Seconda edizione 2016

Grafica impaginazione
Fabio Ardente

© Copyright 2015 − Edizioni Santa Croce s.r.l.

Via Sabotino 2/A − 00195 Roma
Tel. (39)0645493637 − Fax (39)0668164400
info@edusc.it
www.edizionisantacroce.it

ISBN 978-88-8333-610-2
 IL LATINO ECCLESIASTICO
PER TUTTI

SELF LATIN
Manuale di Latino
con didattica per l’autoapprendimento

MARIA CRISTINA FORMAI

EDUSC
 Ringraziamenti
Un ringraziamento particolare va a chi ha permesso la concretizzazione dell’opera,
allo studente di Diritto Canonico Fabio Ardente, il quale si è cimentato non soltanto
nell’intera impaginazione, ma anche nella struttura grafica dei testi con un lavoro
sovraumano nella realizzazione delle svariate tabelle, schemi e vocabolario. Senza il
suo ausilio non si sarebbero mai concretizzati tali testi.
Infatti iniziando quasi per scherzo, “scandalizzato” per l’originaria e pessima
impostazione grafica dei testi, si è offerto volontario per rimpaginare le intere unità
didattiche. Ritengo che se all’inizio, solo avesse immaginato quale mole di lavoro lo
aspettava non me lo avrebbe mai proposto.
Un grazie anche a tutti quei miei studenti che nel corso di questi quindici anni
mi hanno dato suggerimenti e consigli e che, con le loro domande, m hanno aiutato a
capire cosa dovevo cambiare e come dovevo migliorare le spiegazioni.
Una menzione speciale è indirizzata alla Mia Mamma che ha sempre creduto in
me e mi ha spinto a scrivere questi testi, seguendone con interesse lo svolgimento, a
Lei dedico questo mio lavoro.
L’autore si scusa per le eventuali imperfezioni o errori, poiché il lavoro è nato
dalla necessità di agevolare gli studenti durante le lezioni ed in seguito alla richieste
degli stessi si è giunti all’attuale redazione.
Inoltre lo stesso è aperto alle eventuali correzioni, osservazioni e chiarimenti, al
seguente indirizzo e-mail di posta elettronica: manualelatinoformai@gmail.com

Maria Cristina Formai

 Introduzione alla sezione “Esercizi”
Una teoria impostata in modo nuovo aveva bisogno di esercizi correlati con
termini presi da testi di teologia, filosofia o diritto canonico.
La sezione degli esercizi può sembrare all’inizio un pò elementare nella sua
presentazione. Infatti in un primo approccio le frasi sembrano essere ripetitive, ma
ciò è stato appositamente fatto al fine di portare lo studente con un piano inclinato a
tradurre con facilità.
Infatti sono esercizi in cui spesso i termini delle frasi sono gli stessi, cambiando
le uscite finali in modo che lo studente debba concentrarsi sulle terminazioni dei
vocaboli senza impiegare troppo tempo a cercare i significati sul vocabolario, cioè
lo stesso termine in una frase esce in “A”, nella successiva in “AS” in un’altra ancora
in “AE” e così via, per capire che, a terminazione diversa, corrisponde una funzione
diversa del termine.
Naturalmente per fare ciò a volte le frasi acquistano dei significati un poco strani,
ma l’importante è potersi concentrare su come varia una parola al variare della sua
funzione logica all’interno della frase.
Altra caratteristica fondamentale del testo è la sezione “autocorrezioni”. Questa
sezione infatti riporta per ogni unità la traduzione di almeno tre esercizi, in modo
che lo studente possa da solo controllare l’esattezza della sua traduzione ed andare
avanti.
Guida all’utilizzo dei testi e procedimento da seguire:
1. Leggere e cercare di capire l’unità di teoria.
2. Passare agli esercizi relativi all’unità stessa. Nelle prime unità sono riportati gli
schemi utili per la traduzione, affinchè lo studente man mano prenda confidenza
con il metodo illustrato nel manuale.
3. Controllare nelle autocorrezioni se gli esercizi siano corretti. Se lo studente avrà
tradotto con esattezza tutti gli esercizi dell’unità, vorrà dire che ha compreso quel
concetto e potrà passare all’unità seguente. Altrimenti cercherà di comprende-
re attraverso gli errori quali siano i concetti che non ha capito. Per rendere più
semplice la traduzione potrà servirsi degli schemi deduttivi il cui utilizzo è spie-
gato nelle unità stesse.

N.B: tutti gli esercizi riportano l’autocorrezione.

ESERCIZI
 Esercizi

UNITÀ 1
: I DECLINAZIONE - PRESENTE ATTIVO E PASSIVO

Strumenti guida per la traduzione

singolare plurale
nominativo terr-a la terra terr-ae le terre
genitivo terr-ae della terra terr-arum delle terre
dativo terr-ae alla terra terr-is alle terre
accusativo terr-am la terra terr-as le terre
vocativo terr-a o terra!!! terr-ae o terre!!!
ablativo terr-a con la terra terr-is con le terre

attivo
O/M io

}
S tu A
T egli BA = imperfetto
E presente BO-BI-BU = futuro (I-II)
MUS noi I
IE = futuro (IV)
TIS voi U
NT essi

ILLUMINAT ILLUMINABAT ILLUMINABIT

-T = attivo / egli -T = attivo / egli -T = attivo / egli
-A = presente -BA = imperfetto -BI = futuro
-T = egli → illumina -T = egli → illuminava -T = egli → illuminerà

Per imparare a tradurre

Domina laudat puellam
a) cerco il verbo: laudat
b) vedo se è singolare o plurale: T = singolare, quindi
c) cerco il soggetto singolare: domina (è all’inizio della frase)
d) se il verbo è transitivo cerco l’oggetto puellam (am è solo acc. sing.)
e) cerco altri complementi senza preposizione (non ci sono)
f) cerco i complementi con preposizione (non ci sono)
Quindi: La signora loda la ragazza

8
 Unità 1: i declinazione - presente attivo e passivo
Esercizio 1
1. Puella laudat Mariam in villa
2. Puellae laudant Mariam in villa
3. Ancillae ornant aram Mariae rosis
4. Ancilla ornat aram Mariae rosa
5. Ancillae ornant aras Mariae rosis
6. Ancilla donat rosam puellae
7. Ancillae donant rosas dominae
8. Ancilla donat rosas Mariae
9. Ancilla orat cum amica in villa
10. Ancillae orant cum amicis in villa
11. Maria habet multas filias in terra
12. Maria amat suas filias in terra
Esercizio 2
1. Historia monstrat familiam humanam
2. Mea familia est magna
3. Magistra laudat puellam oboedientia
4. Magistra laudat puellas oboedientia
5. Magistrae audiunt puellas cum laetitia
6. Magistra legit historiam puellis cum
patientia
7. Magistra legit historias puellis cum
patientia
8. Scientia biologica monstrat naturam
humanam
9. Scientia psycologica monstrat animam
humanam
10. Invidia delet amicitiam
11. Puella est in ecclesia cum amica
Esercizio 3
1. Puellae vident aquam frigidam
2. Puellae timent violentiam
3. Puella timet violentiam
4. Puella flet in silva
5. Puellae flent in silva
6. In silva est aura pura
13. Domina mittit filias cum amicis
14. Domina bona laudat ancillas diligentia
15. Dominae bonae laudant ancillas
16. Ancilla est amica filiae dominae
17. Ancilla dat amicae aquam
18. Non est culpa filiarum, est culpa amica-
rum
19. Aqua est in terra
20. Ecclesia est in terra
21. Sumus in ecclesia cum puellis
22. Potentia et iustitia sunt in terra
23. Filia est in silvis cum amica
12. Puella orat in ecclesia cum amicis
13. Puella in ecclesia laudat Mariam
14. Domina dat medicinam cum aqua filiae
ancillae
15. Puella pulchra est
16. Puellae pulchrae sunt
17. Villa ampla est; villae amplae sunt
18. Incolae Italiae amant concordiam et
amicitiam
19. Domina laudat industriam puellarum
20. Domina custodit gemmas pretiosas in
villa
21. Puella videt violentiam aquarum
22. Sumus in silvis cum filiabus dominae
23. Maria possidet pulchram villam in Italia
7. In schola puellae audiunt fabulas
8. In schola puella audit fabulam
9. Maria legit epistulam amicae
10. Maria legit epistulas amicarum
11. Avia narrat puellis fabulas cum sapientia
12. Avia non amat violentiam et avaritiam
9
 Esercizi
Esercizio 4
1. Columbae timent violentiam aquilarum
2. Poetae laudant gloriosam historiam
Romae
3. Iulia, filia Claudiae, legit in silva apud
scholam epistulas amicae
4. Domina cum patientia docet clemen-
tiam
5. Misera columba est preda aquilae
6. Filiae meae sunt miserae
Esercizio 5
1. Filiae nautae donant rosas magistrae
2. Puellae iocant cum laetitia apud villam
aviae
3. Magistra legit fabulas poetarum in
bibliotheca scholae apud silvam
4. In silva puellae iocant
5. Puellae cadunt in aquam
6. Filiae student cum diligentia
7. Patrona legit sententiam conventae
8. Terra est plena aquae
9. Sub umbra in silva magistra laudat
patientiam formicae et vituperat igna-
viam cicalae
10. Discipulae ignavae non amant studere
sed amant iocare
11. Luna et stellae monstrant viam nautis
12. Saepe discordia turbat familias
13. Philosophia monstrat viam vitae disci-
pulis
14. Serva ianuam claudit cum prudentia
15. Violentia undarum vastat oras insulae
16. Discipulae discunt linguam latinam
Esercizio 6
1. Medicina non curat plagas animarum
2. Filiae magistrae iocant in villa apud
ecclesiam cum amicis
3. Maria habet multas amicas quia est puel-
la iucunda
4. Magistra amat discipulas sedulas quia
10
7. Formicae sunt molestae agricolis
8. Fama incendit iras magnas
9. Beluae ferae amant silvam densam
10. Matronae puniunt cum acrimonia ancil-
las
11. Avia mittit cum laetitia epistulas filiabus
magistrae
12. Avaritia necat amicitiam
13. Puellae amant magnam victoriam
17. Rosae et violae ornant aram in ecclesia
18. Magistrae explicant gramaticam puellis
19. Superbia semper est causa discordiarum
20. Interdum puellae praeda sunt invidiae
21. Opulentia seape causa invidiae est
22. Umbra silvarum est grata agricolis
23. Puellae gratae sunt magistrae
24. Cum multis lacrimis ancilla petit veniam
dominae
25. Filia intrat in ecclesiam cum lucerna
26. Vita rustica est magistra parsimoniae et
iustitiae
27. Ranae turbant aquam fossarum
28. Agricolae intermittunt operam et requie-
scunt sub umbra
29. Domina administrat familiam clementia
et temperantia
30. Varia est vitae fortuna
31. Numquam secura est conscientia prava
32. Rosa saepe proxima est urticae
33. Amicitia est filia naturae
student cum magna perseverantia
5. Historia est magistra vitae
6. Incolae veniunt in ecclesiam ubi audiunt
parabulas et orant cum laetitia
7. Agricola colit terram apud villam meam
8. Medicina aviae sanat filiam magistrae
 Unità 1: i declinazione - presente attivo e passivo
9. Puella instaurat amicitiam cum magistra
scholae
10. Puellae cantant in ecclesia quia sunt
laetae
11. Magistra legit in bibliotheca scholae
fabulas discipulis
12. Puellae lavant cum aqua frigida pilam
13. Puella flet in silva quia magistra est
aegrota et non venit in scholam
14. Filia magistrae dat magnam tubam
amicae
15. Domina dat aquam ancillis
Esercizio 7
1. Puellae laudantur a magistra
2. Plagae ancillarum curantur a domina
3. Familiae turbabantur discordia
4. Fabulae leguntur a magistra
5. Lingua discitur a puellis
16. Avia habet clementiam
17. Sententia est negativa
18. Cum innocentia puella orat apud aram
19. Discipulae habent prudentiam, perse-
verantiam, benevolentiam et temperan-
tiam
20. Mea terra habet abundantiam aquae
21. Magistra cum indulgentia dat veniam
puellis
22. Maria est regina
23. Paula cotidie relinquit suam villam et
properat ad scholam
6. Ara ornatur rosis
7. Ara ornabatur a puellis
8. Villa possidetur a domina
9. Rosa donatur a filia
10. Historia auditur a discipulis
11
 Esercizi

UNITÀ 2
: II DECLINAZIONE
- IMPERFETTO, FUTURO ATTIVO E PASSIVO

Strumenti guida per la traduzione della I e II declinazione

singolare plurale
I II (US) II (ER) II (n.) I II (US) II (ER) II (n.)
nominativo a us er um ae i i a
genitivo ae i i i arum orum orum orum
dativo ae o i o is is is is
accusativo am um um um as os os a
vocativo a e er um ae i i a
ablativo a o o o is is is is

attivo passivo tempi semplici

O/M io R

} {
S tu RIS
T egli TUR A BA = imperfetto
II coniug. presente
I pres. BO-BI-BU = fut. E
MUS noi MUR III coniug. futuro
U IE = futuro
TIS voi MINI
NT essi NTUR

illuminabat illuminabatur
-T = attivo / egli -TUR = passivo / egli ausil. essere al tempo del
-BA = imperfetto verbo passivo
-T = egli → illuminava -BA = imperfetto essere
-TUR = egli → era (imp. essere) illuminato
monet mittet
-T = attivo / egli -T = attivo / egli
a quale coniugazione appartiene il verbo? alla II -E a quale coniug. appartiene il verbo? alla II o
o alla III? Cerco sul vocabolario moneo-es op- alla III?
pure mono-is trovo mitto-is 3° → coniugiuntivo futuro
trovo moneo-is 2° → coniug. presente -T = egli manderà
-T = egli ammonisce

Quando ho un verbo passivo deve sempre mettere "l’ausiliare essere" al tempo del
verbo passivo.
Se trovo BA = imperfetto; metterò l’imperfetto del verbo essere
Se trovo BI: futuro; metterò il futuro del verbo essere e cosi via ...

12
 Unità 2: ii declinazione - imperfetto, futuro attivo e passivo

E=?
-- Se prima dellle desinenze finali trovo “E” devo vedere sul vocabolario a quale
coniugazione appartiene il verbo. II o III coniugazione?
-- Se è della II coniugazione sarà presente: habet = habeo: II coniugazione,
presente = egli ha
-- Se è della III coniugazione sarà futuro: claudet = claudo: III coniugazione,
futuro = egli chiuderà

Esercizio 1
1. Servus est cum filiis in terra apostolorum
2. Apostoli sancti in caelo sunt cum beatis
3. Apostolus est in caelo cum beatis
4. Jesus amat apostolos et beatos
5. Iesus amat apostolum et beatum
6. Medicus curat morbum medicina
7. Medicus curat morbos medicinis
8. Medici curant morbos medicinis
9. Medici dant medicinas aegrotis
10. Medicus dat medicinam aegrotis
11. Aegroti non amant medicinas
12. Aegrotus non amat medicinam medici
13. Puellae non amant medicinas medico-
rum
14. Christus dat semper gloriam Deo
15. Jesus est filius Mariae
16. Maria habet filium unigenitum
17. Maria dat gloriam Deo in caelis
18. Beati cum sanctis amant Deum
19. Filius bonus est cum servis in ecclesia
20. Maria laudat amicos et amicas Dei in
terra
21. Sumus cum amicis in terra apostolorum
22. Domina cum ancillis et cum servis orat
in terra apostolorum
23. Dominus cum filio ornat aram apostolo-
rum
24. Maria videt victoriam Christi
25. Apostoli vident in caelo victoriam Chri-
sti

Esercizio 2
1. Animus habitat in oculis rium Christi
2. Medicus curat, natura sanat 14. Turnus costituitur
3. Equus bibit in vado 15. Patronus revelat anomaliam naturae
4. Equus agitat aquam psychicae in conventa
5. Domina dat aquam filiis 16. Peritus habet quinque colloquia cum
6. Dominus ponit equum in villa conventa
7. Puella donat rosam albam Mariae 17. Ex actis non hauriuntur argumenta vel
8. Christiani laudant agnum Dei indicia valida
9. Ego sum via et vita 18. Licia repraesentatur in iudicio ab advo-
10. Christiani legunt epistulas apostolorum cato SS
11. Aqua est profunda 19. Turnus pronuntiat sententiam definiti-
12. Magi vident Jesum in praesaepio vam
13. In sacramento Eucharistiae vivit myste- 20. Sententia definitiva pronuntiatur a turno

13
 Esercizi
Esercizio 3
1. Ex adiunctis patet anomalia psycologica
2. Turnus emittit decretum
3. Synodus exponit doctrinam
4. Missa est sacrificium Christi
5. Lingua latina docetur in scholis
6. Magisterium ecclesiae dat praecepta
Christianis
7. Morbus curatur a medico
8. Praecepta Synodi exponuntur in cathe-
chismo
9. In evangelio narratur vita Christi ab
evangelistis
10. Evangelium narrat vitam Christi
11. Peritia ex officio exaratur a perito
12. In decreto dubium concordatur sub
Esercizio 4
1. Servus timebat iram domini
2. Servus timebit iram domini
3. Ira domini timebitur a servo
4. Ira domini timebatur a servo
5. Anima puellae elevabatur ad Deum
6. Labia mea nuntiabunt gaudium Dei
7. Parabulae Christi narrantur ab evangeli-
stis
8. Evangelistae narrabant vitam Christi
9. Libellus porrigebatur a viro
10. Morbus curabitur a medico
11. Morbus curabatur a medico
12. Acta causae legebantur a patronis
13. Decretum emittebatur a turno
Esercizio 5
1. In ecclesia familiae orabunt pro parvulis
2. Familiae delebuntur divortio
3. Vinum bibebatur ab apostolis in novissi-
ma coena
4. Corpus Christi traditur pro Christianis
5. Tabernaculum semper vigilatur ab ange-
lis
6. Amicus meus cenabit cum puellis
14
formula: “…”
13. Obiectum Eucharistiae est mysterium
Dei
14. Pueri videntur a magistro
15. Vir auditur ab advocato
16. Ecclesia agnoscit sacrificium Christi
17. Synodus explicat vinculum inter Eucha-
ristiam et Ecclesiam
18. Synodus episcoporum tractat argumen-
tum sacerdotii
19. Oeconomia est instrumentum pro bono
familiae
20. Presbyter proclamat mysterium in
Sancta Missa
21. Praecepta dantur a Magisterio Ecclesiae
14. In horto ambulabit puer cum amico
15. Synodus episcoporum coadunabitur in
Vaticano
16. In horto ambulabant pueri cum amicis
17. Poma manducabuntur a pueris
18. Rosae colebantur a puellis
19. Rosae coluntur a puellis
20. Maria semper orabitur a Christianis
21. Peccata dimittuntur a presbytero
22. Agnus currebat in agro
23. Pueri stabant apud murum scholae et
ridebant
24. Pueri iocabunt cum pila in horto
7. Hostia immaculata cras in ecclesia
adorabitur
8. Deus invocabatur ab episcopo
9. Fabulae narrabuntur a magistra
10. Historia Romae explicabatur a magistro
11. Vinum prohibebatur pueris
12. Amicitia perturbabitur invidia et odio
13. Invidia et odium perturbabunt amici-
 Unità 2: ii declinazione - imperfetto, futuro attivo e passivo
tiam
14. Puer si non oboedit, castigabitur
15. Puer si non oboediebat, castigabatur
16. Otium est vitium
17. Puellae trahuntur exemplis et moventur
verbis
18. Ianua distruitur saxo magno
Esercizio 6
1. Novum testamentum narrat vitam Chri-
sti
2. Vita Christi narratur novo testamento
3. Apostoli narrabant verba Christi
4. Verba Christi narrabantur ab apostolis
5. Puellae habebant rosas
6. Rosae habebantur a puellis
7. Petrus vocat Christum Iesum
8. Iesus vocatur Christus a Petro
Esercizio 7
1. Aqua datur a magistra
2. Magistra dabat aquam
3. Maria legit libros filiis et filiabus
4. Conventa commorabat apud familiam
viri cum filio
5. Sacra scriptura innititur in verbo scrip-
to Dei
6. In animo avari habitat avaritia
7. Puer non bibebat vinum
8. Discipulus et discipula legunt historiam
poetarum in horto
9. Adam erat figura Christi
10. Praecepta proponuntur a Synodo ex
thesauris docrinae ecclesiae
11. Vir in iudicio ostendit summam cohae-
rentiam
Esercizio 8
1. Sententia confirmabat impotentiam viri
2. Inter scriptos testamenti excellent evan-
gelia
19. Ianua mundabitur a puellis
20. Via lavabitur aqua
21. Puellae trahuntur divitiis
22. Deus mittit Filium in mundum
23. Filius mittitur a Deo
24. Peccatum delebitur poenitentia
25. Vita ducitur praeceptis
9. Minister dat aquam discipulo
10. Aqua datur discipulo a ministro
11. Populus laudabat agnum Dei
12. Agnus Dei laudabatur a popolo
13. Peccata mundi tolluntur ab agno Dei
14. Agnus Dei tollit peccata mundi
15. Laudabamus virginem bonam
16. Servimini a servis bonis
12. Christiani admonentur exemplo vitio-
rum
13. Avaritia est morbus animi
14. Cultus vitae urbanae augetur ob augmen-
tum incolarum
15. Causa concluditur sententia negativa
16. Decretum emittitur a foro ecclesiastico
17. Antonilla ante nuptias habebat abortum
spontaneum
18. Conventa non confirmabat testimonium
viri
19. Puer et puella vident amicum apud
hortum scholae
20. Marius post quattuor annos petebat
divortium
3. Evangelia sunt testimonium de vita et de
doctrina verbi Christi
4. Dona magna dabuntur amicae a puella
15
 Esercizi
5. Sponsi vinciuntur sacramento matrimo-
nii
6. Deus creat coelum et terram
7. Coelus et terra creantur a Deo
8. Deus radunat aquas in unum locum
9. Deus educit plantas ex terra
10. Polygamia et divortium obscurant matri-
monium
11. Agnus Dei laudatur a populo
12. Jesus mittit apostolos in Galileam
13. Libri legebantur a discipulis
14. Discipuli boni oboediunt magistro
Esercizio 9
1. Peritia ex officio exaratur a perito
2. In decreto dubium concordatur
3. Obiectum Eucharistiae est mysterium
Dei
4. Pueri videntur a magistro
5. Vir auditur ab advocato
6. Ecclesia agnoscit sacrificium Christi
7. Ecclesia exponit vinculum inter Euchari-
stiam et Ecclesiam
8. Synodus episcoporum tractat argumen-
tum sacerdotii
9. Oeconomia est instrumentum pro bono
familiae
10. Presbiter proclamat mysterium in Sancta
Missa
11. Praecepta dantur a magistro
12. In evangelio narratur vita Christi
13. Evangelium narrat vitam Christi
14. Historia auditur a discipulis
Esercizio 10
1. Natura Missae enuntiatur a Concilio
Tridentino
2. Christus, filius unigenitus Dei, in coena
novissima instituebat sacrificium eucha-
risticum
3. Presbiteri offerunt sacrificium in perso-
na Christi
4. Populus Christianus summa reverentia
16
15. Praecepta Dei respectantur a Christianis
16. Docrina ecclesiae exponitur in catechi-
smo Ecclesiae Catholicae
17. Julia ante nuptias concipiebat filiam
18. Filia concipiebatur a Julia ante nuptias
19. Filius concipitur a conventa
20. Sententia defendit vinculum matrimonii
21. In sacramento Eucharistiae vivit myste-
rium Christi
22. Turnus constituitur
23. Libellus porrigitur a viro
15. Maria oratur a puella
16. Filiae amantur a domina
17. Amicitia deletur invidia
18. Clementia docetur a magistra
19. Puellae laudantur a magistro
20. Plagae ancillarum curantur a domina
21. Familiae turbantur discordia
22. Fabulae leguntur ab avia
23. Lingua discitur a puellis
24. Ara ornatur rosis
25. Villa possidetur a domina
26. Rosa donatur a filia
27. Mysterium sacrificii Christi manifestatur
in Sancta Missa
28. Ecclesia adiuvat Christianos et expectat
adventum regni Dei
29. Vita Christi narratur evangelio
30. Matrimonium distruitur polygamia et
hedonismo
adorat hostiam immaculatam
5. Hostia immaculata adoratur a populo
christiano
6. Normae hodiernae Missae praescribe-
bantur a Concilio
7. Populus laudat agnum Dei
8. Vinculum semper defenditur ab ecclesia
 Unità 2: ii declinazione - imperfetto, futuro attivo e passivo
Esercizio 11
1. Papa scribebat epistulam
2. Epistula scribebatur a Papa
3. Discipulae amabuntur a magistra
4. Magistra amabit discipulas
5. Violentia aquilarum timebatur a colum-
bis
6. Gramatica explicatur a magistro
7. Plagae curabuntur a medico medicinis
8. Via vitae mostratur philosophia
9. Instantia conventae continet motiva vali-
da
10. Familiae turbabuntur discordia
11. Discordia turbabit familias
12. Clementia docebatur a domina
Esercizio 12
1. Matrimonium distruitur egoismo
2. Egoismus distruit matrimonium
3. Evangelium explicabatur cum gaudio a
ministro sacro
4. In atrio villae puellae legebant libros
Esercizio 13
1. Vita cum amica est serena
2. Post scholam Lydia remeat ad villam
3. Puellae frequentant sine invidia amicas
4. Densa silva praebet umbram incolis
5. Puella mittebat epistulas magistrae
6. Epistulae mittebantur a puella
7. Columba lavat pennas apud rivam
8. Columba videbat in aqua formicam
9. Maria est magistra in schola
10. Incola bibebat aquam
11. Avia habebat in cavea lusciniam
12. Rosae donantur ab ancillis dominae
13. Ancillae donant rosas dominae
14. Ancilla donat rosam dominae
13. Fabulae narrabuntur ab avia cum gaudio
14. Fabulae narrabantur a magistro in horto
publico
15. Fabulae narrantur ab avia apud silvam
16. Avia narrat fabulas
17. Ara ecclesiae ornabitur a puellis rosis
18. Inter pueros gignit amicitia
19. Maria oratur a puella in ecclesia
20. Aqua bibebatur a puella
21. In silva currebat vulpecula
22. Domina videt in aqua puellam
23. Puella videtur in aqua a domina
24. Agricola habitabit cum familia in villa
apud silvam
5. Libri leguntur a puellis
6. Puella bibebit aquam et vinum
7. In libello patronus explicat motiva et
causas naufragii matrimonii
8. Deus amat peregrinos
15. Christiani amant Mariam
16. Amica dabat aquam
17. Domina laudabat iustitiam
18. Puellae secabant rosas
19. Amica ornabat aram
20. Puellae non amant medicinas
21. Rosa donatur ab ancilla dominae
22. Maria amatur a Christianis
23. Aqua dabatur ab amica
24. Iustitia laudabatur a domina
25. Rosae secabantur a puellis
26. Ara ornabatur ab amica
27. Medicinae non amantur a puellis
17
 Esercizi

UNITÀ 3
: AGGETTIVI PRIMA CLASSE

Strumenti guida per la traduzione

singolare plurale
F M N F M N
nominativo a us / er um ae i a
genitivo ae i i arum orum orum
dativo ae o o is is is
accusativo am um um as os a
vocativo a e / er um ae i a
ablativo a o o is is is

attivo passivo tempi semplici

O/M io R

} {
S tu RIS
T egli TUR A BA = imperfetto
II coniug. presente
I pres. BO-BI-BU = fut. E
MUS noi MUR III coniug. futuro
U IE = futuro
TIS voi MINI
NT essi NTUR

Esercizio 1
1. Christianus sanctus amat multa verba
Christi
2. Christianus sanctus amabat multa verba
Christi
3. Pueri amant aquam calidam
4. Puer amabat aquam calidam
5. Puellae bonae donant rosas albas domi-
nae
6. Puella bona donabat rosam albam domi-
nae
7. Pueri Christiani audiunt verba sacra
Christi in templo cum amicis
8. Novum testamentum narrabat vitam
sacram et miracula magna Christi
9. Sancta Missa est mysterium aquae et vini
10. Beati audiunt verba vera novi testamenti
11. Beatus audiebat in ecclesia novum testa-
mentum
12. In Christo habemus exemplum verum
vitae sanctae
13. In Christo habebamus exempla vera
vitae sanctae
14. Vita beatorum est monitus
15. Exemplum vitiorum monebat Christia-
nos
16. Domina laeta dat ancillis parvis dona
magna
17. Discipuli habebant exempla magistri
18. Puella videt praemia magna in mensa

18
 Unità 3: aggettivi prima classe
Esercizio 2
1. Puella elevat animam Deo
2. Pueri elevabant animam Deo
3. Apostoli habebant paucos pisciculos
4. Puer habet paucos pisciculos
5. Episcopus benedicit dona et praebet
sancta sacrificia Deo in ara templi sacri
cum multis Christianis
6. In ara est hostia pura, sancta et immacu-
lata
7. In sancta Missa manducamus hostiam
8. In sancto sacramento Eucharestiae est
Christus, filius unigenitus Dei
9. Maria nuntiat discipulis verba apostolo-
rum
10. Tenebrae sunt in terra
11. Tenebrae erant in terra
12. Servi nostri manducabant et bibebant in
atrio
13. Mea filia manducat pomum et bibit
vinum album et aquam frigidam
14. In principio erat verbum
15. Eratis in terra inimicorum Dei cum
servis malis
Esercizio 3
1. In via Domini ambulamus cum amicis
2. In Missa populus Dei Jesum laudabat
3. Episcopus invocabat Deum pro ecclesia
4. In nostris animis sempre regnat Jesus
5. Puellae erant aqua et vinum
6. Vita dabit praemia bonis
7. Mysterium Eucharisticum manifestatur
formula “mysterium fidei”
8. Petrus dat praemium magnum servo
bono
16. Estis apostoli boni
17. Maria dat auxilium apostolis in cenaculo
18. Episcopus stabat in ecclesia cum familia
nostra
19. Discipuli dormiebant in silva, Iesus
orabat
20. Puellae amabant musicam sacram et
ludos profanos
21. Puella amat musicam sacram
22. Videmus in ecclesia agnum sacrum
23. Magister laudabat discipulos studiosos
in schola
24. Agnus Dei tollit peccata mundi
25. Videbatis in mensa nostra libros novos,
multa dona, vinum purum, aquam frigi-
dam
26. Philosophus in lyceo laudabat discipulos
et discipulas diligentia et oboedentia
27. Discipuli audiebant doctrinam philo-
sophorum in lyceo
28. In bibliotheca erant multi libri et paucae
epistulae
29. Baptismo sumus filii Dei
9. Cantamus psalmum coram Domino
10. Clarum Mariae documentum est popolo
11. Petrus vocat pueros ex agris
12. Eva gignit de costa Adami
13. Ecclesia est sponsa Christi
14. Matrimonium celebrabitur a sponsis
15. Pueri vocantur a Petro
16. Vinum miscetur cum aqua a presbytero
17. Nunc minister miscet vinum cum aqua
19
 Esercizi

Esercizio 4
-- [coram + abl.] = alla presenza di, davanti; [a / ex + abl.] = da
1) URSUS PANTHERA ET AGNUS
Ursus et panthera in prato vident parvum agnum. “Meus est!” exclamat ursus; et
panthera “meus est, quia videbam prima agnum”. Ita incipiunt saevam pugnam. Dum
beluae pugnant acriter callidus agnus in densam silvam propinquam confugit.
Itaque ursus et panthera post pugnam numquam vident agnum. Tum ursus dicit:”
quam stulti sumus! … agnus salvus est, nos autem sumus pleni plagarum.
2) ASINUS ET CATELLUS
Agricola lepidum catelllum et sedulum asinum habebat. Catellus domino carus
erat et in otio vitam agebat; asinus contra onerosas sarcinas vehebat, molam in pistrino
versabat, misellam et duram vitam tolerabat et non accipiebat gratiam domini. Nam
dominus catello offam cotidie offerebat, asino paleam et exiguum cibum. Misellus
asinus vitam suam cum vita catelli comparat et desiderat optare benevolentiam
domini; ideo imitat catellum: caudam festive agitat, lepide saltat, imponit ungulas
umeris domini; at dominus territus servos in auxilium vocat.
3) PAULUS ET LYDIA
Paulus et Lydia cotidie relinquunt villam atque ad scholam properant, ubi
conveniunt etiam pueri et puellae villarum finitimarum. Ibi discipuli attente audiunt
magistrum, legunt claras historias, scribunt stilo diligenter et computant abaco.
Discipuli laudant libros poetarum; nam in libris mirae fabulae sunt.
Hodie autem magister aegrotat, ideo feriae scholae sunt. Paulus ludit cum amicis,
Lydia deambulat per hortum aut legit iucundam fabulam. Postea remeant ad villam
simul. Ibi Lydia ludit apud rivum aut in area villae cum parvis filiabus ancillae.
Paulus peragrat cum amicis trans rivum et quaerit nidos avicularum super ramos
populorum. Horis vespertinis Lydia et Paulus reveniunt ad villam.
4) DE AMICITIA
Vita cum amicis serena atque iucunda, sine amicis autem acerba est. Nam amici
amicorum laetitia gaudent, dolent maestitia, communicant gaudia atque aerumnas,
praeterea praebent in morbis solacium, in periculis consilium atque auxilium; ideo
merito amicitiam existimamus praesidium vitae. Pueri debent eligere caute amicos
et distinguere rectas amicitias a malis amicitiis et postea debent diligere amicos,
praebere auxilium amicis, laudare consilia amicorum.
Virus amicitiae est invidia, ideo frequentamus sine invidia amicos si desideramus
servare amicitias diuturnas. Amicitia magis necessaria est quam aqua et aura; verae
amicitiae numquam desinunt, sed sempiternae sunt; praeterea poetae existimant
amicitias donum Dei. Recte dicit proverbius: qui (chi) invenit amicum, invenit
thesaurum.
20
 Unità 3: aggettivi prima classe

5) MARIA ET TITUS
Maria est magistra in schola primaria; Maria est puella pulchra, viginti annorum
et amat multum pueros. In horto publico cognoscit Titum, magistrum in schola.
Inter Mariam et Titum gignit amicitia; post tres (tre) annos celebrant matrimonium
canonicum in ecclesia. Maria et Titus habent duos (due) filios; Titus narrat saepe
filiis fabulas et historias cum magna patientia. Filii audiunt verba Titi cum laetitia. In
bibliotheca scholae sunt multi libri et etiam Maria legit libros filiis. Vita inter Mariam
et Titum est laeta et filii sunt seduli. Mariae placet vivere in villa.
6) PUELLA ET LUSCINIA
Densa silva incolis villae umbram praebet. In aia sub magna planta filiae agricolae
ludunt cum amicis. In cavea habebant parvam lusciniam et dabant lusciniae escam et
necessarias curas, sed luscinia erat maesta et optabat evadere e cavea. Quaerelae suae
movent misericordiam puellarum. Tunc agricolae parva filia caveae fenestram aperit.
Luscinia volat et laeta in aura canit.
7) SERVUS ET DOMINUS
Servus timet iram domini, quia dominus non habet patientiam et quia dominus
est avarus; nam avaritia est morbus animi. Amicus donat servo agnum et servus
agnum manducat cum filio in horto. Amicus servi venit ad villam cum filiabus et
dicit: “Servus respectat dominum, sed dominus non respectat servum.
8) MARIUS ET IULIA
Marius et Iulia habitabant in aedificiis contiguis. Marius erat pulcher puer et Iulia
erat puella formosa: Marius videt puellam et subito eam (la) amat. Marius desiderabat
in matrimonium ducere Iuliam sed parentes (i genitori) vetant nuptias. Sed amor
crescebat et puer amabat vehementer puellam.
Aedificii murus habebat angustam rimam: puer et puella vident muri rimam et
Marius per rimam mittit epistulas ad dilectam Iuliam. Saepe stabant apud murum et
Iulia audiebat blanda verba Marii. Olim puer et puella perveniunt ad solitum locum
et flent; postea statuunt convenire sub umbra mori apud silvam propinquam. Erant
tenebrae; Iulia a paterno aedificio fugit et pervenit ad morum et sedet sub moro.
Morus habebat rubea poma et apud morum erat gelidus fluvius. Venit vulpecula
et bibit aquam in vicino fluvio. Pavida puella videt vulpeculam et fugit in obscurum
antrum sed relinquit paenulam. Vulpecula venit ad morum, manducat multa poma,
sed dum remeat in silvas forte laniat et maculat paenulam puellae rubro pomorum.
Venit Marius et videt vestigia vulpeculae, postea videt paenulam laniatam et
maculatam.
Tollit vestimentum puellae et pervenit ad morum: luget, dat oscula paenulae,
clamat dilectam puellam, sed frustra: demum demittit ferrum in ilia et iacet

21
 Esercizi

resupinus: paulo post puella remeat ad morum et requirit dilectum puerum. Subito
videt Marium graviter saucium. Marius ad puellam erigit maestos oculos. Misera
puella flet, demittit in ilia ferrum et cum dilecto puero e vita cedit.
9) VULPECULA ET HIRCUS
Vulpecula currebat in silva et cadit forte in altum puteum, ubi pauca aqua erat.
Tum temptat adtingere putei labrum, sed frustra et iam desperat de sua vita. Sed
hircus, fessus et sitibundus, quia aestuabat canicula, venit et quaerit: “in puteo est
aqua?”. Respondet vulpecula dolosa “Aqua est copiosa et iucunda!”. Et hircus “Dicis
verum?”. “Certe, iuro: maneo in puteo quia mihi placet.» Stolidus hircus credit ed
descendit. Tum vulpecula salit in cornua hirci et e puteo evadit. Hircus in puteo
stultitiam suam complorat.
10) COLUMBA ET FORMICA
Iuxta ripam rivi columba lavabat albas pennas, cum in aqua videt formicam
parvam. Multis lacrimis formica petit auxilium columbae. Tum columba in aquam
insinuat festucam et dat formicae. Formica conscendit in festucam, enatat ad ripam,
agit multas gratias columbae et fugit inter herbas ripae, ubi agricola parat sagittam
contra columbam. Formica, grata columbae, mordet agricolam: sagitta cadit in
terram et columba, auxilio amicae, evolat salva.
11) LUCIA ET MARCUS
Lucia est puella viginti annorum et anno 2000 cognoscit Marcum, medicum
viginti septem annorum in valetudinario apud suam villam ubi puella visitabat
cotidie amicam infirmam. Gignit amicitia inter Luciam et Marcum. Post unum
annum incipiunt sponsalia et anno 2007 celebrant nuptias in ecclesia dicata sancto
Paulo.
Surgunt iurgia et sponsa relinquit domum. Petit et obtinet divortium.Vir, quia
optabat contrahere novum matrimonium porrigebat libellum Apostolico Foro
ubi accusabat vitium formae sui matrimonii. Libellus accipiebatur et dubium
concordabatur. Turnus constituebatur, sponsi audiebantur.

22
 Unità 4 : iii declinazione

UNITÀ 4
: III DECLINAZIONE

Strumenti guida per la traduzione

singolare
3
declinaz. 1 2 2 (n.) 3 3 (n.)
(E-AL-ER)
nominativo a us / er um vario vario e-al-ar
genitivo ae i i is is is
dativo ae o o i i i
accusativo am um um em vario e-al-ar
vocativo a e / er um vario vario e-al-ar
ablativo a o o e e i

plurale
3
declinaz. 1 2 2 (n.) 3 3 (n.)
(E-AL-ER)
nominativo ae i a es a ia
genitivo arum orum orum um / ium um / ium ium
dativo is is is ibus ibus ibus
accusativo as os a es a ia
vocativo ae i a es a ia
ablativo is is is ibus ibus ibus

attivo passivo tempi semplici

O/M io R

} {
S tu RIS
T egli TUR A BA = imperfetto
II coniug. presente
I pres. BO-BI-BU = fut. E
MUS noi MUR III coniug. futuro
U IE = futuro
TIS voi MINI
NT essi NTUR

Utilizzando lo schema presente nella teoria, rintracciare il nominativo dei seguenti

nomi della III declinazione, specificando il numero ed il caso.

23
 Esercizi

equiti, tolgo la desinenza -i, equit

aggiungo la desinenza del gen. -is, equitis
cerco nello schema -itis = -es o -ut
Esempio
tolgo itis, provo ad aggiungere -es o -ut, eques o equut e vedo sul vocabolario quale
dei due sia esatto
quindi: equiti = da eques dat. sing.

termine nominativo caso

aequalitate aequalitas abl. sing.
agmina agmen nom. acc. voc. plur.
alvearia alveare nom. acc. voc. plur.
arcem arx acc. sing.
auspice auspex abl. sing.
cadavere cadaver abl. sing.
calliditatem calliditas acc. sing.
calyce calyx abl. sing.
carminum carmen gen. plur
cervice cervix abl. sing.
colorem color acc. sing
coniuges coniunx nom. acc. voc. plur.
cruce crux abl. sing.
crura crus nom. acc. voc. plur.
cubilia cubile nom. acc. voc. plur.
duce dux abl. sing.
ebore ebur abl. sing.
eboris ebur gen. sing.
equitibus eques dat. abl. plur.
exemplari exemplar dat. sing.
exules exul nom. acc. voc. plur.
faces fax nom. acc. voc. plur.
facinore facinus abl. sing.
falcibus falx dat. abl. plur.
flores flos nom. acc. voc. plur.
fortitudines fortitudo nom. acc. voc. plur.
frontem frons acc. sing.
frugibus frux dat. abl. plur.
genera genus nom. acc. voc. plur.
gentium gens gen. plur.
glandem glans acc. sing
grege grex abl. sing.
hiemem hiems acc. sing.
hirundinem hirundo acc. sing.

24
 Unità 4: iii declinazione

termine nominativo caso

hospiti hospes dat. sing
imbribus imber dat. abl. plur.
iudicibus iudex dat. abl. plur.
iura ius nom. acc. voc. plur.
lancem lanx acc. sing.
latere latus abl. sing.
latronibus latro dat. abl. plur.
legationibus legatio dat. abl. plur.
leoni leo dat. sing.
libertate libertas abl. sing.
libidinem libido acc. sing.
limina limen nom. acc. voc. plur.
lintrem linter acc. sing.
litora litus nom. acc. voc. plur.
luce lux abl. sing.
lumina lumen nom. acc. voc. plur.
marmorum marmor gen. plur.
mente mens abl. sing.
mercedes merces nom. acc. voc. plur.
morte mors abl. sing.
mulieribus mulier dat. abl. plur.
nectare nectar abl. sing.
nemora nemus nom. acc. voc. plur.
nivibus nix dat. abl. sing.
nocti nox dat. sing.
obside obses abl. sing.
ori os dat. sing.
pavones pavo nom. acc. voc. plur.
pedite pedes abl. sing.
pediti pedes dat. sing.
penetralium penetral gen. plur.
plebe plebs abl. sing.
precum prex gen. plur.
principem princeps acc. sing.
pulvinarium pulvinar gen. plur.
radicum radix gen. plur.
rationem ratio acc. sing.
rupem rupes acc. sing.
ruri rus dat. sing.
sanguine sanguis abl. sing.

25
 Esercizi

termine nominativo caso

semina semen nom. acc. voc. plur.
senectutem senectus acc. sing.
sidera sidus nom. acc. voc. plur.
temporum tempus gen. plur.
vasi vas dat. sing.
vate vates abl. sing.
vectigalia vectigal nom. voc. acc. plur.
veliti veles dat. sing.
venatores venator nom. acc. voc. plur.
virginum virgo gen. plur.

Esercizio 1
1. Pater filios in aquam ducit
2. Virginem bonam laudamus nunc et
semper laudabimus
3. Sacerdos magnum calicem in altar pone-
bat
4. Deus Pater omnipotens gentium terrae
est
5. Christiani orant in nomine patris
6. Homines praecedunt virgines in via
7. Christus apostolos in regiones mittit
8. Homines boni inimicos convertunt
9. Angeli descendunt de caelis
10. Virgo excusabat culpas servorum
11. Mater panem filio dabat
12. Angelus Mariae dicit: Tu es et eris semper
virgo bona et clemens
13. Patres dant filiis nomina
14. Ave Maria, gratia plena, benedicta tu in
mulieribus
15. Sacerdotes Dei auxilium implorabant in
templo cum fidelibus

Esercizio 2
1. Homines amabant legem
2. Homines amant leges
3. Apostoli dabant hominibus leges et prae-
cepta Christi
4. Sacerdos dat virginibus vestem purpure-
am
5. Sacerdos dabit virginibus vestes purpu-
reas
6. Petrus amat virginem Mariam, matrem
Jesu
7. Respectatis voluntatem et leges iudicum
8. Maria stabat cum apostolis in hora
mortis
9. Discipuli benedicebant Mariam laudibus
10. Sacerdos dicet veritatem fidelibus
11. Orabamus pro salute fratris tui
12. Tu es Deus fortitudo mea et salus
13. Pilatus ducebat Jesum ad mortem
14. Filii respectabunt patres et matres
15. Jesus est resurrectio et vita
16. Lux non erat in habitatione vestra
17. Amici veniunt in habitationem vestram
cum animalibus
18. Virgo bona implorabit patrem et matrem
pro fratribus
19. In altari Dei sunt calices aurei
20. Cum Jesu habebimus legem, salutem,
resurrectionem et crucem
21. Jesus in cruce stabat cum latronibus

26
 Unità 4: iii declinazione

Esercizio 3
1. Homines intrabunt in civitatem cum
mulieribus
2. Jesus narrabat hominibus et virginibus
parabulas
3. Christiani dant laudem Mariae; Maria
donat Christianis fortitudinem, lucem et
veritatem
4. Mater Dei orat pro peccatoribus
5. Multi homines non amabant crucem
6. Jesus est rex regum, lumen luminum,
veritas veritatum
7. Homo bonus amat veritatem legis Chri-
sti
8. Non credemus iudicibus malis
9. Mater ducebat filias in aquam
10. In silvis sunt multa animalia
11. Preparabo lectiones
12. Laudatis, et laudabitis semper virginem
bonam
13. Christus mittebat apostolos in regiones
Galileae
14. Veniunt ad altar
15. Actor porrigebat tribunali secundae
istantiae libellum introductorium litis
16. Actor accusat nullitatis suum matrimo-
nium ob defectum discretionis iudicii in
muliere conventa

Esercizio 4
1. Jesus instituit Eucharistiam ut comme-
morationem suae mortis
2. Mulier petit separationem
3. Apud tribunal appellationis constituitur
collegium trium (tre) iudicum
4. Libellus actoris acceptabatur cum actis
investigationis
5. Mulier non habet potestatem sui corpo-
ris
6. Matrimonium poscit indissolubilitatem,
fidelitatem et donationem
7. Patrona actricis interponebat appellatio-
nem
8. Normae Sanctae Missae statuuntur
voluntate Concilii Oecumenici Vatica-
ni II
9. Doctrina Concilii exprimitur formulis
Missae

Esercizio 5
FRATRES IN CHRISTO
Propter Dei gratiam Christiani sumus. Itaque fratres sumus propter legem
Christi: “Estis fratres”. Christus, filius Dei, filius Mariae est. Itaque homo et Deus
est. Christus rex hominum est, quod Deus est. In Christo salus hominum est,
quod, propter salutem hominum, in mundum venit. Est lux mundi, quod (poichè)
hominibus veritatem dat. Itaque Christiani gratias Deo et Christo agunt et Christum,
regem et imperatorem, laudant.

27
 Esercizi

Esercizio 6
CAEDES CHRISTIANORUM
Post Christi adventum lux veritatis in mundo erat, sed Romani amici Christi et
veritatis non erant. Christiani autem amici Christi erant. In imperio romano multi
Christiani erant: in portibus, in oppidis provinciarum et in silvis et in montibus.
Erant servi et milites, matres et patres. Propter Christi regis metum et propter Dei
Christianorum nomen Romani Christianos occidebant.

Esercizio 7
NOMEN JESU
Nomen Jesu nomen sanctum est, nobile et spei (di speranza) plenum. In nomine
Jesu omnes Christiani orant; Jesum omnes laudant; Jesu omnes gratias agunt; omnes
sancti et beati in caelo Jesum cum Maria vident. In nomine Jesu primi Christiani
orabant. Propter Jesum Deus pater primis Christianis praemium victoriae dabat.
Itaque Jesus Christus est et dominus et rex omnium hominum.

Esercizio 8
MATER ET PATER FAMILIAS
Mater familias filios primum in gremio suo educat, postea committit fidis
magistris.Pater familias debet bene eligere magistros filiis et filiabus. Bonus pater
praebet filiis et filiabus animum paternum; ideo non debet esse iracundus neque
contumeliosus. Bonus pater saepe laudat, frequenter monet, cum patientia emendat,
raro punit et castigat. Tractat pueros non-aspero animo et iniuriis sed magna cum
indulgentia.Filii debent in studium incumbere assidue et diligenter et oboedire cum
solertia praeceptis. Bonus pater docet veritatem et honestatem. Pater et mater debent
docere non solum verbis, sed etiam exemplo: nam verba movent, exempla trahunt.

Esercizio 9
DE CHRISTO NOVO HOMINE
Reapse in mysterio Verbi incarnati mysterium hominis vere clarescit. Adam
enim, primus homo, erat figura futuri hominis, scilicet Christi Domini. Christus
est novissimus Adam et in revelatione mysterii Patris amoris, manifestat plene
hominem homini et patefacit altissimam vocationem. Homo perfectus, quia
perdebat similitudinem divinam propter peccatum, vivebat in servitute diaboli.
Deus mittebat in mundum Filium suum. Christus liberabat hominem a servitute
peccati et dabat homini vitam aeternam. Christus enim Se uniebat incarnatione sua

28
 Unità 4: iii declinazione

cum omni homine quodammodo. Humanis manibus exercebat laborem, humana

mente cogitabat, humana voluntate agebat, humano corde diligebat. Natus de Maria
Virgine, vere unus ex nostris erat, in omnibus similis homini praeter peccatum.
Agnus innocens, cum effundebat sanguinem suum, vitam pro homine merebat, et
reconciliabat Deum cum homine et eripiebat homines a servitute diaboli ac peccati.

29
 Esercizi

UNITÀ 5
: IV - V DECLINAZIONE

singolare
declinaz. 1 2 2 (n.) 3 3 (n.) 4 5
nominativo a us / er um vario vario us es
genitivo ae i i is is us ei
dativo ae o o i i ui ei
accusativo am um um em vario um em
vocativo a e / er um vario vario us es
ablativo a o o e e u e

plurale
declinaz. 1 2 2 (n.) 3 3 (n.) 4 5
nominativo ae i a es a us es
genitivo arum orum orum um/ium um/ium uum erum
dativo is is is ibus ibus ibus ebus
accusativo as os a es a us es
vocativo ae i a es a us es
ablativo is is is ibus ibus ibus ebus

attivo passivo tempi semplici

O/M io R

} {
S tu RIS
T egli TUR A BA = imperfetto
II coniug. presente
I pres. BO-BI-BU = fut. E
MUS noi MUR III coniug. futuro
U IE = futuro
TIS voi MINI
NT essi NTUR

Esercizio 1
1. Fructus feconditatis est puer
2. Fructus feconditatis sunt pueri
3. Pueri carpunt fructus arborum
4. Fructus arborum trahunt pueros
5. Omnes aestimant dulcedinem fructus
6. Manus manum lavat
7. Manus lavant manus
8. Lux solvit metum
9. Lusus in pueris signum alacritatis est
10. Lusus in pueris signa alacritatis sunt
11. Datis lilia plenis manibus
12. Luxus corrumpit mores civium
13. Quercus est in silvis
14. Quercus sunt in silvis
15. Fructus quercus est glans
16. Expedio cursus solis et motus lunae
17. Fletus occultat pulchritudinem vultus

30
 Unità 5: iv - v declinazione
18. Metus non erat in vultu matris
19. Respectabimus leges magistratuum
20. In artubus patris non videmus metum
21. Adventu Christi anima laeta est
22. Mater lavat vultum filii
23. Pater lavabat vultus filiorum
24. Liber est fructus manuum mearum
25. Nostrae manus mundant habitationem
Esercizio 2
1. Fructus mearum manuum adiuvant
homines
2. Sacerdos lavat manus suas
3. In novis ritibus sunt novae orationes
4. Antiquis temporibus quercus dabant mel
5. Sacerdos laudabat gaudium spirituum
bonorum
6. Lunae motus causa sunt aestuum mari-
timorum
7. In vastis porticibus domus tuae aesta-
te quiescemus et versus clarorum poeta-
rum audiemus
Esercizio 3
1. Nox pars diei est
2. Ad muros civitatis veniebamus
3. In somno iustorum dormient
4. In manus tuas libros dabimus
5. Homo potens est, sed Deus omnipotens
est
6. Omnes discipuli lectiones bonas hodie
habebant
7. Facies virginis bona et clemens erat
8. Frater meus in domum intrat
Esercizio 4
1. Homo ornat locum, non locus hominem
2. Multi solent promittere maria et montes
3. Pectora civium defendunt urbem contra
hostes
4. Auribus audimus, ore dicimus, oculis
videmus, pedibus ambulamus
26. Manus est pars corporis
27. Amamus ritum panis et vini
28. Lux vultuum puerorum erat magna
29. Pueri dant gloriam Spiritui Sancto
30. In vultu Christi regnat iustitia
31. In nomine Patris et Filii et Spiritus Sancti
32. Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto
8. Iussu matris filiae venient in domum
vestram pulchram
9. Cervus sua ramosa cornua laudat,
crurum nimiam tenuitatem vituperat
10. Adventu curruum magnus metus perva-
sit domos, pueros et anus
11. Cum dulci cantu avia lenuit fletum
puerorum
12. Venietis libenter in domum ornatam
arcubus et columnis
13. Homines intrant in civitatem cum corni-
bus
9. Civitatem magna luce illuminatam vide-
bant
10. Omnes libros salvatos a flammis habe-
mus
11. Crucem magnam a patre suo datam puer
videt
12. In Christo est spes mundi
13. Deus Christianos propter fidem et virtu-
tem laudat
5. Ver pellet frigora hiemis
6. Veniam cum parentibus; amabimus
semper quietem nemorum
7. Legetis multa exempla humanitatis apud
scriptores antiquos
8. Mel apium erat cibus gratus hominibus
31
 Esercizi

antiquis civium ferocium

9. Magna est varietas animalium terre-
strium
10. Agricolae in montibus collegebant
multas herbas salubres
11. Memoria beneficium est fragilis, iniuria-
rum est tenax
12. Omnis ars est imitatio naturae
13. Omnes cives probi resistunt sceleribus
14. Labore assiduo et studio tenaci superabi-
mus frequentes difficultates vitae
15. Auxilio canum sagacium reperiemus
nostrum instrumentum
16. Memoria hominum egregiorum et excel-
lentium erit immortalis apud omnes
17. In litore ob caelum mite et aerem salu-
brem erant multa domicilia divitum

Esercizio 5
Gloria Patri et Filio et Spiritui Sancto, sicut erat in principio et nunc et semper et in
saecula saeculorum. Amen.
Ave, Maria, gratia plena, Dominus tecum, benedicta tu in mulieribus et benedictus
fructus ventris tui Jesus. Sancta Maria, mater Dei, ora pro nobis peccatoribus nunc et
in hora mortis nostrae.
-- L’aggettivo plenus-a-um, regge l’ablativo
-- Il complemento di compagnia si traduce con [cum + ablativo]; ma se si trova
con pronomi personali può essere posposto: mecum = cum me

Esercizio 6
1. Anno sexto Summi Pontificatus Papae
YY tribunal emittebat decretum
2. Iucunditas vultuum monstrat animum
civium
3. In tertio gradu iudicii iudex ferebat
sententiam negativam
4. In processu audiebantur partes et testes
5. Convictus coniugalis erat felix
6. Exercitium cantus adiuvat cor hominum
7. Ingressus exercituum terret cives
8. Ex verbis codicis simulatio consensus
evenit per positivum actum voluntatis
9. In casu prae manibus nullitas matrimo-
nii pertractatur sub tribus (tre) speciebus
simulationis consensus
10. Circa exclusionem dignitatis sacramen-
talis iuxta principium de inseparabilita-
te sacramenti et contractus conubialis,
in iurisprudentia rotali adfirmatur sic: si
baptizati contrahunt cum recta intentio-
ne, contrahunt matrimonium valide
11. Effectus sacramentales ritus matrimonii
pendent ab institutione Christi
12. Validitas contractus matrimonialis
pendet a voluntate contrahentium
13. Ex defectu consensus gignit probabilitas
nullitatis
14. Brevitas processus demonstrat peritiam
iudicum

32
 Unità 5: iv - v declinazione
Esercizio 7
1. Actus humani dividuntur in actus homi-
nis et actus proprie humanos
2. Actus humani dependent a voluntate
humana
3. Anno primo sui summi pontuficatus
Papa Benedictus scribebat enciclicam
4. Actus consensus est actus liberae volun-
tatis
5. Consectarium actuum voluntatis est
actio libera
6. Defectus discretionis iudicii est caput
nullitatis
7. Matrimonium laborat defectu discretio-
nis iudicii
8. Partes tenebant coetum paroecialem ut
suam familiam
9. Decisio episcopatus transmittitur fideli-
bus
10. Decursu temporis evangelium deffundi-
tur a Christianis
11. Ecclesia ritus romani habet novum
missale
Esercizio 8
1. Homines nostrorum temporum appe-
tunt universalem fundatam fraternita-
tem
2. Homines debent respondere urgenti-
bus postulationibus nostrae aetatis, sub
impulsu amoris, conamine generoso et
consociato
3. Christiani debent percepire clare suam
12. Populus Dei, nutritus verbo Christi,
congregatur a Domino in ecclesia sancta
13. Sacerdotes sunt dispensatores fideles
mysteriorum Christi
14. In tertio gradu iudicii actor revelat suam
homosexualitatem
15. In luce collocatur regale sacedotium
fidelium
16. Quoties celebratur commemoratio
hostiae, exercetur opus nostrae redemp-
tionis
17. Actor petebat separationem civilem
18. Defensor vinculi est semper pro valida-
te matrimonii
19. Beatitudo aeterna tamquam merces et
premium laboris rependitur hominibus
20. Amor nuptialis profanatur hedonismo et
illecitis usibus contra generationem
21. Amor ducit coniuges ad liberum et
mutuum donum,probatum tenero
affectu et opera
22. Sententia declarat nullitatem matrimonii
vocationem
4. Propositio Synodi dat solum indolem
generalem coram immensa diversitate
adiunctorum et formarum culturae in
mundo
5. Sive pastores sive fideles constituunt
unum populum Dei
33
 Esercizi

UNITÀ 6
: AGGETTIVI I - II CLASSE

Esercizio 1
1. Apostolus sanctus 6. Pater sanctus (pater, patris, m.)
2. Corpus bonum (corpus, corporis, n.) 7. Puer innocens
3. Ecclesia catholica 8. Servus miser
4. Homo clemens (homo, hominis, m.) 9. Templum magnum
5. Mater bona (mater, matris, f.) 10. Virgo clemens (virgo, virginis, f.)

ecclesia catholica ecclesiae catholicae

ecclesiae catholicae ecclesiarum catholicarum
ecclesiae catholicae ecclesiis catholicis
ecclesiam catholicam ecclesias catholicas
ecclesia catholica ecclesiae catholicae
ecclesia catholica ecclesiis catholicis
apostolus sanctus apostoli sancti
apostoli sancti apostolorum sanctorum
apostolo sancto apostolis sanctis
apostolum sanctum apostolos sanctos
apostole sancte apostoli sancti
apostolo sancto apostolis sanctis
templum magnum templa magna
templi magni templorum magnorum
templo magno templis magnis
templum magnum templa magna
templum magnum templa magna
templo magno templis magnis
homo clemens homines clementes
hominis clementis hominum clementium
homini clementi hominibus clementibus
hominem clementem homines clementes
homo clemens homines clementes
homine clementi hominibus clementibus
servus miser servi miseri
servi miseri servorum miserorum
servo misero servis miseris
servum miserum servos miseros
serve miser servi miseri
servo misero servis miseris

34
 Unità 6: aggettivi i - ii classe

Esercizio 2: collegare il nome con l’aggettivo corrispondente

A B A B
regno meis libri beatae
deum Christianas puerum tristis
spiritus meum fratris perniciosi
manibus aeterno virgini clementis
ecclesias sancti anima studiosum
oratio iustas saeculorum fortes
matrum nova homines claram
gratias nostra domui bonae
pars suae iuventutis magno
humilitatis bonarum lucem omnium
habitationem tua ecclesiam difficilis
familiae nostram fratribus pauperis
discipulo divinae lectio suus
flammis pio hominis catholicam
auxilia acribus panis nostri

Esercizio 3
-- pater celeber
-- urb celebris
-- agmen celebre
-- celeber, celebris, celebre = aggettivo a tre uscite
pater celeber urbs celebris agmen celebre
patris celebris urbis celebris agminis celebris
patri celebri urbi celebri agmini celebri
patrem celebrem urbem celebrem agmen celebre
pater celeber urbs celebris agmen celebre
patre celebri urbe celebri agmine celebri
patres celebres urbes celebres agmina celebria
patrum celebrium urbium celebrium agminum celebrium
patribus celebribus urbibus celebribus agminibus celebribus
patres celebres urbes celebres agmina celebria
patres celebres urbes celebres agmnina celebria
patribus celebribus urbibus celebribus agminibus celebribus

35
 Esercizi
Esercizio 4
1. In mensa pauperum erant vasa lignea
2. Deus audiebat preces supplicum ed
dabat auxilium plebi inopi
3. Post acre bellum magna pars hostium
superstitum pervenit in urbem nostram
4. Pater cum infelici matre venit in eccle-
siam
5. Homines modesti et temperantes agunt
sempre recte
6. Fas (il diritto divino) lex divina est; ius
lex humana est: sed necesse est oboedire
legibus divinis et humanis
Esercizio 5
1. Puer cum amico ludit
2. Puella ludet cum amica libenter
3. Pueri cum amicis libenter ludunt
4. Puellae ludebant libenter
5. Viri puerorum iocos non semper proba-
bunt
6. Vir saepe non probat iocum puerorum
7. Diligentia pueri obtenibit benevolentiam
magistri
8. Pueri obtinent benevolentiam magistri
diligentia
Esercizio 6
1. Altar est sacrum
1. In altari vetusto est calix novus
2. Fideles laici veniunt ad altar cum magna
fide
3. Puellae sedulae curant pulchritudinem
altarium
4. In ecclesia vetusta sunt multa altaria
5. In mundo hodierno sunt multa tribuna-
lia
6. In tribunali vetusto iudex iudicat in sedi-
36
7. Vulnus mortale in corpore inermi erat
8. Cum animalibus utilibus homines agre-
stes vivunt in agro fertili
9. Virtus hominum fortium est exemplum
magnum
10. Mulier frugalis et parca est ornamentum
familiae
11. Cum patre meo veniunt amici fideles
12. Christiani supplici voce implorabunt
Mariam mediatricem
13. Pueri, memores legum familiae, agunt
recte
9. Pueri timebunt ferociam luporum
10. Puer non timebit lupum, sed necabit
sagittis acutis
11. Lupi devorabant agnos
12. Domina cum filiabus lavat in aqua
amphoram
13. Amicus domini non veniet ad cenam
propter morbum
14. Amicus domini remeat a cena propter
morbum filii
li novo
7. Actor venit in tribunal
8. Iudices iudicant in tribunali
9. Homo est animal rationabile
10. Homines sunt animalia cum ratione
11. Conclave est in Vaticano
12. Homines mali non amant solvere vecti-
galia
13. Christus est exemplum maximum veri-
tatis
 Unità 6: aggettivi i - ii classe
Esercizio 7
1. Tribunal aditum admittebat libellum,
definiebat terminos controversiae et
expletabat instructionem causae per
excussionem partis actricis et testium
2. In Eucharistia est vivum sacrificium
redemptionis Christi
3. Jesus est mediator patris, victima expia-
tionis in altari crucis
4. Calix sanguinis Christi traditur in remis-
sionem peccatorum
Esercizio 8
1. Iesus optabat celebrare coenam pascha-
lem cum discipulis suis
2. Discretio iudicii remittit ad virtutem
prudentiae
3. Ratio exlusionis fidelitatis probabitur
declarationibus partium
4. Declarationes partium probabunt ratio-
nem exclusionis fidelitatis
5. In coena paschali Jesus instituebat sacri-
ficium sui corporis et sanguinis
6. Natura sacrificalis Missae asseritur a
Concilio Tridentino et rursus enuntiatur
a Concilio Vaticano II
7. Sacrificio Eucharistico Iesus perpetuabat
sacrificium crucis
8. Praecepta concilii exprimuntur formu-
lis Missae
9. Formulae Missae exprimunt praecepta
concilii
10. Sacerdos nomine populi persolvit gratias
Deo
11. In libello actor invocabat suam immatu-
Esercizio 9
1. Pater bonus amat filium oboedientem
2. Virgo clemens orat pro omnibus Chri-
stianis
3. Sancta Virgo virginum amat filios suos
4. Capacitas minima distinguitur a capaci-
5. Synodus episcoporum tractabat argu-
mentum sacerdotii ordinati sive de
idoneitate ministerii, sive de formatione
candidatorum
6. Multa principia pertinent ad necessitudi-
nem inter Sacramentum Eucharisticum
et ordinem sacerdotii.
7. Iudices examinant distinctionem inter
meram difficultatem et moralem incapa-
citatem
ritatem tempore nuptiarum ut causam
nullitatis
12. In executione officiorum vocationis
Christianae requiritur virtus insignis
13. Ad executionem talis muneris, per omne
tempus incumbit ecclesiae officium
examinis signorum temporum
14. Ecclesia respondet perennibus interro-
gationibus hominum de vita praesenti et
futura
15. Genus humanum vivit in nova aetate
suae historiae, ubi profundae et celeres
mutationes extenduntur ad universum
orbem
16. In baptismo Christi clare etiam apparet
realis distinctio trium personarum
17. Requiritur specifica capacitas nubentium
18. In exordiis ecclesiae apostoli diligunt
septem viros boni testimonii
19. Quattuor evangelistae scribebant evan-
gelia
tate plena
5. Dominus videt in terra magnam mali-
tiam hominum
6. Omnia molimina artis technicae non
sedant anxietatem hominis
37
 Esercizi

7. Coram morte omnis imaginatio deficit
8. Electio generis vitae est in potestate
singulorum
9. Salus personae et societatis huma-
nae connectitur cum fausta condicione
communitatis coniugalis
10. Celebratio Sanctae Eucharestiae est actio
universae ecclesiae
11. A tribunali designatur advocatus ex offi-
cio
12. Diversae explicationes dantur a partibus
de causis difficultatum
13. Homo est auctor, centrum et finis vitae
oeconomicae et socialis
14. Voluntas eligit inter bonum et malum
libera activitate morali
15. Non ubiqui dignitas institutionis matri-
monii illucescit claritate
16. Synodus memorabat excellentiam ordi-
nis presbyterorum in ecclesia
17. Christus efficit, presbiteros, successores
apostolorum, participes consecrationis
et missionis suae
18. Reges terrae accipiunt tributum a civibus

Esercizio 10
CAIA ET TITUS
Caia, viginti annorum, cognoscit Titum, mercatorem, militem, annorum viginti
quattuor in pago Caiae. Caia statim instaurat cum milite necessitatem amatoriam et
dat militi libenter corpus suum, quia Titus proponebat ante oculos futuram sortem
securam. Cum Titus conficit stipendia, revertit ad pagum suum natalem, Caia est
gravida ex Tito et ostendit factum parentibus suis et Tito. Mox igitur in ecclesia
paroeciali celebrant matrimonium canonicum rite.Postea novi coniuges ponunt
domicilium suum in domo parentum conventi in pago natali et Caia, mense iunio,
amittit filiolum ob praematuram nativitatem. Convictus coniugalis procedebat
difficulter, potissime propter indolem violentam Titi; ita Caia ad parentes suos
revertit et in paterna domo parit filiolam. Caia, pars actrix, postulat declarationem
nullitatis matrimonii sui ob deceptionem dolosam circa qualitates viri conventi et
propter metum reverentialem incussum sibi a parentibus, potissime vero a matre
sua, ob graviditatem praematrimonialem. Pars actrix producit Tribunali Ecclesiastico
cum libello introductorio litis plura documenta civilia; documenta continebant
denuntiationes et quaerelas et actus iudiciales de separatione coniugali provisoria.

