OSNOVI OPERATIVNIH SISTEMA

Materijal za internu upotrebu

 1

OSNOVI OPERATIVNIH SISTEMA

Literatura:

Tanenbaum A., Bos H., Modern Operating Systems, Pearson Prentice-Hall,2015

Silberschatz A., Galcin P,B., Gagne G., Operating Systems Concepts, Wiley, 2013,

Stallings W., Operating Systems, Prenitice-Hall (ima i prevod)

Đorđević, Operativni sistemi, ETF Beograd

gen.lib.rus.ec

tutorialspoint.com

Definicija
Operativni sistem je program koji je interfejs između korisnika i
kompjuterskog hardvera i koji upravlja egzekucijom svih ostalih programa.

Osnovne funkcije OS
Processor Management (upravljanje CPU-om)
Memory Management (upravljanje glavnom memorijim)
Device Management (upravljanje uređajima)
File Management (upravljanje podacima)
 2

1. RAČUNARSKI SISTEMI – HARDVER

1.1 Uvod

Računarski sistem je kolekcija hardverskih i softverskih resursa.

Do pojave PC-ja (Personal Computer) postojale su tri kategorije računara:
Super računari (mainframe)
Srednji računari
Mini računari

PC se pojavio 1981. god. i današnji PC-ji imaju snagu kao super računari
prije nekoliko godina. Srednji i mini računari su stvar prošlosti.

Razvoj kompjutrskih produkta je vezan za Moor-ovom zakon.

Moor-ov zakon na osnovu praćenja u period 1958-1965. god

Broj komponenti na integrisanom kolu udvostručuje svake dve godina i
da će ovaj trend nastaviti za najmanje deset godina a vrijedi i danas
Karakteristike mnogih digitalnih uređaja kao što su brzina procesiranja,
kapaitet memorije, broj pixel-a itd. su storgo vezane za Moor-ov zakon.

Moor-ov zakon glasi da se snaga računara udvostručuje približno svakih 18-

24 meseca. Dobio je ime po Gordonu Muru jednom od osnivača „Intela“, na
čijim se predviđanjima i zasniva. Proizvodnja mikroprocesora prati ovu
zakonitost od 1965. godine, kada je članak objavljen u Electronics magazinu

U odnosu na kapacitete, brzine komponenata i operativni sistem (OS), PC-ji

se mogu klasifikovati na razne načine:
 3

Smart telefoni
Tableti
Laptop
Desktop
Serveri
Super računari

Uspjeh PC-ja je baziran na sljedećim činjenicama:

Od starta je bio standardizovan i imao je otvorenu arhitekturu

Bio je dobro dokumentovan i imao je veliku mogućnost proširenja
Bio je jeftin i jednostavan

Stvaranje PC-ja 1981

Dana 12. 8.1981. god. iz IBM radionica izašao je prvi PC. Iako gotovo niko
nije predviđao da će taj računar postati dio naše svakodnevnice,
Srce prvog IBM-ovog PC-ija je bio
Intel-ov 8088 procesor na "ultra brzih" 4.77 MHz,
imao je 16 K RAM-a,
5.25 inčni floppy. Računar je pokretao IBM-ov
Disk Operating System (DOS).
Cijena mu je bila 2.665 US$ (danas bi bilo oko 4.700 US$)

U području superkompjetera za sada (2019. god) prvi na rang

lista je
 4

1 Summit - IBM Power System AC922, IBM POWER9 22C

3.07GHz, NVIDIA Volta GV100, Dual-rail Mellanox EDR
Infiniband
Site: DOE/SC/Oak Ridge National Laboratory
http://www.olcf.ornl.gov/olcf-resources/compute-
System URL:
systems/summit/
Manufacturer: IBM
Cores: 2,414,592
Memory: 2,801,664 GB
Processor: IBM POWER9 22C 3.07GHz
Interconnect: Dual-rail Mellanox EDR Infiniband
Performance
Linpack Performance
148,600 TFlop/s
(Rmax)
Theoretical Peak
200,795 TFlop/s
(Rpeak)

Power Consumption
Power: 10,096.00 kW (Submitted)

Software
Operating System: RHEL 7.4
Compiler: XLC, nvcc
Math Library: ESSL, CUBLAS 9.2
MPI: Spectrum MPI

POWER9 processors with 16-20 cores

1 TB of DDR4 memory

Up to 6 NVIDIA Tesla V100 (Volta) GPUs, delivering up to 100 teraflops (TFLOPS)

512 KB of L2 cache per core, and up to 120 MB of L3 cache per chip

 5

1.2 Arhitektura računara

PC se sastoji od centralne jedinice (koja se često naziva računar) i različitih

periferala koji su povezani sa računarom putem žice ili bežično.

Još davne 1940. god. John von Neumann je podijelio HW u pet dijelova:
CPU (Central Processing Unit)
Radna memorija (Glavna memorija, RAM)
Input
Output
Permanentna memorija (eksterna memorija)

Von Neumann-ova arhitektura racunara

 6

PC i Neumann-ov koncept računara

Ako ovaj dizajn primijenimo na PC - to će izgledati kao što je prikazano na

gornjoj slici.

BUS struktura racunara

 7

Komponente računara Periferali

Matična ploča: CPU, RAM, cache, Tastatura i miš

ROM BIOS, CMOS, chipset Joystick
(kontroleri) Monitor
portovi, bus-ovi, ekspanzioni slotovi Printer
Skener
Drajvovi: hard disk, floppy disk, Zvučnici
CD, DVD itd. Mikrofoni
Slušalice
Ekspanzione kartice: grafička Eksterni modemi
kartica (video adapter), mrežna Eksterni drajvovi (zip, trake, USB
kartica, SCSI kontroler, zvučna flash drajvovi itd.)
kartica, video i TV kartica, interni
modem, ISDN kartica itd.

Komponente računara i periferali

1.3 Matična ploča (Motherboard)

Matična ploča je ploča koja sadrži logička kola koja povezuju sve dijelove
PC-ja. Ona sadrži konektore za CPU, BIOS, CMOS, memoriju, chipset-ove,
video-uređaje, zvučne uređaje itd., i na taj način formira integrisani set
komponenti. Pojednostavljeni izgled matične ploče prikazan je na sl. 2.3.
 8

Slika 2.3 Pojednostavljeni izgled matične ploče

1.3.1 ROM čip

ROM (Read Only Memory) je memorija koja se može samo čitati, i ona sadrži
specifične instrukcije za određenu matičnu ploču.

