Sei sulla pagina 1di 56

LaFa

bbr
icad
eg
liEf
fi
mer
i
Il mistero del Capitolo Templare
di Villa Mausonii

Luigi Chiarion

Molti importanti studiosi medievisti si sono cimentati invano nel


cercare soluzione al mistero dell’ubicazione di Villa Mausonii, loca-
lità sconosciuta della penisola italica, in cui si tenne nel XII° secolo
l’importante Capitolo Templare, citato nel manoscritto “Monaco 2649
Clm”, conservato nell’omonima città della Baviera. La mancanza di
riscontri concreti, sia storici che geografici o geopolitici, per usare un
termine attuale, sulle varie tesi espresse da costoro, lasciano l’enigma
ancora irrisolto.
Ecco che, la perseveranza della ricerca, o se vogliamo la fortuna,
permettono oggi a nuovi elementi di emergere dall’oblio, aprendo la stra-
da a una nuova possibilità d’identificazione di questo luogo, una teoria
certamente non meno fondata di quelle già espresse in precedenza dagli
studiosi di storia templare.
Purtroppo, i documenti che certificano i fatti narrati in questa storia
di oltre ottocento anni fa, non sono sempre completi e coerenti fra loro.
Ma, come ho avuto già modo di esprimere riguardo alla sepoltura di
Ugo de Pagani 1, le lacune che rendono difficile la lettura e comprensione
di molti avvenimenti storici, spesso sono colmate da ipotesi che, secondo
l’autorevolezza più o meno riconosciuta di chi le espone, contribuiscono
a connettere fra loro i fatti noti, sug gerendo delle fluide e verosimili
inter pretazioni dell’accadimento storico indagato.

1 Luigi Chiarion, Ugo de Pagani e la chiesa di San Giacomo. Appunti inediti sulla sua proba-
bile sepoltura in questa chiesa a Ferrara, in www.academia.edu
In Terrasanta alla fine del XII secolo

A
poco più di ottant’anni dalla conquista di Gerusalemme,
il re Baldovino IV, nel dicembre del 1183 dopo aver
messo fortunosamente in fuga Saladino che assediava
la fortezza di Kerak, si rese conto, minato com’era dalla lebbra
fin da bambino, che le sue forze non l’avrebbero sostenuto
troppo a lungo nel duplice compito di difesa della Terrasanta
dal sultano, e soprattutto dai mali che la indebolivano dall’in-
terno. I membri dell’aristocrazia franco-siriana, si scontravano
di continuo fra loro in lotte per il potere, incuranti del fatto
che il loro principale nemico, Saladino, stava riorganizzando le
tribù arabe, ben deciso a riconquistare Gerusalemme. Anche in
famiglia Baldovino era avversato dal potente cognato, il ribelle
Guido da Lusignano. Il giovane re era oltremodo coraggioso,
e continuava comunque a regnare con grande fermezza, no-
nostante la terribile malattia che l’avrebbe portato alla morte,
a soli ventiquattro anni, nel marzo del 1185. Dentro di sé di
sicuro dovette realizzare che l’esistenza del regno era quasi fa-
talmente compromessa a favore dei musulmani, motivati anche
dal concetto religioso di jihiad, la guerra santa contro gli infede-
li, da intraprendere ad ogni costo, a dispetto dei Franchi, mossi
solo da avidità e ricerca di potere. Ma non solo. Dopo la distri-
buzione della gestione delle terre del regno a favore dei nobili
franchi, molti crociati soddisfatti della missione compiuta, cioè
della liberazione di Gerusalemme dagli infedeli, se ne ritornaro-
no in Europa, lasciando a presidio della Terrasanta ben poche

1
forze per difenderla dalle genti musulmane, che si stavano riu-
nendo nell’intento di riappropiarsi dell terre perdute, come sa-
rebbe poi inevitabilmente accaduto.
Baldovino si rese altresì conto che senza aiuti esterni, cioè
nuovi combattenti dall’Europa e denari per finanziare l’ingag-
gio di mercenari, il giovane regno si sarebbe presto liquefatto
al sole d’Oriente. Il monarca convocò, quindi, i più grandi di-
plomatici su cui poteva contare: Heraclius di Cesarea, potente
patriarca di Gerusalemme, Roger des Moulins, Gran Maestro
dell’Ordine degli Ospedalieri, e Arnau de Torroja, Gran Mae-
stro dei Templari. Baldovino fece comprendere loro la gravità
della situazione e li invitò a unirsi in una missione diplomatica,
in Occidente per chiedere sostegno al papa, ma soprattutto
aiuti concreti ai re di Francia e d’Inghilterra.

La missione in Italia del patriarca Eraclius, Arnau de


Torroja e Roger des Moulins.

Dopo rapidi preparativi, data l’urgenza della situazione, la cor-


posa ambasceria salpò nei primi giorni del 1184 2 alla volta dell’Italia,
dove i tre avrebbero voluto incontrare, per primo, papa Lucio III.
Il Gran Maestro Del Tempio Arnau de Torroja 3 non era più
giovanissimo, aveva oltre sessant’anni, e nonostante la “tempra”
che distingueva ogni cavaliere templare, la faticosa missione gli
avrebbe richiesto forze fisiche che non poteva più possedere. Era
catalano, il secondo Maestro non francese, dopo il fondatore del

2 Maria Bulst Thiele: Sacrae Domus Militiae Templi Hierosolymitani Magistri. Pag. 113.
3 Maria Bulst Thiele, ibid.

2
Tempio Ugo de Pagani 3. Già Maestro di Catalogna e Provenza,
Arnau era stato chiamato in Terrasanta dall’Ordine e quindi
eletto nel 1180 4, non tanto per le sue doti militari quanto per le
sue abilità diplomatiche. Ne fece largo uso per sedare le liti fra
Templari e Ospitalieri, talvolta anche violente, che da tempo
consumavano i rapporti fra i due ordini. Si fece carico inoltre
di cercare di riappacificare (invano) il re Baldovino con il
cognato, l’inetto e rissoso Guido da Lusignano.
È bene precisare che con la descrizione di un ultimo li-
tigio irrisolto fra il re Baldovino e il cognato Guido da Lusigna-
no, si inter rompe la narrazione di Guglielmo da Tiro (c.1136
- c.1186), autore della più credibile cronaca dell’epoca 5 , da
cui sono tratti i fatti sino a qui descritti. La Cronaca di Er-
noul 6, copia in francese antico della Cronaca di Guglielmo da
Tiro, scritta nel secolo successivo, e spesso poco fedele all’o-
riginale nei contenuti, prosegue anche il racconto interrotto
da Guglielmo degli eventi che sono seguiti, fra cui la missio-
ne dei tre ambasciatori in Occidente. Per capire meglio, però,
quanto accadde ai tre ambasciatori, bisogna affidarsi a un altra
cronaca, quella dell’arcidiacono di Middlesex Radulfus de Diceto
(c.1120-c.1202) che trascrive una lettera di re Baldovino7, purtrop-
po non datata, indirizzata ai tre inviati, in cui il re esprime la sua
felicità nell’apprendere, da una lettera ricevuta a sua volta, che i tre
sono approdati sani e salvi a Brundusium (Brindisi).
3 Ugo de Pagani, il fondatore, italiano di Nocera de Pagani, ma di origine norman-
na. Le sue origini sono da sempre oggetto di accese discussioni fra gli studiosi.
4 Maria Bulst Thiele Ibid.
5 Guillelmus Tyrensis, Historia rerum in partibus transmarinis gestarum
6 Chronique d’Ernoul et de Bernard le Trésorier, a cura di L. de Mas-Latrie per Société
de l’histoire de France, Paris, 1871.
7 Radulphus de Diceto (c. 1120 + c. 1202 ): Ymagines Historiarum, ed. William Stubb,
Vol 2, pag 27.