Esercizio 11
DE INAEQUILIBRIS IN MUNDO HODIERNO (GAUDIUM ET SPES)
Tam rapida mutatio rerum saepe progredit inordinate et conscientia
discrepantiarum vigentium in mundo hodierno augent varias contradictiones et
evidentia inaequilibria. In persona humana frequenter surgit inaequilibrium inter
modernum intellectum practicum et rationem theoreticam.
Surgit pariter inaequilibrium inter sollicitudinem efficientiae practicae et
exigentias conscientiae moralis et inter condiciones collectivas vitae et requisita

38
 Unità 6: aggettivi i - ii classe

cogitationis personalis. Tandem surgit inaequilibrium inter activitatis humanae

specializationem et universalem vitae visionem. In familia surgunt discrepantiae,
sive ex condicionibus demographicis, oeconomicis et socialibus, sive ex novis
necessitudinibus socialibus inter viros et mulieres.

Esercizio 12
ANTONIUS ET MARIA THERESIA (1)
Antonius Caietanus, viginti sex annorum, commissus in mensa argentaria
Messanae (a Messina), actor in causa mense octobri 1982 cognoscebat Mariam
Theresiam, conventam in causa, viginti quattuor annorum, docentem in publicis
scholis. Vir instituebat relationem cum puella, sed non erat facile quia mulier
relationem cum alio iuvene fovebat. Attamen, cum iuvenis relinquebat mulierem,
Maria Theresia relationem cum Antonio Caietano acceptabat.
Post breve tempus, iuvenes celebrabant matrimonium civile ob contingentes
causas, nam mors patris actoris erat obstaculum ad matrimonium canonicum. Post
unum annum a morte patris Antonii, solemniter partes celebrabant nuptias in ecclesia
paroeciali dicata santo Nicolao in civitate et Archidiocesi Consentina. Relatio inter
partes ante religiosas nuptias non solum fuerat (era stata) brevis sed, insuper, partes
transcurrebant permodicum tempus simul quia vir Messanae (a Messina) proprium
munus exercebat, mulier, contra, corona doctorali ornata, docebat in publicis scholis
apud Consentinam civitatem.
Magna erat diversitas indolis et institutionis, insuper vir actor erat insecurus ob
delusiones passas in anteacta vita sive in scholis, sive in relationibus cum puellis,
sive in propria familia atque, in illo tempore, in lacrimabili psychologica condicione
versabat ob recentem mortem patris; nam figura patris erat praecipua pro actore;
magno amore obstringebatur filius erga patrem quamquam pater erga illum erat
severus et austerus semper. Convictus instauratus a partibus post nuptias, nomen
tale haud habet. Vir, enim, ob sui muneris exigentias, extra Consentiam degebat et
tantum sub fine hebdomadarum cum uxore et familia stabat.

Esercizio 13
ANTONIUS ET MARIA THERESIA (2)
Duo filiae e coniugio natae sunt (sono nate) quamquam convictus dissensionibus
plurimis et iurgiis afficiebatur sed, hoc non obstante (nonostante ciò), per undecim
annos perdurabat. A muliere instituebatur relatio amatoria cum conlega, inde anno
1994 actor separationem petebat post conamen reconciliationis non consecutum.
Pro tranquillitate suae conscientiae Antonius, die 9 septembris 1996, porrigebat
Tribunali ecclesiastico Regionali Calabro libellum introductorium litis et petebat

39
 Esercizi

sui coniugii declarationem nullitatis quia ambo carebant debita iudicii discretione,
tempore nuptiarum (il verbo parere regge il caso ablativo).
Tribunal accipiebat libellum et concordabat dubium iuxta petitionem viri et
peragebat instructionem causae per auditionem partium et testium inductorum
a partibus et quattuor peritiae actis adquerebantur, una ex parte, una a Tribunali
civili exarata occasione separationis coniugum, duae ex officio. Die 23 octobris
1999, Tribunal aditum sententiam negativam ferebat de omnibus allatis capitibus.
Ex appellatione actoris, causa deferebatur ad Tribunal appellationis Campanum
et peragebatur suppletiva instructoria per novam auditionem partium et, die 20
iulii 2001 sententia affirmativa ferebatur tantum de defectu discretionis iudicii viri
actoris. Diversitas sententiarum examinatur inde causa transmittitur ad Nostrum
Apostolicum Forum; ibi dubium concordatur. Conventa se opponit et gratuitum
patrocinium petit sed postea recedit ab omni actione die 26 ianuarii 2004.

Esercizio 14
DELPHINUS ET MARIA
Delphinus triginta annorum, actor in causa, medicus apud valetudinarium
cognoscit Mariam, viginti sex annorum, ministram aegrotorum, conventam
in causa. Conversatio amicalis inter partes instauratur per sex menses. Iuvenes
habebant frequentationem cotidianam, ideo celebrabant matrimonium canonicum
in ecclesia dicata Sancto Petro in civitate “XX”. Convictus coniugalis laetatus prole,
protrahebatur per quindecim annos sed vexabatur litibus inter partes. Occasione
rixae propter violentiam inflictam a viro mulieri, conviventiam interrumpitur.
Iudex civilis emittebat sententiam divortii. Vir quia optabat contrahere
matrimonium cum alia (altra) muliere et interdum revertebat ad observantiam
religiosam, porrigebat tribunali metropolitani libellum introductorium litis
pro declaratione nullitatis sui matrimonii; enim actor optabat integram vitam
sacramentalem. In primo libello invocabat suam iuvenem aetatem et immaturitatem
tempore nuptiarum.
Iudex statuebat in decreto admissionis libelli dubium ex capite defectus discretionis
iudicii. Actor signabat mandatum procuratorium sed in tabulis processualibus non
constat de activitate patroni. Instructio causae peragitur per auditionem iudicialem
actoris et quinque testium ex sua parte. Conventa manebat absens de facto. Peritia non
exquiritur. Tribunal aditum emittebat sententiam pro vinculo. Vir non acquiescebat et
interponebat appellationem ad Rotam Romanam. Patrocinium gratuitum conceditur
viro actori a tribunali et designatur advocatus rotalis ex officio. Ponens petebat votum
peritale. Interea designatur novus patronus ex officio, loco praecedentis.

40
 Unità 7 : pronomi
Esercizio 1
1. Dono tibi coronam vitae
2. Mihi donas rosas tuas
3. Ego sum via et vita et veritas
4. Jesus dat nobis multa dona
5. Puella dat aquam pueris et illi eam bibunt
6. Amici veniunt mecum et tecum
7. Vocamus Mariam et eam amamus
8. Mundus eum non cognoscit
N.B: Piccola regola prima di cominciare. Se trovo il relativo, in mezzo alla frase
nei casi nominativo e accusativo singolare e plurale, maschile, femminile o neutro
traduco sempre con “CHE”.
Esercizio 2
1. Maria, quam videtis in pictura, mater
nostra est
2. Maria, quae est in caelis, mater nostra est
3. Maria, cui puella dat rosam, mater nostra
est
4. Maria de qua evangelium narrat, mater
nostra est
5. Maria, cuius nomen dat pacem, mater
nostra est
6. Homo qui venit tecum, pater meus est
7. Homines, qui deambulant, sunt amici
mei
8. Homines, quibuscum deambulas, sunt
iudices
Esercizio 3
1. Lego libenter epistulam quam mittis
mihi
2. Lego libenter epistulam quae narrat tua
gaudia
3. Lego libenter epistulam cuius argumen-
tum bene noscis
UNITÀ 7
: PRONOMI
9. Domina te amat
10. Magister nos laudat, vos monet, te casti-
gat
11. Maria orat pro nobis et pro vobis
12. Ancilla stabat nobiscum in ecclesia
13. Amicus ludit mecum in horto, legit
tecum in schola
9. Homines, quibus sacerdos narrat evan-
gelium, sunt fideles Christiani
10. Homo, quem vocant, cognoscit bene
evangelium
11. Verba quae apostoli dixerunt (hanno
detto), vera sunt
12. Virgines, quibuscum intratis in habita-
tionem, amant Deum toto corde
13. Virgines quae stant in habitatione, amant
Deum toto corde
14. Virgines, quas videtis in habitatione,
amant Deum toto corde
15. Virgines quibus narramus historiam,
amant Deum toto corde
4. Lego libenter epistulam qua nuntia tua
habeo
5. Existimamus pueros quibuscum possibi-
lis est amicitia
6. Existimamus pueros qui amant verita-
tem
41
 Esercizi

7. Existimamus pueros quos matres laudant quod tibi offerimus

8. Videtis librum, quem scripsit (ha scritto)
amicus meus
9. Bibliotheca in qua sumus, continet
multos libros et epistulas
10. Libri, qui sunt in bibliotheca sunt rari
11. Considerabimus de homine qui compo-
nitur anima et corpore
12. Pomum quod mater tibi dat est imma-
turum
13. Accipe (accetta), Deus, hoc donum,
14. Accipe (accetta) Deus, haec dona, quae
tibi offerimus
15. Pater noster, qui es in caelis
16. Adoro te devote, latens Deitas, quae sub
his figuris vere latitas
17. Frater qui a fratre adiuvatur, quasi civi-
tas firma est
18. Video puellam, quam omnes respectant
19. Oratis sanctos, qui dant exemplum vitae
sanctae

Esercizio 4
Quando il relativo è all’inizio di frase ed in caso nominativo, sottintende il pronome
IS-EA-ID
QUI sing. IS - QUI Quello che o chi
QUI plur. EI - QUI Quelli che o coloro che
Quindi
QUAE sing. EA - QUAE Quella che
QUAE plur. EAE - QUAE Quelle che

1. Qui non est mecum, est adversus me suum

2. Qui rumpet concordiam Christi, facit
adversus Christum
3. Qui non mecum colligit, spargit
4. Qui non habet ecclesiam ut matrem, non
potest habere Deum ut patrem
5. Qui relinquit ecclesiam Christi est hostis,
est profanus
6. Qui non tenet unitatem ecclesiae, non
tenet legem Dei
7. Qui amant Mariam, amant etiam filium
8. Qui amat Mariam, amat etiam filium
suum
9. Qui invenit amicum, invenit thesaurum
10. Qui spirat veritatem, est index iustitiae
11. Qui narrat sapientiam stulto, tractat cum
dormiente
12. Quae invenit amicam, invenit thesaurum
13. Quae inveniunt amicas, inveniunt
thesaurum

Pronomi relativi + HIC-HAEC-HOC

N.B: Il pronome dimostrativo HIC-HAEC-HOC utilizzato al neutro, se non è concor-
dato con un sostantivo neutro sottintende il sostantivo res (cosa), che si deve cercare
di tradurre con il termine più adatto al contesto in cui si trova. Bisogna evitare di
tradurre con “cosa”. Quindi: Puella dicit haec = la ragazza dice queste cose.

42
 Unità 7: pronomi
Esercizio 5
1. Puella quae haec dicit amica mea est
2. Puella cuius amicus es, haec non dicet
3. Puella cui scripsi (ho scritto) haec, amica
vestra est
4. Puella quam amo, habitat cum Petro
5. Amo illam puellam cuius diligentia est
nota omnibus
6. Puella quacum (traduci con “cum qua”)
ambulas, amica nostra erit semper
7. Pueri qui hoc dicunt, sunt mendaces
8. Non amamus hos pueros quorum verba
mendacia sunt
Esercizio 6
1. Hic scriptor nos delectat
2. Libri huius scriptoris vos delectant
3. Omnes amant hos libros
4. Omnes amant illos libros
5. Veniebant in ecclesiam cum his libris
Esercizio 7
1. Pastor quem salutamus est filius Alexan-
dri
2. Maria est ea puella cuius frater est infir-
mus
3. Populus Israel vadit in terram, quam
Deus ei dat
4. Missa est mementum fratrum nostro-
rum, qui dormiunt in spe resurrectionis
5. Non in solo pane vivet homo, sed in
omni verbo quod procedit de ore Dei
6. Sacerdos, quem vides, dat mihi aquam
7. Apostoli tradiderunt (hanno tramanda-
to) verba Christi, quae nunc audimus
8. Maria videt ante magistros filium qui
Esercizio 8
1. Aquae quae super caelos sunt benedi-
cunt Domino
2. Per Dominum Nostrum Jesum Chri-
stum, qui vivit et regnat in saecula saecu-
9. Veniunt has puellas quibus haec ignota
sunt
10. Beatus homo qui habet animum purum
11. Beatus homo cuius animus est purus
12. Beatus homo cui haec non placent
13. Non semper bonus est homo quem
omnes laudant
14. Laudamus Marcum cuius patientia est
magna
15. Homo de quo dicis fecit turpia
16. Homines qui respectant sanctos sunt
amici Dei
6. Veniunt in ecclesiam cum illis libris
7. Donamus rosam illi puellae
8. Donabimus rosam huic puellae
9. Respectatis hanc puellam
10. Respectabatis illam puellam
explicat scripturas
9. Benedictus est is qui venit ad cenam
Domini
10. Deus quem in psalmis laudamus est
omnipotens
11. Veniebant in hanc domum illi discipuli
qui cum laetitia Jesum audiebant
12. Dominus, qui est bonus, scit semper
desideria populi
13. Illi viri, quibuscum magister ambulat,
sunt iudices
14. Ioannes scribebat septem ecclesiis quae
sunt in Asia
lorum
3. Agimus gratias Deo, cuius misericordia
est infinita
4. Petrus hospitatur a Simone cuius domus
43
 Esercizi
est apud mare
5. Isti pueri de quibus dicimus remeaverunt
iam Romam
6. Diligimus istos pueros quorum diligen-
Esercizio 9
1. Pater nos laudat, eam vocat, vos incitat
2. Pater vos laudabat et eos castigabat
3. Mater me amat et me curat
4. Paulus mihi dat aquam, tibi vinum, nobis
dona, vobis panem
5. Laus, tibi, Christe!
6. Venis mecum
7. Mater venit vobiscum
8. Magister nobis libros dat et eos legimus
Esercizio 10
1. Mundus eum non cognoscit
2. Faciunt hoc in meam commemoratio-
nem
3. Dono tibi hanc rosam
4. In illa hora Jesus sanat istum caecum
5. In isto periculo Maria est nobiscum
6. Pax Domini est nobiscum et cum Spiri-
tu tuo
7. Regnum meum non est de hoc mundo
8. Illa puella donat tibi hos libros
9. Hic peccator venit ad me
10. Nos agimus semper tibi gratias
11. Canimus hunc hymnum tuae gloriae
12. Post hanc victoriam, illi homines laudant
Deum
13. Orant pro hac civitate libera
14. Petrus legit illum librum et eum dat
amico meo
15. Video illas rosas et eas pono in altar
16. Dico haec verba et promitto haec dona
17. Domina laudat earum virtutem
44
tiam omnes probabunt
7. Pueri quibuscum ambulamus revelave-
runt nobis hanc veritatem
9. Lucia intrabat mecum et tecum in eccle-
siam
10. Aquam tibi do et eam bibis
11. Pater dat nobis panem cotidianum
12. Maria orat pro nobis peccatoribus
13. Jesus donat nobis pacem
14. Veniebam vobiscum
15. Marcus me vocat, te amat, eum sanat,
nos delectat, vos incitat
18. Amamus has amicas et eas vocamus
19. Audiebamus illum nuntium et eum
narrabamus istis pueris
20. Omnes cognoscunt virtutem illius puel-
lae et istius pueri
21. Petrus dat huic amico meo multa consi-
lia
22. Nos damus hos libros illis pueris
23. Hi filii respectant illos parentes
24. Mater dat panem huic filiae et illi amico
meo
25. Discipuli legunt illas epistulas et has
fabulas
26. Magnitudo illius montis terret cives
27. Ponunt hoc donum in illam mensam
28. Ipse Jesus venit cum illis discipulis
29. Hae puellae manducant eundem panem
et bibunt eandem aquam
30. Amici huius hominis audiunt historias
illius poetae
31. Gallus cantat et Petrus eum audit
 Unità 7: pronomi

Esercizio 11
1. Verbum, quod sacerdos dicit est sacrum
2. Verba quae sacerdos dicit sunt sacra
3. Petrus, quem Jesus amabat est apostolus
4. Petrus qui venit cum Paulo est apostolus
5. Petrus cui Christiani dant laudem est
apostolus
6. Amamus homines qui legunt evange-
lium
7. Amamus matres quae narrant fabulas
filiis
8. Amamus matres quibus filiae dicunt
veritatem
9. Puella quam vocant, soror vestra est
10. Puella cui legis epistulam soror mea est
11. Puella quacum ambulo soror mea est
12. Puella cuius virtus nota est soror mea est
13. Haec est nox de qua mihi scribis
14. Is qui videt me videt eum qui mittit me
15. Amici adiuvant semper eos qui sunt in
difficultate
16. Hoc est corpus meum quod dono pro
vobis
17. Videmus calicem quem sacerdos bene-
dicit
18. Videmus calicem qui continet vinum
19. Respecto homines qui respectant pueros
20. Respecto homines quos omnes laudant
21. Respecto homines quibus datis fidem
22. Timeo homines quorum fama est mala
23. Hic est dies in quo Christiani adorant
Deum
24. Magister ostendit nobis libros qui narrant
vitam apostolorum
25. Mater legit libros quos magister dat filiis
26. Laudamus illas puellas quae respectant
istas leges
27. Legebam hanc epistulam quam mihi
scripsisti

Esercizio 12
DE UNITATE
Unitas est triplicis generis: unitas simplicitatis et compositionis; unitas per se et
per accidens; unitas rationis et unitas realis. (Da realis-is, = reale) Unitas simplicitatis
est unitas rei, quae nec dividitur (è divisa) nec potest dividi (può essere divisa). Talis
est unitas Dei, animae, actus adfirmationis… Unitas compositionis est unitas rei,
quae constat partibus indivisis actu, sed tamen divisilibus. Unitas per se est illa, quae
competit vere enti indiviso (S. Tommaso).

Esercizio 13
CANON MISSAE
Accipite et manducate ex hoc omnes: hoc est enim corpus meum, quod pro vobis
tradetur. Hoc facite in meam commemorationem. Accipite et bibite ex eo omnes: hic
est enim calyx sanguinis mei novi et aeterni testamenti, qui pro vobis et pro multis
effundetur in remissionem peccatorum, hoc facite in meam commemorationem.

45
 Esercizi

Esercizio 14
IDEA POSITIVA
Idea positiva est ea, quae aliquam realitatem exhibet, ut idea vitae. Idea negativa
est ea, quae exhibet carentiam realitatis, ut idea nihili, mortis, tenebrarum. Prout
exhibet carentiam perfectionis in subiecto apto, vel non apto, dici solet privative, vel
mere negative. Idea distincta dividitur in completam et incompletam. Idea completa
est ea, quae omnes notas essentiales distincte exhibet; si non omnes huismodi notas
exprimit, dicitur incompleta. Completa est idea quae exhibit hominem ut substantiam
corpoream, viventem, sensitivam, rationalem.

46
 Unità 8 : presente imperfetto futuro (attivi e passivi)
: PRESENTE IMPERFETTO FUTURO
Esercizio 1
1. Mea culpa non est
2. Mea culpa non erit
3. Puella rosam albam donat Mariae in
templo
4. Domina cum ancillis orat in terra aposto-
lorum
5. Matrimonium perpetuum est et erit
6. Matrimonia clandestina rara sunt
7. In principio erat verbum
8. Caelus regnum sanctorum et beatorum
est
9. Lucia cum servo in templo est
10. Sumus apostoli boni
11. Jesus filius Mariae erat
12. Amici Dei regnum Christi laudant
13. Deus pericula Christianorum videt
Esercizio 2
1. Filii boni audiunt verba magistri
2. Filii boni audiebant verba magistri
3. Filii boni audient verba magistri
4. Puellae in templo donant rosas Mariae
5. Puellae in templo donabunt rosam
Mariae
6. Puella in templo donabat rosas Deo
7. Sancti cum beatis semper in caelo dabunt
gloriam Deo
8. Sancti cum beatis semper in caelo dant
gloriam Deo
9. Sacra Scriptura et Sacra Traditio consti-
tuunt sacrum depositum verbi Dei
10. Apostoli praedicabant ex mandato Chri-
UNITÀ 8
(ATTIVI E PASSIVI)
14. Deus bella non laudat
15. Deus dat praemia amicis Mariae
16. Deus filio regnum dat
17. Deus gloriam et victoriam Christianis
dat
18. Maria amicos Dei laudat in caelo cum
apostolis
19. Deus principium caeli et terrae est
20. Culpa filiorum non est
21. Vitam regit sapientia, non fortuna
22. Saepe parva scintilla magnum incen-
dium excitat
23. Patientia animi occultas divitias habet
24. Avarus causa miseriae suae est
25. Obcoecat animos fortuna
sti
11. Novum testamentum continet epistulas
sancti Pauli et scripta apostolica
12. Iesus mittit apostolis Spiritum Paracli-
tum
13. Ecclesia, sponsa verbi incarnati, pascit
filios suos
14. Ecclesia, Sponsa verbi incarnati, semper
pascet filios suos
15. Sacrae Scripturae continent et semper
continebunt verbum Dei
16. In scriptis Novi Testamenti sunt parabo-
lae narratae Christo
47
 Esercizi

Esercizio 3
forma passiva forma attiva
victoria Christi videtur ab apostolis apostoli vident victoriam Christi
morbi curabantur a medicis medici curabant morbos
fabulae narrabantur ab avia avia narrabat fabulas
praemia dantur a magistro magister dat praemia
epistula legitur a domina domina legit epistulam
Marcus salutabatur a Lydia Lidya salutabat Marcum
liber legitur a puella puella legit librum
pueri puniuntur a magistro magister puniunt pueros
apostolus mittitur a jesu Jesus mittit apostolum
Marcus mittebatur ab amico amicus mittebat Marcum
mundus administratur providentia providentia administrat mundum

Esercizio 4
1. Coniuges consecrantur sacramento
matrimonii
2. Homo cruciatur dolore corporis et disso-
lutione
3. Intima communitas vitae instruitur legi-
bus Creatoris
4. Amor nuptialis obscuratur polygamia,
lue divortii et amore libero
5. Amor nuptialis obscurabitur polygamia
6. Conscientiae anguntur problematibus
mundi hodierni
7. Conscientiae angentur problematibus
mundi hodierni
8. Familiae humanae roborantur unitate
filiorum Dei
9. Cultura hodierna signatur notis particu-
laribus

Esercizio 5
EQUUS ET APER
Equus in vado bibit. Venit aper, intrat in vadum et agitat aquam. Equus cum apro
litigat. Aper turbat aquam. Tum equus iratus petit auxilium domini vicinae villae.
Equus virum in dorso levat et portat contra inimicum.
Vir necat aprum telis et eum ponit in equi dorso et dicit: “Laetus sum quod
(poiché) auxilium meum petebas; nunc habeo miram praedam et servum idoneum ad
meam villam:” Frenis et habenis alligat equum. Tum equus maestus dicit: “Fui (sono
stato) stultus: cupiebam parvam vindictam: nunc vir non solum erit dominus apri, sed
etiam vitae meae; non liber sed semper servus ero”. Aesopus monet iracundos fabula:
immodica ira insaniam gignit, insania saepe est causa exitii.

48
 Unità 8: presente imperfetto futuro (attivi e passivi)

Esercizio 6
AURORA AURUM IN ORE HABET
Aurora aurum in ore habet. Proverbius dicit “Aurora aurum in ore habet”; ideo
homines impigri horis matutinis intendunt animum ad negotia cum sollertia, quia
matutino tempore capiunt magnas utilitates ex industria.
Primi pistores pistrinas aperiunt; pueri mane ad scholam veniunt ubi magister
iam multo ante lucem tonat et excitat vicinos stridula voce.Ab hora tertia forum
resonat variis rumoribus et vocibus: officinae opificum, fabrorum et sutorum crepitant
incudibus et malleis, negotiatores ostentant merces emptoribus.Interea causidici cum
testibus ad tribunal veniunt, ubi iudices tractant lites.

Esercizio 7
GRATILLA ET HENRICUS
Gratilla, nata die 5 augusti 1963 in civitate “XX”, actrix in causa, cognovit
Henricum, ortum die 9 iunii 1965 in oppido “XY”, conventum in causa, mensibus
aestivis anni 1990.
Ambo capti mutuo amore, intexuerunt consuetudinem sponsaliciam et anno
1992, communi consilio, decreverunt celebrationem matrimonii, sed Gratilla ob
discussiones ortas cum Henrico recogitabat opportunitatem procrastinationis
decisionis. Post reconciliationem inter partes matrimonium celebratum est die 17
iulii 1993 in ecclesia paroeciali dicata Beatae Virgini Jmmaculatae in civitate XX”
intras fines dioecesis bergomensis; Gratilla expleverat tricesimum annum et Henricus
duodetricesimum annum.
Ut asserit mulier, convictus coniugalis, laetatus prole, mox perturbatus est. Relatio
interpersonalis evaserat pessima, quia Henricus erat indolis difficilis et non idoneus
ad exercitium responsabilitatum matrimonialium. Impulsu viri, partes anno 1998
devenerunt ad separationem de facto. Separatio civilis rata est sub forma consensuali
a tribunali civili die 18 ianuarii 2000. Domina Gratilla, postquam receperat consilia
duorum sacerdotum, die 23 martii 2003 accusavit matrimonium nullitatis coram
tribunali regionali insubri, competenti ratione loci matrimonii et domiciliorum
partium, ob defectum discretionis iudicii viri et mulieris.

Esercizio 8
MUTATIONES IN ORDINE SOCIALI
Homines mutaverunt condiciones vitae in ordine sociali hodierno.
Communitates locales traditionales, ut sunt familiae patriarchales, «clans», tribus,
vivunt immutationes in dies.

49
 Esercizi

Typus industrialis societatis paulatim diffunditur, adducit multas nationes

ad oeconomicam opulentiam, transformat notiones et condiciones vitae socialis
constitutas penitus a saeculis.
Cultus vitae urbanae augetur, sive ob augmentum urbium et earum incolarum,
sive ob motum quo vita urbana dilatatur ad ruricolas, itaque condiciones vitae
socialis mutantur. Nova instrumenta communicationis socialis sunt utilia ad
eventuum cognoscentiam et ad diffusionem dissimilium morum et excitant plures
repercussiones connexas. Multi homines, ex variis causis, inducti ad migrationem,
vitae suae rationem immutant.

Esercizio 9
DE LIBERA ELECTIONE
Nunc consideramus liberam activitatem moralem, qua voluntas eligit inter
bonum et malum.Ut adfirmat s. Thomas, exercitium libertatis est perfectum, si
voluntas se determinat ad actum, plene ex se, sine alio influxu praeter eum, quem
natura voluntatis exigit; et hoc accidit, cum intellectus cognoscit adaequate obiectum,
et voluntas se movet secundum normam rationis expedite ad illum obiectum.
Iam vero multa sunt sive in ipso homine sive extra hominem, quae exercent
influxum in eius liberam activitatem seu in eius electionem et eam determinant plus
aut minus. Et haec quidem minuunt libertatem voluntatis et imputabilitatem actionis,
eam tamen non auferunt.
Intellectus debet cognoscere rem tum eius merita (perfectionem, bonitatem,
utilitatem) tum eius demerita (imperfectionem, detrimentum, incommodum) quae
pro nobis habet: Haec cognitio est perfecta, si accurate utriusque partis momenta
apprehenduntur.

Esercizio 10
VOCATIO PERSONAE
Sed si personae humanae ad adimpletionem suae vocationis, etiam religiosae,
ex hac vita sociali multum accipiunt, tamen homines saepe a bono avertuntur et ad
malum impelluntur, ex adiunctis socialibus in quibus vivunt et, inde ab infantia,
immerguntur. Perturbationes occurrentes tam frequenter in ordine sociali, proveniunt
ex ipsa tensione formarum oeconomicarum, politicarum et socialium pro parte.
Sed etiam gignunt ex superbia et egoismo hominum, et pervertunt ambitum
socialem, ubi ordo rerum perficitur sequelis peccati; homo, natus proclivis ad malum,
deinde invenit nova incitamenta ad peccatum, quae sine strenuis conatibus et sine
auxilio gratiae, non possunt superare.

50
 Unità 9 : tempi composti, attivi e passivi

UNITÀ 9
: TEMPI COMPOSTI, ATTIVI E PASSIVI
Esercizio 1
PAULUS ET LAURA (1)
Paulus, medicus, viginti quique annorum, occasione festi in diversorio Mediolani,
cognoscit Lauram, puellam conversam a religione mahometana sunnitarum ad
fidem catholicam per baptismum receptum Romae die 13 augusti 1973. Iuvenes
frequentabant simul universitatem, Paulus facultatem medicinae, Laura studia
humanistica. Paulus et Laura colunt relationem amicalem per sexdecim menses.
Vir cupiebat contrahere cum Laura matrimonium canonicum et ostendit
propositum suae familiae. Familia non concordat, quia Laura adoleverat in familia
mulieris sirianae religionis mohometanae. Mulier siriana discesserat a viro cum
divortio. Inde familia obstat matrimonium cum Laura. Paulus obrumpit relationem
cum Laura.
PAULUS ET LAURA (2)
Mulier insimulat mortem suam coram viro, quamobrem Paulus ducit Lauram
in nosocomium, ubi manet per decem dies. Vir metuebat actiones puellae, inde in
Libano contrahit matrimonium civile cum Laura. Iuvenes veniunt Romam (a Roma)
ob conclusionem studiorum. Laura poscit recipere baptismum catholicum et duo
(due) sacerdotes docent doctrinam. Post aliquot menses adhaerescit fidei catholicae
ritus latini per baptismum receptum in ecclesia dicata Sanctae Caeciliae.
Tranagunt decem annos a celebratione civili et iuvenes celebrant nuptias
canonicas. Convictus coniugalis evadit infelix ob discordias inter coniuges. Paulus
accusat Lauram infidelitate et post paulo sunt extranei invicem. Quamobrem Paulus
porrigit libellum introductorium tribunali romano et petit declarationem nullitatis
matrimonii cum Laura ex quattuor capitibus: metus moralis gravis, diversitas cultus,
exclusio bonorum matrimonii, incapacitas psychica mulieris. Pars actrix producit
cum libello introductorio litis multa documenta civilia: documenta continebant
denuntiationes, querelas et actus iudiciales de divortio.

Esercizio 2
DE CREATIONE
Deus creavit caelum et terram intra sex dies. Primo die fecit lucem. Secundo die
fecit firmamentum et vocavit firmamentum caelum. Tertio die coegit aquas in unum
locum et eduxit plantas et arbores e terra. Quarto die fecit solem et lunam et stellas.

51
 Esercizi

Quinto die aves in aere et pisces in aquis. Sexto die fecit omnia animalia; postremo
fecit hominem. Septimo die quievit.

Esercizio 3
DE SPE ET ANGORE
Ad exsecutionem talis muneris, per omne tempus, Ecclesiae incumbit officium
examinis signorum temporum et interpretationis eorundem sub luce Evangelii; ita
potest respondere ad perennes interrogationes hominum de sensu vitae praesentis
et futurae et de earum mutua relatione, modo accommodato unicuique (a ciascuno)
generationi. Itaque homo debet cognoscere mundum, in quo vivit, necnon eius
exspectationes, appetitiones et indoles saepe dramatica. Quaedam autem notae
principales mundi hodierni delineantur sequenti modo. Hodie genus humanum vivit
in nova aetate suae historiae, in qua profundae et celeres mutationes extenduntur
gradatim ad universum orbem.
Excitatae ab intelligentia et creativa industria hominis, recidunt in ipsum
hominem, in eius iudicia et desideria individualia et collectiva, in eius cogitationes
et actiones, tum circa res tum circa homines. Ita evenit vera socialis et culturalis
transformatio quae etiam in vitam religiosam redundat. Ut in quavis accretionis
crisi contingit, haec transformatio ducit cum se non leves difficultates. Ita, dum
homo potentiam suam tam late extendit, eam tamen non semper ad suum servitium
redigere valet.Proprii animi intimitates penetrare satagit, saepe de seipso magis
incertus apparet. Detegit leges vitae socialis pedetentim clariter.

Esercizio 4
MYSTERIUM TRINITATIS
In baptismo Christi clare etiam apparet realis distinctio trium personarum, non
solum ex variis nominibus quibus designantur, sed etiam ex operationibus plane
distinctis quas efficiunt; siquidem Pater dicit de coelo” Et ecce vox de coelis quae
dicit: hic est Filius dilectus, in quo mihi complacui”; Filius autem baptizatur a Joanne
Baptista et ascendit de aqua “Baptizatus autem Jesus confestim ascendit de aqua;
tandem Spiritus Sanctus ab utroque distinguitur, nam dum Pater de coelo dicit “Ipse
descendit super Christum, et quidam sub corporali specie columbae: et descendit
Spiritus Sanctus corporali specie sicut colomba in ipsum”; igitur illi tres non sunt una
persona, sed tres personae reales distinctae. Unitas autem naturae ibi non tam clare
sed tamen aliquomodo apparet.

52
 Unità 10 : infinitive

UNITÀ 10
: INFINITIVE

CONTEMPORANEITÀ = INFINITO PRESENTE

L’azione dell’infinitiva avviene nello stesso tempo della reggente
principale dipendente principale dipendente
dico che i ragazzi amano
dico
(presente) (presente)
dicevo amavano
dicebam pueros amare
(imperfetto) (imperfetto)
dirò ameranno
dicam
(futuro) (futuro)
N.B: amare = inf. pres. = contemporaneità = stesso tempo tra principale e dipendente

ANTERIORITÀ = INFINITO PASSATO

L’azione dell’infinitiva avviene prima di quella della reggente
principale dipendente principale dipendente
che i ragazzi hanno amato
dico dico
(perfetto)
avevano amato
dicebam pueros amavisse dicevo
(piuccheperfetto)
avranno amato
dicam dirò
(futuro anteriore)
N.B: amavisse = infinito passato = anteriorità = (prima) tra principale e dipendente

POSTERIORITÀ = INFINITO FUTURO

L’azione dell’infinitiva avverrà dopo quella della reggente
principale dipendente principale dipendente
che i ragazzi ameranno
dico dico
(futuro)
pueros amaturos esse
avrebbero amato
dicebam dicevo
(condizionale passato)
amaturos esse = infinito futuro = posteriorità = (dopo) tra principale e dipendente

Esercizio 1
1. Pater dicit filios esse bonos
2. Pater dicit filios fuisse bonos
3. Pater dicit filios futuros esse bonos
4. Pater dicebat filios esse bonos
5. Pater dicebat filios fuisse bonos
6. Pater dicebat filios futuros esse bonos
7. Scimus Christum venire
8. Scimus Christum venisse
9. Scimus Christum venturum esse
10. Sciebamus Christum venire
11. Sciebamus Christum venisse
12. Sciebamus Christum venturum esse

53
 Esercizi
13. Synodus adfirmat sanctos videre Deum
14. Synodus adfirmat sanctos vidisse Deum
15. Synodus adfirmat sanctos visuros esse
Deum
16. Jesus adfirmabat bonos videre Deum
17. Jesus adfirmabat bonos vidisse Deum
18. Jesus adfirmabat bonos visuros esse
Deum
Esercizio 2
1. Dico me esse, fuisse et semper futurum
esse Christianum
2. Putabas nos esse, fuisse, semper futuros
esse Christianos
3. Puto omnes sanctos dilexisse, diligere,
dilecturos esse Deum
4. Credebatis omnes sanctos dilexisse, dili-
gere, dilecturos esse Deum
5. Christus dixit nos fuisse, esse, futuros
esse fratres suos
6. Christus ostendebat se esse fuisse et
futurum esse filium Dei
7. Sciebat se passurum esse maximos dolo-
Esercizio 3
1. Mater cupiebat filios manducare poma
2. Mater cupit filios manducare poma
3. Mater cupiebat filios manducavisse
poma
4. Mater cupit filios manducavisse poma
5. Mater sperat filios manducaturos esse
poma
6. Mater sperabat filias manducaturas esse
poma
7. Intellego te non desiderare has difficul-
tates
8. Intellego vos non desideravisse illas diffi-
Esercizio 4
1. Videmus filiam oboedire
2. Videmus filiam oboedivisse
3. Videmus filiam oboedituram esse
54
19. Notum est Mariam amare homines
20. Notum est Mariam amavisse homines
21. Notum est Mariam amaturam esse
homines
22. Sciebatis Mariam amare homines
23. Sciebatis Mariam amaturam esse homi-
nes
res pro nobis
8. Iudaei responderunt Christum pessi-
mum hominem esse
9. Iudaei dixerunt se non posse eum ad
mortem ducere
10. Pilatus adfirmabat se non reperire in eo
ullam culpam
11. Evangelium narrat Iesum habuisse coro-
nam spineam et purpuream vestem
12. Doctrina Catholica declarat Spiritum
procedere tum a Patre tum a Filio
13. Aereticus dicit baptisum Ioannis habuis-
se eandem vim baptismi Christi
cultates
9. Intellego eum non desideraturum esse
haec dona
10. Intellegebam te non desiderare illas diffi-
cultates
11. Intellegebas eam non desideraturam esse
has difficultates
12. Nesciebant viam esse arduam
13. Nesciebant viam futuram esse arduam
14. Filii sperant matrem venturam esse
15. Filiae sperabant patrem venturum esse
4. Videbamus filiam oboedivisse
5. Videbamus filiam oboedituram esse
6. Videbimus filiam oboedire
 Unità 10: infinitive
7. Videbimus filiam oboedivisse
8. Adfirmat filium oboediturum esse
9. Adfirmat filios oboedituros esse
10. Adfirmat filias oboedituras esse
11. Adfirmabat filios oboedituros esse
12. Dicit corpora resurrectura esse
13. Dicebat corpora resurrectura esse
14. Dicet corpora resurgere
15. Dicit corpora resurrexisse
16. Dicebat corpora resurrexisse
17. Fabula narrat agnum bibisse aquam
18. Magister dicit discipulos legere
19. Magister sperat discipulos lecturos esse
20. Pater putat filium dicere veritatem
21. Ancilla respondet dominum non esse in
Esercizio 5
1. Domina videt puellas secare rosas
2. Domina videbit puellas secare rosas
3. Domina videbat puellas secare rosas
4. Mater credit puellas iocare
5. Mater credebat puellas iocare
6. Mater credet puellas iocare
7. Mater credit puellas iocavisse
8. Mater credebat puellas iocavisse
9. Mater credet puellas iocavisse
10. Mater credit puellas iocaturas esse
11. Mater credebat puellas iocaturas esse
12. Caia putabat se amare Titum
13. Caia, ante nuptias, putabat Titum esse
horto
22. Ancilla respondet dominum non fuisse
in horto
23. Tradunt Jesum non respondisse Pilato
24. Dux sciebat milites pugnaturos esse
25. Marcus sciebat medicum occisurum esse
regem veneno
26. Spero matrem venisse
27. Spero matrem venturam esse
28. Sperabam patrem venturum esse
29. Evangelium narrat Jesum sanavisse infir-
mos
30. Marta sperabat Jesum resurrecturum
esse fratrem
31. Jesus dicit omnes resurrecturos esse
diulcem
14. Ego persuadebar filiam errare
15. Patronus adfirmat indolem fragilem
clientis fuisse praesuppositum nullitatis
16. Pater dicit filiam esse oboedientem
17. Omnes scimus medicinas curare morbos
18. Video meam sororem deambulare in
horto
19. Lex ecclesialis declarat indissolubilitatem
esse proprietatem essentialem matrimo-
nii
20. Fabula narrat lupum devorare agnum
55
 Esercizi

UNITÀ 11
: PROPOSIZIONI FINALI

Quando vedo che c’è UT:

-- Controllo se il verbo che segue è congiuntivo presente o imperfetto
Quindi è una proposizione finale
-- Controllo se il soggetto della finale è lo stesso della reggente
-- Traduco per + infinito
-- Venio (io) ut videam (io): io-io = stesso soggetto → per
-- Vengo per vedere
-- Controllo se i soggetti sono diversi:
-- Traduco affinché + congiuntivo
-- Mater venit (la madre) ut studeam (io): madre-io soggetti diversi → affinché
-- La madre viene affinché io studi
Quindi controllo i soggetti delle due frasi:
-- Soggetto principale = (uguale) soggetto finale → per
-- Soggetto principale ≠ (diverso) soggetto finale → affinché

Esercizio 1
1. Iesus nos monet ut amemus fratres
2. Iesus nos monebat ut amaremus fratres
3. Iesus nos monet ne iudicemus fratres
4. Iesus nos monebat ne iudicaremus fratres
5. Apostoli clamant ut nuntient veritatem
6. Apostoli clamabant ut nuntiarent verita-
tem
7. Venit ut tolleret calicem
8. Aquam mihi dant ut lavem manus meas
9. Aquam mihi dabant ut lavarem manus
meas
10. Legati veniunt ut petant pacem
11. Legati veniebant ut peterent pacem
12. Sacerdos orat ne bella sint
13. Sacerdos orabat ne essent bella
14. Pater monet filios ne in aquam cadant
15. Pater monebat filios ne caderent in
aquam
16. Amici ad habitationem nostram veniunt
ut implorent auxilium
17. Amici ad habitationem nostram venie-
bant ut implorarent auxilium
18. Intramus in ecclesiam ut audiemus para-
bolas
19. Orate, fratres ut meum sacrificium
acceptabile fiat apud Deum patrem
omnipotentem
20. Orate, ne stetis in otio
21. Orate ne nos inducat in tentationem
22. Praesta ut anima famuli tui capiat
requiem sempiternam
23. Et dabat panes discipulis suis ut appone-
rent turbae
24. Et rogabant eum ut caecum tangeret
25. Te rogamus, clementissime pater ut
benedicas haec dona, haec munera haec
sacrificia
26. Lavabo manus meas ut audiam vocem
laudis et enarrem universa mirabilia tua

56
 Unità 11: proposizioni finali
Esercizio 2
1. Sacerdos monet pueros ut oboedientes
sint
2. Sacerdos monebat pueros ut oboedien-
tes essent
3. Regius rogat Iesum ut sanet filium
4. Regius rogabat Iesum ut saneret filium
5. Principes Iudaeorum se congregaverunt
ut Christum caperent et occiderent
6. Consueverat in hunc locum se recipere
ut oraret
7. Hic signum dederat ut cognoscerent
Christum
8. Ecce adduco vobis eum ut cognoscatis
me nullam culpam in eo reperire
Esercizio 3
1. Iesus mittit apostolos ut evangelizent
omnes gentes
2. Iesus misit apostolos ut evangelizarent
omnes gentes
3. Sacerdos in ecclesia dicit veritatem ut
Christiani credant
4. Sacerdos in ecclesia dixit veritatem ut
Christiani crederent
Esercizio 4
1. Marcus veniebat ut cenaret
2. Marcus venit ut cenet
3. Christiani orant ut efficiantur digni
promissionibus Christi
4. Apostoli parant cenaculum, ut Christus
celebret mensam paschalem
5. Apostoli parabant cenaculum,ut Chri-
9. Sinodus se congregavit ut exponeret
veram et antiquam doctrinam de fide et
sacramentis
10. Multi homines vivunt ut edant et bibant,
ego edo et bibo ut vivam
11. Apostoli venerunt ut amicos adiuvarent
12. Apostoli veniunt ut adiuvent amicos
13. Omnes oboedimus legibus, ut liberi
simus
14. Omnes oboediebant legibus, ut liberi
essent
15. Oramus ut pax sit in mundo
16. Orebamus ut pax esset in mundo
5. Sumus in terra ut nuntiemus gentibus
veritatem sancti evangelii
6. Eramus in terra ut nuntiaremus gentibus
veritatem sancti evangelii
7. Deus non misit Filium Suum in mundum
ut eum iudicet, sed ut mundus salvaret
per ipsum
stus celebraret mensam paschalem
6. Magistra vocat pueros ut cognoscant
novum discipulum
7. Magistra vocabat pueros ut cognoscerent
novum discipulum
8. Mater intrat ut filiae eam salutent
9. Mater intrabat ut filiae eam salutarent
57
 Esercizi

UNITÀ 12
: GERUNDIO SEMPLICE E COMPOSTO

tempi derivati dal tema del presente gerundio semplice

cum audi am udendo
cum audi rem udendo
cum am em amando
cum ama rem amando
cum intra rem ( intr.) entrando

tempi derivati dal tema del perfetto gerundio composto

cum audiv erim avendo udito
cum audiv issem avendo udito
cum amav erim avendo amato
cum amav issem avendo amato
cum intrav erim (intr.) essendo entrato
cum intrav issem (intr.) essendo entrato

Esercizio 1
1. Iesus cum veniat in Galileam, omnes feli- 8. Cum audivissent verba Christi, discipuli
ces sunt crediderunt verbis eius
2. Iesus cum veniret in Galileam, omnes 9. Cum haec dixisset, oravit cum omnibus
felices erant illis
3. Iesus cum venerit in Galileam, omnes 10. Cum haec dixerit, orat cum omnibus illis
felices sunt 11. Cum haec diceret, oravit cum omnibus
4. Iesus cum venisset in Galileam, omnes illis
felices erant 12. Cum haec dicat, orat cum omnibus illis
5. Cum audiant verba Christi, discipuli 13. Cum mittat apostolos, Iesus donat eis
credunt verbis eius potestatem
6. Cum audirent verba Christi, discipuli 14. Cum mitteret apostolos, Iesus donavit eis
crediderunt verbis eius potestatem
7. Cum audiverint verba Christi, discipuli 15. Cum miserit apostolos, Iesus donat eis
credunt verbis eius potestatem

Esercizio 2
1. Cum misisset apostolos, Iesus donavit eis ex ancillis
potestatem 4. Cum fuerit Petrus in atrio, venit una ex
2. Cum sit Petrus in atrio, venit una ex ancillis
ancillis 5. Cum fuisset Petrus in atrio, veniebat una
3. Cum esset Petrus in atrio, veniebat una ex ancillis

58
 Unità 12: gerundio semplice e composto

6. Cum videat illum, ancilla dicit circum-
stantibus: Ille erat cum Iesu
7. Cum videret illum, ancilla dixit circum-
stantibus: Ille erat cum Iesu
8. Cum viderit illum, ancilla dicit circum-
stantibus: Ille erat cum Iesu
9. Cum vidisset illum, ancilla dixit circum-
stantibus: Ille erat cum Iesu
10. Cum taceat Iesus, summus sacerdos
scindit vestimenta sua
11. Cum taceret Iesus, summus sacerdos
scindebat vestimenta sua
12. Cum tacuerit Iesus, summus sacerdos
scindit vestimenta sua
13. Cum tacuisset Iesus, summus sacerdos
scindebat vestimenta sua
14. Maria cum intret in domum Zachariae
salutat Elisabeth
15. Maria cum intraret in domum Zachariae
salutavit Elisabeth
16. Maria cum intraverit in domum Zacha-
riae salutat Elisabeth
17. Maria cum intravisset in domum Zacha-
riae salutavit Elisabeth
18. Cum amet suos, eos amat usque ad finem
19. Cum amaret suos, eos amavit usque ad
finem
20. Cum amaverit suos, eos amat usque ad
finem
21. Cum amavisset suos, eos amavit usque
ad finem

Esercizio 3
1. Evangelium narrat Jesum intravisse in synagogam cum apostolis: Pharisaei cum vidissent
eum sanare infirmos, dixerunt ei
2. Cur sanas infirmos? Respondet eis Jesus “Ego sum Via, Veritas et Vita; qui credit in me
habebit vitam aeternam”
3. Cum videant Jesum currunt ut adianto verba quae ille dicit
4. Maria cum aperuerit ianuas filii intrant ut manducent illos fructus qui sunt in horto eius

Esercizio 4
1. Cum Jesus narravisset parabulam, discipuli interogaverunt eum et dixerunt ei: “Non intel-
leximus, esplica (spiega) nobis parabolam” Et Jesus dixit eis: “Semen est verbum Dei; semi-
na quae cadunt in viam sunt ei qui audiverunt verbum, sed postea venit diabolus et aufert
(porta via) verbum ex cordibus”
2. Semina quae cadunt in saxa sunt ei qui accipiunt cum gaudio verbum, sed non habent
radices
3. Familia cum scivisset puellam esse mahometanam sunnitam atque adoptatam a mulie-
re syriana quae discesserat a viro divortio, rogavit a Paulo ut dimitteret puellam, ne esset
dedecus familiae traditiones maronitae

59
 Esercizi

UNITÀ 13
: IMPERATIVI
Esercizio 1: (De Catholicae Ecclesiae unitate)
Nos episcopi, qui (che) praesidemus in ecclesia, debemus tenere firmiter et
vindicare unitatem, et probamus episcopatum unum et indivisum. Nemo debet
fallere fraternitate mendacio, nemo debet corrumpere veritatem filii Dei perfida
praevaricatione. Ecclesia est una et estendet suam fecunditatem in multitudinem.
Quomodo sunt multi radii solis sed lumen unum, et multi rami arboris sed robur
unum fundatum tenaci radice et de fonte uno defluunt plurimi rivi, et videmus
numerositatem diffusam ex largitate exundantis (che si spande) copiae, unitas tamen
servatur (si conserva) in origine.
Avelle radium solis ex sole, radius avulsus non capit lucem, frange ex arbore
ramum, ramus fractus non germinabit  ; praecide rivum a fonte, rivus praecisus
arescet. Sic et ecclesia, perfusa luce Domini, porrigit radios suos per totum orbem,
unum tamen est lumen quod (che) diffundit lucem ubique ; ecclesia extendit ramos
suos in universam terram copia ubertatis  ; spandit rivos largiter, unum tamen est
caput et origo una, et una mater copiosa successibus.
N.B: in neretto i verbi; sottolineate le coppie nome-aggettivo che concordano; in
corsivo gli avverbi; Avelle, frange, praecide, sono imperativi.

Evidenziamo le coppie nome-aggettivo che concordano

1. Catholicae ecclesiae 9. Plurimi rivi
2. Episcopatum unum et indivisum 10. Numerositatem diffusam
3. Suam fecunditatem 11. Exundantis copiae
4. Perfida praevaricatione 12. Radios suos
5. Multi radii 13. Totum orbem
6. Lumen unum, 14. Ramos suos
7. Multi rami 15. Universam terram
8. Robur unum fundatum 16. Origo una

Esercizio 2: (Dan. 3, 57-88; 56)

Benedicite, omnia opera Domini, Domino: laudate et superexaltate Dominum in saecula.
Benedicite, angeli Domini, Domino; benedicite, caeli, Domino.
Benedicite, aquae quae super caelos sunt, Domino.
Benedicite, sol et luna, Domino: benedicite, stellae caeli, Domino.
Benedicite, lux et tenebrae, Domino: benedicite fulgura et nebes, Domino.
Benedicite, fontes, Domino: benedicite, maria et flumina, Domino.
Benedicite spiritus et animae iustorum Domino: benedicite sancti et humiles corde, Domino.

60
 Unità 13: imperativi

ANALISI DEL TESTO

il verbo benedire in latino regge il dativo,

quindi dopo tale verbo troverò il dativo
benedicite imperativo benedite
omnia opera Domini vocativo + genitivo tutte le opere del Signore
Domino dativo il Signore
laudate imperativo lodate
et congiunzione e
superexaltate imperativo esaltate
Dominum accusativo il Signore
in saecula in + accusativo nei secoli
benedicite imperativo benedite
angeli Domini vocativo + genitivo angeli del signore
Domino dativo il Signore
benedicite imperativo benedite
caeli vocativo o cieli
Domino dativo il Signore
benedicite imperativo benedite
aquae vocativo acque
quae relativo che
sunt presente sono
super caelos super + accusativo sopra i cieli
Domino dativo il Signore
benedicite imperativo benedite
sol vocativo sole
et congiunzione e
luna vocativo luna
Domino dativo il Signore
benedicite imperativo benedite
stellae caeli vocativo + genitivo stelle del cielo
Domino dativo il Signore
benedicite imperativo benedite
lux vocativo luce
et congiunzione e
tenebrae vocativo tenebre
Domino dativo il signore
benedicite imperativo benedite
fulgura vocativo folgori
et congiunzione e
nubes vocativo nubi
Domino dativo il Signore

61
 Esercizi

benedicite imperativo benedite

fontes vocativo o fonti
Domino dativo il Signore
benedicite imperativo benedite
maria vocativo mari
et congiunzione e
flumina vocativo fiumi
Domino dativo il Signore
benedicite imperativo benedite
spiritus vocativo plurale spiriti
et congiunzione e
animae iustorum vocativo + genitivo anime dei giusti
Domino dativo il signore
benedicite imperativo benedite
sancti vocativo santi
et humiles corde vocativo ed umili di cuore
Domino dativo il Signore

Esercizio 3: notare i diversi genitivi sing. e plurali: -I, -AE, -IS,

-ORUM, -ARUM, -UM
1. Mater Christi Mater (voc.) / Christi (gen.
II decl.)
2. Mater divinae gratiae / Mater ( voc. )
divinae gratiae (gen. I decl.)
3. Speculum iustitiae / Speculum (voc.)
iustitiae (gen. I decl.)
4. Sedes sapientiae / Sedes (voc.) Sapientiae
(gen. I decl.)
5. Causa nostrae laetitia Causa (voc.)
nostrae laetitiae (gen. I decl.)
6. Refugium peccatorum / Refugium (voc)
peccatorum (gen. II decl.)
7. Consolatrix afflictorum / Consolatrix
(voc) afflictorum (gen. II decl.)
8. Auxilium Christianorum /Auxilium
(voc) Christianorum (gen. II decl.)
9. Regina angelorum / Regina(voc) angelo-
rum (gen II. decl.)
10. Regina patriarcharum / Regina (voc.)
patriarcharum (gen. II decl.)
11. Regina prophetarum / Regina (voc.)
prophetarum (gen. II decl.)
12. Regina apostolorum / Regina (voc.)
apostolorum (gen. II decl.)
13. Regina martyrum / Regina (voc.)
martyrum (gen. III decl.)
14. Regina confessorum / Regina (voc.)
confessorum (gen. III decl.)
15. Regina virginum / Regina (voc.) virgi-
num (gen. III decl.)
16. Regina familiae / Regina (voc.) familiae
(gen. II decl.)
17. Regina pacis / Regina (voc.) pacis (gen.
III decl.)
18. Mater creatoris / Mater (voc.) Creatoris
(gen. III decl.)
19. Mater Salvatoris / Mater (voc.) Salvatoris
(gen. III decl.)

62
 Unità 13: imperativi

Esercizio 4
Veni, Creator spiritus mentes tuorum Vieni, o Spirito Creatore, visita le nostre
visita imple superna gratia quae tu cre- menti, riempi della tua grazia i cuori che
asti pectora. hai creato.

Qui diceris paraclitus, altissimi donum O dolce consolatore, dono del padre altis-
Dei, fons vivus, ignis, caritas, et spiri- simo, acqua viva, fuoco, amore, santo cri-
talis unctio. sma dell’anima.

Tu septiformis munere, digitus pater- Dito della mano di dio, promesso dal sal-
nae dexterae; tu rite promissum patris, vatore irradia i tuoi sette doni, suscita in
sermone ditans guttura. noi la parola.

Accende lumen sensibus, infunde amo- Sii luce all’intelletto, fiamma ardente nel
rem cordibus, infirma nostri corporis, cuore; sana le nostre ferite col balsamo del
virtute firmans perpeti. tuo amore.

Hostem repellas longius, pacemque Difendici dal nemico, reca in dono la

dones protinus, ductore sic te praevio, pace, la tua guida invincibile ci preservi
vitemus omne noxium. dal male.

Per te sciamus da patrem, noscamus Luce d’eterna sapienza, svelaci il grande

atque filium, teque utriusque spiritum mistero di dio padre e del figlio uniti in un
credamus omni tempore. solo amore.

Deo Patri sit gloria et Filio, qui a mor- Sia gloria a Dio padre, al figlio, che è ri-
tuis surrexit, ac Paraclito, in saeculo- sorto dai morti e allo Spirito Santo per
rum saecula. Amen. tutti i secoli. Cosi sia.

63
 Esercizi

UNITÀ 14
: PARTICIPI PRESENTE E FUTURO
N.B: non sono sempre state riportate le diverse traduzioni, anche perché variano
a seconda del contesto in cui si trovano; l’importante è che si esprima l’idea di un
futuro imminente o l’intenzione di compiere un’azione.

Esercizio 1
stiamo per leggere l’epistola
lecturi sumus epistulam abbiamo l’intenzione di leggere …
siamo sul punto di leggere …
il diavolo stava per tentare gesù
diabolus tentaturus erat Jesum
il diavolo aveva l’intenzione di tentare Gesù
iuraturus es stai per giurare (hai l’intenzione di…)
audituri eritis avrete l’intenzione di ascoltare
abbiamo avuto l’intenzione di lodare
laudaturi fuimus
siamo stati sul punto di lodare
nox appropinquatura erat la notte stava per avvicinarsi
le ragazze stanno per scrivere
puellae scripturae sunt
avrete l’intenzione di venire in italia
stavano per lasciare gli amici
venturi eritis in italiam avevano l’intenzione di lasciare …
erano sul punto di lasciare …
stavano per lasciare gli amici
relicturi erant amicos
erano sul punto di lasciare …
oraturus ero starò per pregare
ti sto per inviare i doni
mandaturus sum dona tibi
ho l’intenzione di inviarti i doni
dicturus fueras avevi avuto l’intenzione di dire
sei stata per lodare
laudatura fuisti
hai avuto l’intenzione di lodare
cum venturi essent stando per venire, avendo l’intenzione di ...
cum venturi sint “ “ “ “ “
essendo stati per venire
cum venturi fuissent
avendo avuto l’intenzione di..
cum venturi fuerint “ “ “ “ “
scripturi fueramus avevate avuto l’intenzione di scrivere
victura est sta per vincere
monituri eratis stavate per ammonire
defensuri erant avevano l’intenzione di o stavano per difendere
scripturi eritis starete per scrivere

64
 Unità 14: participi presente e futuro

puniturus sum sto per punirti / ho l’intenzione di punirti

venturi erimus avremo l’intenzione di venire
dimicaturi fuerunt aveste, avete avuto l’intenzione di combattere
capturi eramus stavamo per catturare, avevate l’intenzione di …
scripturus fueris avrai avuto l’intenzione di scrivere
facturae fuerunt esse furono (sono state) sul punto di fare

Esercizio 2
1. Hamilcar traiecturus erat exercitum in
Africam
2. Narraturus sum evangelium
3. Milites obtenturi erant victoriam
4. Daturus sum praemium
5. Dicturus eras mihi veritatem
6. Ambulaturi eratis in silvis
7. Reversuri sumus ad urbem
8. Fugituri fuerant
9. Fletura erit
10. Lusuri erint
11. Commotura eras
12. Aperturae sunt portam
13. Defensuri estis fidem
14. Toleraturi erant magnos labores
15. Sciturus est veritatem
16. Oraturi sunt
17. Custoditurus erat turres
18. Imperaturus est

Esercizio 3
1. Clamamus ad te gementes et flentes,
exules filii Evae
2. Adoro Te devote, latens Deitas
3. Cor meum te contemplans totum deficit
4. Ambo tamen credens atque confitens,
peto quod (quello che) petivit latro
poenitens
5. Marcus intrans in habitationem salutat
matrem
6. Mater dat panem Marco intranti
7. Mater videt Marcum intrantem
8. Tribunal competens erat tribunal apru-
tinum
9. Deus intendens et praeparans sollicite
salutem generis humani, eligit populum
10. Homo oboedit Deo loquenti
11. Homo oboediebat Deo loquenti
12. Homo oboediet Deo loquenti
13. Venit filius hominis manducans et bibens
14. Jesus ambulans ad mare videt Petrum
15. Petrus videt Jesum ambulantem super
mare
16. Petrus videbat Jesum ambulantem super
mare
17. Videns Jesum multitudo clamat
18. Petrus veniebat cum Paulo oranti
19. Maria stabat flens
20. Jesus videt Mariam flentem
21. Temeritas est propria aetatis venientis
22. Legens evangelium gaudeo
23. Domina metuens latrones claudit ianuas
24. Videbam Dominam metuentem latrones
25. Beatus apostolus narrabat audientibus
vitam Christi
26. Ingredientes viderunt vultum eius
resplendere nimio fulgore et ceciderunt
ante pedes eius
27. Mater audiens filiam, flebat
28. Venit caecus glorificans Deum
29. Homo cupiens attingere finem suum
extra Deum peccavit

65
 Esercizi

UNITÀ 15
: PARTICPIO PASSATO TEMPI COMPOSTI PASSIVI
N.B: Fai molta attenzione quando ho un verbo passivo composto. Devo sempre
mettere il verbo essere nei tempi composti.