ROM čip
POST rutine
SETUP program
BIOS program
BOOT instrukcije
...
 9

Slika 2.4 ROM čip

ROM sadži start-up instrukcije unutar kojih postoji nekoliko različitih

programa (Sl. 2.4):
- POST (Power On Self Test) za samotestiranje HW-a
- Setup instrukcije za komunikaciju sa CMOS instrukcijama
- BIOS (Basic Input Output System) instrukcije koje se odnose na različite
HW periferale
- BOOT instrukcije koje pozivaju OS

ROM BIOS programi sadrže male programske rutine koje upravljaju

specifičnim HW jedinicama, npr. rutinu koja čita tastaturu. BIOS se u toku
startanja računara kopira u RAM, radi veće brzine pristupa. Ranije je svaka
izmjena BIOS-a zahtijevala novi čip, a danas se koriste flash BIOS-i koji
omogućavaju pisanje u EEPROM čip BIOS-a.

1.3.2 CMOS RAM

CMOS (Complementary Metal Oxid Semiconductor) RAM (Random Access

Memory) je mala memorija u CMOS čipu. Podaci se održavaju pomoću
baterije. CMOS sadrži važne sistemske podatke koji se upotrebljavaju u
startanju sistema od strane POST i BIOS programa. Konfiguracija nekih
CMOS podataka je data na Sl. 2.5.

CMOS se najčešće ažurira od strane korisnika kada se dodaje novi HW,

mijenja lozinka (password), boot sekvenca itd., dok većina ostalih operacija
nije interesantna za korisnika. Komunikacija BIOS programa i CMOS
 10

memorije se odvija pomoću setup programa, u koji se ulazi pritiskom na neku

od Fx tipki, nakon uključivanja računara (Sl. 2.6).

CMOS podaci
Tip hard diska
Password (lozinka)
Vrijeme i datum
Potrošnja el. energije
BOOT sekvenca (A, C, CDROM)
...

Slika 2.5 Neki CMOS podaci

CMOS data Setup-program Korisnik, izbor

diskete, HD, itd.

ROM-BIOS ROM-BIOS
na motherboard na adapterima

BIOS data
za OS

Slika 2.6 Setup program, CMOS i ROM-BIOS

 11

Veza između BIOS-a, OS, aplikacija, drajvera i kontrolera prikazana je na

Sl. 2.7.

Slika 2.7 Veza između BIOS-a, OS, aplikacija, drajvera i kontrolera

1.4 Chipset

Chipset je skup inteligentnih čipova za kontrolu, i on je most između CPU,

ISA i PCI bus-ova. Nalazi se na svakoj matičnoj ploči, i sastoji se od dva
osnovna dijela (čipa):
North bridge (sjeverni most) i
South bridge (južni most)
Sjeverni (north) čip se brine o komunikaciji sa CPU, RAM i grafičkom
karticom, dok se južni (south) čip brine o komunikaciji sa periferalima
(diskovi, modemi, mreža itd.), a to je prikazano na Sl. 2.13.
12
 13

Ova arhitektuara se prvi put pojavila 2008 u Intel Seriji 5 procesora

1.3.3 PC Bus-ovi

PC prima i šalje podatke preko bus-ova (magistrala, saobraćajnica), a

bus-ovi se dijele na:
Sistemske bus-ove i
I/O bus-ove (ulazno/izlazne bus-ove)

Dok je CPU mozak PC-ja, za bus-ove se može reći da su nervni sistem

matične ploče. Bus-ovi spajaju CPU sa svim ostalim komponentama i mogu
se posmatrati kao žice, odnosno staze, na štampanoj ploči, preko kojih se
vrši transmisija podataka, i to jedan bit po jednoj stazi.

Sistemski bus (FSB i Memory Bus) povezuje CPU, RAM i North Bridge FSB
(Front Side Bus). Tipični FSB-ovi imaju širinu (broj staza) 64 bita i rade na
66, 133, 266 ... 800 MHz.
 14

I/O bus-ovi spajaju CPU sa svim drugim komponentama, izuzev RAM-a. Oni
su sporiji od sistemskog bus-a.

PCI (Peripheral Component Interconnection)

USB - for accessing peripherals

PCIe - for accessing PCIe expansion cards and certain M.2
SSDs
SATA (Serial ATA) - for accessing internal storage drives.
Slower than PCIe
eSATA (External SerialATA) - for transferring data between
external hard drives and disk drives

PCI (Peripheral Component Interconnection) bus

Year created June 22, 1992; 27 years ago[1]

Created by Intel
Supersedes ISA, EISA, MCA, VLB
Superseded by PCI Express (2004)
Width in bits 32 or 64
133 MB/s (32-bit at 33 MHz –
the standard configuration)
Speed 266 MB/s (32-bit at 66 MHz or
64-bit at 33 MHz)
533 MB/s (64-bit at 66 MHz)
Style Parallel
Hotplugging
Optional
interface
 15

USB (Universal Serial Bus) je noviji, moderniji, jednostavniji i

inteligentniji bus.
USB je pojednostavio PC dizajn i donio jedistven i jednostavan
interfejs za mnoge periferale:
Tastature
Miševe
Zvučnike, mikrofone i druge zvučne uređaje
Modeme i ISDN adaptere
Skenere i kamere
Eksterne drajvove, kao što su: USB diskovi, CD-RW itd.
i druge adaptere

Sve ove jedinice, i još mnogo drugih, mogu biti spojene na jedan USB port
računara u lanac od 127 jedinica.

Za ovo se koriste USB hub-ovi, koji mogu biti i na monitoru i na tastaturi.

Jedinice se mogu priključivati i kada računar radi (hot plug).

Ako nema drajvera za tu jedinicu, računar će tražiti da se drajver instalira

prvi put.
Takođe, USB pruža mogućnost napajanja jedinica, sa malom potrošnjom
električne energije preko njega.

USB 1.0 (1996) je imao brzine od 1.5 Mbps i12 Mbps (Mega bita po sekundi),
USB 2.0 (2001) pokriva tri brzine: 480 Mbps, 12 Mbps i 1.5 Mbps.
USB 3.0 (2011) 5Gbps
 16

USB 3.1 (2014) 10 Gbps

USB 3.2 (2017) 20Gbps
USB 4 (2019) 40Gbps

Slika 2.10 Struktura USB konfiguracije

PCI Express je brzi bus za grafičke kartice. PCIe je konekcija sa visokim

performansama između chipset-a i grafičkog kontrolera. PCIe otklanja
ograničenja PCI bus-a za intenzivnu 3D grafiku i video saobraćaj. Podaci se
spremaju u sistemsku memoriju, a zatim se direktno preko PCIe isporučuju u
frame bafer
 17

SATA Bus Serial ATA ili SATA je sabirnica na računalu namijenjena za

spajanje tvrdih diskova. SATA je nasljednik IDE (ili PATA (Parallel ATA))
sabirnice, i nudi teoretski znatno veću brzinu prijenosa podataka.