3
Ecco qui riportato un passo del testo della lettera del re:
...Rever endo in Christo patri et domino E.(Eraclius) Dei gratia
Sanctae Resurrectionis ecclesiae patriarchae, magistro quoque Templi
A. (Arnaldus) et magistro sanctae domus Hospitalis Jerusalem R. (Roger)
dilectis suis, Baldewinus per eandem rex Jerosolimitanus, salutem et
continuis successibus abundar e. Litteras in quibus universos vos
sanos et hilares Brundusium applicuisse cognovimus, gaudenter recepimus.
Cujus rei cognitio spiritum meum laetantem reddidit et jocundum...
Nel prosieguo della lettera il re li infor ma, con dovizia
di particolari, sulla situazione che in Terrasanta è andata pro-
gressivamente peggiorando, a causa di Saladino che dalla fine
di luglio assedia di nuovo il Kerak (Krak dei cavalieri ndr).
Non sappiamo quando, se, e dove la missiva sia stata ricevu-
ta, forse a Verona in autunno inoltrato, prima dell’incontro di
Heraclius e Roger con il papa Lucio III. In quell’occasione il
papa diede nelle loro mani l’epistola Cum Cuncti Praedecesso-
r es 8 , da consegnare a Enrico II d’Inghilterra, in cui lo esorta a
offrire il suo aiuto al Regno di Terrasanta. Già, solo a loro due,
poiché il maestro del Tempio Ar nau de Tor roja, era mor to a
Verona il 30 settembre, come ci riferisce un manoscritto del
XIII secolo 9 , senza riuscire, pare, a incontrare il papa. Ma
forse, come vedremo, Ar nau e Lucio III, si erano già visti,
in g ran segreto, i primi di giugno di pochi mesi prima.

8 JP Migne Patrologia Latina, Lucii III, Epistolae et Priviligiae, col. 1312.


9 Obituarium Templi Remensis, XIII sec., ms. n° 15054 Biblioteque Nationale de France. Tra-
scritto da Eduard de Barthelemy in Collection de documents inédits sur l’histoire de France
1882, pag.330.

4
Non abbiamo nulla che ci dica cosa fecero i tre ambasciatori
nel periodo che intercorre fra il loro arrivo a Brindisi, si presu-
me nella primavera 1184, e la morte di Torroja a Verona alla fine
dell’estate. Si sa di certo che la delegazione di re Baldovino avreb-
be dovuto incontrare il papa Lucio III a Roma, in Laterano come
ci si sarebbe dovuto aspettare. Ma i cittadini di Roma, a seguito
dell’auto proclamazione della città a libero comune, si dimostraro-
no insofferenti nei confronti del papa, con atti bellicosi e violenti
nei suoi confronti che lo costrinsero all’esilio nel 1182, dopo soli
pochi mesi di pontificato. Lucio III si rifugiò prima a Velletri, poi
a Segni e successivamente, dal settembre 1183, a Anagni, dove si
trovava quando i tre sbarcarono a Brindisi.
Nei loro intenti avevano previsto di poter incontrare il papa
proprio a Anagni, e le strade che portavano in questa città erano
ancora le stesse dall’epoca romana, l’Appia o la variante Traiana
fino a Beneventum, poi da Capua la via Latina fino ad Anagni.
Ma l’irrequieto papa sentendosi sempre minacciato, intese abban-
donare anche Anagni per rifugiarsi a Veroli, dove infatti lo tro-
viamo l’8 aprile 1184. E non era ancora finita. Imprevedibilmen-
te Lucio III decise di voler affrontare l’imperatore Federico, per
discutere della spinosa questione della contesa eredità dei beni di
Matilde di Canossa. L’intenzione del papa era d’incontrare il Bar-
barossa a Verona, città lontana ma sicura, che avrebbe accolto be-
nevolmente il papa. I piani dei tre pertanto cambiarono, forse per
la volontà a del papa di riceverli, più in là, a Verona. Heraclius, Ro-
gerius e Arnau percorsero pertanto la via Litoranea sull’Adriatico,
la strada terrestre tradizionale più facile, che portava chi da Brin-
disi volesse raggiungere il Nord della penisola italica evitando di

5
allungare la strada, passare per Roma e attraversare due volte
gli Appennini.
Nell’ultimo quarto del XII secolo Templari e Ospitalieri si era-
no già diffusi in modo abbastanza capillare in Europa. Nonostante
non esista nulla che documenti il loro reale tragitto, l’ampia no-
torietà e il prestigio acquisiti dai due ordini religioso-militari, non
potevano certo rendere inosservato il passaggio di addirittura due
loro Gran Maestri per la penisola. Ai lati della rete viaria creata dai
romani, soprattutto sulle strade ancora frequentate dai pellegrini,
erano all’epoca sorte, oltre ai vari xenodochi e hospitali gestiti da
monaci, numerose precettorie, magioni, o semplici ostelli dei due
ordini11, dove i tre avrebbero senz’altro potuto riposare e ricevere
conforto. Nello specifico, Arnau de Torroja, a cui sono rivolte le
maggiori attenzioni in questo breve saggio, non avrebbe certo evi-
tato di incontrare i suoi confratelli templari nel viaggio da Brindisi
verso nord e approfittare dell’ospitalità che avrebbe ricevuto nei
già numerosi possedimenti dell’ordine, esistenti lungo il cammino.
Così pare sia accaduto fino a metà della costa Adriatica quando
il gran maestro templare, forse abbandonò il percorso (solo lui?)
verso Verona, per andare a un appuntamento segreto in una lo-
calità, poco più interna, nel centro dell’Italia. Questo fatto lo fa
supporre un manoscritto, conservato in Germania, che narra della
misteriosa Villa Mausonii.

11 Riguardo a questo argomento, molti studiosi di micro-storia locale han-


no pubblicato approfondite ricerche. Per le regioni interessate da questo sag-
gio, Puglie, Molise, Abruzzo, si veda fra gli altri: Vito Ricci, I templari nella
Puglia Medievale Edizioni dal sud; Insediamenti Templari e Giovanniti lungo la via Tra-
iana in Puglia, in Cronache medievali pp 13-19; Cristian Di Paola d’Ortona Sul-
le tracce dei templari, i cavalieri del Tempio dalla Terrasanta al Molise; Mario Giaccio,
Presenze Templari in Abruzzo, in Quaderni 2015 di Accademia Templare.

6
La misteriosa Villa Mausonii

Questa località rimasta fino ad oggi sconosciuta, è citata in


un manoscritto databile di sicuro al XII secolo, ma che pur-
troppo non reca la data in cui è stato scritto. Proviene dall’ab-
bazia cistercense di Adelsberg in Baviera, dove è stato conser-
vato fino alla soppressione del monastero, avvenuta nel 1803.
Da allora si trova a Monaco, nella Bayerische Staatsbibliothek, con
la sigla ms. 2649 Clm. Il manoscritto è uno dei soli sei conosciuti,
che contengono la Regola Primitiva completa dell’Ordine del
Tempio, redatta in latino. Oltre a questa, contiene anche gli atti
di un Capitolo Templare che si è svolto in un luogo denominato
Villa Mausonii.
Nel foglio 28v, si legge (v. pag 50):

Gratia Spiritus sancti et consilio fratrum capituli ville Mausonii …

E oltre, nel foglio 32v si conferma che si trova in Italia (v.pag. 55):

... qui in his Italie partibus moratur.