AMATUS SUM sono stato amato

AMATUS ERAM ero stato amato
AMATUS ERO sarò stato amato

Esercizio 1
passivi attivi
damnati eramus damnaveramus
damnati erimus damnaverimus
damnati sumus damnavimus
puer amatus est a puella puella amavit puerum
puer amatus erat a puella puella amaverat puerum
puer amatus erit a puella puella amaverit puerum
puellae coercitae sunt coercuerunt puellas
amici pulsi erant pepulerant amicos
amici pulsi erunt pepulerint amicos
apostoli adiuti erant a turba turba adiuverat apostolos
mare conspectum est ab omnibus omnes conspexerunt mare
cives missi erunt miserint cives
puniti estis punivistis
puniti eratis puniveratis
puniti eritis puniveritis
pomum datum est pueris dederunt pomum pueris
evangelium auditum est a Christianis Christiani audiverunt evangelium
corona vitae data erat dederat coronam vitae
fides munita erit a Christianis Christiani muniverint fidem
calix positus est in altari a sacerdote sacerdos posuit calicem in altari
culpae excusatae erant a matribus matres excusaverant culpas
Deus imploratus erit a fidelibus fideles imploraverint deum

66
 Unità 15: particpio passato tempi composti passivi
Esercizio 2: attivi e passivi a confronto
filii ducti erant in aquam
leges iudicum respectatae sunt a nobis
Jesus ductus est ad mortem
patres respectati sunt a filiabus
Maria implorata erit a vobis
lectiones preparatae sunt a magistro
preces supplicum auditae erant a Maria
locus ornatus erit ab homine
difficultates vitae superatae sunt
magi vocati erant ab Herode
homines moniti sunt a iudice divino
populus baptizatus erat a Joanne
Esercizio 3
1. Christianus est homo qui amat Christum
2. Ille homo quem sacerdos vocat, est
Paulus
3. Ille homo qui vocatus est a Deo, est Chri-
stianus
4. Cognitio linguae latinae, quae posita est
in luce a concilio, semper fuit utilis alum-
nis facultatum scientiarum sacrarum
5. Fontes doctrinae Christianae quae intel-
leguntur lingua latina, sunt thesaurus
ecclesiae
6. Lingua latina quae tradita est nobis a
decessoribus nostris, non cognoscitur
satis
7. Hi libri, qui lecti sunt ab illis pueris,
narrant solum fabulas
8. Illi libri, quos isti pueri legerunt, narrant
solum fabulas
9. Hic liber qui esponit philosophiam, est
duxerant filios in aquam
respectavimus leges iudicum
duxerunt Jesum ad mortem
filiae respectaverunt patres
imploraveritis Mariam
magister preparavit lectiones
Maria audiverat preces supplicum
homo ornaverit locum
superaverunt difficultates vitae
Herodes vocaverat magos
iudex divinus monuit homines
Joannes baptizaverat populum
utilis alumnis
10. Philosophia quae esposita est in hoc
libro, est utilis his alumnis harum univer-
sitatum
11. Illae lectiones quae praeparatae sunt a
magistro, explicant historiam
12. Epistulae quae missae erant a Ioanne
ecclesiis Asiae, sunt in libris novi testa-
menti
13. Epistulae quas Ioannes miserat ecclesiis
Asiae, sunt in novo testamento
14. Calyx qui positus est in altare a sacerdo-
te est aureus
15. Mulier cui donasti librum, vivit mecum
16. Puellae quibus magistra narravit fabulas,
amant eam
17. Puellae cum quibus vidimus picturam,
amant artem
67
 Esercizi

UNITÀ 16
: ABLATIVO ASSOLUTO / RIEPILOGO PARTICIPI

Quadro riassuntivo
1) Ablativo assoluto con il participio presente
-- rende l’idea di contemporaneità con la reggente;
-- è possibile con tutti i verbi
2) Ablativo assoluto con il participio passato
-- rende l’idea di anteriorità con la reggente;
-- è possibile solo
-- con i verbi transitivi attivi: audita voce
-- deponenti intransitivi: mortuo patre

1) Ablativo assoluto con participio presente

Per il participio presente non è sempre possibile mettere il gerundio semplice, allora
sarà necessario scegliere tra una proposizione temporale (mentre) o una proposizio-
ne causale (poiché) a seconda del contesto in cui si trova l’ablativo assoluto.
matre deambulante, caelum erat plumbeum Mentre la madre camminava, il cielo era plumbeo
patre consentiente, pueri iocant Essendo consenziente il padre, i ragazzi giocano
Poiché il padre è consenziente, ...
legente te, amici mei iocabant Mentre tu leggevi, i miei amici giocavano
laudante magistro, puellae non audiebant Mentre il maestro lodava, le ragazze non ascoltavano
dormientibus pueris, mater mundat domum Mentre dormono i ragazzi, la madre pulisce la casa
Cadente nive, pueri laeti sunt Cadendo la neve, i ragazzi sono felici
Mentre cade la neve, ...
Poiché cade la neve, ...
hortante Jesu, caecum it ad natatoriam Poiché Gesù ordina, il cieco va alla piscina

2) Ablativo assoluto con participio passato

manducato pane, discipuli bibunt aquam
manducatis panibus, discipuli bibunt aquam
relictis amicis, Jesus ascendit in caelum
relicta amica, puellae legunt librum
relicto fratre, puellae legunt librum
relictis fratribus, puellae legunt librum
missis apostolis, Maria orat in cenaculo
misso apostolo, Maria orat in cenaculo
mangiato il pane i discepoli bevono l’acqua
mangiati i pani i discepoli bevono l’acqua
lasciati gli amici, Gesù ascende in cielo
lasciata l’amica, le ragazze leggono il libro
lasciato il fratello le ragazze leggono il libro
lasciati i fratelli le ragazze leggono il libro
inviati gli apostoli Maria prega nel cenacolo
inviato l’apostolo Maria prega nel cenacolo

68
 Unità 16: ablativo assoluto / riepilogo participi

missa sorore, maria orat in cenaculo
missis sororibus, maria orat in cenaculo
relicto patre, filii intrant in ecclesiam
cognita doctrina, consideramus veritatem
apprehensa manu caeci, eduxit extra vicum
convocata turba dixit discipulis: ...
impositis manibus super oculos caecum vidit
inviata la sorella, maria prega nel cenacolo
inviate le sorelle maria prega nel cenacolo
lasciato il padre i figli entrano in chiesa
conosciuta la dottrina, consideriamo la verità
presa la mano del cieco, uscì dal vicolo
radunata la folla, disse ai discepoli: ...
imposte le mani sopra gli occhi il cieco vide

N.B: per rendere più semplice la comprensione e la traduzione dell’ablativo assoluto

si è scelto di privilegiare in un primo momento la forma con il participio passato.
Quando si sarà presa confidenza con questo costrutto si potrà cominciare a cercare
di tradurre in forma esplicita con le proposizioni subordinate causali, temporali,
concessive ecc…

Esercizio 1
1. Lecta epistula, omnes laeti sunt
2. Lectis epistulis, discipuli intrant in
domos
3. Celebrata missa, sacerdos ponit hostias
residuas in calicem
4. Curato morbo, infirmus deambulat
5. Observata lege, omnes homines intrant
in caelum
6. Cognita veritate, mater laudat filios
7. Maria assumpta in caelum, apostoli
evangelizant omnes regiones
8. Nato puero, angeli in caelo cantant
9. Positis donis in altare, dicunt orationem
10. Sanatis peccatis, Jesus donat etiam lucem
11. Exspulso homine malo, in ecclesia est
pax
12. Invocato Deo, episcopus benedictionem
dat
13. Remota causa prima, non est possibile
effectum

Esercizio 2
1. Auditis testibus, iudex postulat nullita-
tem
2. Audito teste, iudex postulat appellatio-
nem
3. Auditis duabus sororibus, iudex citat
conventum
4. Viro citato et non comparente, iudices
concordant dubium
5. Parentibus faventibus, Caia et Titus cele-
brant matrimonium
6. Convocata matre, patronus interrogat
filiam
7. Digesto libello introductorio pars actrix
postulat declarationem nullitatis sui
matrimonii
8. Instante patrono actricis, peragunt
supplementum instructionis
9. Supposito metu, patronus confirmat
accusationem
10. Incusso metu, parentes obligant filiam ad
matrimonium
11. Iurisprudentia consultata, iudices emit-
tunt sententiam
12. Praemissis factis, manet persuasionem
de iniustitia primae sententiae
13. Adiunctis his documentis, causa delata
est ad tribunal regionale
14. Memorata declaratione fratris, patrona

69
 Esercizi
vocat etiam sororem actricis
15. Negatis minationibus parentium, soror
actricis confirmat suam depositionem
16. Appellata sententia, actor postulat iusti-
tiam
17. Instructa causa, tribunal regionale dat
sententiam negativam
18. Matrimonio celebrato, coniuges arripue-
runt iter voluptarium
19. Suppletiva inquisitione habita, tribunal
respondit dubio concordato
20. Acquisita opera defensionali, iudices
confirmant decisionem primae instan-
Esercizio 3
1. Nobis datus, nobis natus, ex intacta virgi-
ne, et in mundo conversatus, sparso verbi
semine, sui moras incolatus, clausit miro
ordine
2. In suprema nocte cenae recumbens cum
fratribus observata lege plena, cibis in
legalibus, cibum turbae duodenale se dat
suis manibus
Esercizio 4
1. Verba dicta a Christo narrata sunt in
evangelio
2. Epistulae missae a Mario celatae erant a
fratre
3. Puer intrans (nom sing) in ecclesiam
videbat sacerdotem legentem (acc. sing.)
parabulas narratas in novo testamento
4. Puella ridens (nom. sing.) mittit rosas
secatas in vasis
5. Rosae secatae erant a puella in horto
6. Puella secans (nom. sing.) rosas canit
7. Voco puellam secantem (acc. sing.)
rosam
70
tiae
21. Nulla prole habita, coniuges vitam coniu-
galem interrumpunt
22. Tertio anno vitae matrimonialis exacto,
statuerunt habere filium
23. Separatione decreta a tribunali civili,
petit declarationem nullitatis sui matri-
monii
24. Admissa proditione, vir ignoscit mulieri
25. Perdurante proditione, vir postulat sepa-
rationem
26. Persuadentibus parentibus, actrix cele-
brat matrimonium
3. Ut recuperaret libertatem Paulus porrexit
libellum introductorium qui petebat
declarationem nullitatis matrimonii ex
quinque capitibus
4. Causa instructione peracta, sententia
prodiit, die 24 novembris 1997, quae
edixit non constare de nullitate matri-
monii, in casu
8. Dono librum puellae secanti(dat.) rosam
9. Amo vultum illius puellae secantis (gen.)
rosam
10. Venio cum sororibus flentibus (abl.)
11. Dabo consolationem sororibus flentibus
(dat. plur.)
12. Videbam in habitationem restauratam
sorores flentes (acc. sing.)
13. Sorores flentes (nom. plur.) intrabant in
hortum curatum ab amico tuo
14. Audio vocem sororum flentium (gen.
plur.)
 Unità 16: ablativo assoluto / riepilogo participi

Esercizio 5: participio passato (PP), tempi composti passivi (TCP),

ablativo assoluto (AA) a confronto
concilium evidentiat dignitatem matrimonii obscu- il concilio evidenzia la dignità del matrimo-
ratam poligamia, divortii lue, amore libero (PP) nio oscurata dalla poligamia, dalla vergogna del
divorzio, dall’amore libero
dignitas matrimonii obscurata est poligamia, divor- la dignità del matrimonio è stata oscurata dalla
tii lue, amore libero (TCP) poligamia, dalla vergogna del divorzio, dall’amo-
re libero
dignitate obscurata, matrimonium est infirmum oscurata la dignità, il matrimonio è malato.
(AA)
amor nuptialis profanatus egoismo, hedonismo et l’amore nuziale profanato dall’egoismo, dall’edoni-
illicitis usibus contra generationem obscurat digni- smo e dagli illeciti usi contro la generazione oscura
tatem matrimonii (PP) la dignità del matrimonio
amor nuptialis profanatus est egoismo et hedoni- l’amore nuziale è stato profanato dall’egoismo e
smo (TCP) dall’edonismo
amore nuptiali profanato, societas non vivit (AA) profanato l’amore nuziale la società non vive.
problemata exorta ex incremento demographico i problemi sorti dall’incremento demografico non
non adiuvant familiam in mundo hodierno (PP) aiutano la famiglia nel mondo odierno
problematibus exortis, familia non adiuvatur (AA) sorti i problemi, la famiglia non è aiutata
mater adiuvata ab amica, preparat cenam.(PP) la madre aiutata dall’amica prepara la cena
mater adiuvata erat ab amica (TCP) la madre era stata aiutata dall’amica
adiuvata matre, amica preparat cenam (AA) aiutata la madre, l’amica prepara la cena
puellae audiunt fabulam narratam ab avia (PP) le ragazze ascoltano la favola narrata dalla nonna.
fabula narrata est ab avia puellis (TCP) la favola è stata narrata dalla nonna alle ragazze
narrata fabula, avia cantat (AA) narrata la favola, la nonna canta
narratis fabulis, avia dormit (AA) narrate la favole, la nonna dorme
perturbationes inductae hodiernis condicionibus i turbamenti prodotti dalle odierne condizioni
oeconomicis non dant serenitatem familiae (PP) economiche, non danno serenità alla famiglia
perturbationes inductae erant hodiernis condicio- i turbamenti erano stati prodotti dalle odierne
nibus oeconomicis (TCP) condizioni economiche
inductis perturbationibus, familia contrahit prodotti i turbamenti la famiglia contrae un gran-
magnum damnum (AA) de danno.

71
 Esercizi
: GERUNDIO E COSTRUTTO DEL GERUNDIVO
Gerundio
GENITIVO SINGOLARE (-NDI)
- amandi = di amare
- desiderium legendi = desiderio di leggere
AD + ACC. NEUTRO (AD + -NDUM)
- ad amandum = per amare
- venit ad legendum = viene per leggere
ABLATIVO (-NDO)
- amando = amando; con l’amare
Esercizio 1
1. Petro erat desiderium (dativo di posses-
so) videndi Pauli
2. Petro erat desiderium (dativo di posses-
so) videndi Paulum
3. Joannes venit ad populum baptizandum
4. Joannes venit populi baptizandi causa o
populum baptizandi causa
5. Populus dicit ad orationem finiendam:
Amen
6. Manducando vivimus
7. Petrus venit ad videndos fratres
8. Diaconus accessit ad ambonem evange-
lium legendi causa
9. Legendo cognoscimus multa
10. Legendo libros cognoscimus multa
11. Legendis libris cognoscimus multa
72
UNITÀ 17
Gerundivo
COSTRUTTO DEL GERUNDIVO
Il gerundivo ed il suo oggetto stanno nello stesso
caso genere e numero:
a) genitivo:
- desiderium legendae epistulae = desiderio di
leggere la lettera
b) ad + accusativo:
- ad libros legendos = per leggere i libri
c) ablativo semplice:
- bibenda aqua = bevendo l’acqua
d) ablativo con preposizione:
- pro eruenda pace = per cercare la pace
in bibenda aqua = nel bere l’acqua
cum manducando pane = con il mangiare il
pane
12. Jesus dedit apostolis potestatem sanan-
di peccata
13. Mater exiit vocandi filium causa
14. Mater exiit vocandi filii causa
15. Videndo stellam magi exultaverunt
16. Videnda stella magi exultaverunt
17. Clamat ad homines monendos
18. Intramus in ecclesiam ad dicta eius
audienda
19. Intramus in ecclesiam ad audiendum
20. Homo possidet facultatem manifestandi
proprias cognitiones
21. Multi laudant artem scribendi
22. Multi laudant artem scribendi epistulam
23. Jesus ivit in montem ad orandum
 Unità 17: gerundio e costrutto del gerundivo
Esercizio 2
1. Grammatica est scientia recte dicendi
2. Intellectus instituitur ad res investigan-
das
3. Potestas Dei in iudicando non labitur, in
cognoscendo non fallitur
4. Discebam ad satiandas insatiabiles cupi-
ditates ignominiosae gloriae
5. Peccabam faciendo contra praecepta
parentum et magistrorum
Esercizio 3
1. Exsurgent pseudoChristi et pseudo-
prophetae et dabunt signa et portenta ad
seducendos etiam electos
2. Tres Magi venerunt, parvulum inve-
nerunt, sequendo stellulam, adorave-
runt ipsum, offerendo ei aurum, thus et
myrram
3. Jesus nascendo renovavit vetusta-
tem hominum, patiendo delevit nostra
peccata, resurgendo a mortuis praestitit
aditum aeternae vitae, ascendendo ad Te
patrem reseravit ianuas caelestes
4. Omnia habent tempus et momen-
tum suum: tempus nascendi et tempus
moriendi, tempus flendi et tempus riden-
di, tempus destruendi et tempus aedifi-
candi tempus tacendi et tempus loquen-
di
5. Ascendens Jesus Hierosolymam assu-
mpsit duodecim discipulos secreto et
dixit illis “Ecce ascendimus Hierosoly-
mam et Filius hominis tradetur principi-
bus sacerdotum et scribis, et condemna-
bunt eum morte et tradent eum gentibus
ad deludendum et flagellandum et cruci-
figendum et tertia die resurget
6. Habita suppletiva instructione, nunc,
turno mutato per nominationem infra-
scripti ponentis, causa nobis deciden-
da venit in tertio iurisdictionis gradu
6. Ecce venit seminator ad seminandum
7. Possunt erigi praelaturae personales ad
promovendam aptam distributionem
presbiterorum aut ad perficienda pecu-
liaria opera pastoralia pro variis regio-
nibus
8. Iustitia est fortis pro denfendendis pecca-
toribus
respondentibus proposito dubio «an
constet de matrimonii nullitate in casu,
ob exclusionem boni sacramenti ex parte
mulieris conventae
7. Sed homo, non modo habet potestatem
res cognoscendi, verum etiam faculta-
tem possidet cognitiones proprias aliis
hominibus manifestandi Haec manife-
statio fit per quaedam signa sensibilia,
scilicet, terminum, propositionem, argu-
mentationem, quae, pro nostra praesen-
ti conditione, cum mentis operationibus
necessario conserta sunt, et hinc cum
iisdem tractanda
8. Apprehensio, ut ipsum nomen sonat,
significat aliquid capere, percipere, tene-
re, quibus verbis, communiter exprimi-
tur cognitio seu notitia, quam mens acci-
pit de rebus Hinc simplex apprehensio
definitur: actus quo intellectus sibi repra-
esentat essentiam alicuius rei, sine ulla de
ipsa re affirmatione vel negatione
9. Nam qui huic scientiae logicae operam
dat, primo, in suam mentem et eius
operationis reflectens, diligenter obser-
vant modum, quo naturaliter veritatem
attingit; Deide ex hac observatione colli-
git, et in systema redigit, regulas, quas in
suis circa veritatem operationibus sequi
debet.
73
 Esercizi
: GERUNDIVO / PERIFRASTICA PASSIVA
Esercizio 1
1. Haec facultas possidenda est homini
2. Hic terminus definiendus est
3. Ille actus non confundendus erit cum
aliis
4. Vinum bibendum erat apostolis.
5. Hostia immolanda erat
6. Inimicus noster repellendus erit
7. Leges observandae erunt hominibus
8. Luces non videndae erant inimicis
9. Lux videnda est
Esercizio 2
1. Civitas conservanda est civibus
2. Libri legendi erunt puellis
3. Leges malae abrogandae sunt iudicibus
bonis
4. Ars scribendi docenda erat magistro
5. Sanguis effundendus erat christo
6. Hoc sacrificium accipiendum est
7. Hoc matrimonium celebrandum erit
episcopo
8. Hymnus canendus est
9. Manifestat timorem suum clamando
10. Faciendo ostendunt virtutem
11. Coenandum est
Esercizio 3
1. Panis manducandus est apostolis
2. Panes manducandi sunt
3. Magister audiendus est discipulis
4. Audiendum erit
5. Audiendum est discipulis illis
6. Verba christi audienda erant turbae
7. Puellae laudandae sunt matri bonae
8. Deus adorandus est omnibus
9. Cognoscendum erat
10. Evangelium cognoscendum est
11. Eius modus vivendi est optimus
12. Haec consilia danda erunt matribus
74
UNITÀ 18
10. Peccatum absolvendum est sacerdoti
11. Domus mundanda erat
12. Pueri liberandi sunt
13. Ianua mihi aperienda erit
14. Hic famulus sepeliendus erat
15. Hi homines timendi sunt
16. Rex non affligendus est virginibus lacri-
mosis
17. Multa tabernacula aedificanda erunt
vobis
12. Coenandum erat puero
13. Vivendum erat
14. Moriendum est
15. Dicendum est
16. Moriendum erit omnibus
17. Legendum erat
1. Pueris legendum est
2. Libri legendi sunt pueris
3. Ille liber legendus est
4. Manducandum est
5. Manducandum erat apostolo
6. Manducandum erat apostolis
13. Puer baptizandus est
14. Synodus adfirmat puerum baptizandum
esse
15. Synodus adfirmat pueros baptizandos
esse
16. Solum sacerdotes habent potestatem
offerendi missam
17. Canon adfirmat confirmationem admi-
nistrandam esse episcopo
18. Catechismus dicit spem possidendam
esse christianis
 Unità 18: gerundivo / perifrastica passiva
Esercizio 4
1. Mater dicit panem manducandum esse
puero
2. Filiis oboediendum est
3. Pater dicit filiis oboediendum esse
4. Patres respectandi sunt filiis
5. Catechismus adfirmat patres respectan-
dos esse filiis
6. Magisterium dicit missam celebrandam
esse sacerdoti
7. Sacerdos cupiebat psalmum canendum
esse popolo
8. Sacerdos statuit Jesum audiendum esse
9. Canon dicit manus mundandas esse
Esercizio 5
1. Pericula vitanda sunt pueris
2. Multi vivunt ad possidendas divitias
3. Multi vivunt divitias possidendi causa
4. Possessuri sunt multas divitias
5. Non possidendae sunt multae divitiae
6. Multis est desiderium possidendi divitias
(dativo di possesso)
7. Jesus moriturus est in cruce
8. Haec lex abroganda erit iudicibus
9. Abrogandum est
10. Iudices abrogaturi sunt hanc legem
11. Iudex possidet facultatem abrogandi
12. Iudex possidet facultatem abrogandi
legem (gerundio + acc.)
13. Iudex possidet facultatem abrogande
legis (gerundivo)
14. Non interficiendum est
15. Vobis curandum erit
Esercizio 6
1. Exeunt ut epistulas mittant
2. Missurus sum epistulam tibi
3. Jesus damnaturus erat ad mortem
4. Studebant ad noscendam veritatem
5. Epistula profectura est
6. Lecturi eramus libros
7. Mulieribus antiquis non deambulandum
erat cum cum hominibus in via publica
8. Mulieribus antiquis erat vetum deambu-
sacerdoti
10. Sacerdos dicit peccata agnoscanda esse
nobis
11. Jesus dicebat adventum spiritus sancti
expectandum esse apostolis
12. Resurrectio mortuorum expectanda est
nobis
13. Credimus resurrectionem mortuorum
expectandam esse nobis
14. Credunt hanc virtutem possidendam
esse vobis
15. Mater credebat domum mundandam
esse filiis
16. Infirmus curandus erat medico
17. Medicus curaturus est infirmum
18. Facultas curandi infirmos est omnibus
(dativo di possesso) gerundio + acc.
19. Medicus ibat ad curandos infirmos
20. Magister dat iussum mittendi epistulam
(gerundio + acc)
21. Magister dat iussum mittendae epistulae
(gerundivo)
22. Magister missurus erat epistulam
23. Epistula mittenda est magistro
24. Mittendo epistulam fio te felicem (ger. +
Acc.)
25. Mittenda epistula fio te felicem (gerun-
divo)
26. Exiit ad epistulam mittendam
27. Exeunt epistulas mittendi causa
landi cum hominibus in via publica dati-
vo di possesso
9. Matrimonium celebrandum est sponsi-
bus in praesentia sacerdotis
10. Pueris tacendum erat in mensa
11. Legati nuntiaturi erant victoriam
12. Frater adiuvandus est fratri
13. Rosae secandae sunt
14. Venerunt ut secarent rosas
75
 Esercizi
15. Intrabant puellae qui secarent rosas
16. Intrabant puellae ad secandas rosas
17. Intrabant puellae secandi rosas causa
18. Intrabant puellae secandarum rosarum
causa
19. Puellae secaturae erant rosas
Esercizio 7
1. Haec lex definienda est iudicibus
2. Illud peccatum non confondendum est
cum aliis
3. Ideae exprimendae erunt pueris
4. Panis manducandus erat
5. Decertandum est pro libertate
6. Scriptis scribendis, tulis scripturas iudici
7. Factis faciendis, fas est rescindere quae-
piam iura, quae prius concessa sint
8. Mixtis miscendis, serva et domina confi-
Esercizio 8
1. Ad exequenda officia vocationis christia-
nae requiritur virtus insignis
2. Concilium capita doctrinae ecclesiae
ponendo in lucem intendit confortare
christianos
3. Dignitas familiae fovenda est
4. Christus liberando hominem a morte,
morte sua, adeptus est victoriam
5. Novae viae patent ad perficiendam cultu-
ram
6. Progressus in excolendis et in disponen-
dis novis instrumentis communicationis
paravit novas vias
7. Nascuntur novi modi sentiendi et agendi
8. Ex hac missione fluunt vires quae inser-
viunt communitati hominum consti-
tuendae et firmandae
9. Nationes agnoscunt suam libertatem ad
hanc missionem adimplendam
10. Hoc munus tutandus est adversus
omnem speciem falsae autonomiae
11. Vis ecclesiae non consistit in exercen-
do aliquo dominio externo mediis mere
76
20. Soror non nubenda est fratri
21. Sidunt ad videndum melius
22. Sidunt ut videant melius
23. Sidebant quo viderent melius
24. Catechismus adfirmat christiano creden-
dum esse
cient octo panes albos
9. Provisis providendis, non sentiebant
ullum timorem
10. Nefas est, reiectis reiicendis, conditiones
ulteriores condonare, quae ad curas ultra
mensuram adducent
11. Productis quam maxime producendis,
requirebatur quod omnes panem triti-
ceum comedere desinerent
12. Servatis servandis, omnes evadunt
humanis
12. Ecclesia cooperatur ad praestandum
servitium familiae humanae
13. Actor erat determinatus ad molendas
relationes amorosas
14. Iuvenes instruendi sunt de dignitate
amoris coniugalis
15. Unitas matrimonii apparet confirmata
a domino aequali dignitate agnoscenda
mulieri et viro
16. Homines illuminantur principiis docti-
nae christianae in solutione quaerenda
problematum mundi hodierni
17. Episcopi transmittunt quaesita de actis
iudicialibus conservandis
18. Onus acta asservandi incumbit tribuna-
libus
19. Textus originales decisionium semper
servandi sunt
20. Ad moderandam hanc materiam congre-
gatio pro clericis tulit hunc decretum
21. Haec principia exoriuntur ex mediis
technicis applicandis cum debita cautela
 Unità 18: gerundivo / perifrastica passiva

Esercizio 9
In finem ultimum supernaturalem homo suis actibus tendere debet: beatitudo
aeterna tamquam merces et praemium laboris nobis rependitur. Iam vero ut actus
nostri apti sint ad finem supernaturalem ultimum promerendum, humani, moraliter
boni supernaturales et meritori esse debent: finis enim obtineri nequit nisi actibus,
qui fini sunt proportionati; quare ordine agendum est de actibus humanis, de actibus
moralibus, supernaturalibus et meritoriis.
Actus humani latissimo sensu dicuntur qui ab homine fiunt; dividuntur in actus
hominis et in actus stricte et proprie humanos. Actus hominis illi dicuntur, qui
hominibus et brutis communes sunt, quia non pendent a libera voluntate, quales sunt
actus sentiendi, actus cogitandi, actus volendi, quin indeliberate fiunt.

77
 Esercizi

UNITÀ 19
: GERUNDIO E GERUNDIVO - RIEPILOGO

Gerundio
GENITIVO SINGOLARE (-NDI)
- amandi = di amare
- desiderium legendi = desiderio di leggere
AD + ACC. NEUTRO (AD + -NDUM)
- ad amandum = per amare
- venit ad legendum = viene per leggere
ABLATIVO (-NDO)
- amando = amando; con l’amare

Gerundivo
1) AGGETTIVO VERBALE
Tutti i casi generi e numeri
Aggettivo verbale, sempre vicino ad un nome con cui concorda.
-- liber legendus = libro da leggere; che deve essere letto
-- epistulae legendae = lettere da leggere

2) PERIFRASTICA PASSIVA = gerundivo + VERBO ESSERE

a) Perifrastica passiva personale (PPP)
-- nominativo singolare e plurale + verbo essere tempi finiti: NDUS-NDA-NDUM / NDI-
NDAE-NDA sum (es est…)
-- libri legendi sunt nobis = i libri devono essere letti noi dobbiamo leggere i libri
-- accusativo singolare e plurale + verbo essere infinito: NDUM-NDAM-NDOS-NDAS
esse
-- scio libros legendos esse = so che i libri devono essere letti
b) Perifrastica passiva impersonale (PPI)
-- neutro singolare + verbo essere 3a p. s.: NDUM + est (erat, erit...)
-- legendum est = si deve leggere
-- legendum est nobis = noi dobbiamo leggere

3) COSTRUTTO DEL GERUNDIVO

Il gerundivo ed il suo oggetto stanno nello stesso caso genere e numero
a) genitivo: desiderium legendae epistulae = desiderio di leggere la lettera
b) ad + accusativo: ad libros legendos = per leggere i libri
c) ablativo semplice: bibenda aqua = bevendo l’acqua
d) ablativo con preposizione:
-- pro elegendis episcopis = per eleggere i vescovi
-- in bibenda aqua = nel bere l’acqua
-- cum manducando pane = con il mangiare il pane

78
 Unità 19: gerundio e gerundivo - riepilogo
Esercizio 1
1. Lex abroganda est legislatore
2. Abrogandum est
3. Abrogandum est legislatore
4. Legislatori studet ad abrogandam legem
5. Abrogando legem, legislator
6. Abroganda lege, legislator
Esercizio 2
1. Leges observandae sunt hominibus
2. Leges observandae sunt
3. Observandum est hominibus
4. Observandum est
5. Homines habent officium observandi
leges
Esercizio 3
1. Dignitas humana promovenda est aucto-
ritati civili
2. Dignitas promovenda est
3. Promovendum est
4. Promovendo dignitatem humanam
auctoritas civilis auget bonum societatis
5. Promota societate, status civilis crescit
6. Auctoritas civilis habet officium promo-
vendi dignitatem hominis
Esercizio 4
1. Probatio exhibenda est parti
2. Probatio exhibenda est
3. Exhibendum est parti
4. Exhibendum est
5. Probatio exhibita est a parte
6. Actor mittit patrono probationem exhi-
bendam
7. Patronus negat validitatem probationis
exhibitae a cumparte
8. Actor habet munus exhibendi probatio-
nes
7. Lex abroganda non amatur a civibus
8. Legislator habet potestatem abrogandae
legis
9. Legislator habet potestatem abrogandi
legem
6. Observando leges, homines sunt boni
cives
7. In codice habemus leges observandas
8. Iudices stimulant cives ad observandas
leges
7. Dignitas humana non semper promo-
ta est
8. Ad promovendam dignitatem humanam
auctoritas civilis debet cognoscere neces-
sitates civium
9. Dignitas promovenda impellit auctorita-
tem civilem ad agendum
10. Cum gaudio videbimus dignitatem
promotam
9. Actor habet munus exhibendae proba-
tionis
10. Exhibendo probationes, actor demon-
strat suam thesim
11. Exhibendis probationibus, actor demon-
strat suam thesim
12. Pars actrix venit ad exhibendas probatio-
nes
13. Actor exhibet probationes quibus
demonstrat suam thesim
79
 Esercizi
Esercizio 5
1. Studium amandum est pueris
2. Studium amandum est
3. Amandum est
4. Amandum est pueris
5. Vivo ad amandum
6. Vivo ad amandos pueros
Esercizio 6
1. Poligamia excludenda est homini Chri-
stiano
2. Poligamia excludenda est
3. Excludendum est
4. Excludendum est homini
5. Poligamia exclusa est a Christo
6. Exclusa poligamia, homo desiderat
unam mulierem
7. Ad excludendam poligamiam, legislator
statuit…
8. Excludendo poligamiam, legislator statu-
it…
Esercizio 7
1. Vita respectanda est hominibus
2. Vita respectanda est
3. Respectandum est
4. Respectandum est hominibus
5. Ad respectandam vitam
6. Ad respectandum
7. Homines mali non amant vitam
respectandam
Esercizio 8
1. Pauperes adiuvandi sunt Christianis
2. Pauperes adiuvandi sunt
3. Christianis adiuvandum est
4. Adiuvandum est
5. Pauperes adiuvati sunt a Christianis
6. Adiuvando pauperes Christiani amant
proximum
7. Caritas impellit Christianos ad adiuvan-
dos pauperes
80
7. Video pueros amatos
8. Pueri amati sunt
9. Amatis pueris
10. In amando sum Christianus
11. In amando studio,sum bonus discipulus
9. In excludenda poligamia homo…
10. Leprosus mundatus erat ab apostolis
11. Leprosus mundandus erat
12. Mundandum erat
13. Mundandum est apostolis
14. Mundato leproso, apostoli orant
15. Apostoli monent leprosum mundatum
16. Apostoli dant leproso mundato
17. Apostoli habent facultatem mundandi
leprosum
18. Veniunt apud leprosum ad mundandum
19. Ad mundandum leprosum apostoli orant
8. Christiani optant vitam respectatam
9. Homo habet munus respectandi vitam
10. Homo habet munus respectandae vitae
11. Respectando vitam, respecto hominem
12. Vita respectata est ab hominibus
13. Respectata vita, homo respectat homi-
nem
8. Adiuvatis pauperibus, Christiani sunt
felices
9. Christiani habent desiderium adiuvandi
pauperes
10. In mundo vivunt multi pauperes adiu-
vandi
11. In mundo video multos pauperes adiu-
vatos a Christianis
12. In adiuvando Christiani gaudent
 Unità 19: gerundio e gerundivo - riepilogo
Esercizio 9
1. Quaestio dirimenda est
2. Dirimendum est patribus
3. Dirimendum est
4. Quaestio dirempta est a patribus
5. Patres examinant quaestionem dirimen-
dam
6. Patres monstrant quaestionem diremp-
tam
7. Dirimendo quaestionem, patres
monstrant veritatem
Esercizio 10
1. Causa iudicanda est patribus
2. Manducandum est pueris
3. Manducandum est
4. Pomum manducandum est pueris
5. Pomum manducandum est
6. Pueris habent necessitatem manducan-
Esercizio 11
1. Cenandum est
2. Cenandum est puellis
3. Cenandum est matri
4. Iudicandum est
5. Veniendum est
6. Veniendum est iudicibus
Esercizio 12
1. Sententia emittenda erat iudicibus
2. Sententia emittenda erit
3. Emittendum est
4. Iudicandum est iudicibus
5. Dubium concordandum est iudicibus
6. Dubium concordandum est
7. Concordandum est
8. Patres coadunantur ad dirimendam
quaestionem
9. Officium dirimendi quaestionem patri-
bus spectat
10. Officium dirimendae quaestionis patri-
bus spectat
11. Patres qui dirimunt quaestionem coadu-
nantur
12. Patres quibus spectat officium dirimendi
quaestionem sunt tres
di panem
7. Scribendo sententiam, iudex putat “…”
8. Manducando panem pueri crescunt
9. Puer intrat in habitationem ad mandu-
candum panem
7. Veniendum erat frati
8. Pax fovenda est hominibus
9. Pax fovenda est
10. Fovendum est hominibus
11. Fovendum est
8. Concordandum est iudicibus
9. Iudicibus incumbit onus concordandi
dubium
10. Concordando dubium, iudices statuunt
“…”
11. Veniunt iudices ad concordadum
dubium
81
 Esercizi

UNITÀ 20
: TRADUZIONE GUIDATA

Traduzione guidata di un brano tratto da una sentenza

Praeterea de aversatione partis actricis a matrimonio cum convento eius testes non
solum tenent altum silentium, verum etiam ponunt in luce mutuum amorem inter
eos.
Itaque iuxta testimonium matris actricis, “Caia, ante nuptias, putabat Titum esse
dulcem, bene moratum, verecundum, sedulum et decepta est”. “Filia mea semper
putavit se amare Titum, sed ego persuadebar eam errare et facta subsequentia
dederunt mihi rationem.”
Comincio dal primo periodo:
-- Individuo i verbi per indivuare le preposizioni
Praeterea de aversatione partis actricis a matrimonio cum convento eius testes non
solum tenent altum silentium, verum etiam ponunt in luce mutuum amorem inter
eos”.
Ci sono due verbi “tenent” e “ponunt” per cui divido in due frasi il periodo e le esa-
mino singolarmente:
1. Praeterea de aversatione partis actricis a matrimonio cum convento eius
testes non solum tenent altum silentium,
2. Verum etiam ponunt in luce mutuum amorem inter eos.

1) Praeterea de aversatione partis actricis a matrimonio cum convento eius testes

non solum tenent altum silentium

1) cerco il verbo tenent mantengono

2) vedo se è singolare o plurale plurale
per cui cerco il soggetto plurale testes = i testimoni
3) vedo se il verbo è transitivo o intransitivo; (transitivo)
per cui cerco un complemento oggetto altum silentium = un profondo silenzio
4) evidenzio tutte le preposizioni con il caso
che reggono
de + abl. = su, circa, riguardo a de aversatione = riguardo all’avversione
a + abl. = da a matrimonio = dal matrimonio
cum + abl. = con cum convento = con il convenuto
5) cerco i genitivi e vedo a quale sostantivo si eius = di lei, suoi
riferiscono partis actricis = della parte attrice
6) vedo se ci sono altri casi non ci sono

82
 Unità 20: traduzione guidata

praeterea = inoltre
7) traduco gli avverbi e congiunzioni
non solum = non solo
praeterea = inoltre
de aversatione = riguardo all’avversione
partis actricis = della parte attrice
a matrimonio = dal matrimonio
cum convento = con il convenuto
8) metto in costruzione e traduco
testes = i testimoni
eius = suoi
non solum = non solo
tenent = mantengono
altum silentium = un profondo silenzio

2) Verum etiam ponunt in luce mutuum amorem inter eos

1) cerco il verbo ponunt = mettono

2) vedo se è singolare o plurale
per cui cerco il soggetto plurale non c’è un plurale
nominativo plurale quindi è sottinteso
3) vedo se il verbo è transitivo o intransitivo (transitivo)
per cui cerco un compl. oggetto mutuum amorem = il mutuo amore
4) evidenzio tutte le preposizioni con il caso
che reggono
in + abl. = in, nel in luce = in luce
inter + acc. inter eos = tra loro
5) cerco i genitivi e vedo a quale sostantivo
non ci sono
si riferiscono
6) vedo se ci sono altri casi non ci sono
7) traduco gli avverbi e congiunzioni verum etiam = ma in vero
verum etiam = ma in vero
ponunt = mettono
8) metto in costruzione e traduco in luce = in luce
mutuum amorem = il mutuo amore
inter eos = tra loro

Passo al secondo periodo: Itaque iuxta testimonium matris actricis, Caia, ante
nuptias, putabat Titum esse dulcem, bene moratum, verecundum, sedulum et
decepta est.
Noto che c’è un verbo che significa credere, pensare, putabat, e dopo c’è Titum = acc.
+ esse = infinito. Quindi è una infinitiva.

83
 Esercizi

Ci sono tre verbi, quindi tre frasi

1. Itaque iuxta testimonium matris actricis, “Caia, ante nuptias, putabat
(principale)
2. Titum esse dulcem, bene moratum, verecundum, sedulum (infinitiva)
3. Et decepta est
1) Itaque iuxta testimonium matris actricis, Caia, ante nuptias, putabat

1) cerco il verbo putabat = pensava

2) vedo se è singolare o plurale singolare
per cui cerco il soggetto singolare Caia
3) vedo se il verbo è transitivo o transitivo
intransitivo; per cui cerco un comple- non c’è, ma c’e acc + = infinitiva
mento oggetto infinito
4) evidenzio tutte le preposizioni con
il caso che reggono
iuxta + acc. = secondo iuxta testimonium secondo la testimonianza
ante + acc. = prima, davanti ante nuptias davanti alle nozze / prima delle nozze
5) cerco i genitivi e vedo a quale
actricis
sostantivo si riferiscono a matris
6) vedo se ci sono altri casi non ci sono
7) traduco gli avverbi e congiunzioni itaque = dunque

2) Titum esse dulcem, moratum, verecundum, sedulum (infinitiva)

Nella frase precedente c’era il verbo “putabat” e abbiamo visto che regge l’infinitiva.
Quando trovo l’infinitiva devo cercare il soggetto all’accusativo.
a) cerco il soggetto in accusativo TITUM
b) traduco il verbo secondo le regole della consecutio.
infinito presente? contemporaneità con la reggente. = inf. pres.
infinito passato? anteriorità con la reggente = contempor. = fosse
infinito futuro? posteriorità con la reggente esse
“esse”
c) vedo che tipo di verbo è:
è transitivo? cerco un compl. ogg.
è intransitivo? cerco i compl. indiretti
è essere? cerco la parte nominale in accusativo
moratum = educato
d) è essere, quindi cerco la parte nominale, trovo dulcem = educato
molti aggettivi verecundum = dolce
sedulum = premuroso

84
 Unità 20: traduzione guidata

3) decepta est

decepta est = perfetto passivo = è stata delusa

Passo al terzo periodo: Filia mea semper putavit se amare Titum, sed ego persua-
debar eam errare.
Ci sono 4 verbi, per cui quattro frasi:
1. Filia mea semper putavit
2. se amare Titum
3. sed ego persuadebar
4. eam errare
1) Filia mea semper putavit

1) cerco il verbo putavit ha pensato

2) vedo se è singolare o plurale
filia mea mia figlia
per cui cerco il soggetto singolare
3) vedo se il verbo è transitivo o intransitivo per cui cerco un
complemento oggetto; non c’è, ma ho acc. + inf.
7) traduco gli avverbi semper sempre
8) metto in costruzione traduco filia mea mia figlia
semper sempre
putavit ha pensato

2) Se amare Titum
1) cerco il soggetto in accusativo SE = lei
traduco il verbo secondo le regole della consecutio.
infinito presente? contemporaneità con la reggente
infinito passato? anteriorità con la reggente amare = amava
infinito futuro? posteriorità con la reggente
amare = inf. pres. = contemporaneità
2) vedo che tipo di verbo è
è transitivo? cerco un compl. oggetto
è intransitivo? cerco i complementi indiretti TITUM = Tito
è essere? cerco la parte nominale in accusativo
è transitivo, quindi cerco un compl. oggetto

85
 Esercizi
E TEST DI CONTROLLO SUI VARI COSTRUTTI
Esercizio 1
1. Filii amandi sunt parentibus
2. Filii amandi sunt
3. Amandum est parentibus
4. Amandum est
5. Amatis filiis, parentes sunt felices
6. Amantes filios, parentes gaudent
7. Admiror parentes amantes filios
8. Filii amati erant a parentibus
9. Credo omnes parentes amaturos esse
filios
10. Credo omnes parentes amavisse filios
11. Credo omnes parentes amare filios
12. In mea urbe video multos filios amatos a
parentibus
13. Omnes parentes habent officium aman-
di filios
14. Amando filios, parentes adimplent suum
officium
15. Parentes vivunt ad filios amandos
16. Parentes qui amant filios sunt felices
17. Cum amarent filios, parentes gaudebant
18. Cum amavissent filios parentes gaude-
bant
19. Cum amabant filios parentes gaudebant
Esercizio 2
1. Libri legendi erant discipulis
2. Libri legendi erant
3. Legendum erat
4. Legendum erat discipulis
5. Libri lecti erant a discipulis
6. Discipuli lecturi erant libros
7. Discipuli lecturi libros intrant in scho-
lam
8. Discipuli veniunt ad libros legendos
86
UNITÀ 21
: ESERCIZI FINALI
20. Parentes vivunt ut ament filios
21. Est tempus ut filii ament parentes
22. Oportebat ut filii amarent parentes
23. Mater imperabat ut filii amarent parentes
24. Filii erant tam pii ut amerent parentes
25. Filius amaturus parentes est bonus filius
26. Filius non amaturus erat parentes
27. Nescio an filius amaturus sit parentes
28. Nesciebam an filius amaturus esset
parentes
29. Spero filium amaturum esse parentes
30. Filii qui amant parentes sunt felices
31. In mea urbe video multos filios amandos
32. Timebam ut filii amavissent parentes
33. Curabam ut filii amavissent parentes
34. Scio parentes amari a filiis
35. Efficio ut filii ament parentes
36. Amandis filiis, parentes gaudent
37. In amandis filiis parentes gaudent
38. Nescio an filius amaverit parentes
39. Nescio an filius amet parentes
40. Nesciebant an filius amaret parentes
41. Nesciebam an filius amavisset parentes
9. Discipuli veniebant ut legerent liros
10. Dono amico libros legendos
11. Dono amico libros lectos a me
12. Habeo necessitatem legendi libros
13. Legendo libros disco
14. Legendis libris disco
15. Magister putabat discipulos legere libros
16. Magister putabat discipulos legisse libros
17. Magister putabat discipulos lecturos esse
 Unità 21: esercizi finali e test di controllo sui vari costrutti
libros
18. Cum legebant libros, discipuli discebant
19. Cum legissent libros, discipuli didicerant
20. Cum legerent libros, discipuli discebant
21. Est utile ut pueri legerint libros,
22. Magister imperat ut discipuli legant
libros
23. Magister hortabatur ut discipuli legerent
libros
24. Magister efficit ut discipuli legant libros
25. Discipuli quibus magister legit libros
habitant apud meam matrem
26. Discipuli qui legunt libros sunt amici mei
27. Legentes libros discipuli discunt
28. Loquebar cum discipulis legentibus
libros
Esercizio 3
1. Fabula narrata, avia exiit
2. Fabula narranda erat aviae
3. Narrandum est
4. Narrandum est aviae
5. Sedebam cum avia legenti fabula
6. Avia narrante fabulam, puellae rident
7. Narrans fabulam avia est felix
8. Scio aviam narraturam esse fabulam
9. Sciebam aviam narraturam esse fabulam
10. Sciebam aviam narravisse fabulam
11. Sciebam aviam narrare fabulam
12. Quaero cur avia non narraverit fabulam
13. Rogo ut avia narret fabulam
14. Avia habet officium narrandi fabulam
15. Avia habet officium narrandae fabulae
16. Narrando fabulam avia est felix
Esercizio 4
1. Libellus porrigendus est actori
2. Porrigendum est actori
3. Porrigendum est
4. Video libellum porrigendum
5. Intro ad libellum porrigendum
6. Patronus habet facultatem porrigendi
29. Lectis libris, discipuli iocant
30. Oportet ut discipuli legerint libros
31. Quaero quando discipuli lecturi sint
libros
32. Quaero quando discipuli legerint libros
33. Quaero quando discipuli legant libros
34. Timebam ut discipuli legissent libros
35. Curo ut discipuli legant libros
36. Pueri legunt pro discendo
37. Pueri legunt pro discenda gramatica
38. Scio ubi pueri legant libros
39. Scio ubi pueri legerint libros
40. Scio ubi pueri lecturi sint libros
41. Sciebam ubi pueri legerent libros
42. Sciebam ubi pueri legissent libros
43. Sciebam ubi pueri lecturi essent libros
17. Cum narravisset
18. Cum narret
19. Cum narrat
20. Avia narratura erat fabulam
21. Cognosco aviam narraturam fabulam
22. Avia legit in libro fabulam narrandam
23. Audio libenter fabulam narratam ab avia
24. Fabula narrata erat ab avia
25. Puellae petebant ut avia narraret
26. Avia quae narrat fabulam amatur a puel-
lis
27. Oportet ut avia narraverit fabulam
28. Timebam ut avia narraret fabulam
29. Necesse erat ut avia narravisset fabulam
30. Saepe accidebat ut avia narraret fabulam
31. Non dubito quin avia narret fabulam
libelli
7. Patronus habet facultatem porrigendi
libellum
8. Cum porrigebat
9. Cum porrexerit
10. Cum porrexisset
87
 Esercizi
11. Porrecto libello, patronus
12. Libellus porrectus erat a patrono
13. Patronus porrecturus libellum est Paulus
14. Patronus porrecturus est libellum
15. Evenit ut patronus porrigat libellum
16. Patronus venit ut porrigat libellum
17. Patronus est tam sedulus ut porrexerit
libellum
18. Nescio ubi patronus porrigat libellum
19. Nescio quando patronus porrecturus sit
20. Cum patronus porrigat libellum, …
Esercizio 5
1. Veritas petenda est hominibus
2. Veritas petenda est
3. Petendum est
4. Petendum est hominibus
5. Studeo ad petendam veritatem
6. Petendo veritatem, sum felix
7. Petita veritate, sum felix
8. Veritas petita est ab hominibus
9. Petens veritatem…
10. Cum petivisset
11. Cum peteret
12. Cum petebat
13. Credo homines petituros esse veritatem
14. Credo homines petere veritatem
15. Credo homines semper petivisse verita-
Esercizio 6
1. Peccata declaranda sunt pueris
2. Declarandum est
3. Peccata declarata erant a pueris
4. Audio peccata declarata
5. Sentio peccata declaranda
6. Puer habet officium declarandi peccata
7. Video puerum declarantem peccata
8. Cum declarabat
9. Cum declaravisset
10. Cum declararet
11. Puer intrabat in ecclesiam ut declararet
peccata
88
21. Porrigens libellum patronus postulat
nullitatem
22. Actor dat documenta patrono porrigen-
ti libellum
23. Spero patronum porrecturum esse libel-
lum
24. Sciebam patronum porrexisse libellum
25. Oportet ut patronus porrexerit libellum
26. Interest ut patronus porrigat libellum
27. Patronus est tam sedulus ut porrexerit
libellum
tem
16. Admiror homines petentes veritatem
17. Orabam ut peteres veritatem
18. Imperabam ut peteres veritatem
19. Est utile ut petiveris veritatem
20. Veritas, ut multi sciunt, est pretiosa
21. Timeo ut petas veritatem
22. Homine petente veritatem, Deus gaudet
23. Homines sunt tam curiosi ut petiverint
semper veritatem
24. Homo habet desiderium petendi verita-
tem
25. Studeo ut petam veritatem
26. Ignoro an homines petituri sint verita-
tem
12. Puer intrabat in ecclesiam ad declaran-
da peccata
13. Timebam ut puer declaravisset peccata
14. Curo ut puer declaret peccata
15. Petebam ut puer declararet peccata
16. Oportet ut puer declaraverit peccata
17. Efficio ut puer declaret peccata
18. Iuxtum erat ut puer declaravisset peccata
19. Impero ut puer declaret peccata
20. Quaero an puer declaraverit peccata
21. Néscio quando puer declaraturus sit
peccata
 Unità 21: esercizi finali e test di controllo sui vari costrutti
22. Declarandis peccatis, puer est felix
23. Erat tam pius ut declararet omnia pecca-
ta
Esercizio 7
1. Mater missura dona intrat
2. Mater intrat ad mittenda dona
3. Mater intrat ut mittat dona
4. Mater missura est dona
5. Dona mittenda sunt matri
6. Dona mittenda sunt
7. Mittendum est
8. Mittendum est matri
9. Do matri dona mittenda
10. Mittendo dona,
11. Mittendis donis
12. Decisio mittendi dona
13. Missis donis, mater est felix
Esercizio 8
1. Historia cognoscenda est hominibus
2. Historia cognoscenda est
3. Cognoscendum est
4. Cognoscendum est hominibus
5. Puer legit ad cognoscendam historiam
6. Cognita historia, puer
7. In evangelio est veritas cognoscenda
8. Puer narrat matri historiam cognitam a
patre
9. Historia cognita erat a puero
10. Cum cognovisset historiam, puer eam
narrabat amico
11. Cum cognosceret historiam, puer crede-
bat amico
12. Cum cognoscit historiam, puer est felix
13. Cognoscens historiam, puer est felix
14. Cognoscendo historiam, puer est felix
15. Cognoscenda historia, puer est felix
16. Puero est necessitas cognoscendi histo-
riam
24. Declaratis peccatis, pueri sunt felices
25. Declarando peccata, puer est felix
14. Video matrem mittentem dona
15. Dona missa sunt a matre
16. Cum mitteret dona, mater guadebat
17. Cum misisset dona, mater erat felix
18. Pater nuntiat filiis matrem mittere dona
19. Pater nuntiat filiis matrem misisse dona
20. Pater nuntiat filiis matrem missuram
esse dona
21. Quaero cur mater miserit dona
22. Quaero cur mater mittat dona
23. Petebam ut mater mitteret dona
24. Erat utile ut mater misisset dona
25. Evenit ut mater mittat dona
17. Pueri quibus loquor cognoscunt histo-
riam
18. Pueri qui sunt in ista schola cognoscunt
historiam
19. Credebam pueros cognoscere historiam
20. Credebam pueros cognituros esse histo-
riam
21. Credebam pueros cognovisse historiam
22. Utile est ut pueri cognoscant historiam
23. Quaero ubi pueri cognoverint historim
24. Quaero quando pueri cognituri sint
historiam
25. Laudo puerum cogniturum historiam
26. Puer cogniturus erat historiam
27. Spero puerum cogniturum esse histo-
riam
28. Pueri studebant ut cognoscerent histo-
riam
29. Accidit ut pueri non studeant historiam
30. Petebam ut pueri studuissent historiam
89
 Esercizi
Esercizio 9
1. Donum accipiendum est puero
2. Puer habet desiderium accipiendi
donum
3. Puer habet desiderium accipendi doni
4. Accipiendum est
5. Venio ad accipiendum donum
6. Accepto dono puer ridet
7. Video donum acceptum a puero
8. Donum acceptum erat a puero
9. Videbam puerum accipientem donum
10. Accipiendo donum, puer ridet
11. Accipiendo dono, puer ridet
12. Scio quando puer accepturus sit donum
13. Timeo ut puer acceperit donum
Esercizio 10
1. Puella habet desiderium ornandi aram
2. Puella venit in ecclesiam ad ornandam
aram
3. Puella ornando aram, laudat Jesum
4. Admirabar puellam ornantem aram
5. Puella cum qua loquor est Maria
6. Promitto puellam ornaturam esse aram
7. Adfirmabam puellam ornare aram
8. Adfirmabam puellam ornavisse aram
9. Admiror Mariam ut amicam
10. In ecclesia video aram ornandam
11. In ecclesia video aram ornatam
12. Ornans aram, puella ridet
13. Puella ornatura est aram
14. Puella veniebat ut ornaret aram
15. Puellla erat tam sedula ut ornaverit aram
16. Ara ornanda erat puellae
Esercizio 11
1. Do documenta iudici audienti testes
2. Iudice audiente, patronus legit docu-
menta
3. Cum audiret
4. Cum audivisset
90
14. Necesse est ut puer accipiat donum
15. Video donum accipendum puero
16. Accipiens donum puer ridet
17. Cum accepisset donum
18. Cum acciperet donum
19. Cum accipiebat
20. Puer accepturus donum est meus frater
21. Puer accepturus erat donum
22. Veniebat ut acciperet donum
23. Dico puerum accepisse donum
24. Dico puerum accepturum esse donum
25. Dico puerum accipere donum
26. Puer, cui cum magno gaudio dono
librum, est frater meus
17. Mater efficit ut puella ornaverit aram
18. Ornandum est puellae
19. Puella ornatura aram est Maria
20. Puella cui lego historiam est Maria
21. Ornata ara, puella vocat amica
22. Ara ornata erat a puella
23. Domina curabat ut puella ornavisset
aram
24. Domina imperat ut puella ornet aram
25. Domina petit ut puella ornet aram
26. Domina quaerit an puella ornaverit aram
27. Domina nescit an puella ornatura sit
aram
28. Puella cuius nomen est Maria ornat aram
29. Cum ornavisset aram, puella ridebat
30. Cum ornaret aram, puella ridebat
31. Cum ornabit aram, puella ridebit
5. Cum audiet
6. Iudex cui do documenta est Paulus
7. Nescio an iudex audiverit testes
8. Nesciebam an iudex audivisset testes
9. Nescio an iudex audiat testes
 Unità 21: esercizi finali e test di controllo sui vari costrutti
10. Nesciebam an iudex audiret testes
11. Est mos ut iudex audiat testes
12. Erat necesse ut iudex audiret testes
13. Timebam ut iudex audivisset testes
14. Patronus efficiebat ut iudex audiret
15. Testes audiendi sunt iudici
16. Testes audiendi sunt
17. Iudici audiendum est
18. Audiendum est
19. Iudex habet officium audiendi testes
20. Audiendo testes iudex adimplet officium
suum
21. Iudex intrat ad audiendos testes
22. In aula tribunalis video testes audiendos
Esercizio 12
1. Puer laudandus est matri
2. Puer laudandus est
3. Laudandum est matri
4. Laudandum est
5. Puer laudatus est a matre
6. Puer laudatus intrat in scholam cum
gaudio
7. Admiror puerum laudatum
8. Admiror puerum laudandum
9. Laudato puero, magister explicat histo-
riam
10. Magistro laudante, puer est felix
11. Magister laudans puerum, eum adiuvat
12. Admirabar magistrum laudantem
puerum
13. Magister intrat ad laudandum
Esercizio 13
1. Matrimonium celebratum est a coniugi-
bus
2. Matrimonium celebratum in ecclesia est
validum
3. Matrimonium celebrandum est coniugi-
bus
4. Celebrandum est
5. Celebrandum est coniugibus
23. In aula tribunalis video testes auditos
24. Testes auditi erant a iudice
25. Auditis testibus, iudex emittit sententiam
26. Iudex auditurus testes est Paulus
27. Iudex auditurus erat testes
28. Nescio qualis iudex auditurus sit testes
29. Nesciebam qualis iudex auditurus esset
testes
30. Spero iudex auditurum esse testes
31. Sperabam iudex auditurum esse testes
32. Credo iudicem audire testes
33. Credo iudicem audivisse testes
34. Audiens testes, iudex cognoscit causam
14. Magister intrat ad laudandos pueros
15. Laudando pueros, magister eos stimulat
ad discendum
16. Magister laudaturus puerum intrat in
scholam
17. Magister laudaturus erat puerum
18. Adfirmo magistrum laudaturum esse
puerum
19. Rogo an magister laudaturus sit puerum
20. Cum laudavisset puerum, magister erat
felix
21. Cum laudet puerum magister est felix
22. Cum laudabat puerum magister erat felix
23. Magister qui laudat puerum est Marius
24. Magister cui puer dat librum est amicus
meus
6. Coniuges intrant in ecclesiam ad cele-
brandum matrimonium
7. Coniuges intrant in ecclesiam ut cele-
brent matrimonium
8. Coniuges intrant in ecclesiam celebratu-
ri matrimonium
9. Celebrando matrimonium coniuges
iurant fidelitatem
91
 Esercizi
10. Celebrando matrimonio coniuges iurant
fidelitatem
11. Puella habet desiderium celebrandi
matrimonium
12. Puella habet desiderium celebrandi
matrimonii
13. Sacerdos statuit matrimonia celebranda
14. Celebrato matrimonio, coniuges ponunt
novum domicilium
15. Celebrantes matrimonium coniuges se
movent
16. Concilium adfirmat matrimonium cele-
brandum esse in ecclesia
17. Maria dicit se celebrare matrimonium in
Esercizio 14
1. Medicina danda est medico
2. Medicina danda est
3. Dandum est medico
4. Dandum est
5. Aegrotus bibit medicinam datam a medi-
co
6. Medicina data erat a medico
7. Mater videt necessitatem dandi medici-
nam
8. Mater videt necessitatem dandae medi-
cinae
9. Venit medicus ut det medicinam
10. Venit medicus ad dandam medicinam
11. Venit medicus daturus medicinam
12. Cum dedisset medicinam mater erat
tranquilla
13. Cum daret medicinam medicus curabat
aegrotum
14. In pharmacia sunt medicinae dandae
aegrotis
15. Medicina data est a medico
16. Data medicina filia sanatur
Esercizio 15
1. Urbs defendenda est civibus
2. Urbs defendenda est
92
ecclesia
18. Maria dicit se celebravisse matrimonium
in ecclesia
19. Maria dicit se celebraturam esse matri-
monium in ecclesia
20. Interest ut coniuges celebrent matrimo-
nium in ecclesia
21. Ecclesia hortatur ut coniuges celebrent
matrimonium in ecclesia
22. Coniuges celebraturi matrimonium
intrant in ecclesiam
23. Nescio ubi coniuges celebraturi sint
matrimonium
24. Coniuges celebraturi sunt matrimonium
17. Dans medicinam mater curat filiam
18. Loquor cum matre danti medicinam
19. Spero medicum daturum esse medici-
nam
20. Nescio qualem medicinam daturus sit
medicus
21. Medicus daturus erat medicinam
22. Quaero quando medicus dederit medi-
cinam
23. Erat necesse ut medicus dedisset medi-
cinam
24. Oportet ut medicus det medicinam
25. Medicus erat tam sedulus ut daret medi-
cinam celeriter
26. Mater petebat ut medicus daret medici-
nam
27. Dando medicinam medicus sanat puel-
lam
28. Medicus statuit ut puella adsumat medi-
cinam
29. Utile est ut medicus dederit medicinam
3. Defendendum est civibus
4. Defendendum est
 Unità 21: esercizi finali e test di controllo sui vari costrutti
5. Cives veniunt ad defendendam urbem
6. Urbs defensa erat a civibus
7. Cives sunt cupidi defendendi urbem
8. Cives sunt cupidi defendendae urbis
9. Defendendo urbem, cives faciunt suum
officium
10. Timebam ut cives defendissent urbem
11. Efficio ut cives defendant urbem
12. Cum defendebat
13. Cum defendat
14. Cum defenderit
15. Cives defensuri erant urbem
16. Cives defensuri urbem relinquunt conci-
lium
17. Dux dicit cives defensuros esse urbem
18. Dux dicit cives defendere urbem
19. Dux dicit cives defendisse urbem
20. Oportebat ut cives defendissent urbem
21. Dux hortabatur cives ut defenderent
urbem
Esercizio 16
1. Panis manducandus erat puero
2. Panis manducandus est
3. Manducandum erat puero
4. Manducandum erat
5. Puer est avidus manducandi panem
6. Puer est avidus manducandi panis
7. Puer currit ad manducandum panem
8. Manducando panem puer crescit
9. Oportet ut puer manducet panem
10. Evenit ut puer manducet nimium panem
11. Pueri qui manducant panem crescunt
12. Cum manducavissent panem, pueri
bibebant
13. Cum manducarent panem, pueri bibe-
bant
14. Cum manducabant, ridebant
22. Dux efficit ut cives defendant urbem
23. Urbs defendenda circumdabatur ab
hostibus
24. Hostes circumdant urbem defensam a
civibus
25. Nescio an cives defendant urbem
26. Nescio an cives defenderint urbem
27. Nescio an cives defensuri sunt urbem
28. Necesse erat ut cives defendissent urbem
29. Dux dabat premia civibus defendentibus
urbem
30. Defendentes urbem cives faciunt suum
officium
31. Defensa urbe, cives gaudent
32. Civibus defendentibus, hostes faciunt
impetum
33. Cives qui defendunt urbem sunt felices
34. Cives quibus dux dabat premia stabant
in foro
15. Quaero ubi pueri manducaverint panem
16. Quaero ubi pueri manducaturi sint
panem
17. Quaero ubi pueri manducent panem
18. Timebant ut pueri manducavissent
panem
19. Necesse erat ut pueri manducavissent
panem
20. Manducato pane, pueri bibunt
21. Panis manducatus est a pueris
22. Video in mensa panem manducandum
23. Video in mensa panem manducatum a
pueris
24. Curo ut pueri manducent panem
25. Video pueros manducantes panem
93
 Esercizi
Esercizio 17
1. Ianua aperienda erat puellae
2. Ianua aperienda est
3. Aperiendum erat puellae
4. Aperiendum est
5. Aperiendo ianuam, puella intrat
6. Ianua aperta est a puella
7. Aperta ianua, puella intrat
8. Cum aperuisset ianuam, puella intravit
9. Cum aperiret ianuam puella intrabat
10. Cum aperiet ianuam, puella intrabit
11. Puellae quae aperiunt ianuam sunt meae
sorores
12. Puellae quibus narrabo historiam,
aperient hanc ianuam
13. Puellae habent officium aperiendi
ianuam
14. In aperienda ianua, puellae vident magi-
Esercizio 18
1. Iuvenes instruendi sunt magistro
2. Iuvenes instruendi sunt
3. Instruendum est magistro
4. Instruendum est
5. Iuvenes instructi sunt a magistro
6. Magister studet ad instruendos iuvenes
7. Instruendo iuvenes, magister adiuvat
familias
8. Instruendis iuvenis, magister adiuvat
familias
9. Cum instruxisset iuvenes
10. Cum instrueret iuvenes
11. Cum instruet iuvenes
12. Intrant in scholam iuvenes instructi a
magistro
13. Loquor cum iuvenibus instruendis
94
stram
15. Puella venit ad aperiendam iauam
16. Oportebat ut puellae aperuissent ianuam
17. Puella mundat ianuam aperiendam
18. Puella mundat ianuam apertam
19. Accidebat ut puella aperuisset ianuam
domi
20. Nesciebam quando puella aperuisset
ianuam
21. Nesciebam quando puella aperiret
ianuam
22. Timebam ut puellae aperuissent ianuam
23. Necesse erat ut puellae aperuissent
ianuam
24. Laudo puellas aperientes ianuam
25. Aperientes ianuam puellae ridebant
14. Magister efficit ut iuvenes instruerentur
15. Necesse erat ut magister instruxisset
iuvenes
16. Scio cur magister instruat iuvenes
17. Scio cur magister instruerit iuvenes
18. Scio cur magister instructurus sit iuve-
nes
19. Instructis discipulis, magister exit
20. Instruens iuvenes magister est laetus
21. Laudo magistrum instruentem iuvenes
22. Iuvenes quibus mitto libros, instruuntur
a magistro
23. Iuvenes quos magister instruit sunt amici
mei
24. Magister habet necessitate instruendi
iuvenes
 Unità 22 : testi vari

UNITÀ 22
: TESTI VARI
1) DE MUNERE CHRISTIANORUM IN SUBSIDIIS PRAESTANDIS
Ad aedificandum ordinem internationalem cum vera observantia legitimarum
libertatum et cum amica fraternitate, Christiani debent adiuvare pauperes. Nam
homines aliquarum nationum abundant bonis, dum multi homines privantur rebus
necessariis ad vitam et cruciantur morbis et miseria.
Multi Christiani se offerunt ad auxilia praestanda hominibus et populis in
difficultate. Modus colligendi et distribuendi subsidia disponendus est dioecesibus
in universo mundo, recto ordine. Enim spiritus caritatis imponit providum et
ordinatum exercitium actionis socialis et caritativae. Quapropter ecclesia est praesens
ad cooperationem excitandam et fovendam.
2) DE ASPECTIBUS VITAE OECONOMICAE
Etiam in vita oeconomica sociali dignitas personae humanae honoranda et
promovenda est simul cum integra vocatione et bono societatis. Homo est auctor,
centrum et finis vitae oeconomicae et socialis. Oeconomia hodierna notatur
dominatione hominis super naturam, relationibus densis et mutua dependentia inter
cives, coetus et populos.
Progressus in rationibus procedendi et in bonis et servitiis commutandis
reddiderunt oeconomiam ut aptum instrumentum ad providendum necessitatibus
familiae humanae. Non carent rationes inquietudinis.
3) DEUS AUCTOR MATRIMONII
Deus est auctor matrimonii, praediti variis bonis ac finibus. Finis primarius
matrimonii est procreatio et educatio prolis; proles tenet primum locum inter bona
matrimonii. Concilium Oecumenicum Vaticanum secundum devitabat quaestionem
technicam de hierarchia finium matrimonii, sed firmabat nexum ontologicum inter
procreativitatem et matrimonium.
Institutum matrimonii et amor coniugalis ordinantur ad procreationem et
educationem prolis. Ante concilium aspectus sic dictus personalisticus creationis
generationis prolis adfirmatur a magisterio ecclesiae, nec leges civitatum nec
contrahentes matrimonii possunt mutare substantiam connubii.
4) REQUIRITUR VIRTUS INSIGNIS
Requiritur virtus insignis in executione officiorum vocationis Christianae
quapropter coniuges roborati gratia vitam sanctam impetrabunt oratione et colent
firmitatem amoris et magnitudinem animi. Germanus amor coniugalis aestimabitur

95
 Esercizi

altius et sana opinio publica circa amorem coniugalem efformabitur si coniuges

Christiani eminent testimonio fidelitatis et harmoniae in amore et sollicitudine in
educatione filiorum et si adsumunt responsabilitates in necessaria renovatio culturali,
psycologica et sociali in favorem matrimonii et familiae.
5) CORAM MORTE
Coram morte omnis imaginatio deficit, tamen ecclesia, edocta revelatione divina,
affirmat creationem divinam hominis et finem beatum, ultra limites miseriae terrestris.
Mors corporalis vincetur cum homo a Salvatore restituetur in salutem, perditam ob
suam culpam. Deus vocat hominem adhaesioni ad incorruptibilem vitam divinam.
Christus sua morte et resurrectione liberat hominem a morte corporali. Ita homo in
communione cum Christo habet facultatem communicationis cum dilectis fratribus
mortuis.
6) HISTORICITAS EVANGELIORUM
Ecclesia affirmat historicitatem evangeliorum et vericitatem narrationis vitae
Christi inter homines de nativitate usque ad mortem et ascensionem in caelum.
Quattuor evangelistae scripserunt evangelia intentione communicandi verba
et facta vitae Christi, sive ex propria memoria et rocordatione sive ex testimonio
praedicationis Domini. Canones novi testamenti continent praeter quattuor
evangelia etiam epistulas sancti Pauli, sancti Petri et sancti Iacobi. Sacra theologia
innititur verbo scripto Dei tamquam perenni fundamento, in verbo Dei, roboratur et
iuvenescit in perscrutando misterio Christi.
7) SACRA TRADITIO
Sacra traditio, sacra scriptura et magisterium ecclesiae, iuxta sapientissimum
consilium Dei inter se connectuntur. Ita unum non consistit sine aliis et sine aliis
non adiuvat efficaciter salutem animarum. Inter scriptos novi et veteri testamenti
excellunt evangelia, quia sunt praecipuum testimonium de vita et doctrina Verbi
incarnati Salvatori nostri. Secundum ecclesiam, quattuor evangelia habent originem
apostolicam. Iam apostoli tradiderunt in scriptis ex mandato Christi facta, verba,
vitam et parabulas Christi.
8) MAGISTERIUM ECCLESIAE
Munus authentice interpretandi verbum Dei scriptum vel traditum concreditur
soli magisterio ecclesiae. Auctoritas magisterii est in nomine Jesu Christi. Magisterium
non est supra verbum Dei sed audit et sancte custudit et fideliter exponit omnes
revelationes traditas et proponit omnia revelata credenda.

