Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
https://books.google.com
Informazioni su questo libro
Si tratta della copia digitale di un libro che per generazioni è stato conservata negli scaffali di una biblioteca prima di essere digitalizzato da Google
nell’ambito del progetto volto a rendere disponibili online i libri di tutto il mondo.
Ha sopravvissuto abbastanza per non essere più protetto dai diritti di copyright e diventare di pubblico dominio. Un libro di pubblico dominio è
un libro che non è mai stato protetto dal copyright o i cui termini legali di copyright sono scaduti. La classificazione di un libro come di pubblico
dominio può variare da paese a paese. I libri di pubblico dominio sono l’anello di congiunzione con il passato, rappresentano un patrimonio storico,
culturale e di conoscenza spesso difficile da scoprire.
Commenti, note e altre annotazioni a margine presenti nel volume originale compariranno in questo file, come testimonianza del lungo viaggio
percorso dal libro, dall’editore originale alla biblioteca, per giungere fino a te.
Google è orgoglioso di essere il partner delle biblioteche per digitalizzare i materiali di pubblico dominio e renderli universalmente disponibili.
I libri di pubblico dominio appartengono al pubblico e noi ne siamo solamente i custodi. Tuttavia questo lavoro è oneroso, pertanto, per poter
continuare ad offrire questo servizio abbiamo preso alcune iniziative per impedire l’utilizzo illecito da parte di soggetti commerciali, compresa
l’imposizione di restrizioni sull’invio di query automatizzate.
Inoltre ti chiediamo di:
+ Non fare un uso commerciale di questi file Abbiamo concepito Google Ricerca Libri per l’uso da parte dei singoli utenti privati e ti chiediamo
di utilizzare questi file per uso personale e non a fini commerciali.
+ Non inviare query automatizzate Non inviare a Google query automatizzate di alcun tipo. Se stai effettuando delle ricerche nel campo della
traduzione automatica, del riconoscimento ottico dei caratteri (OCR) o in altri campi dove necessiti di utilizzare grandi quantità di testo, ti
invitiamo a contattarci. Incoraggiamo l’uso dei materiali di pubblico dominio per questi scopi e potremmo esserti di aiuto.
+ Conserva la filigrana La "filigrana" (watermark) di Google che compare in ciascun file è essenziale per informare gli utenti su questo progetto
e aiutarli a trovare materiali aggiuntivi tramite Google Ricerca Libri. Non rimuoverla.
+ Fanne un uso legale Indipendentemente dall’utilizzo che ne farai, ricordati che è tua responsabilità accertati di farne un uso legale. Non
dare per scontato che, poiché un libro è di pubblico dominio per gli utenti degli Stati Uniti, sia di pubblico dominio anche per gli utenti di
altri paesi. I criteri che stabiliscono se un libro è protetto da copyright variano da Paese a Paese e non possiamo offrire indicazioni se un
determinato uso del libro è consentito. Non dare per scontato che poiché un libro compare in Google Ricerca Libri ciò significhi che può
essere utilizzato in qualsiasi modo e in qualsiasi Paese del mondo. Le sanzioni per le violazioni del copyright possono essere molto severe.
La missione di Google è organizzare le informazioni a livello mondiale e renderle universalmente accessibili e fruibili. Google Ricerca Libri aiuta
i lettori a scoprire i libri di tutto il mondo e consente ad autori ed editori di raggiungere un pubblico più ampio. Puoi effettuare una ricerca sul Web
nell’intero testo di questo libro da http://books.google.com
Total.22 11
Orti Manara
< 36610564630010
A
< 36610564630010
Bayer. Staatsbibliothek
LA
PENISOLA DI SIRMIONE
ILLUSTRATA
VERONA
DI
FEDERICO GIGLIELMO IT .
accettare la dedicazione.
quell
' incantato soggiorno.
l'Europa.
G. G. ORTI MANARA .
INTRODUZIONE
importanza .
CAPO PRIMO .
1
sente , molti dotti si occuparono della suddetta antica lin
gua de ' Galli , e della etimologia di parecchj nomi derivati
da essa . Quanto felici tornar possano tali interpretazioni ,
. Antica
( Tav. I. C. ) .
All'estremità settentrionale ( Tav. I. F. ) del lato sud
bresciano poeta ( 14 ) :
( Tav. I. I. ).
dino . Non lo trovo nominato che dall ' Itinerario d ' Anto
!
17
provincia , sorga dal fondo del lago una bollizione d ' acqua
I. K. ) ( 21 ) .
3
18
САРО ІІ .
dimostrarlo i e che
superstiti monumenti che la ricordano ,
o nel 799 ( 2) .
sbia vorrebbe piuttosto aver a fare con un tale per esser bello ,
che con Catullo con tutta la sua gente, che è quanto dire,
fratello, che gli morì nella Troade , del quale trasportò in Italia
La travagliata mente
Alleggerir si sente,
Gioite parimenti
« tazioni ! (25 ) .
L
26
CAPO III ..
1
da quella rilevata dal francese , e ripetendone la descri
zione (5) .
denti scrittori ( 6) .
nuirne punto l' altezza dai lati della pendice, eressero gigan
28
esistono dei lunghi anditi , talvolta gli uni agli altri sovrap
( Tav . II . G. ) .
silicibus ordinariis, raccolte sulla faccia del luogo , nell ' ester
comodavasi coll ' efficacia della calce, che non soffrì danno al
riescono perigliosi.
1
!
33
0.30 . Sul prospetto interno ogni pilone avea una nicchia della
grossezza di m . 1,10 .
( Tav. III , n. 20 ) .
non si ritrovò che una sola pietra nera fitta nel pavimento ,
quindi non inai tocco non essendo stato abbattuto che sino
all ' aratro nella cultura dei terreni , Si ritrovò pure sul piano
pietra infissa nel suolo da un lato dello stipite, che avea una
delle procelle .
!"
39
ogni lato maggiore, e due per ogni lato minore . Questi for
della cella , che gira tutto all ' intorno di essa nella larghezza
sopra .
6
42
più grande avea sul lato verso il bagno due lesene, della
bagno freddo, frigida lavatio, detto dai Greci acut pcv, per le stanze
stanza di metri 4.50 dal detto muro ( Tav. II . n . 66. 67. 68) .
segnamenti.
Sul lato orientale del muro del cortile stesso , che confina
46
sorgono le cripte più ampie , e gli anditi gli uni agli altri
apparisce l ' opera mista usata per lo più ne' luoghi frequentati.
Dei due minori non esiste che quello dal lato destro ,
7
50
larghezza , e dell ' altezza di m . 3.50 ( Tav . III . Fig . VIII . 2),
per cui quest' andito non incominciava che a due terzi della
coccio , c calce ( u ).
II
corpo di fabbrica, che si avanza sulla linea verso set
no m . 0.75 .
Ponendo poi è
ad accurata disanima i superstiti avanzi ,
gresso della casa sulla riva del lago sotto la rupe ad oriente ,
sino
nire dal fondo del lago aderente al fianco della rupe,
alla cima del monte , indi passare sotto il terreno, e pos
parmi necessario dire qualche cosa intorno all' epoca della sua
tempi .
« L'arco di trionfo eretto alla gloria di Costantino , le
« a Costantinopoli ( 17 ) .
1
1
60
CAPO IV .
61
all ' aprico monete dai tempi di Costantino sino alla Repub
altri edifizj.
linea retta lungo il ciglio della rupe sino alla rocca ( Tav . I.
1
64
conoscere , essere
siccome osserva il chiariss. Canina , non
1
65
CAPO V.
che la riva interna del porto nel sito della base fosse più
alta di qualche metro di ciò che riferivasi alle braccia . Parmi
( Tav. I. 28 ) .
CAPO VI.
I.
( Tav . IV . n. 1 ).
ARA VOTIVA .
Larga 0,25
IOVI
C. AESIV ...
VRBAN .
V. S. L. M.
II .
( Tav. IV . n . 2 ). 1
ARA VOTIVA .
IOVI
O . M
EPINIA . TREBIS
V ....L.M
Ill .
( Tav . IV . n . 3 ).
DONARIO SACRO.
Metri 0.27
Alio
Largo . 0.49 . 5
C BETVTIVS
ENCOLPIS
MERCVR RED
L. BETVTIO . C.F
SEXTIAE . T . F . PRIMAE
IV .
( Tav . IV . n . 4 ) .
CIPPO .
Largo . 0.70
FL CONSTANTINO
MAXIMO
CONSTANTINO MAXIMO
73
Susa colla forza dell ' armi , ruppe presso Torino un corpo ter
di lui, o nel caso d ' una disfatta non tentasse impedirgli la riti
« facendolo passare
passare , dove il fiume era men rapido , e men
tore, che volle salva la vita fino a ' soldati nemici. Compiange
V.
( Tav . IV . n. 5 ).
Cippo.
Diametro . (
0.45
1
Diametro della base 0.70
1
IūP . CAES . S
DN . FL . CL . IVLIANO
PROCONSS
sic
VI .
MARMO SEPOLCRALE .
C
Largo ogo
P. CLODIO , PL .
sepolcrali ( 38) .
78
CAPO VII.
<<
Preposito ».
Costantinopoli ( 6) .
no (7 )
89
Eccola :
LARIBVS
AVGVSTO
RVM DO
MINORV
M NOSTRO
RVM ET CAE
SARVM
« ferire ( 11 ) ».
L'antica via romana , che passava presso Sirmione, da
1
1
1
92
C persero ».
1.
DD . NN . FL . CLAVDIO
CONSTANTINO . ET
FL JVLIO . CONSTANTIO
D.N. CONSTANTINI
MAXIMI , VICTORIS
AVGVSTI
NEPOTIBvs . DIVI
CONSTANT, PRINCIPIBVS
IVVENTUTIS
2.
CLAVDIO . IVLIANO
VICTORI . AC . TRIVMPHATORI
SEMPER . AVG . PONT . MAXIMO
((
Di quivi la strada passava per lo Zocco di Erbusco ;
VALERIO . DIOCLE
VALERIO . MAXI
MIANO . ET . FLAVIO
VALERIO . CONSTAN
TIO . ET , GALERIO
VAL . MAXIMIANO
NOBILISSIM . CAESS
XVII .
A tergo.
DN . FL
JOVIANO . TRI
VMFATORI . SEM
PER . AVG
XVII ( 18)
1
1
1
!
84
« M. P. XI dalla città ».
1.
DDDD NNNN
FL CONSTANTINO MAXIMO
A tergo.
DD NN
MAGNO MA
XIMO ET FL VIC
TORI INVIC
TIS ET PERPETVIS
AVGVS
TIS BR P >
IIIIII ( 20)
85
2.
D.D.NN. FL . VALENTINIA
NO . ET . FL . VALENTI . DIVINIS
FRATRIBVS . ET . SEMPER
AVGVSTIS , DEVOTA VE
NETIA CONLOCAVIT
AVGVSTIS .
.. IM ... C ...
MI ...
.C.MI
► TRAIA . . DECCIV ..
. F. AVG.P.M. ОТ
II . COS.II.1..1 .
XXIII
IMP . CAES
G.MESSIVS . Q
TRAIAN . DECCIVS
II . COS . II . PP I
XVIIII
naturale più forte contro chi tien già Verona , fu e sarà sem
Peschiera ( 23 ) .
87
mo particolare memoria.
assai sofferto l' agro suo devastato al certo dai Greci e dai
Goti. La deplorabile vendetta del greco capitano Narscte,
90
((
mandasse alcuna delle nostre vergini per l'istituzione del
* monastico asilo ».
scapitare nell' area , davasi all' appendice stessa una forma non
altrimenti che d'un antitempio .
sembrano faite dalla stessa mano che pinse quelle del sum
e Fig. VII . ) .
ce esistenti .
D.S , N
1
1
1
93
CAPO IX .
II del 1133 , di Eugenio III del 1148 , di Lucio III del 184, 1
me superiormente accennato .
tutto il lago .
Fig . VII . ) . Aveva il suo ingresso dalla parte esterna del tempio
( Tav. V. Fig. II . 1 ) , e dalla parte rivolta al lato posteriore
1
1
99
zione de ' tre emicicli , che non si riconosceva sino alla riedi
e dal lato destro inver la facciata pendono all ' infuori per
ben 40 centimetri.
( Tav . V. Fig . VI . ) .
vasi ne' primi tempi cristiani , cioè col pingere nel Catino
trono due santi con nimbo, uno de' quali tiene in una mano
dall ' altra. Al di sopra della croce veggonsi due angeli alati .
ANNO DNI M
ĈĊĊ XX
INDIC .. E
QUARTA
si pinse .
distendersi sopra gli altri due strati . Questi due ultimi Santi
dei dipinti della terza epoca , e che a cagione della loro roz
nero dipinti.
Della terza epoca sono eziandio la s . Maria Maddalena
105
tra dne angeli colle due Sante ai lati ( Tav. V. Fig . IV. ) ,
metri 0.40 , che ricorda l ' epoca del 1366 , e che ora ri
+ M CCC LX VI +
significato .
104
САРО Х.
di Carlo Magno ( 1 ).
Formidabile arnese di guerra sorge il castello erettovi
vero importanti .
Questa porta ha due aditi , l ' uno grande pel transito dei
! piccolo alla destra per quelli che passano
ruolabili , e l ' altro
tuale del paese dalla banda dell ' islmo , contiguo a quelle che
primo .
ferritoje.
dell' altro, per cui si passa alla parte esterna dell' istmo
l ' angolo sud - est , perchè meno esposta all' infuriare de ' fluiti.
1
107
scaligera .
se ne poteva sapere .
« di due principj , uno autor del bene , l' altro del male ,
!
1
il nome di Albigesi .
« tenza dei Padri non aver valore nulla più che le sco
dò
114
plicazione .
primo avere fatto tutto ciò ch ' è visibile , e dettato l' anti
turale eguaglianza .
> sociali noi attacchiamo alla politica , così allora alla reli
>> negli errori che enumera degli Albigesi . Come poi sareb
» guerra all ' infame, cioè alla religione della virtù , del sagri
bilonia , che fornica sul fiume nell ' Apocalisse ; il culto dee
> gli apostoli . Furono essi che , per tirar danaro dai creduli,
peccare .
(
esso , venendo in Italia , per godervi maggiori agi si finse
Friuli , dic ' egli , bevvi squisiti vini de' Patareni , robiole
<
ceratia , ed altre dilicature ». Quivi sedeva vescovo un tal
« in privato .
supplizio ? ».
dinasse, tra l'altre cose , che fossero presi dai vescovi e dan .
nenze ( 30) .
nojato dell ' incostante favore della Corte ( 31 ) , per cui cantò
versi :
precessori .
nominato Rielo .
CAPO XI.
e d ' altri militari lavori, a' quoli- soygiacere doveano gli altri
minato Gardesana dall' Acqua , ch' esisteva già sino dal tempo
Bella prova dell ' amore nutrito sempre dai Sirmionesi pel
esonerati dal peso dei carri e de' guastatori, non però dallo
chiesta .
second ' ordine , che non ebbe più parte diretta nei destini
la Gardesana ( 4) .
città (5 ) , come pure de' varj sindacatori dei Vicarj stessi (6) .
Dagli atti del Consiglio stesso emerge, che nel 1519 venne
oltre gli altri patti viene stabilito , che le spese dei restauri
nostro .
CAPO XII.
« d ' ignoto sono quelle degli altri due. Bella è poi quella
« antichità appartenenti (2 ) .
136
che trovasi nello stesso dipinto leggesi l ' epoca del 1514 .
esterno del castello scaligero dalla banda dell ' istmo , ove si
.
FVGITE PARTES ADVERSAE
e dall' altra
IN
RI
hic
olim
sacel
lum
S
3
Viti
hinc
trans
latu
sic
ANO
1746
8-03 - : --
159
NOTE ALL'INTRODUZIONE
L LOLILA
BENACO
SVCCESSVS ...
SAMICI , MIRINI
VS. L.M
SAMICIVS .
SVC CISSITER
CLO ... A
BENACO
SVCCESSIS .
SAMICI . MIRINI
V.S L.M
Q. SAMICIVS
SVCcessus įTER
« Sembra da questa lapida che Successo abbia il primo voto eseguito vi.
» vente il padre , e quindi siasi appellato Successo di Quinto Samicio Mirino
?
140
» quando ottenne dal patrono Quinto Samicio il nome suo gentilizio e la liber
>> tà . Per dir il vero addur non dovrebbesi quest'epigrafe tra' monumenti
» bresciani, dipoichè il Maffei ( Mus. Ver. p. 89 ) ci ricorda il detto di Plinio :
» lucus est liulize , Benacus in Veronensi agro ( Hist. Nat. 1. IX. c. 22 ) ;
» ma se il latino enciclopedista potè statuire nell'agro veronese
il Benaco ,
» perché in fatti ne lambe ma ripa, le molte lapidi nella ripa opposta ne chia
• riscono l' appartenenza bresciana ; ed avendosene parecchie di sacre, onorarie ,
» funebri a Salo , Maderno, Toscolano , Moniga, conciossiache segnatamente a
:
» Toscolano presso al lago vi abbia l'antico Oratorio B. V. Mariae de Benaco
» quod est in maxima veneratione in quo disciplini sua habent pietatis exer
» cilia ( FAINI, Coelum . Brix . Eccl. p. 23i ) , son d'avviso che tal soprano
» me siagli venuto da un antico sacello dedicato al patrio Nume nell' età gen
» tilesca ; probabilissima cosa parendomi che il lago fosse adorato da questa
» parte come lo era dall'altra. Il ch. Federico Odorici, che va pescando con
» solerte studio ed impegno nell' intatto tesoro de ' monumenti del medio
» evo , potrà scoprire la vera origine di quell' appellativo e confermare o di
» sdire la congettura , che abbandono al di lui giudizio » . Al voto espresso
nell'argomento dell'illustre archeologo bresciano defunto unisco anche il mio .
?
141
NOTE AL CAPO I.
#
( 1 ) Ver. Illustr. L. IV. pag. 82. Lib . VI . pag. 129. Lib . VIII. pag. 203. 204 .
Degli Scrittori Veronesi Part . II . pag. 1. Cose Notabili del Territ. Veron .
Cap. VIII . p. 284.
( 2) Al principio del carme XXXI di Catullo scrive così : Syrmio est penin
mula benaci . quem nunc gardae lacum vocamus in agro veronensi pulalur
Carulli nostri palria : quum lum eum non Syrmione sed Veronue natum esse
oppidum olim autem urbs neque exigua neque obscurem a pannonicis sive un .
garis aliquando inslaurutu
sic : ut ego in quodam eleganti aique antiquo gram
matici cujusdam epigrammata comperi ( Antonii Parthenii Lacisii Veronensis
commentationes ecc. Brixiae impressum per Doninum de Doninis de Ragusia
MCCCCLXXXVI , XI . Kal. Maias ) .
(3) E benchè Sirinio sia ancora castello della Dalmazia , Eusebio non di
meno afferma che Catullo nacque in Verona ( De gli huomini antichi illustri
veronesi Lib . III . pag. 18. A ).
( 4 ) Ora ritornando a Peschiera , qualtro miglia sopra quella dalla parte
avversa Bresciame è nel lago la Penisola dove è Sermione castello assai ben
popolato , nominalo cosi da alcuni cilladini di Sirmione, di Dalmazia , i quali
cacciati dalla Patria, e capilari là , essendo per la sua amenilà loro piaciuto
il luogo, vi edificarono questo Castello, e dal nome della loro patria Sirmione
il nominarono ( Dell' Istoria di Verona Vol. III . L. XIV . pag . 32 ) .
( 5 ) Salendo alla sinistra del lago , discosto da Peschiera 8 miglia vedesi
intrare la riva nel lago talmente che pare che avea una Penisola , ove vi è
Sermione , da Antonino dello Sirmio nobile castello . Narrano alcuni che tal
mente fosse nominalo da alquunii cilludini scacciali du Sermione di Dalmuzia,
142
Giuseppe Muselli ) .
( 19 ) Catullo Carme II. pag. 10. V. pag. 23. VII. pag. 29. XXXII. pag.
108. XLIII. pag. 143. LVIII. pag. 185. LXXI pag. 431. LXXIV . pag. 436. LXXV.
pag . 436. LXXVI. pag. 442. LXXVIII, pag. 445, LXXXII. rag. 450. LXXXV.
pag. 456. LXXXIX . pag. 464. XC . pag. 466. CV. pag. 487. CVII. pag. 490 .
Io non pretendo di oſſerire la compiuta nota di tutti gli scrittori , che dal
risorgimento delle lettere e delle scienze sino a' giorni nostri, parlarono di Sir
mione, perciocchè la sarebbe cosa malagevole , singolarmente trattandosi d ' In
glesi, di Francesi, e di Alemanni che per avventura potevano aver ricordato
quel luogo abbenchè per incidenza . Ricorderò quelli soltanto le opere de quali
Tinto ( La Nobiltà di Verona Lib . I. Cap. XXIII. pag. 81. 82. 83. Verona
MDXCII . ).
Dal Pozzo ( Lago, Fortezza , Rocca di Garda ).
Evangelisti Manelmi ( Commentariolum de quibusdam gestis in bello gallico
seu de obsidione Brixiae an . M CCCC XXX VIII nunc primuin D. Io. Andreas
Astesatus Brixianus edidit et illustravit. Brix . 1728 in 4. ° p. 8. )
Maffei ( 1. s. c. ) .
Biancolini ( Supplemento alle Cronache del Zagata Vol. II . p . 141. ) .
Cellario ( Notitia Orbis Antiqui Lib. II . Cap. IX , Sect . I. Italia CXIV ).
Martiniere ( Le grande Dictionnaire Geographique et critique p. 531. Venise
1737. ).
(20) Maffei Ver. Ilustr. Cose Notabili del territorio veronese Cap . VIII.
pag . 284 .
( 21 ) Volta I. s. c. pag. 7. Anche il Filiasi ( 1. s. C. pag. 240-50-51 ) cosi
147
scrive intorno a questa sorgente : « Oltreciò all'Est della Penisola e poco
» discosto da essa sorge una polla d'acqua sulfurea e minerale dal fondo dal
lago . Nell'epoca Romana potea giungere alla Penisola ed aversene servito i
» Veneti in quelle Terme. »
(22) Volta I. c. pag. 29-30 .
NOTE AL CAPO II .
I.
C · VALERIVS · C · F · POB
.