Da sempre si discute sull’ubicazione di Villa Mausonii dove


si è svolto questo capitolo. Alcuni qualificati studiosi hanno
proposto di identificarla in Mosogno 12 nel Ticino; Maussone 13 nella
provincia di Asti; Masone 14 in provincia di Genova, ma in assen-
za di prove precise e certificanti, nessuno di questi storici si è

12 Alois Knöpfler, Die Ordensregeln der Tempelherren, Historisches Jahrbuch 8, pag. 91.
13 Alois Knöpfler, ibid.; Elena Bellomo, Templar Order in North West Italy, pag. 253
14 Simonetta Cerrini, Nuovi percorsi templari tra i manoscritti latini e francesi della Regola p.41

7
dichiarato convinto della corrispondenza con uno qualsivoglia di
questi luoghi, rimasti pertanto solo delle ipotesi suggerite solo
dalla vaga assonanza del loro nome con “Villa Mausonii”.
È altamente probabile, come vedremo, che Arnau de Torroja
sia proprio arrivato qui e abbia partecipato o addirittura indet-
to il Capitolo Templare citato nel manoscritto, rendendo altret-
tanto improbabile che Villa Mausonii possa trovarsi in Ticino o nel
Nord-Ovest dell’Italia, troppo oltre il suo itinerario da Brindisi verso
Verona.
A suggerirlo è la scoperta di documenti inediti, che potreb-
bero identificare definitivamente il luogo dove si è svolto il
Capitolo Templare nel Centro Italia, in Aprutium, l’odierno
Abruzzo. Nel 1795 l’abate Francesco Sacco, un religioso erudito,
professore di storia e geografia presso il Reale Collegio del
Salvatore a Napoli, informa che l’antico paese di Mascioni,
situato a nord est dell’area in cui sarebbe sorta nel secolo suc-
cessivo L’Aquila, aveva anticamente un altro nome (nel pe-
riodo dell’occupazione normanna, ndr), oggi completamente
dimenticato: Villa Mausonii 15, cioè esattamente il nome del
luogo dove si è tenuto il misterioso capitolo templare del ma-
noscritto di Monaco.
E’ la prima volta che si trova una corrispondenza perfetta
dei due nomi.

15 Francesco Sacco, Dizionario Geografico Istorico Fisico del Regno di Napoli 1795, Tomo
IV, pag. 393.

8
L’origine del nome proviene da un antico toponimo romano
che si riscontra in un’altra citazione del 1726, di Giovambat-
tista Cotta, agiografo del Beato Andrea da Montereale, che ci
descrive il luogo di nascita del santo così: “…il picciol Borgo
di Masciuni chiamato da’ latini Mausonium presso i fonti di Umano
fiume (Vomano, ndr), non lungi dall’antica, e ora distrutta Città di
Amiterno nel Sannio, dodici miglia in circa distante da L’Aquila, e
non più di cinque da Montereale, che lo numera uno de’ trentasei Ca-
stellotti del suo distretto.” 16

Cronologia del Toponimo:

Periodo Normanno
Periodo Romano XI-XII secolo XVII-XVIII sec. Oggi

Mausonium Villa Mausonii Villa Mascioni Mascioni

Non lontano dal Gran Sasso, Mascioni-Villa Mausonii è dunque


un piccolo paese incastonato fra le vette dell’appennino ab-
bruzzese, dove dalla memoria di alcuni talvolta spunta ancora
l’antico nome, oggi ancora presente in una locanda.
Il paese sembra lontano da qualsiasi attuale importante
direttiva viaria, ma in passato si trovava nei pressi del centro
di un antico crocevia di strade fra Roma e l’Ultra Abruzzo
adriatico, sulla poco conosciuta via romana Caecilia 17, che con-
giungeva l’Urbe con Castrum Novum Piceni (nel medioevo Ca-
strum Sancti Flaviani detta allora comunemente Castrum Novum
o Castri, oggi Giulianova.

16 Giovambattista Cotta da Tenda. Vita Prodigiosa del B.Andrea di Montereale, 1726, pag 2
17 Sandro Zenodocchio, Antica viabilità in Abruzzo, pag. 117.

9
Villa Mausonii sorgeva in un vasto altipiano dove la via Caecilia
si incrociava con l’altrettanto misteriosa via Longobarda dei due
Ducati che univa Spoleto a Benevento. passando per la romana
Amiternum, in avanzata decadenza o addirittura già abbando-
nata, poi per Amatrice e incrociare la via Salaria. L’area attor-
no a Villa Mausonii era anche attraversata dagli antichi tratturi
che portavano in Apulia, che si congiungevano e intersecavano
con le vie abituali di pellegrinaggio verso Monte San Michele
nel Gargano. Oggi molti segni di queste antiche strade sono
perduti, coperti dal tempo e poco identificabili. Vana sarebbe
anche la ricerca dell’altopiano dove oggi sorge l’attuale Ma-
scioni, poichè i basolati delle antiche strade romane 18 percorse
ancora nel medioevo, che si trovano sotto l’antica torbiera che
lo costituiva, oggi giacciono sul fondo del grande lago artifi-
ciale di Campotosto, che dal 1927 sommerge ogni traccia
degli antichi passaggi e crocevie.

18 Aurelio de Santis, Le stelle del Nord Abruzzo fra storia e cronaca, pag 63.

10
Lo stemma di Mascioni
nella fontana del paese: una
rocca sormontata da tre
stelle a otto punte(simbolo
mariano), coronata da elmo
di cavaliere.

Il dizionario con i
riferimenti ai nomi
antichi dei luoghi
del regno.
La datazione del manoscritto e il riferimento a Torroja

Come detto, non si conosce una data precisa in cui è stato


scritto. Tre indizi, però, concorrono a definirla meglio e anche
a presumere le circostanze per cui è stato fatto:
I) L’indizio più ovvio: la Regola Primitiva Latina dell’Ordi-
ne dei Templari che il manoscritto contiene, si trova solo nei
sei citati, tutti del del XII secolo. 19
II) Nei Precetti del Capitolo di “Villa Mausonii” è contenuto
un dettaglio importante, in un passo si legge(v.pag 54):
De r editibus , quos in Jerusalem mitter e pr oposuimus, scilicet de
confratribus et de dimissionibns et de censibus et de omnibus reditibus
nummorum, frater scienter plus quam vivende gratia solet, consumere non audeat.
Da ciò Simonetta Cerrini, per prima, ha dedotto20 che l’azione indi-
cata di inviare denari a Gerusalemme, dovette essere possibile solo
prima del 1187, cioè prima che la città cadesse nelle mani di Saladino.
III) Nel passo (v. pag. 55):
…Hanc istitutionem omnes fratres indesinenter teneant, ita ut nihil inde pre-
termittant, nisi licentia maioris magistri, qui in his Italie partibus moratur.
La definizione “maioris magistri”, che nel manoscritto defini-
sce il “Gran Maestro” dei Templari, si riscontra solo nei testi
successivi al XIII secolo, cioè dopo la sopressione dell’Ordine.
Un’eccezione compare però in un documento spagnolo del 118221,
dove Maior Magister è riferito proprio a Arnau de Torroja che,
19 Manoscritto di Nimes, Bibliothèque Municipale, ms n°37; Manoscritto di Londra, Bri-
tish Library, Cotton Collection, Cleopatra BIII; Manoscritto di Parigi, Bibliothèque Natio-
nale de France, ms. lat. N°15045; Manoscritto di Bruges, Stedelijke Openbare Bibliotheek,
ms. n°131; Manoscritto di Praga, Národní knihovna České republiky XXIII ms. G66;
Manoscritto di Monaco, Bayerische Staatsbibliothek ms. 2649 Clm.
20 Simonetta Cerrini, Rangs et digités dans l’ordre du temple au regard de la regle, in “Étude
et édition des règles latine et française” p.169.
21 J. Burgtorf, The Central Convent of Hospitallers and Templars, p. 182.

