ZAPISI O RATNIM BRIGADAMA

50

Direktor NIU Narodna armija pukovnik MILAN KAVGI, glavni

i odgovorni urednik Redakcije posebnih izdanja pukovnik MENSUR SEFEROVIC, urednici potpukovnik ALEKSANDAR 2IVKOVI i profesor BLAGOJE SVORCAN, likovni i tehniki urednik
akademski slikar ALEKSANDAR SVEDI, sekretar VERA CAI
Recenzenti: general-major SVETOZAR ORO, mr SVETA
KOVACEVI i mr MUHAREM KRESO

M E N S U R

S E F E R O V I

ISTONO I ZAPADNO
OD NERETVE
DESETA HERCEGOVAKA
NARODNOOSLOBODILACKA UDARNA
PROLETERSKA BRIGADA

NARODNA ARMIJA
Beograd, 1981.

ODLIKOVANJA
Desete hercegovake NOV proleterske brigade:
Orden narodnog osloboenja
Orden bratstva i jedinstva I reda
Orden narodnog heroja

UDK 355.486 (497.15) 1942/1945

SEFEROVI, MENSUR
ISTONO I ZAPADNO OD NERETVE. Deseta hercegovaka NOU proleterska brigada.
Autor: MENSUR SEFEROVI
Beograd, Narodna armija, 1981, t. Vojna tamparija
Split; str. 280; 8

U osam poglavlja zapisa o hercegovakoj udarnoj proleterskoj brigadi, dokumentarno-publicistikog karaktera, uz vie ratnih snimaka, oblikovani su borbeni putevi (od Hercegovine do Trsta i Bleda, od 10. avgusta 1942. do 15. maja 1945), estoki okraji, zajedniko borenje i uzrastanje naroda i njegove vojske protiv
okupatora i njegovih saradnika ne samo na hercegovakom podneblju, moralni i borbeni profil boraca
koji su svojim grobovima i ivotnim djelom isklesali
snanu borbenu jedinicu i istrajni kolektiv bratstva i
jedinstva (samo na meama Sutjeske brigada je imala
305 poginulih: 115 Srba, 94 Muslimana, 93 Hrvata, 2
Crnogorca i 1 Jevrejina).

Tira: 2.000

Cena: 300 din.

GORINE ODSTUPANJA I PREISPITIVANJA

Komandantove iluzije u vrtlogu ofanzive ili dva vienja
raspleta dogaaja Komandiri bez vojske, odbornici bez
odbora, sekretari bez komiteta Oevi i djeca na borbenom poloaju ezdeset ena u tri bataljonske kolone
Prestrojavanja i iekivanja Hercegovakog NOP odreda
Konjiki (Mostarski) bataljon na Crnom vrhu Titova
optimistika i kritika kazivanja Komunisti u oima
protivnika Sudar s etnicima na Zelengori i mar u zapadnu Bosnu Borba prsa u prsa U zbjeg se ne raunaju rodoljubi, a ko su oni? Na kraju dugog mara 1.
avgusta 1942 101 Hercegovac i Crnogorac izbaen iz
stroja Kako rasporediti Hercegovce Prijedlog koji
Vrhovni tab NOP i DVJ nije usvojio

Posljednja pisma koja ste nam uputili izgledala

su nam toliko otra da smo iza njih oekivali da ete
poslati kakav gajtan da se objesimo ili kakvu desetinu
koja bi nas odvela kao odmetnike, pisali su Vrhovnom tabu NOP i DVJ 12. maja 1942. Petar Drapin i
Miro Popara, komandant i politiki komesar Operativnog taba NOP odreda za Hercegovinu, narodni heroji, a ve istog dana su, poto su znali da je komandant hercegovakih partizana upravo imenovan za
lana Vrhovnog taba, poslali dva pisma vrhovnom
komandantu Josipu Brozu Titu. Jedno je bilo Drapinovo, drugo Poparino, prvi je pisao da e mu to povjerenje dati jo vie snage i poleta za dalji rad i da
nee aliti truda ni ivota da bi to priznanje i opravdao, a drugi, obradovan to su i njegov saborac, ratnik

sa panskog bojita, a s njim i ustanika vojska ipak dobili upeatljivu ocjenu od prvog vojnika jugoslovenske
revolucije, iskazao je i svoju vrstu vjeru u vrijeme
koje nailazi: Konana pobjeda e doi, ona mora
doi, jer naom borbom rukovodi Partija, iji sinovi
umiru da bi njihovi narodi mogli ivjeti.
Sutradan su poslali novo pismo, dva dana kasnije
jo jedno (Smatramo da je situacija takva da nas nagoni da budemo s vama svaki as u kontaktu, zabiljeili su), 22. maja javili su da su hercegovaki partizani
preli u protuofanzivu i da borbe veoma uspjeno
teku, a nakon tri dana s borbenog poloaja ponovo se
oglasio Petar Ili, kako su za komandanta Drapina
znali jedino u Hercegovini:
... Svi su partizani voljni za borbu do konane
pobjede... Nema opasnosti od ove sjeverne ofanzive.
Jedino moe da nam za izvjesno vrijeme nakodi u Crnoj Gori... Uskoro ete uti za jo jednu dobru akciju,
nadam se... uje se ovuda stalno pjesma. Ovuda okupator ne moe proi.
S nekog kamenog visa, iznad ceste, stiglo je idueg
jutra novo pismo:
.. .Osnovno je ovdje sauvati moral stanovnitva
koje je junaki podnijelo da mu Italijani pale kue. Zasada nema opasnosti, ali ako bi peta kolona tumaila,
onda bi bila opasnost... Moral i raspoloenje je odlino kod partizana. Imamo nesalomljivu partizansku
vojsku.
U oima Milentija Popovia, meutim, to kasno
hercegovako ustaniko proljee nagovjetavalo je
dramatine rasplete. Javljajui generalnom sekretaru
KPJ, koji ga je kao partijskog instruktura tog maja i poslao meu Hercegovce, o opasnom i tetnom skretanju u radu kako same partijske organizacije tako, naroito, Operativnog taba, zabrinut prilikama koje je
zatekao, napisao je i to da postoji opasnost da u jednom momentu sve to prsne.

PROLOM
Tako su dogaaji i potekli: svako novo jutro je donosilo sve vee neizvjesnosti, jer dva hercegovaka odreda, Sjevernohercegovaki i Junohercegovaki, dvadesetak udarnih i terenskih bataljona, nekoliko hiljada boraca vodilo je grevite borbe protiv neuporedivo
snanijih italijanskih i kolaboracionistikih jedinica
koje su se sruile na ustanike, meu kojima je - to ve
nije bilo osobito teko zakljuiti - neprijatelj svih boja
i zastava sve vidljivije pleo svoje urotnike mree i pueve.
Tog gladnog proljea italijanski okupatorje vodio
jo jednu ofanzivu - osiromaenom i iscrpljenom hercegovakom seljaku nudio je mir, hljeb, so, smireno
kuno ognjite, i njima, seljacima, valjalo je odluiti:
istrajati i saekati novu ljetinu, ostati svoj na svome,
slobodan, ne otii pod okrilje okupatora i u etnike
makarondije, ili prieljkivati da sve to nevrijeme
to prije protutnji, da se sve vojske povuku, da odu
bilo kuda, da se sela oslobode od naleta jedne ii druge
vojske, kako su demoralisani i kolebljivi u potaji govorili, ukali unaokolo, svakako ve nagrieni etnikom propagandom, ali i izuzetno tekim ekonomskim
prilikama na selu. Dok su u to vrijeme i vodeniari,
koji su ivjeli iskljuivo od svoje vodenice, primali
samo sledovanje (jer sav prihod od ujma nosili su u
seoski fond, u odbor, koji je siromanima dijelio najvie do sto grama brana dnevno), a imuniji seljaci iz
svojih torova izdvajali po neku kozu i ustupali, dok
glad mine, onima koji su oekivali gutljaj mlijeka,
mnogi su u ogoljelim krevinama upali, kuhali i jeli
sve to nije bilo otrovno. Radi obezbeenja sjetve, Narodnooslobodilaki odbor u Divinu je od vie porodica blagovremeno oduzeo kukuruz izdvojen za sjeme,
jer kukuruz tad nije sijan - on je saen, a prilikom saenja bilo je zabranjeno pojesti ma i jedno zrno.
Uz takve porodine nevolje i line gorine tutnjala
je takozvana trea ofanziva hercegovakim krem i
vie nije bilo sumnje da su okupator i njegovi saradni-

ci mobilisali sve svoje snage da unite narodnooslobodilaki pokret u Hercegovini. Na to su neposredno

upuivali i etniki leci, baeni iz italijanskih aviona,
kojima se komandant nacionalnih odreda za Crnu
Goru i Hercegovinu pukovnik Bajo Stanii obraao
brai Hercegovcima, i majska uputstva lanova
taba vojno-etnikih odreda Nevesinja i Gaska Petra Samardia i popa Radojice Periia, kao i nacionalistikog politikog povjerenika Dobroslava Jevevia, koji su se obraali svojim zemljacima: Na osnovu sporazuma, koji smo sklopili sa Armijom Kraljevine Italije u svrhu zajednikog pobijanja komunistikih
zlikovaca, koji unitavaju ivote i imanja srpskog naroda, saoptavamo vam: Odustanite od svakog sukoba sa
italijanskim trupama... Italijanska armija vam garantuje da niko nee odgovarati za dogaaje iz doba ustanka. ..
Iz posljednjeg izvjea kotarske oblasti u Bilei
razabire se da se tamo oekuje dolazak Baje Staniia,
'komandanta nacionalnih odreda' za Crnu Goru i Hercegovinu, pisao je 24. maja i veliki upan Velike upe
Dubrava Ministarstvu unutranjih poslova u Zagrebu.
Ova obavijest u vezi je sa proglasom istoga, koji je tiskan od italijanskih vojnih vlasti u tiskari Toovi u
Dubrovniku prolih dana, iji se sadraj prilae. Ovaj
je proglas tiskan uz najveu opreznost karabiniera i nikome nije dan sadraj do znanja. Proglas e vjerovatno
biti bacan iz zrakoplova...
I zapovjednitvo 3. domobranskog zbora se 12.
juna javilo Glavnom stoeru domobranstva: .. .Talijani su preko jednog Muslimana u Gaskom podijelili novine pod naslovom 'Slobodna Srbija' i bacili promidbene letke 'Svim etnicima' iz zrakoplova u ovoj oblasti.
U mnogostrukoj sprezi italijanskog okupatora i
njegovih saradnika, etnika i ustaa, koji su svoju prepisku o borbi protiv partizana obogaivali meusobnim sumnjama, u takvom kolopletu svakodnevnih
iekivanja voene su borbe na svim komunikacijama
izmeu optinskih i sreskih mjesta s ojaanim

dijelovima italijanskih divizija Taurinenze, Kaatori dele Alpi, Mure i Marke, koje su vodile etnike oruane grupe.
Uzaludni su bili i pojedinani protivnapadi partizanskih bataljona, mnogi lini i grupni podvizi. Jedinice su prelazile u defanzivu i odstupale ispred kolona
koje su, voene komandom italijansko-etnike operacije Stolac, sve uspjenije presijecale slobodnu teritoriju koncentrinim i sinhronizovanim nastupanjem iz Nevesinja, Gacka, apljine, Mostara i Trebinja.
Umjesto ranijih pojedinanih sukoba, ovoga puta grunule su snage koje se nisu povlaile u svoje garnizone.
Ile su naprijed uprkos velikim gubicima na mnogim
sektorima. Ni dva pristigla bataljona Prve proleterske
brigade, ni savjetovanje koje je organizovao Milentiie
Popovi u tabu Junohercegovakog odreda u selu
Zagori 22. maja, ni obraanje Mira Popare narodu na
crkvenom skupu u selu Trojici, ni njegovo pozivanje
na junake iz borbene prolosti naroda Hercegovine, ni
poruke odbora narodu, ni pisma naprednih svetenika svojoj pastvi, ni junatva mnogih u estokim majskim borbama - nita nije moglo sprijeiti snane motorizovane jedinice i etnike grupe da gotovo na svim
poloajima razbiju jae dijelove hercegovakih odreda i, spaljujui na tim putevima mnoge kue, 28. maja
1942. spoje svoje klinove u podruju do tada odsjeenog italijanskog garnizona u Stocu.
To je ve bio poetak junske agonije hercegovakih udarnih i teritorijalnih bataljona, jer u prolomu
italijansko-etnike ofanzive ogromna veina tih jedinica se rasula. Spasio se u sastavu manjih udarnih grupa i jedinica samo svaki deseti ili petnaesti naoruani
partizan, njih oko tri stotine (uz lanove porodica i
druge rodoljube), koliko ih se okupilo u Zelengori poetkom juna etrdeset druge, pored Konjikog (Mostarskog) bataljona, koji je isto tako, estoko desetkovan u podruju Prenja, oekivao dalji rasplet dogaaja.
Tih dana je Prva proleterska brigade, ije su jedinice sa dijelovima jednog hercegovakog udarnog ba-

taljona uspjele da u centralnoj bolnici hercegovakih

partizana u Zvijerini oslobode od Italijana i etnika zarobljene ranjenike, obavijestila Vrhovnog komandanta da Operativni tab NOP odreda za Hercegovinu u
ovom asu ima samo tri nekonsolidovana udarna bataljona i da stanovnitvo nije neprijateljski raspoloeno, iako je jako uplaeno i pokolebano masovnim
pokretima Italijana i etnikom propagandom koja je
veoma aktivna, a koji dan kasnije, 10. juna, da je od
etvrtog hercegovakog udarnog bataljona ostalo,
posle borbe koju su jue vodili, svega tridesetak boraca, da su ostali, njih oko pedeset, otili na Sominu,
odakle su rodom, da se Vlado egrt javio iz emerna
nakon to se probio preko Babe-planine i Bjelanice
i odvojio od Petra Drapina i Mira Popare, o ijoj sudbini proleteri nita nisu znali.
U komarskom povlaenju nekoliko grupa boraca prema sjeveru, ka Zelengori, komesar Junohercegovakog odreda Vojin Popovi prikupio je kolonu
ratnika i Milanu Grku i drugim podijelio brouru
Dugi kineski mar, zapis o natovjeanskim naporima kineskih komunista u njihovoj revoluciji, upozoravajui ih da e i oni, naputajui hercegovake krevine, prolaziti kroz slina iskuenja. Kolona koja je krenula na kineski mar bivala je ipak sve manja, jer
mnogi su prihvatili takvu mogunost da se, ako ve ne
mogu izdrati sve napore koji ih oekuju, vrate naoruani svojim ognjitima i saekaju rasplet dogaaja, povratak svojih drugova. Bila su to vie prieljkivanja
nego realne procjene okolnosti u kojima su se zatekli.
Meu sedamdeset pet Nevesinjaca, koliko ih je
odstupilo ka Zelengori i Bosni, od kojih je najsnaniju
grupu vodio narodni heroj Obren Ivkovi, bio je i omladinski rukovodilac Vlado Ivkovi, jedan od onih koji
je prihvatio izazov da se ide u nepoznato, podstaknut eljom da dokui i tu nepoznanicu, koja to nije
mogla ostati.
U meuvremenu su i mnogi borci Sjevernohercegovakog i Junohercegovakog odreda, ostavljeni i izolovani, ali odluni da ne pokleknu pred novim teko-

ama, pronalazili sigurnija sklonita i uporita, da bi

kasnije, iako u etnikoj strahovladi, formirali dva
partizanska bataljona Sloboda i Iskra, pored organizovanja drugih oblika otpora i konsolidovanja svojih ilegalnih punktova, o emu e u zapisu biti rijei.
Kao da se nije imalo kad tragati za uzrocima proloma, koliko su, pored snane protivnike ofanzive i
gladi, i subjektivne greke vojnog i partijskog rukovodstva uticale na rasulo vojske i organa narodne vlasti, gubljenje slobodne teritorije i perspektive mnogih,
ta bi valjalo da se radi u prilikama poput ovih u kojima su se nali, kuda da se krene, da li ostati u Hercegovini ili krenuti na drugu stranu, koliko je naruavanje partizanske zakonitosti, likvidiranje i potencijalnih neprijatelja, onih koji bi mogli zasmetati u
drugoj fazi revolucije, doprinijelo agoniji hercegovakih partizana.
TITO JUNA 1942:
FORMIRAEMO HERCEGOVAKU BRIGADU
Vlado egrt, zemljoradnik, koji je tridesetih godina postao komunist, komandant Sjevernohercegovakog partizanskog odreda, ijih se nekoliko udarnih bataljona, poput veine drugih, raspalo u italijansko-etnikoj ofanzivi, i koji se s patrizankom takom Ivkovi, gonjen etnikom hajkom, probio do Zelengore,
prepun gorine, sjea se tog ratnog nevremena kada
se odvojio od Drapina:
Nismo imali kud, morali smo se razdvojiti da ne
budemo u jednoj grupi... Uspio sam da okupim svega
etiri borca. ta da radimo sada? Kuda da krenemo,
gdje da se sklonimo. Ako uspijemo da iznesemo ive
glave odavde, kuda emo onda? Kako da se probijemo
do naih koji, vidi se po borbi, odmiu sve dalje i dalje
prema sjeveru? Ili da se uputimo prema naim selima
daleko na jugu Hercegovine, od kojih nas dijeli stotine
etnikih i italijanskih zasjeda?... S jednog brdaca
ugledasmo neobinu sliku: itava prostrana visora-

van, od Plane do Lukavca, prepuna vatara, hiljade i hiljade, rekao bih... 'Vidi koliko ih je' ape iza mene
Vaskovi. 'Kao da se na kr pretvorio u velegrad'
. . . Zvidimo tiho, zovemo ih poimenino. Niko se ne
javlja. 'Izgubili smo ih', kae taka. 'Sigurno su ih uhvatili'. Oko ponoi smo nas dvoje krenuli dalje... Peti
je dan kako nismo nita jeli. Pipam u mraku i upam
neku travu, i jedem...
Njih dvoje su, ipak, stigli do proletera na Zelengori. Na brzinu sam popravio opanke, tanije reeno,
ostatke opanaka, i zakrpio dronjke koji su visili, sjea
se dalje egrt. Pourio sam da se javim drugu Koi.
Sreo sam opet dosta poznatih. Svi se ude otkud ja odjednom meu njima. Vlado Tomanovi mi opisuje
sudbinu naih jedinica koje su se izvlaile iz obrua.
Malo ih se probilo, grdno su nastaradale. Jo nema nikakvih vijesti o Petru i Miru, ni o drugima koji su ostali
u obruu. Ali ve nas ima dosta na okupu. Svaki as
dolaze nove grupe...
Sutradan je vrhovni komandant drug Tito, koji je
bio u kolibi od lisnatog iblja, rekao egrtu i partijskom instruktoru Vasu Miskinu Crnom da je vojno i
partijsko rukovodstvo u Hercegovini napravilo krupne politike greke, da su sektaili po svim linijama, da su u vrijeme narodnooslobodilakog rata
stvarali nekakve kolhoze i govorili o proleterskoj
revoluciji i da je upravo takva politika nanijela ogromne tete pokretu u Hercegovini, zbog ega je kaznio lanove Operativnog taba.
Odmah skupi vojsku, rekao je Tito egrtu. Od
ovih boraca ovdje formiraemo Hercegovaki odred.
Ti e biti komandant toga odreda... im se spojite sa
Konjikim (Mostarskim) bataljonom, formiraemo
Hercegovaku brigadu...
Bilo je to i vrijeme kad je Vrhovni komandant na
Zelengori organizovao nove proleterske i udarne brigade - Treu sandaku, etvrtu i Petu crnogorsku,
kad je u sve krajeve Jugoslavije slao mnoga uputstva
i nareenja tabovima i komitetima, kad je pisao da
novi pohod proleterskih brigada u jednom pravcu

nee moi nikakva sila da zaustavi i da e opet biti osloboene teritorije, pogotovo ako im se dodaju i
hercegovaki udarni bataljoni, to jest da e ta vojska
biti strah i trepet za neprijatelja, pa otud i njegov optimizam, i to samo realni optimizam, jer je to sasvim
ostvarljivo.
Tada poektom juna s hercegovakih strana i poinju da pristiu na sjenokose i u ume Zelengore dijelovi udarnih i terenskih bataljona koji su se izvukli
prepuni gorine, iz vrtloga neprijateljske ofanzive.
U oima Vrhovnog komandanta kao da dueg
predaha i nije moglo biti: od onih koji su stigli na Zelengoru odmah je organizovan Hercegovaki odred s
dva bataljona, kojim su rukovodili, uz komandanta egrta i njegovog zamjenika Vlada Tomanovia, politiki
komesar Svetislav Stefanovi eo i njegov zamjenik
Vaso Miskin Crni, a upravo njih etvorica e se dva
mjeseca kasnije nai na istim dunostima i u novoj
hercegovakoj udarnoj brigadi. U tabu odreda su kao
partijsko-politiki radnici bili Vojin Popovi, Milija
Stanii i Cedo Kapor. Toj odlunoj i postojanoj vojsci
revolucije, borcima Hercegovakog odreda i proleterima etvrte crnogorske brigade, Vrhovni komandant
je 19. juna u Ljubini, neposredno uoi godinjice poetka oruane borbe naroda i narodnosti Jugoslavije
i na dan formiranja crnogorske brigade, sem ostalog,
rekao:
.. .Naa je dunost da okupimo u svoje redove
sve one koji vole svoj narod. To nas, opet, obavezuje da
na sve gledamo to ire i elastinije. Nai ljudi poinili
su dosta greaka, i neke od njih su nam se ljuto osvetile. Moramo se trgnuti. Mi imamo jedan jedini zadatak - da oslobodimo zemlju od okupatora i da unitimo petu kolonu. Ali, u borbi protiv pete kolone treba
biti veoma obazriv. Naa kazna treba da pogodi prave
krivce. Liniji narodnooslobodilake borbe treba dati
vie irine i gipkosti. One koji su jo uvijek ostali neutralni treba strpljivo ubjeivati. Sve su to naa braa i
sestre, i njih nije teko ubijediti u opravdanost nae narodnooslobodilake b o r b e . . . Sada je u borbi za oslo-

boenje, prvi put u istoriji Jugoslavije, krteno oruano jedinstvo svih naih naroda... Mi emo biti sijai
bratsta meu narodima...
I upravo kad su etiri proleterske brigade napustile svoja umska logorita i s Vrhovnim komandantom se otisnule na daleki mar prema Bosanskoj krajini, a Peta proleterska crnogorska brigada, kojom je
komandovao Sava Kovaevi, i Hercegovaki odred
preispitivali svoje mogunosti kako da ispune obaveze
koje im je postavio drug Tito zadravajui ih na prostoru Zelengore s Centralnom bolnicom (trebalo je da sauvaju ranjenike i da se u povoljnijim okolnostima
vrate u svoje krajeve, gdje su ponikle, kako bi ponovo
razgorjele borbu protiv okupatora i njegovih saradnika), kad je egrtove i avove borce glad bila uveliko
pritisla, kad su uzalud oekivali vijesti iz Hercegovine
i Crne Gore, meu njih su jednog dana, neoekivano,
iz ume izbila tri bradata i iscrpljena ovjeka, oko
kojih se ve okupila gomila boraca.
Kad sam priao, zabiljeio je komandant Hercegovakog odreda, poznadoh Petra Drapina. Probio
se nekako. S njim je i Duan Aleksi, novinar, stari borac iz Prvog udarnog bataljona.
Zatim su njih dvojica krenuli u tab Pete crnogorske. Tuje Savo saoptio Drapinu kazne o smjenjivanju sa dunosti i iskljuenju iz Partije, koje su izrekli
Vrhovni tab i CK KPJ njemu, Miru i Pavlu. Dok je
Sava govorio, Petrove oi su se ovlaile. Jedva je zadravao suze. Petar, da bi skratio obrazloenje, upade u
rije, Savu. Odmah mu je bilo jasno u emu je stvar.
'Sta je za mene poruio drug Tito? Kakvu kaznu?'. 'Kao
i obini borci u jedinicu', veli Sava. 'Takvo je nareenje
druga Tita za svu trojicu. Vrhovni tab e vas, kad
bude imao vremena, sasluati. Zasad samo toliko: u jedinicu kao obini borci...' Drapin podie glavu. Popravio je rukama iscijepanu vojniku bluzu i odgovorio iskreno i mirno: 'To je pravilno, drue komandante. S kaznom se slaem. U koju etu da se javim?'...
Javio se u tab Prvog bataljona Hercegovakog
odreda.

DJEVOJKE S PUKOM O RAMENU

Drapin je sjeo meu ratnike, okupljene oko raz;orjele vatre, nastojei da meu njima zapazi poznata
! ica komandanta i komandira, politikih komesara i
partijskih sekretara, odbornika i terenskih radnika,
oeva i njihove tek stasale djece s kojima je punim grudima ratovao po hercegovakom kamenjaru ili u njihovim kuama ruavao ili boravio. Ako je tog kasnog
junskog popodneva nekog i prepoznao, kao partizana
kojem je kao predsjednik vojnog revolucionarnog
suda odmjerio teku kaznu, ovog puta je mogao sagledati svu dubinu krize koji su doivjeli i on i njegova
vojska: pored njega su sjedeli mnogi komandiri eta,
partijski i vojni rukovodioci koji su na kraju prve ustanike godine svoje starjeinske obaveze ponovo pretoili u svakodnevne zadatke boraca u etnoj koloni,
na strai, u zasjedi, kroz nove okraje.
Tu, pored kanjenog komandanta, na prostranom
planinskom zboritu svilo se, zajedno sa svojom djecom, vie Gaana, Nevesinjaca i drugih veterana iz ranijih ratova i ordenonosaca, mahom zemljoradnici, rodoljubi i borci, roeni krajem devetnaestog vijeka Risto drale i Lazar Perii, koji su poginuli na svom
ogoljelom kru etrdeset tree, Lazar Kovaevi, nosilac Ordena Karaoreve zvezde, koji je sa borbenog
poloaja otiao u Jajce kao delegat Drugog zasjedanja
Avnoja, Novica Miloevi, Mihajlo i Mirko ukovi,
koji je poslije dva mjeseca poginuo u bici na Kupresu,
obuar Branko Kojovi, Jaka Rebi, etko Akrabi,
Milutin Jefteni, Tomo i piro Ivkovi, Bojko Glogovac, Duan Gainovi argan, kafedija Muhamed Momi, to ostavi kosti kod Kalinovika 1943... S njima su
u umama Zelengore i na daljem putu prema Bosni
bili braa i sestre iz partizanskih porodica Starovi,
Okiljevi, Popadi, Babi, Ivkovi, Miloevi, Papi,
Vukoje... I desetine boraca roenih u prvoj deceniji
ovoga vijeka, od kojih poginue smru hrabrih Mitar
arovi i Boko Bajat, Aleksa Kovaevi i Ivan Starovi, Ilija olovi i Jefto Radulovi, Rajko Miloevi i

Lazar Uljarevi, Damjan Popara i Marko Tolo, Velija

Arslanagi i Mehmed Huskovi, Hamdo Hrnjica i Drago Vukovi Kostrije, Krsto Lui, Gavro Mirkovi...
I komandant odreda i njegov zamenjik, narodni heroji
Vlado egrt i Vlado Tomanovi, i komandant Prvog
bataljona i njegov zamjenik, Kosto Bjelogrli i Duan
Grk, narodni heroji, komesar Obren Starovi i pomonik intendanta Boria Mastilovi, zamjenik komandira Prve ete Obren upi, narodni heroj, panski borac Sava Medan, Maksim Brenjo i vie drugih boraca
Prvog i Drugog bataljona roeni su u prvoj deceniji
ovog vijeka.
Bila je to neobina smotra nekoliko generacija
postojanih i asnih Hercegovaca i onih koji se meu
njima zatekoe na partizanskim poloajima prve ustanike godine i na gladnim predanitima Zelengore, a
zatim na maru prema zapadnim stranama nae zemlje. S njima, sa svojim oevima, braom, suborcima
partizanima, tog ljeta oglasila se, snanije nego ikad
dotad, zametnuta pukom i bombom, ezdeset jedna
omladinka i ena u partizanskoj koloni, u dva bataljona na Zelengori i u Konjikom (Mostarskom) bataljonu, koji je trebalo da kao Trei bataljon ue u odred
i, kasnije, u brigadu, a koji je tog juna, nekoliko desetina kilometara zapadno od njih, bio na Prenju, iznad
Neretve.
Djevojke s pukom o ramenu, s bombom na opasau! voju mladost i odlunost da se istraje na putu
kojim se polo, da se ne ustukne pred protivnikom bez
obzira na njegovu snagu i zloine koji ga prate, ena
partizanka je vlastitim primjerom i rtvovanjem na
najbolji mogui nain stalno potvrivala, snano i bez
kolebanja peatila borbeno bratstvo meu narodima,
meu etama, ma gdje se zatekla. Njihove rtve to gorko svjedoe.
Ve u prvim julskim borbama etrdeset druge s
etnicima na Zelengori i s njemakom vojskom i ustakom Crnom legijom na maru prema Bosni iz Prvog
bataljona poginue omladinke Aleksandra Miloevi,
Stoja Rebi i Brena Vukovi, a druge zadobie nove

rane... Svoje partizanske moi odmjeravala je i Tinka

Romano, uenica, koja e poginuti kod Olova 1943,
studentkinja Jelena Durbei i domaice Jela Rupar,
Ruma Draki (kao i njen mu Vidak, vjerski referent
u brigadi), omladinke Dragica Gri.koja e poginuti
u bici na Sutjesci, Darinka Suboti (sa starim ocem
Gligorom i bratom Bokom, iznad ijeg e groba njegov otac ubrzo odrati potresan govor), Paulina Sudarski-urii, akademski slikar, koja ostavi ivot na Sutjesci, kao i omladinka Danica Zelenovi, to pogibe na
Kupresu nepuna dva mjeseca kasnije, uenica Brana
Miloevi, domaice Soka i Danica Slijepevi, koja e
okonati ivot u Centralnoj bolnici, uiteljica Olga Starovi, djevojke Ljubica Svorcan i Darinka Krivokapi,
Rua Gobovi, koja e ostaviti kosti na Sutjesci, zamjenik komesara Prve ete Prvog bataljona uiteljica Ljubica Mihi, nekadanji ak Uiteljske kole u Mostaru,
u prvoj ustanikoj godini partijski rukovodilac u partizanskim jedinicama istone Hercegovine, ena borac koja je u svom intimnom i neobjavljenom zapisu
veoma upeatljivo progovorila o svojim profesorima
marksistima i patriotima, posebno o Danilu Vukajloviu, koji je zajedno s njom koraao u koloni, iju moralnu postojanost nije mogao zaboraviti ni Vrhovni
komandant kad je s njim razgovarao neposredno uoi
Danilove smrti iznad Sujteske i o kojem je, svojevremeno, Ljubica pisala: Najizrazitija linost, ideoloki i
politiki vezana za marksizam, bio je Danilo Vukajlovi, profesor pedagoke grupe predmeta - filozofije,
psihologije, pedagogije. Njegova nastava bila je sva
materijalistika, proces opaanja, miljenja i saznanja
dijalektiki je objanjavan. Sve nas je napravio ateistima prije nego to smo postali komunisti, upoznao nas
sa razvitkom filozofske misli od antike do Marksa, na
nekoliko seminara izlagao Marksov dijalektiki i istorijski materijalizam kao filozofiju modernog, naunog
socijalizma. Od njega smo saznali da borba savremenog proletarijata nije samo politika borba protiv
kapitalizma nego da ima i naunu teoriju, svoju filozofiju.

Sadje Ljubica sa svojim profesorom Danilom bila

na njihovom posljednjem ispitu.
U etama Drugog bataljona svojom borbom su
upeatljivo obiljeile svoje ime tri sestre Ivkovi - taka, radnica roena u Sjedinjenim Amerikim Dravama, kao i uiteljice Sava i Zora, koje su takoe bile u
Prvoj eti, a uz druge Ivkovie iz nevesinjskih ustanikih sela Drenja, Odaka i Zaloma - Tomu, Veljka i
Vlada, komandira i zamjenika komesara ete, Danila
i Doka, to pogiboe tokom rata, Marka, Tripa, pira
i Obrena, komandanta bataljona i narodnog heroja. Uz
sestre Ivkovi i druge Ivkovie koraala je uenica Milica ovilo, koja e sa ocem Lazarom pasti u ruke okupatora i od njegovog rafala na Mostarskom blatu ostaviti kosti i ona i otac, domaica Draginja Glogovac i
Vasilija Gui, Radojka Vujovi, koja e izgubiti ivot
u mostarskoj operaciji poetkom 1945, Zora Vujovi,
Razija Alajbegovi, omladinke Njegosava iljegovi i
Jovanka Vukovi, Ljubica i Smiljana Miloevi, radnice Kova Kokotovi, Ljubica Damjanovi i Hilda Lerer,
Pava Mileti, koja pogibe na Sutjesci i o kojoj e u
ovom zapisu, kao i o drugima, ponovo biti rijei, omladinka Vasilija urasovi...
Meu 238 boraca Mostarskog bataljona, koliko ih
se zateklo u vrijeme formiranja Hercegovake brigade, s pukom i sanitetskom torbom o ramenu ve od
etrdeset prve borile su se mnoge hrabre ene, a njih
trideset i nekoliko nastavilo je da ratuje i s druge strane Neretve, na bosanskim stranama. Uenice Rada
Lozo, koja je umrla u slobodi, taka Mikovi i Berta
Albahari, koje e poginuti idue godine u borbama
oko Gacka, sindikalna radnica amija Bubi i Erefa
Bili, koja e takoe poginuti kod Ljubinja idue godine, uiteljica Zora Dragi, koja je kao pomonik komesara Tree ete etvrtog bataljona poginula na Ozrenu branei Vrhovni tab i druga Tita, zubotehniarka Zehra Dilitovi, koje nee preivjeti Sutjesku, radnica Rosa Gabri, uenica Hana Kulukija, koja je u
neobinim okolnostima stigla u partizane i koja e
krajem godine biti zarobljena i strijeljana u Jasenovcu,

domaica Olga Prebii, koju e etnici zajedno s muem i borcem iz ete Vinkom strijeljati u Grui kod
Konjica s tridesetak drugih ranjenika i bolesnika Mostarskog partizanskog odreda, studentkinja medicine
Bisera Pui, koja je marta 1940. sa Azizom Koluderom, komandirom ete, bila lan Mjesnog komiteta
Skoja u Mostaru, radnica Zulejha Sefi i Lenka Sikima,
to pogibe na Sutjesci, uenica Ljubica Bela (ija dva
brata borca poginue tokom rata), radnica Fatima Bijavica i uiteljica Zora Deli, koja pade u uvenoin juriu na Po rima iznad Mostara s proljea 1943, radnica
Radojka Gnjati, ije junatvo - potvreno jo jednom
u njemakom logoru pred oima hiljadu i po Mostaraca i na strijeljanju ljeta 1943. - snano simbolizira beskompromisnost i samoportvovanje boraca revolucije, ena Hercegovine.
Pored Radojke Gnjati koraala je i R a d o j k a Vukovi, kerka jednog od najistaknutijih h e r c e g o v a k i h
komunista i politikih robijaa Gojka Vukovia, lana
CK KP J, ija je ena Zlatka, drei u svojoj kui odstupnicu grupi komunista, bacila prvu bombu na u s t a e u
okupiranom Mostaru i ija su djeca, njih etvoro - Radojka, Slobodan, Mladen i Rade, kao i ona, majka
hrabrost, poloili ivote za slobodu...
U Treoj eti je, pored estorice narodnih heroja
Lea Bruka, Mustafe Cemalovia Cimbe, Mehmeda Trbonje Mehe, Hasana Zahirovia Lace, Rifata Frenje
Rife i Ahmeta Pintula, od kojih je samo Meha Trbonja
doekao kraj rata, koraala i uenica Nada Bajat, omladinka koja nije imala sreu da se vrati u svoju prorijeenu, borbenu porodicu, u vrsto spleteni ilegalni
punkt i sastajalite mostarske srednjokolske partijske elije. S njom su u koloni ljeta etrdeset druge bile
i radnica Malvina Altkron i uenica Mubera A r p a d i ,
domaica iz Konjica Slavka Dragani, koja e nekoliko
mjeseci kasnije poginuti nedaleko od svoga grada,
uenica Emina Haam, iji je neobiljeeni grob na Sutjesci oglasio jo jednu smrt u porodici odlunih ilegalaca, radnica Fatima Hani, to pogibe u Dubravama
kod Stoca, Mira Hrvi i profesorka Stojanka Todoro-

vi, koja e izgubiti ivot u Livnu idue godine, radnica

Zejna Huskovi i graevinski tehniar Rabija Ljubuni...
Iako su samo rijetke meu njima znale da je od
stotinu ena u Bosni i Hercegovini krajem prve decenije dvadesetog vijeka manje od njih sedam bilo pismeno (a manje od jedne Muslimanke od njih stotinu,
to nije smetalo konzervativnim muslimanskim poslanicima da u Bosanskom saboru 1911. godine, glasanjem, izuzmu ensku djecu od obaveznog pohaanja
osnovne kole!), da su u nekim bosanskim selima aci
osnovnih kola sjedili u razredima po vjerskoj i stalekoj pripadnosti, ako i mnogo ta drugo nisu ule, znale
i vidjele, jedno su svakako dobro upamtile: na vlastitim ognjitima su odmjeravale i svoj ivot i svoja nadanja, da bi s prvom ustanikom godinom krenule i u
ruenje svijeta koji ih je drao u potinjenosti i
ropstvu, a one revolucijom preko njegovih ruevina
zakoraile u svijet, u partizansku kolonu u kojoj su
svojom borbom osvajale prostore s kojih su, vijekovima, bile prognane. Otud i njihova hrabrost koju je narod, od jednog do drugog sela, esto preuveliavao u
priama o partizanskama koje juriaju na bunkere i u
spletovima svjetleih rafala tokom mnogih mrklih
noi, izmeu eksplozija bombi i granata, svojim glasom i pjesmom najavljuju brzi kraj djecoubica. Otud i
uvjerenje ustaa i etnika da partizanski bataljon koji
ima vie ena boraca moe due i da istraje, da partizanku nije lako zarobiti, prisiliti na predaju. Uostalom,
evo ta o dramatinom buenju ena sa bosanskohercegovakih strana govori generalni sekretar KPJ februara etrdeset druge, evo kako se klesao novi lik ene
u narodnooslobodilakoj borbi, kako su ene borci
uzele u sopstvene ruke svoju sudbinu, kako njihovo izrastanje vidi drug Tito:
Ovdje u Foi razvili smo tako intenzivan politiki
rad da nadmauje umnogome rad u Uicu i drugim
mjestima gdje smo do sada bili. Naroito po enskoj liniji ima velikih uspjeha. Ne samo meu graankama
nego jo vie meu seljakinjama. Ovdje smo uspjeli da

postignemo to da rade zajedno Muslimanke i Srpkinje. U nedjelju smo odrali enski zbor na kome su bile
prisutne delegatkinje iz itave osloboene teritorije, a
najvie seljakinja. Zbor je sjajno uspio jer je bilo preko
500 ena. Tu je stvoren antifaistiki savez ena za Bosnu i Hercegovinu. Najinteresantnije je to to se u ovim
najzabaenijim bosanskim selima seljakinje masovno
oduevljavaju za narodnooslobodilaku borbu. Partizani imaju veliki ugled kod ena i one e nam mnogo
pomoi da suzbijemo kod mueva etniku propagandu. U samoj Foi uspjelo nam je odmah prvih dana po
dolasku okupiti 90 odsto ena koje dolaze na sastanke.
FAMILIJARNI BORCI
Tako je to bilo. I kao to jedan hercegovaki slikar
na prospektu svoje izlobe pie da je svako bie po
jedna trska, svaka ljubav po jedan baluk (nian na
grobu), svaki baluk kao jedan stih, da svi oni koji
dolaze sa druge obale, dobro doli u ovaj svijet, posluite se crnim hljebom, crnom rijekom i trajanjem
ovim, tako i o samoprijegornom rtvovanju mnogih
iz kolone hercegovakih ratnika i revolucionara koji
se okupie u dva partizanska bivaka, kad je svaki od
njih bio i ostao jedna trska, ljubav ili stih, jedno ljudsko trajanje, oglasie se, posigurno, neko novo govorenje, stih ili zvuk, pjesnik ili naunik koji e iz sudbine
ratnikove, tvrde injenice i imena junaka, to se ne isklesa u snovienju, izvui, moda, atmosferu i istinu,
ive ljude i dogaaje, koji e uvijek biti najvanija hrana pravoj literaturi o ovjeku i ivotu, kako to zapisa
partizanski hroniar i revolucionar Rodoljub Colakovi.
Tako se i u pononoj prozivci boraca Prvog i Drugog bataljona u umama Zelengore i Mostarskog na
ogoljelim padinama Prenja, iz tri prva matina jezgra
koja se 10. avgusta 1942. stopie u Hercegovaku narodnooslobodilaku brigadu, to ubrzo postade i
udarnom i proleterskom, odazvae stari i novi ratnici

iz dva porodina gnijezda - hercegovaki zemljoradnik Nikola Bjelica, roen 1895. godine u selu Mei kod
Stoca, njegov trinaestogodinji sin Zdravko, najmlai
borac odreda i brigade, i petnaestogodinja kerka Jagoda, kao i familijaran ovjek i borac iz Konjica Safet
Alagi, optereen s petoro djece, ije borenje, poput
drugih o kojima e i ovaj zapisi govoriti, na osoben nain simbolizira istrajavanje i iskuenja hrabrih, ne
samo njihovih batljona ve i eta koje se rastoie i
koje se ponovo okupie, oznaavajui sve to kao dio
dramatine prie iz hiljadu i jedne noi, o vremenu
ratnom i intimnom ovjeka i borca iz partizanske kolone, o jednom izuzetnom ljudskom rtvovanju.
Njih troje - Nikola, Zdravko i Jagoda su ve aprila
etrdeset prve pjeice grabili i odbrojavali svoje marevske noi na putevima koji su ih punih devetnaest
dana vodili od sela Stepanovieva kod Novog Sada do
Zvornika, sreni to su izbjegli pokolj hortijevskih faista nad nedunim ivljem, ostavljajui i svoju zemlju
i kuu, sve to su imali, majin grob i prijatelje u kraju
u koji se Nikola sa enom doselio nakon prvog svjetskog rata. Neko ih je od Zvornika do Tuzle prebacio
kamionom, zatim su ponovo zapraili nesigurnim stazama prema Sarajevu, pa vozom do apljine, pa opet
pjeice do Stoca i sela Dabra, poloivi ispit marevanja. Doekao ih je prividan mir, pritajena nada da ih
novi zloinci nee ponovo odvojiti od kunog ognjita.
Dogaaji su krenuli drugim tokom, jer sve to je bilo
poteno i rodoljubivo, posebno u krajevima koji su bili
naseljeni Srbima, prihvatilo je oruje i otisnulo se u akcije koje nisu bile samo odbrana golih ivota ve i odraz elje da se vie ne vi kako se ivjelo na gladnom
i sunom hercegovakom kamenjaru, odnosno trebalo se suprotstaviti okupatoru i njegovim saradnicima
u njihovim nastojanjima da se narodi Hercegovine
meusobno zakrve i istrijebe.
I upravo u to dramatino vrijeme, kad je - poput
kazivanja tefana Cvajga o zvijezdanim trenucima
ovjeanstva, o tome da, kao to je elektricitet itave
atmosfere u vrhu gromobrana, tako se i neizmjerno

obilje dogaaja prikupi u najui raspon vremena, da

ono to inae lako protie jedno za drugim ijedno pored drugog, to se zgunjava u jedan jedini trenutak,
koji sve odredi i o svemu odlui, d a j e taj as nepovratan za stotine narataja, ili odredi ivot pojedinca,
naroda - Komunistika partija Jugoslavije pozvala
narode Hercegovine da s puteva beznaa krenu u zajedniku borbu za smjenu vijekova i ispunjavanje snova najmudrijih ljudi i najborbenijih generacija to ih
dade zemlja uzdu Neretve i Trebinjice, narod oko vrtaa i sunih polja, kad su u toj burnoj matici revolucionarnih dogaaja zasjale zvijezde stajaice i na
hercegovakom nebu, koje svijetle neprolazne kroz
no prolaznosti, i familijarni borac Nikola Bjelica iz
sela Mee iznad Stoca naao se u vrtlogu bune i na elu
partizanske ete u svom rodnom selu, bi to 5. oktobra
1941. a nepuna tri mjeseca kasnije, 25. decembra, u tabu Stolakog bataljona, koji okupi devet eta, preuzeo
dunost naelnika taba i komesara bataljona.
Prva ustanika zima je protutnjala u okrajima s
italijanskom vojskom, etnicima i ustaama, a onda su
nastupili kasni proljetni dani i agonija hercegovake
partizanske vojske, kad se i porodica Nikole Bjelice
ponovo nala na neizvjesnim putevima uzmicanja. Jagoda i Zdravko, zametnuti kratkim italijanskim pukama, ekajui u tabu bataljona oca komunista, naelnika i komesara, koji je s nekoliko eta vodio borbu
oko Nevesinia, u selu Berkoviima gledali su logor zarobljenih italijanskih vojnika, meu kojima je bio i komandant stolakog garnizona, ali i seljake zabrinute
zbog suavanja slobodne teritorije, prepune straha,
sumnji i nevjerice. I njih dvoje su istrali na Kubake
grede i zauzeli poloaj, odakle su mogli vidjeti kako narod bjei uz planine Hrgud i Kuba.
Lezi, mali, ulo se sekundu-dvije prije nego to
je topovska granata zalegla potrbuke dva metra od
malog Zdravka, naoruanog borca. Samo rijetke je
takva srea posluila: granata nije eksplodirala. S poloaja su ih poslali ranjenom ocu Nikoli u Zvijerinu,
gdje su koji dan kasnije s ostalim partizanima vodili

borbu protiv etnika i partizana - prevratnika. Nisu

doivjeli sudbinu vie komunista, izvukli su se ispod
etnikih plotuna i noa, batrgajui tokom noi i preko vrtaa prema sjeditu Operativnog taba u Divinu,
odakle ih je put nosio, provlaei se izmeu etnikih
zasjeda, ka Zelengori i odmoritu proleterskih i udarnih brigada.
Zajedno s ranjenim ocem postali su borci Tree
ete Prvog bataljona Hercegovakog partizanskog odreda, vojnici i skojevci na svakodnevnoj obuci i straarskoj slubi, ponekad sa paretom mesa i kuhanom
koprivom, bez soli i hljeba, rijetko s metkom u puci,
eljni i jabuka divljakua. Berui divlje jabuke, mali
Zdravko je propustio i priliku da na Zelengori uje i
Vrhovnog komandanta, koji se 19. juna svojim znamenitim govorom obratio Hercegovcima i Crnogorcima.
U gustom granju je mee trojicom bradatih prepoznao i Petra Drapina, komandanta Operativnog
taba NOP za Hercegovinu, koji je ubrzo na maru za
Bosansku krajinu bio ranjen, i s njegovim ocem Nikolom jahao na zaelju kolone.
S njima je prema Bosni grabio i dva metra visoki,
snani Halid Comi, koji je u trenucima zamora svog
sina Muju stavljao na jedno rame, a puku na drugo,
najee utljiv, zabrinut. Partizanka Jagoda, penjui
se uz padine Treskavice, zapitala je oca Nikolu koje taj
neobini pleati partizan, kako to da je i on meu njima, a ula je da je bio ustaki logornik ili tabornik,
tako neto, u Fatnici.
estiti je to ovjek, Jagoda, a to to je bio, neka
je bio, tako je naa politika nalagala, i ne bi uludo: spasio je mnoge porodice, a ta e sada biti s njegovom,
niko iv ne zna. Zato je zabrinut, odgovorio je Nikola,
koji je znao daje Halid bio sekretar jedne od prvih partijskih seoskih organizacija u Hercegovini 1936. godine, da je enu s troje djece i naglaenim stomakom,
jer bilo je na putu i peto dijete, ostavio u krajnje neizvjesnim okolnostima etnikog terora, a svog najstarijeg sina poveo u Zelengoru.

Tu, na Treskavici, sjedei oko razbuktale vatre,

odjeknuo je prasak - Zdravkov metak, to se skotrljao
u lug prilikom ienja puke, okinuo je ispod glavnje, a nekoliko sati kasnije najmlai borac odreda, jaui konja kojeg mu je dao najstariji borac u koloni
Risto drale, zasipan rafalima njemakog pukomitraljesca, pao je i ostao pritisnut pogoenim konjem. Njegov otac je potrao da pomogne sinu, ali zrno mu se
zasjeklo u desnu nogu, i bila je to njegova druga ratna
rana. Ipak je smogao snagu da izvue sina ispod poginulog konja. Iza tog njihovog spasonosnog zaklona
gledali su kako Ilija Babi, ganut neposrednom smru
odredskog ljekara Safeta Mujia i grupe boraca, pukomitraljezom tue po streljakom stroju njemakih
vojnika, kako im komandir ete Milan Kuki dovikuje
da uvaju glavu i da tede municiju, kako nedaleko od
njih ranjeni njemaki mitraljezac vie Hajl Hitler, a
Milo Bajevi uzvraa psovkom. Iz tog vatrenog kovitlaca izvukli su glavu Nikola i njegova djeca, i Risto i
Halid, i njih trojica Ilija, Milan i Milo, narodni heroji,
koji su prvog avgustovskog dana sa svojim borcima izbili na nova borbena poprita zapadne Hercegovine.
Stigli su meu borce Mostarskog bataljona.
U njegovoj Treoj eti, uz estoricu narodnih heroja i djevojke Nadu i Muberu, Malvinu i Eminu, profesorku Stojanku i tehniarku Rabiju, Miru i Radojku,
pored radnika i komesara Vaska Gnjatia, smiren i postojan koraao je i stolarski radnik eljeznike radionice u Konjicu i sekretar partijske organizacije u gradu, tridesetetvorogodinji Safet Alagi, familijaran
ovjek, otac petoro djece vjerni saborac i uesnik u akcijama udarne bataljonske desetine u kojoj je bilo nekoliko narodnih heroja. Jedan od sedamdesetestorice iz Tree ete, koliko ih je bilo u vrijeme formiranja
brigade, i koja je iz svog prvog borbenog stroja tokom
borenja, izgubila etrdeset pet boraca, iz koje je doekao kraj rata trideset i jedan proleter, meu kojima je
bio i Safet Alagi.
U Konjikom partizanskom bataljonu niko se nije
iznenadio kad se Safet dobrovoljno javio da uestvuje

u atentatu na Ferhata Kurtovia, organizatora muslimanske milicije u Bjelimiima koja se vrlo uporno borila protiv bataljona od est stotina partizana. Bio je
uvjeren u to da atentator Meha Taso, mostarski radnik, nee moi tako lako izvriti taj neobino teak zadatak u Konjicu bez njegove neposredne pomoi.
Mada je iz Mostara stigao mjesec dana prije nego
to se javio za atentatora, Taso je iza sebe imao nekoliko smjelih sukoba s neprijateljem. Njegov posljednji
obraun odigrao se u mostarskom vojnom zatvoru
februara 1942. Kad je straar otvorio vrata elije da ga
pusti do kuhara da primi ruak u drugom kraju zatvorskog hodnika, Taso je iznenada udario viljukom
straara u lice i oteo mu puku. Zatim ga je mlatnuo
kundakom i pojurio kuharu koji se sakrio iza kazana.
Straar na vratima zatvora nije imao kad da se
snae - stigao ga je Tasov metak. Zatim se hrabri radnik sa zida visokog nekoliko metara strmoglavio u ugumovia batu, a dalje mu je ve bilo lako. Na putu
za bataljon zarobio je italijanskog vojnika, razoruao,
svukao mu odijelo i pustio.
O tome kako je u centru grada poginuo Ferhatbeg, a jedan pored njega ranjen, govori i izvjetaj konjike orunike postaje od 20. aprila 1942, sve do pojedinosti kako su atentatori bili obueni.
No uoi atentata dva druga su provela u Safetovoj kui. Najstariji Safetov sin, osmogodinji Aziz, izbaen iz kole to mu je otac bio u partizanima, doekao
je oca pregladnjelih oiju, oekujui poklon - komad
hljeba. Tri djevojice, a najstarija je imala est godina,
zbunjeno su gledale naoruanog oca i njegovog prijatelja. Bilo im je uskraeno i bijedno sljedovanje hrane
koje su graani primali na karte, a koji dan kasnije
meu tridesetoricom uhapenih graana bila je i njihova majka. Tad se nekako izvukla iz zatvora, ali poslije dva mjeseca, krajem juna 1942, andarmi su ponovo odvojili majku Hibu od njene djece.
Bilo je to u vrijeme etnikog pua u Konjikom
(Mostarskom) partizanskom bataljonu, kad je muki
ubijeno oko ezdeset boraca. Klali su ih na spavanju,

u zasjedama, na straama i osmatranicama, uglavnom hvatajui ih na prevaru i bez otvorene borbe.

Najdramatiniji sukob je bio u Prvoj eti, ijih je trideset lanova Partije i Skoja bilo opkoljeno u jednospratnoj koli u Bijeloj, nekoliko kilometara daleko od Konjica. Meu njima su bili i Meha Taso, narodni heroj
Enez Orman, zamjenik komandira Vlatko Lazarevi,
komesar Stjepan ulenti, zbratimljeni Srbi, Muslimani i Hrvati, koji su cio dan odolijevali desetorostruko
nadmonijim etnicima i pred vee jurnuli kroz prozor i vrata. Izvukla su se samo njih dvanaestorica, ali
- nali su se u bezizlaznoj situaciji. Ta grupa sa svih
strana progonjenih partizana donijela je smjelu odluku: dolinom Neretve u Mostar! Kreui se u manjim
grupama i povlaei se niz rijeku, ustae su ih uhvatile
upravo u Konjicu, kod mosta, u vodi, kad su pokuali
da, plivajui, prou kroz grad. Tako se pored zarobljenih partizana u konjikom zatvoru nala i Hiba Alagi.
Kad se u prenjskom partizanskom bivaku doznalo da su u zatvoru mnogi partizani, borci udarne desetine bataljona skovali su plan: trebalo je, koliko odmah, upasti u Konjic i osloboditi drugove, jer od svega
je bilo najvanije jedno: oni su se borili za bataljon, a
sad se za njih mora boriti bataljon! Sve je to dobro, ali
- pitali su se drugovi - da li se mogu poslati u grad prepun vojske najbolji borci, ija bi pogibija znaila veliki
udarac za bataljon. Napokon je odluka donesena: petorica boraca - Meha Trbonja, Hasan Zahirovi Laa,
Mustafa emalovi imba (narodni heroji) i dvojica
Konjiana, Abdulah Lugi i Safet Alagi, njima svojstvenim lukavstvom, drskou i spretnou, uvui e
se u zatvor i, ako je moguno, bez borbe osloboditi zatoene drugove.
Tako je i bilo. Grupa se dohvatila irokog zatvorskog zida, odakle su u unutranju stranu zatvora sputene merdevine. U zatvor su uli Meha Trbonja, Laa
i Safet Alagi, a ispod zidina su ostali imba i Lugi. U
prvoj eliji, koja je neoekivano bila otvorena, naili su
na etvoricu zatvorenika. Imali su jastuke i jorgane i
vrsto su spavali. Ovi sa svilenim jorganima nisu nai,

neka i dalje lee! rekao je Meha i produio zatvorskim

hodnikom. Bila su to u stvari etiri skojevca kojima su
roditelji donijeli posteljinu i koji su ubrzo, poto su ih
poslije nekoliko dana oslobodili proleteri, stupili u
partizanske jedinice. Poginuli su kao borci Narodnooslobodilake vojske. Te ljetne noi udarna grupa
ih je u zatvoru ostavila zbog njihovih svilenih jorgana.
Ko to lupa? uo se straar iz male straarske
sobe na drugom kraju hodnika pored koje je stajao desetar Meha s kamom u ruci. Oito osjetivi opasnost,
blizinu smrti, straarje prestravljen zautao. Katanac
u eliji u kojoj su bili partizani jo nije ni pukao a iznutra se uo glas Mehe Tase: Danas smo se kladili da
e te sigurno doi. Desetar Meha je iz hodnika zvao
brata Beu, ne znajui da mu je brat s trojicom drugova dan ranije odveden u Sarajevo.
Safet Alagi je imao vie sree. U eliji je zatekao
svoju enu Hibu. Ali ona nije eljela da napusti eliju.
Sklopljenih ruku je molila mua i Lacu da je ostave u
zatvoru, d a j e prepuste sudbini. Preklinjem vas, ostavite me. Ako me izvedete, ubie mi djecu. Safet je svoju uplakanu i preplaenu enu iupao iz elije i doveo
do merdevina. Laa je legao na zid i rukom spustio
enu u dimijama, koja je pala na kokoinjac, a zatim u
poiroku jamu. Kad je otvorila oi, ugledala je naoruanog komiju Lugia. Ubrzo su na zid izbili i osloboeni partizani.
Niko tad u prenjskom bivaku, gdje je udarna grupa s osloboenim partizanima stigla, nije znao ta se
deava u Hercegovini - kuda bi desetkovani bataljon
trebalo da krene, ta da radi, koje su se partizanske
snage odrale u etnikim puevima. Culo se i to da od
Zelengore i Kalinovika nastupaju ogromne, do zuba
naoruane etnike snage, da redom iste teren i kolju
sve to je protiv njih. Na sreu, to su bili borci proleterskih brigada na putu za Bosansku krajinu.
Petog jula uvee udarne grupe bataljona su oslobodile varoicu Ostroac, a dva dana kasnije, 8. jula, saznalo se da su Konjic oslobodili proleteri, da su razruili eljezniku prugu od Konjica do blizu Sarajeva.

Bili su to valjda najradosniji trenuci u porodici Alagi

u ratnom nevremenu. Na seoska kola je Hiba stavila
troje starije djece i otisnula se ka selima oko Prozora.
Kad je kasnije donesena i dvogodinja Azra, porodica
Alagi je ve imala i peto dijete - malog Rusmira. A on,
komunist Safet Alagi, nastavio je borbu u svom bataljonu na zapadnoj strani Neretve gdje su ubrzo isturene strae Mostarskog bataljona doekale iscrpljene
prethodnice hercegovakih i crnogorskih partizana
koji su otud, od Zelenogore, krili put prema zapadnoj
Bosni.
Njihov boravak u tom kraju i mar prema zapadnoj Bosni bio je prepun gorine i propraen mnogim
rtvama. Odmjeravanja zajednikog brigadnog i odredskog taba ta se sve postiglo tokom etrdesetodnevnog boravka na podruju Zelengore upuivala su
na odlunija rjeenja, tim prije to je nakon tree nedjelje glad bila prosto neizdrljiva, borci su postali mrzovoljni, sporo su se kretali po logoru, nisu bili u stanju da prate sastanke i konferencije, kako je zabiljeio komandant hercegovakih partizana, da bi u svom
zapisu utvrdio da su tabovi jedinica pomalo zabrinuti za moral partizana, jer je bilo oigledno da on
opada.
DAN PREPUN RATNIKOVE MUKE
Dani i noi su tako uludo promicali, i etrdesetodnevna glad i tenja boraca da se krene u borbu na
bilo koju stranu, pogotovo to su uobiajeni politiki
rad, vojna obuka i stalni boravak u umi uveliko ostavljali peat usporenog logorskog ivota, podstakli su zajedniko rukovodstvo brigade i odreda da borce naviknute na pokret i akcije povedu u noni napad na
Kalinovik 23. jula, uvjereni da e njegovu malobrojnu
odbranu brzo rasturiti, kako su im to nagovjetavali
Rade Hamovi i njegova grupa boraca iz Kalinovikog
odreda, gdje su etnici takoe razbili vie eta i front
otpora naroda i njegove vojske. Ta odluka da se krene
prema Kalinoviku i dalje prema zapadu proistekla je

u stvari na osnovu procjene da se ne mogu ispuniti zadaci koje im je postavio Vrhovni komandant - jer, prema onom to su dotad saznali, etnici su imali vie desetina svojih odreda, a seljaci, zaplaeni terorom, teko da bi mogli pruiti sigurnije utoite oslabljenim
partizanskim jedinicama. Ako su se takva odmjeravanja mogla smatrati razlonim, procjena etnikih snaga i njihovih borbenih mogunosti, bolje rei njihovih
neposrednih ciljeva, kasnije se to utvrdilo, bila je nerealna: potcijenili su svoje protivnike.
Ubrzo su bili u prilici da dobro zapamte svoje zajednike previde. Dan uoi napada na Kalinovik, 22.
jula izjutra oko dvije hiljade etnika grunulo je iznenada sa svih strana na crnogorske i hercegovake partizane. Do dva sata popodne pruan je odluan otpor, a
onda je bataljon Crnogoraca odsjeen. Drugi se s mukom probio iz obrua, Hercegovci su imali prve rtve,
meu kojima komandir Prve ete Drugog bataljona
Drago Papi i omladinka Aleksandra Miloevi. Ranjen je i Petar Drapin. Slijedee jutro je zateklo borce
kod Miljevine. Tada su etnici opkolili dva bataljona
Pete crnogorske i borci su, probijajui se iz obrua, bili
prisiljeni da skau niz vrletnu i strmu stijenu.
Na Treskavici se dva dana kasnije razgorjela nova
borba: borbom prsa u prsa etnici su odbaeni s planinskog visa, i kolona je produila prema Igman-planini.
Dogodilo se to u selu Zabru, kad je vie od tri stotine Nijemaca i ustaa Crne legije uspjelo da iznenadi
borce, crnogorski i hercegovaki bataljoni nisu blagovremeno zauzeli istaknute poloaje, na koje je neprijatelj uspio da se neopaeno privue i s njih tue komoru, zbjeg i bolnicu u pokretu. Trebalo je ispraviti
greku, i borci su odlunim juriem, borbom prsa u
prsa, najteom na maru prema zapadu, potisnuli neprijatelja i omoguili prolaz kolone. Protivnik je imao
oko trideset mrtvih, a brigada i odred etrdeset pet
mrtvih, ranjenih i nestalih. Tako su iz Prvog bataljona
Hercegovaog odreda poginuli omladinci Miladin Vukovi i Rade Asanovi i omladinke Stoja Rebi i Brena

Vukovi. U selu Zabru pod Bitovnjom pao je i dr Safet Muji, narodni heroj. Ipak se smoglo snage da se
toga dana u podnoju planine Bitovnje razbije njemaka zasjeda. Sutradan, 28. jula, zatitnica kolone je napadnuta na planini Bitovnji i pale su nove rtve. Naile
su nove njemake snage, oko pet stotina vojnika, koji
su napali s bone strane od Kreeva do na vrh Bitovnje
da bi sprijeili dalji prodor kolone. Poloaji na Bitovnji
tueni su avionskim bombama, topovskom granatama i minobacakim minama, uporno se pokuavalo
da se kolona razbije i presijee, ali ona je nezadrivo
krila sebi put.
Kada su 1. avgusta potpuno iznurene prethodnice
bataljona pristigle na podruje Prozora, nakon izuzetno tekih borbi s njemakim vojnicima i ustaama,
prvu etvoricu starjeina iz kolone - Sava Kovaevia,
Blaa Jovanovia, Vlada egrta i Vasa Mikina Crnog
doekao je sa svojom patrolom rukovodilac Skoja u
Mostarskom bataljonu Hamdija Brki, jedan od petoro poginulih boraca iz porodice Brki. Navee su njih
etvorica poslali kratak izvjetaj Vrhovnom komandantu, obavjetavajui ga da e o tome ta se s njima
dogaalo otkako su se razili na Zelengori sve detaljno
objasniti kad pristigne sva vojska koju su vodili.
Prvog avgustovskog dana je i tab etvrte proleterske brigade predloio Vrhovnom komandantu da
se Petoj brigadi, koja je imala oko pet stotina boraca,
pripoje dva bataljona Hercegovakog odreda, jer su i
do tada, kako je reeno, zajedno operisali i koji su
kroz tu zajednicu ostvarili nuno zblienje, a da se Konjiki (Mostarski) pripoji njima, etvrtoj brigadi radi
pojaanja i koji bi, uslijed svog socijalnog sastava, pojaao i proleterski karakter njihove brigade, koja je
sasvim seljaka.
Prijedlog nije prihvaen, jer je Vrhovni komandant ostao pri svojoj ranije donesenoj odluci da formira Hercegovaku brigadu. Taj trenutak se bio uveliko
primakao.
Oekivanja tek pristigle etvorice ratnika da e ih
drug Tito primiti kako bi mu i usmeno izloili sve

stvari, kao i politiku i partijsku situaciju, brzo su se

ostvarila, jer Tito im je ve 4. avgusta poruio: Sve
vae trupe neka ostanu u rejonu Prozora na odmoru.
Bolnicu s bolesnim i ranjenim drugovima poaljite u
selo Zvirnjau . . . Drugovi Sava, Blao i Vlado neka
dou kod nas. Mi smo oslobodili ujicu i Duvno ponovo. Neprijateljski ispad Francetieve bojne suzbili smo
i vratili je u Kupres; ako nam na vrijeme stignu snage
Krajike udarne brigade, mislimo da ih u Kupresu sahranimo. Pripremamo osloboenje Livna.
Toga dana kad je Tito pisao i pozvao njih trojicu
da dou u Vrhovni tab, prije nego to je taj poziv stigao do njih, zdrueni tab poslao je izvjetaj Vrhovnom komandantu o njihovom povlaenju od Zelengore do Prozora, da bi na kraju napisao: Predlaemo takoe da se Konjiki bataljon prikljui Hercegovakom odredu, jer se ovaj jo nalazi pod komandom etvrte brigade... ekamo dalji raspored i nareenja od
vas... Naa je elja da poslije nekoliko dana odmora
napravimo pokret u pravcu vas, gdje emo zauzeti poloaj borbene jedinice na prvoj liniji...
To je ujedno bio i svojevrstan raport o sudbini ranjenika Centralne bolnice. Brigada je na kraju mara
imala 450 za borbu sposobnih boraca, odred 270, a 37
mrtvih i ranjenih i 64 nestala, pored 150 boraca Treeg
bataljona Pete brigade i 20 Hercegovaca ija je sudbina bila neizvjesna. Izvjetaj je svjedoio o grevitim
nastojanjima da se spasu ranjenici. Da smo pokuali
da odnesemo sve teke ranjenike, napisano je, naa
brigada i odred bi bili uniteni, odnosno razbijeni i ne
bismo ih mogli nositi. Tako smo ostavili deset radnjenika u Vrbnici, ostavljajui im i stoke i novaca, kao i
da o njima vodi brigu dotadanji komandant podruja. .. Ostale ranjenike smo na konjima i na nosilima
odnijeli sa sobom... Mi smo svjesni bili da nije ni politiki ni vojniki ostaviti ranjene drugove u Vrbnici,
ali smo bili pred dilemom: ponijeti ove drugove i izgubiti vojsku ili ostaviti ih uz vjerovatnou da im se nita
nee dogoditi...

. . . Liniji narodnooslobodilake borbe treba

dati vie irine i gipkosti
One koji su jo uvijek os- jy,
tali neutralni treba strp- P
ljivo ubjeivati. .. re |
kao je vrhovni koman- j
dant NOP i DVJ Josip >
Broz Tito borcima et- t
vrte crnogorske proleterske brigade i Hercegovakog NOP odreda u
Ljubini na Zelengori 19.
juna 1942. (na fotografi-

ju

Prvi put sam doao u dodir sa hercegovakim borcima u proljee 1942.

godine, kod sela Vrbnie, za vrijeme naeg povlaenja iz Crne Gore. Na
mene su drugovi iz Hercegovine ostavili tada vrlo dobar utisak, ne samo
kao borci sa visokom svijeu ve i kao vojnici oelieni borakim kvalitetima. U to smo se ubijedili u toku itavog oslobodilakog rata ... zapisao
je drug Tito 1961. Na snimku: borci Hercegovakog NOP odreda u Ljubini
19. juna 1942.

Sestre Ivkovi - Sava, taka i

Zora, borci Prve ete Drugog bataljona kodPosuja avgusta 1942.

Risto drale (poginuo 1943) i

Zdravko Bjelica - najstariji i najmlai borac Desete brigade krajem 1942.

lanovi partijskog biroa Treeg (Mostarskog) bataljona Desete narodnooslobodilake hercegovake udarne brigade (kasnije proleterske), kod Prozora oktobra 1942: stoje - Duan Simi, Muhidin Baagi Hido (poginuo kod
Ostroca 1943), efik Obad (narodni heroj, poginuo na Sutjesci 13. juna
1943), klei - Enver emalovi, sjede - Aco Babi i Salko Pezo (poginuo na
Sutjesci 1943).

Ranjenici, to su ostali u Vrbnici, nisu imali sree.

Spasila su se samo trojica. Ipak, odsjeeni bataljon Crnogoraca i dvadesetak Hercegovaca uspjeli su poslije
mjesec dana da se probiju u prozorski kraj i prikljue
svojim jedinicama.
ISKUSTVA KAO UPOZORENJE
Bilo je to i vrijeme kad su Tito i njegovi najblii saradnici uoptavali iskustva iz proteklih dogaaja u Jugoslaviji i svoja razraena uputstva slali partijskim i
vojnim rukovodstvima irom zemlje. Tako je tog jula
i Ivo Lola Ribar, lan sekretarijata CK KPJ za neosloboene krajeve, poslao pismo rukovodstvu Hrvatske
i Edvardu Kardelju prenosei im ocjene Partije o vojnoj i politikoj situaciji u zemlji, pa i o prilikama u Hercegovini. U prvom pismu je saoptio zakljuke o sloenosti borbe u Hercegovini i Crnoj Gori, o tome da je
okupator, dosljedan u sprovoenju politike izazivanja
graanskog rata, vrlo vjeto svuda iskoriavao sektake greke naih drugova, koji su nepravilno shvatali sutinu meunarodnih odnosa, zaotravali borbu
na pitanjima onog sutra', tj. 'druge etape', i nepravilno
postavljali odnos Partije i vojske, tako d a j e rukovodea uloga KPJ na praksi bila srozana, odnosno d a j e iz
takve njihove politike linije izlazio, na primjer, i nepravilan kriterijum u likvidaciji petokolonaa i neprijatelja naroda, kriterijum koji je u mnogo emu bio klasni a ne nacionalni.
Takve pogreke su znatno olakale okupatoru i
etnikim voama njihov kurs na izazivanje graanskog rata, i pomogle im da privremeno zavedu ili bar
pasiviziraju dijelove seljatva, pisao je dalje Lola, a,
nasuprot takvim manevrima okupatora i etnika, politika KPJ ostala je dosljedno na liniji stvaranja irokog narodnooslobodilakog fronta, na liniji narodnooslobodilake a ne meusobne bratoubilake borbe, i to vie no ikad ba danas, poslije zakljuenja sovjetsko-engleskog ugovora o savezu od 26. maja i spo-

razuma sa Engleskom i Amerikom o stvaranju Drugog

fronta...
Obavjetavajui Edvarda Kardelja o grekama u
Hercegovini, iznio je znaajne pojedinosti, pa i to da
okupator nije samo upotrebljavao silu i prijetnju kao
i najstranije represalije da bi zaplaio stanovnitvo,
ve i da je i vrlo vjeto igrao na kartu 'bauka revolucije' i iskoriavao sektake pogreke naih drugova
da bi seljatvo odvojio od nas, to mu je donekle i
privremeno i uspjelo u nekim krajevima Crne Gore
i u istonoj Hercegovini. Govorei o politikim stranputicama u tim krajevima, saoptio je i to da su se u
prvoj ustanikoj godini - pored likvidiranja, u irim otkosima, stvarnih, dananjih neprijatelja - fiziki odstranjivali i takvi ljudi za koje narod nije bio ubijeen
ta su, a koji esto i nisu bili neprijatelji ve samo
'neutralci'..., zatim da je bilo oevidno prejahavanje Partije od strane tabova, da su sve intervencije
drugova koji su doli u Hercegovinu da bi ispravili
greke ostale uveliko uzaludne, jer je ve poela trea
neprijateljska ofanziva, tokom koje se ba otkrila
sudbina poinjenih greaka, da bi na kraju tog dijela
pisma zabiljeio: To su, eto, uzroci privremenog uspjeha etnika u tim dvjema oblastima. Pred masovnom
neprijateljskom ofanzivom mi bismo se, u svakom sluaju, bili morali povui iz tih krajeva, bar privremeno:
ali ne bismo doivjeli makar i privremen politiki
neuspjeh, kao to se dogodilo sada.
I drug Tito je 1. avgusta 1942. pisao Kardelju o prilikama u Hercegovini: .. .uvajte se sektakih skretanja, koja su u dananjoj fazi borbe slovenakog naroda
najopasnija... Mi imamo u tom pogledu teka iskustva
iz Crne Gore, a naroito iz Hercegovine... U Hercegovini je snaan polet narodnog ustanka zavrtio mozak
naih rukovodeih ljudi iz Operativnog taba i oni su
poeli praviti nevjerovatne sektake svinjarije i u nevjerovatno kratkom vremenu taj narodni ustanak je upropaten i okupator je pomou etnikih elemenata
uspio da razbije nae partizanske bataljone, ije je ljudstvo u masama poelo prilaziti etnicima. Samo pri-

sustvo drugova koje smo mi tamo poslali i Proleterske

brigade uspjelo je spasiti najbolji dio partizanskih jedinica od potpunog rasula...
U meuvremenu je i neprijatelj svodio svoje raune, kao to je to bio sluaj i sa zapovjednitvom 6. orunike pukovnije koje je 13. jula 1942. poslalo Vrhovnom orunikom zapoviednitvu izvjetaj o borbama
s partizanima u Hercegovini:
.. .etniki odredi organizirani su od talijanskih
vojnih vlasti na podruju Bilee, Trebinja, Nevesinja,
Gackog, Ljubinja, Stoca i apljine. Talijanima je uz pomo ovih odreda uspjelo razbiti partizane u istonoj
Hercegovini. Prehranu i naoruanje dobivaju ti odredi
od talijanskih vojnih vlasti. Po dranju i stanovitim
znakovima moe se zakljuiti da je etnika grupa
Gacko i Trebinje voljna da sarauje sa naim vlastima,
dok se za druge grupe to sada ne moe kazati...

KADROVSKA I PATRIOTSKA VOJSKA

U ujici kod Livna 10. avgusta 1942: roena prva hercegovaka brigada Osnovi meusobnog povjerenja ili dijalog o bratstvu u etnikom osinjaku Prva borba brigade - kupreki uzaludni jurii est stotina odlunih
Titove naroite napomene Hercegovci i Crnogorci u
Operativnoj udarnoj grupi Previdi, nesporazumi i upozorenja ta je Vrhovni tab zamjerao, a ta su Hercegovci odgovorili Najstariji borac brigade u magacinu
naoruanja Muke Velike upe Pliva i Rama Zato je
smijenjen tab Mostarskog bataljona Tradicije koje
zabrinjavaju ili da li su lanovi KPJ morali da ute tab
Desete brigade 6. oktobra 1942: Brao, hercegovaki
etnici Raslojavanje meu etnicima Glasnici iz
Hercegovine

Stiglo je novo Titovo nareenje i, umjesto da u Vrhovni tab krene sa Savom Kovaeviem i Blaom Jovanoviem, komandant Hercegovakog NOP odreda
Vlado egrt poveo je dva hercegovaka bataljona prema Duvnu, gdje je trebalo da dobije novu zapovijest.
Kad su poslije mara i boravka u Duvnu uskoro izbili iznad Livna, Prva i Trea proleterska brigada s dijelovima petog krajikog odreda i samostalnim livanjskim bataljonom Vojin Zirojevi vodili su posljednje
okraje u gradu. Bilo je to 7. avgusta izjutra, gdje je
neprijatelj, pored 150 mrtvih i ranjenih, imao i 650
zarobljenih, meu kojima 400 domobrana.
I dok su Titovi saradnici vrili posljednje pripreme za napad na Kupres i nastojali da se to prije sprovede direktiva Vrhovnog komandanta o postupku sa

zarobljenicima (da se zarobljeni domobrani, meu kojima oficiri i komandant garnizona, bojnik, oslobode,
kao i gvardijan, koji je zahtijevao da se samostan pripremi i koristi za odbranu, a njemaki oficiri i inenjeri uvaju pod strogom kontrolom, to jest da treba
odmah od italijanske komande u Sinju i Kninu traiti
razmjenu za Dragicu Pravicu, njenog brata Rada i ostale drugove, ne znajui da su Dragica, narodni heroj
iz Hercegovine, i njen brat ve bili strijeljani), dok su,
tako, na prostranoj osloboenoj teritoriji i narod i borci oekivali nove bitke, ponovni susret s Titom, ovog
puta u umama Cincar-planine, kad je cio borbeni put
Crnogoraca i Hercegovaca od Zelengore do Prozora,
oznaen kao samoportvovanje proletera kojima je
sudbina ranjenika ujedno bila i njihova, makar kolike
da su rtve pale i greke ispoljene, zavren je odlukom
Vrhovnog komandanta o formiranju Desete hercegovake brigade, odlukom koju je ve bio najavio juna
1942.
Prvi zadatak nove brigade bio je napad na Kupres.
Umjesto smotre i postrojavanja - pokret i juri, s ostalim brigadama, na dvije hiljade ustaa ukopanih u dvije linije odbrane, spoljnju i unutranju, na izuzetno utvreno i branjeno gnijezdo neprijateljsko.
Prva hercegovaka proleterska brigada - koja e
u svoje ete ubrzo ukljuiti i ratnike s mnogih strana
van Hercegovine a istih moralnih i borbenih odreenja - razvila je svoje zastave bratstva i ravnopavnosti
i s njima krenula na mukotrpnu borbenu marrutu nosei svoja nova moralna oznaenja i poruke oslobodilakog rata i revolucije. Te zastave bratstva nosili su
boraki kolektivi koji su dosljedno i hrabro ispunjavali svoju revolucionarnu i patriotsku obavezu: borbom
protiv okupatora i njihovih saradnika spreavali su
raspirivanje bratoubilake borbe i ujedno krili put
kojim je trebalo ii da bi se sauvali nacionalni identitet, sloboda i zajedniki ivot naroda i narodnosti jugoslovenskog podneblja.