1 SATA revision 1.0 - 1.5 Gbit/s - 150 MB/s

2 SATA revision 2.0 - 3 Gbit/s - 300 MB/s
3 SATA revision 3.0 - 6 Gbit/s - 600 MB/s
4 SATA Express 8-16 Gb/s

Bus-ovi, fizikalnog aspekta, mogu biti:

Bus-ovi za podatke
Adresni bus-ovi
Upravljački bus-ovi
 18

1.5 Glavna memorija – RAM

RAM (Random Access Memory) je glavna memorija sa slučajnim pristupom,

što znači da se svakoj memorijskoj ćeliji može pristupiti ako se zna red i
kolona. Na njihovom presjeku je adresirana ćelija. RAM je radna memorija, i
svi podaci i programi sa kojima radi CPU moraju biti učitani u RAM, obično sa
hard diska, CD-a, floppy-ja itd.

Treba razlikovati:
RAM tipove (SDRAM, RDRAM, DDR RAM itd.)
RAM module (SIMM, DIMM, RIMM)
Odnos RAM-a i sistemskog bus-a

Početkom 80-tih godina PC-ji su imali 64KB, 128KB, 256KB i konačno 1MB
RAM-a. Devedesetih godina, sa pojavom Wimdows OS, PC je zahtijevao
mnogo više RAM-a, i 4MB su postali standard. Danas se koriste RAM-ovi
reda GB i TB .
 19

RAM tipovi se ne mogu jednostavno instalirati na matičnu ploču jer su

kontrolisani i od chipset-a, a to znači da se mora instalirati onaj tip RAM-a koji
je saglasan i matičnoj ploči i chipset-u. Takođe, RAM-ovi se moraju slagati i
sa fizičkim dimenzijama matične ploče.

Ostali značajniji tipovi memorija su: ROM, PROM, EPROM, EEPROM i

FLASH. Razlikuju se po mogućnostima čitanja, pisanja i čuvanja podataka
kada nema napajanja.

1.6 CPU

Procesor (kraća forma od mikroprocesor) se često naziva CPU (Central

Processing Unit), tj. centralna procesna jedinica. CPU je centralna
komponenta PC-ja i on je odgovoran za sve što PC radi (procesira). Ujedno
je i najskuplji dio PC-ja i on određuje koji OS može biti upotrijebljen, koji SW
može raditi na njemu, koliko je stabilan sistem i još niz drugih stvari.

U zadnje dvije dekade razvijene su dvije arhitekture procesora:

CISC (Complex Instruction Set Computer)
RISC (Reduced Instruction Set Computer)

CISC je tradicionalna arhitektura računara 80-tih i 90-tih godina. CISC

računari su organizovani tako da za izvođenje kompleksnih instrukcija
potrebna složena elektronska kola.

Godine 1984. uveden je koncept RISC računara, a razlog tome je bio što su
studije pokazale da se aproksimativno 80% posla PC-ja izvodi sa 20%
instrukcija. RISC procesira jednostavne instrukcije mnogo brže od CISC-a, a i
dizajn i proizvodnja su jeftiniji, ali on gubi efikasnost kada su u pitanju
 20

kompleksnije instrukcije. RISC mašine imaju veliki uticaj na SW, jer RISC
kompajleri moraju generisati SW rutine za izvođenje kompleksnih instrukcija,
dok je to kod CISC mašina ugrađeno u HW.

U zadnje vrijeme ove dvije arhitekture se približavaju jedna drugoj, tj. postaju
slične. Mnogi današnji RISC čipovi podržavaju onoliko mnogo instrukcija
koliko dojučerašnji CISC čipovi. S druge strane, CISC čipovi upotrebljavaju
mnoge tehnologije RISC čipova.

Izvođenje instrukcije
Registri
Program counter (PC) = Address of instruction
Instruction register (IR) = Instruction being executed
Accumulator (AC) = Temporary storage
Op kodovi
0001 = Load AC from memory
0010 = Store AC to memory
0101 = Add to AC from memory

OP code Adresa

Instrukcioni format

Bazični način izvođenja instrukcije na PC-ju se sastoji iz tri ciklusa: Fetch

(dohvat instrukcije u registar), Decode (dekodiranje, da se zna šta instrukcija
radi) i Execute (izvođenje same instrukcije). Npr. instrukciju ADD A to B
giving C kompajler prevodi u više manjih mašinskih instrukcija koje CPU
 21

razumije. Ove instrukcije se smještaju u RAM i nakon toga se,

pojednostavljeno, dešava sljedeće:
Svaka instrukcija se prebacuje u fetch ciklusu iz RAM-a u CPU
registar
Instrukcija se dekodira, u ovom slučaju to je instrukcija sabiranja, i
traže se podaci na lokacijama A i B i prebacuju u CPU registre
Podaci na lokacijama A i B se sabiraju i spremaju u registar
Registar koji sadrži sumu se prebacuje u lokaciju C u RAM-u
Dohvaća se sljedeća instrukcija i ciklus se ponavlja.
Fetch Execute
 22

Mnogi procesori danas omogućavaju pipeline (procesne linije). Svako stanje

(stage) pipeline-a odgovara stanju u kome se instrukcija nalazi (dohvaća se,
dekodira se, izvodi se itd.) i svako stanje prosljeđuje instrukciju u sljedeće
stanje, dok se instrukcija ne završi. Pentium IV ima 20 pipeline stanja. To
znači da u jednom momentu može izvršavati više instrukcija u različitim
stanjima. Pipeline je prikazan na sl. 2.16.
U prvom kloku se dohvaća instrukcija A, u drugom kloku se dohvaća
instrukcija B, a instrukcija A se dekodira. U trećem kloku se dohvaća
instrukcija C, instrukcija B se dekodira, a instrukcija A se izvodi itd.

RAM PIPELINE
A KLOK 1 2 3 4
B FETCH A B C D
C DECODE A B C
D EXECUTE A B

Slika 2.16 Pipeline

Pored pipeline-a, mnogi procesori danas imaju superskalarnu arhitekturu.

To znači da su elektronska kola za svako stanje pipeline-a duplirana, a to
pretpostavlja da se više instrukcija može izvoditi paralelno.
Istorijat CPU-a počinje sa prvim Intelovim čipom 8088, upotrebljenim u IBM
PC-ju. Iako je već tada Intel imao bolji i brži čip 8086, razlozi za upotrebu
8088 su bili ekonomske prirode: 8-bitni bus je zahtijevao +od 16-bitne, a i
većina ostalih čipova je imala 8-bitni dizajn.
Nakon toga se na tržištu se pojavilo višegeneracija procesora.
 23

Današnje generacije procesora se baziraju na više jezgara (multi-core) i x64-

bitnoj arhitekturi. Multi-core procesori su procesorski sistemi komponovani od
dva (dual-core) ili više jezgara u istom čipu za implementaciju
multiprocesiranja.