12
ricordiamo, si trovava in Italia nel 1184. L’interpretazione let-
terale del passo risulterebbe pertanto la seguente:
...Tutti i fratelli osservino sempre questa regola, senza che nulla venga
tralasciato, a meno che (sia) concesso dal gran maestro (Arnau de Tor-
roja), che sosta qui, in queste parti d’Italia.
Sembra che tutto concorra, pertanto, a definire per certa la data del
1184. L’ipotesi conclusiva di Simonetta Cerrini22, e qui condivisa, è che
il manoscritto si riferisca proprio a Arnau de Torroja. La convinzione
è inoltre rafforzata dall’uso del verbo indicativo presente: moratur (mo-
ror) sostare, soggiornare, preferito a: residet (resideo) risiedere, dimorare,
più adatto per indicare un maestro o precettore provinciale23 che risie-
de stabilmente nel territorio che comanda.
Ed ancora: Se il codice è stato scritto in occasione di un capitolo
templare importante, Villa Mausonii, nel 1184, e non semplicemente
di un Capitolo provinciale, proprio quando Arnau de Torroja era in
Italia, sembra poco credibile che il Gran Maestro dell’Ordine non vi
abbia partecipato. Conforta infine il fatto che si riscontra la stessa opi-
nione anche nelle parole espresse dal grande studioso delle crociate,
Riley-Smith, che in proposito testualmente asserisce (t.d.a.):
“... i capitoli occidentali possono adattare le usanze templari alle con-
dizioni regionali, ma ritengo assiomatico che ogni volta che legiferano in
modo formale il Gran Maestro in visita in occidente e i membri del suo
convento siano presenti.” 24

22 Simonetta Cerrini, Une espérience neuve, pag, 56


23 Elena Bellomo in The templar Order in North West Italy, pag 111, ci informa che il
titolo “Gran Maestro” sarebbe stato usato anche riferito a un precettore provincia-
le di Piacenza (comunque non nel XII°, ma nel secolo successivo).
24 Jonathan Riley-Smith, The Templars and their legislation. In Law as profession and
practice in medieval Europe. Pag 361

13
Papa Lucio III e Arnau de Torroja a Villa Mausonii

Una strana coincidenza geografica e temporale si rileva


dall’inconsueto itinerario di papa Lucio III fino a Verona.
La via che allora seguiva chi da Roma voleva arrivare al nord
est della penisola e viceversa, era la Flaminia che congiungeva
l’Urbe a Fanum Fortunae (Fano), da cui poteva risalire fino ad
Ariminum (Rimini), per raggiungere poi Bononiae (Bologna) e
tutte le città della via Aemilia e fino a Verona e Mediolanum (Mi-
lano). Un tragitto alternativo, ma più meridionale, quindi più
lungo, poteva essere la Salaria che attraverso Ausculum (Ascoli)
arrivava sull’Adriatico a Castrum Truentinum (Martinsicuro). Ma
Lucio III non preferì nessuna di queste due e scelse un tragit-
to ancora più a sud. Da Veroli, dove si trovava il 28 maggio
quando emise il privilegio “Pro capitulo e pro ecclesia S.Martino
Tauroniensi.” 25 ricomparve il 13 giugno sull’Adriatico, a Castri
(Castrum Novum, Giulianova), dove emise la bolla “Aimerico pri-
ori et Capitulo Silviniancensi concedit…” 26 Si può supporre che il
papa scartò sia la Flaminia e la Salaria, ma anche le troppo oc-
cidentali Cassia e Aurelia 27, allungando notevolmente il tragitto
25 JP Migne Ibid. col. 1259, 1260, 1261, 1262.
26 JP Migne Ibid. col. 1262
27 Il privilegio in favore della chiesa di San Martino, duomo di Lucca, redatto da
Lucio III nell’ultimo giorno di permanenza a Veroli (v. nota 20) prima di partire
per Verona, ha generato in un cronista del secolo successivo, Bartolomeo da Lucca
(1236-1327) l’errata convinzione, che riferisce nei suoi Annales Lucensis, Pag. 110
(ed. del 1619), che Lucio III fosse transitato, nel viaggio verso Verona, per Lucca
sua città natale, per una sorta di celebrazione del recentissimo privilegio concesso
alla città. Ma il percorso del papa per la via Aurelia o la Cassia, si dimostra di fatto
assurdo, poiché le città adriatiche da lui invece effettivamente toccate (certificate in
Epistolae et Priviligiae) dopo aver lasciato Veroli, sono dall’altra parte della penisola:
Castri (Giulianova), 13 giugno; Ancona 17 giugno; Rimini 22 giugno; infine Bologna
7 luglio, descrivono un percorso consequenziale dalla parte opposta dell’Italia rispet-
to a Lucca. La notizia trasse in inganno anche Ludovico Antonio Muratori, che ne
riportò troppo fedelmente la notizia nei suoi Antiquitates italicae medii aevi . Il Barto-

14
verso Verona, poiché tutte partivano da Roma, a cui era troppo
pericoloso avvicinarsi, per il papa, in quel momento. Per arri-
vare a Castri da Veroli, dove si trovava, aveva quindi a disposi-
zione un percorso pressoché obbligato: raggiungere la 27vicina
Sora adagiata sul fiume Liri, e imboccare un’antichissima via,
forse proprio la Longobarda o Campania-Traiana , che passava
per la valle di Roveto toccando Alba Fucens fino al crocevia di
Amiternum, e da qui, come abbiamo visto precedentemente,
arrivare a Castri percorrendo la via Caecilia 28 che nei pressi
del passo odierno passo delle Capannelle, lambiva l’altopiano
dove si trovava Villa Mausonii, oggi Mascioni. Qui, è veramen-
te molto probabile, ad attenderlo c’era il Gran Maestro, Arnau
de Torroja e numerosi cavalieri templari.

Del Gran Maestro Templare Arnau de Torroja non se ne saprà più


nulla. Ci induce però a riflettere la nota laconica di Radulphus
de Diceto con cui ci informa della sua morte, senza alcun com-
mento, né legame o riferimento, agli altri due compagni:

Ernaldus magister militiae Templi Veronae moritur. 29

In conclusione, sulla vera missione di Arnau si sollevano


nuovi inaspettati dubbi, che non potranno essere rimossi fino
a quando, si spera, la polvere del tempo che ancora ricopre i
fatti accaduti, venga completamente rimossa.

il 7 luglio. La notizia trasse in inganno anche Ludovico Antonio Muratori, che la


riportò troppo fedelmente nei suoi Antiquitates italicae medii aevi. Il Bartolomeo da
Lucca si dimostra, inoltre, oltremodo impreciso anche nelle date, poiché pone il
viaggio del papa nel 1185 anziché nel 1184, com’è corretto.
28 S. Zenodocchio, ibid. , pag. 225-228.
29 R. de Diceto , Ymagines Historiarum, ed. William Stubb, Vol 2, pag 32.

15
La
Regula Fratrum Templariorum
nel ms. Monaco 2649 clm

Il contenuto di questo manoscritto, finora difficilmente accessibile, è


stato impiegato per la redazione del breve saggio precedente, i cui ri-
ferimenti si possono trovare alle pagine 50 e 55. Esaurito l’obiettivo
di questo studio, si è inteso riportarlo qui nella sua fedele trascrizione
integrale, a disposizione per ulteriori ricerche storiche, o per studi filo-
logici comparati con gli altri manoscritti noti, che contengono la regola
primitiva in latino dell’Ordine del Tempio, rispetto ai quali il “Monaco
2649” presenta notevoli differenze, degne di ulteriori approfondimenti.