ZAJEDNIKO ISTRAJAVANJE
Sve ono to ostade u ivotopisima bataljona, koji
se okupie u brigadnu kolonu, sve ono to njihovi nenapisani ratni dnevnici uvaju i svjedoe, o emu nastoji da govori i ovaj zapis o brigadi, upeatljivi su rezultati bitke za opstanak i zajedniko istrajavanje i borenja svih naroda i narodnosti, grevitih napora komunista i drugih patriota da se u toj istorijskoj bici ostane kako se i poelo ljeta etrdeset prve. Jer tad kad
je izgledalo da e, pored Srba, Jevreja, Roma, komunista, i svi drugi poteni ljudi biti potrpani u jame, da
e nestati u koncentracionim logorima i zatvorima, zaiskrila je nada - pod vodstvom komunista od pasivnog
otpora prelo se na iroko organizovanu akciju. Rijei
nade i ohrabrenja pretvorile su se u borbene poklie
- s prvim pogromom srpskog stanovnitva i otporom
rodoljubivih graana na ustanikim poloajima u istonoj Hercegovini nale su se hiljade boraca. Tog gorkog ljeta, u dane leleka po hercegovakim stranama,
ugaena su mnoga kuna ognjita. Izbezumljeni narod
je bjeao u zbjegove, u bezvodne i puste vrleti, u brda
koja su pruala utoita. Tu je bila i veina komunista,
skojevaca i njihovih simpatizera, nevelika jezgra koja
su izbezumljenom narodu otkrila jedino mogue puteve opstanka: put oruanog otpora, konsolidovanja
zbjegova i formiranja prvih oruanih odreda vojske
narodnog otpora.
Ali ubrzo su se oglasili oni kojima nije bilo do jedinstvene optenarodne borbe, do zajednikog ivljenja uopte, pa otud i njihovo razaranje vojske koja je
u to vrijeme, kao i danas, jedina mogla pod jednu zastavu okupiti najbolje predstavnike svih naroda i narodnosti. Zbog podrivake djelatnosti ovinista u ustanikoj narodnoj vojsci sa slobodne teritorije u istonoj
Hercegovini moralo se tog ljeta u gradove vratiti nekoliko Muslimana i Hrvata, komunista, koji su se s pukom u ruci borili u toj vojsci, odnosno trebalo je da komunisti i drugi poteni rodoljubi istone Hercegovine,
a to je znailo iskljuivo Srbi, pripeme uslove za njihov

ponovni povratak i uee u borbi za slobodu, to jest

da se brzo i beskompromisno obraunaju sa ovinistima i drugim kontrarevolucionarnim snagama koje
su priguile sve akcije pokuavajui da ustanike mase
povedu u bratoubilaku borbu. Na to nije trebalo
dugo ekati, i borba naroda Hercegovine poprimila je
uistinu karakter zajednikog, monolitnog borbenog
fronta protiv okupatora i njihovih saradnika.
Takva odlunost i brzina kojom su komunisti u
nekim dijelovima narodne vojske razotkrili i unitili
svoje oviniste upeatljivo je svjedoanstvo o kaljenju bratstva meu narodima Hercegovine i to u vrijeme kada su se samo u istonoj Hercegovini vodile ustanike borbe i kada su hrvatska i muslimanska ustaka reakcija nastojale da u svoje redove uvuku to ire
slojeve naroda, odnosno sve se to dogaa kad meu
muslimanskim i hrvatskim stanovnitvom na ovom
podruju ve sazrijevaju ideje o zajednikoj borbi sa
srpskim masama protiv faistikih okupatora i svih
onih koji su poli da ubijaju za njihov raun, to jest
kad zahvaljujui komunistima, meu muslimanskim
i hrvatskim stanovnitvom raste saznanje o tome d a j e
faistiki okupator zajedniki neprijatelj i muslimanskog i hrvatskog i srpskog naroda u Hercegovini
(kako su zabiljeili Todo Kurtovi i Neo Pareanin u
svojoj knjizi U borbi za slobodu).
Na takvim osnovama meusobnog povjerenja sva
tri naroda Hercegovine borila su se punim srcem,
niko nikome nije donosio na tanjiru slobodu i odmjeravao njegovo mjesto i doprinos u toj borbi. Njihovo
dogovaranje ta da se radi peaeno je zajednikim
juriima na neprijateljske bunkere, potvrujui svoje
ivotno opredjeljenje i svakodnevnu samoportvovanost mnogim grobovima. To potvruje i 187 grobova
palih boraca Prvog udarnog hercegovako-crnogorskog bataljona (a bilo ih je 382), koliko ih je poginulo
u bataljonu i u drugim jedinicama kasnije formiranim!
Bio je to bataljon koji je prve ustanike zime, bez prethodnica i pobonica, grabio prtinom pravo u etnike osinjake (jer je njegov komandant Vlado egrt znao

d a j e drskost prema neprijatelju esto mono oruje,

monije od puaka), gdje je voen dijalog o borbi i
izdaji, o sluganstvu okupatoru i slobodarstvu, o Srbima i Turcima, o tome da bi oni, etnike voe, rado
sklopili sporazum s partizanima ukoliko bi im egrt
predao Turke iz svog bataljona, a oni bi njega ustoliili za komandanta Nevesinja.
To me naljutilo, pa sam planuo. Kako i ne bih?,
prisjeao se tih dogaaja Vlado egrt, koji se zatim obratio etnikom majoru: Sluaj me, Todoroviu!... U
mom bataljonu nema Turaka, ali ima Muslimana, koji
se, isto kao i mi, Srbi, i ostali nai narodi, bore protiv
faizma za slobodu naih naroda i za bratstvo i jedinstvo meu n a m a . . . Evo, Todoroviu. Ovo je ovdje
Asim Zubevi iz Trebinja, Musliman, politiki komesar ete. Pogledaj ga, on je takav junak da ti ga ne bih
dao za svu tvoju etniku vojsku. Ako ne vjeruje u njegovo junatvo i odanost stvari borbe za slobodu i za
bratstvo i jedinstvo, a ti poi s nama pa pogledaj kako
se Asim bori protiv faista ma koje oni nacionalnosti
bili. I nije Asim jedini. Bataljon ih ima jo dosta takvih. ..
Vlado i Asim, komandant brigade i komesar ete,
narodni heroji, Ivan Krei i dr Isidor Papo, Husa Orman i Milan Grk, Milan Papi i narodni heroji Mladen
Balorda, Karlo Batko, Nikola Bjelica Breda, Nikola
Ljubibrati, Jagoda i Kova, Vasilija i Sava, njih 584 u tri
prva udarna bataljona, meu njima i 61 djevojka i majka, i dalje su bdjeli u brigadnoj koloni ispisujui svojim
djelom povelju o bratstvu i novom ivotu.
Narod Hercegovine je sasvim sigurno znao da vojska koja ima takve borce i komandante mora istrajati,
da e pod svoje zastave okupiti sve to je poteno i borbeno. I okupila je! Samo u bici na Sutjesci - u koju je
ula sa svojih est bataljona - iz Desete hercegovake
proleterske brigade poginulo je 115 Srba, 94. Muslimana, 93 Hrvata, 2 Crnogorca i 1 Jevrej! Tako su se borili
i drugi bataljoni i brigade irom zemlje. Recimo, samo
je u borbama s etnicima na Gatu i ivnju, u podruju
Gacka u istonoj Hercegovini, za tri junska dana etr-

deset druge, iz Druge i Prve proleterske brigade poginulo 46 drugova i 6 drugarica, meu njima 17 lanova
KPJ i 20 lanova Skoja, tri narodna heroja! Samo u tri
avgustovska dana etrdeset druge u utvrenim ustakim uporitima u Kupresu otkosi smrti odnesoe 97
drugova i drugarica (pored 141 ranjenog) iz etvrte i
Druge proleterske, Prve krajike i Desete hercegovake, jednog bataljona Tree sandake brigade i dijelova Treeg krajikog odreda! Meu njima i sedam narodnih heroja! Samo etvrta crnogorska proleterska
brigada je u toj borbi imala poginula 64, ranjenog 51,
lanova KPJ - poginula 22, ranjenih 10! Izvjetaji o
masovnom, kolektivnom (i pojedinanom) junatvu
stizali su u Vrhovni tab iz svih krajeva zemlje. Zapravo, lina junatva su se stapala u juntva cijelih kolektiva, od voda do divizije. Tako se kroz muke i zajednika istrajavanja zaela i borila revolucionarna, kadrovska i patriotska vojska Hercegovine i drugih krajeva
Jugoslavije, hercegovaka proleterska brigada. Bila je
to NOVJ koju je tokom rata, njenih tri stotine ezdeseti
i pet brigada, proimao isti borbeni duh i ista vjera u
pobjedu.
DESETA U KUPRESU
Takva znamenja klesana su i u prvoj bici u kojoj
je brigada uestvovala - u kuprekom vatrenom grotlu, mada su to bila dva neuspjela napada i uz mnoge
rtve proletera.
Uzalud je bilo sve: i prvi i drugi napad u dvije avgustovske noi nije tekao kako se oekivalo, i ve 14.
avgusta je pomonik naelnika Vrhovnog taba obavijestio druga Tita da Kupres ni poslije obnovljenog napada nije osloboen, napominjui: Svi koji su uli u
grad borili su se herojski, ali Kupres nisu mogli zauzeti. tabovi bataljona koji su bili u gradu tvrde d a j e uzrok naeg neuspjeha nedostatak bombi i nevjetina u
borbi po gradovima. Pored ovog, jedan blindirani auto
mnogo im je omeo dranje zauzetih poloaja, kao i top
i baca koji su tukli na june strane grada. Hercegova-

ka brigada trebalo je da zauzme taj top, ali imamo utisak da ona nije ulazila u grad,jer su ova oruja okrenula svu vatru na Prvi, Drugi i etvrti bataljon ove brigade (etvrte crnogorske, prim. M. S.). Neprijatelj je
imao strahovite gubitke i uopte nije bio u stanju da
vri gonjenje naih jedinica. Izgleda da nemaju vie
municije za top i baca.
Nakon to je Vrhovnom komandantu izloio djelatnost svojih bataljona prvog dana napada na Kupres,
11. avgusta, tab Desete (17. avgusta) izvjetavao je da
je 13. avgusta Prvi bataljon, da bi olakao napad Prve
krajike brigade, zabio jako dubok klin u neprijateljske poloaje ispod kote Cardaice u pravcu sjeveroistonog dijela Zlosela, koje su ustae pretvorile u svoje
uporite. Drugi bataljon je s jednim krajikim bataljonom bez borbe ovladao Poganom glavicom i produio
u pravcu grada. Bataljoni su se kretali posve brisanim
terenom i pod najveom neprijateljskom vatrom, naroito neprijateljskih minobacaa i kartea, a zatim su
dvije ete krajikog bataljona prodrle u grad, gdje su
imale deset mrtvih i deset ranjenih.
Drugi hercegovaki bataljon je uspio da prodre
do samog grada, gdje je oba bataljona zatekao dan.
Ujutro oko pet sati bataljoni su bili odsjeeni jedan
od drugog od jednoga neprijateljskog centra koji se
naim bataljonima momentalno naao u boku. Sa lijeve strane na Drugi bataljon bio je ugroen gustim
streljakim strojem ustaa koji su ve nadirali iz grada.
Oni su bataljon napali sa jakom vatrom iz automatskih
oruja, zbog ega su se bataljoni morali pomjeriti unazad. Ovo su uinili i radi toga to su se sve nae jedinice
poele pomjerati unazad.
Naprijed se vie nije moglo, i napad na grad je obustavljen. Na kuprekim stranama ostali su i grobovi
Hercegovaca - komandira ete Boka Popovia, starog Mirka ukovia, bolniarke Danice Zelenovi...
Ostadoe s desetinama mrtvih iz drugih brigada.
U borbama na Kupresu trebalo je da uestvuje i
Mostarski bataljon, ali on je - prema uputstvu Pete brigade - bio poslat prema Gornjem Vakufu. Znaajnije

od toga bilo je, prema miljenju taba, da Mostarci to

prije uu u sastav Hercegovake brigade radi politikog ozdravljenja u tom bataljonu. (Sreivanje prilika
u toj jedinici zavrie se krajem avgusta izborom novog komandanta i komesara bataljona - Ibra atora i
Envera emalovia, o emu e ve biti govora u novom zapisu).
Mostarski bataljon jo nije bio stigao u brigadu
kad je drug Tito naredio tabu etvrte operativne
zone NOP odreda Hrvatske da formira Duvanjski, Livanjski i Kupreki bataljon, a naelnik Vrhovnog taba
javio Petoj brigadi da se u tjesnacu ujice nalazi Hercegovaka brigada i naloio da se Rade Hamovi sa
ezdeset boraca Igmanskog odreda odmah njoj pridrui. Sve ovo i drugo to je uslijedilo upuuje na to,
svi su izgledi, d a j e Vrhovni komandant ve tada vrio
prve pripreme da se u Desetu brigadu ukljue nove jedinice, Igmanci i borci s podruja na kojem su ivjeli
Hrvati, Muslimani i Srbi. To potvruju i uputstva naelnika Vrhovnog taba da e Mostarski bataljon pripasti Hercegovakoj udarnoj brigadi i da e na njen
sektor doi poslije nekoliko dana i bataljon 'Vojin Zirojevi' iz Livna, pa i injenica da je Hamovi odreen za naelnika taba brigade, da moraju odravati
neposrednu vezu i sa Duvanjskim bataljonom koji se
upravo formirao. Sve te jedinice - Igmanska eta,
Mostarski i Prozorski bataljon, dalmatinski bataljon
Josip Jurevi, zatim dijelovi Duvanjskog i bataljon
Vojin Zirojevi - ule su u sastav Desete brigade tokom ljeta ili poetkom novembra.
U meuvremenu je drug Tito naredio brigadi da
u podruju Duvna posebno obrati panju na narod, napominjui da je lino tab odgovoran za postupke
partizana, da se svaka pljaka mora po svaku cijenu suzbiti, jer inae cio narod toga kraja okrenuo bi
se protiv njih. Tri dana kasnije, 22. avgusta, naelnik
Vrhovnog taba obavijestio je Hercegovce da su odreeni u udarnu grupu kojom rukovodi komandant
Prve proleterske brigade i tom prilikom zatraio da
ukljue u svoj sastav Mostarski bataljon, a zatim:

Najbolje je da njegovo ljudstvo rasporedite po bataljonima ravnomjerno. Meutim, Vrhovni komandant

i tab brigade su ve ranije odluili da Mostarci i dalje
imaju svoj bataljon - bio je to Trei bataljon Desete
hercegovake.
O tom ratnom vremenu i o okrajima oko Prozora, Gornjeg Vakufa, Bugojna i Livna govori i Velika
upa Pliva i Rama u Jajcu 10. septembra Ministarstvu
hrvatskog domobranstva, gdje se i o dranju partizana
u tim krajevima kae: Mora se priznati da su ovi banditi imali dosta odmjeren takt prema seljakom dijelu
naroda i da su ga uspjeli uglavnom neutralizirati, a
gradsko puanstvo mahom za sebe i svoju ideologiju
predobiti. Na kraju veliki upan dr Kadi pie d a j e
18. kolovoza jedna postrojba . . . od 120 ljudi uspjela
istoga dana dospjeti do Graanice, sela udaljenog est
kilometara od Bugojna i da se tu sukobila s odmetnikom bandom od 150 ljudi i ubila pet bandita, to
jest da je jedna partizanka Ana Kulukija (Hana,
prim. M. S.) iva uhvaena, da je dotina rodom iz
Mostara, stara 19 godina, svrena uenica estog razreda gimnazije, d a j e inae prije bila logornica enske
ustake mladei u Mostaru.
NAREENJE VRHOVNOG KOMANDANTA BEZ
OEKIVANOG ISHODA
Kao to ie i 21. jula 1942. od tabova brigada - s kojima je sa Zelengore stigao u prozorski kraj i druge dijelove zapadne Bosne - zahtijevao da u nedjeljnim izvjetajima obavezno navode poimenino svakog borca
i starjeinu koji je u akcijama poginuo s kratkim opisom o dranju istih u toku borbe, ime je svakako elio da komandama skrene panju na to da sve svoje
borbe sagledavaju kroz briljiv odnos i uvanje vlastitih kadrova kao zjenicu oka svoga, tako je vrhovni
komandant Tito i 1. septembra 1942. svim viim tabovima uputio nareenje koje ih je obavezivalo da poslije svake, ma i najmanje, akcije dostavljaju izvjeta-

je, veoma konkretne, od kritikog opisa borbe, ratnog

plijena, sopstvenih i neprijateljskih gubitaka sve do
koliine i vrste naoruanja i municije, pri emu je u etiri take precizirao ta se sve podrazumijeva pod
sopstvenim gubicima.
To je znailo da poimenino naznae mrtve i ranjene; mjesta gdje su mrtvi sahranjeni, imena naknadno umrlih od rana i gdje su sahranjeni, zatim imena
onih koji su pali smru heroja; imena onih koje treba
proglasiti narodnim herojima; imena pojedinih boraca, starjeina i jedinica koje treba pohvaliti, a pri svemu tome za pojedince i jedinice treba iznijeti; podatke
iz ivota (mjesto roenja, zanimanje i drugo), akcije u
kojima se dotini, odnosno jedinica istakla, da bi u
taki 9, koja je obiljeena kao Naroite napomene,
zahtijevao: Nezavisno od gornjeg izvjetaja sve brigade i tabovi dostavie nam imena svih poginulih drugova od formiranja jedinice-brigade pa sve do zakljuno 31. avgusta. Pri tome naznaiti mjesta gdje su dotini drugovi poginuli i sahranjeni.
ivot kojim se ivjelo i ratovalo, borbeni vrtlozi i
marevi kojima su obiljeeni skoro svi dani i noi, bdijenja na poloajima i straama, zasjedama, sve to su
vrijeme i iznenadna nareenja i uputstva i donosili i
nanosili, a uz sve to i nedovoljno sagledan dublji smisao Titovog zahtjeva da se o ljudima i u izvjetajima sasvim odreeno, poimenino govori, uslovilo je kako
svjedoe sauvana dokumenta - da je i ta druga, septembarska naredba Vrhovnog komandanta samo
djelimino sprovedena.
Tako je bilo i sa izvjetajima Desete hercegovake
brigade.
Tog ljeta je Vrhovni komandant svojim nareenjem jo jednom podsjetio sve tabove jedinica NOP i
DVJ d a j e ranije izdao naredbu o odnosu boraca i starjeina prema narodu, ali da, uprkos svim upozorenjima, kojima su bile predviene najstroe mjere za krenje te naredbe, pojedinci ipak upadaju u tue stanove, vre nasilno uzimanje hrane, raznih dijelova
predmeta i drugo, ime se izaziva kod stanovnitva

veliko nezadovoljstvo i kompromituje naa narodnooslobodilaka borba. Upozorio je d a j e nedopustiv

liberalan odnos u takvim sluajevima, kao prilikom
nasilnog oduzimanja konja od seljaka, da konj za seljaka predstavlja ivotno pitanje u njegovom gospodarstvu.
Upravo u to vrijeme je Vrhovni tab saznao i za
propuste Desete brigade uinjene prema seljacima
oko Duvna, da je za nasilno oduzimanje nekoliko krmaa, ovaca, junadi i dosta ita seljacima naknadno isplaeno 23.400 kuna, da na konferenciji oteenih, starjeina sela, kome je najvie odneto, inae dobar seljak, nije hteo nita da primi, sve odneto smatrao
je poklonom Narodnooslobodilakoj vojsci, kao i to
da su drugi oko Prozora inili iste greke.
etrnaestog septembra naelnik Vrhovnog taba
traio je od Pete i Desete brigade da ofanzivno djeluju
u podruju Travnika, Donjeg Vakufa, Bugojna i Prozora napominjui: Upamtite: morate neprekidno ofanzivno dejstvovati. Vae akcije ne smiju se ograniiti
samo na male diverzije kao do sada. Morate se jae angaovati. Izaberite sami ciljeve. Dajemo vam punu inicijativu. Sutradan je sa svojim pomonikom obavijestio druga Tita da su se Hercegovci spojili s Petom brigadom i da im je javio da upute jednu udarnu grupu
od najmanje tri bataljona za dejstvo ka Travniku i na
komunikacije koje vode kroz Travnik, da e se ta
grupa povezati sa naim snagama po padu Jajca, kao
i to da lake jedinice upuuju ka Mosataru i mostarskoj pruzi.
U novom nareenju naelnika Vrhovnog taba,
koje je preneseno Desetoj i Petoj brigadi telefonom iz
taba etvrte operativne zone NOP odreda Hrvatske,
omenuto je i iznenaenje drugova to su dva bata^ona Hercegovaca i Crnogoraca kantonovala u selu
Ravnom i Donjem Vukovskom, a zatim veoma odreeno:
Nareuje vam se da se aktivno angaujete na
pruzi Mostar - Konjic, s jedne strane, dok, s druge stra-

ne, u vezi sa Petom brigadom, ofanzivno dejstvujete ka

Travniku.
Traimo od vas da nam najhitnije dostavite izvjetaje o akcijama koje ste izvrili u duhu ovoga nareenja. Ne smijete ostati u stavu iekivanja, ve u duhu
ovog nareenja poduzeti ofanzivne akcije po svaku cijenu.
Da tab Hercegovake brigade stavi ovo do znanja
i tabu Pete crnogorske brigade, da se i ona odluno
i aktivno angauje, kako je to posljednjim nareenjem
Vrhovnog taba predvieno.
Neovisno od tog posljednjeg nareenja, neka ranija strogo intonirana uputstva Titovih saradnika, koji
su se ponekad potpisivali i u ime najvie vojne komande, podstakla su rukovodstvo Desete hercegovake
brigade da 15. septembra poalje odgovor Vrhovnom
tabu na njegova pisma od 1, 7. i 10. septembra, odluno tumaei svoje poglede na njima upuena kritika
upozorenja.
U pismu od 10. ov. mj. zamjera nam se: da nismo
likvidirali na vrijeme ustako naselje Rakitno, da se
obraamo neposredno Vrhovnom tabu umjesto Komandi koja nam neposredno komanduje, (u to vrijeme je brigada bila potinjena Prvoj proleterskoj brigadi, prim. M.S.), da su borci osjetili nau kolebljivost, da
je govor o naslonu na Petu brigadu u osnovi pogrean,
gdje se dodaje: 'A kad biste vi znali d a j e ta brigada kod
Travnika, onda bi ste se sigurno uplaili', da samo uvamo kre a ne borimo se i manevriramo, da smo se
mogli probiti ak i do Vrgorca itd.
Kad je brigada bila upuena prema Imotskom, tvrdili su dalje lanovi taba Vlado egrt, Cedo Kapor i
Rade Hamovi, imala je samo dva bataljona s 295 puaka, a to Rakitno odmah nije likividirano, greka je
bataljona Prve brigade koji su tu bili itavih deset
dana prije njih i nisu nita uinili. Kad je brigada
kasnije ocijenila da bi napad na vrsto branjeno ustako uporite znaio avanturistiki napad, da bi sve
bilo veoma riskantno, odustali su od napada, a zatim:

Nareenje je toga taba bilo da ova brigada ima

oslonac na Petu brigadu drei se planina Ljubue,
Vrana, vrsnice, Pakline i abulje, te prema tome nije
greka do nas ako je izraz oslonac' u osnovi pogrean.
Ovaj tab nije se uplaio ni pred najezdama bijesnih
hordi raznoraznih etnikih bandi, kad su nas napale
iz mranih uma Volujaka, Pive i Zelengore, kao ni
pred drskim prepadima Nijemaca kod Zabra i Kreeva, te smatramo da ni odlazak Pete brigade Travniku
ne bi mogao ovaj tab da 'uplai'...
Tih dana je brigada zatvarala pravac Imotski Duvno, izviala i vrila napade, zasjede i druga uznemiravanja u dubokoj pozadini neprijatelja, svakodnevno se sueljavala s neprijateljem ne uvajui kamenjar, podnosei nove rtve i od avionskog bombardovanja, da bi na kraju izvjetaja tab predloio da se Drago Papi, koji je poginuo 22. jula 1942. kao komandir
ete prilikom odstupanja Hercegovakog odreda i
Pete crnogorske proglasi za narodnog junaka, pored
ostalog, i zbog toga to je eta, kojom je rukovodio, u
martu 1942. na putu Nevesinje- Gacko zarobila oko
50 italijanskih vojnika i istrijebila oko 100, kao i zahvatila veliki ratni plijen, a u Biini, na putu Mostar - Nevesinje, 19. maja sa drugim jedinicama uestvovala u
napadu na italijansku kolonu, kada je poginuo i naelnik taba italijanske divizije, pukovnik.
OKTOBARSKA ITALIJANSKO-ETNIKA
OFANZIVA
Sredinom septembra, kad je oko est stotina boraca Desete brigade imalo 453 puke, 31 pukomotraljez i mitraljez, 100 pitolja, 180 bombi, 51 konja (15 konja je nosilo municiju), od Pete i Desete formirana je
Udarna grupa za dejstva prema Bugojnu, Travniku i
Fojnici, a koji dan kasnije operativno rukovodstvo
ovih brigada javilo je Vrhovnom tabu o akcijama oko
Kupresa i o prodoru ustaa prema Bugojnu, o napadu
na Turbe i osloboenju Fojnice.

Borci Tree ete Prvog bataljona koji su se zatekli na poloaju kod Posuja
avgusta 1942.

Druga eta (njen dio) Drugog bataljona kod Posuja avgusta 1942.

lanovi KPJ u Prvoj eti Drugog bataljona poslije sastanka etne partijske
elije nedaleko od Kupresa avgusta 1942.
Deseta brigada je obezbjeivala razmjenu njemakih zarobljenika i naih
interniraca kod Posuja poetkom septembra 1942. Na fotografiji: jedan od
vie motiva koje je snimio politiki komesar brigade.

Tad je od hercegovakih boraca zahtjevano da potisnu ustae s Pasje stijene i vrha Ljubue, jer su svojim
prodorom ugrozile ire dijelove slobodne teritorije,
kao i to da bi bilo zgodno uturiti neprijatelju iza lea
koju desetinu da napravi zasjedu za one koji bjee i da
unese paniku.
Na etiri satnije ustakih crnokouljaa i utokouljaa, onih koji nisu tako lako odstupali, pogotovo
ako se nau na isturenim planinskim visovima, kao
to je bio sluaj ovog puta, napali su dijelovi Desete i
Prozorski bataljon, koji je do tada djelovao samostalno, i nakon ilave borbe odbacili ih u Duvanjsko polje.
Tih dana je otkrivena, zahvaljujui partizanki Pavi Mileti iz Mostara i politikom komesaru Prozorskog bataljona Anelku Tvrtkoviu, zavjera koju su pripremali ustaki saradnici iz ita i ustae iz Duvna, meu kojima se kao glavni organizator isticao svetenik iz tog
kraja.
U meuvremenu je skrenuta panja Vrhovnom
tabu na okolnost da se, kad je rije o borbama na njihovom podruju, govori samo o Petoj brigadi a ne i
0 Hercegovakoj, koja je isto tako uestvovala u tim
akcijama, o emu bi ubudue trebalo voditi rauna.
Nedugo poslije toga obavjetajci iz Jablanice poslali su izvjetaj da se deset hiljada Italijana i etnika
koncentrisalo u Jablanici, Rami, Ostrocu i Konjicu i
da su spremni za napad na osloboenu teritoriju.
Na osnovu takvih obavjetenja o mogunostima
neprijateljske ofanzive, Vrhovni komandant je depeom od 2. oktobra naredio Desetoj brigadi da zatvori dolinu Rame i Prozora i da u svoj sastav ukljui Prozorski bataljon (koji je tako, ulaskom u brigadu, postao njen etvrti bataljon, da bi ve slijedeeg mjeseca,
poetkom novembra kod Glamoa, bio rasformiran, a
njegovo ljudstvo rasporeeno u ostale bataljone), kao
1 to da odrava vezu s etvrtom crnogorskom i etvrtom operativnom zonom.
Tako se zaela nova borba s Italijanima i etnicima u prozorskom kraju - operacija Alfa. Dok je

izmeu Kupresa i Bugojna Drugi bataljon brigade

ubio i ranio sedamnaestoricu ustaa crnolegionara,
njen Trei bataljon je na rijeci Rami doekao i odbio
prvi napad Italijana i etnika koji su krenuli prema
Prozoru. Na tom vrlo irokom frontu bio je i etvrti
bataljon. Ali otpor nije dugo trajao...
Pet dana kasnije Tito je uputio Operativni tab
kako da odredi pravac manevarskog dejstva prilikom
napada nadmonijih snaga iz doline Neretve, to jest da
u tim okolnostima prikupi bataljone brigada oko ita
i da se povuku u podruje planina Vranj - vrsnica,
manevrirajui svojim snagama tako da se odri povezanost, vrstina i grupisanje jedinica, da bi se kasnije
s cjelokupnim snagama, ako to prilike budu dozvolile,
prebacile u sjevernu Hercegovinu, gdje je trebalo
stvoriti vojno-politiku bazu za razvijanje i irenje narodnog ustanka kako prema junoj Hercegovini tako
i prema Crnoj Gori. Ako iz bilo kojih razloga ne bi
uspjeli da se prebace u sjevernu Hercegovinu, pisao je
dalje Vrhovni komandant, svoja dejstva trebalo je da
usmjere prema Posuju i Imotskom i dalje ka junoj
Dalmaciji u pravcu Biokova, istei ovaj teren od ustaa i etnika i uvodei u ete nove borce, odnosno da
se samo u krajnjem, izuzetnom sluaju, ako ne bi
mogli ostvariti prvi ili drugi zadatak, s cjelokupnim
snagama povuku prema Cincar-planini, Glamou i Drvaru.
To znaajno Titovo uputstvo nije, na alost, blagovremeno stiglo do Operativnog taba Pete i Desete
brigade, o emu e tabovi ovih jedinica kasnije obavijestiti i druga Tita.
Za to vrijeme je Aleksandar Rankovi upoznao Vrhovnog komandanta s prilikama na glamokom sektoru, pa je tom prilikom izloio i svoje miljenje da bi
evakuaciju trebalo ubrzati ve i zbog gluposti Pete i
Desete brigade, kao i to da su primedbe i odgovor
druga Terzia na mestu kako u pogledu opasnosti za
pomenute dalmatinske brigade tako i u pogledu ovoga podruja. Bilo je oito da su prihvaene ocjene o
slabom radu tabova dviju brigada, da su se prilikom

italijansko-etnike ofanzive iz doline Neretve u pravcu Prozora, odnosno dok je naelnik Vrhovnog taba
pisao da su Italijani s etnicima doli do Prozora i Gornjeg Vakufa, Peta i Deseta uputile prema Bitovnji i da
sa njima jo nema veze, pa je Rankovi 15. oktobra
naredio i jednoj i drugoj brigadi da svoja dejstva usmjere prema gornjim tokovima Lave i Vrbasa, prebacujui im to su se odvojili od naih glavnih snaga i povukli se u, za nas, nepoznatom pravcu, ne izvetavajui
o tome ni ovaj tab, niti jednu susednu partizansku jedinicu.
Operativni tab je 18. oktobra izloio Vrhovnom
tabu sloenost prilika u kojima su se zatekli, ne zaboravljajui pri tom ni svoje previde ni greke bataljona.
Kad je desetak hiljada vojnika s tenkovima i topovima krenulo u ofanzivu ka Prozoru, u glavnoj koloni
su bili Italijani, a u bonim preteno etnici, ubijajui
hrvatski narod gotovo odreda, muslimanski djelimino, a pljakajui sve i svakoga kuda su se kretali, pisao je Operativni tab, napominjui da su u ovoj ofanzivi Prozorski i Mostarski bataljon, koji su se nalazili
na tim poloajima, davali djelimine otpore, d a j e zavladala panika kod ovih jedinica, koje su se povukle
sa dobrih vojnikih poloaja odakle su se neprijatelju,
uz povlaenje, mogli zadati dosta veliki gubici.
Nije se dobro snaao ni tab Desete brigade, jer
nije uspio da razvije ofanzivni duh boraca i na poloaje
nije uputio nove jedinice, a i Operativni tab nije bio
na odreenom mjestu ve jedan njegov dio prema Prozoru, a drugi dio prema Travniku, to je omoguilo
neprijatelju da gotovo nesmetano 9. oktobra ue u
Prozor. Ova naa nebudnost i nesnalaljivost kotala
nas je i vojniki i politiki, pa smo povodom toga odrali zajedniko savjetovanje i po tim grekama i slabostima otro udarili, osudili postupke cjeline i pojedinaca, o emu ete detaljnije biti drugim putem izvjeteni.
Kako je, pored italijansko-etnike ofanzive od
Jablanice prema Prozoru, u isto vrijeme voena nje-

mako-ustaka ofanziva od Donjeg Vakufa prema Jajcu, u koje je njemaka kolona ula 6. oktobra, odnosno
kako su se i Hercegovci i Crnogorci nali u situaciji
ukljeivanja sa neprijateljskim snagama kod Prozora,
Gornjeg Vakufa i Travnika, Deseta brigada je povuena na nove poloaje, sve do planine Vranice, a zatim je
Operativna grupa svoju ofanzivnost ispoljila u vie odvojenih pravaca na irem manevarskom podruju,
svakodnevnim sudarima s protivnicima svih oznaka,
uz neposrednu podrku stanovnitva koje je bjealo
ispred etnika, ustaa, italijanskih i njemakih vojnika.
Seljaci su oekivali zatitu od svoje narodne vojske na
teritoriji gdje se preliva zakulisna politika etnika i
ustaa, i ta pomo se morala pruiti.
Eto, u takvoj se situaciji sad nalazimo, javljao je
Operativni tab, koji je bio primoran da, razbijajui
koncentrisanost okupatorskih jedinica, razvlai svoje
snage i tako ih sauva, mada je sve to, bar privremeno,
oslabilo njihovu veu udarnu mo. Ovo e valjda trajati kratko vrijeme, pa emo moi opet koncentrisati
nae snage i usmjeriti ih u jednom odreenom pravcu,
a do tada, dok nam bude jasnija situacija, shvatanja
smo da ovakvom taktikom najbolje moemo koristiti
naem optem frontu i nama lino.
Vrhovni tab, meutim, nije tako mislio, bez obzira na sva objanjenja okolnosti u kojima se ratovalo.
Borba s etnicima u prozorskom kraju nije tekla
kako se predvialo, kao to se nije oekivao ni neposredni susret hercegovakih partizana i etnika, to jest
jedan susret uslijedio je s njima od strane drugova iz
Hercegovake brigade koji je ipak razotkrilo ovamonje stanovnitvo, a to je nepovoljno djelovalo na ovdanje muslimansko i hrvatsko stanovnitvo. Na tom
sastanku, pisao je dalje Operativni tab, neki izraziti
etnik je prijetio i govorio im da se predamo, da su oni
velika sila, dok je drugi, maui glavom, to odbijao govorei da znaju da je pobjeda Sovjetske Rusije neminovna i da e i oni k nama kroz mjesec dana. (Rije
je, u stvari, o samoinicijativnom razgovoru sa etnicima samo jednog borca brigade, desetara Raka Mirko-

via koji je bio posljednji ratni komandant Desete brigade. Prim. M.S.).
Operativni tab je ponovo, 21. oktobra, izloio Vrhovnom tabu svoje uvjerenje da je bilo mnogo bolje to su ostali tu gdje su bili i preduzeli dejstvo na
pozadinu neprijatelja, njegove komunikacije, spreavali mu pokret prugom i drumovima, da su na svom
terenu vezali znatne neprijateljske snage za sebe, koje
bi inae ile ka drugima, njima. Nekoliko dana kasnije,
30. oktobra, ponovo se oglasio: ... Dakle, kako vidite,
za svega petnaestak dana primili smo od vas tri pisma,
a svako novije pismo apsolutno je suprotno u pogledu
direktiva prvome, to nas mnogo iznenauje. Prvo pismo pisano 8. ov. mj., koje je potpisao drug Tito, jo i
sada u ovoj situaciji najvie je aktuelno i najlake bismo se sloili sa njegovom sadrinom, jer nam se ostavlja u njemu iroka mogunost manevrovanja u nekoliko pravaca, dok druga dva pisma, pismo od 15. ov.
mj., potpisano od strane druga Marka (Rankovia), i
pismo od 22. ov. mj., potpisano od taba dalmatinske
operativne zone, odiu nepoznavanjem situacije i injenica kod nas ...
Na osnovu vijesti koje je primio i vlastite procjene, Vrhovni komandant je 26. oktobra od tabova Desete i Pete brigade zahtijevao da s podruja Prozora i
Gornjeg Vakufa izvre udar u bok i pozadinu neprijateljskih snaga koje su nadirale ka Janju i Mlinitima i
tom prilikom uputio im kritika upozorenja, jer su
postupili suprotno svim naim nareenjima i izabrali
skroz nepravilan pravac za vae pokrete i povlaenje,
napominjui: Mi sada ovdje neemo ulaziti podrobnije u razmatranje pogreaka koje ste poinili, ve emo
to ostviti istrazi koja se mora po tome povesti. Najvanije je sada to da vi ne smijete ni po koju cijenu ii
onim pravcem koji ste izabrali, tj. prema Bjelimiu,
ve vam n a r e u j e m da smjesta poslije primitka
ovog nareenja obje vae brigade krenu u pravcu koji
vam dajemo... im stignete u Mlinita, poveite se sa
tabom Tree sandake ili neke krajike brigade koje

e biti na tom terenu, a tabovi vaih brigada treba hitno vozom da dou u na tab radi daljih direktiva.
I ovo Titovo nareenje je stiglo sa zakanjenjem
pa napad na Kupres i neprijatelja koji je nadirao ka Janju i Mlinitima nije izvren, a i protivnik se posljednjeg oktobarskog dana s tog pravca povukao u Donji
Vakuf.
Poto je primio izvjetaj Operativnog taba od 21.
oktobra, Vrhovni komandant je obavijestio i Operativni tab NOP i DO za Bosansku krajinu o tome d a j e Desetoj i Petoj brigadi, koje su imale namjeru da preu
prugu kod Konjica, prema Bjelimiu, naredio da
smjesta krenu u naem pravcu, da udare na neprijatelja koji nadire prema Janju s lea, kao i to da e od
te dvije brigade i jo jedne stvoriti grupu sa zadatkom
da se prebaci preko Vrbasa u centralnu Bosnu.
RISTO DRALE SOLUNAC I JAGODA BJELICA NA
BORBENOM POLOAJU
Tragajui za najprikladnijim razrjeenjima svojih
borbenih puteva koji su ih te jeseni vodili i bacali s jednog na drugi kraj prostrane teritorije izmeu Prozora,
Konjica, Travnika i Bugojna, bataljoni su skoro svakodnevno upadali i izvlaili se iz vie, mahom manjih,
akcija i zasjeda, rasutih na sve strane i nepovezanih u
odluniji napad ili manevar u dublji protivniki raspored. I tako, dok je Drugi bataljon punih osam dana na
zapadnim stranama Vlai-planine vodio neprekidne
borbe sa ustaama i njemakim trupama, kojom prilikom je njegova Trea (Igmanska) eta svojim prodorom kroz umu zala neprijatelju iza lea i nanijela mu
znatne gubitke, ostali bataljoni su vrili pritisak na italijanske posade u Prozoru, Rami i Bugojnu. Njihove
patrole i manje udarne grupe prodirale su na neprijateljeve poloaje, ponekad upadajui i u vjeto pripremljene zamke. Tako je grupa boraca Prve ete Drugog
bataljona, meu kojima su bili istaknuti borci Vuko
Torovi, narodni heroj, Cedo Vukovi, koji je kasnije

poginuo kao komandant odreda Nevesinjska puka,

Mil lan Papi, koji e kraj rata doekati kao zamjenik
komandanta Desete brigade, pukomitraljezac Nikola
Radulovi i drugi, na putu Bugojno-Kupres doekala
i potukla pun kamion ustaa, a u borbi koja se kasnije
razvila ranjen je i pukovnik imi, koji je pokuao da
se u oklopnim kolima probije u Bugojno. Zasjeda Druge ete Prvog bataljona kod sela Graanice iznad Bugojna zavrila se neoekivanim obrtom: 150 ustaa se
provuklo kroz nae poloaje i opkolilo etu u zasjedi.
U proboju su poginuli Aleksa Kovaevi i omladinac
Rade Nenadi, koji su rijetko kad zadrhtali pred bunkerom, u juriu.
Ali sve ono to je najstariji borac u brigadi Risto
drale, roen 1882. godine u selu Baljcima, te jeseni
jo jednom ispoljio u sukobima s ustaama, pa i u sudaru s njemakim avijatiarima, na upeatljiv nain
govori o njemu i ljudima koji su, poodmaklih godina,
ratovali, poput suboraca u njegovoj Treoj eti Prvog
bataljona - Milana Kukia, komandira ete, biveg
andarma i narodnog heroja, zamjenika komandira
Danila Salatia, koji e uskoro poginuti kod Ostroca,
Toma Vujovia, politikog komesara i uitelja, Krsta i
Milana Luia, to pogiboe u svojoj Hercegovini, Milana Makera, to pogibe kod Konjica, poput narodnog
heroja Ljuba Miljanovia, Gavra Mirkovia iz Baljaka,
to pogibe iznad svoje Bilee, Marka Rupara, Radovana Simovia i uitelja Luke Sredanovia, to poginue
kod Stoca i Trebinja, bogoslova i komunista Radovana
Stijaia i Marka Vuurevia, poput Milana koria i
Krsta Vice, to ostavie kosti u Hercegovini idue godine, poput drugih, mlaih, golobradih iz Ristine ete,
koji izginue ili istrajae do posljednje ratne noi, poput omladinskog rukovodioca u eti Miloa Bajevia,
narodnog heroja iz sela Baljaka, gdje se i starina Risto
drale s prvim ustanikim pucnjima zametnuo s pukom, gdje je i on ve 2. avgusta 1941. mogao vidjeti i
uti sve komandire eta narodne vojske iz bilekog
sreza, gdje je bilo sjedite taba za bileki kraj. Tu je
uo Mira Poparu, Radovana Papia i druge komuniste,

i uvjerio se kako odluno uvaju istotu ustanike borbe, kako se suprotstavljaju ovinistima, poruniku bive vojske Jovanu Mieljiu i drugima koji su pokuavali da narodnu vojsku povedu u bratoubilaku borbu, navedu je na iekivanja i izbjegavanje sukoba italijanskim trupama. U seoskom omladinskom domu
Risto je sluao pjesme i rijei skojevaca koji se kasnije
kao proleteri rasue irom zemlje, tu je 28. januara
1942. formiran Prvi udarni hercegovako-crnogorski
bataljon.
U junskoj agoniji hercegovakih partizana Risto
drale se probio u svoje Balje, Bogdaie i Bijelu Rudinu i otud doveo dvadeset novih boraca, ostavljajui
svoje ukuane u selu u kojem se smjestila andarmerijska stanica i zatvor, ali u kojem je ve tog ljeta ilegalno djelovalo trinaest lanova Partije, gdje se otpor
nastavljao.
Tako je s drugim hercegovakim rodoljubima stigao na Zelengoru i na dugi mar prema zapadnoj Bosni, a zatim kao borac uestvovao u napadu na Kupres,
gdje je ostavio i njih troje koje je posebno volio. Prepun sree, gledao je razmjenu estorice zarobljenih Nijemaca, za dvadeset i troje dovedenih iz njemakih i
ustakih zatvora, visoko podignutu bijelu zastavu u rukama njemakog vodnika, koji nije propustio priliku
da upita eda Kapora: Odakle vam toliko filmova?
Komesar, koji je u dotrajalim opancima i ubrzano
kljocao foto-aparatom da bi imao to vie snimaka,
odvratio je: Imamo sve to nam je potrebno da vas
pobjedimo.
Zatim je Risto Zdrale sa svojom etom jednog oktobarskog dana stigao i do podnoja planine Suhe jele
u srcu Bosne, na ijem vrhu se smjestio neprijatelj.
Trebalo ga je s te visoravni potisnuti i krenuti dalje.
Njegov drug u koloni, tridesetogodinji seljak iz Klobuka, narodni heroj Ilija Babi, nakon to je svio ator
u kojem je s Ristom proveo no, krenuo je s vodom u
prethodnicu Prvog bataljona, da bi se mnogo godina
kasnije prisjetio tog puta prema vrhu Suhe jele i borbe
koja se razgorjela.

Krenuli su, zorom, uz rosnu planinu, sjeao se

Ilija, kad mu je priao Risto i rekao da oekuje estok
okraj, a Ilija njemu da mu nije draga borba u umi,
a zatim:
Izili smo na vrh Suhe jele. Stari Risto ide pored
mene i najedamput zavika:
- Eto ih! - i lee za sruenu bukvu. Osu nas mitraljeska i puana vatra.
Prvi rafali nam oborie jednog izviaa. (Salko
Hadiahmetovi, borac Tree ete iz Mostaa kod Trebinja, prim. M.S.). Zauzesmo poloaj. Oni navalie. Ali
zaustavie ih naa etiri pukomitraljeza i desetak puaka. Nekoliko ih je palo mrtvih. Stari Risto pue po
zemlji i veli:
- Idem do naeg magacina.
I otpuza da s mrtvih neprijateljskih vojnika uzme
municiju. Ne proe nekoliko minuta, eto ti ga, vue
dva redenika i nekoliko bombi. Uze sebi tri i veli mi:
- Prati me mitraljezom!
Prebaci se malo dalje, stade za jednu bukvu i poe
da baca bombe. Posmatra to Ljubo i naredi mi da se
prebacim do starca.
Neprijatelj u gustom streljakom stroju, pod zatitom mitraljeske vatre, nastupa prema nama. Partizani
tuku automatskim orujem. Pod njihovom zatitom
krenuli su bombai. Jei planina, a i Ljubo vie:
- Naprijed, partizani...
Naa je eta u toj borbi izgubila vezu na desnom
krilu. Uskoro smo se spojili sa Prvom etom, koja je
bila malo potisnuta... Komandir Milan Kuki, ljut, komanduje - juri. Zahvaljujui rezervi municije, velikom broju automatskog oruja i naim hrabrim bombaima, protjerali smo neprijatelja.
U borbi je ubijeno vie neprijateljskih vojnika. Zaplijenjeno je neto puaka i mainki, desetak konja natovarenih raznim materijalom. Izgubili smo Salka Hadiahmetovia.
Sahranili smo mrtvog druga, plijen natovarili i ponijeli. Komandir ete Kuki dade starom Ristu jednog
konja za jahanje.

Na Suhoj jeli je odmjeravala svoju boraku odlunost i esnaestogodinja skojevka Jagoda Bjelica, koja
je u bliskoj borbi gledala ustaama u oi, u streljakom stroju grabila uz padine i odstupala, izmeu bukava hvatala zaklone, a u jeku borbe meu grupom boraca iz zatitnice gledala preko niana crnolegionare.
U tim kritinim trenucima titila sam odstupanje
drugova, pria nam Jagoda trideset i osam godina poslije te borbe. Gledam, ustae puze prema nama, prilaze sve blie, gaam kako znam i mogu, a onda se osvrnem i vidim - ostala sam sama iza oborenog stabla.
Ne znam da li su me zvali da se povuem, tek potrala
sam izmeu stabala kliskom nizbrdicom, a ustae, osvrnem se, tre za mnom i pocikuju, halau, krupnim
koracima i kao gladni vukovi prilaze mi sve blie i blie, i tad mi sinu u glavi: hoe da me ivu uhvate!
I natrah na srueno suvo bukovo stablo. Nisam
mogla da ga preskoim, vie zbog iscrpljenosti i spletenih suvih grana nego zbog njegova obima, pa se u
tom gru oslonim na puku i popnem na stablo. Ali
kako sam se cijelom teinom oslonila na puku, njena
cijev, okrenuta zemlji - a ni sad ne znam kako sam u
tom bijegu nosila puku i kako to da se ne oslonim
kundakom o zemlju, ve o cijev - zabila se taman toliko da puku nisam mogla iupati iz zemlje, a i sam
njen remnik je zapeo za grane. Dok sam grevito vukla
puku za kundak, u magnovenju ugledah iskrivljeno
lice ustae, koji se spremao za posljednji skok, da me
zgrabi i povali.
Napokon se otkaim od puke, koja ostade s dru- ,
ge strane stabla, skoim i potrim, novom snagom, lijevo i desno, izmeu stabala oko kojih osue meci, i izvuem glavu, stigoh meu svoje. To da nemam puku
u ruci utvrdih tek kad zapazih da me drugovi paljivo
gledaju, kad osjetih da u ruci ne drim puku. Nije bilo
vremena da objanjavam ta se dogodilo, jer smo odmah krenuli u protivnapad. Otarafila sam bombu i s
drugovima krenula u juri. Bombai i pukomitraljesci su uinili svoje: neprijatelj je ostavio vie mrtvih i rajenih, nalo se i municije, a ja sam dola do druge, jo

bolje puke. Kasnije, u prvom predahu, na etnom

skojevskom s a s t a n k u sluam kritiku - kako sam mogla na poloaju ostaviti puku. Brana Kovaevi, koji je
rukovodio sastankom, i edo Kapor, komesar nae
brigade, sveli su c i o sluaj u realne okvire: kako se
moglo dogoditi da me upravo oni koji su me najee
kritikovali ostave s a m u na poloaju. Naknadna objanjenja skojevaca b i l a su odmjerenija, ljudskija, bila su
moja - skojevska.
A Risto drale, solunski dobrovljac u prvom svjetskom ratu, starac. . . sijede glave, velikih sijedih brkova, koji je govorio da partizani imaju bolju taktiku
od ondanjih b o r a c a i da su im jasni ciljevi, koji je
znao muki da savlada svaku potekou i u najteim
momentima, koji je rijetko kad zajahao konja ili da rije kae o surovosti vremena u kojem se zatekao, morao je, uskoro, s jo nekoliko starijih i iznemoglih otii
u duboku pozadinu, ak do Bihaa, gdje su stigli i Nikola Bjelica sa sinom Zdravkom i kerkom Jagodom.
U tom sjeditu Vrhovnog taba zatekao je i borca
iz svoje brigade Mika Vukovia Boljevika, koji je nakon to je 1914. godine prebjegao iz austrougarske
vojske - uestvovao u oktobarskoj revoluciji, a marta
etrdeset druge postao predsjednik Optinskog N 0 0
u Mekoj Grudi, gdje je i roen 1897. godine. Bio je odbornik kojem nije mogla promai nijedna znaajnija
pojedinost. Kad je jednom zgodom iz Bora s dvanaest
momaka pregonio ito nije zaboravio da ponese ploe i avle za konje, jer znao je da e konji obositi, a ta
initi kad obose, kako prenijeti municiju, hranu, ranjenike.
S takvim ratnikom, iji je sin bio u Desetoj brigadi,
Risto drale se zatekao i na putu od Bihaa prema Bosanskom Petrovcu, kud su ile kolone izbjeglica i povratnika za brigade. Meu njima su bili i Nikola i
Zdravko Bjelica, dok je Jagoda ostala u sreskom skojevskom rukovodstvu. Boljeviku Miku Vukoviu
nije bila teka ni olovka u rukama, pa je nije zaboravio
ni tog jutra kad mu je iznad glave protutnjalo jato tu-

ka i mesermita i kad su d avionskih bombi mnogi poginuli.

Iao sam sa Ristom dralom. Sklanjali smo se
kako smo znali. U Teoaku vidjesmo kako nam se primie jedan avion. Sklonili smo se u jednu umicu. Stojimo pod visokom bukvom i posmatramo. Veli Risto:
- Miko, daj da ga gaamo: drugi borbu vode, a mi
nikako da pucamo.
U to se jurini bombarder spusti na stotinak metara.
Obojica opalismo gotovo u isto vrijeme, iz aviona
pokulja dim, a zatim iskoi jedan padobranac.
Oduevljen narod povika:
- Aferim Crnogorci! Hvala vam velika!
- Sruili ga Boljevik i Solunac - kae Risto, ponosit.
- Mi smo, brao i drugovi, Hercegovci - govorim
ja narodu.
Avion je pao i izgorio zajedno sa posadom. Bili su
u njemu jedan potpukovnik, kapetan i pilot. etvrti,
radio-telegrafista, spasao se padobranom. Okupi se
narod odmah oko njega. Ubrzo, evo ti Rista i mene. Radio-telegrafista sav znojan i blijed. Znao sam njemaki,
pa mu rekoh da poe s nama. Narod nas grli i ljubi dok
prolazimo s Nijemcem.
Rekoh mu da umije lice u potoku. To uini, pogleda me, pa ree: 'Ja znam srpski. Roen sam u Gornjem
Osijeku'.
Pitao sam ga da li zna da je esta armija fon Paulusa propala pod Staljingradom. Veli da zna. Priao
mu je jedan prijatelj d a j e proglaena trodnevna alost
u Njemakoj.
- Evo, tolika vaa tehnika, snaga, pa nita. Propade vam udo vojnika...
Najzad stigosmo u brigadu. Komandant vlado ert, komesar edo Kapor i zamjenik komandanta Vlao Tomanovi bili su ve uli o avionu. Svi nam estitaju. Zatim, opet borba...
Miko Vukovi Boljevik je doivio kraj rata, a
Risto drale Solunac pao je na pragu svoje kue u selu
Baljcima 1943. godine.

PROITAJTE OVO PISMO NA PRVOM

SASTANKU BIROA
U vrijeme kad je novoformirani Operativni tab
june grupe brigada, meu kojima je bila i Deseta, objedinjavao dejstva svojih jedinica u podruju Livna,
Duvna i na pravcima prema Imotskom, Bosanskom
Grahovu i Mostaru, sekretar Oblasnog komiteta KPJ
za Hercegovinu Muhamed Grebo Snaga poslao je vie
pisama Mostarskom bataljonu, od kojih su tri sauvana i koja na svoj osoben nain govore o nastojanjima
partijskog i vojnog rukovodstva da se bataljon, koji je
dejstvovao u irem podruju Prozora, uini jo snanijom udarnom jedinicom, idejno i politiki vrom,
disciplinovanom. Otuda su i u tim pismima naglaena
kritika razmatranja preenog puta, uz upozorenja na
nove previde i nedosljednosti.
Odgovarajui na pismo koje je od bataljona dobio
sredinom septembra, sekretar Grebo je iscrpno izloio svoja gledanja na cjelokupnu trinaestomjesenu
djelatnost Konjikog bataljona, koji je preimenovan u
Mostarski na Prenju juna 1942. Istiui pod navodnim
znacima d a j e bataljonski jedini uspjeh organizovanje Konjike drave, jer je izostao, kako je on lino
smatrao, zapaeniji ukupni doprinos vojnog i politikog karaktera - oekivalo se vie napada na eljezniku prugu i put Mostar-Sarajevo, vie ubijenih neprijateljskih vojnika i sruenih mostova, pa i odranih zborova, sastanaka, vie primljenih u Partiju i Skoj; jednom rijeju, bio je nezadovoljan gotovo cijelokupnim
radom i djelatnou, prije svega vojnog i partijskog rukovodstva bataljona.
Takva ocjena, prema miljenju mnogih uesnika
u dogaajima, proistekla je iz nedovoljne obavjetenosti Muhameda Grebe o svim vojnim, politikim i
drugim akcijama i djelatnostima boraca i starjeina
Konjikog partizanskog bataljona, pri emu je posebno izostalo njegovo realnije odmjeravanje znaaja upravo Konjike drave, ije granice, samo to da se
kae, ustaka vojska nije mogla da pree i potpali go-

tovo nijednu seosku kuu na irokom osloboenom

podruju izmeu Konjica, Nevesinja i Mostara od septembra 1941. do etnikog pua juna 1942. Greke
niko ne moe zapretati u lug, ali i oigledna ostvarenja teko mogu da se zamagle i zaobiu.
A to se tie konkretnih zadataka, sekretarje iznio vie obaveza, da bi zatim veoma kritiki izlagao
svoja gledita o izvjesnoj pogrenoj praksi, poput stare pjesme, da se alju poruke, pozdravi, pisma, pozivi u partizane, razgovori sa Mostarcima, to je znailo da privatnu potu treba svesti na minimum i slati
je samo preko redovne veze, ukratko: Nikakvih privatnih kanala neu da trpim i sve emo ih zapuiti. To
neka vam je jasno. Privatna pisma i poruke mogu dovesti do provale u organizaciji, a to mi neemo ni po
koju cijenu dozvoliti. Ako ne vodite rauna o organizaciji, budite obazrivi prema svojim roditeljima, jer ih
na taj nain moete otjerati u koncentracione logore.
I u novom pismu su pomenuti samovoljni pojedinani izleti boraca bataljona, jer na njihov poziv su
iz grada dole etiri drugarice da vide neke partizane,
nosei im kolae i druge stvari.
ta bi bilo da sada svaki od vas pozove djevojku
ili sestru na vienje? Ej, drugovi, ta radite i dokle mislite da tjerate staru pjesmu?, pisao je sekretar oblasne
partijske organizacije, a u nekoliko slijedeih taaka
iznio je sline greke, poput ove: Vai borci bez ikakvog odobrenja pozivaju skojevce i drugarice, priajui
im o ljepotama partizanskog ivota. Je Ti vi smatrate da
emo ostaviti gradove bez ikakvog uporita? Je li vi
smatrate da emo mi odobriti da se bez naeg odobrenja ide u partizane? (Mislim, organizacije u J.)...
Dragi drugovi, proitajte ovo pismo na prvom sastanku biroa i neka vam ono poslui kao podloga za zdravu
samokritiku...
Kurirje tom prilikom iz Mostara nosio jo dva pisma u kovertama: jedno bez ikakvog znaka za druga
Tita, a drugo za Vasa Mikina Crnog, zamjenika komesara brigade. Pored obavjetenja d a j e toga dana uputio opirno pismo partijskom birou Mostarskog bata-

ljona, zatim da su istaknuti hercegovaki komunisti ivota Neimarovi, Rade i Dragica Pravica strijeljani, o
politikim i drugim prilikama u vie sela i krajeva, na
kraju pisma sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu pie partijskom rukovodiocu brigade:
... O stanju partijske organizacije mislim da vam
je drug Rato (Dugonji) podnio izvjetaj. Sem aktiva u
Stocu, apljini, Jablanici, Partije u Mostaru i pojedinih
partijaca u pojedinim mjestima, mi uslijed opteg rasula nismo imali u pojedinim mjestima niti ovjeka da
se na njega obratimo a da ne govorimo o nekoj organizaciji. Polazei od ove postavke, sasvim je jasno da
vam mi ne moemo dati detaljne informacije o situaciji u Hercegovini, specijalno istonoj. I prvi zadatak
koji se pred nas postavio bio je hvatanje veza sa naputenim partijcima.
I ovog puta sekretar Oblasnog komiteta, zbog nedostatka veza, nije imao potpuniji uvid o stanju partijske organizacije na terenu Hercegovine. Tako, na
jrimjer, u Popovom polju je organizacija KPJ nastavia organizovan rad u drugaijim okolnostima i upravo
u to vrijeme djelovao je Sreski komitet KPJ usmjeravajui aktivnost deset partijskih elija sa 92 lana Partije, dok je svaka elija imala i svoj aktiv Skoja. S tom
organizacijom e se Oblasni komitet povezati dolaskom Brace Kosovca oktobra 1942.

U NEMILOSTI ETNIKA
Ako tog oktobra Mostarski i Prozorski bataljon u
dolini Rame i nisu preduzimali odlunija dejstva u italijansko-etnikoj ofanzivi, ponovni susret hercegovakih partizana preko niana s hercegovakim etnicima, vijesti o prilikama u Hercegovini koje je iz
Mostara donio Svetozar Vukmanovi Tempo, lan Vrhovnog taba, razgovor sa zarobljenim i prebjeglim
etnicima potvrdili su ranija obavjetenja da su za
one koji nisu imali sreu da s proleterskim brigadama
krenu iz Hercegovine i Zelengore ka Neretvi i dalje

ka Bosanskoj krajini naili teki dani etnikog terora,

ubijanja i pljakanja, da je nastupilo gorko hercegovako ljeto etrdeset druge.
Tako je samo u junu u bilekom kraju, pored vie
strijeljanih, opljakano oko etiri stotine partizanskih
porodica i spaljeno desetine kua, a debeli bedemi tvrave na ostrvu Mamuli i barake na poluostrvu Prevlaci u Bokokotorskom zaljevu primili su vie od dvije
stotine saradnika ilegalnog pokreta iz Hercegovine.
Talas terora tako je estoko zapljusnuo sela i zaseoke da je priguen svaki otpor. Ipak, ljudi su se postepeno privikavali na nove uslove djelovanja i obazrivo poeli da pletu svoje ilegalne mree i punktove. Da
bi se taj potpuno razbijeni front otpora u Hercegovini
ponovo uspostavio i vre povezao, a zatim osposobio za akcije koje bi unijele nemir meu okupatore i
njihove saradnike, sa Zelengore su bili upueni u Hercegovinu sekretar Sreskog komiteta KPJ za Bileu Tripo arenac, kasnije sekretar Okrunog komiteta KPJ
za junu Hercegovinu, i Gojko Mihi, komesar Stolakog bataljona. Na tom putu arenac je ubrzo susreo u
dubokoj ilegalnosti Mira Poparu i Pavla Kovaevia
(koji su ostali izolovani na putu povlaenja ka Zelengori; komesar i zamjenik komesara Operativnog taba
NOP za Hercegovinu; ve jula 1942. uhvaeni i strijeljani).
Nakon to je od Mira i Pavla saznao da na terenu
sreza (bilekog) ima izvjestan broj lanova Partije i sigurnih ljudi koji su funkcioneri u etnikim redovima,
preko kojih moemo sprovoditi nau liniju i koristiti
ih za obavjetenja o etnikim namjerama, odnosno
da je poslije povlaenja partizanskih jedinica iz Hercegovine na terenu bilekog sreza ostalo 115 lanova
Partije u 19 osnovnih partijskih organizacija, arenac
je uz mnoge napore i saradnju ilegalaca ubrzo organizovao novi Sreski komitet, a ve u avgustu je odran
jedan iri sastanak u Sitnici, kod Zvijerinskog klanca,
koji je imao karakter savjetovanja.
Nije trebalo dugo ekati da se i etnici i Italijani
uvjere da njihova ofanziva ipak nije odvojila narod od

partizanske vojske, da je na oienim prostorima

ponovo otpoela nova, svojevrsna bitka. Nagovijestili
su je upravo njihovi vojnici, nekadanji partizani,
eta prevratnika, seljaci zavedeni mnogim italijanskim i etnikim obeanjima, koji su morali da strijeljaju i Veljka Benderaa, komesara partizanskog bataljona Luka Vukalovi. Njegov brat, Manojlo, komandant tog bataljona, ostao je na ici ispred italijanskih
bunkera s neeksplodiranom bombom u ruci, a on,
Veljko, komesar tog bataljona, pao je u etnike ruke.
Toga dana (12 juna) etnici su u selu Zupcima organizovali javno strijeljanje Veljka Benderaa, iju su smrt
morali da gledaju i narod i zarobljeni komunisti. Seljaci su stajali i sluali borbene rijei svog nekadanjeg
komesara. Ali tu je bio i etniki tab. Komandant
Vukovi je s pitoljem u ruci priskoio, i eta je podigla puke. Odjeknuo je plotun - a Veljko je i dalje govorio, bodrio okupljeni narod i svoje drugove. Bilo je
oevidno da je eta gaala iznad Veljkove glave. tab
se uskomeao i puke su se ponovo podigle. Plotun je
planuo - a Veljko je i dalje stajao i klicao. Jo jednom
je grunuo plotun iznad Veljkove glave, a onda se iz grupe oko taba izdvojio jedan etnik i, kleknuvi, nanianio u dvadesetogodinjeg mladia. Veljko je posrnuo,
ali je i dalje, ranjen, nastavio da govori. Tada je etniki
komandant priao i hicem iz pitolja ubio sina starog
Jake, nosioca jedanaest odlikovanja iz ranijih ratova.
Borci etnike ete, bivi partizani, ako nita drugo, prisilili su zloince da se izdvoje: etnika koji je kleei pucao u komesara i etnikog komandanta.
Narod je znao i pojedine batinae, posebno lanove specijalnog suda u manastiru Duima kod Trebinja,
gdje su mnogi rodoljubi, poput komuniste Branka Zotovia, mueni i uz pomo policijskih strunjaka iz
Beograda.
PORUKE NISU OSTALE UZALUDNE
Otpor je bivao sve vidljiviji, i u italijanskim i etnikim komandama je skovana nova zavjera protiv na-

roda: etnike jedinice su pokrenute protiv partizanskih jedinica na podruju Biokova, Prozora, Duvna i
Livna. I bileka etnika brigada je povedena, vozom, do Mostara, a zatim je krenula prema Prozoru.
etniko rukovodstvo je smatralo da e biti sigurnije ako u brigadu pozovu i vei broj pripadnika i
simpatizera narodnooslobodilake borbe, u svojim
sjeanjima pisao je Tripo arenac. Bilo je i takvih sluajeva da su pojedince direktno iz zatvora otpremali u
ove jedinice. Namjeravali su da neke od njih likvidiraju u pogodnom momentu u toku borbe, a u isto vrijeme da to vei broj pripadnika uvuku u zloine i na taj
nain ih veu za sebe. Tako je u ovoj 'brigadi' bilo i preko 60 naih pristalica, meu kojima i izvjestan broj lanova Partije. etnici su bili razvili propagandu kako e
'srpska vojska koristei prijateljstvo s Italijanima da
vodi borbu s ustaama koji kolju srpski ivalj, te je patriotska dunost svakog Srbina da poe u ovakvu akciju'. .. O svemu ovome su upoznati lanovi Partije i preporueno im je da se meusobno poveu i suprotstave
etnikim namjerama.
Tu vojsku je kod Prozora doekala upravo Deseta
hercegovka brigada, iji borci su veoma dobro znali
da pred sobom imaju i zloince i mnoge nevoljnike i
nesrenike, prisilno mobilisane graane i seljake. To
je i podstaklo tab brigade da se svojim letkom Brao, hercegovaki etnici od 6. oktobra 1942. obrati
etnicima upozoravajui ih da se ne povode za laima
i obeanjima svojih komandanata i politikih kortea,
Jevevia, Petra Samardia, Marka Popovia, popa
Periia, ava Kovaa i drugih, da uludo ne gube glave
po ovim bosanskim brdima i planinama, gdje su
Hercegovci s mnogim borcima iz nae zemlje vodili
krvavu borbu protiv udruenih neprijateljskih snaga, da bi na kraju poruio:
... Brao etnici, zar ete dozvoliti da se i dalje
vodi alosni rat meu braom... Operite obraz i skinite ljagu koju hoe da vam nanesu izdajniki oficiri i
etnike voe. Mi emo vas bratski primiti! Mi priznajemo da smo i sami pravili greke, ali je naa jedina

elja uvijek bila narodni spas i narodno osloboenje.

Preimo preko svega to je bilo i s jedne i s druge strane i u bratskom kolu povedimo odlunu i posljednju
borbu protiv naih zajednikih neprijatelja! Pobjeda
mora biti na naoj strani, na strani naroda, na strani
naih monih saveznika... Probudite se, brao etnici!
Ukoliko ne budete posluali nae bratske pozive, biemo prinueni da vas bijemo orujem koje smo proslavili u borbi protiv narodnih neprijatelja... ivjelo jedinstvo svih potenih rodoljuba u borbi protiv naih
vjekovnih neprijatelja!
Poruke nisu ostale bez rezultata. S etnikog pohoda, koji je ostavio trag samo u popaljenim hrvatskim i muslimanskim selima, bila je vraena Bileka
etnika brigada, da bi u Bilei preduzeli hapenje i
zlostavljanje nad oko 80 boraca iz brigade.
Takvo iroko i odluno razluivanje zloinaca od
zavedenih etnika odjeknulo je i meu seljacima ireg
podruja na kojem je djelovala Deseta brigada, o emu
govori i pismo taba Prvog bataljona Desete brigade,
kojim je komandovao Duan Grk, Komandi podruja
Mrkonji-Grada:
etnici iz eta Branka Bojania voljni su da se
predaju, ukoliko bismo im mi garantovali ivot. Danas
su poslali seljake da razgovaraju sa nama i da trae garanciju da se predaju. Mi smo im poslali pismo. U pismu smo im objasnili protiv kojih se etnika mi borimo
a da zavedene i potene etnike primamo kao brau.
Vie nije bilo sumnje u to da i u Hercegovini etnici gube svoja uporita i uticaj u narodu, da i kolebljivi seljaci i graani u narodnooslobodilakom pokretu vide spasonosno izbavljenje od bratoubilake borbe i razapetih okova okupatora.
JEDNOSTRANOSTI JEDNE KRITIKE
Uz pisma iz Mostara koja su upozoravala na ozbiljne greke, generalni sekretar KPJ drug Tito dobio je
22. oktobra izvjetaj i od tek organizovanog politodjela

Desete brigade - koji je, kao i politodjeli u drugim brigadama i viim jedinicama, svoja pisma o partijskom
i cjelokupnom ivotu i djelovanju u borakom kolektivu slao neposredno CK K P J - u kojem su temeljno izloene sloene prilike u brigadi, posebno u Treem
(Mostarskom) bataljonu.
Poto je zabiljeeno da su partijske organizacije
u dva prva bataljona mlade, izrasle tek u narodnooslobodilakoj borbi, da su zdrave i da u njima nema
antipartijskih ili frakcionakih elemenata, samo su
partijski kadrovi sirovi, mahom seljaci, primljeni u
Partiju na osnovu vojnikog dranja, bez prethodne
pripreme za lanstvo, da je njihov politiki nivo jo
dosta nizak, kadrovi tek treba da steknu osnovna shvatanja, zatim da se u etvrtom bataljonu (Prozorskom, prim. M.S.) partijska organizacija nalazi tek u zaetku, da jedino Trei (Mostarski) bataljon ima stariju organizaciju i jae tradicije, ali da ba te tradicije
zadaju najvie brige i truda, jer je mostarska organizacija vaspitavala svoje lanove pogreno, politodjel
brigade (pismo je potpisao Petar Boovi, to jest Vojin Popovi, koji je kao general JNA poginuo poslije
rata u saobraajnoj nesrei) dalje pie d a j e u Mostarskom bataljonu postojala izrazita elja za odvajanjem,
za osamostaljenjem, d a j e tab bataljona vojniki nedorastao zadacima i d a j e okupljao oko sebe frakcije
i unosio rastrojstvo u bataljon, d a j e na partijske jedinice prenio defetistiko miljenje da Mostarski bataljon ne treba da se bori protiv etnika, jer bi to izazvalo
teror nad Muslimanima, a zatim:
Neki partijci su pred nepartijskom jedinicom
proglaavali da su oni klasno svjesni proleterijat koji
treba uvati za drugu fazu borbe. Pod parolom uvanja ljudstva, koje je demagoki djelovala, provodi se
neki defanzivni, neborbeni duh uprkos borbenoj volji
boraca bataljona... Drug Petar odrao je savjetovanje
partijaca Mostarskog bataljona, a poslije toga etne i
bataljonske konferencije, gdje je ukazano na greke i
propuste Mostarskog bataljona... Partijci su uvidjeli
svoje greke, ak su na partijskoj konferenciji 18.

oktobra sami ukazivali na neke greke biveg taba,

koje ranije nisu iznosili niti su izale na vidjelo prilikom sasluanja...
Nakon to su izloene izvjesne konkretne greke,
posebno komandantove (Nenad Vasi), sluaj o zajaivanju Partije i o pogrenom kanjavanju, reeno je
da su partijci izjavili da nijesu smjeli ranije to iznositi
bojei se da im ne odleti glava'..., zatim da su drugarice u brigadi bile neko vrijeme zapostavljene, naroito u Mostarskom bataljonu, gdje nisu mogle, nijedna, da dou do izraaja, d a j e stanje (Skoja) u Mostarskom bataljonu prilino hravo, s obzirom na slabost same Partije i na njen nepravilan rad od samog
formiranja bataljona, na kraju je reeno: S ozdravljenjem Partije popravie se i stanje Skoja, koji je prilino
zaputen, a ima sve uslove da se razvije s obzirom na
socijalni sastav i klasnu svijest mladih radnika... U
Treem bataljonu ima najvie uslova za politiko-vaspitni rad, zbog radnikog sastava i broja intelektualaca sposobnih za taj rad, ali zbog stanja u bataljonu nije
bilo onih rezultata koje bi oni mogli dati. No njih e
biti im se ostvari ozdravljenje u bataljonu.. .<s
Sve to to je reeno o slabostima u brigadi, o grekama i zastranjenjima u Mostarskom bataljonu, posebno da je mostarska partijska organizacija pogreno vaspitavala svoje lanove i da se jedno vrijeme
provlailo shvatanje da se bataljon ne treba da bori
protiv etnika jer bi to izazvalo teror nad Muslimanima, kao i drugi neoekivani kvalifikativi, poput ocjene da su u Prvom i Drugom bataljonu partijski kadrovi sirovi, mahom seljaci, primljeni u Partiju na osnovu vojnikog dranja (a bila je to u stvari kadrovska
vojska Hercegovine, dobrim dijelom lanovi komandi
i tabova mnogih rasutih jedinica, rukovodeih politikih i drugih organizacija narodnooslobodilakog
pokreta, to nije osobito teko utvrditi), sve, dakle, to
u oima lanova politodjela brigade obiljeava jednogodinji rad i djelatnost Konjikog (Mostarskog) bataljona, makar se i ne prihvatila takva procjena (prije
svega od onih koji su svojim radom i borbom pisali

isto riju bataljona, a meu njima su i lanovi smjenjenog taba, koji su rukovodili bataljonom nepuna tri
mjeseca, od juna do avgusta 1942), to to je zapisano i
to to je upameno omoguava nam da objektivnije
odmjeravamo sve ono to se zajednikim radom i borbom i kritikovanih i kritiara postiglo, a ponekad i po
neto i poruilo.
I zato, ako se i ovim dokumentarnim kazivanjem
o brigadi ele da naznae samo osnovna obiljeja jedinica do njihovog ukljuenja u brigadu, a ne sve to je
protutnjalo kroz ete i na terenu na kojem se vodila
borba i revolucija naroda Hercegovine, kao to su izvjesna ira hercegovaka zastranjenja, ljeviarenje i
pripremanje za drugu fazu borbe, to oigledno nije
bilo svojstveno samo Mostarcima (od kojih je nekoliko stotina poginulo u narodnooslobidilakoj borbi,
to svakako uveliko upuuje na to kakva su bila politika i vaspitna usmjerenja mostarske partijske organizacije), onda bie ponajbolje da se ovoga puta zadrimo samo na jednoj znaajnoj pojedinosti: da li su
Mostarci, zaista, izbjegavali okraje s etnicima.
Hronika njihovog borenja, pored sudara s ustaama i domobranima, njemakim i italijanskim faistima, govori da se upravo na terenu njihovog bataljona
prve ustanike zime vodila grevita borba protiv etnika Drae Mihailovia, o tome da se u selu Grdaama,
bilo je to 6. februara 1942. razgorjela prepirka izmeu
partizana i etnika andarmerijskog kapetana Branislava okia, tek pristigle etnike prethodnice, koji je
30. decembra 1941, u pismu upuenom komandantu
etnikog junog fronta, majoru Boku Todoroviu,
sem ostalog, zabiljeio: Organizovao sam etnike u
mnogim srpskim selima i prvi sam ja doao ovamo u
Hercegovinu (sjevernu, prim. M.S.) da narodu kaem
za etnike i za vas... Partizani su u Hercegovini ne
Srbi, nego ustae, Muslimani i Hrvati, i jo malo svi e
prii partizanima da spase glavu... Nekoliko zadataka
sam uspjeno izvrio i podnio sam izvjetaj Drai...
(Nekoliko mjeseci kasnije, 8. avgusta 1942, u Londonu
je u Slubenim novinama Kraljevine Jugoslavije

objavljen kraljev Ukaz broj 713, kojim se, uz druge etnike oficire, kapetan oki posmrtno odlikuje Ordenom Karaoreve zvezde 4. reda s maevima). Suprotstavljajui se etnikim ovinistikim gledanjima, iznenada se u mranoj sobi povela gadna borba, uz bajonete i bombe, krvavi kovitlac 22 ovjeka. Samo jedan
je bradonja, od desetorice ovinista, izmakao. Meu
njima je leao i mostarski maturant Branko Bonjak
Selo, komunista, jedan od prvih poginulih partizana u
sukobima s etnicima u Hercegovini. Ve sredinom
juna 1942. u etnikom puu oko Borakog jezera, u
pojedinanim i grupnim beskompromisnim obraunima poginulo je 60 komunista i skojevaca, boraca s
orujem, iji je bataljon, mada s tekim rtvama, ipak
ostao borbeno sposoban za svaku akciju, bataljon koji
je izbjegao rasulo i kao jedinstvena jedinica uao u sastav Desete brigade. Njihov novi sudar s etnicima bio
je u oktobarskoj italijansko-etnikoj ofanzivi, kad je
novi tab bataljona drao ete razvuene na prostranom terenu prozorskog kraja i nedovoljne za odluniji
otpor. Njihova dalja odmjeravanja s etnicima u srednjoj Bosni, na Neretvi, kad je samo u jednoj izuzetno
uspjenoj borbi na Porimu protiv etnika i Italijana iz
bataljonskog stroja izbaeno trideset i vie boraca, kao
i sve kasnije borbe bataljona (odnosno Mostarskog
partizanskog odreda, koji je imao dva bataljona na starom terenu oko Borakog jezera, kad je stalno opkoljen od etnika i ustaa samostalno djelovao sve do
maja 1944, a zatim uao u sastav Trinaeste hercegovake brigade) nedvosmisleno potvruju daje, ako nita drugo, krajnje jednostrana ocjena politodjela (tj. Vojina Popovia) ne samo o odnosu bataljona prema etnicima.
ZNAMENJA PROZORSKOG PARTIZANSKOG
BATALJONA
Za partijsku organizaciju etvrtog bataljona, o kojoj je u izvjetaju politodjela od 22. oktobra reeno da
se nalazi tek u zaetku, to jest da su loe tradicije

Treeg bataljona prenesene i na Prozorski bataljon,

kome je Mostarski bataljon dao politike rukovodioce, i to ba neke drugove kojih su se htjeli sami osloboditi, teko da se i moglo dati cjelovitija ocjena njene djelatnosti i uticaja, jer veoma kratka je bila bataljonska staza u Desetoj brigadi - od 2. oktobra 1942,
kad je Prozorski bataljon uao u brigadu kao njen etvrti bataljon, do 9. novembra, kad je rasformiran i njegovi borci rasporeeni u ostale jedinice Desete hercegovake i Pete crnogorske, uz to u jeku borbi oktobarske ofanzive.
Ako se, dakle, na nepunu jednomjesenu kolektivnu djelatnost ovog skupa komunista u sastavu brigade
tako gledalo, formiranje prve prozorske partizanske
ete, bataljona i odreda tokom nekoliko mjeseci u
1942. godini u prozorskom kraju, gdje su iskljuivo ivjeli Muslimani i Hrvati, predstavlja trajno svjedoanstvo o dalekosenosti uticaja Partije i u tom valjda ekonomski, prosvjetno i kulturno najzabaenijem dijelu
Hercegovine, u njenom sjeverozapadnom dijelu, uzdu rijeke Rame, izmeu Jablanice, Ostroca, Gornjeg
Vakufa i Kupresa, gotovo u besputnom seoskom podruju, bez radnitva i inteligencije, bez elektrine struje i sa svega pet osnovnih kola u prozorskom srezu,
gdje je kafedija bio i ugledan i dobrostojei varoanin.
Oko gostioniara Mata Metrovia, povratnika iz
Sjedinjenih Amerikih Drava, i poelo je da se okuplja naprednije jezgro prvih srednjokolaca i studenata,
sportista i naprednijih poljoprivrednika, da bi se od
ljeta 1940, kad se uz Metrovia, sekretara prve partijske elije u Prozoru, i studenta komunista Osmana Sabitovia Bega, koji je te godine odveden u Lepoglavu
i idue godine ubijen, svojim kulturnim i politikim
prgramima oglasio i iri krug njihovih istomiljenika.
Od tada do ljeta 1941, kad su pojedine akcije uskladili
sa mostarskom partijskom organizacijom, svi poteni
ljudi i patrioti toga kraja izvrili su takav politiki uticaj da e samo jedna njihova zajednika akcija, izvedena avgusta 1941, ostati nepresuno izvorite bratstva i

jedinstva naroda Hercegovine: ogoreni demonstranti, Muslimani i Hrvati, odstranili su straare iz vagona
na eljeznikoj stanici i optinskog zatvora u Ostrocu
i oslobodili svoje prijatelje i komije Srbe, koje su ustae, kako su to radili i u drugim mjestima, uhapsili i
poveli na gubilita, vie u jame nego u koncentracione
logore.
Kada su oko Livna i Kupresa zapucale prve partizanske puke, nas sedmorica iz prozorskog kraja krenuli smo oktobra 1941. na Cincar-planinu, stigosmo na
Ravno i Vukovsko meu ustanike, mahom Srbe, a nedugo iza nas poee da pristiu i drugi iz naeg kraja,
pa nas tako posljednji dani prvog ustanikog proljea
zatekoe na lijepom okupu: bilo nas je trideset pet pod
orujem, pored onih koji su, kao naoruani partijski
radnici, krstarili nesigurnim stazama u svom uem zaviaju ili su se borili u Konjikom partizanskom bataljonu, prisjeao se tog ratnog vremena Muharem Osmi, te prve ustanike godine zamjenik komandira
Udarne ete livanjskog partizanskog bataljona Vojin
Zirojevi u kojem su se borila i njegova dva brata
Mustafa i Osman, a poslije osloboenja Prozora jula
1942. jo dvojica, Ibro i Salko, od kojih su Osman i Salko poginuli 1943.
Tad je ve (17. jula 1942) bila Prozorska eta, njih
ezdeset naoruanih, koje je vodio komandir Muharem. Poslije sukoba s ustaama na Ljubui i na putu
Jablanica - Prozor pristigli su novi dobrovoljci i za
dvadesetak dana eta se udvostruila, imala je 120 boraca, pa je 20. avgusta 1942. formiran Prozorski bataljon s tri ete, koje je poveo Muharem Osmi. Bataljon
je sticao iskustvo oko Bugojna i Travnika, a zatim je u
oktobru uao u sastav Desete. Tukli su se s neprijateljem kako su znali i mogli, a zatim su s ostalim jedinicama Desete prisustvovali proslavi oktobarske revolucije u Glamou, kad je bataljon rasformiran. Meu
njima je bio i ezdesetogodinji Omer Osmi Dedo,
otac petorice brae i partizana, koji je krenuo u Biha
na Prvo zasjedanje Avnoja. etrnaestorica Prozorana,
koje je vodio komandant Muharem, vratila su se u svoj

kraj (samo su trojica preivjela rat), gdje su ve istog

mjeseca, 20. novembra, formirali Prozorski NOP odred (poznat i kao Ramski odred), kojim su rukovodili
Muharem i komesar Nijaz ari, jedan od etvorice
poginule brae aria iz Mostara. Odred je tokom etvrte ofanzive imao 300 boraca, a ve 15. marta 1943. je
rasformiran i njegovi borci rasporeeni u jedinice Desete hercegovake i Pete crnogorske.