Primjer Intelovog dual core procesora gdje svaka jezgra ima svoj vlastiti L1
cache i zajednički L2 cache je dat na Sl. 2.18. Raniju funkciju L2 je preuzeo
L3 cache. Da bi iskoristio dual core, procesor OS mora biti u stanju da
prepozna multi-threading (višenitni način rada) i softver mora imati SMT
(Simultaneous Multi-threading Technology) koja omogućava paralelni multi-
threading. Bez SMT softver će prepoznati samo jedno jezgro. Dual core
procesor je različit od multiprocesorskog sistema (sa dva CPU), jer ovaj ima
dva odvojena CPU sa vlastitim resursima. Kod dual core resursi se dijele, a
jezgre su na istom čipu. Multiprocesorski sistem je brži od dual core, a dual
core je brži od sistema sa jednim jezgrom. Dual core takođe ne zahtijeva
novu matičnu ploču.

Čip Dual-core procesora

 24

a) b)
a) quad-core chip sa djeljenim L2 cache. (b) quad-core chip
sa separatnim L2 caches.

X64 arhitektura
Osnovni cilj ove arhitekture su bili veći broj 64 bitnih registara opšte namjene
i 64 bitna virtuelna adresa. Prvo je AMD (Advanced Micro Devices) dizajnirao

x86-64, superset x86 instrukcionog seta. Ovi procesori su mogli procesirati

postojeće 32-bitne ili 16-bitne x86 programe bez gubitka brzine i
kompatibilnosti i podržavali su nove programe napisane sa proširenim
instrukcionim setom upotrebljavajući 64-bitni adresni prostor i druge dodatne
mogućnosti. Ova specifikacija (x86-64) je kasnije preimenovana u AMD64.
Ovo je bilo prvi put da neka druga kompanija u odnosu na Intel napravi
značajne dodatke x86 arhitekturi. Intelov odgovor je bio identična arhitektura
nazvana Intel64 kompatibilna sa 32-bitnim kodom bez slabljenja performansi.

Intel 64 (IA-64) je Intelova implementacija x86-64.

Bazna struktura i koncept CPU-a su prikazani na Sl. 2.19.

 25

Slika 2.19 Bazna struktura i koncept CPU-a

Control Unit (Upravljačka jedinica) pretražuje instrukcije u memoriji,

dohvaća instrukcije (fetch) i dekodira instrukcije. CPU preko
sistemskog bus-a prima dvije vrste podataka: instrukcije i podatke koji
obrađuju te instrukcije. Najveći posao za CPU je da dekodira
instrukcije i locira podatke. Svi CPU PC-ja su "8086" kompatibilni, što
znači da programi komuniciraju sa CPU putem specifične familije
instrukcija. Svi novi procesori, bez obzira na to koliko su jaki i
napredni, moraju biti u mogućnosti da rukuju sa 8086 instrukcionim
formatom i, zbog kompatibilnosti prema dole, CPU mora potrošiti
dosta vremena da prevede 8086 instrukcije u interni instrukcioni kod,

Branch predictor (Prediktor grananja) pokušava da pogodi koja će

sekvenca instrukcija biti izvedena svaki put kada program sadrži
uslovni skok tako da prefetch i decode jedinice mogu dobiti spremnu
instrukciju unaprijed.
 26

ALU (Arithmetic and Logic Unit) – aritmetičko-logička jedinica radi u

konjunkciji sa General Purpose Registers (registrima opšte namjene),
privremenim lokacijama u memoriji - u koje se može upisivati sadržaj
memorije ili se njihov sadržaj može upisivati u memoriju -

izvodi operacije sa integer-ima (integer ALU) i realnim brojevima

(Floating Point Unit i multimedija instrukcijama), kao i logičke
operacije.

ALU takođe mijenja bitove u SR (Status Registar), koji nakon

izvođenja svake instrukcije sadrži podatke o rezultatu (ispravno,
broj izvan opsega, dijeljenje sa 0 itd.).

Registri: pored već pomenutog SR registra, postoji još registara, od

kojih su najznačajniji PC (Program Counter), programski brojač koji
sadrži adresu sljedeće instrukcije koja će biti izvedena i IR (Instruction
Register), instrukcioni registar preko koga kontrolna jedinica vrši
transfer instrukcija iz memorije. Na raspolaganju su i ostali registri
opšte nemjene-

Cache (keš) memorija služi da premosti razliku u brzini CPU-a i RAM-

a, jer je CPU znatno brži. To je specijalna memorija RAM tipa, malog
kapaciteta i velike brzine, koja se upotrebljava kao bafer. Postoje tri
tipa ove memorije: L1, L2 i L3 (Level 1, 2 i 3).

Ako instrukcije ili podatka nema u L1 kešu, oni se uzimaju iz L2

keša itd. Kada je u pitanju keš memorija, postoje dva tipa:

I-cache (instrukcioni keš) i

 27

D-cache (keš podataka)

Kod Pentiuma IV, umjesto konvencionalnog I-keša postoji "trace cache", koji
sadrži dekodirane mikrooperacije u redoslijedu izvođenja programa i tako
izbacuje dekoder iz glavne egzekucione petlje. Na donjoj slici prikazan je
koncept keš memorije.

Slika 2.21 Koncept keš memorije

1.7 I/O adapteri

I/O adapteri se nazivaju i I/O kontroleri, kartice, ekspanzione kartice, i oni

služe kao interfejs između periferala i bus-ova (kao što je prikazano na
Sl. 2.22).
Kontroleri mogu biti integrisani na matičnoj ploči, a mogu biti i zasebne
ekspanzione kartice.

Npr. Disk kontroler:

- Prihvata komandu da čita sector 11 206 na disku 2
- Konvertuje linearni sektor broj u cilindar,staza, sektor
- Komplikovano (vanjske i unitrašnje staze, bad sektori)
- Pozicionira i odabira glave i čeka sektor
- Asemblira dolazeće bitove u riječi i sprema ih u memoriju
 28

Softver koji komunicira sa kontrolerom se zove Device driver

Zbog modularnog PC dizajna, postoji veliki broj ekpanzionih kartica koje se,
po želji, mogu ugrađivati u PC (modemi, mrežne karte, ISDN adapteri, video i
zvučne karte itd.).