Luigi Chiarion

19
Prefatio regulae comilitionium Christi.

A
mnibus in primis sermo noster dirigitur quicunque
proprias voluntates sequi contemnunt et summo ac
vero regi militare animi puritate cupiunt, ut obedientie
armaturam atque vitam praeclaram assumere attentissima cura
implendo preoptent et perseverando impleant. Hortamur itaque
vos, qui usque nunc miliciam secularem, in qua Christus non
fuit causa, sed solo humano favore amplexi estis, quatenus
horum unitati, quos deus ex massa perditionis elegit et ad
defensionem sancte ecclesie gratuita pietate composuit, vos
sociandos perhenniter festinetis. Ante omnia autem, quicunque
es, o Christi miles, tam sanctam conversationem eligens, te
circa professionem tuam oportet puram adhibere diligentiam
ac firmam perseverantiam, que a deo tam digna, sancta et
sublimis esse dinoscìtur, ut si pure et perseveranter observetur,
inter militares, qui pro Christo animas suas dederunt, sortem
obtinere mereberis. In ipsa namque refloruit iam et revixit ordo
militaris, qui despecto iustitie zelo non pauperes aut ecclesia
defensare, quod suum erat, sed rapere, spoliare, interficere
contendebat. Bene igitur nobiscum agitur, quibus dominus et
salvator noster Jesus Christus amicos suos a civitate sancta in
confinium Francie ac Burgundie direxit, qui pro nostra salute
vereque fidei propagatione non cessant animas suas hostiam deo
placentem offere. Nos ergo cum omni gratulatione ac fraterna
pietate precibusque magistri Hugonis, in quo predicta militia
sumpsit exordium, cum pluribus spiritu sancto intimante ex

21
diversis ultramontane provincie mansionibus, in sollempnitate
sancti Hilarii anno millesimo centesimo vigesimo octavo ab
incarnato dei filio, ab inchoatione predicte militie decimo,
ad Trecas, deo duce, in unum convenimus, et modum et
observantiam eqnestris ordinis per singola capitula ex ore ipsius
predicti magistri Hugonis audire meruimus, ac iuxta noticiam
exiguitatis nostre scientie, quod nobis videbatur bonum et
utile, collaudavimus, verum enim vero quod nobis videbatur
absurdum, vitavimus. Omneque quod in presenti concilio
nequivit nobis esse memorialiter relatum ac computatum, non
levitati sed consulte providentie et discretioni venerabilis patris
Honorii ac incliti patriarche Ierosolimitani Stephani, fertilitate
ac necessitate non ignari orientalis regionis nec non pauperum
commilitionum Christi, consilio communis capitoli, unanimiter
commendavimus, Sane autem prorsus, licet nostri dictaminis
auctoritatem permaximus numerus religiosorum patrum, qui
illo concilio divina ammonitione convenerunt, commendat,
non debemus silenter transire, quos videre et veras sententias
proferre. Ego Iohannes Michaelensis, qui presentis pagine,
iussu concilii ac venerabilis abbatis. Clare vallis B., cui creditum
ac debitum hoc erat, humilis scriba esse divina gratia merui.
Nomina patrum in concilio residentium. Primus quidem presidet
M. Albanensis episc dei gratia sancte Romane ecclesie legatus,
deinde R Archiepiscopus Remensis; tercius archiepiscopus H
Senonensis. Deinde coepiscopi eorum G Carnotensis episc.;
G Suessonum episc.; episcopus Parriacensis; episcopus
Trecensis; presul Aurelianensis; episc. Antisiodorensis;
episc. Meldensis; episc. Caholonensis; episc. Laodonensis;
episc. Belvacensis; R abbas Vercelacensis, qui non multum

22
post factus Lucdunensis archiepiscopus ac sancte Romane
ecclesie legatus. Abbas Cisterciensis, abbas Pontiniacensis;
abbas Trium fontium; abbas s. Stephani de Dighonio; abbas s.
Dionisii de Remis; abbas Molesmii; supra memoratus abbas B.
Clare vallis non defuit, cuius sententiam prescripti libera voce
collaudabant. Fuerunt autem magister Albericus Remensis et
magister Fulgerius ac complures alii, quos longum est enumerare.
Ceterum de non litteratis, idoneum nobis videtur, ut testes
amatores veritatis adducantur in medium: Comes Theobaldus
comesque Niverniensis ac Andreas de Baudimento, intentissima
cura quod erat optimum scrutantes, quod eis videbatur
absurdum vituperantes in concilio sic assistebant. Ipse vero
magister militie Hugo nomine revera non defuit et quosdam de
fratribus suis secum habuit, verbi gratia: fratrem Gaudefredum,
fratrem Rolandum; fratrem Gaufredum Biso; fratrem Paganum
de monte Desiderii; fratrem Archibaudum de sancto Amano.
Iste vero magister cum istis discipulis modum et observantiam
exigue inchoationis sui militaris ordinis, qui ab illo, qui dicit “Ego
principium, qui et loquor vobis” sumpsit exordium, iuxta memorie
sue noticiam supranominatis patribus intimavit. Placuit itaque
concilio, ut concilium ibi limatum et consideratione divinarum
scripturarum diligenter examinatum, tamen cum providentia
pape Romanorum ac patriarche Ierosolimitanorum nec non
etiam capituli assensu pauperum commilitonum templi, quod est
in Ierusalem, scripto commendaretur, ne oblivioni traderetur et
inennodabiliter servaretur, ut recto cursu ad suum conditorem,
cuius dulcedo tam mel superat, ut ei comparatum velut absintium
sit amarissimum, pervenire digne mereantur, prestante cui
militant et militare queant per infinita secula seculorum. amen.

23
Incipiunt capitula regulae comilitonum Christi.

A
Q
ualiter divinum officium audiant.
Quod orationes dominicas si audire nequiverunt dicant.
Quid pro fratre remanente post mortem agere debent.
Quid proQuid pro non professo sed ad terminum deo serviente.
Qui se ipsum hostiam viventem obtulit aliam oblationem non faciat.
Et capellani et clerici nil habeant praeter victum et vestitum.
Qualiter audiendo dei servitium oportet stare et sedere.
Quomodo reficientes in conventu leniter et privatim necessaria querant.
Ut in prandio et in cena semper sancta lectio sit recitata.
Ut in hebdomada omnibus sanis refectio carnis ter sufficiat.
Quo ordine omnes manducare debent.
Ut aliis diebus duo vel tria fercula leguminis vel alii cibi sufficiant.
Ut sexta feria omnibus sanis non apponatnr nisi quadragesimalis cibus.
Ut post refectionem semper summo procuratori gratias
humiliter impendant.
Ut decima totius panis semper elemosinario detur.
Ut collatio ante completam in dispositione magistri habeatur.
Ut finitis completis nisi cogente necessitate silentium teneatur.
Ut fatigati die ad, matutinas non surgant, sed cum licentia magistri.
Ut asperitas ciborum et fertilitas inter milites et alios fratres
sit communis.
Qualiter et quomodo debent esse vestiti milites et clientes.
Qualiter et quomodo debent esse vestiti milites et clientes.
Quod famuli non habeant alba pallia.
Quod omnibus militibus remanentibus sint tantum alba.
Qualiter vetusta armigeris et servientibus dividantur et

25
et quandoque pauperibus.
Quod pelles agnorum semper habeant.
Qui meliora voluerit habere, deteriora habeat et sic in omni re.
De quantitate et qualitate vestimentorum et calceamentorum.
Ut dator pannorum aequalitatem in pannis servet.
De superfluitate capillorum barbe et grenonum.
De rostris et laqueis et de vestium longitudine non remanentium.
De numero equorum et armigerorum.
Qualiter milites ad tempus remanentes excipiuntur.
Ut nullus suum armigerum caritative servientem feriat.
Quod nullus secundum propriam voluntatem eat, sed iussu magistri,
Nullus nominatim pro se equum vel arma querat.
De frenis et strevis et calcaribus.
Tegumen in hastis et clipeis caveatur.
De licentia magistri rem alterius dare alteri.
Qualiter equorum manducaria esse debent.
Quod ulli fratri rem suam sine iussu magistri non licet mutare.
Quod aliquis alicui non querat nisi parvam rem.
De mala et sacculo cum firmatura sine iussu magistri.
Si debet frater remanens litteras mittere vel accipere sine iussu.
Quod non licet fabulari de suis cum altero vel de alterius culpa.
Si debet ire per villam sine iussu magistri.
Si licet eum ambulare solum.
Quod nullus cum ave accipiat aliam avem.
Quod omnem venationis occassionem caveat.
De leone nullum datur mandatum.
De omni re super vos quaesita iudicium audite.
Similiter de omnibus rebus vobis subtractis.
Quod liceat omnibus militibus professis terram et homines habere.