KRUGOVI U SREDNJOJ BOSNI

U Vrhovnom tabu Tri brigade Tree udarne divizije
Bataljoni Josip Jurevi i Vojin Zirojevi u Desetoj
brigadi Smotra u Glamou Borci iz prozorskog kraja
u brigadnoj koloni Poklon vjerskom referentu brigade
i muslimanskim vjernicima Hercegovci se preturili
preko Vrbasa Hajke i trke s etnicima Na ovaj nain zavrena je operacija za zauzee Jajca Borbe na
Komaru, Goleu i Ravnoj gori i nove rtve Nae jedinice sasvim su umorne, neispavane, promrzle, nenahranjene i neiste Sela u kojima je rijetkost nai mukarca
Prirodna klijeta iza lea boraca Komunisti i skojevci i njihova biblioteka Da se hoe privmuti - pa ta
dolo da dolo Prethodnica na putu za Hercegovinu

Mada su pretpostavljali da ih vrhovni komandant

drug Tito zove u Otrelj u okolnostima kad su mogli
oekivati da e dobiti neki novi zadatak, veoma znaajan, ipak je neke od lanova taba Desete brigade i
Pete crnogorske koji su iz Glamoa krenuli u Vrhovni
tab u vrijeme zavrnih borbi za osloboenje Bihaa
poetkom novembra 1942. nagrizala sumnja da, moda, idu na svojevrsni raport, jer u posljednjem oktobarskom Titovom pismu reeno im je da se tih dana
nee ulaziti podrobnije u razmatranje pogreaka
koje su oba taba poinila, ve e se to ostaviti istrazi koja se mora po tome povesti, bez obzira na to
to im je uoi toga puta reeno da im stignu u Mlinite, i poto se poveu s nekom od brigada na tom
terenu, tabovi brigade treba hitno (vozom) da dou
u na tab radi daljih direktiva.

Njihova sumnja se i obistinila. Tito je ljut na vas,

kazano im je kad su kroili u jedan od vagona na Otrelju, da bi sutradan, nakon to su dobro odspavali, u
Titovom vagonu i odreenije uli zato Vrhovni komandant nije bio osobito zadovoljan njihovim rukovoenjem jedinicama u italijansko-etnikoj ofanzivi u
prozorskom kraju. Objanjavali su kako su znali i mogli prilike u kojima su ratovali i koje su uglavnom bile
opisane u njihovim izvjetajima.
Prihvatili su kritiku Vrhovnog komandanta i
shvatili da su u komandovanju zaista uinjene znaajne greke ili, kako je to Tito rekao, tabovi nisu ostvarili uspjehe i sadejstvo s drugim jedinicama kako se to
oekivalo, naruena je cjelina akcije, jer su brigade vrljale na irokom podruju s podijeljenim snagama, pa
ih je neprijatelj sve ee iznenaivao, poeo im nametati svoju taktiku, umjesto da su tabovi grupisali snage i udarili na etnike oko Prozora.
I druga oekivanja ih nisu iznevjerila: Tito je lanovima ovih tabova izloio vojno-politiku situaciju u
zemlji i svijetu, a onda im je saoptio da e se naa vojska ubudue zvati Narodnooslobodilaka vojska i partizanski odredi Jugoslavije, da se od brigada formiraju
divizije i korpusi, to e sve skupa olakati veze izmeu jedinica i omoguiti lake komandovanje, vee akcije, da bi ih, na kraju, izvijestio da Peta crnogorska,
Deseta hercegovaka i Prva dalmatinska brigada ulaze
u sastav Tree udarne divizije, pa, prema tome, da treba odmah da krenu u svoje jedinice.
DALMATINCI, CRNOGORCI, BOSANCI...
Kad su u novembarskim sveanostima povodom
godinjice oktobarske revolucije u Glamou jedinice
Desete, Pete i Prve brigade imale svoje smotre neposredno pred njihov ulazak u sastav Tree udarne divizije, koja je organizovana naredbom druga Tita od 9.
novembra 1942. na prostranom jugoslovenskom ratitu su partizanski odredi i bataljoni, udarne i proleter-

ske brigade, dvije proleterske divizije i dva udarna

korpusa, Prvi bosanski i Prvi hrvatski, vodili estoke
borbe s neprijateljevim snagama i ujedno znatno proirivali slobodnu teritoriju, od kojih je samo Bihaka
republika zahvatala cjelovit prostor od 48 000 kvadranih kilometara.
Bilo je to vrijeme kad su u Vojnu kolu NOV i POJ
stigli prvi sluaoci bataljonskih kolona, kad sti Adolf
Hitler, komandant Jugoistoka general Aleksandar Ler
i poglavnik Nezavisne Drave Hrvatske Ante Paveli u
Glavnom stanu voe Treeg Rajha zaeli prve pripreme nove, dotad najvee, okupatorske ofanzive protiv
Titove drave, kad su saveznike snage kroile na tie
Alira i Maroka, kad su u Rijeci etnike voe s italijanskom Viom komandom oruanih snaga Slovenija-Dalmacija jo vre usklaivali svoja dejstva protiv Narodnooslobodilake vojske, kad je generalni
sekretar KPJ obavijestio Kominternu o obrazovanju
osam divizija i o predstojeem zasjedanju AVNOJ-a
(nakon ega je stigao odgovor da na tom skupu treba
zaobii pitanje ukidanja monarhije i parole o repubilci, da se ne govori o nekakvoj vladi ili da se skup suprotstavlja izbjeglikoj vladi Kraljevine Jugoslavije u
Londonu), vrijeme kad je Crvena armija krenula u
monu protivofanzivu u podruju Staljingrada, kad je
vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito i s govornice Prvog zasjedanja AVNOJ-a obiljeavao puteve
sve ireg i odlunijeg revolucionarnog usmjerenja naroda i narodnosti Jugoslavije.
Tad, na novembarskim smotrama 3222 borca triju udarnih brigada i Artiljerijske baterije, Poljske bolnice, tabnog voda, Voda za vezu i Pionirskog voda, i
Muzike, 27 glazbara divizije, koja e krajem rata imati
ak 10000 boraca, komandant i komesar Tree udarne
divizije, narodni heroj Pero etkovi i Radomir Babi,
znali su da pred sobom imaju prekaljene jedinice i moralno postojane borce, mahom komuniste i skojevce,
jer i jedan i drugi bili su u tim brigadnim kolonama: i
Pero, tridesetpetogodinji kapetan I klase u bivoj jugoslovenskoj vojsci koji se u aprilskom slomu sa svo-

jih pedeset vojnika probio od Suaka do Crne Gore i

koji je s dunosti komandanta Lovenskog bataljona
Prve proleterske brigade doao za prvog komandanta
Prve dalmatinske, gdje je njegov otac Tomo, uesnik
balkanskog i prvog svjetskog rata, bio najstariji borac
u brigadi, i Radomir Babi, student i lan KPJ od 1933,
komandant odreda Bijeli Pavle i Zetskog odreda,
koji je bio prvi politiki komesar Pete crnogorske brigade.
Svaka brigada je tih dana imala, pored puaka, po
33 automatska orua i jedan ili dva bacaa, a borci sa
slabom odjeom i obuom jedva zadovoljavajuu ishranu.
Prvom dalmatinskom rukovodili su komandant
Boo Bili Marijan, panski borac i obuarski radnik,
ranije komandant Srednjedalmatinskog partizanskog
odreda i zamjenik komandanta brigade, politiki komesar Ante Kronja eno, ibenski radnik i partijski
rukovodilac u tabu operativne zone, zamjenik komandanta Peko Bogdan, koji e kasnije biti jedan od
rukovodilaca Desete hercegovake brigade, zamjenik
komesara Vlado eki, student i lan KPJ od 1937. godine, kao i drugi iz tabova i komandi etiri bataljona,
u kojima je bilo oko 1200 boraca, meu kojima 300 lanova KPJ i kandidata u vrijeme ulaska u diviziju. Bili
su to pomorci, seljaci, radnici, ribari, aci, gotovo iz
svih krajeva Dalmacije i svih profesija, ratnici kojima
su prve borbe bile s ustakim i italijanskim jedinicama
oko Livna, Duvna i Sinja. Njihove bataljonske zastave
bile su jedinstvene, onako kako su borci eljeli i za to
su se borili punim srcem, pa i mnogim svojim grobovima rasutim irom zemlje: na jednoj strani zastave
imali su hrvatsku trobojnicu s petokrakom zvijezdom
i naznakom bataljona, a na drugoj srpsku trobojnicu s
petokrakom crvenom zvijezdom, s borbenim geslom
Smrt faizmu - sloboda narodu! Takva je bila i brigadna, najvea zastava.
Petu crnogorsku vodio je u bitke narodni heroj
Sava Kovaevi, komandant koji je ve bio legenda narodnooslobodilakog rata, junak to i klonule i malo-

dune vodi na juri i u borbe prsa u prsa, politiki komesar i narodni heroj Dragia Ivanovi, njegov zamjenik narodni heroj Andrija Mugoa, graevinski radnik
i politiki robija prije rata, zamjenik komandanta
Niko Jovievi, student i novinar u Beogradu i Sarajevu, borac sran, dostojan da bude Savov prvi saradnik.
Meu est stotina boraca Pete crnogorske u vrijeme njenog ulaska u Treu diviziju stiglo je 450 Dalmatinaca i Bosanaca, nova mladost i nova snaga, da bi svi
skupa, njih 1100, meu kojima je bilo 600 lanova KPJ
i Skoja, krenuli u bitke irom zemlje, da bi na kraju
svoju boraku marrutu, poput boraca Prve dalmatinske i Desete hercegovake, oznaili i Ordenom narodnog heroja, Ordenom narodnog osloboenja i Ordenom bratstva i jedinstva sa zlatnom zvijezdom.
Bila je to brigada koja je sa izvora rijeke Vrbasa
poslala pismo u Crnu Goru o tome da od njenog bata,
i drugih brigada, neprijatelju drhu zubi i hvata ga samrtna jeza, da njima, borcima bez spisateljskog
dara nije lako opisati njihov ivot, te da su bataljoni
i brigade mali univerziteti, gdje se dobija vojno-politiko znanje, kulturna naobrazba, ivotno iskustvo iz raznovrsnog rada, to danas ini nae partizane malim
uiteljima iz svih tih oblasti, da je meu njima ostvareno ono iz narodne pjesme: A najljepe kod njih
to je, kod njih nema rijei moje nego samo nae, to
se meni dopadae.
DVA NOVA BATALJONA
Upravo u to uzavrilo vrijeme na jugoslovenskom
i saveznikim ratitima i Deseta hercegovaka brigada
je u svoj ivotopis ubiljeila krupne promjene, vlastito
borbeno izrastanje, nove podsticaje, jer ba od tog
mjeseca, novembra 1942, brigada je nove borbe vodila,
do proljea 1943, s pet bataljona, s novom udarnom
snagom: bataljoni rasformiranog Treeg odreda etvrte operativne zone Hrvatske - dalmatinski Josip
Jurevi, livanjski Vojin Zirojevi i manji dijelovi

duvanjskog Mihovil Tomi ukljueni su u sastav Desete hercegovake, to jest Dalmatinci su preuzeli zastavu dotadanjeg etvrtog bataljona (Prozorskog,
koji je rasformiran, a njegovi borci rasporeeni u Drugi i, djelimino, Prvi bataljon), a Livnjaci i Duvnjaci su
obrazovali novi, Peti bataljon brigade.
Dolaskom Dalmatinaca u brigadnu kolonu, kojih
je tokom borenja u Desetoj bilo vie od etiri stotine,
zatim novih borbenih kolektiva koji su ponikli u livanjskom i duvanjskom podruju moralne, politike i
borbene osobenosti i mogunosti Desete brigade su
znatno obogaene; svuda gdje su se zbratimljeni i naoruani Srbi, Muslimani i Hrvati oglasili, gdje su zanoili, vodili borbu, gdje se uo njihov borbeni pokli i
na djelu odmjeravali njeni borci, narodnooslobodilaki pokret dobivao je nove poklonike i nove borce.
Mladost Biokova, koja je ime poginulog sekretara
Okrunog komiteta KPJ za biokovsko-neretvansko
podruje Josipa Jurevia istakla na zastavu svoga bataljona, (kao i borci koji su takoe uzeli to ime za Trei
bataljon Prve dalmatinske brigade koji e kasnije, igrom sluaja, takoe ui u sastav Desete hercegovake
brigade), nastavila je zajedniku borbu s Hercegovcima prepuna optimizma i odlunosti, okupljena u jedinici koja se proula i kao Gain bataljon, kojim je rukovodio Ivan Gae, njegov zamjenik Petar Jelavi, politiki komesar Ratomir Koki i njegov zamjenik Radovan Papi.
Kad je tab etvrte operativne zone Hrvatske 4.
septembra 1942. formirao Trei narodnooslobodilaki partizanski odred, uz stare borce i novi dobrovoljci
su stekli dragocjena iskustva iz borbi koje su s drugim
bataljonima Treeg odreda vodili izmeu mora, Neretve i Omia do Duvna, Livna i rijeke Cetine, kalei se
kroz danonona krstarenja i u zasjedama, da bi u petodnevnoj estokoj borbi za Arano, spreavajui prodor neprijateljskih snaga ka osloboenom Livnu, komandant Ivan Gae i njegovi borci na tim poloajima,
pored 45 zarobljenih, ubili i 90 neprijateljskih vojnika.

Trei (Mostarski) bataljon na maru prema Kupresu (na elu kolone politiki komesar bataljona Enver emalovi) avgusta 1942.
etvrti (Prozorski) bataljon na pruzi Gornji Vakuf - Sebei oktobra 1942.
U novembru je bataljon rasformiran i njegovi borci su popunili Prvi i Drugi bataljon, dok je dalmatinski bataljon Josip Jurevi postao etvrti bataljon Desete brigade.

lanovi taba Desete hercegovake i Pete crnogorske brigade u vrijeme zajednikog voenja borbi sa grupom kurira kod Prozora septembra 1942:
stoje zdesna ulijevo - Vlado egrt, komandant Desete brigade, Radomir Babi, politiki komesar Pete brigade, Vojin Popovi, rukovodilac politodjela
Desete, Sava Kovaevi, komandant Pete brigade, edo Kapor, politiki komesar Desete, Milinko Durovi; u sredini klee - naelnik taba Desete (bez
kape) Rade Hamovi i zamjenik komandanta Desete brigade Vlado Tomanovi (s pukom u lijevoj ruci)
Na planini Zec oktobra 1942: slijeva nadesno - zamjenik komandanta brigade Vlado Tomanovi i lanovi politodjela Desete brigade knjievnik Jovan Popovi i Duan Simi

Kad su stigli u Desetu, po godinama znatno mlai

od boraca drugih hercegovakih bataljona, nije bilo
teko pretpostaviti da e ta mladost s iskustvom drugih, od kojih su mnogi bili prekaljeni ratnici (uz to bivi komandanti, komesari, odbornici i partijski rukovodioci koji su napustili svoj zaviaj i poli u zapadnu
Bosnu, kao to su i Dalmatinci zakoraali na bosansku
i druge strane), biti udarna pesnica kojoj e se teko
moi neprijatelj suprotstaviti.
Bie to u stvari vojska koja e svojim silovitim naletima na ustake, njemake, italijanske i etnike jedinice na kamenjaru Makljena i Komara, u dolini rijeke Bosne, Lave i Neretve, posebno na Prozoru, Rami
i Konjicu, po bespuima Prenja i istone Hercegovine,
na Sutjesci, isklesati spomenik hrabrih, a iznad svega
jedinstvenu povelju bratstva i jedinstva.
Tako se i u kazivanjima komandira ete Josipa uula kao da ponovo svrstava eta poginulih bojovnika,
bombaa i pukomitraljezaca, onih koji se nisu plaili
bajoneta i borbe prsa u prsa: Ante Matkovi i Ivan Karin, Ante Kujundi, Ivan Krsti Bak i Ivan Piplica Ie,
Milan Bili i Mijo Bilopavlovi, Jakov Mirkov i Ante
Mio iz Livna, Petar i Milan Jurevi, Zvone i Ljubo
Lonar, Ljubo ike i Ljubo Mijak, drugarice Neda
Jurevi, Ivka Vukojevi, Dragica Raos... Bak, Ie,
Neda i Ivka, borci roeni na dalmatinskom kamenjaru, poginuli na hercegovakom kamenjaru i na drugim jugoslovenskim ratitima!
Peti bataljon brigade! U njemu je bilo dvije stotine
odlunih i plemenitih boraca iz livanjskog, duvanjskog i drugih krajeva, obrazujui tako bataljon boraca
iz svih nacionalnih i socijalnih sredina, jedinstvenih u
zajednikoj borbi protiv okupatora i njihovih saradnika.
Bio je to bataljon ije emo marrute i bombake
vrtloge krto pratiti od Cincar-planine i italijanskog
uporita Mejtaa u Prozoru, gdje na bodljikavoj ici ostade uveni bomba Nikola Pain, od podviga komesara Jova Bodiroge na Lipniku u okraju s etnicima aprila 1943. do sudara na razmeima Sutjeske, u kanjonu

Komarnice, na mratinjskom Javorku i Krvavom brdu

na Magliu, na Obiju, gdje je sa svojim komandantom
i komesarom brigade nakon vrtoglavog mara opkolio i dotukao etniki tab za istonu Bosnu i Hercegovinu, da bi koji mjesec kasnije i sam bio opkoljen i
grdno pokoen upravo od hercegovakih etnika u
selu Dolima, gdje je ostavio ivot i novi komandant bataljona narodni heroj Ante Kelava Zoro.
To je bataljonska kolona kojajeu svakoj svojoj desetini imala bar jednu drugaricu, kao to su bile Mira
Ljuboje, Safeta i Razija efo iz Livna, to poginue i o
kojima, o njima i drugima, Ibro Lalifi zna i to da su
seoske muslimanske porodice ispod Vlai-planine,
koje su sumnjale u to da meu partizanima ima i Muslimanki, poduavale (itale im iz Kurana, i to sa dobrim naglaskom arapskog jezika), sve, opet, da bi ih
otrgle iz opte umalosti i politike neupuenosti. Ta
kolona ratnika krila je puteve prema istoku i prema
zapadu, sjeveru i jugu, ostavljajui na mnogim ukama
i u kanjonima svoje istaknute borce - Vinka, Novaka
i Boka Bilia iz Trogira, Danicu, Strahinju i Jova Paina iz sela Zasitnje, Jusufa Borila iz Glamoa i Mirka
Buluta iz Prebilovaca, narodne heroje Maksima Kujundia iz elebia i Antu aria panca iz Zabria,
Mia Popovia iz Sarajeva i Bora Balaa iz Mostara,
dvojicu Mulia, Piriju, Vidovia, Kreza i druge iz Livna,
kako ih ve u svojim kazivanjima doivljava njihov komandant, narodni heroj Danilo Komnenovi.
Bataljon Vojin Zirojevi! Peti bataljon. Koliko je
to bila moralno-politiki vrsta jdinica, na kakvim izvoritima je podignut i njegovan, odakle je krenuo,
svjedoi i upeatljiv dojam koji je o njemu stekao Vlada Zeevi, lan Vrhovnog taba i vjerski referent, kad
je ljeta etrdeset druge susreo borce tog bataljona,
partizane iz Livna i njihove blie okoline, o emu je
obavijestio i druga Tita. Javljajui mu radosnu vijest
da su proletere bratski doekali i da je u selu u kojem je zanoio narod srpski sa oko petnaest domova
muslimana i svi su partizani i imaju svoj odred koji se
zove 'Vojin Zirojevi'..., pop Zeevi je dalje napisao:

Selo je veliko, ali je od Italijana i ustaa popaljeno, tako da je od 360 kua ostalo oko 20-30 kua. Narod ve pravi nove kue. Ja imam mnogo posla i to mi
poveava radost, imau da krstim preko stotinu dece,
a neke i da venam, a ako ostanem ovde do nedelje,
sluiu i slubu. Utisci su jaki: otiao sam sa Vlatkom
do crkve i starci nam prilaze, rukuju se i plau od radosti, bili su izgubili nadu da e ikad vie videti svetenika i da e se u njihovoj crkvi sluiti sluba. Dece je
takoe itava jata, a mladih ljudi retko, mnoge su ustae pobili, a ostali su u partizanima...
U tako vrstoj moralnoj sredini je ponikao Peti bataljon Desete, ciganski u oima ovinista, koji se zaeo 14. oktobra 1941. na sastanku komunista u kui Jovanke Pain u selu Zastinju iznad Livna, kao Livanjski
partizanski odred, iji je komandir bio Vojin Zirojevi,
koji je nakon borbi s Italijanima u Priluci i drugih borbi u prvoj ustanikoj zimi ubijen od etnika aprila
1942. S njegovim imenom na bataljonskoj zastavi borci su se, zajedno s dijelovima Duvanjskog bataljona,
okupili u Petom bataljonu, kojim je komandovao Ratko Stanii, junak koji je ispalio metak sebi u glavu da
ne bi kao ranjenik pao u ruke njemakih vojnika.
Njegovom Prvom etom su rukovodili ime Morovi i Pero Vujii, koji kao komesar poginu u istonoj Bosni, Drugom Luka Dalto, to danas slijep ivi u
Livnu, i komesar Ante Krezo, koji je s 65 svojih boraca
proao petu ofanzivu i poslije iz Petog preao u Trei
bataljon Desete kao pomonik komesara, a to bi, opet,
bataljon Dalmatinaca koji se tog ljeta zatekoe u Hercegovini. Treom etom je komandovao Marijan Krito, koji pogibe na Sutjesci.
Tako, eto, Deseta brigada postade i hercegovaka,
i dalmatinska, i bosanska i srpska, i hrvatska i muslimanska, postade brigada bratstva i jedinstva, patriotska i revolucionarana vojska naroda i narodnosti nae
zemlje, kolona revolucionara, jedna od tri brigade Tree udarne divizije, koja je nakon formiranja upala, a i
sama ih je stvarala, u borbene krugove u srednjoj, centralnoj Bosni.

I bi tako kako je uo. Hodica je u slast pojeo

dobar komad pruta i pola golemog hljeba.
Nije vie bilo neobino ni to kad bi i vjerski refetent brigade pop Vidak Draki, koji danas ivi u Beogradu, a u ratu je najee navraao u Prvi bataljon, njegovom komandantu Duanu Grku, narodnom heroju
koji dane provodi u Mostaru, i drugima donio komad
slanine, sira i drugog mrsa iz seoskih porodica u kojima bi krtavao djecu ili drao opelo, a bivalo je da je
ponekad svraao samo na aicu razgovora, to borcima i nije bila osobita neobinost, ve osobenost borenja na irokom frontu patriotskog i revolucionarnog okupljanja svih onih koji su uzeli ili bi trebalo da
uzmu puke u ruke.
To da su u brigadnim kolonama bili i popovi i hode koji su shvatili svoje vrijeme podstakla je i omoguila i naredba, iroka i dalekovida, vrhovnog komandanta NOP i DVJ Jugoslavije druga Tita od 23. juna
1942. godine tabovima proleterskih i udarnih brigada
o ustanovljenju zvanja vjerskih referenata u jedinicama i o njihovim dunostima, naime, da ako u brigadi
ima vie svetenika, jedan je brigadni, a ostali bataljonski, da su njihovi znaci raspoznavanja: za brigadne na lijevoj ruci krst (za hriane), a muslimane polumjesec itd., sa dva irita ispod znaka, a za bataljonske sa
jednim iritom; na Kapi - petokraka zvijezda (ta posljednja reenica je dopisana mastilom). Jedna od dunosti vjerskih referenata je bila i voenja knjiga poginulih i umrlih drugova i drugarica. Za to je izraeno i
uputstvo, a njegova 10. taka glasi: Kad je i ko izvrio
opelo.
Da su vjerski referenti, popovi i hode u partizanskoj koloni toliko koliko ih je bilo, po svom ljudskom
djelu bili ravnopravni borci i da njihovo obavljanje
vjerskih obaveza nikome nije zasmetalo, naprotiv, da
je i to doprinosilo borbi koja se vodila, potvruju mnoge upeatljive pojedinosti. Tako i na kraju izvjetaja
Desete hercegovake proleterske brigade tabu Tree
udarne divizije od 16. decembra 1942. koji govori o
borbama oko Travnika, sem ostalog, pie: Prilaemo

jedan krst, koji molimo da se urui vjerskom referentu

nae brigade kao poklon od nae brigade. Napominjemo da crkvu (u Gujoj Gori, prim. M.S.) nije niko dirao
niti u nju ulazio. Dva dana kasnije, 18. decembra, tab
brigade ponovo pie tabu divizije o prilikama na sektoru Travnika i Zenice, a zatim: Danas - na bajram dajemo vie priredbi, podijelili smo siromanim muslimanima vie brava da kolju za kurban, kao i pet-est
kilograma sitnog metalnog novca.
Ali da se vratimo Hodici. Kad se brigada spustila
ka Neretvi, Muhamedu Beganoviu Hodici je kao kuriru Prvog bataljona nareeno da u selu Lizoperci,
nedaleko od Rame, otklanja denazu poginulom borcu amilu Paiu iz sela Mulja pored Avtovca, lanu
Komunistike partije Jugoslavije, politikom delegatu
voda u Prvoj eti Prvog bataljona.
Gledam u komesara ete Radovana Stijaia i
Milenka Okiljevia, tad ve komandanta, Prvog bataljona, i kaem im lijepo da kao partizan ne elim da budem hoda, mada znam da i to ide jedno s drugim, ali
oni ne posluae. 'Zna li ti da sam ja bogoslov', kae
mi komesar, pa naniza mnogo ta to mora, a ne voli
da radi i slomi me. Okupie se ljudi u seoskoj damiji
i ja otklanjah. Kad krenusmo iz sela, ostavie kue i
sedmorica naprednih mladia od kojih dvojica, Smajil
i Huso uk, poginue koji dan kasnije u borbama oko
Konjica, pria mi Hodica, koji je kasnije, kao lan
KPJ i intendant, dobio i partijsku kaznu zbog toga to
je prekinuo svoju molitvu Bogu u damiji pred oima
stotinu i vie seljaka vjernika.
Tako se zalomi: u selu ipama kod Prozora obavljam svoj partijski zadatak ba usred seoske damije
- klanjam, kao hoda, teraviju, bi to uoi ramazana,
uim duge i kratke sure, molim se Alahu, klanjam u
potpunoj tiini, kad u damiju grunu komandir voda
pri naoj intendanturi, stade nasred damije i ilima i
glasno povika: 'Intendante, izgubismo dvanaest konja!'. Sinu mi kroz glavu: kako e se vojska pokrenuti
bez konja i kazana, municije! Konje smo uvali kao
svoje glave, to sam svakog dana govorio i vodniku, pa

ta sad da se radi usred damije i usred molitve. Smrai mi se pred oima, gr me neki zahvati, ostadoh otvorenih usta, gledam ispod oka unaokolo - seljaci polegli po ilimu, kao i ja, ute i sluaju, ne diu glave,
oekuju ta e dalje da bude, ili se moda mole, pretvaraju se da se mole, a meni, to ve rekoh, kao da mi se
pamet pomrai. Prekinuo sam molitvu tu gdje sam
prekinuo kad sam uo vodnika, pa kao oparen vrelom
vodom skoim i jurnem s vodnikom iz damije. Kakva
teravija i partijski zadatak! Konji su u pitanju, itava
odredska motorizacija. I dua nam na nos ispade dok
konje ne pohvatasmo.
Ali, belaj tek nastade. Sekretar partijske organizacije, drug Perviz, okupi komuniste i zabrza: tea greka
teko da se moe zamisliti - napustiti molitvu Alahu
pred vjernicima zbog razbjealih konja, ta ima gore
od toga, jer ba to, to moje okretanje konjima a ne Alahu, u trenucima najsvetijim za vjernika, neprijatelji
nae borbe koristie mjesecima, govorie: komunisti
su se, napokon, s boijom pomoi, razotkrili. Blefiraju
seljake sa svim to rade, ni molitva drugih nije im svetinja, pa ti sad vidi kako da mobiliemo nove borce iz
tih i drugih sela unaokolo. U jednu rije: kad sam se
ve bio prihvatio partijskog zadatka, trebalo je onda i
da ga poteno izvrim. I svi jednoglasno prelomie:
kaznie me partijskom opomenom, s kojom sam se
petljao dugo godina.
Takav je bio jedan od boraca Tree ete Prvog bataljona Desete hercegovake brigade, koja je te druge
ustanike zime ratovala u centralnoj Bosni.
VIJESTI IZ ZAVIAJA
Tih dana je u brigadu stigla vijest da su se ilegalci
i simpatizeri narodnooslobodilakog pokreta u trebinjskom kraju, njih trideset i nekoliko, avgusta etrdeset druge okupili i formirali bataljon Sloboda i da
- iako stalno na nianu etnikih jedinica- odolijevaju
mnogim iskuenjima i izvode smele diverzije, to je i

podstaklo Vasa Mikina Crnog, pomonika komesara

Desete hercegovake brigade, da 5. novembra 1942.
obavijesti Kotarski komitet KP Hrvatske za Metkovi
0 novom bataljonu i ukae na potrebu da se njihov
Metkovaki NP odred, koji je do povlaenja hercegovakih jedinica bio pod Komandom sektora Trebinje
- Dubrovnik, radi uspjenijeg izvoenja partizanskih
akcija, povee sa hercegovakim partizanima, pa i sa
odgovornim drugovima, etnicima u selu Sedlarima u Popovom polju, Milanom Pedalom, zamjenikom
komandanta etnikog bataljona, Savom Obradoviem, komandirom etnike ete, i Duanom Vukojeviem, kako bi se, ne ekajui ponovni dolazak Desete
brigade u svoj zaviaj, razvile partizanske borbe. Upuivanje na saradnju s etnicima, u stvari na saradnike ilegalnog pokreta koji su se po zadatku Partije ubacili u etnike redove i na svoj nain doprinosili organizovanom otporu okupatora i njegovih saradnika,
samo je jedan od vie oblika i sadraja oruane borbe
1 otpora u hercegovakim krajevima, o emu je u svom
pismu od 20. septembra 1942. govorio i dotadanji sekretar Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu Muhamed Grebo Snaga, obavjetavajui (u tri take, od dvadeset koliko ih ima u tom pismu) ko su sve ilegalni saradnici u etnikim i drugim kvislinkim redovima u
sjevernoj i junoj Hercegovini, pa i u selima u irem
podruju apljine i Metkovia. Tako je zabiljeio d a j e
okupator poeo da naoruava Muslimane i jasno je
da e to oruanje ii bre ukoliko se okupator bude
manje oslanjao na etnike, da u Stocu postoji bataljon od 600 naoruanih ljudi, d a j e komandant uitelj
i da je kandidat Partije, zatim da su u selu Borcima
svi seljaci dobro i prijateljski raspoloeni prema naoj
borbi, da u etnikoj eti, koja je smjetena u Prebilovcima i Tasoviima u apljinskom srezu, ima sedam partijaca, a da je njen komandir komunist uk.
Tako su se na svoj nain borbi svoje brigade u
Bosni pridruile i druge patriotske snage Hercegovine
i u uslovima strahovitog etnikog, ustakog i okupatorovog terora.

GRAD NA SEDRENIM GREDAMA

Dok su Prvi bataljon Desete i Prvi bataljon Pete
brigade ostali u Glamou obrazujui posebnu grupu
za dejstva prema Livnu i Kupresu, sve druge jedinice
Tree udarne divizije su 14. novembra dobile zadatak
od Vrhovnog komandanta da krenu preko rijeke Vrbasa u srednju (centralnu) Bosnu prema Travniku,
Busovai i Zenici i da s Prvom proleterskom divizijom
zauzmu grad Jajce, a zatim da nastave dejstva dolinom
Vrbasa i Ugra i u podruju Vlai-planine, dakle da u
gradovima i drugim utvrenim postajama unitavaju
protivnikove snage, da u selima tog prostranog podruja rastjeraju etnike i ustaku miliciju i narodu
omogue da se na djelu uvjeri ko su narodni borci,
kakve mu poruke donose.
Nakon to je napisao naredbu drug Tito je dopisao: Moe se dogoditi da neprijatelj u Jajcu bude jak.
U tom sluaju neemo ga napadati... Jednom rijei,
zahtijeva se vaa aktivnost na tom sektoru, kako biste
tu privezali i ugrozili neprijatelja... Najzad, u duhu ove
direktive ostavlja vam se puna inicijativa u radu...
Na oko devet stotina ustaa, domobrana, njemakih vojnika i orunika, koji su imali bateriju topova i
pet tenkova, 24. novembra navee sruile su se jedinice Prve proleterske, Tree krajike i Prve dalmatinske,
dok su druge jedinice aktivnim dejstvima obezbjeivale napad.
Oko zamandaljenih kula i magaza, razlomljenih
kamenih bedema s oiljcima buna i bitaka, oko orlovskog gnijezda pod drevnom Tabijom (tvrava) u gradu
na bistrim rijekama Plivi i Vrbasu, pokraj vodopada
gdje je, uz pompu svih bosanskih velmoa, krunisan,
pod pokroviteljstvom Pija II, i posljednji bosanski
kralj, kojem otad Jajce postade stoni grad kraljevstva
mi, tu oko ove varoi na sedrenim gredama iji su se
bedemi, pred osmanlijskom bujicom i juriima askera
Husrefbega, toliko puta morali podvostruavati, gdje
su vijekovima kasnije, kad zlo ponovo ovlada zemljom, ustae partizanskom borcu i komunistu Milanu

Iliu uzalud loili vatru na grudima traei da izda svoje drugove, gdje su lijepljeni iznimni proglasi da Srbi
smiju zalaziti samo u gostionicu ivka Matekala na
Trgu kralja Tomislava, a idovi - nigdje, gdje je 19.
septembra 1941. na pazaru dijeljeno etrdesetoro djece koje je okupator, kao u robovsko doba, pohvatao u
ofanzivi oko Janja i ipova u nemoi da uniti odrede
Danka Mitrova i Sime olaje, tu oko kamenih blokova
koji spoznae mnoge gospodare, oko tog stalnog grotla krvi i oaja ove novembarske noi etrdeset druge
zalegoe i jurnue na bunkere grada, podignutog na
sedrenim gredama, borci triju brigada, bez elje da se
odstupi.
I dok je Prva dalmatinska krila sebi put u srce
grada, a dva bataljona Desete i bataljon Pete brigade
zatvarali neposredne izlaze iz Jajca, dok su proleteri iz
Srbije i Krajinici bombama otvarali svoje puteve, ostale jedinice Desete brigade, njena dva bataljona, razoruavale su neprijateljska uporita du druma Turbe
- Jajce, kao i Peta du puta Donji Vakuf - Jajce.
A dan uoi napada, 23. novembra navee, Drugi i
Peti bataljon Desete su forsirali rijeku Vrbas i sutradan razruili komunikaciju koja je vodila ka Jajcu.
Pred Prvom dalmatinskom je u noi napada 24.
novembra stajalo najvee gradsko utvrenje usine,
klju odbrane garnizona, taktiki i fortifikacijski dominantni poloaj, splet od etrdeset bunkera, koji je u
zoru novog dana ipak pao i brigada se spustila u dio
grada na desnoj obali Plive. I dok su tabovi Tree i
Prve divizije, ije su jedinice napadale sa sjeverozapada, usklaivali dejstva svojih brigada u lomljenju neprijateljevih otpornih taaka, iji je otpor ugaen 26. novembra u dva asa i grad napokon osloboen (neprijatelj je imao 93 mrtava i 103 zarobljena, a jedinice Tree divizije 18 poginulih i 36 ranjenih, uglavnom iz Prve
dalmatinske, koja je za uspjene borbe za osloboenje
grada dobila pohvalu Vrhovnog taba), dok su neki
neprijateljski dijelovi ipak uspjeli da se probiju prema
Banjaluci i Travniku, mada uz znatne gubitke, dok se
na samom rubu tek osloboenog rada vodila neravna

borba Prvog bataljona Prve dalmatinske s njemakom

kolonom koja se probila iz Donjeg Vakufa, dok su dva
bataljona Desete s bataljonom Crnogoraca uestvovala u lomljenju otpora na Vijencu i Bravnici, bataljona
Desete brigade koji nisu neposredno uestvovai u napadu na Jajce u meuvremenu su na eljeznikoj stanici Babino selo, zatvarajui pravac od Turbeta, naili
na veliki neprijateljev bunker, ija posada nije lako odlagala oruje. Pojedini borci Drugog bataljona su u tim
prilikama ispoljili prava uda od prisebnosti i junatva, sputajui se u snijegu i brisanom prostoru ka bunkerima vie od 50 metara, prilazei bunkerima na
samo nekoliko metara, bacajui bombe na njih, koje
im nita nijesu mogle uiniti, niti se unutra ubaciti,
javljao je 24. novembra Vlado egrt tabu Tree divizije, objasnivi da se kolona ipak probila preko mosta
i preturila na drugu stranu rijeke Vrbasa, prije svega
zahvaljujui estokoj mitraljeskoj vatri kojom su branioce prikovali iza bunkerskih otvora.
Javljajui iduih dana d a j e ishrana brigade trpeljiva i da hljeba ne mogu nigdje dobiti, da stalno izviaju i imaju este arke s etnicima i ustakom milicijom, da istrajno rue puteve, ali d a j e uslijed velike
zamrznoe tekoa ruiti put, da u tom kraju etnici
u potpunosti sarauju sa ustaama i Nijemcima i da
zbog toga neprijatelju nije lako doskoiti, to jest uvijek se desi to da nam umaknu bar nekoliko sati ranije, tab brigade nije mogao pretpostaviti da e upravo
to taktiko nadmudrivanje i usitnjene akcije protiv
neprijatelja svih zastava oko Travnika, Turbeta i u irem podruju Vlaia razvui snage brigade, da je gotovo nemoguno dobiti odlunu bitku.
Tako se i u dva izvjetaja taba brigade od 2. decembra 1942. (Druge brigade, kako se Deseta zvala u
sastavu Tree divizije, Peta crnogorska - Prva, a Prva
dalmatinska - Trea; meutim, ove jedinice emo u integralnom tekstu oznaavati njihovim matinim brojem) moe osjetiti to, reklo bi se, rasuto gonjenje
protivnika, njegovo dotucanje, u manjim objektima
i seoskim postajama, ali i ilavost snaga koje tako-

e brigadu nisu ostavljale na miru. U Krevini je jue

bio zaista napadnut na Peti bataljon, a kolona Nijemaca i ustaa je zanoila u selu Plana, javljao je tab brigade, predlaui da se gonjenje neprijatelja produi do
pred samu prugu, mada je ljudstvo zbilja strano
umorno i od jue u podne ve nita ne jede te ako bi
se noas vrila akcija, bataljoni bi bili sjutra skoro nesposobni za ma kakve akcije. Istoga dana se tab ponovo javio i saoptio da je u borbama na Komaru
neprijatelj imao velike gubitke (bar40-50), ali d a j e
i brigada imala 8 ranjenih i 6 mrtvih, meu kojima komandiri eta Ivanievi i Blagoje Vuurevi (ubrzo
podlegao poslije tekog ranjavanja) i komesar ete
Asim Zupevi narodni heroj, s kojim je komandant
brigade Vlado egrt bio u partijskom komitetu za srez
trebinjski.
Bilo je to vrijeme kad je tab Tree divizije (5. decembra 1942) pisao Vrhovnom tabu: . . . Nae jedinice sasvim su umorne, neispavane, promrzle, nenahranjene i neiste, pa ih moramo na navedenoj prostoriji
(u selima na lijevoj obali rijeke Ugar) odmoriti i urediti
i u tom cilju zadrati sigurno due vrijeme...
Odlunim napadima jedinica 718. njemake divizije, koje su se probijale ka Donjem Vakufu i Jajcu, teko se moglo oduprijeti bez velikih rtava, i brigada je
odstupila sa svojih poloaja. Kad je sutradan sa komandantom divizije u nekom selu osmatrao kako njemake granate zasipaju unaokolo i iznad njih, egrt je
u jednom trenutku osjetio da ga je neto zasulo po oima, da ga je naglo zaboljelo oko, da je neto sitno u
njemu, pa suzi i boli.
Zima se sve tee podnosila, a traganje po snijegu
za etnicima i ustaama uzdu rijeke Ugra i oko Koriana nije donosilo osobit rezultat i bogatiji plijen, ilo
se najee gladno i slabo obuveno, a i tifus je ve
oborio nekoliko boraca, pa i komandanta egrta.
U svim ovim selima rijetkost je nai mukarca,
pa postoji mogunost da su odbjegli od kua i da stoje
u vezi s neprijateljem, pisao je 5. decembra tab brigade, napominjui da im se prirodna klijeta koja se

nalaze iza njihovih lea - neprohodna dolina rijeke

Ugar i negazni Vrbas - mnogo ne sviaju, da dugo zadravanje na tom terenu nije osobito cjelishodno, a i
rtve nisu bile male. Tako je za nekoliko decembarskih dana Deseta brigada, za koju je tab divizije tih
dana napisao da ima najjau udarnu snagu i da
mora energino potpomoi Prvu dalmatinsku, pored ve pomenutih rtava, imala nove gubitke, posebno u Petom bataljonu, kad su poginuli komandir Prve
ete Mate Vukmir i Dominiko Turi iz okoline Vrgorca, Jerko Gospodneti sa Braa, Milo umi iz Podgore, Hamid umi iz Livna... U to vrijeme su u nekim batljonima bile i itave desetine bose i takve se
kretale po snijegu, a za desetak dana iz brigade su upuena u Centralnu bolnicu 53 promrzla, ranjena i bolesna borca.
CRKVU NIJE NITKO DIRAO...
Nonim napadom Desete brigade, bilo je to 15. decembra, na neprijateljeve posade u utvrenoj koli u
selu Mehuriima u dolini rijeke Bile i na Guju Goru
poelo je ienje ireg seoskog podruja izmeu
Travnika i Zenice od ustakih, andarmerijskih i domobranskih gusto rasporeenih postaja.
Dok su borci Drugog i etvrtog bataljona pod zatitom mitraljeske vatre razmjetali oko zidova kole
drva i slamu da bi vatrom istjerali ilavog protivnika
iz utvrenja, odbijajui u dva navrata ustae koji su iz
susjednog uporita pohitali u pomo svojoj sabrai,
dokjetakoplamenobavijaokrov kole, iz koje su najzad iskoili njeni branioci i podigli ruke, dok su zatim
ta dva bataljona produila ka selu Brajkoviima, gdje
se zametnuta estoka nona borba oko kue seoskog
fratra, i koja je takoe zapaljena, a nekoliko ustaa ubijeno i nekoliko zarobljeno, dva bataljona desne brigadne kolone su u meuvremenu iz sela Bikoa protjerali njegove zatitnike i produili ka selu Maline,
odakle se poslije borbe ustaka milicija povukla ka

Gujoj Gori, ali ni tu, iako ojaana sa pedesetak andarma i ustaa, nije mogla pruiti odluniju odbranu
- pobjegli su svi u travniki garnizon. andarmerijska
stanica i kola u Gujoj Gori su zapaljene, crkvu nije
nitko dirao niti u nju ulazio, a iz samostana je narodu
podijeljeno oko 12 metara penice, neto pasulja i
drugih stvari, a ovlastili smo narod da moe uzimati i
jo vie od ita koga je dosta ostalo u magacinu, kako
je obavjeten tab divizije o rezultatima akcije u toj decembarskoj noi. tab brigade nije propustio da zapie i to da je uz krst, koji su poslali vjerksom referentu
brigade, otpremio i jedan balon rakije, eera i 34 kilograma pasulja, da bi na kraju saoptio i to d a j e neprijatelj uznemiren i u Travniku, jer dok je prethodne
noi iz grada gaao poloaje brigade samo jedan brdski top, poslije pada Guje Gore poela je da tue baterija poljskih haubica.
U nekoliko decembarskih dana jedinice Tree divizije su, pored vie desetina ubijenih neprijateljevih
vojnika, zarobile 300 ustaa i ustakih milicionara, 100
domobrana i etnika, zaplijenili isto toliko puaka,
pukomitraljez, 200 pari cipela, rublja i odijela, vee
koliine ita. Nai gubici bili su 1 poginuo i 3 ranjena, obavjeten je i Vrhovni tab o napadima i o prilikama u selima iz kojih su potisnute neprijateljeve posade, odnosno da su nae jedinice i nae dejstvo ostavili kod tamonjeg stanovnitva vrlo dobar utisak,
da su Muslimani iz eljeznog Polja ili u epe da trae objanjenje kako da se bore sa partizanima, gdje su
im vjerovatno neki njihovi prijatelji odgovorili da
smo mi ureena vojska koja nastupa kao 'drava' i ne
ini nikome zulume, d a j e naa pobjeda i da ne daju nikakav otpor. Tako su i postupili.
Tako je bilo sredinom decembra 1942. a u bojnom
izvjetaju divizije od 28. novembra do 11. decembra zabiljeeno je d a j e samo u petodnevnim borbama neprijatelj imao oko 350 mrtvih, mnogo vie ranjenih, a
ukupni gubici kod nas 28 poginulih, 51 ranjen, 2 nestala i vei broj promrzlih. Ipak, i pored svesrdnog zalaganja rukovodilaca i boraca, nije se uspjelo s odbra-

nom Jajca, jer je, prema miljenju taba divizije, protivnik imao ogromnu nadmonost u snagama i u oruju,
nametnuo je boj u susretu i frontalni nain ratovanja,
borci su bili sasvim premoreni, to je sve uslovilo da
su neprijateljeve kolone ule u Jajce 5. decembra 1942.
U meuvremenu, 11. decembra, drug Tito je tabu
divizije uputio svoja kritika upozorenja, prije svega
ukazujui na taktike propuste u periodu neprijateljeve kontraofanzive i povlaenja divizije na desnu obalu
Ugara. Jedinice divizije su bile razvuene na velikom
prostoru s obje strane rijeke Vrbasa, u kordonskom
rasporedu, bez ikakve sile i udara, bez jasno izraene
ideje manevra, koja se, podsjeao je Tito, ogleda u
pravilnom grupisanju snaga, a to znai da se nije znalo teite borbe, da se u okolnostima irokog rasporeda jedinica ni komandovanje ni odravanje veze nije
moglo dobro organizovati, pa ni izvianje ni obezbjeenje.
Daje rukovoenje jedinicama bivalo sve sloenije
i da su se iz dana u dan sticala nova iskustva na svoj
nain potvruje i 68 priloga (direktive, zapovijesti, nareenja i izvjetaji) koje je tab Tree divizije poslao
Vrhovnom tabu uz svoj izvjetaj od 11. decembra
1942. godine.
U tim borbenim vrtlozima i nevoljama doekani
su i posljednji dani etrdeset druge godine, pa i Nova
godina, koja je proslavljena u selima podno Vlaia,
odakle je komandant egrt, okruen mjetanima kojima je podijeljeno nekoliko vagona kukuruza, penice
soli i eera, osmatrao prostranu dolinu, koja mu je
poslije rata ostala duboko urezana u sjeanje: Svitao
je 1. januar nove etrdeset i tree godine. Bili smo visoko iznad Turbeta. Dolje je u dolini plamtjelo nekoliko ogromnih vatri. Partizani su zapalili veliku zgradu
pilane preduzea 'Ugar'. Pilana je do naeg dolaska
proizvodila drvenu grau za ratne potrebe okupatora.
U Turbetu nam se prikljuilo nekoliko novih boraca.
Jedan mladi, radnik, gleda pilanu kako gori. Ne ali
je, ali mu je ipak teko.

U Glamou prilikom proslave oktobarske revolucije 7.

smotra Desete hercegovake brigade

novembra

Kolona Desete brigade na Vlaiu januara 1943.

1942.

Na Bahtijevici marta 1943: gore - brigadni top, dolje - borci Petog (Livanjskog) bataljona Desete brigade.

Osamdeset i nekoliko Nevesinjaca na putu za Fazlagia Kulu aprila 1943,

gdje je izvrena reorganizacija etvrtog (Dalmatinskog) bataljona.

DVA PARTIJSKA PISMA I RIJE BRIGADE

lanovi politodjela brigade (Vojin Popovi, odnosno Petar Boovi, kako se potpisivao tokom rata,
Spiro Srzenti i Borisa Kovaevi narodni heroj, Duvnjak, lan PK KPJ za BiH, poginuo juna 1943) obavijestili su 31. decembra 1942. Centralni komitet KPJ da u
brigadi - bez Prvog bataljona (koji je s Prvim bataljonom Pete crnogorske od 17. novembra 1942, u okviru
borbi za osloboenje Jajca, osiguravao relaciju Jajce Mrkonji-Grad) - ima 25 partijskh elija sa 213 lanova, pored njih 41 kandidat, d a j e meu njima 90 radnika, 71 seljak, 52 intelektualca i namjetenika, a meu
lanovima i kandidatima 10 ena, zatim 195 lanova
Skoja analizirajui pri tom idejno-politike i druge prilike u bataljonima.
I dok je za partijsku organizaciju Drugog bataljona reeno d a j e kaznila iskljuenjem desetara zato to
nije izvrio nareenje politkoma ete da hitno izvue
ranjenog druga sa bojita, a i inae se pokazao kao aljkav i nemaran, na to mu je stalno ukazivano; jednu
drugaricu strogim ukorom zato to je na svoju ruku izostala iz stroja; 5 drugova opomenom zato to nisu
udovoljili na svom sektoru, zatim da je u Treem
(Mostarskom) bataljonu izmijenjen cio tab bataljona
i komandiri eta, odnosno d a j e kanjeno iskljuenjem
iz Partije 7 lanova, ukorom dva i opomenom jedan, za
borce etvrtog bataljona, koji je imao 32 lana KPJ, 14
kandidata i 40 skojevaca, kazano je da su mahom mladi, fiziki dosta neotporni i da teko podnose jau
zimu, da je partijska organizacija utopljena u optu
masu partizana, da razlike izmeu partijaca i partizana nije bilo i d a j e postojala samo odgovornost vojnika pred tabom, ali, i pored svega, da su ovi mladi
ljudi stekli osnovnu vojnu sposobnost.
Za etrdeset pet lanova Partije, deset kandidata
i ezdeset skojevaca Petog bataljona moglo se rei
samo toliko da su, kao i veina ostalih boraca, i ranije
uestvovali u borbama i da su se potvrdili kao kompaktna borbena jedinica, ali da i u njemu, kao i Tre-

em bataljonu, meu lanovima Partije nema nijedne

ene.
Bilo je to vrijeme i intenzivne politike i propagandne djelatnosti, jer i borci koji nisu bili u Partiji i
Skoju obuhvaeni su radom u etnim aktivima, odnosno u omladinskim prosvjetnim grupama.
Agitprop brigade, koji je uz izvjetaj poslao i dvobroj brigadnog lista Hercegovaki borac, svakog
dana je izdavao Radio-vijesti, zatim Nedjeljne novine, koje su imale informativno-pouni karakter, a
umnoio je i deset glava Istorije SKP (b) i iz Borbe
pretampao i izdao pod naslovom Za boljevizaciju
Partije u naoj brigadi - lanke: Uimo na lenjinskom
stilu u radu, Za bolji agitaciono-propagandistiki
rad,O stvaranju novih kadrova. Iz Borbe su pretampana i dva govora druga Tita, te lanci: Izbjeglika vlada tone u sve dublju izdaju i Rijei znae djela - pod
optim naslovom Narodnooslobodilaka vojska i narodi Jugoslavije u borbi za slobodu. Objavljeni su i manji radovi Dimitrova i Lenjina, pored izlaenja bataljonskih i etnih novina.
Saoptavajui optu ocjenu brigade (ije brojno
stanje se smanjilo uslijed bolesti, ranjenih i izginulih,
slanjem na razne dunosti u diviziji, tako da su bataljoni prosjeno imali po 160 boraca), prije svega, da se mada jo nije isprobana u napadu na gradove - u posljednjim borbama u sastavu divizije pokazala sposobnom za izvravanje vojnikih zadataka, zatim da je u
krajevima u kojima brigada izvodi akcije (travniki
srez, sjeverno od pruge Lava-Donji Vakuf i dijelovi
kotorvarokog sreza) raspoloenje stanovnitva dobro, da su, Muslimanima mjetanima uputili jedan
proglas potpisan od nekolicine Muslimana nae brigade, kao i to d a j e putanje zarobljenih milicionara na
slobodu, kao i trojice zarobljenih fratara, pa i vraanje
stoke koju su etnici bili opljakali vrlo povoljno uticalo na narod, politodjel je na kraju zapisao: Postoji
opte nezadovoljstvo opljakanog, prevarenog, gladnog naroda protiv okupatora i dananjeg stanja, to se

izraava optom narodnom izrekom: 'Da se hoe privrnuti - pa ta dolo da dolo!'...

lanovi agitpropa brigade, knjievnik Jovan Popovi akademski slikar Ismet Mujezinovi i Duan Simi razvili su u naoj brigadi veoma sadrajnu kulturnu i stvaralaku djelatnost, svoju rije i umjetnike radove pribliili su etnoj koloni, ivjeli s njom, prisjeao se svojih saboraca komesar brigade, koji je svojim
fotografskim aparatom uhvatio Vlada Tomanovia,
Duana Simia i Jovana Popovia na vrhu Vranice
gdje je Jovan zavrio svoju zbirku pjesama Lasta u
mitraljeskom gnijezdu i prve primjerke izvukao na
ciklostilu a u likovnoj opremi Mujezinovia. Njeni prvi
itaoci, kao i dijelova Jovanove knjige Istinite legende i politike broure Dvadeset i tri godine stare Jugoslavije, takoe obogaene Ismetovim radovima i
izraene u brigadnoj tehnici, bili su borci Desete brigade. I kao to edo Kapor pamti Ismetovu zabrinutost kako e u nemoguim uslovima pripremiti naslovnu stranu brigadnog lista i kako je u Studenim
Vrelima na zidu jedne zgrade stigao da nacrta samo
pola ogromnog Staljinovog brka, Duan Simi upeatljivo pamti trenutak kad mu je Jovan, sav oajan, u mrkloj noi i pred pokret, bilo je to iznad Travnika, saoptio da je izgubio koferi u kojem je briljivo uvao
dvije koulje i - svoje rukopise, koje je uvao kao zjenicu oka. Ali borci su se samoincijativno razvili u strijelce, dali su se u potragu, i poslije jednog sata uruili
knjievniku i borcu njegov i njihov dragocjeni koferi
s rukopisima.
Dva pisma koja je Oblasni komitet KPJ za Hercegovinu poslao CK KPJ u decembru 1942, kao i pozdrav
Narodnooslobodilakog odbora grada Mostara Predsjednitvu AVNOJ-a, obogatila su meusobna iskustva
i saznanja centralnog i oblasnog partijskog rukovodstva, uvrena je njihova veza, koja je pismom CK KPJ
iz Ostroca kod Cazina jo ire razraena. Sve pokuaje neprijatelja moemo uspjenije osujetiti samo ako
unaprijed i na vrijeme saznamo njegove namjere, plan
i ciljeve, ako se ne pusti iz vida, ako ni korak ne

napravi bez naeg znanja, a to znai svuda i u svakoj

situaciji biti uz njega i oko njega, reeno je u pismu
koje govori i o najvanijim zbivanjima u svijetu i u
zemlji, o cjelishodnosti novih zadataka koje je u Mostaru izloio Svetozar Vukmanovi Tempo, o oportunistikim i sektakim grekama na terenu i u vojsci, o
neophodnosti breg obnavljanja razbijene partijske
organizacije, o tome da je linija CK izloena u zadnjem broju Proletera koji su im poslali, posebno u
lanku Nacionalno pitanje u Jugoslaviji u svjetlosti
narodnooslobodilake borbe, koje je trebalo umnoiti i poslati komunistima i irim sredinama, to je bio
i preduslov i garancija za uspjean rad. Pozdravljajui formiranje partizanskog bataljona Sloboda u junoj Hercegovini kao podstrek narodu za ponovno masovno dizanje na ustanak i upuivajui ih na organizovanje i plansko izvlaenje bivih partizana iz etnikih redova, razbijajui iznutra njihove jedinice, CK
KPJ je pruio i neposrednu podrku: uputio je u Hercegovinu grupu istaknutih partijskih radnika i vojnih
rukovodilaca iz Desete hercegovake brigade.
NA PUTU ZA HERCEGOVINU
ta je opredjelilo tab brigade da Duana Grka,
komandanta Prvog batljona, odredi za rukovodioca
grupe koja je trebalo da krene za Hercegovinu, valjda
to ni danas ne moe da odgonetne nekadanji radnik
iz stolakog kraja, te druge ratne zime 37-godinji Hercegovac koji je izmeu dvanaestoro ukuana, okupljenih oko seoskog ognjita, bio najvispreniji ne samo
zato to je, da bi bre i bolje prodavao sijeno, vozio porodini kamion, i krstario tamo kuda bi se drugi samo
u rijetkim prilikama otiskivali, ve i zbog pomjeranja
mea u oima, pogotovo kad se u vojsci susreo sa komunistima, poput Gojka Spahia Brade iz apljine
(ustae ga ubile 1941) koji je svojoj djeci davao imena
ruskih revolucionara. Pa i to to se neposredno suelio
s italijanskim tenkovima na bojitu kod Skadra mora-

loje da odjekne i dopre do prvih ustanika, do 150 boraca iz ete narodne vojske u zbjegu zvanom Zasada,
kad je postao zamjenik komandira i kandidat Partije,
a ubrzo i komandir partizanske ete od 27 boraca u
selu Milaviima i lan KPJ.
U tim hercegovakim osobenostima, kad u vie
sela djeluju i po dvije ete, stajaa i manevarska,
eta narodne vojske i partizanska eta, da bi s prvim
borbama protiv okupatora i u vrijeme konsolidovanja
ustanka gotovo svi odluni i patriotski usmjereni seljaci postali borci partizanskih eta, koje su bile koliko
partizanske toliko i narodne, vojska s petokrakom zvijezdom, Duan Grk je iz svake nove borbe izrastao kao
izuzetno hladnokrvan ratnik i strijelac, vojnik sposoban da vodi veu jedinicu. Tako je prvu ustaniku
zimu i proljee doekao kao zamjenik komandanta
Junohercegovakog partizanskog odreda, koji je
imao nekoliko udarnih i terenskih bataljona i kojim su
komandovali Vlado Tomanovi, narodni heroj, komesar Vojin Popovi i njegov zamjenik edo Kapor, drugovi koji su ga godinu dana kasnije, 8. januara 1943,
kao lanovi taba i politodjela Desete brigade, doekali u tabu na Vlai-planini i saoptili mu da komandu
bataljona preda svom zamjeniku Milenku Okiljeviu i
da s uiteljem Lukom Sredanoviem i Radovanom
Mirkoviem, vodnikom, koliko odmah krene u Hercegovinu. Da ne bi zaboravili zadatak koji ih oekuje,
Vaso Miskin Crni, pomonik komesara i partijski rukovodilac u brigadi, strpljivo je ekao da se i u biljenicu upie ono to se ne smije zaboraviti, a to je da je
trebalo organizaciono srediti partijsku organizaciju u
partizanskim odredima i grupama, u selima i gradovima, osnovati ilegalne odbore, poeti s akcijama na to
irem podruju, vriti mobilizaciju boraca i organizovati njihovo prebacivanje u Desetu brigadu, a po mogunosti u brigadu prebaciti Janka Bjelicu i kaluera
Miluna Nikia Mirona, koji bi bio vjerski fererent brigade, kao i sve one koji ive ilegalno a nemaju mogunosti za aktivniji rad i opstanak.

Njihovi ranevi su bili prepuni propagandnog tiva, od Proletera do brigadnog lista Hercegovaki
borac, koji je u svom januarskom broju donio lanke
Na razvitak u svjetlosti novih zadataka, komesarova
kritika razmatranja tekog puta kojim se prolo, U
lai su kratke noge, Muslimani i narodnooslobodilaka borba, Ko je taj poglavnik, Biokovo, Hvarska omladina, ivio drug Tito - utisci sa Prvog omladinskog
kongresa..., priloge koji nisu samo informativni.
Tri pisma i sedam paketa propagandnog materijala predali smo lanu politodjela Prve dalmatinske
brigade, zapisao je Duan Grk na putu prema Dalmaciji, ostavljajui i Hercegovcima dragocjene tekstove.
Svoje zamljake susreli su krajem januara u selu Prebilovcima, u sigurnom partizanskom uporitu u kojem
su stalno djelovali narodnooslobodlaki odbor i partijska organizacija. S Duanom Grkom su na hercegovaki kamenjar stigli i Vasilije Kovaevi ile i Peko
Papi, koji su u Vrhovnom tabu takoe dobili zadatak
da se probiju u Hercegovinu. Tu su se ve prvog dana
susreli s Mladenom Kneeviem Traktorom, novim
sekretarom Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu,
koji je ujedno bio i komesar tek formiranog bataljona
Iskra.
Pored bataljona Sloboda u trebinjskom kraju,
ovaj bataljon je trebalo da u stolakom i apljinskom
srezu vie djeluje politikim nego vojnim akcijama.
etrdeset i dva borca vodili su, pored Mladena Kneevia, prekaljeni ratnici Duan Brstina, komandant
veoma ofanzivnog partizanskog bataljona Biina iz
prve ustanike godine, zamjenik politikog komesara
Demil arac, lan Okrunog komiteta KPJ, zamjenik
komandanata Gojko Mihi, ilegalni partijski radnik iz
okoline Stoca. Kad je komandant Brstina s 26 boraca
bataljona Iskra preao Neretvu, unitio teretni voz i
uurbano krenuo prema Biokovu da bi se pridruio
Desetoj brigadi, teko da je mogao naslutiti da e sa
svojim nevelikim bataljonom upasti u vrtlog etvrte
neprijateljske ofanzive.

U SPLETOVIMA BUNKERA
Napad na Zepe i Titova pohvala U opkoljenom Prozoru etni mitraljezac u italijanskoj koloni Devet zaplijenjenih tenkova u brigadnoj eti Tri neuspjela napada
na Konjic Smrt sedmorice narodnih heroja Titove depee Dvojica sa crvenom zastavom Okupatorove
prethodnice Sudar kod Bahtijevice, Donjeg Zimlja i
Prijevorca Udarna grupa u junoj Hercegovini Osloboenje Nevesinja, Gacka i Avtovca Ceduljica o smrti
heroja Tuan povratak kui esti bataljon brigade

U vrijeme kad je Adolf Hitler u svom Glavnom stanu u Vinici saoptio Anti Paveliu i general-pukovniku
Aleksandru Leru d a j e odluio unititi narodnooslobodilaki pokret i njegove oruane formacije u Nezavisnoj Dravi Hrvatskoj, kad je slijedeeg mjeseca 18. i 19.
decembra 1942. na sastanku u Rastenburgu naelnike
generaltabova i ministre inostranih poslova Njemake i Italije obavijestio da je voenje zimskih operacija
povjerio generalu Leru, komandantu Grupe armija
E, koji je u prvoj polovini januara etrdeset tree u
Rimu i Zagrebu sa svojim saveznikim komandantima
utanaio tok i cilj operacija, koju oznaie ifrom
Vajs, u vrijeme kad je drug Tito u podgrmekom
selu Jasenici vrio smotru Cetvtre krajike udarne divizije i kad je u ve zahuktaloj etvrtoj neprijateljevoj
ofanzivi naredio Treoj udarnoj diviziji da svoje jedinice najhitnije uputi u pravcu Prozora, gdje je trebalo da
u sadejstvu s Drugom divizijom uniti koncentraciju
Italijana i etnika (Poslije toga, obje divizije dejstvovae prema Hercegovini. Ovo drati u najveoj

tajnosti, stoji na kraju te Titove depee od 29. januara

1943, mada je te reenice, rukom pisane, ipak precrtao), dakle neposredno uoi ofanzive i u zaetku te
grevite bitke, u narodu i meu borcima poznate i kao
bitka za ranjenike na Neretvi, Deseta hercegovaka
brigada borila se na irem podruju Vlai-planine i
na komunikacijama koje su od Travnika vodile ka Jajcu, spreavajui u surovim borbenim uslovima nastojanja njemakih jedinica da uz pomo ustaa i etnika
prodru u osloboeno podruje tog dijela srednje Bosne.
SEDAM ZAKLJUAKA PARTIJSKE ELIJE
Borci su se tukli protiv snanih kolona gladni i
slabo obuveni, a krajem etrdeset druge i poetkom
etrdeset tree na svojim etnim, partijskim i skojevskim sastancima odmjeravali svoje marrute u protekloj ratnoj godini, uili i preuzimali nove obaveze, kako
je to bilo i s partijskom elijom i skojevskim aktivom
Prve ete Treeg bataljona na sastancima u selu Mudrikama ispod Vlai-planine, kako je to bilo i u svim
elijama i aktivima u brigadi, jer i na sastancima u Prvoj eti prihvaeno je sedam zakljuaka koje su prenijeli partijski i skojevski rukovodioci bataljona Aco
Babi i Salko Pezo, to je poginuo na Sutjesci.
Trebalo je da svaki vojni starjeina priljeno unapreuje svoju strunu naobrazbu, svaki borac da u borbi smanji metu (da e potovati neprijateljsku vatru)
i povea optu odgovornost, odnosno da se prihvata
takmienje ko e vie ubiti neprijateljskih vojnika,
da e svi razvijati inicijativu i uticati na osamostaljivanje desetara, da e pojaati vlastito povjerenje i svih u
eti da nisu usamljene grupice, ve da su regularna
vojska - armija u kojoj mora da vlada jo jaa disciplina, kako je te zakljuke zabiljeio komandir ete
Vlatko Lazarevi, eljezniar iz Konjica, jedan od rijetkih u brigadi koji je briljivo vodio svoj komandirski
dnevnik.

Tako je ostala i rije politikog komesara ete efika Obada, uitelja i narodnog heroja, to pogibe na
Sutjesci, njegova zamjenika Mate Markotia, Vlatkovog zamjenika Hasana Zahirovia Lace, narodnog heroja, to pogibe na Kobiljoj glavi s proljea te godine,
bolniarke Bisere Pui i skojevskog rukovodioca u
eti Ismeta Dilberovia, vodnika Ahmeta ehovia i
Halila Kapetanovia, to ubrzo poginue, vodnih delegata, desetara i drugih, koji su 5. januara 1943. nou po
drugi put napali i oslobodili Turbe, gdje su u varokoj
kafani komesaru brigade sipali svoje mostarske liskaluke, a Smajo Jugo i Jusuf Jerkovi pjevali sevdalinke i Jusufovu omiljenu pjesmu Na majinom grobu,
da bi ve tog ljeta obojica okonali ivot. Poginuli su
smru hrabrih, kao to je i 8. januara u borbi s ustaama kod sela Varoluka smrtno pogoen pao skojevac
Milan Ivanievi Mia, kad zalud bi skok bolniarke
Erefe Bili da spasi ranjenog druga, a koju takoe
kasnije metak usmrti. Mitraljeski rafali su jo arali
proplancima i sipali unaokolo kad su iznad Miovog
groba stajali do srca ganuti bombai, prijatelji i drugovi, Miin stariji brat Vojo i sestra Radojka zvana Raca,
sve troje borci bataljona od etrdeset prve, od kojih e
Raca tog ljeta svojom moralnom snagom simbolizirati
sve najljepe i najborbenije to zemlja podari proleterskom Mostaru.
Ta bataljonska kolona, koju je do ranjavanja vodio komandant Ibro ator, a od poetka decembra etrdeset druge njegov zamjenik Milo Kovaevi, to
pogibe iznad Konjica tri mjeseca kasnije, i komesar
Enver emalovi, koji je u vrijeme formiranja brigade
i u dramatinim uslovima dovodio odrede dobrovoljaca iz okupiranog Mostara, krenula je poetkom januara etrdeset tree sa snjenog Vlaia ka rijeci Bosni,
na tom putu preko svaljene ogromne bukve premostila rijeku Ugar i 17. januara s ostalim bataljonima brigade sruila se na varoicu epe i eljezniku stanicu
na glavnoj bosanskoj eljeznikoj pruzi Sarajevo - Bosanski Brod, na bunkere i na tek pristigli i blokirani
oklopni voz.