96
 Unità 22: testi vari

9) PROGRESSUS OECONOMICUS
Homines non pauci praesertim in regionibus progressis oeconomice, videntur
quasi recti re economica, ita fere tota vita eorum personalis et socialis imbuitur spiritu
oeconomicistico (tam in nationibus quae oeconomiae collectivisticae favent quam in
aliis). Dum ingens multitudo hominum caret rebus necessariis, alii homines etiam
in regionibus minus progressis vivunt opulenter et bona dissipant. Luxus et miseria
simul existunt. Dum pauci habent maximam potestatem deliberandi, multi carent
possibilitate agendi propria initiativa et responsabilitate, saepe in condicionibus vitae
et laboris indignis.
10) INDISSOLUBILITAS VINCULI MATRIMONIALIS
Indissolubilitas vinculi matrimonialis, dimensioni naturali omnis matrimonii
propria (cf. can. 1056), si consideretur tamquam plenitudo vitalis potentiae, per
quam vinculum matrimoniale virum et mulierem coniungit, tres gradus devincientis
eius firmitatis coacervat, id est stabilitatem, seu permanentiam, perpetuitatem et
indissolubilitatem sensu stricto intentam.
Quamvis superius enumerati gradus ad unicam structuram essentialem
indissolubilitatis pertineant atque robori unitivo vinculi matrimonialis inseparabiliter
inhaereant, sub respectu tamen conceptuali et practico utiliter secerni possunt.
Etenim specificatio gradationis, in ambitu huius proprietatis essentialis
matrimonii peracta, magnam affert utilitatem ad determinandam vim iuridicam,
consensum invalidantem, intentionis contra bonum sacramenti, seu exclusionis
indissolubilitatis. Ita enim actus positivus voluntatis in perficienda boni sacramenti
exclusione (cann. 1056; 1101, § 2), diversas attingit radices, super quibus fundantur
particulares exclusiones, id est tum stabilitatis, seu permanentiae consortii ac vinculi
matrimonialis, tum eiusdem consortii et vinculi perpetuitatis et indissolubilitatis
11) PRAECEPTA PROPOSITA A SACRA SYNODO
Praecepta quae proponuntur ab hac Sacra Synodo ex thesauris doctrinae ecclesiae
intendunt adiuvare omnes homines nostrorum temporum ut conforment mundum
dignitati hominis, appetant universalem fraternitatem sub impulsu amoris et
respondeant urgentibus postulationibus nostrae aetatis. Coram immensa diversitate
sive status rerum, sive formarum culturae humanae in mundo haec propositio dat
tantum indolem generalem in compluribus suis partibus. Immo haec propositio
prosequenda et amplianda erit.
12) PANIS QUI DESCENDIT DE CAELO
Primum obiectum fidei eucharisticae est ipsum mysterium Dei, amor trinitarius.
In dialogo, quem Iesus instituit cum Nicodemo reperimus de hoc argumento haec
verba “sic enim Deus dilexit mundum ut daret filium suum, ut homo qui credit in

97
 Esercizi

eum, non pereat sed habeat vitam aeternam”; haec verba Dei ostendunt fundamentum
ultimum doni Dei. In Eucharistia Iesu tradit se ipsum; ipse tradit corpus suum et
effundit sanguinem suum. Hoc modo tradit totam suam existentiam, dum patefacit
primigenium fontem huius amoris ille; est aeternus filius datus nobis Patre. In
evangelio audimus verba Iesu (di Gesù) qui, saturata multitudine per panes et pisces,
dicit suis collocutoribus: “Pater meus dat vobis de caelo panem verum: enim est panis
Dei qui de caelo descendit et dat vitam mundo”.
13) VENIT IGITUR FILIUS
Venit igitur Filius, missus a Patre, qui elegit nos constitutionem mundi et
praedestinavit in adoptionem Filiorum quia Patri complacuit instaurare in Filio
omnes res. Christus ideo ut impleret voluntatem Patris inauguravit regnum caelorum
in terris et revelavit mysterium et effecit redemptiones sua oboedientia. Ecclesia,
idest regnum Christi iam praesens in mysterio, crescit visibiliter in mundo ex
virtute Dei. Hoc exordium et hoc incrementum significantur sanguine et aqua quae
exeunt ex latere aperto Christi crucifixi. Et praenuntiantur verbis Domini de eius
morte in cruce quoties sacrificium crucis celebratur in altari, exercetur opus nostrae
redemptionis. Simul unitas fidelium repraesentatur sacramento panis eucharistici.
Fideles constituunt unum corpus in Christo.
14) DE TRANSMISSIONE DIVINAE REVELATIONIS
Deus disposuit ut permanerent in aeternum integra praecepta quae revelaverat
ad salutem cunctarum gentium. Ideo Christus Dominus, in quo tota revelatio
summi Dei consummatur, dedit mandatum Apostolis ut praedicarent Evangelium,
quod promissum ante per Prophetas Ipse adimplevit et promulgavit proprio ore,
tamquam fontem omnis et salutaris veritatis. Hoc mandatum fideliter factum est,
tum ab Apostolis, qui tradiderunt in praedicatione orali, ea quae sive acceperant ex
ore, conversatione et operibus Christi, sive didicerant a Spiritu Sancto, tum ab illis
Apostolis, qui, sub inspiratione eiusdem Spiritus Sancti, transmiserunt nuntium
salutis in scriptis Ut autem Evangelium servaretur integrum et vivum in Ecclesia,
Apostoli reliquerunt Episcopos ut successores, et ipsis tradiderunt hoc munus. Haec
Sacra Traditio et Sacra Scriptura sunt veluti speculum in quo Ecclesia adorat in terris
Deum, a quo accipit omnia dona, usque ad Eum videndum facie ad faciem.
Itaque conservanda erat usque ad consummationem temporum praedicatio
apostolica, quae exprimitur in inspiratis libris, speciali modo, continua successione.

98
 Unità 22: testi vari

Eucharistia et Ecclesia
15) EUCHARISTIA, CAUSALE ECCLESIAE PRINCIPIUM (1)
Per eucharisticum Sacramentum Iesus trahit fideles in ipsam suam « horam »; sic
Is ostendit vinculum, quod voluit inter se ac nos, inter suam personam et Ecclesiam.
Christus enim ipse in sacrificio crucis genuit Ecclesiam, sicut suam sponsam et
suum corpus, Patres Ecclesiae diu consideraverunt necessitudinem, quae intercedit
Evae natae de costa Adami dormientis (cfr Gn 2, 21-23) cum nova Eva, scilicet
Ecclesia orta ex aperto latere Christi, revincti somno mortis ex perfosso latere,
Ioannes narrat, sanguis et aqua effluxerunt (cfr Io 19, 23), figura sacramenti. Intuitus
is contemplativus «in quem transfixerunt » (Io 19, 37) nos inducit ad considerandum
causale vinculum inter sacrificium Christi, Eucharistiam atque Ecclesiam. Ecclesia
enim «de Eucharistia vivit».
16) EUCHARISTIA, CAUSALE ECCLESIAE PRINCIPIUM (2)
Eucharistia, causale Ecclesiae principium
Quandoquidem in ea sacrificium redemptionis Christi fit, praesens prae omnibus
hoc agnoscendum est: «Sub ipsis originibus Ecclesiae subest impulsus causalis
Eucharistiae». Eucharistia est Christus tradens se nobis, aedificans nos usque veluti
suum corpus. Itaque in illo fere permoventi circuitu inter Eucharistiam Ecclesiam
aedificantem ac simul Ecclesiam Eucharistiam facientem, primaria causalitas est
ea quae per primam formulam manifestatur: Christi mysterium in Eucharistia
praesentis celebrare adorareque potest Ecclesia, eo quod ipse Christus primus ei in
Crucis sacrificio se tradidit.
Quod Ecclesia Eucharistiam «facere» potest id totum in donatione fundatur,
quam, ei se tradens, ipse fecit. Hoc etiam loco Ioannis sententiae probabilem
reperimus rationem: «Ipse prior dilexit nos» (1 Io 4, 19). Ita et nos in unaquaque
celebratione doni Christi primatum confitemur. Causalis Eucharistiae impulsus,
Ecclesia oriente, hoc tandem patefacit illud «prior dilexit nos» non modo tempore
verum etiam ontologice anteire. Ipse in sempiternum prior nos diligit.
Eucharistia et Ordinis sacramentum
17) IN PERSONA CHRISTI CAPITIS
Intrinsecus nexus exstat inter Eucharistiam et sacramentum Ordinis ex ipsis
verbis Iesu in Cenaculo: « facite hoc in meam commemorationem » (Lc 22, 19). Iesus
enim suae mortis in pervigilio Eucharistiam instituit eodemque tempore Novi
Testamenti sacerdotium condidit. Ipse sacerdos est, victima et altare: mediator inter
Deum Patrem et populum (cfr Heb 5, 5-10), expiationis victima (cfr 1 Io 2, 2; 4, 10)
quae se ipsam in crucis altari offert. Nemo dicere potest «hoc est corpus meum » et «

99
 Esercizi

hic est calix sanguinis mei » nisi in nomine et persona Christi, unius summi sacerdotis
novi et aeterni Testamenti (cfr Heb 8- 9).
Synodus Episcoporum iam in aliis congressionibus tractavit argumentum
Sacerdotii ordinati, tum cum de idoneitate agitur ministerii tum cum de candidatorum
formatione. Hac in re, dialogi sub lumine qui intra evenit postremum Coetum
synodalem, memorare Nos volumus quaedam principia quae ad necessitudinem
pertinent inter Sacramentum eucharisticum et Ordinem. Necesse est in primis
confirmare nexum inter Ordinem sacrum et Eucharistiam reperiri quidem in Missa
cui Episcopus praeest vel presbyter in persona Christi capitis.

100
 Unità 23 : testi di teologia liturgica
: TESTI DI TEOLOGIA LITURGICA
VEXILLA REGIS VENANTIUS FORTUNATUS (569)
1. Vexilla regis prodeunt; fulget Crucis
mysterium, quo carne carnis conditor
suspensus est patibulo.
2. Confixa clavis viscera tendens manus,
vestigia, redemptionis gratia hic immo-
lata est hostia.
3. Quo vulneratus insuper mucrone diro
lanceae, ut nos lavaret crimine, manavit
unda et sanguine.
4. Impleta sunt quae concinit David fideli
carmine, dicendo nationibus: regnavit a
ligno Deus.
5. Arbor decora et fulgida, ornata Regis
purpura, electa digno stipite tam sancta
membra tangere.
6. Beata, cuius brachiis pretium pependit
VERBUM SUPERNUM (S. THOMAS AQUINAS 1264)
1. Verbum supernum prodiens, nec Patris
linquens dexteram, ad opus suum exiens,
2. venit ad vitae vesperam.
3. In mortem a discipulo suis tradendus
aemulis, prius in vitae ferculo se tradidit
discipulis.
4. Quibus sub bina specie carnem dedit
et sanguinem; ut duplicis substantiae
totum cibaret hominem.
A SOLIS ORTUS CARDINE (SEDULIUS 450)
1. A solis ortus cardine adusque terrae
limitem Christum canamus Principem,
natum Maria Virgine.
2. Beatus auctor saeculi servile corpus
induit, ut carne carnem liberans non
perderet quod condidit.
3. Clausae parentis viscera caelestis intrat
gratia; venter puellae baiulat secreta quae
UNITÀ 23
saeculi: statera facta corporis, praedam
tulitque tartari.
7. Fundis aroma cortice, vincis sapore
nectare, iucunda fructu fertili plaudis
triumpho nobili.
8. Salve, ara, salve, victima, de passionis
gloria, qua vita mortem pertulit et morte
vitam reddidit.
9. O Crux ave, spes unica, hoc Passionis
tempore! piis adauge gratiam, reisque
dele crimina.
10. Te, fons salutis Trinitas, collaudet omnis
spiritus: quos per Crucis mysterium
salvas, fove per saecula. Amen.
11. In Festo Exaltationis Sanctae Crucis: in
hac triumphi gloria!
5. Se nascens dedit socium, convescens
in edulium, se moriens in pretium, se
regnans dat in praemium.
6. O salutaris hostia, quae caeli pandis
ostium, bella premunt hostilia; da robur,
fer auxilium
7. Uni trinoque Domino sit sempiter-
na gloria: qui vitam sine termino nobis
donet in patria. Amen
non noverat.
4. Domus pudici pectoris templum repen-
te fit Dei; intacta nesciens virum verbo
concepit Filium.
5. Enixa est puerpera quem Gabriel prae-
dixerat, quem matris alvo gestiens clau-
sus Ioannes senserat.
6. Feno iacere pertulit, praesepe non abhor-
101
 Esercizi

ruit, parvoque lacte pastus est per quem Pastor, Creator omnium
nec ales esurit. 8. Iesu, tibi sit gloria, qui natus es de Virgi-
7. Gaudet chorus caelestium et Angeli ne, cum Patre et almo Spiritu, in sempi-
canunt Deum, palamque fit pastoribus terna saecula. Amen

Lectiones Biblicæ
FERIA II HEBDOMADÆ XIX TEMPORIS PER ANNUM IN SANCTA MISSA
Lectio I (anno I): Deut 10, 12-22
In diebus illis: Locutus est Moyses populo dicens: «Et nunc, Israel, quid Dominus
Deus tuus petit a te, nisi ut timeas. Dominum Deum tuum et ambules in viis eius
et diligas eum ac servias Domino Deo tuo in toto corde tuo et in tota anima tua
custodiasque mandata Domini et præcepta eius, quæ ego hodie præcipio, ut bene sit
tibi? En Domini Dei tui cælum est et cælum cæli, terra et omnia, quæ in ea sunt; et
tamen patribus tuis conglutinatus est Dominus et amavit eos elegitque semen eorum
post eos, id es vos, de cunctis gentibus, sicut hodie comprobatur.
Circumcidite igitur præputium cordis vestri et cervicem vestram, ne induretis
amplius, quia Dominus Deus vester ipse est Deus deorum et Dominus dominantium,
Deus magnus, potens et terribilis, qui personam non accipit, nec munera, facit
iudicium pupillo et viduæ, amat peregrinum et dat ei victum atque vestitum. Et vos
ergo amate peregrinos, quia et ipsi fuistis advenæ in terraÆgypti. Dominum Deum
tuum timebis et ei servies, ipsi adhærebis iurabisque in nomine illius. Ipse est laus tua
et Deus tuus, qui fecit tibi hæc magnalia et terribilia, quæ viderunt oculi tui.
EVANGELIUM: MT 17, 22-27
Conversantibus Iesu et discipulis in Galilaea, dixit illis Iesus: “Filius hominis
tradendus est in manus hominum, et occident eum, et tertio die resurget”. Et contristati
sunt vehementer. Et cum venissent Capharnaum, accesserunt, qui didrachma
accipiebant, ad Petrum et dixerunt: “Magister vester non solvit didrachma?”. Ait:
“Etiam”. Et cum intrasset domum, praevenit eum Iesus dicens: “Quid tibi videtur,
Simon? Reges terrae a quibus accipiunt tributum vel censum? A filiis suis an ab alienis?”.
Cum autem ille dixisset: “Ab alienis”, dixit illi Iesus: “Ergo liberi sunt filii. Ut autem
non scandalizemus eos, vade ad mare et mitte hamum; et eum piscem, qui primus
ascenderit, tolle; et, aperto ore, eius invenies staterem. Illum sumens, da eis pro me et
te”.

102
 Unità 23: testi di teologia liturgica

In liturgia horarum
AD OFFICIUM LECTIONIS LECTIO PRIOR: OS 14, 2-10
Hæc dicit Dominus: «Convertere, Israel, ad Dominum Deum tuum, quoniam
corruisti in iniquitate tua. Tollite vobiscum verba et convertimini ad Dominum; dicite
ei: “Omnem aufer iniquitatem et accipe bonum, et reddemusfructum labiorum
nostrorum. Assyria non salvabit nos, super equum non ascendemus, nec vocabimus
ultra: ‘Deos nostros! ’ opera manuum nostrarum, quia in te misericordiam
consequetur pupillus”. “Sanabo prævaricationem eorum, diligam eos spontanee,
quia aversus est furor meus ab eis.
Ero quasi ros pro Israel; germinabit quasi lilium et mittet radices suas ut
Libanus. Expandentur rami eius; et erit quasi oliva gloria eius, et odor eius ut Libani.
Convertentur sedentes in umbra mea, colent triticum et germinabunt quasi vinea;
memoriale eius sicut vinum Libani. Ephraim, quid ei ultra idola? Ego exaudio et
respicio in eum. Ego ut abies virens: ex me fructus tuus invenitur”. Qui sapiens est,
intellegat ista, intellegens sciat hæc! Quia rectæ viæ Domini, et iusti ambulabunt in eis;
prævaricatores vero corruent in eis».
AD LAUDES MATUTINAS LECTIO BREVIS: IAC 2, 12-13
Sic loquimini et sic facite sicut per legem libertatis iudicandi. Iudicium enim sine
misericordia illi, qui non fecit misericordiam; superexultat misericordia iudicio.
AD TERTIAM LECTIO BREVIS: 2 COR 13, 11
Fratres, gaudete, perfecti estote, exhortamini invicem, idem sapite, pacem habete, et
Deus dilectionis et pacis erit vobiscum.
AD VESPERAS LECTIO BREVIS: IAC 4, 11-12
Nolite detrahere alterutrum, fratres; qui detrahit fratri aut qui iudicat fratrem
suum, detrahit legi et iudicat legem; si autem iudicas legem, non es factor legis sed
iudex. Unus est legislator et iudex, qui potest salvare et perdere; tu autem quis es, qui
iudicas proximum?
AD COMPLETORIUM LECTIO BREVIS: 1 TH 5, 9-10
Posuit nos Deus in acquisitionem salutis per Dominum nostrum Iesum Christum,
qui mortuus est pro nobis, ut sive vigilemus sive dormiamus, simul cum illo vivamus.
PREGHIERA DI ORDINAZIONE PRESBITERI
«Adesto, Domine, sancte Pater, omnipotens æterne Deus, humanæ dignitatis
auctor et distributor omnium gratiarum, perquem proficiunt universa, per quem
cuncta firmantur, qui ad efformandum populum sacerdotalem ministros Christi Filii
tui, virtute Spiritus Sancti, in eodem diversis ordinibus disponis.

103
 Esercizi

Iam in priore Testamento officia sacramentis mysticis instituta creverunt: ut cum

Moysen et Aaron regendo et sanctificando populo præfecisses, adeorum societatis
et operis adiumentum sequentis ordinis et dignitatis viros eligeres. Sic in eremo,
per septuaginta virorum prudentium mentes Moysi spiritum propagasti; quibus ille
adiutoribus usus populum tuum facilius gubernavit.
Sic in filios Aaron paternæ plenitudinis abundantiam transfudisti, ut ad sacrificia
tabernaculi, quæ umbra erant futurorum bonorum, meritum sufficeret secundum
Legemsacerdotum. Novissime vero, Pater sancte, Filium tuum in mundum misisti,
Apostolum et Pontificem confessionis nostræ Iesum…
Ipse tibi per Spiritum Sanctum semetipsum obtulit immaculatum, et Apostolos
suos, sanctificatos in veritate, missionis suæ participes effecit; quibus comites addidisti
ad opus salutis per totum mundum nuntiandum atque exercendum. Nunc etiam
infirmitati nostræ, Domine, quæsumus, hos adiutores largire quibus in apostolico
sacerdotio fungendo indigemus.
Da, quæsumus, omnipotens Pater, in hos famulos tuos presbyterii dignitatem;
innova in visceribus eorum Spiritum sanctitatis; acceptum a te, Deus, secundi meriti
munus obtineant, censuramque morum exemplo suæ conversationis insinuent.
Sint probi cooperatores Ordinis nostri, ut verba Evangelii, eorum prædicatione
in cordibus hominum, Sancti Spiritus gratia, fructificent et usque ad extremum
terræ perveniant. Sint nobiscum fideles dispensatores mysteriorum tuorum, ut
populus tuus per lavacrum regenerationis innovetur et de altari tuo reficiatur, utque
reconcilientur peccatores et subleventur infirmi.Sint nobis iuncti, Domine, ad tuam
deprecandam misericordiam pro populo ipsis commisso atque pro universo mundo.
Sic nationum plenitudo, in Christo congregata, in unum populum tuum, in Regno
tuo consummandum, convertatur. Per DNJC ...
PREGHIERA DI ORDINAZIONE DIACONI
«Adesto, quæsumus, omnipotens Deus, gratiarum dator, ordinum distributor
officiorumque dispositor, qui in te manens innovas omnia, et sempiterna providentia
cuncta disponens, per verbum, virtutem sapientiamque tuam Iesum Christum,
Filium tuum, Dominum nostrum, singulis quibusque temporibus aptanda dispensas.
Cuius corpus, Ecclesiam tuam, cælestium gratiarum varietate distinctam
suorumque conexam distinctione membrorum compage mirabili per Spiritum
Sanctum unitam, in augmentum templi novi crescere dilatarique largiris, sacris
muneribus trinos gradus ministrorum nomini tuo servire constituens, sicut iam ab
initio Levi filios elegisti, ad prioris tabernaculi ministerium explendum.
Sic in Ecclesiæ tuæ exordiis Apostoli Filii tui, Spiritu Sancto auctore, septem
viros boni testimonii delegerunt, qui eos in cotidiano ministerio adiuvarent, ut ipsi
orationi et prædicationi verbi abundantius possent instare, et electis illis viris peR

104
 Unità 23: testi di teologia liturgica

orationem et manus impositionem mensarum ministerium commiserunt. Super hos

quoque famulos tuos, quæsumus, Domine, placates intende, quos tuis sacris altaribus
servituros in officium diaconii suppliciter dedicamus. Emitte in eos, Domine,
quæsumus, Spiritum Sanctum, quo in opus ministerii fideliter exsequendi munere
septiformis tuæ gratiæ roborentur.
Abundet in eis evangelicæ forma virtutis, dilectio sine simulatione,
sollicitudoinfirmorum ac pauperum, auctoritas modesta, innocentiæ puritas et
spiritualis observantia disciplinæ. In moribus eorum præcepta tua fulgeant, ut suæ
conversationis exemplo imitationem sanctæ plebis acquirant, et, bonum conscientiæ
testimonium præferentes, in Christo firmi et stabiles perseverent, quatenus, Filium
tuum, qui non venit ministrari sed ministrare, imitantes in terris, cum ipso regnare
mereantur in cælis. Qui tecum vivit et regnat in unitate Spiritus Sancti, Deus, per
omnia sæcula sæculorum. Omnes: Amen» (OEPD 207)

105
 Esercizi

Institutio Generalis Missalis Romani (2002)

PROEMIUM
Cenam paschalem cum discipulis celebraturus, in qua sacrificium sui Corporis
et Sanguinis instituit, Christus Dominus cenaculum magnum, stratum (Lc 22, 12)
parari mandavit. Quod quidem iussum etiam ad se pertinere Ecclesia semper est
arbitrata, cum de iis statuebat, quæ, in disponendis hominum animis, locis, ritibus,
textibus, ad sanctissimæ Eucharistiæ celebrationem spectarent. Normæ quoque
hodiernæ, quæ, voluntate Concilii Oecumenici Vaticani II innixæ, præscriptæ sunt,
atque novum Missale, quo Ecclesia Ritus romani in Missa celebranda posthac utetur,
iterum sunt argumentum huius sollicitudinis Ecclesiæ, eius fidei immutatique amoris
erga summum mysterium eucharisticum, atque continuam contextamque eius
traditionem, quamquam res novæ quædam inductæ sunt, testantur.
TESTIMONIUM FIDEI IMMUTATÆ
Missæ natura sacrificalis, a Concilio Tridentino, quod universæ traditioni
Ecclesiæ congruebat, sollemniter asserta, rursus enuntiata est a Concilio Vaticano II,
quod circa Missam hæc significantia protulit verba: «Salvator noster in Cena novissima
sacrificium eucharisticum Corporis et Sanguinis sui instituit, quo sacrificium crucis
in sæcula, donec veniret, perpetuaret, atque adeo Ecclesiæ dilectæ sponsæ memoriale
concrederet mortis et resurrectionis suæ».
Quod sic a Concilio docetur, id formulis Missæ continenter exprimitur. Etenim
doctrina, quæ hac sententia, iam in antiquo Sacramentario, vulgo Leoniano nuncupato,
exstante, presse significatur: « quoties huius hostiæ commemoratio celebratur, opus
nostræ redemptionis exercetur », apte accurateque explicatur in Precibus eucharisticis;
in his enim sacerdos, dum anamnesin peragit, ad Deum nomine etiam totius populi
conversus, ei gratias persolvit et sacrificium offert vivum et sanctum, oblationem
scilicet Ecclesiæ et hostiam, cuius immolatione ipse Deus voluit placari, atque orat,
ut Corpus et Sanguis Christi sint Patri sacrificium acceptabile et toti mundo salutare.
Ita in novo Missali lex orandi Ecclesiæ respondet perenni legi credendi, qua nempe
monemur unum et idem esse, excepta diversa offerendi ratione, crucis sacrificium
eiusque in Missa sacramentalem renovationem, quam in Cena novissima Christus
Dominus instituit Apostolisque faciendam mandavit in sui memoriam, atque
proinde Missam simul esse sacrificium laudis, gratiarum actionis, propitiatorium et
satisfactorium.
Mirabile etiam mysterium præsentiæ realis Domini sub speciebus eucharisticis, a
Concilio Vaticano II aliisque Ecclesiæ Magisterii documentis eodem sensu eademque
sententia, quibus Concilium Tridentinum id credendum proposuerat, confirmatum,
in Missæ celebratione declaratur non solum ipsis verbis consecrationis, quibus
Christus per transsubstantiationem præsens redditur, sed etiam sensu et exhibitione

106
 Unità 23: testi di teologia liturgica

summæ reverentiæ et adorationis, quæ in Liturgia eucharistica fieri contingit.

Eadem de causa populus christianus adducitur, ut feria V Hebdomadæ sanctæ in
Cena Domini, et in sollemnitate Ss.mi Corporis et Sanguinis Christi, hoc admirabile
Sacramentum peculiarem in modum excolat adorando.
Natura vero sacerdotii ministerialis, quod episcopi et presbyteri proprium est,
qui in persona Christi sacrificium offerunt coetuique populi sancti præsident, in
ipsius ritus forma, e prestantiore loco et munere eiusdem sacerdotis elucet. Huius
vero muneris rationes edicuntur et perspicue ac fusius explanantur in gratiarum
actione Missæ chrismatis, feria V Hebdomadæ sanctæ; quo videlicet die institutio
sacerdotii commemoratur. In illa enim collatio potestatis sacerdotalis per manuum
impositionem facta illustratur; atque ipsa potestas, singulis officiis recensitis,
describitur, quæ est continuatio potestatis Christi, Summi Pontificis Novi Testamenti.
Sed hac sacerdotii ministerialis natura etiam aliud quiddam, magni sane
faciendum, in sua luce collocatur, id est regale sacerdotium fidelium, quorum
sacrificium spirituale per Episcopi et presbyterorum ministerium in unione cum
sacrificio Christi, unici Mediatoris, consummatur. Namque celebratio Eucharistiæ est
actio Ecclesiæ universæ; in qua unusquisque solum et totum id agat, quod ad ipsum
pertinet, respectu habito gradus eius in populo Dei. Quo efficitur, ut etiam rationes
quædam celebrationis magis attendantur, quibus sæculorum decursu interdum est
minor cura adhibita. Hic enim populus est populus Dei, Sanguine Christi acquisitus,
a Domino congregatus, eius verbo nutritus, populus ad id vocatus, ut preces totius
familiæ humanæ ad Deum admoveat, populus, qui pro mysterio salutis gratias in
Christo agit eius sacrificium offerendo, populus denique, qui per Communionem
Corporis et Sanguinis Christi in unum coalescit.
ORATIO SANCTI AMBROSII ANTE MISSAM
Ad mensam dulcissimi convivii tui, pie Domine Iesu Christe, ego peccator
de propriis meis meritis nihil praesumens, sed de tua confidens misericordia
et bonitate, accedere vereor et contremisco. Nam cor et corpus habeo multis
criminibus maculatum, mentem et linguam non caute custoditam. Ergo, o pia
Deitas, o tremenda maiestas, ego miser, inter angustias deprehensus, ad te fontem
misericordiae recurro, ad te festino sanandus, sub tuam protectionem fugio; et quem
Iudicem sustinere nequeo, Salvatorem habere suspiro. Tibi, Domine, plagas meas
ostendo, tibi verecundiam meam detego. Scio peccata mea multa et magna, pro
quibus timeo; spero in misericordias tuas, quarum non est numerus.Respice ergo
in me oculis misericordiae tuae, Domine, Iesu Christe, Rex aeterne, Deus et homo,
crucifixus propter hominem. Exaudi me sperantem in te; miserere mei pleni miseriis
et peccatis, tu qui fontem miserationis numquam manare cessabis.
Salve, salutaris victima, pro me et omnia humano genere in patibulo Crucis

107
 Esercizi

oblata. Salve, nobilis, et pretiose sanguis, de vulneribus crucifixi Domini mei Iesu
Christi profluens, et peccata totius mundi abluens.
Recordare, Domine, creaturae tuae, quam tuo Sanguine redemisti. Paenitet me
peccasse, cupio emendare quod feci. Aufer ergo a me, clementissime Pater, omnes
iniquitates et peccata mea; ut, purificatus mente et corpore, digne degustare merear
Sancta sanctorum. Et concede, ut haec sancta praelibatio Corporis et Sanguinis tui,
quam ego indignus sumere intendo, sit peccatorum meorum remissio, sit delictorum
perfecta purgatio, sit turpium cogitationem effugatio ac bonorum sensuum
regeneratio, operumque tibi placentium salubris efficacia, animae quoque et corporis
contra inimicorum meorum insidias firmissima tuitio. Amen.
ORATIO AD BEATAM MARIAM VIRGINEM ANTE MISSAM
O mater pietatis et misericordiae, beatissima Virgo Maria, ego miser et indignus
peccator ad te confugio toto corde et affectu; et precor pietatem tuam, ut, sicut
dulcissimo filio tuo in cruce pendenti astitisti, ita et mihi, misero peccatori, et
sacerdotibus omnibus, hic et in tota sancta ecclesia hodie offerentibus, clementer
adsistere digneris, ut, tua gratia adiuti, dignam et acceptabilem hostiam in conspectu
summae et individuae trinitatis offerre valeamusamen.
ORATIO AD SANCTUM IOSEPH ANTE MISSAM
O felicem virum, beatum Ioseph, cui datum est Deum, quem multi reges voluerunt
videre et non viderunt, audire et non audierunt, non solum videre et audire, sed
portare, deosculari, vestire et custodire!
V. Ora pro nobis, beate Iospeh.
R. Ut digni efficiamur promissionibus Christi.
Deus, qui dedisti nobis regale sacerdotium: praesta, quaesumus; ut, sicut beatus
Ioseph unigenitum Filium tuum, natum ex Maria Virgine, suis manibus reverenter
tractare meruit et portare, ita nos facias cum cordis munditia et operis innocentia
tuis sanctis altaribus deservire, ut sacrosanctum Filii tui Corpus et Sanguinem hodie
digne sumamus, et in futuro saeculo praemium habere mereamur aeternum. Per
eundem Christum Dominum nostrum. Amen.
ORATIO SANCTI BONAVENTURAE POST MISSAM
Transfige, dulcissime Domine Iesu, medullas et viscera animae meae suavissimo
ac saluberrimo amoris tui vulnere, vera serenaque et apostolica sanctissima caritate,
ut langueat et liquefiat anima mea solo semper amore et desiderio tui, te concupiscat
et deficiat in atria tua, cupiat dissolvi et esse tecum.
Da ut anima mea te esuriat, panem Angelorum, refectionem animarum
sanctarum; panem nostrum cotidianum, supersubstantialem, habentem omnem
dulcedinem et saporem, et omne delectamentum suavitatis. Te, in quem desiderant

108
 Unità 23: testi di teologia liturgica

Angeli prospicere, semper esuriat et comedat cor meum, et dulcedine saporis tui
repleantur viscera animae meae; te semper sitiat fontem vitae, fontem sapientiae et
scientiae, fontem aeterni luminis, torrentem voluptatis, ubertatem domus Dei.
Te semper ambiat, te quaerat, te inveniat, ad te tendat, ad te perveniat, te
meditetur, te loquatur, et omnia operetur in laudem et gloriam nominis tui, cum
humilitate et discretione, cum dilectione, et delectatione, cum facilitate et affectu,
cum perseverantia usque in finem; ut tu sis solus semper spes mea, tota fiducia mea,
divitiae meae, delectatio mea, iucunditas mea, gaudium meum, quies et tranquillitas
mea, pax mea, suavitas mea, odor meus, dulcedo mea, cibus meus, refectio mea,
refugium meum, auxilium meum, sapientia mea, portio mea, possessio mea,
thesaurus meus, in quo fixa et firma et immobiliter semper sit radicata mens mea et
cor meum. Amen.
ORATIO SANCTI THOMAE POST MISSAM
Gratias tibi ago, Domine, sancte Pater, omnipotens aeterne Deus, qui me
peccatorem, indignum famulum tuum, nullis meis meritis, sed sola dignatione
misericordiae tuae satiare dignatus es pretioso Corpore et Sanguine Filii tui, Domini
nostri Iesu Christi. Et precor, ut haec sancta communio non sit mihi reatus ad
poenam, sed intercessio salutaris ad veniam. Sit mihi armatura fidei et scutum bonae
voluntatis. Sit vitiorum meorum evacuatio, concupiscentiae et libidinis exterminatio,
caritatis et patientiae, humilitatis et oboedientiae omniumque virtutum augmentatio:
contra insidias inimicorum omnium, tam visibilium quam invisibilium firma
defensio; motuum meorum, tam carnalium quam spiritualium, perfecta quietatio: in
te uno ac vero Deo firma adhaesio; atque finis mei felix consummatio.
Et precor te, ut ad illud ineffabile convivium me peccatorem perducere digneris,
ubi tu, cum Filio tuo et Spiritu Sancto, Sanctis tuis es lux vera, satietas plena, gaudium
sempiternum, iucunditas consummata et felicitas perfecta. Per eundem Christum
Dominum nostrum. Amen.
ORATIO UNIVERSALIS SUB NOMINE CLEMENTIS PP. XI VULGATA
Credo Domine, sed credam firmius; spero, sed sperem securius; amo, sed amem
ardentius; doleo, sed doleam vehementius.
Adoro te ut primum principium; desidero ut finem ultimum; laudo ut
benefactorem perpetuum; invoco ut defensorem propitium.
Tua me sapientia dirige, iustitia contine, clementia solare, potentia protege.
Offero tibi, Domine cogitanda, ut sint ad te; dicenda, ut sint de te; facienda, ut
sint secundum te; ferenda, ut sint propter te.
Volo quidquid vis, volo quia vis, volo quomodo vis, volo quamdiu vis.
Oro, Domine, intellectum illumines, voluntatem inflammes, cor emundes,
animam sanctifices.

109
 Esercizi

Defleam præteritas iniquitates, repellam futuras tentationes, corrigam vitiosas

propensiones, excolam idoneas virtutes.
Tribue mihi, bone Deus, amorem tui, odium mei, zelum proximi, contemptum
mundi.
Studeam superioribus oboedire, inferioribus subvenire, amicis consulere, inimicis
parcere.
Vincam voluptatem austeritate, avaritiam largitate, iracundiam lenitate,
tepiditatem fervore.
Redde me prudentem in consiliis, constantem in periculis, patientem in adversis,
humilem in prosperis.
Fac, Domine, ut sim in oratione attentus, in epulis sobrius, in munere sedulus, in
proposito firmus.
Curem habere innocentiam interiorem, modestiam exteriorem, conversationem
exemplarem, vitam regularem.
Assidue invigilem naturæ domandæ, gratiæ fovendæ, legi servandæ, saluti
promerendæ.
Discam a te quam tenue quod terrenum, quam grande quod divinum, quam
breve quod temporaneum, quam durabile quod æternum.
Da mortem præveniam, iudicium pertineam, infernum effugiam, paradisum
obtineam. Per Christum Dominum nostrum. Amen.
ADORO TE DEVOTE
1. Adoro Te devote, latens Deitas, quae sub semper magis credere, in te spem habe-
his figuris vere latitas: tibi se cor meum re, te diligere.
totum subiicit, quia te contemplans 5. O memoriale mortis Domini! panis
totum deficit. vivus, vitam praestans homini! Praesta
2. Visus, tactus, gustus in te fallitur, sed meae menti de te vivere et te illi semper
auditu solo tuto creditur. credo quidquid dulce sapere.
dixit Dei Filius: nil hoc verbo Veritatis 6. Pie pellicane, Iesu Domine, me immun-
verius. dum munda tuo sanguine. cuius una stil-
3. In cruce latebat sola Deitas, at hic latet la salvum facere totum mundum quit ab
simul et humanitas; ambo tamen credens omni scelere.
atque confitens, peto quod petivit latro 7. Iesu, quem velatum nunc aspicio, oro
paenitens. fiat illud quod tam sitio; ut te revela-
4. Plagas, sicut Thomas, non intueor; Deum ta cernens facie, visu sim beatus tuae
tamen meum te confiteor. fac me tibi gloriae. Amen.
ANIMA CHRISTI
1. Anima Christi, sanctífica me. 4. Aqua láteris Christi, lava me.
2. Corpus Christi, salva me. 5. Pássio Christi, confórta me,
3. Sanguis Christi, inébria me. 6. O bone Iesu, exáudi me.

110
 Unità 23: testi di teologia liturgica

7. Intra tua vúlnera abscónde me. 11. Et iube me veníre ad te,

8. Ne permíttas me separári a te. 12. ut cum Sanctis tuis laudem te
9. Ab hoste malígno defénde me. 13. in sǽcula sæculórum.
10. In hora mortis meæ voca me. 14. Amen
PSALMUS II
Antiphona: Regnum eius regnum sempitérnum est, et omnes reges sérvient ei et
obœdient. (T. P. Allelúia).
1. Quare fremuérunt gentes, et pópuli meditáti sunt inánia?
2. Astitérunt reges terræ, et príncipes convenérunt in unum advérsus Dóminum et
advérsus Christum eius:
3. «Dirumpámus víncula eórum et proiciámus a nobis iugum ipsórum!».
4. Qui hábitat in cælis, irridebit eos, Dóminus subsannábit eos.
5. Tunc loquétur ad eos in ira sua et in furóre suo conturbábit eos:
6. «Ego autem constítui regem meum super Sion, montem sanctum meum!».
7. Prcedicábo decrétum eius. Dóminus dixit ad me: «Fílius meus es tu; ego hódie
génui te.
8. Póstula a me, et dabo tibi gentes hereditátem tuam et possessiónem tuam térm-
inos terræ.
9. Reges eos in virga férrea et tamquam vas fíguli confrínges eos».
10. Et nunc, reges, intellégite, erudimini, qui iudicatis terram.
11. Servíte Dómino in timóre et exsultáte ei cum tremóre.
12. Apprehéndite disciplinam, ne quando irascátur, et pereátis de via, cum exárserit
in brevi ira eius. Beati omnes, qui confídunt in eo.
13. Glória Patri, et Fílio, et Spirítui Sancto.
14. Sicut erat in princípio, et nunc, et semper, et in sæcula sæculorum.
Amen.
Antíphona: Regnum eius regnum sempitérnum est, et omnes reges sérvient ei et
obœdient. (T. P. Allelúia).
V. Dómine, exaudi oratiónem meam.
R. Et clamor meus ad te véniat.
Orémus: Omnípotens sempitérne Deus, qui in dilécto Fílio tuo, universórum
Rege, ómnia instauráre voluísti: concéde propítius; ut cunctæ famíliæ géntium,
peccáti vúlnere disgregátæ, eius suavíssimo subdántur império: Qui tecum vivit et
regnat in unitáte Spíritus Sancti Deus: per ómnia sæcula sæculórum. R. Amen.

111
 Esercizi

UNITÀ 24
: TESTI DI FILOSOFIA E TEOLOGIA
TERTULLIANUS (220)
Apologeticum
XXXVIII. Proinde, nec Paulo lenius, inter licitas factiones sectam istam deputari
oportebat, a qua nihil tale committitur, quale de illicitis factionibus praecavetur.
Nisi fallor enim, prohibendarum factionum causa de providentia constat modestiae
publicae, ne civitas in partes scinderetur, qua facile comitia, concilia, curias,
conciones, spectacula etiam aemulis studiorum compulsationibus inquietarent, cum
iam et in quaestu habere coepissent venalem et mercenariam violentiae suae operam.
At enim nobis ab omni gloriae et dignitatis ardore frigentibus nulla est necessitas
coetus, nec ulla magis res aliena, quam publica.
Unam omnium rempublicam agnoscimus, mundum. Atque adeo spectaculis
vestris in tantum renuntiamus, in quantum originibus eorum, quas scimus de
superstitione conceptas, cum et ipsis rebus, de quibus transiguntur, praetersumus.
Nihil enim nobis dictu, visu, auditu cum insania circi, cum impudicitia theatri, cum
atrocitate arenae, cum vanitate Chrysti. Licuit Epicureis aliam decernere voluptatis
veritatem, id est, animi aequitatem: in quo vos offendimus, si alias praesumimus
voluptates? Si oblectari novissime nolumus, nostra iniuria est, si forte, non vestra.
Sed reprobamus quae placent vobis! nec vos nostra delectant.
THASCIUS CAECILIUS CYPRIANUS (258)
De catholicae ecclesiae unitate
Quam unitatem tenere firmiter et uindicare debemus maxime episcopi, qui
in ecclesia praesidemus, ut episcopatum quoque ipsum unum adque indiuisum
probemus. Nemo fraternitatem mendacio fallat, nemo fidei ueritatem perfida
praeuaricatione corrumpat. Episcopatus unus est cuius a singulis in solidum pars
tenetur. Ecclesia una est quae in multitudinem latius incremento fecunditatis
extenditur: quomodo solis multi radii sed lumen unum, et rami arboris multi sed
robur unum tenaci radice fundatum, et cum de fonte uno riui plurimi defluunt,
numerositas licet diffusa uideatur exundantis copiae largitate, unitas tamen seruatur
in origine.
Auelle radium solis a corpore, diuisionem lucis unitas non capit; ab arbore frange
ramum, fractus germinare non poterit; a fonte praecide riuum, praecisus arescit.
Sic et ecclesia, Domini luce perfusa, per orbem totum radios suos porrigit, unum
tamen lumen est quod ubique diffunditur nec unitas corporis separatur; ramos suos
in uniuersam terram copia ubertatis extendit; profluentes largiter riuos latius spandit,

112
 Unità 24: testi di filosofia e teologia

unum tamen caput est et origo una, et una mater fecunditatis successibus copiosa:
illius fetu nascimur, illius lacte nutrimur, spiritu eius animamur.
Adulterari non potest sponsa Christi, incorrupta est et pudica: unam domum
nouit, unius cubiculi sanctitatem casto pudore custodit. Haec nos Deo seruat, haec
filios regno quos generauit adsignat. Quisque ab ecclesia segregatus adulterae iungitur,
a promissis ecclesiae separatur, nec perueniet ad Christi praemia qui relinquit
ecclesiam Christi: alienus est, profanus est, hostis est. Habere iam non potest Deum
patrem qui ecclesiam non habet matrem. Si potuit euadere quisque, extra arcam Noe
fuit, et qui extra ecclesiam foris fuerit, euadet. Monet Dominus et dicit: ‘Qui non est
mecum aduersus me est, et qui non mecum colligit spargit.
Qui pacem Christi et concordiam rumpit, aduersus Christum facit; qui alibi
praeter ecclesiam colligit, Christi ecclesiam spargit. Dicit Dominus: ‘Ego et Pater
unum sumus’, et iterum de Patre et Filio et Spiritu sancto scriptum est: Et tres unum
sunt. Et quisquam credit hanc unitatem de diuina firmitate uenientem, sacramentis
caelestibus cohaerentem, scindi in ecclesia posse et uoluntatum conlidentium
diuortio separari? Hanc unitatem qui non tenet non tenet Dei legem, non tenet Patris
et Filii fidem, uitam non tenet et salutem.
De zelo et livore
Zelare quod bonum videas, et invidere melioribus, leve apud quosdam, et
modicum crimen videtur, fratres dilectissimi dumque existimatur leve esse et
modicum, non timetur dum non timetur contemnitur; dum contemnitur non facile
vitatur, et fit caeca et occulta quae dum minus perspicitur ut caveri a providentibus
posit, improvidas mentes latenter affligit. Porro autem dominus prudentes noas iussit,
et cauta sollicitudine vigiklare praecipit ne adversaries vigiolans simper et simper
insidians, ubi in pectus obrepserit, de scintillis conflet incendia, de parvis maxima
exaggeret et dum remissis et incautis leniore aura et flatu mollioire blanditur, procelli
sac turbinibus excitatis, ruinas filii Dei et salutis ac vitae naufragia moliatur.
Excubandum est itaque, fratres dilectissimi, atque omnibus viribus elaborandum
ut inimico saevienti et iacula sua in omnes corporis partes quibus percuti et vulnerari
possumus dirigenti, sollicita et plena vigilantia repugnemus, secundum quod Petrus
apostolus in epistula sua praemonet et docet dicens “sobri estote et vigilate, quia
adversaries vester diabolus tamquam leo rugiens circuit aliquem devorare quaerens”
circuit ille nos singulos, et tamquam hostis clauses obsidens murus explorat et tentat
an sit pars aliqua murorum minus stabilis et minus fida, cuius aditu ad interior
penetretur. Offertt oculis formas illices et faciles voluptates ut visu destruat castitatem.
Aures per canora musica tentat, ut soni dulciorris auditusolvat et molliat
Christianorum vigorem: Hinc diabolus, inter initia statim mundi, et periit primus
et perdidit. Et paulo post: Quale malum est, inquit, fratres dilectissimi, quo angelus
cecidit, quo circumveniri et subverti alta illa et praeclara sublimitas potuit, quo

113
 Esercizi

deceptus est ipse qui decepit? Exinde invidia grassatur in terris, dum livore periturus
magistro perditionis obsequitur, dum diabolum qui zelat imitatur, sicut scriptum est.
SANCTUS HIERONYMUS (420)
Epistula LXVIII: scripta versus annum 403 exeuntem vel 404 ineuntem. Domino
vere sancto et beatissimo papae augustino, hieronymus
1. Crebras ad me epistolas dirigis, et saepe compellis ut respondeam cuidam
epistolae tuae, cuius ad me, ut ante iam scripsi, per Sysinnium diaconum exemplaria
pervenerant, absque subscriptione tua, et quae primum per fratrem Profuturum,
secundo per quemdam alium te misisse significas; et interim Profuturum retractum
de itinere, et episcopum constitutum, veloci morte subtractum; illum cuius nomen
retices, maris timuisse discrimina, et navigationis mutasse consilium. Quae cum
ita sint, satis mirari nequeo quomodo ipsa epistola et Romae et in Italia haberi a
plerisque dicatur, et ad me solum non pervenerit, cui soli missa est; praesertim cum
idem frater Sysinnius inter caeteros tractatus tuos dixerit eam se non in Africa, non
apud te, sed in insula Adriae, ante hoc ferme quinquennium reperisse.
De amicitia omnis tollenda suspicio est, et sic cum amico, quasi cum altero se,
est loquendum. Nonnulli familiares mei, et vasa Christi, quorum Ierosolymis et in
sanctis locis permagna copia est, suggerebant non simplici a te animo factum, sed
laudem atque rumusculos et gloriolam populi requirente, ut de nobis cresceres; ut
multi cognoscerent te provocare, me timere; te scribere ut doctum, me tacere ut
imperitum, et tandem reperisse, qui garrulitati meae modum imponeret. Ego autem,
ut simpliciter fatear, Dignationi tuae primum idcirco respondere nolui, quia tuam
liquido epistolam non credebam, nec (ut vulgi de quibusdam proverbium est) litum
melle gladium. Deinde illud cavebam, ne episcopo communionis meae viderer
procaciter respondere, et aliqua in reprehendentis epistola reprehendere; praesertim
cum quaedam in illa haeretica iudicarem.
SANCTUS AURELIUS AUGUSTINUS (430)
De doctrina Christiana (liber IV, X-XII)
Cuius euidentiae diligens appetitus aliquando neglegit uerba cultiora nec curat,
quid bene sonet, sed quid bene indicet atque intimet, quod ostendere intendit. Vnde
ait quidam, cum de genere tali elocutionis ageret, esse in ea quandam diligentem
neglegentia. Haec tamen sic detrahit ornatum, ut sordes non contrahat. Quamuis
in bonis doctoribus tanta docendi cura sit uel esse debeat, ut uerbum, quod, nisi
obscurum sit uel ambiguum, latinum esse non potest, uulgi autem more sic dicitur,
ut ambiguitas obscuritasque uitetur, non sic dicatur, ut a doctis, sed potius ut ab
indoctis dici solet. Si enim non piguit dicere interpretes nostros: Non congregabo
conuenticula eorum de sanguinibus quoniam senserunt ad rem pertinere, ut eo loco

114
 Unità 24: testi di filosofia e teologia

pluraliter enuntiaretur hoc nomen, quod in latina lingua singulariter tantummodo

dicitur; cur pietatis doctorem pigeat imperitis loquentem, ossum potius quam os
dicere, ne ista syllaba non ab eo, quod sunt ossa, sed ab eo, quod sunt ora, intellegatur,
ubi Afrae aures de correptione uocalium uel productione non iudicant?
Quid enim prodest locutionis integritas, quam non sequitur intellectus audientis,
cum loquendi omnino nulla sit causa, si, quod loquitur, non intellegunt, propter quos
ut intellegant loquimur?
Qui ergo docet, uitabit uerba omnia quae non docent; et si pro eis alia quae
intellegantur integra potest dicere, id magis eliget; si autem non potest, siue quia non
sunt, siue quia in praesentia non occurrunt, utetur etiam uerbis minus integris, dum
tamen res ipsa doceatur atque discatur integre.
SANCTUS GREGORIUS TURONENSIS (594)
De miraculis beati Andreae apostoli
PROLOGUS: Repperi librum de virtutibus sancti Andreae apostoli, qui propter
nimiam verbositatem a nonnullis apocryphus dicebatur; de quo placuit ut retractis
enucleatisque tantum virtutibus, praetermissis his quae fastidium generabant, uno
tantum parvo volumine admiranda miracula clauderentur, quod et legentibus
praestaret gratiam et detrahentium auferret invidiam, quia inviolatam fidem non
exegit multitudo verbositatis sed integras rationis et puritas mentis (. . . ).
Dum autem haec agerentur, surrexit inimicus praedicationis apostolicae et
venit ad proconsulem Virinium, dicens: “Surrexit homo iniquus in Thesalonica, qui
templa deorum praedicat destrui, caerimonias respui et omnia priscae legis decreta
convelli. Unum deum tantum praedicat coli, cuius se etiam famulum protestatur”.
Haec audiens consulus, misit milites cum equitibus, qui eum exhiberent in conspectu
eius. Qui venientes ad portam, didicerunt, in qua domum commoraretur apostolus.
Ingredientes autem, cum vidissent vultum eius fulgore nimio resplendere, timore
perterriti, ceciderunt ante pedes eius. Beatus vero apostolus narrabat audientibus,
quae de eo proconsuli nuntiata fuissent. Et venientes populi cum gladiis et fustibus,
volebant milites interficere; sed prohibuit eos sanctus apostolus.
Proconsul enim veniens, cum non invenisset apostolum in civitate quae
preceperat, fremuit ut leo et misit alios viginti. Et ipsi ascendentes in domum, cum
vidissent beatum apostolum, turbati, nihil dixerunt. Tunc proconsul haec audiens,
iratus valde, misit multitudinem militum, qui eum cum vi adducerent. Quibus visis,
apostolus dixit: “Numquid propter me venistis?” Et illi: “Propter te”, inquiunt, “si
tamen tu es magus qui praedicas deos non coli”. Quibus ille ait: “Ego magus non sum,
sed sum apostolus Dei mei Iesu Christi, quem praedico”. Dum haec agerentur, unus
militum arreptus a daemone, evaginato gladio, exclamans dicit: “Quid mihi et tibi,
Virine proconsul, ut mitteres me ad hominem, qui non solummodo extrudere ab hoc

115
 Esercizi

vase, verum etiam suis me virtutibus incendere potest? Utinam venires ad occursum
eius et nihil mali ageres contra illum”.
Cum autem haec dixisset, daemonium egressum est a milite. Miles igitur cecidit
et mortuus est. Interea venit proconsul cum magno furore, et stans secus sanctum
apostolum, eum videre non poterat. Cui ille dixit: “Ego sum quem quaeris, proconsul”.
Et statim aperti sunt oculi eius, et vidit illum, et indignans ait: “Quae est haec insania,
ut contemnas iussionem nostram et ministros nostros subicias dicioni tuae? Vere
enim te magum atque maleficum esse manifestum est. Nunc autem feris te subiciam
pro contemptu deorum et nostro, et tunc videbis, si te possit eripere crucifixus, quem
praedicas”. Cui beatus apostolus ait: “Oportet te credere, proconsul, Deum verum et
quem misit filium eius Iesum Christum, praesertim cum videas unum de tuis militibus
interisse”. Et prostratus ad orationem sanctus apostolus, cum diutissime preces
fundisset ad Dominum, tetigit militem, dicens: “Surge, suscitat te Deus meus Iesus
Christus, quem praedico”. Et statim surrexit miles et stetit sanus. Cumque populus
adclamaret: “Gloria Deo nostro!”, proconsul ait: “Nolite credere, o populi, nolite credere
magum”.
At illi clamabant dicentes: “Non est haec magia, sed est doctrina sana et vera”.
Proconsul dixit: “Hominem istum ad bestias tradam et de vobis scribam caesari, ut
velociter pereatis, quia contemnitis leges eius”. Illi autem volentes eum lapidibus obruere,
dicebant: “Scribe caesari, quia Machedonas receperunt verbum Dei et, contemptis
idolis, Deum verum adorant”. Tunc iratus proconsul recessit ad praetorium, et facto
mane intromisit feris in stadium et iussit trahi et proici beatum apostolum in stadio.
PAULUS DIACONUS (725)
Storia langobardorum
De Germania, quod plures nutriat populos, ideoque ex ea multae gentes egrediatur
Septemtrionalis plaga quanto magis ab aestu solis remota est et nivali frigore gelida,
tanto salubrior corporibus hominum et propagandis est gentibus coaptata; sicut
econtra omnis meridiana regio, quo solis est fervori vicinior, eo semper morbis
habundat et educandis minus est apta mortalibus.
Unde fit, ut tantae populorum multitudines arctoo sub axe oriantur, ut non
inmerito universa illa regio Tanai tenus usque ad occiduum, licet et propriis loca in
ea singula nuncupentur nominibus, generali tamen vocabulo Germania vocitetur;
quamvis et duas ultra Rhenum provincias Romani, cum ea loca occupassent,
superiorem inferioremque Germaniam dixerint. Ab hac ergo populosa Germania
saepe innumerabiles captivorum turmae abductae meridianis populis pretio
distrahuntur. Multae quoque ex ea, pro eo quod tantos mortalium germinat, quantos
alere vix sufficit, saepe gentes egressae sunt, quae nihilominus et partes Asiae, sed
maxime sibi contiguam Europam adflixerunt.

116
 Unità 24: testi di filosofia e teologia

Testantur hoc ubique urbes erutae per totam Illiricum Galliamque, sed maxime
miserae Italiae, quae pene omnium illarum est gentium experta saevitiam. Gothi
siquidem Wandalique, Rugi, Heroli atque Turcilingi, necnon etiam et aliae feroces et
barbarae nationes e Germania prodierunt. Pari etiam modo et Winnilorum, hoc est
Langobardorum, gens, quae postea in Italia feliciter regnavit, a Germanorum populis
originem ducens, licet et aliae causae egressionis eorum asseverentur, ab insula quae
Scadinavia dicitur adventavit.
SANCTUS ANSELMUS BECCENSIS (1109)
Epistula ad lanfrancum archiepiscopum
Reverendo et amando suo Domino et patri et doctori, Cantuariae archiepiscopo,
Anglorum primati, matri ecclesiae catholicae fidei utilitatisque merito multum
amplectendo Lanfranco: frater Anselmus Beccensis, vita peccator, habitu monachus.
Quoniam agenda sunt omnia consilio, sed non omni consilio, sicut scriptum
est: omnia fac cum consilio, et consiliarius sit tibi unus de mille: unum, quem
scitis, non de mille, sed de omnibus mortalibus elegi, quem prae omnibus haberem
consultorem in dubiis, doctorem in ignoratis, in excessibus correctorem, in recte
actis approbatorem. Quo quamvis secundum votum uti non possim, decrevi tamen
uti, quantum possum. Quamvis enim valde multi sint praeter prudentiam vestram
de quorum multum proficere imperitus peritia, et quorum subiacere censurae mea
me cogat imperitia; nullum tamen eorum novi, cuius me doctrinae iudiciove tam
confidenter tamque libenter quam vestro subiiciam, et qui mihi tam paterno affectu
se si res indiget exhibeat, aut si res exigit, congaudeat.
Quare, quoniam quidquid de paterno vestro mihi pectore impenditur, et sapientia
est exquisitum et auctoritate roboratum et dilectione conditum: cum aliquid inde
haurio, id me sua et dulcedine delectat et securitate satiat. Sed quoniam haec ipsa
scienti loquor, his omissis, cur eorum meminerim, expediam.
Quidam fratres, servi vestri et conservi mei, me saepe multumque rogantes tandem
coegerunt, ut acquiescerem illis quaedam scribere, sicut in eiusdem praefatiuncula
considerare poteritis. De quo opusculo hoc praeter spem evenit, ut non solum illi
quibus instantibus editum est, sed et plures alii illud velint non solum legere, sed
etiam transcribere. Dubitans igitur, utrum illud volentibus denegare debeam aut
concedere, ne me aut invitum putantes oderint aut stultum ignoscentes derideant: ad
singularem meum recurro consiliarium, et scripturam ipsam examinandam vestro
mitto iudicio, ut eius auctoritate aut inepta a conspectu prohibeatur, aut correcta
volentibus praebeatur.

117
 Esercizi

SANCTUS THOMAS AQUINAS (1274)

SUMMA CONTRA GENTES: liber primus. Capitulum I quod sit officium
sapientis. Veritatem meditabitur guttur meum, et labia mea detestabuntur
impium (prov 8, 7).
Multitudinis usus, quem in rebus nominandis sequendum Philosophus censet,
communiter obtinuit ut sapientes dicantur qui res directe ordinant et eas bene
gubernant. Unde inter alia quae homines de sapiente concipiunt, a Philosopho ponitur
quod sapientis est ordinare. Omnium autem ordinatorum ad finem gubernationis et
ordinis regulam ex fine sumi necesse est: tunc enim unaquaeque res optime disponitur
cum ad suum finem convenienter ordinatur; finis enim est bonum uniuscuiusque.
Unde videmus in artibus unam alterius esse gubernativam et quasi principem,
ad quam pertinet eius finis: sicut medicinalis ars pigmentariae principatur et
eam ordinat, propter hoc quod sanitas, circa quam medicinalis versatur, finis est
omnium pigmentorum, quae arte pigmentaria conficiuntur. Et simile apparet in
arte gubernatoria respectu navifactivae; et in militari respectu equestris et omnis
bellici apparatus. Quae quidem artes aliis principantes architectonicae nominantur,
quasi principales artes: unde et earum artifices, qui architectores vocantur, nomen
sibi vindicant sapientum. Quia vero praedicti artifices, singularium quarundam
rerum fines pertractantes, ad finem universalem omni0um non pertingunt, dicuntur
quidem sapientes huius vel illius rei, secundum quem modum dicitur 1 Cor 3, 10, ut
sapiens architectus fundamentum posui; nomen autem simpliciter sapientis illi soli
reservatur cuius consideratio circa finem universi versatur, qui item est universitatis
principium; unde secundum Philosophum, sapientis est causas altissimas considerare.
SUMMA THEOLOGIAE: pars I quaestio 3 articulus 2: utrum in Deo sit
compositio formae et materiae
Ad secundum sic proceditur.
Iª Q. 3 A. 1 ARG. Videtur quod in Deo sit compositio formae et materiae. Omne
enim quod habet animam, est compositum ex materia et forma, quia anima est
forma corporis. Sed Scriptura attribuit animam Deo: introducitur enim ad Hebr. X,
ex persona Dei, iustus autem meus ex fide vivit; quod si subtraxerit se, non placebit
animae meae. Ergo Deus est compositus ex materia et forma.
Iª Q. 3 A. 2 ARG. Praeterea, ira, gaudium, et huiusmodi, sunt passiones coniuncti,
ut dicitur “de anima”. Sed huiusmodi attribuuntur Deo in Scriptura dicitur enim in
Psalmo, iratus est furore dominus in populum suum. Ergo Deus ex materia et forma
est compositus.
Iª Q. 3 A. 2 ARG. Praeterea, materia est principium individuationis. Sed Deus
videtur esse individuum, non enim de multis praedicatur. Ergo est compositus ex
materia et forma.