PLANTA SIBI · ET
C · VALERIO . С L AMPHIONI · ET
AE C · L · CLARAE
. TO FIERI · IVSSIT
II .
P · VALERIVS · M · F
РОВ • CAPITO
SIBI ET · L · VALERIO · P · F
VALERIAE P · F · SECIND .
VXORI
T.F.I.
148
Furlanetto. In appresso venne resa di pubblico diritto dal Co. Girolamo Asquini,
( Lellera sopra un vecchio sigillo e sugli untichi confini del territorio della
provinciu veronese col trentino p . 14. Verona 1826 ) .
( 2) Cornelio Tacito, narrando come gli abitatori di Smirne volessero innal
zare un Tempio all' Imperarlore Tiberio , scrive : Censuilque Vibius Marsus ,
ut M. Lepido , cui ea provincia obvenerat, super numerum legaretur, qui templi
curam susciperet. Et quia Lepidus ipse deligere , per modestiani, abnuebut,
VALERIVS NASO, e Pretoriis, sorte missus est . ( Annal. L. IV . Cap. LVI. p.
315. Vol. I. Trajecti Batav. 1721. curante Gronovio ). Il Valerio Masone ricor
dato dal latino Scritture mi sembrerebbe questo combinando perfettamente le
epoche. Imperciocchè l' anno in cui accadde il fatto descritto da Tacito è ap
punto il 776 di Roma ( Cuspinian. Comment, in Annal. Cassiod. Fast . pag. 301 .
edit. Francfurt 1601. Tillemont Histoire des Empereurs. Venise 1731 Vol. I p.
80 ad 83. Eckhel D. N. V. Vol IV . pag . 192-194 ) dieci anni dopo essere stato
Quatuorviro alla cura delle Strade, tempo necessario per giungere di grado in
grado, siccome accostumavasi allora , ad una delle maestrature più cospicue di
Roma. Anche il Valerio Nasone, ricordato in questo marmo, ostenta l' ascrizione
alla Publilia tribù . ( L'antico marmo di Valerio Nasone illustrato, Verona 1836) .
( 3) Ne parlai nella mia memoria : Delle antiche mura che cingeano la Cillà
di Verona a ' tempi Romani ( Annali dell'Istituto di Corrispondenza Archeologi
ca Vol. VIII. pag. 62 della serie nuova Roma MDCCCLI) ; e nell'altra : Di alcune
antichità di Garda e di Bardolino p . 21. Verona 1838.
( 4) In pago portus dicto ( cioè a Legnago ) MSS . Gabriele Saraina p. 71 .
B. Torello Saraina p . 51. B. Panvinio p. 229. Grut. 564 9 ; Policarpo Palermo
De vera C. Plinii patria ; Nola ovvero memoria del Museo del Co. Lodovico
Moscardo Part. II . p . 393. Verona 1672 ) .
( 6) Valerium Catullum , a ' quo sibi versiculis de Mamurru perpetua stigmola
imposita non dissimulaveral, satisfacientem , éadem die adhibuit coenue : HOSPI
TIOQUE PATRIS EIVS, sicut consueverat, uli perseveravil. Sveton. Tran
quill. Jul. Caes. Cap. 73. p . 47. Basileae MDCLXXV, e pag. 86. edit . Traject .
ad Rhen 1672 , ed ivi il Casaubono.
Facolloso e di molto onesta condizione , scrive il Maffei , convien dir fusse
il padre suo, poichè tra esso e Cesare consuetudine correu d'ospitalilà ( Ver.
Illustr. L. IV . pag . 81. Filiasi Memorie Storiche de ' Veneti primi e secondi T.
I. pag. 249 e seg. Venezia 1796. Carli Istoria della Città di Verona Vol. I. Ep.
II. p. 134-138 . Venturi Comp. Stor. Ver . P. I. pag. 13. Verona M DCCC XXV ).
(6) L. s . c . Part. II . p. 1. Ecco le parole del Poeta :
Lesbius est pulcher : Quidni ? quem Lesbia malit,
Quam le cum lola gente Catulle tua ?
( Carme LXVIIL p . 445. ) .
149
(7 ) Cosi il Volpi nella Vita di Catullo premessa alle sue opere ( pag. XXIII. )
Veggasi la Cronaca d' Eusebio pubblicata dai dotti e celebri PP . Arineni Me
chitaristi di Venezia, ne' quali è assai malagevole il determinare, se sia più grande
la scienza, o la cortesia , e quella pubblicata dal Mai.
(8) Maffei I. s. c. Lib . IV . p. 81. Venturi I. s . c. pag . 13.
( 9) Scrisse infatti in un suo carme, che avea sacculum suum Illne
( (11'UM
plenum ( Carm . XIII. p. 50 ) , ed aveva tra suoi principali amici Furio ed Au
relio al primo de' quali nec servus , nec arca , nec cimex erat ( Carm . XXIII .
p. 80 ); e nomò lepidamente il secondo pater esuritionum ( Carm . XXI. p . 72 ) .
( 10) Volpi I. c. p. XXIV.
( 11 ) Secondo gli scrittori tiburtini Catullo possedeva una villa, da esso de
scritta, nel terriiorio di Tivoli, che il P. Rocco Volpi ( Vetus Latium Prof. L. IX
p . 333-34 ) volle collocare nel luogo detto Sant' Angelo in Piavola. Cosi opina
rono Cabral e Del Re ( Delle ville e de' più notabili monumenti antichi della
ciltà e del territorio di Tivoli. Part . I. Cap. VI. p . 89 ). 11 Nibby scriveva
intorno a questo proposito : « Continuando il camino si trova una strada a destra
che conduce al Monastero , ed alla Chiesa di S. Angelo in Piavola . Ivi gli
antiquarj tiburtini pongono la Villa del Poeta Catullo, della quale altri avanzi
» non restano , che i bei versi dello stesso poeta , che la descrivono » ( Viaggio
Antiquario nei contorni di Roma Vol. I. p . 166. Roma 1819 ) : Della Villa di
Catullo presso Tivoli parlò pure il Viola in una sua dotta memoria ( Giornal.
Arcad. Vol. XIX . 1823. pag. 364 e seg . ) .
( 12) Per navigare con una propria nave in un viaggio sì lungo, dovea senza
dubbiu il Poeta avere una certa agiatezza .
( 13) Non si può conoscere quanta estensione di terreno avesse Catullo in
quel luogo. Ponendo mente però che suo padre ospitava uno tra più grandi per
sonaggi di Roma, che sali poi all ' impero, convien affermare che una ben vasta
magione possedesse ,' e quindi una corrispondente estensione di predii,
( 14 ) Merita di esser letto un Carme diretto ad Ortalo ( LXIV . pag. 337 e
seg . ) ; in cui deplora la morte del fratello con elegantissimi versi. Parla altresi
della morte di lui in quella bellissima elegia , ritenuta dal Mureto siccome la
migliore di questo genere nella lingua latina ( Carm . LXVII. p. 380, e seg . ) ,
ed in altro Carme ( XCIX . p . 482 ) .
( 15) Il Volpi ( De vita Catulli p. XXIV ) dice : in primis autem Clodiam
praestanti mulierem forma, quum mutato nomine LESBIAM vocare consuevit.
Nella nota (19) del Capo I. accennai tutti i Carmine' quali Catullo parlò della
sua Lesbia .
(16 ) Tanta , e ben giusta era la venerazione de' padri nostri per questo loro
immortale concittadino, che vollero in una lapida ricordare i nomi del poeta
e d ' Ipsitilla , fingendo i tempi romani : Stylobates ad priscorum lapidum nor
150
D . M.
IPSITHILLAE
DVLCISSIMAE
C. VALERIVS CATVLLVS
LEPORIBVS SVIS
MOERENS P
( 10) Nibby, Roma nell' anno MDCCCXXXVIII. Part. II , Antica pag. 752 e 53.
Roma 1839.
( 11) Nella tavola III. si offre il dettaglio di questo stesso sotterraneo colla
forma de' tegoloni rastremati N. 17. 29. 36 .
( 12 ) Della Tavola III. la Figura 1. rappresenta lo stato attuale delle costru
zioni vedute da Settentrione .
( 13) Intorno alla piscina epuralorin di Fermo. Annali dell'Istituto di Cor
rispondenza Archeologica Vol. XVIII. pag. 46. Roma MDCCCXLVI.
(14) Queste tegole erano alte metri 0.60 , larghe 0.48 , grosse 0.3 , e nel
rialzo sugli angoli metri 0.7. 5. Gli embrici che le chiudeano erano lunghi
metri 0.60, larghi alla base 0.20, ed all' apice 0.17, e nella grossezza 0.2 . 5.
(16) Polluc. Onom . Lib. V. Cap. 16. Merita di essere letta intorno a que
st'argomento la bella e dotta memoria del chiarissimo Conte Giovanni Gozzadini ,
onore e decoro della bolognese nobiltà , del titolo : Di un sepolcreto Etrusco
scoperto presso Bologna . Bologna 1856. pag . 26.
( 16 ) In uno di que' tumuli si rinvennero due pendenti a goccia di metallo
riposti in un vaso. In alcuni altri eranvi due chiodi di forma bizzarra ( T. III.
N. 35 ) . Anche nelle tombe di Eboli si ritrovarono de ' chiodi ( Ann. Istit. Cor
risp . Archeol. Vol. IV. pag. 302. 303 ), e così pure in quelle di Bologna (Goz
zadini I. s. c. pag. 23 ). Quel ch. illustratore crede, che servissero que' chiovi a
venir infissi nel feretro che si poneva sul rogo . Questa conghiettura è ben più
naturale di quella emessa dal Mazois ( Palazzo di Scauro ecc. ) , e seguitata
dal Giovio ( Metodo ecc . pag. 128 ), il quale pretenderebbe che tali chiodi spesso
rinvenuti ne' sepolcri greci e romani vi fossero seppelliti dai parenti del de
funto , acciò li avesse pronti ad offrirli nel caso che Caronte ne fosse bisogne
vole per rattoppare la sua barca, se dicesse di essere sdruscita .
( 17 ) Storia dell'Arte dimostrata coi monumenti ( Vol. I. pag. 87-88. Prato
MDCCCXXVI.) Veggasi anche il Ch . Commend. Canina . ( 1. s. c. Vol . VII . pag.
463-64, e Vol. IX . pag. 484-85 ) .
( 18 ) Temist. Orat. pag. 47. Zozimo l. II. pag. 108. Gibbon. Storia della
decadenza e rovina dell'impero Romano Vol. III. Cap. XVII. pag. 261. Milano
MDCCCXX . ) Canina ( 1. s. c . Vol . VII. pag . 462 ) .
20
1
154
Omissis
Unam peliam
terrae cum muragiis discupertis a tribus parlibus, et a quarta
sic
parte Murus forticij dictae terrae cum juribus in eo spectantibus eisdem Ven
ditoribus super ipso muro aedificandi, ut ibidem asseruerunt , cum arboribus
fructifferis in ea existentibus jacentis in dicta terru Sermioni in Contrata
Borzacagni de una parte FOVEA MAGNA Lacus majoris , mediante dicto
muro fortilicij, de alia via vicinalis , de alia ingressus vicinalis , et de alia
iura Ecclesiae S.cle Mariae de dicta terra, et si qui alij.
Atti di Iacopo di Ser Francesco de Redoni notajo di Sirmione.
(2) L'Architettura Romana Parte II , Cap . I. pag. 34 e 54-58. Roma 1840.
NOTE AL CAPO V.
1
155
NOTE AL CAPO VI .
> esso è dato anche dal Marcanova nel bel Codice in pergamena già Obizziano ,
» ora Estense ( fol. 137 ) , ma legge L · AESIVS · L F ».
( 4) MSS. di Gabriele Saraina ( pag. 69. B ) , Panvinio ( A. A. Ver. pag. 224 ) ,
Donati ( Vol. I. pag. 29. N. 3 ), Dal Pozzo Lago, Fortezza e Rocca di Garda ecc .
( 5) L. s. c . pag. 66. 68. N. 93.
( 6 ) Ap. Grut. pag. 55. 1 .
( 7) Inscr. Lat . ampliss. Collect. n . 1414.
( 8) Georg. II. v. 194. dove il Servio ; Sacerdotum usus verbo.
( 9) Lib . I. el. 3. 34.
( 10) Fast . Lib . IV . v. 897. Il Cripping, ed il GIERIG. leggon vina.
( 11) De legib. I. II. 9.
(12) Histor. lib. X. pag 10 .
(13) 1045. pag. 5.
( 14) Misc. Erud. Ant. pag. 820, POLEN .
( 15 ) M. V. pag. 287. 11 .
( 16 ) Iter per Ital . pag. 80 .
( 17; Opp. Epp. T. I. pag. 59.
, 18 ) Vedi ROSSETTI, Musaico Ant. pag. 17 e la nota 5.
(19) Museo della R. Accademia di Mantova Vol. III. pag. 346.47 . Mantova
MDCCCXXXIX .
159
(20 ) Panvin . ( AA . Ver ., Lib . VIII. pag. 234 ) , Grut. ( pag. 55. 2 ), il Donati
legge BETVLIVS con errore, pag. 29. 3.
.
(21) Odorici 1. s . c. Vol. I. pag. 303 .
( 22 ) Nazarii Panegyricus Constantino Augusto ( Panegyrici Veteres p. 265 66 .
Venetiis MDCCXXVIII ) .
( 23 ) Ver . III. Lib . VII. pag. 150 .
(24) Gibbon Storia della decadenza e rovina dell' Impero Romano Vol. II,
Cap. XIV . pag. 208-209.
(20) Nazar. Panegyr. I. s. c. pag. 267 .
1 ( 26 ) L' anonimo panegerista di Costantino cosi descrive il fiume nostro in
v guaecumq, est id lemporis, idem qui fuerit, numerus assumatur. Et hoc plane
» Annales ad A. 325. produnt in Nicaena Synodo statutum . Sed recte Christianus
» Lupus in notis ad eum Synodum cap. 8 , monet Gratianum facilem in Apocry
» pha. Ille enim mos describendarum epistolarum , quae Formatae dicebantur >
» diu post Nicaenam Synodum inductum eruditiores observarunt. Earum formu
» las produnt nuperi Conciliorum edit ores Tom . VIII . a pag. 1894. Annales
» aliunde Indictionum originem arcescunt, nempe easdem inventas quod quinde
» nis stipendiis emeritus miles honesta missione concessa, capitationis imunitate ,
» solutus militia , si vellet , libere abire posset , si nollet majoribus stipendiis
► augeretur. Cum enim miles jam inde ab Augusto sexdecim stipendia facere
» deberet, priusquam honesta missione dimitteretur, Constantinus unius anni suis
» veteranis gratiam fecit , ut quindecim tantum annis militarent Quod vero
» milites annuas a provincialibus annonas susciperent, quae indictionibus impe
» rabantur , easq. collectis initio Octobris frugibus, porciperent ; hinc et nomen
» Indictionis illi Epochae tributum , ejusque initium a 24 Septembris ductum
» tradunt. Sed haec opinio quae Calvisio in Chronico etiam placuit, non lubrico
► sed plane nulli fundamento innititur. Nam imperante Constantino , miles non
► tantun quindecim , sed quator ac viginti stipendia faciebat , antequam vetera
» nus honesta missione mitteretur. Extat lib . 7. Cod. Theod . L. 4. de Veleranis
v a Costantino emissa anno Christi 325.ubi ait : Ripensis autem veleranus qui
» ex priore lege post viginti quatuor stipendia honesta missione impetrata ,
» unius excusatione crpitis friebatur elc. Et postea : El Ripensibus indiscrele
» idem privilegium habiluris, si se ob velli vulnera dimissos probaverint, ilu
» ut si quis eorum post quindecim stipendia intra viginti et quatuor annos
► ex mililia decesserit , sui tuntum capitis excusatione fruatur uxorem enim
P
Ripensis , qui mililia decesserit , sui tantum capitis excusatione post viginti
» et qualuor annos excusari oportet. Habemus hic non quindecim , sed viginti
» quatuor facta stipendia , priusquam veteranus capitis excusatione frueretur ;
» et ob vulnera quosdam post quindecim stipendia militia solutos , idem pri
» vilegium obtinuisse. Missio ob vulnera vel debilitatem morbo contractam , di
cebatur causaria ; illa vero honesta , quae dabatur justo stipendiorum numero
expleto ex L. 9. Honorii de Deserloribus Cod. eodem . Idem Constantinus
v lib . 12. Cod. Laudati L. 13. de Decurionibus eos qui obnoxii Curiis, militiae
» nomen dedissent , intra viginti stipendia deprehensos , ad Curias retraendos
> jubet . Veterani autem immunes erant ab oneribus Curiae ; unde sub Constuna
» bellum eidem indixit , exeunte anno 311. Constantinus parte exercitus limiti
» tutando ad Rhenum relicta , cum reliquis copijs anno insequenti 312. in Ita
» liam movit. Segusium munitam sub Alpium jugis urbem obstinate resistentem ,
» expugnavit. Inde apud Augustam Taurinorum cum Maxentij exercitu inita
» pugna , hostes lata strage caecidit ; altero postea Equestri praelio in agro
» Brixiano pari fortuna superior , victrices copias Veronam admovit. Ruricius
» Pompejanus experientissimus belli , et tyrannicorum ducum columen , ut ait
» Nazarius in panegyrico, urbem ingenti praesidio tenebat. Constantinus eam
» dem obsidio cinxit , quod diutius trahebatur , quippe Athesis , qui Veronam
» alluit, ille saxis asper, el gurgitibus verlicosus el impelul ferox oppngualio
>> nem prohibebat, omnemq. relro regionem evehendis copijs lulam defensamque
praestabat. Haec Anonymus in panegyrico. At Constantinus in superioribus
»
locis, non qua Athesis levior, uti scribit panegyristes , quia ibidem longe est
» rapidissimus , sed qua inter montium angustias breviori alveo decurrit , co
» piarum parte locata , obsessis commeatus interclusit . Hinc urgente jam rerum
» inopia, obsessi armorum fortunam experturi, facta eruptione, Constantini mi
» lites invadunt , a quibus victi, intra moenia se receperunt. Ruricius pollicitus
» brevi se cum novo exercitu ad futurum , modo constanter aliquantisper obsi
» dium toleraret, urbe se proripuit, ac novo exercitu paucos intr a dies collecto ,
» recta Veronam contendens, die jam cadente, pugnam cum hostibus inijt . Eam
v dem in noctem protractam fusius duo laudati Oratores describunt . Caesi sunt
» Maxentiani cum ipso duce Ruricio. Anonymus in panegyri: Quum enim ,
inquit, dato obsessis tempore poenitendi, Aquilejum quoque de legalis eorum
» ac supplicibus recepisses , cunctiq. se libi dedidissent , quos obsidendo serva 3
» veras ; ignovisti omnibus etc. Ut tamen perlinaciae suae poenas sentirent,
» corripi eos , vinciriq. jussisli. Ex his colligo tot praelia ac diuturnius Veronae
» obsidium illam expeditionem in exitum fere aestatis protraxisse. Neque enim
» Ruricius obsessa urbe erumpens , tam cito tantas copias colligere potuisset ,
» quibus collatis iterum cum victore exercitu signis , victoriam speraret . Addit
» idem Orator narrata statim Veronensium deditione : Recuperalu omni cis
» Pacum Italia, ipsa jam ad te supplices manus Roma lendebat . Et Nazarius :
» de Maxentio inquit : Al ile luon quidem , quum tot adversu suorum praeliu
» comperisset, obviam ire conatus est ad resistendum , quum Padi limile , aut
» Apennini jugis uteretur . Sed literus calamitalum suarum indices supprime
» bat : interdum etiam palum , ul usq . ad portas Urbis veniretur, oplavat. Ita .
» que Maxentius nec ripas Padi , nec angustias Apennini militum praesidijs mu
nisit, ut Constantini ad Urbem accessum inhiberet. Tum Orator Constantinum
» alloquens, addit : At enim tu id ipsum de ardore totius exercitus sentiens ,
» non sine ulla huesitandi mora qua brevissimum per eos iter est , raplo
w agmine advolasti, celerilalem illum in redeundo Scipionis el Cuesaris , lunc
v moxiine cupienti Romue repraesentans. Quamvis autem breviori itinere usus
» fuerit Constantinus , quod tamen ultra Padum Mutina expugnanda ſuit , teste
» Nazario, ac Apennini juga pedestribus copijs, superanda commeatu ac sarci
nis, reliquisq. impedimentis muram aliquam inijcentibus, exeunte fere Octobri
» in agrum Romanum descendens , ad saxa Rubra castra posuit , ac die 28
» ejusdem mensis collatis signis, Maxentium devicit . Ex hoc autem die postremae
» prope pontem Milvium pugnue recte mihi videor inferre Constantinum circa
» exitum Septembris apud Veronam Italiae componendae intentum substitissimae,
» ac Indictiones Constantinianas die 24 Septembris Veronae pariter evulgato edi
> cto , Italiae impositas fuisse, quas postea Roma recepta, per Urbicarias etiam
> regiones publicandas jussit. Quemadmodum vero Aera , celebris apud Hispanos
» annorum Epocha , et nomen et initium habuit ab aere quod in tributum ab
» Augusto dari jussum est A. V. 715. cun anno superiori, uti tradit Dio lib. 48.