Naelniku taba brigade Radu Hamoviu ostalo

je u sjeanju da je juri na grad bio silovit i sa svih
strana, da je otpor savladan za tren oka - rijeile su
ga samo bombake grupe koje su se privukle bunkerima utke i hajduki, gotovo pod nos, a nakon iznenadnog praska bombi i skoka hvatanje za gue, to je
vie nego juri, vatra i udar. Dva brigadna topa Krnjo i Zelenko su tukla etnike, koji su napadom s
lea pokuali da brane epe. Tad je iznenada u grad
upao oklopni voz, ali borba nije dugo trajala, jer posada se predala kad su Mostarci i Igmanci golim rukama poeli hvatati zagrijane mitraljeske cijevi.
I komandir baterije Duan Gai, nekadanji koija s Trebevia, kad njegov top Zelenko nije mogao
probiti debele zidove bunkera na eljeznikoj stanici
Nemili, sm je ispred bunkera iznio dva ranjenika, ostao je nekim udom iv, da bi ubrzo, 17. februara, pao
pred italijanskim bunkerom, pokraj svoje nevelike baterije dovuene u streljaki stroj boraca koji su napadali na utvreni Prozor.
Dva dana kasnije, 19. januara, tab divizije je obavijestio druga Tita d a j e brigada u epu zarobila 150
domobrana i ustaa, zaplijenila 150 puaka, teki baca s minama, 7 tekih i lakih mitraljeza sa sto hiljada
metaka, oklopni voz, 60 vagona, da saobraaj nije uspostavljen, istiui hrabrost Hercegovake, posebno
Mostarskog bataljona. Dvadeset i pet minuta kasnije
komandant je poslao novu depeu obavjetavajui da
je brigada u prethodnom danu odbila etiri napada
Nijemaca i etnika i tako ponovo sprijeila da se obnovi saobraaj.
Tad je iz Zepa, a na osnovu nareenja taba divizije da sva vojna lica koja padnu u zarobljenitvo treba
slati u Vrhovni tab, njegovom Vojnosudskom odsjeku, poslato etrdeset zarobljenih domobrana s najnunijim podacima o svakom, a na kraju propratnog dopisa je reeno da e ostali zarobljenici, kao i svi potrebni podaci o njima, stii poslije.
ta se sve tih dana dogaalo u epu javio je u Zagreb 29. januara nadstojnik obeg otsjeka dr Vuli iz

zenike upske redarstvene oblasti, ne propustivi da

navede ne samo imena od partizana sasluanih, nestalih ili putenih graana ili domobrana ve i imena nekoliko partizana, njihovo vjersko pripadnitvo, koliko
je kua spaljeno, to je sve oduzeto, da je to bila Hercegovaka brigada, da je porueno 900 metara pruge
i d a j e jedan pancerni vlak . . . bez upravljaa, pod punom parom, puten put Begova Hana, pa i to da su
etnici prilikom napada partizana na epe vodili borbu protiv istih.
Ubrzo je i radio-stanica Slobodna Jugoslavija javila o pobjedi u epu i o Titovoj pohvali Mostarskog
bataljona.
Bila je to jedna od posljednjih borbi koje je Deseta
brigada vodila u srednjoj Bosni, jer krajem januara,
dok je Prva dalmatinska vodila borbe za osloboenje
Gornjeg Vakufa, brigada je krenula prema Prozoru,
gdje se ve prebacio tab divizije, svakako ne znajui
da je Vrhovni komandant donio odluku koja je imala
dalekosean znaaj. Na tom putu je poginuo narodni
heroj Aleksa Bojovi Brko, komandir Tree ete Drugog bataljona.
PORUKE SA OSMATRANICE
Obavjetavajui Treu diviziju da se oko Bihaa,
Kljua, na podruju Podgrmea i Korenice vode ogorene borbe protiv njemakih, italijanskih, ustakih i
etnikih snaga, uz uee snane avijacije, Vrhovni
komandant je naredio da se jedna brigada odmah uputi prozorskom kotlinom, a ve istog dana (4. februara)
javio je i Prvoj proleterskoj diviziji: Zadatak Prve,
Druge i Tree divizije je od ogromne vanosti. Imamo
opsean plan, ali moramo raditi hitno.
Drug Tito je ve tad usmjeravao tok borbi u njemakoj ofanzivi prema svojoj strategijskoj zamisli, jer
je - nakon to je sredinom februara njena prva etapa
zavrlila a da nijedna udarna brigada ili divizija nije
unitena - na neprijateljevu ofanzivu odgovorio kon-

traofanzivom svih snaga NOV i POJ, posebno Operativnom grupom od pet divizija pod neposrednom komandom Vrhovnog taba. Ta udarna grupa divizija je
teite ofanzive naih glavnih snaga prenijela prema
Neretvi i dalje prema istoku, ka Crnoj Gori i Sandaku.
Graani Prozora, gdje se uanio izuzetno snaan
i dobro utvren italijanski garnizon, nali su se 15. februara navee u sreditu estokog okraja i juria Prve
dalmatinske, Pete crnogorske i Desete hercegovake
brigade, ija su dva bataljona, Prvi i etvrti, razapeli
zamke i u dolini Rame obezbjeujui pravac s istoka,
od Rame i Jablanice.
Dok je sedam haubica pronalazilo bunkere i rovove oko Prozora, a Dalmatinci u osam osvojenih bunkera u bliskoj borbi trijebili neprijateljeve mitraljesce, tri
hercegovaka bataljona su, prikovana izmeu bunkera, pokuavala da nau puteve koji bi ih doveli do centra grada. Jednu jarugu, nakon to su presjekli etiri
reda ica i izbjegli posijane mine, zapazili su Mostarci
i odmah krenuli, potrbuke, izmeu bunkera.
U toj jaruzi pogodi metak Mehu Trbonju, koji je
vodio naprijed bombae, priskoim mu i sa jo jednim
drugom izvuem komandira iz spleta ica i bunkera,
gdje neto kasnije stigoe i drugi bombai. Stigli su kivni to im nije uspio prodor u centar grada, mada su zapalili talu iza prve linije odbrane. Ostali su zajedno sa
nama zalegli i obasjani mjeseinom, valjda zadovoljni
samo toliko to smo otkrili dobar kanal za prodor u
grad, prisjeao se te noi Abdulah Lugi, koji je u drugoj noi napada, kao i svi u diviziji, dobro znao za Titovu poruku da Prozor te noi mora biti osloboen.
Druga no je bila tamna i kina, a sa razapetih
ica oko bunkera prazne limene kutije od konzervi
klepetaju pri svakom dodiru. S veeri, po kii, na konju doe Vlado egrt u na Peti bataljon i tako, s konja,
doziva Pavla Vukoja, komandanta bataljona: 'Spremaj
se, Pavle! Noas Prozor mora pasti!' U tom paklu od elika, kad se splet rafala pomjerio ka centru grada i oko
izdvojenh vatrenih taaka, pred tek osvojenim bunkerom, gledam, trojica sahranjuju bombaa Nikolu Pai-

na, koji je prethodne noi ostao pokoen rafalom. Te

druge prozorske noi poginuo nam je i komandant bataljona, sjea se komesar Druge ete Petog bataljona
Ante Krezo, koji dobro pamti i ogromne koliine hljeba, sira, konzervi, eera, cigara, duvana i rublja koje
iznesoe intendanti na naem putu za Ramu, kad se
uzimalo koliko se moglo ponijeti.
Na kosi iznad jaruge kuda su se probijali Mostarci,
vukli su se naprijed, nosei ponjave, sjekire i krampe
za kidanje i savlaivanje bodljikavih ica borci Prve
ete Drugog bataljona, preteno Nevesinjci, iji je komandir oko Paajli za trenutak zastao osmatrajui
kuda i kako da etu provede dalje, kako da izvri zadatak a da ne padnu uzaludne rtve. Valjda upravo
zbog toga to su znali njegovo uporno nastojanje da
svojom nesmotrenou ili slabim komandovanjem ne
uslovi nijednu nepotrebnu rtvu, njegovi zemljaci su
ga na javnom skupu i izabrali za komandira ete narodne vojske u Zovom Dolu, a potom i partizanske, pa
za predsjednika Sreskog NOO za Nevesinje, da bi nakon povlaenja iz Hercegovine, gdje je ostavio enu i
dvoje djece, na Zelengori postao komandir voda, a njegov politiki delegat Sava Medan, prvi komunist u Jugoslaviji koji je u maju 1929. osuen na robiju na osnovu tek donesenog Zakona o zatiti drave, panski borac i prvi rukovodilac Vojnog komiteta u Hercegovini,
kasnije politiki komesar bataljona. Njih dvojica su rukovodili vodom sve dok ete i bataljoni nisu ojaali,
kad je Medan nastavio borbu kao partijski radnik, a
oko Paajli ostao u brigadi. Kao komandir ete, s
komesarom Vojom Guiem, to pogibe na Sutjesci
kao komesar etvrtog bataljona, svoje borce poveo je
u napad na Prozor, preko kose osute bunkerima i rovovima, uzalud pozivajui njihove branioce da odloe
oruje, zvali su ih na italijanskom jeziku Abasole
arma, kako su to uili neposredno uoi borbe.
Tad, s lijeva, zauh gromoglasnog Sava Kovaevia - pita koja je to vojska zastala izmeu bunkera.
Znam za Titovu depeu i za ve toliko puta provjerene
velike borbene mogunosti moje ete, pa smireno i da-

lje osmatram i traim puteve prolaza, prilazimo icama i sijeemo ih, pa se u nekoliko skokova sjurismo u
jedan, pa drugi bunker. Zatraim da se privue i protivkolac za neposredno gaanje bunkera koji se isprijeio pred nama . . . I tako, Prozor je pao, a nedaleko od
mene poginuo i komandir baterije Duan Dai, pria mi onomad komandir Paajli, koji je s etom proao i petu ofanzivu, da bi se novembra 1943. kao vijenik naao i na Drugom zasjedanju Avnoja i Prvom zasjedanju Zavnobiha u Mrkonji-Gradu. Ali do tog novembarskog zasjedanja morale su se savladati mnoge
noi potpunog rtvovanja, poput ovih prozorskih, kad
su i Crnogorci u svoj streljaki stroj dovukli topove da
bi unitili etiri posljednja bunkera. S njima su bili
borci Tree krajike brigade, njena dva bataljona koja
je drug Tito poslao da bi u drugoj noi napada ubrzali
prodor u grad.
Ovi bataljoni vode sad borbe u gradu oko kua
koje je neprijatelj organizovao za odbranu, javio je
drugu Titu 17. februara u 8 asova izjutra komandant
divizije, kao i to da je i Mostarski bataljon Desete briade takoe upao u grad, da je Drugi hercegovaki
ataljon zauzeo rnejtef, gdje je naeno mnogo municije i opreme, da je Peti ovladao Hadimulinim gajem, da na sektoru Desete neprijatelj daje otpor jo iz
Kule i iz sreskog naelstva, ali oni su privukli protivkolski top i po rasvanjivanju razbie ove otpore.
I upravo dok je komandant divizije pisao izvjetaj
drugu Titu da od Prve dalmatinske jo nije dobio vijesti, ali d a j e po vatri koja se mogla uoiti sa osmatranice vidio da je vrlo brzo prodrla u grad, da taj izvjetaj pie na osnovu podataka u 4. asa ujutru, stigli
su kuriri i komandant je dopisao: U ovom trenutku
primili smo izvjetaj od Dalmatinske brigade kojim je
potvrena naa pretpostavka. Dosada nema mnogo
mrtvih...
Nepuna dva sata kasnije, 17. februara u 9,30 asova, komandant Cetkovi je poslao Titu novi izvjetaj:
Nae jedinice zauzele su Prozor i konano okonale
borbu jutros u 8 asova. Hercegovaka brigada nasta-

vila je gonjenje malih grupica niz dolinu rijeke Rame.

Inae, neprijatelj je potpuno uniten... Sve se prebrojava, pa emo najhitnije izvijestiti...
Slijedeeg dana komandant je ve mogao Vrhovnom tabu poslati iscrpne informacije o zauzimanju
grada, pa i o tome da su u prvom neuspjelom napadu,
izvrenom 15. februara navee, uglavnom zbog snane
odbrane, Crnogorci i Hercegovci ostali prikovani izmeu bunkera, a Prva dalmatinska izbila na ivicu grada. Ako je to tako bilo prve noi, tokom drugog nonog napada sve tri brigade su uspjele da na juri zauzmu bunkere, unite njihovu posadu i da se probiju
kroz meuprostore i upadnu u varo, gdje je poginulo 350 italijanskih vojnika i 150 zarobljeno, ostavivi
cjelokupno naoruanje i pune magacine municije i
hrane. Divizija je imala 23 mrtva i 117 ranjenih.
Toga dana, 18. februara, drug Tito je poslao radiogram tabu Druge proleterske divizije: Prozor pao
juer; ratni plijen ogroman: 5.000 haubikih udarnih
granata i 3 vagona puane municije, 4 haubice, 2 protuavionska topa. Vau municiju otpremajte prema
Rami... Hercegovaka ve napada Ramu.
MARINA PEINA I RAMA
Kakva se bitka zametnula na prilazima Neretve i
u irokim krugovima etvrte ofanzive protiv devet njemakih i italijanskih divizija, pored ustakih i etnikih jedinica, desetak eskadrila avijacije i nekoliko tenkovskih bataljona, uz prozorsku i druge bitke u kojima
su proleterske i udarne brigade krile puteve svog
prodora prema istoku, svjedoi i ratni vrtlog u dolini
rijeke Rame, na automobilskom putu Prozor - Jablanica, gdje je Prvi bataljon Desete brigade spustio svoje
vatrene okove, a njen etvrti na grebenu iznad Graanice, odluni da, dok traje bitka za Prozor, ne dopuste
prodor neprijatelja.
Na Prozoru je kljualo kao u kazanu, a Italijana
jo nema, ostao je duboko urezan u pamenje mitra-

ljesca ora urice dan kad su Druga i Trea eta Prvog bataljona kod Marine peine oekivale nailazak
onih snaga koje bi se, eventualno, probile iz napadnutog Prozora.
Vukota Nenadi, tridesetogodinji mitraljezac,
iji su rafali sastavili sa zemljom desetine onih koji su
mu bili na nianu, svoju bredu postavio je na stijenu
udaljenu oko dvadeset metara iznad same ceste, na
krivini, odakle je i osuo rafalima po prvim kamionima,
bilo ih je oko dvadesetak, nabijenim vojnicima, ljut to
je est elnih tenkova lako savladalo neveliku kamenu
pregradu koja je na brzinu postavljena i produili prema svom garnizonu u Rami prepustivi sudbini oko tri
stotine svojih vojnika. Prepustili su ih i Vukotinom
mitraljezu, a on je - shvativi d a j e do tada tukao samo
po karoseriji i vojnicima - svoje snopove pomjerio na
kabine i ofere... I svi su dobro vidjeli: Mika Koji, djevojka bomba, bacila je bombu i pogodila posred kamiona, koji se prevrnuo i skrenuo u Ramu. Oko njega
poginuli i ranjeni vojnici.
I ja sam svoj mitraljez usmjerio na oferske kabine, jer 'Vukotin' kamion, umjesto da krene ka razgraenoj pregradi, produi pravo u nabujalu i mutnu
Ramu, izvrnu svoje tokove, a zatim osmotrismo ponekog Italijana kako pokuava da se plivanjem dokopa druge obale. Vukota okrenu pojedinano, pa jednog po jednog zakiva za Ramu. 'Treba uvati municiju,
a ovi da imaju krila ne mogu pobjei', opominjao je
Vukota svoga pomonika, koji je uurbano dodavao
posljednji napunjeni redenik municije. Naila su nova
etiri kamiona, dva su otila za prethodnim to se skotrljao u rijeku, a dva se zaustavila na cesti. Vojnici pristiu u grupama, pjeke i pretravaju put gotovo i ne
pucaju, a i mi gaamo rijee. I tad kao srna Vukota iskoi na cestu - tako brzo da niko nije ni primijetio.
Dok sam polako praznio posljednji arer, najednom
me tre moj pomonik Ostoja: 'Pazi, Vukota na cesti!'
Kad vidjeh da ga nema za njegovim mitraljezom, bi mi
jasno: otiao je da donese municiju.

ore urica je kao u magnovenju gledao kako

Vukota pretrava cestu, vraa se, skuplja sanduke, Italijani prelijeu pokraj njega desno i lijevo, a sa svih
strana zasipa vatra po vojnicima i Vukoti, jer iz njegove ete i ostalih dijelova bataljona s druge strane
Rame ne znaju da hrabri Vukota, opkoljen vojnicima,
vue redenike. Dok gledam okolo - sjea se urica kako da opomenem nae da ne pucaju, opet me tre
Ostojin glas: 'Pogibe Vukota!' Proe me jeza. Spazih
Vukotu kako pored jednog kamenog stuba nemono
pokuava da se pridigne. Ipak je iv, rekoh sebi, pa se
sa Ostojom skotrljasmo na cestu. 'Ranie me malo, izgleda', ree sasvim mirno kao da se nita nije desilo i
pogled mu se, umjesto na nama, zaustavi na sanducima municije koje je skupio. Brzo ga podigosmo. On se
uhvati za nas i odupre na lijevu nogu, dok mu je desna
nemono visila - butna kost je bila slomljena. 'Mogu
ja s jednim od vas, a jedan neka ponese koji sanduk
municije'. Tako ree i zatrai da ga spustimo pored njegove 'brede'... Nedugo zatim, od vie rana, izdahnu.
Kod Marine peine su se urijetko uli pucnji oko
potpuno dotuene i spaljene kolone kamiona kad se
zdesna, od Prozora, zaula kratka a otra borba s pet
zaelnih tenkova kolone koja je ve bila okonala. Odjeknuli su plotuni i bombe u neoekivanom sudaru
koji je zametnuo vodnik Vuko Torovi, narodni heroj,
to pogibe smru hrabrih dva mjseca kasnije, a koji tu
u dolini Rame sa svojim vojnicima zaplijeni pet tenkova, iji su motori jo tutnjali kada se na jedan od njih
popeo junak Vuko Torovi.
U dolini Rame, na nevelikom dijelu puta, toga
dana se moglo izbrojati 210 mrtvih i 280 zarobljenih
vojnika divizije Mure, 5 tenkova, 12 kamiona, svekolika oprema unitene kolone, od koje je do Rame stiglo samo 6 tenkova.
Ali i njima ne bi zadugo, kako rado kau Herceovci i Dalmatinci, jer i tu je Deseta brigada dan-dva
asnije spustila svoju gvozdenu krletku oko spleta varokih kua i oblinje austrougarske kasarne na okuci
Rame, gdje od teke haubike granate, a koje su doli-

jetaie s nae strane, pogibe Milan Kuki, zamjenik komandanta Prvog bataljona, narodni heroj.
Moda je u prvom i drugom napadu, 19. i 20. februara, meu bombaima bilo i upornijih i odlunijih u
njihovim nonim naletima da bombama prisile posadu kasarne na predaju, ali radosnijeg napadaa na
Ramu svakako nije bilo od Stoje Lei, domaice iz
sela Zimlja iznad Mostara, niandije minobacakog
voda, koja je usred dana, s glavice iznad kasarne, pokuavala da minobacakim minama poloi na plea
upornu odbranu, da minama odozgo, s krova, uini
ono to dva nejaka brigadna topa i bombai nisu mogli
- da iza debelih kasarnskih zidova istjera ili uniti
upornu odbranu.
Niko nije brojao mine koje su padale oko kasarne
traei svoj plijen, pa ni one koje su, jedna za drugom,
probile krov i natjerale Italijane da iskoe kroz vrata
i prozore bjeei kud su ih noge nosile, potpraeni i rafalima i bombama etvrtog i drugih bataljona koji su
u Rami ubili 102 vojnika i 3 domobrana, zarobili poveu grupu i zaplijenili 4 tenka, 120 puaka, 22 mitraljeza
i pukomitraljeza, da bi i oni koji su s dva tenka izbjegli
ka Ostrocu, koji je 19. februara oslobodila Peta crnogorska, poloili i ivote i oruje.
Tog dana kada je osloboena Rama, 20. februara,
proleterske i udarne divizije bile su na Neretvi u duini od osamdeset kilometara, a italijanska divizija Mure s 9.500 vojnika do borbi na Neretvi (gdje je izgubila
gotovo jednu treinu boraca i ogromne koliine oruja i municije) pred svojim tekim rastrojstvom.
Neprijatelj je ipak pribrao desetkovane snage i
prikupio nove. Borba se nastavljala.
SUDARI OKO KONJICA
Nove udruene neprijateljeve snage su ve slijedeeg dana, 21. februara, nastupajui od Sarajeva, Mostara i Bugojna, prisilile na odbranu proleterske i udarne brigade, a s Ivan-sedla i potisnule Prvu proletersku

brigadu, koja je nesmotreno, potcjenjujui odbranu

Konjica, s dva bataljona napala grad, ostavljajui na
Ivan-planini oslabljenu odbranu, pa tako i na jednom
i drugom kraju doivjela neuspjeh. Konjic, koji je trebalo da napadne Trea divizija, ostao je u rukama branilaca, a jedna njemaka kolona se s Ivan-sedla, i pored otpora Prve proleterske i Tree sandake brigade, ve 22. februara u pono sruila u Konjic koji je ba
te noi napala Trea divizija.
Sve to, a i usljed slabijih snaga angaovanih u noanjem napadu na Konjic i dejstva etnikih bandi na
bok i pozadinu borbenog rasporeda nae Hercegovake brigade, ije se dejstvo ispoljavalo za cijelo vrijeme
napada, na napad na Konjic nije uspio, pisao je 24.
februara tab divizije Vrhovnom komandantu napominjui d a j e u borbama, koje su bile naroito estoke, Hercegovaka brigada imala 15 mrtvih i 20 ranjenih, da su se borbe vodile prsa u prsa i jo uvijek se
nastavljaju, kao i to da e se te noi ponoviti napad
na grad.
Sutradan, 25. februara, u napadu su uestvovale
etvrta i Peta crnogorska, haubika baterija, eta bornih kola i jedan bataljon Desete brigade, dok su njena
etiri bataljona na desnom boku, kod Gornje i Donje
Bijele i na padinama planine Ljubine vodili borbu protiv snanih etnikih jedinica.
Nije se moglo naprijed i pored podrke artiljerije
i tenkova, jer okupatorove snage, ustae i etnici su iz
gustih otpornih taaka sve uspjenje odolijevali brigadama koje su u borbama oko Konjica tukle i njemake
tuke.
Odbrana grada je odoljela i slijedee noi, kad je
izvren trei napad, a to je znailo da je bitka na Neretvi ula u nove sloene okolnosti, jer tim pravcem ranjenici vie nisu mogli proi, pogotovo to je s pravca
Gornjeg Vakufa bila ugroena prozorska kotlina i
3.500 ranjenika.
I dok su proleterske i udarne brigade poetkom
marta na Vilia guvnu, Makljenu i drugim popritima
odlunom odbranom i napadima na njemaku 717. di-

viziju, grupu Fogl i 5. ustaki zdrug, na snage koje su

odbaene prema Bugojnu spreile sve planove njemake komande da se dokopa ranjenika i da Titove jedinice razdvoji svojim kolonama iz tri napadna pravca
i ofanzivu okona pobjedom, Deseta hercegovaka
brigada je na lijevoj i desnoj obali Neretve (koju je dva
puta prelazila u februaru, a trei put preko mosta u
Jablanici poetkom marta), kao lijeva pobonica, s ostalim snagama Tree divizije zatvarala pravac Ostroac - Rama i dolinu Neretve, odolijevala napadima
njemakih i etnikih snaga i obezbjeivala prelazak
ranjenika preko Neretve, ili kako je to za jedinice Tree divizije zamjenik naelnika Vrhovnog taba rekao
drugu Titu 9. marta 1943: ... Kao to vidite, Trea divizija je dobro potukla njemako-etniku koaliciju
kod Ostroca.
U meuvremenu je ef divizijskog obavjetajnog
centra Duan Bojovi, narodni heroj, koji je poginuo
na Sutjesci, 4. i 5. marta javio Vrhovnom tabu da su
esti sluajevi da se neprijateljski pijuni i vojnici koji
ele izbjei zarobljavanje oblae u muslimansku ensku nonju, aljui mu pismo komandanta etnike
brigade Ivana Jelovca kojim nareuje tabovima brigada da hvataju i ubijaju sve Muslimane, ene i djecu, da dre zasjede i ubijaju sve to im doe do ruke,
jer sada nastaje ienje do kraja. I komandant Tree divizije 7. marta je svodio vlastite gubitke: divizijska
bolnica je imala 500 ranjenih i bolesnih (za 35 su bila
potrebna nosila, za 350 konji), a tri brigade u posljednjim borbama 175 poginulih i 355 ranjenih (Deseta 39
poginulih i 58 ranjenih), meu kojima i veliki broj
vojnih i politikih rukovodilaca.
U okolnostima kad su Deseta i Peta brigada vodile
borbe s njemakim, ustakim i etnikim jedinicama
ispod planine Bitovnja i Ostroca, kad su 9. marta u jedan as poslije pola noi izvrile juri na nekoliko puta
brojnijeg neprijatelja, potisnule ga s poloaja i jaui
mu stalno na leima natjerale i sabile u Konjic, gorko
svoenje rezultata borbi nuno je obuhvatilo i nove rtve, sve tee kako su se ete smanjivale i svodile na vo-

dove. Tako je Deseta u tom irem konjikom prostoru

izgubila narodne heroje Karla Batka, radnika i politikog robijaa izmeu dva rata, lana Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu, Anta aria, odnosno Rada
panca, kako su ovog panskog borca i nekadanjeg
komandira ete u Konjikom bataljonu zvali borci,
Lea Bruka u Tenkovskoj eti, komunista koji je po zadatku Partije s ustakim znakom U po ulicama Mostara lovio komuniste i prikupljao oruje, hapsei
meu prvima i Franca Novaka, partijskog rukovodioca u svom bataljonu, i komandira ete Obrena upia,
seljaka iz gatakog kraja koji je i izrastao u komunistu
i junaka. Poginuli su i komandant Mostarskog bataljona Milo Kovaevi, narodni heroj, komandiri eta Danilo Salati i Hasan Bubi, mitraljezac Veljko Glogovac, Milisav Babi, Nea Borozan... U Prozoru je poginuo komandant Petog bataljona Pavle Vukoje, narodni heroj...
BORCI POSEBNOG KOVA
Sa takvim borcima Narodnooslobodilaka vojska
i mogla se pomjerati prema istoku tukui i razgonei
viestruko monije neprijatelje. Njene brigadne kolone i bombake grupe sainjene su bile od ljudi, djevojaka i mladia duboko odanih revoluciji i svojoj Komunistikoj partiji, poput dvojice meu njima: narodnog heroja Eneza Ormana iz Ljubukog, to poginu
kao komesar ete posljednje ratne zime, i komandira
brigadne bojne komore Lazara Kovaevia, roenog u
selu Sreviima kod Gacka 25. marta 1893, tu gdje se
rodio i vojevao opjevani junak Stojan Kovaevi.
Tog marta 1943. Orman je uzalud, iznad Konjica,
prieljkivao da se nae u gradu u kojem je nekoliko
mjeseci ranije, uhvaen u matici Neretve poslije sedamnaestoasovne borbe i proboja iz opkoljene kole
u selu Bijela iznad Konjica, vodio svojevrstan dijalog
s ustakim bojnikom Bobanom, emigrantom iz Ljubukog koji je, pored Jure Francetia i Maksa Luburia, bio jedan od najpoznatijih Pavelievih koljaa.

Znao je i Ormanovog oca, kotarskog naelnika u Ljubukom za vrijeme stare Jugoslavije.

Kad je Boban u konjikom zatvoru zapitao Eneza
Ormana da li bi, da sauva glavu, obukao domobransku uniformu, Orman je odgovorio: Ne, ne elim da
budem izdajnik.
Boban je na to doekao: Izgleda, evo jednog ortodoksnog komuniste... ta si radio do dolaska u partizane?
Studirao sam medicinu u Beogradu.
Dobro, a zato nee u domobrane?
Za mene je svaki vojnik u naoj zemlji koji ne
nosi petokraku ili na bilo koji nain ne pomae narodnooslobodilaki pokret - neprijatelj, okupator ili njegov saradnik, ovjek koji ne pripada svome narodu.
Ako se treba boriti, onda mogu da budem samo pod
naom crvenom zastavom.
Ti si, svakako, komunista, komesar? pitao je Boban zagledan u Ormana i grupu zarobljenih partizana.
Da, ja sam lan Komunistike partije Jugoslavije, odgovorio je Orman.
Ostao je iv, jer koji dan kasnije oslobodili su i njega i nekolicinu drugova borci Mostarskog bataljona.
I njegov znatno stariji saborac na poloaju, Lazar
Kovaevi, radnik koji obie Sjedinjene Amerike Drave i 1914. godine svojom uteevinom plati plovidbu
preko okeana i doe u zaraenu Srbiju i stupi u odred
vojvode Vuka, koji preivi albanske grudure i izbjee
Plavu grobnicu, koji kao borac Drinske divizije savlada posljednju ratnu marrutu i dobi odlikovanja to
pripadaju samo rijetkim junacima toga doba, od Albanske spomenice do Karaoreve zvezde izmeu
dva rata napredni zamljoradnik i opozicionar, u prvoj
godini hercegovake partizanske bune ustanik i komandir ete, slijedee godine i komunist, kasnije vijenik Zavnobiha i Avnoja, krajem rata predsjednik suda
nacionalne asti za Hercegovinu u Mostaru, partizan
koji je sudio ratnim pekulantima i okupatorovim saradnicima, ordenonosac nove Jugoslavije, meu kojima i dva Ordena za hrabrost, nosilac Partizanske

spomenice 1941, otac iji je osamnaestogodinji sin i

komesar ete Slavko poginuo na prilazima Sarajeva
poetkom 1945, familijaran ovjek koji je u spaljenom
selu ostavio enu i estoro maloljetne djece i krenuo
s proleterima u Bosnu, a nakon Sutjeske saznaje da su
mu u zbjegu i na zgaritu umrla dva sina, takav, eto, Lazar Bujov Kovaevi, koji preminu u Gacku 17. februara 1979. napunivi 86 godina ivota, bi i osta meu Hercegovcima, meu svojim borcima i svima koji ga upoznae s pukom u ruci, stamena i kao granitna stijena
slobodarska, plemenita linost, borac koji je za slobodu vojevao tri hiljade dana, koji je i tog marta 1943. vjerovao da e sve to stoji nasuprot Titovoj vojsci polomiti kimu, da neprijateljima naroda spasa nema.
SVIM POTENIM LJUDIMA MEU ETNICIMA
Pred brigadom, koja je poslije treeg prelaza Neretve sa njenih istonih strana krenula ka Nevesinju,
uanila se vojska nacionalne izdaje i zloina, baibozuk i konjanici Drae Mihailovia, koji se na antikomunistikoj osnovi udruio s italijanskim i njemakim
okupatorom protiv NOVJ radi ouvanja kontinuiteta
buroaskog poretka stare Jugoslavije, sklopio savez o
sluganstvu koji se u brigadnoj koloni tumaio i stihovima Jovana Jovanovia Zmaja:.. .A kud tebe nosi krilo, izdajice sram te bilo!
Po neki u koloni, najee kolarci, vojsku s
druge strane barikade gledali su i kroz sudbinu onih
koji u nacionalnoj istoriji ostadoe prokleti i u pjesmi
narodnoj, ili kao Savo Orovi, lan Vrhovnog taba
koji se ne jednom zaticao meu Hercegovcima, navodei uz imena crnogorskih izdajnika i narodne mudrosti o zlu i dobru, pa i Kornelija Tacita (iji je moto uzeo
za svoj ratni dnevnik), da je glavni zadatak istorije da
vrline ne budu preutane i da zle rijei i rava djela
strepe od sramote kod potomstva.
Na tim planinskim poloajima su u rijetkim predasima odjekivali svojevrsni dijalozi partizana i etni-

ka s jedne strane borca Desete s druge borca etnike

brigade, dva roena brata koji jedan drugom psuju sve
odreda, poput omladinskog rukovodioca Treeg bataljona i njegovog brata, jednog od ustakih rukovodilaca u Mostaru, sukobljenih u svojoj krajnjoj nepomirljivosti upravo tih prvih proljetnih dana etrdeset tree.
I etrdesettrogodinji borac brigade Peko Popovi imao je svoju rije o vojsci koja je stajala istono od
Neretve. Kad su iz Bosne krenuli za Hercegovinu, rekao je kako najee i bi: Stvoritelja mi, na svakoj
uki e nas ekati etnici da nam ivot uzmu.
Ali upravo tih zimskih dana etrdeset tree Vrhovni tab NOV i POJ svojim proglasom obratio se
svim potenim ljudima meu etnicima (svima
vama koji jo niste svjesni da ste gurnuti u bratoubilaki rat za raun okupatora, svima vama koji gledate
a ne vidite, svima koji sluate a ne ujete, svima zavedenim, svima prevarenim i silom mobilisanim...) s
pozivom da preu na stranu Narodnooslobodilake
vojske, pokuavajui da im mnogim pitanjima i injenicama pomogne da shvate svoje zablude i put kojim
bi trebalo da krenu. Pitajte vae etnike voe, pisalo je, zato su vas doveli, upitajte sami sebe zato ste
doli?... I dok jedinice Narodnooslobodilake vojske
oslobaaju grad za gradom, srez za srezom, dotle vae
etnike voe kuju zajednike planove sa ustaama
kako da ih opet povrate u Livno, Duvno, Glamo, Bosanski Petrovac, Drvar, Mrkonji-Grad, Biha, Cazin,
Bosansku Krupu, Prnjavor, Teanj, epe, Slunj, Korenicu, Lapac, Udbinu i u druge osloboene varoi. Pitajte ih ko je bio u ovim gradovima i ko ih je oslobodio.
Pitajte ih! Nee vam odgovoriti! Pitajte ih koliko je ustaa istrebljeno u krvavim borbama za osloboenje
ovih varoi. Znaju oni to - ali vam nee odgovoriti. Pitajte ih koliko su gradova i sela oslobodile 'jedinice'
Drae Mihailovia, njihove 'jedinice'. Pitajte ih - nee
vam odgovoriti, jer ne mogu. Oni ne oslobaaju, nego
porobljavaju - oni su samo prethodnica okupatora.

OD RAT KAMENA DO PORIMA

Protiv te okupatorove prethodnice istono od Neretve nastavljena je borba bez kompromisa, jer Vrhovni komandant je ve 9. marta - nakon to je dva dana
ranije javio tabu Prve divizije da su nae prethodnice
ve prele Neretvu i da produavamo dalje, odnosno da Prva divizija s dvije brigade zatvori pravac Bugojno, Donji Vakuf, Prozor i Ramu, a zatim obrazuje
optu zatitnicu nae glavne kolone, pozadi ranjenika - mogao da obavijesti i Sedmu banijsku diviziju
da, je poslije neuspjelih pokuaja neprijatelja da koncentrinim dejstvom opkoli glavninu nae vojske i ugrozi nae ranjenike na prostoru Glamo-Livno-Imotski-Prozor, Vrhovni tab donio odluku da glavnim
snagama nae vojske preduzme kontraofanzivu optim pravcem: Rama-Borako jezero-Ulog-Foa, da
je ta naa ofanziva ve u toku i da se povoljno razvija, da na osnovu toga i Banijskoj diviziji odredi zadatak da sa svoje dvije brigade, Sedmom i esnaestom, i dodijeljenom Desetom hercegovakom brigadom obrazuje desnu nastupnu kolonu, a to znai da
nastupa od Jablanice i Jasenjana, Gornjeg i Donjeg
Zimlja ka sjeveroistonom dijelu Nevesinjskog polja i
Kifinom Selu, to jest da titi desni bok nae glavne kolone od Mostara i Nevesinja, da na svom borbenom
putu razbuktava opti narodni pokret mobiliui, prvenstveno na dobrovoljoj bazi, sve za borbu sposobno
ljudstvo, da stvori to veu slobodnu teritoriju i organizuje narodnooslobodilake odbore, da vodi brigu o
ranjenicima, upozoravajui da e za glavnog neprijatelja imati etnike brigade, jednom rijeju da prema
neprijatelju u borbi ispolji najveu ofanzivnost, bezobzirnost, drskost i nasrtljivost, unitavajui njegovu
ivu silu i rastrojavajui njegove jedinice, primjenjujui brzo manevrovanje i dejstvujui na protivnikove bokove i pozadinu.
Hercegovaka brigada, za koju se sve ee ulo
ili se pretpostavljalo da se gotovo specijalizovala za
uspjenu borbu protiv etnika, jer dugo se s njima i

nosila, 16. marta je, uz podrku dva dalmatinska i jednog crnogorskog bataljona, probila etniki front kod
Lipeta i razdvojila njihove snage, zaplijenila njihovu
komoru, municiju i vie oruja, a ve sutradan ula u
jo ee borbe protiv italijanskih i etnikih snaga na
poloajima kod Rat kamena i Bahtijevice, gdje je s tri
hiljade etnika rukovodio pukovnik Bajo Stanii.
Borba je trajala punih sedam asova i za to vrijeme je
Rat kamen prelazio est puta iz ruku u ruke. Na tim
poloajima je poginuo i politiki komesar Prve ete Prvog bataljona Obrad Petkovi, maturant beogradske
geodezije, jedan od organizatora ustanka na gatakoj
povri, komesar ete jo u Vrbnici ljeta etrdeset druge, ovjek vrsta morala, sran ratnik. I ba kad su etnike odlijepili od vrstih zaklona i potjerali ka Donjem
Zimlju, iz Mostara je na Rujite, Porim i Prijevorac
stiglo pet stotina italijanskih vojnika i dvije stotine etnika.
Ovim kolonama Hercegovci nisu dozvolili da se
spoje s potuenom vojskom Baja Staniia koja je
samo na naputenom poloaju ostavila pedeset poginulih. Potpuno iscrpljeni borci su zalegli na novi poloaj, a njihov komandant egrt je 17. marta Vrhovnom
tabu javio: Kao to vam je poznato, naa brigada je
strano premorena, neispavana i dosta gladuje. Od 8.
marta jo nai vojnici nijesu imali nijednu no odmora, to nijesu bili u pokretu ili napadu. Italijanska teka
artiljerija tukla je od Bijelog Polja nae poloaje iznad
gornjeg Zimlja. S tih poloaja u daljini se vidio Mostar, koji je grozniavo oslukivao jeku borbe na njegovim sjevernim prilazima.
Tree noi, 20. marta, ponovo su s Prvom dalmatinskom krenuli u napad na italijanske i etnike snage na liniji Porim-Gola glava-Prijevorac, ali protivnik
nije odstupio, pruio je dotad najilaviji otpor tukui
nae borce sa svim vrstama oruja, kako je javljeno i
drugu Titu.
Ponovo su Hercegovci i Dalmatinci bili na polaznim poloajima.

Pored dva bataljona Prve dalmatinske, na Porim,

italijanske i etnike poloaje osute po kamenoj gredi,
napadala su i tri bataljona Desete - u sredini su bili
Mostarci, desno Drugi, a lijevo etvrti bataljon. U daljini se svijetlio Mostar, ali neposredno pred mladiima i djevojkama iz mostarskih sokaka uanilo se oko
dvije hiljade italijanskih vojnika i etnika. Na jednom
od krila Mostarskog bataljona poloaj je drala njegova mitraljeska ete, koja je obrazovana nakon to je u
borbama na Neretvi zaplijenjeno devet tekih mitraljeza i tri bacaa. Svoju prvu veu borbu eta je vodila
na kosi iznad sela Turije jugoistono od Konjica, gdje
je dan i no odbijala napade est stotina etnika, koje
je podravala i njemaka avijacija.eta je zatim preko
planine Ljubine, gdje su ostali konji i mazge u dubokom snijegu, sve do Zimlja iznad Mostara punih deset
dana na rukama nosila svoje oruje i sanduke municije, da bi i na Porimu svojom vatrom podrala bombae
koji su iznenada zasuli bombama zaklone i potisnuli
protivnika. Ipak su morali napustiti zauzete poloaje.
Uslijedio je novi napad, ali i jo snaniji protivudar.
Mostarska svjetla u kotlini kao da su te noi oslabila
budnost, kao da su podsticala uvjerenje da e se lako,
koliko sutra, sruiti u grad.
Komandant brigade, koji je nekoliko dana i noi
usklaivao akcije svojih bataljona na Rat kamenu, Prijevorcu i Porimu, Bahtijevici planini, na posljednja italijanska i etnika uporita ispred Nevesinja i Mostara
na kojima je poginulo neoekivano mnogo boraca,
meu kojima i narodni heroj Novica Domazet (koji je
nekoliko dana ranije stigao iz june Hercegovine s borcima bataljona Iskra), iznenaen neoekivanim obrtom dogaaja na Porimu, rtvama koje su tu pale, duboko potresen pokuavao je da u razgovoru s prvim
ranjenicima dokui znaajnije pojedinosti i odgonetne
kako to da je samo u jednoj noi u juriu na italijanska
i etnika utvrenja na Porimu iz stroja izbaeno trideset i vie boraca Mostarskog bataljona, preteno ranjenih. Kako je to moguno? Kako su nam stradali toliki drugovi, pitao se komandant, da bi kasnije u svo-

jim ratnim zapisima zabiljeio: Ve u prvom juriu osvojili su (Mostarci) gotovo sve italijanske bunkere. U
rukama naih boraca naao se silan plijen: nekoliko lakih i tekih minobacaa, pukomitraljezi, ratna oprema. Pobjeda kao one iz velikih borbi oko Rame i Neretve. Ljudi odmah prihvatili plijen, zaboravili da neprijatelja treba i dalje progoniti i da pobjedu treba uvrstiti. A Talijani i etnici se pribrali, izvrili protivnapad i zadali nam teak udarac. Nismo se jo oporavili
od ovog udarca, jo smo razmiljali ta da preduzmemo, kad stie kurir iz taba divizije: 'Nevesinje je zauzeto. .. Hitno prebacite brigadu u grad, da biste jo veeras s prvim jedinicama sveano uli u Nevesinje'...
NA NEPRIJATELJA SAMO BOMBAMA
Kad su dvije crnogorske brigade oslobodile Nevesinje 22. marta, a Hercegovka brigada na Zimlju ubila
oko stotinu etnika i zaplijenila pet mitraljeza, radiostanicu i etrdeset tovara opreme, kad je 25 boraca Prvog bataljona sa komesarom Obrenom Staroviem u
iznenadnom nonom napadu, bez sopstvenih gubitaka, rasprila italijansku odbranu ispod Prijevorca i u
golemom plijenu izbrojali i etiri brede vrelih cijevi,
kad su tri hercegovaka bataljona krenula ka Nevesinjskom polju, a Drugi i Peti bataljon brigade u junu
Hercegovinu, drug Tito je od svih jedinica koje su kretale ka istoku zahtijevao da u borbi s etnicima, koji
nemaju mnogo municije, briljivo uvaju svoju municiju i oruje, pa otud i njegova naredba: U borbi vatru
ne otvarati, sem kad se mora. Najbolje bi bilo vatru
uopte ne otvarati do dolaska na jurino odstojanje,
kada je potrebno upasti samo bombama u neprijateljski poloaj.
Dva dana kasnije, 23. marta, Vrhovni komandant
je poslao uputstvo Treoj diviziji da se sprijei svaki
pokuaj prodora od Mostara ka Nevesinju, da se mobilisano ljudstvo da prvenstveno Hercegovakoj brigadi, koja moe imati do 2.000 boraca, da se sve ljud-

stvo koje je pripadalo bivim etnikim jedinicama takoe mobilie i uvrsti u nae jedinice na dobrovoljnoj
bazi, to jest da se svi oni koji nee da uu u nae redove puste kuama, ali da se i dalje vri nad njima
nadzor i kontrola.
Kao da se, napokon, moglo malo predahnuti. U
tom zatiju tab brigade je poslao uputstvo Duanu
Grku (ranijem komandantu Prvog bataljona Desete
brigade koji je poetkom januara s grupom drugova
krenuo u junu Hercegovinu), zahtijevajui da se to
prije formira Stolaki udarni bataljon, da se ne smiju
ponoviti ni u kom sluaju greke poinjene prilikom
prvog ustanka u Hercegovini. tab brigade dotad nije
bio obavjeten o prilikama u junoj Hercegovini, pa ni
o tome da je nakon odlaska bataljona Iskra na Biokovo i njegovog ukljuivanja u Desetu brigadu u Ostrocu 1. marta 1943. iz june Hercegovine preko Neretve ka Biokovu i bataljon Sloboda, ali zbog qetvrte
ofanzive morao se vratiti na svoj raniji teren, gdje je
ubrzo uao u sastav novog Junohercegovakog partizanskog odreda. Tri bataljona - Stolaki, Sitniki i
Sloboda - vodili su komandant i njegov zamjenik
Duan Grk i Petar Milidragovi, komesar i njegov zamjenik Gojko Mihi i Dragutin Kosovac Braco, i naelnik taba Danilo arenac, naredni heroj, koji je kasnije
poginuo na Mjedenoj glavi kod sela Kokorine. Odred
od dvije stotine boraca brzo je ojaao kroz akcije protiv etnika i prelaskom manjih etnikih posada, seljaka koji su i ranije bili partizani, da bi 2. aprila, nakon
to se susreo s Drugim i Petim bataljonom Desete brigade, zajedno s njima oslobodio Ljubinje, a 4. aprila
napao i Stolac.
Uporedo s tim, shodno direktivi koju je polovinom marta prenio Duan Grk, u Popovom polju je 21.
marta formiran partizanski odred od oko sto boraca,
koji je tokom nekoliko slijedeih dana razbio i razoruao etnike posade na eljeznikim stanicama Grmljani i Poljice, kao i u veem dijelu ljubinjskog sreza.
Jezgro odreda od oko 50 boraca, pod komandom Save
Obradovia i politikog komesara Boe Slavia, na

putu (za Desetu brigadu) ka Nevesinju odluilo je da

oslobodi i Ljubinje. Tom prilikom je kolona 27. marta
upala u etniku zasjedu kod Ljubinja i izgubila dvadeset drugova, meu kojima komandira ete Mihajla
uzulana i komesara ete Mirka Ora. Jedan dio drugova se ipak uspio ukljuiti u novoformirani esti bataljon Desete brigade, u kome su Slavi i Obradovi primili dunost komesara i komandira ete.
OSLOBOENJE GACKA, AVTOVCA I
FAZLAGICA KULE
I dok je dr Isidor Papo uzalud pokuavao da otrgne od smrti Petra etkovia, narodnog heroja, koji je
rafalima iz aviona pogoen upravo u vrijeme sastanka
s lanovim taba Desete brigade na golom proplanku
iznad Kifinog Sela na Nevesinjskom polju, dok je Vrhovni komandant od Druge divizije oekivao vijesti
kada, gdje i koje su jedinice do sada prebaene na
onostranu obalu, a koje se jo nalaze na ovoj obali Drine (kad je od taba divizije traio da etiri puta dnevno odrava vezu sa Vrhovnim tabom), dok su u Nevesinje dva puta ulazile nae i protivnike snage, koncentrinim napadom Desete hercegovake brigade na
2.000 etnika u podruju Gacka otpor je slomljen
i ve 2. aprila uvee napadnut je i garnizon u
Gacku.
Protiv etnika, domobrana i ustaa iz Fazlagia
Kule, koji su sklopili vrst dogovor o zajednikom
suprotstavljanju komunistima, o emu je Bajo Stanii
obavijestio narod i tu aroliku vojsku u Gacku, sruile su se Deseta (tri bataljona), Prva dalmatinska i
etvrta crnogorska i razbile njihove poloaje.
Povlaenje etnika se pretvorilo u bjekstvo, a onima koji su ih pratili i koji su usput zarobljavali zaostale
ili klonule nije bilo teko zakljuiti da je izmeu etnikih starjeina i njihovih boraca dolo do potpunog
nepovjerenja, a izmeu hercegovakih i crnogorskih

etnika i do estoke tue zbog tri stotine ovaca koje su

crnogorski etnici namjeravali da prebace preko granice. U toj tui i pucnjavi poginulo je 9 etnika, a drugi,
rasuti na sve strane, povlaili su se u Crnu Goru i prema Bilei, dok su njihova sabraa odstupila u Fazlagia Kulu, odakle su poslije pada Gacka i Avtovca zauzela poloaje na padinama Bjelanice i Babe planine.
Istaknute ustae iz Fazlagia Kule i Gacka, koje su
s ustakim emigrantima Francetiem, Pospiilom i Tonogalom ljeta etrdeset prve poklale cijele skupine i
istrijebile neka sela srpskog ivlja u tom kraju, povukle su se upravo uz pomo gatakih etnika Milorada
Popovia, mada se i mobilizacija etnika u Crnoj Gori
sprovodila pod parolom borbe protiv Fazlagia
Kule. Sto pedeset milicionara predalo je oko dvije
stotine puaka i dvadeset hiljada metaka, a onima koji
su se rasuli po Bjelanici poslat je pismeni poziv da se
vrate kuama i predaju oruje.
Dva italijanska bataljona i deset tenkova stigli su
u oblinju Planu, a etnici su toga dana zaposjeli Kobilju glavu nadajui se da e tu zaustaviti brigade. Ali
tek to su te noi zalegli u zaklone, oko njih su grunule
bombe boraca Desete brigade, meu kojima i bombe
Hasana Zahirovia Lace, prvog Mostarca kojem je dodijeljeno zvanje narodnog heroja. Otac mu je bio siromani gradski koija, a on, Laa, nosa prtljaga na eljeznikoj stanici i kopa odbaene jalovine iznad
rudnika uglja, skojevac koji se kalio meu petnaestak
narodnih heroja, onaj koji je s petoricom junaka upao
u konjiki zatvor i oslobodio svoje drugove, koji je dva
puta hrabro i lukavo izbjegao iz ustakog zatvora, koji
je upadao u italijanske magacine oruja u okupiranom
Mostaru i bataljonu donosio dragocijenu municiju
kad je nije bilo dovoljno, koji je ljeta etrdeset druge
prvi upao u eljezniku stanicu Ostroac i telefonom
malo razgovarao s Mostarom, kad je i primljen u
lanstvo KPJ i kojom prilikom je rekao: Dobro ste se
sjetili! Bio je to borac koji je svojim spletovima bombi
u epu, Prozoru i na Porimu, sve do Kobilje glave sabijao strah u kosti onima koje je progonio i napadao.

I ba tu, s kamenjara Kobilje glave, Splianin Jozo Vidovi i bolniarka taka Mikovi, velika Lacina ljubav, djevojka to poginu na Sutjesci dva mjeseca kasnije, oglasie njegovu smrt, posljednje jutro voe
mostarske raje. Na toj kamenoj gredi je Laa i zakopan, tu se uo i Lenjinov pogrebni mar, a u tab brigade na paretu hartije poslata poruka: Hasan Zahirovi Laa, komandir ete Mostarskog bataljona Desete hercegovake brigade, herojski poginuo prilikom
borbi na Kobiljoj glavi - prema Plani 6. aprila 1943.
Ima nekoliko junakih podviga iz bojeva brigade kod
Jajca, epa, Prozora, Konjica, Nevesinja, Velea itd.
Na Kobiljoj glavi je poginuo i Zdravko Vinjevac,
a ubrzo i njegov brat Rajko. I na Bakraui, etnikom
uporitu prema Mostaru, zamjenik komesara Tree
ete etvrtog bataljona Ivan Piplica i vodnik Ljubo ike, nakon to su duboko upali u etnike poloaje.
Svoje posljednje metke ispalili su sebi u glavu. Tog aprilskog dana su iz bataljona poginuli i zamjenik komandanta Lazar Popovi, vodnik Bepica Puhari i kurir Momilo uti.
Dobro sam zapamtio taj dan: jedanaesti april
1943. u Fazlagia Kuli. Od poetka novembra 1942.
kada sam kao zamjenik komandanta etvrtog bataljona sa 220 Dalmatinaca postao borac i starjeina u Desetoj hercegovakoj, do marta 1943. kad sam na Borakom jezeru od Ivana Gae preuzeo dunost komandanta bataljona, pa do Fazlagia Kule, kada sam uveliko prorijeeni bataljon predao Duanu Brstini, koji
je meu nas doao sa 87 Nevesinjaca, koliko ih je prikupio gotovo iz svih jedinica Desete, a ja krenuo u Treu dalmatinsku brigadu za komandanta njenog Prvog
bataljna, kao i vie Dalmatinaca u druge jedinice, naratovao sam se tako estoko kroz vee i sitnije akcije
da mi je to moje drugovanje sa Hercegovcima utkano
u cio moj ivot, koji opet nije nita drugo nego samo
jo jedna obina pria o tome kako su Dalmatnici, Bosanci i Hercegovci kalili bratstvo i jedinstvo, svoje zajednitvo, jer i tog 11. aprila 1943. u bataljonu koji sam
ostavljao bilo je 237 boraca iz svih nacionalnih sredi-

Komandant Prve grupe udarnih

bataljona Desete brigade oktobra
1943. Petar Radevi, narodni heroj

Narodni heroj Nikola Ljubibrati, komandant Desete brigade od

novembra 1943. do novembra
1944.

Sa narodnog zbora u Divinu 1943. godine

na, moe se rei podjednako i Dalmatinaca i Hercegovaca, i 'vlaha', i 'Turaka', i sokaca', kako bi nas neko
zvao; u jednu rije: bi to slona zajednica, naa partizanska i jugoslovenska, kazivao je Petar Jelavi vraajui se svojoj mladosti.
U meuvremenu je 270 boraca Drugog i Petog bataljona vodilo borbe u junoj Hercegovini, kao i odred
Duana Grka, progonei zbunjene etnike ete, koje
su gerilskim nainom ratovanja zadale bataljonima i
odredu mnoge tekoe.
Za ovo vrijeme naeg odsustva iz Hercegovine,
pisao je tab ove udarne grupe bataljona Vrhovnom
tabu 13. aprila, bande su uspjele da zavedu dobrim
dijelom mase i predstave nas kao osvetnike ako doemo, i sada narod strahuje od nas i naeg dolaska u dobrom dijelu sela, te nije rijetka pojava da nas ne doeka ni malo dijete u selu, ve sve bjei u umu, ako ne
uspije da pobjegne sa banditima. Uz to etnici se redovno pojavljuju u selima u kojima smo mi bili juer,
pa narod iz straha dobrim dijelom vie i rae njima
dojavljuje o naim kretanjima nego nama (stvarajui
sebi na taj nain za njih podesan tajni kredit kod ovih
pljakakih bandi), pa otud pojava da etnici u selima
oko Vlahovia i iza naih lea i Ljubinja za samo ovo
desetak dana po pet puta mobiliu iste ljude.
Drugog puta nije bilo: valjalo je potpuno razbiti
etnike ete i brigade i natjerati zloince u okupatorove garnizone, a to znai d a j e trebalo dati mogunost etnicima - uglavnom prisilno mobilisanim - da
dou u svoja sela i kod svojih kua, u kome se sluaju
tek mogu i moi e se lako mobilisati u nae redove,
izlagali su svoje prijedloge drugu Titu komesar i naelnik brigade koji su u sastav Desete brigade - uoi njenog prodora preko etnikih poloaja ka Crnoj Gori Drugi i Peti Bataljon doveli ojaane, a uz to i jedan
novi, esti bataljon, dotad borce rasformiranog partizanskog odreda iz june Hercegovine, kojim je komandovao Duan Grk.
Tad su u etvrti bataljon, pored drugih, stigla i
dva nova dobrovoljca iz nevesinjskog kraja: brat i se-

stra iz sela Biograda. Bila je to Ljubica Remeti, obanica koja je svojim dotjeranim izgledom i otresitom rijeju, mada nikad nije sjela u kolsku klupu, privukla
panju mnogih, pa i lanova taba, vjetim rukovanjem pukom i bombom. A i nije bilo udno: Ljubica
je u martu 1942. postala borac Omladinske ete Biinskog partizanskog bataljona, bomba koji se borio u
kraju u kojem je ivio i borio se i Mio Ljubibrati, hercegovaki vojvoda, pjesnik i politiar, uesnik u ustanku Luke Vukalovia, hercegovakog Garibaldija, i u
ustanku 1875. godine, u buni nevesinjskoj, austrougarski hapenik i osamljeni intelektualac i vojvoda u
Beogradu, poznavalac vie jezika i prevodilac (preveo
je s njemakog na srpski i kuran, koji je objavljen nekoliko godina poslije njegove smrti), komandant dobrovoljakog odreda u srpsko-bugarskom ratu 1885,
istrajni borac za bratstvo i jedinstvo, izmirenje hriana i muslimana, Hercegovac iju je rije znala i porodica Ljubice Remeti, rijei kojima je vojvoda Mio
pozivao svoje zemljake protiv okupacije: Mi smo narod jednog porijekla, jedne krvi i jednog jezika; mi smo
sinovi jedne zemlje, ne dajmo da tuinska noga gazi
grobove naih otaca... Oprostimo jedni drugima bratsku krv to je izmeu sebe prolismo; izmirimo se na
osnovu boje i ljudske pravde.
Ljubica Remeti, to iz sela Biograda s bratom
krenu put Sutjeske i kao nepismena obanica, znala je
i za Stojanov vakat, za svoje suseljane koji su se borili u odredu hercegovakog junaka Stojana Kovaevia, koji je bjeao iz turskih hapsana oko Starog mosta
u Mostaru, ali kojeg i novi porobljivai dobro upamtie, i njega i njegov odred, i odrede Pere Tunguza, Salihage Forte i Vasa Buhe, bi to ustanike 1882, kad se
digoe i okupie u istim etama mnogi hriani i muslimani, Srbi i Muslimani, oko Nevesinja, Gacka, Foe
i Uloga, gdje planue kasarne, kad u Stojanovom odredu od dvije stotine ustanika bi i sedamdeset Muslimana, gortaci koji nisu priznavali vojni zakon po kojem
su Hercegovci i Bosanci morali da slue u pukovima
austro-ugarske vojske. Kad su se okupili oni najodlu-

niji, zauzeli su i Kalinovik i u njemu smjestili svoj glavni tab, da bi se pod naletom nekoliko desetina hiljada
vojnika i stotinu topova povukli i iza sebe ostavili prie koje su stigle i do srca jedne od najljepih djevojaka
tog prostranog planinskog kraja, do ene ratnika koji
je u borbi s italijanskim vojnicima i etnicima na Bukvici kod Nevesinja maja 1942. osjetila i vrelinu elinog metka. Ozdravljena, ve skojevka i vjerni saradnik
komunista i ilegalaca u vrijeme etnike strahovlade,
tuena i zatvarana, stala je ponovo meu borce odlunija nego ranije, zajedno s bratom postala je borac Desete, pukomitraljezac na Sutjesci.
Da kud u nego meu svoje, rekla je krto u tabu bataljona djevojka Ljubica Remeti, koja e svojim
posljednjim ljudskim inom, s grupom djevojaka i
mladia na Ivan-sedlu 6. marta 1945, ugraditi sebe u jedinstveni spomenik zbratimljenih naroda Bosne i
Hercegovine.

NA MEAMA SUTJESKE
est bataljona i Omladinska eta 1240 boraca brigade
Tubalica djevojke Stane Preoruanje u borbenim zapletima Od Ledenika i Uzdomira do Maglia i Volujka
... Kao to vidi, stanje je vrlo kritino Krvava
brda 2. juna Operativne grupe na stazama izbavljenja
Rasformiranje Prvog i estog bataljona, Omladinske
ete i Topovske baterije Kazivanje o hrabrima U zatitnici Vrhovnog taba Profesor Vukajlovi i Vrhovni
komandant Stradanja Mostarskog bataljona ili komesarova ispovijest drugu Titu Brigada kao osrednji bataljon Na putu za Hercegovinu Prva akcija poslije
Sutjeske: vrtoglavi mar i upad u etniki tab za istonu
Bosnu i Hercegovinu

Djevojka ratnik to iz svog sela Biograda iznad Nevesinja krenu sa svojim bratom prema Sutjesci samo
je jedna od mnogih Hercegovki koje su tog proljea etrdeset tree grozniavo iekivale svoju vojsku i s nekoliko stotina novih boraca stupile u ete i bataljone
Desete hercegovake proleterske brigade, kad i druge
jedinice Tree udarne divizije napustie Nevesinje i
Gacko, kad uz novi, esti bataljon, i novu Omladinsku
etu, svaki bataljon doeka i primi partijske i skojevske terenske radnike, ilegalce to odoljee etnikom
teroru i njihovim hajkama, kad meu one koji ostadoe od 617 boraca, koliko ih je bilo dok im se u Glamou
ne pridruie Dalmatinci, Livnjaci, Duvnjaci i Prozorani, od kojih mnogi ostavie svoje ivote na putu ka
Sutjesci, u hercegovakim meama doe i stade nova
mladost hercegovaka, pa svi skupa, njih 1.240, krenu-

e ka Crnoj Gori, na pivske vododerine i sjenokose, na

visove s kojih pogled puca daleko unaokolo.
Sa svojih razgraenih ognjita, prijeteih pogorjelina i pepelita, kao i s proljea etrdeset druge kad se
na Zelengori okupio zbjeg naroda, krenue sa svojom
naoruanom djecom i mnoge sijede i prosijede glave,
poput oca Spasoja Drakovia iz sela Slivlja, koji na
kunom pragu doeka svoja tri sina i tri sretna i prekaljena ratnika - Vuka, Milana i Milivoja, pa se s njima
i svojom enom Marom, sinom orem i najmlaima,
trinaestogodinjim Tomom i desetogodinjom Zorom,
zaputi s prvim bitkama u brigadu, na poloaj iznad
Gacka.
Vratili su majku i dvoje najmlaih na puteve bez
sigurnih putokaza, a Spasoje je sa svoja etiri sina zaao u vrtloge pete ofanzive, gdje je ve 20. maja kod Ledenika, iznad Ravnog nakon borbe u kojoj je uestvovao kao borac etvrtog bataljona, sahranio sina Milana, politikog delegata voda i komunista, klesanog
kroz tutanj bombi. Nekoliko dana kasnije stari Spasoje je zarobljen i u Jasenovcu ubrzo ubijen.
Takva je bila porodica Spasoja Drakovia iz sela
Slivlja, Mandia i Nenadia iz sela Dulia, gdje ne stigoe do kunog praga sekretar seoskog aktiva Rade
Nenadi, koji poginu kod Gornjeg Vakufa, ni neustraivi pukomitraljezac Vukota Nenadi, to poginu kod
Marine peine u dolini Rame, ali odakle prema Sutjesci krenue svi mladii i ratnici, od starog Petra do djeaka Miljana, seljaci koji su se ve 6. juna 1941. s vilama
i sjekirama sruili na dva ustaka uporita, kad pogibe
njihov najistureniji borac Duan Mandi i kad odjeknu
tubalica njegove sestre Stane: Kuku mene dovijeka,
moj Duane, oba oka, ta e sestra bezbratkinja, rane
moje bez prebola. Bila je to prva rtva, da bi druge
nou sahranjivali; uz tubalicu su ispraali i sedmoricu poginulih na Gatu pored pedeset srpskih proletera
koji poginue ljeta 1942.
Bila je to mladost koja nije znala za odstupanje,
kao ni 28 zatvorenih komunista i ilegalaca u etnikoj
kasarni u selu Konjskom iznad Trebinja 24. maja 1943,

kad je Luka Sredanovi, borac Desete koji je s Duanom Grkom s Vlai-planine stigao u Hercegovinu na
politiki rad januara 1943, s pukom u ruci, otetom,
prvi istrao meu nekoliko stotina etnika i s neustraivim borcima jurnuo ka kamenjaru. Trebalo je da ih
upravo te noi strijeljaju etnici, izbjegli ispred Nijemaca, koji su ih tog proljea razoruavali obezbjeujui se od eventualnog iskrcavanja anglo-amerike armije na Balkanu. Bi to samo zakratko, mjesec ili dva, nesporazum izmeu okupatora i njegovih saradnika koji
su istrajno vodili borbu protiv boraca Narodnooslobodilake vojske. Pa i te gorke majske noi u selu Konjskom. Mada su samo dvojica uspjela da pobjegnu (pored ranjenih i uhvaenih, meu poginulima je leao i
Luka Sredanovi), bila je to jo jedna upeatljiva potvrda da je partizanska Hercegovina istrajavala i borila
se, d a j e svojom djecom ponovo osnaila svoje brigade
za nove bitke i nova iskuenja.
A bitka je bivala sve tea i sloenija, iscrpljujua,
jer kada se Trea divizija povukla iz Nevesinja i Gacka,
ekonomske prilike u veem dijelu Hercegovine su bile
gotovo zastraujue, pa otud i divizijska poruka taba
Druge divizije 2. maja da se brigade s bolnicom moraju ishranjivati sa osloboene teritorije Crne Gore,
jer je to jedina mogunost, d a j e dio Hercegovine koji
su jo drale njene brigade mahom popaljen i iscrpljen ekonomski do krajnjih granica rekvizicijama i
konfiskacijama za potrebe Centralne bolnice, Devete
divizije, Sedme nae divizije i ostalih jedinica.
Tako je porueno, iako nije bilo teko dokuiti da
su i ekonomske mogunosti naroda u podruju Pive,
gdje su se ve nalazili dijelovi Tree divizije, izuzetno
slabe, pogotovo kad su se na taj planinski kraj sredinom maja sruile jedinice 7. SS divizije Princ Eugen.
Tada se i zaela peta ofanziva, bitka na Sutjesci u
kojoj se 127.000 neprijateljskih vojnika (etiri njemake i tri italijanske divizije, bugarski borisovski puk i
domobranska lovaka brigada, uz nekoliko pukova artiljerijskih i tenkovskih bataljona, dvanaest eskadrila
avijacije) ustremilo protiv 16.000 boraca Operativne

grupe Vrhovnog taba NOV i POJ (etiri divizije i Drinska operativna grupa) i ranjenikih kolona (3.500 ranjenika i bolesnika), oekujui da e sprijeiti prodor
Titove vojske u Crnu Goru, Sandak i dalje u Srbiju i
zatvoriti obru oko njih, da e kljetima operacije
varc suziti taj obru sve do njihovog konanog
unitenja u uglu rijeke Pive i Tare, na ogoljelom, gladnom i opustoenom planinskom podruju, da e bitku
koju su izgubili na Neretvi upravo tu okonati u svoju
korist.
Protiv tog jugoistonog krila udruenih, njemako-italijanskih i kolaboracionistikih snaga, nakon
to je sve do prvog sudara (19. maja) s njemakom vojskom vodila borbe s hercegovakim i crnogorskim
etnicima i dijelovima 6. i 14. italijanskog korpusa, stala je i Deseta brigada, njene dvije udarne grupe - jedna
iznad Gacka, gdje su njeni Drugi, Trei i etvrti bataljon smijenili Prvu dalmatinsku, druga sjeverno od
Nikia prema rijeci Komarnici, gdje su Prvi, Peti i
esti bataljon preuzeli poloaje Druge proleterske brigade.
MAKSIMOVA DOBRODOLICA ESESOVCIMA
Umjesto prieljkivanog predaha i okrepljenja, naili su surovi dani i noi, bjekstvo etnika a dolazak
esesovaca, koji su ve u prvoj noi susreta iznad Ravnog povie Avtovca mogli osjetiti s kavim protivnikom
e se tokom maja i juna i kasnije sve do posljednje ratne zime nositi po herceogovakom kamenjaru.
Dobrodolicu im je priredio vod narodnog heroja
Maksima Kujundia, koji je i ovaj put primijenio Titovo upozorenje od 21. marta 1943. da valja uvijek nastojati upasti samo bombama u neprijateljski poloaj. Tamo gdje je stigao Maksim, a zaao je duboko u
neprijateljski raspored kad su vojnici vrsto spavali,
plamen i tresak bombi cijelog bombakog voda najavio je krvavi obraun na meama Sutjeske, stravu i nemo njemakih komandanata, ali i stradanja Titove
vojske vea nego ikad dotad. Maksim se vratio bez

ijednog ranjenog ili poginulog, a ostavio je 15 mrtvih

njemakih vojnika, s dva zaplijenjena mitraljeza, deset
puaka, dvije mainke i nekoliko sanduka municije.
Poelo je, tako, kako se poeljeti moglo, ali poslije
razlomljenih obrua pete ofanzive tri brigadna bataljona Prvi, Trei i esti, Omladinska eta i Topovska
baterija, i mnogi iz drugih bataljona ne dooe na prvo
zborno mjesto brigade, iskopnie, rastoie se, rasformirae se tri bataljona, eta i baterija, oglasi se brigada
sa svega 200 boraca, tri nevelike i izolovane grupe koje
se jula 1943. rasue irom Hercegovine, nevelike ali i
dalje postojane, noene duhom Sutjeske, njenim porukama, oima ranjenih i poginulih, onih koji ostadoe
na liticama Ledenika, Tretenika i Uzdomira, na Jasenovom polju i Ravnom, na Javorku i Brljevu, Volujaku
i Trnovakom jezeru, na Magliu i Sutjesci, Miljevini,
na Krvavim brdima iznad Katina kuka, na svim meama Sutjeske.
Mada je neprijateljeva koncentrina ofanziva od
Pljevalja, Foe i Gacka na tek osloboenu teritoriju
oko Pive, Tare i gornjeg toka Drine ponajmanje tekla
prema oekivanjima generala Litersa i njemake Vrhovne komande, jer otpor je bio neoekivano estok,
kao na Javorku krajem maja gdje je osam bataljona
Hercegovaca, Crnogoraca, Dalmatinaca i Krajinika
cijelu no napadalo, gdje se nekoliko dana i noi grevito nastojalo zaprijeiti ili usporiti napredovanje odlunog protivnika.
Komandant Desete brigade rukovodio je borbama svoja tri bataljona (Prvim, Petim i estim) oko Jasenovog polja i Uzdomira, na Javorku, a njegov zamjenik i naelnik taba na Ravnom i Lebrniku Drugim,
Treim i etvrtim bataljonom, gdje su njihovi komandanti Nikola Ljubibrati, Radovan akoti i Duan Brstina, sa svojim borcima, kako su javili i komandantu
egrtu, pokazali u ovim borbama prava uda od junatva. Svi su, opet, kao i komandanti bataljona kojim su rukovodili Milenko Okiljevi (Prvim), Duan
Grk (estim) i Danilo Komnenovi (Petim), morali prihvatati borbe i kad se sigurno znalo da e rtve biti te-

ke, ranjenika sve vie, kad nije bilo drugog rjeenja ve

da se nonim ispadima na isturene njemake poloaje
i pokretljivom odbranom i napadima na bokove i komore taj vrsti zagrljaj okrnji i izranja vi, da se municija
pribavi, neprijatelj zastrai i upozori da ipak uludo ak
i top navrh Maglia istura i tue ne bi li zakrio puteve
vojske u obruu. Topovske granate vie su kuraile
zbunjene grenadire nego to su komandante brigada
uzbuivale - ostavili su top na miru, jer svuda Oko
Maglia bile su brigade koje su pronalazile svoje puteve, krhke prevoje odbrane, novo oruje i municiju,
umjesto italijanskog s Neretve, njemako sa Sutjeske,
kao to to bi i s Treim bataljonom: ve krajem maja,
tokom borbi oko Gacka i mosta kod pivskog manastira izvrio je gotovo potpuno preoruanje, imao je 150
njemakih puaka i 15 pukomitraljeza, njihove cokule i odijela, municiju, ruksake, kao i drugi bataljoni, jedini izvor municije bili su mu - njemaki bataljoni i
njihove komore.
IZNAD MRATINJSKOG PROLAZA
Dogaaji su bivali sve dramatiniji, gori, rtve
sve vee. Stiglo je i nareenje da grupa bataljona Desete ni po koju cijenu ne smije napustiti Ravno i Volujak, izvorite rijeke Pive, Goransko i Pluine, da Deseta brigada omogui prolaz Centralnoj bolnici i glavnini Vrhovnog taba preko rijeke Pive, prema Mratinju i Vuevu.
Bili su to ve dani kada su brigade nastojale da
realizuju Titovu odluku (donesenu 18. maja) kojom se,
zbog snane koncentracije i napada neprijateljskih
snaga na pravcu proboja, odustalo od daljeg prodora
ka Srbiji, odnosno kada su brigade pregrupisane i, umjesto ka jugoistoku, usmjerene ka sjeverozapadu, ka istonoj Bosni, radi spasavanja ranjenika i izvlaenja jedinica iz obrua.
Zaplet je u meuvremenu bivao sve sloeniji. Radova grupa pod tekim okolnostima prisiljena je da se

prebaci na desnu obalu (Pive). Pravac prema Mratinju

ostao otvoren, javljao je 28. maja tab Tree divizije
Vrhovnom tabu o ugroenosti Desete brigade. Naredili smo ponovno zauzimanje poloaja na ovom pravcu po svaku cijenu. Ne znamo rezultat.
Dva dana kasnije, 30. maja, na pravcu Pluine tirno - Javorak, Deseta hercegovaka, etvrta crnogorska i Sedma krajika vodile su borbe s neprijateljem kod sela Brljeva, odnosno u borbama koje su voene u posljednja dva majska dana na Javorku i Katinom kuku brigade su odbacile njemake jedinice ka
katunu tirnu i selu Brljevu, upravo kad je drug Tito,
31. maja, poslao telegram: Javite odmah situaciju: rezultat borbi kod tirna.
Vrhovni komandant je primio dobre vijesti: protivnapadom triju brigada neprijatelj je potisnut i odbaen u Brljevo. Sutradan, 1. juna u zoru, kad je u napad
uvedena etvrta brigada, prodor je bio jo dublji u
neprijateljevu odbranu, kad se i bataljon Duana Grka
dohvatio ume agrice i grebena Panosa. Putem kojim
su bataljoni proli leali su mnogi mrtvi, dolo se do
novog oruja i municije. Oekivao se i Trei bataljon,
koji je bio pod neposrednom komandom Tree divizije, da bi uvao prelaze preko Pive i Komarnice. U meuvremenu su Prvi i Drugi bataljon zaposjeli poloaje
od Krvavih brda do Trnovakih koliba i Katinog kuka,
ime je blokiran pravac ka Mratinju.
Iza tri brigade, koje nisu smjele odstupiti, prolazile su druge jedinice, bolnica i Vrhovni tab, koji je ve
bio u Mratinju.
Ali i njemaka soldateska je eljela u Mratinje, pa
je 2. juna oko 1.500 vojnika, uz podrku artiljerije i nekoliko aviona, napadajui u tri kolone, krenulo na Katin kuk, Krvava brda i Trnovake kolibe, preko gole
planine Bio, izmeu krljavog rastinja, na poloaje
Prvog, Drugog i estog bataljona, a zatim etvrtog i
Petog.
Bataljon Danila Komnenovia i ivka Joila odmarao se iza poloaja, ali tog jutra, kad je uslijedio neprijateljev frontalni napad i kad se njemaka kolona du-

boko usjekla u poloaj Desete brigade grabei uz Krvava brda, dobio je izuzetno teak zadatak - trebalo je
da toj koloni krene u susret i da je zadri, bez odstupanja, jer povlaenje je znailo prepustiti neprijatelju
mratinjski spasonosni prolaz.
NA KRVAVIM BRDIMA IZNAD KATIN KUKA
Borci Petog bataljona grabili su posljednjom snagom uz strme strane znajui da je zamjenik komandanta brigade Vlado Tomanovi teko ranjen od artiljerijske granate na poloaju Prvog bataljona, d a j e sav
obliven krvlju rekao komesaru brigade: Ja sam gotov,
edo. Ama, ostavite me. Sa mnom je ionako svreno.
Vrati se u bataljon... Jesu li nai odrali Katin kuk?
Sjurie li vabe?
Tako je poginuo tridesetestogodinji pravnik i
dravni javni tuilac u Somboru prije rata, ovjek koji
je prikupljao i slao pakete zatvorenim komunistima u
Sremskoj Mitrovici, komandir ete u ustanikoj Srbiji
i komandant odbrane grada aka, proleter koji je
upuen u Hercegovinu i krajem decembra 1941. postao komandant Bilekog partizanskog bataljona, niandija koji se s grupicom boraca u svanue privukao
bilekom logoru i pukomitraljezom osuo vatru po
koloni vojnika postrojenih za doruak, pokosio ih desetak i vie ranio, nakon ega su uludo grunuli topovi
preplaenog garnizona.
U juriu njemakih vojnika na Katin kuk 2. juna
poginuo je ovjek koji je 25. januara 1942. na putu izmeu Trebinja i Bilee s grupom boraca u najkritinijim trenucima borbe zaao neprijatelju iza lea i bombama unitio posade baterija brdskih topova i minobacaa, to je i odluilo ishod borbe - njih oko stotinu
mrtvih i ranjenih lealo je unaokolo topova i mitraljeza. Nakon te borbe postao je komandant Sektora Bilea-Trebinje, u februaru 1942. lan KPJ, u martu komandant Junohercegovakog partizanskog odreda, u
junu zamjenik komandanta Hercegovakog odreda u

Vrbnici i avgusta 1942. zamjenik komandanta Desete

brigade, u asu svoje smrti major NOVJ, narodni heroj
i borac kojem je posljednja misao bila da li je poloaj
odbranjen i neprijatelju sprijeen prodor.
Da li je sprijeen? Dok su borci i komande okolnih eta i bataljona, pa i njemaki oficiri i vojnici, osmatrali kako se dvije kolone, njemaka i Danilova, utrkuju ko e se prije dohvatiti samog grebena Krvavih
brda, dok je dim bombi zaklanjao estoki vrtlog, na nevelikom prostoru odigrale su se za dvadesetak minuta
mnoge drame, odmjeravanje hrabrosti oi u oi, nadohvat ruke, s bombom i noem u ruci.
Propeti smo bili, kao put oblaka, na kamenoj
uki Krvavih brda, kad je u zoru na nae, naene i u
trku dozidane, zaklone grunuo stroj Nijemaca, kad je
s dimom bombi naiao i gusti oblak planinske magle,
kad se oeao o nas i nae poloaje. Iza njega je ostala
neka svjeina i proiren vidik, ali i protivnik s kojim se
dohvatismo na ivot i smrt, priao je Ante Krezo, politiki komesar Druge ete Petog bataljona, prepun
gorke sjete, govorei o sedamnaestorici poginulih na
tom pedlju zemlje, o komandiru ete Gojku uriu, o
trenucima kad je upuivao niandiju teke brede gdje
da gaa i kad ga je metak esesovskog snajperista pogodio usred srca. Uzalud je pritrao svom komandiru,
nekadanjem podoficiru i bjeguncu iz zarobljenikog
logora, zamjeniku komandanta Stolakog bataljona
koji je iz opkoljene zgrade taba s petoricom boraca
uspjeno odolijevao napadima desetorostruko nadmonijih etnika, dvostrukom bjeguncu iz etnikog
zatvora ljeta 1942. i borcu koji se iz june Hercegovine
probio na Biokovo i stigao na poprite etvrte ofanzive, da bi ubrzo, kad je komandir ete alto ostao ranjen na Veleu, preuzeo komandu Druge ete Petog
bataljona.
Gojko je bez glasa pao, a ba tada Nijemci okrenue prsimice, odluno, zaorae oko nas i granatama
brdskih topova, jedna oinu i eksplodira pored komandira voda Nikole Mioa, a on, zaudo, jo iv, okree se i hoe neto da mi kae a ne moe, otvara usta

a glasa nema, zijeva a glasa nema, i umire na moje oi,

zaas. Zatutnjae nove granate i vidim: druga granata
pogodi u lea mitraljesca Ivana antia iz Trogira, raznese mu gornji dio tijela, komadii tijela i bluze poletie u vazduh. Borac Mujo Muli sa suzama u oima
podigao glavu iza nevelikog zaklona i niani, jo nije
okinuo, a pogodi ga zrno u elo pa mu se kapa na zatiljku rascvjeta od dum-dum metka. I Nikolu Suia
Crnog iz livanjskog sela Vidoa pogodie u grudi, i
Marka Miloloa iz sela Drinove Mee kod Livna, koji
korak od mene pokua da zazida zaklon, a mitraljeski
rafali ga svega rasparae, i on pogibe. Poginu i Vlado
Muketalo, poginu 17 junaka na Krvavim brdima.
DESETA BRIGADA IZMEU PRVE I DRUGE
OPERATIVNE GRUPE
Bila je to samo jedna borba jednog bataljona u
jednom danu, poput drugih lijevo i desno, od jednog
visa do drugog prevoja, s planine na planinu.
Tako je bilo samo na jednoj koti 2. juna 1943. A
sutradan, 3. juna, u vrijeme kad je politiki komesar
Tree divizije Radomir Babi bio u Vrhovnom tabu
u selu Mratinju, komandant divizije Radovan Vukanovi poslao mu je obavjetenje da je u tab divizije stigao Vlado egrt i saoptio aa je neprijatelj uspio da
razbije njegove bataljone i da e morati tirno napustiti, a to je znailo da se neprijateljske kolone sputaju
preko Bioa s tenjom da udare u lea egrtovim bataljonima, koji su se zbog toga morali povui prema
Konjskim Lastvama i Javorku. Kao to vidi, stanje je
vrlo kritino, zapisao je komandant, predlaui da
drugovi iz Vrhovnog taba, ukoliko se nalaze u Mratinju ili oko mosta, to prije izvre pokret, da bi na kraju
dopisao: Deseta je imala ponovo velike gubitke.
Bilo je oevidno: nakon tekih borbi i uzaludnih
nastojanja pet brigada da na sektoru Foe stvore mostobran i omogue izvlaenje ranjenika i jedinica iz obrua ka planini Jahorini, Vrhovni komandant je donio

jedinu svrsishodnu odluku - prodor jedinica usmjerio

je preko Pive, Vueva i Sutjeske. Borbe koje su se vodile krajem maja i poetkom juna bile su podreene
tom osnovnom cilju.
Sutradan, 3. juna, s obzirom na to da je ve ranije
bilo sasvim jasno d a j e jedini pravac za povlaenje centralne bolnice, Vrhovnog taba i jedinica zateenih u
meureju Pive i Tare bio onaj preko Mratinja i Vueva i da ga je zato trebalo uporno braniti, odlukom Vrhovnog taba formirane su dvije operativne grupe:
Prva i Druga proleterska divizija (deset brigada, meu
njima i Deseta hercegovaka) inile su Prvu grupu, a
Drugu grupu Trea i Sedma divizija (est brigada,
meu njima i Mostarski bataljon) i Centralna bolnica.
Komandu nad Drugom operativnom grupom preuzeo je Radovan Vukanovi, a dunost komandanta
Tree divizije Sava Kovaevi.
Prva grupa morala se s Vueva probiti u pravcu
sjeverozapada, preko Sutjeske i Zelengore, a Druga
grupa da se probije u neprijateljsku pozadinu bilo
prema Sandaku, Sinjajevini ili Goliji sa prvenstvenim
ciljem spasavanja ranjenika i razvlaenja neprijateljskih snaga.
Takva odluka se mogla donijeti zbog toga to je
neprijatelj blagovremeno sprijeen da zaposjedne
Magli, Volujak i Vuevo i naoj glavnini stvorena mogunost proboja.
I dok je Trea divizija vodila surove borbe kod
avnika i na rijeci Komarnici, Prva i Druga divizija su
od 5. do 9. juna razbijale neprijateljev obru na rijeci
Sutjesci i uskom stazom koja je vodila od Tjentita za
Vrbnike kolibe prodirale kroz dubinski neprijateljski
raspored.
Svojim junatvom na Kouru, Donjim barama,
Ljubinom grobu, Balinovcu i na drugim stranama proleteri su natjerali njemake komadante da u svojim izvjetajima napiu i to da je tok borbi pokazao da su
komunistike snage pod Titovom komandom odlino
orgnaizovane, vjeto voene i da raspolau borbenim
moralom koji izaziva uenje. Ipak, konanog rasple-

ta jo nije biio: nakon to je Druga operativna grupa s

bolnicom uzalud pokuavala da se prebaci preko Tare
u Sandak, 8. juna donijeta je konana odluka da i Trea divizija s pokretnim ranjenicima, pored Sedme banijske divizije koja je dan ranije upuena prema Sutjesci, krene preko Pive i pokua da se probije putem
koji je prokrila Prva operativna grupa.
U jeku te bitke i povlaenja drug Tito je 7. juna javio Sedmoj banijskoj diviziji d a j e na Prijevorcu Deseta
hercegovaka brigada i da zatvara pravac Magli - Prijevorac, odnosno Trnovako jezero - Prijevorac i da s
njom uspostavi i odrava vezu, a sutradan zamjenik
naelnika Vrhovnog taba - da divizija svoje jedinice
uini lako pokretljivim i da usiljenim marem izbije na
Sutjesku, nastavljajui pokret ka Milinkladama pravcem proboja Prve proleterske, pa i to da je Deseta
hercegovaka u pokretu ka Tjentitu, tj. istom mjestu
prelaza i istim pravcem koji ste vi dobili; uhvatite vezu
sa njima.
Tako su Banijci, koji su se probijali ka Sutjesci, saznali da je na zaelju Prve operativne grupe Deseta
hercegovaka brigada s kojom je njihova prethodnica
trebalo da bude u neposrednijoj vezi i od nje dobije
znake za noni pokret.
ETA KOJA JE ISKOPNILA
Tako je Deseta brigada nakon neprekidnih borbi
na prostranim obroncima Volujaka, ispod Maglia i iznad mratinjske kotline, krenula za glavninom Vrhovnog taba i ve prvog dana, kao njena zatitnica i prihvatnica onih koji su bili iza nje, vodila nove borbe,
pritisnuta avijacijom, uz to prorijeena i samovoljnim
naputanjem poloaja nekoliko grupica i pojedinaca
koji su odmjerili da e na taj nain, probijajui se sami
prema svom zaviaju, lake nai puteve izlaska iz obrua.
O borcima koji su vjerovali da slina sudbina oekuje i druge u obruima pete ofanzive, da e za koji

dan doi vrijeme da svak svoju glavu spasava, saznao

je i vrhovni komandant drug Tito, suzdran i zamiljen, bez brze rijei i tvrde osude, znajui dobro kakvu
su svu muku i patnju, mnoge smrti oko sebe, podnijeli
sve ete i bataljoni Desete branei s drugim jedinicama pravce nadiranja njemakih jedinica. I prihvatio je
prijedlog da se od pet prorijeenih bataljona, od kolektiva koje je smrt irokim otkosima smanjila, dok
Mostarci ne stignu iz zatitnice Centralne bolnice, zadre samo tri - Drugi, etvrti i Peti!
Dva bataljona, Prvi i esti, ugasila su se u hodu i
mimohodu ka Sutjesci, preivjeli su preli u bataljone
koji su istrajavali. Rasformirane su i Omladinska eta
i Topovska baterija.
Ako je najmlai bataljon brigade, esti, ve u svojoj prvoj borbi iznad klanca Surduka upao u obru i iz
njega samo bombama prokrio puteve spasa, ako se iz
nonih prepada u neprijateljevoj pozadini na Javorku
mnogi ne vratie, ako su u juriima od tirna i Bubnja
do potoka Vrbnie i grebena Panosa izgubili nove borce, na Suvoboru i njegovom Katin kuku, ako su u tim
bitkama, pored mrtvih, bataljonski stroj napustili i po
neki malaksali, pa i dobar dio jedne ete koja se jedne
noi zaputila svojim putem proboja i svojom novom
stazom smrti, ako su, dakle, i neiskustvo i surovost sukoba na planinskim visovima otrgli mnoge od brigadne kolone, ali ne i od revolucije i borbe, o emu e biti
rijei i u ovom zapisu, onda je sudbina Prvog, prekaljenog bataljona Desete, Gatakog kako su ga najee
zvali, makar i uz pojedince zaokupljene vlastitim putevima izbavljenja iz obrua, neponovljiva pria o rtvovanju i izrastanju borakog kolektiva, do neprebolne
pjesme dulikih djevojaka kad pjevaju o svojoj vojsci:
Deseta je pola roda moga, dala sam joj brata i dragoga.
Bataljon Milenka Okiljevia se ugasio na Sutjesci,
a njegovu borbenu marrutu i zastave to kazuju o
ljudskom i borakom inu mrtvih i ivih od kupreke
i prozorske bitke do juria na pivskim vrletima i oko
Katin kuka moda bi djevojka Stana iz hercegovakog

Pored vojnostrunih i partijsko-politikih kurseva koji su se odravali u

brigadi i diviziji, vie vojnih i politikih rukovodilaca iz Hercegovine zavrilo je poetkom 1944. godine kurseve, organizovane pri tabu Drugog
udarnog korpusa i Pokrajinskom komitetu KPJ za Crnu Goru. Tako su u
martu i aprilu pohaali viipartijsko-politiki kurs (na fotografiji) i drugovi
iz Hercegovine: ivko Joilo i Nedo Ili, koji su tokom 1944. godine bili politiki komesari Desete brigade, kao i komesari eta Spasoje Markovi i
urija imi (poginuli 1944), Slavo Stijai i Nikola Komneni. U povratku za Hercegovinu njima su se pridruili i drugovi koji su zavrili vii vojni
kurs: Radomir Mirkovi Rako, posljednji ratni komandant Desete brigade
i njegov zamjenik Milan Papi, zatim Maksim Bulut, Omer Mrgan, Slavo
Skender, Vojo Vujovi i Jovan Andri. Tada su se vratili u svoje jedinice
i sluaoci intendantskog kursa.
Omladinska eta Desete brigade ljeta 1944.