26
Incipit regula comilitonum pauperum sancte civitatis.

A
os quidem propriis voluntatibus abrenuntiantes
atque alii pro animarum suarum salute vobiscum ad
terminum cum equis et armis summo regi militantes
matutinas et omne servitium integrum secundum canonicam
institutionem ac regularem doctorum sancte civitatis
consuetudinem, pio ac puro affectu audire universaliter
studeatis. Idcirco, venerabiles fratres, vobis maxime debetur,
quia presentis vite luce despecta contemptoque vestrorum
corporum cruciatu, sevientem mundum pro dei amore
vilescere perhenniter promisistis: divino cibo refecti et satiati
ac dominicis preceptis eruditi et firmati post misterii divini
consummationem nullus pavescat ad pugnam sed paratus sit
ad coronam quandoque pauperibus.

Qualiter fratres absentes orent.


Ceterum si aliquis frater negotio orientalis christianitatis
forte remotus, quod sepius evenisse non dubitamus et pro tali
absentia dei servitium non audierit, pro matutinis XIII orationes
dominicas ac pro singulis horis VII sed pro vesperis novem
dicere collaudamus ac libera voce unanimiter affirmamus. Isti
etenim in salutifero labore ita directi non possunt occurrere
hora competenti ad divinum officium, sed si fieri potest, hore
constitute non pretereant ante institutum debitum.

27
Quod agitur pro fratribus defunctis.
Quando vero quislibet fratrum remanentium morti, que nulli
parcit, impendit, quod est impossibile auferre, capellanis ac
clericis vobiscum ad terminum caritative summo sacerdoti
servientibus creditum officium et missam sollemniter pro
eius anima Christo animi puritate iubemus offerre. Fratres
autem ibi astantes et in orationibus pro fratris defuncti
salute fideliter pernoctantes, centum orationes dominicas
usque ad diem septimum pro fratre defuncto persolvant.
Ita dico ab illo die, quo eis obitus fratris denuntiatus fuerit,
usque ad predictum diem centenarius numerus perfectionis
integritatem cum fraterna observatione habeat. Adhuc nempe
divina ac misericordissima caritate deprecamur atque pastorali
auctoritate iubemus, ut cotidie sicuti fratri vivo cibus dabatur
vel debetur, ita quod est necessarium sustentationi huius vite
in cibo et potu, cuidam pauperi donec ad quadragesimum
diem impendatur. Omnes enim alias oblationes, quas in morte
fratrum et in pascali sollemnitate ceterisqne sollemnitatibus
domini, pauperum commilitonum Christi spontanea paupertas
indiscrete reddere consueverat, omnino prohibemus.

Capellani tantum victum et vestitum habeant.


Alias vero oblationes et omnia elemosinarum genera, quomodo
fiant capellanis vel alìis vobiscum ad tempus manentibus,
unitati communis capituli reddere pervigili cura precipimus.
Servitores itaque ecclesie victum et vestitum secundum
divinam auctoritatem tantum habeant et nil amplius habere
presumant, nisi magister sponte caritative dederit.

28
De mililibus defunctis, qui sunt ad terminum.
Sunt namque milites in domo dei templique Salomonis ad
terminum misericorditer vobiscum degentes, unde ineffabili
miseratione vos rogamus, deprecamur et ad ultimum obnixe
iubemus , ut si interim tremenda potestas ad ultimum diem
aliquem perduxerit, divino amore ac fraterna pietate septem
dies sustentationis pro anima eius quidam pauper habeat, et
XXX. orationes dominicas unusquisque dicat.

Ut nullus frater remanens oblationem faciat.


Decrevimus, ut superius dictum est, quod nullus fratrum
remanentium aliam oblationem agere presumat, sed die
noctuque mundo corde in sua professione maneat, ut
sapientissimo prophetarum in hoc se equipollere valeat:
calicem salutaris accipiam id est mortem, id est morte mea
mortem domini imitabor, quia si Christus pro me animam
suam posuit, ita et ego pro fratribus animam meam ponere
sum paratus. Ecce competentem oblationem, ecce hostiam
viventem deoqne placentem.

De immoderata statione.
Quod autem auribus nostris per verissimos testes insonuit,
videlicet immoderate et sine mensura stando divinum officium
vos audire, ita fieri non precipimus immo vituperamus, sed
definito psalmo: Venite exultemus domino cum invitatorio et
ymno omnes sedere tam fortes quam debiles propter scandalum
evitandum nos iubemus. Vobis vero residentibus uno quoque
psalmo finito in recitatione “Gloria patri”, de sedibus vestris
ad altare supplicando ob reverentiam sancte trinitatis ibi

29
nominate surgere et debilibus inclinare demonstramus. Sic
etiam in recitatione evangelii et ad “Te deum laudamus” et
per totas laudes donec finito “Benedicamus domino” stare
ascribimus et eandem regulam in matutinis sancte Marie teneri
iubemus.

De refectione conventus.
In uno quidem palatio, sed melius dicitur in refectorio,
communiter cibum vos accipere credimus; sed quandoqoe pro
signorum ignorantia, quod vobis fuerit necessarium, leniter ac
privatim querere oportet. Si omni tempore que vobis necessaria
sunt querenda suntt, cum omni humilitate et subiectione
reverentie potius ad mensam, cum apostolus dicat: “panem
tuum cum silentio manduca”, et psalmista vos animare debet,
dicens: posui ori meo custodiam, id est, apud me deliberavi,
ut non derelinquerem in lingua, id est, custodivi os meum, ne
male loquerer.

De lectione.
In prandio et in cena semper sit sancta lectio recitata. Si
enim dominum diligimus, salutifera eius verba atque precepta
intentissima aure desiderare debemus. Lector autem lectionum
vobis indicet tenere silentium.

De carnis refectione.
In hebdomada namque, nisi natalis dies domini, vel pascha, aut
festum sancte Marie vel omnium sanctorum evenerit, vobis ter
refectio carnis sufficiat, quia assueta refectio vel commestio
carnium intelligitur honerosa corruptio corporum. Si vero in

30
die martis tale ieiunium evenerit, ut esus carnium retrahatur, in
crastino habundanter vobis impendatur. Die autem dominico
omnibus militibus ac fratribus remanentibus nec non et
capellanis duo fercula dari in honore sancte resurrectionis
bonum et idoneum nobis indubitanter videtur. Alii autem
videlicet armigeri et clientes uno contenti cum gratiarum actione
permaneant.

Qualiter milites manducare debent.


Duos et duos pro parapsidis penuria manducare generaliter oportet,
et sollerter unus de altero provideat, ne asperitas vite, vel furtiva
abstinentia in communi prandio intermisceatur. Hoc autem, iuste
indicamus, ut unusquisque miles ac frater equalem et equipollentem
vini mensuram per se solus habeat.

Ut aliis diebus duo vel tria leguminis fercula sufficiant.


Aliis namque diebus, videlicet II. et IV. feria necnon et sabbato, duo
aut tria leguminum vel aliorum ciborum fercula aut, ut ita dicam, cocta
pulmentaria omnibus sufficere credimus; et ita teneri iubemus, ut forte
qui ex uno non potuerit edere ex alio reficiatur.