► M. Antonius Hispaniam collegae Triumviro Augusto cessisset ; ita ab Italiae
» provincialibus Indictionum Epocha originem ac nomen sortita est a novis
» tributorum Indictionibus anno Christi 312. die 24. Septembris Italiae, nuper a
► Constantino acquisitae impositis. Jacobus Gothofredus qui amplissimis aeque
» ac eruditissimis commentarijs Theodosianum Codicem illustravit , tomo priori
» initio Chronologiae ejusdem Codicis scribit Constantinun expeditionem contra
» Maxentium in Italia suscepisse : quo , inquit , el pervenil mense Seplembri
» extremo: pula XXIV . Septembris. Ergo Iudictionum initium inde a Con
» stantini in Italium appulsu el indicto ei bello. At cum recte ibidem
notet
» Maxentium postremo praelio die 28. Octobris a Constantino superatum , per
» peram hujus in Italiam appulsus die 24 , Septembris adstruitur. Etenim ut
165
fredus in notis ad tit. de Indulgentia debit. lib . 11. Cod . Theod . observat
Indictiones in Gallia numerari coeptas ab anno Christi 311. Italicas vero
„ anno 312. et Chartaginenses anno 313. Cum enim bellum Italicum instaret ,
ne per sui absentiam ob censuales exationes ac tributa tumultus in Gallijs
,, orirentur , mitiorum Indictionum edicta per Galliam , ubi imperij sedem te
nebat, publicavit. Et sane debitorum indulgentia Heduos donatos, eisq . partem
census remissam testatur Orator in panegyrico ad Constantinum , cujus initium
est : Si Flavia Heduorum ele. Ibi enim ait : Quinque annorum nobis debila
„ remisisti : o lustrum omnibus lustris felicius ! o hustrum quod merito hunc
imperij lui aequavit aetatem ! Nobis erga praecipue le Principem Dij crea
„ verunt, quibus singulis haec est nata felicilas, ex quo ir imperare coepisti:
Quinquennalia lua nobis elium perfecla celebranda sunt, Anno 311. Constan
tinus quintum imperij annum agebat, cujus die VIII . Kal. Augusti Quinquen
nalia agenda erant. Producit Gothofredus L. 3. de Indulgent, debit, Honorij
07
liarum ; ibi enim Indictio XV. componitur cum primo Hono'ij Angusti Con
sulatu Anno Christi 386. annum post eum Consulatum confert cum Indictione
,, prima, qui fuit Christi 387. ac denique Consulatum Olybrij et Probini com
ponit cum Indictiones IX . ita ut ubique indictiones uno anno Italicas ante
vertant. Haec tamen lubrica argumentatio est . Nain anno Christi 386. mense
Septembri Indictio XV . inchoabatur quo anno Honorius Augustus primum
» Consulatum puer gessit cum Fl. Evodio . Anno 387. eodem Septembri Indictio
p ima initium sumpsit ; ac denique anno 395. Olybrio et Probino Coss. In
dictio IX Septembri pariter auspicat est . Rectius autem de Indictionibus
» Carthagine usurpatis discurrit. Nam idem Imperator Honorius hanc legem 8 .
de Indulg . debil, emisit : Navicularijs intra Africam ex quartadecima Indiclio
ne Consulalus Valentiniani Aug. III . et Eutropi V. C. usque ad Indictio
nem quarlar Consululus nostri seplies el Theodosij iterum omnia reliquo
„ indulgemus. Dai. III . Non . April. Ravennae Constante el Constante Coss. In
Italia anno 387. Valentiniano III, et Eutropio Consulibus Kal . Januarijs ha
hebatur Indictio XV. et eadem die anno 407. Impp. Honorio VII. et Theo
dosio II . Coss . decurrebat Indictio quinta. Ita Indictiones Charthagine uno
anno posteriores Italicis apparent. Nam occiso Maxentio , inquit Nazarius ,
, missum ejusdem lyranni ad permulcendum Africam capul, ut quam maxime
vivus affixeral, laceratus expleret. Etenim Maxentius Africanos quod Alexan
dri apud ipsos creati Imperatoris, partibus favissent, rapacissimis Indictionibus
afflixerat. Hinc Constantinus anno 313. misso in Africam Anullino Proconsnle ,
„ , mitiores ut anno superiori in Italia apud Veronam fecerat , Indictiones impo
suit, quae proinde uno anno Italicis posterius nunerari coeptae sunt. Quod
„ vero Scaliger ac Petavius putant mendum irrepsisse in numeros Indictionum
in ea lege 8. laudata , rem hanc in medio relinquo. Cyclus autem quindecen
nalium Indictionum ideo primum institutus videtur , quod Constantinus quin
decim annorum tributa Italis praefixit , ut provinciales trium lustrorum spacio
novi Imperatoris beneficentia , suasmet fortunas in meliori statu positas intel
, ligentes , idem erga Principem obsequium continuarent. Hinc Constantinus
L. 2. de extraordinariis ad Ulpium Flavianum Consularem Aemiliae et Li
„ guriae, ait : Ab extraordinarijs omnibus fundi Putrimoniales et Emphyten
„ , ticarij per Italiam nostram habeantur immunes, ut canonica tantum et con
suela dependant, ad similitudinem per Africam possessorum . Ita sanxit anno
Christi 323. Cum enim Italis certas in quindennium collactiones decrevisset ,
vetuit eosdem extraordinarijs pensitationibus gravari Ibi vero Ilaline nomine
„ eam specialiter Italiae partem vocat , quae victis Maxentij ducibus in circum
padana regione , sese lubenter Constantino tradiderat , unde et gratioso no
strae titulo eamdem honorat. Equidem extat L. 4. ejusdem tit. de E xstraor
luogo di Sirmione , l' altra esistette sempre in Verona come lo dimostra l' au
torità di Policarpo Parlermo ( 1. s. c . L. 6. I. pag. 52-53 ) . Felice Feliciano
ricorda siccome esistente in Sirmione la lapida dell' Imperatore Giuliano ( pag.
21. A ) : e così pure parla un altro antico manoscritto , che trovasi presso di
me (pag . 72 B ). Questa stessa lapida , è ricordata dal Maſei nel ( M. V. CV )
con queste parole : Haec columna a Sirmione peninsularum ocelle, ubi antiqua
fuit iler facientibus mansio , Museum propediem accedet : e nella Verona Illu
strata ( Parte I. pag. 204 e pag. 364 N. LVI . ). Fu edita dallo Smezio ( Fol. CLVI .
B. n . 16 ) , dal Buganza ( L'epigrafia o sia l'arte di comporre le iscrizioni la
tine pag . 29. Mantova MDCCCIII ) , dall' Orelli ( T. I. pag . 244. N. 1111 ) , e da
me altrove ( Di due antichissimi tempj cristinni Veronesi pag. LVIII. Verona
MDCCCXL ).
(36) Eckhel D. N. V. Vol. VIII. pag. 129. Odorici I. s. c. Vol. I. pag . 314.
(37) MSS. di Gabriele Saraina pag. 69. B. Panvinio l. s. c. pag. 234. Dal
Pozzo Rocca Fortezza ecc di Garda pag. 14 .
( 38) Intorno ai monumenti scolpiti sulle tombe è a vedersi Vermiglioli
( Iscriz . Perug. Vol. II . pag. 553 ) , Welcher ( Annali dell ' Ist. di Corrisp . Ar
cheolog . 1832. pag. 381 , ) , Furlanetto ( Antico monumento sepolcrale da pochi
anni scoperto a Padova pag. 22. e seg, Padova MDCCCXXXVIII. ) , e molti
altri,
(1 ) Ver. III. Lib . VIII. pag . 203. 204. Il Nibhy definisce così la Mansione :
Mansio dicevano una stazione che non essendo nè città nè villaggio contene
va uno o più alberghi in servigio de ' forestieri ne' quali potevasi pernottare ,,
( Analisi topografica ecc . Vol. III pay. 520 ). Credo però che a seconda delle
vie più o meno frequentate, o della distanza di un luogo da un altro, una tale
indicazione non si possa sempre ritenere per generica ed assoluta,
( 2 ) Così scrive Lampridio : Milites expeditionis tempore sic disposuit, ut in
MANSIONIBVS annonas acciperent, nec portarent cibaria decem et seplen ,
ut solent dierum nisi in Barburico. Itinerum autem dies publici propor
bantur : Ita ut edictum perderet aut menses duos , in quo scriptum esset. Illa
die, illa hora ab Urbe sum exilurus : el si Dii voluerint, in prima MANSIO
NE mansurus deinde per ordinem MANSIONES , deinde statim , deinde ubi
169
( 13) Memorie Storiche de' Veneti Primi e Secondi Tom . I. Cap. VII. p 207 .
Venezia 1796 .
( 14 ) Giornal . Arcad . Aprile, Maggio, Giugno 1824. Vol. X. pag. 211 e seg.
( 15 ) Sopra una colonna letterata di Maguzzano . Brescia 1812.
(46 ) Epitafio Romano su di un'olla cineraria scoperta a Cernusco Asinario .
Monza 1849 Cap. Ill . « Che Cernusco esistesse già a' tempi Romani dimostrasi
» ' dalle monete romane qui trovate e dal passare per di qua la Strada Militare
» Romana che da Milano conduceva a Bergamo, Verona ed Aquilea » ( da pag. 8
a pag. 17 ) .
( 17) L. s. c . Vol. II . pag. 81.
(18 ) « Il Cimitero comune ( di Bornato ) , scrive il Labus ( Tribù e Decu
» rioni di Brescia pag. 33 ) era lungo la via consolare, e si estendeva IN .
» FRunte . Pedes , XL , A , VIA , IN . AGRO . Pedes . C
( 19 ) 11 Walckenaer , opportunamente ricordato dall' Odorici , esternò l'opi
nione , che una strada esistesse , la quale staccandosi dalla Consolare , alle Porte
di Bergamo, e passando l'Oglio più basso qualche miglio, risalisse a congiungersi
presso Brescia ( Géog. ancien. hist . et comparée des Gaules. Atlas Carte des
Itinér. anciennes dans les Gaules Cisalp . et Transalp. ) . Bisognerebbe conoscere
all' appoggio di quali documenti abbia emessa tal conghiettura . Ricorda lo stesso
scrittore, che nella Tavola del Dufour una parte della via terminerebbe con un
Porto sul Benaco nel seno di Padenghe in relazione coi Porti Sirmionense ed
22
170
Arilicense . Ciò forse avrebbe potuto essere . Ma dove ritrovansi le prove ? Nello
studio dell' archeologia a' giorni nostri ogni induzione è fondata sull'autorità
degli autori antichi , se ne esistono, sui monumenti , e sugli avanzi . Senza tali
elementi si parteciperebbe colla divinazione .
(20 ) Il Ch. Odorici assegna ai cippi di Bedizzole anche il seguente :
DD · NN
MAGNO MAXIMO
ET · FL · VICTORI · INVI
CTIS · PERPETVIS
AVGVSTIS
B · R · P.N.
D · N · FLAVIO . CONSTANTINO
MAXIMO · PIO · FELICI
INVIC · AVGVSTO
M · P XXIII
v lieto che il conte Orti in ' abbia preceduto : da lui più che da me doveva
» attendersi un lavoro sull' isoletta del veronese Catullo » ( 1. s. c . pag 299.
Nota 2 ).
( 11 ) Intorno a questo proposito è a consultarsi il dotto e diligente Odorici
( Antichità
Cristiane di Brescia in appendice al Museo Bresciano. Brescia
MDCCCXLV . pag. 28 e 29 ).
(12) Bottari T. I. Tav . XLIV. p . 200. Veggasi anche il mio lavoro intitolato :
L'antica Cappella incavala a scalpello nel monte dello di Scaglione o Costi.
glione presso la Chiesa de' ss . Nazaro e Celso in Verona MDCCCXLI p. 5 .
NOTE AL CAPO IX .
NOTE AL CAPO X.
Zagata Parl. I. pag. 145 ) ; ed in altro luogo : « dicemmo dunque col testimonio
» di Giulio Cesare Scaligero , che la Famiglia Scaligera erasi fino a tempi di
» Carlo Magno in questi paesi annidata , e come da quel Monarca per meriti mi.
litari l'investitura ottenne della Signoria di Sirmione Castello situato alle spon
» de del Lago di Garda . Quest' assertiva dello Scaligero viene comprovata anche
> dal Co. Moscardo, il quale afferma aver letto , che Sermione fino del 1276 era
► Jus Patronato di quella famiglia » ( 1 s. c. Vol. I. P. II. pag. 7 ) . Il Saraina ,
narrando il fatto de' Patarini , afferma che Sirmione era luogo yià moli ' anni
solloposla alla casata dellu Scala ( Le historie et facti de' Veronesi ne i tempi
del Popolo e Signori Scaligeri Lib . I. pag. 24 B. Verona MDCXLIX ).
( 2) Ezelino da Romano Cap. VIII. pag 148 e seg. Torino 1852..
( 3) VIGNERIQ , Bibl. hist. addiz, alla P. II . pag. 313.
(4) Certo però intende Trau di Croazia, poichè al concilio tenutosi a s. Fe.
lice di Caraman , Niceta fece adottare il dualismo puro della Chiesa di Trau.
( 5 ) Act. Concil. Aurelianensis Spicil. T. II . LABBE, Concil. T. IX .
(6) Sant'Agostino già chiamava i Manichei Catarisli, De haer. In haer.
Manich .
( 7 ) Costit. contro gli eretici del 1254.
(8 ) Assise Mss. c. I. de Patarenis.
( 9) Nelle assise di Gerusalemme c. 266, leggiamo : Se il avient par aucune
malaventure , ou par aucun mal enseignement que un chevalier soit palalin
etc. etc. E nell' ep. 2, L. I. Pier dalle Vigne scrive contro i preti : Apud vos
Christiani mendicant, ut apud eos Patareni manducent,
(10 ) STEPHANUS DE BELLAVILLA , lib . De septem donis Spiritus Sancti , IV.
pars, c. 30 apud ECHARD, T. I. pag. 184.
(11 ) Da cui il Bougre de' Francesi e il bulgiron dei Lombardi e de' Pie .
montesi ,
(12) Però nella Summa de' Catharis el Leonistis del Rainero, stampata nel
Thesaurus noviss. anecdoct. T. V. pag. 1769 , vedo menzionato un volume di
dieci quaderni , ove Giò di Lugio depose i suoi errori . Le storie de ' Valdesi
danno un simbolo pubblicato il 1120. Non ho potuto storicamente accertare
questa data .
(13 ) Fu edita a Roma il 1743 dal P. Tommaso Agostino Ricchino , col
titolo Ven . PATRIS MONETAE cremonensis, ordinis Praedic. S. Patri Domi
uico aequalis adversus Catharos et Valdenses lib. V. Grosso volume in foglio
di cui molto mi sono servito,
(14) È nello Spicilegio del P. & Archery, T. I. pag. 208. ediz , del 1723.
( 15) Voglia farsi mente a questo passo del Rainero a . MARTENE , Thes.
anecd . T. V. pag. 1766. Cathari eleemosynas paucas aut nullas fuciunt, nullus
extraneis , nisi forte propler scuudalum viciuorum suorum vitandum , et ul
1
175
» della Bulgaria, paese medio fra i Greci e i Latini, i cui frati ignoravano la
- lingua liturgica , imposta ad essi per decreto , e volentieri accoglievano una
» dottrina predicata nella lingua nazionale , e avversa a un culto comandato .
» Il principale stabilimento loro fu a Trau ( Truguriun ) sulle coste dell'Adria
» tico , donde si diffusero in Italia. Il dualismo pure si alterò nella setta dei
» Concorezj ( città dalmata , dic' egli ; ma della quale nessun seppe darci con
tezza ) ch'era simile ai Bogumili di Bulgaria.
176
> Chi ha esaminato a fondo le dottrine de' Catari potrà vedere che vi ab
» bondano gli elementi gnostici e manichei ; ne la distinzione da questi ultimi
>> a noi parve si pronunciata » .
( 25) RAYNALD . n . 47. Cantù I. s . c. pag . 169.
( 26 ) Cantù 1 s. c . pag . 171 .
(27 ) Frate Timidio vescovo di Verona ſu , narra il Moscardo ( Histor . di
Ver . Lib. IX . pag . 200 ) huomo santo el in quei tempi Predicalor principale.
Di questo vescovo non havyi che un solo documento , che lo ricordi , cioè che
Manio Arciprete di s. Giovanni in Valle avvisa questo Prelato, che la chiesa di
s. Agostino presso la porta del Vescovo extra appartiene a quella sede ecc.
( Biancolini Chiese Lib. II. pag. 501. Vedi anche Carli Istr. di Ver. Vol. IV.
Pg. 113 ).
(28) Le historie e facti de' Veronesi ne i tempi del Popolo , e Signori Scaligeri.
Lib . I. pag . 24 B , In Verona M DC · XLIX. Questo avveniinento è ricordato
da' nostri storici e cronisti. Nella cronaca inedita di Gio . Batta. dalle Vacche ,
ch' appartiene al chiar. march . Commend. Gio. Capponi di Firenze, è descritto
quell' avvenimento : Anno 1270 die Jovis 12 novembris episcopus Veronae cum
dominis Pinamonte de Bonaconsis, et Alberlo de la Scala fratre domini Masti
ni : el fratre Philippo religioso eseculore , el Inquisitore hereticae pravitatis
iverunt Sirmiuin sive Scrmionim quod fuerat longissimo tempore illorum de
domo sua , el est silum in lacu Gardensi, et ibi cacperunt 166 homines inter
hereticos el herelicus , et ducti fuerunt Veronam de voluntate domini Muslini
qui lunc erat dominus.
NOTE AL CAPO XI .
» di Mastino II, e cosi vi sono denominati : Communia seu villae Riperiae Gar
desanae, C. Pescheriae. C. Lasisii. C. Cisani. c . Bardolini. C. Gardae . C.
Turris. C. Albisani. C. Palj. C. Brensonis . Non trovandovisi C. Costermuni,
· resterebbono soli nove comuni. Vegga altri, a cui di ciò caglia, bastando a me
• l' aver proposto sì fatta materia, qual ella sia » ( l. s. c . P. II. p. 284. Nota ( 20) .
Onde chiarire quanto espone il Da Persico renderebbesi necessario rovistare
le carte di quell' estinta istituzione , e procurare di tesserne la storia , e nar
rarne quindi le varie vicende.
È di fatto però che nel documento di Mastino II del 1342 ( non del 1341 )
tra' Comuni nominati non ritrovasi quello di Sirmione , ma è di fatto altresì
che quel Comune formava parte di quella congregazione , siccome risulta dai
docuinenti che inserirò nel Codicello Diplomalico.
(2 ) Il documento che si riferisce a Stefano Contarini , che si denominava foe
licis armalae lucus Capitaneus generalis è riportato per intero nel Codicello
Diplomatico Sirmionese.
Ad postremum omnia oppida : omnes arces : quibus benacus tamquam po
renli corona vestitur , Imperio venelorum Slefunus vendicavit; horum parlem
A
180
Piacemi di qui registrare, dacchè trattasi de ' Vicarj , la parte del Veronese
Consiglio 9 Agosto 1506, con cui chiedevasi di alloggiare il Vicario di Sir
mione nel castello.
> Pro Castro Syrmionis. Locutum fuit de eo recuperando prout alias sup
„ plicatum fuit et deliberatum convocare Consilium XII et L. pro die Martis
» proximo.
Pro Castro Syrmionis recuperando. Cum nuper deſunctus fuerit ejus Ca
stellanus . Cui ut assirtum fuit commissa fuerat ipsius Custri custodia in vita .
Et cum alias dictum Castrum esset deputatum residentiae Vicariorum quod
» ad ipsum locum pro civitate mittebantur.
Posita fuit Pars per Sp. DD . Bernardinum de Veritate et Benonum del
» Bene Provisores Comunis et Capita XII . deputatorum quod in hoc consilio
,, eligantur duo Oratores ad Illustrissimum Dominium nostrum pro expensis vi
ctus tantum , Supplicaturi Sublimitati Suae Dignetur concedere seu restituere
,, dictum Castrum ad residentiam praedictam . Cum commissione alias data Spec
tabili Domino Joanni Faellae ibidem lecta.
» Et capta de ballotis trigintatribus pro. tresdecim contra. Oratores duo in
executione suprascriptae partis. Factis scrutinio et Ballotatione remanserunt.
D. Lodovicus de la Turre. R et ejus loco D. Dionysius Cepolla.
,, Rufinus a Campanea .
Et die Dominico de mane xv1 Augusti suprascripti super Sala consilij .
In consilio duedecim deputatorum . In quo interfuerunt voces povem . Prae
,, sentibus magnificis Dominis Rectoribus et Camerarijs .
Commissio data suprascriptis oratoribus fuit , omnium consensu , Tenoris
ut infra,
182
1
184
► del lago il sorriso delle innumerevoli stelle , e il raggio della luna piovere da
> una vetta del Baldo un fiume di luce che corre via via strisciando sulla mobile
» superficie. I poeti hanno descritto co' loro versi il più bello forse de' laghi ; i
» pittori hanno fatto prova di stampar sulla tela quel prestigio che si sente nel
» l' animo e cui non giungono le parole nè l'armonia : ma chi sa leggere nel gran
>> libro della natura e cogliere ne' gran quadri di lei le imagini solenni della bel
» lezza , non andrà mai interamente soddisfatto da queste prove dell'arte . Pittori
» e poeti hanno un campo e un regno dove emulare felicemente la natura , il re
» gno degli affetti e del sentimento : ma in questo della materiale bellezza entrano
v sempre con loro danno . Mentre l' uno è costretto a rannicchiare entro angu
v stissimi confini e a strozzare fra piccioli ed impotenti simulacri quanto v'ha
» di più grande e libero , e tormenta di catene lo spirito cui non basta l'ampia
» volta del cielo ; ecco l'altro sminuzzare e tagliuzzare quello di che la natura
» ha fatto un tutto , rompere ogni prestigio della proporzione delle forme, e dis
sipare pei campi della memoria quello che non si deve ricordare 'ma sentire. E
» tuttavia di lunga mano l'arte vien qui manco più al poeta che al pittore. Il
grande artista non si sgomenta dinanzi alle difficoltà ; obbedendo a quella fiam
» ma divina che lo accende di un alto amore , egli accarezza e vagheggia gli
» idoli che dentro la mente gli si succedono , e sa trovare quello che men restio
» s'arrende alle sue imitazioni, e riesce alline, con pochi tratti di pennello , con
» alcuni giochi d'ombre e di luce , con alcune misure di prospettiva , a crearti
» dei miracoli, che tu appena sai credere, mentre pure a loro innanzi palpiti fra
» grandissimo diletto e stupore. Un quadro di Giuseppe Canella, o d'altro valente
» che gli venga vicino, certo vale a risuscitarti nell' animo le deliziose commo
» zioni che hai gustato all'aspetto del Benaco e di quella penisoletta famosa, as
>> sai più che qualunque magnifica descrizione , e sia pure della magica musa del
» nostro Arici, che si dolcemente cantò già
» Se non che la poesia , che move timida tanto a gareggiare col bello che la
» natura seminò nello spazio, e in questa prova resta contenta dei secondi onori ,
lasciando i primi alle arti del disegno , sovrasta poi a tutte in guisa da non
» concedere neppur luogo a paragone, ove si tratti di dominare il tempo . E in
» vero là su quelle sponde fiorite, fra i balsami di quei zefiri che sospirano lam
» bendo i lucidi flutti e baciando i cedri e gli aranci, chi non sente addoppiarsi
» il diletto , e farsi insieme più nobile e gentile , al presentarsi di quelle ruine
» che seggono tuttavia all' estremo capo di Sirmione, a tramontana, e fanno al
» l' assorto animo , in fra la voluttà di tante cose gioconde, splendere improvvisa
na la memoria del lontano passato ? Il solo poeta vince quella distanza , sveglia da
185
>> quei ruderi i secoli che vi dormono , li interroga, e ti inebbria dopo tanta età
» della dolcezza che informa i canti immortali di Catullo ,
» Il pensiero di Catullo rende più belli e cari quei bellissimi e carissimi siti ,
» e fu la musa che guidò il cantore bresciano a descriverli con tanta soavità e a
» celebrarli. Al suolo è sparso il gran palagio del ricco romano ; l' edera e il museo
» ricoprono i pochi avanzi della splendida casa ; ogni età che volse rubò alcune
» delle pietre dell'edifizio , sì che appena dalle scarse reliquie ormai può la mente
» imaginare l'antica mole. L'opera dell'uomo è scomparsa, e dura solo l'opera
» della natura, il riso di quell' acque e di quella terra : dura l'incanto cui mesce
» a quel riso la memoria del gran poeta. E non ti par forse di cercare ivi in
► torno il picciol battello, che dalla remota Rodi e dal procelloso Eussino salvo
» addusse a così florido nido il giovin vate , per essere in mercè consacrato ai
gemelli di Leda ? All'ombra di quale ulivo, o su che sasso fra quest' ombre se
► deva il cantore , allorchè si dolcemente salutò quest'occhio delle penisole tutte
» e dell'isole, quante lavano i piedi in dolce o amaro flutto ? Da quale di quelle
» arcate, di che pur taluna resse contro alla forza struggitrice di venti secoli ,
» volarono i liberi motti a pungere il gran dittatore ? in quale di quelle sale, di
» che appena or vedi le fondamenta, si assise a mensa il vincitor delle Gallie, il
► felice emulo di Pompeo ?