118
 Unità 24: testi di filosofia e teologia

SED CONTRA, omne compositum ex materia et forma est corpus, quantitas

enim dimensiva est quae primo inhaeret materiae. Sed Deus non est corpus, ut
ostensum est. Ergo Deus non est compositus ex materia et forma.
Iª q. 3 a. 2 s. c.
RESPONDEO dicendum quod impossibile est in Deo esse materiam.
Primo quidem, quia materia est id quod est in potentia. Ostensum est autem
quod Deus est purus actus, non habens aliquid de potentialitate. Unde impossibile
est quod Deus sit compositus ex materia et forma.
Secundo, quia omne compositum ex materia et forma est perfectum et bonum
per suam formam, unde oportet quod sit bonum per participationem, secundum
quod materia participat formam. Primum autem quod est bonum et optimum, quod
Deus est, non est bonum per participationem, quia bonum per essentiam, prius est
bono per participationem. Unde impossibile est quod Deus sit compositus ex materia
et forma.
Tertio, quia unumquodque agens agit per suam formam, unde secundum quod
aliquid se habet ad suam formam, sic se habet ad hoc quod sit agens. Quod igitur
primum est et per se agens, oportet quod sit primo et per se forma. Deus autem est
primum agens, cum sit prima causa efficiens, ut ostensum est. Est igitur per essentiam
suam forma; et non compositus ex materia et forma.
Ad primum ergo dicendum quod anima attribuitur Deo per similitudinem
actus. Quod enim volumus aliquid nobis, ex anima nostra est, unde illud dicitur esse
placitum animae Dei, quod est placitum voluntati ipsius.
Ad secundum dicendum quod ira et huiusmodi attribuuntur Deo secundum
similitudinem effectus, quia enim proprium est irati punire, ira eius punitio
metaphorice vocatur.
Ad tertium dicendum quod formae quae sunt receptibiles in materia individuantur
per materiam, quae non potest esse in alio, cum sit primum subiectum substans,
forma vero, quantum est de se, nisi aliquid aliud impediat, recipi potest a pluribus.
Sed illa forma quae non est receptibilis in materia, sed est per se subsistens, ex hoc
ipso individuatur, quod non potest recipi in alio, et huiusmodi forma est Deus. Unde
non sequitur quod habeat materiam.

119
 Esercizi

THOMAS MORE (1535)

De Tristitia Christi (De Fuga Discipulorum Excerptum)
Ceterum quando fugere deo non offenso licet ibi nimirum tutius est maturandae
fugae consilium quam cunctando captum, in horrendi criminis discrimen cadere.
Facilis enim res est et (ubi fas est) tuta, tempestiue fugere difficilis uero et periculosa
pugnare. Verum enimuero adolescens iste suo nos exemplo docet quodnam genus
hominum illud sit quod diutius possit minore cum periculo subsistere et si contigerit
capi ex ipsis etiam manibus capientium facile possit euadere. Nam is adolescens
quanquam post omnes restitit christumque tam diu subsequutus est quoad iniectis
manibus tenuerunt eum tamen quia non erat uarijs indutus uestibus sed tantum
sola simplicique syndone nec in illam ipsam quidem uel insutus uel infibulatus sed
superiecta necligenter amictus super nudo nimirum sic ut facile posset excutere
subito reiecta et in capientium manibus illic relicta syndone nudus aufugit ab eis et
nucleum auferens reliquit pignori putamina.
Quid hoc figurat nobis? quid inquam aliud quam quod non aliter ac uentricosus
quispiam et obeso tardus abdomine aut is qui densa uestium sarcina uadit onustus
ineptus redditur ad incitatum cursum sic ingruente tribulationis angustia uix uir
ille potest inde fugere qui multis opum sacculis circumcinctus est. At nec is quidem
celerem unquam cursum conficiet qui ueste quantumuis tenui nodis in arctum tracta
sic incingitur ut libere spirare non possit. Facilius etenim fugiet qui magnam gestans
cito potest abijcere quam si quis admodum paruam sic alligatam habeat in ceruice ut
eam necesse sit quocumque procurrat ferre.
Videre licet, rarius quidem istud quam uellem sed (laus sit deo) uidere licet
interdum homines apprime diuites qui potius parati sint pariter uniuersa perdere
quam offenso deo quicquam seruare cum scelere. Hij uestes multas habent sed quia
non sunt incincti quum periculum fugam suadet facile reiectis uestibus effugiunt.
Contra uero uidemus quosdam et hos multo plures quam uellem quibus quum tenue
contigerit indumentum et perquam curta supellex ita tamen ad inopes illas opes suas
suos ferruminarunt adfectus ut potius quam se patiantur ab illis distrahi cutem a
carne facilius possis auellere. Talis fugam capescat oportet in tempore. Nam si semel
apprehensa ueste teneatur peribit ipse potius quam relinquat syndonem. In summa
docemur adolescentis huius exemplo propter orientes tribulationes subitas et ex
improuiso ingruentia pericula ne forte res fugam postulet semper ut parati simus nec
ita uarijs uestibus onusti nec una quidem sic infibulati quin quum res urgeat abiecta
syndone, nudi possimus effugere.

120
 Unità 24: testi di filosofia e teologia

CONCILIUM TRIDENTINUM: DECRETUM DE IUSTIFICATIONE (1563)

Proemium
Cum hoc tempore, non sine multarum animarum iactura et gravi ecclesiasticae
unitatis detrimento, erronea quaedam disseminata sit de iustificatione doctrina: ad
laudem et gloriam omnipotentis Dei, Ecclesiae tranquilitatem et animarum salutem
sacrosancta oecumenica et generalis Tridentina synodus. . . exponere intendit
omnibus Christifidelibus veram sanamque doctrinam ipsius iustificationis, quam
“sol iustitiae” (Mal 4,2) Christus Iesus, “fidei nostrae auctor et consummator” (cf. Hebr
12,2), docuit, Apostoli tradiderunt et catholica Ecclesia, Spiritu Sancto suggerente,
perpetuo retinuit; districtius inhibendo, ne deinceps audeat quisquam aliter credere,
praedicare aut docere, quam praesenti decreto statuitur ac declaratur.
Cap. 1 De natura et legis ad iustificandos homines imbecillitate
Primum declarat sancta Synodus, ad iustificationis doctrinam probe et sincere
intelligendam oportere, ut unusquisque agnoscat et fateatur, quod, cum omnes
homines in praevaricatione Adae innocentiam perdidissent (Rom 5, 12; 1 Cor 15,
22), “facti inmundi” (Is 64, 6) et -ut Apostolus inquit- “natura filii irae” (Eph 2, 3),
quemadmodum in decreto de peccato originali exposuit, usque adeo “servi erant
peccati” (Rom 6, 20) et sub potestate diabolica mortis, ut non modo gentes per vim
naturae (can. 1), sed ne Iudaei quidem per ipsam etiam litteram Legis Moysi inde
liberari aut surgere possent, tametsi in eis liberum arbitrium minime exstinctum
(can. 5) esse, viribus licet attenuatum et inclinatum.
LEO XIII, LITT. ENC. RERUM NOVARUM (1891)
In deligendo genere vitae non est dubium, quin in potestae sit arbitrioque
singulorum alterutrum malle, aut Iesu Christi sectari de virginitate consilium, aut
maritali se vinclo obligare. Ius coniugii naturale et primigenum homini adimere,
caussamve nuptiarum praecipuam, Dei auctoritate initio constitutam, quoquo modo
circumscribere lex hominum nulla potest. Crescite et multiplicamini.
En igitur familia, seu societas domestica, perparva illa quidem, sed vera societas,
eademque omni civitate antiquior. Exclusio boni prolis ad tempus sane elucet quoties
sub forma conditionis usum tradendi ipsa fit: “contractu matrimoniali non traditur
ius in re seu ius in corpus, id est dominium corporis, sic et simpliciter, sed traditur
ius ad usum corporis et quidem ad usum determinatum, i. e. in ordine ad actus
vere coniugales”; sicut ergo dari non potest ius ad usum rei absque iure utendi ea
re, ita tradi non potest ius ad usum corporis in ordine ad actus coniugales, absque
iure utendi corpore ipso in ordine ad eosdem actus; conditione vero excludendi
hos actus seu usum iuris ad hos actus tollitur consensus ideoque ius ad hos actus;
consequenter qui matrimonium contrahit sub conditione excludendi usum iuris ad
actus coniugales, tradit ius ad usum utendi absque iure utendi, id est absque iure ad

121
 Esercizi

idem, quod contradictorium est”.

DEI VERBUM (1965)
Dei Verbum religiose audiens et fidenter proclamans, Sacrosancta Synodus
verbis S. Ioannis obsequitur dicentis: “Adnuntiamus vobis vitam aeternam, quae erat
apud Patrem et apparuit nobis: quod vidimus et audivimus adnuntiamus vobis, ut et
vos societatem habeatis nobiscum, et societas nostra sit cum Patre et cum Filio eius
Iesu Christo” (1 Io 1,2-3). Propterea, Conciliorum Tridentini et Vaticani I inhaerens
vestigiis, genuinam de divina revelatione ac de eius transmissione doctrinam
proponere intendit, ut salutis praeconio mundus universus audiendo credat, credendo
speret, sperando amet (1).
Caput I: De Ipsa Revelatione
Placuit Deo in sua bonitate et sapientia Seipsum revelare et notum facere
sacramentum voluntatis suae (cf. Eph 1,9), quo homines per Christum, Verbum
carnem factum, in Spiritu Sancto accessum habent ad Patrem et divinae naturae
consortes efficiuntur (cf. Eph 2,18; 2 Petr 1,4). Hac itaque revelatione Deus invisibilis
(cf. Col 1,15; 1 Tim 1,17) ex abundantia caritatis suae homines tamquam amicos
alloquitur (cf. Ex 33,11; Io 15,14-15) et cum eis conversatur (cf. Bar 3,38), ut eos
ad societatem Secum invitet in eamque suscipiat. Haec revelationis oeconomia fit
gestis verbisque intrinsece inter se connexis, ita ut opera, in historia salutis a Deo
patrata, doctrinam et res verbis significatas manifestent ac corroborent, verba autem
opera proclament et mysterium in eis contentum elucident. Intima autem per hanc
revelationem tam de Deo quam de hominis salute veritas nobis in Christo illucescit,
qui mediator simul et plenitudo totius revelationis exsistit (2).
GAUDIUM ET SPES N° 22 (1965)
De Christo, alpha et omega
Ecclesia, dum ipsa mundum adiuvat et ab eo multa accipit, ad hoc unum tendit ut
Regnum Dei adveniat et totius humani generis salus instauretur. Omne vero bonum,
quod Populus Dei in suae peregrinationis terrestris tempore hominum familiae
praebere potest, ex hoc profluit quod Ecclesia est «universale salutis sacramentum»
quod manifestat et operat mysterium amoris Dei erga hominem.
Verbum enim Dei, per quod omnia facta sunt, Ipsum caro factum est, ita ut,
perfectus Homo, omnes salvaret et universa recapitularet. Dominus finis est humanae
historiae, punctum in quod historiae et civilizationis desideria vergunt, humani
generis centrum, omnium cordium gaudium eorumque appetitionum plenitudo.
Ille est quem Pater a mortuis suscitavit, exaltavit et constituit Eum vivorum atque
mortuorum iudicem. In Eius Spiritu vivificati et coadunati, peregrinamur versus
historiae humanae consummationem, quae cum consilio Eius dilectionis plene

122
 Unità 24: testi di filosofia e teologia

congruit: «Instaurare omnia in Christo, quae in caelis et quae in terra sunt» (Eph. 1,
10).
Dicit Ipse Dominus: «Ecce venio cito, et merces mea mecum est, reddere unicuique
secundum opera sua. Ego sum alpha et omega, primus et novissimus, principium et
finis» (Ap. 22, 12-13).
De dignitate matrimonii et familiae fovenda: (De matrimonio et familia in
mundo hodierno).
Salus personae et societatis humanae ac christianae arcte cum fausta condicione
communitatis coniugalis et familiaris connectitur. Ideo christiani, una cum omnibus
qui eandem communitatem magni aestimant, sincere gaudent de variis subsidiis
quibus homines, in hac communitate amoris fovenda et in vita colenda, hodie
progrediuntur, et coniuges atque parentes in praecellenti suo munere adiuvantur;
meliora insuper exinde beneficia exspectant atque promovere student.
Non ubique vero huius institutionis dignitas eadem claritate illucescit,
siquidem polygamia, divortii lue, amore sic dicto libero, aliisve deformationibus
obscuratur; insuper amor nuptialis saepius egoismo, hedonismo et illicitis usibus
contra generationem profanatur. Praeterea hodiernae condiciones oeconomicae,
socio-psychologicae et civiles non leves in familiam perturbationes inducunt. In
certis denique orbis partibus non absque sollicitudine problemata ex incremento
demographico exorta observantur. Quibus omnibus conscientiae anguntur.
Verumtamen matrimonialis familiarisque instituti vis et robur ex eo quoque apparent,
quod profundae immutationes societatis hodiernae, non obstantibus difficultatibus
inde prorumpentibus, saepe saepius veram eiusdem instituti indolem vario modo
manifestant.
Quapropter Concilium, quaedam doctrinae Ecclesiae capita in clariorem lucem
ponendo, christianos hominesque universos illuminare et confortare intendit, qui
nativam status matrimonialis dignitatem eiusque eximium valorem sacrum tueri et
promovere conantur.
De mysterio mortis
Coram morte aenigma condicionis humanae maximum evadit. Non tantum
cruciatur homo dolore et corporis dissolutione progrediente, sed etiam, immo magis,
perpetuae extinctionis timore. Recte autem instinctu cordis sui iudicat, cum totalem
ruinam et definitivum exitum suae personae abhorret et respuit. Semen aeternitatis
quod in se gerit, ad solam materiam cum irreductibile sit, contra mortem insurgit.
Omnia technicae artis molimina, licet perutilia, anxietatem hominis sedare non
valent: prorogata enim biologica longaevitas illi ulterioris vitae desiderio satisfacere
nequit, quod cordi eius ineluctabiliter inest.
Dum coram morte omnis imaginatio deficit, Ecclesia tamen, Revelatione divina
edocta, hominem ad beatum finem, ultra terrestris miseriae limites, a Deo creatum

123
 Esercizi

esse affirmat. Mors insuper corporalis, a qua homo si non peccavisset subtractus
fuisset, fides christiana docet fore ut vincatur, cum homo in salutem, culpa sua
perditam, ab omnipotente et miserante Salvatore restituetur. Deus enim hominem
vocavit et vocat ut Ei in perpetua incorruptibilis vitae divinae communione tota sua
natura adhaereat. Quam victoriam Christus, hominem a morte per mortem suam
liberando, ad vitam resurgens adeptus est. Cuicumque igitur recogitanti homini, fides,
cum solidis argumentis oblata, de sorte futura responsum offert; simulque facultatem
praebet cum dilectis fratribus iam morte praereptis in Christo communicandi, spem
conferens eos veram vitam apud Deum adeptos esse.
De amore coniugali
Pluries verbo divino sponsi atque coniuges invitantur, ut casto amore sponsalia
et indivisa dilectione coniugium nutriant atque foveant. Plures quoque nostrae
aetatis homines verum amorem inter maritum et uxorem variis rationibus
secundum honestos populorum et temporum mores manifestatum magni faciunt.
Ille autem amor, utpote eminenter humanus, cum a persona in personam voluntatis
affectu dirigatur, totius personae bonum complectitur ideoque corporis animique
expressiones peculiari dignitate ditare easque tamquam elementa ac signa specialia
coniugalis amicitiae nobilitare valet.
Hunc amorem Dominus, speciali gratiae et caritatis dono, sanare, perficere et
elevare dignatus est. Talis amor, humana simul et divina consocians, coniuges ad
liberum et mutuum sui ipsius donum, tenero affectu et opere probatum, conducit
totamque vitam eorum pervadit; immo ipse generosa sua operositate perficitur
et crescit. Longe igitur exsuperat meram eroticam inclinationem, quae, egoistice
exculta, citius et misere evanescit.
Conclusio: (De munere singulorum fidelium et Ecclesiarum particularium).
Ea quae ab hac Sacra Synodo ex thesauris doctrinae Ecclesiae proponuntur,
omnes homines nostrorum temporum, sive in Deum credant sive Eum non explicite
agnoscant, adiuvare intendunt ut, suam integram vocationem clarius percipientes,
mundum praecellenti dignitati hominis magis conforment, universalem altiusque
fundatam fraternitatem appetant atque, sub impulsu amoris, generoso atque
consociato conamine, urgentibus nostrae aetatis postulationibus respondeant.
Sane coram immensa diversitate tum rerum status tum culturae humanae
formarum in mundo, propositio haec in compluribus suis partibus consulto nonnisi
indolem generalem prae se fert: immo, licet doctrinam iam in Ecclesia receptam
proferat, cum non raro de rebus incessanti evolutioni subiectis agatur, adhuc
prosequenda et amplianda erit. Confidimus vero multa quae verbo Dei et spiritu
Evangelii innixi protulimus, omnibus validum adiutorium conferre posse, praesertim
postquam adaptatio ad singulas gentes et mentalitates a christifidelibus sub Pastorum
moderamine ad actum deducta fuerit.

124
 Unità 24: testi di filosofia e teologia

De dialogo inter omnes homines

Ecclesia, vi suae missionis universum orbem nuntio evangelico illuminandi et
omnes homines cuiusvis nationis, stirpis vel culturae in unum Spiritum coadunandi,
signum evadit illius fraternitatis quae sincerum dialogum permittit atque roborat.
Quod autem requirit ut imprimis in ipsa Ecclesia mutuam aestimationem,
reverentiam et concordiam promoveamus, omni legitima diversitate agnita, ad
fructuosius semper colloquium inter omnes instituendum qui unum Populum Dei
constituunt, sive pastores sive ceteri christifideles sint. Fortiora enim sunt ea quibus
uniuntur fideles quam ea quibus dividuntur: sit in necessariis unitas, in dubiis
libertas, in omnibus caritas.
Animus autem noster simul complectitur fratres nondum nobiscum in plena
communione viventes eorumque communitates, quibus tamen coniungimur
confessione Patris et Filii et Spiritus Sancti ac vinculo caritatis, memores scilicet
christianorum unitatem hodie etiam a multis in Christum non credentibus exspectari
et desiderari. Quo magis enim haec unitas, sub potenti virtute Spiritus Sancti, in
veritate et caritate proficiet, eo magis universo mundo erit praesagium unitatis et
pacis. Quare, unitis viribus et in formis huic praeclaro fini hodie efficaciter assequendo
magis magisque aptatis, studeamus ut, Evangelio in dies melius conformati, fraterne
cooperemur ad servitium familiae humanae praestandum quae, in Christo Iesu, in
familiam filiorum Dei vocatur.
Animum nostrum proin etiam ad omnes convertimus qui Deum agnoscunt et
in traditionibus suis pretiosa elementa religiosa et humana conservant, optantes ut
apertum colloquium omnes nos adigat ad impulsiones Spiritus fideliter accipiendas
et alacriter implendas.
Desiderium talis colloquii, quod sola caritate erga veritatem ducatur, servata
utique congrua prudentia, ex nostra parte neminem excludit, neque illos qui praeclara
animi humani bona colunt, eorum vero Auctorem nondum agnoscunt, neque illos
qui Ecclesiae opponuntur eamque variis modis persequuntur. Cum Deus Pater
principium omnium exsistat et finis, omnes, ut fratres simus, vocamur. Et ideo, hac
eadem humana et divina vocatione vocati, sine violentia, sine dolo ad aedificandum
mundum in vera pace cooperari possumus et debemus.

125
 Esercizi

PRESBYTERORUM ORDINIS (1965)

Proemium
Presbyterorum ordinis in Ecclesia excellentiam iam pluries haec Sacrosancta
Synodus in memoriam omnium revocavit. Cum tamen huic Ordini in Ecclesiae
Christi renovatione partes maximi momenti et in dies quidem difficiliores
assignentur, perutile visum est fusius et profundius de Presbyteris tractare; ea quae
hic dicuntur omnibus Presbyteris applicantur, speciatim iis qui curae animarum
inserviunt, congrua congruis referendo ad religiosos Presbyteros quod attinet.
Presbyteri enim, sacra Ordinatione atque missione, quam ab Episcopis recipiunt,
promoventur ad inserviendum Christo Magistro, Sacerdoti et Regi, cuius participant
ministerium, quo Ecclesia in Populum Dei, Corpus Christi et Templum Spiritus
Sancti, hic in terris, indesinenter aedificatur. Quapropter, ut in adiunctis pastoralibus
et humanis persaepe tam funditus mutatis eorum ministerium efficacius sustineatur
atque eorundem vitae melius provideatur, Sacrosancta haec Synodus quae sequuntur
declarat ac decernit.
Caput 1: presbyteratus in missione ecclesiae
Dominus Iesus, «quem Pater sanctificavit et misit in mundum» (Io. 10, 36),
unctionis Spiritus qua unctus est totum Corpus suum mysticum particeps reddit: in
eo enim omnes fideles sanctum et regale sacerdotium efficiuntur, spirituales offerunt
hostias Deo per Iesum Christum, et virtutes annuntiant Eius, qui de tenebris eos
vocavit in admirabile lumen suum. Nullum ergo datur membrum quod in missione
totius Corporis partem non habeat, sed unumquodque sanctificare debet Iesum in
corde suo, et spiritu prophetiae testimonium de Iesu reddere
Idem vero Dominus, inter fideles, ut in unum coalescerent corpus, in quo «omnia
membra non eundem actum habent» (Rom. 12, 4), quosdam instituit ministros, qui,
in societate fidelium, sacra Ordinis potestate pollerent Sacrificium offerendi et
peccata remittendi, atque sacerdotali officio publice pro hominibus nomine Christi
fungerentur. Itaque, missis Apostolis sicut Ipse missus erat a Patre, Christus, per ipsos
Apostolos, consecrationis missionisque suae participes effecit eorum successores,
Episcopos, quorum munus ministerii, subordinato gradu, Presbyteris traditum est,
ut in Ordine presbyteratus constituti, ad rite explendam missionem apostolicam a
Christo concreditam, Ordinis episcopalis essent cooperatores.

126
 Unità 24: testi di filosofia e teologia

LUMEN GENTIUM (1965)

Caput I: de ecclesiae mysterio
Lumen gentium cum sit Christus, haec Sacrosancta Synodus, in Spiritu Sancto
congregata, omnes homines claritate Eius, super faciem Ecclesiae resplendente,
illuminare vehementer exoptat, omni creaturae Evangelium annuntiando (cf.
Mc 16,15). Cum autem Ecclesia sit in Christo veluti sacramentum seu signum et
instrumentum intimae cum Deo unionis totiusque generis humani unitatis, naturam
missionemque suam universalem, praecedentium Conciliorum argumento instans,
pressius fidelibus suis et mundo universo declarare intendit. Condiciones huius
temporis huic Ecclesiae officio urgentiorem vim addunt, ut nempe homines cuncti,
variis hodie vinculis socialibus, technicis, culturalibus arctius coniuncti, plenam
etiam unitatem in Christo consequantur.
Aeternus Pater, liberrimo et arcano sapientiae ac bonitatis suae consilio, mundum
universum creavit, homines ad participandam vitam divinam elevare decrevit, eosque
lapsos in Adamo non dereliquit, semper eis auxilia ad salutem praebens, intuitu
Christi, Redemptoris, “qui est imago Dei invisibilis, primogenitus omnis creaturae”
(Col 1,15). Omnes autem electos Pater ante saecula “praescivit et praedestinavit
conformes fieri imaginis Filii sui, ut sit ipse primogenitus in multis fratribus” (Rom
8,29). Credentes autem in Christum convocare statuit in sancta Ecclesia, quae iam
ab origine mundi praefigurata, in historia populi Israel ac foedere antiquo mirabiliter
praeparata(1), in novissimis temporibus constituta, effuso Spiritu est manifestata, et
in fine saeculorum gloriose consummabitur. Tunc autem, sicut apud sanctos Patres
legitur, omnes iusti inde ab Adam, “ab Abel iusto usque ad ultimum electum”(2) in
Ecclesia universali apud Patrem congregabuntur.
Venit igitur Filius, missus a Patre, qui nos in Eo ante mundi constitutionem
elegit ac in adoptionem filiorum praedestinavit, quia in Eo omnia instaurare
sibi complacuit (cf. Eph 1,4-5 et 10). Christus ideo, ut voluntatem Patris impleret,
regnum caelorum in terris inauguravit nobisque Eius mysterium revelavit, atque
oboedientia sua redemptionem effecit. Ecclesia, seu regnum Christi iam praesens in
mysterio, ex virtute Dei in mundo visibiliter crescit. Quod exordium et incrementum
significantur sanguine et aqua ex aperto latere Iesu crucifixi exeuntibus (cf. Io 19,34),
ac praenuntiantur verbis Domini de morte sua in cruce: “Et ego, si exaltatus fuero
a terra, omnes traham ad meipsum” (Io 12,32 gr. ). Quoties sacrificium crucis, quo
“Pascha nostrum immolatus est Christus” (1Cor 5,7), in altari celebratur, opus nostrae
redemptionis exercetur. Simul sacramento panis eucharistici repraesentatur et
efficitur unitas fidelium, qui unum corpus in Christo constituunt (cf. 1Cor 10,17).
Omnes homines ad hanc vocantur unionem cum Christo, qui est lux mundi, a quo
procedimus, per quem vivimus, ad quem tendimus.

127
 Esercizi

Opere autem consummato, quod Pater Filio commisit in terra faciendum (cf. Io
17,4), missus est Spiritus Sanctus die Pentecostes, ut Ecclesiam iugiter sanctificaret,
atque ita credentes per Christum in uno Spiritu accessum haberent ad Patrem (cf.
Eph 2,18). Ipse est Spiritus vitae seu fons aquae salientis in vitam aeternam (cf. Io
4,14; 7,38-39), per quem Pater homines, peccato mortuos, vivificat, donec eorum
mortalia corpora in Christo resuscitet (cf. Rom 8,10-11). Spiritus in Ecclesia et in
cordibus fidelium tamquam in templo habitat (cf. 1Cor 3,16; 6,19), in eisque orat et
testimonium adoptionis eorum reddit (cf. Gal 4,6; Rom 8,15-16 et 26). Ecclesiam,
quam in omnem veritatem inducit (cf. Io 16,13) et in communione et ministratione
unificat, diversis donis hierarchicis et charismaticis instruit ac dirigit, et fructibus
suis adornat (cf. Eph 4,11-12; 1Cor 12,4; Gal 5,22). Virtute Evangelii iuvenescere facit
Ecclesiam eamque perpetuo renovat et ad consummatam cum Sponso suo unionem
perducit(3). Nam Spiritus et Sponsa ad Dominum Iesum dicunt: Veni! (cf. Apoc
22,17).
Sic apparet universa Ecclesia sicuti de unitate Patris et Filii et Spiritus Sancti plebs
adunata.
Ecclesiae sanctae mysterium in eiusdem fundatione manifestatur. Dominus
enim Iesus Ecclesiae suae initium fecit praedicando faustum nuntium, adventum
scilicet Regni Dei a saeculis in Scripturis promissi: “Quoniam impletum est tempus,
et appropinquavit regnum Dei” (Mc 1,15; cf. Mt 4,17). Hoc vero regnum in verbo,
operibus et praesentia Christi hominibus elucescit. Verbum nempe Domini
comparatur semini, quod in agro seminatur (cf. Mc 4,14): qui illud cum fide audiunt et
Christi pusillo gregi (cf. Lc 12,32) adnumerantur, regnum ipsum susceperunt; propria
dein virtute semen germinat et increscit usque ad tempus messis (cf. Mc 4,26-29).
Miracula etiam Iesu Regnum iam in terris pervenisse comprobant: “Si in digito Dei
eicio daemonia, profecto pervenit in vos Regnum Dei” (Lc 11,20; cf. Mt 12,28). Ante
omnia tamen Regnum manifestatur in ipsa Persona Christi, Filii Dei et Filii hominis,
qui venit “ut ministraret et daret animam suam redemptionem pro multis” (Mc 10,45).
Cum autem Iesus, mortem crucis pro hominibus passus, resurrexerit, tamquam
Dominus et Christus Sacerdosque in aeternum constitutus apparuit (cf. Act 2,36; Hebr
5,6; 7,17-21), atque Spiritum a Patre promissum in discipulos suos effudit (cf. Act
2,33). Unde Ecclesia, donis sui Fundatoris instructa fideliterque eiusdem praecepta
caritatis, humilitatis et abnegationis servans, missionem accipit Regnum Christi et
Dei annuntiandi et in omnibus gentibus instaurandi, huiusque Regni in terris germen
et initium constituit. Ipsa interea, dum paulatim increscit, ad Regnum consummatum
anhelat, ac totis viribus sperat et exoptat cum Rege suo in gloria coniungi.

128
 Unità 24: testi di filosofia e teologia

DAL VANGELO (OFFICIUM APOSTOLORUM)

Et convocatis Duodecim discipulis suis, dedit illis potestatem spirituum
immundorum, ut eicerent eos et curarent omnem languorem et omnem infirmitatem.
Duodecim autem apostolorum nomina sunt haec: primus Simon, qui dicitur Petrus,
et Andreas frater eius, et Iacobus Zebedaei et Ioannes frater eius, Philippus et
Bartholomaeus, Thomas et Matthaeus publicanus, Iacobus Alphaei et Thaddaeus,
Simon Chananaeus et Iudas Iscariotes, qui et tradidit eum. Hos Duodecim misit Iesus
praecipiens eis et dicens: “In viam gentium ne abieritis et in civitates Samaritanorum
ne intraveritis; sed potius ite ad oves, quae perierunt domus Israel. Euntes autem
praedicate dicentes: “Appropinquavit regnum caelorum”. Infirmos curate, mortuos
suscitate, leprosos mundate, daemones eicite; gratis accepistis, gratis date.
Nolite possidere aurum neque argentum neque pecuniam in zonis vestris, non
peram in via neque duas tunicas neque calceamenta neque virgam; dignus enim est
operarius cibo suo. In quamcumque civitatem aut castellum intraveritis, interrogate
quis in ea dignus sit; et ibi manete donec exeatis. Intrantes autem in domum, salutate
eam; et si quidem fuerit domus digna, veniat pax vestra super eam; si autem non fuerit
digna, pax vestra ad vos revertatur. Et quicumque non receperit vos neque audierit
sermones vestros, exeuntes foras de domo vel de civitate illa, excutite pulverem de
pedibus vestris.
Amen dico vobis: Tolerabilius erit terrae Sodomorum et Gomorraeorum in die
iudicii quam illi civitati. Ecce ego mitto vos sicut oves in medio luporum; estote ergo
prudentes sicut serpentes et simplices sicut columbae. Cavete autem ab hominibus;
tradent enim vos in conciliis, et in synagogis suis flagellabunt vos; et ad praesides et
ad reges ducemini propter me in testimonium illis et gentibus.
Cum autem tradent vos, nolite cogitare quomodo aut quid loquamini; dabitur
enim vobis in illa hora quid loquamini.
Non enim vos estis, qui loquimini, sed Spiritus Patris vestri, qui loquitur in vobis.
Tradet autem frater fratrem in mortem, et pater filium; et insurgent filii in parentes
et morte eos afficient.
Et eritis odio omnibus propter nomen meum; qui autem perseveraverit in finem,
hic salvus erit. Cum autem persequentur vos in civitate ista, fugite in aliam; amen
enim dico vobis: Non consummabitis civitates Israel, donec veniat Filius hominis.
Non est discipulus super magistrum nec servus super dominum suum.
Sufficit discipulo, ut sit sicut magister eius, et servus sicut dominus eius. Si patrem
familias Beelzebul vocaverunt, quanto magis domesticos eius!

129
 Esercizi

UNITÀ 25
: TESTI DI DIRITTO CANONICO
EX CONCILIO ILLIBERITANO (GRANADA, HISPANIA, 306)
Can. XIX. Episcopi, presbyteres et diacones de locis suia negotiandi causa non
discedant, nec circumeuntes provincias quaestosas nundinas sectentur; sane ad
victum sibi conquirendum aut fiulium aut libertum aut mercenarium, aut amicum
aut quemlibet mittant, et si voluerint negotiari, intra provinciam negotientur.
Can. XX. Si quis clericorum detectus fuerit usuras accipere, placuit eum
degradari et abstineri. Si quis etiam laicus accepisse probatur usuras, et promiserit
correptus iam se cessaturum nec ulterius exacturum, placuit ei veniam tribui; si vero
in ea iniquitate duraverit, ab ecclesia esse proiiciendum.
Can. XXI. Si quis in civitate positus tres dominicas ad ecclesiam non accesserit,
pauco tempore abstineatur, ut correptus esse videatur.
Can. XXII. Si quis de catholica ecclesia ad haeresim transitum fececrit rursusque
recurrerit, placuit huic paenitentiam non esse denegandam eo quod cognoverit
pèeccatum suum; qui etiam decem annis agat poenitentiam, cui post decem annos
praestari communio debet; si vero infantes fuerint transducti, quod non suo vitio
peccaverint, incunctanter recipi debent.
REGULA SANCTI BENEDICTI* (547)
XXI - De decanis monasterii
Si maior fuerit congregatio, eligantur de ipsis fratres boni testimonii et sanctae
conversationis, et constituantur decani, qui sollicitudinem gerant super decanias suas
in omnibus secundum mandata Dei et praecepta abbatis sui.
Qui decani tales eligantur in quibus securus abbas partiat onera sua, et non
eligantur per ordinem, sed secundum vitae meritum et sapientiae doctrinam. Quique
decani, si ex eis aliqua forte quis inflatus superbia repertus fuerit reprehensibilis,
correptus semel et iterum atque tertio si emendare noluerit, deiciatur, et alter in loco
eius qui dignus est surrogetur. Et de praeposito eadem constituimus.
XXII - quomodo dormiant monachi
Singuli per singula lecta dormiant. Lectisternia pro modo conversationis
secundum dispensationem abbatis sui accipiant. Si potest fieri omnes in uno loco
dormiant; sin autem multitudo non sinit, deni aut viceni cum senioribus qui super
eos solliciti sint pausent. Candela iugiter in eadem cella ardeat usque mane.
Vestiti dormiant et cincti cingellis aut funibus, ut cultellos suos ad latus suum
non habeant dum dormiunt, ne forte per somnum vulnerent dormientem; et ut
parati sint monachi semper et, facto signo absque mora surgentes, festinent invicem

130
 Unità 25: testi di diritto canonico

se praevenire ad opus Dei, cum omni tamen gravitate et modestia. Adulescentiores

fratres iuxta se non habeant lectos, sed permixti cum senioribus. Surgentes vero ad
opus Dei invicem se moderate cohortentur propter somnulentorum excusationes.
DECRETUM GRATIANI (1140)
De Symonia
Quidam habens filium obtulit eum ditissimo cenobio: exactus ab abbate et
a fratribus decem libras soluit, ut filius susciperetur, ipso tamen beneficio etatis
hoc ignorante. Creuit puer, et per incrementa temporum et offitiorum ad uirilem
etatem et sacerdotii gradum peruenit. Exinde suffragantibus meritis in episcopum
eligitur, interueniente obsequio et paternis precibus; data quoque pecunia
cuidam ex consiliariis archiepiscopi, consecratur iste inantistitem, nescius paterni
obsequii et oblatæ pecuniæ. Procedente uero tempore nonnullos per pecuniam
ordinauit, quibusdam uero gratis benedictionem sacerdotalem dedit; tandem apud
metropolitanum suum accusatus et conuictus sententiam in se dampnationis accepit.
(Qu.I). Hic primum queritur, an sit peccatum emere spiritualia?
(Qu.II). Secundo, an pro ingressu ecclesiæ sit exigenda pecunia, uel si exacta
fuerit, an sit persoluenda?
(Qu.III). Tertio, an ingressum ecclesiæ uel prebendas emere sit symoniacum?
(Qu.IV). Quarto, an iste sit reus criminis, quod eo ignorante pater admisit?
(Qu.V). Quinto, an liceat ei esse in ecclesia, uel fungi ea ordinatione, quam
paterna pecunia est assecutus?
(Qu.VI). Sexto, an illi, qui ab eo iam symoniaco ignoranter ordinati sunt, sint
abiciendi, an non?
(Qu.VII). Septimo, si renuncians suæ heresi sit recipiendus in episcopali dignitate,
uel non?
QUESTIO I.
I. Pars. Quod autem spiritualia emere peccatum sit, probatur multorum
auctoritatibus. Ait enim Leo Papa:
I. Symoniaci gratiam non prestant, quam querunt uendere. Gratia si non gratis
datur uel accipitur, gratia non est. Symoniaci autem non gratis accipiunt: igitur
gratiam, que maxime in ecclesiasticis ordinibus operatur, non accipiunt. Si autem
accipiunt, non habent; si autem non habent, neque gratis neque non gratis cuiquam
dare possunt. Quid ergo dant? Profecto quod habent? Quid autem habent? Spiritum
utique mendatii. Quomodo hoc probamus? Quia si spiritus ueritatis (testante
ipsa ueritate, de qua procedit) gratis accipitur, proculdubio spiritus mendatii esse
conuincitur, qui non gratis accipitur.

131
 Esercizi

II. Inaniter sacerdos dicitur, quicumque symoniace ordinatur. Item Gregorius

Siagrio Episcopo Augustodunensi. [lib. VII. epist. 110]. Quicumque studet precii
datione sacrum ordinem percipere, sacerdos non est, sed concupiscit inaniter
tantummodo dici.
III. Spolietur honore, qui ecclesiam per pecuniam obtinet. Item in Registro.
Presbiter si ecclesiam per pecuniam obtinuerit, non solum ecclesia priuetur, sed etiam
sacerdotii honore spolietur, quia altare, et decimas, et Spiritum sanctum uendere uel
emere, symoniacam heresim esse, nullus fidelium ignorat.
IV. Idem. [Gregorius I. dicta epist. 110. lib. VII].Benedictio illi in maledictionem,
conuertitur, qui ad hoc ut fiat hereticus promouetur.
V. Partem habebit cum Symone, qui contra symoniacos uehementer non
exarserit. Idem in eodem. Quisquis per pecuniam ordinatur, ad hoc, ut fiat hereticus,
promouetur. Quisquis ergo contra symoniacam et neophitorum heresim pro offitii
sui loco uehementer non arserit, cum eo se non dubitet habiturum portionem, qui
prius commisit hoc piaculare flagitium.
VI. Symonis dampnatio dantem pariter et accipientem inuoluit. Item Gelasius
Papa. [ad Episcopos per Lucaniam constitutos, epist. I. cap. 26]. Quos constiterit
indignos meritis, sacram mercatos esse precio dignitatem, conuictos oportet
arceri, non sine periculo facinus tale patrantes, quia dantem pariter et accipientem
dampnatio Symonis, quam sacra lectio testatur, inuoluit.
VII. Anathematis sententia dampnatur, qui symoniace ordinatur. Item
Ambrosius in libro pastorali. Reperiuntur quamplurimi, negotiatione muneris
mercari, uelle gratiam Spiritus sancti, dum illi precium donant, ut pontificalis ordinis
sublimitatem accipiant, obliti uerborum Petri, qui dixit ad Symonem: “Pecunia tua
te cum sit in perdicione, quoniam existimasti donum Dei pecunia possidere”. Proinde
quia et usitatum est tantum malum, et maiorum frequenter extat mucrone succisum,
nos quoque huic uulneri canceroso ignitum (quod superest adhuc) inicimus
ferrum, decernentes omnino, ut, quicumque deinceps pro accipienda diuini doni
dignitate quodlibet premium detectus fuerit obtulisse, ex eodem tempore se nouerit
anathematis obprobrio condempnatum, atque a participatione corporis et sanguinis
Christi alienum, ex quo illum constat execrabile Christo perpetrasse flagitium. Quod
si aliquis eius accusator extiterit, ille, qui hunc ordinem munerum fuerit datione
lucratus, et suscepto honoris gradu priuetur, et in monasterio sub perenni penitentia
trudatur. Illi uero, qui hac causa munerum acceptores extiterint, si clerici fuerint,
honoris sui amissione mulctentur, si uero laici, perpetuo anathemate condempnentur.
VIII. Dampnatur episcopus, qui per pecuniam ordinationem facit. Item ex
Concilio Calcedonensi. [c. 2]. Si quis episcopus per pecuniam ordinationem fecerit,
et sub precio redegerit Spiritus sancti gratiam, que uendi non potest ordinauerit que
per pecuniam presbiterum aut diaconum, uel quemlibet de his, qui cognominantur in

132
 Unità 25: testi di diritto canonico

clero promouerit etiam dispensatorem, aut defensorem, uel quemlibet, qui subiectus
est regulæ, pro sui turpissimi lucri commodo, is, cui hoc attemptanti probatum fuerit,
proprii gradus periculo subiacebit, et qui ordinatus est, nichil ex hac ordinatione uel
promotione, que est per negotiationem facta, proficiat, sed sit alienus a dignitate uel
sollicitudine, quam pecuniis adquisiuit.
Si quis uero mediator tam turpibus et nefandis datis uel acceptis extiterit,
siquidem clericus fuerit, proprio gradu decidat, si uero laicus anathematizetur.
IX. A sacerdotio sit alienus, qui per pecunias ordinat uel ordinatur. Item ex VIII.
Sinodo. Qui per pecunias quemquam consecrauerit, uel ab alio consecratus est,
alienus a sacerdotio sit.
X. Nec ordinari, nec promoueri in ecclesia Dei per pecuniam aliquis ualet. Item
Calixtus Papa. [II]. Sanctorum Patrum exempla sequentes et offitii nostri debito
innouantes, ordinari quemquam per pecuniam in ecclesia Dei uel promoueri,
auctoritate sedis apostolicæ modis omnibus prohibemus.Si quis uero in ecclesia
ordinationem uel promotionem taliter adquisierit, adquisita prorsus dignitate careat.
XI. De eodem. Item Gregorius Nazanzenus. Qui studet donum Dei precio
mercari, in sacro ordine nulla ratione de cetero permanere aut reuocari posse dubium
non est. Talis a communione omnibus modis abscidatur. Nam Spiritus sancti donum
precio conparari quid aliud est quam capitale crimen et symoniaca heresis? quod
quam detestabiliter in utroque testamento uindicatum sit, multorum exemplis facile
apparet. Giezi gratiam sanitatis Naaman Siro uendidit; eandem gratiam sanitatis
Eliseo uindicante leprosus factus amisit.
De baptismo
II. Nichil a sacerdotibus exigatur pro balsamo, quod in crismate ponitur.Item ex
Concilio Bracarensi II. [c. 4]. Placuit, ut nullus episcoporum pro balsami modico,
benedictum pro baptismi sacramento per ecclesias datur, quia singuli tremissem pro
ipso exigere solent, aliquid ulterius exigat, ne forte quod pro salute animarum per
inuocationem sancti Spiritus consecratur, sicut Symon magus donum Dei pecunia
uoluit emere, ita nos uenundantes dampnabiliter uenundemur.
III. Non est aliquid exigendum ab his, qui infantes suos ad baptizandum
adducunt. Item ex eodem. [cap. 7]. Placuit, ut unusquisque episcopus per ecclesias
suas hoc faciat, ut hi, qui infantes suos ad baptismum offerunt, si quid uoluntarie
pro uoto suo offerunt, suscipiatur ab eis. Si uero per necessitatem paupertatis aliquid
non habeant quod offerant nullum eis pignus uiolenter tollatur a clericis. Nam multi
pauperes, hoc timentes, filios suos a baptismo retrahunt, qui forte, dum differuntur,
si sine gratia baptismi de hac uita recesserint, necesse est, ut ab illis eorum perditio
requiratur, quorum spolia pertimescentes a baptismi gratia se subtraxerunt.
IV. Qui baptizantur nullus in concam nummos mittere cogat. Item ex Concilio
Eliberitano. [c. 48]. Emendari placuit, ut qui baptizantur (ut fieri solebat) nummos

133
 Esercizi

in concam non mittant, ne sacerdos quod gratis accepit precio distrahere uideatur.
Neque pedes eorum lauandi sunt a sacerdotibus uel clericis.
V. Pro perceptione crismatis uel baptismi aliquid exigi non debet. Item ex
Concilio Triburiensi. Dictum est, solere in quibusdam locis pro perceptione crismatis
nummos dari, similiter pro baptismo et communione. Hoc symoniacæ heresis
detestata est sancta sinodus et anathematizauit, et ut de cetero nec pro ordinatione,
nec pro crismate, uel baptismo, uel balsamo nec pro sepultura, uel communione
quicquam exigant statuit; sed gratis dona Christi gratuita dispensatione donentur.
VI. Nec pro dedicandis basilicis nec pro ceteris sacramentis conferendis.
CONCILIUM IV LATERANENSE (1215)
Can. 50. De restricta prohibitione matrimonii
Non debet reprehensible iudicari, si secundum varietatem temporum statuta
quandoque varientur humana, praesertim quum urgens necessitas vel evidens
utilitas id exposcit, quoniam ipse Deus ex his, quae in veteri testamento statuerat,
nonnulla mutavit in novo. Quum ergo prohibitiones de coniugio in secundo et tertio
affinitatis genere minime contrahendo, et de sobole, suscepta ex secundis nuptiis,
cognationi viri non copulanda prioris, et difficultatem frequenter inducant, et
aliquando periculum pariant animarum, quum cessante prohibitione cesset effectus:
constitutiones super hoc editas sacri approbatione concilii revocantes, praesenti
constitutione decernimus, ut sic contrahentes de cetero libere copulentur.
Prohibitio quoque copulae coniugalis quartum consanguinitatis et affinitatis
gradum de cetero non excedat, quoniam in ulterioribus gradibus iam non potest
absque gravi dispendio huiusmodi prohibitio generaliter observari. Quaternarius
vero numerus bene congruit prohibitioni coniugii corporalis, de quo dicit Apostolus,
quod vir non habet potestatem sui corporis, sed mulier, neque mulier habet
potestatem sui corporis, sed vir, quia quatuor sunt humores in corpore, qui constant
ex quatuor elementis.
Quum ergo iam usque ad quartum gradum prohibitio coniugalis copulae sit
restricta, eam ita volumus esse perpetuam, non obstantibus constitutionibus super
hoc dudum editis vel ab aliis vel a nobis, ut, si quis contra prohibitionem huiusmodi
praesumpserit copulari, nulla longinquitate defendatur annorum, quum diuturnitas
temporum non minuit peccatum, sed auget, tantoque sunt graviora crimina, quanto
diutius infelicem animam detinent alligatam.
In secundo et tertio affinitatis genere tollitur prohibitio, quae olim erat in matrimonio
contrahendo. Similiter tollitur prohibitio de sobole suscepta ex secundis nuptiis, quae
olim non poterat contrahere cum cognatione prioris viri. Et prohibitio coniugii ultra
quartum consanguinitatis et affinitatis gradum non extenditur. H. d. iste textus, qui
quotidie allegatur, et est singularis in materia sua.

134
 Unità 25: testi di diritto canonico

Can 51. De poena contrahentium matrimonia clandestina

Cum inhibitio copulæ coniugalis sit in tribus ultimis gradibus revocata eam
in aliis volumus districte observari. Unde prædecessorum nostrorum inhærendo
vestigiis clandestina coniugia penitus inhibemus prohibentes etiam ne quis sacerdos
talibus interesse præsumat.
Quare specialem quorundam locorum consuetudinem ad alia generaliter
prorogando statuimus ut cum matrimonia fuerint contrahenda in ecclesiis per
presbyteros publice proponantur competenti termino præfinito ut infra illum qui
voluerit et valuerit legitimum impedimentum opponat. Et ipsi presbyteri nihilominus
investigent utrum aliquod impedimentum obsistat. Cum autem probabilis apparuerit
coniectura contra copulam contrahendam contractus interdicatur expresse donec
quid fieri debeat super eo manifestis constiterit documentis. Si qui vero huiusmodi
clandestina vel interdicta coniugia inire præsumpserint in gradu prohibito etiam
ignoranter soboles de tali coniunctione suscepta prorsus illegitima censeatur de
parentum ignorantia nullum habitura subsidium cum illi taliter contrahendo non
expertes scientiæ vel saltem affectatores ignorantiæ videantur. Pari modo illegitima
proles censeatur si ambo parentes impedimentum scientes legitimum præter omne
interdictum in conspectu Ecclesiæ contrahere præsumpserint.
Sane parochialis sacerdos qui tales coniunctiones prohibere contempserit aut
quilibet etiam regularis qui eis præsumpserit interesse per triennium ab officio
suspendatur gravius puniendus si culpæ qualitas postulaverit. Sed et iis qui taliter
copulari præsumpserint etiam in gradu concesso condigna pœnitentia iniungatur. Si
quis autem ad impediendum legitimam copulam malitiose impedimentum obiecerit
ecclesiasticam non effugiet ultionem.
BONIFACIUS VIII: BULLA UNAM SANCTAM (1302)
870 DENZ 468: Unam sanctam Ecelesiam catholicam et ipsam apostolicam
urgente fide credere cogimur et tenere, nosque hanc firmiter credimus et simpliciter
confitemur, extra quam nec salus est nec remissio peccatorum ...; quae unum corpus
mysticum repraesentat, cuius corporis caput Christus, Christi vero Deus. In qua ‘unus
Dominus, una fides et unum baptismà (Eph 4, 5). Una nempe fuit diluvii tempore
arca Noe, unam Ecclesiam praefigurans, quae in uno cubito consummata unum, Noe
videlicet, gubernatorem habuit et rectorem, extra quam omnia subsistentia super
terram legimus fuisse deleta.
871 DENZ 468: Hanc autem veneramur et unicam, dicente Domino in Propheta:
Erue a framea, Deus, animam meam, et de manu canis unicam meam’ (Ps 21, 21). Pro
anima enim, id est pro se ipso, capite simul oravit et corpore, quod corpus unicam
scl. Ecclesiam nominavit, propter sponsi, fidei, sacramentorum et caritatis Ecclesiae
unitatem. Haec est ‘tunicà illa Domini ‘inconsutilis’ (Jo 19, 23), quae scissa non fuit,

135
 Esercizi

sed sorte provenit.

872 DENZ 468: Igitur Ecclesiae unius et unicae unum corpus, unum caput, non
duo capita quasi monstrum, Christus videlicet et Christi vicarius Petrus Petrique
successor, dicente Domino ipsi Petro: ‘Pasce oves meas’ (Io 21, 17). ‘Meas’, inquit,
et generaliter, non singulariter has vel illas: per quod commisisse sibi intelligitur
universas. Sive ergo Graeci sive alii se dicant Petro eiusque successoribus non esse
commissos: fateantur necesse est se de ovibus Christi non esse, dicente Domino in
Joanne, ‘unum ovile, unum et unicum esse pastorem’ (Jo 10, 16).
873 DENZ 469: In hac eiusque potestate duos esse gladios, spiritualem videlicet
et temporalem, evangelicis dictis instruimur (Provocatur ad Lc 22, 38 et Mt 26, 52)
... Uterque ergo est in potestate Ecclesiae, spiritualis scilicet gladius et materialis.
Sed is quidem pro Ecclesia, ille vero ab Ecclesia exercendus. Ille sacerdotis, is manu
regum et militum, sed ad nutum et patientiam sacerdotis. Oportet autem gladium
esse sub gladio, et temporalem auctoritatem spirituali subiici potestati. ... Spiritualem
et dignitate et nobilitate terrenam quamlibet praecellere potestatem, oportet tanto
clarius nos fateri, quanto spiritualia temporalia antecellunt. ... Nam Veritate testante,
spiritualis potestas terrenam potestatem instituere habet, et iudicare, si bona non
fuerit. ... Ergo si deviat terrena potestas, iudicabitur a potestate spirituali; sed, si deviat
spiritualis minor, a suo superiore; si vero suprema, a solo Deo, non ab homine poterit
iudicari, testante Apostolo: ‘Spiritualis homo iudicat omnia, ipse autem a nemine
iudicatur’ (1 Cor 2, 15).
REGULAE IURIS BONIFACII VIII (1303)
1. Beneficium ecclesiasticum non potest licite sine institutione canonica obtineri.
2. Possessor malae fidei ullo tempore non praescribit.
3. Sine possessione praescriptio non procedit.
4. Peccatum non dimittitur nisi restituatur ablatum.
5. Peccati venia non datur nisi correcto.
6. Nemo potest ad impossibile obligari.
7. Privilegium personale personam sequitur et extinguitur cum persona.
8. Semel malum semper praesumitur esse malum.
9. Ratum quis habere non potest quod eius nomine non est gestum.
10. Ratihabitionem retrotrahi et mandato non est dubium comparari.
11. Cum sunt partium iura obscura reo fovendum est potius quam actori.
12. In iudiciis non est acceptio personarum habenda
13. Ignorantia facti non iuris excusat.
14. Cum quis in ius alterius succedit iustam ignorantiae causam habere censetur
15. Odia restringi et favores convenit ampliari
16. Decet beneficium concessum a Principe esse mansurum.

136
 Unità 25: testi di diritto canonico

17. Indultum a iure beneficium non est alicui auferendum.

18. Non firmatur tractu temporis quoad ab initio non subsistit.
19. Non est sine culpa qui rei quae ad se non pertinet se immiscet.
20. Nullus pluribus uti defensionibus prohibetur.
21. Quod semel placuit amplius displicere non potest
22. Non debet aliquis alterius odio praegravari.
23. Sine culpa, nisi subsit causa non est aliquis puniendus
24. Quod quis mandato facit iudicis, dolo facere non videtur, cum habeat parere
necesse.
25. Mora sua cuilibet nociva est.
26. Ea quae fiunt a iudice si ad eius non spectant officium non subsistunt.
27. Scienti et consentienti non fit iniuria neque dolus.
28. Quae a iure communi exorbitant nequaquam ad consequentiam sunt tradenda.
29. Quod omnes tangit debet ab omnibus probari.
30. In obscuris minimum est sequendum.
31. Eum qui certus est certiorari ulterius non oportet.
32. Non licet actori quod reo licitum non exsistit.
33. Mutare quis consilium non potest in alterius detrimentum.
34. Generi per speciem derogatur.
35. Plus semper in se continet quod est minus.
36. Pro possessore habetur qui dolo desiit possidere.
37. Utile per inutile non debet vitiari.
38. Ex eo non debet quis fructum consequi quod nisus extitit impugnare.
39. Cum quid prohibetur, prohibentur omnia quae sequuntur ex illo.
40. Pluralis locutio duorum numero est contenta.
41. Imputari ei non debet per quem non stat si non fiat quod per eum fuerat
faciendum.
42. Accessorium naturam sequi congruit principalis.
43. Qui tacit consentire videtur.
44. Is qui tacit non fatetur, sed nec utique negare videtur.
45. Inspicimus in obscuris quod est verisimilius, vel quod plerumque fieri consuevit.
46. Is qui in ius succedit alterius, eo iure quo ille uti debebit.
47. Praesumitur ignorantia ubi scientia non probatur.
48. Locupletari non debet aliquis cum alterius iniuria vel iactura.
49. In poenis benignior est interpretatio facienda.
50. Actus legitimi conditionem non recipiunt neque diem.
51. Semel Deo dicatum non est ad usus humanos ulterius transferendum.
52. Non praestat impedimentum quod de iure non sortitur effectum.
53. Cui licet quod est plus licet utique quod est minus.

137
 Esercizi

54. Qui prior est tempore potior est iure.

55. Qui sentit onus sentire debet commodum et contra.
56. In re communi potior est conditio prohibentis
57. Contra eum qui legem dicere potuit apertius est interpretatio facienda.
58. Non est obligatorium contra bonos mores praestitum iuramentum.
59. Dolo facit qui petit quod restituere oportet eumdem.
60. Non est in mora qui potest exceptione legitima se tueri.
61. Quod ob gratiam alicuius conceditur non est in eius dispendium retorquendum.
62. Nullus est consilio, dummodo fraudolentum non fuerit obligatur.
63. Exceptionem obiiciens non videtur de intentione adversarii confiteri.
64. Quae contra ius fiunt, debent utique pro infectis haberi.
65. In pari delicto et causa potior est conditio possidentis.
66. Cum non stat per eum ad quem pertinet quominus conditio impleatur, haberi
debet perinde ac si impleta fuisset.
67. Quod alicui suo non licet nomine nec alieno licebit
68. Potest quis per alium quod potest facere per seipsum.
69. In malis promissis fides non expedit observari.
70. In alternativis debitoris est electio et sufficit alterum adimpleri.
71. Qui ad agendum admittitur est ad excipiendum multo magis admittendus.
72. Qui facit per alium est perinde ac si faciat per seipsum.
73. Factum legitimum retrotrahi non debet, licet casus postea eveniat a quo non
potuit inchoari.
74. Quod alicui gratiose conceditur trahi non debet ab aliis in exemplum.
75. Frustra sibi fidem quis postulat ab eo servari, cui fidem a se praestitam servare
recusat.
76. Delictum personae non debet in detrimentum Ecclesiae redundare.
77. Rationi congruit ut succedat in onere qui substituitur in honore.
78. In argumentum trahi nequeunt quae propter necessitatem aliquando sunt
concessa.
79. Nemo potest plus iuris transferre in alium quam sibi ipsi competere diagnoscatur.
80. In toto partem non est dubium contineri.
81. In generali concessione veniunt ea quae quis esset verisimiliter in specie
concessurus.
82. Qui contra ius mercatur bonam fidem praesumitur non habere.
83. Bona fides non patitur ut semel exactum iterum exigatur.
84. Cum quid una vita proibetur alicui ad id alia non debet admitti.
85. Contractus ex conventione legem accipere diagnoscuntur.
86. Damnum quod quis sua culpa sentit sibi debet non aliis imputare.

138
 Unità 25: testi di diritto canonico

PAOLUS III: REGIMINI MILITANTIS (1540)

Paulus episcopus, servus servorum dei. Ad perpetuam rei memoriam. Regimini
militantis ecclesiae, meritis licet imparibus, disponente domino, praesidentes et
animarum salutem, prout ex debito pastoralis officii tenemur, sollicitis studiis
exquirentes, fideles quoslibet qui vota sua in id exponunt apostolici favoris gratia
confovemus, aliasque desuper disponimus, prout, temporum et locorum qualitate
pensata, id in domino conspicimus salubriter expedire.
1. Nuper siquidem accepimus, quod dilecti filii Ignatius de Loyola et Petrus Faber
ac lacobus Laynez necnon Claudius layus et Paschasius Broet ac Franciscus Xavier,
necnon Alphonsus Salmeron et Simon Rodericus ac loannes Coduri, et Nicolaus
de Bobadilla, presbyteri Pampilonensis, Gebennensis, Seguntinae, Toletanensis,
Visensis, Ebredun ensis et Palentinae civitatum et dioecesum respective, in artibus
magistri, in universitate Parisiensi graduati, et in theologicis studiis per plures
annos exercitati; spiritu sancto, ut pie creditur, afflati iam dudum e diversis mundi
regionibus descendentes in unum convenerunt, et socii effecti, abdicatis huius saeculi
illecebris, eorum vitam per petuo domini nostri lesu Christi, atque nostro ac aliorum
successorum nostrorum Romanorum pontificum servitio dedicarunt, et iam quam
pluribus annis laudabiliter in vinea domini se exercuerunt, verbum Dei praevia
sufficienti licentia, publice praedicando, fideles privatim ad bene beate que vivendum
exhortando, et ad pias meditationes excitando, hospitalibus inserviendo, pueros
et personas rudes ea quae ad christianam hominis institutionem sunt necessaria
docendo, et demum omnia caritatis officia, et quae ad animarum consolationem
faciunt, ubique terrarum, ubi peregrinati sunt, multa cum laude obeundo.
2. Cumque ad hanc almam Urbem se contulerint, et in caritatis vinculo persistentes
ad perficiendam et conservandam eorum societatis in Christo unionem, quandam
vivendi formul am iuxta ea quae ad propositum sibi finem conducere usu didicerunt,
evangelicis consiliis et canonicis patrum sanctioni bus conformem ediderint, factum
est, ut ipsorum sociorum vitae institutum, sub dicta formula comprehensum, non
solum a multis probis viris et deum zelantibus laudetur, verum etiam a quibusdam
ita approbetur, ut illud etiam sequi velint.
3. Formulae autem praedictae tenor sequitur, et est talis.
14. Cum autem nil in praemissis reperiatur, quod pium non sit aut sanctum,
nos, ut iidem socii, qui nobis super hoc humillime supplicari fecerunt, in eorum pio
vivendi proposito eo promptiores existant, quo se maiori sedis apostolicae gratia
complecti cognoverint, et praemissa (per nos approbari viderint; praemissa) omnia et
singula tam quam ad spiritualem profectum eorundem sociorum, et reliqui christiani
gregis opportuna, apostolica auctoritate, tenore praesentium ex certa scientia
approbamus, confirmamus, et benedicimus, ac perpetuae firmitatis munimine
roboramus, ipsosque socios sub nostra et huius sanctae sedis apostolicae protectione

139
 Esercizi

suscepimus eis nihilominus concedentes, quod particulares inter eos constitutiones,

quas ad societatis huius modi finem et lesu Christi domini nostri gloriam, ac proximi
utilitatem conformes esse iudicaverint, condere libere et licite va leant.
15. Non obstantibus generalis concilii, et felicis recordati onis Gregorii papae X.
praedecessoris nostri, ac quibusvis aliis constitutionibus, et ordinationibus apostolicis
caeterisque contrariis quibuscunque.
TERTIA MEXICANA SYNODUS (1585)
Titulus 3: de doctrina Christiana rudibus tradenda
Doctrina Christiana uniformiter doceatur ad normam Catechismi Concilii
Auctoritate dispositi Christus pastor bonus dimissit nonaginta novem in montibus,
ovem unam perditam quaerens, Judaeorum vepribus laceratus est, ardentique amore
fiagrans pro suis ovibus mortem obivit. Quo sane exemplo pastores alios, quibus
sui gregis cura demandata est, satis docuit quantum de ovium salutedeberent esse
solliciti, illarum in primis, quae lanae debiles, ac derelictae cum sint, majori indigent
pastoris adjumento.
Id igitur sibi proponens haec sancta provincialis synodus, propter rudium
multitudinem paene innumerabilem in his Indiarum partibus degentium, summo
studio providere curavit, ut pueri, servi, Indi, et omnes alii cujusvis aestatis, et
conditionis elementorum fidei ignari, Christiana doctrina instruantur, ne parvuli
petentes panem, frangentis defectu pereant quia vero maxime oportet, ut Sacra
Doctrina in omnibus sibi cohaerens, ad unam etiam praescriptam formam tradatur,
Cathechismus, quo eotum , quae quisque scire debet, brevis, ac facilis summa
continetur, ab eadem Synodo probates, ordineque dispositus est, ad totius Mexicanae
Provinciae usum.
Ideoque statuit, ac praecepit haec Synodus , ut Cathechismum praedictum secum
habeant illi, quibus docendi Christianae Doctrinae summam in Ecclesiis, Scholis ac
puerorum Collegiis cura iniuncta est, eoque utantur sub poena excummunicationis,
non obstante quacumque in contrarium consuetudine. Episcope etiam admonentur,
ut quam primum Cathechismum hunc in eam Indorum linguam transferri faciant,
quam singuli in suis dioecesibus usitationem noverint. Traslationibus vero de
episcoporum consensus emissis, eamdem cum Cathechismo originali , auctoritatem
Synodus tribuit, prohibens sub eadem excommunicationis poena usum omnium
aliarum quae ante prodierunt, vel post hoc Synodi decretum aliter prodibunt,quam
est praesenti constitutionee sancitum. Non tamen propterea exclusum volumes
Cathechismum Summi Pontificis auctoritate confectum, au tab aliis inferioribus
auctoritatem habentibus, in posterum conficiendum.