Quo cibo VI. feria reficere oportet.


Sexta autem feria cibum quadragesimalem ob reverentiam dominice
passionis omni congregationi, remota infirmorum imbecillitate, semel
sufficere a festo omnium sanctorum usque in pascha, nisi dies natalis
domini vel festum sancte Marie, aut apostolorum evenerit, collaudamus.
Alio vero tempore, nisi generale sit ieiunium, bis reficiatur.

31
Post refectionem semper gratias referant.
Post prandium vero et cenam semper in ecclesiam, si prope
est, vel, si ita non est, in eodem loco, summo procuratori
nostro, qui est Christus, gratias, ut decet, cum humiliato corde
referre inennodabiliter precipimus. Famulis autem pauperibus
fragmenta, panibus tamen integris reservatis, distribuere
fraterna caritate debetur et iubetur.

Ut decima pars panis semper elemosinario detur.


Licet paupertatis premium, 4) quod est regnum celorum,
pauperibus spiritu procul dubio debeatur, vobis tamen, quos
christiana fides de illis indubitanter fatetur, decimam totius
panis cotidie elemosinario vestro dare iubemus.

Ut collatio sit in arbitrio magistri.


Cum vero sol orientalem regionem deserit et ad hibernam
descendit, audito signo, ut est eiusdem religionis consuetudo,
omnes vos ad completas oportet incedere, aut prius generalem
collationem sumere preoptamus. Hanc autem collationem in
dispositione et arbitrio magistri ponimus, ut quando [voluerit
de aqua et quando iubebit miserlcorditer ex vino temperato
competenter recipiatur. Verum hoc non ad nimiam satietatem
oportet fieri, sed parcius, quia vinum facit apostatare etiam
sapientes.

Ut finitis completis silentium teneatur.


Finitis itaque completis ad stratum ire oportet. Fratribus itaque
a completoriis exeuntibus nulla sit denuo licentia cuiquam
loqui in publico, nisi cogente necessitate. Armigero autem suo

32
que dicturus est, leniter dicat. Est vero forsitan, ut in tali intervallo
vobis de completoriis exeuntibus maxima necessitate cogente
de militari negotio vel de statu domus vestre, quia dies ad hoc
sufficere vobis non creditur, cum quadam fratrum parte ipsum
magistrum vel illum, cuius domus dominium post magistrum
est debitum, oporteat loqui. Hoc autem ita fieri iubemus, ideo,
quia scriptum est: in multiloquio non effugies peccatum, et alibi:
mors et vita in manibus lingue. In illo colloquio scurrilitates et
verba otiosa ac risum moventia omnino prohibemus. Et vobis
ad lectulos euntibus dominicam orationem, si aliquis quid
stultum locutus est, cum humilitate et puritatis devotione dicere
iubemus.

Ut fatigati ad matutinas non surgant.


Fatigatos nempe milites non ita ut no bis est manifestum surgere
ad matutinas conlaudamus, sed assensu magistri vel illius, cui
creditum fuerit a magistro, eos quiescere et XIII orationes
constitutas sic cantare, ut mens ipsorum voci concordet, iuxta
illud prophete: psallite domino sapienter, et illud: in conspectu
angelorum psallam tibi, nos unanimiter collaudamus. Hoc
tamen in arbitrio magistri semper consistere debet.

Ut communitas victus inter fratres servetur.


Legitur in divina pagina: dividebatur singulis, prout cuique
opus erat. Ideo non dicimus, ut sit personarum acceptio sed
infirmitatum debet esse consideratio. Ubique autem qui
minus indiget, agat deo gratias et non contristetur. Qui vero
plus indiget, humilietur pro infirmitate, non extollatur pro
misericordia, et ita omnia membra erunt in pace. Hoc autem

33
prohibemus, ut nulli immoderatam abstinentiam amplecti
liceat, sed communem vitam instanter teneat.

De qualitate et modo vestimenti.


Vestimenta quidem, unius coloris semper esse iubemus , verbi
gratia alba vel nigra vel, ut ita dicam, burella. Omnibus autem
militibus professis in hieme et in estate, si fieri potest, alba
vestimenta concedimus, ut qui tenebrosam vitam postposuerunt
per liquidam et albam suo conditori reconciliari agnoscant.
Quid albedo nisi integra castitas? Castitas securitas mentis,
sanitas corporis est. Nisi enim unusquisque miles castus
perseveraverit, ad perpetuam requiem venire et deum videre
non poterit, testante Paulo apostolo: pacem sectamini cum
omnibus et castimoniam, sine qua nemo videbit deum. Sed quia
indumentum arrongantie ac superfluitatis estimatione carere
debet, talia ab omnibus haberi iubemus, ut solus leviter per se
vestire et exuere ac calceare et discalceare valeat. Procurator
huius ministerii pervigili cura hoc vitare presumat, ne nimis
longa aut nimis curta, sed mensurata lpsis utentibus secundum
uniuscuiusque qnantitatem suis fratribus tribuat. Accipientes
itaque nova , vetera semper reddant, in presenti reponenda
in camera, vel ubi frater, cuius est ministerium, decreverit,
propter armigeros et clientes et quandoque pro pauperibus.

Quod famuli alba vestimenta, id est pallia non habeant.


Hoc nempe, quod erat in domo dei ac suorum militum templi
sine discretione ac consilio communis capituli, obnixe
contradicimus et funditus quasi quoddam vitium peculiare
amputare precipimus : habebant enim famuli et armigeri alba

34
vestimenta, unde eveniebant damna importabilia. Surrexerunt
namque in ultramontanis partibus quidam pseudofratres et
coniugati et alii dicentes, se esse de templo, cum sint de mundo.
Hi nempe tantas contumelias totque damna militari ordini
acquisierunt, etiamque clientes remanentes plurima scandala oriri
inde superbiendo fecerunt. Habeant igitur assidue nigra; sed si
talia non possunt invenire, habeant qualia inveniri possunt in illa
provincia, qua degunt, aut quod vilius unius coloris computari
potest, videlicet burella. Nulli ergo concessum est, candidas
chlamides deferre aut alba pallia habere, nisi supranominatis
militibus Christi.

Ut vetusta armigeris dividantur.


Procurator id est dator pannorum omni observantia veteres
(sc. chlamides) semper armigeris et clientibus et quandoque
pauperibus fideliter equaliterque erogare intendat.

Ut pellibus agnorum utantur.


Decrevimus communi consilio, ut nullus frater permanens
perhenniter pelles aut pelliciam vel aliquid tale, quod ad usum
corporis pertineat, etiamque coopertorium, nisi agnorum vel
arietum habeat.

Cupiens optima, deteriora habeat.


Si aliquis frater remanens ex debito aut ex motu superbie
pulchra vel optima habere voluerit, ex tali presumptione procul
dubio vilissima meruit.

35
Ut quantitas et qualitas vestimentorum servetur.
Quantitatem secundum corporum magnitudinem largitori
vestimentorum observare oportet. Longitudinem, ut superius
dictum est, cum equali mensura , ut ne susurronum vel
criminatorum aliquid oculus notare presumat, procurator
fraterno intuitu consideret et in omnibus supradictis dei
retributionem humiliter cogitet.

De superfluitate capillorum, barbe et grennonum.


Omnes fratres remanentes principaliter ita tonsos habere
capillos et abscisos oportet, ut ante et retro regulariter et
ordinate considerari possint, et in barba ac grennonibus
eadem regula indeclinabiliter observetur, ne superfluitas aut
facetie vitium ibi denotetur.