► Aux mililaires.
» A Lesbie.
A Lesbie en ce rivage
Catulle offrit pour hommage
» Le moineau franc et volage ,
» Qu'elle scut rendre constant.
» La beauté modeste et sage
Scut toujours en faire autant.
» Au poete Anelli.
Quest' ultima stanza era ispirata al nostro Anelli da uno spettacolo nuovo
e commovente ; nè la memoria merita di perirne. Alcuni abitanti del villag
gio di Sirmione vennero nel bel mezzo della festa a rappresentare in nome
del loro comune a que' generali, quanto lor fosse grave il mantenere il nuovo
distaccamento di truppe venuto in luogo degli austriaci partitisi , e insieme
189
Alla penna d ' altro scrittore offriranno questi fatti uno de' più graziosi e
„, begli episodii nella magnifica epopea di quelle guerre.
I versi qui riportati sì nell' idioma francese , che nell'italiano furono pub
blicati nel succitato libro dell' HENIN pag. 101-102-103-104-105 .
190
Tra le altre molte ricorderò le seguenti, che trascrissi siccome più importanti :
SIRMIONESE
1
|
195
AVVERTIMENTO
tengono .
dagli autori trassi tutti gli altri che sono contenuti nello stesso Codicello
Diplomatico.
197
1.
lentissima ansa regina monastero dni salvatoris quod nos deo auxiliante intra
civitatem nostram brixianam fundavimus et ereximus et superna subvenient e
misericordia hedificavimus, et sacrate dco Anselperge abbalisse dilecte filiae et
germane nostrae seu cuncte congregationi monacha rum ibidem permanenti di
vina , nos vocis praeconium incessanter amonet Cotidie ut scculi relinquamus
contagia et ad illam ſelicem patriam bona operantes apertos semper oculos ha
beamus ut cum nostrae carnis habitaculo iubente creatore fuerimus egressi
portum quietis invenire valeamus. Clamat etenim scriptura dicens , quodcumque
potest manus tua facere instanter operare. Oportet ergo ut manus nostrae in
malis operibus sint ociose et que dco sint placita cunctis viribus operentur ut
pocius cum ovibus ad dexteram recipi mereamur quam cum bechis videamur
expelli certe si in quantum virtus sustinet tamen mente limpida superni iudicis
fecerimus mandata in illo terribili judicio audiemus clementem pastorem dicen
tem venite benedicti patris mei possidete regnun dei quod vobis preparatum
est ab origine mundi huius beneficii et promissionis summa succensi cedimus et
firmamus in ipso sanclo cenobio in quo pro animarum nostrarum rimedio die
noctuque preces funduntur adno ( sic ). Primum omnia edificia cuncta que nobis
jubentibus ibi fundata sunt seu et sacra vasa et pallia et ea omnia que ad al
taris monisteriun pertinent adferimus nec non aurum argentuin eramenta fer
198
ll.
( An . 765 ..... )
Cunimondo da Sermione .
III.
die tertiodecimo de mense iunio Indicione tercia. Ego in dei nomine Cunimund
filius quondam bonae memoriae Cunimundi propter salutem dixi . Quanta dixi
desideria animae et expedit voluntatem . Oportet enim mihi Cunimundo, dum in
hoc saeculo sum semper illas res ut quando venerit ante tribunal Xpi ut se
curus possim ante eius majestatem adsistere in hoc saeculo . et in futuro mihi
pertineant ad salutem . Dono atque cedo ego Cunimund in ecclesia sci MARTINI
IN CASTRO SERMIONENSE et in ecclesia sci Viti similiter in castro Sermione et
in ECCLESIA SCI PETRU IN MAVINAS et in ecclesia Sci MARTINI IN CUSenago in
istas supradictas ecclesias dono pro animae meae rimedio, vel pro luminaribus
meis curte mea domo cultile quam habere visus sum in GOSENAGIO PROPE FLU
VIUM ALISIONEM cum omni pertinentias suas in primis casam ipsam domo culti
lem meam et oinnes tectoras infra ipsam terminacionem meam scandolicius vel
pallioricias cum stabulo meo seu molino ad ipsain curtem pertinentem . similiter
omnes breidas meas ad ipsam curtem pertinentes terras arvas cum pratis silvis
vineis salectis et omnes colonos ad ipsam curtem pertinentes volo ut hubeant
ipsas ecclesias casale meo in loco ubi dicitur STULENGARIUS cum omnibus co
lonis qui ipsam terram per carta ilam percolere videmini cum casas et omnes
tectoras ut ipsi Caliter persolvant in ipsis sunclis locis qualiter in meus dies
mihi cunimondo persolvere visi fuerint, et habeant casale meum in MARMOLEN
DOLO cum omni pertinentia sua vel colonis qui ipsam terram a tributario no
mine ad laborandum habere visi sunt in ipsis sanctis titulis persolvant qualiter
ante hos dies mihi persolvere visi fuerunt , et volo ut habeant ipsae ecclesiae
pratum meum quod mihi dono domini regis advenit prato cum silva insimul
tenente. Et volo ego Cunimund, ut ipsas res supra et totum qualiter supra le
guntur habeat ecclesia sci martini in castro Sermione omniain tertiam porcionem
reliquas duas porciones habeat ecclesia sci viti ut ipsas res deveniant ad jure
monasterii domini salvatoris cui pertinent praedicte Ecclesiae quae mihi Cuni
mundo in hoc seculo pertinent ad salutem et manifesta est mihi Cunimondo quia
onines servos vel ancillas liberos dimisi pro animae meae remedio in eodem vero
ordine dum ego Cunimund vel conjux mea CONTRUDA advixerimus in nobis ser
vicium servavimus ipsorum et post nostrum amborun dise -suin sint liberi et
absoluti permaneant ,
26
202
IV .
( An . 771. 25 Settembre )
Andrea di Sirmione.
crata deo abbatissa monasterii domini salvatoris quod est constitutum intra
muri civitatis brixiana , nec non et Andreas clericus filius condam Atgemundi
abitator in locum que nomenatur Gosenago FINIS SERmionsi ut in dei nomine dare
debeat sicut ante hos dies calendarum septembris q. preteriti et dedit his ipsa
Anselperga sacrata deo abatissa iam nominato Andrea clericus in causa comu
tationis curte iuris monasterii ipsius domini Salvatoris quam habere videtur in
locum quem nomenatur AxegiATULA TERITORIO VICENTINO que fuit quondam ildeperti
idest casis vel omnes edificiis seu curte orto aria campis pratis pascuis vineis
selvis astalariis ripis ingressus accessionibus usibusque aquarum cultum et in
cultum quod est de portionem ipsius quondam idelperti , et avit in se mensura
singula teritoria ioges nuvero cento sexaginta et nove ad mensura legitima de
duodecimus pedis et quod amplus fuerit de ipsas centosexaginta et nove ioges
suprascripta Anselperga abatissa de selva quem in ibi est in sua vel monasterii
sui reservavit potestatem et ad vicini recepit his ipsa Anselperga ibatissa ad
suprascriptos Andreas clericus in causa comutationis idest curtis ipsius juris
cum omnem ad se pertinentem quam avere videtur in ipso locou Gosenago ubi
habitare visus est unde manifestacausa est qua ipse Andreas ul superius dixi
mus calendas septembris quoque preteriti et ipsa curte vel omnibus rebus suis
dedit atque tradidit in potestatem Alselperga abatissa vel monasterii eius et
Wadia dedit cartola faciendum comutationis fide iosore posuit biffone et ab illo
usque nunc parte suprascripte Anselperge abatisse vel monasterii eius omnes
res ipsius Andree habuit et posedit et est ex ipsas res casas duas masaricias
de ipsa curte pertenente una de his casis in vico que nominatur Bononio que
203
escolere visus fuit quondam Audolo alia casa in vico FEBRESA quod laborare
videtur Rodoaldo homo livero seu et terra de domo cultile in locum quod no
minatur REGULA una cum mulino et omnia edifitia sua in FLUVIO Mentio simul
et terra in Mavino vel selva et pratos in GABO nec non et casa cum terris vel
olivetas in Caonno atque casa una masaritia in MAGRINAS que laborare videtur
Theodoro bomo soprascripte Anselperge abatisse et terra in locum qui nomi
natur MonteCELLO ex ipsa casa pertenente et terra intra CURTE SERMIONENSI
una cum porcione sua de casa que in ibi est seu olivetas simul et portione sua
de selva in LiGANA in simul et portione sua ex omnibus quod habere videtur
a SUMMO LAGO idest terra de domo cultile in vico que nominatur ARONO ( sic )
et portione de casa una masaricia in vico PRANTIO que recta fuit per quondam
valterio et modo reguntur per iohanes quas ... rebus superius nominatis in
pre nominatas locas territorio Sermionensi una cum casis vel omnia edifitiis seu
curtis ortis ariis campis. pratis. pascuis. vineis. selvis. astalariis . ripis . ingressus
accessionibus. usibusque aquarum rupinis cultum aut incultum de super omnia
et in omnibus quidquid in supruscriptas et prenominatas locas habere videtur
in integrum et avit in se mensura singula territoria in primis in gosenago
ioges numero quinquaginta in bononio et febresa de ipsas duo masarias ioges
quinquaginta septem in regiolas ioges quinquaginta mavino et gabo sexagenta
in caonno ioges decim et arboris olivarum sexagiuttatres in magrinas ioies
vigintis, ad montecello ioges quindecim et terrota illa intra CASTRO SERMO
NENSI tabulas quadragenta octo arboris olive numero sex , et porcione illa de
silva in ligana ioges octo a sumo laco ioges quinque et media porcione de
terra prata in monte que est insimul omnes suprascriptas territoria ioges nu
mero ducentos octuaginta quinque et perticas iogiales numero octo ad mensu
ram legiptimam de duodecimus pedes vel si amplius invenitur ad ubi dedit su
prascriptus andreas clericus res illas quod altrude genitrice ejus avere visa est
usufructuario nomine diebus vite sue , ut post eidem autrude decesso deveniant
in potestate suprascripte Anselperge abatisse vel in suprascripto monasterio idest
in primis in mayino casa cum curte ubi ipsa autruda coinorare videtur et
singula territoria ibidem pertinentem in uno ioges numero vigintiquinque in
caonno ioges tres terra et arboris olivarum numero sexaginta in golegiano
terra inges sex arboris olive tregenta in cuniculo casa masaricia una que re
gitur per pitone homine libero et avit terra ioges duodecim in gossenago terra
ioge una quas autem terra in prenominatas locas una cum casis vel omnia edi.
ficiis seu curte orto. ariis . campis. pratis pascuis vineis selvis astalariis ripis
ingressus accessionibus usibusque aquarum cultum aut incultum desuper omnia
et in omnibus quidquid ipsa altruda de genitore meo quondam agemundi re -
bus avere videtur quod mihi de vestra presenti die obitis ejus in lua cura
anselperge abatisse vel monasterii vestri deveniat potestate nostra dum ipsa
1
204
( An . 273. 11 novembre )
concedimus ad ipso sco monasterio res illas quas in ibi VorraNDOALDUS GASTALDIUS
civitatis nostre REGJENSE venundavit seu et concedimus in ibi silva cum roncoras
in salecta tenente uno capite in curte ipsius monasterii in loro dicitur MILIA
TINO et alio capite tenente similiter in curte ipsius monasterii qui fuit condam
CUIMUNDI uno vero latere tenente et alio latere tenente. Concedimus etenijn in
ipso domini salvatoris monasterio omnes res vel familias AvgiNO QUI IN Francia FUGA
LAPSUS Est et omnes curtes vel singula territoria atque familia que fuerunt Sesks .
no Radouri RadoalDI STABILI COARDI ( forsilan Eoardi ) ANSAHELI GOTEFRID, ET TEODOSI VEL
de alii consentienTES EORUM QUAM IPSI PRO SUA FERDIDERUNT INFEDELITATE et potestate pala
ti nostri devenierunt , de quantum nunc ex eorum substantia vel familia ipse
monasterius vel per singula loca ad eum pertinentibus habere et possidere vi
dentur et tribuimus licentiam ut ipsa monasteria supradicta in cujus civitatis
territorio singulatim constituta sunt ut liceat homines ex ipsa monasteria in
ipsa iudicaria omne in tempore pristatione habendum et faciendum per omnes
Jacoras et fluminas in finibus predictis civitatis quomodo aut qualiter voluerint
absque qualibet contradictione de auctoribus nostris vel aliqua datione . Statui
mus etenim ut animalia et peculia ex ipsa monasteria omni in tempore pabu
lum et esca habere debeant per silvas vualdoras et per singulas civitates nostre
in qua ipsa monasteria sunt constituta absque ESCADICO vel aliqua datione seu
contradictione judicum nostrorum vel de auctoribus nostris qui per tempora
fuerint. Veruntamen et concedimus per ipsa monasteria omnes scufias publicas
et angarias atque operas et dationes vel collectas seo toleneo et seliquatico de
singolas mercatoras et portoras ut homines de suprascripta monasteria tam
servi quamque aldiones vel liveri homines qui in terra de ipsa venerabilia loca
resedent, ut ab omnibus suprascriptis scuſis publicis et angariis atque operibus
et dationibus vel collectas seu toleneo et siliquatico , securo nomine pro nostra
mercede liceat deservire , omnibus vero superius rebus familiis adnotatis de
quanto nunc ipsa monasteria habere et possidere videntur sive unde loca nume
native dicte sunt vel unde adscripta minime tenentur et modo ipsa venerabilia
loca ad eas pertinentes omnia habere et possidere dimisitur . Tam unde ( sic )
precepta aut munimina habere probantur ut quod sine precepta et munimina
habere videntur cum Massa et curte in finibus reatinis in loco qui dicitur Aml
TERNO atque curtes in finibus PENNENSI , cui vocabulum est Vico NUOVO , que
vero rebus et venerabilia loca qualiter ad supradicto Arichis duce nostro per
praeceptum ejus in iure ipsius monasterii vel vobis concessa sunt. Similiter in
finibus SPOLETANIS omnia quecunque vobis ad TeodosIO GLORIOSO DUCE nostro
per ejus preceptum concessa sunt cun finibus et terminibus et pertinentiis suis
cum omnibus rebus et familiis unde ab ipsa venerabilia loca advenerunt tam
de liveris hominibus quainque et de pertinentibus nostris de quantum nunc pre
senti tempore habere et possidere videntur, omnia et in omnibus ad ipsa mo
208
VI .
Il Testamento di Tuidone.
Regnante domni nostri Desiderio et Adalchis viris excell. reges anno regni
corum octabo de . o et quintodecimo mense Madio Indictione duodecima .
Basilice beatissimi Christi martyris sancti Alexandri intra hae civitatc Bergo
mate ubi ejus sanctum corpus requiescit sed et beatissimi martyris et apostoli san
cti Petri ipfra curte sancti Alexandri adque ecclesia beatissime semper Virginis
et Dei Genetrice Marie et sancti Vincentii ecclesie Bergomensis. Tuido gasindio
domni regis blius bone memorie Teoderolfi civis Bergome dixi : cum in statum
sanitatis cursus humane vite peragitur et integritatis mentis plena rationi seu
cogitatur sic debit homo per previdentia studium presentis vite considerare
209
laventia et semper manentia cogitare atque disponere que futura sunt et semper
mausura. Ideoque ego qui supra. Tuido qui pensans varietatem insurgentium
calamitatum et vite humane defluentes casus obtimo ... ordin ex fa
cultatem meam facere unde in futuro seculo aliqua possim remedia inveniri. Ob
hae per presente paginam ordinationis mee previdi distribuere rebus meis per
loca sanctorum et venerabilia seo et sacerdotibus atque Christi pauperibus qua
tinus terrena bene distribuens ut leticiam semper mansura consequi valeam. Pri
mis omnium volo atque instituo habere suprascriptas sanctas basilices sanctorum
Alexandri et beatissi .. ecclesia sancte Marie et sancti Vincentii curte
domoculta juris mei quam habere videor in fundo Bonnat O . cum casas mas
saricias et aldionalis ad ipsa curte pertinente in integrum suprascripta curte
eum domibus et singulas edificias simul et cases abitationis de suprascriptis
massariis et aldionibus et omnem eorum edificia cum curtis ortis areis clausuris
campis pratis vineis silvis castanetis cerretis roboretis amenecolariis pascuis usu
aque scandiciis salectis ripas et accessionibus mobilia et immobilia seseque mo
ventia peculis omnia et in omnibus ut dixi in integrum ad suprascripta curte
et massariis et aldionibus pertinentibus tam mea portione quamque et Teodoaldi
germano meo. Unde et pro omnia suprascripta volo ut Teodoald germanus meus
habeat in sua divisione duas curtes de mea portione atque sua in fundo . .
et cociolina et baccaria judiciaria SERMONENSE una cum massariis et aldionibus
et omni suo terretoria ad ipsas curtes pertinentes in integrum et si Teudald
germanus meus vel ejus heredes se in aliquo ...... de suprascripta divisione
volo atque instituo ut de istas suprascriptas curtis et de omnia ad eas perti
nentes habeant mea portione in integrum basilicas suprascriptas inter se equa
liter dividentes custodibus earum per medietatem ut exinde de mea portio
ne . accipiat basilica S. Alexandri et S. Petri et reliqua medietatem ac
cipiat ecclesia S. Marie et S. Vincentii pro missa et luminaria mea et anime
mee remedium. Quidem vero de massariis de nostra curte in Bonate pertinente
statuo exinde habere era una massaricia in Raudus exercente per Gundepert
massario et alia exercente per Vitale massario una cum omne terretoria ad su
prascriptas eras pertinente tum de massaricio quamque et quod inibi de domo
eultile habere videor in integrum omnia quidquid meo juri et germani meo in
fundo Raudus pertinere videtur. Volo hec omnia habere basilica beatissimi Christi
martyris sancti Juliani sita Bonnate et ejus custodibus pro missa et luminaria
mea . Insuper et volo ea habere orto meo in Bonnate prope era suprascripte
basilice in integrum . Ita vero ut hec omnia superius comprehensa qualiter textus
pagine superius leguntur suprascriptas sanctas basilices et ejus custodibus ad
presenti die obiti mei suo iuri vindicet atque defendat et quidquid exinde facere
vel judicare voluerit sicut alias res basilice qualiter inter eas superius deter
minavi liberam habeatis in omnibus potestatem ex nostra integra et plenissima
27
210
largetatem . Basilice beatissime sancte Grate prope civitate Bergomate ubi corpus
ejusdem requiescit volo ea habere pro missa et luminaria mea a presenti die
obitus mei portione mea de casas massaricias ; prima in Cascassaglia in Aldeto
silva Brexiana locus ubi dicitur ( deest in membrana ) regente per Orsone et
Sabatino massarii in Cascas et altera regente per Faroald massario una cum omni
terretoria et adjacentia ad ipsas duas casas pertinentes in integrum mea portione.
Basilice beatissimi sacerdotis et Christi confessoris S. Ambrosii sito Vetianica volo
ea habere ad presenti die obiti mei casa massaricia juris mei mea portione in
fundo Curnascus regente per Viatore massario una cum omni terretoria et ad
jacentia ad suprascripta casa pertinente in integrum qualiter meo juri pertinere
videtur pro missa et luminaria mea. Basilice sancte semper Virginis et Dei
Genetricis Marie sito Caseriate volo ea habere ad presenti die obiti mei pro
missa et luminaria mea de casa massaricia juris mei quam habere videor in
fundo villa prope Urciacus qui recta fuit per quondam Fusculo massario una
cum omni terretoria ad ipsa casa pertinente. Ecclesia beatissimi Christi mar
tiris et levite S. Laurentii sito Urciacus volo ea habere casa una massaricias
regente per Lupigis et Gvidold massariis una cum omnia ad ipsa casa perti
nente . Basilice beatissimi Christi martiris et apostoli S. Petri sito Bergius volo
ut habeat portionem meam de casa domoculta quam habere videor in Bergius
et Bluncanuco inter silva Vergaria et fluvio Terriola tam de pratas cum portas
et selvas in integrum mea portione a presenti die obiti mei pro missa et lumi
naria mea . Basilice beatissimi et confessoris et sacerdotis sancti ( deest in mem
bruna ) prope civitate Veronensium ubi ejus requiescit sanctum corpus volo
habere portionem mea de domoculta in finibus Veronense locus ubi dicitur Ro
boreta in integrum exinde mea portione pro missa et luminaria mea et anime
mee remedium . Basilice beatissimi S. Archangeli Michaeli sito Altedo volo ea
habere ad presenti die obiti mei pro missa et luminaria mea quinque jugis de
terra mediocre de curte domoculta mea in fundo Alteto ad justa mensurat a.