140
 Unità 25: testi di diritto canonico

CANONES CODICIS 1917

Can. 819. Missae sacrificium celebrandum est lingua liturgica sui cuiusque ritus
ab ecclesia probati.
Can. 820. Missae sacrificium omnibus diebus celebrari potest, exceptis iis qui
proprio sacerdotis ritu excluduntur.
Can. 821. Missae celebrandae initium ne fiat citius quam una hora ante auroram
vel serius quam una hora post meridiem.in nocte nativitatis domini inchoari potest
media nocte solo missa conventualis vel paroecialis, non autem alia sine apostolico
indulto. In omnibus tamen religiosis seu piis domibus oratorium habentibus cum
facultate sanctissimam Eucharestiam habitualiter asservandi, nocte Nativitatis
Domini, unus sacerdos tres rituales Missas, vel, servatis servandis, unam tantum
quae astantibus omnibus ad praecepti quoque satisfacionem valeat, celebrare potest
et sacram communionem petentibus ministrare.
Can. 822. Missa celebranda est super altare consecratum et in ecclesia vel
oratorio consacrato aut benedictum ad normam iuris, salvo praescripto canone 1196.
Privilegium altaris portatilis vel iure vel indulto Sedis tantum Apostolicae conceditur.
Hoc privilegium ita intelligendum est, ut secumferat facultatem ubique celebrandi,
honesto tamen ac docenti loco et super petram sacram, non autem in mari.
Loci ordinarius aut, si agatur de domo religionis exemptae, superior maior, licentiam
celebrandi extra ecclesiam et oratorium super petram sacram et decenti loco, num-
quam autem in cubiculo, concedere potest iuxta tantum ac rationabili de causa, in
aliquo extraordinario casu et per modum actus. Non licet missam celebrare in tem-
plo haereticorum vel schismatorum, etsi olim rite consacrato et benedicto. Deficiente
altari proprii ritus, sacerdoti fas est ritu proprio celebrari in altari consacrato alius
ritus catholici, non autem super graecorum antimensiis. In altaribus papalibus nemo
celebret sine apostolico.
CANONI CIC 1983 (PIÙ CITATI NELLE SENTENZE)
Can. 124 §1. Ad validitatem actus iuridici requiritur ut a persona habili sit
positus, atque in eodem adsint quae actum ipsum essentialiter constituunt, necnon
sollemnia et requisita iure ad validitatem actus imposita. §2. Actus iuridicus quoad
sua elementa externa rite positus praesumitur validus.
Can. 125 §1. Actus positus ex vi ab extrinseco personae illata, cui ipsa nequaquam
resistere potuit, pro infecto habetur. Pro infecto habere considerare nullo. §2. Actus
positus ex metu gravi, iniuste incusso, aut ex dolo, valet, nisi aliud iure caveatur; sed
potest per sententiam iudicis rescindi, sive ad instantiam partis laesae eiusve in iure
successorum sive ex officio.
Can. 126. Actus positus ex ignorantia aut ex errore, qui versetur circa id quod
eius substantiam constituit, aut qui recidit in condicionem sine qua non, irritus est;

141
 Esercizi

secus valet, nisi aliud iure caveatur, sed actus ex ignorantia aut ex errore initus locum
dare potest actioni rescissoriae ad normam iuris.
Can. 219. Christifideles omnes iure gaudent ut a quacumque coactione sint
immunes in statu vitae eligendo.
Can. 1015 §1. Unusquisque ad presbyteratum et ad diaconatum a proprio
Episcopo ordinetur aut cum legitimis eiusdem litteris dimissoriis. §2. Episcopus
proprius, iusta de causa non impeditus, per se ipse suos subditos ordinet; sed
subditum orientalis ritus, sine apostolico indulto, licite ordinare non potest. §3. Qui
potest litteras dimissorias ad ordines recipiendos dare, potest quoque eosdem ordines
per se ipse conferre, si charactere episcopali polleat.
Can. 1055 §1. Matrimoniale foedus, quo vir et mulier inter se totius vitae
consortium constituunt, indole sua naturali ad bonum coniugum atque ad prolis
generationem et educationem ordinatum, a Christo Domino ad sacramenti dignitatem
inter baptizatos evectum est. §2. Quare inter baptizatos nequit matrimonialis
contractus validus consistere, quin sit eo ipso sacramentum.
Can. 1056. Essentiales matrimonii proprietates sunt unitas et indissolubilitas,
quae in matrimonio christiano ratione sacramenti peculiarem obtinent firmitatem.
Can. 1057 §1. Matrimonium facit partium consensus inter personas iure habiles
legitime manifestatus, qui nulla humana potestate suppleri valet. §2. Consensus
matrimonialis est actus voluntatis, quo vir et mulier foedere irrevocabili sese mutuo
tradunt et accipiunt ad constituendum matrimonium.
Can. 1058. Omnes possunt matrimonium contrahere, qui iure non prohibentur.
Can. 1059. Matrimonium catholicorum, etsi una tantum pars sit catholica, regitur
iure non solum divino, sed etiam canonico, salva competentia civilis potestatis circa
mere civiles eiusdem matrimonii effectus.
Can. 1084 §1. Impotentia coeundi antecedens et perpetua, sive ex parte viri
sive ex parte mulieris, sive absoluta sive relativa, matrimonium ex ipsa eius natura
dirimit. §2. Si impedimentum impotentiae dubium sit, sive dubio iuris sive dubio
facti, matrimonium non est impediendum nec, stante dubio, nullum declarandum.
§3. Sterilitas matrimonium nec prohibet nec dirimit, firmo praescripto can. 1098.
Can. 1085 §1. Invalide matrimonium attentat qui vinculo tenetur prioris
matrimonii, quamquam non consummati. §2. Quamvis prius matrimonium sit
irritum aut solutum qualibet ex causa, non ideo licet aliud contrahere, antequam de
prioris nullitate aut solutione legitime et certo constiterit.
Can. 1086 §1. Matrimonium inter duas personas, quarum altera sit baptizata in
Ecclesia catholica vel in eandem recepta, et altera non baptizata, invalidum est. §2. Ab
hoc impedimento ne dispensetur, nisi impletis condicionibus de quibus in can. 1125
et 1126. §3. Si pars tempore contracti matrimonii tamquam baptizata communiter
habebatur aut eius baptismus erat dubius, praesumenda est, ad normam can. 1060,

142
 Unità 25: testi di diritto canonico

validitas matrimonii, donec certo probetur alteram partem baptizatam esse, alteram
vero non baptizatam.
Can. 1087. Invalide matrimonium attentant, qui in sacris ordinibus sunt
constituti.
Can. 1095. Sunt incapaces matrimonii contrahendi: 1° qui sufficienti rationis
usu carent; 2° qui laborant gravi defectu discretionis iudicii circa iura et officia
matrimonialia essentialia mutuo tradenda et acceptanda; 3° qui ob causas naturae
psychicae obligationes matrimonii essentiales assumere non valent.
Can. 1096 §1. Ut consensus matrimonialis haberi possit, necesse est ut
contrahentes saltem non ignorent matrimonium esse consortium permanens inter
virum et mulierem ordinatum ad prolem, cooperatione aliqua sexuali, procreandam.
§2. Haec ignorantia post pubertatem non praesumitur.
Can. 1097 §1. Error in persona invalidum reddit matrimonium. §2. Error in
qualitate personae, etsi det causam contractui, matrimonium irritum non reddit, nisi
haec qualitas directe et principaliter intendatur.
Can. 1098. Qui matrimonium init deceptus dolo, ad obtinendum consensum
patrato, circa aliquam alterius partis qualitatem, quae suapte natura consortium vitae
coniugalis graviter perturbare potest, invalide contrahit.
Can. 1099. Error circa matrimonii unitatem vel indissolubilitatem aut
sacramentalem dignitatem, dummodo non determinet vel voluntatem, non vitiat
consensum matrimonialem.
Can. 1101 §1. Internus animi consensus praesumitur conformis verbis vel signis
in celebrando matrimonio adhibitis. §2. At si alterutra vel utraque pars positivo
voluntatis actu excludat matrimonium ipsum vel matrimonii essentiale aliquod
elementum, vel essentialem aliquam proprietatem, invalide contrahit.
Can. 1102 §1. Matrimonium sub condicione de futuro valide contrahi nequit. §2.
Matrimonium sub condicione de praeterito vel de praesenti initum est validum vel
non, prout id quod condicioni subest, exsistit vel non. §3. Condicio autem, de qua in
§2, licite apponi nequit, nisi cum licentia Ordinarii loci scripto data.
Can. 1103. Invalidum est matrimonium initum ob vim vel metum gravem ab
extrinseco, etiam haud consulto incussum, a quo ut quis se liberet, eligere cogatur
matrimonium
Can. 1108 §1. Ea tantum matrimonia valida sunt, quae contrahuntur coram loci
Ordinario aut parocho aut sacerdote vel diacono ab alterutro delegato qui assistant,
necnon coram duobus testibus, secundum tamen regulas expressas in canonibus qui
sequuntur, et salvis exceptionibus de quibus in cann. 144, 1112, § 1, 1116 et 1127, §§
1-2.
Can. 1157. Renovatio consensus debet esse novus voluntatis actus in
matrimonium, quod pars renovans scit aut opinatur ab initio nullum fuisse.

143
 Esercizi

Can. 1163 §1. Matrimonium irritum ob impedimentum vel ob defectum

legitimae formae sanari potest, dummodo consensus utriusque partis perseveret.
§2. Matrimonium irritum ob impedimentum iuris naturalis aut divini positivi sanari
potest solummodo postquam impedimentum cessavit.
Can. 1514. Controversiae termini semel statuti mutari valide nequeunt, nisi novo
decreto, ex gravi causa, ad instantiam partis et auditis reliquis partibus earumque
rationibus perpensis.
Can. 1526 §1. Onus probandi incumbit ei qui asserit. §2. Non indigent probatione:
1° quae ab ipsa lege praesumuntur; 2° facta ab uno ex contendentibus asserta et ab
altero admissa, nisi iure vel a iudice probatio nihilominus exigatur.
Can. 1574. Peritorum opera utendum est quoties ex iuris vel iudicis praescripto
eorum examen et votum, praeceptis artis vel scientiae innixum, requiruntur ad
factum aliquod comprobandum vel ad veram alicuius rei naturam dignoscendam.
Can. 1579 §1. Iudex non peritorum tantum conclusiones, etsi concordes, sed
cetera quoque causae adiuncta attente perpendat.
§2. Cum reddit rationes decidendi, exprimere debet quibus motus argumentis peri-
torum conclusiones aut admiserit aut reiecerit.
Can. 1585. Qui habet pro se iuris praesumptionem, liberatur ab onore probandi,
quod recidit in partem adversam.
Can. 1679. Nisi probationes aliunde plenae habeantur, iudex, ad partium
depositiones ad normam can. 1536 aestimandas, testes de ipsarum partium
credibilitate, si fieri potest, adhibeat, praeter alia indicia et adminicula.
Can. 1680. In causis de impotentia vel de consensus defectu propter mentis
morbum iudex unius periti vel plurium opera utatur, nisi ex adiunctis inutilis
evidenter appareat; in ceteris causis servetur praescriptum can. 1574.
Can. 1682. §1. Sententia, quae matrimonii nullitatem primum declaraverit, una
cum appellationibus, si quae sint, et ceteris iudicii actis, intra viginti dies a sententiae
publicatione ad tribunal appellationis ex officio transmittatur.
§ 2. Si sententia pro matrimonii nullitate prolata sit in primo iudicii gradu, tribunal
appellationis, perpensis animadversionibus defensoris vinculi et, si quae sint, etiam
partium, suo decreto vel decisionem continenter confirmet vel ad ordinarium exa-
men novi gradus causam admittat.
Can. 1729 §1. Pars laesa potest actionem contentiosam ad damna reparanda
ex delicto sibi illata in ipso poenali iudicio exercere, ad normam can. 1596. §2.
Interventus partis laesae, de quo in §1, non amplius admittitur, si factus non sit in
primo iudicii poenalis gradu. §3. Appellatio in causa de damnis fit ad normam cann.
1628-1640, etiamsi appellatio in poenali iudicio fieri non possit; quod si utraque
appellatio, licet a diversis partibus, proponatur, unicum fiat iudicium appellationis,
salvo praescripto can. 1730.

144
 Unità 25: testi di diritto canonico

Can. 1730 §1. Ad nimias poenalis iudicii moras vitandas potest iudex iudicium
de damnis differre usque dum sententiam definitivam in iudicio poenali protulerit.
§2. Iudex, qui ita egerit, debet, postquam sententiam tulerit in poenali iudicio, de
damnis cognoscere, etiamsi iudicium poenale propter propositam impugnationem
adhuc pendeat, vel reus absolutus sit propter causam quae non auferat obligationem
reparandi damna.
Can. 1731. Sententia lata in poenali iudicio, etiamsi in rem iudicatam transierit,
nullo modo ius facit erga partem laesam, nisi haec intervenerit ad normam can. 1729.
Can. 1752. In causis translationis applicentur praescripta canonis 1747, servata
aequitate canonica et prae oculis habita salute animarum, quae in Ecclesia suprema
semper lex esse debet.
DIGNITAS CONNUBII (2005)
Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis et interdioecesanis in pertractandis
causis nullitatis matrimonii.
Dignitas connubii, quod inter baptizatos “est imago et participatio foederis
dilectionis Christi et Ecclesiae postulat, ut Ecclesia matrimonium et familiam in
coniugio fundatam, maxima sollicitudine pastorali promoveat atque omnibus quibus
potest mediis protegat ac defendat.
Concilium Vaticanum II non solum doctrinam de dignitate matrimonii et
familiae novis conceptibus ac renovatis terminis proposuit atque evolvit eorum
prospectum christianum et recte humanum altius pervestigans, verum etiam et viam
qualificatam ad ulteriores prospectus doctrinales stravit et fundamenta iecit renovata
super quae revisio Codicis Iuris Canonici strueretur. Hi vero novi prospectus, qui
‘‘personalistici’’ dici solent, plurimum quidem contulerunt ad magis magisque
evolvendos in doctrina communiter accepta et saepius a Magisterio diverso modo
proposita valores quosdam qui suapte natura plurimum conferunt ut institutum
matrimonii et familiae illos altissimos fines assequatur, qui ei a Deo Creatore provido
consilio sunt inditi atque a Christo Redemptore amore sponsali sunt donati.
Patet tamen matrimonium et familiam non esse quid privatum, quod unusquisque
ad proprium arbitrium confingere possit. Concilium ipsum quod adeo effert quidquid
ad dignitatem personae humanae spectat, sibi conscium ad hanc dignitatem pertinere
hominis sociabilitatem, non praetermittit in lucem ponere matrimonium esse natura
sua institutum a Creatore conditum suisque legibus instructum, eiusque proprietates
essentiales esse unitatem et indissolubilitatem, “quae in matrimonio christiano ratione
sacramenti peculiarem obtinent firmitatem” (can. 1056).
Ex his sequitur dimensionem iuridicam matrimonii non esse nec posse concipi “ut
quid iuxtapositum ac veluti corpus extraneum dimensioni interpersonali matrimonii,
cum reapse sit dimensio ipsi vere intrinseca”, quod quidem affirmatur explicite in

145
 Esercizi

doctrina Ecclesiae inde a S. Paulo, ut animadvertit S. Augustinus: “Cui fidei [foederis

coniugii] tantum iuris tribuit Apostolus ut eam potestatem appellaret, dicens ‘mulier
non habet potestatem corporis sui, sed vir; similiter autem et vir non habet potestatem
corporis sui, sed mulier’ (1 Cor 7, 4)”. Ideo, uti affirmat Ioannes Paulus II, “in prospectu
germani personalismi, doctrina Ecclesiae implicat affirmationem iuxta quam possibile
est homini constituere matrimonium quale vinculum indissolubile inter personas
coniugum, essentialiter ordinatum ad bonum ipsorum coniugum et filiorum”.
Progressui doctrinali in cognitione instituti matrimonii et familiae accedit
hoc nostro tempore progressus in scientiis humanis, praesertim psychologicis et
psychiatricis, quae cum profundiorem cognitionem hominis praebeant, multum
iuvare possunt ad pleniorem cognitionem eorum quae in homine requiruntur ut
capax sit ad foedus coniugale ineundum. Romani Pontifices, inde a Pio XII, dum
attentionem excitant circa pericula quibus obviam itur si in hac provincia pro datis
scientifice acquisitis sumantur merae hypotheses non scientifice comprobatae,
semper confirmarunt ac hortati sunt iuris matrimonialis canonici cultores atque
iudices ecclesiasticos ne dubitarent transferre in utilitatem propriae scientiae
conclusiones certas, in sana philosophia et in anthropologia christiana fundatas, quas
illae scientiae decursu temporis praebuissent.
Novus Codex die 25 ianuarii 1983 promulgatus conatus est non solum transferre
“in sermonem ‘canonisticum’ renovatam visionem instituti matrimonii et familiae
quam exhibet Concilium, verum etiam colligere progressus legislativos, doctrinales et
iurisprudentiales qui interea tum in iure substantivo tum in iure processuali peracti sunt,
quos inter huc peculiariter spectant Litterae Apostolicae Pauli VI, Motu proprio datae
Causas matrimoniales, die 28 martii 1971, quibus dum plenior exspectatur processus
matrimonialis reformatio, aliquae eduntur normae, quibus expeditior reddatur ipse
processus, quae quidem normae, ut plurimum, receptae sunt in Codice promulgato.
Novus autem Codex secutus est eandem methodum ac Codex anni 1917, quod spectat
processum matrimonialem ad nullitatem declarandam. In parte speciali De processibus
matrimonialibus, in uno capite colligit normas peculiares huic processui proprias (cann.
1671-1691), dum cetera praescripta, quae integrum processum regunt, inveniuntur in
parte generali De iudiciis in genere (cann. 1400-1500) atque De iudicio contentioso
(cann. 1501-1655), quo fit ut iter processuale, quod iudices et tribunalium administri
in causis ad matrimonii nullitatem declarandam sequi tenentur uno eodemque tractu
continuo non inveniatur. Difficultates quae in huiusmodi causis pertractandis inde
subsequuntur per se patent necnon iudices illas continuo experiri fatentur, eo vel magis
quod canones de iudiciis in genere et de iudicio contentioso ordinario tantum applicandi
sunt nisi rei natura obstet et insuper servatis specialibus normis circa causas de statu
personarum et causas ad bonum publicum spectantes” (can. 1691).
Quoad Codicem anni 1917, ut huiusmodi difficultatibus occurreretur, Sacra

146
 Unità 25: testi di diritto canonico

Congregatio de Disciplina Sacramentorum instructionem Provida Mater, die 15

augusti 1936, edidit, ea scilicet mente “quo citius et securius instruendis dirimendisque
iisdem causis prospiciatur”. Quod attinet vero ad methodum et criteria adhibita,
instructio materiam composuit colligendo canones, iurisprudentiam necnon praxim
Romanae Curiae.
Post Codicem anno 1983 promulgatum, necessitas videbatur urgere apparandi
instructionem, quae, vestigia Provida Mater sequens, iudicibus aliisque tribunalium
administris subsidio esset in renovato iure matrimoniali recte interpretando et
applicando, eo vel magis quod numerus causarum nullitatis matrimonii ultimis
decenniis sit auctus dum, contra, iudices ac tribunalium administri pauciores ac
prorsus impares qui laborem expedire possint saepius inveniantur. Attamen simul
visum est oportere ut aliquis temporis lapsus intercederet, antequam instructio illa
pararetur, uti factum est post Codicem anni 1917 promulgatum, ita ut in instructione
exaranda ratio haberi posset tum de novi iuris matrimonialis applicatione
experientia comprobata, tum de declarationibus authenticis a Pontificio Consilio de
Legum Textibus forte datis, tum denique de progressu doctrinali deque evolutione
iurisprudentiae, praesertim Supremi Tribunalis Signaturae Apostolicae et Tribunalis
Rotae Romanae.
Iam vero, elapso opportuno temporis intervallo, Summus Pontifex Ioannes
Paulus II, die 24 februarii 1996, pro Sua prudentia iudicavit oportere ut Commissio
interdicasterialis constitueretur quae instructionem, iisdem criteriis eademque
methodo in instructione Provida Mater adhibitis, elaboraret, qua iudices et tribunalium
administri veluti manuducantur ad huiusmodi magni momenti expedienda negotia,
scilicet ad expediendas causas quae matrimonii nullitatem declarandam spectant,
vitatis difficultatibus quae in iudicio evolvendo provenire possunt vel ex modo quo
normae huius processus in Codice sunt digestae.
Primum et secundum schema huius instructionis redacta sunt cooperantibus iis
Dicasteris quorum interest, nempe Congregatione pro Doctrina Fidei, Congregatione
de Cultu Divino et Disciplina Sacramentorum, Supremo Tribunali Signaturae
Apostolicae, Tribunali Rotae Romanae et Pontificio Consilio de Legum Textibus;
auditae etiam sunt Conferentiae Episcoporum.
Postquam laborem examinaverat a Commissione peractum, Litteris datis die 4
februarii 2003, Romanus Pontifex statuit ut, prae oculis quoque habitis praecitatis
duobus schematibus, hoc Pontificium Consilium textum definitivum instructionis
circa normas in re vigentes tandem appararet, et in lucem ederet. Quod ad
effectum deductum est ope novae Commissionis interdicasterialis et consultis
Congregationibus et Tribunalibus Apostolicis quorum interest.
Instructio quidem ea mente elaborata est atque publici iuris facta ut auxilio sit
iudicibus ceterisque tribunalium Ecclesiae administris, quibus ministerium sacrum

147
 Esercizi

cognoscendi causas nullitatis matrimonii commissum est. Ideo leges processuales

Codicis Iuris Canonici ad declarandam matrimonii nullitatem manent in toto suo
vigore, ad quas semper referendum erit in instructione interpretanda. Attenta autem
natura propria huiusmodi processus, peculiari urgentia vitandi sunt tum formalismus
iuridicus, utpote prorsus alienus spiritui legum Ecclesiae, tum modus agendi qui
nimis indulget subiectivismo sive in iure substantivo sive in normis processualibus
interpretandis et applicandis. Ad obtinendam praeterea in tota Ecclesia illam unitatem
fundamentalem iurisprudentiae, quam exigunt causae matrimoniales, necesse est
ut omnia tribunalia inferioris gradus ad Tribunalia Apostolica prospiciant, scilicet
ad Tribunal Rotae Romanae, cuius est ‘‘unitati iurisprudentiae’’ consulere ‘‘et, per
proprias sententias, tribunalibus inferioribus auxilio’’ esse (Pastor bonus, art. 126),
atque ad Supremum Tribunal Signaturae Apostolicae, ad quod spectat ‘‘praeter
munus, quod exercet, Supremi Tribunalis’’, consulere ‘‘ut iustitia in Ecclesia recte
administretur’’ (Pastor bonus, art. 121).
Fatendum est etiam hodie valere et quidem maiore urgentia quam tempore quo
edita est instructio Provida Mater, animadversionem quam subiungit ipsa instructio:
“Attamen animadvertatur oportet eiusmodi regulas insufficientes ad propositum
finem evasuras esse, nisi dioecesani iudices sacros canones apprime calleant et forensi
experientia bene sint instructi”.
Quapropter, Episcoporum est, graviter onerata eorumdem conscientia, curare
ut idonei ministri iustitiae pro suis tribunalibus apte et tempestive in iure canonico
efformentur atque in foro iudiciali ad causas matrimoniales rite instruendas ac recte
decidendas opportuna exercitatione praeparentur.
Titulus V: de causae introductione
Caput I: de libello causae introductorio
Art. 114 – Iudex nullam causam cognoscere potest, nisi petitio proposita sit ab
eo qui ad normam artt. 92-93 impugnandi matrimonium iure pollet (cf. can. 1501).
Art. 115 – § 1. Qui matrimonium impugnare vult, debet competenti tribunali
libellum exhibere (cf. can. 1502). § 2. Petitio oralis admitti potest, quoties actor
libellum exhibere impediatur, quo in casu Vicarius iudicialis notarium iubeat scriptis
actum redigere qui actori legendus est et ab eo probandus, quique locum tenet libelli
ab actore scripti ad omnes iuris effectus (cf. can. 1503).
Art. 116 – § 1. Libellus, quo causa introducitur, debet: 1º exprimere coram quo
tribunali causa introducatur; 2º circumscribere obiectum causae, scilicet determinare
matrimonium de quo agitur, exhibere declarationis nullitatis petitionem, proponere,
etsi non necessario verbis technicis, rationem petendi seu caput vel capita nullitatis
quibus matrimonium impugnatur; 3º indicare saltem generatim quibus factis
et probationibus innitatur actor ad evincenda ea quae asseruntur; 4º subscribi ab
actore vel eius procuratore, appositis die, mense et anno, necnon loco in quo actor

148
 Unità 25: testi di diritto canonico

vel eius procurator habitant, aut residere se dixerint actorum recipiendorum gratia;
5º indicare domicilium vel quasi-domicilium alterius coniugis (cf. can. 1504). § 2.
Libello addantur exemplar authenticum celebrati matrimonii atque, si casus ferat,
documentum de statu civili partium. § 3. Relationes peritales haud licet exigere in
actu exhibendae petitionis.
Art. 117 – Si proponatur probatio per documenta, haec, quantum fieri potest, una
cum libello tradantur; si autem per testes, eorum nomina et domicilium indicentur.
Si vero proponantur aliae probationes, indicentur saltem in genere facta seu indicia,
unde illae eruantur. Nihil tamen impedit quominus ulteriores probationes cuiusvis
generis in iudicii cursu afferantur.
Art. 118 – § 1. Libello exhibito, Vicarius iudicialis quam primum suo decreto
tribunal constituere debet ad normam artt. 48-49. § 2. Nomina iudicum et defensoris
vinculi debent statim actori notificari.
Art. 119 – § 1. Praeses, postquam viderit et rem esse competentiae sui tribunalis
et actori legitimam personam standi in iudicio non deesse, debet suo decreto quam
primum libellum aut admittere aut reicere (cf. can. 1505, § 1). § 2. Praeses opportune
antea defensorem vinculi audiat.
Art. 120 – § 1. Praeses potest et debet, si casus ferat, praeviam investigationem
instituere quoad quaestionem de competentia tribunalis et de actoris legitima persona
standi in iudicio. § 2. Quoad meritum vero causae eam tantum instituere potest in
ordine ad libellum admittendum vel reiciendum, si libellus videatur quolibet carere
fundamento, et quidem tantummodo ad videndum num fieri possit ut aliquod ex
processu fundamentum appareat.
Art. 121 – § 1. Libellus reici potest tantum: 1º si tribunal incompetens sit; 2º si
petitio sine dubio exhibita sit ab eo qui impugnandi matrimonium iure non pollet
(cf. artt. 92-93; 97, §§ 1-2; 106, § 2); 3º si non servata sint praescripta art. 116, §
1, nn. 1-4; 4º si certo pateat ex ipso libello petitionem quolibet carere fundamento,
neque fieri posse, ut aliquod ex processu fundamentum appareat (cf. can. 1505, § 2).
§ 2. Decretum saltem summarie motiva reiectionis exprimere et quam primum parti
actrici et, si casus ferat, defensori vinculi notificari debet (cf. can. 1617).
Art. 122 – Non habetur fundamentum pro admissione libelli, si factum, quo
impugnatio nititur, licet undequaque verum, matrimonio tamen irritando impar
omnino sit, vel, quamvis factum tale sit quod matrimonium redderet irritum,
assertionis falsitas sit in aperto.
Art. 123 – Si libellus reicitur ob vitia quae emendari possunt, haec in decreto
reiectionis indicentur, et actor invitetur ad novum libellum rite confectum
exhibendum (cf. can. 1505, § 3).
Art. 124 – § 1. Adversus libelli reiectionem integrum semper est parti intra
tempus utile decem dierum recursum rationibus suffultum interponere ad collegium,

149
 Esercizi

si libellus reiectus fuerit a praeside; secus ad tribunal appellationis: utroque in casu

quaestio reiectionis expeditissime definienda est (cf. can. 1505, § 4). § 2. Si forum
appellationis libellum admittat, causa iudicanda est a tribunali a quo. § 3. Si recursus
interpositus est ad collegium, non potest iterum interponi ad tribunal appellationis.
Art. 125 – Si iudex intra mensem ab exhibito libello decretum non ediderit, quo
libellum admittit vel reicit, pars, cuius interest, instare potest ut iudex suo munere
fungatur; quod si nihilominus iudex sileat, inutiliter lapsis decem diebus a facta
instantia, libellus, si legitime propositus fuerit, pro admisso habeatur (cf. can. 1506).
Titulus X: de iudicis pronuntiationibus
Art. 246 – Causa principalis definitur a iudice per sententiam definitivam, salvo
art. 265, § 1; incidens vero per sententiam interlocutoriam, firmo praescripto art.
222, § 1 (cf. can. 1607).
Art. 247 – § 1. Ad declarandam nullitatem matrimonii requiritur in iudicis animo
moralis certitudo de eiusdem nullitate (cf. can. 1608, § 1). § 2. Ad certitudinem autem
moralem iure necessariam, non sufficit praevalens probationum indiciorumque
momentum, sed requiritur ut quodlibet quidem prudens dubium positivum errandi,
in iure et in facto, excludatur, etsi mera contrarii possibilitas non tollatur. § 3. Hanc
certitudinem iudex haurire debet ex actis et probatis (can. 1608, § 2). § 4. Probationes
autem aestimare iudex debet ex sua conscientia, firmis praescriptis legis de quarundam
probationum efficacia (can. 1608, § 3). § 5. Iudex qui hanc certitudinem post diligens
causae examen adipisci non potuit, pronuntiet non constare de nullitate matrimonii,
firmo art. 248, § 5 (cf. cann. 1608, § 4; 1060).
BENEDICTUS PP. XVI LITTERAE APOSTOLICAE MOTU PROPRIO DATAE (2008)
Quibus supremi Tribunalis Signaturae Apostolicae Lex Propria promulgatur
Antiqua ordinatione tribunalium Signaturae papalis gratiae et iustitiae suppressa,
ante centum annos Supremum Signaturae Apostolicae Tribunal restituit, vel melius
instituit, Sanctus Decessor Noster Pius PP. X, Constitutione Apostolica scilicet
Sapienti consilio die XXIX mensis Iunii anni MCMVIII edita, qua Curiae Romanae
ordinatio apte recognoscebatur, cuique adnexa erat Lex propria Sacrae Romanae
Rotae et Signaturae Apostolicae. Idem quoque Summus Pontifex Regulas servandas
in iudiciis apud Supremum Apostolicae Signaturae Tribunal die VI mensis Martii
anni MCMXII confirmare ratasque facere dignatus est; quin immo vim iisdem
auctoritatemque Legis peculiaris pro Supremo Apostolicae Signaturae Tribunali
attribuens, in Actis Apostolicae Sedis referri, promulgari et ab omnibus, ad quos
spectaret, stricte in posterum observari iussit.
Competentiae Signaturae Apostolicae ita determinatae a Successore eius Summo
Pontifice Benedicto PP. XV, ad instantiam Eminentissimi Michaëlis S.R.E. Cardinalis
Lega, Supremi Tribunalis Praefecti, chirographo Attentis expositis diei XXVIII mensis

150
 Unità 25: testi di diritto canonico

Iunii anni MCMXV auctae et dein denuo expositae sunt in Codice Iuris Canonici, ab
eodem Decessore Nostro paulo postea, id est die XXVII mensis Maii anni MCMXVII,
promulgato. Quae fere immutatae permanserunt usque ad Constitutionem
Apostolicam Regimini Ecclesiae universae, qua Summus Pontifex Paulus PP. VI,
venerandae memoriae, die XV mensis Augusti anni MCMLXVII novam Romanae
Curiae ordinationem ad effectum alacriter adduxit, Sectionem Alteram ad summa
eaque principalia fidelium iura aptius tuenda apud Tribunal Signaturae Apostolicae
induxit eiusque munus rectae iustitiae administrationi invigilandi ad causas quoque
matrimoniales extendit.
Huiusmodi magnae innovationes requirebant ut quam primum Normae
Speciales redigerentur, quae ab eodem Summo Pontifice iam die XXIII mensis Martii
anni MCMLXVIII ad experimentum approbatae sunt, deinceps Regulas servandas
substituerunt et per quadraginta annos viguerunt in periodo profundae recognitionis
legislationis canonicae. Promulgavit enim Servus Dei Ioannes Paulus PP. II die XXV
mensis Ianuarii anni MCMLXXXIII Codicem Iurie Canonici, die XXVIII mensis
Iunii anni MCMLXXXVIII Constitutionem Apostolicam Pastor bonus et die XVIII
mensis Octobris anni MCMXCCodicem Canonum Ecclesiarum Orientalium.
Quibus omnibus feliciter completis, tandem aliquando aggrediendum erat
opus redigendi Legem propriam, quae iuxta art. 125 Constitutionis Apostolicae
Pastor bonus Supremum regeret Tribunal Signaturae Apostolicae. Paratum schema
Legis propriae Eminentissimi ac Excellentissimi huius Supremi Tribunalis Patres,
moderante Eminentissimo Augustino S.R.E. Cardinale Vallini eiusdem Dicasterii
Praefecto, in Congregatione Plenaria dierum XV et XVI mensis Novembris anni
MMVII sedulo subiecerunt examini atque emendatum normarum textum Nobis
deferendum statuerunt ut Apostolica sanctione ditaretur.
BENEDICTUS PP. XVI LITTERAE APOSTOLICAE MOTU PROPRIO DATAE (2012)
De Pontificia Academia Latinitatis condenda
latina Lingua permagni ab Ecclesia Catholica Romanisque Pontificibus usque
est aestimata, quandoquidem ipsorum propria habita est lingua, qui eandem
cognoscendam et diffundendam assidue curaverunt, cum Evangelii nuntium in
universum orbem transmittere valeret, quemadmodum in Constitutione Apostolica
Veterum sapientia Decessor Noster beatus Ioannes XXIII iure meritoque edixit.
Enimvero inde a Pentecoste omnibus hominum linguis locuta et precata est Ecclesia.
Attamen christianae communitates primorum saeculorum linguam Graecam
Latinamque affatim usurpaverunt, cum illis locis in quibus morabantur universalia
essent communicationis instrumenta, quorum ope Christi Verbi novitas hereditati
obviam ivit Romani et Hellenistici cultus. Romano Imperio occidentali exstincto,
Romana Ecclesia non modo lingua Latina uti perrexit, verum etiam quodammodo

151
 Esercizi

custos eiusdem et fautrix fuit, sive in Theologiae ac Liturgiae, sive in institutionis et

scientiae transmittendae provincia. Nostris quoque temporibus Latinae linguae et
cultus cognitio perquam est necessaria ad fontes vestigandos ex quibus complures
disciplinae ceteroqui hauriunt, exempli gratia Theologia, Liturgia, Patrologia et
Ius Canonicum, quemadmodum Concilium Oecumenicum Vaticanum II docet
(cfr Decretum de Institutione sacerdotali, Optatam totius, 13). In hac praeterea
lingua, ut universalis Ecclesiae natura pateat, typica forma sunt scripti liturgici libri
Romani Ritus, praestantiora Magisterii pontificii Documenta necnon sollemniora
Romanorum Pontificum officialia Acta.
In hodierno tamen cultu, humanarum litterarum extenuatis studiis, periculum
adest levioris linguae Latinae cognitionis, quae in curriculis philosophicis
theologicisque futurorum presbyterorum quoque animadvertitur. Sed contra,
in nostro ipso orbe, in quo scientia ac technologia praecipuum obtinent locum,
renovatum culturae et linguae Latinae studium invenitur, non illis in Continentibus
dumtaxat quae proprias culturales radices in patrimonio Graeco et Romano habent.
Id diligentius est animadvertendum eo quod non modo academiarum provincia
et institutionum implicatur, sed ad iuvenes inquisitoresque etiam attinet, qui ex
diversissimis Nationibus et traditionibus proveniunt. Quapropter necessitas instare
videtur ut linguae Latinae altius cognoscendae eiusque congruenter utendae
fulciatur cura, sive in ecclesiali sive in patentiore cultus campo. Ut hic nisus extollatur
et evulgetur, consentaneum prorsus est docendi rationes adhibere aptas ad novas
condiciones et provehere item necessitudines inter Academicas institutiones et
inquisitores, ut copiosum ac multiforme Latini cultus patrimonium efferatur.
Ad haec proposita assequenda, Decessorum Nostrorum semitas calcantes, hasce
per Litteras Apostolicas Motu Proprio datas hodie Pontificiam Academiam Latinitatis
condimus, quae Pontificio Consilio de Cultura erit obnoxia. Eam regit Praeses, quem
Secretarius iuvat et ii a Nobis nominantur, dum Consilium Academicum illis auxilium
fert. Opus Fundatum Latinitas, quod Pauli PP. VI chirographo Romani Sermonis die
XXX mensis Iunii anno MCMLXXVI est constitutum, exstinguitur.
Decernimus ut hae Litterae Apostolicae Motu Proprio datae, quibus ad
experimentum in quinquennium adnexum Statutum comprobamus, per editionem
in actis diurnis “L’Osservatore Romano” evulgentur.
DECRETUM TURNI (1)
Infrascripti Patres Auditores de Turno, die 11 martii 2012 in sede huius Apostolici
Tribunalis legitime coadunati, ad quaestionem praeliminarem definiendam: Utrum
confirmanda sit sententia primi iudicii gradus, pro matrimonii nullitate lata ex capite
incapacitatis viri actoris, an causa ad ordinarium examen alterius iudicii gradus sit
admittenda,

152
 Unità 25: testi di diritto canonico

Hoc tulerunt decretum:

Cum partes in causa, scilicet d.nus Ioannes et d.na Anna, catholici, matrimonium
celebraverint die 25 iulii 1971 in ecclesia paroeciali dicata Sancto Marco in civitate
“xy”;
Cum vita communis partium, bina prole recreata, perduraverit per plus quam
viginta annos;
Cum tribunal divortium civile concesserit die 16 septembris 1994;
Cum vir apud Tribunal hh. Competens ratione domicilii partis conventae,
instituerit die 20 iulii 2008 causam nullitatis sui matrimonii;
Cum, Tribunal, constitutm ab uno iudice, libellum admiserit et dubium statuerit
sit die 18 septembris 2008 ob errorem Actoris et incapacitatem assumendi essentiales
matrimonii obligationes ex parte eiusdem viri actoris;
Cum auditae sint partes et plures testes;
Cum peractis peragendis aditum Tribunal declaraverit, sententia definitiva diei
12 februarii 2010, non constare de matrimonii nullitate ob errorem ex parte Actoris,
constare autem de eiusdem matrimonii nullitate ob incapacitatem assumendi
essentiales matrimonii obligationes ex parte eiusdem viri actoris;
Cum Conventa appellaverit adversus praefatam sententiam ad Hoc Apostolicum
Tribunal;
Cum Infrascriptis onus incumbat decernendi, vi art. 58, § 2, NRRT, utrum praefata
sententia – in parte in qua affirmative edixit ad dubia concordata – continenter sit
confirmanda, an causa admittenda sit ad ordinarium secundi gradus examen;
Cum apud H.A.T. exhibuerit animadversiones Reverendus Dominus Defensor
vinculi deputati
Attento quod confusio facta est in prima instantia relate ad introductionem capitis
incapacitatis assumendi ex parte viri actoris: hoc caput statutum est enim in decreto
diei 18 augusti 2008 (“inabilitatio ad essentiales matrimonii obligationes assumendas
ob causas naturae psychicae ; dum post emissionem decreti conclusionis in causa Actor
institit apud Tribunal pro admissione eiusdem capitis etsi aliter nuncupati ;quare Iudex,
audita parte conventa, emisit die 18 augusti 2009 “Decree of Amendment/Change of
Grounds” ad normam can. 1514, statuens, praeter caput erroris Actoris, inabilitatio
ad essentiales matrimonii obligationes assumendas ob causas naturae psychicae ex
parte viri actoris, ergo nihil immutavit;
Attento quod sententia appellata non indicat expressis verbis principia iuris in
casu applicanda, quod praeter quam maxime probabilem errorem materialem – bis
enim sese refert ad can. 1099, dum nec una vice ad can. 1095, n. 3 – agnosci nequit
uti praxis legitima. Sententia enim praeter rationes in facto debet “exponere rationes
seu motiva […] in iure […], quibus dipositiva sententiae pars innititur” (can. 1611, n.
3; art. 250, § 2, DC). Non ponitur tamen quaestio de nullitate sententiae ad normam

153
 Esercizi

can. 1622, n. 2, quia in parte eiusdem sententiae, cuius titulus est “The argument”, se
refert ad normas codiciales potioris momenti et citat duae decisiones rotales;
Attento quod appellata sententia magni fecit, sub linea facti, argumentum
alcoholismi viri, sed probationes alcoholismi viri tempore nuptiarum non videntur
sufficientes, nec effectus vinolentiae videntur secumferre – in casu prae manibus –
incapacitatem adimplendi essentiales matrimonii obligationes tempore nuptiarum
vel et per multos annos post initas nuptias;
Attento quod omnino desideratur in casu peritia psychologico-psychiatrica,
cuius defectum non supplent declarationes sicut dicti;
Attento quod Defensor vinculi primi iudicii gradus pessime vel fere nullimode
suum munus (cf. art. 56, §§ 3-4) adimplevit, cum suae animadversiones contineant
duas solas, et quidem praeconfectas phrases: “Come difensore del vincolo [...],
io affermo che ho letto con attenzione gli atti completa Acta [...]. Non ho obiezioni
ragionevole proporre contro la petizione “
Visis universis causae actis, perpensa appellata sententia, attente perlectis
animadversionibus Defensoris vinculi deputati atque scripturis utriusque partis,
infrascripti Patres, propositae quaestioni respondentes, decernunt: Negative ad Ium,
Affirmative ad IIum, seu causam admittendam esse ad ordinarium examen secundi
iudicii gradus. Si Actor causam prosequi intendit, id significare velit Hoc Apostolico
Tribunali intra mensem a receptione notificationis huius decreti. Iubent notificari hoc
omnibus, quorum intersit, ad omnes iuris effectus. Romae, in sede Rotae Romanae
Tribunalis, die 11 martii 2012.XX, Ponens.
DECRETUM TURNI (2)
Infrascripti Patres Auditores de Turno, die 27 iulii 2012 in sede huius Apostolici
Tribunalis legitime coadunati, ad quaestionem praeliminarem definiendam: Utrum
confirmanda sit sententia primi iudicii gradus, pro matrimonii nullitate lata ex
capitibus exclusi boni fidei et sacramenti ex parte mulieris conventae, an causa ad
ordinarium examen alterius iudicii gradus sit admittenda, hoc tulerunt decretum:
Cum partes in causa, scilicet d.nus Aemilius et d.na Antonilla, ambo catholici
ritus Graecorum Melkitarum, matrimonium celebraverint die 25 iunii 2000 in
ecclesia S. Paulo dicata in civitate xxx;
Cum convictus coniugalis, bina prole recreatus, protracta sit usque ad annum
2007;
Cum vir apud Tribunal Inter-Eparchiale Graecorum instituerit die 16 ianuarii
2008 causam nullitatis sui matrimonii ex capitibus exclusionis boni sacramenti
et fidei, sui erroris circa qualitatem mulieris conventae «redundantis in errorem
personalitatis, incapacitatis conventae, et una simul vir expetierit ut ei conferretur
custodia filiorum;

154
 Unità 25: testi di diritto canonico

Cum mulier sua ex parte porrexerit petitionem circa separationem ob culpam

mariti atque custodiam filiorum et pensionem alimentariam»;
Cum instructio causae peracta sit per auditionem iudicialem utriusque partis et
earum testium atque per adquisitionem nonnullorum documentorum;
Cum peractis peragendis aditum Tribunal declaraverit, sententia definitiva diei
13 ianuarii 2009, constare de matrimonii nullitate dumtaxat ob exclusa bona fidei et
sacramenti ex parte mulieris conventae, dum custodia filiorum adsignata sit patri;
Cum Conventa adversus praefatam sententiam ad H.A.T. appellaverit;
Cum Infrascriptis onus incumbat decernendi, vi art. 58, § 2, NRRT, utrum praefata
sententia – in parte in qua affirmative edixit ad dubia concordata de matrimonii
nullitate – continenter sit confirmanda, an causa admittenda sit ad ordinarium
secundi gradus examen;
Cum, expletis explendis hac in phasi processuali, apud H.A.T. exhibitae iam sint
animadversiones Defensoris vinculi et sive Patrona Actoris sive Conventae Advocatus
loci iam scripserunt;
Attento quod scriptum Advocati loci mulieris conventae diei 15 iunii 2010,
inscriptum uti «animadversiones quoad processum» et subsignatum a solo Advocato,
admitti nequit utpote quia exhibitum ab Advocato haud munito legitimo mandato ad
agendum apud H.A.T.;
Attento quod relate ad caput exclusionis boni sacramenti ex parte Conventae,
sententia appellata non indicat motiva in facto, quare non intelligitur quibus moti
rationibus facti appellati Iudices declaraverint matrimonii nullitatem, hoc in casu,
«ob dsimulationnem sacramenti ex parte mulieris conventae».
Attento quod relate ad caput exclusionis boni fidei Iudices primi gradus haud
aequa lance perpenderunt elementa probationis: magni fecerunt elementa allata ab
Actore et eius testibus, qui tamen solummodo indicia offerunt in favorem exclusae
a Conventa suo in consensu fidelitatis. Ipsa tamen mulier conventa firmiter tenet
“matrimonium recta intentione contraxi” et dedit versionem factorum quae duxerunt
ad matrimonii rupturam omnino aliam, non improbabilem;
Attentis animadversionibus pansis a vinculi Defensore;
Perpensis etiam animadversionibus a nava Patrona Actoris exhibitis, quae tamen
nequeunt sufficienter sustinere sententiam examini subiectam;
Visis universis causae actis, infrascripti Patres, propositae quaestioni respondentes,
decernut: Negative ad Ium, Affirmative ad IIum, seu sententiam primi iudicii gradus,
pro matrimonii nullitate latam ex capitibus exclusi boni fidei et sacramenti ex
parte mulieris conventae, non esse confirmandam et causam admittendam esse ad
ordinarium examen secundi iudicii gradus.
Intra mensem, a notificatione huius decreti, vir actor declarare velit per suam
Patronam, si causam prosequi intendit.

155
 Esercizi

Hoc decretum notificari iubent omnibus, quorum intersit, ad omnes iuris effectus.
Citazioni da sentenze varie
CORAM EXC. MO. MASSIMI, SENT. DIEI 28 IULII 1928
Quidem discretio iudicii significat facultatem inter plura eligendi apta cum
aestimatione atque cum autodeterminatione: “planum est consensum non dari
deficiente libertate interna […] Animadvertendum quoque est minime sufficere ad
excludendam libertatem probare in certa persona adfuisse internos impulsus, sed
requiri ut simul probetur eisdem resisti non potuisse”.
CORAM JULLIEN, SENT. DIEI 17 IUNII 1939
Summa cum sapientia a Iurisprudentia N. O. monemur: «In foro externo
contrahens iure praesumitur verum consensum praestitisse ac voluisse iure tradito
acceptatoque male uti, potiusquam exclusisse ius ipsum atque invalide contraxisse.
Etenim “internus animi consensus semper praesumitur conformis verbis vel signis in
celebrando matrimonio adhibitis” (can. 1086, § 1).
Attamen praesumptio cedere debet veritati ex actis et probatis desumendae, ac
videatur oportet in specie utrum sub conditione cadat ius ipsum, an solummodo
exercitium iuris. Nulla autem certa regula tradi hac in materia potest; tota enim res
[…] pendet non ex cortice verborum, sed ex circumstantiis causae cunctis diligenter
perpensis».
CORAM BOTTONE, SENT. DIEI 13 MARTII 1998
«Non requiritur […] ut contrahens tali iudicii discretione praeditus sit ut omnia
et singula consectaria et difficultates forte obventuras praevidere valeat contractus
matrimonialis, sed tantum illa quae homo concretus, in ordinariis vitae adiunctis
habere potest. Sufficit cognitio aestimativa de substantia ac substantiali valore
matrimonii, non requiritur ponderatio exacta omnium iurium et obligationum cum
matrimonio connexarum».
CORAM TURNATURI, SENT. DIEI 13 APRILIS 2000
Specifica requiritur nubentium capacitas, quae indirecte firmatur seu deducitur
e triplici norma sancita per can. 1095, statuentem quod sunt incapaces matrimonii
contrahendi: 1) qui sufficienti rationis usu carent; 2) qui laborant gravi defectu
discretionis iudicii circa iura et officia matrimonialia mutuo tradenda et acceptanda;
3) qui ob causas naturae psychicae obligationes matriminii essentiales assumere non
valent» .

156
 Unità 25: testi di diritto canonico

CORAM ERLEBACH, SENT. DIEI 19 OCTOBRIS 2001

«Incapacitas consensualis, de qua in can. 1095, n. 3, vertit in vitam coniugalem
id est in matrimonium in concreto contractum, quod in provincia iuris intelligitur
relate ad obligationes matrimoniales.
Attento tamen quod extra provinciam legis merae humanae solummodo defectus
alicuius elementi essentialis est causa nullitatis iuridici (cf. can. 124, § 1), legislator
rite agnoscit incapacitatem assumendi solummodo si haec habet uti obiectum
obligationes matrimonii “essentiales”».
Species facti
EUSTACHIUS ET ELEONORA
Eustachius, actor in causa, natus anno 1953, in ecclesia cattedrali kielcensi, mense
decembri 1984, contrahebat matrimonium cum Eleonora, conventa in causa, orta
anno 1954. Domus iugalis non erat parata, inde coniuges habitabant prope genitores
mulieris; mense martio mulier amittebat primum filium, ob abortum naturalem.
Mense maio 1985 coniuges revertebant in domum coniugalem. Mulier mense
februario 1986 evadebat praegnans denuo et mense novembri 1986 pariebat filium.
Ast crescebant dissentiones inter partes iuxta virum, ob obtemperationem mulieris
erga parentes, iuxta mulierem ob neglegentiam viri in adimpletione officiorum
familiarium.
IOANNA ET PETRUS
Ioanna viginti quinque annorum, actrix in causa, magistra, cognoscebat mense
iunio 1985 Petrum triginta sex annorum, iudicem apud tribunal civile, conventum in
causa. Iuvenes instaurabant relationem sponsaliciam et post duos annos celebrabant
matrimonium mense septembri 1987 in ecclesia paroeciali dicata Sancto Petro in
civitate “x” ratione domicilii actricis.
Duae filiae gignunt e matrimonio. Sed surgunt etiam dissentiones et discidia inter
partes, ob indolem violentam viri. Mulier petit separationem et divortium. Tribunal
concedit divortium mense februario 1994. Actrix, quia cognoscebat alium virum
et optabat celebrare matrimonium canonicum, porrigebat tribunali ecclesiastico
libellum introductorium litis quo petebat nullitatem sui coniugii.
IOSEPHUS ET ANTONILLA
Josephus, triginta annorum, actor in causa, inquisitor apud ministerium publicum
cognoscit Antonillam viginti septem annorum, conventa in causa, secretariam apud
privatam societatem, occasione nuptiarum amicae communis, in civitate yy, mense
decembri anni 1985.
Amicitia gignit inter partes et post quinque menses iuvenes incipiunt relationem

157
 Esercizi

sponsaliciam, interruptam saepe ob diversitatem indolis iuvenum. Antonilla erat

docilis et submissa, Josephus erat firmus et violentus. Mense octobri anni 1997 celebrant
nuptias canonicas in ecclesia dicata sanctis petro et paulo in civitate “Galatina” intra
fines dioecesis xx. Post paucos menses a celebratione matrimonii mulier manifestat
signa gravis pathologiae. Diagnosis est “tumor cerebri” in nosocomio peragitur sectio
chirugica tumoris mense iulio 1998.
CYRIACUS ET CRESCENTIA (1)
Ciryacus, viginti quattuor annorum, mense ianuario 1985, cognoscit Crescentiam,
viginti annorum, dum peragebat studia in universitate. Iuvenes fovent amicitiam,
postea colunt consuetudinem amatoriam et perveniunt ad relationes intimas.
Crescentia evadit praegnans; iuvenes erant intenti curriculo studiorum; ob
notitiam praegnationis perveniebant ad celebrationem matrimonii. Parentes mulieris
parabant nuptias. Crescentia ante nuptias habebat abortum spontaneum, sed quia
nuptiae erant iam paratae sponsi celebrabant matrimonium canonicum in ecclesia
paroeciali civitatis Zamoscien, mense iunio anni 1996.
Conviventia coniugalis habebat iam ab initio exitum infaustum. Nam partes
ob diversitatem indolum et ob difficultates exhortas post nuptias non instaurabant
veram communionem vitae.
CYRIACUS ET CRESCENTIA (2)
Partes sine propria habitatione commorabant aut apud familiam mulieris aut
apud domum studentium. Vita communis, sine prole, perdurabat per fere sex menses
et tandem faciebat naufragium. Quare coniuges mense ianuario 1997 deveniebant ad
separationem definitivam et mense februario 1997 obtinebant divortium civile.
Mense augusto 1997 vir porrigebat supplicem libellum tribunali regionali et
accusabat suum matrimonium nullitatis ob incapacitatem assumptionis obligationum
matrimonialium ex parte actoris et mulieris. Mense augusto collegium iudicum
constituebatur, libellus admittebatur, dubium concordabatur.
CYRIACUS ET CRESCENTIA (3)
Instructoria causae expletur per excussionem partium et testium et peritia ex
officio exaratur super actorem a psycologa xx. Aditum tribunal tribunal regionale
emittebat sententiam definitivam manse ianuario 1998, sententia statuebat nullitatem
matrimonii ob incapacitatem assumendi obligationes essentiales matrimonii ex parte
viri actoris.
Conventa appellabat et causa transmittitur ad tribunal appellationis. Iudices non
confirmabant continenter sententiam. Peragebatur instructio suppletiva et iudices
reformabant sententiam. Actor non acquiescebat et appellabat ad apostolicum
tribunal Rotae Romanae.

158
 Unità 25: testi di diritto canonico

CAROLA ET BENEDICTUS
Post biennium relationis sponsaliciae, die 10 septembris 1983 canonicas
celebraverunt nuptias in paroeciali ecclesia pagi ... intra fines dioecesis Bauzanensis,
Carola, puella viginta annorum, mercatoris adiutrix, et Benedictus. Iuvenis in
vigesimo quinto suae aetatis anno constitutus, minister apud loci municipium.
Matrimonio celebrato, neoconiuges voluptarium arripuerunt iter, quo perdurante
inopinate vir fassus est se, data occasione, homosexualiter egisse.
Mulier, quae tempore sponsalicio nihil perceperat de illecebris viri, obstupuit
et, quamvis id moleste et acerbe tulisset, ignovit viro, quem intime cognoverat,
denuntiatas nequissimas experientias existimatas ut peccata iuventutis. Statim ac e
voluptuario itinere reverterunt et coniugalem convictum instauraverunt.
Anno autem 1986 intervenit inter coniuges gravis crisis propter frequentes
viri absentias e domo coniugali, quas mulier, non excusabat vespertina schola. Res
ingravescerunt cum, aestate anni inseguentis, vir, suspicatus de uxoris fidelitate,
concredidit mulieri se, mense novembri praeteriti anni, novam homosexualem
habuisse experientiam cum cognato, suae sororis viro. Nulla habita prole, coniugalis
vita de facto interrupta est mense septembri eiusdem anni 1987 et legalem
separationem Tribunal civile Bauzanense ratam habuit d.l9 ianuarii 1988.
ANGELUS ET PAULA (1)
D.nus Angelus, actor et D.na Paula, conventa, orthodoxa in Ecclesia Catholica
recepta, in paroecia YYYY in Urbe, die 26 aprilis 2002, matrimonium rite
celebraverunt. D.na Paula, in Urbem translata ad studia prosequenda, familiam
actoris cognovit per amicam matris actoris, mense novembri 1991. Sic actorem et
eiusdem sorores frequentare incepit ac anno sequenti, D.nus Angelus et D.na Paula
consuetudinem sponsaliciam intexuerunt.
Ambo facultatem iurisprudentiae Universitatis “La Sapienza” frequentabant,
sed postea vir, nunquam studiis iuris satis propensus, in facultatem Scientiarum
Politicarum Neapolis sese transtulit, ubi lauream adeptus est, etsi residentiam
Romae conservavit. Relatio sponsalicia per decem annos perduravit, et sine nimis
problematibus evasit; convictus coniugalis, nulla prole recreatus, tantum per tres
menses ductus infelix evenit. Separatio consensualis, instante muliere conventa, die 6
maii 2003 evenit, cuius homologatio a magistratu civili Romae die 9 iulii e. a. sancita
est.
ANGELUS ET PAULA (2)
D.nus Angelus, die 2 novembris 2005, porrexit supplicem libellum Tribunali
Regionali Latii Vicariatus Urbis, , quod, constitutum eadem die, decreto diei 12
decembris 2005 illud admittebat. Dubium concordatum est die 11 ianuarii 2006,
hanc iuxta formulam: “An constet de nullitate matrimonii, in casu, ex capitibus defectus

159
 Esercizi

discretionis iudicii circa iura et officia matrimonialia essentialia mutuo tradenda ac

acceptanda ex parte viri et defectus matrimonialis consensus ob exclusum bonum
sacramenti ex parte mulieris.” (Summ. p. 26-27).
Actis publici iuris die 3 iunii 2008 factis et ceteris de iure peractis, Tribunal, die
29 octobris 2008 sententiam ferebat quae statuebat: “NEGATIVE, seu non constare
de nullitate matrimonii, in casu, ex capitibus gravis defectus discretionis iudicii circa
iura et officia matrimonialia essentialia mutuo tradenda ac acceptanda ex parte viri et
defectus matrimonialis consensus ob exclusum bonum sacramenti ex parte mulieris.”
ANGELUS ET PAULA (3)
Actor appellavit. Collegium iudicans secundae curae constituebatur die
2 decembris 2009 et Praeses formulam dubii, decreto diei 20 aprilis 2009, ita
concordabat: “An constet de nullitate matrimonii, in casu, ex capitibus gravis defectus
discretionis iudicii circa iura et officia matrimonialia essentialia mutuo tradenda ac
acceptanda ex parte viri actoris et defectus matrimonialis consensus ob exclusum
bonum sacramenti ex parte mulieris.” (Summ. p. 97).
Actis publicatis die 17 ianuarii 2010 et causa conclusa die 9 martii e.a., die 14
decembris 2010, emissa est sententia edicens: “Affirmative, seu constare de nullitate
matriomnii in casu, ex capite gravis defectus discretionis iudicii crica iura et officia
matrimonialia essentialia mutuo tradenda et acceptanda ex parte viri actoris; Negative,
quoad exclusionem boni sacramenti ex parte mulieris conventae.” (Summ. p. 179).
Defensor Vinculi appellavit adversus sententiam die 6 iunii 2011, Constituto
Exc.mo Turno rotali die 24 iulii 2011 instante cl.ma Patrona actoris, formula dubii
ab Excmo. Ponente die 9 novembris 2011 sic statuebatur: “An constet de matrimonii
nullitate, in casu, ob defectum discretionis iudicii in viro actore.” (Summ. p. 187). Peritia
ex officio a Cl. Mo Prof. A. effecta est. Dubio nuper relato nunc respondendum venit.
ANTONIUS ET FABIOLA
Antonius, natus die 10 februarii 1963 in civitate ventimiliensi et Fabiola orta die 8
ianuarii 1963 contraxerunt nuptias canonicas in ecclesia dicata Beatae Mariae Virgini
die 20 decembris 1992 in oppido nuncupato Bordighera. Partes se cognoverant anno
1991. Convictus coniugalis perduravit per septem annos, sine filiis, et perturbabatur
submissione viri ludo aleatorio. Mense aprili 1999 vir revertit ad suos parentes et die
3 iunii 2000 obtinuit separationem civilem.
Die 26 februarii dominus Antonius porrexit libellum supplicem et die 28 aprilis
dubium concordabatur sub sequenti formula “an constet de nullitate matrimoniiob
exclusionem boni prolis ex parte conventa ad mentem canonis 1101 2 “. Partes ac
duodecim testes excutiebantur et tribunal emisit sententiam affirmativam die 20
decembris 2002. Tribunal appellationis decreto diei 26 iunii 2003 remisit causam
ad examen ordinarium; in eodem decreto dubium concordatum est sub sequenti

160
 Unità 25: testi di diritto canonico

formula “se si debba confermare la sentenza del tribunale ecclesiastico regionale ossia
se consti la nullità del matrimonio per esclusione della prole da parte della convenuta”
Denuo partes et testes reddiderunt suum vadimonium et die 23 iunii
2005 tribunal secundi gradus sententiam negativam protulit. Actor interposuit
appellationem ad nostrum apostolicum forum. Die 12 maii 2006 dubium sub
sequentem formulam concordabatur “se consti la nullità del matrimonio per esclusione
del bene della prole da parte della convenuta”.
Patronus partis actricis interposuit instantiam, decreto turni diei 12 maii 2006
duo nova capita adducebantur, scilicet gravis defectus discretionis iudicii in viro
actore et incapacitas assumendi onera coniugalia essentialia. Deinde actor audiebatur
et peritia exarabatur ex officio a prof. Barbieri.
DELPHINUS ET CARMELA
Delfinus natus die 21 septembris 1944 hac in causa actor, ratione muneris obtenti
in caupona cognovit Carmelam ortam die 31 ianuarii 1943 hac in causa conventam.
Conversatio amicalis inter partes instaurabatur et perduravit per sex vel octo
menses optime: nam iuvenes opus exercebant in caupona, quamobrem cotidiana
frequentatione necessitudines mutuas nutriebant et mutuo consilio decreverunt
celebrare nuptias ritu canonico in ecclesia dicata Sancto Sebastiano in civitate San
Sebastian.
Convictus coniugalis, laetatus ortu trium filiorum, per quattuordecin annos
duravit, sed vexatus discidiis inter partes, occasione gravis litis, conventa posuit finem
consortio. Tribunal civile emisit sententiam divortii.Vir contraxit matrimonium civile
cum alia muliere et revertit ad observantiam religiosam ferventiter, et optabat recipere
sacramenta, quapropter, libello porrecto tribunali metropolitano sancti ioannis
portoricensis petebat nullitatem sui matrimonii quia carebat maturite ob problemata
alcooli et mulierum publicarum. Constituto tribunali decreto admissionis libelli
dubium statuebatur ex capite defectus discretionis iudicii et incapacitas assumendi
essentiales obligationes matrimonii.
Adsignato patrono ex officio actori, instructione causae peracta per
excussionem partium e trium testium Tribunal aditum emisit die 27 decembris 2002
sententiam pro vinculo. Vir non acquiescebat et appellationem interposuit ad rotam
romanam. Tabulis processualibus receptis, constituto turno, concesso patrocinio
gratuito actori, obiectum iudicii statuebatur in his terminis.
ISABELLA ET IOANNES
Isabella et Ioannes celebraverunt matrimonium in ecclesia cathedrali Traini die 2
septembris 1992. Partes se cognoverant anno 1984, intexuerant relationem amicalem
primo tempore postea sponsaliciam. Decursu temporis consuetudo frixerat praesertim
ex parte mulieris, quae provocaverat brevem interruptionem quia frequentabat alium

161
 Esercizi

iuvenem. Utcumque impulsu viri relatio renovabatur. Tandem cum Ioannes obtinuit
divortium praecedentis matrimonii civilis, decreverunt celebrare matrimonium.
Sed Ioannes optabat matrimonium civile quia desciverat a cultu et fide catholica,
mulier contra petebat ritum canonicum. Tandem nuptiae canonicae celebrabantur.
Intimitates coniugales praemuniebantur periculo graviditatum.
Vita iugalis fuit omnino infelix propter ingravescentem defectum
communionis inter Isabellam et Ioannem, qui non servavit fidem iugalem. Ideo
coniuges devenerunt ad separationem definitivam mense iunio anni 1994 cum Isabella
eruit proditionem viri. Impulsu mulieris tribunal civile tulit sententiam divortii die
20 octobris 1998. Postea Isabella contraxit vinculum matrimonii civilis cum alio
viro. Interea domina coram tribunali ecclesiastico apulo competenti ratione, loci
celebrationis matrimonii et domicilii partis conventae porrexit libellum quo petebat
nullitatem sui matrimonii “per esclusione della sacramentalità e della indissolubilità
da parte del convenuto”.
Attamen tribunal aditum, admisso libello, die 21 decembris 1996 terminos
controversiae definivit iuxta hanc formulam “se consti della nullità del matrimonio
per esclusione della indissolubilità nel convenuto”. Peracta instructione causae per
excussionem partium et testium adductorum a parte actrici, iuxta novam instantiam
patroni partis actricis decreto diei 21 decembris termini controversiae definiuntur
iuxta hanc formulam “se consti della nullità del matrimonio per esclusione della
sacramentalità da parte del convenuto; in aggiunta al capo di nullità precedentemente
concordato”.
Expleta instructione tribunal tulit sententiam contrariam votis actricis.
Mulier haud acquiescebat et interponebat appellationem ad nostrum apostolicum
forum.Turno constituto, die 12 decembris 2000, ponens decreto diei 17 ianuarii
2001 terminos controversiae definivit iuxta hanc formulam “se consti della nullità del
matrimonio ob exclusionem boni sacramenti ex parte viri conventi et/vel ob exclusionem
dignitatis sacramentalis ex parte viri”.
Attamen post expletionem instructionis causae per iudicialem excussionem
partium et ecquisitionem aliquorum documentorum iuxta instantiam patroni partis
actricis die 14 martii 2002 termini controversiae definiti sunt iuxta hanc formulam
“se consti della nullità del matrimonio ob exclusum bonum sacramenti ex parte viri
conventi vel/et ob exclusam sacramentalem dignitatem ex parte viri tamquam in prima
instantia, et/vel ob exclusum bonum prolis ex parte viri et mulieris”. Propter gravem
morbum et mortem patroni partis actricis atque ob inertiam partium pertractatio
causae omnino constitit.

