Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Summa 116
Summa 116
I, 116
Parte prima > La derivazione delle creature da Dio > Il fato > Se il fato
sia una realtà
www.carimo.it/somma-teologica/I_q116.htm#1 1/6
27/10/23, 22:19 Summa
casualis est, quia accidit praeter utriusque per il padrone invece che lo ha preordinato non è
intentionem; si autem referatur ad dominum, qui casuale, ma voluto direttamente.
hoc praeordinavit, non est casuale, sed per se Vi furono dunque alcuni i quali non vollero
intentum. Fuerunt igitur aliqui qui huiusmodi ricondurre a nessuna causa superiore gli eventi
casualia et fortuita, quae in his inferioribus terrestri fortuiti o casuali. Essi negarono il fato e la
accidunt, in nullam superiorem causam reducere provvidenza, come S. Agostino dice di Cicerone. -
voluerunt. Et hi fatum et providentiam negaverunt; Ma tale sentenza è contraria a quanto si disse
ut de Tullio Augustinus recitat in V de Civ. Dei. Quod trattando della provvidenza.
est contra ea quae superius de providentia dicta Altri poi vollero ricondurre gli eventi fortuiti e
sunt. Quidam vero omnia fortuita et casualia quae casuali, sia quelli del mondo fisico, sia quelli del
in istis inferioribus accidunt, sive in rebus mondo umano, a una causa superiore, e cioè ai
naturalibus sive in rebus humanis, reducere corpi celesti. Secondo costoro, dunque, il fato non
voluerunt in superiorem causam, idest in caelestia sarebbe altro che "la posizione degli astri sotto la
corpora. Et secundum hos, fatum nihil aliud est quale uno fu concepito o venne alla luce". - Ma
quam dispositio siderum in qua quisque conceptus anche questa sentenza è insostenibile in questi due
est vel natus. Sed hoc stare non potest, propter casi. Primo, in rapporto alle cose umane. Infatti, si
duo. Primo quidem, quantum ad res humanas. Quia è già dimostrato che gli atti umani sono soggetti
iam ostensum est quod humani actus non all'azione dei corpi celesti soltanto in maniera
subduntur actioni caelestium corporum, nisi per accidentale e indiretta. Invece la causa fatale,
accidens et indirecte. Causa autem fatalis, cum essendo ordinata ad eventi fatali, deve essere causa
habeat ordinationem super ea quae fato aguntur, diretta e per se dell'evento. - Secondo, in rapporto
necesse est quod sit directe et per se causa eius a tutto ciò che si verifica per accidens. Si è detto
quod agitur. Secundo, quantum ad omnia quae per infatti che un per accidens non è propriamente né
accidens aguntur. Dictum est enim supra quod id ente né uno. Invece ogni operazione della natura
quod est per accidens, non est proprie ens neque tende a produrre un effetto [determinato e quindi]
unum. Omnis autem naturae actio terminatur ad unico. Perciò è impossibile che un per accidens sia
aliquid unum. Unde impossibile est quod id quod est effetto per se di una causa agente naturale.
per accidens, sit effectus per se alicuius naturalis Cosicché nessun agente naturale può causare il
principii agentis. Nulla ergo natura per se hoc facere fatto che uno, scavando una fossa sepolcrale, debba
potest, quod intendens fodere sepulcrum, inveniat trovare un tesoro. Ora, è evidente che i corpi celesti
thesaurum. Manifestum est autem quod corpus agiscono come cause naturali: perciò anche i loro
caeleste agit per modum naturalis principii, unde et effetti sulla terra sono naturali. Quindi è impossibile
effectus eius in hoc mundo sunt naturales. che una virtù attiva dei corpi celesti sia causa di
Impossibile est ergo quod aliqua virtus activa quanto nel mondo avviene per accidens, vale a dire
caelestis corporis sit causa eorum quae hic aguntur per combinazione o per caso.
per accidens, sive a casu sive a fortuna. Et ideo Bisogna perciò affermare che gli eventi casuali, sia
dicendum est quod ea quae hic per accidens quelli del mondo fisico, sia quelli del mondo umano,
aguntur, sive in rebus naturalibus sive in rebus dipendono da una causa preordinante, che è la
humanis, reducuntur in aliquam causam provvidenza divina. Niente infatti impedisce che una
praeordinantem, quae est providentia divina. Quia cosa capitata per accidens, sia concepita come un
nihil prohibet id quod est per accidens, accipi ut tutt'uno da una intelligenza - altrimenti l'intelletto
unum ab aliquo intellectu, alioquin intellectus non potrebbe neppure formulare questa
formare non posset hanc propositionem, fodiens proposizione: "Colui che scavava un sepolcro ha
sepulcrum invenit thesaurum. Et sicut hoc potest trovato un tesoro". E come un intelletto può
intellectus apprehendere, ita potest efficere, sicut si concepire questo fatto, così può anche provocarlo:
aliquis sciens in quo loco sit thesaurus absconditus, sapendo infatti uno dov'è nascosto un tesoro,
instiget aliquem rusticum hoc ignorantem, ut ibi potrebbe spingere un contadino che lo ignora, a
fodiat sepulcrum. Et sic nihil prohibet ea quae hic scavare il sepolcro in quel punto. Perciò niente
per accidens aguntur, ut fortuita vel casualia, reduci impedisce che gli eventi che accadono quaggiù per
in aliquam causam ordinantem, quae per accidens, quali sono le cose fortuite e casuali,
intellectum agat; et praecipue intellectum divinum. dipendano da una causa intellettiva
Nam solus Deus potest voluntatem immutare, ut predeterminante; e specialmente dall'intelletto
supra habitum est. Et per consequens ordinatio divino. Infatti solo Dio può influire direttamente
humanorum actuum, quorum principium est sulla volontà, come si è dimostrato. Per
voluntas, soli Deo attribui debet. Sic igitur conseguenza, la coordinazione causale degli atti
inquantum omnia quae hic aguntur, divinae umani, che dipendono dalla volontà, deve attribuirsi
providentiae subduntur, tanquam per eam a Dio soltanto.