Ecclesia beatissimi Christi martiris S. Victori in Teranis volo ea habere casa
massaricia juris mei in fundo Mapello mea portione in integrum que casa -rege
re videtur Lupoald massario una cum omni terretoria et adjacentia ad ipsa casa
pertinente pro missa et luminaria mea. Te vero Lamperga dilecta conjuge mea
si Dei ordinante judicio super me advixeris et lectum meum custodieris volo
ut domina permaneas in omni substantia mea in integrum ubi ubi post meum
relinquero obitum per singulas locas et civitatibus usufructuario nomine diebus
vile tue et de ipso usufructuario habeas potestatem judicandi et dandi pro ani
me mee et tue remedium et exinde reficiendi dum advixeris decemnovem Christi
pauperibus pro omni ebdomata dies Veneris sufficienter pane vino et compana
tico. Anteposito de illis rebus quod per locas sanctorum superius nominate ad
presenti die obiti mei concessi. Servi vero mei et ancillas aldionis et aldianes
211
per singula loca constituti de universa mea substantia quamque de intra domo
nostra quamque et de massariis atque aldionalibus quanticunque post meum
reliquero obitum seo et post obitum Lamperge conjuge mee si ipsa post meum
decessum remanserit et lectum meum custodierit volo atque instituo ut omnis
fiant deducti erga altario beatissimi Christi martiris S. Alexandri sito Bergomate
ubi .ejus sanctum corpus requiescit per manus pontifici S. ecclesie Bergomensis
qui est aut pro tempore fuerit et ab illo die omnis permaneant liberi et absoluti
sicut a principibus hujus gentis catholice Langubardorum in edicti pagina est
institutum . Te vero Teudoald dilecto germano meo volo ut habeas portionem
meam de domoculta juris nostri quam habere videmur in fundo Pontienengus
judiciaria Veronense in integrum exinde mea portione habeas tu et filii tui si
post meum obitum remanseritis seo et post decessum conjugi mee Lamperge si
ipsa super me advixerit et lectum meum custodierit anteposita causa de familias
ut omnis absoluti fieri debent sicnt supra institui, Reliqua vero universa mea
substantia per singula loca et civitatibus tam domocultas quam et massaricias
et aldionaricias ubi ubi post meum decessum reliquero seo et conjungi mee
Lamperge si ipsa super me advixerit et lectum meum custodierit quantascumque
injudicatas reliquero volo ut omnia in integrum sint venundate per pontifice
sancte Bergomensis ecclesie qui nunc est vel pro tempore fuerit et pretium quod
exinde acceptum fuerit per ipso pontifice distributum et erogatum fieri debeat
pro sacerdotibus et pro pauperibus qualiter ipse secundum Deum melius previ
derit. Basilice beatissimi S. Archangeli Michaelis intra civitate Ticinensium volo
ut habeat pro anima et luminaria mea ad presenti die obiti mei possessionem
mea de terra massaricia super fluvio Pado locus ubi dicitur Gravanate omnia
exinde mea portione in integrum . Basilice beatissimi S. Arcangeli Michaelis foris
muro civitate Bergomate volo eam habere ad presenti die obiti mei pro missa
et luminaria mea portione mea in integrum de terra quam habere videor in
fundus Vabris campis pratis et silvis et omnia exinde ad manibus meis perti
nentis . Que denique omnia et in omnibus in integrum universa mea substantia
mea reservo potestati ego qui supra Tuido dum advixero usufructuario nomine
vendendi donandi commutandi ordinandi et judicandi quia aut qualiter voluero
aut mihi mens mea sugesserit. Nam quod exinde aliter non fecero aut dedero
vel judicavero omnia sic debeat permanere sicut superius est scriptum de rebus
illis superius comprehensis qui injudicate reliquero et venundate per pontifice
sancte Bergomensis ecclesie fieri debit. Volo ut exinde accipiat de ipso precio
pontifice ipse pro fatigio suo auri solidos numero quinquaginta reliquo vero pre
tio distribuas qualiter secundum Deum melius previderit. Mobilibus vero rebus
meis hoc est scherpha mea aurum et argentum simul et vestes et cavalli quan
tumcumque post meum reliquero obitum volo ut omnia distributum et erogatum
fieri debeat per suprascripto pontifice pro sacerdotibus et Christi pauperibus pro
212
anime mee remedium. Insuper et curte domoculta juris mei quam habere videor
in Bergis seo et massaricios et aldionalis fine Cavelles in suso per valle Camo
nense in integrum mea portione ubi ubi inventa fuerit post meum decessum
infra suprascripta valle fine Cavellas in suso volo ut omnia a presenti die obiti
mei venundatum fieri debeat per pontifice ecclesie Bergomensis et precio ipso
distributum et erogatum per sacerdotibus et Christi pauperibus. Quam igitur
ordinationis et dispositionis pagine Petrone notario scribere rogavi. Acto Berga
mo. Ego Tuido gasindius domno regi in hac ordinationis et dispositionis pagine
ad me ipso facta vel dictata manu mea propria subscripsi. Signum manus Indo
ni filio bene memorie Radoaldi de Curte testis. Signum manus Potoni filio quon
dam Luponi Ortiolo testis. Andreas in Dei nomine subdiaconus sancte Ticinensis
ecclesie in hanc ordinationem et dispositionem rogatus ad Tuidone testis sub
scripsi. Alpertus in hanc ordinationis et dispositionis pagine rogatus a Tuidone
me teste subscripsi. Ego Guido in hanc ordinationis et dispositionis pagine ro
gatus a Tuidone me teste subscripsi. Ego Tuido in hanc ordinationis et dispo
sitionis pagine rogatus a Tuidone me teste subscripsi . Ego Rapertus in hanc
ordinationis et dispositionis pagine rogatus a Tuidone me teste subscripsi. Ego
qui . supra Petrus notarius scriptor hujus pagine ordinationis et dispositionis
complevi et dedi .
VII .
R
S
K
gloriosissimi regis
Hiterius recognovit. Data XVII. Kal. Augusti. Anno VI. et primo Regni
1
214
VIII .
1
( Anno 841 !! 8 Settembre )
possit. Unde et hos apices pari consensu fieri censuimus, per quos firmiter
sancimus, et statuentes decernimus, ut quemadmodum praedictum est, universa,
quae praescripta sunt ad praefatum monasterium pertinentia, Gisla filia nostra,
quamdiu in hac aerumnali luce maserit teneat , habeat , atq : possideat , et or
dine fructuario, gubernet, atque disponat, vel secundum regularem institutionem
sancti Benedicti, prout melius valuerit, iuxta Dei voluntatem regat , postposita
longe cuiuslibet controversia , vel inquietudine. Eo dumtaxat tenore , ut si nos
saepaedictae filiae nostrae superstites fuerimus , nostrae dominationi iamfatum
monasterium , cum omnibus ad se pertinentibus reservetur. Unicuique vero suc
cessorum nostrorum interdicimus , et sub divina invocatione contestamur , qua
tenus si ipsa nobis supervixerit, nihil ex hijs, quae in hoc scripto continentur,
illi minuere, vel auferre praesumat ; quod si fecerit optamus, atquae omnimodis
imprecamur, ut huius rei rationem Deo universorum iudici, rectorumque rectori,
et Domino Dominorum plenissime reddat. Praecepta interea quae nostra sunt
auctoritate firmata de stipendijs sororum inibi Deo militantium , volumus , ut
fixa, et stabilia permaneant per tempora succedentia, sine ulla immutatione. Et ,
ut haec nostrae confirmationis auctoritas pleniorem , in Dei nomine, obtineat vi
gorem, manibus proprijs subter eam firmavimus , et anuli nostri impressione
muniri iussimus.
Signum . . Hlotarii Serenissimi Augusti .
Signum . . . . Hludovici gloriosissimi Imperatoris.
Hrodmundus Notarius ad vicem Hilduini recognovi.
Data VI idus septembris anno , Christo propitio , Imperij domini Hlotharij
pij imperatoris in Italia XXXII. et in Fracia XII. Indictione XV. Actum Gan
dulfi villa palatio regio in Dei Nomine feliciter Amen .
216
IX .
( An . 861. 13 Gennajo )
Lodovico II , Imperator ,
In Nomine Domini Nostri Jesu Christi Dei aeterni. Hludovicus gratia Dei ,
imperator augustus. Dignum est , ut imperialis celsitudo , cum omnium fidelium
suorum utilitatibus consulit , maxime eorum convenienter , et studiose praevi
deat, et curam gerat honoribus, qui sibi vinculo consanguinitatis adstricti ar
ctius fore cernuntur. Igitur omnium fidelium sanctae Dei ecclesiae , ae nostro
rum , praesentium , futurorumque noverit solercia , quia nos , Dei miseratione
tacti , dilectam filiam nostram Gislam , Domino famulaturam devovimus , adque
in coenobio Domini Salvatoris intra moenia civitatis Brixiae urbis constructum
quod dicitur Novum , sub monastico hahitu militandam obtulimus ; sed ut omni
in tempore ibidem ad quietudinem , et utilitatem reliquarum ancillarum Dei
esse, et prodesse praevaleat, hoc nostrum praeceptum praedictae filiae nostrae
fieri jussimus ; Constituentes, ut cum omnibus cellis, et Senodochiis, seu curti
bus ad iamdictum monasterium aspicientibus, Alina scilicet, Campora, Sextuno
Monasterium in Luca , quod Allo Dux aedificavit , et Monasterium in Papia ,
quod vocatur Reginae, Senodochium Sanctae Mariae, cum hospitale sancti Be
nedicti in Monte Longo ; necnon et monasterium situm in SIRMIONE , vel caetera
quaeque ad praedictum Monasterium pertinentia, taliter, ut saepedicta filia no
stra Gisla diebus vitae suae sub integritate teneat et si ipsa decesserit, Mater
eius Engilberga nobis dilecta, cuncta, quae supra dicta sunt firmiter obtinere
usuque fructuario dominare possit. Unde et hos apices pari consensu fieri cen
suimus, per quos firmiter saneimus, et statuentes decernimus, ut quemadmodum
praedictum est , universa , quae praescripta sunt , ad praefatum monasterium
pertinentia, Gisla filia nostra , quamdiu in hae aerumnali luce manserit , teneat ,
habeat , atque possideat , et ordine fructuario gubernet , adque disponat , vel
secundum regularem institutionem sancti benedicti, prout melius voluerit, iuxta
217
X.
vineis, prata , pascuis, sylvis, salectis, sagionibus, cum Casas massaricias in Cam
po longo anteposito colonicas illas in Aspus vel Palude mala , quae est subtus
Roboscello, et quae ad Vassalli mei ... aut hic subter designavero , et me
habet, quae posita est in vico Erbeto, et Martoraga, quem ipse Adulſus labo
rat , cum Casa , curte , horto , Area, terris, pratis, pascuis, sicut ad ipsa collo
nica pertinet, et antea per Armando recta fuit, et vinea illa in Valle Praelo
riense trans anclus locus ubi dicitur campanola , quem ipse in beneficium habet,
cum omnia ad ipsa collonica manibus meis pertinet , et me legibus compedit
judicandum , vel de ipsa vinea , ut supra legitur habeat ipse Adelfe , vel suis
heredibus, et dare debeant ipse Adelfo, vel sui heredes solidos treginta tre pro
animas nostras infra anni spatium post nostrorum amborum decessum , ad ro
gatores meos, quorum nomina subter leguntur. Et si neglexerint dare infra anni
spatium post filio meo decessum ipsa Collonica , vel ipsa vinea sicut illi habere
dixi in rogatores meos deveniat potestatem . Waltegrimus habeat collonica illa ,
quem ipse habet in beneficium , quae est posita in Campo mediano, quae antea
recta fuit per Barolo , cum casa, et Casale, et terris vineis, prata pascuis, sicut
ad ipsa Colunica pertinet , et exinde legibus compedit judicandum , et det ipse
Waltegrimus pro animas nostras solidos viginti ad rogatores meos , eo tinore ,
sicut Adulfo dixi ; et si noluerit ad rogatores meos deveniat potestatem . Casa
mea infra Civitate Verona cum curte , horto et broilo , quae mihi pertinet de
bonae memoriae conjuge mea , et Casas meas infra ipsa Civitatem, quem habeo
de genitore meo cum hortos, sicut mihi pertinet judicandum deveniat potestate ·
Dominatori, et Grauso Notario, et Godescalco Praesbytero, scu Adulſu Vassallo
meo rogatores mei, ut ipsis rogatores mei, ut ipsi rogatores vendant ipsas Ca
sellas vel ipsos hortos, et pretium tollant et cartolas securitatis emitant, et cui
que dederint firmare permaneant, et ipsum praetium distribuant in Sacerdotes,
vel pauperes Christi qualiter melius praeviderint.
De ceteris vero, et Ancillas meas, seo Aldii Aldiones manibus meis mihi le
gibus pertinentes , et me lex mea tribuerit , ut judicare possem post meo , et
Grimaldo filio meo decessum , volo ut omnes sint liberi, et liberas ab omni condi
tione servili tamquam si per manus Sacerdoti circa Sacrum Sanctum Altarium
in Ecclesia deducti fuissent , et recolo me ego Engelbertus cujuscumque curtes
meas cwn Territoriis , et pertinentiis suis habere dixi sicut supra legitur servos
meos, et ancillas Aldii , Aldiones illorum , non dedi, nec non est mea voluntas ut
ipsi pertinentes meos habeant, set vadant ubi voluerint liberi, et absoluti, ut ad
heredibus, posterisque nostris nullam habeant reprensionem . Audiberto, qui Beto
vocatur , et Lupane, et Lupara, et Boniverga, sicut eorum cartola libertatis feci,
volo ut liberi permaneant post meum decessum et a filio , et heredibus, post e
risque nostris nullam habeant reprehensionem . Nam si Domino auxiliante Gri
mualdus filius meus ad legitimam pervenerit etatem , aut filios, aut filias de le
gitimo reliquerit ; tunc omnia , et ex omnibus rebus meis , vel mea substantia ,
221
sive servis, vel ancillis Aldii, Aldiones mobile, vel immobile in ejus sit potestate
faciendi, quod illius placuerit : anteposito de ipsis quatuor personis hominum , ut
supra legitur ; idest Audiberto, et Lupana , et Lupanae, et Lupara, et Boniver
ga , quae praesenti die obiti mei liberos dixi permanere, et tertia parte de mea
mobilia , idest , vacas , porcis , pecoras, capras, vascua , lignea majores, minores,
grano, vino, lardo, quod a die transitu mei inventum fuerit, aut de grano, vel
vendemia , quae Dominus in ipso anno dederit , quae tunc tempus fuerit racoli
gendum , volo ut praesenti die obiti mei deveniat in rogatores meos , idest Au
diberto Abbati de Monasterio Sanctae Mariae de Organo , et in Ebone Abbati
parente meo , et in Gotescalco Praesbyterum , et in Grausone Notario parente
meo, et in Adulfo Vasallo meo. Similiter volo ut deveniant in ipsos rogatores
meos Augos duos , Balcio uno , Farfele argenteo uno , Sperones argenteos duos,
Beramo auro uno, Curtina una , Spata una, Codare argentea una , Busele argentea
una, Faticergio uno, Blaiones duos, Mapa una, Orecio uno, Camiso uno cum Win
tingas, Vestido caburno uno, Weta una , Camisile uno, Mudandos duas, Culcedra
una , Plumacio uno, Caballos duos, Pavio aereo uno, Ursiolo ereo uno , Cordeveses
duos, corios de Cervos duos : ut ipsi suprascripti rogatores mei ipsa mobilia sicut
supra legitur praesenti die obiti mei, seu ipsum aurum , vel argentum distribuat
in Sacerdotes , vel pauperes Christi qualiter melius praeviderint , ut illis recte
disponentes mihi proficiat ad salutem , et gaudium sempiternum . Haec autem
omnia superius comprehensa , qualiter superius ordivavi , quod mihi legibus ad
judicandum pertinet in suprascriptis personis, vel ad eorum heredibus deveniat
potestatem sicut supra statui post meo , et Grimaldo filio meo decesso , si ipse
infra aetate mortuus fuerit , aut filius , vel filias de legitimo matrimonio non
reliquerit , et sicut lege possum , aut lex mea Langobardorum mihi tribuat , ut
omnes res meas ordinare posse, si ipse filius meus infra aetate mortuus ſuerit ;
tunc volo , ut omnes res meas per singula loca , sicut superius dixi in supra
scriptis personis , vel eorum heredibus deveniat potestate, ut supra legitur. Etsi
lex mea non est ut omnes res meas judicare posse eo quia Domino praestante
filio esse invenior, nolo contra lege ordinare ; ut mea ordinatio inanis sit, sed
tantum habeat suprascriptas personas, vel earum heredes, vel suprascripta Mo
nasteria insuprascriptis locis, sicut eorum dixi habere quantum mea est portio
post meum , et Grimaldo decessum , si ipse infra aetate mortuus fuerit, aut filios,
vel filias de legitimo non reliquerit ; et servis, vel ancillas meas Aldii , Aldiones
tantum sint liberi, quantum mea est portio ; et omnia qualiter supra dixi quod
pro ipsis rebus dare deberent cujus res meas ordinavi habere similiter donec
de ipso praetio sicut supra legitur, quod pro ipsis rebus dare deberent medie
tatem in tantum , quantum de ipsas res habuerint in rogatores meos , idest
Audiberto, et Ebone Abbates, et in Dominatore, et in Grausone Notario, et in
Gotescalcum Praesbyterum, et in Adulfum , ut ipsi rogatores mei ipsum pretium
infra anni spatium pro Animas nostras spendant sicut supra legitur qualiter
juxta Deo melius previderint ; et qui neglegentes fuerint ipsum pretium infra
anni spatium dare sicut supra dixi ipsas res, quae illi dixi habere adipsos roga
tores meos deveniat potestatem distribuendi pro animas nostras. Hac tamen
dum in hoc saeculo Deo juvante vivere meruero omnibus rebus meis, vel mea
substantia in mea reservo potestate ordinandi , et disponendi qualiter mihicum
que opus, aut voluntas fuerit, atque per alia ordinationc non dedero, aut non
emisero ; tunc omnia, qualiter superius ordinari secundum legem , ea firmum , et
stabile debeat permanere . Exempla de autentico revelata.
Quam enim paginam ordinationis Gariberto Notario scribendum rogavi te
stes similiter.
Hacto in Curte mea in Erbeto feliciter.
#Ego Engelbertus in hac ordinatione a me facta MM. SS .
Signum # manibus Petroni sio filio nae memoriae Peredeo de
Gallo testi.
Signum # manus Eriprando filio Petroni testi,
Signum # manus Leoni filio quondam Fernimo de Vico Erbeto testi.
Signum # manus Teudelabo filio Teuderammo de ipso Vico testi.
Signum # manus Austraberto filio quondam Auxiberto testi.
Signum #manus Gauseverto filio quondam Ursoni de Modio testi.
Signum # manus Draculfo Ferrario filio quondam Gunteramo de Vico Er
beto testi.
Signum # manus Odelberto filio Trasoni Selvano testi.
# Ego Bonipertus Notarius rogatus ad Ingelberto MM , SS.
# Ego Firminus Presbyter rogatus ad Ingelberto MM . SS.
Signum # manus Luponi filio quondam Auderaldo de Septimo testi .
# Ego Garibertus Notarius rogatus ad Angelberto , qui hac pagina ordina
tionis scripsi, et post tradita complevi.
#Ego Stadibertus Scavinus ipsum eutenticum legi , et legentem audivi, et
omnia si continebatur sicut in ista exempla continet, et MM . SS.
# Ego Garibertus Diaconus ipsum eutenticum legi , et legentem audivi , et
omnia si continebatur sicut in ista exempla continet, et MM. SS.
* Ego Valpertus Subdiaconus, atque Cancellarius ipsum eutenticum legi, et
legentem audivi , et omnia si continebatur sicut in ista exempla continet , et
MM . SS.
XI .
gae cunctis diebus vitae suae, Monasterium Domini Salvatoris intra menia Civi
talis Brixiae constructum , quod dicitur Novum , cum omnibus suis appendiciis
tam mobilibus quamque et immobilibus , cum omnibus videlicet Monasteriis et
Xenodochiis , seu Cortibus ad ipsum aspicientibus : hoc est , Alinam , Campora,
Sexlano ; Monasterium in Luca , quod Aldo Dux edificavit , et Monasterium in
Papia , quod vocatur Regine , et Xenodochium Sanctae Mariae , cum Hospitali
Suncti Benedicti in Montelongo : nec non et Monasterium situm in SIRMIONE ,
seu Xenodochium Sanctae Mariae in Papia situm , quod dicilur Sancta Maria
Brilonum , cum omnibus eorum appendiciis intus et foris , seu familia ulriu
sque sexus , ubilibet commanentibus. Ad possidendum , regendum , gubernandum
disponendum , ordinandum , fruendum , et quicquid elegerit intus et foris, pro ut
sibi visum fuerit , faciendum . Si vero nostra dilectissima Conjux clarissima Au
gusta Angilberga ante Filiam carissimam nostram Hermengardam divina obierit
vocatione, tunc volumus, ut ei succedat ipsa Filia nostra in eandem potestatem
cunctis diebus vitae suae, ad possidendum, sicut luxuvimus, praefatum Monaste
rium integriter , regendum , gubernandum , disponendum , ordinandum , atque
fruendum , et quicquid ei libuerit , faciendum . Iterum unicuique nostrorum in
terdicentes Successorum , et sub divina invocatione contestantes, ut nihil ex his,
quae hoc continenlur scriplo , minuere vel auferre moliatur. Quod si fecerit,
optamus, atque omnimodis imprecamur , ut hujus rei rationem Deo universo
rum Judici, rectorumque rettori el Domino Dominorum plenissime reddat, et
insuper componat , cui injuriam intulit , centum Libras auri probatissimi : et
presens noslra institutio , sicul prefiximus , immutabiliter permaneat. Et ut
pleniorem in Dei nomine oblineal vigorem , manibus proprii subler ean firma
vimus, et bullis nostris insigniri drecepimus .