162
 Unità 25: testi di diritto canonico

FERNANDA ET ALBERTUS
Die 16 augusti 1949 in paroeciali ecclesia Sanctissimi Cordis Christi Regis, in
Urbe, actrix Fernanda celebravit nuptias canonicas cum Alberto, convento in causa
quem cognoverat in officio ubi ambo praestabant operam. Fernanda erat vidua et
ex primo matrimonio procreaverat duos filios. Cohabitatio coniugalis quae habuit
locum in urbe “London”, cito perturbata est litibus et dissentionibus et habuit finem
anno 1950.
Actrix revertebat in Italiam cum filiis primi matrimonii et non actuabat
conamina reconciliationis. Ad recuperandam suam libertatem coram ecclesia, libello
diei 2 decembris 1954 accusavit nullitatis matrimonium ex capite suae exclusionis
boni prolis, coram tribunali vicariatus Urbis, sed sententia fuit ei adversa. Tribunal
appellationis, sententia vicariatus urbis diei 14 novembris 1958 statuit non constare
de nullitate matrimonii. Actrix tamen haud acquiescebat et non accipiebat duplicem
sententiam pro vinculo et petebat novam propositionem causae quae ei benigne
concessa est. Quare nobis respondendum est dubio concordato: An (se) constet de
nullitate matrimonii, in casu.
Tria bona matrimonii, scilicet prolis fidei et sacramenti sunt, ut notum est,
elementa essentialia matrimonii et ideo obiectum consensus matrimonialis qui,
ut statuit codex, “est actus voluntati quo pars tradit et acceptat ius perpetuum et
exclusivum in corpus, in ordine ad actus aptos per se ad generationem prolis. Igitur
matrimonium contrahitur invalide si non solum excluditur ipsum matrimonium sed
etiam iura et bona matrimonii.
IN IURE (1)
Vigens Lex canonica in can. 1057 § 1 edocet: “Matrimonium facit partium
consensus, inter personas iure habiles legitime manifestatus, qui nulla humana potestate
suppleri valet”.
Notandum est quod unio quam contrahentes hic et nunc sua voluntate
constituunt, reapse haud est creatio eorum: illi in actu ponunt id quod iam in potentia
in propria natura personae-viri et personae-mulieris insitum erat; ipsi nunc concrete
vinculum matrimoniale perficiunt quod iam praedeterminatum erat in ipsa natura in
complementarietate propriae diversitatis sexualis.
Ad rem, Beatus Ioannes Paulus II, in Allocutione ad Rotam Romanam, diei 1
februarii 2001, ita docebat: “Certo, il vincolo è causato dal consenso, cioè da un atto di
volontà dell’uomo e della donna; ma tale consenso attualizza una potenza già esistente
nella natura dell’uomo e della donna”.
Utcumque, hoc haud significat quod contrahaere matrimonium sit veluti
quaedam adhaesio cuidam institutioni a lege institutae, sed quod Deus matrimonium
instituit in ordine essentiae, etsi solum vir et mulier, per “consensum matrimonialem”,

163
 Esercizi

hoc matrimonium in ordine exsistentiali constituere valent. Aliis verbis, origo

matrimonii invenitur in ipsa natura humana et secundum eam constituitur illa unio
viri et mulieris, quae propriae dignitati personae rationalis et liberae melius competit.
IN IURE (2)
Recta comprehensio instituti matrimonii exigit rectam intellectionem personae,
eiusdem naturae et relationem inter utramque. Falsa autem vel erronea aut incompleta
conceptio anthropologica inexorabiliter et falsum vel erroneum conceptum
matrimonii gignit. Utcumque pro nubentibus Christifidelibus, haud existit aliud
matrimonium nisi illud naturale ter virum et feminam, a Deo conditum et a Christo
Domino ad sacramenti diginitatem evectum.
Tribunal claram iurisprudentiam de discretionis iudicii defectu tritam et omnibus
notam exponere non vult sed, brevi calamo, principia de defectu discretionis iudicii,
recolere mavult. Canon 1057 § 1 C.IC edocet: «Matrimonium facit partium consensus
inter personas iure habiles legitime manifestatus, qui nulla humana potestate suppleri
valet», et in § 2 affirmatur: «Consensus matrimonialis est actus voluntatis, quo
vir et mulier foedere irrevocabili sese mutuo tradunt et accipiunt ad constituendum
matrimonium».
IN IURE (3)
Uti quicumque verus humanus actus, consensus matrimonialis esse debet actus
conscius et liber, requisita essentialia ut voluntas deliberata detur. Cognitio mere
theorica vel abstracta matrimonii non sufficit, requiritur in contrahente capacitas
perpendendi et ponderandi id quod matrimonium celebrandum a seipso exigit,
aliis verbis, in contrahente requiritur capacitas aestimandi critico modo iura et
obligationes quae e matrimonio oriuntur.
De his iuribus et obligationibus agitur cum can. 1095, n.2º vigentis Codicis
Iuris Canonici statuit: «Sunt incapaces matrimonii contrahendi: … 2° qui laborant
gravi defectu discretionis iudicii circa iura et officia matrimonialia essentialia mutuo
tradenda et acceptanda». Attento processu psychologico actus humani et eiusdem
profundo charactere unitario, in eodem diversi actus distinguuntur, qui intellectui aut
voluntati adscribuntur, etsi reapse verus actus humanus ex harmonica collaboratione
facultatum superiorum hominis procedat, id est, ex voluntate deliberata agentis. Sic
electio iudicium practicum sequitur, quod, consilium seu deliberationem sequitur,
circa media quae, inter possibilia, apta ad finem assequendum examinantur.
IN IURE (4)
Discretio iudicii relationem dicit cum capacitate aestimandi, ponderandi,
perpendendi, rationes et motiva pro et contra actionem vel executionem, sed non agitur
de iudicio mere abstracto vel speculativo sed practico et concreto (practico-practico)

164
 Unità 25: testi di diritto canonico

circa talem actionem vel executionem. Hoc iudicium esse debet proportionatum
momento finis vel boni desiderati. Quare, in matrimonio contrahendo requiritur
proportio inter illud iudicium practicum et momentum ac gravitatem personalem
et socialem institutionis matrimonialis, nam in hac sunt personae nubentes quae
mutuo sese donant et acceptantur, in foedere irrevocabili, ad fines seu bona totius
vitae et amoris consortii voluntate divina statuta.
Quapropter decisioni matrimoniali, uti dici possit actio deliberata et libera,
praecedere debet concreta ponderatio et aestimatio ipsius matrimonii, obiecti
donationis et acceptationis, iurium et obligationum quae contrahuntur, videlicet
possibilitatum quae intellectui et voluntati sese praebent: «en el caso del consentimiento
matrimonial estas posibilidades son: respecto a este determinado matrimonio; con esta
determinada persona, con la cual se debe compartir sin reservas la totalidad de la
vida, en la entrega personal de las relaciones interpersonales; vida conyugal que debe
durar por siempre» (J. M. Fernández Castaño, Legislación matrimonial de la Iglesia,
Salamanca 1994, 265-66).
IN IURE (5)
Discretio iudicii requirit insimul «cognitionem criticam seu aestimativam circa
obiectum consensus necnon libertatem ab intrinseco in eligendo matrimonio; quod
utrumque proportionem habeat oportet cum gravissimis iuribus ac officiis matrimonio
essentialibus. Quod est: «La formula usata nel canone assume così quasi formalmente
un concetto, potremmo dire, matematico in quanto stabilisce il principio di
proporzionalità fra l’atto psicologico che è il consenso (intelletto - volontà - affettività)
e l’oggetto di esso cioè il matrimonio (diritti - doveri essenziali)» Quapropter sive
gradus maturitatis iudicii sive gradus libertatis internae commensurandi sunt cum
gravitate negotii matrimonialis, adeo ut contrahentes capaces contrahendi habeantur»
(coram Pompedda, sent. diei 21 novembris 1983, RRDec., vol. LXXV, p. 649, n. 5).
IN IURE (6)
At naufragium matrimonii infausti, monet Beatus Ioannes Paulus PP. II, «non è
mai in sé una prova per dimostrare tale incapacità dei contraenti, i quali possono aver
trascurato, o usato male, i mezzi sia naturali che soprannaturali a loro disposizione,
oppure non aver accettato i limiti inevitabili ed i pesi della vita coniugale, sia per blocchi
di natura inconscia, sia per lievi patologie che non intaccano la sostanziale libertà
umana, sia, infine, per deficienze di ordine morale» (Ioannes Paulus II, Allocutio ad
Rotam Romanam diei 5 februarii 1987, AAS 79 [1987], p. 1457).
Percontatio peritorum his in casibus omnino necessaria evadit: eorum opus
est iudicem edocere de morbi psychici exsistentia, natura, origine, gravitate et
emendabilitate, necnon eidem indicare tempus morbi deflagrationis, symptomata et
facta quae ad diagnosim dandam et ad determinatas conclusiones impulerunt.

165
 Esercizi

UNITÀ 26
: GIURISPRUDENZA ROTALE SUI CAPI DI NULLITÀ
CERTITUDO MORALIS
4. – IN IURE. Processus finis iudicis occursus cum veritate obiectiva factorum
est, quae eius iudicio proposita sunt. Processus haud dubio ministerium veritatis est,
quare omnes participantes in processu, incipiendo ab iudice usque ad partes, patronos,
testes, peritos atque tribunalis ministros obligantur ad realem obiectivamque
veritatem querendam de illo quod in processu disputatur. Papa Benedictus XVI in sua
Allocutione Rotae Romanae diei 26 ianuarii 2006, affirmabat: “Il processo canonico
di nullità del matrimonio costituisce essenzialmente uno strumento per accertare la
verità sul vincolo coniugale... rendere un servizio alla verità... lo scopo del processo è la
dichiarazione della verità da parte di un terzo imparziale, dopo che è stata offerta alle
parti pari opportunità di addurre argomentazioni e prove entro un adeguato spazio di
discussione....”. Et quoad partium in processu modum agendi, idem Papa Benedictus
magna cum claritate adiungebat: “Nessun processo è a rigore contro l’altra parte, come se
si trattasse di infliggerle un danno ingiusto. L’obiettivo non è di togliere un bene a nessuno,
...nell’ipotesi di nullità matrimoniale se ne aggiunge un’altra più specifica. Qui non vi è
alcun bene conteso tra le parti, che debba essere attribuito all’una o all’altra. L’oggetto
del processo è invece dichiarare la verità circa la validità o l’invalidità di un concreto
matrimonio, ...in questo genere di processi il destinatario della richiesta di dichiarazione
è la Chiesa stessa”. Ad nomam can. 1.608 CIC et art. 247 instructionis DC, iudex post
probationum attentum examen in processu adductarum et congruenter cum norma
iuridica applicanda casui, certitudinem moralem ad sententiam ferendam obtinere
debet.
Itaque, probatio et tantummodo probatio habenda est ut ratio legitima ad
excitandam certitudinem moralem in iudice circa partium affirmationes negationesve
in processu, certitudo quae supponitur conformis veritati argumentis in quibus
innititur hoc modo evitando omnem arbitrarietatem. Sine dubio iudici adipiscenda
est veritas iuridica aut legalis quae congurere debet cum veritate materiali.
5. - Profecto homo fallibilis est atque veritatis inquisitio interdum non facilis
est, quam ob rem magni ponderis est processus ut iter ad veritatem eripiendam.
Philosophus Balmes affirmat: “verum est id quod est”; certitudo philosophice loquendo,
constituitur intellectus firmo assensu veritati metu excluso errandi; haec firmitas
oritur ex exercitio rationali quod ducit ad securitatem contrarium excludendum esse.
Certitudo moralis subiectiva est quia iudicis assensus ex sua conscientia procedit
sed etiam eodem tempore obiectiva est quoniam hic assensus haurit ex criteriis
extrinsecis quibus eius decisio innititur, scilicet quando haec iudicis convictio

166
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

fundatur in probatione, ergo fructus est connexionis directae cum probationis exitu.
Iam Aristoteles docebat haud in omnibus rebus certitudinis similem gradum exigi,
sed, tantummodo illa quae obiecti conditionem, qualitatem aut naturam permittat.
6. - Certitudinis moralis notio canonica expressa est a Papa Pio XII in eius
historica Allocutione Romanae Rotae diei 1 octobris 1942 (AAS 34 (1942) 338-342),
eodem sensu affirmavit Sanctus Papa Joannis Paulus Rotae Romanae loquendo die 4
februarii 1980 (AAS 72 (1980) n.6, p. 176). Articulus 247 § 2, Instructionis “Dignitas
Connubii” prima vice in texto legislativo exponit certitudinis moralis conceptum: “Ad
certitudinem autem moralem iure necessariam, non sufficit praevalens probationum
indiciorumque momentum, sed requiritur ut quodlibet quidem prudens dubium
positivum errandi, in iure et in facto, excludatur, etsi mera contrarii possibilitas non
tollatur”.
Papa Franciscus in Allocutione diei 24 ianuarii 2015 affirmabat cognitionis legis
processualis momentum (concrete Instructionis “Dignitas Connubii”) a iuris canonici
studiosis quia facilem reddit: “Uno svolgimento sicuro perché indica e spiega con
chiarezza la meta del processo stesso, ossia la certezza morale: essa richiede che resti del
tutto escluso qualsiasi dubbio prudente positivo di errore, anche se non è esclusa la mera
possibilità del contrario (cf Dignitas Connubii, art. 247, § 2)” (Discorso al Congresso
Internazionale promosso dalla Facoltà di Diritto Canonico della Pontificia Università
Gregoriana).
Affirmare certitudinem moralem adipisciendam esse: «la meta del processo stesso»
atque iterare sicut facit Papa Franciscus citando Instructionem “Dignitas Connubii”,
praefatam certitudinem: «richiede che resti del tutto escluso qualsiasi dubbio prudente
positivo di errore, anche se non è esclusa la mera possibilità del contrario (cfr. Dignitas
connubii, art. 247, § 2)» habet praecipuum pondus axiologicum ac ermeneuticum.
Mentio Papae huic paragrapho Instructionis “Dignitas Connubii” magna est quia
huiusmodi praescriptum aperte tribuit habitum normativum certitudinis moralis
duobus aspectibus qui usque ad praefatam Instructionem propositi erant tantum a
Magisterio Pii XII atque Joannis Pauli II, haud exstantibus in can. 1608 Codicis latini
nec in can. 1291 Codicis Ecclesiarum orientalium. Etiamsi magisterium pontificium
habeat statim relevantiam iuridicam (cf. Papa Benedetto XVI, Discorso alla Rota
Romana, 26 gennaio 2008, in AAS, 100 [2008], pp. 87-88), habitus normativus
certitudini morali oblatus a art. 247 § 2 DC, reddit facilius quod hoc institutum
adimplere possit suum sponsoris munus sententiarum nullitatis matrimonii naturae
declarativae.
Sufficiens sententiae motivatio quoad cuasae facta (quaestio facti) in sustentationis
basi certitudinis moralis a Iudice exquisitae adest. Nam, iudicis persuasio quod
ad causae veritatem iustitiamque attinet obiective evincenda est ex probatione
expleta super facta. Circa quaestionem iuris, Papa Sanctus Ioannes Paulus II in

167
 Esercizi

sua Allocutione Rotae Romanae diei 24 ianuarii 1981, n. 5, hortatur tribunalia

ecclesiastica ad promptam disponibilitatem in Sanctae Sedis orientationibus atque
Rotae iurisprudentia sequendis, penitus proferens in lucem necessitatem fidelitatis
normis canonicis et interpretationi a Rota Romana peractae. Idem Papa Ioannes
Paulus praecedenti anno in alia allocutione Rotae Romanae significabat: «L’oggettività
tipica della giustizia e del processo, che nella “quaestio facti” si concretizza nell’aderenza
alla verità, nella “quaestio iuris” si traduce nella fedeltà; concetti che, come è manifesto,
hanno una grande affinità fra loro» (Discorso alla Rota Romana, 4 febbraio 1980, cit.,
n. 8).
7. - Probatio offert iudici persuasionis elementa de veritate factorum quae
examinanda sunt in sententia ita ut appareat sufficenter clarum quod art. 254 – §
1 D C statuit: “Sententia, vitata nimia sive brevitate sive diffusione, in exponendis
argumentis tam in iure quam in facto perspicua ac in actis et probatis fundata sit
oportet, ut pateat qua via iudices ad decisionem ferendam pervenerint et quomodo ius
factis applicaverint”. Ergo sententia emittenda est congruens cum actis et probatis:
“Art. 247 – § 3. Hanc certitudinem iudex haurire debet ex actis et probatis (can. 1608, §
2). § 4. Probationes autem aestimare iudex debet ex sua conscientia, firmis praescriptis
legis de quarundam probationum efficacia (can. 1608, § 3)”.
Atque ex actis et probatis iudici certitudo moralis obtinenda est, quae nequit
inniti aliquo mere subiectivo atque fundato in eius opinionibus aut affectibus aut
praeiudiciis arbitrariis aut intuitionibus, sed fundanda est in aliquo exteriore ipsi
iudici atque et praedita robore persuasionis comprobabili per datum concretum ac
probationes peractas, scilicet eius conclusiones profluendae sunt ex analysi logica,
aestimatione diligenti atque interpretatione legitime universarum probationum, etsi
unaquaeque probatio in semetipsa haud sufficiens sit ad certitudinem gignendam;
quin requiratur adipiscere certitudinem moralem absolutam neque praeterea
sit sufficienter probabilem (cfr. Discorso del Papa Pio XII alla Rota Romana il 1
ottobre 1942, AAS 34 (1942) 340). Omni modo iudicis persuasio iustificanda est in
causae factibus et eius deductiones in sententiae motivatione continentur (cann.
1611, 3º, 1612 § 3, 1622, 2º). Ergo haud est realitatis reconstructio mere subiectiva
indemonstrabilis in basi processus actis, coram partibus ac appellationis tribunali.
Haec certitudo moralis necessaria penitus est ad validitatis praesumptionem qua
matrimonium gaudet sicut statuit can. 1060.
8. - Iudex nequit se limitare ad probationes exhibitas iterandas pro matrimonii
nullitatis sententia, sed, contra, iudex liber ac intelligens homo est, obligatus ad
critice easdam probationes cribrandas ut adipiscatur factum quod eius decisio cum
substantiali veritate congruat.
Aestimationis probationum actus iudicialis ministerii munus essentiale est; etiam
partes privatae atque publicae in suis restrictibus ac animadversionibus hoc agunt,

168
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

sed illa haud definitiva sunt nec propria iudicis impartialitate gaudent; iudex per
examen criticum earundem deducit modo exactiore possibili earum relevantiam
circa demonstrationem facti veritatis discussionis obiecti. Et hoc loco iudex invenit
suae persuasionis basim ad sententiam ferendam. Aestimare probationem est facere
insignem relevantiam quam aliquo modo probatio meretur, ad hoc perficiendum in
praxi iudiciali duo modus adsunt: libera aestimatio vel legalis aestimatio.
In aestimationis probationis systemate legali legislator est qui indicat iudici
criteria modusque aestimandi, hoc systema ut commodum habet praevenire iudicis
subiectivismos; attamen ostendenda est impossibilitas a legislatore dictandi genericas
normas ad vitae humanae complexitatem regendam quod attinet ad adiuncta
probatoria difficiliora facta quae ostendi possunt. Quam ob rem, hodierna systemata
processualia viam compositam sequuntur in qua sine omissione aliquae amplae
marginis de iudicis discretionalitate prae oculis habentur etiam aliquae normae
legales quae eam reducant aliquo modo.
Probationis libera aestimatio consistit in iudicis examine congruens cum eius
conscientia et criterio, non quadam conscientia arbitraria vel plene libera sed subiecta
sanae criticae regulis, scilicet, aestimationis doctrinalis criteriis ac iurisprudentia
aliter agnitis. Concrete can. 1572 et can. 1573 atque art. 201 et 202 DC offerunt
iudici aliquas normas vel criteria consideranda in eius aestimationis munere ex
eiusdem conscientia: Art. 201 – “In aestimandis testimoniis iudex, requisitis, si opus
sit, testimonialibus litteris, consideret: 1º quae condicio sit personae, quaeve honestas;
2º utrum de scientia propria, praesertim de visu et auditu proprio testificetur, an de sua
opinione, de fama, aut de auditu ab aliis; 3º quandonam cognoverit ea quae asserit,
praesertim num tempore non suspecto, seu quando partes nondum cogitaverant de
causa introducenda; 4º utrum testis constans sit et firmiter sibi cohaereat, an varius,
incertus vel vacillans; 5º utrum testimonii contestes habeat, aliisve probationis elementis
confirmetur necne (cf. can. 1572)”. Et art. 202 affirmat: “Unius testis depositio plenam
fidem facere non potest, nisi agatur de teste qualificato qui deponat de rebus ex officio
gestis, aut rerum et personarum adiuncta aliud suadeant (can. 1573)”.
9. - Iudici ad testimonium aestimandum in processu excussum attendenda
sunt duo requisita: scientia vel apprehensio quam realitatis facti testis habet atque
eius veracitas. Testis illud de quo loquitur cognoscere atque cum obiectivitate
idem effingere debet; necesse est explicare subtilius an testis ex scientia propria id
cognoscat, scilicet ob tactum directum cum realitate vel ab aliis personis, hoc in casu
pondus qualitasque adquisitonis fontis apprehensionis cribranda sunt.
Ad testis apprehensionis momentum historicum quod attinet, Instructio
Dignitas Connubii magnam preoccupationem in art. 201 - 3º exprimit: “quandonam
cognoverit ea quae asserit, praesertim num tempore non suspecto, seu quando partes
nondum cogitaverant de causa introducenda”; nempe, idem paragraphus hanc

169
 Esercizi

novitatem haud contentam in Codice inseruit, statuens sicut criterium determinans

in testimoniorum aestimatione utrum testis apprehensio effecta sit tempore non
suspecto, sicuti definitum est a eodem art. 201, 3º, an tempore suspecto, scilicet, in
quo partes iam de causa introducenda cogitaverant.
Ad facti apprehensionis gradum examinandum, magni ponderis est comprobare
obiectiva adiuncta quae facti perceptionem facilem aut difficilem sinunt; scilicet
attendenda sunt: tempus, intervallum inter facta et declarationes a teste prolatae
coram iudice, locus, relationis gradus testis cum partibus atque utilitas ipsarum
declarationum quoad causae meritum... Etiam magni momenti est testem aestimare,
eius capacitatem adiunctorum realitatem percipiendi et eodem tempore modum
verbalem ut id refert, eius honestatem atque eius impartialitatem erga factum quod
effingit.
Aliud elementum est testis veritas, quae consistit in congruentia inter eius verba
et eius cogitationem, itaque contrarium fallacia est; sed evenire potest ut testis sine
aliquo dolo fallatur, hoc in casu idem non mentitur, haud obstante in errore exstet.
Ergo veritas valde congruentia inter testis cogitationem cum facti obiectiva realitate
est, contrarium vera fallacia est.
10. - Quoad probationis peritialis aestimationem, art. 212 DC magna cum claritate
docet: Ҥ 1. Iudex non peritorum tantum conclusiones, etsi concordes, sed cetera quoque
causae adiuncta attente perpendat (can. 1579, § 1). § 2. Cum reddit rationes decidendi,
exprimere debet quibus motus argumentis peritorum conclusiones aut admiserit aut
reiecerit (can. 1579, § 2)”. Ergo iudex habet obligationem haud accipiendi automatice
atque acritice conclusiones peritiales sed munus explicandi motivationes quibus
conclusiones peritiales accipiuntur vel reiciuntur. Hoc haud obstante nec Codex nec
DC offerunt aestimationis criteria, attamen doctrina et iurisprudentia effecerunt
revera criteria quae necessaria sunt ad probationem peritialem perpendendam:
examinanda sunt obiectivitas impartialitasque periti; fontes ubi peritus eius
cognitionem obtinuerit, facti certitudo quibus nituntur eius conclusions; praeterea
examinanda est congruentia antropologicorum praesuppositorum a perito
adhibitorum cum vera antropologia.
Tandem, iudex qui certitudinem moralem necessariam adispicere nequit ad
mentem art. 247 - § 5: “...pronuntiet non constare de nullitate matrimonii, firmo art.
248, § 5 (cf. cann. 1608, § 4; 1060)”.
DISCRETIO IUDICII
11. - Tribunal claram iurisprudentiam de discretionis iudicii defectu tritam et
omnibus notam exponere non vult sed, brevi calamo, principia de defectu discretionis
iudicii, recolere mavult. Defectus discretionis iudicii ad matrimonium contrahendum
inniti potest duabus viis complementariis: via cognitionis criticae-valorativae circa

170
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

iura et officia matrimonialia essentialia mutuo tradenda et acceptanda atque via

libertatis aut autodeterminationis. Ob carentiam utriusque viae, coniunctim aut
separatim, consequenter defectus discretionis iudicii subtilitate erui potest.
Deinde memorare oportet Legislatorem in canone 1095 ponere defectum
discretionis iudicii inter incapacitates ad matrimonium contrahendum, scilicet,
eum collocare in impossibilitatis provincia, in aptitudinum radicalium absentia,
in actibus qui a contrahente effici nequeunt. E contra gravis defectus discretionis
iudicii ut incapacitas, haud significat contrahentem etsi possibilitatem habentem
non facere quia non vult aut non habet opportunitatem aut tranquillitatem ad
eum considerandum, ideoque loqui de defectu discretionis iudicii haud significat
contrahentem non cogitavisse aut meditatum esse cum realiter in aliis adiunctis
agere potuisset sed nequivisse cogitare aut meditari, quoniam caruerunt aptitudines
psychicae ad id agendum.
In discretionis iudicii defectu attendi debet ipsi possibilitati aut melius
impossibilitati a subiecto discernendi et non facto quod haec reflexio haud facta sit,
etsi poterit fieri, quoniam facultates ad agendum aderant.
12. - Legislator statuit quod in causis «de consensus defectu propter mentis
morbum iudex unius periti vel plurium opera utatur, nisi ex adiunctis inutilis evidenter
appareat» (can. 1680). Post Codicem anni 1917 iurisprudentia rotalis recepit
distinctionem inter tres peritorum species; adesse possunt testes periti, scilicet «i
medici che hanno avuto in cura una o ambedue le parti» (V. Palestro, Le perizie, in
I mezzi di prova nelle cause matrimoniali secondo la giurisprudenza rotale, Città del
Vaticano 1995, p. 76), deinde censentur periti proprie dicti, «che sono nominati dal
giudice “ad aestimandum ex regulis scientiae vel artis quoddam factum”» (ibid.),
et tandem vocantur periti privati, «nominati da una delle parti in causa» (ibid.); ad
peritos sic dictos privatos quod attinet, tenebatur quoddam praeiudicium iuxta quod
ipsis «non si applica il noto adagio “peritis in arte medica fides est adhibenda” in quanto
vi è la presunzione che non siano stati immuni dalle suggestioni o pressioni delle parti
che li hanno indotti. Del resto essi hanno ricevuto l’incarico di assistere la parte e fornire
ad essa una base tecnica di prova del suo assunto» (ibid.); ast «Secondo la disciplina
del nuovo Codice di D. C. i periti privati per il fatto stesso di essere stati nominati per
difendere e sostenere gli interessi di parte si possono equiparare ai difensori tecnici ed il
loro parere […] sarà valutato dal Giudice secondo la consistenza degli argomenti e delle
valutazioni apportate» (ibid., p. 77, nt. 24).

171
 Esercizi

METUS
4. – IN IURE. - Quia «Christifideles omnes iure gaudent ut a quacumque
coactione sint immunes in statu vitae eligendo» (can. 219), Ecclesia semper curavit
ut in matrimonio eligendo procederetur maxima cum libertate, tuendo sic personae
dignitatem ac evitando graviora mala quae oriuntur ex matrimoniis coactis; quam
ob rem Codex statuit: «Invalidum est matrimonium initum ob vim vel metum gravem
ab extrinseco, etiam haud consulto incussum, a quo ut quis se liberet eligere cogatur
matrimonium» (can. 1103).
Legislator constituit hanc nullitatem non solum ob iniuriam qua persona et
matrimonii sacramentum laborant propter coactionem exercitam, sed etiam ac
praesertim quia personae electionis libertas abrogatur aut graviter condicionatur,
quae ob necessitatem ipsius iuris naturalis competit cui matrimonium contrahit
et quae nemo potest aborgare aut cogere. Quam ob rem vigens Codex edocet
metum quia electionis libertatem impedit aut tollit semper iniuxtum esse. «Enim,
matrimonium ipsa institutione divina est communitas vitae et amoris inter coniuges.
Ubi non amor sed aversio habetur, deest elementum fundamentale huius communionis
vitae et amoris. Libertas a gravi coactione ad illam communionem vitae et amoris
instaurandam exigitur ab ipsa indole naturali matrimonii» (U. Navarrete, Oportetne
ut supprimantur verba “ab extrinseco et iniuste incussum” in can.1087, circa metum
irritantem matrimonium, in: Ius Populi Dei, Roma 1972, p. 591).
«Dignitatis humanae personae homines hac nostra aetate magis in dies conscii
fiunt (1), atque numerus eorum crescit qui exigunt, ut in agendo homines proprio suo
consilio et libertate responsabili fruantur et utantur, non coercitione commoti, sed officii
conscientia ducti» (Concilius Vaticanus II, Dignitatis Humanae, n. 1).
Haec solemnis asseveratio ecclesiae magisterii patefacit specialem sensibilitatem
nostrae aetatis in libertatem quae notare debet ut exigentiam propriae dignitatis
humanae actuationem humanam et christianam. Iam ordo iuridicus positivus
ecclesiae admiserat necessitatem libertatis in consensus prolatione ac servaverat
hanc radicalem exigentiam ut expressionem novam et antiquam ecclesiae scilicet
permanentem.
Quare haud compatibiles sunt cum consensus dignitate nec coactio física («Vis
autem est maioris rei impetus, qui repelli non potest», in definitione Pauli, Digesto
4.2.2), nec violentia moralis aut metus («instantis vel futuri periculi causa mentis
trepidatio», in definitione Ulpiani, Digesto 4.2.1).
Vigens codex statuit: «Actus positus ex metu gravi, iniuste incusso, aut ex dolo, valet,
nisi aliud iure caveatur; sed potest per sententiam iudicis rescindi, sive ad instantiam
partis laesae eiusve in iure successorum sive ex officio» (can. 125 § 2).
5. - Metus, ad consensum matrimonialem invalidandum, gravis esse debet,
cum gravitate saltem relativa, perpendendo ambientem, personalitatem, culturam,

172
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

etc., laborantis; procedere debet ex causa externa laboranti, scilicet matrimonium

contrahenti, ab extrinseco causatus ac indeclinabilis esse debet, ita ut laborans ad
metum se liberandum haud habet aliam viam quam matrimonium contrahere.
Quod attinet ad metus gravitatem auxilio est examinare quod adfirmat G. Michiels:
«Cum metus... in se ipso inspectus essentialiter sit perturbatio mentis seu affectio animi
subiectiva... intensitas metus, quo de facto ad agendum movetur agens determinatus,
non tantum pendet a naturali intensitate violentiae externae in ipsum exercitae, seu a
natura obiectiva mali ipsi imminentis, sed etiamvero (sicut omnis affectio subiectiva) ex
personali conditione seu dispositione physica et psychologica ipsius agentis violentiam
subeuntis, ex gradu receptivitatis seu sensibilitatis agentis metum patientis. Inde
sequitur quod gravitas metus... non tantum, nec primarie quidem, dimentienda est
ex gravitate et probabilitate obiectiva absoluta mali imminentis in se ipso considerati,
sed etiamvero, et principaliter quidem, ex gravitate et probabilitate obiectiva relativa
mali, considerati scilicet relate ad agentem determinatum de quo in concreto agitur»
(G.Michiels, Principia generalia de personis in Ecclesia, 2ª ed., Parisiis 1955, p.625).
Haec criteria iterum atque iterum statuta sunt iurisprudentia rotali, in una coram
Ewers legitur: «Exinde metus gravitas habet in se aliquid relativum ad personam quae
illum patitur (S.R.Rotae Decisiones, vol.IV, 1912, p. 402, n. 3, coram Prior; vol.V, 1913,
pp. 333 s., n.17, coram Lega; vol. XLVII, 1955, p.2, coram Heard), adeo ut causa non
idonea ad gravem mentis trepidationem absolute gignendam possit tamen hanc causare
in aliquo subiecto (vol.XV, 1923, p. 204, n. 2, coram Solieri; vol.XLVII, 1955, p. 423, n.
4, coram Felici): vel propter ipsius personae conditionem (ibid., vol.III, 1911, p. 204, n.
3, coram Prior; vol. VII, 1915, p. 468, n. 4, coram Rossetti; vol. XLIX, 1957, p. 414, n. 2,
coram Felici), vel etiam propter indolem et constitutionem psychophysicam (ibid., vol.
VII, 1915, p. 424, n. 2, coram Sincero; vol. XIX, 1927, p. 436, n. 2, coram Jullien; vol.
LII, 1960, pp. 74 s., n.4, coram Pinna; vol.LII, 1960, p. 223, n. 4, coram Felici; vol.LIII,
1961, p. 523, n. 2, coram Bonet), vel propter aetatem (ibid., vol. LV, 1963, p. 665, n. 5,
coram Pinna)» (coram Ewers, Sent. diei 2 decembris 1972, S.R.Rotae Decisiones vol.
LXIV, 1972, p.738, n. 6).
In una coram Alwan legimus conditiones necessarias ad metum habendum:
“Lex et iurisprudentia agnoscunt quattuor condiciones ut metus irritet consensum: “a)
ut sit ab extrinseco, a causa libera, i.e. ab homine incussus; b) ut sit gravis, attenta
indole et capacitate metum incutientis minas exequendi (…), prae mente habita
etiam obiectiva, sed praesertim subiectiva gravitate mali metum patientis (…); c) ut
sit saltem indirecte incussus (…); d) ut, tandem, sit inevitabilis, ita ut matrimonium
celebretur metus dumtaxat causa, a persona quae nullum aliud habeat verum
effugium” (coram Alwan, decisio diei 27 octobris 1998, R.R.Dec., vol. XC).
6. – Intra metus conceptum perpendendus est metus reverentialis, ad evitandas
inutiles repetitiones breve summarium exponendum est. Wernz-Vidal eum definit sic:

173
 Esercizi

«metus ille quem auctoritate sua excitat is, in cuius potestate sumus et quem reverentia
et honore prosequimur» (F.X.Wernz-P.Vidal, Ius canonicum. V. Ius matrimoniale,
Romae 1925, p.582, n.497).
Elementa quae eum essentialiter configurant sunt: una ex parte dependentia
patientis metum in eum qui illud causat (in eum efficientem) aut producentem, altera
ex parte, timor incurrendi in indignationem efficientis aut causandi eius furorem
nisi eius voluntas efficitur. Dependentia implicat semper inter metum efficentem et
patientem adesse relationem superioris et inferioris, ita ut ille obedientiam debet
huic ob auctoritatem quae in patientem habet.
Non obliviscendum est ecclesiam tueri personae libertatem in matrimonio
contrahendo ac, defendendo in concreto libertatem quae habenda est filiis de
matrimonio, Concilius Vaticanus II edocet: «Liberi ita educatione instruantur ut
ad aetatem adultam provecti pleno responsabilitatis sensu vocationem etiam sacram
sequi ac vitae statum eligere queant, in quo, si nuptiis iungantur, familiam propriam,
in condicionibus moralibus, socialibus et oeconomicis eidem propitiis, condere possint.
Parentum vel tutorum est se iunioribus, in fundanda familia, prudenti consilio, ab eis
libenter audiendo, duces praebere, caventes tamen ne eos coactione directa vel indirecta
ad matrimonium ineundum aut ad electionem compartis adigant». (Concilius
Vaticanus II, Gaudium et spes, n.52).
In una coram Palestro legimus : «Uti notum est, metus reverentialis habetur quando
contrahens timet ne offensos et indignatos habeat eos, in quorum potestate est et quos
reverentia et honore prosequi tenetur, uti sunt parentes, si propositas nuptias, quibus
adversatur, recuset. Si indignatio, gravis ac diuturna futura praevideatur, malum grave
constituit, et uti metus gravis existimatur” (coram Palestro, decisio diei 18 decembris
1991, R.R.Dec., vol. LXXXIII).
7. - Quod ad metus probationem attinet, ut non adsit dubium fundatum metus
existentiae et eius influxus in matrimonialem consensum, perpendenda sunt, ut
legimus in una coram Palestro, diei 8 aprilis 1987 (ARRT Decisiones, vol. LXXIX
[1987] p.230, n.4):
a). Presentia causalitatis nexus inter metum ac matrimonium, ita ut matrimonium
ob metum contrahatur, non solum cum metu nec cum occasione metus: «Metus
enim non debet esse tantummodo matrimonii occasio, sed eius causa seu quae natura
sua consequitur effectum, dum occasio, etsi aliquid conferens ut effectus sequatur, non
tamen natura sua in eum tendit...»
b). Modus sese gerendi laborantis aut patientis metum, scilicet si capax sit
necnon opponendi coactoni in eum exercitae principaliter si haec coactio provenit ex
persona superiore cui habetur consuetudo oboediendi: «Tunc enim ex ipsa habitudine
oboedientiae quam quis habet, superioris iussioni se subiicit. At res longe aliter se habet
si quis, non ex habitudine oboedientiae quam habet, sed ex metu quo ille obruitur

174
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

ad matrimonium accedit, tamquam unicum remedium ad grave malum minitatum

effugiendum»;
c). Aversio patientis metum sive a matrimonio generice sive a matrimonio cum
determinata persona quacum obligatur ad matrimonium ineundum, quia metus
semper est vim exercitam in voluntatem ad ea impellendam in id quod reicit;
d). Permansio necne metus usque ad matrimonii celebrationem: «Si quis ergo
metum subiit, qui, ad normam iuris, matrimonium nullum reddit, sed postea, metum
incutientis argumenta amplectens, matrimonium acceptat et nuptias, felix, celebrat,
valide contrahit».
Tandem addendum est iurisprudentiam rotalem statuisse quoad metus
probationem argumenta directa et indirecta; argumentum directum comprobat
coactionis existentiam quae perpendenda est non solum objective sed etiam
subjective, id est, examinando, indolem et res propriae personae patientis ac omnia
adiuncta in casu concreto. Argumentum indirectum se refert ad aversionem in
matrimonium quae evincitur ex existentia et influxu metus ita ut probata ista
(aversione) praesumitur existere (metum).
In una coram Bruno legimus : “Ad probationem meticulosam consensus quod
attinet, constans iurisprudentia duplicem viam indicavit: argumentum indirectum,
scilicet ex aversione in personam compartis vel saltem in matrimonium cum eadem
contrahendum, et argumentum directum, ipsum exercitium coactionis respiciens.
Aversio magni momenti est in coactione dignoscenda. Si constat contrahentis animum
ante et post matrimonium a nuptiis omnino alienum fuisse, gravissima exurgit
praesumptio aversionem per coactionem et metum evictam fuisse” (coram Bruno,
decisio diei 25 maii 1984, R.R.Dec., vol. LXXVI).
DE ALCOOLISMO
4. - In Iure. - In causis de matrimonii nullitate, Iudex sententiam ferre tenetur
motivis suffultam, quae autem nimis non sit verbosa. Sanctus Ioannes Paulus II, in
allocutione ad Rotam Romanam, admonet: «Non può sfuggire..., che nella sentenza
è sufficiente l’esposizione delle ragioni in diritto ed in fatto, sulla quale essa si regge,
senza dover riferire ogni singola testimonianza» (Ioannes Paulus PP.II, Adlocutio ad
Rotam Romanam diei 26 ianuarii 1989, AAS 81 [1989], p. 925). Ex alia parte, haud
obliviscendum est sententiam imprimis iustam esse debere, scilicet sive legibus sive
iuri litigantium conformem (Cfr. F.X. WERNZ, Ius decretalium ad usum praelectionum
in scholis textus canonici sive iuris decretalium, vol. 5-1, Prati 1914, p. 504, n. 666).
5. – Hoc in processu, sententia tribunalis secundi gradus declaravit matrimonii
nullitatem ob mulieris incapacitatem exhorientem ex alcoholismo sine pertractatione
aut mentione de viri incapacitate expetita in dubii concordationis decreto. Ergo
Infrascriptis Patribus hac in Sententia brevi calamo consideranda sunt duo quaesita:

175
 Esercizi

in primis aliqui aspectus relationis inter alcoholismum et incapacitatem pro valido

consensu matrimoniali emittendo; deinde quia in prima sententia caput nullitatis
circa virum actorem negativum fuit et in secundo gradu ulla pronuntiatio de eodem
capite, dum apud Rotam prima vice affirmative declaratur de incapacitate actoris
quoque ob alcoholismum, proinde hac in causa applicanda est prima facultas specialis
concessa a Papa Benedicto XVI Romanae Rotae Decano die 11 februarii 2013 scilicet
ut eadem sententia inappelabilis etiam quoad hoc nullitatis caput et executiva sit.
6. – Alcoholismus, qui esse potest acutus, seu ebrietas, vel chronicus, causa
gravium perturbationum in humanis facultatibus atque etiam incapacitatem inducere
assumendi essentiales matrimonii obligationes esse valet.
Hac in causa agitur de alcoholismo chronico qui invenitur in individuis
indulgentibus nimis potationibus alcoholicis etiamsi numquam, vel raro, ad
ebrietatem acutam perveniant. Hoc alcoolismi genus gravior est alcoolismo acuto.
Repetitus alcoholi abusus, enim, cellulas cerebrales pervertit earumque atrophiam
atque stenosim provocans, turbationes inducit physicas et psychicas quae a parte laesa
cerebri pendent. Praeter dubium est excessivum usum alcoholi tendere ad effectum
quo facultates animae debilitantur vel immo et funditus tolluntur.
Haec alcoholismi forma capacitatem psychicam valde debilitat atque, si agatur
de matrimonio, capacitatem onera coniugalia assumendi minuere vel auferre potest.
7. - Ad perpendendam gravitatem alcoholismi chronici atque eiusdem influxum
in consensum matrimonialem iurisprudentia Nostri Apostolici Fori criteria
quaedam statuit quorum primum locum tenet antiquitas et gravitas processus toxici,
detrusiones in amentium valetudinario, deliria, allucinationes, incohercibilis modus
agendi graviter extra normam, etc.
Attenta progressiva natura alcoholismi chronici, si habeatur de hoc certa
diagnosis relate ad tempus nuptiarum, etiamsi graves perturbationes tantum post
matrimonium inierunt, morali cum certitudine concludi potest contrahentem
incapacem fuisse assumendi onera coniugalia, quia incapacitas, etsi in forma latenti,
iam praesens erat.
Haec causa naturae psychicae, quae respicere debet iura et officia essentialia
matrimonii, gravis vel severa esse debet et praesens momento quo consensus
praestatur. Insuper clara relatio pateat oportet inter incapacitatem et causam naturae
psychicae.
Hac in causa magni ponderis est familiae ambitum ex utraque parte, etiamsi non
probatus est, attamen adfirmatur stantibus alcoholistis parentibus filios proclives
ad alcoholum esse atque haud obliviscendum est perpendere aetatem qua persona
bibere incepit.
8. – Papa Benedictus XVI die 11 februarii 2013 Rotae Romanae Decano concessit
Facultates speciales quorum prima affirmat: “Le sentenze rotali che dichiarano la

176
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

nullità del matrimonio siano esecutive, senza che occorra una seconda decisione
conforme”. (Rescriptum ex Audientia SS.MI).
Etiamsi hoc in casu duae sententiae adfirmativae quoad nullitatis caput circa
mulierem conventam adsint, ergo decisio executiva fit; Infrascriptus Ponens
memorare vult viri actoris nullitatis caput apud Rotam prima vice adfimative declarari
executivum atque ergo inappellabile esse. Censemus inappellabilem sententiam apud
Nostrum Forum quia locutio primae facultatis Rescripti nuper relati executivitatem
sententiae adfirmat, ideoque significatio implicita atque logica inappellabilitas esset,
sicut Supremi Legislatoris voluntatis expressio, salutem animarum ut finem habens.
Igitur haec interpretatio (ineppellabilitas) sola, authentica ac iurisprudentialis
habenda est.
DE DOLO
3. – IN IURE. Foederi matrimoniali quam maxime et diversas ob rationes
obstat dolus, patratus sive ab altero contrahente, sive a qualibet tertia persona, ex.
gr. a parentibus unius ex contrahentium. Qua re, etsi in traditione canonica nullum
ordinarie admittebatur momentum (ital. «rilevanza») autonomum invalidans doli
relate ad consensum matrimonialem (cf. A. Stankiewicz, La fattispecie di errore doloso
prevista dal can. 1098, in Il diritto matrimoniale canonico, Studi giuridici 61, cura P. A.
Bonnet et C. Gullo, vol. II, LEV, Città del Vaticano 2003, pp. 177-181; G. Montini, La
rilevanza del dolo nel matrimonio nella sua evoluzione storica, in AA.VV., Errore e dolo
nel consenso matrimoniale canonico, Studi giuridici 39, LEV, Città del Vaticano 1995,
pp. 99-122), tandem pluribus hoc postulantibus (inter quos eminet meritum Doctoris
H. Flatten, qui inter alia scripsit: Irrtum und Täuschung bei der Eheschliessung nach
kanonischem Recht, Paderborn 1957; Quomodo matrimonium contrahentes iure
canonico contra dolum tutandi sint, Coloniae 1961), occasione nacta revisionis Codicis
Piani-Benedictini introductus est in hodierno Codice Iuris Canonici can. 1098, qui
aliter ac norma generalis can. 125, § 2, statuit matrimonii nullitatem si quis praestat
consensum «deceptus dolo, ad obtinendum consensum patrato, circa aliquam alterius
partis qualitatem, quae suapte natura consortium vitae coniugalis graviter perturbare
potest».
4. Quod attinet nunc ad figuram nullitatis, de qua in can. 1098, diversimode
individuantur eius elementa constitutiva. Sunt qui agnoscunt tria solummodo
elementa (errorem dolo causatum, finalitatem: ad obtinendum consensum, qualitatem:
quae suapte natura consortium vitae coniugalis graviter perturbare potest), alii
enumerant quattuor (distinguendo scilicet inter machinationem ex parte deceptoris et
errorem ex parte decepti, manente eadem individuatione finalitatis et qualitatis), alii
— ob peculiares rationes, potissime ordinis probativi — de aliis adhuc loquuntur
elementis (cf. P. Bianchi, L’interpretazione del can. 1098 da parte della giurisprudenza

177
 Esercizi

della Rota Romana, in AA.VV., Errore e dolo nella giurisprudenza della Rota Romana,
Studi giuridici 55, LEV, Città del Vaticano 2001, p. 110).
In ordine substantivo, ad bene intellegendam normam in can. 1098 statutam,
solummodo primae duae viae sequendae videntur, sed prima earum, quae ad modum
unius comprehendit sive actionem dolosam sive eius effectum sub forma erroris ex
parte dolum patientis, forsan minus est apta ad colligendam structuram istius figurae
nullitatis, etsi termini ita definiri possunt ut non admittatur dolus stricto sensu si non
obtineat effectum sub forma erroris in «victima» doli. Hanc ob rationem claritatis
causa opporter ut quattuor agnoscantur elementa constitutiva seu essentialia
praefatae normae, id est conditiones ordinis substantivi sub quibus declarari potest
nullitas matrimonii ex can. 1098:
a) actio dolosa, seu machinatio, quae potest esse positiva (aliquid faciendo) vel
negativa (aliquid voluntarie omittendo), peracta sive a contrahente sive a quadam
tertia persona. Talis machinatio dolosa dirigi debet in personam alterius contrahentis
(si eius auctor est unus ex contrahentibus) vel in personam unius ex contrahentium (si
talis machinatio perficitur a persona tertia);
b) error in nupturiente qui est «victima» actionis dolosae. Omnino necessarium
est ut adsit relatio causalitatis inter machinationem dolosam et errorem vel saltem
ut adsit nexus erroris (spontanei) cum dolo negativo: nihil ergo efficit ad mentem
can. 1098 quaedam actio dolosa si nullum sortiatur effectum sub forma erroris in
contrahente, vel si error locum habeat omnino independenter a dolo patrato. Cum
variae dantur cathegoriae erroris (error substantialis, causam dans, concomitans, etc.),
heic interest ut detur error causam dans; non irritat consensum error concomitans,
multo minus simplex ignorantia;
c) qualitas utpote obiectum machinationis et erroris, generice descripta in can.
1098 uti qualitas quae «suapte natura consortium vitae coniugalis graviter perturbare
potest». Nihil interest si haec qualitas intellegatur uti defectus alicuius boni necessarii,
ex. gr. gravis defectus salutis, vel uti exsistentia alicuius qualitatis uti dicitur
«negativae», cum agatur v. gr. de quodam gravi morbo, praesertim si periculoso pro
coniuge uti s.d. AIDS. Agere videtur de qualitate necessaria (si positiva) vel vitanda (si
negativa), semper relate ad eius momentum pro vita matrimoniali.
Aliquando sermo instituitur de gravitate talis qualitatis, sed proprie loquendo can.
1098 statuit potius criterium nefasti effectus determinatae qualitatis, in aequilibrio
ponendo duo requisita: (a) ut effectus pendeat substantialiter a determinata qualitate
(«suapte natura»), necnon ut (b) talis effectus sit possibilis: non requiritur ergo ut
de facto habeat locum. Hoc ultimum nullum requirit commentarium. Adnotatio
tamen sub (a) facta («suapte natura») inducit necessitatem aestimationis obiectivae
determinatae qualitatis, quidquid est de possibilitate vel minus adhibendi in subordine
etiam criterium aestimationis subiectivae. Sub linea principii nihil efficit dolus

178
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

patratus circa qualitatem quae suapte natura graviter perturbare nequit consortium
vitae coniugalis, etsi de facto oriri possent graves difficultates ob particularem decepti
personalitatem vel praetermissionem ordinariorum mediorum in ordine humano
et gratiae (cf. W. Góralski, Przedmiot podstępnego wprowadzenia w błąd (kan. 1098
KPK), in Ius Matrimoniale 6 [2001], p. 93).
Notetur adhuc quod sanctio nullitatis in can. 1098 statuta scatet solummodo si
quaedam qualitas est obiectum machinationis et una simul obiectum erroris. Non
scatet ergo hac ex causa matrimonii nullitas in casu in quo contrahens pluribus
orbatus est qualitatibus quae suapte natura vitam matrimonialem graviter perturbare
possunt, sed actio dolosa vertit solummodo circa unam qualitatem, cum de aliis
auctor doli non sit conscius quod attinet ad eorum momentum pro vita matrimoniali
vel erronee persuasus sit de scientia alterius contrahentis circa has qualitates, dum
alia pars revera non cadet in errorem circa qualitatem — obiectum doli, sed amore
capta eligit matrimonium et dein detegit exsistentiam aliarum qualitatum et forsan
graves oriuntur de facto difficultates. Non est ut heic de aliis loquamur, uti ex. gr. de
quaestione utrum agi debeat de qualitate contrahentis vel minus;
d) finalitas actionis dolosae, indicata a Legislatore per verba «ad obtinendum
consensum». Hoc ultimum requisitum est crux interpretum, praesertim in foro
iudiciali seu campo probativo, sed etiam in ordine substantiali quaedam sunt dicenda.
Aliquando sustinetur quod finalitates alienae a perductione ad matrimonii
celebrationem, uti ex. gr. protectio honoris proprii vel familiae originis, non sortiuntur
effectum invalidantem ad normam can. 1098 (cf. coram Bruno, sent. diei 19 novembris
1993, RRDec., vol. LXXXV, pp. 674s, n. 4a; coram López-Illana, sent. diei 14 aprilis
1999, Scepusien., A. 42/99, n. 18). Ita saltem videtur ex lectura textus canonis de quo.
Sed res ulteriorem exigit considerationem.
Finalitas actionis dolosae non est determinata a qualitate, obiecto doli, neque
qualificationem sumit ex ipsa machinatione, sed pertinet evidenter ad ambitum
intentionalitatis agentis, scilicet auctoris machinationis dolosae. Intentiones tamen
in uno et eodem actu omnino variae esse possunt, aliis verbis una sola actio institui
potest ad plures persequendas finalitates, quae diversimode componi possunt, ex.
gr. ratione subordinationis (una finalitas potest esse primaria, dum alia secundaria,
etc.). Aliquando dari potest casus legitimae necessitatis, ex. gr. ratione secreti officii
servandi, quod tamen imponit grave onus aestimandi an tali in casu conditiones
adsint praeviae (in primis ordinis moralis) ad electionem status vitae matrimonialis
vel matrimonii cum hac determinata persona.
Attento insuper momento ordinis moralis pro ordine iuridico canonico et
gravi momento matrimonii, faciliter dari potest casus in quo detur obligatio
moralis edocendi contrahentem (ex. gr. ab eius genitoribus), vel alterum optatum
contrahentem, de quadam qualitate magni momenti negativi pro futura vita

179
 Esercizi

coniugali. Tali in casu nasceretur etiam respectiva obligatio iuridica. Forsan hanc ob
rem animadvertebatur: «Cum enim agatur [...] de qualitate essentiali pro instaurando
consortio matrimoniali, qui caret illa qualitate non potest tacere simpliciter, quia hoc
silentium esset dolosum» (Communicationes 9 [1977], p. 372).
Res tamen caute hac in provincia sunt perpendendae. Maiori cum cautela
dicendum est quod istius modi obligatio moralis et iuridica non qualificant adhuc
per se silentium de nefasta qualitate uti «dolosum», id est cum effectu irritante ad
mentem can. 1098, utpote ad obtinendum consensum directo, sed in casu concreto
faciliter scatere posset intentionalitas, plerumque non declarata, ad matrimonium
perducendi si adsit timor contrarii effectus in casu revelationis exsistentiae alicuius
qualitatis «negativae» hucusque celatae, etsi alia et quidem vera detur motivatio
declarata.
Agitur ergo potissime de quaestione facti, interpretanda tamen sub luce possibilis
obligationis moralis revelationis qualitatis negativae pro vita coniugali, qua re in casu
saltem silentii de tali qualitate, in quibusdam circumstantiis constitui posset a iudice
praesumptio hominis de exsistentia subordinatae saltem intentionalitatis ad mentem
can. 1098.
5. In doctrina et in iurisprudentia variae indicantur possibiles rationes legis
codificatae in can. 1098, uti: limitatio libertatis in persona decepta, rationes
aequitatis, sanctio punitiva (cf. M. T. Romano, La rilevanza invalidante del dolo sul
consenso matrimoniale (can. 1098 C.I.C.): dottrina e giurisprudenza, Tesi Gregoriana -
Serie Diritto Canonico - 44, Ed. PUG, Roma 2000, pp. 95-145, 159-167). Sed uti recte
adnotabatur (ibid., passim), hae singulae rationes sunt quodammodo partiales seu
non exhaustivae. Ita limitatio libertatis in eligenda persona contrahentis vel et ipsius
matrimonii est solummodo indirecta et per se non ingreditur structuram iuridicam
essentialem consensus matrimonialis. Sanctio punitiva maius habet pondus in
casu doli ab altero contrahente perpetrati, sed est omnino dubii valoris in casu doli
perpetrati a tertia persona. Pressius adhuc: haec duo uti et rationes aequitatis, in
seipso perspectae, non sunt rationes nullitatis, scilicet ob haec motiva non scatet
ipsa nullitas consensus dolo obtento, sed sunt optimae rationes can. 1098, id est
rationes interventus Legislatoris pro protegenda praesertim libertate contrahentium
et dignitate matrimonii contra deceptionem dolosam, quare et lex irritans in citato
canone statuta.
6. Peculiarem attentionem meretur conamen individuationis rationis invalidantis
doli in substantiali immutatione vel perturbatione consensus. Ita ex. gr. in decreto
conf. coram Serrano Ruiz diei 2 iunii 1989: «Merito ratio potior et etiam potissima,
in ordine ontologico, psychologico et logico, scilicet sub omnibus respectibus sub quibus
ius seu lex naturalis considerari potest, in eo ponitur quod dolus — et etiam error —
perturbet substantiam ipsissimam consensus, illum exuans non modo de vera utriusque

180
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

coniugis ad invicem traditione et acceptatione per adaequatam alterutriusque imaginem

intentionalem, sed etiam de veritate quae ipsimet consensui competit ut talis sit idque
magis in re sacra» (Monitor Ecclesiasticus 115 [1990], p. 237, n. 8). Cf. coram eodem
Ponente: decr. conf. diei 28 maii 1982 (RRDec., vol. LXXIV, p. 315, n. 13) et sent. diei
25 octobris 1996 (ibid., vol. LXXXVIII, p. 651, n. 4); coram Faltin, sent. diei 27 iunii
1991, Olomucen., A. 73/91, n. 20.
Similiter etiam in una coram Burke diei 25 octobris 1990: «Ratio nullitatis [...]
collocari potest in violatione illius stricti iuris [...] ut alter coniugalem donationem
in veritate ac in facto faciat. Si canon sic legitur [...] violatio huius iuris secum fert
ut consensus nupturientis dirigatur in obiectum prorsus dissimile ab eo quod eligere
censeat» (RRDec., vol. LXXXII, pp. 723s, n. 5). Ex contextu praecitati textus (ibid.,
p. 724, n. 6, initio) videtur quod iuxta praefatam sententiam ageretur tali in casu de
defectu consensus.
Attamen, cum non agatur heic de requisitis optatae vel idealis matrimonii
celebrationis, sed praecise de nullitate matrimonii celebrati a persona dolo decepta,
quaedam ulterius distinguenda videntur. Remittendo ad alios, qui fusius de re
scripserunt (cf. M. T. Romano, La rilevanza invalidante del dolo, cit., pp. 150-159; G.
Leszczyński, Podstępne wprowadzenie w błąd: norma z prawa naturalnego czy z prawa
pozytywnego?, in Ius Matrimoniale 8 [2003], pp. 66-69), liceat heic pauca solummodo
animadvertere, directe ad rem ingrediendo.
Thesis de substantiali immutatione (ital. «alterazione») consensus dolo obtento
comprehendere videtur duo elementa: (a) momentum doli in processu psychologico
maturationis decisionis de matrimonio cum determinata persona contrahendo
et (b) ipsum consensum in quo illa traditio et acceptatio, de qua in can. 1057, § 2,
quodammodo fieret falsa vel non sincera. Nunc ad singula:
a) quod attinet ad primum, hodie, aliter ac in doctrina traditionali, revera maius
momentum est tribuendum facultati cognoscitivae in efformatione voluntatis, ergo
et possibilis influxus doli in decisione capienda. Sed oblivioni tradi non potest quod
ad validitatem consensus sufficit ut adsint elementa essentialia a iure naturae vel ex
natura rei requisita, nisi alia sint a lege humana legitime adposita. Ita illa quae acta
iuridica in genere respiciunt (can. 124) applicantur in specie matrimonio utpote
actui iuridico («Matrimonium facit partium consensus inter personas iure habiles
legitime manifestatus»: can. 1057, § 1). Ergo anomaliae in efformatione voluntatis
consensualis ordinarie non tangunt validitatem consensus (cf. primam partem can.
1097, § 2), nisi agatur de aliquo defectu omnino essentiali, uti ex. gr. in casu erroris
in persona. Aliis verbis, hac in re sufficit ex iure naturae ut contrahens, etsi deceptus,
eligat matrimonium contrahendum sine errore substantiali, quod error datur in
primis in casu erroris in persona. Obiectum materiale essentiale consensus est enim
persona contrahentis in sua individualitate cognita (cf. can. 1057 et, e converso, can.