praeordinata et quasi praelocuta, fatum ponere Concludendo, noi possiamo ammettere il fato,
possumus, licet hoc nomine sancti doctores uti perché quanto accade quaggiù è soggetto alla
recusaverint, propter eos qui ad vim positionis provvidenza divina, e accade come un evento
siderum hoc nomen retorquebant. Unde Augustinus preordinato e quasi pre-detto da essa: sebbene i
dicit, in V de Civ. Dei, si propterea quisquam res santi Dottori abbiano ricusato di servirsi di questo
humanas fato tribuit, quia ipsam Dei voluntatem vel vocabolo, a cagione di coloro che attribuivano il fato
potestatem fati nomine appellat, sententiam teneat, all'influsso e alla posizione degli astri. Ecco perché
linguam corrigat. Et sic etiam Gregorius fatum esse S. Agostino ammoniva: "Chi attribuisce gli eventi
negat. umani al fato, perché con tale vocabolo intende
significare la stessa volontà e potenza di Dio, pensi
pure così, ma corregga il suo linguaggio", Ed è
questa la ragione per cui nega il fato S. Gregorio.
www.carimo.it/somma-teologica/I_q116.htm#1 2/6
27/10/23, 22:19 Summa
[33293] Iª q. 116 a. 1 ad 1 [33293] Iª q. 116 a. 1 ad 1
Unde patet solutio ad primum. SOLUZIONE DELLE DIFFICOLTÀ: 1. È così risolta la
prima difficoltà.
[33294] Iª q. 116 a. 1 ad 2 [33294] Iª q. 116 a. 1 ad 2
Ad secundum dicendum quod nihil prohibet aliqua 2. Niente impedisce che alcuni eventi siano fortuiti e
esse fortuita vel casualia per comparationem ad casuali in rapporto alle cause prossime, e non lo
causas proximas, non tamen per comparationem ad siano in rapporto alla provvidenza divina: infatti in
divinam providentiam, sic enim nihil temere fit in rapporto a quest'ultima, come dice S. Agostino,
mundo, ut Augustinus dicit in libro octoginta trium "niente nel mondo avviene inconsideratamente".
quaest.
Parte prima > La derivazione delle creature da Dio > Il fato > Se il fato
sia nelle cose create
www.carimo.it/somma-teologica/I_q116.htm#1 3/6
27/10/23, 22:19 Summa
in ipsis causis creatis, inquantum sunt ordinatae a precedenza. È quindi evidente che il fato ha sede
Deo ad effectus producendos. nelle cause create, in quanto sono ordinate da Dio a
produrre i loro effetti.
[33300] Iª q. 116 a. 2 ad 1 [33300] Iª q. 116 a. 2 ad 1
Ad primum ergo dicendum quod ipsa ordinatio SOLUZIONE DELLE DIFFICOLTÀ: 1. L'ordinamento
causarum secundarum, quam Augustinus seriem delle cause seconde, da S. Agostino chiamato "serie
causarum nominat, non habet rationem fati, nisi delle cause", prende il nome di fato solo in quanto
secundum quod dependet a Deo. Et ideo causaliter dipende da Dio. Quindi la volontà e la potenza di
Dei potestas vel voluntas dici potest fatum. Dio si possono chiamare fato in senso causale. Ma
Essentialiter vero fatum est ipsa dispositio seu essenzialmente il fato è la disposizione, la serie,
series, idest ordo, causarum secundarum. ovvero il coordinamento delle cause seconde.
[33301] Iª q. 116 a. 2 ad 2 [33301] Iª q. 116 a. 2 ad 2
Ad secundum dicendum quod intantum fatum habet 2. Il fato ha ragione di causa, quanto l'hanno le
rationem causae, inquantum et ipsae causae stesse cause seconde, il cui ordinamento appunto
secundae, quarum ordinatio fatum vocatur. prende il nome di fato.