Adapteri omogućuju funkcije koje su odvojene od matične ploče, proširuju

mogućnosti PC-ja i jednostavno se instaliraju u ekspanzione slotove na
matičnoj ploči. Adapter na I/O bus-u upotrebljava IRQ (Interrupt ReQuest)
koncept za signalizaciju primanja, odnosno slanja podataka i završetka
operacije.

Jedan od načina komuniciranja sa uređajima je putem registera

pridrženih svakom portu. Skup ovi registara čine I/O port space.

Registeri mogu biti dužine os 1 do 4 bytes i obično postoje:

1. data-in register iz koga host čita input sa uređaja.
2. data-out register u koji host piše da bi poslao output.
3. status register iz koga host dobija status uređaja (idle,
ready for input, busy, error, transaction complete, etc).
4. control register u koji host piše komande ili mjenja settings
uređaja (parity checking, word length, ili full- versus half-
duplex operation).
 29

Slika 2.24 Adapter

Grafička kartica se ranije spajala preko standardnog PCI bus-a, čija je

ukupna propusnost bila 133MB/s. To nije bilo dovoljno za kvalitetniju grafiku,
a posebno ako se propusnost PCI dijeli sa drugim karticama. Ovaj problem je
riješen prvo sa AGP bus-om a zatim sa PCI Express busom.. Svaka grafička
kartica se sastoji od par osnovnih dijelova i karakteristika:
 GPU
 Memorija
 Interfejs (PCIe)
 DVI (Digital Video Interface) konektor za digitalni monitor

 S-video konektor za kompozitni konektor za TV/VCR

 VGA konektor za analogni CRT monitor
 HDMI
 Broj pixela, različitih rezolicija Pixel je skraćenica od picture element
(element slike) i predstavlja najmanji segment slike.
 Rezolucija (broj pixela) je bitan faktor za kvalitet slike.
Boja kod monitora se postiže kombinavijom tri osnovne boje RGB
(Red. Green, Blue).
Svaki pixel ima po 8 bitova za svau od ove 3 boje tj ukupno 24 bita
za boju piksela at je 224 nijansi boje.
Ostali standardi:
Ready HD 1366x768
 30

Full HD 1920x1080
4k 3840x2160
UHD (7680 × 4320)
Pored dosad navedenih osnovnih uređaja, postoji još čitav niz različitih
uređaja koji se povezuju na računar, a nisu obrađeni u ovoj knjizi.

 Softver i dodatna oprema

Discrete Graphics

GPU
Video RAM
(Dedicated Memory)
Local Memory Bus 3D Core
~10 GB/s on low end GPUs
50+ GB/s on high end GPUs

GART
Video
connects the GPU to
system memory and Core
handle scather gather
Memory interface

PCI Express Bus

~4 GB/s

Chipset
Memory Bus
~3 GB/s (single channel) System RAM
~7 GB/s (double channel) Typically only
Shared Memory
Front Side bus
~7GB/s

CPU

x86 core

Slika 1. Tipična konfiguracija sa PCI-Express discretnim

adapterom
 31

CPU

x86 core

Front Side bus

~ 7 GB/s

Chipset
Integrated GPU

3D Core

GART Video
connects the GPU to
system memory and Core
handle scather gather
Memory interface

Memory Bus
~ 3 GB/s single channel
~ 7 GB/s double channel

System RAM
Both Dedicated and Shared

Dedicated grafička memorija- ekskluzivno za grafiku

Shared (dijeljena) – kada mu je potrebna grafički sistem je može upotrebiti
Izračunavanje grafičke memorije

Total sistemska memorija raspoloživa za grafičku upotrebu može biti

dedicated ili shared za GPU, I računa se po formuli:

TotalSystemMemoryAvailableForGraphics =
MAX((TotalSystemMemory - 512) / 2), 64MB)

Modem (MOdulator - DEModulator) je uređaj koji spaja računar na analognu

telefonsku liniju, pri čemu vrši D/A i A/D konverziju. Kada se kaže modem,
 32

obično se misli na V.90 modeme brzine od 56Kbps ili na V.34 brzine od 28.8
Kbps. Ovaj termin se takođe upotrebljava i za brze DSL modeme ili za ISDN
adaptere koji tehnički nisu modemi. Modemi mogu biti interni i eksterni.
Interni modemi zahtijevaju prazan ekspanzioni slot, a eksterni - serijski ili
USB port. Većina modema upotrebljava Hayes-ove AT komande za
upravljanje modemom. Za modem je takođe potrebno imati odgovarajući
softverski drajver.
Ako je računar vezan u LAN (Local Area Network), onda se umjesto modema
upotrebljava mrežna kartica NIC (Network Interface Card), brzine 100/1000
Mbs.
Na zvučnu karticu se priključuju zvučnici, mikrofoni i slušalice.

Plug and Play (PnP) je industrijski standard za ekspanzione kartice i, ako

kartica potvrdi standard - instalacija je vrlo jednostavna, tj. kartica se
konfiguriše automatski.

1.8 Periferali

1.8.1 Memorijski mediji i drajvovi

Često postoji konfuzija u terminima drajv - medij. Medij je nosioc podataka a

dravj uređaj za čitanje i pisanje tih podataka.

Par objašnjenja za potrebu korišćenja izmjenljivih memorijskih medija:

Fajl se ne može prebaciti preko mreže
Više PC-ja je na jednom mjestu, a nisu umreženi
Zahtijeva se više prostora na disku
Zahtijeva se fizički transport fajla
 33

Nadogradnja PC-a
Zaštićeni podaci
BACKUP/RESTORE

Drajvovi se obično označavaju slovima (fizički i logički drajv), kao što je

prikazano na Sl. 2.26.

Memorijski medij slovo

Floppy disk A: , B:
Hard disk C: , D: , E:
CDROM/DVD F:
Magnetno optički (MO) drajv G:
Network drajv M:
RAM disk O:

Slika 2.26 Oznaka drajvova

Prema tehnologiji drajvovi mogu biti (Sl. 2.27):

Tehnologija Drajv
Magnetski Floppy diskovi
Hard diskovi
Zip drajvovi itd.
Optički CD-ROM, DVD itd.
SSD (flash) Stikovi, kartice

Slika 2.27 Tehnologije drajvova

 34

1.8.2 Tradicionalni Floppy drajvovi (disketa)

To su mali, jeftini diskovi ograničenog kapaciteta. Kapacitet im je bio do 1.44
MB, i danas su uglavnom istorija, kao i drajvovi koji su ih naslijedili (ZIP
drajvovi), iako se još ponekad mogu naći na starijim računarima.