Hercegovaki etnici i njemaki

vojnici s narodnim herojem Miletom Okiljeviem uoi njegovog
strijeljanja juna 1944.

edo Kapor, Vlado egrt i Vaso

Miskin Crni u osloboenom Trebin ju krajem 1944.

Uvodni lanak brigadnog glasila

Hercegovaki borac januara
1943.

Naslovna strana depnih novina

Druge ete Drugog Bataljona
marta 1944.

sela Dulia opjevala rijeima to traju due od ivota,

poput tubalice kad pogiboe Mirko i Aleksa, kako ih
zapisa Radovan Mandi: 0 moj Mirko, na delijo, dumani te pogubie, nama srce izvadie i Aleksu prevarie. Pobie vas bog ih s m e o . . . Pozdravite mog Duana, kuku kuo iskopana, i Neeljka momka mlada, i
Vidaka i dva Rada...
Ljudska mata teko d a j e mogla stvoriti vee i potresnije rtvovanje od onog to su tog juna ispoljile
ete i bataljoni operativnih grupu Vrhovnog taba,
meu njima i borci Tree ete Prvog bataljona Desete
brigade, hercegovaki proleteri ija sudbina upeatljivo svjedoi o istrajnosti jednog bataljona i jedne ete,
onih o ije se grudi rastoie obrui pete ofanzive, poput bombaa ija je posljednja elja bila da se poljubi
sa svojim komandirom, koji ostade da pamti i pria
kako su klonulom junaku usta bila gotovo ohlaena,
a dah vreo kao da se unutra u tijelu razgorjela neka
udna vatra.
A ta eta Prvog bataljona, rasformiranog 4. juna
na Sutjesci, bila je mjeovita, sastavljena od Bileana, Dabrana, Trebinjaca i Ljubinjaca, od boraca koji su
do dolaska u brigadu, kadrovsku i patriotsku vojsku
Hercegovine, najee vodili partizanske ete i bataljone, rukovodili narodnim odborima, partijskim i
skojevskim aktivima i komitetima. Bila je to eta koja
je na dan formiranja brigade imala 56 boraca, a 40 lanova KPJ i 13 skojevaca, samo troje nepartijaca koji su
svojim ljudskim opredjeljenjem bili isto to i drugi.
Meu komunistima je bio i ezdesetdvogodinji Risto
drale, najstariji borac brigade, o kojem ve iz zapisa
poneto znamo, nekadanji komandir voda u hercegovakom dobrovoljakom odredu tokom prvog svjetskog rata, ratnik sa solunskog fronta i ordenonosac,
ustanik i sa svoja dva sina borca, a zatim i zamjenik komesara Baljake partizanske ete, komunist, izvanredan strijelac, borac Tree ete u kojoj su se okupili narodni heroji Milan Kuki i Danilo Salati, to poginue
na Rami i Ostrocu, pukomitraljezac Milo Bojovi,
to poginu na Baljcima, Radovan akoti, to poginu

kod Postojne, Ljubo Miljanovi, to poginu u Bijelom

Polju kod Mostara, i dvojica koji doekae slobodu, Ilija Babi i Danilo Komnenovi, borci i heroji koji su
svojim znanjem i hrabrou postali rukovodioci bataljona i brigada. Bila je to eta u kojoj se borio i najmlai u brigadi Zdravko Bjelica sa svojom sestrom i ocem,
koja je u Glamou primila petnaestoricu novih boraca
iz rasformiranog Prozorskog bataljona, meu njima i
Muhameda Beganovia Hodicu, eta u kojoj su se komandiri brzo mijenjali: prvi komandir Milan Kuki
ode iz ete u tab bataljona i ubrzo pade, njegov zamjenik Danilo Salati postade komandir i pogibe nekoliko dana kasnije, Radomir Mirkovi Raka preuze etu
i s njom doe do Sutjeske, njegov zamjenik Pero Krum teko je ranjen na Krepku kod Nevesinja i poslije
mjesec dana poginuo na Sutjesci.
Kad je iz ete uoi etvrte ofanzive otiao komesar Radovan Stijai njegovu dunost je dvadesetak
dana obavljao Kota Boljanovi, a zatim je doao radnik Muhamed Buljko, koji je sredinom maja s jednim
vodom ostao odsjeen na pivskim prevojima i kasnije
asno poloio ivot. Njegovu dunost je preuzeo zamjenik komandira ete Aleksa Babi, ali on nije izdrao sve muke Sutjeske i sa petnaestoricom drugih krenuo svojim putem do ponovnog dolaska u brigadu i
povratka u Partiju, da bi i on ubrzo poginuo.
Tako su komandiri i komesari dolazili, odlazili i
ginuli, a Branko Popadi, desetar i vodnik u eti do
Prozora, etvrtu i petu ofanzivu proao je kao zamjenik komesara ete i vrilac dunosti komesara, sve
dok ne doe i poslije dvadesetak dana ode Kota Boljanovi, sve dok i on, Branko, prilikom rasformiranja
ete i bataljona na Sutjesci, nije otiao za zamjenika
komandira u Drugom bataljonu, kao i komandant estog bataljona Duan Grk za zamjenika komandanta, uz
nekoliko boraca rasformirane Omladinske ete i Topovske baterije, niandije Krnje i Zelenka, to ostadoe u umama Sutjeske.
I tako je to bilo: od etrdeset i petoro iz Tree ete,
koliko ih se tuklo na meama Sutjeske, i trideset i dvo-

je, koliko ih je bilo na partijskom sastanku uoi napada na Javorku, dvadesetoro je poginulo, mahom komunisti, borci iz prvog bataljonskog stroja.
DESETA PORED TITA
Tri hercegovaka bataljona - koja je poslije smrti
Vlada Tomanovia, pored komandanta Vlada egrta,
vodio i njegov novi zamjenik Vojin Popovi, borcima
poznat kao Petar Boovi iz politodjela, uz komesara
i njegovog zamjenika eda Kapora i Vasa Mikina Crnog i naelnika taba Rada Hamovia - uurbano su
grabila ka Prijevorcu ne bi li sprijeila prodor SS-ovaca od Volujaka, pri tom ne obraajui osobitu panju
na brdski top koji ih je svojim granatama pratio s vrha
Maglia.
Iza njih ka Suhoj na Sutjesci sputali su se brigadna bolnica s oko stotinu ranjenih i bolesnih, pritabski
dijelovi i bojna komora, praeni neizvjesnou, kiom
i pomrinom, doekivani umskim raskrima bez putokaza.
Nikada neu zaboraviti ovu no 8. juna!, sjeao
se svoje ratne nevolje i te ranjenike kolone in. Fazlija
Alikalfi, mrkle noi kad je iz depa izvukao crkvenu
svijeu noenu od Glamoa da bi osvijetlio sruenog
konja i prepreku pred kojom je stala kolona. Konji
polegli po zemlji pod tekim tovarima bacake municije. Nisu mogli da preu jednu krevitu uzbrdicu kojom se staza lomi kroz umu, pa Lazar Kovaevi, komandir bojne komore, Kota Bjelogrli, (narodni heroj, umro 1946. u Mostaru, prim. M.S.), Halid omi,
Duan ai i ostali mue se da prenesu sanduke municije preko tog mjesta, odakle se moe nesmetano nastaviti dalje. Bato im svijetli fenjerom... Sputamo se
strahovito strmom stazom u kanjon Sutjeske... Kako
se razdanilo, ide se bre... Prelazimo preko mostia
kod Suhe... Nastavljamo put prema Tjentitu stazom
to usko vijuga pored Sutjeske... Prenu nas plotun bacaa to planu pred oima, svega stotinak metara

pred nama. Pokosi upravo one konjanike to su projahali pored nas... Otpoe i avijacija... Jei dolina Sutjeske od neprekidnih eksplozija. Ovo je pravi pakleni
kotao... Koliko je dug ovaj junski dan!... Tjentite je
ostalo pod nama i pribliavamo se polako Milinkladi.
Neko pronese glas da je ranjen drug Tito...
I upravo tih dana, 9. i 10. juna, kad su brigade i divizije bile razvuene i podijeljene u nekoliko grupa
du 35 kilometara koridora od Pive do Balinovca, na
spasonosnoj stazi koju su rafalima, granatama i avionskim bombama zasipale njemake snage, sve oi bile
su uprte u Vrhovnog komandanta.
Svoju najteu dilemu u ratu trebalo je da prelomi,
ali kako: krenuti odmah s Prvom i Drugom divizijom
u proboj sa Zelengore znailo bi ostaviti jedinice Druge operativne grupe da se same bore za svoj spas, bez
mnogo izgleda na uspjeh, ekati ih na Zelengori radi
zajednikog prodora preko Zelengore znailo je izgubiti dragocjeno vrijeme i time dovesti u pitanje opstanak itave grupacije... Traei izlaz, bio je stavljen
pred svren in. Za Prvom divizijom, koja je ve krila
puteve preko Balinovca, krenue sve snage Prve operativne grupe, a etvrta crnogorska (jedan bataljon) i
Deseta hercegovaka na Ljubinom grobu saekae i
prihvatiti Sedmu banijsku diviziju.
Na Ljubin grobu, gdje je etvrta crnogorska herojskom odbranom sprijeila sve napade neprijatelja
da prekine spasonosnu stazu izlaza iz obrua, Deseta
je stigla pred no 10. juna i smijenila prorijeene Crnogorce.
To su ujedno bili dani kad je komandant Vlado
egrt preuzeo komandu nad svim jedinicama koje su
bile u neposrednoj blizini druga Tita. Tad je Deseta postala pratea brigada Vrhovnog taba.
Za vrijeme naeg razgovora, na koti Ozrenu, udaljenoj svega 150 metara vazdunom linijom od mjesta
gdje sam stajao sa ranjenim Titom, iznenada su se pojavili Nijemci, koji su zauzeli Donje Bare i izbili na Ozren, odakle su poeli da sipaju rafalima i oko nas dvojice, prisjeao se egrt trenutaka kad mu je Tito smi-

reno, bez urbe, rekao da njegova brigada osigurava

Vrhovni tab do novog nareenja. Poto sam sasluao nareenje, pohitao sam u brigadu i svim borcima
saoptio d a j e meu njima Vrhovni komandant s ostalim lanovima taba i lanovima engleske vojne misije
i da od toga asa po svaku cijenu moramo da obezbijedimo Vrhovni tab. Dalje nije potrebno nita da govorim. Nikakva snaga nije vie mogla da slomi nezadrivi juri i nevjerovatni borbeni polet brigade.
Tu su ve sutradan sva tri bataljona s lanovima
taba brigade gustom mitraljeskom i puanom vatrom zaprijeila svaki pokret njemakih snaga i tenju
da prekinu kolonu Banijaca i ranjenika koji su se vukli
iza njih i s kojima je i Deseta, na zaelju kolone, krenula ka Vrbnikim kolibama i Balinovcu, ostavljajui na
tim putevima povlaenja i grobove nekoliko drugova,
meu kojima i politikog komesara etvrtog bataljona Voja Guia, iji je brat Mirko ranije poginuo.
I kad je brigada kod sela Rataja 13. juna oekivala
da se odvoji od Operativne grupe Vrhovnog taba i
krene ka gornjem toku Neretve i u Hercegovinu, gdje
ju je poslao drug Tito da bi svojim samostalhim akcijama i politikom aktivnou ponovo osnaila svoje
bataljone i organizovala nove, eskadrile njemakih
aviona sruile su svoj teret na kolonu, i novi otkosi smrti odnesoe dvadesetak drugova, meu njima i narodnog heroja Boriu Kovaevia, rukovodioca politodjela Desete brigade, komandanta bataljona Ratka Staniia, komandanta Sedme banijske brigade Nina Marakovia...
Bomba je smrtno pogodila i profesora Danila Vukajlovia i njegovog aka Hamdiju Brkia, sekretara
srednjokolske partijske elije u Mostaru, koji je u partizanima izgubio tri brata i u logoru sestru Fatimu. Pored njih je leao smrtno pogoeni i Nijaz ari, metalski radnik i komunist, osuen na robiju 1929. godine,
komesaru Mostarskom bataljonu, koji je ve dotad izgubio brata Demida, profesora francuskog jezika i
knjievnosti, kojeg ubie ustae, radnika Ismeta i gimnazijalca Hidajeta, partizane i komuniste.

Iako je Danilu bomba razmrskala obje noge a krv

ikljala ispod injela, kad mu je iznenada priao i uzeo
mu ruku drug Tito, koji je veoma uzbuen traio hirurku ekipu, Danilo je, mada je bila no, prepoznao svog
Vrhovnog komandanta i posljednjim naporom pozdravio ga s jednom jedinom rijei: ivio!
On je znao da umire, ali je bio svjestan da umire
za jednu veliku stvar. Mene je to duboko kosnulo, zapisao je kasnije drug Tito, koji je te noi od komesara
brigade zahtijevao da se hitno pomogne ranjenom
borcu, ne znajui d a j e ovjek, koji je u njemu, Titu, gledao simbol bolje budunosti naih naroda, profesor filozofije, dijete uiteljice patriotkinje koja je svog sina
uila da sve patnje treba podnositi bez suza i malodunosti, da e se samo neprekidnim radom, uenjem i
borbom za humanizam doekati vrijeme bez oaja i
gladnih usta. Tako je sa svojim acima stigao i do posljednjeg ispita, do sela Rataja i svoje smrti u treem
obruu pete ofanzive.
IZ ZATITNICE U PRETHODNICU
Dok su Prva dalmatinska, Peta crnogorska i Trea
sandaka, Mostarski bataljon i Centralna bolnica, nakon prebacivanja preko Pive na Vuevo i sporog kretanja ka Sutjesci, tueni avijacijom, oekivali da e, uz
prihvat naih snaga, ipak uspjeti da se dokopaju obronaka Zelengore, neprijateljeve jedinice su ih sa svih
strana, s desne obale Pive, s Maglia i iz doline Sutjeske okovale u vrst zagrljaj svojih ojaanih poloaja.
Samo na lijevoj obali Sutjeske od Suhe do njenog ua
u Drinu ekalo ih je devet njemakih bataljona, u rovovima izgraenim nekoliko stotina metara vie rijeke, na grebenu, maskirani, naikani automatskim
orujem, uvjereni da e tu satrti Treu diviziju i kolone
ranjenika.
Ako im to i nije uspjelo 11. juna, kad je Prva dalmatinska, bez jednog bataljona - ocjenjujui da e,
otkrivena, biti unitena na obali Sutjeske, prije opteg

napada svih jedinica - izvrila juri i pronala puteve

svoga spasa, za to im se pruila mogunost u zoru 13.
juna kad su maskirani u bunkerima i rovovima, utei
saekujui na samo nekoliko desetina metara Crnogorce, Sandaklije, bataljon Mostaraca i bataljon Dalmatinaca, iznenada osuli gustu vatru najavljujui tragian dan Tree divizije i ranjenika.
Na takav zastor elika naiao je i Mostarski bataljon, koji je svojom mladou naletio na spletove rafala i bombi na nekoj istini ispod linije Krekovi - Ozren,
kad sve to se dotad dogaalo otkad je bataljon bio
pod neposrednom komandom taba Tree divizije, zatvarajui pravce od sela Borija i Pluina i samoinicijativno napadajui s poloaja na Krstau njemake bokove na desnoj obali Pive i oko sela Miloeva Dola, ma
kakve se vodile borbe - teko da se moe uporeivati
s paklenim trinaestojunskim danom.
Gdje da zastanem, ta da kaem? Moda o prvom
naletu i onima koji ostadoe pokoeni ispod Koura,
0 trenucima iekivanja, tad kad je cio sat poslije prelaska Sutjeske bila grobna tiina, kad su grenadiri pritajeni pratili na razvoj preko njivica, panjaka i umaraka, kad je taj dio Koura bio obasut mrtvim borcima
1 nacistima, kad je gotovo svaki trei borac imao arac,
municije i bombi koliko smo htjeli?, govorio je politiki komesar bataljona Enver Cemalovi sjeajui se
svojih saboraca i gorkog junskog dana.
Njih dvojicu, vodnika Predraga krobia i komesara Druge ete efika Obada, uitelja i narodnog heroja, pamtim kroz upeatiljive pojedinsoti: Predraga iz
1941. kako iz jednog kraja Mostara u drugi, od Zahuma
do Bjeluina, u vrei koju je zametnuo preko lea nosi
tri puke, deset bombi i etiri stotine metaka za odred
koji se spremao za partizane, tuan to i on ne ide s
njim uz Vele-planinu, i dvije godine kasnije kako iznad Tjentita ulijee meu njemake vojnike i kako,
kad je jednog pogodio dva koraka od sebe, vie: 'Gle,
skae kao zec'.
Tako ga u sebi nosim. A komesara Obada kako s
prvim mrakom i sa etvoricom drugova puzi ka

samom vrhu kose i mitraljeskom gnijezdu koje nam

nije dalo da kroimo dalje, kako u jednom skoku svojim tijelom poklopi Nijemca na strai obavijena u atorsko krilo, i koji od Obadova noa zakrklja ali ne
probudi zaspale mitraljesce petnaestak metara dalje,
gdje su ubrzo granule bombe hrabre etvorke, koja
nam donose mitraljez sa municijom.
O palim mladiima i djevojkama na Sutjesci,
meu kojima je bio i narodni heroj Rifat Frenjo, i o
onima koji naoe puteve spasa a koji se opet razdvojie i rastoie, o devedesetorici koji se ponovo okupie s drage strane obrua i ponovo razdvojie, o onima
koji stigoe i do okupiranog grada i onima koji ostadoe na putevima uzmicanja, komesar je kasnije, 5. oktobra 1943, tad ve na elu novog Mostarskog bataljona u sjevernoj Hercegovini, pisao dragu Titu, generalnom sekretara KPJ, ostavljajui dragocjen raport o
Treem bataljonu Desete hercegovake i njenim irokim krugovima. O tome da su stalno bili u zatitnici
Centralne bolnice, i uz put sretali mnoge ranjene i
iznemogle drugove koji su izostajali, kako je bombardovanje odnosilo nove rtve i kako je na mnogim
mjestima bila masa ljudskih i konjskih leeva izmjeanih, kako su ih ranjeni i bolesni prizivali i molili: Ne
ostavljajte me, drugovi, ubijte me! Zar sad, nakon dvije
godine borbe da me ostavite!, da im je poslije sputanja cijele divizije i Centralne bolnice u dolinu Sutjeske nareeno da se prebace u prethodnicu, kad su u
prvom sudara ubili petnaest Nijemaca, a u dragom 25
u etiri bunkera, zaplijenivi tri arca. O tome d a j e jedan bunker ostao na lijevom krilu, dok su Nijemci
postepeno odstupali, da je toga dana oko deset sati s
Mladenom Balordom, zamjenikom komandanta, narodnim herojem, koji je ubijen mjesec dana kasnije,
krenuo u tab divizije ne bi li saznao ta dalje da se radi
poto se bio pronio glas da su se nai probili. A nisu
se bili probili i nisu nali tab divizije, naime, pogoeni
vijeu da je Sava Kovaevi poginuo i da su pojedini
dijelovi Pete i Tree brigade uspjeli da se samoinicijativno probiju, vratili su se svojima, to su u meuvre-

menu imali deset mrtvih i teko ranjenih koji su ostali na bojitu.

Bataljon se, ipak, prikupio i uz Sutjesku krenuo
ka Barama, pa opet preko Sutjeske ka Vuevu. Tad ih
je u koloni bilo pet stotina, sto pedeset iz Mostarskog
bataljona i tri stotine pedeset iz drugih jedinica, mahom ranjenika; ali, kad su Nijemci oinuli rafalima, kolona je prekinuta i tad ih je ostalo samo 180- Mostarci
i 30 Crnogoraca.
Predanih su u umi pred samim njemakim poloajima, a od rezerve hrane svaki borac je imao jednu
ili dvije ake ita i po neki neto ivog mesa. Kad su se
predvee pomjerili naprijed, doekani su mitraljeskom vatrom i runim bombama, nastala je opta trka
i zavladala prava panika, ali su se ipak ponovo prikupili i tri bombake grupe, preteno lanovi komandi
eta, krenule su naprijed, da bi opet naile na elinu
zavjesu, a zatim:
Nakon ovoga na elo je preao tab bataljona i
tada sam rekao borcima da se neemo ni na koga osvrtati za sluaj ako nas Nijemci napadnu, ve emo ii
naprijed pa ko ostane - ta mu mi moemo... Krenuli
smo pravo uz kosu i Nijemci su nas ponovo doekali,
na to se nismo obazirali, ve poeli da se prebacujemo preko kose. Sa prebacivanjem otpoeli su mnogi
borci i, spustivi se u potok koji utjee kod sela Suhe
u Sutjesku, vidjeli smo da nas nema vie od 70, od ega
je bilo 15 Crnogoraca koji su se od nas odvojili.
Izjutra oko deset sati krenuli smo prema Volujaku i pred zoru spustili smo se u Veliko jezero marujui cijelu no. U putu nam je ostao jedan drug ranjen
u nogu. Odmah po dolasku odrali smo partijsko savjetovanje o tome ta da preduzmemo. Drug komandant predloio je da krenemo svak na svoj teren i da
se stavimo na raspolaganje organizaciji, jer nam je nemogue probijati se dalje, ovako izgladnjeli i iscrpljeni, nemajui ni sa kim nikakve veze. Ovaj prijedlog primljen je od svih nas. Tada sam rekao da nam je dunost da, im se poveemo sa orgnaizacijom, formira-

mo odrede ili da se prikljuimo prvim naim jedinicama, to sam poslije prenio na sve borce. Na savjetovanju bilo je prisutno 20 partijaca...
Podijeljeni u tri grupe - trideset i troje za Mostar
i Dubravu, petnaest za Konjic, Ostroac, Prozor i Jablanicu, troje za Trebinje i trojica se odvojili sami. Pojeli su neto zelja i koprive i krenuli svak u svom pravcu.
O tome ta se sve dalje s grupama i pojedincima
na ovim putevima uzmicanja dogaalo valjda je dovoljno rei samo o sudbini najvee, mostarske grupe: umjesto vodia iz sela Drameine kojeg su ekali
savladani snom i raskomoeni, stigli su etnici i bez
pucnja ih razoruali, a zatim poveli Miloradu Popoviu, komandantu etnike brigade, koji im je - u prilikama kad su Nijemci i etnike hvatali i odvodili u logore strahujui da ne ojaaju uoi eventualnog iskrcavanja saveznikih armija na Balkanu - ponudio
blagonaklono utoite i vodie da ih prevedu na
drugu stranu ceste Gacko-Nevesinje i predaju naelniku njegove brigade. Srea ih je posluila da u mrkloj
noi izbjegnu desetorici etnika koji su ih oekivali
pored puta... Rasuli su se na sve etiri strane na nepozantom terenu, a kad su se ipak nekako okupili, bilo
ih je oko dvadeset, bez trinaestorice. Njih jedanaestorica, meu kojima je bio i komesar, krenuli su du lijeve strane ceste i za dva dana i dvije noi stigli u Dobr, na planinu Vele iznad Mostara, hranei se uz put
ljutikom. Petorica su grabila desno od puta, trojica
pravo cestom, a dvojica su krenula svojim stazama.
U Dobru smo saznali da su ve neki nai sili u
grad, a poto nismo imali oruja, izgladnjeli i iscrpljeni
do krajnjih granica odluili smo da se i sami spustimo
na veer. Iza nas spustilo se jo sedam drugova..., zapisao je politiki komesar Treeg bataljona Desete
hercegovake Enver emalovi u prvom dijelu svog
monologa i raporta Vrhovnom komandantu i generalnom sekretaru Partije.

PODVIG IZDRLJIVIH
Dok je Vrhovni tab s grupom divizija i brigada u
irokom rasponu svojih ofanzivnih operacija u istonoj Bosni unitavao ustake i domobranske jedinice i
stvarao novu slobodnu teritoriju oslobodivi do kraja
juna Han Pijesak, Vlasenicu, Srebrenicu, Bratunac,
Kladanj i druga naseljena mjesta, a razbijene jedinice
Tree udarne divizije i pokretni ranjenici pokuavali
da samoinicijativno iznau puteve svoga izbavljenja
ostavljajui tragino bespomone nepokretne ranjenike, na planini Treskavici, desetak kilometara daleko
od Kalinovika, u kolibama stoara i u bajtama spletenim od iblja, u Gvoznom polju, visoko iznad sela, u
gustoj jelovoj umi koja je titila od aviona i potjera,
oko dvije stotine boraca iz tri bataljona Desete hercegovake, od kojih je svaki trei bio rajen, bolestan ili
potpuno iscrpljen i nesposoban za borbu, nalo se na
tom prvom brigadnom zboritu i na duem predahu, duem nego ijednom tokom etvrte i pete
ofanzive, osnaeni prvim dobrim zalogajima koje donesoe odbornici okolnih sela, previjajui svoje rane i
oiljke, bez osobite elje da tako ranjivi odman krenu
dalje, makar to bila i njihova Hercegovina. Bili su na
izmaku snaga, ali postojani i odluni da nakon dobrog
predaha i okrepljenja krenu u nova ratnikova iskuenja.
Bila je to vojska o kojoj je i komandant Jugoistoka
general Ler izjavio d a j e uporno vrila napade i front
je na kraju bio probijen, da su se neprijateljeve snage provukle kroz otvor i iezle ka sjeveru, da su njemake trupe uslijed borbi bile i suvie zamorene i iscrpljene da bi i same mogle neto preduzeti, ali to to
su mogle i uinile su - ubijale su ranjene i zarobljene,
kako to ve pie i u izvjetaju 1. njemake brdske divizije o borbama na Sutjesci: Zarobljeno 498, od ovoga strijeljano 411, kao i u raportu 6. italijanskog korpusa 18. juna: Ubijeno je 150 bolesnih partizana koje
je bilo nemogue transportovati.
Ubili su oko hiljadu ranjenika pretresajui kamenjar i gudure koje je uzalud, do posljednjeg daha, ti-

tila Trea divizija, ije su brigade izgubile gotovo polovinu svojih snaga, a mnogi to preivjee i to se probie na drugu stranu obrua ponovo zatekoe Prvu
dalmatinsku brigadu i nastavie put ka sjeveru do
Operativne grupe Vrhovnog taba, koja je u petoj ofanzivi izgubila 7356 boraca (6509 upisanih imena na zidovima Muzeja na Tjentitu).
Klonula hercegovaka vojska na Treskavici oznaavala je u stvari samo najvei organizovani, na jednom mjestu okupljeni dio borbenog kolektiva Desete
brigade, jer mnogi preivjeli na drugim stranama, poput Mostaraca koji su u okupiranom gradu nali sigurna ilegalna utoita ili onih koji su samoinicijativno
napustili ete i bataljone (izuzev tri-etiri pojedinca
koji su prili neprijatelju), dogaaji e to ubrzo potvrditi, ostali su borci svoje proleterske brigade, udarne
pesnice naroda Hercegovine. Upravo tako: bila je to
brigada rasuta irom Hercegovine.
Ali tad, eto, kad su na obroncima planine Treskavice bataljoni brigade bili tako brojno opali da se cijela brigada nije mogla raunati ni kao jedan osrednji
bataljon, kako je u svom izvjetaju zabiljeio Ugljea
Danilovi, lan PK KPJ za Bosnu i Hercegovinu, koji
je bio na Treskavici na putu za Hercegovinu, kad je u
izvjesnoj mjeri kod masa vladalo uvjerenje da je naa
vojska na Zelengori, Sutjesci i kod Foe razbijena, uslijed ega su bili skloni pasivnosti i nai simpatizeri,
kao i stari borci iz brigade, kako je kasnije zapisao
tab brigade, tad kad je brigada bila vie nominalna
nego realna brigada nae vojske (s obzirom na brojanost i udarnost), pogotovo to joj se prikljuio velik
broj bolesnih i ranjenih iz drugih jedinica i zbog toga
vie liila na neki eelon nego na borbenu jedinicu,
kresnula je iznenada, naglo, borbena snaga ak i malaksalih, onih s oteenim stopalama: traila se eta dobrovoljaca za specijalni zadatak, i ona se zaas postrojila.
Dobrovoljci su bili iz Petog bataljona, preteno iz
njegove Druge ete, ete to pretee i dotue esesovce
na Krvavom brdu, koja je imala zamjenika komandira

Jusufa Borila iz Glamoa, snanog mominu i stalnog

pukomitraljesca, to poginu u Dolovima iznad Bilee
novembra 1943, vodnika i pukomitraljesca eremeta,
bombaa Tonija i pukomitraljesca Plosnia s Visa,
Meha Velagia iz Livna, kojeg ustae uskoro pogubie.
Njih trideset i pet iz ete komesara Ante Kreza i komandira Jova Paina, komesara ete Jozu Bakraa i uz
sedmoricu drugih, voeni komandantom bataljona
Danilom Komnenoviem, narodnim herojem, koji je
Peti bataljon i proveo kroz sve nevolje i pobjede pete
ofanzive, i komesarom brigade edom Kaporom,
panskim borcem, zaputilo se na vrtoglav, iscrpljujui
mar od etrdeset kilometara - voeni sigurnim obavjetenjima smjelog partizanskog borca Sava Govedarice iz Obija - sa Gvoznog polja do sela Obija, gdje se
bezbrino razmjestio vei dio etnikog taba za istonu Bosnu i Hercegovinu, prvi saradnici vojvode i komandanta Baevia.
Nisu svi smogli snage da stignu do zaseoka Piskavice, nedaleko od Uloga, a onima koji su u prvo svitanje opkolili pojatu u kojoj je, bez strae, spavalo 13 etnika, bilo je dovoljno samo nekoliko minuta da akciju
privedu kraju: kad su probueni etnici zapitali ko to
trai da se vrata otvore, a Borilo odgovorio da to trae partizani, kad je zatim odjeknuo pucanj i metak ka
komandiru s pukomitraljezom pred vratima, a odozgo, iznad pojate mitraljeski rafal, to ga je po krovu
osuo borac Seremet ubivi u sobi etnika, iz pojate su
izila njih dvanaestorica.
Stali su jedan pored drugoga: major Panti, zamjenik komandanta Baevia, Hercegovcima dobro poznat zbog paljenih kua u Popovom polju i ubistava,
Milivoje Joji, bivi sreski naelnik i etniki vii sudski savjetnik, Fehim Musakadi, upravnik policije u
Sarajevu, uro Stanii, narednik vodnik i etniki
vrhovni blagajnik, Boko Ragu, andarm i beogradski agent, dva biva narednika iz Slovenije i straari, a
pored njih i dva domobrana s ruksacima prepunim
pekira i kolutovima konca koje su zamjenjivali za hranu traei od Sarajeva do Uloga partizane, kako su rek-

li, a nabasali na etnike. (Ostala su u Desetoj brigadi,

a jedan od njih, Ivan Car, poginuo je pola godine kasnije u borbi nedaleko od Nevesinja).
Otkud vam ove funte? pitao je komesar brigade
majora Pantia kad su u pojati naene 484 zlatne funte
sterlinga (jedna funta - oko 19.000 kuna, kako se u to
vrijeme procjenjivalo, a tab Desete brigade zabiljeio
u svom izvjetaju Vrhovnom tabu 9. avgusta 1943), zatim 13.190 dinara, 93.645 lira (jedna lira - 7,50 kuna) i
311.350 kuna. Panti je odgovorio da su te pare dobili
od Engleza da bi isplatili mjesenu ratu Drainoj vojsci u otadbini, preutavi otkud u blagajnikoj arhivi priznanice namilionske svote koje su primali od Italijana i izdavali svojim starjeinama, kao i druga originalna dokumenta o etnikoj saradnji sa okupatorom
koja je tab brigade uslijed prekinutih veza s Vrhovnim tabom predao partijskom komitetu u Mostaru
radi publikovanja.
Boo Slavi, ranije sekretar Sreskog komiteta KPJ
za Ljubinje a u ovoj akciji komesar ete, iznenada je
upitao majora Pantia da li je nekad bio u Popovu polju. Jesam, u januaru ove godine, odgovorio je neodluno Panti, koji je zautao kada ga je Boo upitao
radi ega je dolazio u taj kraj. I Boo Slavi je odgovorio: Ja u ti rei: komandovao si sa est etnikih brigada protiv partizanskog Popova. Hapsio si, palio.
Panti je s mukom odgovorio da nije palio i inio zloine, ali tada je komesar ete rekao: U ovoj tvojoj naredbi, majore, koju smo zaplijenili, drugaije pie. Prisjeti se ovih rijei: 'Spalite sve kue odmetnika. Po svaku cijenu uhvatite i ubijte Slavia, Obradovia, Pribiia i Derikuku, a njihovu imovinu konfiskujte. Strijeljajte sva lica koja su otvarala vatru prilikom naeg
nastupanja ka Velianima - svi su otvarali vatru na
pravcu nastupanja potpisanog i njih bez milosti strijeljati. ..' Eto, Pantiu, jedan od ovih iz tvog spiska osuenih je upravo pred tobom!
Presudom suda dvojica su osloboena, a ostali
strijeljani.

Brigada je tog jutra stigla u Obalj i tako prvom akcijom svojih boraca poslije Sutjeske, 19. juna 1943, oznaila povratak u Hercegovinu. Taj put brigade ka
svom zaviaju, uz odjek obrauna s etnicima, koji se
prenosio od Obija do mora, nije ostao nepoznat ni
3. domobranskom zboru, koji je 27. juna 1943. javio
svojima u Zagrebu da se Deseta hercegovaka brigada od Podgraba i Prae preko Jahorine i prostora Trnova povukla prema Hercegovini i nije sa ostalim partizanskim snagama krenula u smjeru sjevera.

JEDANAEST BATALJONA DESETE BRIGADE

Komandantova presuda Trei bataljon Prve dalmatinske brigade u Desetoj hercegovakoj Brigada rasuta
u udarne grupe i ponovo na okupu Tri mjeseca bez kazana za kuhanje Njemake SS ete polako pune Hercegovinu Pisma sekretara Oblasnog komiteta KPJ za
Hercegovinu Osloboenje Gacka, Avtovca, Bilee U
svakom izvjetaju: etnici Centri mobilizacije za kolebIjivije Komunizam hvata sve vie koriene Neprijateljevi pokretni garnizoni 1800 boraca sa 100 automatskih oruja Brigadni bibliotekar Dvanaestorica
hrabrih Brigada prerasla u diviziju Dezerteri na muci
Tri neuspjela napada na Gacko Gestapovska pijunaa upletena u vojne operacije Neizvrena Titova naredba Njemaki vojnici u ljetnim uniformama na snijenim prtinama Brzim pokretima izbjegli krizne situacije
Partijske kazne za samovoljno naputanje bataljona
Vie desetina kilometara iza hercegovakih proletera, njih dvije stotine, koji su poslije pete ofanzive u
koloni krenuli ka jugu, u istonu Hercegovinu, vukli
su se bez osobite urbe i marevske discipline borci
uveliko prorijeenog Treeg bataljona Josip Jurevi Prve dalmatinske brigade i etvrtog bataljona
Pete crnogorske, otcijepljeni na meama Sutjeske, uz
to praeni mnogim bolesnima, ranjenima, ili zalutalima iz drugih eta i bataljona, kolona od valjda nekoliko stotina boraca i stradalnika, nakon vie dana
neizvjesnosti podstaknutih ohrabrujuim vijestima da
pred njima grabi, ka svom kamenjaru, Deseta hercegovaka, takoe estoko smanjena i onemoala poput
ranjenikog eelona.

To da su pred njima Hercegovci i prieljkivao je

tek formirani tab ove gnape bataljona koja je jednog
dana imala osam stotina boraca i ranjenika a drugog
dvije stotine manje, posebno njen komandant Petar
Radevi, dotad komandant dalmatinskog bataljona,
starjeina koji e toj razlomljenoj i sticajem okolnosti
iznenada okupljenoj vojsci, prije svega onima koji su
smatrali da mogu da idu kud ih noge nose, gvozdenom
voljom i odlunim odlukama, u oima mnogih i surovim kaznama, nastojati da povrati sigurnost i vjeru u
vlastite mogunosti i puteve opstanka, preuzimajui,
tako, starjeinske odgovornosti i rizike koji e ubrzo
dovesti do nesluenih zapleta i raspleta, do neoekivane odluke vrhovnog komandanta druga Tita.
Oni koji su s komandantom ove grupe bataljona
dotad ratovali znali su da on, Petar Radevi, u trenucima dramatinih iskuenja odluuje plahovito, da
drugima presuuje kako bi i sebi odmjerio kaznu, da
ne tako rijetko sam rasplie zaplete u koje bi upadao
sa svojim borcima.
Nastavljajui tradicije crnogorske patriotske oficirske porodice, postao je vazduhoplovni oficir, pilot
koji je od svoje plate esto izdvajao poveu paru za pomo porodicama uhapenih revolucionara, dobrovoljac koji nije imao sreu da stigne do panske republikanske armije, pukomitraljezac u prvim naletima
na italijanske bataljone i u pljevaljskoj bici, komandir
Prateeg voda u Prvoj proleterskoj brigadi i jedan od
niandija tekog mitraljeza u sudaru s njemakim skijaima u dramatinoj borbi na Pjenovcu januara 1942,
bomba koji je s nevelikom grupom omoguio eti da
bez rtava ue u utvreno Livno, zamjenik komandanta i komandant Treeg bataljona Josip Jurevi Prve
dalmatinske ije se ime poslije borbi na Paklenoj planini i nakon osloboenja Jajca ulo i u izvjetajima
Slobodne Jugoslavije i Vrhovnog taba, borac koji je
u bunkerima u Gornjem Vakufu ubio dvadeset pet
neprijateljevih vojnika, a nakon sudara u Prozoru dobio pohvalu od CK KP J, komandant koji se iz obrua
pete ofanzive sa svojim bataljonom probio kroz logor

njemakih vojnika nedaleko od rijeke Sutjeske. Takav

sran junak i pronicljiv komandant, kakvog su ga ponajbolje znali oni kojima je rukovodio, zatekao se sa
svojom vojskom u noi 18. juna oko Sjetline u prethodnici Prve dalmatinske brigade prilikom njenog prelaza
rijeke Prae i eljeznike pruge Viegrad - Sarajevo, a
zatim, odsjeen od pristiglih protivnikih snaga, neoekivano, u zatitnici i na repu kolone, da bi se na
kraju s etvrtim bataljonom Pete crnogorske naao na
putevima uzmicanja prema Jahorini, izolovan i opkoljen grupama pregladnjelih i bespomonih, pa i malodunih boraca.
KAKO DISCIPLINOVATI DESETKOVANU KOLONU
Trebalo se brzo odluiti: kud i kako dalje, kako
disciplinovati kolonu u kojoj je pored jednog poznatog borca nekoliko nepoznatih, kako sprijeiti osipanje i samovolju u snabdijevanju, orgnaizovati pokret i
borbu, ko da prelomi kud da se ide - u istonu Bosnu
ili na Biokovo, moda u Hercegovinu. Tad je u umi iznad Trnova i Kalinovika i formiran tab grupe od pet
bataljona, meu kojima su dva bila sposobna za borbu, kolona koja je, voena sigurnim obavjetenjima,
krenula ka jugu, Hercegovini, tragom Desete hercegovake brigade.
Ali ve prve noi novog mara rastoi se vie eta
iz ranjenikih i bolesnikih bataljona, kolona gotovo da se prelomi, njene borbene mogunosti svedoe
se na skromnu i nesigurnu odbranu, bez politike aktivnosti i elje za smjelijom i organizovanijom akcijom.
Panika i bezizlaznost kao da priguie svaku rije odlunosti u veem dijelu kolone.
Bi to najkritiniji trenutak u mom dotadanjem
ivotu i komandantskom djelovanju: vidim, do jue
hrabri ratnici, isposniki iscrpljeni, izmodeni bitkama, ne vjeruju nijednoj rijei da emo se za koji dan izbaviti muka ako se trgnemo, organizujemo, ako se saslua rije taba i krenemo u jednom pravcu - ba tra-

gom Desete, ni lijevo ni desno, svi na jednu stranu, ka

jugu, ali - bi sve uzalud, sjeao se tih munih junskih
noi Petar Radevi, koji je znao da odstupanja vie nije
moglo biti, nije se vie moglo niti smjelo povlaivati
svakom klonulom, obeshrabrenom, nedisciplinovanom.
Odrali smo kod sela Jelea sastanak partijskog
aktiva, skup komunista, uglavnom onih koji su imali
rukovodee dunosti, poput komesara Peka Bogdana
i Vlada Viskia, i tu predloim, to se i prihvati: svaki
pokuaj samovoljnog udaljavanja i dezerterstva iz kolone da se kazni kratkom presudom - strijeljanjem!
Bez vrste discipline, nije vie bilo sumnje u to, vojska
je mogla da ivi na okupu jo samo koji dan. Tako rekoh svima: niko nee biti poteen kazne ako prekri
odluku, ama ba niko, bez objanjenja, opravdanja i
suda - sudiu mu lino, sam, to ba i nisam morao da
kaem, a moda i da, ve sutradan, ispunim nau zajedniku odluku. Razjaren to su ba dvojica boraca, koji
su dotad obavljali odgovorne zadatke obezbjeenja
pri Vrhovnom tabu, uhvaeni kao dezerteri, uz to i
nepopustljivi, uvjereni da nisu grijeili to su samovoljno napustili kolonu, presudio sam im napreac,
bljeskom munje. Bilo je to vrijeme, gadno vrijeme, kad
se vie nije moglo polemisati o svrsishodnosti nae odluke. Dvije prve rtve su pale pred oima svih u koloni,
neoekivano za mnoge. Takav otar kurs mogao nas je
dovesti do izbavljenja, drati na okupu. To se ubrzo i
obistinilo. I oni maloduni kao da se otrijeznie, kao
da progledae, shvatie trenutke i vrijeme kojim su ivjeli. Razumljivo, bilo mi je ao kanjenih boraca, ali
drugo cjelishodnije rjeenje nisam vidio. To to se dogodilo i kako je kasnije ivot kolone potekao upuuje
na svrsishodnost takvog radikalnog rjeenja. Istina, to
je ujedno i bilo izvorite novih iznenaenja i novih presuivanja, ali ne vie mojih... I odluke vrhovnog komandanta druga Tita koja je mene pogodila...
Tako je to bilo krajem juna 1943, kad je kolona i
stigla u Hercegovinu i kod Bilee susrela komandanta
Desete brigade Vlada egrta i njegove borce. Bio je to

u stvari samo jedan mali dio brigade, koja je od kraja

juna do prvih dana avgusta dejstvovala u tri odvojene
grupe, i nekoliko grupica, o emu su vojni i partijski
rukovodioci brigade i Hercegovine tokom ljeta i kasnije u svojim pismima temeljno obavijestili CK KPJ i
Vrhovni tab.
U svojim ratnim zapisima Vlado egrt veoma sugestivno biljei trenutke razdvajanja dijelova brigade,
kad je poloaj boraca u mnogoemu liio na onaj iz
prvih dana ustanka etrdeset i prve godine, kad ih je
tog ljeta 1943. godine bilo svega sto pedeset, a svuda
okolo neprijatelj i narod koga ponovno moramo ubjeivati u neminovnost nae pobjede, jer e jedino
tako poi s nama, kad skoro dvije treine boraca
nema oruja, a ovi s orujem nemaju dovoljno municije, kad su gotovo polovina njih dojueranji ranjenici i bolesnici od tifusa, a zatim:
U Stevanovia torinama ponovno vrimo pregrupisavanje jedinica. Ovdje smo odluili da brigadu
podijelimo u tri grupe, radi lakeg prodiranja i lakeg
manevrisanja. Jedna grupa, sa komesarom brigade i
naelnikom taba krenula je u stolaki srez. Druge
grupe u drugim pravcima. Ugljea i ja idemo sa grupom koja je trebalo da se spusti u bileki kraj.
Glavni zadatak grupa je daobezbijede odmor borcima, da vre mobilizaciju i da politiki rade u narodu
koji je demoralisan i zaplaen - tako smo se dogovorili
prije rastanka.
Ovako podijeljeni, nema sumnje, lake emo da
manevriemo pred neprijateljem koji e, svakako, odmah poeti da nas progoni. U manjim grupama lake
emo se odrati na teritoriji koja je ispresijecana komunikacijama i prepuna neprijateljskih garnizona.
Tada je komesar brigade Cedo Kapor, od koga su
jo uvijek pojedinci traili odobrenje da sami idu u
svoj kraj, da se oporavljaju i odmaraju dok brigada ponovno ne pone sa akcijama, dok ne pone da se obnavlja i omasovljava, svakom redom davao pismenu
dozvolu taba brigade za privremeno naputanje jedinice, kako je zapisao egrt, navodei komesarove ri-

jei: Vidi i sam. Bolje je i ovako nego da nam odlaze

bez odobrenja. Poslije se ne bi usudili da opet dou u
brigadu. Bilo bi ljude sramota. Ovako je ispravnije.
I dok se jedna grupa boraca, nakon razdvajanja
brigade u rejonu Stevanovia torina kod Divina, nalazila u Hrasnu, u stolakom srezu, druga u Popovom
polju, trea je krstarila bilekim i nevesinjskim srezom i djelovala vie politiki nego vojniki, kao to su
to inili i drugi dijelovi brigade, jer trebalo je, pored
okrepljenja i neophodnog predana, uvjeriti seljake u
nekim dijelovima istone Hercegovine u neophodnost dalje borbe protiv okupatora i njihovih saradnika, posebno etnika, koji su ponovo uspostavili saradnju s njemakim i italijanskim trupama i uz pomo
tog obnovljenog stranog terora dobrim dijelom uspjeli da ponovo zavedu strah u mase i prinude ih na poslunost etnikoj organizaciji, kako je 6. avgusta
1943. pisao tab brigade Vrhovnom tabu, to je uslovilo i to d a j e borce i terenske politike radnike narod
nerado primao a sa jo manje volje davao hranu i ma
kakva obavjetenja, pogotovo to su svakoga za
koga bi se ma i najmanje posumnjalo da sa nama sarauje nemilosrdno ubijali i muili.
Drugi bataljon je bez ispaljenog metka proao dobar dio puta do ume trebinjske, gdje je jedne tople
junske noi u partizanskom selu Kukriju nevelika kolona stigla pred kuu Dura Popare. Komandant Nikola
Ljubibrati i komesar Radovan Stijai strpljivo su ekah da li e se neko odazvati na njihovo uporno kucanje. Oglasila se urova ena i smireno, prepoznavi
ponone goste, zapitala: Otkud vi? Pa u itavoj Hercegovini nema ni partizana ni etnika! S koje se planine spustiste, zar ste ivi?. Punu godinu dana je brigada ratovala daleko od june i istone Hercegovine i
ena je s interesovanjem zagledala kolika li je to kolona stigla u njeno selo, pa je ponovo upitala: A ima li
vas dosta?. Preutali su odgovor, a komesar je, proputajui kolonu, brojao: ostalo ih je svega 37, a meu
njima samo etrnaestorica onih koji su mogli da izdre
sve napore nove borbe, koji su mogli valjano da gaa-

ju. Iz bataljonske kolone, ve prorijeene na Sutjesci,

izdvojili su se Nevesinjci i Gaani kad je prelazila automobilski put Gacko - Nevesinje, a 22 Dalmatinca su
otila na Peljeac kad je bataljon prolazio junom Hercegovinom. U koloni koja je te noi prola kroz Kukrije bili su i Vojin Popovi, zamjenik komandanta brigade, Vukain Miunovi i Vojo Kovaevi, partijski
radnici iz Crne Gore koji su zajedno s Hercegovcima
ratovali i koji e i dalje s njima kao lanovi vojnog i politikog rukovodstva istrajavati na putevima mnogih
iskuenja i novih uzrastanja.
KUDA, KAKO DALJE?
U takvim okolnostima, kad je i pored nastojanja
da se sprijei dezerterstvo, kako je pisao tab, brigada
stigla u Hercegovinu, u nevesinjski srez, s oko svega
200 boraca, od kojih najvei dio Livnjaka, a dobar dio
i drugarica, kad je bio formiran i koji dan kasnije rasformiran bataljon boraca od prikupljenih dijelova III
divizije (uglavnom Dalmatinaca), a borci upueni na
svoje terene sa vodiima, snabdjevi ih u granicama
mogunosti novcem i hranom, kad su mnoge manje
grupice i ostaci Tree divizije i bolnica, koji su lutali
preko Hercegovine, ostavljali teak utisak na mase
i dojam da su partizani razbijeni onako kako priaju
etnike bande, u bileki kraj stigla je kolona Petra
Radevia, njegova dva bataljona, od kojih je jedan. etvrti bataljon Pete crnogorske, odmah upuen u Crnu
Goru.
A vi, Dalmatinci, kako hoete, jer, vidite, takvo je
vrijeme nailo - mora se djelovati u grupama, sad politiki, kasnije vojniki, rekoe nam drugovi Hercegovci kad se susretasmo s njima kod Bilee, na to Peko
Bogdan, narodni heroj, doeka: 'As ti srce Isusovo,
Gospu ti blaenu', kako je imao obiaj da kae u neoekivanim okolnostima, pria nam dalje Petar Radevi o vremenu kad je i u najteim uslovima uspio da
odri na okupu jezgro svoga bataljona, njih vie dese-

tina, i druge koji su im se prikljuili, kad je prvi put, intimno i bezglasno, preispitivao svoju odluku da, koristei se i rigoroznim mjerama kanjavanja, uvrsti disciplinu i ouva jedinicu za nove borbe.
Ne bi nam sve to pravo, to to rekoe Hercegovci
i ime nas doekae, bi to sve neoekivano, mimo
prakse, ali povjerovasmo da to drugovi bolje od nas
procjenjuju prilike u Hercegovini, i na Trei bataljon
krenu ka zapadu, prema Neretvi i Dubravama, Stocu,
pa u Hrasno, gdje zatekosmo drugu grupu boraca Desete brigade, meu njima i Rada Hamovia, naelnika
taba brigade, narodnog heroja. Hamovi me pita:
'Odakle ti tolika vojska, Petre Radeviu, kako je ouva?' Ja mu rekoh otkuda i kako je ouvasmo, pa sjedosmo da prezalogajimo i povratimo duu. A imalo se ta
i omrsiti, jer Livnjaci na ranju okreu jegulje, tu je i
med, svaki borac je mogao da dobije po kilogram
dnevno, na intendant ima ta da podijeli, narod je
to od srca dao, komesar Vlado Viski ta da kae,
saopti.
Upravo tih dana kad je brigada bila razdvojena u
vie manjih udarnih grupica koje su krstarile po srezovima, svim osim veeg dijela Gacka i Nevesinja (ovo
zbog kasne etve u ovim krajevima), a sa glavnim zadatkom mobilizacije novih snaga, likvidiranja etnikih glaveina, pa i manjih akcija na okupatora, kako
je tab brigade pisao Vrhovnom tabu, politiko i vojno rukovodstvo okupljeno u Hrasnu, vrstom partizanskom uporitu, donijelo je odluku da se i Trei bataljon Prve dalmatinske, bataljon Petra Radevia rasformira i borci podijele u manje grupe, a bolesni i djevojke borci da krenu svojim kuama.
Sluam, tako, ta treba da inimo, a trebalo je da,
razdvojeni, krstarimo u irokim krugovima po selima,
visovima i grebenima, a meni kao da se pamet pomrai: pred oima mi ona dvojica koje desetak dana ranije
sastavih sa zemljom uvajui boraku kolonu, a evo
sada se svi razilazimo, vraajui se tom dogaaju saoptava svoju priu Petar Radevi, kojeg je iz tog komara, tada, trgnuo i osvijestio glas Lianke Milke

Grkovi, koja je koji trenutak ranije izala iz bataljonskog stroja, uzela pukomitraljez ostavljen po strani,
stavila ga na rame i ponovo ula u bataljonski stroj.
Ljudi su zaleena pogleda sasluali odluku rukovodstva da se bataljon rastura u grupice, da bi bilo ponajbolje da drugarice krenu svojim kuama. Stojim
tako ispred bataljona i sluam i ne sluam, kad zauh
nau Lianku, jednu od trideset i nekoliko ena iz mog
bataljona: 'Nae su kue popaljene, nemamo kuda! S
ovim pukomitraljezom i mojim bataljonom boriu se
protiv neprijatelja to god bolje budem mogla!'. To kao
da me osokoli, kao da mi uli novu snagu, priskoim i
stanem pred borce i saoptim da bataljon neemo rasformirati, da emo i dalje ostati monolitna, vrsta jedinica, bez obzira u kakvoj se situaciji nalazili, a to znai da emo nastaviti borbu kakvi jesmo i koliko nas tu
ima. Tako rekoh i drugovima koji nisu bili pred bataljonom a donijeli su odluku o tome ta nam valja initi,
starim prekaljenim komunistima i ratnicima koji su,
svakako bolje od mene poznavajui prilike i specifinosti ratovanja u Hercegovini, vjerovali da se samo na
taj nain, decentralizovano i za krae vrijeme, kad je iscrpljenost boraca bila oevidna a neprijatelj izuzetno
jak, moe opstati i pripremiti borce i narod za nove bitke. I takva procjena je, nema sumnje, prihvatljiva, jer
niko puku nije odloio. O tome je Vlado egrt u svojim ratnim zapisima lijepo pisao. Uostalom, ta e uiniti na bataljon nije ni moglo da bude presudno u tom
hercegovakom kraju, odnosno mi smo jednostavno
tako shvatili na dalji opstanak.
'Kakav prijedlog ima, Petre Radeviu?', upitao
me je tom prilikom Rade Hamovi, i ja doekah: sve
Dalmatince okupiti u moj bataljon, a druge u Peti, Livanjski, jednu neveliku etu, ali odlunu i hrabru. 'Da
probamo, Petre Radeviu!', odgovorio je Rade, koji je
s jo nekoliko rukovodeih drugova prihvatio moj prijedlog.
Pokrenusmo ta dva bataljona na mar i uz put se,
ne ba uspjeno, zakaismo s njemakom manjom jedinicom. Selo Gornje Hrasno je bilo sigurno partizan-

sko utoite i seljaci nas i ovog puta primie iroko otvorenih ruku i jo ireg srca. Zapamtio sam: stari seljak Dogo izuo svu svoju porodicu i podijelio opanke
bosim Dalmatincima, a ruho svojih keri podijelio naim partizankama. No nas je povela dalje, u prve znaajne okraje... U meuvremenu je Vlado egrt oko
Bil ea okupio nove borce, izolovane grupe su ojaale.
Njihov julski pohod kroz hercegovaka sela najavljivao je bolje, vedrije dane.
Treibataljon Prve dalmatinske nosio je isti naziv
Josip Jurevi kao i bataljon etvrte operativne
zone NOP odreda Hrvatske koji je novembra 1942.
uao u sastav Desete hercegovake brigade, kao njen
etvrti bataljon, a tokom etvrte i pete ofanzive se uglavnom rastoio, odnosno ve u aprilu 1943. u njemu
je bila polovina Hercegovaca. Poslije Sutjeske je obnovljen i bio je sastavljen od Hercegovaca. Tako je tog
ljeta etrdeset tree u Hercegovini bio samo jedan dalmatinski bataljon - Trei bataljon Prve dalmatinske,
koji je postao Trei bataljon Desete hercegovake pod
komandom Petra Radevia, ojaan sa svim Dalmatincima, starim i novim, iz nae brigade, te taj bataljon
sada broji preko 120 boraca, prilian je i ima uslova da
se razvije u dobar i udaran bataljon, kako je obavijeten i Vrhovni tab.
O tom bataljonu, kojim su, pored Radevia, rukovodili njegov zamjenik Sreko Rei Petica narodni heroj, komesar Vladimir Viski, komandiri eta Martin
Cule, Ilija Gri, Nikola Radoevi i komesari eta
Ante Vlahov, Ante Jerkin i Stevo Bjedov, pisali su Vrhovnom komandantu (6. avgusta 1943) zamjenik komandanta brigade Vojin Popovi, naelnik taba Rade
Hamovi i zamjenik politikog komesara Vaso Miskin
Crni, napominjui d a j e bataljon operisao pod naom
komandom i da ga privlae blie njima radi koncentracije cijele brigade i akcija koje su predvidjeli.
Pored tog bataljona, brigada je poetkom avgusta
imala 390 boraca, 310 puaka, 30 pukomitraljeza i dva
laka bacaa, bila je ve udarna snaga koja je ovladala
velikim dijelom stolakog i dijelom ljubinjskog, bile-

kog, trebinjskog i gatakog sreza, to je i omoguilo da

tab brigade javi Vrhovnom tabu: Pasivnost i kolebljivost masa pomalo ve poputa i ve uspijevamo da
i mi mobiliemo togod boraca za brigadu, a izgledi su
da e ii sve bolje.. etnici gube sve vie uticaj, mogu
sve manje da mobiliu, a akcije koje predviamo ovih
dana izvesti vjerujemo da e jo vie pospjeiti njihov
krah. Borbenost masa poinje se buditi...
Borbe koje su voene u drugoj polovini jula imale
su snaniji odjek u narodu i meu okupatorovim snagama nego to se oekivalo, valjda zbog toga to su se
etnici nadali da e odlunim napadom (17. jula) na
jednu grupu boraca u selu Kukriju kod Dabra i u isto
vrijeme na drugu grupu u Dabrici, u sadejstvu s njemakim vojnicima, unititi povratnike sa Sutjeske.
Umjesto toga, selima su se prenosile vijesti o napadima partizana i zarobljavanju italijanskih vojnika u Popovom polju, o borbi u Trebinjskoj umi, a 28. jula sve
snage brigade preduzele su ofanzivu na etnike jedinice i u vie dnevnih i nonih borbi razbile ih i potisnule ka neprijateljskim garnizonima, posebno oko
Trebinja i Ljubomira, dok je najea borba bila u selu
Ivici, gdje su se vojvode razbjeale ostavljajui 30
mrtvih i ranjenih, nakon ega su borci udarne grupe
uli u Ljubinje.
PALIKUE I DJECOUBICE
Povratak brigade u Hercegovinu, makar desetkovane i u grupama, unio je nemir u okupatorove garnizone i tabove njihovih saradnika. inilo se da su bili
dobro obavijeteni, jer komanda 2. italijanske armije
svakako nije pogrijeila kad je 15. jula utvrdila da su
formacije X hercegovake brigade u zoni Stolac - Bilea, koje su izbjegle opkoljavanje u poznatim operacijama u Crnoj Gori, a pod komandom poznatog
Vlada egrta, poto su iznenadile i ubile u zoni Obalj
nekoliko etnikih voa (meu kojima i majora Pantia), pole ka zoni Sitnice-planine, a odande na jug do
Stoca, odnosno da su se, osjeajui se ugroene,

vjerovatno podijelile, da bi na kraju zabiljeila i to da

je hrvatski zvanini izvor javio o zakljuenju sporazuma postignutog ovih dana u Nevesinju izmeu etnika
i njemake komande iz Mostara radi zajednike antipartizanske aktivnosti.
I dok je komanda 6. italijanskog armijskog korpusa u izvjetaju od 16. jula naredala sela koja su partizanske grupe Vlada egrta zauzele i u kojima komunisti imaju meu stanovnitvom mnogo simpatizera
koji su bili mirni u periodu etnike nadmonosti, a
etniki kapetan Milo Kure svojim pismom od 30.
jula obavijestio italijansku diviziju Marche da e ponovo krenuti u potjeru za egrtom, ali da prethodno
treba uvrstiti saradnju s vlastima, jer inae ne moe
da goni partizane, iji se broj poveava i koji vre propagandu uvijek sa ciljem da napadnu Bileu, gdje,
opet, ovjek sa ulice u Bilei vri partizansku propagandu punom parom, zapovjednitvo 6. domobranske pjeadijske divizije izvijestilo je 14. jula Glavni stoer u Zagrebu da je njena posada u Bilei - 3. bojna
14. pje. puka preslaba za odbranu te tvrave i za osiguranje eljeznike pruge, bez obzira i na izvjesne
motorizovane odjele italijanske i njemake vojske, na
sve ee parade uz muziku, na sva ta paradiranja italijanskih eta, mada na sve to, eto, utiti moramo
ve i iz razloga to bismo se u sluaju ozbiljnijeg napada za sada ipak morali osloniti na Italijane, jer Nijemci
raspolau samo manjim snagama i daleko su - najblia
im je posada Nevesinje.
Ta njemaka posada, kako je o tome predstojnik
kotara Nevesinje 16. jula obavijestio Veliku upu Hum
u Mostaru, spasila je Donji Dreanj i pobila 36 osoba
mukih, enskih i djece, bi to 28. lipnja, a sutradan
selo Ljeskov Dub, i to 35 domova i poubija i zapali zajedno sa domovima 208 osoba, mukih, enskih i djece
radi toga to su se u tom selu krili neki partizani i da
su dvije naoruane enske doekale i ubile jednog njemakog vojnika nie sela Ljeskova Duba. Zatim su
njemake jedinice krenule u nove zloine: 9. jula u selu
Humanima spaljeno je 20 kua i ubijeno 36 seljana, a

u selu Krekavici 4 kue olovia, iju su svu eljad,

njih 20, poubijali, zatim dva dana kasnije nove paljevine u selu Udrenju, pri emu je svu stoku, kao i smok
iz navedenih sela njemaka vojska zaplienila i odvela
kao ratni plien za svoju upotrebu.
Zapaljene su i mnoge kue srpskih i muslimanskih porodica u stolakom, apliinskom, konjikom i
prozorskom kraju i ubijeno nekoliko stotina djece,
ena i mukaraca.
RAINO JUNATVO
Na putevima koji su od Sutjeske vodili ka Neretvi
ostavili su svoje ivote i mnogi borci koji su se pojedinano i u manjim grupama povlaili nadajui se da e
nai sigurnija utoita, poput Radojke Vukovi, koja je
uhvaena kod Jablanice i ubijena u logoru (njena majka i tri brata su ve dotad poginuli kao pripadnici narodnooslobodilakog pokreta), ili njene prijateljice
Race Ivanievi Gnjati, koja se s nekoliko desetina
boraca Treeg (Mostarskog) bataljona Desete brigade
spustila u svoj grad, gdje je 10. jula svojim junatvom
simbolizirala postojanost nepokorenog grada.
Toga dana je njemaka vojska iz tri gradska kvarta
odvela 1500 mukaraca oekujui da e, voena iskazima demoralisanog borca sa Sutjeske, u icama zatei
veinu boraca Mostarskog bataljona. Na sredini logorskog kruga je bila grupa izdvojenih graana kad su doveli Racu, jedinu enu i partizanku koja je uhvaena u
masovnoj raciji. I prola je dva puta pored svojih sugraana i nikog nije izdvojila, mada je mnoge znala i iz
prijeratnog skojevskog rada. Koraala je prkosna, odluna kao u juriu. Tako je na Mostarskom blatu doekala i plotun koji se sruio u njene grudi i etrdesetoricu Mostaraca, meu kojima je bio i narodni heroj
Mladen Balorda, zamjenik komandanta bataljona na
Sutjesci i komandant Mostarskog omladinskog bataljona koji je tog ljeta uniten iznad grada.
Pale su nove rtve i iz kvarta Donja mahala, gdje
je od 117 komunista i skojevaca, koliko ih je bilo 1941,.
slobodu doekalo devetoro (a 1981. godinu etvoro,

meu njima i Alija Kreso Ala, proslavljeni mostarski

kurir i komandir). Posljednjeg julskog dana, dok su u
okupiranom gradu ranjenici sa Sutjeske privodili kraju svoje lijeenje, u Mostaru je organizovan masovni
javni pogreb omladinskom rukovodiocu Mostarskog
bataljona Anti Zeleniki, koji je kao teki tuberkulozni
bolesnik izdahnuo u roditeljskoj kui, okruen agentima i svojim bratom, ustakim rukovodiocem u gradu.
U jednoj kui - dva nepomirljiva protivnika, dva fronta, ustaki i partizanski. Posljednja elja skojevca Ante
bila je da se fotografie koji sat uoi smrti i sliku ostavi
drugovima s kojima je ratovao i od kojih se odvojio u
borbi za osloboenje Jajca (kad se i razbolio, nakon
preplivavanju Vrbasa).
Bilo je to i vrijeme kad je ilegalni NOO intenzivirao upis narodnog zajma u okupiranom gradu, raspisanog marta 1943, koji je pripremljen na svojevrstan
nain: direktor banke, lan odbora, izdvojio je izvjesnu
sumu novanica odreenih brojeva i serija, i graanin,
upisnik zajma, ako bi elio da da deset hiljada kuna,
umjesto potvrde dobio bi novanicu, iz izdvojene serije, od deset kuna, a to je odgovaralo uloenoj sumi
novca. Poslije rata trebalo je da zajmodavac pokae
novanicu i dobio bi odgovarajui iznos s kamatom od
tri odsto. Tako je upisnik zajma i na javnom mjestu
mogao da pokae te neobine partizanske priznanice, koje su dobrim dijelom omoguile da i borci sa
Sutjeske imaju osiguranu hranu, lijekove, odjeu, jer
gradski NOO je raspolagao sa 20,510.000 kuna. U meuvremenu je partijska tamparija, koja je punih pet
godina ostala neotkrivena (1940-1945), svaki drugi ili
trei dan izdavala bilten obavjetavajui iroki front
patriota u gradu i irom Hercegovine.
PRELAZEI VELIKODUNO PREKO TEKIH
GREAKA...
Borbe koje su tokom jula i poetkom avgusta ponovo zaete u Hercegovini i otpor u okupiranim gradovima sve vie su unosili nemir u okupatorove gar-

nizone i uzbunu meu kvislinge, pa otud i u njihovim

izvjetajima upozorenja viim komandama da je prolo vrijeme kratkotrajnog zatija. Tako je i komanda 2.
italijanske armije u svom pregledu situacije na njenom podruju od 1. do 15. avgusta 1943, u odjeljku
Juna zona (VI armijski korpus) zabiljeila da su
partizani izvrili vie sabotaa izazvavi na pruzi Dubrovnik - Metkovi iskliznue jednog njemakog voza,
da su Hercegovinu ponovo ozbiljno ugrozile jake partizanske snage koje su, doavi sjeverno od gornjeg
toka Neretve, vrile jak pritisak na prugu Sarajevo Mostar, du koje su ve izvrena ruenja i na kojoj je
zapaljena stanica u Lisiiima. A komandant 6. italijanskog armijskog korpusa general Sandra Piaconi je
ve 19. avgusta obavijestio viu komandu da su njemake komande u Stocu, Bilei i Gacku pozvale etnike starjeine, majora Baevia i kapetana Kurea,
na razgovor o mogunostima stvaranja novih antikomunistikih formacija, na iskrenu saradnju sa njemakim oruanim snagama koje bi im garantovale linu bezbjednost i koje bi u isto vrijeme odobrile etnicima da ostanu naoruani u zoni pod njihovom uprayom. etrnaestog avgusta oglasio se i podpukovnik
ak iz zapovjednitva 6. pjeadijske pukovnije oruanih snaga Nezavisne Drave Hrvatske, obavjetavajui
diviziju o evakuaciji italijanskih i dolasku njemakih
trupa na teritoriju Hercegovine: Njemake SS trupe
polako pune Hercegovinu...
Vie nije bilo sumnje u to da se bitka ponovo razgorjela po hercegovakim krevima i putevima, da je
narod Hercegovine, mada jo zastraen terorom, prihvatio julski proglas Desete brigade, kojim je tab obavjetavao da je brigada svojom borbom protiv ustaa
i okupatora u raznim krajevima Bosne sprala ljagu sa
Hercegovaca, koju im nanesoe etnike voe, da su
pravi sinovi ovih kreva lili svoju krv za slobodu naroda, a izdajnici u isto vrijeme prodavali krv hercegovake omladine za lire i makarone i slali je u Liku,
Bosnu i Dalmaciju da zajedno sa Nijemcima, Italijanima i ustaama vodi borbu protiv svoje brae, da je

brigada dola u Hercegovinu da pomogne narodu u

najteim danima kada ga etnike voe ostavie na
cjedilu, d a j e dola da organizuje i ujedini narod i na
taj nain sprijei novo klanje i paljenje, sa ime je neprijatelj ponovo poeo, a zatim:
Mi smo i ovoga puta bili i pokazali da smo protiv
bratoubilake borbe. Iako smo tano obavjetavani o
krivicama pojedinaca, nijesmo nikoga dirali ni razoruavali. Prelazei velikoduno preko tekih greaka
koje su oni inili htjeli smo i tim putem da otupimo zavadu i mrnju koju u narod unesoe sluge tuina. Pozivali smo na dogovor i sporazum etnike borce i potene komandire i postavljali kao jedini uslov da prekinu svaku vezu sa okupatorom i izdajnikim voama
da bismo zajedniki pristupili organizovanju naroda
za njegovu zatitu od istrebljenja i klanja koje je ponovo poelo... Mi ne elimo da Hercegovinom odjekne
ponovo plotun bratoubilake borbe...
BRIGADA I HERCEGOVINA U OIMA PARTIJSKOG
SEKRETARA
Sve ono to se u junu i julu dogaalo u Hercegovini gotovo da i nije dopiralo do Vrhovnog taba, veze
su bile pokidane, pa je upravo radi potrebe usklaivanja akcija i na tom prostoru drug Tito 23. jula i naredio
Prvoj proleterskoj diviziji da prilikom mara za Bosansku krajinu preko eljeznike pruge Sarajevo - Mostar
pronae Desetu brigadu (ali da ne gubi suvie vremena oko njenog traenja) i ostavi joj radio-stanicu (i telegrafista) koja bi sluila za vezu Hercegovine i Crne
Gore s Vrhovnim tabom, kao i da egrtu i Hamoviu
ostavi jednu englesku vojnu misiju s radio-stanicom
radi obezbjeenja saveznike pomoi za Hercegovinu
i Crnu Goru.
Veza nije uspostavljena i radio-stanice nisu primljene, to je posebno prilikom kapitulacije Italije
imalo teih posljedica. I Hercegovci su tog ljeta veoma
dobro znali ta za njih znai uspostaviti neposredne

veze s Vrhovnim komandantom, i zbog toga je 2. avgusta zamjenik komandanta Desete brigade Petar Boovi i krenuo u Vrhovni tab, pogotovo kad je mostarska partijska organizacija obavijestila Ugljeu Danilovia Cokaliju da su trojica kurira s potom koju je
Tito uputio brigadi uhvaeni na spavanju u blizini Lisiia kod Konjica.
Kako vijesti od Vrhovnog taba nisu stizale, gdje
se ve nalazio zamjenik komandanta brigade, odnosno dok je drug Tito pokuavao da Drugi korpus - koji
je Vrhovni komandant formirao 9. septembra od reorganizovane Tree udarne divizije (u koju su ule etvrta i Peta crnogorska i Deseta hercegovaka brigada)
i Druge proleterske divizije (s Drugom proleterskom,
Drugom dalmatinskom i Treom sandakom) - javi
Desetoj brigadi da hitno stupi u vezu s italijanskim komandantima radi predaje oruja ili zajednikog dejstva protiv Nijemaca i ustaa, dok je 13. septembra radiogramom traio odgovor od taba korpusa da javi
konano na kakvu dunost predlae Vladu egrta . . .
i gdje je sada Deseta hercegovaka, a koji dan kasnije
novim depeama zahtijevao da se uspostave tjenje
veze s Hercegovakom brigadom i da tab odgovori
kuda da krene (Petar) Boovi sa drugovima i tamparijom, dakle, dok je i Pokrajinski komitet KPJ za
BiH u pismu od 18. avgusta obavjetavao CK KPJ da
o tome ta se dogaa u Hercegovini ne moe, na alost, javiti nita, da su propali i svi pokuaji da se otud
neto sazna preko Romanijskog odreda i grupe oko
Kalinovika, sekretar oblasnog partijskog rukovodstva i lan sekretarijata (biroa) PK KPJ za BiH Ugljea
Danilovi poslao je 12. septembra 1943. dva pisma jedno Vrhovnom tabu, drugo Centralnom komitetu
KPJ - o prilikama u Hercegovini i brigadi, kondenzovanu analizu okolnosti u kojima su se hercegovaki
komunisti i drugi patrioti borili protiv udruenih neprijatelja, poput pisma koje je poetkom avgusta poslao
CK KPJ i PK KPJ za BiH, tog valjda prvog svestranijeg
osvrta o brigadi i narodu Hercegovine poslije pete
ofanzive.