Signum .. .. Domni Hludowici serenissimi Augusti.
Ego Gauginus Sacerdos jussa serenissimi Augusti Domini Hludowici scripsi
et subscripsi.
Acta Venusii.
( An . 879. 8 Luglio )
sine ulla molestatione, vel ininoratione alicuius, sub nostrae emunitatis nomen ,
illuc perpetualiter ad sustentationem Ancillarum ibidem Deo militantium perti
neant , et in aucmentum proficiant. Et , ut haec auctoritas nostrae emunitatis,
confirmationis, largitionis per futura tempora firmior habeatur, manus ( sic ) pro
pria subtus eam firmavimus, et Anulo nostro sigillari iussimus.
Signum .... Karolomanni Invictissimi Regis .
Madulvinus Notarius ad vicem Theotmari recognovi. Dat. VIII. Idus Iulias,
Anno, Christo propitio tertio regni Domini Karolomanni Serenissimi Regis in
Bavaria, in Italia II. Indictione XII. Actum Adotinga Curte Regia, in Dei no
mine, feliciter Amen .
XIII.
.
228
XIV .
aut eius possessiunculas tollere, aliqua occasione praesumat, nisi iussione ipsius
1
monasterij abbatissae , aut sui certi , et fidelis missi. Praecipientes denique iu
bemus , et hac nostra auctoritate roboramus , ut nullus dux , archiepiscopus,
ephscopus, marchio , comes, vicecomes, sculdasius, gastaldio , nullaque nostri regni
magna , parvaque persona , istius ecclesiae praefatum statum movere audeat ,
neque de praedictis rebus mobilibus, et immobilibus sibi iuste pertinentibus, aut
abbattissas ibi in tempore ordinatas , disvestire , inquietare , molestare ullatenus
praesumat. Si quis igitur temerario ausu, quod minime credimus, huius nostrae
inmunitatis firmamentum irrumpere temptaverit , sciat se compositurum auri
optimi libras centum , medietatem camerae nostrae , et medietatem sanctae Dei
ecclesiae iamdictae, seu abbatissae ibidem ordinatae. Quod, ut verius credatur,
diligentiusque ab omnibus observetur , manu propria roborantes, Sigilli nostri
impressione inferius jussimus insigniri.
Signum domini Heinrici regis tertii invictissimi . . . . secundi Romanorum
Imperatoris Augusti.
sic
Goteboldus cancellarius, vice Herimanni archiepiscopi, et archicancellarij re
cognovit. Data VI. Nonas Maij, Anno vero Dominicae Incarnationis M. XLVIII .
Indictione I. Anno autem domini Heinrici regis tercii, imperatoris secundi, or
dinationis eius XX. regnantis quidem IX, imperantis vero Il . Actum Turegum
feliciter .
230
XV .
( An . 106o. 5 Maggio )
vescovi e degli altri principi tranne i re d' Italia . Concede all Abba
dessa la facoltà di edificare castelli e chiese sui beni del monastero.
Permelte che possa ricevere la consacrazione sua e le ordinazioni
de ' cherici da qualsiusi vescovo , e cosi pure il crisma l'olio santo
e la consacrazione di basiliche e di altari. Proibisce la facoltà di
giudicare nei beni e nelle giurisdizioni del monastero senza il per
messo dell' abbadessa , nè tampoco di esigere qualsiasi contributo .
Concede all' abbadessa la facoltà di istiluire mercali ed altro . Sco
munica i perturbatori dei beni e diritti del monastero , e concede
la benedizione ai benefaltori,
quod novum dicitur , et in civitate Briscia situm est , tuisque sororibus, tam
praesentibus , quam futuris. Quoniam semper sunt concedenda , quae rationabili
ter, atque congrue a fidelibus petuntur , ob devotionem pij Conditoris nostri ,
oportet nos in privilegijs praestandis nostram nullo modo denegare munificen
tiam. 1. Igitur, quia vestra dilectio a Nostrae sublimitatis apostolatum humiliter
rogavit, quatenus praedictum monasterium Domini Salvatoris, necnon , et sanctae
Juliae virginis , et martyris a Pijssima Ansa regina infra civitatem Brisciam
constructum, privilegijs A postolicae Sedis decoraretur, ut iamdictum monasterium
a praedicta Ansa pijssima regina, sub regali semper cure, et ditione submissum
nullius umquam alterius ditionis , vel potestatis , vel ordinationis submitteretur
dominio. Vestris pijs desiderijs , per hanc nostram privilegij auctoritatem , vel
quod postulastis libenter concedimus. Et ideo quorumlibet sacerdotum , et omnium
hominum in praefato monasterio , vel in illius pertinentijs habitantium quamlibet
Jurisdictionem , vel potestatem , sive aliquam auctoritatem , aut ordinationem ,
praeter regiae potestatis , et dispositionis culmen habere prohibemus. Itaut, nisi
ab abbatissa ipsius monasterij fuerit invitatus, sacerdotum quisquam, nee etiam
missarum solemnia ibidem omnimodo celebrare praesumat. Hoc denique , hac
231
XVI .
( An . 1085. 9 Novenibre )
Viargarini T. II . p . 113 .
XVIII .
( An . 1133. 30 Agosto )
XIX,
( An . 1136. 9 Ollobre )
1
240
biles, quas nunc temporis legitime possidere videtur, vel ea, quae Dei amatores
ipsi de caetero contulerint, ad causas audiendas, vel freda exigenda, seu man
siones, aut paratas faciendas, vel fideiussores tollendos, vel fodrum , aut distri
ctum , neque ullas redibitiones publicas requiredas , nullo unquam tempore
ingredere , vel exigere ullatenus praesumat ; haec omnia penes abbitissam sint ,
et pro arbitrio ipsius libere res ecclesiae disponantur. 3. Haec igitur imperiali
auctoritate nostra confirmantes, sub comminatione divinae, et nostra sententiae
interdicimus, ne quis temerario ausu haec infringere audeat . Si quis vero contra
hoc , quod non credimus ire praesumpserit , centum libras auri , medietatem
camerae nostrae, et medietatem praedictae componat ecclesiae. Quod, ut verius
credatur , et ab omnibus diligentius custodiatur , praesentis decreti paginam ,
Sigilli nostri impressione insigniri iussimus.
Signum Domini Lotharij III. Romanorum Imperatoris invictissimi.
Ego Errehardus vice Brunonis Archicancellarij , et Coloniensis Archiepisco
pi recognovi.
Data anno Incarnationis Dominicae M. CXXXVI. septimo Idus Octobris ,
Indictione XIII. anno vero Regni Regis Lotharij XI. Imperij quarto. Actum in
Campo Casalis Maioris, in Christi nomine feliciter , Amen .
XX .
( An . 1148. 8 Settembre )
1
1
241
Domino, com missa est ; quod videlicet infra civitatem Brixiensem a nobilis me
moriae Ansa regina constat esse constructum , apostolicae sedis privilegio com
munimus , et sub beati Petri , et nostra protectione suscipimus. Statuentes , ut
quaecumque praedia, quascumque , possessiones, quaecunque bona, ex munificentia
praefatae reginae, seu etiam ex largitione illustris memoriae imperatorum , qui
post eam regni gubernacula susceperunt , vel ab alijs fidelibus collata , idem
ibi celebrare praesumat. Nulli ergo omnino hominum fas sit , praenominatum
Coenobium temere, perturbare, aut eius possessiones auferre, vel ablatas reti
nere , minuere, aut aliquibus vexationibus fatigare. Sed omnia integra conser
ventur ancillarum Christi , pro quarum gubernatione, et sustentatione concessa
sunt , usibus omnimodis profutura. 3. Obeunte vero te , nunc eiusdem loci ab
batissa, vel aliqua illarum , quae tibi in eodem regimine suecesserint, nulla ibi
qualibet surreptionis astutia, seu violentia praeponatur, nisi quam sorores, con
muni consensu, vel sororum pars consilij sanioris, secundum Dei dimorem , et
beati Benedicti regulam providerint eligendam. Ecclesiam porro sancti Petri in
Sulato vobis similiter confirmamus , et cappellam sanctae Juliae de Pradellis.
4. Sane ipsius loei abbatissae licentiam indulgemus , Ecclesias ad honorem Dei
construere , et libertatem ab imperatoribus , et regibus monasterio praefato
concessam , tam in mercatis constituendis , quam in castellis in terris ipsius
monasterij , ubicumque voluerit , pro utilitate eiusdem monasterij aedificandis ,
31
212
XXI.
( An . u8o . 9 Marzo )
Inedito tratto dal Liber Poteris Brix . cod . perg. del Dlunicipio
Bresc . fol. 5. comunicatomi dal diligentissimo Odorici .
XXII.
( An . 1184 , 17 Agosto )
inferre ; aut fodrum , vel mansionaticum, seu ripaticum , ant paratas , sive fun
ctiones aliquas exigere audeant . 6. Chrisma vero , oleum sanctum , consecrationes
altarium, seu basilicarum , ordinationes abbatissae, vel monacharum , seu cleri
corum vestrorum , qui ad sacros ordines fuerint promovendi , seu quicquid ad
sacrum ministerium pertinet , a quibuscumque malueritis Catholicis , suscipiatis
Episcopis, qui nimirum absque pravitate, et reprehensione aliqua , ea vobis con
cedant, quemadmodum a supradictis praedecessoribus nostris Calixto, Innocentio,
et Eugenio romanis pontificibus, vestro Monasterio pro fragilitate foeminei sexus
constat esse concessum . 7. Obeunie vero te , nunc eiusdem loci abbatissa , vel
earum qualibet quae tibi successerint, nulla ibi qualibet surreptionis astutia, seu
violentia praeponatur, nisi quam sorores, communi consensu, vel sororum pars con
silij, sanioris, secundum Dei timorem , et beati Benedicti regulam providerint eli
gendam . 8. Decernimus ergo , ut nulli omnino hominum fas sit , praefatum mona
sterium temere, perturbare, aut eius possessiones auferre, vel ablatas retinere,
minuere, seu quibuslibet vexationibus fatigare ; sed omnia integra conserventur
earum , pro quarum gubernatione aut sustentatione concessa sunt, usibus omni
modis profutura. Omnia suprascripta statuimus, et confirmamus cum auctoritate
romanae ecclesiae. Si qua igitur in futurum ecclesiastica , secularisve persona ,
hanc nostrae constitutionis paginam sciens , contra eam temere venire tempta
verit, secundo, tertiove commonita, nisi reatum suum , digna satisfactione, cor
rexerit , potestatis , honorisque sui dignitate careat, reamque se Divino iudicio
existere de perpetrata iniquitate cognoscat, et a Sacratissimo Corpore, ac San
guine Dei, et Domini Redemptoris Nostri Jesu Christi aliena fiat, atque in ex
tremo examine, Divinae ultioni subiaceat . 9. Cunctis antem eidem loco sua iura
servantibus, sit pax Domini Nostri Jesu Christi, quatenus, et hic fructum bonae
actionis percipiant, et apud districtum Iudicem praemia aeternae pacis inveniant.
Amen Amen . Amen .
Ego LUCIUS CATHOLICAE ECCLESIAE EPISCOPUS ss .
# Ego Johannes pbr. Card. Tit . Eccles. Sancti Marci ss.
# Ego Laborans pbr. Card . Sanctae Mariae Transtyberium Tit . Calixti s.
# Ego Theodominus Portuensis et ste Rufin . sedis eps. ss .
# Ego Henricus Albanen eps . ss.
#Ego Theobaldus Hostiens, et Vercellens eps. ss.
Ego Pandulfus pbr. Card. Tit . Basilicae XII. A postolorum ss.
#Ego Arditio Diacon. Cardinais s. Theodori ss .
# Ego Gratianus sactorum Cosmae, et Damiani Diac. Card. ss .
#Ego Gofredus Sanctae Mariae in Vialata Diac. Card. ss.
Ego Albinus Sanctae Mariae Novae Diac. Card. ss.
Dat . Veronae per manum. Hugonis Sanctae Romanae Ecclesiae Notarij XVI.
248
XXIII ,
( An . 1185. 2 Gennajo )
XXIV .
( An . 1920. 8 Luglio )
XXV.
( An . 1251 , 20 Seltenibre
Margarini T. II . p . 270-71-72 .
lus etiain Episcopus , Dux , Marchio , Comes , Vicecomes , seu aliqua magna ,
parvaque persona ullum districtum in aliquibus locis ipsius monasterij tenere ,
vel iudicare, aut aliquod placitum , absque licentia abbatissae habere praesumat ;
aut res ipsius spirituales , secularesve , quovis modo alienare , vel molestiam ei
inferre, aut fodrum , vel mansionatieum , seu ripaticum , aut paratas, sive fan
etiones aliquas exigere audeat. 6. Chrisma vero oleum sanctum , consecrationes
altarium , seu Basilicarum , ordinationes abbatissae, vel monacurum, seu clerico
255
abbatissa , vel earum qualibet , quae tibi successerint , nulla ibi qualibet surre
ptionis astutia , seu violentia praeponatur, nisi quam sorores communi consensu ,
vel sororum pars consilij sanioris , secundum Dei timorem , et beati Benedicti
regulam providerint eligendam. 8. Decernimus ergo, ut nulli omnino hominum
fas sit praefatum monasterium temere perturbare, aut eius possessiones auferre,
vel ablatas retinere , minuere , seu quibuslibet vexationibus fatigare ; sed omnia
integra conserventur earum pro quarum gubernatione, ac sustentatione concessa
sunt , usibus omnimodis profutura ; Omnia suprascripta statuimus , et confirma
mus auctoritate Romanae Ecclesiae. Si qua igitur in futurum ecclesiastica, se
cularisve persona, hanc nostrae constitutionis paginam sciens contra cam temere
venire temptaverit, secundo , tertiove commonita, nisi reatum suum , digna sati .
sfactione , correxerit , potestatis , honorisque sui dignitate careat ; reamque se
divino inditio existere de perpetrata iniquitate cognoscat , et a sacratissimo
Corpore , ac Sanguine Dei , et Domini Redemptoris nostri Iesu Christi aliena
fiat atque in extremo examine , districtae ultioni subiaceat. 9. Cunctis autem
eidem loco sua iura servantibus, sit pax Domini nostri Iesu Christi, quatenus ,
et hic fructum, bonae actionis percipiant, et apud districtum Indicem , praemia
aeternae pacis inveniant. Amen . Amen . Amen .
EGO INNOCENTIUS CATOLICAE ECCLESIAE EPISCOPUS ss .
# Ego Petrus .. eps. ss.
# Ego frater Iohannes tit. s. Laurentij in Lucina Presb . Card. ss.
#Ego Iohannes Sci Nicolai in Carcere Tulliano Diac. Card . ss.
#Ego Wills sci Eustachij Diaconus Card . ss.
Datum Brixiae, per manum Magistri Marini Sanctae Romanae Ecclesiae Vi
cecancellarij XII Kalen : Octobris, Indictione IX . Incarnationis Dominicae Anno
MCCLI. Pontificalus vero Domini Innocentij Papae IV . Anno Nono.
256
XXVI.
( An . 1267. 1 Novembre )
Conradus secundus Dei gracia Ierusalem et Sicilie rex , dux Suuevie. Per
presens privilegium notum facimus universis tam presentibus quam futuris quod
nos attendentes privilegium avi nostri divi augusti domini Fridrici secundi tunc
Romanorum et Sicilie regis , quod Plazadeus de SIRMIE et Bonadomanus pro
curatores ipsius universitatis terre SIRMIE non abvlitum non cancellatum , nec
in aliqua sui parte viciatum in nostra presentia obtulerunt, Iussimus in forinam
redigi et exemplum , cujus forma talis est . In nomine sancte et individue trini
tatis. Fridricus secundus divina favente clementia Romanorum rex et rex Sicilie
semper augustus. Ad imperialem spectat dignitatem non solum predecessorum
nostrorum catholicorum Imperatorum pia statuta inviolabiliter conservare, verum
eciam nostre quoque potestatis auctoritate irrefragabiliter ea munire. Inde est
quod omnibus Christi et Imperij fidelibus tam futuris, quam presentibus notun
esse volumus , qualiter nobis consedentibus super lacu juxta Veronam , homines
liberos habitantes in insula SIRMIE laci benaei , loannem consulem SIAME , Za
nettinum , guxolengum filium quondam brasilij , Suciouin notarium , Ottolinum
filium boxadei, Bonaventuram de calcidano , Bonaventuram quondam flatidicie ,
pro se et omnibus habitantibus et habitaturis in prefato loco SIRMIE cum uxo
ribus et filijs ac filiabus eorum , servis et ancillis, omnibus proprietatibus sub
stancijs illorum , mobilibus et immobilibus, pro majori securitate sub nostre im
perjalis potestatis , mundiburdium ex integro in perpetuum recipimus , et pro
salutari remedio antecessorum nostrorum regun et imperatorum omnem graciam
in privilegijs eorum , que pro manibus habe bant , sibi concessam , auctoritatis
nostre privilegio et sigillo imperiali confirmamus, salva per omnia imperiali ju
sticia . Precipimus ita ut nullus Episcopus, dux , marchio, comes , vicedeminus,
sculdasius , gastaldius , decanus , seu aliqua magna , parvaque persona eosdem
homines in prenominato loco habitantes distringere, pignorare vel calumnpniari
presumat iniuste. Et nullus potestative in eorum mansiones ingredi temptet, nec
het eis contradictio piscandi per totum benaci lacum . Nemoque illos de eorum
proprietatibus absque regali judicio audeat divestire ripaticum theloneum hosta
1
257
ticum , aut aliquam publicam functionem per totum italicum regnum ab eis ali
quando exigat. Ipsique et eorum posteri per aliqua placita ab hodierna die in
antea non fatigentur , sed solum semel in anno per tres dies continuos infra
octavam sancti Michaelis placitum generale sub Imperatore vel ejus misso fa
ciant, et per unamquamque illorum trium dierum duodecim hominibus come
stionem semel in die tribuant. Quilibet preterea focus SIRMIE , excepta domo
tantummodo de ecclesia debet dare Imperatori in piscibus unum denarium me
diolanensem in natale domini , alterum in pasca resurectionis , tertium in pen .
tecostes , et sic liceat eis cum eorum substancia mobili et immobili acquisita
et acquirenda sub nostre defensionis mundiburdio quiete vivere. Siquis igitur
hoc nostre auctoritatis mundiburdium infringere presumpserit, sciat se compo
siturum auri optimi libras centum , medietatem nostre camere, et medietatem
predictis hominibus eoruinque heredibus. Quod ut verius credatur et creditum
observetur signo et sigillo nostro presente cartula conscribi et muniri jussimus .
Hujus rei testes interfuerunt presentes Bertholdus patriarcha aquilejensis, Oricus
patavensis episcopus, Jacobus taurinensis episcopus, Lodovicus dux bavarie, Dia
poldus marchio dehohenbergen , Guarnerius dapifer de berlenda , Anselmus de
justina regalis aule marscalcus et alii quam plures. Actum Fridrici secundi
Romanorum regis et regis Sicilie invictissimi. Hijs itaque inspectis et diligenter
omnibus immo diligencius consideratis et intellectis, juxta penam ipsorum taxa
tam et impositum ab avo nostro carissimo predicto , duximus de gratia confir
manda, Mandantes universis hominibus de alegisio districte ne contra formam
mandati bujusmodi nostri audeat aliquatenus attemptare. Hujus autem regalis
confirmationis nostre testes sunt. Lodovicus comes palatinus Reni, dux bavarie,
Fridricus dux austrie , avunculi nostri carissimi , Meinardus comes goricie et
tiroli , et alij comites, magnates, baranes curie quamplures. Unde eciam ad fu
turam et ipsorum hominum eternam memoriam et cautelam , presens scriptum
ipsis duri jussimus majestatis nostre sigillo munitum . Actum et datum in Verona
per manus magistri Fridrici curie nostre notarij dilecti Anno dominice incar
nacionis Millesimo ducentesimo sexagesimo septimo , primo intrante novembri ,
undecime Indictionis.
XXVII .
( An . 1277 . Luglio )
Nicolaus Episcopus servus servorum dei dilecto filio fratri Philippo de Man
tna ordinis fratrum minorum salutem et apostolicam benedictionem. Considerantes
sincere dilectionis affectum , quem dilectissimi filii, et nobiles Albertus de Scala ,
et Nicolaus qu. Mastini militis , et Federicus ac Albertus frater ejus filii et
259
heredes qu. Alberti dicti Piccardi nepotes ejus cives Veronenses erga Romanam
gerunt Ecclesiam , et gerent ut speratur, et creditur in futurum , quodque circa
promovendum negotium fidei se promptos exhibent , et ferventes Inquisitoribus
pravitatis heretice in illis partibus per sedem apostolicam deputatis , assistendo
favoribus et consiliis et auxiliis oportunis ; pensantes etiam , quod prefati Al
bertus de Scala , et Mastinus et Albertus dictus Piccardus , dum viverent , in
facto captionis Patarenorum , qui dudum in Castro SERMIONIS ejusdem diecesis
morabantur se viriliter , et laudabiliter habuerunt , prout ipsa faeti evidentia
patefecit , dignum fore cognovimus et conveniens rationi , ut eosdem Albertum
de Scala, et Nicolaum , Federicum et Albertum fratrem ejus propter hujusmodi
sua , et eorumdem patrum suorum merita specialibus gratiis , et favoribus pro
sequamur , ut ipsi ex hoc se gaudeant Ecelesie fuisse devotos , et alii eorum
exemplo ad devotionem ipsius Ecclesie, ac etiam ad promotionem negotii supra
dicti reddantur non immerito promotionem negotii supradicti reddantur non im
merito promptiores. Cum itaque sicut ad nostrum pervenit auditum , quod Exe
linus de Romano manifestus ipsius Ecclesie inimicus , ac de crimine pravitatis
ejusdem dum viveret publice fuerit diffamatus, seu etiam condemnatus, quoddam
in alieno solo , seu loco predicte diecesis Castrum , quod vulgariter Castrum
Ila sii nuncupatur, edificari, seu construi fecerit adhuc vivens, et predictus locus
justo ut dicitur titulo ad nobiles pervenerit supradictos. Nos volentes eis obse
quiorum , et meritorum obtentu gratiam facere specialem tibi concedendi , do
nandi , et tradendi eisdem nobilibus turrim cum palatio , et macerie , que de
dicto Castro superesse dicuntur cum omnibus juribus, et pertinentiis suis , qua
tenus hac ad Romanam Ecclesiam spectare noscuntur, ab eis et eorum heredi
bus in perpetuum possidenda , si expedire putaveris vice ac nomine Romane
Ecclesie plenam et liberam presentium auctoritate concedimus facultatem . Dat .