1.8.3 Portabilni USB Flash drajvovi

USB flash disk drajv je PnP drajv koji se spaja na USB port, a PC ga
automatski detektuje kao promjenljivi disk. Sa ovog drajva se mogu izvoditi
aplikacije, slušati MP3 muzika, gledati video itd. Veličina ovog drajva je kao
BIC jednokratni upaljač i u mnogim slučajevima se ne mora nositi notebook
računar, ukoliko se posjeduje ovaj drajv i USB port na drugom računaru. USB
drajv je prikazan na Sl. 2.28.

1.8.4 Optički diskovi

CD i DVD (Digital Video Disc) spadaju u optičke diskove. Ovi diskovi, za

razliku od magnetnih, mogu čuvati informacije znatno duže. Bazirani su na
laserima i imaju veću gustinu pakovanja podataka i veću stabilnost.

Preteča ovih diskova je bio CD (Compact Disk), koji je trebalo da zamijeni LP

(Long Play) ploče u 80-tim godinama. Kompakt diskovi su bili organizovani
po stazama (tracks), od kojih je svaka imala broj.

CD-ROM (Read Only Memory) se pojavio 1984. god., kao ekstenzija CD.
Razlika je bila samo u organizaciji podataka (umjesto staza upotrebljeni su
sektori koji su se mogli čitati nezavisno). Kapacitet je 650/700 MB. Razlika
između tvrdih i optičkih diskova je u tome što tvrdi diskovi imaju koncentrične
 35

staze, a CD spiralne. Postoji više tipova CD i DVD, koji se razlikuju po tome

šta mogu da rade.

1.8.5 Blue-Ray optički drajvovi

Blue-Ray, Blu-ray ili BD su novija generacija optičkih diskova koji treba da

zamijene standardne CD i DVD diskove. Službeno je prvi Blu-Ray projekt
objavljen 2002. godine, a prvi proizvod se pojavio na tržištu 2003. godine.
Uglavnom su namijenjeni za spremanje HD videa, igara i podataka i to do
50GB. Ovi diskovi imaju iste fizikalne dimenzije kao CD ili DVD. Upotrebom
blue-violet (plavo-ljubičasti) lasera od 405 nanometara, za razliku od 650 i
780 nm infrared lasera kod DVD i CD, ovi diskovi mogu spremiti šest puta
više podataka od DVD diskova.

Tip Fizička veličina Jednoslojni Dvoslojni

Standardni 12 cm jednostrani 25 GB 50 GB
Mini disk 8 cm jednostrani 7.8 GB 15.6 GB

Slika 2.30 Karakteristike BD

1.8.6 Tvrdi diskovi (hard disks)

Hard diskovi (HD) su jedan od ključnih elemenata performansi PC-ja, jer

mogu biti uzročnik velikih kašnjenja i predstavljati usko grlo (sl. 2.31). Dok se
vremena pristupa RAM-u mjere u nanosekundama, vrijeme pristupa hard
diskovima se mjeri u milisekundama. Organizacija hard diska je prikazana na
sl. 2.32. Nekoliko magnetnih ploča je montirano na zajedničku osovinu i one
rotiraju konstantnom brzinom koja se mjeri u broju obrtaja po minutu (rpm-
revolutions per minute). Tipične brzine su 3600, 4500, 7200, 10000 rpm. S
 36

druge strane postoji češalj - glava, odnosno ruka sa glavama za čitanje i

pisanje, koje se kreću kroz k-pozicija.
Svaka adresibilna jedinica na disku je određena sa tri koordinate (c, p, s),
gdje je c - indeks cilindra, p - indeks ploče (staze) i s - indeks sektora. Cilindri
su skup staza istog radijusa, i sve glave su uvijek na istome cilindru. Staze su
skup bajtova na određenoj poziciji glave za R/W, a sektori su dijelovi staze.

Slika 2.31 Otvoreni HD

Faktori koji utiču na brzinu hard diska jesu:

Rotaciona brzina
Broj cilindara
Broj sektora po stazi
Vrijeme pozicioniranja glava (seek time) i odabiranje glave
Rotaciono kašnjenje
Brzina prenosa podataka
Keš na HD
Organizacija podataka
Interfejs (SATA, SCSI, USB)
 37

Najbrže vrijeme pozicioniranja je kada se pozicionira sljedeći cilindar, a

najsporije od prvog do zadnjeg cilindra. Zato se uzima prosječno vrijeme
pozicioniranja od prvog do srednjeg cilindra. Kada se glave pozicioniraju na
željeni cilindar i odabere glava, mora se čekati nailazak pravog sektora, i to je
rotaciono kašnjenje, a zatim nastupa transfer podataka.

Struktura i elementi hard diska su prikazani na Sl. 2.32. Od dva motora jedan
se koristi za vrtnju diska a drugi za pozicioniranje glava na odeđeni cilindar.

Za ubrzanje rada diskova koristi se RAM keš, tj. u jednom pristupu disku se
više podataka prebacuje u RAM. Sljedeće obraćanje disku se svodi na
pristup kešu, koji je mnogo brži. Ako je podatak u kešu, ne pristupa se HD-u.
Postoje i diskovi koji imaju vlastiti keš(od 8 do 256 MiB) .

Današnji diskovi se vrte obično oko 7200 obrta u minuti.

Vrijemejedne i/o operacije na disku:

Ttot = Tseek + Trot.kaš + Ttransfer

 38

Slika 2.32 Struktura HD

 39

1.8.7 RAID DISKOVI Redudant Array of Inexpensive Disks

RAID – Redundantni niz jeftinih diskova

Ideja 1987 sa Berkley – Paterson, Gibson i Katz su
objavili rad
A Case Study for Redunant Arrays of Inexpensive
disks
Cilj:
 Bolje performanse
 Veči kapacitet
 Otpornost na kvarove – rekonstrukcija podataka bez
gubitka u slučaju kvara
Ideja:
 Kombinovati niz malih jeftinih diskova u niz diskova
koji za računar predstavljaju jedan logički (virtuelni)
disk.
 Kontra particioniranju
 Dupliranje i raspoređivanje podataka
Podjela:
 Raid je u pošetku imao 6 baznih standardnoh nivoa
označenih sa brojevima 0 – 5
 Kasnije novi nivoi i kombinacije
 Svaki nivi ima svoj trade-off (cijena, pouzdanost,
brzina, propusnost
 40

Implementacija:

Softverska
 Okupira glavnu memoriju
 Konzumira CPU cikluse
 OS zavisan
 Degradira performanse u odnosu na druge
aplikacije

Hardverska

 Kontroler koji upravlja RAID sistemom

nezavisno od h osta
Razlike u:
 Brzini, cijeni, otvorenosti, prilagodljivosti,
dodatna pouzdanost itd.
Neki termini:
Spanning (konkatinacija, spajanje, inverzno particioniranju
Stripping (rasklopljen)

MTBF (Mean Time Beetwen Failure) niza diskova je jednak MTBF

individualnog diska podjeljenog sa brojem članova
 41

RAID 0
U svim dijagramima vrijedi:
 A, B, C, D, E and F – reprezentuju blokove
 p1, p2, i p3 – reprezentuju parity

Osnovne karakteristike RAID level 0.