Deseta

hercegovaka

brigada

u osloboenom
1944.

Herceg-Novom

Borci Desete brigade u tek osloboenom Nevesinju februara

oktobra

1945.

Na isturenim poloajima Desete brigade na Ivan-planini marta 1945.

Faksimil dvije stranice dnevnika Radoice Spahia (Drugi vod Druee

cete
etvrtog bataljona)

Tri mjeseca su ve bila protekla otkako se Deseta

brigada vratila u istonu Hercegovinu, kojoj je poslije
jednogodinje etnike strahovlade nametnut teror
esesovske divizije, a prisustvo rasutih i naoruanih etnika po selima izazvalo osjeanje nesigurnosti i iekivanja kod zaplaenih seljaka. To je znailo da se brigada zatekla u okolnostima kad je trebalo za dalju borbu
ohrabriti partizanski raspoloene mase, koje
obuhvataju danas najmanje polovinu stanovnitva,
odnosno kolebljivije seljake i graane, kako je pisao
Ugljea Danilovi 6. avgusta 1943. (datum je s originalnog teksta, koji je upuen PK KP za BiH i s njegovog
prepisa CK KPJ, mada u Zborniku dokumenata, tom
IV, knjiga 15, dokument 92, pie d a j e pismo upueno
17. jula 1943), nakon perioda u kojem je brigada djelovala u tri samostalne grupe i preteno politiki razvijala svoju aktivnost na seoskim konferencijama i drugim skupovima u bilekom i stolakom srezu, kao i u
dijelovima ljubinjskog i trebinjskog, gdje su i mogunosti za ishranu bile znatno povoljnije nego u drugim
srezovima.
.. .etnici su za ovo vrijeme takoer radili punom parom kako na tome da nas politiki izoluju tako
i na direktnom pripremanju napada na nae jedinice,
pisao je partijski sekretar pominjui borbe s etnikom Bilekom i Trebinjskom brigadom, nakon ega je
nareeno da se brigada koncentrie i prokrstari
kroz sela koja im slue kao glavni oslonac u ljubinjskom srezu. S obzirom na to to su im etnici stalno
visili za leima, akcije protiv okupatora se nisu mogle
izvoditi, a uz to kao god to etnici nijesu u stanju da
mobiliu njima naklonjeno ljudstvo, isto tako ni mi ne
moemo da mobiliemo prijatelje i simpatizere partizana.
Tako je to bilo jula 1943, kad su i partijske organizacije na terenu Hercegovine bile u vrlo slabom
stanju i kad je ozbiljnijeg rada bilo samo u trebinjskom srezu, ljubinjskom i u nekim drugim sredinama,
a to je i dovelo do odluke da se iz brigade povuku iskusniji komunisti i poalju u nova sreska partijska ru-

kovodstva. U to vrijeme bataljoni i brigade bili su tako

brojno opali da se cijela brigada nije mogla raunati ni
kao jedan osrednji bataljon, a stanje morala i borbenosti bilo je tako opalo da sa takvim ljudstvom nijesmo mogli uopte ozbiljno vojniki raunati.
Tad je nareeno svim starim borcima Mostarskog bataljona da izau ovamo u brigadu iz okupiranog grada, ali je jedna grupa njih, 15-20, otila na svoju ruku prema Borakom jezeru i svjesno nijesu htjeli
da izvre nareenje da dou ovamo. Mnogo tekoa
su partijskoj organizaciji napravili dezerteri koji su se
vratili u grad, kao i oni drugovi iz Mostarskog bataljona koji su na svoju ruku sili u grad, pisao je dalje Cokalija, pominjui i provale i racije, stradanja graana
i 90 omladinaca Mostarskog omladinskog bataljona
koji su prije svoje prve akcije bili opkoljeni, napadnuti
i, uz teke rtve, potpuno razbijeni.
Tako su tog ljeta nastradala dva mostarska bataljona, od kojih je proleterski bataljon pretrpio teke
gubitke na Sutjesci, a i ono to je ostalo drugovi nijesu
uspjeli da sauvaju, nego su se ti borci razili, od kojih
je veina sila u Mostar i tamo su neki popadali, pisao
je okalija, pa i o tome da sa organizacijom Skoja stojimo najgore, da nema drugova ni za Oblasni komitet Skoja, a kamoli za sreski, oekujui od CK KPJ pomo u kadrovima uz napomenu da ti drugovi treba
da budu Srbi, jer je Muslimanima jo uvijek teak rad
na terenu. Ali bre nego to se oekivalo obrazovan
je Oblasni komitet Skoja za Hercegovinu s politikim
sekretarom Nusretom Seferoviem Poletom i lanovima Dragutinom Kosovcem Bracom, Branom Kovaeviem i Milivojem Gradincem, koji su i sa skojevskom
organizacijom u brigadi razvili tenju saradnju i intenzivniji rad.
U pismu od 12. septembra Ugljea Danilovi je
obavijestio CK KPJ (vjerujui da su drugovi ve primili njihove izvjetaje iz Hercegovine) da se situacija
nije u osnovi izmijenila, ali ima nekih novih momenata, prije svega da je neto ojaana i kompaktna brigada izvela, uz manje borbe, dugi mar kroz vie sela i

krajeva istone Hercegovine, da su etniki oficiri obnovili susrete s njemakim oficirima u Stocu, da su poslije toga pristupili nasilnoj mobilizaciji i pod parolom
da oekuju kralja i Engleze prikupili est stotina boraca. Narod je i dalje bio u groznici od etnikog terora,
a oni lanovi Partije koji su dezertirali iz brigade i
nisu se odazvali pozivu da se vrate u brigadu iskljueni su iz Partije, ali da e se s njima i dalje raditi, da
je i Skoj u reorganizaciji.
Istog dana je oblasni partijski rukovodilac poslao
pismo i Vrhovnom tabu, upotpunjujui svoje kazivanje o akcijama brigade, koja je u to vrijeme bila oko
Gacka, da je na pruzi kod Hutova digla u vazduh njemaki voz, da je bomba baena u artiljerijsku municiju, da su etiri vojnika zarobljena a tridesetorica poginuli i ranjeni, zatim da je brigada, krstarei kroz
mnoga sela, vodila borbe s Nijemcima i etnicima, da
su njemake snage Princ Eugen divizije opljakale
tri hiljade goveda i pet hiljada ovaca, javljajui i o prvim borbama izmeu italijanske i njemake vojske
kod apljine 9. septembra, da su Italijani unitili svoje
magacine u Metkoviu, da bi na kraju zapisao: Stanje
u brigadi je dobro. Ona se neto poveala brojno, ali
mobilizacija ide prilino slabo . . . Ovi dogaaji e sigurno uticati da se to raspoloenje izmijeni... Hercegovina bi mogla biti glavna baza etnika u budunosti
i mislim da bi to leglo trebalo to prije razbiti i iz vojnikih i politikih razloga.
Znatno kasnije, 31. oktobra 1943, kad je brigada
imala 11 bataljona, o prilikama u Hercegovini i u brigadi neposredno poslije pete ofanzive komesar brigade edo Kapor obavijestio je i tab Petog korpusa, zadovoljan to ve, u potpuno novim uslovima u kojima
se razvijao pokret u Hercegovini, moe veoma kritiki
ocijeniti dogaaje i vrijeme kad je u izvjesnoj mjeri
kod nas vladalo uvjerenje da je naa vojska na Zefengori, Sutjesci i kod Foe razbijena, uslijed ega su bili
skloni pasivnosti i nai simpatizeri, kao i stari borci iz
brigade, da je tad, s obzirom na gubitke koje smo
imali u toku pete okupatorske ofanzive, zavladala mo-

ralna kriza i gubljenje perspektive kod boraca, pa i niih rukovodilaca, to se ogledalo u znatnom osipanju
iz brigade. U stvari, bila je to vie nominalna nego
realna brigada nae vojske (s obzirom na brojanost i
udarnost), pogotovo to joj se prikljuio velik broj
bolesnih i ranjenih iz drugih jedinica i brigada vie liila na neki ealon nego na borbenu jedinicu. Ali bi
i srena okolnost: mada je cijela Hercegovina bila zaposjednuta okupatorovom vojskom, etnici kao vojska nisu postojali, njihova aktivnost se ispoljavala u
pijuniranju, organizovanju paljenja pojedinih sela
preko vaba i ustaa, unoenju panike u mase naroda
Hercegovine i nagovaranju da se preda oruje vabama, u ubijanju najboljih sinova naeg naroda, koji su,
bez obzira na sve, vrili svoje patriotske dunosti.
OPERACIJA GAMA I NOVI BATALJONI
Tad je brigada u etiri bataljona imala oko est
stotina boraca, koji su unijeli takvu paniku meu okupatorove garnizone d a j e u prvoj polovini avgusta protiv njih pokrenuta operacija njemakih i italijanskih
jedinica zvana Gama, njihova posljednja zajednika
akcija.
Tri njemaka bataljona i pet italijanskih, jedan domobranski i tri etnike brigade krenuli su na brigadu
u prostoru planine Vidue u junoj Hercegovini i, umjesto okruenja, upali u prazan prostor. Brigada se blagovremeno izvukla iz obrua, uz put razbila etniku
jedinicu na planini Sitnici i stigla u sjevernu Hercegovinu, gdje je 24. avgusta iznad Gacka, na Ravnom, potukla njemaki konjiki eskadron i ubila 32 vojnika.
Ranjenog njemakog kapetana jedan etniki aktivist
na leima je donio u Gacko i o tome su pisale ustake
novine. Tako se i saznalo za njegovo ime, i nije mu
oproteno. Platio je to glavom.
etiri dana kasnije (28. avgusta) na komunikaciji
Nevesinje - Kalinovik Trei i etvrti bataljon su ubili
45, a ranili 50 njemakih vojnika, zaplijenili 5 puko-

mitraljeza i druge opreme. Sutradan je osloboen Kalinovik, a posljednjih avgustovskih dana rasturene su
dvije etnike brigade. Tih dana je dalmatinski bataljon na prepad zarobio desetak ustaa na ukama iznad Gornjeg Bodeita, a zatim, voen njihovim obavjetenjima, gotovo bez pucanja zaplijenio 50 jahaih
i 20 tovarnih konja koje su SS-ovci ostavili na putu, a
oni se (s etnicima i ustaama) uputili u kamenjar tragajui za partizanima. Kad je toga dana dalmatinski
konjiki bataljon izbio pred selo emerno, seljaci su
se razbjeali mislei da u selo ulazi njemaka kolona
na konjima.
Dogaaji su se poetkom septembra vrtoglavo nizali: iz Pivske povri, gdje se saznalo za kapitulaciju faistike Italije, brigada se sruila na osamljenje etnike i milicijske posade u Gacku i Avtovcu (njemake
trupe su otile prema obali radi razoruanja italijanskih trupa i zauzimanja jadranskih luka), koje je oslobodila 10. septembra. etiri dana kasnije u Gacko je
stigao tab Tree udarne divizije. Tako je u sastav divizije ponovo, nakon etiri mjeseca samostalnog djelovanja, neposredno ula Deseta brigada.
Umjesto Vlada egrta, koji je preuzeo dunost zamjenika komandanta Tree divizije (komandant je bio
Radovan Vukanovi), za komandanta Desete hercegovake brigade doao je Rade Hamovi, dok su u tabu
i dalje ostali politiki komesar i njegov zamjenik edo
Kapor i Vaso Mikin rni, a Vojin Popovi kao zamjenik komandanta.
Iako je brigada propustila da blagovremeno razorua italijanske jedinice u Hercegovini i zaplijenjenim orujem omogui bru mobilizaciju novih boraca,
septembar je donio nove uspjehe: od 12. do 17 septembra preganjala se s etnicima popa Periia i njemakim konjanicima sve do Bilee, razbila je etnike kod
Sitnice i produila prema Stocu, gdje se 21. septembra
kod sela Vlahovia sudarila s njemakom kolonom i u
jednoasovnoj borbi ubila 13, a zarobila 10 vojnika,
meu kojima i oficira, zaplijenila 6 pukomitraljeza, 3
mainke, 20 puaka, raio-stanicu, 6 konja s munici-

jom. Kod nas je bio jedan drug lake ranjen, pisao je

kasnije Vlado egrt tabu Tree divizije i o toj borbi u
kojoj je, kao i u nekim drugim, bilo zauujue malo
rtava u bataljonima brigade. inilo se da u hercegovakom kamenjaru mogu izuzetno uspjeno ratovati
samo oni koji su se od roenja na njemu klesali.
U meuvremenu, dok je brigada tokom avgusta i
septembra vodila borbe u sjevernoj Hercegovini, pozadinski radnici u Popovom polju formirali su jo jedan bataljon od oko 100 boraca (u selu Velianima, 3.
septembra), kojem se ubrzo prikljuila grupa omladinaca iz Dubrovnika. U Prvoj eti su bili Pribilovani,
Hranjani i dio prebjeglih domobrana, u Drugoj odbjegli domobrani sa satnicima Smajiem i Tomajiem,
a u Treoj eti Popovci. Bataljon su vodili komandant
Savo Obradovi i njegov zamjenik Mujo Dizdarevi, i
komesar Branko Ijai, ija su se dejstva ispoljila u nekoliko uspjenih samostalnih akcija na pruzi M o s t a r Dubrovnik.
Tad je na putu od Hutova ka Hrasnu dolo do okraja izmeu ustaa i 2. bojne 14. domobranske pjeadijske pukovnije, koja je poslije duih tajnih pregovora
(prije svega sa satnikom Mustafom Dizdareviem, bivim jugoslovenskim aktivnim oficirom, koji e ubrzo
postati naelnik taba Desete brigade) prela na stranu NOV i POJ. Nakon due borbe bojna je razbijena i
do partizana je stiglo 60 domobrana i 4 oficira. Komandant te bojne je zalutao i pao u etnike ruke, a zatim
je strijeljan. Koji dan kasnije u Trei (Dalmatinski)
bataljon stiglo je 40 omladinaca iz Dubrovnika, a potom 36.
Brigada je postala sve jaa, brojnija, pokretljivija,
neobino vjeta u pripremanju i izvoenju iznenadnih
nonih napada. Tako je i u noi 24. septembra napadnuto ustako uporite na eljeznikoj stanici u selu
Ravno i u jednoasovnoj borbi ubijeno 56, a zarobljeno 20, meu njima i estorica uvenih zlikovaca, zaplijenjeno 150 puaka, dva sanduka bombi, deset hiljada
metaka, uniteno vie vagona i pruga poruena na ve-

em dijelu u duini od 15 kilometara. I u toj akciji nijesmo imali rtava, pisao je tabu Tree divizije 5. oktobra Vlado egrt, koji se i dalje kretao sa svojom brigadom. Istoga dana je odbijen napad njemakih vojnika i ustaa na Ravno (zaplijenjeno je novo oruje i
ubijeno 7 vojnika), sutradan i napad njemakih i italijanskih faista koji su s oklopnim vozom pokuali da
od Dubrovnika prodru ka Ravnom, ostavljajui 30 mrtvih.
Istoga dana navee, javljao je dalje egrt, preturili smo se sa itavom brigadom na prostoriju Boban i . . . gdje smo se odmorili 24 s a t a . . . Tu smo formirali
Popovopoljski bataljon koji nosi ime u brigadi: esti
bataljon. Brojno stanje ovog bataljona je 166 boraca.
Tad je nekoliko stotina etnika iz okoline Trebinja, Bilee i Ljubinja, u saradnji s njemakim, domobranskim i ustakim jedinicama iz apljine i Trebinja,
pokualo da opkoli i uniti brigadu. Njihovi pokreti i
namjere su osujeeni blagovremenim obavjetenjem i
iznenadnim napadom cijele brigade na etnike okupljene u nekoliko sela Popova polja, gdje je u borbi koja
je trajala cijelu no 26. septembra ubijeno 46 etnika
i zarobljena 34, pored ranjenih i razbjealih. Brigada je
imala 2 mrtva i 5 ranjenih. Za to vrijeme su na eljeznikoj stanici u Poljicama zarobljena 42 domobrana i
1 njemaki vojnik s cjelokupnim naoruanjem, a 29.
septembra u borbi na Begovia Kuli ostalo je 28 mrtvih njemakih vojnika, ustaa i etnika, zaplijenjene
su 3 brdske teke haubice s 60 granata. Mi ovdje nijesmo imali gubitaka sem nekoliko drugova lake ranjenih, podnosio je dalje borbeni raport Vlado egrt,
a zatim: Odavde preturili smo se na prostoriju Ljubomira sa zadatkom da razbijemo etniku organizaciju
u optini Ljubomir i Zavodskoj. U Ljubomiru javilo
nam se 160 boraca. Svoje prvo vatreno krtenje novi
borci imali su upravo tu, u Ljubomiru, gdje su etnici
i njemaki vojnici poslije estoasovne borbe odbaeni, ostavljajui 15 mrtvih, dok je brigada imala 3 mrtva
i 8 ranjenih.

TRI GRUPE UDARNIH BATALJONA

Tako je protekao septembar, a ve 3. oktobra u
Ljubomiru je - kad je poeo i napad na grad Bileu formirana Prva grupa udarnih bataljona u koju su uli
Drugi (Trebinjski), Trei (Dalmatinski), Sedmi (Bileki) i Osmi (Ljubomirski) bataljon pod komandom Petra Radevia i njegovog zamjenika Nikole Ljubibratia,
politikog komesara Peka Bogdana i njegovog zamjenika Slobodana akote.
Bila je to samo prva grupa bataljona od tri koliko
e ih se formirati u oktobru uslijed velikog porasta borakog sastava brigade (imala je ve 1650 boraca), radi
lakeg komandovanja i rukovoenja, bre mobilizacije i objektivne perspektive da grupe ubrzo prerastu u
brigade, jer, pored etiri bataljona u Prvoj grupi, tab
brigade je rukovodio sa jo etiri bataljona, pored Nevesinjskog i Stolakog koji su se formirali, svaki sa oko
160 boraca, pa otud i uvjerenje da e ve krajem mjeseca brigada imati ak 12 bataljona.
I dogodilo se upravo tako: u selu Ublima je 13. oktobra formirana Druga udarna grupa s etvrtim (Bilekim), estim (Popovopoljskim) i Jedanaestim (Nevesinjskim) bataljonom, kojom su rukovodili Obren
Ivkovi i Sreko Rei Petica, komandant i njegov zamjenik, Spiro Srzenti i Mato Markoti, komesar i njegov zamjenik, a u selu Dlakoama u bilekom srezu 25.
oktobra Trea udarna grupa bataljona u koju su uli
Peti (Livanjski), Deseti (apljinsko-stolaki) i Drugi
(Trebinjski) bataljon, dok je obnovljeni Prvi (Gataki)
bataljon Desete uao u Prvu udarnu grupu.
Jedanaesti bataljon je formiran naredbom taba
Prve udarne grupe 3. novembra od starih boraca Prvog bataljona i novih boraca iz Osmog bataljona, a
dvanaesti hercegovaki bataljon bio je samostalan, obnovljeni Mostarski, koji se, prema zahtjevu druga Tita,
iz prozorskog kraja prebacio na svoj stari teren oko
Borakog jezera kako bi, vodei borbe, bio spona i odravao vezu Vrhovnog taba i drugih tabova s Desetom brigadom i Mjesnim komitetom KPJ za Mostar,

a kasnije prerastao u Mostarsku brigadu, na tom za

nas veoma vanom sektoru.
Jedanaest bataljona Desete hercegovake podijeljenih u tri udarne grupe! I dvanaesti, Mostarski! I sedam hercegovakih partizanskih odreda iji su zadaci
bili veoma praktini i neophodni: hvatanje etnika i
onemoguavanje njihove destruktivne i zloinake
djelatnosti na terenu, koji nijesu pod kontrolom grupa bataljona, napadanje na komunikacije i unitavanje telefonskih linija i drugih objekata, uvanje rodoljubivih sela, organizovanje narodne vlasti, vrenje
mobilizacije kroz odred za brigadu, organizovanje
obavjetajne slube... Poeli su da se formiraju i veoma mali odredi koji su na svoj nain bili centri mobilizacije za kolebljivije, koji za sada nerado stupaju u
brigadu.
I kao to je svaka grupa udarnih bataljona imala
jedan ili dva stara bataljona Desete brigade, gotovo svi
drugi, novi bataljoni imali su u tabovima i komandama eta borce koji su vodili bitke na Neretvi i Sutjesci,
koji su bili mahom iz matinih bataljona Desete proleterske. Tako su za tri posljednja bataljona - Deveti,
Deseti i Jedanaesti - postavljeni vojni i politiki rukovodioci: za komandanta Devetog doao je Duan Brstina, koji je kroz Sutjesku proveo etvrti bataljon Desete, za njegovog zamjenika Veljko Ivkovi, za komesara
Marko olji, za komandira i komesara Druge ete
oko Paajli i Radovan Papi, rukovodioci iz prvog
stroja Desete; na elo Desetog bataljona stali su Omer
Mrgan, Spaso Belovi, Drago kerovi i Milan Milievi, a u komandama eta Boko Bjelica, Tomo Milivojevi, Ilija uk, Mlado Sikimi, Savo Mihi, a za intendanta bataljona Ljubo Semiz; Jedanaestim bataljonom
rukovodili su Dimitrije Kovaevi, Lazar Vojinovi,
Radovan Simovi, Milivoje Gradinac, a jednom od njegovih eta rukovodio je narodni heroj Jovan Bobot.
Bila je to kadrovska i patriotska vojska Hercegovine, kolona ratnika u ijim se ivotopisima prelamaju
najsudbonosnije godine naroda i narodnosti nae
zemlje, stotine dramatinih pria o sudbinama onih

koji su se suprotstavili zloincima i bespuima kojima

su ovi eljeli da skrenu narodnooslobodilaku borbu.
Ta vojska je uspjela da te kasne jeseni etrdeset
tree Deseta brigada preraste u snanu diviziju, da preokrene vojne i politike okolnosti u kojima je ratovala
ili, kako je to tab brigade pisao 31. oktobra 1943. tabu korpusa, u ovoj situaciji plaenici ne mogu da se
snau (dok im je ranije tako uspijevalo da unaprijed
namiriu brigadu i da se sklone da bi zatim po prolazu
opet iskoili iz kripa), uslijed ega rijetko naputaju
okupatorske garnizone, da bi to vrijeme krupnih revolucionarnih vojnih i politikih promjena na hercegovakom ratitu oznaio cjelovitom ocjenom:
Zahvaljujui tome to smo vabe, zajedno sa njihovim pomagaima, u svim dosadanjim bitkama od
odvajanja od glavnih snaga naoigled naroda uvijek
tukli, narod Hercegovine uvia da naa brigada predstavlja veliku vojniku i politiku snagu. Narod Hercegovine uvjeren je u slabost okupatora. Isto tako je uvjeren da su etnike bande vezale svoju sudbinu sa
sudbinom propadajueg faizma. Danas oevidnije no
ikada etnike glaveine sarauju sa svojom braom
ustaama, jamarima. Pojedini etniki glavari trae
utoita u Fazlagia Kuli (poznatom ustakom gnijezdu), koje emo u povoljnom momentu vojniki likvidirati.
OFANZIVA HERCEGOVAKIH PROLETERA
I likvidirali su to neprijateljsko uporite 20. novembra 1943. Ali dotad, od 3. oktobra kad je formirana
Prva udarna grupa bataljona do napada na Fazlagia
Kulu i njene zaseoke, jedanaest bataljona Desete brigade je razgorjelo borbe irom istone, june i sjeverne
Hercegovine: nakon borbi oko Bilee koja je osloboena 4. oktobra i kasnije drana u opsadi (kojom prilikom je brigada imala 6 mrtvih i 19 ranjenih, njemaka jedinica 130 mrtvih, a etnici 30), zatim vie sukoba
na komunikacijama i protivnikim kolonama (poput

borbe u prostoru Sitnice, kad je napadalo osam neprijateljevih kolona i kad su, pored 66 poginulih i 150 ranjenih njemakih vojnika, zarobljena 22), samo u jednom danu, 17. oktobra, Prva grupa bataljona je razbila
etniku Gataku, Sarajevsku i Kalinoviku brigadu i
ponovo oslobodila Gacko i Avtovac, a Druga grupa bataljona Bileku etniku brigadu i ponovo oslobodila
Bileu.
etiri dana kasnije, 21. oktobra, dok je Trea grupa bataljona, koja je bila u formiranju, na Hrgudu razbila Stolaku etniku brigadu i ubrzo oslobodila Ljubinje, udrueni etnici i ustaki milicionari napali su
Gacko ba kad je na gradskoj priredbi guslar i odbornik Todor G logo vac zagudio i zapjevao: Progovara
Mara sa Samara... Gruvale su rune bombe i parali
rafali u samom gradu, s mainkama su upali u vatreni
vrtlog i lanovi taba Grupe, ali napadaima, i pored
iznenaenja, nije uspjelo da ostvare uspjeh.
Podstaknute uputstvima taba brigade da produe u duhu situacije i vae uvianosti... imajui pri
tome najiru inicijativu, da e etnici koji su stigli iz
Bosne, ako ih negdje lupite kako treba, s i g u r n o . . .
mnogo prije otii kui nego ovamo, udarne grupe
Petra Radevia, Obrena Ivkovia i Danila Komnenovia su oko Gacka, Bilee, Nevesinja, Stoca i Ljubinja poveli takvu ofanzivu protiv etnika da je i Zapovjednitvoorunikogkrilau Mostaru 6. oktobra zapisalo u
svoje doglasno izvijee za minulih petnaest dana
kako su etnici i partizani zametnuli meusobnu borbu, da etnici koje predvodi Petar Samardi u borbi
protiv partizana Duana Brstine uivaju potporu njemakih vlasti, pominje njihove meusobne gubitke i
varoi koje su oslobodili partizani, pa i to da komunizam hvata sve vie koriene i pojaava opasnost, to
se opaa u jaoj mjeri od kapitulacije Italije, sve do
pojedinosti kako su u zapadnoj Hercegovini, Vitini,
naili na komunistiki letak Narodu Ljubukog kotara, kako su dva mladia u Ljubukom, pominju se i
njihova imena, pjevala nedozvoljene pjesme: Hajdmo, brao Muslimani, zovu nas partizani. Ja odlazim u

domobrane, a za dva dana u partizane, kako je osamdeset partizana, pod vodstvom Salka Fejia iz Mostara,
stiglo u selo Glavatievo kod Konjica, do obavjetenja
da nadlietanje neprijateljskih zrakoplova nad naim
zemljitem, prosipanjem letaka i lanog tvoriva, narod
sve vie pada utjecaju strane promidbe i vie vjeruje
u uspjeh partizana u njihovoj akciji.
Posljednjeg oktobarskog dana brigada je mogla
da podnese raport tabu divizije i korpusa: za etiri
mjeseca svoga djelovanja ubila je, ranila i zarobila vie
od 1600 neprijateljevih vojnika, meu kojima 540 mrtvih, 600 ranjenih i 50 zarobljenih njemakih vojnika i
oficira, uz ratni plijen - 504 puke, 66 pukomitraljeza,
mitraljeza i mainki, 7 minobacaa, 5 topova, 2 vagona
topovske municije, 2 radio-stanice, 60 konja...
Iako je bitka za Hercegovinu u stvari ve bila dobijena, visok moral i duh borbenosti proimao sve bataljone, partijske i skojevske organizacije, tabove i komande oekivala je svojevrsna bitka koju je takoe
trebalo izvojevati, a to je - dalje vaspitanje i politiko
kaljenje boraca, jer - kako je to tab brigade pisao tabu korpusa 31. oktobra 1943. govorei o odnosu prema narodu - uslijed toga to je u jedinicama bilo boraca koji su se nalazili u redovima protunarodne vojske ispoljavaju se mnoga zastranjenja i greke koje
kvare ugled naoj vojsci, odnosno reeno je da se ne
zatvaraju oi pred tom stvarnou, da su svi budni
i brzo i energino interveniu otklanjajui sve poroke koji su doneseni iz redova plaenike vojske.
BRIGADA JE PRERASLA U DIVIZIJU
Drug Tito je u to vrijeme veoma uporno nastojao
da uspostavi neposrednu vezu s Desetom brigadom,
ija dejstva je elio da jo odreenije uskladi i razvije,
pa otud i njegove radio-depee tabu Drugog korpusa:
21. oktobra obavijestio je da Peta divizija nosi stanicu
za Hercegovaku, a sutradan: Poslati radio-stanicu
za Hercegovaku... Neka ih prihvate. Javite kad da ih

sluam. Tri dana kasnije, 26. oktobra, Tito se opet javio: Javite otkad da sluamo Radovana i Hercegovce, to jest Treu udarnu diviziju i Desetu hercegovaku brigadu, da bi, napokon, 31. oktobra komandant
Drugog korpusa odgovorio Vrhovnom tabu da e Deseta otpoeti rad sa svojom ifrom 5. novembra 1943.
To je ve bilo vrijeme kad je okupator, uslijed nedovoljnih snaga, pribjegao taktici pokretnih garnizona, odnosno kad je ostavljao manje posade u garnizonima a s ostalim snagama, kreui se u kolonama i do
dvije stotine vozila, nastojao je ovlada susjednim mjestima i komunikacijama.
I tako, dok su jedanaest bataljona, njihovih 1800
boraca sa 100 automatskih oruja, nekoliko tekih bacaa i vie lakih, uz dva novoformirana partizanska odreda, Junohercegovaki i Sjevernohercegovaki, koji
su od 8. novembra objedinjavali sve terenske odrede
i bataljone, svakoga dana i svake noi naprosto unosili
paniku u njemake, etnike, ustake i domobranske
jedinice, postaje i garnizone, dok je u osloboenom
Gacku tekao izuzetno bogat politiki ivot, uz organizovanje novih oblasnih i sreskih organa narodne vlasti, antifaistikih odbora, masovnih skupova naroda,
politiko i vojno rukovodstvo u Hercegovini je u saglasnosti sa Treom udarnom divizijom pripremalo
prerastanje Desete brigade u novu diviziju - Dvadeset
devetu, prijedlog koji su tabu Drugog korpusa saoptili Vlado egrt i lan politodjela brigade Vukain Miunovi.
Nekoliko dana kasnije, 16. novembra, vrhovni komandant NOV i POJ Josip Broz Tito je radiogramom
prenio tabu korpusa svoju naredbu o formiranju
Hercegovake divizije (27. decembra 1943. dobila je
konaan naziv: Dvadeset deveta udarna divizija
NOVJ), da za njenog komandanta imenuje Vlada egrta, komesara Dragiu Ivanovia, a Rada Hamovia za
naelnika taba, zatim da u diviziju ulaze tri brigade Deseta hercegovaka (komandant Nikola Ljubibrati,
komesar edo Kapor i njegov zamjenik Slobodan akota), Druga i Trea hercegovaka, da bi na kraju

depee, odgovarajui na prijedlog da se formira Operativni tab partizanskih odreda Hercegovine koji bi
rukovodio odredima i vojnopozadinskim vlastima na
osloboenoj teritoriji, saoptio:
Operativni tab za partizanske odrede se ne stvara.
Kako ste smjeli predloiti Petra Radevia.
POSTOJANOST KANJENOG KOMANDANTA
Zato drug Tito, s prijekorom onih koji su prijedlog poslali, nije elio da prihvati za komandanta Desete hercegovake brigade Petra Radevia, komandanta
Prve udarne grupe hercegovakih bataljona, koja je tokom ljeta etrdeset tree ubila, ranila i zarobila na stotine etnika, njemakih vojnika i ustaa. ta je to zasmetalo komandantu Treeg (Dalmatinskog) bataljona, koji je oelien kroz stotinjak akcija od povratka
sa Zelengore pa do danas, te danas taj bataljon zaista
predstavlja prvoklasnu udarnu snagu, kako je 3. novembra 1943. pisao tab Desete brigade tabu Drugog
udarnog korpusa i ujedno traio da se ne usvoji zahtjev Vrhovnog taba da se taj bataljon poalje u Drugu dalmatinsku brigadu, napominjui:
Uputiti ga II dalmatinskoj za popunu bilo bi
mnogo manje korisnije nego da ostane kod nas, jer
ovaj bataljon nije za popunu, ve da bude kostur i stub
za druge slabije bataljone... Kad se zna da smo mi prije nekoliko mjeseci bez ovog dalmatinskog bataljona
imali svega 50-60 pouzdanih boraca, koji nijesu dezertirali, a sada imamo 1800, onda se tek uvia nunost
prisustva ovog bataljona i dalje kod nas, te da bi bio oslonac drugim slabijim bataljonima, a i da bismo mi
imali odakle crpsti kadrove...
I mjesec i po kasnije, 20. decembra 1943, tab divizije je u svom pismu tabu Drugog korpusa objanjavao zato tako uporno nastoje da zadre Trei bataljon
u Hercegovini, bez obzira na ponovljene zahtjeve

Vrhovnog taba, odnosno da njegovih 120 boraca - od

kojih je 60 Dubrovana, a ostali Dalmatinci koji su u
brigadu doli u Glamou i poslije Sutjeske, pa bi se njihov vei dio rasuo po drugim hercegovakim bataljonima kao ruovodei vojni i politiki k a d a r - predstavlja i jedan dio stuba X brigade.
I zato je onda prvi ovjek takve proleterske jedinice i udarne grupe bataljona bio odbaen od Vrhovnog taba? ta se u meuvremenu dogodilo?
To nisu znali ni Petar Radevi ni tab Desete brigade, ponajmanje tab brigade kad je dobio depeu
Drugog udarnog korpusa koja je kratko nalagala da se
Petar Radevi lii slobode i straarno sprovede u tab
korpusa. Trebalo je, dakle, da lii slobode svog istaknutog komandanta, koji je rukovodio sa est bataljona
i bio predloen za komandanta Desete brigade (on ili
Nikola Ljubibrati, kako stoji u knjizi depea Drugog
udarnog korpusa za 9. novembar 1943), ovjeka i ratnika kojeg je rukovodstvo narodnooslobodilake borbe na teritoriji Hercegovine upravo predloilo za in
potpukovnika i Partizansku zvijezdu I reda.
Smatrajui da je to teka zabluda, neka grdna
greka a kako nisu dobili temeljno objanjenje zato
ga treba uhapsiti i straarno sprovesti, pogotovo to se
u njega imalo bezgranino povjerenje, lanovi taba
brigade su odbili da izvre nareenje i sloili se da tako
i napisu odgovor tabu Drugog udarnog korpusa, to
jest da sve dok se ne ubijede u to da Radevia zaista
treba liiti slobode naredbu nee izvriti. Jer, izvriti je
odmah i bez pogovora, uhapsiti druga bez rijei objanjenja znailo je svog postojanog komandanta ostaviti
u opasnoj neizvjesnosti i nemilosti, tim prije to se vjerovalo da tako otra naredba upuuje na to da Radevia najvjerovatnije eka najtea kazna - strijeljanje za
neke strane, preteke, njima nedokuive, neobjanjene grijehove.
ta se dalje dogaalo govori nam djelimino i
knjiga depea Drugog udarnog korpusa, njegovi radiogrami - prepiska s Vrhovnim tabom.

Tako je ve 2. novembra 1943. komandant korpusa Peko Dapevi javio Vrhovnom tabu da je preko
Tree divizije uputio nareenje Desetoj brigadi im je
od Vrhovnog taba dobio zahtjev za hapenjem Petra
Radevia. Sedam dana kasnije, 9. novembra, Peko
Dapevi i Mitar Baki, komandant i komesar korpusa, uputili su iru depeu povodom strijeljanja B.M. i
D.G. od strane Petra Radevia, odnosno d a j e sasluano sedam politikih rukovodilaca i jedan obian borac i da je istraga utvrdila:
1) Da su strijeljani uhvaeni u bjekstvu u situaciji
kada je postojala opasnost da se dva bataljona raspadnu zbog dezerterstva.
2) Da je strijeljanje sauvalo bataljone a tim samim i veliki broj ranjenika, koji su se sa njima kretali.
3) Da Partija i tab osuuju nain na koji su strijeljani - bez suda, ali su se saglasili da su obadvojica zasluili smrt.
4) Da poslije toga nije bilo dezerterstva.
5) Borci skinuli su im odijelo, htjeli su i ve, ali
tab nije dozvolio.
6) tab X brigade i politodjel kau daje: Radevi
najhrabriji komandant u Hercegovini, dosta partijan,
odan i vrlo disciplinovan. Uiva veliko povjerenje vojnika i da je strijeljanje izvrio rukovoen interesima
narodne borbe. Predlau ga za komandanta brigade.
Sada je komandant grupe.
Sada vi odluite. Hitno odgovorite.
Toga dana, 9. novembra, Vlado egrt i Vule Miunovi su s Pekom Dapeviem i Mitrom Bakiem u
tabu korpusa zakljuili d a j e potrebno hitno formirati
hercegovaku diviziju utvrujui njen komandni sastav, kao i sastav tabova brigada, o emu je depeom
obavijeten i Vrhovni tab. U njoj stoji da se za komandanta Prve (Desete) hercegovake brigade predlae
upravo Petar Radevi (ili Nikola Ljubibrati).
Sutradan, 10. novembra, vjerovatno nakon novog
kategorinog zahtjeva Vrhovnog taba da se Radevi
bez pogovora mora odmah uhapsiti i nove depee
Drugog korpusa, u tab Desete brigade je pozvan

Hercegovci na maru dugom 610 kilometara od Ivan-planine do Trsta i

Bleda, april-maj 1945.
Omladina pozdravlja borce iz Hercegovine na njihovom maru ka zapadnim krajevima nae zemlje

Deseta brigada poslije borbi za osloboenje Trsta maja 1945. Pored kolone
lanovi taba brigade: kotnandant Radomir Mirkovi, politiki komesar
Sveto Kovaevi i naelnik taba Hrvoje Tiinovi

Njemaki vojnici koje je Deseta brigada zarobila u posljednjoj borbi kod

Ilirske Bistrice maja 1945.
Vjerovatno posljednja ratna poruka druga Tita borcima Dvadeset devete
hercegovake udarne divizije

nesueni komandant Desete hercegovake brigade i

proitana mu je naredba kojom se liava slobode, razoruava i stavlja u zatvor.
I Radeviu, koji je zaprepaen i utei skinuo
opasa i oruje, i onim lanovima taba koji su bolje
od drugih znali borbeni put raalovanog komandanta,
ostalo je samo da nagaaju ta u stvari stoji iza depee.
Njemu, optuenom, sinulo je d a j e moda osuen na
najteu kaznu ba zbog toga to je takvu kaznu upravo
on odmjerio dvojici boraca iz Prateeg bataljona Vrhovnog taba, od kojih je jedan bio lini pratilac druga
Tita, kad su napustili grupu bataljona koja se formirala na Jahorini poslije proboja na Sutjesci i koju je komandant Radevi - takvom gvozdenom disciplinom! - uspio da sauva i dovede do Hercegovine. Za
to su znali lanovi taba brigade, znali su i za okolnosti
u kojima se sve to dogodilo, o tome su znali i borci bataljona kojim je Radevi rukovodio, i u njihovim oima to nije bila komandantova gruba greka, svakako
ne tako teka i nedopustiva kako se to smatralo u Vrhovnom tabu i kako je to, na osnovu podataka koje
je dobio, drug Tito otro prelomio i taj svoj zahtjv obnovio kategorikim nareenjem da se njegova odluka
izvri.
Pretpostavljalo se: nain kako je ta Radevieva
presuda izvrena, komandantovo lino angaovanje
u presuivanju, mogla je navesti Vrhovnog komandanta na pomisao da e ta vojska, kad se ponovo nae
u Hercegovini, nastaviti - kao u prvoj ustanikoj godini - s rigoroznim obraunima ne samo sa protivnikim snagama nego i s onima iz vlastitog pokreta koji
se na izvjestan nain ne ponaaju kao rukovodea tijela i tabovi u tom kraju, pa je, bojei se takvog ekstremnog usmjerenja, koje je ve jednom negativno utijecalo na razvoj narodnooslobodilakog pokreta, i odmjerio takvu kaznu komandantu Radeviu, ime je
ujedno elio da jo jednom skrene panju partijskom
i vojnom rukovodstvu u Hercegovini i Crnoj Gori na
zakonitost i, posredno, druga osnovna obiljeja politike CK KPJ i Vrhovnog taba NOV i POJ u rukovoenju

oslobodilakom borbom naroda i narodnosti Jugoslavije.

Valjda su tako rasuivali i drugovi u tabu brigade, koja je ba tih dana prerastala u diviziju, ali im to
oevidno nije bilo dovoljno da izvre nareenje Vrhovnog taba, valjda prvo koje dotad, a moda i kasnije, nisu izvrili. Dogaaji koji su uslijedili opravdali su
njihovo takvo opredjeljenje. Uostalom, na tome im je
bio zahvalan, istina znatno kasnije, i sam drug Tito, s
nekom blagom sjetom pria nam Petar Radevi o tom,
tada njemu najgorem ivotnom trenutku.
Drugovi mi tada ne rekoe sve to su znali i doivjeli, a doivjeli su i to da su i oni ukoreni to su se
tako ponaali, to su eljeli da dokau da sam jedan od
njihovih najboljih komandanata, pa me, uprkos svemu, i predlau na viu dunost. To je druga Tita oigledno naljutilo i otud nove depee s mojim imenom.
Tada nije bilo drugog izlaza ve da me pozovu u tab
brigade, gdje mije saopteno da sam lien slobode i da
moram predati svoje lino naoruanje.
Stojim, tako razoruan, u kui Stevana Davidovia u selu Vrbi, iznad Gacka, a zapamtio sam i datum
- k a k o ga ne bih zapamtio! - 10. novembar 1943, stojim
i gledam u drugove i zapeaeno pismo, a niko da rije
kae. Ni ja ni oni. U jednom trenutku neko izvue pismo iz plave koverte i ono se zabijeli pred mojim oima. I ja tad uh sve to drugovi u tabu, intimno, misle
0 meni, ta misle najodgovorniji ljudi Hercegovine. Ispadoh, u neku ruku, kao njihov Timoenko. 'Ide gore,
ali neka zna ta sve o tebi mislimo', rekli su mi moji
saborci i ja odvratim d a j e to to sam uo najljepe to
sam mogao uti i doivjeti, a sve drugo neka bude
kako bude! I kaem svojim prijateljima, ba ovako: budite sigurni da u umrijeti dostojan svake rijei koju
ste ovdje zapisali i izgovorili, i o tome vie ne vodite
brigu. Ostau vjeran vaoj vjernosti i vaem povjerenju. Naem meusobnom povjerenju. I krenem u korpus u pratnji dobro naoruane vojske, u nove nevolje
1 dokazivanja, u dramatine okolnosti i neposredne
opasnosti, o emu je sada teko govoriti.

Dok je nepuna dva mjeseca amio u zatvoru Drugog korpusa kao uhapenik osuen na smrt, raalovani komandant koji samo eka naknadno nareenje
u pogledu izvrenja ili, pak, storniranja te kazne, kako
je o Radeviu nezvanino sluao komandant Prateeg bataljona Drugog korpusa Stevan Dragovi, tab
korpusa je 19. novembra javio Vrhovnom tabu da se
Petar Radevi nalazi u zatvoru kod nas, a 15. decembra je depeom pitao: ta da radimo sa Petrom Radeviem i ta ste odluili?
etiri dana kasnije, 19. decembra, stigao je odgovor: Za Petra Radevia odluka e se uskoro donijeti.
I donijeta je 26. decembra 1943: Vii vojni sud kanjava Petra Radevia lienjem ina i zvanja u naoj vojsci.
Pustiti ga u stroj kao borca ime mu se prua mogunost rehabilitacije. Presudu poslaemo.
Mjesec dana kasnije, 27. januara 1944, Mitar Baki
je depeom traio odgovor od Vrhovnog taba: Javite
nam ta ste odluili o Petru Radeviu kao partijcu.
ivot i vrijeme ratno nanose i ono to se nije
moglo oekivati, priao je dalje Petar Radevi. Ponovo sam koraao putevima iznenadnog i nesreenog
povlaenja naih jedinica i dokazivao svoju linu i komandantsku hrabrost i opredjeljenost, pa sam ne jednom i za sebe i za druge naao puteve izlaza, mada sam
jo bio kanjenik. Rije je o iznenadnom prodoru neprijateljskih kolona i na moje neposredno angaovanje
da se izvuemo iz kritine situacije. U meuvremenu
se oglasio i posebni vojni sud, koji mi je na kraju presudio. Sud mi podari slobodno jutro i stazu ka Petoj crnogorskoj proleterskoj brigadi, do novih poloaja i juria, do desetine s kojom sam, tom i drugom, doekao
i put do Vrhovnog taba i Sovjetskog Saveza.
Tu sam postao komandant Prvog vazduhoplovnog lovakog puka, komesar je bio Viktor Bubanj, i ljeta 1945. na aerodromu u Jugoslaviji - evo, to je ta fotografija! - predao raport vrhovnom komandantu Jugoslovenske armije Josipu Brozu Titu, koji me je ubrzo postavio i za komandanta vazduhoplovne divizije
u Mostaru. On, Tito, i predloio me je, lino, za narod-

nog heroja, pa otad, od 22. decembra 1951, i nosim Orden narodnog heroja. Nosim i Partizansku spomenicu
1941. I etiri rane. I vie odlikovanja.
I priu koja mi je draga: kad su jednom prilikom
Tito i njegovi bliski saradnici razgovarali o dogaajima i nepredvidljivim situacijama u petoj ofanzivi i poslije nje, pomenut je i moj sluaj, moje razoruavanje
i hapenje, odnosno drug Tito je tada rekao da su to i
za njega, kada je poslao radiogram tabu Drugog udarnog korpusa da me lie slobode i zatvore, bili trenuci
u kojima je razmiljao i o donoenju najtee kazne
koju dotad nikad i nikom nije izrekao. Razumljivo, vojni sud je trebalo da donese svoju konanu odluku. Da
takva kazna nije prelomljena, da se to nije dogodilo, da
ja nisam stao pred puane cijevi svojih drugova, gotovo presudno je uticao stav taba Desete brigade i taba Drugog udarnog korpusa, to potvruju i sauvane
radio-depee. 'Dobro je to nas nisu odmah posluali,
to su uporno branili svoga komandanta. Oni su ga i
najbolje poznavali', rekao je Tito, zadovoljan to je
tako zadovoljio znatielju svojih sabesjednika da li je
u ratu donio, makar jednom, najteu kaznu nekom od
pripadnika Narodnoosloboilake vojske. 'Moda se
to u sluaju Petra Radevia i moglo dogoditi, ali, sreom, sve se dobro zavrilo. Petar je danas narodni heroj!', dodao je Tito.
Tako je to bilo. Posljednji put susreo sam se s drugom Titom prilikom proslave u Jablanici na Neretvi,
12. novembra 1978, kada su me Dalmatinci, narodni
heroji i drugi, privoljeli da zamolim Vrhovnog komandanta da se fotografie sa nama. Evo te fotografije. Da,
to sam ja: malo sam se naslonio na Titovo desno
rame.
VRIJEME BORBE I UENJA
I dok je Petar Radevi tog ratnog novembra 1943.
u zatvoru Drugog korpusa i podno crnogorskih planina brojao mune dane, tri hercegovake brigade su se
otisnule u nove bitke.

Dvije brigade su imale po tri bataljona i nosile nazive Druga (neto kasnije: Jedanaesta) i Trea (Dvanaesta) hercegovaka brigada, a Deseta je sauvala
svoj naziv i imala je pet ranije formiranih bataljona Trei i Peti, Sedmi, Deveti i Jedanaesti, bila je i najbrojnija, u narodu i dalje smatrana najborbenijom i politiki najizgraenijom svojom vojskom.
Uza sve ono to je uinjeno na borbenim popritima, ivot i uenje koji su tekli od 1. do 15. novembra
1943, da pomenemo samo taj period, u Prvoj grupi
udarnih bataljona koja se pretoila u Desetu hercegovaku brigadu, na svojevrstan nain potvruju kako je
to vrijeme ratno upravo bilo i veliko doba uenja (a
vie takvih izvjetaja o petnaestodnevnom djelovanju
i uenju mogue je navesti i iz druge dvije grupe bataljona) na samim borbenim poloajima, u pojatama i
vrtaama, u predasima mareva, tad kad je u Prvom
bataljonu (koji je kasnije takoe uao u brigadu) od 20
etnih konferencija bilo 17 teorijskih. Tad su u bataljonima proraivani lanci i broure: Demokracija, Nacionalno pitanje (Tito), Oktobar i seljatvo, Bilten Vrhovnog taba (etvrta i peta ofanziva), Staljinov referat, Saoptenje taba Drugog korpusa o ubistvu Baja
Staniia i njegovog taba, Proglas CK KPJ, Radio-vijesti, Razvitak drutva (Segal), Sovjetski ustav, Pod
skutom okupatora (Proleter), Nedjeljni pregled Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu, O kolhozima, Izdaja etnika i karakter nae borbe i Uloga politikih
radnika u vojsci.
Na sastancima politikih i vojnih rukovodilaca tokom prvih petnaest novembarskih dana proraivani
su lanci i broure: O kadrovima (Dimitrov), Podizanje
autoriteta politikih radnika i njihove dunosti, Pismo
komesara brigade o sektorima rada, Najvaniji momenti iz sadanjeg rata. Na sastancima radnog karaktera, kako je pisao komesar grupe Peko Bogdan, veoma konkretno su razmatrani disciplina, odnos prema
narodu i cjelokupan rad i stanje u jedinici, kao to se
u vie eta praktikovalo da poslije proitanog materijala postavljaju pitanja u vezi istog i ispituje, da bi

zabiljeio i to da svaki politiki radnik mora odrati

najmanje tri sastanka sa narodom, navodei broj slualaca iz sela u kojima su odrani skupovi. Nisu zaboravljeni ni kulturno-prosvjetni ni zabavni programi, da
su u tom pretnastodenvnom razdoblju najee izvoeni skeevi - Junaci, Izdajnici, Seljak i june, zatim recitacije i stihovi O klasje moje, Ustaj seljo, Na Kozari
grob do groba, Pisma Jove Stanivuka, Drue Tito kad
e u Rusiju, Proleterska brigada...
Izvjetaji govore i o tome ta se dogaalo i na ekonomskom sektoru, u sanitetu, obavjetajnoj slubi,
kakve su kadrovske izmjene izvrene u bataljonima, o
presudama vojnog suda (strijeljana su dva etnika batinaa), sve do stanja blagajne i ove pojedinosti: U
Gacku pri pretresu kue nekog mjetana (ime mu ne
znam, jer sam izgubio potvrdu) pronaeno je 12000
kuna i puka. Isti je tvrdio da ne posjeduje oruje, zbog
toga mu je novac oduzet kao novana kazna to je htio
obmanuti nau vojsku.
U bataljonima Druge i Tree udarne grupe borci
su takoe itali ili najee grupno proraivali veinu
ve pomenutih naslova, uz neke nove (Kuda ide Bugarska, Govor druga vernika i druga), a kulturno-prosvjetni odbori u etama Druge udarne grupe u isto vrijeme odrali su predavanja o razvitku zemlje i ovjeka,
o nauci u SSSR (sa osvrtom na nauku u kapitalistikim zemljama), o glavnim tokovima kulture (prikazi
iz napredne literature, o sovjetskim filmovima i dr.),
izdali su depne novine i bataljonske listove (Ide se
putem da svaki borac poneto pie), pripremljeni su
novi skeevi Cestar Mujo, U bolnici, Ekspresno brijanje, Ustaa i etnik, pa i apekov komad Mati.
inilo se da je nailo vrijeme i za itanje knjiga,
makar to bilo i na poloaju, jer komesar brigade je 9.
decembra 1943. obavijestio bataljone sve tri udarne
grupe d a j e u brigadi poelo formiranje pokretne biblioteke i da se ve prikupio znatan broj knjiga, da u osloboenim naseljima i selima valja zapaziti i knjige
kako iz oblasti nauka tako isto i socijalnu beletristiku, kao i klasine romane i poslati ih brigadnom bib-

liotekaru, koji e, opet, to brigadno knjiko blago staviti na raspolaganje svim borcima koji ele da itaju,
aljui im spisak knjiga kojima raspolae.
Bila je to obaveza brigadnog bibliotekara, a svih
politikih komesara da poalju pregled listova, asopisa, biltena i broura, knjiga iz oblasti marksizma-lenjinizma, skeeva, pjesama, recitacija i slinih tekstova
kojima se slue i koje je trebalo ravnomjerno rasporediti i umnoiti. Uz to oekuju se prilozi za obnovljeni
brigadni list Hercegovaki borac, koji bi trebalo da
bude ogledalo ivota i borbi svih bataljona, list koji se
nee uputati u duboka teorijska raspravljanja, ve
e se u literarnim formama registrovati sve to se preivljuje, a osobito interesantne epizode iz borbe.
Ako se takva oekivanja uglavnom nisu ispunila,
jer za brigadni list kao da nije bilo vremena i osobitog
podsticaja, svaka pisana rije doekivana je u bataljonima kao svoja rije, posebno divizijske i brigadne Radio-vijesti. Tako su u bataljone stigle i divizijske Radiovijesti broj 17 i brigadne broj 32, oba glasila od 1. decembra 1943. iscrpno informiui borce o dnevnim
dogaajima na svim frontovima, zatim o sastavu Nacionalnog komiteta osoboenja Jugoslavije, o 36 prebjeglih domobranskih avijatiara, sve do pojedinosti
da je poznati londonski list Njus kroniki na svojoj
prvoj strani donio sliku marala Tita, kako ta slika izgleda i lanak koji poruuje: Evropa e jo dosta uti
o maralu Titu....
Sve se to italo u rijetkim predasima i u isto vrijeme prikupljali podaci o zloinima faista za brouru
koja se pripremala, briljivo dograivao odnos prema
narodu i njegovim odborima, a obnovljene su i komisije za kontrolu i pomo u snabdijevanju. Bilo je to vrijeme kad je razoruan i komesar ete, jer se ogrijeio
o moral vojske u kojoj se borio.
Bila je to vojska koja je jedina u Hercegovini
okupljala patriote Srbe, Muslimane, Hrvate i druge
kojima su zajedniki ivot i borenje bili preduslovi da
se doeka sutranji dan i vrijeme mira, bez topova i
rafala.

NOVI KRUGOVI I OKRAJI

Kasni jesenji dani nanijeli su prve snjegove i jo
ee borbe s etnicima, ali i uestaliju idejnu i politiku aktivnost u etama i selima (Iz svakog predavanja
borci moraju nauiti neto to ima stalniju vrijednost, pisalo je u uputstvima politikim komesarima
13. decembra 1943), nove tekoe s municijom (Tano je da borbe s etnicima teko donose municiju, ali
je zato tu bijedni okupator kod koga ima svega, poruio je, naredbom od 5. novembra 1943, tab brigade
svojim bataljonima), u nekim srezovima usporeniju
mobilizaciju (Uslov za mobilizaciju u Nevesinju, a i
inae, jeste tui ne samo te etnike gadove ve ubjedljivo tui okupatora, reeno je komandirima), a povrh svega stalne mareve u slaboj odjei i obui, bez redovnih obroka hrane i iskidan san.
Valjalo je i prve zakone odlunije sprovoditi u ivot, politiku liniju, kako je to javio komesar brigade 7. novembra komesarima NOP odreda, zahtijevajui (u svojoj 10. taki) od njih: Odredi su duni da
obezbijede linu slobodu i nepovredivost stana...
Radi toga ni jedan seljak ili graanin ne smije biti lien
slobode ili mu se vriti pretres kue ili stana bez prethodno prikupljenih dokaza ili injenica koje govore o
njegovoj krivici...
Nekoliko dana kasnije (22. novembra) tab divizije je obavijestio svoje jedinice da je otpor ustaa u Fazlagia Kuli slomljen, a istog dana je i tab Desete brigade, pred ijim naletom je i pokleklo tvrdokorno ustako uporite, pohvalio dvanaestoricu najhrabrijih:
bombae Draga Slijepevia i Bora Hadia, pukomitraljesca epana Kovaevia i Vili Vuia, vodne
delegate Radomira Petkovia i Blaa Vulia, vodnika
Sava Komara, desetara Mitra Dragumila i borce Milana Bjelogrlia, Mila Pikulu, Danila Divljana i Branka
Milievia.
Pohvalio je hrabre i postojane borce, ali je u naredbi ispod njihovih imena upozorio: Dranje boraca
prema neborakom stanovnitvu Fazlagia Kule nije

bilo kod svih bataljona onako kako to dolikuje borcima Narodnooslobodilake vojske. Pojedinci su svojim
postupcima pokuali da ukaljaju nau ast i na ponos. Sutradan je tab brigade poslao diviziji dokumentaran izvjetaj o neeljenim dogaajima i pojedincima koji su se ogrijeili o moral vojske, napominjui
da je potrebno pozvati na odgovornost drugove koji
su inili te i takve postupke.
Ustae su toga dana, 20. novembra, imale vie desetina mrtvih, a Deseta 15 mrtvih i 16 ranjenih. Dogaaji koji su se odigrali neposredno uoi i poslije likvidiranja Kule upeatljivo govore o sloenosti akcija
hercegovakih proletera protiv udruenih neprijatelja. Tako su, uoi napada na ustae u njihovom utvrenom brlogu, razbijeni etnici, njih etiri stotine, u podruju Banjana, a potom je napadnuta Kula i poslije
borbe od dvije noi i jednog dana, kako je tab divizije pisao tabu Drugog korpusa 1. decembra 1943,
oistili potpuno sva sela Kule, planine Babe i Bjelanice, gdje su borbe bile teke i vrlo ilave, jer su se
ustae i andarmi oajniki branili.
Kad su u posljednjem juriu u drugoj noi napada
bombai uspjeli da prodru u najjae branjena uporita
i rovove, preivjele ustae i miliionari su se spasavali
bjekstvom u planine, gdje su ih doekali dijelovi Druge brigade i jedne partizanske ete.
Upravo u to vrijeme su poele ofanzivne operacije
7. SS divizije Princ Eugen, jedne pukovske borbene
grupe 181. divizije i njihovih saveznika iz Bilee, Stoca
i Mostara. Voene su vrlo uporne borbe i jedinice su
se najzad morale povui ka Banjanima, u Crnu Goru,
gdje su Deseta i Trea brigada produile pod komandom komandanta divizije druga Vlada egrta da iste
teren dalje ka Grahovu i po mogunosti ka moru, javljao je tab divizije iznosei podatke da su, pored velikog broja ubijenih i ranjenih neprijateljevih vojnika, u
prva tri dana borbe zaplijenjena 4 teka bacaa, 200
granata, 6 araca, radio-stanica, teki mitraljez, 3 mainke, 164 puke, 53 konja i mazge, municija i drugo, da
su etnici i njemaki vojnici inili zajednike zloine

nad naim porodicama i zapalili nekoliko sela kod Bilee, d a j e moral vaba vrlo nizak, da se primjeuje vei broj tekog naoruanja - valjda zbog nadomirenja kvaliteta trupa, da jo nose ljetna odijela, vrlo pocijepana i iskrpljena, iako su u Hercegovini ve snjegovi, da se u tekim situacijama u borbi predaju i u veem broju, pa i to da im je i ishrana vrlo slaba, da bi
na kraju izvjetaja (kao i ranije) bilo napisano: Ukoliko nam nijeste poslali cigaret-papira, a ne moete ih
ni poslati, mi bismo imali novca svakakve monete da
ih kupimo ako igdje ima, jer nema grada u Hercegovini gdje se mogu dobiti.
Brigadni borbeni krugovi i dugi marevi protezali
su se tokom novembra i kroz susjedne crnogorske
optine banjsko-vuedolsku i dalje ka Vilusima i Grahovu, ostavljajui drugim jedinicama svoje podruje
i prilike o kojima je tab divizije pisao Drugom korpusu 30. novembra: Mase u Hercegovini koje su doskora bile na prekretnici i kolebale se sada se veim dijelom orijentiu nama i stupaju u nae redove.
I dok se Deseta motala s banjanskim etnicima,
16. novembra u hercegovakom selu Dolima Peti batlajon Tree hercegovake brigade, proslavljeni Peti
bataljon (Livanjski) Desete brigade, doivio je teak
poraz: opkoljen od etnika u nonoj borbi i grevitom
prodora palo je 50 boraca (poginulo, nestalo i ranjeno), meu kojima su poginuli komandant bataljona i
njegov zamjenik Ante Kelava, narodni heroj, i Mio Popovi.
Nakon to je oslobodila Fazlagia Kulu (podruje
od vie sela i zaselaka u kojima je tokom borbe poginulo i utopilo se dvije stotine ustaa), pretresla planine
Babu i Bjelanicu, brigada je (bez Prvog bataljona, ije
su dvije ete otpratile delegate za I zasjedanje Zavnobiha u Mrkonji-Gradu) ponovo hitno krenula ka Banjanima, u cilju ienja terena prema Grahovu, i dalje ka m o r a radi spajanja sa nama naklonjenim primorskim pojasom.
U meuvremenu je uludo protutnjala njemaka
ofanzivna operacija Kugelblic, koncentrini napadi

vie hiljada njemakih vojnika, ustaa, etnika i domobrana ne bi li ne samo odbacili Dvadeset devetu diviziju od Crnogorskog primorja nego je i unitili, jer
krenuli su iznenada i u devet napadnih kolona. Sudar
koji je poeo na vie pravaca, kad je Deseta zaustavila
njemaku kolonu kod Bilee, nastavio se u etvorodnevnoj borbi, i ofanziva je - iako su njemake jedinice
krajem novembra povratile Gacko i ire podruje u istonoj Hercegovini - zavrena bez oekivanih rezultata. Teki gubici zabrinuli su njemake komande kako
dalje da ratuju na hercegovakom kamenjaru.
Decembar je donio nove nevolje etnicima i njemakim komandama u irokom podruju od Bilee
do Grahova i Gornjih Krivoija - rastrojene su etnike brigade i njihovi pozadinski punktovi, a njemaki
oficiri su zabrinuto gledali prve saveznike brodove
na Jadranu. Uzaludan je bio i pokuaj da se Deseta brigada uniti oko Vilusa i Grahova, jer sve to je njemaka borbena formacija He postigla svelo se na osvajanje Vilusa.
Tada je (18. decembra) tab brigade u svom pregledu akcija u crnogorskim optinama od 1. do 15. decembra zabiljeio da je borbenost etnika bila skoro
nikakva, da ni borci okupatorskih snaga u tom pogledu nisu mnogo odskakali od njihovih slugu, d a j e
moral boraca bio na visini i jo vie uzdignut uspjesima naih boraca sa vabama (koje su u tih petnaest
dana imale 53 mrtva, uz druge gubitke). Inae, tabom
brigade su rukovodili: Nikola Ljubibrati i Peko Bogdan, komandant i njegov zamjenik, edo Kapor i Slobodan akota, komesar i njegov zamjenik, i naelnik
taba Mustafa Dizdarevi; Prvim bataljonom - Radomir Mirkovi Rako, Neo Ili, Nikola Bjelica i Milo
Bajevi; Drugim - Veljko Ivkovi, Milan Papi, Marko
olji i Ismet Brki; Treim - Sreko Rei, Ante Jerkin
Sveto Priji i Anton Mratovi; etvrtim - Tripo Bjelica,
Lazar Vojnovi, Radovan Simovi i Ante Vlahov; Petim - Nikola Radoevi, Maksim Bulut, Jozo Bakra i
piro Miunovi.

tab divizije je tih dana zapisao da u masama etnici oblae vapske uniforme sa oznakama kukastog
krsta, a od vaba redovno dobijaju marmeladu, ostalu
hranu, oruje i municiju, pa ak i artiljeriju, pa i to da
sve bre opada moral njemake vojske, pogotovo njihovih saveznika ustaa i etnika.
Poto je i tog puta reeno da je vei dio boraca
doskora bio u etnikim redovima, pa se jo osjea politika nestabilnost, istaknuto je i to da u jo veoj
mjeri postoji velika volja za saznanjem: borci sa velikom panjom sluaju referate i predavanja i to na njih
pozitivno utie, a to je znailo da su i jedinice postale
borbenije.
Ta vojska je 20. decembra ubila i zarobila 32 njemaka vojnika koji su pokuali da spasu kapetana - pilota lovca Kihnera, nosioca dva gvozdena krsta s liem (oboren u vazdunoj bici sa saveznikim avionima iznad Hrasna i zarobljen od partizana Junohercegovakog odreda), zabrinuta jedino tim to joj je stalno nedostajala puana municija, za koju bi dala i zlato, kako je pisao tab. Deseta brigada je, drei blokirano Gacko, 26. decembra javljala: udi nas da vabe
danas ne gaaju sa topovima, iako znaju nae poloaje, a potom da e napadom na Gacko i njegovim osloboenjem imati u svojim rukama treinu Hercegovine, irei slobodnu teritoriju prema Nevesinju i Bilei koja e za to vrijeme biti ve vjerovatno u naim
rukama.
Kraj godine, oekivalo se, trebalo je da donese
novi uspjeh Desete - osloboenje Gacka. Brigada je te
decembarske noi imala kao znake raspoznavanja O
Mujo - evo me Mio, i znalo se da napad mora da
bude drzak i brz, puana paljba vrlo slaba, gotovo nikakva, da bombe odluuju sve, da pobjeuje onaj
ko prvi izvri juri, kako je pisalo u zapovjesti brigade
za napad.
To se, ipak, nije dogodilo. Izostalo je iznenaenje
u sva tri neuspjela napada.
Da lije prvi noni napad na 200 njemakih vojnika
i 250 etnika oko grada propao dobrim dijelom zbog

sruenog mosta kod Klinja kuda je bilo predvieno

prebacivanje naih glavnih snaga za napad preko Miholjae, zato su drugi i trei napad propali, i pored
tvrdokorne borbe i usklaenih akcija svih bataljona
sve do centra varoi (izgubivi u tim prodorima 7 mrtvih i 18 ranjenih), ko je grijeio, otkud takav neoekivan otpor njemakih vojnika i etnika, da li je za to
uporite trebalo dovui jo jednu brigadu, kako je to
odmjerio tab Desete, o tome ratna dokumenta krto
;ovore, zaobilaze i injenice o kojima se kasnije sazna! o, koje ive vie u sjeanjima pojedinaca, u kazivanjima Ante Kreza, koji je etvrtu i petu ofanzivu proao
kao komesar Druge ete Petog bataljona, a avgusta
1943. preao u Trei (Dalmatinski) bataljon za pomonika komesara i partijskog rukovodioca u bataljonu,
inae takoe uesnika u napadima na Gacko.
Zato nisu uspjela sva tri napada krajem decembra 1943? Jedan od razloga je i pijunska akcija Gestapoa, zahvaljujui kojoj su njemaki nacisti uspjeli da
spremno doekaju sva tri napada. A evo kako: borac
Desete brigade, Bokovi, zarobljen na Sutjesci, u Sarajevu je pristao na pijunsku saradnju, potpisao izjavu, a zatim je utekao i ve ljeta etrdeset tree stigao
u Hercegovinu kao ilegalac, i ponovo postao borac
svoje brigade.
Naao se i u prateim dijelovima taba brigade i
sticajem vie okolnosti doznao znaajne pojedinosti o
rasporedu snaga i vremenu napada. Svoje pijunske
informacije predao je dvjema seoskim djevojkama,
koje sU iz sela Drameine odnijele i predale pismo njemakom kapetanu u Gacku. Tako se i dogodilo da su
njemaki vojnici napad brigade doekali na poloajima, mada su komandant i njegov zamjenik ve tad posumnjali u izdaju. Bokovieve informacije nisu bile
uzaludne. Napadi su odbijeni i grad nije osloboen.
Desetak dana kasnije iznenada se povela borba s njemakom kolonom, koju je posebno uspjeno vodio
Trei bataljon.
Meu poginulim vojnicima leao je i gestapovski
oficir s kojeg je komandir ete u Treem bataljonu iv-

ko arkovi, rodom iz Gornjeg Hrasna, skinuo odijelo

i navukao na sebe. Presvlaui se te noi pored razgorjele vatre, komandir je u odijelu gestapovca naao komad papirne kese (fieka) na kojem je neija ruka, bez
potpisa, ispisala podatke o brigadi i namjeravanom
napadu.
Nije se smjelo oklijevati: borci u brigadi ispisali su
line podatke o sebi, poput ankete, pa meu njima i
pijun Bokovi, koji nije posumnjao da se u tako masovnoj, kolektivnoj anketi krije i zamka namijenjena
upravo njemu. Dalje je ve teklo uobiajeno. Krug
onih sa slinim rukopisom na papirnoj kesi se suavao
i napokon je izvuen - Bokovi, koji je sve priznao i
odao, pa i dvije seoske djevojke. Komesar brigade
edo Kapor je poetkom 1944. godine pred jednim bataljonom i okupljenim narodom u selu Vrba proitao
presudu kojom su Bokovi i njegovi saradnici, njih
troje, osueni na strijeljanje.
BRIGADA... ZA ClTAV MJESEC NE MIRUJE VIE
OD DVA DANA
Tako je zavrena 1943, trea ratna godina hercegovakih partizana, sedamnaesti mjesec u ivotopisu
Desete brigade, koja je tog decembra imala pet bataljona sa 671 borcem i starjeinom (Druga brigada 460,
Trea - 436, svaka s po tri bataljona), kadrovski i borbeno najsnanija u diviziji (1567 boraca, s odredima
2000), koja je po svom sastavu bila omladinska, dobro
zapamena u njemakim komandama i tabovima, jer
sve ei grobovi njihovih vojnika obiljeavali su borbenu marrutu 29. divizije.
Sve to, razumljivo, nije sprijeilo njenog komesara da u svom izvjetaju od 1. decembra 1943. komesaru
Drugog udarnog korpusa ponovo naglasi potrebu intenzivnog idejnog i politikog rada s borcima koji su
tek stigli u bataljone i naglo omasovili brigadu, jer jo
se deavalo, kao i etvrtom bataljonu Desete, koji se
inae u borbama dobro pokazao, da se, im se bataljon

udalji sa terena svoga sreza i im situacija nije laka,

dogaaju dezerterstva, najee bjekstvom u svoje
rodno selo, optinu. S obzirom na to da su ostali bataljoni bili formirani manje - vie po srezovima ili rejonima, divizijski partijski biro je procjenio da jo ne
postoji mogunost da se uspjeno izvri razmjetaj
ljudstva iz bataljona u bataljon, kako ne bi bili rejonski, jer bi se onda dogaalo vie dezerterstva.
Hercegovaki komunisti su u bataljonskim kolonama koraali s hrabrim borcima, ali meu kojima je
- kao posljedica etnike vladavine i propagande bilo dosta onih koji su ispoljavali nedovoljno razumijevanje osnovnih pojmova nacionalnog pitanja i uopte neshvatanje pravog znaaja narodnooslobodilake
borbe i njene linije, a bilo je ak i onih koji su u nekim
akcijama svoje stavove utemeljivali i na vjerskoj osnovi. To se i moglo oekivati u izuzetno snanoj i masovnoj opredijeljenosti naroda Hercegovine za oruanu narodnooslobodilaku borbu, posebno zbog njene
mladosti, pa otuda je partijsko rukovodstvo s punim
uvjerenjem i obavijestilo vie partijsko rukovodstvo
d a j e njihova divizija omladinska divizija. To je u stvari
znailo da e 300 lanova KPJ i 114 kandidata, koliko
ih je bilo poetkom decembra 1943, skojevci po jedinicama i ostali borci u nove borbe ui eljni mnogih
znanja mada njihovo uzdizanje do nivoa SKOJ-a ne
ide veoma lako, odnosno da e prebroditi sve tekoe i svestrano ojaati svoje borbene kolektive.
Takva oekivanja su podrazumijevala i pojaanu
brigu prema borcima i njihovom raspoloenju, kao to
je to bio sluaj sa eljama boraca Treeg bataljona Desete brigade, meu kojima se za vrijeme velikih uspjeha nae vojske u Dalmaciji, naroito poslije izbacivanja Italije iz stroja, pojavila elja da odu u Dalmaciju.
Oni e i otii u sastav Druge dalmatinske brigade
poetkom idue godine (koja se borila u Crnog Gori),
kad je i politodjel divizije u svom izvjetaju Centralnom komitetu KPJ o partijskim i politikim prilikama
u Desetoj brigadi jo jednom, cjelovitim osvrtom,
preao cio put Desete od njenog odvajanja sa Sutjes-

ke, kad je preivljavala teku krizu i kad se osipanje

koje je uzelo maha u Pivi i Zelengori nastavilo i poslije
dolaska u Hercegovinu, kad su pod utiskom tekih
borbi i fizike iscrpljenosti, nailaskom kroz svoje srezove i sela borci odlazili kuama (jer je neprekidno
gonjenje nae brigade od strane njemakih jedinica iako malih - pojaalo tenju kod naih boraca da predahnu), kad je Deseta, to stoje od nje ostalo, u svako
doba mogla za 3-4 minuta napraviti pokret, pored ostalog i zbog toga to za prva tri mjeseca nae jedinice
nijesu imale nikakvih komora - ak ni kazana za kuhanje.
Dakle, tako je to bilo: od ukupno oko 160 boraca
- raunajui sve ljudstvo, pored Treeg (Dalmatinskog) bataljona sastavljenog od grupa sa Sutjeske,
od zabrinjavajueg osipanja i, objektivno, jednog bataljona - za svega etiri ljetna mjeseca etrdeset tree
stiglo se do jedanaest udarnih bataljona (pored Mostarskog, obnovljenog), do kolone od 2.000 dobro naoruanih boraca, do Hercegovake divizije! I dvije stotine seoskih i dvadeset pet optinskih i sreskih narodnooslobodilakih odbora! Do Oblasnog NOO i vie novih partijskih i skojevskih komiteta na osloboenoj i
neosloboenoj teritoriji!
Opet su tog vrelog ljeta i jeseni etrdeset tree,
kao i etrdeset prve, najpouzdaniji partijci upuivani
privremeno na teren da bi podigli moral narodu i uvjerili ga u prolaznost krize, opet rezultati nisu izostali,
jer ve od poetka jula vie nije bilo osipanja - to je
ostalo bilo je solidno. Krajem jula je poela i mobilizacija i tad su svi komunisti ispitali svoju aktivnost, pa
i svoje greke.
Uvrivanjem partijske organizacije i bataljona,
formirali smo partijsku komisiju za ispitivanje svih
sluajeva samovoljnog odlaska kuama i naputanja
nae vojske, pisao je 20. februara 1944. politodjel divizije Centralnom komitetu KPJ, obavjetavajui da je
iz KPJ iskljueno oko stotinu partijaca (izuzimajui
Mostarski bataljon), da je takav postupak imao pozitivan odraz na ugled Partije i njeno dalje uvriva-

nje, a zatim: Skoro svi partijci - povratkom u vojsku

- pokazali su se do kraja odani i prihvatili partijsku
kaznu kao opravdanu mjeru. Nakon tri - etiri mjeseca poeli smo sa vraanjem iskljuenih. Veina njih
ponovo je ukljuena u Partiju i razvija se normalno . . .
Bilo je tri - etiri sluaja bjekstva u neprijateljski tabor, ali su svi izginuli u borbama od nae puke.
Tad je ogromna veina partijskog kadra Hercegovine bila u brigadi! A njih stotinu je ve bilo poginulo
u borbama koje su voene od njenog ponovnog dolaska u Hercegovinu!
Neprekidno, od dolaska u Hercegovinu, naa
vojska vodi borbe, pisao je politodjel divizije, to jest
da je redovna pojava da, bilo koja brigada, za itav
mjesec ne miruje vie od dva dana, da su stalni pokreti vezani za borbu - to je vojniki ivot naih jedinica, da e 505 partijaca i 159 kandidata (u Desetoj
190, odnosno 75) ubrzo ojaati i osamostaliti svoje or;anizacije da 529 skojevaca vodi kurs da se sva omadina u vojsci obuhvati skojevskom organizacijom.
Da li e se sve to moi i ispuniti? Hoe, vjerovali
su u brigadama i diviziji, jer, reeno je, pozitivno je to
to su sve mladi ljudi i elemenat bistar te se mogu bolje i bre uzdizati.