[33302] Iª q. 116 a. 2 ad 3 [33302] Iª q. 116 a. 2 ad 3
Ad tertium dicendum quod fatum dicitur dispositio, 3. Quando si dice che il fato è una disposizione, non
non quae est in genere qualitatis; sed secundum s'intende la disposizione che è nella categoria della
quod dispositio designat ordinem, qui non est qualità; ma si prende disposizione nel significato di
substantia, sed relatio. Qui quidem ordo, si ordine, il quale non è sostanza, ma relazione. Ora,
consideretur per comparationem ad suum se quest'ordine lo si considera in rapporto al suo
principium, est unus, et sic dicitur unum fatum. Si principio, è uno solo: e allora è unico anche il fato.
autem consideretur per comparationem ad effectus, Se invece lo si considera in rapporto agli effetti o
vel ad ipsas causas medias, sic multiplicatur, per alle cause seconde, allora esso è molteplice; in tal
quem modum poeta dixit, te tua fata trahunt. senso il Poeta poteva dire: "Tu sei trascinato dai
tuoi fati".
Parte prima > La derivazione delle creature da Dio > Il fato > Se il fato
sia immutabile
Parte prima > La derivazione delle creature da Dio > Il fato > Se tutte le
cose siano soggette al fato
www.carimo.it/somma-teologica/I_q116.htm#1 5/6
27/10/23, 22:19 Summa
supra habitum est. Ergo in omnibus creaturis est come fu dimostrato. Quindi il fato è in tutte le
fatum. creature.
[33312] Iª q. 116 a. 4 s. c. [33312] Iª q. 116 a. 4 s. c.
Sed contra est quod Boetius dicit, in IV de Consol., IN CONTRARIO: Scrive Boezio: "Alcune cose, che
quod quaedam quae sub providentia locata sunt, sono poste sotto le provvidenza, trascendono la
fati seriem superant. serie causale del fato".
[33313] Iª q. 116 a. 4 co. [33313] Iª q. 116 a. 4 co.
Respondeo dicendum quod, sicut supra dictum est, RISPONDO: Come si è detto, il fato è il
fatum est ordinatio secundarum causarum ad coordinamento delle cause seconde in ordine agli
effectus divinitus provisos. Quaecumque igitur effetti predisposti dalla provvidenza divina. Perciò,
causis secundis subduntur, ea subduntur et fato. Si tutto quello che è soggetto alle cause seconde, è
qua vero sunt quae immediate a Deo fiunt, cum non pure soggetto al fato. Ma se vi sono degli effetti
subdantur secundis causis, non subduntur fato; prodotti immediatamente da Dio, essi non sono
sicut creatio rerum, glorificatio spiritualium soggetti al fato: così, p. es., la creazione delle cose,
substantiarum, et alia huiusmodi. Et hoc est quod la glorificazione delle sostanze spirituali, e altre
Boetius dicit, quod ea quae sunt primae divinitati cose del genere. E quanto dice lo stesso Boezio: "Gli
propinqua, stabiliter fixa, fatalis ordinem mobilitatis esseri vicini alla suprema divinità sono stabilmente
excedunt. Ex quo etiam patet quod quanto aliquid fissi, e trascendono l'ordine della mobilità dei fati".
longius a prima mente discedit, nexibus fati Il che dimostra ancora che, "quanto più una cosa si
maioribus implicatur; quia magis subiicitur allontana dalla mente suprema, tanto più si trova
necessitati secundarum causarum. stretta dai legami del fato": perché è più soggetta
alla necessità imposta dalle cause seconde.
[33314] Iª q. 116 a. 4 ad 1 [33314] Iª q. 116 a. 4 ad 1
Ad primum ergo dicendum quod omnia illa quae ibi SOLUZIONE DELLE DIFFICOLTÀ: 1. Gli effetti ivi
tanguntur, fiunt a Deo mediantibus causis secundis; accennati sono da Dio prodotti mediante le cause
et ideo sub fati serie continentur. Sed non est seconde, perciò essi non sfuggono alla trama del
eadem ratio de omnibus aliis, ut supra dictum est. fato. Ma non è la stessa cosa per tutti gli altri
effetti, come si è detto.
[33315] Iª q. 116 a. 4 ad 2 [33315] Iª q. 116 a. 4 ad 2
Ad secundum dicendum quod fatum refertur ad 2. Il fato dice rapporto alla volontà e alla potenza di
voluntatem et potestatem Dei, sicut ad primum Dio, come al primo principio. Quindi non è
principium. Unde non oportet quod quidquid necessario che quanto è sottoposto alla volontà o
subiicitur voluntati divinae vel potestati, subiiciatur alla potenza di Dio sia sottoposto anche al fato,
fato, ut dictum est. come si è veduto.
[33316] Iª q. 116 a. 4 ad 3 [33316] Iª q. 116 a. 4 ad 3
Ad tertium dicendum quod, quamvis omnes 3. Per quanto sia vero che tutte le creature sono in
creaturae sint aliquo modo mutabiles, tamen qualche modo mutevoli, tuttavia alcune hanno
aliquae earum non procedunt a causis creatis origine da cause create mutevoli. Perciò non sono
mutabilibus. Et ideo non subiiciuntur fato, ut dictum soggette al fato, come abbiamo spiegato.
est.
Alla Questione precedente Alla Questione successiva
www.carimo.it/somma-teologica/I_q116.htm#1 6/6