 Segmentiranje (striping) obuhvata podešavanje dva
ili više diskova sa ravnomjerno raspoređenim
podacima međusobno
 Najjeftiniji RAID
 Minimum 2 diska.
 Nema redundancije ( no mirror, no parity ).
 Upotrebljavati za nekritične sisteme koji traže brz
odziv
 42

 I/O performanse su bolje sa velikim stripovima

 I/O Performanse se poboljšavaju proširenjem I/O
opterećenja preko više kanala i drajvova
 I/O Performanse se značajno poboljšavaju kada su
podaci stripovani sa više kontolera sa po jednim
drajvom
 Backup (učestanost izmjena)) ukazuju na važnost
podataka
 Kapacitet = vličina najmanjeg diska * n
 MTBFgrupe = MTTF / n n – broj diskova

RAID 1

Opšte karakteristike RAID level 1.

 Minimum 2 diska.
 Kapacitet = kapacitet manjeg diska
 43

 Veća pouzdanost (gubitak kapaciteta)

 Upotreba za aplikacije koje zahtjevaju visoku
toleranciju uz malu cijenu (finansijske i
računovodstvene)
 Za male DB, enerprise servere, individualnu
upotrebu
 Šta je bolje dupli podaci ili paritet
 Dobre performance ( no striping. no parity ).
 Najbolje performanse ako kontroler omogućava dva
konkurentna separatna READ po mirror paru ili dva
dupla WRITE po paru.
 100% redundancija ( as blocks are mirrored ).
 Ako je jedan disk u kvaru drugi preuzima funkciju
(primar i sjenka)
Mirrorring (preslikavanje) i Duplicate su isti iz ugla OS.
Dupliciranje podrazumjeva da su diskovi vezani za
različite kontrolere.
 44

RAID 2

 RAID 2 upotrebljava bit level striping. Npr. umjesto stripinga

blokova po diskovima, on stripuje bitove po diskovima.
 Na gornjoj slici b1, b2, b3 su bitovi. E1, E2, E3 su error
correction codes.
 Potrebne su dvije grupe diskova. Jedna grupa diskova je
upotrebljena za pisanje podataka a druga za pisanje
Hamming-ovih ECC. (najmanje dva)
 Kada se podaci pišu na disk, računa se ECC code za
podatke, i stripuju se data bitovi na data-disks, i pišu ECC
code na redundantne diskove.
 Kada se podaci čitaju sa diska, čitaju se takođe i
koresponding ECC kodovi sa redundantnih diskova, i
provjerava se da li su podaci konsistentni i ako je potrebno
vrši se korekcija u letu (on the fly).
 Dana se ne upotrebljava jer diskovi imaju vlastitu ECC
kontrolu.
 45

RAID 3

 To je RAID 0 + Parity
 Kapacitet = veličina najmanjeg diska * (n – 1)
 RAID 3 upotrebljava byte level striping. Umjesto stripovanja
blokova po diskovima, on stripuje bytes po diskovima.
 Broj bytes poslat po svakom stripu varira (tipično maji od
1024)
 RAID 3 I 4 se razlikuju samo po veličini stripa.
 Min diskova 3
 Na gornjoj slici B1, B2, B3 su bytes. p1, p2, p3 su parities.
 Upotrebljava se više data diskova i poseban disk za
spremanje parity.
 Exclusive OR za računanje Parity
 46

 Toleriše gubitak jednog diska

 Parity disk usko grlo
 Diskovi moraju biti sinhronizovani u vrtnji da bi dobili
podatke.
 Svaka I/O operacija zahtjeva aktivnost na svim diskovima
 Sequential read i write imaju dobre performanse.
 Random read i write imaju lošije performanse.
 Nije popularan kao ostali RAID-ovi i malo u upotrebi.

Exclusive OR – XOR
0 xor 0 = 0
1 xor 0 = 1
0 xor 1 = 1
1 xor 1 = 0

NPR.
A 0010 0100
XOR
B 0010 0001
P 0000 0101
 47

A uništen - restauracija A
B 0010 0001
P 0000 0101
0010 0100 -> A

RAID 4

 RAID 4 upotrebljava blok level striping.

 48

 Sličan RAID 5 u stripovanju blokova po data diskovima ali

ima samo jedan parity disk.
 Nije u opštoj upotrebi isto kao i RAID 3.

RAID 5

Opšte karakteristike RAID level 5.

 Najviše u opotrebi
 Minimum 3 diska.
 Dobre performanse ( blokovi su stripovani ).
 Dobra redundancija ( distribuiran parity ).
 Toleriše gubitak jednog diska
 Najbolja opcija cost/performanse za performanse i
redundanciju.
 49

 Performanse neznatno slabije od RAID 0 zbog

pisanja Parity
 Upotreba za DB koje su prevashodno READ
orijentisane tj. procesiranje transakcija, servise opšte
namjene itd.
 Write operacije su sporije i RAID 5 nije pogodan za
write intenzivne aplikacije

RAID 10

 Ovo se još naziva “stripe of mirrors”

 Izvrsna redundancija ( as blocks are mirrored )
 Izvrsne performance ( as blocks are striped )
 Ako se ima para, ovo je najbolja opcija za bilo koju
kritičnu aplikaciju
 50

RAID 6

 Kao RAID 5 ali sa dual parity.

 Min 4 diska
 Na gornjoj slici A, B, C su blokovi. p1, p2, p3 su parities.
 Ovdje se kreiraju 2 parity bloka za svaki data blok.
 Otporan na 2 disk greške
 Ova RAID konfiguracija je kompleksna za implementaciju u
RAID kontroleru, jer se moraju računati 2 parity data za
svaki data block. A + B = p1 i B + p1 = p2
 Read performanse puno bolje od WRITE (radi pisanja
duplog parity)
A 0000 1111 XOR
B 1111 0000
p1 1111 1111

B 1111 0000
 51

p1 1111 1111
p2 0000 1111
Ako ispadnu diskovi sa A i B računamo B iz p1 + p2
P1 1111 1111
p2 0000 1111
B 1111 0000
Sada računamo A iz B + p1
B 1111 0000
P1 1111 1111
A 0000 1111

Ostali RAID 7, RAID 53 itd.