ZIMSKA I PROLJETNA UZRASTANJA

Kadrovska jezgra Gorak zalogaj Bogdana Pikule OkiIjevii u svom spaljenom selu Borbena disciplina bolja
od svakodnevne Dok smo mi ovako lupali po njihovoj
lijevoj koloni .. Stigao duhan i, napokon, cigaret-papir Proslavite i Liebknechta i Rosu Luxemburg Saveznika flota tue Dubrovnik 70 jadonja i 20 bradonja Satnikova odmjeravanja Poruka kriparima
Akt ija sadrina zaista oduevljava Od 8 do 120 pukomitraljeza u diviziji Zvona su neprekidno zvonila
801 borac (32 drugarice) Ostvarena predvianja Tri
ujedinjene i zavaene kolone Pismo saveznicima
Poteda Novaka Benderaa Stab Desete u cjelini
najbolji tab

Kao to je zamjenik politikog komesara Desete

hercegovake brigade mogao da u svom izvjetaju
Centralnom komitetu KPJ od 22. febaruara 1944. zabiljei i to da je brigada - s obzirom na to da su njena tri
bataljona, od pet koliko ih je imala, bila sastavljena od
boraca iz bilekog, nevesinjskog i gatakog sreza, zatim od onih koji su doli iz Dubrovnika, Mostara i stolakog sreza - dobila karakter u stvari jedne novoformirane brigade sa vrlo malim brojem starog, iskusnog
vojno-politikog kadra, kao i sa vrlo malim brojem starih boraca, ali da i takva daje izgled jedne udarne
brigade nae NOV, isto tako se i za druge dvije hercegovake brigade moe rei da su ne samo ponikle ili,
bolje rei, prerasle iz dvije udarne grupe bataljona Desete brigade nego i to da su i njihova komandna i osnovna boraka jezgra klesana na borbenim putevima

hercegovakih proletera u Bosni etrdeset druge, na

ratitima etvrte i pete ofanzive etrdeset tree, odnosno d a j e cijela Dvadeset deveta divizija obrazovana
ne objedinjavanjem triju brigada, kako je to sluaj s
drugim divizijama nae Narodnooslobodilake vojske, ve prerastanjem (u jedinicu takva kakva jeste) od
jedne jedine brigade, od njena tri mona grupna bataljonska borbena jezgra.
I bi to srena okolnost za hercegovaku diviziju:
moralna i borbena svojstva proleterske brigade, koja
je samo na Sutjesci izgubila 305 boraca, etvrtinu svog
sastava, potvrivana i razvijana junatvom i onih koji
preivjee bitke i okraje, proimala su i tek obrazovane etne i bataljonske kolektive, neposredno uticala
na kaljenje mladih. Oni su se vaspitavali na mnogim
upeatljivim primjerima dosljednosti i istrajnosti hercegovakih proletera, jer meu njima su bili i mnogi
uesnici u tim dogaajima.
LINI PRIMJER OSNOVA VASPITANJA
Mada je znao da se iz seoskih kua samovoljno ne
smije uzeti ni gutljaj mlijeka, borac Prve ete Drugog
bataljona Bogdan Pikula, omladinac, pregladnio na
dvodnevnom krstarenju patrola duboko u neprijateljskoj pozadini oko Posuja neposredno poslije formiranja brigade, u povratku je u kui nekog seljaka odlomio nekoliko dobrih zalogaja vrue kukuruzne pogae, ispod saa. Pogaa mu je ve tog popodneva zapela kao kost duboko u grlu.
Seljak je smatrao da je oteen i to nam je rekao
u logoru nae ete, mada nije znao krivca, priao je
partijski rukovodilac te ete Vlado Ivkovi, koji je etrdeset treu godinu proveo kao zamjenik komesara i
partijski rukovodilac Prvog bataljona. Nije bilo dvojbe: bio je to neko iz nae ete. Odmah sam sazvao sastanak petnaestorice lanova KPJ, sjeli smo iza buna
i, ne bez ljutnje, rekao sam zato su se okupili. I tad u
naoj blizini odjeknu pucanj. Skoili smo i nekoliko

koraka daleko od nas zatekli u krvi omladinca Bogdana Pikulu, koji je ljeta etrdeset druge krenuo u Bosnu
iz svog rodnog sela Slivlja. Bio je krupan i snaan momak. Izuzetno hrabar i estit proleter. Prisjetih se: dok
smo uurbano odlazili iza buna Pikula nas je nekako
udno posmatrao! Podigosmo ga i on s mukom otvori
oi. Ruke nam okvasi krv iz rane ispod srca i s lea,
gdje je metak rascvao ranu. Izgledalo je da je rana
smrtonosna. I Pikula promrsi: 'Htio sam sam sebe da
kaznim'. On je, dakle, otkinuo nevelik komad hljeba. I
zato vie nije elio da ivi. Sreom, poslije dugog lijeenja prebolio je ranu i - poginuo je kao starjeina u
mostarskoj operaciji poetkom etrdeset pete nedaleko od irokog Brijega i Posuja.
Bila je to vojska koja je u selu Donjem Drenju
kod Nevesinja aprila etrdeset druge strijeljala pred
narodom komandira ete partizanskog bataljona Nevesinjska puka Vasa Aimovia zbog toga to mu se
u borbi s etnicima rasula eta, a godinu dana kasnije,
aprila etrdeset tree, opet u tom selu i pred seljacima
borca Prve ete Drugog bataljona zbog samovoljno
uzetih arapa. Bilo ih je koji su plakali i prvi i drugi
put, ali plotun je odnio dva ivota. uvajte estito svoj
obraz, ali, brate, moe li bez grobova, bez smrti ovih
mladia?, pitali su ljudi, ali - tako se krio put ka pobjedi.
Klesala se staza na smjeni vjekova kojom je koraao i Jovan Janji Joco, rudarski radnik, ija je uturica s rakijom kolala etom a neija s vodom visila o
njegovom opasau u trenucima bataljonske ili brigadne kontrole, ponekad i partijske, da bi u borbi za
Konjic, tukui iz mitraljeza, ranjen, da ne bi izlagao
opasnosti svoje drugove u njihovoj elji da ga iznesu s
poloaja zasutog granatama i rafalima, iznenada, sam
sebi oduzeo ivot.
Njenim uzbrdicama i krivinama peo se i narodni
heroj Vuko Torovi, koji je vrijednost svake utroene
rune bombe odmjeravao brojem poginulih protivnikih vojnika, kao to je to bilo i u borbama na prilazima
Jajcu, kad je ispod pukarnica neosvojenog bunkera

rekao svojima: Izmamie mi bombe, a glave sauvae,

majku li im njihovu.
I Cvijeta Dobrani, koja je poslije mnogih ranijih
nevolja (ustae su joj 27. juna 1941. u selu Meu kod
Stoca ubile dva sina - dvogodinjeg Vidoja i etverogodinjeg Radovana, a ona je pukim sluajem, ranjena
prilikom odbrane svojih najbliih, preivjela strijeljanje tridesetero seljaka i seljanki) zajedno s muem,
Spasom, postala borac partizanskog bataljona Sloboda, a i majka tek roenog sina, kojem je dala ime nesrenog malog Radovana, da bi tako, s jednogodinjim
djetetom u torbi i muem komandirom u estom bataljonu Desete brigade progrmila i petu ofanzivu istrajavajui na putevima borbe. (Ponekad sam s djetetom
bila u brigadnoj intendaturi, ali im bi zagustilo Spaso
bi me povlaio u borbeni stroj, kao na Sutjesci, sjea
se tih dana majka Cvijeta. Dijete je uvijek bilo disciplinovano i svi borci pamte da nikad nije zaplakalo u
kritinim situacijama, a na to se naviklo kada smo se
skrivali po peinama bjeei ispred etnika i, kasnije,
u bataljonu. Moj mali Radovan, moj drugi Radovan,
koji je sada ljekar specijalista u Sarajevu, veoma dobro
je zapamtio bombardovanje i im bi se, jedno vrijeme
i poslije rata, pred njim pomenuli avioni, skrivao bi se
pod sto ili u grm. Sada Radovan ima dvoje djece i enu
Azeminu, Muslimanku, ljekara neurologa, a moja
kerka Radojka mua Tvrtka, Hrvata, i dvoje djece.
Spaso je umro prole godine, a ja uvam unuad. Tako
ivot danas tee u mojoj porodici...).
Komunisti su znali i za sluaj narodnog heroja Ilije Babia, seljaka i ratnika, to preivi rat, koji je - nakon to je samoinicijativno svratio u pojatu i od seljaka zatraio gutljaj mlijeka, dobio jebeno mlijeko,
mlaenicu, a zatim zbog toga bio iskljuen iz Partije bez zaklona, stojei, iz pukomitraljeza gaao ne bi li
ga metak kao vanpartijca to prije potrefio. Zbog svega
toga valjalo je ponovo odrati sastanak i poslije tri mjeseca Ilija je vraen u Partiju. Zato i nije bilo udno to
je takvu vojsku narod ba tog prozorskog kraja doekao kao svetu vojsku, koja eljad spasava i dehen-

ema (pakla) i od ejtana (avola) to s isukanim noevima trijebi nesrenu kunu eljad. Otud i kafenisanje, tamo gdje se to moglo, uz prgu od jema, kao
u itu, gdje je domaica iz platnene kese, koju je drala pod pazuhom, izvukla kocke eera poutjelog od
natopljena znoja i, umjesto svojoj djeci, podarila lanovima taba.
Znalo se i za nesrenu sudbinu Salka Hadiahmetovia, obuara iz Trebinja, koji je s jo jednim domobranom u jeku paklene borbe za Kupres avgusta
1942, u noi beskompromisnog obrauna protivnikih
snaga, smogao snage da iz svog zaklona vikne: Drugovi, mi smo vai, a zatim, praeni preko niana vie karabina, s dignutim rukama preli su na drugu stranu
barikade, meu svoje, ostajui meu njima bez kompleksa i straha da li e ih neko podozrivo doekati. Salko je znao da dolazi meu ljude koji su svakom pruali priliku da svoju vjernost i potenje djelom potvrdi,
linim primjerom. I poginuo je dva mjeseca kasnije, u
juriu na ustae na brdu Suha jela kod Travnika.
Njegovim primjerom poli su mnogi Hercegovci
krajem etrdeset tree i poetkom etrdeset etvrte
dolazei sve ee kao dobrovoljci u tri hercegovake
brigade kojima su rukovodili mahom ratnici stasali u
Desetoj.
I dok je rukovodilac politodjela divizije Vojo Kovaevi pisao Centralnom komitetu KPJ d a j e komandant Desete Nikola Ljubibrati odan, hrabar i udaran, da ostaje kao partizanski komandant, odan komunista . . . voljen od boraca; d a j e Nikolin zamjenik,
Peko Bogdan, dobar vojni rukovodilac i vaspita, da
je malo nagluv to mu smeta (ranjen u borbi 1942. u
Jajcu); za eda Kapora, komesara, da je vrijedan,
odan, hrabar, voljen od boraca, da se gubi ponekad
u detaljima, da za njegovog zamjenika Slobodana akotu karakteristike alje u izvjetaju, da u cjelini tab
zadovoljava, dok je, tako, politodjel pisao karakteristike, o lanovima tabova brigada i taba divizije, borci
i starjeine u svojim etama i bataljonima pisali su
takoe svoje karakteristike, svakodnevno od-

mjeravali i sebe i druge, svoje komandire i komesare.

Tako, dok karakteristike govore da Danilo Komnenovi, komandant Dvanaeste brigade, puno vodi brigu
o borcima, da je elastian i ilav u borbi, borci su
znali da je on, Danilo, bio komandir ustanike vojske,
d a j e nakon smrti narodnog heroja Pavla Vukoja (a pedeset Vukoja iz sela Paena borilo se pod partizanskom zastavom, od kojih 26 nije doekalo slobodu) poetkom etvrte ofanzive preuzeo komandu Petog bataljona Desete brigade i s njim proao i Neretvu i Sutjesku, hrabro i pronicljivo komandujui, da bi u prvoj
akciji Desete poslije pete ofanzive s 27 svojih boraca,
od 45 koliko ih je krenulo na taj zadatak, unitio dobar
dio etnikog taba za istonu Bosnu i Hercegovinu.
POVRATAK RATNIKA
Ako je narodni heroj Danilo Komnenovi ostao
tako zapamen, njegov zamjenik Milinko Okiljevi,
oba aktivni podoficiri, bie znan i po tome to je poslije godinu dana lutanja s vojskom po Bosni stigao
i nadomak svog sela Platice kod Gacka, a u selo nije zaao, nije sve dole komandant Desete brigade Vlado egrt nije doao u selo Samobor kod Gacka i u tabu Prvog bataljona, kojim je Milinko komandovao, bilo ie to
3. aprila 1943 godine, zahtyevao da za jednu ili dvije
noi napusti bataljon i obie svoje u selu, i on i drugi
Okiljevii u bataljonu.
I prikupili su se u neobinu kolonu. Na elu su
rabila tri roena brata - Gojko, najstariji meu njima,
ojeg su na kunom ognjitu prieljkivali ena, tri
kerke i sin, jedno drugom do uha, desetar i vodnik
voda, zemljoradnik; Milinko, krupna i snana momina, komandant; Mileta, ak graanske kole i narodni
heroj, ija e sudbina biti muna i legendarna; njihovi
bliski roaci - Vaso, to kasnije pogibe kao zamjenik
komandanta bataljona, Bogdan, to izgubi nogu u borbi kod Nevesinja, Duan, to pogibe u petoj ofanzivi, i
Rako, svi iz Prve ete Prvog bataljona.

Milinkov otac Jefto, koji je umro 1938, potpredsjednik optine i ovjek koji je bratstvo s ljudima drugih nacionalnih sredina uvao kao zjenicu oka i tako
odgojio i svoju djecu, ostavio je enu Milicu i estero
djece, od kojih se troje, eto, tog aprilskog praskozorja
vraalo u svoje selo kao prekaljeni ratnici Desete brigade. Stali su na uzviicu iznad sela i ugledali samo dva
dima iz dvije sklepane kue, od desetak do temelja poruenih domainstava. Sve familije su se okupile oko
dva ognjita i mjesecima svaki zalogaj dijelile kako su
znale i mogle.
Bol je bila preteka kad su saznali da je majka Milica, izmuena ratnim nevoljama i ne jednom tuena
od etnikih trojki, izdahnula dva mjeseca ranije, ostavljajui roacima svoje tri kerke, naoitu djevojku
Maru, desetogodinju Ljubicu i na nekim dalekim
stranama kerku Cviju.
Predanili su i krenuli u bataljon sa sestrom Marom, s kojom e proi i Sutjesku, ostavljajui Gojka da
sa svojom djecom prozbori jo koju rije. I glavom to
plati: sutradan, zorom, dok mu je najstarija, devetogodinja kerka sipala vodu iz kraga u ruke koje su znale za mnoge muke familijarnog borca i ratnika, u selo
je banulo etrdesetak etnika, koje je neka ena, zmija otrovnica, provela kroz poloaje etvrte crnogorske brigade na Ravnom iznad Gacka. U selu su zatekli
i Mirka Veovia, vijenika AVNOJ-a, intendanta crnogorske brigade, koji je imao toliko vremena da otvori
vatru na bradonje i junaki pogine. Gojko, opkoljen
zloincima, meu djecom, svladan je bez rijei, tuen
i vezan odveden u kolainski zatvor, ije je junako dranje sve do muenike smrti opisao Mihajlo Lali u
knjizi Svadba.
I junatvo Gojkovog najmlaeg brata Milete.nadahnulo je Hercegovce: upao je u splet njemakih i etnikih rovova na brdu Gatu, gdje su i ljeta etrdeset
druge izginuli mnogi srpski proleteri, i ostao odsjeen.
U neravnom dvoboju, pred oima njemakih oficira,
ubio je vie etnika, kojima je napokon uspjelo da iva
uhvate komunistu i komesara Miletu Okiljevia. Zau-

den njegovim junatvom, njemaki komandant je elio da ga odvede u logor, ali etnici su mu pripremili
drugaiji kraj: iznad sela Stepena, na kraju Gatakog
polja, izvadili su mu oi, izrezali petokraku na elu,
muili do posljednjeg daha; ali ponovo su ostali poraeni Miletinom postojanou.
S takvim ratnicima, mrtvim i ivim borcima i komandirima, sa svim to Deseta donese i oplemeni svojim povratkom u Hercegovinu, s njenom borbenom
tradicijom i iskustvom rasla je i stvarala se kadrovska
i patriotska vojska Hercegovine u kojoj je Deseta,
potpuno obnovljena i gotovo novoformirana, treu
ratnu zimu, studene januarske dane doekala uz logorske vatre, nove borbe i mareve.
Nisu se plaili ni boinih vatara ni seljakih
svetkovina tamo gdje su ih seljaci eljeli i mogli organizovati, jer, umjesto nekadanjeg sektakog odnosa
prema onima koji se nisu eljeli odrei vjerskih obiaja, komesar brigade je 6. januara 1944. poslao pismo
komesarima bataljona da sve jedinice treba da preduzmu potrebne mjere kako bi praznik Boi proslavili
u zajednici sa seljacima i tom prilikom govorili o etnikom izdajstvu, skoroj pobjedi i potrebi da omladina prihvati puku u ruke.
UNITAVAJU IH... KAO SKAKAVCE
Uz sve ee okraje s neprijateljem naili su i
mirnodopski dani, kad su se u izvjetajima mogli
nai i zahtjevi da se hitno poalje zaplijenjeni duhan i
bilo kako da se nae cigaret-papir, pantljika za pisau
mainu, pa i to da se potvruje prijem 23 (dvadeset
i tri) komada dukata, koje smo primili od toga taba
(divizije), d a j e od 10. januara do 1. februara odrano
i prvo takmienje omladine brigade i da su podijeljene nagrade (pitolj, sat, knjiga i si.), da se odravaju
kursevi za bolniarke, da je na asovima vojne obuke
ueno itanje karata, a na politikim i teorijskim sastancima i kursevima vie tema, od Teorije KP i Uvoda

u ekonomski razvitak drutva do govora druga Tita

odranom na Drugom zasjedanju AVNOJ-a i rezolucije
ZAVNOBiH-a, da je borbena disciplina kod boraca,
za razliku od svakidanje, ipak na mnogo veoj visini,
sve do oznaavanja osobenosti svakog bataljona ponaosob i odgovora taba brigade (1. januara 1944) Komandi mjesta upa Pivska d a j e ton njenog pisma prilino naredbodavski, tako d a n e prelazi samo okvire
svojih kompetencija (traite da vam mi aljemo iscrpne izvjetaje) nego se dobija utisak kao da ste vi neka
vea komanda.
tab divizije je svakako mogao, svodei rezultate
jednoipomjesenih borbi od osnivanja divizije 15. novembra do 31. decembra 1943, i pored neuspjelih napada na Gacko, zabiljeiti da borci i starjeine u svakoj
borbi pokazuju svoj junaki ofanzivni duh i unitavaju okupatorske izdajnike gadove kao skakavce, jer
takva tvrdnja je bila zasnovana na injenicama, poput
ovih koje govore samo o nekim borbama Desete brigade u januaru i februaru 1944. godine.
Vijest je bila dragocjena, a zatim i odluka taba: da
bi sprijeila koncentrini napad etnika i njemakih
vojnika na svoje poloaje, brigada je u noi 3. januara
izvela iznenada napad na raskomoene bradonje na
Kokorini i poslije troasovne borbe na bojitu prebrajala 32 mrtva etnika i 1 njemakog vojnika, pored 50
ranjenih, kako se docnije utvrdilo iz zaplijenjenih i tabu divizije priloenih neprijateljevih dokumenata. Bio
je i vrijedan plijen: 2 teka bacaa sa 118 granata, 19 puaka, 19 konja, konzervi i drugo. Meu poginulima je
bio i porunik ore Tasovac, komandant Fojnikog
etnikog bataljona, a meu ranjenima i dva komandanta etnikog bataljona.
Dok smo mi ovako lupali po njihovoj lijevoj koloni, odnosno Prvoj nevesinjskoj brigadi, praenoj sa
etrdeset vaba sa 2 bacaa, pisao je tab brigade 8.
januara, dotle su etnici u Tarain dolu zapalili kuu zamjenika komandanta etvrtog bataljona Lazara Vujinovia i opljakali cijelo selo, odnosno dok su pisali izvjetaj, dobili su obavjetenje da je Trei bataljon

zametnuo novu borbu na putu za Gacko, da je povratio kolonu u grad i da je poginuo komandir ete Jovo
Krkljea.
Akciju 4. ovog mjeseca, pa i 8, izveli ste pohvalno, odgovorio je tab divizije 10. januara, to jest d a j e
bilo vrlo pametno rjeenje to su najprije odluno
napali njima najblie, a od protivnikovih baza najudaljenije usamljeno lijevo krilo u Kokorini, pa valjda kao
nagradu poslao je 70 kilograma duhana, 60 cigaret-papira, papira za kucanje (koferata nemamo, pisalo
je), a na kraju, ispod potpisa lanova taba:Dvadeset
prvog ovog mjeseca navrava se dvadeset godina od
Lenjinove smrti. Komesar e organizovati proslavu po
bataljonima (ivot i rad Lenjinov, njegov znaaj za dananju borbu). Proslavite i Liebknechta i Rosu Luxemburg.
NEUSKLAENI NAPADI
Tragajui skoro svakodnevno za etnicima na gatako-nevesinjskoj povri, spreavajui saobraaj drumom Gacko-Nevesinje i usmjeravajui svoje akcije ka
eljeznikoj pruzi Mostar - Dubrovnik, brigada je pogodnim rasporedom bataljona, drei dominantne poloaje i snanom borbenom vezom, nonim iznenadnim napadima uspijevala da iskoristi inae veoma
pogodnu konfiguraciju terena, te elastinim manevrima da razbije neprijatelja na svim mjestima gdje bi se
pojavio, kako je tab brigade pisao diviziji osvrui se
na protekle borbe i napominjui da etnici i dalje uspijevaju da zastraivanjem i raznim prijetnjama veu
inae neoduevljene etnike mase, to jest da se u
narodu sve jasnije zapaa bistrije rasuivanje o stvarnoj situaciji i uvianje slabljenja vapskih snaga, da bi
se na kraju podnio iscrpan raport o rasporedu snaga,
toku akcija i planu operacija od 15. do 31. januara, od
ruenja mostova do ne ba osobito uspjele akcije u Kifinom Selu, iako su etnici i Nijemci imali vie mrtvih
i ranjenih.

U novim akcijama su uestvovali i teritorijalni bataljoni Vule Skoko, Marko Mihi, Nevesinjska
puka, Mihajlo uzulan, Savo Belovi, Rade
Pravica i Miro Popara (stavljajui na svoje zastave
imena poginulih junaka iz narodnooslobodilake borbe, kao i ranije prolosti, narod Hercegovine je na
najbolji nain oznaavao njihovo djelo i svoju odluku
da se na zajednikom putu istraje do pobjede), mada
ponekad i bez osobito vrsto borbene saradnje, kao
to je to bio sluaj prilikom napada (4. februara) na eljezniku stanicu Jasenica - Lug, gdje su borci jedinice
Rade Pravica izveli napad ne znajui da su oko njemakog uporita zalegla dva bataljona Desete brigade.
Izostalo je iznenaenje, koje je bilo gotovo presudno
prilikom zauzimanja (te noi) postaja Talea i Dui (zarobljeno 30 domobrana s cjelokupnim naoruanjem),
kao i djelimino u napadu na Drain do (zaplijenjeno
6 tona soli).
Tog februara obrazovana je Italijanska eta od 38
boraca s njihovim komandnim kadrom, Omladinski
vod od djeaka starih do 16 godina, saveznika flota je
tukla Dubrovnik, etnici su za odmazdu zapalili kuu
komandanta brigade Nikole Ljubibratia, tri oficira
Crvene armije su pobjegle iz njemakog zarobljenitva
i dola u brigadu, razbijena je grupa njemakih vojnika
u jaini 70 jadonja i 20 bradonja, bataljoni su krenuli
u duboka izvianja u pravcu Trebinja, Bilee i Ljubinja kako bi neprijatelja oinuli s cijelom brigadom,
a uhvaen je i brat etnikog koljaa i vojvode Sava
Kovaa koji je na skupu tridesetak domaina u selu
Ljubomiru osloboen ukazujui pred samim narodom na njegov dosadanji izdajniki rad. Ipak nije
bio zloinac kao njegov brat. Tako je bilo od 2. do 13.
februara.
Bili su to surovi dani. Izbjegavajui koncentrino
nastupanje nekoliko njemakih i etnikih kolona
koje su oekivale da u planinskom prostoru Zvijerine
opkole i unite brigadu, bataljoni (ije je kretanje raketama oznaavao neprijateljski avion) uspjeli su da,
prtei snijeg ponegdje dubok i do metar, izbjegnu

obru i da, napadajui kolone pojedinano, neprijatelju nanesu znatne gubitke. O borbenoj djelatnosti Desete brigade govori i zapovjednitvo 6. pjeadijske divizije u bojnoj relaciji tokom februara 1944, koju je potpisao, za njen glavni stoer, satnik Steharski. Dosta
objektivno satnik prati akcije Desete hercegovake
partizanske brigade, kako je on naziva, kao i drugih jedinica: od 5. februara, kad je napala osiguranja na eljeznikoj pruzi i utvrenja oko Trebinja, 8. i 9. februara, kad je zauzela prostoriju sjeverno od Ljubomirske
kotline, do 27. februara, kada su voene teke borbe
izmeu partizana i etnika u Grabu - Zupci, o emu
sam se osobno osvjedoio, osmatrajui podruje Graba (te borbe je vodila Dvanaesta brigada), da bi posljednjeg februarskog dana (29), sem ostalog zapisao:
Cjenim da situaciju mogu popraviti samo nove
snage, koje treba urno dovui amo na jug, a za ubudue, da ovdje ostanu jae snage za sigurnost ovoga
kraja, nego to su ostale, poslie odlaska ciele 14. p.p.
I u dnevnom izvjetaju Komande Jugoistoka od
12. februara pie da se na sektoru 7. SS brdske divizije
jedna opkoljena neprijateljska grupa istono od Ljubinja probila ka sjeveroistoku ...
Bio je to u stvari poetak i kraj februarske ekspedicije njemakih snaga 7. SS divizije pokrenute u prvoj
polovini februara radi ienja june Hercegovine
(plan nazvan Falkenjagd, Poduhvat sokolov) uz
neposrednu saradnju svojih vjernih saveznika etnika,
za koje je upravo uoi te nove zimske ofanzive komandant njemake divizije u zapovijesti potinjenim
jedinicama napisao da su to njihovi saborci, pa otud
i ophoenje sa etnicima treba da bude drugarsko,
sa priznavanjem, ali i bez nedostojnog udvaranja,
to jest d a j e jedina baza za saradnju: zajednika borba
protiv komunizma. I dok je njemaka divizija nastojala da tom zdruenom akcijom to prije realizuje zapovijest viih komandi da, koristei sva sredstva i najgrublju odmazdu, uvrsti iru pozadinu jadranske
obale u svom podruju, u isto vrijeme je i vrhovni komandant drug Tito jedinice Dvadeset devete divizije

odlunije usmjerio ka obali, od ua Neretve do Boke

Kotorske, pri emu je Deseta brigada upala u sami vrtlog tih obostranih planova. I etniki komandanti su
svoje momke pokrenuli u Poduhvat sokolov istrajavajui u svojoj pustoj elji da e im taj obraun donijeti zapaeniji uspjeh. Ali ve s prvim danom prve
etape borbenih dejstava (od tri, koliko ih je isplanirano) kao da je za njemakog komandanta sve krenulo
naopako: dva bataljona Desete brigade su tokom noi
(1 /2. februara) na komunikaciji Ljubinje-Stolac, na egulji, u kratkoj borbi ubili 32 njemaka vojnika i 9 zarobili, zaplijenili 6 kamiona i 2 pukomitraljeza, pored
vie puaka i municije.
Sta se sve dalje dogaalo na planinskim i snijegom zavejanim bespuima planine Vidue, kako je
teklo preganjanje s protivnikom tokom petnaest
februarskih dana, kako se Deseta probila nou iz okruenja najprikladnijim, neposjednutim pravcem izmeu dva nacistika bataljona, kako su ete i bataljoni
Junohercegovakog partizanskog odreda i Desete
brigade nadmudrili viestruko nadmonijeg protivnika izbjegavajui sueljavanje s njim, moda je najkonciznije sveo u zakljuak satnik Steharski, govorei o
borbama s hercegovakim partizanima:Cjenim da situaciju mogu popraviti samo nove snage...
POKLON SELJAKA IZ MRCEVA DOLA
Kao to je terenski radnik Boo Vukoje te zime
tabu brigade slao eduljice s vie obavjetajnih podataka (koje su sauvane) uz obavezu da e i ubudue
obavjetavati o svim promjenama, ili kao to su ilegalci iz okupiranih gradova i varoi slali dragocjena obavjetenja komitetima i tabovima na osloboenoj teritoriji, tako je i tab divizije 16. februara dobio akt ija
sadrina zaista oduevljava i treba da ispuni sve nae
borce novim snagama za jo uporniju i portvovaniju
borbu do konane pobjede, kako je tab divizije pisao
tabovima brigada, a zatim naveo pismo rodoljuba:

tabu 29. udarne divizije. aljemo vam jednu torbicu sanitetskog materijala, 12 omota gaze... itd. Ovo
je materijal iz akcije koju su izvrili seljaci sela Mreva
Dola sa Hrguda gdje su ubili 9 vaba i meu njima jednog oficira i zaplijenili 7 puaka, 2 mainke i municije.
Tako da vidite da znadu i pozadinci da vre akcye. Situacija na ovome sektoru se popravlja, bile su vabe
poele da vrljaju po ovim selima te smo im stali na
kraj. Evo sada neki kamioni idu za apljinu, govori se
da odvoze vojsku pa emo vas izvijestiti. Drugarski pozdrav: Smrt faizmu - Sloboda narodu. Hrgud, 14. februara. Drugovi i drugarice Mreva Dola.
U to vrijeme je tab divizije, koja je vodila borbe
u istonoj Hercegovini preteno naseljena srpskim
ivljem, obavijestio Vrhovni tab da poslije vie stotina uspjenih borbi sa etnikim bandama, a mnogih
i sa okupatorom, u Hercegovini ima oko 3.000 bandita sa orujem u gradovima, organizovanih i veim
dijelom ve okrvavljenih u borbama sa nama, da
mogu povremeno mobilisati do 3.500, ne raunajui
sjeverne krajeve, da mase u Hercegovini uviaju sutinu nae borbe, angauju se u njoj sve vie, (misli se
na istonu Hercegovinu, prim. M. S.) kao to to ine seljaci Mrev Dola i Brestica kod Gacka, da kod vojnika
7. SS divizije Princ Eugen postoji veliki strah od naih boraca i redovna je pojava da nae mnogo manje
snage natjeruju vabe u bjekstvo, da se pri tabu divizije odravaju kursevi za oficire, a u tabovima brigada za podoficire, da se 14 rukovodilaca sprema za
politiki kurs pri tabu Drugog korpusa, zatim da se
borbenost boraca naglo poveava, a naroito poslije
niza uspjelih veih akcija sa Nijemcima, da u brigadama ima oko 1800 boraca, a u partizanskim odredima
oko 600, naoruanih sa 120 pukomitraljeza (veinom
njemakih, a po dolasku sa Sutjeske Hercegovci su
imali svega 8 pukomitraljeza), 18 bacaa i 4 protivkolske puke.
Na tim putevima uzrastanja bataljona istaklo se
vie novih boraca, kao desetorica koje je tab Desete
9. februara predloio tabu divizije za pohvalu. Meu

njima su bila i trojica bombaa iz borbi s njemakim

kolonama na egulji - desetari Duan Ninkovi i Neeljko Gre, i borac Ibro Duri, koji se naroito istakao u posljednjoj akciji na egulji i ranije na Dolovima,
gdje je ubio 4 etnika.
Borce, desetare i vodnike, svakog priljenog borca valjalo je shvatiti i prihvatiti kao samosvojne linosti i sve manje se dozvoljavalo da se njihove eventualne greke i izvjesna odstupanja prelamaju preko koljena, pa ak i kad bi, tek mobilisani, u sudaru sa ivotom na ratitu izgubili samopouzdanje i napustili jedinicu. esto je i tako bilo: omladinac, nestao iz jedne brigade, otkriven je u drugoj, meu onima iz njegovog kraja, kako to stoji i u izvjetaju taba brigade od
12. marta:
... Iz ranijeg naeg Treeg dezertiralo je 5 boraca
izgleda u bataljon 'Mihajlo uzulan' ili 'Rade Pravica'.
Javili smo tabu Sjevernohercegovakog odreda (Junohercegovakom, prim. M.S.) da ih odmah sprovede
u ovaj tab. Takoer iz Trnovica dezertirala su 4 borca
iz naeg Drugog koji su sa sektora Vlahovii. Za ove
isto tako je javljeno da se sprovedu u ovaj tab.
Danas se desio i jedan sluaj gdje je otac sam doveo svoga sina u brigadu, a koji je prije izvjesnog vremena samovoljno napustio svoju jedinicu...
Strpljivim politikim radom u selima izvueni su
iz vrtaa i presjeklina, iza kamenih greda i urvina i
mnogi kripari, najee naoruani bjegunci ili ostaci
razbijenih kolaboracionistikih snaga, pa i oni koji se
nisu morali kriti od partizana (zvane sredonje, kolebljivci, aluzija na vola koji obino ide sredinom
puta). Njima su se i pojedinano obraali tabovi i politiki organi, borilo se za svakog zavedenog ovjeka,
kao to je i tab Desete brigade 4. februara poslao posljednju opomenu Savu Vukeliu (Saulica) - gdje
bude, kojom je pozvan da odmah i bez ikakvog odlaganja napusti() ustako etnike redove, prekine()
saradnju sa najsramnijim izdajnicima naega naroda i
poe() putem iskrenog rodoljublja, putem kojim danas idu svi poteni Srbi, Hrvati, Slovenci i Muslimani,

napominjui da je doao krajnji as, kad svi poteni

ali zavedeni moraju progledati i time dokazati da nijesu vrili svjesno najveu izdaju.
Mi, kao i uvijek do danas, istupamo otvoreno,
biljeio je dalje tab brigade i nije se prevario u svojim
oekivanjima. U ete su iz dana u dan dolazili novi borci, ali se i ginulo, osipalo, ponovo okupljalo, borilo.
PISMO KOJE JE SAUVAO KOMESAR
OMLADINSKE CETE
Meu njima su bili i djeaci od 13 do 16 godina, od
kojih je ve poslije desetak dana, umjesto Omladinskog voda, 22. februara formirana Omladinska eta.
Za njihovog politikog komesara Mitra Buhu, krhka i suzdrane rijei, teko da se moglo pretpostaviti
da ima takvo bogato ivotno iskustvo. Kao lan Mjesnog komiteta SKOJ-a za Beograd 1939. godine, limarski radnik i komunist, izdrao je osam mjeseci robije
u nikoj kaznionici, kasnije partizan i lan Sreskog komiteta KPJ za Nevesinje, borac koji se aprila 1943. prikljuio etvrtom bataljonu Desete (kao gotovo svi
partijski i skojevski rukovodioci s teritorije Hercegovine) i kao politiki delegat Drugog voda Tree ete
neposredno uoi pete ofanzive dobio je pismo (koje je
uvao tokom cijelog rata i kasnije predao Muzeju Hercegovine) od Osmana Grebe Ose, Mostarca, bataljonskog skojevskog rukovodioca, kojim ga je ovaj upuivao u njegove nove obaveze.
Dragi Mitre, s obzirom da sam zbog bolesti ostao
u bolnici to ti treba da preuzme rukovodstvo SKOJ-a
u bataljonu. to je mogue prije sazovi sastanak biroa. .. Na sastanku biroa neka ti se podnese izvjetaj o
radu i uopte o stanju organizacije. Pribavi spisak skojevaca. .. Kao najglavniji zadatak postavi popunjavanje organizacije novim omladincima. Poznato ti je da
smo u zadnjim akcijama imali gotovo pola skojevaca
izbaenih iz stroja - pa znatan ih je broj dezertirao tako da su gotovo svi aktivi od 10 do 13 drugova spali
na 3 ili 4 aktivca. Zato je potrebno najhitnije rijeiti pi-

tanje popunjavanja organizacije. Treba da pojaate

teoretski rad u organizaciji i van nje sa svim omladincima. .. Najhitnije pristupite radu, pozdrav Osa.
Skojevac Osa nije preivio petu ofanzivu, a Mitar
je u nju neoekivano uao i kao pukomitraljezac - rukovodilac SKOJ-a u Prvoj eti. Jedan od boraca tokom
noi je odmaglio, i Mitru, od kojeg je uzeo puku, ostavio pukomitraljez. Tako je i proao Sutjesku - osipao je rafale, a nijednom sastanku SKOJ-a ili Partije
nije prisustvovao, nije ga ni bilo, koliko ga pamenje
nosi, u tom vatrenom vrtlogu. Moda onako, s nogu.
Na tim putevima se nala i Slavica Buha (Karan), iji
je brat Pero poginuo a sestra Cvita zarobljena na Sutjesci, da bi njih dvoje, Mitar i Slavica, i dalje koraali
i tukli se u koloni Desete.
Ovoga puta su borci Omladinske ete, njih 25, za
komesara uistinu dobili ratnika i strpljivog sabesjednika. Uz to je njihova eta na izvjestan nain nastavljala
tradiciju Omladinske ete Desete brigade, tridesetak
djeaka od 12 do 16 godina, boraca manjih od puke,
koji su se iz svih bataljona okupili u svoju jedinicu. Njihov komesar Sulejman Mehmedbai Sule bio je omladinski rukovodilac Ramskog odreda i lan Okrunog povjerenstva KPJ za Prozor i Gornji Vakuf, a svoju
novu dunost u eti - koja nije upuivana u najeu
vatru, ali je zaposjedala borbene poloaje i ponekad
titila odstupnicu, kretala se u borbenom poretku brigade od Mratinja do Volujaka, preko Sutjeske do Zefengore - shvatio je tako d a j e ak i u tim okolnostima,
kad na borbenom putu nije bilo fronta i pozadine, ve
neprekidni lanac neoekivanih i estokih okraja, eta
najmlaih Hercegovaca pripremala i izdala svoj list
Omladinski bilten, podnosei sve nevolje pete ofanzive, kad je eta i rasformirana.
MARTOVSKO ZATIJE
Mart je, zaudo, protekao bez znaajnijih borbi:
833 borca (1. marta bilo ih je 739) imala su samo jedan
jai sukob s neprijateljem u Bilei (kada je 14 boraca

izbaeno iz stroja) i tri manja sudara s etnikim odredima oko Nevesinja i Bilee. Takav neuobiajen
predah svakako je bio uslovljen smjenom njemakih
divizija u Hercegovini - 369. legionarska vraja divizija, sastavljena preteno od ljudstva s teritorije Nezavisne Drave Hrvatske s njemakim starjeinskim
kadrom, preuzimala je poloaje i garnizone bataljona
i pukova 7.SS divizije Princ Eugen i izbjegavala sukobe.
A zapao je bio i veliki snijeg. Na mnogim mjestima
i do dva metra, to se dugo nije pamtilo. Javljeno je i
Drugom korpusu da u diviziji ima vie od 200 boraca
bez oruja, dobrim dijelom i zbog toga to veliki snjegovi ne dozvoljavaju izvoditi akcije, pa ni doi do oruja, ovo tim prije to su jedini nai magacini sad kod
vaba.
Ali paljevine i ubistva nisu prestajali: u Popovom
polju je neprijatelj spalio 60 sljemena (kua) i u te lomae ubacio nekoliko nedunih ukuana. Seljaci su to
pamtili, kao i njihova djeca u partizanskim odredima
i udarnim brigadama. (Pamtili su mnoge zloine, kao
i onaj u noi 18. oktobra 1943, kada su nacisti - poslije
akcije bataljona M. uzalan na eljeznikoj pruzi u
kojoj je poginulo 7 njemakih vojnika - objesili 12 seljaka i 230 internirali, a sela Grmljane, Sedlare i Rapte
opljakali i spalili).
U narodu se znalo da su iz etnikih jedinica mnogi bjeali kuama, a zatim - oni koji nisu okaljali ruke
- u partizane, da narod dobrovoljno otkriva sve etnike magacine oruja i municije, kako je pisao tab
brigade tabu divizije 4. marta, napominjui da je odlazak izvjesnih njemakih snaga iz okolnih garnizona
porazno djelovao na etnike.
Tako se u stvari irom Hercegovine poela da rastae etnika organizacija i ostvaruju predvianja koja
je drugu Titu godinu dana ranije, u jeku borbe na Vilia guvnu u etvrtoj ofanzivi, u mlinu na rijeci Rami,
izloio i komandant bataljona Duan Brstina, koji je iz
srednje Hercegovine u januaru 1943. s 37 boraca partizanskog bataljona Iskra preao Neretvu i preko

Biokova stigao do Desete brigade sa 73 borca (samo u

Jablanici prikljuilo se 27 Hercegovaca).
Kakva je borbenost etnikih jedinica u Hercegovini?, pitao je Vrhovni komandant, koji je Brstinu
i egrta pozvao u svoj tab interesujui se za prilike s
druge strane Neretve, posebno za ekonomske i politike.
Ako krenemo preko Neretve formiraemo jo
jednu brigadu, razbiemo etnike u paramparad!,
odgovorio je Brstina.
A koji se avo onako uporno bore protiv nas?,
pitao je Tito.
I oni imaju svoje 'proletere', etnike koje lino
predvodi Lukaevi... To nisu Hercegovci. A i ovo da
kaem: u etnikim jedinicama ima dosta naih simpatizera i komunista koji e destruktivno djelovati, rastrojie ih. Ima i takvih sluajeva, drue Tito, da su partijski komiteti odreivali ko e se javiti za etnikog
pukomitraljesca.
Da, to je tano, drue Tito. Prekjue su nam dola
petorica iz etnike Nevesinjske brigade sa dva pukomitraljeza, komunisti, dodao je Vlado egrt.
Njih petorica koji su stigli u brigadu - Milan Spremo, Blagoje Kovaevi, Pero Zurovac, Ra tko i Drago
ampara (koji je kao junak poginuo na Sutjesci) - ubrzo su preuzeli komandne dunosti i istakli se kao
hrabri borci, poput mnogih koji su, umjesto kokardi,
stavili petokrake.
Tako su jedinice divizije ve u martu 1944. imale
3000 boraca, iju su borbenu sposobnost vrlo dobro
odmjerile i njemake komande, kako to pie i u knjizi
Franca Sram la, koji govori i o svojim saveznicima, ustaama i etnicima (koje on naziva Hrvatima i Srbima), pa i o borbama u Hercegovini, oko Trebinja, krajem marta 1944: Vojnici pt diviziona marirali su u
sredini, da ne bi dolo do sukoba izmeu Srba i Hrvata
koji su bili neprijateljski raspoloeni jedni prema drugima. Kad se ova borbena grupa spremala da se popne
na strmu i golu kotu 908 obasuta je vatrom...

Na operativnom podruju brigade voen je 15.

marta nesvakidanji okraj: kad su se iznad poloaja
sruila dva saveznika aviona - jedan kod Ljubomira,
drugi kod Branog Dola - sedmoricu iz prve tvrave
spasili su borci etvrtog bataljona, stigli su do njih prije etnika, koji su zarobili jednog pilota. U njihove
ruke je pala posada drugog aviona. Kad su avijatiare
poslije lijepog prijema i gozbe uputili prema Kolainu, nakon nekoliko dana, 26. marta, tab Desete uputio je pismo naznaeno Hrabrim amerikim avijatiarima - Foa, izraavajui zadovoljstvo to su borci
nae brigade mogli pruiti pomo naim drugovima iz
daleke, ali nama bliske Amerike, koje su zamolili
samo toliko da vam kau istinu o nama i da vam isporue nau duboku zahvalnost za veliku pomo koju
nam pruaju saveznici u ovoj zajednikoj borbi za slobodu.
DANJU NA UKAMA, NOU U JARUGAMA
Ubrzo su se i vojnici njemake 369. divizije uvjerili
da e ratovanje na hercegovakom kamenjaru dobro
zapamtiti, da im artiljerija, etnici i ustae nee osobito mnogo pomoi. To nisu bile borbe omeene linijama i rovovima, zorom i poveerjem. No ih je na poloajima zaticala neispavane i nesigurne, mada su ih
najee titili noobdije etnici. Oni su bili njihove
pobonice i prethodnice. Tako su njihove jake snage
tokom noi (24/25. aprila) obile Prvi i etvrti bataljon
Desete i bez ispaljenog metka upale u njihovu pozadinu, a zatim iznenada otvorile vatru na borce zalegle na
Hadibegovom brdu i Modrovcu, odakle su poslije
borbe prsa u prsa odbacili 9ha batljona. Meu poginulima je bio komandir ete arko Papi, narodni heroj,
a poslije ranjavanja u toj borbi umro je narodni heroj
Milo Bajovi, zamjenik komesara ete. Batljoni su
imali deset mrtvih i dvadeset ranjenih.
U meuvremenu su etnici, njemaki vojnici i ustae iz Gacka napali Drugi bataljon na Gatu i nakon
bliske none borbe uspjeli da ga potisnu. U protivna-

padu ovog i Petog bataljona poloaji su povraeni i

protivnik protjeran. Boljevici izvrili napad na gatake jedinice na liniji Gat - Dulii - Danici... Boljevike rtve nepoznate..., reeno je o toj borbi u dnevniku (23. aprila) komande Nevesinkskog etnikog
korpusa. Meu trojicom poginulih bio je i komandir
ete Obrad Paajli.
Zasjede i patrole danju na ukama, a nou u jarugama, ira primjena manevra i vie truda u objektivnoj procjeni situacije - bilo je upozorenje taba divizije poslije nekoliko neuspjelih sudara s etnicima,
bez obzira na to to je povodom njihovih rtava (38 mrtvih i ranjenih), kako je tab brigade pisao 27. aprila,
cijeli dan jue u Bilei bilo kukanje i zvona su neprekidno zvonila.
Za efikasnija dejstva obrazovana je i Grupa bataljona od jednog operativnog i tri partizanska bataljona. Tih dana je i novi, esti bataljon brigade (Italijanski, koji je ve u drugoj polovini maja bio rasformiran
i njegovi vojnici upueni na poljoprivredne radove u
partizanska sela) na vie strana ruio puteve i mostove, ukljuujui se na svoj nain u borbe koje su se vodile. Tad su gataki etnici i ustae, pod komandom
njemakog taba, napali bataljone kod Gacka. Gotovo
svakog slijedeeg majskog i junskog dana dolazilo je,
s veim ili manjim protivnikim snagama, do sukoba
na komunikacijama koje je kontrolisala Deseta brigada.
Blokada Bilee preputena je 11. maja Dvanaestoj
brigadi, a bataljoni Desete krenuli su prema zapadu,
ka Nevesinju i Biini, nadomak Mostara, gdje e se
nedjeljama preganjati s etnicima i njemakim kolonama. Meu prvim rtvama bili su komandiri eta
Mirko Lojovi i Aleksa Aco Babi, zamjenik komandira Maksim Buha i komesar ete urija imi, a u busijakim prepadima ginuli su i drugi. Ba ovoga momenta dobismo izvjetaj od naeg etvrtog da se jutros sukobio sa kolonom vapsko-etnikom koja je ispod Babe planine pola u pravcu ipana, pisao je 16.
maja tab brigade, iji su bataljoni na novoj teritoriji

imali vie manjih borbi. Poelo je da ponestaje i municije, jer su pukomitraljesci prosjeno imali oko 80
metaka, a pukari u etama nekoliko puta manje. A ljeto kao d a j e najavljivalo jo ee borbe. Uz to, 21. maja
javljeno je i Korpusu: Pored najaktuelnijeg problema
municije, najvie nas koi naa glomazna bolnica.
Neprijatelj se u junu jo vre organizovao, tako
d a j e u svakoj grupi od pet etnika bio njemaki vojnik
ili podoficir kao rukovidilac, ime je borbenost etnika, dogaaji su to potvrdili, bila znatno poveana. Sudar s njima na Studencu, Magunici, Glogu i Nekudinu
donio je sobom 50 mrtvih i vie ranjenih etnika i njemakih vojnika vrainovaca, koji e te poloaje zaista. .. odnijeti iz Hercegovine u krvavoj uspomeni,
pisao je diviziji tab brigade 3. juna, a zatim:
Da bi se dobila jasnija slika ovih borbi dovoljno
je napomenuti samo to d a j e neprijatelj... istresao preko 300 topovskih i minobacakih granata samo na Magunicu i Studenac. Pa i pored toga nai borci nisu poputali. Kad je vaba bio potpuno uvjeren da e na
uki nai gomilu izmrcvarenih tjelesa, nai borci izbijali su iz dima i isprevrtanih bunkera, dobacujui vabama: 'vabo, pucaj ponovo! Ova ti ne valja!'... U toku
jueranjeg dana imali smo prema sebi jo i 200 'feslija'
BiH divizije (13. SS Handar divizija).
A u dnevniku Nevesinjskog etnikog korpusa je
kazano: ... Prva nevesinjska brigada u rasulu. Komandant kapetan Bokovi nemoan ma ta da uini.
Toga dana je tab brigade povukao s poloaja etvrtog bataljona omladinca Novaka Benderaa, koji je
ve do tada bio izgubio tri brata (komandanta bataljona i narodnog heroja Manojla, komesara bataljona
Veljka i partijskog radnika Marka, a kasnije je izgibio
i etvrtog brata Mila, lana optinskog NOO; Novak je
postao komandir Omladinske ete Desete brigade, a
nedugo poslije rata je poginuo kao pilot).
Tad je i partizanski bataljon Nevesinjska puka
Sjevernohercegovskog odreda (46 boraca naoruanih

s 4 pukomitraljeza i pukama) ukljuen u Desetu, kao

njen Trei bataljon, koji je popunjen novim borcima.
Svojom borbom i moralom mnogi meu poginulima ostavili su trajan primjer istrajnosti i predanosti
borbi i revoluciji kojoj su sluili, pa otud - makar koliko da su se u tabovima obradovali kad je zatraeno
da predloe borce za odlikovanja - i gorina prisjeanja i predlaganja onih kojih vie nije bilo.
Tako je iz Petog bataljona za ispoljenu hrabrost
predloeno est drugova iz prvog stroja Desete, od kojih je njih pet poginulo u jednom danu, 16. novembra
1943. u selu Gornjim Dolima, u traginom sudaru s etnicima: komandant bataljona Ante Kelava i njegov zamjenik Mio Popovi, komandiri eta Jusuf Borilo i
Stipe Omazi, komandiri voda Jozo Bili i Jovo Depina, mitraljezac, koji je poginuo 10. februara 1944.
Meu njima, a iz svakog bataljona je predloeno
nekoliko junaka za odlikovanje, bili su borci iz svih
sredina, Nevesinjci, Stoani, Mostarci: uro Keelj,
Mehmed uki, Nikola uleti, Boidar Dedijer, Savo
Paajli, Radoslav Muratovi, Mirko upljeglav, gotovo svi poginuli krajem 1943. ili poetkom 1944. Kazivanje o njihovom podvigu svedeno je u jednu ili dvije
reenice, kao karakteristika za Mia Popovia: Za
hrabrost i junako dranje u svim borbama, uinio
mnogo podviga, voz ustavio i sa svojih est drugova
ubio 13 ustaa, i za umjeno rukovoenje etom i kao
zamjenik komandanta bataljona.
BORCI U OPANCIMA
Sloenije borbe i potreba ire politike angaovanosti starjeina i komunista uslovili su i ee organizovanje teajeva i kola, odlazak manjih grupa i u vie
tabove i partijska rukovodstva. Tako su upuivani u
politiku kolu u Kolainu i na vojni kurs u Beranama,
nii partijski kurs pri tabu Dvadeset devete divizije,
meu njima i osmorica iz Desete brigade (komesari i
zamjenici komesara ete). Komesar divizije Dragia

Ivanovi i lan politodjela Vukain Miunovi Vule tokom dvadeset pet dana odrali su im jedanaest predavanja, a ispitima je prisustvovao i lan PK KPJ za
BiH Ugljea Danilovi.
Vodei manje borbe oko Bilee, Ljubinja, Stoca i
Nevesinja, borci su posebno ispoljili ispravan stav
prema saveznicima, prema familijama etnikim i partizanskim i ostavili tako dubok utisak da je iz Desete brigade bilo ne samo najmanje dezerterstava, kolebljivih i preplaenih boraca nego je tab divizije njen
tab istakao kao u cjelini najbolji tab.
Tog kasnog proljea je vie od polovine boraca u
diviziji nosilo gumene opanke (to je jedini izlaz po
terenu Hercegovine, jer bi inae ili bosi), bio je samo
jedan doktor medicine, nii politiki rukovodioci teko su se usuivali da napiu politiki lanak i sve vie
se osjeao veliki nedostatak u broju intelektualaca,
pomo koja se primala od saveznika imala je veliki
uticaj na raspoloenje boraca, naroito onih koji ne
bi bili dovoljno izdrljivi u uslovima gladi, kako zbog
nedovoljne politike vrstine tako i zbog navike da
mnogo jedu (a hranili su se relativno dobro, imali
su dovoljno mesa i kroba; kada je borba hrana je manje redovna, gdjegdje dobija se i mlijeka, a vrlo malo
negdje i krompira).
Tako se oglaavao komesar divizije Dragia Ivanovi tabu Drugog korpusa 25. juna, ne zaboravljajui
da kae i to da divizija egzistira sedam i po mjeseci
i da bi lijepo bilo da jedan od lanova taba Korpusa
obie i Diviziju i Hercegovinu, pogotovo to lini dodir mnogo znai.
Bi to i vrijeme smjene politikih komesara brigade - edo Kapor je preuzeo nove obaveze u politikom rukovodstvu Hercegovine, a na njegovo mjesto je
doao ivko Joilo, za kojeg se u karakteristikama politodjela divizije kae da je ranije bio komesar partizanskog odreda i komesar bataljona, da je hrabar,
uvijek pun vjere u uspjeh, dobro popularan kod boraca, ali da ipak mora bre i temeljitije da se izgrauje.
Tek pristigli komesar brigade u svom prvom mjese-

nom izvjetaju komesaru divizije (30. maja) izloio je

sve pojedinosti za koje smatra da su znaajne: d a j e brigada u aprilskim borbama imala 21 poginulog, 25 ranjenih, 14 dezertera i 33 nova borca, da bi na kraju dopisao da se jo nije mogao dovoljno uiviti u pojedine
stvari, uspjehe i neuspjehe brigade i da zato i izvjetaj izgleda ovakav. Dvadeset dana kasnije, 20 juna,
novi komesar je poslao pismo komandama nekoliko
mjesta da je prvi ruski avion donio pomo u materijalu i da se oekuje sve vea pomo od brae Rusa,
koji su nekoliko mjeseci ranije poeli donositi materijal na osloboenu teritoriju Bosne, a to je znailo da
su komande mjesta trebale iskoristiti svaku priliku
radi to boljeg upoznavanja irokih narodnih masa sa
ovim znaajnim dogaajem.

OD B I L E E DO TRSTA
Operacija Sunanica Posljednji rafal zarobljenog etnikog mitraljesca Sava Savia Rije 326 delegata Oktobar, mjesec preloma i zaokreta Na dubrovakim
raskrima Hercegovci u opkoljenom Herceg-Novom
Saveznici medu nama Iz zapadne u istonu Hercegovinu Raport o takmienju Da li ekati direktive? Zastranjenja u kadrovskim odmjeravanjima Brigada u
mostarskoj operaciji ili drama njemake kolone na brdu
Grepku Depni dnevnik Radoice Spahia Od Segala
do Tita Bolest ulaska u gradove Moralom savladana zamorenost Kako ovladati Ivan-sedlom Heroika
borakog rtvovanja Komandant njemake 369. divizije:29. divizija vai kao elitna divizija... 19 dana mara - 610 kilometara puta od Hercegovine do Slovenije
Posljednja bitka Gorina Drugog bataljona: u jednoj
borbi 51 poginuo Bratje Hercegovci med nami Titova raaio-depea Hercegovcima 13. maja 1945.

Tog ljeta vie se nije pozdravljalo pesnicom.

tab brigade je 14. juna 1944. obavijestio oko sedam stotina boraca d a j e naredbom Vrhovnog komandanta od 25. aprila ukinut dotadanji vojniki pozdrav
sa stisnutom pesnicom i da se uvodi novi uobiajeni,
meunarodni, vojniki pozdrav sa ispruenim prstima.
Tad ve vojska nije bila aroliko obuena, sve
vie je bilo vojnikih uniformi jedne boje, meu kojima i saveznike bluze i pantalone, ponekad vie cipela nego opanaka, mada su ubrzo mnogi poeljeli da na
nogama imaju opanke a ne cokule.

Hercegovinom je tog jula, od 13. do 30, tutnjala

snana neprijateljska ofanziva protiv hercegovake divizije, koncentrini napadi sedam njemakih bataljona i est etnikih brigada, kao i nekoliko grupa ustakih milicionara, osam i po hiljada neprijateljskih vojnika, objedinjenih pod komandom generala Frica
Najdholda, komandanta njemake 369. legionarske divizije, koja je trebalo - u sklopu irih operacija 2. oklopne armije protiv devet divizija NOVJ na prilazima
Srbije, uzdu Drine i Lima - da iz istone Hercegovine
otisne Dvadeset devetu diviziju i ovlada njenom os)boenom teritorijom i na taj nain rastroji vrstu i
prostranu osnovicu prikupljenih divizija za njihov prodor u Srbiju.
Prvi sudar kod Stoca i Nevesinja odnio je njemakom generalu, meu 40 poginulih i 10 zarobljenih, i
komandanta bataljona u ijoj torbi je naena zapovijest o ofanzivi i njenim etapama (etiri). aljui tu zapovijest Drugom udarnom korpusu 21. jula (oekujui
da se ona odmah poalje i Vrhovnom tabu na razmatranje), tab divizije je skrenuo panju na to da se
iz tog dragocjenog dokumenta i naih izvjetaja vidi da
su jedinice Dvanaeste i Trinaeste brigade razbile pojedine kolone neprijatelja, ne dozvolivii mu ni do danas da ovlada onom linijom kojom je on predvidio da
treba da ovlada 15. jula, da su borbe oko Nevesinja,
Blagaja i Stoca svakodnevne, da poloaji esto puta
prelaze iz ruke u ruku i nae jedinice nanose neprijatelju ogromne gubitke u ljudstvu i materijalu, pa i to
da se u zaplijenjenoj zapovijesti o hercegovakoj diviziji kae da vai kao elitna divizija i da do sada nije nikada ozbiljnije tuena.

POHVALA HRABRIH
Dok su dvije hercegovake brigade u borbama ispoljavale vrlo veliku hrabrost, a rukovodstvo pored
hrabrosti i umjenost u rukovoenju svojim jedinicama, dok se Jedanaesta brigada uspjeno nosila s pro-

tivnikom na podruju Gacka, Deseta se i dalje motala s etnikim jedinicama oko Bilee, pri emu je, pisao je tab brigade, utroeno mnogo runih bombi.
Iako brigada nije bila na glavnim pravcima njemakih napada, pa otud i njeno uee u borbama nije
bilo od presudnijeg znaaja, kad je i saveznika avijacija bila potpuni gospodar neba nad operacijskim prostorijama naih jedinica, a u nekoliko sluajeva osjetilo se i njeno aktivno potpomaganje naih operacija,
kako je zapisano u julskoj borbenoj relaciji Desete brigade, sve to se tog ljeta dogaalo na bataljonskim poloajima upuuje na to da su se ubacivanjem jedinica
brigade u neprijateljevu pozadinu i napadima na njegove najvanije komunikacije njemake komande dovodile u zabunu i sporo se snalazile u neoekivanim situacijama, to je najee izazvalo velike gubitke u
ljudstvu, stvaranje panike i bezglavo povlaenje i naputanje najvanijih oslonaca terenskih kojima je neprijatelj u prvim naletima i velikom vatrenom nadmonou uspijevao da ovlada.
Kakve su to bile borbe govori i naredba taba brigade od 30. jula o pohvali boraca i starjeina etvrtog
bataljona, o tome da su 28. i 29. jake njemake kolone
pokuale da prodru od Nevesinja u pravcu Plane i
Meke Grude kako bi se na oznaenim mjestima, prema osnovnoj ideji plana ofanzive, spojile sa svojim snagama iz Gacka i Bilee. Tu kolonu je valjalo zadrati i
stvoriti potrebno vrijeme dok se ne ispolji dejstvo
nae XII i XIII brigade u lea neprijatelju, a najvei teret tog zadatka pao je u dunost naem etvrtom bataljonu, koji je oznaenih dana suprotstavljen mnogo
nadmonijem neprijatelju.
Ojaani bataljon je dvodnevnom najupornijom
odbranom i postepenim povlaenjem, stalnim protivnapadima i manevrima na neprijateljske bokove, zadrao ovu njemaku kolonu i na taj nain sprijeio njeno
izbijanje na oznaene ciljeve prije nego su nae brigade od Nevesinja izvrile udar neprijatelju u lea.Tako
je neprijatelju onemogueno izvrenje njegove osnovne zamisli i plana ofanzive, spajanjem s ostalim kolo-

nama lijevo i desno i dalje zajedniko nadiranje slobodnom teritorijom. etvrti bataljon je izvrio snaan
juri u bok neprijatelju i odbacio ga na poloaj Kosmatua, a istovremeno uslijedilo je i dejstvo Dvanaeste
brigade u lea neprijateljske kolone, u kojem se naroito istakla Druga eta.
U takvim borbenim vrtlozima snijeniko-trusinske operacije na hercegovakom kamenjaru istopili
su se i drugi napadi jedinica generala Najdholda, njegova oekivanja da e iz Hercegovine izbaciti ili dotui
Dvadeset devetu diviziju. Umjesto toga, po vrtaama i
ikarama, kamenim gredama, kozjim stazama i golim
visovima ostalo je oko 400 njemakih vojnika i bogat
ratni plijen. Pored 37 poginulih i 104 ranjena, iz brigada je nestalo i 100 boraca, mahom novih, mobilisanih, onih koji najvjerovatnije nisu mogli da izdre svoje prvo vatreno krtenje u operaciji koju su Nijemci
nazvali Sunanica (Sonentih),
UDARCI GLAVOM U ZID
Odbranjenu Crvenu republiku izmeu Stoca,
doline Trebinjice i Ljubinja trebalo je sauvati i proiriti i u novoj, avgustovskoj (tzv. durmitorskoj) operaciji njemake vojske, koja je ponovo, uzalud, pokuavala da sprijei prodor naih divizija u Srbiju. Gotovo
tri hiljade boraca u diviziji, meu kojima je bilo oko
700 boraca Desete brigade (naoruanih s 5 mitraljeza,
38 engleskih i 9 njemakih pukomitraljeza, 372 puke,
10 bacaa, 4 protivkolske puke, 444 rune bombe
itd.), otisnulo se u nove akcije, u nova borbena iskuenja i mlaih i starijih boraca, jer svaka se borba vodila
u posebnim okolnostima i od svakog pojedinca zahtijeval osobeno, uvijek novo potvrivanje. Kao to je to
bilo i 15. avgusta, kad je pet bataljona Desete doekalo
napad cjelokupnih njemakih i etnikih snaga iz bilekog garnizona koje su nastojale da ovladaju komun i k a c i j o m Bilea - G a c k o i unite c e n t a r za snabdijevanje divizije na Crnom kuku.

Izgledalo je da je naprijatelju sve polazilo za rukom, ali u jednom trenutku se duboko na njegovom lijevom boku, i iza lea, od Preraca i Selita pojavila brigadna rezerva - Trei bataljon i dvije ete Drugog bataljona Dvanaeste brigade, kad je izveden i udar ovih
bataljona. Mitraljesci su osuli vatru dugima rafalima i
u odlunim trenucima postigli i vatrenu nadmo, to
njemaka komanda svakako nije oekivala. Poslije
kratkog kolebanja neprijatelj donosi konanu odluku,
a ta je: Nazad to prije odakle smo i poli! Nastaje jedno nevjerojatno osipanje i povlaenje koje se zaista
moe nazvati 'bjekstvo u panici'. Pomjeani njihovi
streljaki strojevi niu na ivicama umaraka i oko kukuruznih polja u s.Trnovici i okolini i otkrivaju nam
njihova lea, urei da se to prije prebace na zapadnu
stranu komunikacije, pisali su ve sutradan, 16. avgusta, lanovi taba brigade Nikola Ljubibrati, ivko
Joilo i Mustafa Dizdarevi tabu divizije, istiui da je
neprijatelja, poslije nekoliko ponovljenih udaraca
glavom u zid, i tridesetak izbaenih iz stroja, prola
volja da bilo ta uini u ponovljenim napadima.
I 22. avgusta se dogodio slian sluaj rjeenja situacije kao i u napadu 15. o. mj.. Tri dana kasnije neprijatelj je imao djelimine uspjehe, ali u nonom povratnom napadu, kad su Peti i Drugi bataljon neujno
prili neprijatelju na kratku udaljenost i otvorili vatru,
vraeni su stari poloaji, na kojima su poginuli komandir ete Rade Kozjak, pomonik komesara ete Nikola
Tomac i dva borca.
Taj izvjetaj od 4. septembra potpisao je i novi komesar brigade, major Neo Ili, koji je proao cio borbeni put Desete.
Zadravajui i dalje Desetu brigadu u irem podruju Bilee, dodjeljujui joj jedan italijanski bataljon
brigade Garibaldi, tab divizije je 21. septembra, pored drugih zadataka, istakao i taj da svi bataljoni, posebno na pravcu prema Nevesinju, treba da vre
najenerginije mobilizaciju svog sposobnog ljudstva
za borbu.

Dvojicu koji nisu bili mobilisani, ve zarobljeni

kao etnici nedaleko od Kifinog Sela, kod Nevesinja,
dovela je patrola u tab Treeg bataljona, gdje su zatekli politikog komesara Obrena Bjelogrlia i njegovog zamjenika Anta Krezu, koji je bio i partijski rukovodilac bataljonu. Komesar je utei priao visokom i
snanom momku i zgrabio ga za dugu kosu.
Mi rat privodimo kraju, a ti - etniki pukomitraljezac, dri nas na nianu, je li!, govorio je komesar
vjerujui da tako zakosatio etnik ima suvie kratku pamet da je najvjerojatnije i zloinac.
Velike crne mladieve oi moleivo su gledale i
traile pomo. Bio je vezan i bespomoan.
Kako ste ih zarobili? Da li su pruili otpor?, pitao je partijski rukovodilac vou patrole, i ovaj je odgovorio da su ih zatekli u nekoj kamenoj ogradi kako
bezbrino jedu i da su se predali bez otpora.
Mobilisao me je Petar Samardi, oinjeg mi
vida! A dugu kosu sam oduvijek volio, majka me za to
grdila, zabrzao je sa zemljanog poda mladi gotovo
vedra pogleda, pritisnut komesarovom cokulom.
Komesar je nevoljno digao nogu s mladievih grudi i, ljutit, napustio sobu.
Savo Savi!, ponovio je nekoliko puta Ante Krezo poto je uo ime mladia, koji je, odrijeenih ruku
i poslije dugog razgovora sve vie uvjeren da ga nee
strijeljati, rekao d a j e on veliki nesrenik ovoga svijeta,
jer zna da se uludo zametnuo etnikim mitraljezom,
uo je to on i od drugih, a i sam je vidio kud srlja, znao
je ta treba da radi...
Dobro kad je tako, a da li bi onda elio da ti vratim pukomitraljez i da postane partizanski pukomitraljezac?, iznenada je upitao partijski sekretar
uvjeren da je mladi uistinu zalutao meu etnike.
A moe li me pustiti kui?, promrsio je zbunjeni Savo Savi.
Mogu, ali ja sam mislio da moemo i drugovati i
zajedno ratovati. Vidi, ja imam povjerenje u tebe, a ti,
evo, nema prema meni.

A ti si mi ivot spasio!, prekinuo ga je mladi i

zatraio pukomitraljez.
Dva mjeseca kasnije partizanski pukomitraljezac, odlini niandija Savo Savi je poginuo u borbi
protiv etnika na Malom Grepku.
Osjeajui da se etnike snage naglo osipaju, a u
svojoj jalovoj nadi da e komunistima ipak doskoiti,
Draa Mihailovi je 28. avgusta 1944. poslao radio-depeu o neposrednim zadacima hercegovakih etnika,
o dalekosenom znaaju Hercegovine za svoj pokret,
zahtjev koji je komandant etnikog Nevesinjskog
korpusa prenio, svojim nareenjem od 5. septembra,
potinjenim jedinicama: Mobiliite sve snage Hercegovine i nastavite svim silama da tuete 29. diviziju,
koja je sada usamljena... Opta situacija je vrlo povoljna. .. Igra se velika politika igra. Samo znajte da ste
na dobrom putu i dobro radite... Zapamtite, glavno je
tui komuniste i to kod vas u prvom redu 29. diviziju. .. ia.
TAKO JE ZAPISANO
Nakon to je 1. septembra razbila njemaki konjiki eskadron, dijelove etnike Gatake brigade i
mjesnog milicijskog bataljona, s kojima se sukobljavala i slijedeih dana, Deseta brigada je 10. septembra oslobodila Gacko i na taj nain, novim borbama i pobjedama hercegovakih brigada u septembru i oktobru,
oznaila poetak irih ofanzivnih borbi za konano osloboenje svog zaviaja i jadranskog priobalnog podruja prema Dubrovniku i Herceg-Novom.
Bilo je to i vrijeme kad su u Gacku delegati seoskih, optinskih i sreskih narodnooslobodilakih odbora izabrali najvii organ narodne vlasti - Oblasnu narodnoosloboilaku skuptinu za Hercegovinu i Oblasni odbor Narodnooslobodilakog fronta. Pred gotovo pet hiljada Hercegovaca i Hercegovki, uz goste iz
Crne Gore i Bosanske krajine, koji su kao i lanovi sovjetske i engleske vojne misije pozdravili okupljeni na-

rod, govorili su i lanovi prvog taba Desete brigade komandant Vlado egrt i pomonik komesara Vaso
Miskin Crni, sutradan i komesar Cedo Kapor, koji je
pred 236 delegata podnio referat: Naa borba - nae
tekovine.
ula se i rije boraca i starjeina iz duge kolone
Desete brigade, Salka Fejia, jedno vrijeme komesara
Mostarskog bataljona, Brane Kovaevia, Vlada Vujovia, Mata Markotia, Mirka Mastilovia, Radovana
Papia i drugih. U usvojenoj rezoluciji saopteno je i to
da naa draga Bosna i Hercegovina nee vie biti pastore kao to je bila u prolosti i za vrijeme stare Jugoslavije, ve e u novoj demokratskoj federativnoj Jugoslaviji razviti i dalje ojaati bratstvo naih naroda,
svih Srba, Hrvata i Muslimana, podii njihovo materijalno i kulturno stanje.
U borbama za osloboenje Bilee, koje su voene
uz podrku artiljerije od 28. septembra do 2. oktobra,
kad je grad konano oien od neprijatelja (ubijeno
i ranjeno 318 etnika, zarobljena 32 italijanska faista),
meu desetoricom poginulih boraca bio je i komandant Petog bataljona porunik Nikola Bjelica, narodni
heroj. Dva dana kasnije Trinaesta i etrnaesta brigada
Junohercegovake operativne grupe i Druga proleterska dalmatinska brigada oslobodile su Trebinje.
Tad je ve u brigadi bilo 19 skojevskih aktiva sa
178 lanova i 81 omladinac koji nije bio obuhvaen
tom organizacijom.
Upornim radom koraknulo se naprijed u teorijskom znanju skojevaca. Skoj se sada osjea u naoj brigadi stvarno kao iva i pomona organizacija, pisao je
sekretar brigadnog komiteta Ismet etka Oblasnom
komitetu Skoja za Hercegovinu 6. oktobra 1944, istiui da mnogi primjeri potvruju da se na uvrenju
bratstva i jedinstva uinilo veoma mnogo, da se to
naroito odraava u borbama gdje drugovi raznih
vjera i nacija spaavaju i iznose ranjene drugove, ne
zaboravljajui da kae i to d a j e odnos prema narodu
i drugaricama dobar.