Rome . Kal. Julii Pontificulus nostri anno secundo.
260
XXVIII .
( An . 1324. 20 Agosto )
XXIX .
( An . 1330. 2a Febbrajo )
vel diminuto quod sensum vel sententiam mutet in aliquo, et pro ut continebalur
in dicto privilegio ita in hoc tramsumpto inseritur et continetur, ne dicte Com
munitatis et hominum SIRMIUNI Jurisdictiones et jura antiqua suarum immunita
tum pereant tramsumpsi, tranıscripsi et auctenticavi, de commissione imposicionis
spectabilis et sapientis legum doctoris Doni Joannis Nicole de faelis de clavica
Verone judicis consulis communis Verone ad locum sive banchum Leopardi pa
lucij juris ejusdem communis Verone deputati , tempore regiminis et potestarie
magnifici et generosi viri dni Charuli marino de Venecijs honorabilis potestatis
Civitatis et districtus \ erone pro nostro Serenissimo ducali dominio Veneciarum
etc. proindeque tramsumptum ipsum cum suo auctentico et originali privilegio
incontravi et auscultavi cum prudente viro Dominico notario de Rainuldis de
Sto Ioanne in Valle qui subscribere debet, et quia utrumque concordare inveni,
ideo me subscripsi, Signo meo tabelionatus apposito consueto in principio hujus
mee subscriptionis in fidem robur et memoriam perpetuam omnium et singulo
rum premissorum . Proquorum coroboracione et firmitate majori prefatus dnus
Judex consul sedens pro tribunali ad dictum ejus Juris locumsive banchum eis
omnibus et singulis suam et officii sui ac communis et pro comuni Verone au
ctoritatem interposuit pariterque judiciale decretum .
Ego Dominicus filius Bartholomei de raynaldis de Sto Joanne in Valle Vo
rone publicus Imperiali auctoritate notarius et judex ordinarius exemplum pre
dictum privilegii prefati una cum egregio viro Guillielmo notario de bonosiis
notario prefato per euin ut supra transumptum et transcriptum a suo originali
auctentico coram prefalo Dno judice consule diligenter auscultavi, et incontravi
cum dicto originali. Et quia utrumque concordare inveni de mandato prefati
Dni judicis consulis me subscripsi, et ad majoris roboris firmitatem signum mei
tabellionatus in principio hujus mee subscriptionis apposui consuetum .
264
XXX .
( An . 1351. 14 Laglio )
XXXI .
( An . 1382. 28 Ollobre )
Nos Antonius de la Scala Veronae ecc . Imperialis Vicarius generalis. Cum hoc
sit , vel esset quod lis , et questio , seu controversia fovet inter Commune , et
homines de Pischeria districtus Veronae, ex una parte, et Coinmune , et homines
terrae SERMIONI ex altera parte , sive inter agentes, et facientes pro dictis Com
munibus in eo , et de eo , et super eo quod dicti Commune et homines terrae
Pischeriae, sive agentes, et facientes pro eis dicebant, et asserebant totam in
frascriptam Pischeriam tam inter Canellas quam extra Canellas de jure specta
re , et pertinere dictis Communi, et hominibus dictae terrae Pischeriae, et dictum
Commune et homines dictae Pischeriae sollummodo habere jus piscandi in tota
dicta Piseheria tam inter Canellas quam extra Canellas , et non dictum Coin
mune SERMIONI .
Et ex diverso dictum Commune , et homines terrae SERMIONI, sive Agentes,
et facientes pro eis dicebant , et asserebant totam dictam Pischeriam tam inter
Canellas, quam extra Canellas spectare, et pertinere dictis Communi, et hominibus
dictae terrae SERMIONI et dictum Commune, et homines dictae terrae SERMONI
solun :modo habere jus piscandi in tota dicta pischeria tam intra Canellas ,
quam extra , et non dictum Commune Pischeriae. Et cum super predictis quo
tidie major lis et controversia augeretur , et augeri dubitaretur inter partes
predictas.
Cumy. Nos praefactus Antonius de la Schala etc. per quamplures personas quas
ad hoc duximus elligendas audivi videri , et examinari jura partium praedicta
rum fecerimus nec non ipsa partium predictarum jura , et rationes voluerimus
personaliter intelligere et audire siqua jura dictae partes vel earum aliqua ob
tineret . Cum etiam omnibus utriq. diligenter libratis , et justa , et ratinabiliter
deliberatis pateat nobis ipsam pischeriam totam tam intra Canellas, quam extra,
et jus in ipsa piscandi nobis solis spectare , et pertinere justis rationibus , et
causis , et maxime ex munificentia Romani Principis nobis , et predecessoribus
34
266
nostris indulta . Ideo Nos Antonius de la Scala pro Sacro Sancto Romano Imperio
Veronae Vicarius Capitaneus et Dominus Generalis, volentes predictorum Commu
nium petitionibus , et hominum dilectorum nostrorum utilitatibus , et comodis
providere, quam rei nostrae privatae de nostra plenitudine potestatis, humani
tatis, largitatis, et benevolentiae, volumus, premitimus, decernimus, et mandamus,
ut infra 03.
Quod dicta pischeria quantum est pro tota ea parte, quae est intra Canellas
incipiendo directo ex opposito Rivi , sive acquae Serianae , et eundo versus
pischeriam usque ad locum , qui est ' ex opposito acquae Pieli in dicta pertinen
tia Pischeriae sit, et esse debeat dicti Communis, et hominum dictae terre Pi
scheriae dantes, et transferentes dictam pischeriam , et jus piscandi in ea, quan
tum , et pro dicta parte solummodo dictis Communi , et hominibus dictae terre
Pischeriae pleno jure.
Item quod dicta pischeria quantum est pro tota ea parte , quae est inter
Canellas ex opposito illius loci, qui appellatur Portus de Bissis usque ad locum ,
qui est ex opposito dicti Rivi , sive acquae Sermanae sit , et esse debeat dicti
Communis, et hominum terrae SERMIONI.
Item q. dicta pischeria quantum est pro tota ea parte , que est extra Ca
nellas ex opposito illius loci predicti, qui appellatur portus de Bissis usque ad
locum , qui est ex opposito praedicti loci qui appellatur Rielus sit , et esse de
beat dicti Communis , et hominum terrae SERMIONL Dantes , et transferentes
dictam pischeriam quantum est pro dictis partibus solummodo , et jus piscandi
in eis dictis Communi, et hominibus terrae SERMIONI pleno jure. Quae omnia ,
et singula valere volumus , tenere , et obtinere jure statuti praecisi , ac robur
perpetuae firmitatis non obstantibus aliquibus legibus , vel costitutionibus tam
Civilibus , quam Canonicis statutis , et provisionibus , et reformationibus amba
sciatis , privilegiis, et rescriptis tam impetractis, quam impetrandis, caeterisque
ordinamentis tam nostris quam nostri Communis Veronae , quibus omnibus , et
singulis vigore arbitrij, et potestatis nostrae, et ex certa scientia , et nullo er
rore juris, vel facti ducti. Tenore praesentis Decreti, sive Rescripti sive Man
dati derogamus , et derogatum esse volumus , et mandamus in hac parte , in
XXXII .
mines et persone que de jure non tenentur secundum eorum jura privilegia et
consuetudines ad praedictam descriptionem suscipiendam nec ad alia similia
maxime virtute privilegiorum que habent dicti homines et persone de SERMIONO
tam ab imperatoribus quam ab illustri domino nostro, et virtute etiam consue
tudinis observare temporibus retroactis per tantum tempus cujus contrarium in
memoria hominum non extitit . Quare petit et requirit dictus Jacobus sindicario
nomine predicto per vos dominos potestatem Georgium et Gerardum praedictos
declarari debere pro predictis nullam novitatem fieri potuisse , nec in futurum
fieri posse contra dictum commune et homines et personas dicti Communis oc
casionibus predictis, et omnem molestiam sibi factam et fiendam de cetero revo
cari debere et revocandam esse dictumque commune et homines non teneri nec
obligatos esse ad predictam descriptionem buccarum animalium et porcorum
fieri faciendam seu fieri facere permittendam occasionibus predictis. Cum de jure
non teneantur nec obligati sint ad aliquam quantitatem salis juxta numerum
269
sumere possunt dicti homines de SERMONO , computato uno tempore cum alio
dicimus et declaramus ipsos commune et homines teneri ad accipiendum salem
necessarium pro usu hominım et personarum dictae terrae usque ad summam
XXXIII .
( An . 1397. 9 Marzo )
mit
fideliter de verbo ad verbum nil per me addito vel diminuto quod sensum vel
sententiam mutet in aliquo , et pro ut continebatur in dicto privilegio , ita in
hoc tramsumpto inseritur et continebatur >, ne diete Comunitatis et hominum
SIRMIONI antiqua jura et jurisdictiones pereant , tramsumpsi et auctenticavi , de
commissione imposicionis spectabilis et sapientis legum doctoris dni Joannis ni
cole de faelis de clavica Verone Judicis consulis Comunis Verone ad locum sive
banchum Leopardi Juris ejusdem comunis Verone deputati , tempore regiminis
et potestarie magnifici et generosi viri domini Charuli marino de Venecijs ho
norabilis potestatis civitatis et districtus Verone pro nostro Serenissimo ducali
dominio Veneciarum etc. Proindeque tramsumptum ipsum cum suo auctentico
et originali privilegio incontravi et auscultavi cum prudente viro Dominico no
tario de rainaldis de Sto Joanne in Valle qui se subscribere debet , el quia
utrumque concordare inveni ideo me subscripsi. Signo meo tabelionatus apposito
consueto in principio hujus mee subscriptionis in fidem robur et memoriam per
petuam omnium et singulorum premissorum . Pro quorum coroboracione et fir
mitate majori, prefatus dnus Judex consul sedens pro tribunali ad dictum ejus
Juris locum sive banchum eis omnibus et singulis , suam et officij sui , ac Co
munis et pro comuni Verone auctoritatem interposuit pariterque iudiciale de
cretum .
Ego Dominicus filius Bartholomei de Raynaldis de Sto Joanne in Valle Ve
rone publicus imperiali auctoritate notarius et Judex ordinarius praedictum
exemplum privilegij praedicti una cum egregio viro Guillielmo notario supra
scripto per eum ut supra transcriptum et tramsumptum a suo originali aucten
tico coram prefato dno. Judice Consule fideliter auscultavi et incontravi cum
dicto originali. Et quia utrumque concordare inveni. Ideo de mandato prefati
dni Judicisconsulis me subscripsi , et in principio hujus mee inscriptionis signum
mei tabellionatus apposui consuetum ad fidem et robur premissorum .
36
274
XXXIV .
( An . 1398. 31 Marzo )
XXXV .
XXXVI.
( An . 1405. 14 Dicembre )
Michael Steno dei gracia Dux Veneciarum ete . Universis , et Singulis pre
sentes litteras imspecturis pateat evidenter quod ad huinilem et devotam supa
plicationem nobis factam per : Oratores et sindicos Comunitatis terre nostre
SERMONI nostri Veronensis districtus , supplicantes quod dignaremur dicte Co
munitati confirmare queque privilegia imunitates et gracias hinc retro eis
concessas tam per quondam Serenissimos Romanorum Imperatores quam ecia per
quopdam Dominos de la scala , et postea per qudam Dnum Ducem Mediolani ut
ipsi nostri fideles tam attenta observancia circa dicta privilegia imunitates, et
gracias , quam eciam promissione facta per prudentes viros Mentum de Tascha
riis et Franciscum de boscho in illa parte comissarios, quando tenutam et pos
sessionem dicte terre SERMIONI nomine nostre dominationis acceperunt , valeat
debitum consequi per respectum ad ipsa privilegia imunitates, et gracias, eisdem
ex nostre benignitatis et speciali gracia concessimus et concedimus per tenorem
presentium , quod dicta sua privilegia ac littere confirmentur et confirmate esse
intelligantur, ex nunc ita quod amodo in antea ipsi , et Comunitas prefata sint
exempti ab omni angaria , et actione reali , et personali Comunis Verone cum
hac tamen expressa condictione , quod si unquam nostrum Dominium tempore
pacis dumtaxat velet eos operari pro negociis suis , teneantur venire secundiun
278
XSXVII.
( A. ) . 14001, 26 Luglio )
Ducale dello stesso doge Michele Sleno con cui ordina ai Rellori
di Verona l'osservanza esulla dei confirmati privilegj.
Michael Steno dei gracia Dux Veneciarum etc. Nobilibus et sapientibus viris
Rosso Marino de suo mandato potestati Verone. Petro arimondo ejusdem loci
capitaneo, et Ludovico Mauroceno , et sociis suis ibidem provisoribus , ac suc
cessoribus suis , fidelibus dilectis salutem et dilectionis affectum . Ex parte no
strorum fidelium subditorum Comunis et hominum terre nostre SERMIUNI nostri
attentetur, nec quod eis per quempiam infringantur. Imo illas ut jacent obser
vetis , et faciatis per omnes ad quos pertinet integre, et inviolabiliter observari .
Itaque contra id quod per nostrum doininium est eis indultum . nullatenus mo
lestentur. Data in nostro Ducali Palacio die XXVI. Julii Indictione XIV.
280
XXXVIII .
Michael Steno Dei gracia Dux Veneciarum etc. Nobilibus et sapientibus viris
Egidio Mauroceno de suo mandato Potestati, Jacobo Suriano Militi Capitaneo,
ac Lodovico Mauroceno et Sociis provisoribus Verone et Successoribus suis ,
fidelibus dilectis, salutem et dilectionis affectum . Alias scripsimus precessoribus
vestris Potestatis et Capitanei, ac Vobis provisoribus litteras nostras tenoris in
frascripti. Sed quia informati sumus pro parte fidelium nostrorum SERMIONI ,
quod ille secundum continenciam earum , et verum effectum minime observantur,
de quo si sic est gravamur vehementer , illas. mandavimus replicari fidelitati
vestre, mandantes efficaciter, quatenus illas pro ut continent observare, et obser
vari facere debeatis. Ferentes vos taliter in hujus nostri mandati executione ,
sicut speramus, quod possitis apud nos merito commendari. Et predicti nostri
fideles non habeant causam nostram audienciam ulterius molestari. Tenor no
strarum litterarum talis est . Michael steno Dei gracia Dux Veneciarum etc.
Nobilibus et sapientibus viris Rosso Marino de suo mandato potestati Verone ,
Petro Arimondo ejusdem loci Capitaneo, et Ludovico Mauroceno, et sociis suis
ibidem provisoribus, et successoribus suis fidelibus dilectis salutem et dilectionis
affectum . Ex parte nostrorum fidelium subditorum comunis et hominum terre
nostre SERMIONI nostri Veronensis districtus, instantibus supplicationibus fuimus
requisiti. Quod cun per Comunitatem nostram Verone ad certas angarias et
onera sustinenda cum ipsa Comunitate, contra privilegia et concessiones antiquis
simas et novas per nostrum dominium confirmatas molestantur, dignaremur circa
hoc opportunis remediis et mandatis providere, taliter quod in suis jurisdictio
nibus concessionibus et imunitatibus conserventur . Unde visis privilegiis et Ju
ribus suis ac concessionibus nostris sibi factis diligenter examinatis avidi quod
promissiones nostre quantum sit possibile integraliter attendantur. Vobis scri
bimus et mandamus , quatenus inspecto tenore privilegii , et promissionum no
strarum , ac confirmationum ipsis nostris fidelibus concessarum , debeatis taliter
providere , quod contra dictas concessiones, et confirmationes nostras, contra eos
nihil aliqualiter attentetur. Nec quod eis per quempiam infringantur. Imo illas
281
XXXIX .
( An . 1409. 13 Febbrajo )
Ducale del Doge Michele Sleno con cui dichiarasi agli uomini di Sir
mione o di assoggellarsi a concorrere indistintamente alla ripara
sione di tulle le fortezze del territorio veronese pro quoto, oppure
che si obblighino a resluurare , ove occorra , a lulle loro spese la
l'occa del luogo.
Michael steno dei gratia dux veneciarum etc. Nobilibus et sapientibus viris
Albano baduario potestati de suo mandato, et francisco bembo militi capitaneo
Veronae et successoribus suis fidelibus salutem, et dilectionis affectum . Inter alia
nobis petita pro parte nostrorum fidelium communis et hominum terre SERMIONI
districtus Veronensis fuit expositum unum , capitulum per quod petunt non an
garizari ad expensam Roche SERMONI allegando gravamen quod habent de re
parativne terrae dicti loci. Respondimus quod sicut alias alijs oratoribus SER
nioni respondimus. Similiter replicamus ad praesens , quod nostrae intentionis
est quod omnia fortilitia veronensis reparentur et reaptentur. Quam expensam
solvant et contribuant indifferenter tam clerici quam laici et tam exempti, quam
non exempti . Sed tamen dedimus et sic damus ad praesens dictis fidelibus no
stris de SERMONo arbitrium eligendi unum de duobus partitis videlicet aut con
curere et contribuere ad ratam et portionem que eis tangeret simul cum alijs
pro omnibus alijs reparationibus aliorum fortilitiorum veronensium et alij omnes
secum pro reparatione dictae Rochae, aut soli faciant expensas et reparationem
dicte roche SERMIONI, et non teneantur ad alias reparationes nec alij ad ipsam
rocham . Et quod quem dictorum duorum partitorum sive modorum elegerint
Rectores nostri verone faciant illum exequi et mitti executioni. Cum hac de
claratione quod si eligent de stando et concurrendo cum alijs ad omnes repa
rationes et alij secum pro dicta Rocha expensas, quam dicti de SERMIONO jam
fecissent in reparatione alicujus partis dicte rochae debeat computari in rata
36
282
IL ,
( An . 1409. 19 Ollobre )
1
283
littere et fiunt precepta. Rectoribus in forma , quae est forte contra dictas
promissiones pacta vel concessiones , et hoc modo multe inconvenientiae secutae
sunt et seqni possent, in diminutionem fidelitatis dictorum nostrorum subditorum ,
et bonum sit providetur. Vadit pars quod scribatur et percipiatur omnibus
nostris rectoribus dictorum locorum et . . . acquisitorum de novo , et addatur
XLI .
scumque tam ad guerram quam alia deputatis quatenus dictum commune Ser
MIONI pro dictis oneribus guastatorum et plaustrorum nullatenus molestent neque
molestari permittant in futurum sub pena ad arbitrium nostrum . Ipsumque
commune SERMioni in sui sola solita contributione ad factiones et onera navigij
lacus Gardae verone permanere et perseverare pacifice admittant in quorum
testimonium his scribi et registrari mandavimus. Sigillive nostri Regiminis
impressione muniri. Data veronae die vigesimo septimo octobris Millesimo qua
dringentesimo duodecimo Indictione quinta.
Adoardus .
283
XLII .
( An . 1412, 8 Dicembre )
Dueule del Doge Michele Steno con cui vengono assolti gli abitanti di
Sirmione dal peso de' guastatori e de' carri per le fazioni di guerra ,
Michael Steno Dei gracia Dux Veneciarum etc. Nobilibus et sapientibus viris
Jacobo Gussoni de suo mandato potestati , et Francisco de Molino Capitaneo
Verone fidelibus dilectis salutem et dilectionis affectum . Visa supplicatione fide
lium nostrorum comunis et hominum terre nostre SERMIONI gardesane Veronen
sis. Visa quoque continencia privilegii , concessionum, et imunitatum , quas habent
a nostro Dominio ; Visa insuper quadam terminatione facta per nobilem virum
ser Nicolaum Venerio precessorem vestri potestatis in forma publicam edita, et
suo sigillo munita, habentes quod dicti Comune et homines SERMONI ad infra
scriptas angarias, expensas et onera minime teneantur, cum non sit conveniens
neque justum , quod et ad factiones , et onera lacus garde , ad que cetere Co
munitates Veronensis districtus non contribuunt, et ad alias angarias ceterorum
Comunium Veronensium compellantur. Vobis scribimus ed mandamus quatenus
ipsum comune et homines SERMIONI ad soluciones et onera plaustroruin et gua
statorum pro tempore preterito missorum ad nostrum exercitur , vel eciam im
posterum mittendorum , nullatenus astringatis aut compellatis , nec astringi aut
compelli per quempiam permittatis , facientes eos in suis privilegiis et imunita
tibus conservari . Taliter Vos gerentes, quod de cetero super hujusmodi materia ,
pro qua pridem eciain Vobis scripsimus , audiencia nostra non fatigetur. Data
in nostro Ducali palacio die octavo Decembris Indicione VI. M.cccc . XII.
XLII.
( An . 1414. 9 Giugno )
XLIV .
( An . 1417. 18 Marzo )
XLV .
( An . 1421. 28 Settembre )
XLVI .
( An . 1428. 17
XLVII .
( An . 1440. 4 Agosto )
11
293
XLVII.
Il Doge Francesco Foscari ordina che non siano moleslali que ' di Sirmione
du ' riscuolilori dei dusj dell'olio ed altro.
XLIX .
( An . 1445. 30 Ollobre )
Eugenius Epus Servum Servorum Dei Dilecto filio Luce Rectore Ecclesie
S. Petri in Oliveto Brixiensis. Salutem et Apostolicam benedictionem. Ex iniun .
cto nobis desuper apostolice servitutis officio libenter intendimus per que Ec
clesiarum et Monasteriorum omnium utilitas procuratur , et ut illa optatum
sorciantur effectum cum a nobis petitur partes nostre solicitudinis impartimur,
Sane pro parte dilectarum in Christo filiarum Abbatisse et Conventus Mona
sterii S. Juliae Brixiensis ordinis -sancti Benedicti ad Romanam ecclesiam nulle
medio pertinentis nobis nuper exibita peticio continebat quod licet ipse tam ex
quibusdam in de Gurda ac de Costarmatas ac de Burdulino nec non de SER
MIONO possessionibus a prefato Monasterio per vigintiquinque miliaria distantibus
propter longitudinem ac ex quibusdam petiis terrarum trigintaseptem plodiorum
in de Contignaga locis in Veronensis et Brixiensis diocesis consistentibus in
Enphiteosim seu ad fictum concedi solitis propter discrimina viarum racione
illarum census canones seu fictus qui fere in olei , et frumenti quantitate con
tenda. Quinimo dicit dictus Philippinus dictis nominibus, quod dacium , et taberna
dicti loci de fornacibus sunt Comunis, et hominum SIRMIONI , et in eorum.per
tinencia , et quod dictus daciarius sive tabernarius non tenetur dare securitatem
ad dictum officium procuratorum , neque tenere panem ad pondus Veronense,
neque mensuras alias , seu filias pro mensurando Vinum , ad mensuram Vero
nensem , neque eciam alias mensuras cujuscumque generis. Cum dicti homines
LI .