1.8.8 Printeri

Printeri (štampači) su uređaji za produkovanje teksta ili grafike na papiru ili

plastici. Za razliku od printera, ploteri se koriste za produkovanje većih slika,
inženjerskih crteža, mapa itd. Klasičan izgled printera je prikazan na Sl. 2.38.
 52

Slika 2.38 Printer

Glavni tipovi printera su:

Matrični printeri
Ink jet printeri koji ubrizgavaju tintu
Laserski printeri
Termalni printeri

1.8.8.1 Matrični printeri

Ovi printeri su bili prvi nasljednici printera sa bubnjem i lancem (linijski

printeri), koji su se koristili za veliki obim štampanja. Bili su klasični za PC.
Znak, odnosno karakter, se na ovim printerima predstavlja sa 14 do 24 pina
(iglice). Za štampanje koriste ribone (indigo traka), a štampaju znak po znak
različitim brzinama, u jednom ili oba smjera. Danas nisu popularni kao ostale
vrste printera i sve manje se upotrebljavaju.

1.8.8.2 Ink jet printeri

Bazirani su na ubrizgavanju tinte na papir. Cijena im je između cijene

matričnih i laserskih printera. Glava za štampanje sadrži obično četiri kasete
(patrone) sa tintom (crvena, plava, žuta i crna) i ne mogu štampati višestruke
kopije. Prednost ovih štapača u odnosu na laserske (crno-bijele) je štampa u
boji, niža cijena, a mane su im: sporija štampa, lošiji kvalitet, specijalni
papir itd.

1.8.8.3 Laserski printeri

 53

Ovo su najbrži, uobičajeni, svakodnevni i najpopularniji printeri na tržištu. Oni

takođe ne mogu štampati višestruke kopije. Preteča ovih printera su bili kopir
aparati. Rade na principu prenosa tonera na papir i stavaranju slike sa
ekrana na papiru. Slika se sa računara iscrtava laserom na bubanj koji na tim
dijelovima postaje elektrostatičan i privlači toner (prah). Nakon zagrijavanja
se nakupljeni toner prenosi na papir i tako se dobija slika ili tekst na papiru.
Kada su u pitanju toner i bubanj, većina štapača to ima zajedno, pa promjena
istrošenog tonera znači i promjenu bubnja, iako je trajanje bubnja nekoliko
puta veće od trajanja tonera, što poskupljuje štampu, ali donosi kvalitet.

Prilikom crtanja na bubnju najmaniji djelić slike, odnosno teksta, jeste tačka
(dot). Broj tačaka koje čine sliku je rezolucija štampača. Jedinica mjere je dot
po inču (dots per inch – DPI). Prvi laserski printeri su imali 300 DPI, a
današnji imaju od 600 do 1200 DPI. Brzina printera se izražava u broju
stranica po minutu (PPM – Page Per Minute), samo ovdje treba uzeti u obzir
šta se štampa (tekst, grafika) i koliko je popunjena stranica, koji se font
upotrebljava itd. Brzina štampe je nekoliko desetaka PPM. Bitan je još i
format papira, memorija štampača, softver itd. Laserski štampači se spajaju
na računar, ili preko USB ili paralelnog porta. Postoje i mrežni štapači koji se
spajaju na mrežu bez prisustva računara i imaju vlastitu mrežnu karticu.
Svakako je bitan element i drajver za štampač, samo što korisnik nema
uticaja na to, jer dobija ono što proizvođač nudi.

Laserski printeri se mogu podijeliti u dvije grupe:

GDI ili Windows laserski printeri koji od računara dobijaju već
pripremljenu stranicu za štampu
Printeri koji od računara dobijaju dokument koji sami pretvaraju u
stranicu za štampu i imaju vlastiti procesor i memoriju
 54

Kad su u pitanju laserski printeri, potrebno je spomenuti još jednu stvar, a to

je jezik koji se koristi za opis stranice PDL (Page Description Language).
Najpoznatiji su PostScript i PCL, i oni opisuju način na koji računar šalje
podatke printeru.

PostScript je objektno orijentisani jezik kompanije Adobe, koji tekst tretira

kao skup geometrijskih objekata. Kada se za štampač kaže da ima
postscript, to znači da ima ugrađen interpreter za taj jezik.

PCL (Printer Control Language - PCL) je proizvod Hewlett-Pacard-a. Koristi

se na isti način kao i PostScript, iako im je sintaksa različita. Štampači sa
PCL imaju bolji ispis grafičkih dokumenata, ali su sporiji zbog prevođenja, i
skuplji su.

Laserski kolor štampači se koriste pri profesionalnoj štampi i po cijeni su vrlo

skupi, zbog upotrebe tonera (četiri boje za štampu).

1.8.8.4 Kolor termalni printeri

Ovi printeri su, za sada, preskupi za normalnu upotrebu. Upotrebljavaju se

za štampu knjiga, tj. u izdavačkoj djelatnosti. I potrošni materijal (cartridges) i
specijalni papir su skupi.

1.8.9 Tastatura (keyboards)

Tastatura je primarni ulaz za PC. Slična je tastaturi pisaće mašine po

raspredu slova, međutim ima još tipki za specijalne funkcije.
 55

Tipovi tastatura imaju različit raspored tipki. Najpoznatiji je QWERTY, koji

predstavlja prvi red alfabetskih znakova na lijevoj strani tastature. QWERTY
je nastao 1870. god. kada su napravljene prve pisaće mašine i ostao je
dominantan do danas, iako postoje puno bolji rasporedi koji nisu naročito
popularni, a puno su brži za ukucavanje teksta. Tastature su u početku imale
83 tipke (XT keyboard), zatim 84 (AT PC), 101 (RT PC) i 104 (za tri tipke
prošireni model 101). Sada postoje bežične tastature sa specijalnim
naturalnim dizajnom. Znakovi koji ne postoje na tastaturi mogu se ukucati
kombinacijom više tipki, npr. CTRL + D, što znači držati pritisnutu tipku
CTRL, a zatim pritisnuti tipku D.

1.8.110 Miš (Mouse)

Miš je ulazni uređaj kojim se obavljaju tri funkcije:

Pozicioniranje na ekranu pokretanjem miša po podmetaču
Pritisak (click - klik) na lijevi ili desni taster
Šetanje (scrolling) po ekranu, odnosno prozorima

Može biti sa kablom ili bežični. Lijevim klikom se aktiviraju objekti a desnim
osobine (properties) objekata.

1.8.11 Monitori
Bitni faktori za monitora su:
veličina
frekvencije osvježavanja slike,
Tehnologija (LCD, LED, OLED itd) itd
Veličina monitora se mjeri u inčima po dijagonali (14,15,17,19, 21 itd.)