Tako je zapisano, a ivot je donosio i nepredviene dogaaje. aljemo vam V.., koja je neki dan izala
iz S. i upuena kod nas na raspored, javljeno je iz brigade tabu divizije 25. novembra. Njezino ponaanje
je za svaku osudu i na prvi pogled stekli smo utisak da
nije nita drugo nego obr fuksa. Istoga dana povezala
se sa Italijanima i bila due vremena sa njima u atorima. Ovakve neemo trpiti. Molimo tab da je protjera.
U rijetkim predasima tog mirnodopskog ivota
i ef naoruanja Desete brigade vodnik Vladimir Dui pisao je 14. decembra tabu divizije traei informacije o svom bratu Luki, borcu etrnaeste brigade
jer je ve pisao nekoliko pisama i njemu, bratu, i tabu
brigade, i kui, ali ni od koga nije dobio odgovor. Pet
dana kasnije, 19. decembra, tab divizije je uputio pismo brigadi i traio odgovor. Luka Dui je bio iv, i brigadni pukar Vladimir mogao je da nakrivi kapu. A
i red je ve bio da proradi i vojna i civilna pota u istonoj, junoj i srednjoj Hercegovini, smatrao je Vladimir, lan prve partijske elije organizovane u hercegovakom selu Fatnici 6. septembra 1938, raznosa beogradskih izdanja Narodne knjige i Narodne itanke
uoi posljednjeg rata, prvoborac.
SPLETOVI NA OBALI JADRANA
Mjesec oktobar moe se s punim pravom nazvati
mjesecom preloma i preokreta jer se je u njemu vojnika situacija promijenila za 180 stepeni u korist
NOV. Neprijateljske snage prestale su da budu faktor
koji bi mogao da se s uspjehom suprotstavi NOV, a kamoli da poduzima ofanzivne akcije, zapisao je tab
Desete procjenjujui (13. novembra) obostranu situaciju i rezultate borbi u oktobru na podruju Bilee,
Dubrovnika i Risna (Herceg-Novog), kao i na osnovu
uspjeha drugih jedinica Dvadeset devete divizije koje
su u meuvremenu (26. oktobra) oslobodile Metkovi,
Stolac i apljinu, pri emu se etnika organizacija,

koja se uz pomo i neposrednu podrku okupatora izgraivala pune dvije i po godine, rasplinula nakon
pada Bilee kao mjehur od sapunice. etnika vojska
majora Lukaevia, koja je uzalud oekivala iskrcavanje saveznika, tako je temeljno potuena da je major
s neto bosanskih i srbijanskih etnika tekom mukom uspio da se prebaci u Bosnu.
Ostavljeni od etnika, a nakon poraza i u borbama oko Trebinja, njemaki vojnici, povueni uzdu
jadranske obale i komunikacija koje su vodile od Dubrovnika ka Sarajevu, ubrzo su ponovo osjetili svu gorinu borenja na tom dijelu jugoslovenskog ratita, tim
prije to je upravo na tom podruju - poto je u oktobru njemakoj Grupi armija E presjeeno odstupanje
moravsko-vardarskom dolinom - trebalo sprijeiti
eventualno probijanje dijela njemakih snaga koje su
se povlaile iz Grke i Albanije (21. brdski armijski
korpus). Taj vrst obru skovali su Vrhovni tab i tab
Drugog korpusa upuujui Primorsku operativnu grupu ka Boki kotorskoj i Konavlima, a hercegovaku diviziju ka Dubrovniku, kao i dijelove Osmog korpusa
(dvije brigade i Grupu NOP odreda).
Sve to je do tad ostalo od 369. legionarske divizije, potisnute iz istone Hercegovine, svilo se oko
Dubrovnika i uz komunikacije koje su vodile do apljine i Mostara, koje su branile nevelike ustake i isprepadane domobranske jedinice.
Iako se meu nekim borcima, neposredno mobilisanim, zapaao ostatak biveg etnikog morala' tj.
tenja za izbjegavanjem borbe, a takav je sluaj bio i
s nekima koji su prebjegli ili se predali iz domobranskih jedinica, ipak se velika veina novih boraca veoma dobro pokazala u borbama nastojei da izbrie sramotu i ljagu koju im je donijela biva saradnja sa okupatorom. To su oni ponajbolje potvrdili u napadu na
Dubrovnik i Herceg-Novi, pogotovo to se brigada po
svojoj vatrenoj moi ve bila izjednaila s protivnikom, izuzev artiljerijske.
Mada utvren i pripremljen za odbranu od invazije s mora, njemaki garnizon u Dubrovniku (glavni-

Tia jednog puka, mornarika pjeadija i artiljerija, i oko

400 ustaa i domobrana), bojei se udara u lea, utvrdio se i od napada iz pozadine izgraivanjem fortifikacijskih objekata, ograujui ih spletovima bodljikavih
ica i nagaznim minama. Znalo se: klju odbrane Dubrovnika leao je u Ivanici i Brgatu, jer ovladati tim
uporitima znailo je presjei sve veze grada s pozadinom i dobiti siguran oslonac u prodiranju ka sjeditu
garnizona. Upravo taj zadatak su dobile Deseta i Dvanaesta hercegovaka brigada. Juno od grada, od Cavtata i Kupara, krila je put Druga dalmatinska, a znatno zapadnije od Dubrovnika, poslije desanta kod Stona i presijecanja komunikacije prema Metkoviu, dalmatinske jedinice.
Pored etvrtog bataljona, koji nije mogao da zauzme uporite Drijen i produi ka Ivanici, u borbu protiv ezdeset upornih i dobro naoruanih branilaca ukljuena su jo dva bataljona - na Peti i Trei iz Dvanaeste brigade, a to je ve bilo dovoljno da poslije dvoasovne borbe neprijatelj odstupi, prisjeao se te oktobarske noi komandant Drugog bataljona Milan Papi, ije su ete zauzele Golubov kamen i druge poloaje i s ostalim bataljonima se sa svih strana neposredno pribliile njemakoj odbrani u selu Ivanici. U meuvremenu su jedinice dalmatinske divizije izvele desant i prekinule komunikaciju za Metkovi, a to je ve
bila smrtna opasnost za njemaki garnizon, ije su se
jedinice poele da evakuiu ka Slanom, bolje rei
predstojalo im je probijanje ka Metkoviu.
Meutim, sve to nije oslabilo odbranu na pravcu
naeg napada. Tukli smo se cio dan, bio je to 17. oktobar, i u 18 asova nareen je opti napad na Ivaniu.
Borbu smo vodili cijelu no, ali uzalud, mada smo prili na domet runih bombi. I tek sutradan, 18. oktobra,
negdje oko 9 asova Prvi bataljon Desete probio je liniju odbrane i u sadejstvu sa Treim bataljonom Dvanaeste najuri zauzeo Ivaniu. Vie ni uporitu u selu
Brgatu nije bilo spasa. Naa tri bataljona - Prvi, Drugi
i etvrti zauzeli su Brgat, a dva bataljona Dvanaeste
poloaje na Sru. Odbrana je prsla na irokom pojasu

i mi smo se 18. oktobra u 21 as sjurili na dubrovake

ulice. Ubijeno je i zarobljeno oko 160 njemakih vojnika. Meu nama nije bilo hrabrih komandira ete Gavrila Savovia i Mirka Aleksia, komandira voda Anelka Terzia i jo petnaestorice poginulih i etrdeset i
nekoliko ranjenih drugova iz naih brigada. Posljednji,
veliki rasplet bitke za Dubrovnik odigrao se u Vukovom klancu, gdje je Prva dalmatinska do nogu potukla
njemaku motorizovanu kolonu, od koje su samo manji dijelovi stigli do Metkovia.
IZMEU MINA I BUNKERA
Nekoliko dana kasnije, 25. oktobra, tab Primorske operativne grupe, koja je privremeno ojaana Desetom brigadom, izdao je zapovijest i hercegovakim
bataljonima za napad na neprijateljska uporita u Herceg-Novom i Hercegnovskom zalivu (Molunat, Prevlaka), gdje su bili dijelovi njemake 181. divizije 21.
brdskog armijskog korpusa (ojaani bataljon 334.
puka). Druga dalmatinska, Prva bokeljska i Deseta crnogorska brigada napadale su na vie uporita u Bokokotorskom zalivu i u zaleu Crnogorskog primorja.
Dok su druge hercegovake brigade pomjerale
granicu osloboene teritorije prema Mostaru, Deseta
je u prve dvije noi napada pokuavala da prodre u
Herceg-Novi, koji je bio dobro zatien i gusto posijan
minama i artiljerijom to je tukla s druge strane zaliva,
s Lutice i tvrave Arze. Nita nije pomogao ni na artiljerijski vod koji je gaao tvravu panjolu, ni bombai koji su stizali do samih zidina.
Prve i druge noi komandant brigade Nikola Ljubibrati odbio je prijedlog da se na bataljon provue
u grad pravo drumom izmeu tvrave panjole i sela
Savine, jer mi smo s razlogom pretpostavljali da neprijatelj ne oekuje bilo kakvu akciju s tog pravca, da taj
put nije ni minirao. A pomogli su nam i podaci koje
smo dobili od hercegnovskih ilegalaca, govorio je o
toj borbi Nikola Milidragovi, koji je kao komesar ete

preuzeo dunost komesara Drugog bataljona nekoliko

dana ranije, za kojeg je u karakteristikama zapisano da
je bez kanidatskog stepena - automatski uao u Partiju avgusta etrdeset prve, d a j e svojevremeno imao
nekih nevolja oko jednog partijskog kanjavanja, d a j e
poloio nii partijski kurs i da ima smisla za politiko
uzdizanje, pa i to da je dobar borac, odan, disciplinovan, ljut.
Napokon je prihvaen na prijedlog i borci Drugog bataljona i jedne ete Prvog krenuli su u koloni po
jedan, pritisnuti gustom pomrinom i kiom, ibani
vjetrom, pravo u centar njemakog uporita, ka hotelu
'Boka' gdje se smjestio tab. Korak po korak, sa odarafljenim bombama i zapetim pukomitraljezima i
mainkama, odmicali smo drumom i, kako smo i oekivali, bez ispaljenog metka uli u grad, na tri strane
rasporedili ete, tragajui za njegovim otpornim takama. A okolo grada - paklena vatra. Mi jo ni metak
da opalimo. Pa ni tad kad smo upali u hotel, jer tablije
su se razbjeale kad smo upali u sobe, kao i etnici
koje smo uz pomo terenskih radnika hvatali kao kokoke i trpali u garnizoni zatvor, iz kojeg smo oslobodili nae rodoljube. U okupiranom gradu - na zatvor!
Jedino se ula pisaa maina: komandant bataljona
Milan Papi diktirao je dva pisma - jedno njemakom
komandantu da poloi oruje, a drugo graanima da
ne izlaze na ulice, jer smo oekivali estoku borbu i u
gradu. Njemaki komandant nije prihvatio na ultimatum i uslijedio je protunapad. Uludo im bi sve. Ali to
ne bi lako: tri naa voda, predvoena pomonikom komesara ete Milivojem Drakoviem, nali su se 'kao
baeni s neba' iza lea najupornijih branilaca. I tako,
usklaenim napadom naih jedinica sa gradskih raskra i onih na poloajima oko grada, garnizon je popustio. Zarobljenih nije bilo. Unaokolo je ostalo 48 mrtvih njemakih vojnika.
Meu sedmoricom poginulih iz Desete bio je i
Bogdan Ivani iz hercegovakog sela Slata, koji je s
bratom Duanom no uoi napada na Meljine primljen u KPJ. Njihovom prijemu u Partiju prisustvovao

je i partijski rukovodilac bataljona Ante Krezo, a i u

borbi ih je pratio. Smrt je jednog brata junaka ipak
preduhitrila.
Desetak dana mara od Herceg-Novog do apljine i itluka u zapadnoj Hercegovini, gdje je 9. novembra smjenila Dvanaestu hercegovaku brigadu na isturenim poloajima prema spoljnoj odbrani Mostara, za
vie od hiljadu boraca Desete brigade znailo je izuzetan doivljaj, jer, mada su vidjeli vie popaljenih i
gladnih sela, proli su slobodnim dijelom Hercegovine uvjereni da e posljednji njihov skok u Mostar
obiljeiti i konano osloboenje Hercegovine.
BORBA NA DVA FRONTA
Branei svoja dva juna krila u odbrani mostarske
kotline iroki Brijeg (Liticu) i Nevesinje, iroki raspon od vie desetina kilometara koji je premoavao
i Neretvu, krajem godine su jedinice njemake 369. legionarske divizije i Pavelieve 9. gorske divizije utvrivale svoje poloaje novim bunkerima, spletovima bodljikavih ica, nagaznim minama, a uz to su ubacivale u
pozadinu naih snaga svoje ljude, zelenokadrovce,
obuene u engleske uniforme ili u partizanska odijela s petokrakim zvijezdama na kapama, snabdjevene
lanim ispravama, malim predajnim radio-stanicama,
koji su s etnicima i ustaama kriparima nastojali da
unesu nesigurnost i oslabe ofanzivne akcije brigada.
Tako je bilo i na odbrambenom sektoru Desete
brigade, koja je krajem decembra iz zapadne Hercegovine prela u istonu, u ire podruje Nevesinja. Tad se
i njen front, inilo se, obrnuo, to jest tab brigade je
odluio da energinim naletom na milicionarske, ustake, kriparske i etnike grupice, odnosno po likvidaciji pozadine, pripremi teren u sadejstvu sa susjedima za opti napad na Nevesinje.
U pozadini su se vodile akcije ienja, a borci su
na poloajima iz vrtaa, izdvojenih gnijezda i nirtvih
straa nadohvat neprijatelja odbijali povremene ispa-

de njemakih i ustakih snaga koje su one najee izvodile radi pljake stoke, pri emu su imale 37 poginulih i ranjenih, a baibozuk, kripari i drugi pod orujem - 145. Svaki plijen, makar bio i manje znaajan, u
bataljonima se briljivo biljeio, jer trebalo je i dalje
istrajavati u takmiarskom duhu, pripremati se za
novo takmienje, poput tek zavrenog, novembarskog, organizovanog meu brigadama od 28. oktobra
do 18. novembra 1944. povodom godinjice osnivanja
divizije. Tako su i borci Drugog bataljona u svom izvjetaju nanizali svaku pojedinost za koju su vjerovali
da moe prevagnuti u odmjeravanju najboljih, da u to
ratno i gladno vrijeme znai mnogo: za dvadeset dana
ubili su i ranili 82, a zarobili 69 neprijateljskih vojnika,
zaplijenili 50 puaka, 3 mitraljeza, 21 pitolj, 4 mainke,
1900 runih bombi, 1370 granata i mina, 335 nagaznih
mina, dinamita s kapislama 500 komada, 31.800 metaka, 67 opasaa i fieklija, 28 uprtaa, 5 dvogleda, 41 injel, 68 akira i bluza, 120 komada donjeg vea, 16
pari izama i cipela, 13 satova, 75 raneva i torbica, 6
pisaih maina, 1 armuniku, 1 radio-stanicu i 1 radio-aparat, 20 gumenih tokova i 9 telefona, 5 automobila itd., a zatim koliko je narodu, bolnicama dato
brana, vina, zaprke, pirina, 50 dg prave kafe, badema, prase teine 30 kg, ibica i svijea, 26 eljeva
za kosu, 20 ogledala, 10 komada kalodonta sargov,
pa i to da je sirotinji dato 300 obroka, kao i 400 drobova i 400 koica za opute, sve do sitnog tkanja o
broju odranih sastanaka i uinjenih greaka. Biti
meu boljima bila je i potreba i obaveza svakog borca
u bataljonu, pa otud i takmiarski polet i u danima kad
se bez glave moglo lako i brzo ostati.

NOVI KOMANDANTI I KOMESARI

Tad je, tog decembra 1944, komandant brigade
bio major Radomir Mirkovi Raka, desetar iz prvog
stroja Desete, koji je u italijansko-etnikoj ofanzivi
oktobra 1942. kod Prozora, mada upozoren da je to

nepromiljen korak i da e glavu izgubiti, samoinicijativno, naoruan, vjerujui da meu hercegovakim

etnicima ima onih koji nisu izgubljeni za narodnooslobodilaki pokret, krenuo sam izmeu dva protivnika poloaja i vodio razgovore s etnicima (o emu je
bio obavjeten i Vrhovni tab). Vratio se meu svoje i
ubrzo preuzeo etu kao komandir, s njom preao i Sutjesku, a avgusta 1943. preuzeo dunost komandanta
bataljona u Desetoj brigadi.
Zamjenik tog borca uzavrele krvi i plahovite naravi bio je kapetan Milan Papi, jedan od jedanaestoro
Papia iz okoline Nevesinja koji su se s prvim ustanikim pucnjima zametnuli s pukom i od kojih je samo
njih etvoro doekalo slobodu, predratni komunist,
komandir Omladinske ete u bataljonu Biina i Tree ete etvrtog bataljona na Sutjesci, ratnik koji je s
dvije rane proao mnoga iskuenja i koji je punu godinu vodio Drugi bataljon Desete brigade.
Njihov prvi saradnik, politiki komesar brigade
major Sveto Kovaevi, bio je ak mostarske Uiteljske kole i lan KPJ uoi ustanka, izrastao u sabesjednika irih saznanja i mogunosti, suzdran, bez ishitrenih odluka, partijski rukovodilac i pomonik komesara ete u Hercegovakom NOP odredu, komesar koji
je proao kroz sve bitke, uzlete i nevolje Desete brigade.
U svom zamjeniku i partijskom rukovodiocu kapetanu Savu Mitroviu (dva mjeseca kasnije na njegovo mjesto je doao Miljo Milatovi), predratnom revolucionaru robijau, imao je priljenog saradnika, kao
i u Hrvoju Tiinoviu, naelniku taba, aktivnom oficiru bive jugoslovenske vojske, koji se ljeta etrdeset
prve naao meu gatakim ustanicima.
Bataljonima su rukovodili ratnici koji su prevalili
gotovo sve staze Desete proleterske. Prvim bataljonom su rukovodili Maksim Bulut i Obren Bjelogrli,
komandant i komesar, njihovi zamjenici Milorad Prstojevi i Milovan Albijani; Drugim - Stevo Drinjak,
Nikola Milidragovi, Rako Dabi i Mitar Buha; Treim
bataljonom, koji se u to vrijeme nalazio pod neposred-

nom komandom taba divizije, rukovodili su Lazar

Vojinovi, Veljko Terzi, Duan Keelj i Radovan Papi; etvrtim - narodni heroj Jovan Bobot, Mitar Lojovi, Vidak Radmilovi i Vitomir Milivojevi; Petim Branko Babi, Duan Murii, Nikola Samardi i Radovan Deletovi.
NE TREBA PREUTKIVATI STVARI IZ BOJAZNI
DA IH NE MOEMO OBJASNITI
Kad su u januaru 1945. formirane Prva, Druga i
Trea armija NOVJ i irom Jugoslavije voene vee
operacije, kad je Crvena armija napredovala u pravcu
istone Pruske, u ehoslovakoj i Maarskoj, a jedinice amerike 12. grupe armija skrile njemaku ofanzivu u Ardenima, osam hiljada boraca Hercegovake divizije, meu kojima je bilo hiljadu dvije stotine skojevaca i hiljadu sto ezdeset lanova i kandidata KPJ, nakon to su tokom duge borbe unitili posljednje organizovane etnike snage u Hercegovini i oslobodili
znatan dio njene teritorije uurbano su provodili pripreme za skok u Mostar, za konano osloboenje
svoga ireg zaviaja, da u sadejstvu s jedinicama Osmog dalmatinskog korpusa, koje su drale poloaje
juno od Mostara i zapadno od Neretve, uz pomo tenkova, aviona i artiljerije unite najistureniji dio njemakog jugoistonog fronta u naoj zemlji.
Tih vjetrovitih dana poloaji Hercegovaca su se
protezali istono od Neretve i du njene pritoke Bune,
na petnaestak kilometara od ua do njenog vrela u
Blagaju, padinama ogoljelih brda koja su opasala iroku pjeskovitu kotlinu i na njoj rijetke naviljke kua juno od Mostara, a zatim kamenjarom pored puta Nevesinje - Mostar i dalje prema sjeveroistoku ka Foi i Trnovu, gdje se upravo tog januara 1945. zatekla i Deseta,
gdje se krajem 1944. prebacila s podruja itluka, desnog krila njemake odbrane.
Dolazak vie od pet hiljada novih boraca u brigade i sve sloenije vojne i politike prilike, pa i to da su

komande i komiteti kroz ove tri i po godine dobro osjetili rad povezane reakcije, da se vie nisu mogle ekati direktive odozgo, pogotovo to su se u jedinicama mogle pratiti emisije Radio-Beograda, vijesti Tanjuga i iz drugih izvora, od starjeina i komunista se
oekivala vea samostalnost i odlunost u politikoj
aktivnosti, ne treba preutkivati stvari iz bojazni da
ih ne moemo objasniti, kako je zahtijevano od politikih komesara.
Nisu se mogle zaobii ni grube greke ni ujdurme
snabdjevakih organa u tekim ekonomskim uslovima. Tako je i intendant Desete brigade, poput drugih
koji su se slino snalazili, da bi na nama nesvojstven nain dobio veu koliinu hrane za vojsku...
podnio brojno stanje brigade mnogo vee nego to je
(pripisao je oko 400 boraca, a u Dubravama je htio da
neko govee urauna u 60, a ono imalo 80 kilograma),
to jest ostavio je i hiljadu kilograma kukuruznog
brana u privatnoj kui blizu apljine, a da o tome nije
izvijestio nikoga od vojnih i civilnih vlasti.
Reeno je: dokle e bolnice da budu mjesta gdje
e se razvijati i zavravati nepravilni odnosi drugova i
drugarica, da od ponaanja rukovodilaca zavisi izgled naih jedinica, d a j e nuno razvijati metodu ubjeivanja, vaspitanja, uenja naih rukovodilaca novom moralu - moralu Titovog rukovodioca, zatim da
jo uvijek nisu potrefljeni pravilni odnosi sa punomonicima OZN-e, pa i to da se prilikom predlaganja
za odlikovanja ili kad se istie borbenost pojedinaca
nepravilno forsiraju vojni rukovodioci (Ja sam vojnik, on je politiar), ukratko, reeno je kao da ima
onoga da se eka direktiva, a to oigledno smeta jer
takav stav omoguava neprijatelju da dobije u vremenu, to jest rukovodioci treba da budu to smjeliji u
objanjavanju dogaaja.
Tako se borilo i uilo, vaspitavalo. Na poloajima
su se itali ne samo lanci druga Tita ve i knjige Razvitak drutva, Segala, Kako se kalio elik i druge.

ZAPIS O JEDNOM VODU

Zahtjeve tabova i komiteta da kulturni nivo boraca valja uzdii na potrebnu visinu - kulturni minimum, pored ostalog i zato to je u interesu ovoga
rata (vojnikog i politikog) da se borci to prije naue
itati i pisati, Radoica Spahi, koji se zatekao u Drugom vodu Tree ete etvrtog bataljona shvatio je i
prelomio na najbolji mogui nain - bogatim kulturnim i politikim radom u svom vodu i eti, a sve to
potvrdio i posvjedoio sauvanim dnevnikom, crnom
malom biljenicom, zaeo ga je krajem januara 1945.
i vodio do kraja rata, pa i kasnije.
Na njenim koricama zapisano je: iyio Skoj, ivio
drug Tito, Naprijed omladina, dva puta ivila Internacionala i Radoica Spahi. Pored pregleda boraca po
desetinama (s najnunijim podacima), lanova kulturno-prosvjetnog odbora ete, dnevnih redova i zadataka partijskih, skojevskih i drugih sastanaka i skupova,
zatim nacionalnog sastava ete (pravoslavnih 50, katolika 12, muslimana 43, kako je zapisano, kao to je
i sve drugo krto reeno), Radoica biljei samo ono to
se njemu ini vrijednim - da ga stalno podsjea i podstie. Dvanaest taaka njegove prve zabiljeke Rad po
svim sektorima upuuje na odgovore ta se sve radilo
od jednog do drugog sastanka, jer gotovo svaka poinje s koliko je odrano predavanje (i koja, kako su
shvaena), naueno novih skeeva, opismenjeno boraca, kakvi su nedostaci, koliko je vojska snabdjevena
obuom i odjeom, kakva je hrana, njena raspodjela,
istoa boraca, njihov moral i borbenost, da bi taj dio
zavrio rijeima da je Partija organizacija najsvjesnijih boraca, rukovoenih teorijom marksizma i lenjinizma, d a j e KP - tab proletarijata radnog naroda,
najvia forma klasne organizacije, pored sindikalnih, prosvjetnih, sportsko-omladinskih, da i seljatvo ima raznih organizacija, ali bez ovih nijedna vea
borba ne moe se zavriti sa uspjehom, ne moe se voditi borba protiv finansijskog kapitala, sve do podat-

ka da je uguena Parika komuna zbog nedostataka

KP.
Kad je odran vaspitni partijski sastanak, Radoicaje s tog skupa zapisao i to d a j e Partija jedinstvo
volje i discipline i borbenosti, dio radnikog pokreta
vezanog sa masama, da je klasa dio drutva, a potom iznosi pojedinosti o tehnikoj, kulturnoj i politikoj revoluciji, od parne maine do artistikog pokreta, do pojave radova Marksa i Englesa, nauke radnike klase kako da doe do vlasti, do drutvenih protivrjenosti i objanjenja pojedinih termina i rijei
koje su se esto koristile u svakodnevnom ivotu.
Valjda i sam podstaknut sve eim teorijskim sastancima, biljeio je teze iz osnova lenjinizma, o Skoju
i drugom, vraajui se problemima i zadacima svoga
voda, pisanju parola i takmienju (ko e vie ubiti neprijateljskih vojnika i zaplijeniti oruja, itati novine i
broure, napisati lanaka i pomagati bolnicu, ko e
bre i vezanih oiju rastaviti i sastaviti mitraljez), da bi
esto zapisao: Pretres akcija i mareva i Primanje
drugova u partijsku eliju. Njegova skromna ratna biljenica na neposredan nain odslikava stremljenja
malih borakih kolektiva na borbenim poloajima u
predasima bitaka i mareva, svjedoi o moralnom kaljenju i kulturnom uzdizanju mahom seoskih mladia.

MOSTARSKI KRAJPUTAI
Zasuti snijegom i pritisnuti drugim nevoljama,
smjenjujui se na poloajima koji su u irokom luku
opasivali Nevesinje, bataljoni Desete su u januaru vodili manje akcije i defanzivne borbe protiv 1300 njemakih vojnika i 800 ustaa i milicionara, u podruju
Nevesinja, koji kao da su povremenim napadima eljeli da ispolje svoju odlunost da e s drugim snagama
(20000 vojnika) uporno braniti komunikacije oko Nevesinja, irokog Brijega, (Litice) i Mostara, put i prugu prema Konjicu i Sarajevu.

Njihov prvi napad, izveden 3. januara na poloaj

etvrtog bataljona, koji je tokom noi bio blagovremeno upozoren o namjerama neprijatelja, zavrio se za
njih neoekivano: bataljon se povukao i vie od hiljadu
vojnika pustio duboko na svoje poloaje, a potom je u
sadejstvu s Petim bataljonom bonim obuhvatima
uspio da hametice potue gurnuvi ih u polje na brisani prostor, gdje je pronaeno 78 mrtvih, 30 puaka
i drugi materijal.
I tako su dani proticali. Tu i tamo ulo se za okraje manjih grupa s etnicima i muslimanskom milicijom, za desetoricu promrzlih pod snjenim nametom, za osam otkrivenih kripara koje su Omladinska
eta brigade i izviaka desetina Drugog bataljona
pronali u Muhalj jami.
Zatije ne bi zadugo. Borce je oekivao Mostar,
neunitivo izvorite moralne i borbene snage narodnooslobodilakog pokreta, revolucionarno arite
koje nije prihvatalo zakone i zahtjeve okupacije, na
svoj osoben nain borei se zajedno sa svojom-djecom
pod orujem, od koje su samo rijetki to odoe etrdeset prve iz svpjih sokaka doekali januarske dane etrdeset pete. Preivjeli su bili u Prvom bataljonu Trinaeste brigade, Mostarske brigade, kako su je zvali
mnogi njeni pripadnici i graani Mostara, bez obzira
na to to su u njoj bili i bataljoni iz drugih krajeva (Bilee, Stoca, Dubrave). Ovog puta bili su na lijevom krilu Desete brigade, iznad Bune i Blagaja, na samim padinama okolnih brda juno od Mostara.
Iako je ledeni i snjeni sjeverac s Vele-planine,
otud s druge strane puta Mostar-Nevesinje, nanosio
nove muke na poloaje, iz grada su stizale - voene
vjetim i hrabrim kuririma kroz neprijateljeve poloaje - nove grupe dobrovoljaca, pa i cijela domobranska
glazba. Tih zimskih dana (1. februara) Deseta je imala
1672 borca (38 drugarica).
Nije vie bilo sumnje - bitka za Mostar je bila na
pomolu i obavjetajcima nije bilo osobito teko da prikupe i poalju vjerodostojne podatke o neprijateljevim otpornim takama i kretanju njegovih snaga, o

svakom pokretu ustaa iz njihovog 9. zdruga, zatim domobrana i njemakih vojnika koji su se jo nadali da
obraun koji im se pripremao nije tako blizu. Njihove
nade su jo vie podgrijane kad su na desnoj obali Neretve krajem januara 1945. probili poloaje jedinica
Devete udarne divizije i zauzeli apljinu, Metkovi i
Ljubuki, da bi se otud ve 3. februara morali povui
pred protivnapadom ojaane Dvanaeste hercegovake i Prve tenkovske brigade.
Meu etrdeset mrtvih i ranjenih naih boraca
bio je i Esad Feji, koji je poginuo u borbi s ustaama
u centru apljine. Bila je to peta rtva porodice Muhameda i Adile Feji - poslije Demala, efika, Erefa i
amije pao je, eto, jedan od najhrabrijih boraca i komandira Mostarskog bataljona. Moda je i njegova
smrt, kao i Ahmeda Brkia, koji je pao poslije svoja tri
brata i sestre, moda je i smrt to pokosi i porodicu
majke Ilinke Bala, njena etiri momka - Natka, Borisa, Slavka i Doka, i porodicu majke Save Borozan,
iji su mu i pet sinova poginuli, i brau ari - Nijaza,
Dema, Hidajete i Ismeta, moda su goleme rtve to
ih podnese Mostar, nekoliko stotina njegovih sinova i
keri, i ubrzali odluku vojnog i partijskog rukovodstva
da prije osloboenja grada poalju u Mostar spisak palih boraca koji poginue na tom izvoritu bratstva i jedinstva, traei da ilegalni narodnooslobodilaki odbor obavijesti roditelje iji su sinovi i keri poginuli.
Ali samo rijetki pojedinci imali su snage da tih dana
zau u kue iz kojih je poginulo dvoje, troje, pa ak i
etvoro ukuana.
Dok su iz gradskih predgraa njemaki topovi
tukli poloaje na kojima su borci Dvadeset devete divizije i Osmog korpusa, s artiljerijskim, tenkovskim i
vazduhoplovnim snagama pripremali svoju posljednju, odlunu operaciju za osloboenje Hercegovine,
grad je spremno pomagao svoju vojsku.
Vie naoruanih udarnih grupa uvalo je mostove
i vanije objekte u gradu. Likvidirano je nekoliko provokatora i agenata. Obavjetajci su stigli i do mnogih
vojnih i drugih rukovodilaca u gradu, koji su, mada bo-

jaljivo i neodluno, prihvatali saradnju i pomaganje

Narodnooslobodilake vojske. U zgradi asnih sestara,
u Zahumu, kraj domobranske radio-stanice radili su
vojnici obuhvaeni obavjetajnom mreom ilegalnog
pokreta. Partijska tamparija, koja je u kui Mutovia
od 1940. i u najteim uslovima okupacije svakog drugog ili treeg dana tampala dragocjene tekstove, tih
januarskih i februarskih dana etrdeset pete umnoila
je svoja glasila i tirae. U grad se s radio-stanicom spustila i obavjetajka Osmog korpusa Seida Kavara, odakle je uz saradnju ilegalnih radnika i graana slala vrijedne podatke brigadama koje su krenule u odluan
napad na neprijateljske odbrambene poloaje.
Grad je grozniavo oekivao svoju vojsku, svoju
djecu, radosno podnosei kanonadu, mitraljeske snopove koji su arali gradskim ulicama, na koje su u zoru
14. februara izbili i tenkovi oslobodilake vojske.
MAJOR LANT: NEKA SE SPASA VA KO MOZE
Toga dana je ojaana Deseta brigada, podrana
tenkovima, korpusnim divizionom i s tri baterije artiljerijskog diviziona taba divizije, oslobodila Nevesinje, u kojem je njemako-ustaki garnizon predstavljao lijevo krilo u odbrani mostarske kotline, uporite
koje je pokleklo poslije trodnevne uporne borbe. Dokusurujui neprijatelja u gradu i na putu za Mostar, u
Biini i Podveleju, kud su prebaene jake snage radi
spreavanja izvlaenja potuenih kolona, brigada je
ubila 750 njemakih vojnika, 170 ustaa i 50 italijanskih faista. Plijen je bio izuzetno bogat: 93 pukomitraljeza i mainke, 15 topova i 3500 granata, 19 bacaa,
23 bacaa plamena, 680 puaka i 150.000 metaka, 10 radio-stanica... Brigada je imala 89 poginulih i ranjenih.
U operacijama na sektoru Nevesinja naroito su
se istakli svojom hrabrou i portvovanjem borci i rukovodioci Desete hercegovake NOU brigade koji su
po velikoj hladnoi u trodnevnoj jakoj borbi izdrali
ogromne napore. Junatvo i samoprijegor njenih bo-

raca zasluuje pohvalu, stoji u izvjetaju taba divizije

od 19. februara taba Drugog korpusa.
I u izjavama nekoliko preivjelih oficira i podoficira govori se d a j e na brdu Grepku, 5 km zapadno od
Nevesinja, kolona do nogu potuena, pa je u takvoj situaciji, poto je komandant puka pukovnik Vecel
(Wetzel) izvrio samoubistvo, major Lant (Landt), koji
je tada bio ranjen, naredio: 'Neka se spasava ko moe'.
Kroz dubok snijeg vojnici su se u grupicama probijali
prema Mostaru i Konjicu, ali je vei dio izginuo...
U mostarskoj operaciji je uoena bolest ulaska
u gradove, kao u Nevesinju i Mostaru, kad je poslije
borbi disciplina popustila i ispoljavano nedolino ponaanje pojedinaca prema narodu i zarobljenicima (u
Biini). Zbog toga je komesar divizije poslao pismo u
jedinice u kojem stoji da se ubudue ne smije dozvoliti da izmiljamo likvidaciju u frontalnoj borbi, jer
one koje ne ubijemo kroz frontalne borbe, a koji su
uinili toliko zla da ne mogu imati tu ast da budu u
narodnooslobodilakom pokretu, treba suditi i iljati
na prisilne radove i tome slino, napominjui: Nikad ne zaboravite da smo mi drava i da nai postupci
moraju biti pravilni, mi se moramo ponaati kao regularna vojska moderne drave.

BOBOTOV MOST
Poslije mostarske operacije u kojoj je neprijatelj
imao nekoliko hiljada mrtvih, ranjenih i zarobljenih,
Deseta i Trinaesta brigada su oslobodile Jablancu i
Ramu, a zatim Ostroac.
U 7 asova izjutra 5. marta 1945. tab divizije dobio
je obavijest komandanta Trinaeste brigade da je nastupajui od Ostroca ka Konjicu i napadom na sam
Konjic brigada uspjela da potisne neprijatelja od svih
njegovih uporita do Konjica, a u zajednici sa bataljonima Desete brigade i dijelovima bataljona etrnaeste
brigade oslobodila i Konjic.

Toga dana je divizija primila rukom pisan dnevni

raport taba Jedanaeste brigade da su poslije borbe
koja je trajala vie od pet asova nai bataljoni napustili Ivan-sedlo i da je u toku kontranapad koji smo
preduzeli u zajednici sa Desetom brigadom.
Napad nije uspio, kao ni drugi koji su tokom marta izvodile hercegovake brigade na utvrene poloaje
Ivan-planine.
U sudaru s neprijateljem (5. marta) smrtno je pogoen komandant etvrtog bataljona porunik Jovan
Bobot, narodni heroj. Kum Jovan, kako su Bobota
zvali bliski saradnici, smrtno je pogoen prilikom spaavanja miniranog mosta zvanog Luka na pruzi Konj ic-Sarajevo. Sve su mostove njemaki mineri poruili izuzev ovog koji je Bobot sa svojim borcima spasio.
Tako je u narodu i ostao novi naziv Bobotov most.
Nema borbe, nema rata, bez Bobota komandanta, stihovima su borci govorili o svom komandantu,
o kojem je njegov saborac (komesar brigade) u divizijskom listu Hercegovaki udarnik (br. 1, m a r t - a p r i l
1945) zapisao: Nije bio jedini primjer da Jovan juria
zajedno sa bombaima, ili da zida anac poruen od
neprijateljske vatre. To je bila esta slika, i o takvim se
komandantima mora i treba pjevati i pisati. Borba za
Nevesinje bila je ilava i teka. etvrti bataljon j juriao, padali su borci, padali su rukovodioci. Jovan
uzima estorku i sa njom ide na najtee uporite. Svih
sedam juriaju zajedno. Rezultat je bio - tri mrtva, tri
ranjena, jedini se zdrav vraa komandant. O njegovom
junatvu priae vam narod Hercegovine, koji ga dobro pozna.
I 28. marta, nakon dobre artiljerijske pripreme
(10000 artiljerijskih i minobacakih zrna) koja je tukla
sve znaajne otporne take na grebenu Ivan-planine,
izveden je opti napad, stiglo se na blisko odstojanje
od bunkera, ali - sve je bilo uzalud, kao i u tri posljednja martovska dana kad su vreni napadi na glavno
neprijateljsko uporite Vihor k. 1287, ali bez ikakvog
uspjeha; istina, uspjelo je zauzeti prednje linije neprijateljevih utvrenih poloaja, ali uz nae osjetne gubit-

ke, kako je 5. aprila pisao tab brigade navodei i svoje gubitke u martovskim okrajima: poginula su 72
borca, a ranjena 263.
Taj estoki sudar na Ivan-planini samo je dio irokog borbenog luka koji se poetkom 1945. protezao od
Drave i Srema, dolinom Drine do Hercegovine, kao vrst i snaan dio opteg evropskog ratita saveznikih
armija zemalja antihitlerovske koalicije. Protiv uveliko naete Grupe armija E i drugih trupa njemakog
komandanta Jugoistoka uspjeno se borila, zajedno s
desetinama naih krupnih udarnih i proleterskih jedinica, i Dvadeset deveta hercegovaka udarna divizija.
Izvjetaji koji su u njen tab stizali s poloaja i dopisi boraca koji su objavljivani u brigadnim glasilima
i u divizijskom listu Hercegovaki udarnik vjerna i
krta su kazivanja ratnika o surovostima tog ratnog sudara u naem jugoslovenskom podneblju, svjedoanstvo o ivotu kojim se ivjelo i borilo.
Staze i putevi zatrpani su snijegom, a vjetar duva
svom estinom. Ivan-planina se zamaglila pa uti, a
kroz opustjelo granje drvea suklja vjetrom noeni snijeg i lijepi se za m o k r e grane, a one se pod njegovom
teinom savijaju kao kima u ostarjelog ovjeka, stoji
u prilogu ivot na Ivan-sedlu, koji je objavio divizijski list. Borci zavejani oblacima meave uvaju poloaje. Naslonjeni na drvo i drei karabine vrsto u svojim r u k a m a netremice osmatraju neprijateljske poloaje. Snijene pahuljice padaju na ramena, na kapu i na
lice, lede se na obrvama i spreavaju vidik, ali oi budno paze i pogled je neprestano uperen prema neprijatelju. Iza samog poloaja, skoro uz svaku bukvu, rasplamsala se po iedna vatra, pa kad dou oni sa smjene,
da se mogu odmah ogrijati. Dim se polagano izvija uz
drvo, pri vrhu se rasplinjuje i opada snijeg sa g r a n a . . .
S vremena na vrijeme neprijateljska Kugla cijukne
negdje visoko iznad naih glava. Iza bukava je odmaranje. Drug se naslonio na druga, zatvorio oi i kao da
spava, ali pri svakom fijuku kugle se prene, protare
oi, dobro razgleda oko sebe, pa ponovo nasloni glavu
na druga i produi dremanje. A drugovi s osmatranice b u d n o paze na neprijateljske poloaje.

ORDEN NARODNOG OSLOBOENJA

Tada, 6. marta, na nevelikoj i snijegom zatrpanoj
umskoj krevini ispred neprijateljskih bunkera, pedeset i nekoliko metara daleko od poloaja koje su, lijevo od Desete brigade, drali bataljoni Trinaeste hercegovake, prikupljeni u luku od svega tri stotine metara, odigrala se potresna ljudska drama, heroika borakog rtvovanja, najupeatljivija potvrda ratnog
drugarstva i solidarnosti, borake postojanosti i nesalomljive elje udarnih brigada da se i na tom dijelu jugoslovenskog ratita, na planinskom prelomu izmeu
Hercegovine i Bosne, nadomak Sarajeva, okupatorskim snagama i njihovim saradnicima nanese odluni
udar. Taj dogaaj, koji je snano odjeknuo meu borcima uzdu cijelog fronta divizije, u oima Lutve Dubura, koji je iz Desete brigade preao u Trinaestu za skojevskog rukovodioca, da bi zatim postao partijski rukovodilac Drugog bataljona, doivljen je bolno, potresno (u njegovom lanku Njih tri, objavljenom u
brigadnom listu Hercegovaki borac, broj 2/3): na
prvoj uki u Bosni, pored dva smrtno ranjena druga leale su tri mlade Hercegovke koje su pokuale da im
spase ivote - Ljubica Remeti, Srpkinja iz sela Biograda kod Nevesinja i borac Desete brigade na Sutjesci,
koja je prva poletjela ka ranjenom drugu, Zdenka Karai, Hrvatica iz Mostara, i Emina Merdan, Muslimanka iz Poitelja na Neretvi!
Da li bi i njima u samrtnom asu rijei nedostajale? Svakog dana ja bih s njima da se razgovaram, da
mi kau bole li ih mrtve ruke bez puaka, bole li ih mrtve usne bez osmjeha, kako u svojoj pjesmi Palim
mladiima i djevojkama Mostarskog bataljona pjeva
mostarski i beogradski pjesnik Svetislav Mandi.
U to martovsko doba kad je Predsjednitvo Avnoja na prijedlog vrhovnog komandanta JA marala Josipa Broza Tita svojom odlukom od 13. marta 1945. odlikovalo za zasluge uinjene za osloboenje naih naroda Desetu brigadu Ordenom narodnog osloboenja, a Jedanaestu i Dvanaestu hercegovaku brigadu

Ordenom bratstva i jedinstva, komesar Vule Miunovi je u divizijskom glasilu, govorei o tome zato su
brigade odlikovane, zapisao:
O Desetoj vam ne treba mnogo priati, jer pria
o njoj je dio prie o tom kako se poelo, ta se sve izdralo, kuda se sve vojevalo, odakle smo se naoruavali, to nas je bodrilo, ko nas je vodio, ko nas je pomagao, kako su nas izdali, za koga smo se borili - njena
istorija je dio istorije naeg pokreta, nae borbe i nae
vojske, jer je Deseta brigada formirana onda kada su
se osnovale nae prve brigade, a prola je ono to su
prole nae najstarije brigade...
A to to je prola od Kupresa do Sutjeske, kad se
sa glavninom probila iz debelog neprijateljskog obrua i svojim ponovnim dolaskom u Hercegovinu oznaila prekretnicu u toj oblasti i za pet mjeseci narasla
toliko da je od nje stvorena Dvadeset deveta divizija,
od tada do Ivan-sedla ujedno je i vrijeme kad su snovi
najmudrijih i najodlunijih ljudi Hercegovine poeli
da se ostvaruju, vrijeme prvih odlunih preobraaja
koje je nadahnulo i bosansko-hercegovakog pjesnika
Izeta Sarajlia da napie Mar Desete brigade:
Zemlje ove svaka smreka
barikadom posta sad.
Iza svake smrt te eka
tebe to nam ote grad ..
Na Ivan-planini bitku je vodila hercegovaka divizija za koju je komanda njemake 369. divizije u povjerljivoj zapovijesti od 11. juna 1944, zaplijenjenoj u
ofanzivi, saoptila svojim vojnicima da pred sobom
imaju Dvadeset devetu banditsku diviziju, elitnu komunistiku diviziju koja do tad nije ozbiljnije tuena,
da je uspjela da savlada taktiku malog (partizanskog)
rata i da se vrlo vjeto zabacuje i udara u bokove, da
znalaki iskoritava zemljite, a sve to upuuje na to da
se takve divizije treba dobro uvati, jer se ilavo bori,
d a j e to divizija koja nema zarobljenika, to jest da oni,
njemaka vojska, rijetko da koga zarobe.

Sada naa divizija stoji spremna za opti juri da

bi se oslobodio glavni grad njene ue domovine - federalne Bosne i Hercegovine, pisao je komesar divizije u njenom glasilu. Ona e u tom juriu biti smjela
isto onako kao u onom na Mostar, jer zna da bez slobodnog Sarajeva i osloboene Bosne nema slobode za
Hercegovinu koja je tijesno vezana i ne moe se zamisliti bez zajednice sa Bosnom. Ona stoji spremna za dalje ratovanje kroz koje treba ostvariti slobodu itavoj
naoj napaenoj domovini...
Tad je na poloaje Desete brigade donesena prelazna zastava koju je kao najbolja jedinica divizije dobila na prvoj konferenciji antifaistike omladine u
Mostaru. Zastavu je u uzavreloj sali primio omladinac
brigade Boko Milievi, koji je znao da golom rukom
uhvati cijev uarenog njemakog mitraljeza. I pjesma
je brzo spjevana: zastavu smo mi dobili, kroz borbu
je zasluili... U meuvremenu je u konjikoj bolnici
omladinac Petar Puhalo neposredno uoi smrti poslao pismo roditeljima javljajui im da je teko pogoen vijeu, vie nego metkom, kad je uo da mu je
brat Vido samovoljno napustio bataljon. ... Moete
misliti kako mi je bilo. Kaite mu da se ne igra sa glavom. .. Tako, moj mili brate, odmah poi u bataljon pa
udri, neemo li se to prije osloboditi, pa e onda uvijek biti kod kue... Pozdrav Neu i Finku i vama mili
roditelji.
OBILAZNI MANEVAR I POKRET PREMA ZAPADU
Iako su i hercegovake brigade u martu imale 196
mrtvih i 604 ranjena na Ivan-planini, samo jedan dio
njemakih i ustako-domobranskih jedinica koje su se
borile na tom podruju u isto vrijeme imao je, prema
neprijateljevim procjenama, 650 poginulih, a prema
izvjetaju ljekara kroz previjalite je prolo 750 vojnika
i starjeina. I 30 vojnika 369. legionarske divizije je
uhapeno i strijeljano zbog sumnje da su spremali
predaju svojih jedinica. Uhapeno je i oko 150 domob-

rana, a 225 ustaa je pobjeglo kuama, kako je zapisano u ratnom dnevniku njemakog majora Berna.
Da bi se potisnuo neprijatelj koji je oigledno bio
odluio da brani Ivan-sedlo sve dok se i posljednji vojnik ne povue iz Sarajeva, tab divizije je - izbjegavajui frontalne borbe - obrazovao Operativnu grupu od
Desete, Jedanaeste i etrnaeste brigade, pod rukovodstvom komandanta Desete Raka Mirkovia, i uputio je
u obuhvatni manevar iza protivnikih linija u rejon
Kreeva, odakle se neposredno ugroavala glavna odstupnica iz Sarajeva preko Kiseljaka za Zenicu, ime je
ujedno tim manevrom bilo omogueno i dejstvo na
komunikaciji Blauj - Ivan-planina.
Sinhronizovane borbe svih snaga divizije, potpomognute artiljerijom, trajale su neprekidno puna dva
dana i, bez obzira na pojaanja, neprijatelj je 4. aprila
morao odstupiti s Ivan-sedla.
Front se pomjerio naprijed, sve nae snage s tog
irokog planinskog podruja sruile su se na potuene
kolone koje su se povlaile prema zapadu. Upadom
Desete brigada i drugih bataljona u Tarin omogueno je brigadama da s Ivan-sedla brzo i energino gone
neprijatelja i ovladaju Pazariem i Hadiima ne dozvolivi neprijatelju da se sredi i organizuje drugu odbrambenu liniju koja bi titila komunikaciju Blauj Kiseljak.
Neprijatelj je ogoreno juriao da oslobodi komunikaciju kuda su se povlaile jake njegove snage iz
Sarajeva, javljao je tab divizije Operativnom tabu
grupe korpusa JA 11. aprila 1945. Borba je bila estoka, gdje su se istakle naroito naa Deseta i Dvanaesta
brigada svojom upornou. Iako je neprijatelju na
kratko vrijeme uspijevalo oslobaati komunikaciju,
nae snage su ga u kontranapadima ponovo odsijecale. Na taj nain su pojedine neprijateljske grupacije
bile potpuno odsjeene, opkoljene te zatim unitavane
ili zarobljavane. Veliki ratni plijen pao je u nae
ruke...
U borbama za komunikacije na sektoru brigade
(u kojima je neprijatelj imao oko 680 izbaenih iz stroja), gdje je ispoljena snana podrka nae avijacije, De-

seta je izgubila i dva zamjenika komandanta bataljona

Nikolu Samardia i ora Bjelicu, komandira ete
etka Tamindiju i pomonika komesara ete Jova
Vuleevia, dva vodnika i etrnaest boraca, pored etrdeset dva ranjena.
Dva dana se brigada odmarala u osloboenom Kiseljaku i okolini, a onda je (11. aprila) primljena telefonska depea od taba divizije za pokret cijele brigade 12. aprila za Busovau...
KAZIVANJA RATNIKA
Tako je poeo vrtoglavi mar Dvadeset devete divizije (bez jedne brigade) ka zapadnim granicama nae
zemlje, put dug 610 kilometara, koji je i Desetu brigadu punih 19 dana vodio u Bosansku krajinu i dalje u
Hrvatsku i Sloveniju, u krajeve oko Prezida i abra,
kako bi obezbjeivala desni bok etvrte armije, koja
je nastupala prema Trstu.
Dnevne marrute brigade krto govore o tom dugom pjeaenju, ponekad i do 50 kilometara dnevno,
kroz predjele oko Travnika, Jajca, Mrkonji-Grada, Bihaa, Likih Jasenica, Ogulina i Vrbovskog, da bi 28.
aprila stigla na predvienu joj prostoriju - Kuelj,
sutradan u abar, kojom prilikom su njena dva bataljona vodila iznenadnu borbu s njemakim vojnicima
i etnicima (sa Srpskim dobrovoljakim korpusom,
koji je u meuvremenu u njemakom Vermahtu dobio status i tretman Waffen - SS jedinice), a 30. aprila stigla u mjesto sv. Petar, oekujui novo nareenje.
Pored puta su ostajali uginuli konji, lipsavali su
od umora i slabe ishrane, a borci su i danju i nou esto praeni kiom - savlaivali daleka rastojanja od
grada do grada, prolazili su pored mnogih poruenih
sela i varoi, pored djece koja su, iako gladna i najee u potpuno pocijepanim odijelima od boraca jedino
traila olovke i papir, kakvu knjigu, to je sve skupa davalo nevjerovatnu odlunost ve iscrpljenim borcima
da se to prije prebace, kako je to od nas oekivao Vr-

hovni komandant, u Sloveniju, prisjeao se tog mara

komandant divizije Vlado egrt alei to u sobi nema
geografske karte na kojoj bi precizno oznaio put svake brigade i mjesta gdje su vodili posljednje borbe.
Sada se vie i ne sjeam kako smo oslobodili Stari Trg, ali se svakako sjeam napada etnikih bandi
na Prezid, gdje se tada nalazio samo tab divizije. Spavali smo kada su oinuli rafali i plotuni. lanovi taba
su sa borcima Pratee ete istrali iz soba i vie od tri
sata vodili borbu. Poslije smo nali tridesetak mrtvih
faista...
Tad je stigla vijest da je neprijatelj dovukao u Postojnu oko tri hiljade vojnika s namjerom da preko Sv.
Petra napadne snage etvrte armije koje su ve vodile
borbe u Trstu i oko grada. Divizija je dobila nov zadatak: hitno izvriti pokret i osloboditi Postojnu, a jednim dijelom snaga pomoi likvidiranje neprijateljskih
uporita u Trstu. Te noi, marujui bez odmora i preko Snjenika, borci su se sjeali kako je Musolini, svojevremeno, zaprijetio Slovencima, svima, da e faistika zastava biti svetija kada se istakne na Snjeniku,
a jo svetija kada se pobode na Velebitu i na planini Dinari, kako je taj imperator govorio. I, eto, te kiovite
noi borci su preli i preko Snjenika. U njihovom sjeanju on je ostao ovakav... Sa svih strana duboka
uma. Cesta u sredini. Naputeni bunkeri pokraj puta.
Kroz zidine izbija korov. Jedna italijanska bluza, stara
i razbucana, stoji prebaena preko zida. Kap po kap
ute, prljave vode cijedi se iz rukava. Tu je i jedna prljava, poderana Musolinijeva zastava... Takav je bio
njenik, takvog su ga borci zapamtili.
A onda su brigade u munjevitom naletu oslobodile Postojnu, gdje je oko hiljadu faista izbaeno iz stroja, preteno zarobljeno. U prvom susretu Hercegovaca
sa narodom tog kraja esto se ula pjesma o slobodi
Alekse antia. Ljudi su vrsto vjerovali da e Ona
doi, da e iz smrti, iz groba, iz muka vaskrsnuti...
Snano mi je ostao u sjeanju moj prvi susret u
Postojni sa Borisom Kidriom, koji je ba u to vrijeme
postao prvi predsjednik slovenake vlade, priao je

dalje Vlado egrt. S njim je u tab divizije doao i komandant etvrte armije Petar Drapin, kojeg smo dobro znali iz Hercegovine u prvoj ustanikoj godini.
Kidri me je pitao da li je naa divizija, nakon velikih
napora i ne malih gubitaka, sposobna da odmah krene
i nastavi borbu za osloboenje Ljubljane. Odgovorio
sam: Moe, drue predsjednie! Nastupaemo bez obzira na prepreke i napore! Iste noi je nareen pokret
divizije koja je imala 16.000 boraca. Deseta je ve bila
u Trstu...
POSLJEDNJI OKRAJI
U meuvremenu je Deseta brigada vodila svoju
posljednju borbu na prilazima Trsta. Potinjena tabu
Dvadesete divizije, iz Seane su njeni bataljoni stigli na
poloaje oko sela Opine, smijenili Osamnaestu slovenaku brigadu i u pola noi izveli napad na neprijatelja. Odbijeni su, ali u novom napadu oko 2 sata protivnik je potisnut i zauzeta je eljeznika stanica u Opini.
Koji sat kasnije, uz podrku artiljerije i dva tenka, njemaka vojska je krenula u protivnapad i cio dan su voene bliske borbe.
Uslijedio je novi napad svih naih bataljona. Oko
8 asova (3 maja) pojavilo se nekoliko saveznikih tenkova. Vidjevi tenkove, a poto mu je situacija bila bezizlazna, neprijatelj je imao namjeru predati se saveznicima. Meutim, tab Dvadesete divizije se najenerginije tome suprotstavio te je i borba nastavljena. Vreno je vie juria i obru se sve vie stiskao. Oko 17.
asova uslijedila je potpuna predaja ljudstva i cjelokupnog materijala, javljeno je 8. maja tabu divizije o
trodnevnim borbama brigade u kojima je imala 30 mrtvih i 85 ranjenih, ubila najmanje 400 neprijateljskih
vojnika, a zarobljenih je bilo oko 2.000, da bi ve sutradan, 9. maja, obavijestila tab da je, dok se jo nalazila u pokretu iz Seane za Sv. Petar, dobila zadatak da
uestvuje u unitavanju posljednje grupe njemakih
trupa koja se povlaila iz Rijeke s namjerom da se pro-

bije komunikacijom Sv. Petar - Postojna i dalje prema

njemakoj granici.
Bio je to 97. njemaki korpus, koji je svojim manevrom obila i u pozadini blokirala naa etvrta armija da bi se to prije doepala Istre i Trsta, prisjeao
se te svoje i brigadne posljednje borbe njen politiki
komesar Sveto Kovaevi. I tako, poslije osloboenja
Trsta, gdje su naa tri bataljona uestvovala u paradi
sa ostalim jedinicama etvrte armije, naosmo se sa
drugim jedinicama na novim poloajima koji kao da
su opasivali neki ogromni kotao od petnaestak kvadratnih kilometara u kojem se koprcao itav korpus
hitlerovaca, zasipan sa svih strana vatrom naeg pjeadijskog oruja i artiljerijom. Sutradan, 5. maja, od taba etvrtog korpusa dobismo zadatak, valjda u tim
trenucima najdelikatniji koji se mogao dobiti, da presjeemo neprijateljski klin koji se kod sela Karije duboko zabio u nae poloaje.
I dok se oko opkoljenog korpusa vodila bespotedna bitka, jedan njemaki bataljon se tokom noi
probio u nau pozadinu i u selu Brdce iznenada napao
na Drugi bataljon, raskomoenu brigadnu rezervu. I
ta no bi kobna - od 69 mrtvih i 62 ranjena, koliko smo
imali gubitaka u trodnevnoj borbi sa opkoljenim korpusom koji je 7. maja poloio oruje, samo Drugi bataljon imao je 51 poginulog. Pored ranjenog komandanta bataljona Raka Dabia, poginulo je vie etnih
rukovodilaca - Duan Ivkovi, Jovan uleti, Radovan
i Boo Kova, Marko Skoro, vodnici Mirko Cabrilo,
Mirko Spremo, Risto Zubac, Zulfo Jaganjac, Lazar Baina, referent saniteta bataljona Tatjana Rebi ... To
je najvei gubitak Desete brigade u jednom okraju na
itavom njenom borbenom putu, ukljuujui i pojedine borbe na Neretvi i Sutjesci... Kolona od 1800 zarobljenika sa borbenog sektora nae brigade upuena
je u kasarnu u Sent Peter, a mi smo krenuli ka Ljubljani u sastav svoje divizije. Uz put smo saznali d a j e nacistika Njemaka kapitulirala...
Toga dana, 9. maja, nakon to su u svom nastupanju prema Ljubljani oslobodile Rakek, Unec i Cerkni-

cu, Planinu (gdje je od rafala saveznikog aviona, zabunom, poginuo komandant etrnaeste hercegovake
brigade Radovan akoti, narodni heroj), Logatec i Vrhniku, da bi u sadejstvu s jedinicama Sedmog (slovenakog) korpusa sruile posljednje prepreke pred
Ljubljanom, udarne brigade hercegovake divizije su
sa slovenakim jedinicama napokon oslobodile glavni
grad Slovenije, borbeni, nikad pokoreni grad, grad heroj.
Bratje Hercegovci med nami pisala je tad
Ljudska pravica navodei izjave boraca Dvadeset
devete divizije: Ne bi nam bilo al umreti za svobodo
med brati Slovenci!, pozdravljajui ih kao saborce i
prijatelje. ivela 29. divizija, ki je prva vkorakala v
Ljubljano! pisalo je u lecima koji su dijeljeni na ljubljanskim ulicama.
Noene ljubavlju graana hercegovake brigade,
meu kojima je bila i Deseta, ostavile su iza sebe Kranj,
Jasenicu i stigle na Bled, pod Triglav, na austrijsku granicu.
Trinaestog maja 1945. u 10,30 asova drug Tito je
poslao radiogram:
TABU III ARMIJE - tabu 29. divizije
Prvo. Hitno presijecite sve veze za Austriju i sprijeite povlaenje njemakih i kvislinkih trupa. Pomozite Slovence u razoruavanju Nijemaca.
Drugo. U zapadnom dijelu Koruke ve se nalaze
Englezi. Tamo ne treba slati nove trupe. Oni nai dijelovi koji se tamo nalaze, neka ostanu. Tito.
Dva dana kasnije, 15. maja, kad su se svile zastave
udarnih i proleterskih brigada na jugoslovenskom ratitu, u operacijskom dnevniku Desete hercegovake
proleterske brigade je zapisano:
Brijeje. Vrijeme vedro i toplo. Brigada koristi
odmor za vojno i politiko uzdizanje ljudstva i kontrolie odreeni joj sektor.

IZVORI I LITERATURA
1) Arhiv Vojnoistorijskog instituta, Beograd:
- Fond NOR: kutije 1149 I (fascikle 2, 3, 6, 11, 12, 13);
1148 II (f. 1, 2, 3,4, 5, 6, 7); 1148 I (1, 3, 5, 6, 7); 1145
I (5, 2, 7, 10, 11, 12); 1145 II (1, 2, 4, 15); 1147 II (1,
2, 3, 5, 6, 7); 1147 I (3); 1146 II (2, 3, 4, 5); 1146 I
(2, 4); 1153 I (7); 391 A (f. 5/1-9); 394 (2); 1144 I (8,
2); 1144 II (2, 3, 11); 3 A (1,2); 1716 (3); 529 (2); 395
(1); 1143 (1); 1775 (f. 1/49); 1729 (1); 1926 (1)
- etnika arhiva BiH - V, 9336, 164, 280
- Arhiva NDH, k. 145, 152, 111, 149.
2) Arhiv CK SKJ, Beograd:
- Reg. broj 509, 515, 535, 899, 900, 584, 590, 817, 820,
593, 602, 906, 196, 1525, 2273, 2282, 481.
3) Zbornik dokumenata NOR-a:
- Tom IV, knj. 5 do 34
- Tom IX, knj. 1, 2, 4, 5, 6, 7, 8, 9
- Tom II, knj. 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11
- Tom XII, knj. 1 i 2.
4) Arhiv Hercegovine, Mostar:
- Zbirka memoarske grae 1918-1945.
5) Muzej Hercegovine, Mostar:
- Dokumenta o istoriji radnikog pokreta i narodne
revolucije, dok. 375, 372, 379, 380, 421, 480, 504,
420, 517, 508, 522, 529, 484, 462, 502, 505, 563, 565
6) Izjave uesnika NOR-a:
Pored drugova i drugarica koji su mi ranijih godina u
raznim prilikama saoptavali podatke o pojedinim borcima, komandirima i komesarima Desete hercegovake brigade, o borbama eta i bataljona i o dogaajima u kojima su neposredno
uestovali (kao to su Vlado egrt, Ibro ator,
Mehmed Trbonja, Husa Orman, Franc Novak,Muhamed Grebo, Vasko Gnjati, Demal Bi-

jedi, Safet Alagi, Abdulah Lugi, Vladimir Dui, Ala Kreso, Omer Mrgan, Marijan Paveli,
Muhamed Bostandi, i drugi), u 1980. i 1981. godini intervjuisao sam: Jagodu u Zdravka Bjelicu,
Vasiliju i Milana Papia, Petra Radevia, Rada
Hamovia, edu Kapora, Svetu Kovaevia, Vladu Ivkovia, Duana Brstinu, Svetozara Ora, Slavicu i Mitra Buhu, Branka Popadia, Envera emalovia, Salka Fejia, Milenka Okiljevia, Sulejmana Mehmedbaia, Duana Grka, Doku Paajlia, Antu Krezu, Nikolu Milidragovia, Milana
Grka, Halida omia, Radovana Stijaia, Muhameda Beganovia, Tripu arenca, Petra Jelavia,
Slavka Stijaia, Milana Vukasovia i druge koje
sam uglavnom konsultovao o nekoj znaajnijoj
pojedinosti, provjeravao podatke i slino.
7) Knjige, asopisi, tampa
- Vlado egrt Ratne uspomene (Vojnoizdavaki zavod JNA Vojno delo, Beograd, 1964)
- Danilo Komnenovi i Muharem Kreso 29. hercegovaka divizija (Vojnoizdavaki zavod, Beograd,
1979)
- Radomir Vukanovi Ratni put Tree divizije (Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1970)
- Josip Broz Tito Vojna djela, knjiga I - III, drugo,
dopunjeno izdanje (Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1978)
- Zbornik radova Neretva, knjiga 1, 2, 3 (Vojnoizdavaki zavod, Beograd, 1965)
- Zbornik radova Sutjeska, knj. I-V (Vojnoizdavaki
zavod JNA Vojno delo, Beograd, 1960-1961)
- Hronologija oslobodilake borbe naroda Jugoslavije
1941-1945 (Vojnoistorijski institut, Beograd,
1964)
- Borbeni put ena Jugoslavije (Leksikografski zavod, Sveznanje, Beograd, 1972)
- Vojnoistorijski glasnik (organ Vojnoistorijskog instituta, Beograd, br. 2, maj-avgust 1979, br. 2,
maj-avgust 1980.

- Hercegovina u NOB (Vojnoizdavaki zavod JNA

Vojno delo, Beograd, 1961)
- Mensur Seferovi5estorica osuenih (IC Komunist, Beograd, 1974)
- Mensur Seferovi Pred oima grada (Informativni
centar Mostara, 1970)
- Deseta hercegovaka NOU proleterska brigada
(Spomenica-spisak boraca Prvog, Drugog i Treeg bataljona u vrijeme formiranja brigade, Mostar, 1962)
- Muharem Osmi Prozorski bataljon (Neobjavljena
sjeanja, Komisija za istoriju Optinske konferencije SK Konjic, mart 1981)
- U borbi za slobodu - Narodnooslobodilaki ustanak
i revolucija u Hercegovini, kritiki osvrt i prilog
analizi zbivanja (Todo Kurtovi i Neo Pareanin, Svjetlost, Sarajevo 1977)
- ene BiH u NOB, (Svjetlost, OOUR Izdavaka
djelatnost, Sarajevo, 1977)
- Bibliografija izdanja u NOR-u 1941-1945 (Vojnoistorijski institut, Beograd, 1964)
- Sloboda (14. II 1955, 26. VII 1962, 18. i 29. XI 1963,
25. IX 1977, 1. I 1981)
- Narodna armija (7. oktobar 1954,9. i 30. X 1970, 28.
II 1980)
- Peta neprijateljska ofanziva (Katedra vojne istorije
Vie vojne akademije JNA, 1960; obradio Viktor
Kuan)
- Pismene izjave Petra Radevia, Jovana Boovia,
Velimira Terzia, Nikole Ljubibratia, Rudolfa
Primorca, Cvijete Dobrani, Peka Bogdana, Josipa uula, Stevana Dragovia i drugih (manje zabiljeke)
- Pismene primjedbe recenzenata Svetozara Ora, Sveta Kovaevia i Muharema Kresa, i koje su svojom iscrpnou prevazilazile uobiajene okvire
recenzija i znatno dograivale moje dokumentarno-publicistiko kazivanje o ljudima i dogaajima iz ivotopisa Desete brigade.

SADRAJ
Strana

GORINE ODSTUPANJA I PREISPITIVANJA

Komandantove iluzije u vrtlogu ofanzive ili dva vienja raspleta dogaaja Komandiri bez vojske, odbornici bez odbora, sekretari bez komiteta Oevi i djeca na
borbenom poloaju ezdeset ena u tri bataljonske kolone Prestrojavanja i iekivanja Hercegovakog NOP odreda Konjiki (Mostarski) bataljon na Crnom
vrhu Titova optimistika i kritika kazivanja Komunisti u oima protivnika
Sudar s etnicima na Zelengori i mar u zapadnu Bosnu Borba prsa u prsa U
zbijeg se ne raunaju rodoljubi, a ko su cfni? Na kraju dugog mara 1. avgusta
1942. 101 Hercegovac i Crnogorac izbaen iz stroja Kako rasporediti Hercegovce Prijedlog koji Vrhovni tab NOP i DVJ nije usvojio.

Prolom
Tito juna 1942: Formiraemo Hercegovaku brigadu .
Djevojke s pukom o ramenu
Familijarni borci
Dan prepun ratnikove muke
Iskustva kao upozorenje

KADROVSKA I PATRIOTSKA VOJSKA

7
11
15
21
29
33
36

U Sujici kod Livna 10. avgusta 1942: roena Prva hercegovaka brigada Osnovi
meusobnog povjerenja ili dijalog o bratstvu u etnikom osinjaku Prva borba
brigade - kupreki uzaludni jurii Sest stotina odlunih Titove naruite napomene Hercegovci i Crnogorci u Operativnoj udarnoj grupi Previdi, nesporazumi i upozorenja Sta je Vrhovni tab zamjerao, a ta su Hercegovci odgovorili
Najstariji borac brigade u magacinu naoruanja Muke Velike Zupe Pliva i
Rama Zato je smijenjen tab Mostarskog bataljona Tradicije koje zabrinjavaju ili da li su lanovi KPJ morali da ute Stab Desete brigade 6. oktobra 1942:
Brao, hercegovaki etnici Raslojavanje meu etnicima Glasnici iz Hercegovine

Zajedniko istrajavanje
Deseta u Kupresu
Nareenje Vrhovnog komandanta bez oekivanog ishoda
Oktobarska italijansko-etnika ofanziva
Risto Zdrale Solunac i Jagoda Bjelica na borbenom poloaju
Proitajte ovo pismo na prvom sastanku biroa
U nemilosti etnika
Poruke nisu ostale uzaludne
Jednostranosti jedne kritike
Znamenja Prozorskog partizanskog bataljona

38
41
48
54
61
63
65
67
71

Strana

KRUGOVI U SREDNJOJ BOSNI

75

U Vrhovnom tabu Tri brigade Tree udarne divizije Bataljoni Josip Jurevi
i Vojin Zirojevi u Desetoj brigadi Smotra u Glamou Borci iz prozorskog kraja u brigadnoj koloni Poklon vjerskom referentu brigade i muslimanskim vjernicima Hercegovci se preturili preko Vrbasa Hajke i trke s etnicima Na
ovaj nain zavrena je operacija za zauzee Jajca Borbe na Komaru, Goleu i
Ravnoj gori i nove rtve Nae jedinice sasvim su umorne, neispavane, promrzle,
nenahranjene i neiste Sela u kojima je rijetkost nai mukarca Prirodna klijeta iza leda boraca Komunisti i skojevci i njihova biblioteka Da se hoe privmuti - pa ta dolo da dolo Prethodnica na putu za Hercegovinu.

Dalmatinci, Crnogorci, Bosanci

Dva nova bataljona
Partijski kanjen to se nije molio bogu
Vijesti iz zaviaja
Grad na sedrenim gredama
Crkvu nije nitko dirao...
Dva partijska pisma i rije brigade
Na putu za Hercegovinu

U SPLETOVIMA BUNKERA

76
79
84
88
90
94
97
100
103

Napad na Zepe i Titova pohvala U opkoljenom Prozoru etni mitraljezac u italijanskoj koloni Devet zaplijenjenih tenkova u brigadnoj eti Tri neuspjela napada na Konjic Smrt sedmorice narodnih heroja Titove depee Dvojica sa crvenom zastavom Okupatorove prethodnice Sudar kod Bahtijevice, Donjeg ZimIja i Prijevorca Udarna grupa u junoj Hercegovini Osloboenje Nevesinja,
Gacka i Avtovca Ceduljica o smrti heroja Tuan povratak kui Sesti bataljon
brigade.

Sedam zakljuaka partijske elije

Poruke sa osmatranice
Marina peina i Rama
Sudari oko Konjica
Borci posebnog kova
Svim potenim ljudima meu etnicima
Od Rat kamena do Porima
Na neprijatelja samo bombama
Osloboenje Gacka Avtovca i Fazlagia Kule

NA MEAMA SUTJESKE
est bataljona i Omladinska eta 1240 boraca brigade Tubalica djevojke Stane
Preoruanje u borbenim zapletima Od Ledenika i Uzdomira do Maglia i Volujka ... Kao to vidi, stanje je vrlo kritino Krvava brda 2. juna Operativne grupe na stazama izbavljenja Rasformiranje Prvog i estog bataljona, Omladinske ete i Topovske baterije Kazivanje o hrabrima U zatitnici Vrhovnog
taba Profesor Vukajlovi i Vrhovni komandant Stradanja Mostarskog bataljona ili komesarova ispovijest drugu Titu Brigada kao osrednji bataljon Na
putu za Hercegovinu Prva akcija poslije Sutjeske: vrtoglavi mart i upad u etniki
tab za istonu Bosnu i Hercegovinu.

104
107
Ill
114
117
119
121
124
126
132

Maksimova dobrodolica esesovcima

Iznad mratinjskog prolaza
Na Krvavim brdima iznad Katin kuka
Deseta brigada izmeu Prve i Druge operativne grupe ..
eta koja je iskopnila
Deseta pored Tita
Iz zatitnice u prethodnicu
Podvig izdrljivih

JEDANAEST BATALJONA DESETE BRIGADE

135
137
139
141
143
147
150
155
160

Komandantova presuda Trei bataljon Prve dalmatinske brigade u Desetoj hercegovakoj Brigada rasuta u udarne grupe i ponovo na okupu Tri mjeseca
bez kazana za kuhanje Njemake SS ete polako pune Hercegovinu Pisma
sekretara Oblasnog komiteta KPJ za Hercegovinu Osloboenje Gacka, Avtovca,
Bilee U svakom izvjetaju: etnici Centri mobilizacije za kolebljivije Komunizam hvata sve vie korjene Neprijateljevi pokretni garnizoni 1800 boraca
sa 100 automatskih oruja Brigadni bibliotekar Dvanaestorica hrabrih Brigada prerasla u diviziju Dezerteri na muci Tri neuspjela napada na Gacko
Gestapovska pijunaa upletena u vojne operacije Neizvrena Titova naredba
Njemaki vojnici u ljetnim uniformama na snijenim prtinama Brzim pokretima
izbjegli krizne situacije Partijske kazne za samovoljno naputanje bataljona.

Kako disciplino vati desetkovanu kolonu

Kuda, kako dalje?
Palikue i djecoubice
Raino junatvo
Prelazei velikoduno preko tekih greaka...
Brigada i Hercegovina u oima partijskog sekretara
Operacija Gama i novi bataljoni
Tri grupe udarnih bataljona
Ofanziva hercegovakih proletera
Brigada je prerasla u diviziju
Postojanost kanjenog komandanta
Vrijeme borbe i uenja
Novi krugovi i okraji
Brigada . . . za itav mjesec ne miruje vie od dva dana

ZIMSKA I PROLJETNA UZRASTANJA

Kadrovska jezgra Gorak zalogaj Bogdana Pikule Okiljevii u svom spaljenom
selu Borbena disciplina bolja od svakodnevne Dok smo mi ovako lupali po njihovoj lijevoj koloni .. Stigao duhan i, napokon, cigaret-papir Proslavite i
Uebknechta i Rosu Luxemburg Sveznika flota tue Dubrovnik 70 jadonja
i 20 bradonja Satnikova odmjeravanja Poruka kriparima Akt ija sadriina
zaista oduevljava % Od 8 do 120 pukomitraljeza u diviziji Zvona su neprekidno zvonila 801 borac (32 drugarice) Ostvarena predvianja Tri ujedinjene
i zavaene kolone Pismo saveznicima Poteda Novaka Benderaa Stab Desete u cjelini najbolji tab.

162
166
170
172
173
175
180
184
186
188
190
196
200

210

Strana

Lini primjer osnova vaspitanja

Povratak ratnika
Unitavaju ih... kao skakavce
Neusklaeni napadi
Poklon seljaka iz Mreva Dola
Pismo koje je sauvao komesar Omladinske ete
Martovsko zatije
Danju na ukama, nou u jarugama
Borci u opancima

OD BILEE DO TRSTA

211
215
217
219
222
225
226
229
232
235

Operacija Sunanica Posljednji rafal zarobljenog etnikog mitraljesca Sava

Savia Rije 326 delegata Oktobar, mjesec preloma i zaokreta Na dubrovakim raskrima Hercegovci u opkoljenom Herceg-Novom Saveznici meu
nama Iz zapadne u istonu Hercegovinu Raport o takmienju Da li ekati direktive? Zastranjenja u kadrovskim odmjeravanjima Brigada u mostarskoj operaciji ili drama njemake kolone na brdu Grepku Depni dnevnik Radoice Spahia Od Segala do Tita Bolest ulaska u gradove Moralom savladana z/umorenost Kako ovladati Ivan-sedlom Heroika borakog rtvovanja Komandant
njemake 369. divizije: 29. divizija vai kao elitna divizija... 19 dana mara 610 kilometara puta od Hercegovine do Slovenije Posljednja bitka Gorina Drugog bataljona: u jednoj borbi 51 poginuo Bratje Hercegovci med mmi Titova
mdio-depea Hercegovcima 13. maja 1945.

Pohvala hrabrih
Udarci glavom o zid
Tako je zapisano
Spletovi na obali Jadrana
Izmeu mina i bunkera
Borba na dva fronta
Novi komandanti i komesari
Ne treba preutkivati stvari iz bojazni da ih ne moemo
objasniti
Zapis o jednom vodu
Mostarski krajputai
Major Lant: Neka se spasava ko moe
Bobotov most
Orden narodnog osloboenja
Obilazni manevar i pokret prema zapadu
Kazivanja ratnika
Posljednji okraji

237
238
241
243
246
250
251
253
255
256
259
260
263
265
267
269

Jezika redakcija:
VELJKA KRISKOVI MARKOVIC
*

Korektura:
DUAN VESI
*

Stampa:
VOJNA TAMPARIJA - SPLIT