181
 Esercizi

1097, § 1). At in casu erroris in persona dolo causato, nullitas scatet directe ex errore
substantiali, solummodo indirecte ex dolo. Evidenter, si agatur de errore subiective
substantiali circa aliquam alterius partis qualitatem (cf. potissime can. 1097, § 2, alteram
partem) dolo causato, etiam tali in casu matrimonium esset nullum, sed directe ob
errorem et solummodo indirecte ob dolum. Ergo quod attinet ad momentum doli
in efformatione consensus in persona decepta, nullum adest dubium quod dolus
potest exercere effectum ratione processus psychologici maturationis decisionis de
matrimonio contrahendo, sed negari debet nullitas consensus ex lege naturali vel ex
natura rei, proveniens directe ex causa doli, uti et ordinarie censebatur in doctrina
traditionali;
b) quod attinet ad alterum, scilicet ad ipsam prolationem consensus, aequivocum
est omnino evidens. Sine dubio exigentiae dignitatis personae et omnia quae ordinarie
in visione personalistica matrimonii in lucem ponuntur, requirunt altum gradum
sinceritatis reciprocae in contrahentibus, sed haec omnia aequivocari non debent
cum ipso consensu necque cum requisitis minimis pro validitate consensus. Sufficit
ex rei natura ut hoc sub respectu partes conveniant in obiecto formali consensus, id
est in matrimonio contrahendo (cf. classicum «duorum in idem placitum»).
Peculiari modo distinguere oportet dimensionem anthropologicam illius actus
specifici a dimensione iuridica, cum legatur textus can. 1057, § 2. Dimensio iuridica
eiusdem textus recoli possit in verbis «consensus matrimonialis est actus voluntatis
quo vir et mulier (foedere irrevocabili) constituunt matrimonium», dum dimensio
potius anthropologica, quae exprimit etiam significationem profundam istius actus
et cohaeret cum vocatione supranaturali matrimonii, resumi potest in verbis: «(foedus
matrimoniale) quo vir et mulier sese mutuo tradunt et accipiunt». Praesertim cum
hac ultima dimensione dolus, specie si ab altero contrahente patratus, difficillime
componitur, sed heic sumus potius in campo ordinis anthropologici vel etiam
psychologici, quocum ordo iuridicus connectitur sed non omnes irregularitates vel
vitia in illo campo habita directe suum effectum etiam in campo iuridico exercent,
praesertim sub forma nullitatis actus iuridici. In campo iuridico nullitas actus
scatet solummodo si, praemissis praesuppositis, desint elementa essentialia actus
vel nullitas statuta sit ope legis humanae (cf. can. 124, § 1), etsi hoc secumferat
aliquando tensionem inter diversa principia. Exempli gratia, in can. 219 affirmatur
ius fundamentale christifidelium «ut a quacumque coactione sint immunes in statu
vitae eligendo», dum in casu coactionis (excluso scilicet casu vis physicae in quo
nullum datur revera actum iuridicum) agnoscitur nullitas consensus matrimonialis
solummodo intra restrictos limites can. 1103.
Aliter est in casu influxus indirecti doli, etiam quod attinet ad contrahentem
exercentem actionem dolosam. Ita si quidam nupturiens ratione machinationis
dolosae, a seipso patratae, voluntatem non dirigit ad efformandum verum

182
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

matrimonium, excludendo v. gr. bonum coniugum, matrimonium est ipso iure,

vel ex ipsa eius natura, nullum, sed etiam heic directe ob inexsistentiam vel vitium
consensus (potissime sub forma alicuius formae simulationis) et solummodo indirecte
ob dolum.
Non videtur, ergo, ut dolus directe efficere possit nullitatem consensus ratione
substantialis immutationis consensus et ita fieri causa directa vel autonoma nullitatis.
Sed etiam heic sine dubio sustineri potest quod sive possibilis influxus doli in
efformatione consensus sive incongruentia doli cum exigentiis consensus admitti
possunt uti optimae rationes ad statuendam normam de qua in can. 1098. Qua re
tenendum est quod in dicto canone sanctio nullitatis statuta est ope legis humanae,
non agitur autem ibi — saltem tali sub respectu — de quadam codificatione principii
ex iure naturae consensum invalidantis.
7. Occasione nacti istius brevis disceptationis de ratione nullitatis in can. 1098
statutae liceat Nobis animadvertere insuper de quodam principio hermeneutico in
lectura can. 1098.
Saepe saepius auctores et iudices loquuntur de praecitato canone uti lege qua
sancitur matrimonii nullitas ob dolum, utpote quasi codificatione effectus invalidantis
doli. Aliis verbis, frequenter attentio vertit in dolum et dein ad eius effectum irritantem.
Talis «lectura» textus codicialis patitur tamen saltem aliquam simplificationem et in
aliquibus casibus ducere potest ad haud admissibiles conclusiones.
Notetur quod can. 1098 effectum irritantem tribuit revera celebrationi matrimonii
a persona dolo decepta («can. 1098 agit tantum de errore doloso, id est, de errore qui
inductus est dolo»: U. Navarrete, Canon 1098 de errore doloso estne iuris naturalis an
iuris positivi Ecclesiae?, in Periodica de re morali canonica liturgica 76 [1987], p. 162),
dummodo verificentur aliae conditiones in eodem canone statutae. Ideo sanctio
nullitatis connectitur directe cum errore causato ope doli, non cum ipso dolo. Hanc
ob rationem canon cohaerenter non distinguit inter modos quibus exercita est actio
dolosa (dolus positivus vel negativus), neque a quo (ab altero contrahente vel a persona
tertia), quia ratio princeps can. 1098 vertit circa protectionem personae deceptae.
Can. 1098 non est quoddam responsum legislativum de effectu iuridico doli in re
matrimoniali. Notetur quod non admisso effectu invalidante doli per viam directam
ex iure naturali vel natura rei, dolus nihilominus potest esse causa indirecta nullitatis
consensus et quidem diversis modis. Ita ex. gr. haberi potest error in persona dolo
causatus (can. 1097, § 1), error circa qualitatem directe et principaliter intentam
dolo causatus (can. 1097, § 2), error circa ipsam substantiam actus iuridici quando
quis, dolo deceptus, erronee putat quod agitur de celebratione sponsalium dum
revera fit celebratio matrimonii; magis ardue dari possunt exempla simulatae vel
condicionatae celebrationis matrimonii ratione doli, sed etiam hoc a priori excludi
non potest. Praetermittimus alios ambitus influxus indirecti doli uti in celebratione

183
 Esercizi

matrimonii per procuratorem vel quoad formam canonicam. Quod Nobis interest,
est distinctio inter influxum directum et indirectum doli. Codex enim in capite «De
consensu matrimoniali» (cann. 1095-1107) contemplatur causas directas nullitatis.
Talis modus procedendi ex parte Legislatoris est omnino logicus et quam maxime
opportunus sub aspectu oeconomiae legislativae. Quaestio fit enim solummodo de
causa directa nullitatis, non autem de causa vel causis indirectis nullitatis, quae etiam
plures esse possunt in singulis figuris nullitatis.
Qua re, sanctio nullitatis in can. 1098 statuta non respicit directe machinationem
dolosam in re consensus matrimonialis, sed solummodo unum ex possibilibus
effectibus doli, nempe errorem qualitatis et quidem talem, quae pollet notis in
eodem canone statutis. Hoc modo Legislator constituit protectionem iuridicam
personae quae ob deceptionem dolosam circa qualitatem quae suapte natura graviter
perturbare possit consortium coniugale matrimonium contrahit, id est in casu in
quo diversimode nullitas non daretur, sed eodem tempore agitur de situatione in qua
contrahens, peculiari malitia deceptus, meret talem protectionem.
Quod attinet ad systema nullitatum in re matrimoniali, nullum est dubium
quod can. 1098 non sancit nullitatem in facti specie in qua datur error substantialis,
vel forsan alia verificatur figura nullitatis ex ipso iure naturali. Si daretur, ex. gr., in
aliquo casu error substantialis dolo causatus, non esset recurrendum ad can. 1098 —
singula requisita ibi statuta essent omnino praeter rem — sed directe applicanda esset
specifica figura erroris substantialis (uti error in persona vel error circa qualitatem
directe et principaliter intentam).
8. Sub luce postremae animadversionis facilius etiam solvi potest annosa quaestio
de effectu retroactivo vel minus can. 1098: utrum idem canon applicari possit etiam
matrimoniis celebratis ante diem 27 novembris 1983 et matrimoniis acatholicorum
(seu matrimoniis non canonicis) independenter a die celebrationis, an non.
Ex superius dictis de ratione can. 1098 patet admittendum esse solummodo quod
quaedam ratio vel rationes istius canonis habent radices in iure naturali vel in ipsa
natura consensus matrimonialis, sed admitti nequit ut nullitas matrimonii personae
dolo deceptae tribui possit directe dolo. Si datur talis nullitas ex iure naturali vel ex
natura rei, agitur semper de influxu indirecto doli, dum causa directa nullitatis est
potissime error contrahentis - victimae doli. Distinctio ergo inter causam directam
et indirectam nullitatis ducit ad conclusionem, quod in omnibus casibus in quibus
dolus fit indirecte causa nullitatis consensus, mentem vertere debemus ad causam
directam nullitatis, quia solummodo ista determinat recte figuram nullitatis sub
aspectu causalitatis.
Quando agitur ergo de quibusdam casibus propugnatae nullitatis matrimoniorum
catholicorum ante diem 27 novembris 1983 celebratis, in quibus dolus esset causa
indirecta nullitatis, ex. gr. in casu erroris in persona, ergo sub aspectu iudiciali causa

184
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

introduci deberet ex capite erroris in persona, non autem ex hodierno can. 1098. Si
hoc ultimum fieret, omnino inepte invoceretur applicabilitas retroactiva can. 1098
ratione erroris substantialis operantis ex iure naturali.
Salva ergo reverentia erga notum responsum Praesidentis Pont. Commissionis
Codici Iuris Canonici authentice interpretando diei 12 decembris 1986 (Archiv für
Katholisches Kirchenrecht 155 [1986], p. 482) qui confirmabat praecedens responsum
diei 8 februarii 1986 Archiepiscopo Friburgensi datum, in quo ultimo dictum
est inter alia: «La Consulta è incline a ritenere il disposto del can. 1098 di diritto
meramente positivo, e pertanto non retroattivo. Data comunque la grande varietà di
casi che potrebbero cadere sotto la fattispecie ivi descritta, non si può escludere a priori
che alcuni di essi possano configurare nullità derivanti dal diritto naturale, nel cui caso
sarebbe legittima una sentenza affermativa. Corrisponde ai giudici, in possesso di tutti
i possibili elementi, valutare se nel caso concreto ci si trovi dinanzi ad un tipo di errore
invalidante il consenso non per la disposizione positiva del can. 1098 ma per forza del
diritto naturale, come si è verificato in alcune sentenze anteriori alla promulgazione
del Codice» (heic sequitur textus cit. in sent. coram Stankiewicz diei 27 ianuarii 1994,
RRDec., vol. LXXXVI, pp. 65s, n. 19; amplius, etiam de contextu quaestionis, cf. C.
G. Fürst, La natura del dolo nel diritto matrimoniale canonico e il problema della
retroattività del can. 1098, in Il diritto matrimoniale canonico, Studi giuridici 61,
cura P. A. Bonnet et C. Gullo, vol. II, LEV, Città del Vaticano 2003, pp. 204-207), cum
propugnatur nullitas ex iure naturae, quaestio est semper facienda de causa directa
nullitatis, ponenda in respectiva figura nullitatis, non de causa indirecta (seu dolo).
Mentio de quibusdam decisionibus iudicialibus ante promulgationem novi Codicis
respicit probabiliter sententias emissas ad instar sententiae coram Canals diei 21
aprilis 1970 (RRDec., vol. LXII, pp. 370-375) ex capite erroris, cum agebatur de errore
dolo causato (cf. U. Navarrete, Canon 1098 de errore doloso, cit., p. 163). Quidquid
est de legitimatate talium decisionum, hodie — ampla iam disceptatione in doctrina
et in iurisprudentia facta — postulanda est omnino claritas hac in re, ante omnia in
ordine substantiali seu conceptuali.
Qua re ob rationes breviter ostensas, distinguendo praesertim inter causam
directam et indirectam nullitatis, proprie loquendo admitti non potest applicatio
retroactiva can. 1098 ad matrimonia canonica celebrata ante diem 27 novembris
1983. Idem valet etiam ad matrimonia acatholicorum. In can. 1098 agitur enim de
norma iuris positivi, «per cui la fattispecie dolosa, prevista dal can. 1098, può rendere
nullo il matrimonio soltanto in virtù della volontà del Legislatore, qualora concorrano
insieme tutti elementi stabiliti dal can. 1098» (A. Stankiewicz, La fattispecie di errore
doloso, cit., p. 190).
9. In causis in quibus nullitas matrimonii impugnatur ex can. 1098, obiectum
probationis sunt evidenter omnia et singula elementa constitutiva normae irritantis in

185
 Esercizi

eodem canone statutae. Probatio fit per media probationis (uti declarationes partium
et testium vel peritiae) et opportuna procedimenta logica in quibus, iuxta casum,
applicantur etiam principia ordinis psychologici (uti ex. gr. criterium reactionis in
probatione deceptionis), statuuntur praesumptiones hominis et ita porro (cf. P.
Bianchi, L’interpretazione del can. 1098, cit., pp. 119s). In singulis casibus prae oculis
tenenda est specificitas casus, praesertim modus quo exercita est praesumpta actio
dolosa, vel natura qualitatis - obiecti doli, cum qualitates s.d. «morales» ordinariae
probantur ope testimoniorum et testium, dum qualitates ordinis physici aliquando
exigunt probationem peritalem.
BONUM SACRAMENTI
4. - IN IURE. - Hominis Creator Deus matrimoniale vinculum, inter unum virum
et unam mulierem, ab initio indissolubile constituit. Sufficit in memoriam redigere
quae exponuntur perbelle in una coram Pinto: «Cum matrimoniale sacramentum
semper idem est, quia Deus id instituit in sua natura et gratia, sed recipitur tamen
ab homine, qui e contra mutatur sub influxu motuum, qui saepe saepius catholicae
doctrinae adversantur et immo iure naturali a Deo condito, iudicum ecclesiasticorum
munus in dies difficilius est» (coram Pinto, sent. diei 14 ianuarii 2000, RRDec., vol.
XCII, p. 14, n. 7).
Cum matrimonium perficiatur per partium consensum, id est per actum
voluntatis, quo «vir et mulier foedere irrevocabili sese mutuo tradunt et accipiunt»
(can. 1057, § 2), patet quod consensus, exterioribus tantum verbis expressus,
absque interiori voluntate sese vinculo perpetuo iungendi, nullum matrimonium
facit ob impossibilem coexsistentiam duorum actuum voluntatis, qui sint inter
se contradictorii. Vi canonis 1057, consensus utriusque nupturientis, ad valide
contrahendum absolute est necessarius. «Nupturiens qui non vult inire matrimonium
nisi positive excludendo indissolubilitatem eo ipso non vult contrahere matrimonium,
quod, ut divinitus institutum est, non invenitur sine inseparabilitate; ideoque deficiente
vero consensu matrimoniali, deficiat matrimonium necesse est» (coram Jullien, sent.
diei 1 februarii 1939, RRDec., vol. XXXI, pp. 75-76, n. 2).
Non tamen sufficit ut contrahens sic et simpliciter opinionem erroneam teneat
de vinculi solubilitate. Requiritur ut voluntas determinetur a proposito positivo
indissolubilitati vinculi contrario. «Non est enim tantum quaestio de mente ad
divortium prona -de s.d. «mentalità divorzistica»-; proh dolor de errore agitur quam
longe graviori, nempe de methodica reiectione («rifiuto») instituti matrimonialis a
natura praefigurati elevatique a Christo in Novo Testamento. Gravior aspectus generalis
iuvenum modernorum mentis in eo consistit, ut se praedicent credentes et tamen liberos
saeculi voluntati adhaerendi, quae mediorum communicationis socialis opera magis
magisque extollit hominis exemplar, qui bis ter tandemque quater in nuptias s.d. civiles

186
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

intrat» (coram Pinto, sent. diei 9 iunii 2000).

5. - Bonum sacramenti, seu matrimonii indissolubilitas, est una ex essentialibus
coniugii proprietatibus, «quae in matrimonio christiano ratione sacramenti peculiarem
obtinet firmitatem» (can. 1056). Ideo, qui in nuptiis contrahendis indissolubilitatem
excludit, invalide contrahit, cum aliquid excludat quod est de ipsius vinculi
matrimonialis essentia. Nupturientes nempe integrum obiectum huiusmodi
consensus tradere et accipere tenentur iuxta divinas leges, de quibus Concilium
Vaticanum II docet: «Intima communitas vitae et amoris coniugalis a Creatore
condita suisque legibus instructa, foedere coniugii seu irrevocabili personali consensu
instauratur» (Const. Past. Gaudium et Spes, n. 48).
BONUM PROLIS
4. - IN IURE. - Per prima saecula historiae Ecclesiae, christiani, sicut nos docet
Commissio Theologica Internationalis, «nuptias inierunt sub ductu patrisfamilias,
solis ritibus domesticis, v.g. dextrarum iunctione. Attamen, non obliti sunt «leges
extraordinarium et paradoxalium eorum reipublicae spiritualis» (Ad Diogn. V, 4).
Evacuerunt a liturgia domestica omnem aspectum religiosum paganum. Speciatim
de prole curaverunt (ibid V, 6); vigilantiam episcoporum acceptaverunt (S. Ignatius
Martyr., Ad Polycarpum V, 2), submissionem Deo et connexionem cum fide
manifestaverunt in matrimonio (Clemens Alex., Stromata IV, 20) et etiam aliquando in
hac occasione confortati sunt celebratione sacrificii eucharistici et benedictione speciali
(Tertullianus, Ad uxorem II, 9)» (Commissio Theologica Internationalis, De doctrina
catholica sacramenti matrimonii [1977], n. 1.4). Salus personae et societatis humanae
ac christianae arcte cum fausta condicione communitatis coniugalis et familiaris
connectitur. Ut apparet in Novo Testamento, Christus Dominus sanctificavit
statum matrimonialem, inserendo eum in mysterium amoris inter Redemptorem et
Ecclesiam suam.
5. - Omissa distinctione veterum (can. 1013 C.I.C. ‘17), traditione, inde saltem
a Sancto Augustino, transmissa, inter finem primarium matrimonii («procreatio
et educatio prolis») et finem secundarium («mutuum adiutorium et remedium
concupiscentiae»), hodiernus Codex Iuris Canonici, doctrinam Const. Apost.
Gaudium et Spes (n. 48) fere ad litteram refert recitans in obliquo matrimonium esse
indole sua naturali ordinatum ad prolis generationem et educationem (cann. 1055 et
1096), ita ut qui positivo voluntatis actu excludat matrimonium ipsum vel essentiale
aliquod elementum (inter ista elementa ponitur ordinatio ad prolem) vel essentialem
aliquam proprietatem (unitatem et indissolubilitatem), invalide contrahit.
Actus positivus voluntatis absolutus vel hypotheticus, explicitus vel implicitus,
actualis vel virtualis esse potest; minime, ad simulationem patrandam, sufficit
voluntas habitualis, vel mera inclinatio, opinio aut voluntas interpretativa, quae,

187
 Esercizi

cum in sphaera intellectuali sistant et nullo modo in voluntatis agrum transeant,

matrimonium irritare nequeunt.
Hoc in casu adest «“voluntas excludendi hypothetica”, videlicet voluntarietas actus
excludentis, seu limitans consensum cuidam hypothesi vel conditioni: “De la misma
forma que, en el consentimiento válido, la voluntad asume en acto todo su futuro y
lo compromete en el matrimonio, también cabe en el acto simulatorio, que el sujeto
contraiga reservándose ahora en acto un aspecto esencial del matrimonio cuya exclusión
ejercitará según ciertas circunstancias desconocidas por futuras” (Viladrich, P.J., El
consentimiento matrimonial, Instituto de ciencias para la familia, Eunsa, Pamplona,
1998, p. 269).
Utcumque, haec “voluntas hypothetica” attente distinguenda est a statu animi
dubitationis, timoris, perplexitatis quae incertum futurum generare potest, nam
eiusmodi status motivum decisionis esse potest sed in se haud est “actus voluntatis”.
In casu vero “voluntatis hypotheticae”, nubens nunc futurum vult sed adimpletionem
decisionis voluntariae subiciens cuidam possibili eventui venturo cuius incerta
exsistentia eo ipso ignoratur». (Coram infrascripto Ponente, diei 30 octobris 2012,
Sent. 51/2012, n. 8).
6. - Bonum prolis est elementum essentiale coniugii; ideoque eius perpetua
atque absoluta esclusio pactum iugale vanificat, quia suo obiecto formali contractum
orbat. Iuxta praesumptionem iurisprudentia statutam, mera intentio differendi
procreationem temporaneam, per se, matrimonium non irritat quoniam solum
exercitium copulae coniugalis ad tempus implicat; nonnullae enim aliquando
adsunt causae morales, quibus unus vel uterque contrahens legitime copulae usum
supendere potest.
Obliviscendum non est exclusionem hypotheticam vel subordinatam (semper
perpetuam absolutamve) minime cum temporali prolis exclusione vel ad tempus
confundi posse, nempe exclusio prolis ad tempus matrimonium irritum haud facit,
quia nubentes tantummodo prolis procrastinationem valde volunt; dum in primo
supposito agitur de vera definitivaque exclusionis prolis voluntate; Itaque, si quis in
contrahendo matrimonio sibi reservat ius ad filios procreandos, cum id opportunum
iudicaverit, vel quando adiuncta, suo consilio, ita suaderint, bonum prolis excludit et
ideo consensus externe praestitus nullus est atque valore caret.
Ideoque a suo consensu filios gignere excludit contrahens qui existentiam boni
prolis ab aliqua circumstantia dependere facit. Hoc evenit independenter a forma qua
haec exclusio fit, sive eadem exclusio prodicitur in forma pacti inter contrahentes,
sive in forma condicionis positae ab utroque aut alterutro, consentiente aut ignorante
altero, quoniam maximi ponderis est quod existat momento consensus prolationis
haec clara voluntas et firma intentio haud filios procreandi.
7. - Ad probationem quod attinet sufficiat hic memorare momentum tum

188
 Unità 26: giurisprudenza rotale sui capi di nullità

iudicialis cum extraiudicialis confessionis partium, quae fide dignae sunt, tempore
insuspecto prolatae, necnon praesentia gravis ac aptae causae exclusionem prolis
inducentis. Exclusio procreationis sub condicione felicis exitus coniugii patrata,
proportionata causa simulandi certo inducitur si comprobari potest coniuges,
attentis eorum diversa indole, immaturitate una cum psychologicis non spernendis
defectibus, fundatam habuisse rationem dubitandi ante matrimonium de propria
facultate instaurandi normale vitae consortium, quamvis perdurantibus sponsaliis
ipsi omnia media adhibuerint et omni vi sategerint difficultates superare.
Circumstantiae ideo prae et postnuptiales una cum indiciis et praesumptionibus
optimum argumentum confirmatorium constituunt, si cum simulatione bene
componuntur. Constans et haud remissus usus mediorum contraceptivorum in
naturali copula perdurante vita communi, aperte ostendit praevalentem coniugum
intentionem non filios gignendi.
Qua de re in una Coram Bruno legitur «Ad cuiuscumque simulationis exsitentiam
in foro externo probandam semper causam proportionatam simulationis adesse oportet.
Homo sanae mentis specialem actum voluntatis contra bonum essentiale matrimonii
non elicit ad elidendam generalem voluntatem contrahendi, nisi quodam gravi motivo,
saltem subiective aestimato, ad simulandum inducatur… adaequata causa simulationis
contra bonum prolis aestimanda est carentia sensus maternitatis et metus partus necnon
fastidium educationis filiorum, etc., si in personalitate de qua supra inveniuntur»
(Coram Bruno, Sent. diei 1 decembris 1972, in: SRRD. vol. LXIV, 1972, p.716, n.3).

189
 Verbi

UNITÀ 27
: FORME VERBALI

ATTIVI
Se prima della desinenza finale: O/M, S, T, MUS, TIS, NT
tempo esempio no ausiliare
I indicativo presente leg-i-t egli legge
U indicativo presente leg-u-nt essi leggono
BA imperfetto lege-ba-t egli leggeva
BO-BI-BU futuro (1ª e 2ª coniug.) mone-bi-t egli ammonirà
IA congiuntivo presente aud-ia-t che egli ascolti
RE congiuntivo imperfetto ama-re-t che egli amasse
EA congiuntivo presente mon-ea-t che egli ammonisca
IE indicativo futuro aud-ie-t egli ascolterà
1° coniug. ind. pres. am-a-t egli ama
A
3° coniug. cong. presente claud-a-t che egli chiuda
1° coniug. cong. presente am-e-t che egli ami
E 2° coniug. ind. presente hab-e-t egli ha
3° coniug. ind. futuro claud-e-t egli chiuderà

PASSIVI
Tempi derivati dal tema del presente
Se prima della desinenza finale: R, RIS, TUR, MUR, MINI, NTUR
tempo esempio ausiliare “essere”
I indicativo presente leg-i-tur egli è letto
U indicativo presente leg-u-ntur essi sono letti
BA imperfetto lege-ba-tur egli era letto
BO-BI-BU futuro (1ª e 2ª coniug.) mone-bi-tur egli sarà ammonito
IA congiuntivo presente aud-ia-tur che egli sia ascoltato
RE congiuntivo imperfetto ama-re-tur che egli fosse amato
EA congiuntivo presente mon-ea-tur che egli sia ammonito
IE indicativo futuro aud-ie-tur egli sarà ascoltato
1° coniug. ind. presente am-a-tur egli è amato
A
3° coniug. cong. presente claud-a-tur egli sarà chiuso
1° coniug. cong. presente am-e-tur che egli sia amato
E 2° coniug. ind. presente ten-e-tur egli è tenuto
3° coniug. ind. futuro claud-e-tur egli sarà chiuso

190
 Unità 27: forme verbali

1) Presente, imperfetto futuro (I-II-IV coniugazione)

attivo
O/M io

}
S tu A
T egli BA = imperfetto
E
presente BO-BI-BU = futuro (I-II)
MUS noi I
IE = futuro (IV)
TIS voi U
NT essi

ILLUMINAT AUDIET
-T = attivo / egli -T = attivo/ egli
-A = presente -IE = futuro
-T = egli → illumina -T = egli → ascolterà

ILLUMINABAT ILLUMINABIT
-T = attivo / egli -T = attivo / egli
-BA = imperfetto -BI = futuro
-T = egli → illuminava -T = egli → illuminerà
Esercizio 1
-- audio, is, ivi, ire, 4 tr. = ascoltare
-- laudo, as, avi, atum, 1 tr. lodare
-- mitto, is, mittere, 3 tr. = inviare
-- sum, es, fui, esse = essere
che persona? che tempo? traduzione
audimus
audiunt
auditis
audit
audis
audio
laudant
laudamus
laudas
laudat
laudatis
mittunt
mitto
mittimus

191
 Verbi

che persona? che tempo? traduzione

mittitis
mittit
mittis
sunt
sumus
sum
est
es

Esercizio 2
-- claudo, is, si, sum, ere, 3 tr. = chiudere
-- fleo, es, flevi, fletum, ere, 2 tr. = piangere
-- habeo, es, habui, habitum, ere, 2 tr. = avere

che tempo? che persona? traduzione

claudebant
claudebat
claudit
claudunt
est
flebam
flebant
flebat
flemus
flent
fleo
fles
flet
fletis
habebam
habebamus
habebant
habebas
habebat
habebatis
habemus
habent
habeo
habes
habet
habetis

192
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 3
-- illumino, as, avi, atum, are, 1 tr. = illuminare
-- sentio, is, ire, 4 tr. = sentire
-- ioco, as, avi, atum are, 1 tr. = giocare

che tempo? che persona? traduzione

illuminabam
illuminabant
illuminabas
illuminabimus
illuminabo
illuminabunt
illuminant
illuminas
illuminat
illuminatis
illumino
iocabam
iocabant
iocabas
iocabit
iocabitis
iocabo
iocabunt
iocant
iocas
iocat
ioco
sentiebam
sentiebamus
sentiebant
senties
sentimus
sentis
sentiunt

193
 Verbi

Esercizio 4
-- sum, es, fui, esse = essere -- munio, is, munire 4. tr. = difendere
-- oro, as, orare 1 tr. = pregare -- venio, is, venire 4 intr. = venire

che tempo? che persona? traduzione

muniebam
muniebant
muniebat
muniebatis
muniet
munit
munitis
muniunt
munient
orabamus
orabant
orabas
orabat
orabatis
orabimus
orabis
orabit
orabitis
orabunt
oramus
orant
oras
orat
oratis
sum
sumus
veniebant
veniebat
venis
venit
veniunt
veniet
venient

194
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 5
-- custodio, is, ire, 4 tr. = custodire -- sentio, is, ire, 4 tr. = sentire
-- dico, is, ere, 3 tr. = dire -- respecto, as, are, 1 tr. = rispettare

che tempo? che persona? traduzione

custodiebant
custodiebat
custodit
custodiunt
dicebam
dicebas
dicebat
dicebatis
dicis
dicit
dicitis
dico
eras
respectabamus
respectabant
respectant
respectat
respectatis
sentiebam
sentiebant
sentiet
sentiebat
sentiebatis
sentio
sentis
sentit
sentitis
sentiunt

195
 Verbi

2) Presente, imperfetto, futuro, attivi e passivi delle quattro

coniugazioni
attivo passsivo tempi semplici
O/M io R

} {
S tu RIS
T egli TUR A BA = imp.
II coniug. pres.
I pres. BO-BI-BU = fut. E
MUS noi MUR III coniug. fut.
U IE = futuro
TIS voi MINI
NT essi NTUR

illuminabat illuminabatur
-T = attivo / egli -TUR = passivo / egli ausil. essere al tempo del verbo passivo
-BA = imperfetto -BA = imperfetto essere
-T = egli → illuminava -TUR = egli → era (imp. essere) illuminato
illuminabit monet
-T = attivo / egli -T = attivo / egli
-BI = futuro a quale coniugazione appartiene il verbo? alla II o alla III? Cerco sul
-T = egli → illuminerà vocabolario moneo-es oppure mono-is
trovo moneo-is 2° → coniug. presente
-T = egli ammonisce
illuminat mittet
-T = attivo / egli -T = attivo / egli
-A = presente -E a quale coniug. appartiene il verbo? alla II o alla III?
-T = egli → illumina trovo mitto-is 3° → coniugiuntivo futuro
-T = egli manderà
audiet audietur
-T = attivo / egli -TUR= passivo / egli ausil. es. al tempo del verbo passivo
-IE = futuro -IE = futuro
-T = egli → ascolterà -TUR = egli → sarà (fut. essere) ascoltato
statuet claudentur
-T = attivo / egli -NTUR = passivo / essi ausiliare “essere” al tempo del verbo passivo
-E: a quale coniug. appartie- -E a quale coniug. appartiene il verbo? alla II o alla III?
ne il verbo? statuo = III, per cerco sul vocabolario claudeo es oppure claudo-is
cui futuro. Quindi statuet = trovo claudo-is III coniugazione = futuro
egli stabilirà -NTUR = essi / essi saranno (fut. essere) chiusi

196
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 6
-- punio, is, punire, 4 tr. = punire -- clamo, as, clamare 1° tr. = gridare
-- statuo, is statuere, 3 tr. = stabilire
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
statuit
clamat
puniebatur
puniuntur
puniet
puniebat
puniunt
statuunt
statuebant
punit
punietur
statuitur
clamatur
statuebantur

Esercizio 7
-- teneo, es, tenere 2 tr. = tenere -- respecto, as, respectare, 1 tr. =
-- do, das, dare, 1 tr. = dare rispettare
-- scio, is, scire, 4 tr. = sapere -- porrigo, is, porrigere, 3 tr. =
-- vivo, is, vivere, 3 intr. = vivere presentare
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
sciebatur
tenetur
tenet
dat
dabatur
tenebitur
tenebit
tenebat
tenent
scit
sciebat
sciet
vivit
vivet

197
 Verbi

attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione

vivebat
respectat
respectabat
respectabit
porrigit
porriget
porrigebat
datur

Esercizio 8
-- celo, as, are 1 tr. = nascondere -- divido, is, ere 3 tr. = dividere
-- video,m es, ere, 2 tr. = vedere -- venio, is, ire, 4 intr. = venire
-- mitto, is, ere 3 tr. = inviare -- moveo, es, ere, 2 intr. = muovere
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
celabamus
celabatis
celabunt
celabant
vident
videt
videbit
videbunt
videbas
vides
veniebat
venient
venit
mittunt
mittebant
mittent
dividunt
dividet
dividit
dividebat
movet
movebit
movebat
celant
celantur

198
 Unità 27: forme verbali

attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione

celabantur
celabamini
videntur
videmini
videbuntur
videbatur
videbitur
mittitur
mittetur
mittebatur
movetur

Esercizio 9
-- laudo, as, avi, are, 1 tr. = lodare -- narro, as, avi, atum, are, 1 tr. =
-- mitto, is, misi, ere, 3 tr. = mandare narrare
attivo o passivo tempo? persona traduzione
laudabam io lodavo
laudabamini voi eravate lodati
laudabamur noi eravamo lodati
laudabamus noi lodavamo
laudabatis voi lodavate
laudamini voi siete lodati
laudamur noi siamo lodati
laudantur essi sono lodati
laudatis voi lodate
laudo io lodo
laudor io sono lodato
mittebamini voi eravate mandate
mittebamur noi eravamo mandate
mittebamus noi mandavamo
mittebantur essi erano mandate
mittebatis voi mandavate
mittuntur essi sono mandate
narramus noi narriamo
narrat egli narra
narratur egli è narrato

199
 Verbi

Esercizio 10
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
terret
terrebuntur
terrebatur
terrentur
terrebat
terrebit
renovat
renovabant
renovantur
renovatur
renovatur
renovabitur
renovabit

Esercizio 11
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
iubet
iubebuntur
iubebatur
iubentur
iubebat
iubebit
lavat
lavabant
lavantur
lavatur
lavabatur
lavabitur
lavabit

Esercizio 12
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
aperit
aperientur
aperiebatur
aperiuntur

200
 Unità 27: forme verbali

attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione

aperiebat
aperiet
revelat
revelabant
revelantur
revelatur
revelabatur
revelabitur

Esercizio 13
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
legit
legentur
legebatur
leguntur
legebat
leget
praevidet
praevidebant
praevidentur
praevidetur
praevidebatur
praevidebitur
praevidebit

201
 Verbi

3) Tempi semplici indicativo e congiuntivo dei verbi attivi e passivi

attivo passivo tempi semplici
O/M io R
ba = imperfetto
S tu RIS bo-bi-bu = fut.

} {
T egli TUR I coniug. cong. pres.
I ie = futuro
pres. E II coniug. pres.
MUS noi MUR U ia = cong. pres.
III coniug. fut.
TIS voi MINI ea = cong. pres.
re = cong. pres.
NT essi NTUR

A
{ I coniug. ind. presente
III coniug. cong. pres.

Esercizio 14
-- scio, scis, scivi, scire, 4 tr. = sapere
-- teneo, es, tenere, 2 tr. = tenere
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
sciamur
sciebat
scient
sciebantur
sciret
scit
sciretur
scientur
sciuntur
tenet
tenetur
teneat
tenebit
teneantur
tenebimini
tenebas
teneret
tenebaris

202
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 15
-- opto, as, avi, are, 1 tr. = desiderare
-- timeo, es, timui, temere 2 tr. = temere
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
optamus
optamur
optabat
optabunt
optabantur
optaret
optabuntur
optaretur
optet
optentur
timet
timetur
timeat
timebit
timeantur
timebimini
timebas
timeret
timebaris
timerentur

Esercizio 16
-- neco, as, avi, are, 1 tr. = uccidere
-- dissentio, is, ivi, ire, 4 tr. = dissentire
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
necetis
necaretur
necas
necabunt
necaretis
necabumur
necabat
necantur
necabamini
necetur

203
 Verbi

attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione

dissentientur
dissentiebat
dissentiret
dissentietis
dissentimus
dissentiuntur
dissentiebamini
dissentiant
dissentirentur
dissentiantur

Esercizio 17
-- contineo, es, ere, 2 tr. = contenere
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
contineatis
continemus
continebas
continebitis
contineremus
contineremur
continebamini
continebimur
contineantur
continentur

Esercizio 18
-- reperio, is, ere, 4 tr. = trovare
-- rumpo, is, ere, 3 tr. = rompere
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
reperitur
reperiebant
reperiet
reperiat
reperiunt
reperiret
reperirentur
reperiebatur

204
 Unità 27: forme verbali

attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione

reperientur
reperiiantur
rumpit
rumpat
rumpet
rumpebat
rumperet
rumpebatur
rumperetur
rumpitur
rumpatur
rumpetur

Esercizio 19
-- suadeo, es, ere 2 tr. = persuadere -- peto, is, ere, 3 tr. = chiedere
-- domo, as, are, 1 tr. = domare
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
suadet
petet
domet
suadeat
suadebit
suadebat
domabant
suadebitur
domabunt
suaderet
petuntur
domarent
petit
domabatur
petat

205
 Verbi

Esercizio 20
-- tego, is, texi, ere, 3 tr. = coprire
-- farcio, is, farsi, ire, 4 tr. = riempire
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
farciet
tegat
farciat
tegeret
farciebatur
tegit
farciretur
tegebat
farcietur
tegebatur
farciuntur
tegentur
tegatur
farciebat
farciatur
farciret
tegeretur
tegitur

Esercizio 21
-- audio, is, ire, 4 tr. = ascoltare
-- claudo, is, ere, 3 tr. = chiudere
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
audiebat
audiebatur
audiet
audietur
audit
auditur
audiat
audiatur
claudet
claudat
claudatur
clauderetur

206
 Unità 27: forme verbali

attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione

clauduntur
claudunt
claudit
claudentur

Esercizio 22
-- creo, as, are, 1 tr. = creare
attivo o passivo che tempo? che persona? traduzione
creabantur
creabas
creabis
creabuntur
creant
creantur
creent
creentur
crearet
defendentur

207
 Verbi

4) Verbi attivi: tempi composti

tempi derivati dal tema del perfetto
latino una parola - italiano due parole - sempre ausiliare
verbi transitivi = avere / verbi intransitivi = essere
tempo ausiliare esempio traduzione
perfetto tr: ho amaverunt hanno amato
pres.
i, isti, it, imus, istis, erunt intr: sono intraverunt sono entrati
piuccheperfetto
tr: avevo amato amaverant avevano amato
eram, eras, erat, eramus, era- imp.
intr: ero intraverant erano entrati
tis, erant
futuro anteriore
tr: avrò amaverint avranno amato
ero, eris, erit, erimus, eritis, fut.
intr: sarò intraverint saranno entrato
erint
cong. perfetto
tr: abbia amaverim abbia amato
erim, eris, erit, erimus, eritis, cong. pres.
intr: sia intraverint sia entrato
erint
cong. +cheperf.
tr: avessi amavissem avessi amato
issem, isses, isset, issemus, is- cong. imp.
intr: fossi intravisset fossi entrato
setis, issent
infinito perfetto
inf. pres. amavisse avere amato
isse

Esempio pratico
SCRIPSIT
-- scrips = tema del perfetto
-- T = III pers. sing. = egli
-- dopo trovo IT: controllo nello schema e lo trovo nel perfetto (aus. pres.)
-- controllo se il verbo è transitivo o intransitivo per scegliere l’ausiliare
-- scribo è transitivo → ausiliare avere presente T = III sing. → ha
-- scripsit = egli ha scritto
AUDIVERAT
-- audiv= tema del perfetto
-- T = III pers. sing. = egli
-- dopo trovo erat: controllo nello schema e lo trovo nel piuccheperfetto (ausiliare
imperfetto)
-- controllo se il verbo è transitivo o intransitivo per scegliere l’ausiliare
-- audio è transitivo → ausiliare avere imperfetto III sing. → aveva
-- audiverat = egli aveva udito

208
 Unità 27: forme verbali

INTRAVERINT
-- intrav- tema del perfetto
-- NT = III pers. plur. = essi
-- dopo trovo erint: controllo nello schema e lo trovo nel fut. ant. (aus. futuro)
-- controllo se il verbo è transitivo o intransitivo per scegliere l’ausiliare
-- intro è intransitivo → ausiliare essere futuro III pers. plur. = essi → saranno
-- intraverint = essi saranno entrati

Esercizio 23
attiva o t. semplice che che
traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
clamavit
clamaverat
clamaverit
clamat
clamabat
clamabit
clamaveramus
clamabamus
clamaveritis

Esercizio 24
attiva o t. semplice che che
traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
claudit
claudet
claudebat
clausit
clauserat
clauserit
claudent
claudunt
claudebamus

209
 Verbi

Esercizio 25
attiva o t. semplice che che
traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
terruistis
terret
terrebitis
terruerant
terruerunt
terrueritis
terrebamus
terrent
terruerint

Esercizio 26
attiva o t. semplice che che
traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
domuerunt
domabitis
domabas
domant
domuit
domabit
domat

Esercizio 27
attiva o t. semplice che che
traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
dedisti
dederis
dederas
das
dabas
dabis
dederat
dabimus
dederitis

210
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 28
attiva o t. semplice che che
traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
adhibet
adhibuit
adhibuerant
adhibuerint
adhibuerunt
adhibentur
adhibebit
adhibebitur
adhibebatur
adhibebat
surgit
surrexi
surrexerat
surrexerit
surgebat
surget

Esercizio 29
attiva o t. semplice che che
traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
muniet
muniebatur
munit
minitur
munivit
munientur
muniverant
muniebat
muniverit
steterunt
steterant
steterint
stant
stabant
stabunt

211
 Verbi

Esercizio 30
attiva o t. semplice che che
traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
opposuisti
opposueramus
opposueritis
opponuntur
opponebant
opponet
opponebantur
opponitis
opponentur
invocamus
invocabuntur
invocabas
invocaverunt
invocamur
invocaverint
invocabitis
invocaverant
invocabantur

Esercizio 31
attiva o t. semplice che che
traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
interrumpet
interrupit
interrumpit
interrumpebat
interruperat
interruperit
interrumpetur
interrumpebatur
interrumpitur
implet
implebunt
implevit
impletur
implebat

212
 Unità 27: forme verbali

attiva o t. semplice che che

traduz.
passiva o composto? tempo? pers.?
implebitur
impleverit
impleverat
implebatur

213
 Verbi

5) Verbi passivi: tempi composti

tempi formati da participio passato + verbo essere
latino 2 parole - italiano 3 parole: part. pass. + verbo essere tempi composti;
se dopo il participio passato
tempo ausiliare esempio traduzione
indic. perfetto
sum, es, est, sumus, estis, perfetto sono stato amati sunt sono stati amati
sunt
ind. piuccheperfetto
eram, eras, erat, eramus, +cheperf. ero stato amati erant erano stati amati
eratis, erant
ind. futuro anteriore
futuro
ero, eris, erit, erimus, eri- sarò stato amati erunt saranno stati amati
anteriore
tis, erint
cong. perfetto
cong.
sim, sis, sit, simus, sitis, sia stato amati sint siano stati amati
perfetto
sint
cong. +cheperf.
cong.
essem, esses, esset, esse- fossi stato amati essent fossero stati amati
+cheperf.
mus, essetis, essent
infinito perfetto infinito
amatum esse essere stato amato
esse perfetto

auditus est = part passato + verbo essere → è un tempo composto passivo

-- controllo nello schema dove c’è “est” → indicativo perfetto
-- perfetto passivo → ausiliare essere al perfetto: è stato
-- auditus est = è stato udito

scriptus erat = part passato + verbo essere → è un tempo composto passivo

-- controllo nello schema dove c’è “erat” → indicativo piuccheperfetto
-- perfetto passivo → ausiliare essere al perfetto: era stato
-- scriptus erat = era stato scritto

214
 Unità 27: forme verbali

6) Attivi e passivi, tempi semplici e composti indicativo

Fai molta attenzione quando ho un verbo passivo composto. Devo sempre mettere il
verbo “essere” nei tempi composti.
-- amatus sum = sono stato amato
-- amatus eram = ero stato amato
-- amatus ero = sarò stato amato

Esercizio 32
-- foveo, es, fovi, fotum, fovere, 2 tr. = favorire
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
fovet
foverunt
foverant
foverint
fovebat
fovebit
foventur
fovebantur
fovebuntur
foti sunt
foti erant

Esercizio 33
-- attingo, is, attigi, attactum, attingere, 3 tr. = toccare

attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
attingit
attigit
attingebat
attigerat
attigerit
attinget
attactus est
attactus erat
attactus erit
attingitur
attingebatur
attingetur

215
 Verbi

Esercizio 34
-- produco, is, produxi, productum, producere, 3 tr. = produrre
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
producet
producit
producebat
productus erat
productus erit
productus est
producetur
producitur
producebatur
produxerunt
produxerant
produxerint

Esercizio 35
-- sustineo, es, sustinui, sustentum, ere, 2 tr. = sostenere
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
sustinet
sustinuit
sustenti sunt
sustinebat
sustenti erunt
sustinetur
sustinuebantur
sustinebunt
sustenti erant
sustinebuntur
sustinuerant

216
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 36
-- duco, ducis, duxi, ductum, ducere, 3 tr. = guidare
-- cogo, cogis, coegi, coactum, cogere, 3 tr. = costringere
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
ducit
duxit
ducitur
ductus est
ducebat
ducebatur
ductus erat
duxerat
ducet
ducetur
duxerit
duxerat
comun
cogebant
cogent
coegerunt
coegerint
coegerant
coacti sunt
coacti erant
coacti erunt
coguntur

217
 Verbi

7) Verbi attivi e passivi tutti i tempi semplici e composti

Esercizio 37
-- fleo, es, flevi, fletum, ere, 2 tr. = piangere
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
flet
fleat
fleret
flebat
flebit
flevit
fleverat
fleverit
fletur
flebatur
flebitur
fletus est
fletus erat
fletus erit
flevisset
fletus sit
fletus esset

Esercizio 38
-- gero, is, essi, gessum, gerere, 3 tr. = gestire
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
gerebantur
gessistis
gerit
geret
gerebat
geruntur
gerentur
gesseritis
gesseratis
gessus est
gesserunt
gesserant

218
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 39
-- scribo, is, scripsi, scriptum, ere, 3 tr. = scrivere
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
scribebantur
scribentur
scribet
scriberent
scriberentur
scribuntur
scribunt
scribebat
scripti sint
scripti sunt
scripti erunt
scripti erant
scripti essent
scripserunt
scripserant
scripserint
scripsissent

Esercizio 40
-- video, es, vidi, visum, ere, 2 tr. = vedere
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
videbat
videbitur
videbuntur
videntur
videntur
videt
videbatur
videbit
videat
videatur
videret
viderat
visi sumus

219
 Verbi

attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
videretur
visi sint
visi estis
visi essent

Esercizio 41
-- vincio, is, vinxi, vinctum, ire, 4 tr. = legare

attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
vinciebantur
vinciebat
vinciet
vincit
vinciunt
vinciuntur

Esercizio 42
-- do, das, dedi, datum, dare, 1 tr. = dare
-- peto, petis, petivi, petitum, petere, 3 tr. = chiedere
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
dabat
dabantur
dati erant
dederant
dabis
dederit
dabitur
dedit
dant
dati sunt
datur
dederant
petit
petivit
petitus est

220
 Unità 27: forme verbali

attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
petebat
petebatur
petitus erat
petiverat
petet
petetur
petiverit
petitus erit

Esercizio 43
-- claudo, claudis, clausi, clausum, claudere, 3 tr. = chiudere
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
claudet
clausit
clausi erant
claudebant
clauserunt
clauduntur
claudunt
clausi sunt
clauserint
claudentur
clauserant

Esercizio 44
-- amitto, is, amisi, amissum, amittere, 3 tr. = perdere
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
amittent
amittunt
amittant
amittebantur
amiserant
amissi erant
amittebant
amittentur

221
 Verbi

attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
amittantur
amitterent
amissi erunt
amiserunt
amiserint
amisissent
amissi sunt
amitterentur
amissi sint
amissi essent
amittuntur
cum amittebat
cum amitteret
cum amisisset

Esercizio 45
-- condo, condis, condidi, conditum, condere, 3 tr. = fondare
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
conditur
condatur
condetur
condiderat
conditi sunt
condunt
conderent
cum condit
conderetur
condiderunt
conditi erant
condent
cum conderet
condiderit
conditi erunt
cum condidisset
condant
condidisset
conditi sint
condebant
conditi essent

222
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 46
-- divulgo, as, avi, atum, are, 1 tr. = divulgare

attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
divulgabat
divulgabit
divulgatus est
divulgabatur
divulgatus erit
divulgatus erat
divulgatus sit
divulgatus esset
divulgaret
divulgaretur
divulgabitur
cum divulget
cum divulgat
cum divulgavisset

Esercizio 47
-- dispono, is, disposui, dispositum, disponere, 3 tr. = disporre
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
disponunt
disponent
disponant
disponebat
disponerent
dispositus est
dispositus erat
dispositus erit
dispositus sit
dispositus esset
disposuit
disposuerat
disposuerit
disposuisset
disponitur
disponetur

223
 Verbi

attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
disponatur
diosponebatur
disponeretur
cum disponebant

Esercizio 48
-- cogito, as, cogitavi, cogitatum, cogitare, 1 tr. = pensare
attivo o tempo
tempo persona traduzione
passivo s. / c.
cogitat
cogitet
cogitaret
cogitaverunt
cogitantur
cogitati sunt
cogitaverint
cogitaverant
cogitati erant
cogitati essent
cogitati erunt
cogitabantur
cogitabuntur
cogitabunt
cogitatur
cogitetur
cogitaretur
cogitati sint
cogitavissent

224
 Unità 27: forme verbali

8) Verbi Deponenti
deponenti tempi semplici
tempi derivati dal tema del presente
se prima della desinenza finale: r, ris, tur, mur, mini, ntur
I = indicativo presente sequ-i-tur egli segue
U = indicativo presente sequ-u-ntur essi seguono
BA = imperfetto horta-ba-tur egli esortava
BO-BI-BU = futuro horta-bi-tur egli esorterà
IA = congiuntivo presente or-ia-tur che egli nasca
RE = congiuntivo imperfetto horta-re-tur che egli esortasse
EA = congiuntivo presente confit-ea-tur che egli confessi
IE = indicativo futuro or-ie-tur egli nascerà
= 1° coniug. ind. presente hort-a-tur egli esorta
A
= 3° coniug. cong. presente sequ-a-tur che egli segua
= 1° coniug. cong. presente hort-e-tur che egli esorti
E = 2° coniug. ind. presente confit-e-tur confessa
= 3° coniug. ind. futuro sequ-e-tur egli seguirà

deponenti tempi composti

tempi formati da participio passato + verbo essere
latino 2 parole - italiano 2 parole - sempre ausiliare:
verbi transitivi = avere / verbi intransitivi = essere
tempo ausiliare esempio traduzione
perfetto
tr: ho hortatus est ha esortato
sum, es, est, sumus, estis, presente
intr: sono natus est è nato
sunt
piuccheperfetto
tr: avevo hortatus erat aveva esortato
eram, eras, erat, eramus, imperfetto
intr: ero natus erat era nato
eratis, erant
futuro anteriore
tr avrò hortatus ero avrò esortato
ero, eris, erit, erimus, eri- futuro
intr sarò natus ero sarò nato
tis, erint
cong. perfetto
congiuntivo tr: abbia hortatus sim abbia esortato
sim, sis, sit, simus, sitis,
presente natus sim sia nato
sint
cong. piùcche perfetto
congiuntivo tr: avessi hortatus esset avesse esortato
essem, esses, esset, essemus,
imperfetto intr: fossi natus esset fosse nato
essetis, essent

225
 Verbi

Esercizio 49
-- furor, aris, furatus sum, furari, 1 dep. tr. = rubare

attiva o passivo t. semplice che che

traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
furatur
furabamini
furatus est
furabuntur
furatus erat
furarentur
furatus erit
furetur
furatus sit
furatus esset

Esercizio 50
-- labor, laberis, lapsus sum, labi, 1 dep. tr. = scivolare
-- veneror, veneraris, veneratus sum, venerari 1 dep. tr. = venerare
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
labuntur
lapsi sunt
lapsi sint
laentur
labebantur
laberetur
lapsus erit
lapsus esset
veneratus esset
veneratur
veneratus est
veneratus erat
venerabitur
veneratus sit
veneraretur

226
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 51
1. adiuvabatur 11. admirantur 21. egredietur
2. adiuvabitur 12. admiratus erat 22. egreditur
3. adiuvat 13. admiratus erit 23. egressus erat
4. adiuvatur 14. auxiliabatur 24. egressus erit
5. adiuvatus erit 15. auxiliabitur 25. egressus est
6. adiuvatus est 16. auxiliatur 26. fassus erat
7. adiuvaverat 17. auxiliatus erat 27. fassus est
8. adiuvaverit 18. auxiliatus erit 28. fatebatur
9. adiuvavit 19. auxiliatus est 29. fatebitur
10. admirabatur 20. egrediebatur 30. fatetur

Esercizio 52
1. adeptus erit 16. ingreditur 31. moritur
2. adfirmabatur 17. ingressi erant 32. mortuus erat
3. adfirmatus erit 18. ingressus est 33. nascebatur
4. adipiscebatur 19. intraverant 34. nascentur
5. adsecutus erit 20. irascebatur 35. natus erat
6. adsequebatur 21. iratus erit 36. natus est
7. clamatur 22. lectus erat 37. oratur
8. clamatus erat 23. lectus erit 38. oratus est
9. confessus erit 24. legebatur 39. oriebatur
10. confitebatur 25. locuti erant 40. ortus erit
11. confitetur 26. locutus est 41. precatus erat
12. dicent 27. loquentur 42. secutus erat
13. dicentur 28. loquuntur 43. sequebatur
14. dicti erunt 29. minatus erit 44. testantur
15. dixerant 30. minebatur 45. testati sunt

Esercizio 53
1. hortabatur 9. incitabunt 17. incitaverunt
2. hortabitur 10. incitant 18. locutus erit
3. hortati erant 11. incitantur 19. loquebantur
4. hortati erunt 12. incitati erant 20. precabatur
5. hortati sunt 13. incitati erunt 21. precatur
6. hortatur 14. incitati sunt 22. precatus erat
7. incitabant 15. incitaverant 23. precatus erit
8. incitabantur 16. incitaverint 24. precatus est

227
 Verbi

9) Esercizi finali
Esercizio 54
-- expono, is exposui, exposiytum exponere, 3 tr. = esporre
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
utitur
usi erant
utebantur
usi sunt
utentur
usi erunt
exposuerunt
expositi sunt
expositi erant
exposuerant
exposuerint
exponuntur
exponebantur
exponentur
orietur
ortus erat
ortus est
oriuntur
ortus erit

Esercizio 55
-- degredior, eris, gressus sum, gredi, 3 dep. intr. = scendere
-- for, faris, fatus sum, fari, 1 dep. tr. = parlare
-- porrigo, is, rexi, rectum, ere, 3 tr. = presentare
-- utor, eris, usus sum, uti, 3 dep. intr. = usare
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
degrediebatur
degredietur
degreditur
degressus erat
degressus erit
degressus est

228
 Unità 27: forme verbali

attiva o passivo t. semplice che che

traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
fabuntur
fati erunt
fati sunt
fatur
fatus erat
oriebatur
orietur
oriuntur
ortus erat
ortus erit
ortus est
porrecti erant
porrecti sunt
porrexerant
porrexerint
porrexerunt
porrigebantur
porrigebat
porrigentur
porriget
porrigit
porriguntur

Esercizio 56
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
emissi essent
emittit
emissi sunt
emittet
emitteret
emittat
emittetur
emissi erant
emisit
emiserat
emiserit
emittebatur

229
 Verbi

attiva o passivo t. semplice che che

traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
emissi sint
emissi erunt
emisisset
emittitur
fatetur
fatebatur
fatebitur
fateretur
fateatur
fassi sunt
fassi erant
fassi erunt
fassi sint
fassi essent

Esercizio 57
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
perspiciunt
perspecti erunt
perspexerunt
perspiciuntur
perspecti erant
perspiciebantur
perspexerant
perspecti sint
perspicientur
perspexerint
perspecti essent
perspexissent
perspecti sunt
perspiciant
perspicient
perspicientur
perspiciantur
perspiciebant
demetitur
demetiebatur

230
 Unità 27: forme verbali

attiva o passivo t. semplice che che

traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
demensus est
demensus erat
demensus erit
demensus sit
demensus esset
demetiatur
demetietur
demetiretur

Esercizio 58
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
cognoscit
cogniti sunt
cognoscatur
cognoscebat
cogniti sint
cognoscebatur
cognoscat
cogniti essent
cognoverunt
cognovissent
cognoscet
cogniti erant
cognoverunt
cognosceret
cogniti erunt
cognoverant
cognoscetur
cognosceretur
reveretur
reverebatur
reverebitur
revereretur
revereatur
reveritus est
reveritus erat
reveritus erit

231
 Verbi

attiva o passivo t. semplice che che

traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
reveritus sit
reveritus esset

Esercizio 59
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
intrabat
intraverit
intraverunt
intrabit
intrat
intret
intravisset
intraret
intraverant
ingredietur
ingressi sint
ingressi erant
ingrediatur
ingressi essent
ingressi erunt
ingrediebatur
ingressi sunt
ingredieretur
ingreditur
orabatur
orat
oret
oraret
oretur
oratur
orabit
oravisset
oratus est
oratus erat
oratus erit
oratus sit
oratus esset

232
 Unità 27: forme verbali

Esercizio 60
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
servabat
servavissent
servabit
servatus erat
servat
servatur
servatus est
servaverunt
servaverant
servaverint
servatus sit
servabitur
servaret
servatus erit
servabatur
servatus esset
servet
servaretur
precatur
precatus erat
precatus sit
precabatur
precatus est
precetur
precabitur
precatus esset
precaretur
precatus erit

Esercizio 61
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
comitantur
comitati sint
comitabantur
comitati sunt

233
 Verbi

attiva o passivo t. semplice che che

traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
comitabuntur
comitati erant
comitentur
comitati essent
comitarentur
comitati erunt
tradit
traditus erat
tradiderunt
traditi erunt
tradat
traderetur
tradet
traditus sit
tradetur
tradidisset
tradatur
tradebat
tradiderant
traderet
traditus esset
traditus est
traditur

Esercizio 62
attiva o passivo t. semplice che che
traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
exspectati sunt
exspectati erant
exspectati erunt
exspectati sint
exspectati essent
exspectaverunt
exspectaverint
exspectavissent
exspectaverant
exspectant
exspectabant

234
 Unità 27: forme verbali

attiva o passivo t. semplice che che

traduz.
passiva o dep. o composto? tempo? pers.?
exspectent
exspectabunt
exspectarent
exspectantur
exspectabantur
exspectabuntur
exspectarentur
exspectentur
elapsi sunt
elabitur(!!!)
elabebatur
elapsi erant
elabetur
elapsi erunt
elaberetur
elapsi sint
elapsi essent

235
 INDICE
UNITÀ 1: I DECLINAZIONE - PRESENTE ATTIVO E PASSIVO ..................... 8
Strumenti guida per la traduzione................................................................................ 8
Per imparare a tradurre.................................................................................................. 8
Esercizio 1........................................................................................................................ 9
Esercizio 2........................................................................................................................ 9
Esercizio 3........................................................................................................................ 9
Esercizio 4...................................................................................................................... 10
Esercizio 5...................................................................................................................... 10
Esercizio 6...................................................................................................................... 10
Esercizio 7...................................................................................................................... 11
UNITÀ 2: II DECLINAZIONE - IMPERFETTO, FUTURO ATTIVO E PASSI-
VO.......................................................................................................................... 12
Strumenti guida per la traduzione della I e II declinazione.................................... 12
Esercizio 1...................................................................................................................... 13
Esercizio 2...................................................................................................................... 13
Esercizio 3...................................................................................................................... 14
Esercizio 4...................................................................................................................... 14
Esercizio 5...................................................................................................................... 14
Esercizio 6...................................................................................................................... 15
Esercizio 7...................................................................................................................... 15
Esercizio 8...................................................................................................................... 15
Esercizio 9...................................................................................................................... 16
Esercizio 10.................................................................................................................... 16
Esercizio 11.................................................................................................................... 17
Esercizio 12.................................................................................................................... 17
Esercizio 13.................................................................................................................... 17
UNITÀ 3: AGGETTIVI PRIMA CLASSE............................................................ 18
Strumenti guida per la traduzione.............................................................................. 18
Esercizio 1...................................................................................................................... 18
Esercizio 2...................................................................................................................... 19
Esercizio 3...................................................................................................................... 19
Esercizio 4...................................................................................................................... 20

236
 

UNITÀ 4: III DECLINAZIONE........................................................................... 23

Strumenti guida per la traduzione.............................................................................. 23
Esercizio 1...................................................................................................................... 26
Esercizio 2...................................................................................................................... 26
Esercizio 3...................................................................................................................... 27
Esercizio 4...................................................................................................................... 27
Esercizio 5...................................................................................................................... 27
Esercizio 6...................................................................................................................... 28
Esercizio 7...................................................................................................................... 28
Esercizio 8...................................................................................................................... 28
Esercizio 9...................................................................................................................... 28
UNITÀ 5: IV - V DECLINAZIONE...................................................................... 30
Esercizio 1...................................................................................................................... 30
Esercizio 2...................................................................................................................... 31
Esercizio 3...................................................................................................................... 31
Esercizio 4...................................................................................................................... 31
Esercizio 5...................................................................................................................... 32
Esercizio 6...................................................................................................................... 32
Esercizio 7...................................................................................................................... 33
Esercizio 8...................................................................................................................... 33
UNITÀ 6: AGGETTIVI I - II CLASSE................................................................. 34
Esercizio 1...................................................................................................................... 34
Esercizio 2: collegare il nome con l’aggettivo corrispondente................................ 35
Esercizio 3...................................................................................................................... 35
Esercizio 4...................................................................................................................... 36
Esercizio 5...................................................................................................................... 36
Esercizio 6...................................................................................................................... 36
Esercizio 7...................................................................................................................... 36
Esercizio 8...................................................................................................................... 37
Esercizio 9...................................................................................................................... 37
Esercizio 10.................................................................................................................... 38
Esercizio 11.................................................................................................................... 38
Esercizio 12.................................................................................................................... 39
Esercizio 13.................................................................................................................... 39
Esercizio 14.................................................................................................................... 40

237
 Indice

UNITÀ 7: PRONOMI........................................................................................... 41
Esercizio 1...................................................................................................................... 41
Esercizio 2...................................................................................................................... 41
Esercizio 3...................................................................................................................... 41
Esercizio 4...................................................................................................................... 42
Pronomi relativi + HIC-HAEC-HOC........................................................................ 42
Esercizio 5...................................................................................................................... 43
Esercizio 6...................................................................................................................... 43
Esercizio 7...................................................................................................................... 43
Esercizio 8...................................................................................................................... 43
Esercizio 9...................................................................................................................... 44
Esercizio 10.................................................................................................................... 44
Esercizio 11.................................................................................................................... 45
Esercizio 12.................................................................................................................... 45
Esercizio 13.................................................................................................................... 45
Esercizio 14.................................................................................................................... 46
UNITÀ 8: PRESENTE IMPERFETTO FUTURO (ATTIVI E PASSIVI)............ 47
Esercizio 1...................................................................................................................... 47
Esercizio 2...................................................................................................................... 47
Esercizio 3...................................................................................................................... 48
Esercizio 4...................................................................................................................... 48
Esercizio 5...................................................................................................................... 48
Esercizio 6...................................................................................................................... 49
Esercizio 7...................................................................................................................... 49
Esercizio 8...................................................................................................................... 49
Esercizio 9...................................................................................................................... 50
Esercizio 10.................................................................................................................... 50
UNITÀ 9: TEMPI COMPOSTI, ATTIVI E PASSIVI.......................................... 51
Esercizio 1...................................................................................................................... 51
Esercizio 2...................................................................................................................... 51
Esercizio 3...................................................................................................................... 52
Esercizio 4 ..................................................................................................................... 52
UNITÀ 10: INFINITIVE ..................................................................................... 53
Esercizio 1...................................................................................................................... 53

238
 

Esercizio 2...................................................................................................................... 54
Esercizio 3...................................................................................................................... 54
Esercizio 4...................................................................................................................... 54
Esercizio 5 ..................................................................................................................... 55
UNITÀ 11: PROPOSIZIONI FINALI.................................................................. 56
Esercizio 1...................................................................................................................... 56
Esercizio 2...................................................................................................................... 57
Esercizio 3...................................................................................................................... 57
Esercizio 4...................................................................................................................... 57
UNITÀ 12: GERUNDIO SEMPLICE E COMPOSTO......................................... 58
Esercizio 1...................................................................................................................... 58
Esercizio 2...................................................................................................................... 58
Esercizio 3...................................................................................................................... 59
Esercizio 4...................................................................................................................... 59
UNITÀ 13: IMPERATIVI..................................................................................... 60
Esercizio 1: (De Catholicae Ecclesiae unitate).......................................................... 60
Esercizio 2: (Dan. 3, 57-88; 56)................................................................................... 60
Esercizio 3: notare i diversi genitivi sing. e plurali: -I, -AE, -IS, -ORUM, -ARUM,
-UM................................................................................................................................ 62
Esercizio 4...................................................................................................................... 63
UNITÀ 14: PARTICIPI PRESENTE E FUTURO................................................ 64
Esercizio 1...................................................................................................................... 64
Esercizio 2...................................................................................................................... 65
Esercizio 3...................................................................................................................... 65
UNITÀ 15: PARTICPIO PASSATO TEMPI COMPOSTI PASSIVI................... 66
Esercizio 1...................................................................................................................... 66
Esercizio 2: attivi e passivi a confronto...................................................................... 67
Esercizio 3...................................................................................................................... 67
UNITÀ 16: ABLATIVO ASSOLUTO / RIEPILOGO PARTICIPI...................... 68
Quadro riassuntivo....................................................................................................... 68
1) Ablativo assoluto con participio presente............................................................. 68
2) Ablativo assoluto con participio passato............................................................... 68

239
 Indice

Esercizio 1...................................................................................................................... 69
Esercizio 2...................................................................................................................... 69
Esercizio 3...................................................................................................................... 70
Esercizio 4...................................................................................................................... 70
Esercizio 5: participio passato (PP), tempi composti passivi (TCP), ablativo asso-
luto (AA) a confronto................................................................................................... 71
UNITÀ 17: GERUNDIO E COSTRUTTO DEL GERUNDIVO.......................... 72
Esercizio 1...................................................................................................................... 72
Esercizio 2...................................................................................................................... 73
Esercizio 3...................................................................................................................... 73
UNITÀ 18: GERUNDIVO / PERIFRASTICA PASSIVA..................................... 74
Esercizio 1...................................................................................................................... 74
Esercizio 2...................................................................................................................... 74
Esercizio 3...................................................................................................................... 74
Esercizio 4...................................................................................................................... 75
Esercizio 5...................................................................................................................... 75
Esercizio 6...................................................................................................................... 75
Esercizio 7...................................................................................................................... 76
Esercizio 8...................................................................................................................... 76
Esercizio 9...................................................................................................................... 77
UNITÀ 19: GERUNDIO E GERUNDIVO - RIEPILOGO................................... 78
Esercizio 1...................................................................................................................... 79
Esercizio 2...................................................................................................................... 79
Esercizio 3...................................................................................................................... 79
Esercizio 4...................................................................................................................... 79
Esercizio 5...................................................................................................................... 80
Esercizio 6...................................................................................................................... 80
Esercizio 7...................................................................................................................... 80
Esercizio 8...................................................................................................................... 80
Esercizio 9...................................................................................................................... 81
Esercizio 10.................................................................................................................... 81
Esercizio 11.................................................................................................................... 81
Esercizio 12.................................................................................................................... 81

240
 

UNITÀ 20: TRADUZIONE GUIDATA................................................................ 82

Traduzione guidata di un brano tratto da una sentenza.......................................... 82
UNITÀ 21: ESERCIZI FINALI E TEST DI CONTROLLO SUI VARI COSTRUT-
TI........................................................................................................................... 86
Esercizio 1...................................................................................................................... 86
Esercizio 2...................................................................................................................... 86
Esercizio 3...................................................................................................................... 87
Esercizio 4...................................................................................................................... 87
Esercizio 5...................................................................................................................... 88
Esercizio 6...................................................................................................................... 88
Esercizio 7...................................................................................................................... 89
Esercizio 8...................................................................................................................... 89
Esercizio 9...................................................................................................................... 90
Esercizio 10.................................................................................................................... 90
Esercizio 11.................................................................................................................... 90
Esercizio 12.................................................................................................................... 91
Esercizio 13.................................................................................................................... 91
Esercizio 14.................................................................................................................... 92
Esercizio 15.................................................................................................................... 92
Esercizio 16.................................................................................................................... 93
Esercizio 17.................................................................................................................... 94
Esercizio 18.................................................................................................................... 94
UNITÀ 22: TESTI VARI ...................................................................................... 95
Eucharistia et Ecclesia.......................................................................................... 99
Eucharistia et Ordinis sacramentum.................................................................. 99
UNITÀ 23: TESTI DI TEOLOGIA LITURGICA.............................................. 101
Lectiones Biblicæ................................................................................................. 102
In liturgia horarum............................................................................................. 103
Institutio Generalis Missalis Romani (2002).................................................... 106
UNITÀ 24: TESTI DI FILOSOFIA E TEOLOGIA............................................ 112

UNITÀ 25: TESTI DI DIRITTO CANONICO.................................................. 130

Citazioni da sentenze varie................................................................................ 156
Species facti......................................................................................................... 157

241
 Indice

UNITÀ 26: GIURISPRUDENZA ROTALE SUI CAPI DI NULLITÀ............... 166

UNITÀ 27: FORME VERBALI........................................................................... 190

1) Presente, imperfetto futuro (I-II-IV coniugazione).......................................... 191
Esercizio 1............................................................................................................ 191
Esercizio 2............................................................................................................ 192
Esercizio 3............................................................................................................ 193
Esercizio 4............................................................................................................ 194
Esercizio 5............................................................................................................ 195
2) Presente, imperfetto, futuro, attivi e passivi delle quattro coniugazioni......... 196
Esercizio 6............................................................................................................ 197
Esercizio 7............................................................................................................ 197
Esercizio 8............................................................................................................ 198
Esercizio 9............................................................................................................ 199
Esercizio 10..........................................................................................................200
Esercizio 11..........................................................................................................200
Esercizio 12..........................................................................................................200
Esercizio 13.......................................................................................................... 201
Tempi semplici indicativo e congiuntivo dei verbi attivi e passivi....................... 202
Esercizio 14.......................................................................................................... 202
Esercizio 15.......................................................................................................... 203
Esercizio 16.......................................................................................................... 203
Esercizio 17..........................................................................................................204
Esercizio 18..........................................................................................................204
Esercizio 19.......................................................................................................... 205
Esercizio 20..........................................................................................................206
Esercizio 21..........................................................................................................206
Esercizio 22.......................................................................................................... 207
Verbi attivi: tempi composti...................................................................................... 208
Esercizio 23.......................................................................................................... 209
Esercizio 24.......................................................................................................... 209
Esercizio 25.......................................................................................................... 210
Esercizio 26.......................................................................................................... 210
Esercizio 27.......................................................................................................... 210
Esercizio 28.......................................................................................................... 211
Esercizio 29.......................................................................................................... 211
Esercizio 30.......................................................................................................... 212
Esercizio 31.......................................................................................................... 212
Verbi passivi: tempi composti................................................................................... 214

242
 

Attivi passivi tempi semplici e composti indicativo............................................... 215

Esercizio 32.......................................................................................................... 215
Esercizio 33.......................................................................................................... 215
Esercizio 34.......................................................................................................... 216
Esercizio 35.......................................................................................................... 216
Esercizio 36.......................................................................................................... 217
Verbi attivi passivi tutti i tempi semplici e composti............................................. 218
Esercizio 37.......................................................................................................... 218
Esercizio 38.......................................................................................................... 218
Esercizio 39.......................................................................................................... 219
Esercizio 40.......................................................................................................... 219
Esercizio 41.......................................................................................................... 220
Esercizio 42.......................................................................................................... 220
Esercizio 43.......................................................................................................... 221
Esercizio 44.......................................................................................................... 221
Esercizio 45.......................................................................................................... 222
Esercizio 46.......................................................................................................... 223
Esercizio 47.......................................................................................................... 223
Esercizio 48.......................................................................................................... 224
Verbi Deponenti.......................................................................................................... 225
Esercizio 49.......................................................................................................... 226
Esercizio 50.......................................................................................................... 226
Esercizio 51.......................................................................................................... 227
Esercizio 52.......................................................................................................... 227
Esercizio 53.......................................................................................................... 227
Esercizi finali............................................................................................................... 228
Esercizio 54.......................................................................................................... 228
Esercizio 55.......................................................................................................... 228
Esercizio 56.......................................................................................................... 229
Esercizio 57.......................................................................................................... 230
Esercizio 58.......................................................................................................... 231
Esercizio 59.......................................................................................................... 232
Esercizio 60.......................................................................................................... 233
Esercizio 61.......................................................................................................... 233
Esercizio 62.......................................................................................................... 234

243