( An . 1458. 9 Sellembre )
28 LII.
!
1 ( An . 1467, 10 Dicembre )
ecrane
Tenta
LIIT.
edicta
( An . 1487. 24 Febbrajo )
ele
Oline 1 Rellori di Verona Jacopo Miani e Cristoforo Duodo tengono assolti
que' di Sirmione dalle angarie si reali, che personali, coll' obbligo
Love espresso nella ducale 14 Dicembre 1445 di dover armare ad uso
opere dello stato a loro spese una nave, o barca , ( navigium vel ſustum )
in sul lago di Garda .
39
306
LIV .
( An . 1488. Dicembre )
LV .
( An . 1489. 25 Luglio )
Julij 1489.
A tergo . Magnificis et generosis domino Marino de Garzonibus honor. pote
stati, et Joanni Gabriel Capitaneo Verone Amicis carissimis.
Presentate ultimo Julij 1489 per Tommasium filium M. Petri notarium de
Sirmiono oratorem Communis et registrate in Registro litterarum M.ci D. Ca
pitanei ad c. 128 , et predicto Tommasio fuere restituit.
Ego Joannes Falens Cancellarius prefati M.ci D. Capitanei fideliter registravi
et scripsi suprascriptas litteras et in testimonium me subscripsi .
309
LVI.
( An . 1491. i Giugno )
Data in nostro Ducali palatio Die primo Janij Indictione nona MccccLXXXXI.
A tergo. Nobilibus et Sapientibus viris Marino Leono potestati et Nicolae
trivisano capitaneo Verone et successoribus suis ,
310
LVII.
( An . 1493. 21 Settembre)
Declaratio. Mag. et Clar.mi dni Rectores Veronae sedentes sub lodia Verone
Auditis in contradictorio judicio Dno Jacobo Filippini Syndico et Thomeo quion
dam Petri notario Massario et Intervenientibus nomine communis SERMIONI una
eum domino Hermolao de Curtivis doctore eorum procuratore dolentes de man
dato dicto Communi facto per officiuin angariarum sub die 29 augusti proxime
preterito mandante quod sub pena librarum centum die vigesimosecundo intran
te mensis septembris mittere deberent duos homines expertos et intelligentes
una cum eorum Copula ad accipiendam partem sibi spectantem fosse Roche
Ego Franciscus filius nobilis viri dni Antonij de Dionisis publicus Imperiali
auctoritate notarius et Coadiutor Cancellarie Magnifici domini potestatis Veronae
suprascriptis omnibus presens fui et rogatus ac de mandato predictorum domia
porum Rectorum ea publice scripsi .
311
LVIII.
cipis venetiarum dni Michaelis Steno ab exemplis scriptis sub signo et nomine
Baptiste Bonhomi Cancellarij Communis Verone rexemplavi. Reliqua vero prout
jacet rexemplavi a Copijs. nil per me addito nec diminuto quod sensum vel
Sententiam mutet in aliquo preterea antedicta transumpta et per me not. in
frascriptum exemplata incontravi diligenter uva cum egregijs viris Christophoro
a Peccana et Christophoro Juliario notario. Qui se subscribere debent. et quia
utraque concordare inveni me subscripsi et ad fidem et robur premissorum
signum mei tabellionatus in principio hujus mee subscriptionis consuetum apposui .
LEX .
( An . 1496. 29 Gennajo )
40
( An . 1499. 10 Seltembre )
LXI .
( An . 1512. 15 Maggio )
LXII.
( An . 1517. 12 Giugno )
Data in nostro Ducali palatio Die xui Junij indictione quinta n . D. XVII.
LXII .
( An . 1531 , 20 Dicembre )
1
317
LXIV .
( An . 1532. 12 Gennajo )
LXV .
( An . 1548. 24 Febbrajo }
fuerint proficisci cum dispendio maximo compellantur. Visis dictis eorum Privi
legijs , de quibus patet litteris recolendae memoriae Ser.mi Domini Michaelis
Steno Incliti Ducis Venetiarum diei 14 Xbris 1405. Item alijs litteris ejusdem
diei 26 Julij. Item alijs 18 Martij 1407. 13 Februarij 1409. 8 Decembris 1412,
Visis quoque alijs quibusdam litteris Ducalibus diei 9 Junij 1414 alijs diei 8
Augusti 1418. et 28 Septembris 1421. Visis alijs litteris Ducalibus de anno 1428.
et alijs diei 2 Jannuarij 1444 , Visis quoque litteris Cl. Doi Hieronymi Georgio
Equitis Advocatoris Communis Venetiarum diei 28 Julij 1489 mandantibus ob
servationem Privilegiorum praedictorum . Viso quodam mandato Clarissimorum
Dominorum Philippi Boldu Hieronymi Michael , et Andreae Trivisani Doctoris
Syndicorum Terrae firmae diei primi Decembris 1484 mandatum similiter ob
servationem Privilegiorum ipsorum fidelium de SIRMIONO apposita contrafacien
tibus pena , Tisis quibusdam alijs litteris Ducalibus diei primi Junij 1491 , 14
Decembris 1499, et 13 Decembris ejusdem anni. Visa confirmatione Privilegio
rum per Excel.mum Collegium habens auctoritatem ab Excel.mo Consilio Roga
torum de qua apparet litteris Ducalibus dici 12 Junij 1317 , nec non et alia
confirmatione per Excel.um Collegium X , ut patet litteris diei Decembris
1531 , per quas jubetur Privilegia concessa dictae Communitati et hominibus
in prima acquisitione loci praedicti observari debere, nec gravari homines dicti
loci ultra continenciam Privilegiorum ipsorum , Visisque alijs diversis termina
tionibus et mandatis in diversis temporibus per Spectabiles Dominos Rectores,
et alios Judices inferiores Civitatis hujus Veronae ad ipsorum fidelium favorem
vigore dictorum Privilegiorum factis in diversis materijs et omnibus mature, et
acurata diligentia consideratis et ponderatis eorum honeste petitioni annuentes,
ne Privilegia ipsorum et immunitates in eorum maleficiuin convertantur de ce
tero , prout factum fuisse dignoscitur per elapsum , sub diversis pretextibus et
causis pauperes ipsos litigijs involveri et innovationibus varijs afficiendo, et sic
laboribus et dispendijs innumeris gravando omni meliori modo etc. Terminave.
runt, et declaraverunt, quod omnia Privilegia et concessiones dictae fidelissimae
Comunitati et hominibus SERMONI per Ill.mum Dominium nostrum Venetiarum
concessa iisque modo , et concessae de quorum revocatione expresse non appa
reat exactissime, et ad unquiem observentur et exequantur exequique et obser
vari ab omnibus debeant ad placitum cum semper III.mi Dominii praelibati sub
poena omnibus contravenire volentibus , vel contra innovare aliquid aut attem
ptare praesumentibus Ducatorum centum aufferenda, et pro dimidia capsa Ex.mi
Consilij X applicanda, et pro altera dimidia Cl.is Dominis Advocatoribus Syndicis
Rectoribus vel alijs quibus spectat , et qui fecerit ejusmodi executionem et in
super refliciendi dictis Communi et hominibus omnia et singula damna expensas
et interesse, quae et quas ob molestationes contra praemissa indebite pateren
tur in posteruin , quare requirunt vos Spectabiles Doninos Paulum Contareno
1
520
LXVI.
( An . 1593. 20 Gennajo )
MION , et altre sorte di spese , che fussero state fatte per esso Commune gli anni
passati . Al sussidio veramente , che di tempo in tempo si metterà, debba il detto
Commun di SERMION contribuire, si come ha fatto gli anni passati, per non esser
in contesa fra dette parti, et pagar lire cinquantacinque, soldi ondeci, et danari
sic
otto, debiti per la dadia posta per supplisi alli tremillia ducati, che si vuol de
liberare il Territorio , per esser pagamento fatto per tutti universalmente ; et
altre libre Trecento doi , et soldi otto per la dadia posta l' anno 1692 in loco
del sussidio , che si pagò l'anno 1591 per nome di tutti li Communi.
Secondo , che per l'avenire detto Commune di SERMIONE sia tenuto contri
buire col Territorio per la sua portione a tutte quelle spese, che di tempo in
tempo venivano commesse dal Serenissimo Prencipe al Territorio per causa di
fortezze, et emergenti di esse fortezze, et a tutto quello , che si paga con la
dadia, che si mette sotto il titolo del carrezzo di Verona.
Terzo, che detto Commun di SERMIONE debba contribuir per la sua portio
ne a tutte quelle dadie, che si metteranno , et spese, che si faranno nel Terri
torio, alle quali contribuiscono essenti, et non, privilegiati , et non.
Quarto, che detto Commun di SERMIONE sia essente, et immune di contri
buire col Territorio a tutte quelle dadie , che si metteranno per Territorio, alle
quali non contribuiscono essenti privilegiati, et in specie all'infrascritte .
Alla dadia della legna de' soldati .
Alla dadia de alloggiamenti, che si danno a soldati, che transitano da loco a
loco per servitio di sua Serenità , et de Capelleti , el Stradiotti , perchè non
concorreno a dette spese con polizze , et balanzoni ; ma fanno da sè soli, quan
do occorre .
che di tempo in tempo sarà eletto dal Territorio , si per le giornate , che farà,
quando sarà chiamato alli Consiglij, come per quelle , che facesse in Verona
per il Territorio, et a Venetia , quando venirà eletto a qualche negotio et diffesa
dal Territorio, perchè non contribuisse alla dadia estraordinaria.
32.5
LXVII .
li Dacij particolarmente d' Ostaria , e Beccaria, las di Pesi , e Misure etc. Nec
non de Beni, e Prerogative Pesca generale per tutto il Lago di Garda, et del
l' altre Peschiere proprie, e particolari di essa Comunità , Palludi, Fossati, Can
nelle , ragion di Cavaleri , e Dugaleri, senza che quelli della Città abbiano ad
ingerirsi, et di ogn'altra ragione, che la stessa Comunità hå posseduto, e go
duto sotto a Principi antepassati sin al presente etc.
Et avendo detti Proved. Nostri osservato quanto si deve in tale materia ,
tolte anco le solite, et convenienti informazioni dagl ' Avocati Nostri Fiscali, et
Dot. Annibale Maria Ferrari Cons. in Iure, con la vision delle Scritture a tal
effetto presentate, stimando giusta, e ragionevole la predetta Instauza. Abbia
mo col tenor delle presenti, et con ogni miglior modo investito la sudetta Fed
Comunità di SERMION Penisola del Lago di Garda nel Territorio di Verona
jure Phaeudi delle Prerogative, Diritti, e Consuetudini seguenti dipendenti da
Titoli antichissimi, susseguenti Confirme , ee Dichiarazion
Dichiarazionee , avalorati pure da
Giudieij, et Atti Sindicali , ed in primo Capo, ch' essa Fed . Comunità sia sepa
rata dalla Città Nostra di Verona ; mà colla dipendenza del Podestà di quella,
che pro tempore succederà a quel Governo in conformità delli Privileggij del
l' Imperator Corrado 2do , eseguito dalli Successori Vicarij Sealla , Visconti ,
Carrara negl' Anni 1303. 22. Febraro, 1324. 12. Agosto, 1397. 29 Maggio 1404 .
20. Giugno , e raſfirmato dal Dominio Nostro 1403 14 Decembre , e 1517. 22.
Giugno etc.
Terzo. Dalla Prerogativa d' Esenzione dalli Dacij giusta li sudetti Privilegij,
Dichiarazione 1444. 11. Giugno , confirmata 1517. 17. Zug., e Terminazione
Inquisitoriale 1674. nella quale viene espresso, che detta Comunità , et Uomini 12
di SERMIONE godono l' Esenzione del Dacio del Pesce , che viene pescato da
detti Vomini , e di tutte le Robbe , che nascono , e si raccolgono nel medemo
luoco di SERmion , così portandoli in Verona, Brescia , Salò, et altrove , e di
condurle dove gli piacerà per lo Stato Nostro, dovendo però soccombere alli
Dacij imposti dal Dominio posteriormente alle dette Concessioni, come in Ducali
1661. 28. Zugno, 1554. 16. Febraro, et in detta Terminazione Inquisitoriale etc.
Sesto . Del Diritto delle Pesche tanto per tutto il Lago di Garda in ordine
a dette Concessioni , et a particolari Acquisti respettivamente , nec non a pos
sessi oltre il Centenario.
Settimo. Del Diritto di nominare sei , ò sette Cittadini Veronesi , e di pre
sentare detta Nomina al Podestà Nostro di Verona pro tempore, perchè da esso
resti ogni volta uno elletto, e confirmato Vicario di quella Penisola etc.
Dat. in Nostro Ducali Palatio die 29. Mensis Martij 1727 .
( Carlo Pisani K. Prov .
( Lunardo Loredan Prov .
( Alvise Foscarini Prov.
325
LXVIII.
( An . 1744. 6 Ollobre )
Primo . sia carico espresso della casa Gamba far fabbricare il nuovo Ora
torio delli santi nostri Protettori Vito , e Modesto a gloria maggiore di Dio ,
se non di maggiore non di minore capacità e grandezza di quello che ora si
ritrova , avendo riguardo nella fabbrica a tutte le ordinazioni della visita Ve
scovile ultima passata . Per quello riguarda il decoro della fabbrica la Comunità
si rimette all'onestà , pontualità d'essa Casa Gamba, da cui la Comunità spera
tutta la decenza , che sarà necessaria all' oratorio , altare, sacristia , e tutto ciò
a spese della famiglia Gamba, salve l ' elemosine e donazioni, o cessioni che sa
ranno estese ne' seguenti capitoli.
Secondo : sarà parimenti carico espresso d' essa casa Gamba , e loro eredi
provvedere de' necessarj paramenti la Sacristia , e mantenerli tali , come pure
l'altare parato di tutto il bisognevole, cosicchè in caso di visita trovandosi cosa
alcuna manchevole tanto rispetto all' altare e sacristia, come all' oratorio stesso,
sia obbligata la casa Gamba come sopra, ſare a sue spese tutto eseguire.
Terzo . Li Signori Eletti della Comunità danno, e liberamente cedono il pos
sesso a ' detti Sigg . Gamba , ed eredi di tutto il terreno, ove di presente s'at
trova l'oratorio vecchio, quale perticato, è stato trovato non compreso il fondo
di detto oratorio di Tavole N ..... Bresciane da Dom. Vincenzo Lizer. Pubb .°
Agrimensore, cosicchè il terreno stesso sia a loro beneplacito, e come loro pa
rerà coltivato ; ed all ' incontro essi Sigg . Gamba assegnino tanto altro terreno
inserviente alla nova fabbrica , ed a comodo del popolo in sito già indicato
confinante alla pubblica via , con condizione che sempre ed in perpetuo abbia
da essere libero l'ingresso al d.to Oratorio.
Quarto. che la Comunità di SERMIONE e suoi successori abbiano sempre il
intendendo però solo di que' paramenti e cere che convengano alle messe pri
vate ; cosicchè se la Comunità volesse render più solenne alcuna funzione , sia
obbligata supplire col proprio si riguardo alle cere , come a' paramenti. A tale
effetto la Comunità avrà pur essa una Chiave , e troverà sempre in libertà li
paramenti, come sopra, perchè mantenuta la perpetuità del jus di far celebrare
come sopra, se mai si dasse il caso, che Dio non voglia, che si estinguesse la
linea maschile di Casa Gamba, non potrassi mai da chi chi sia esser impedito
il jus di far celebrare , atteso che il placet , che è per ottenersi dal Principe
Sereniss .' e della Chiesa a nome di questa Comunità , è nel motivo e fondu
mento che deve servire per mantenere la Comunità le sue devozioni verso li
detti Santi, ed il comodo al popolo della Campagna per essere distante dalla
Parocchia di poter udire la S.a Messa massime in tempo che la strada viene
di quando in quando inondata dall'acque.
Quinto . Caso mai ad un tempo accadessero disgrazie tali , che Dio non vo
glia , che il detto Oratorio minacciasse ruína, o rovinasse , in tal caso li sudd.
D. Franco Gamba e Nipoti, obblighino se stessi, ed Eredi, e beni presenti e
futuri di caduuna sorte principaliter et in solidum sempre in perpetuo al man
tenimento di esso oratorio, cosicchè sia represtinato e ridotto al primiero essere
senza minimo aggravio della Comunità.
Sesto . Avrà libertà ogni famiglia di ciascheduno Reggente di questa Comu
nità di poter far celebrare in detto oratorio la S. Messa ad ogni suo bene
placito per sua divozione o comodo senza che mai gli possa essere impedito dai
Sigg. Gamba o suoi successori , ed in casi simili la famiglia Gamba sommini
strerà ancora li suoi paramenti , e cere per cortesia però , ma non per obbli
go alcuno.
Seltimo . E per contrassegno di devozione verso li predetti Santi , e perchè
li stessi abbiano a continuare il loro patrocinio in cielo verso la Comunità e
suo popolo ogni volta che li stessi si faranno ricorsi , anche per altri motivi
sopra allegati nel 4.to Capitolo vengano assegnati per li infrascritti Eletti a nome
di detta Comunità L. 600 de' danari di ragione ordinaria , e di comune bene
fizio in ordine alle parti prese nelle loro vicinie da convertirsi per detti Sigg .
Gamba in detta fabbrica senza veruna altra spesa o incoinodo della Comunità
anco rispetto alli ricorsi da farsi in Verona, ed in Venezia per avere il placet ,
e
con che al tutto si sono obbligati , e si obbligano in forma essi Sigg. Zio ,
Nipoti Gamba.
Ottavo . E perchè apparisca a perpetua memoria il jus e dominio in detto
oratorio relativamente al Capitolo quarto espresso la Comunità farà a sue spese
fare la lapide con l'arma della Comunità con l' espressione del jus che si ri
serva nel delto Capitolo , e la Casa Gamba la farà murare in luogo esposto e
visibile che le piacerà per non sturbare l'ordine della fabbrica ..
327
Nono. In riguardo delle spese che la Casa Gamba sarà soggetta a fare per
la fabbrica dell'oratorio , e delle obbligazioni alle quali si soggetta di mantenere
in perpetuo esso Oratorio , come ne' capitoli sopra espressi , e degli aggravj di
eseguire li ordinamenti delle visite Vescovili, e mantenimento e cere al servizio
della Comunità , come sopra , essa Comunità lascia libero l'uso dell' Oratorio
alla famiglia Gamba, salvo il jus , come sopra , al Capitolo 4.10 di celebrare, e
far celebrare la S. Messa ed altre divozioni , che volessero in delto articolo
praticare ; obbligandosi la casa Gamba, e successori di lasciar libero l' Orato
rio in quelle ore che volesse la Comunità cantare qualche Messa, u farvi capo
con qualehe processione, o altra però pubblica funzione .
Decimo. La Comunità oltre l' elemosina delle L. 600 come Capitolo settimo,
cede ancora per la fabbrica del novo alla famiglia Gamba tutto il materiale del
vecchio Oratorio da essere demolito e condotto a spese della casa Gamba sopra
loco senza spesa e incomodo alcuno della Comunità .
lo Francesco Gamba Prete a nome ancora de' miei Sigg. Nipoti accetto li
sopraccennati Capitoli in fede di che ecc .
lo Giacomo Ravelli uno delli eletti affermo quanto di sopra.
lo Gio. Batta Lizer di Domco uno delli Eletti affermo quanto di sopra.
Io Giuseppe Rivera uno delli eletti affermo quanto di sopra .
lo Bortolo Gatteri eletto affermo quanto di sopra .
lo Paolo Lizzeri uno delli eletti affermo quanto di sopra.
Ego Carolus Pezzotti q . " Joannis de Xno Pubb.us V.a Auct . Not.us ante scri
ptain copiam spturae aliena manu extensae feci, a suo originali mihi exhibito et
postea restituto, concordari q. inveni, in cujus fidem mee Pub is sua autenticis
subsi eo signavi prestatione .
|
(
INDICE
cos
INTRODUZIONE .
Pagina 1
CAPO PRIMO
CAPO SECONDO
CAPO TERZO
CAPO QUARTO
CAPO QUINTO
CAPO SESTO
CAPO SETTIMO
CAPO OTTAVO
88
Tempio di S. Salvatore. Sua descrizione
CAPO NONO
CAPO DECIMO
CAPO UNDECIMO
CAPO DUODECIMO
ANNOTAZIONI .
159
AVVERTIMENTO ,
195
1
Tav . I
46
T
136
X
26 0
29
12 C
N
N 34
28
3
42 1
I
82 80 88 78
79
6 77 76
k.
55
75 B
7
70 73 74
61
N 64 63 62 59 E 5,3 B
ho
54
2 by 71 . I
86 56
30
1 96 95
H 24
89 TL
K 92
91 92 go
2
48
M
10 Metre
i
Tav. III .
F. IL
3
F. vi
F.vi
F. 1
20
F.vi 2
.
ET
3 F.VII
Fr. 2
10
16 17 18 19
4 FI
13 12 11 10
F. 50
Metriso .
29 30
27
25
26
31 Cent. 60
Cent
.65
16
Cent 60
32
5
ICS
PIANO
L'AES
TRIVME
VR AIMP
V · Sno : Rp .
ATRIJE
S ১
NILULUUN
CBET
ENCC
MERCY
1
Tav. V
Fп
10
F.
F. vil
MAGISTARINaopv
Rivamarit : art
PLANA : DOMINvs : 6
+ maaauxVI +
F.II
F.VII .
F.xm.
2
111
27 una.
10
Fx .
FXIL .
EMOTIČĊĊXXI
1
E.X.BEER
kyl: Hofbuchbinder
MÜSCHE
Ledecergaſse !
"
>