi che sa-
nant cun sos impacos de su brou.
Tocat a pònnere a buddire unu chimigheddu de cust’erba in d-
unu quartu de abba, po bindighi minutos. Su cussizu est a nde bu-
fare tres tassitas a sa die o a fàere sos impacos medas bortas. Su brou
Un rametto di betau a sa bartza zat fragu bellu a s’abba e faet sa pedde lìsia.
rosmarino appe-
na raccolto. Nella S’ispatzula ifusta in custu brou che trantzit su lughidore a sos
pagina accanto, bestires de lana iscura. In dies de oe su romasino ddu impita-
una pianta fiori- mos in sos màndigos de petza e de pische, in sa patata arrustia
ta e, nella foto e fata in birde, in sas sartzas e in sa minestra. Su mele de sas
piccola, un parti- abes chi sutzant su romasinu est bonu e balorosu.
colare dei fiori.
111
Rovo
Orrù, Ruu
Rubus ulmifolius (Rosaceae)
112
ARBUSTI - MOLAS
Propiedades e impitu
Sa mura, cando est bene cota, boddinde e pa-
pande, est bona meda. Mancari pitzinnos e man-
nos no ischiant ca est rica de vitamina C, recuinde
de su sartu, si frimaiant a nde boddire, a dda
papare in caminu e a che dda leare a domo. Sas
betzas però ischiant ca totu sa mata est meighinosa.
Su brou de sas raighinas faet pissiare, cussu fatu
cun sas fozas che fàet passare s’iscurrentziadura,
bufau a cuncos e lassau in buca su tantu de ddu
subbecare, faet bene a su rujore de sa buca e de su
bùturu. Su brou fatu cun calesisiat parte de sa
mola azuat a dizerire.
Su ruu ddu impitaiant fintzas a tìnghere pan-
nia, cun tintas diferentes a segunda de sas partes
de sa mata, faíndeddas buddire o nono.
ARBUSTI - MOLAS
Cufetura
Cun sa mura si nde podet fàere una bona meda.
Su chi bi cheret: sa mura, su tzùcaru, corza tre-
tegada de limone
Comente si faet: in d-una cassarola chi no s’a-
tacat ponimos a còghere sa cantidade de mura
chi cherimos, che sucutamos su sutzu dae su sème-
ne, ddu pesamos e bi azunghimos ateretantu de