De rostris et laqueis.
De rostris et laqueis manifestum etiam gentili et cum
abhominabile hoc omnibus agnoscatur, prohìbemus et
contradicimus, ut aliquis ea non habeat, immo prorsus careat.
Aliis autem ad tempus famulantibus rostra et laqueos et
capillorum superfluitatem nec non vestium immoderatam
longitudinem habere non permittimus sed omnino
contradicimus. Servientibus enim summo conditori munditia
interius exteriusque valde necessaria eo ipso attestante, qui ait:
Estote mundi , quia ego mundus sum.

De numero equorum et armigerorum.


Unicuique vestrorum militum III equos licet habere, quia
domus dei templique Salomonis eximia paupertas amplius non

36
permittit in presentiarum augere, nisi cum licentia magistri.
Solum autem armigerum singulis militibus eadem causa
concedimus; sed si gratis et caritative ille armiger cuiquam
militi servit , non licet ei eum verberare, nec etiam qualibet
culpa percutere.

Qualiter ad tempus remanentes recipiantur.


Omnibus militibus servire Jhesu Christo animi puritate in
eadem domo ad terminum cupientibus equos in tali cotidiano
negotio idoneos et arma et quiquid eis necessarium fuerit,
emere fideliter iubemus. Deinde vero ex utraque parte,
equalitate servata, bonum et utile adpreciari equos iudicamus.
Habeatur itaque pretium in scripto, ne oblivioni tradatur,
et quidquid militi vel equis eius aut armigero erit ad victum
necessarium etiamque ferra equorum, secundum facultatem
domus , ex eadem domo fraterna caritate impendatur. Si vero
interim equos suos miles aliquo eventu in hoc servitio amiserit,
magister si facundia domus hoc exigit, alios amministret.
Adveniente autem termino repatriandi, medietatem pretii ipse
miles divino amore concedat, alteram ex communi fratrum si
ei placeat, recipiat.

Quod nullus iuxta propriam voluntatem incedat.


Convenit his nempe militibus, qui nichil sibi Christo aliquid
carius existimant, propter servitium, secundum quod professi
sunt, seu propter gloriam sue beatitudinis vel metum gehenne,
ut obedientiam indesinenter magistro teneant. Tenenda est
itaque, ut mox aliquid imperatum a magistro fuerit, vel ab
illo, cui magister mandatum dederit, sine mora ac si divinitus

37
imperetur, moram pati nescient in faciendo. De talibus etiam
ipsa veritas dicit: ab auditu auris obedivit mihi . Ergo hos
tales milites propriam voluntatem relinquentes et alios ad
terminum servientes, deprecamur et firmiter eis iubemus, ut
sine magistri licentia, vel cui creditum hoc fuerit, in villam ire
non presumant, preter noctu ad sepulchrum et ad orationes
que intra muros sancte civitatis continentur. Hi vero ita
ambulantes non sine custode, id est non sine milite aut fratre
remanente nec in die nec in nocte iter inchoare audeant. In
exercitu namque, postquam hospitati fuerint, nullus miles aut
armiger aut famulus, per atria aliorum militum causa videndi
vel cum aliquo loquendi sine iussu, ut dictum est superius,
incedat. Itaque communi consilio affirmamus, ut in tali
domo ordinata a deo, nullus secundum propriam voluntatem
militet aut quiescat, sed secundum magistri imperium totus se
incumbat, ut illam domini sententiam imitari valeat, qua dicit:
non veni facere voluntatem meam, sed eius, qui misit me.

Ut nullus nominatim quod erit ei necessarium querat.


H a n c p r o p r i e c o n s u e t u d i n e m i n t e r c e t e r a s ascribere
iubemus et cum omni consideratione ob vitium querendi
teneri precipimus. Nullus igitur frater remanens assignanter
et nominatim equum aut equitaturam vel arma querere debet.
Quomodo ergo? Si vero eius infirmtas aut equorum suorum
debilitas aut armorum suorum gravitas talis esse agnoscitur,
ut sic incedere sit damnum commune, veniat magistro vel cui
est debitum ministerium post magistrum, et, causam vera fide
et pura firmitate ei demonstret. Inde namque in dispositione
magistri vel post eum procuratoris res se habet.

38
De frenis et calcaribus.
Nolumus omnino, ut aurum vel argentum , que sunt divitie
peculiares, in frenis aut in pectoralibus vel calcaribus vel in
strevis unquam appareat nec alicui fratri remanenti emere
liceat. Si vero caritative talia vetera instrumenta data fuerint,
aurum et argentum taliter coloretur ne splendidus decor ceteris
arrogantia videatur. Si nova data fuerint, magister provideat de
talibus, quid faciat.

Tegimen in hastis et clipeis non habeatur.


Tegimen autem in clipeis et hastis et furelli in lanceis non
habeatur, quia hec non ad proficuum immo damnum nobis
omnibus intelllguntur.

De licentia magistri.
Licet magistro cuiquam dare equos vel arma vel quamlibet rem
cuiuslibet dare. At cuius res data fuerit non pigeat ei, quia pro
certo habeat, si inde iratus fuerit, contra Deum agit.

De manducariis equorum.
Utilis res est cunctis hoc preceptum a nobis constitutum, ut
indeclinabiliter amodo teneatur. Nullus autem frater facere
presumet manducaria linea vel lanea idcirco principaliter facta,
nec habeat ulla excepto profinello.

Cambiare vel querere nullus audeat.


Nunc aliud restat, ut nullus audeat cambiare sua, frater cum
fratre, sine licentia magistri, et aliquid querere, nisi frater fratri
et si parva res, vilis non magna.

39
De questu et acceptione.
Verum. enimvero si aliqua res sine questu cuilibet fratri gratis
data fuerit, deferat magistro vel dapifero. Si vero aliter suus
amicus vel parens dare nisi ad suum opus voluerit, hoc prorsus
non recipiat, donec licentiam a suo magistro habeat. In hac
autem predicta regula ministratores non continentur, quibus
specialiter hoc ministerium debetur et conceditur.

De mala et sacco.
Sacculus et mala cum firmatura non conceduntur; sic exponuntur
ne habeantur absque magistri licentia vel cui creduntur post
eum domus negocia. In hoc presenti capitulo procuratores et
per diversas provincias degentes non continentur, nec ipse
magister intelligitur.

De legatione litterarum.
Nullatenus cuiquam fratrum litteras liceat a parentibus suis,
neque a quoquam hominum, nec sibi invicem accipere vel
dare eine iussu magistri vel procuratoris; postquam licentiam
frater habuerit in magistri presentia si ei placet, legantur. Si
vero etiam a parentibus suis ei quicquam directum fuerit, non
presumat suscipere illud, nisi prius indicatum fuerit magistro.
In hoc autem capitulo magister et domus procuratores non
continentur.

De fabulatione propriarum culparum.


Cum omne verbum otiosum generare agnoscatur peccatum,
quid ipsi iactantes de propriis culpis ante districtum iudicem
dicturi sunt? Ostendit propheta. Si a bonis eloquiis propter

40
taciturnitatern interdum debet taceri, quanto magis a malis
verbis propter penam peccati debet cessari? Vetamus igitur
et audacter contradicimus, ne aliquis frater remanens
probrositates, sed ut melius dicam, stultitias, quas in seculo
in militari negotio enormiter egit, et carnis delectationes
miserrimarum mulierum cum fratre suo vel aliquo alio
commemorare audeat; et si forte aliquem talia sibi referentem
audierit, obmutescere faciat vel quam citius poterit, vicino
pede obedientie inde discedat et olei venditori aurem cordis
non prebeat.

Quod nullus cum ave accipiat aliam avem.


Quod nullus avem cum alia ave accipere audeat, nos communiter
iudicamus. Non convenit enim religioni sic mundanis
delectationibus inherere sed domini precepta libenter audire,
orationi frequenter incumbere, mala sua preterita cum lacrimis
et gemitu coditie deo in oratione confiteri. Cum homine
quidem talia operante cum accipitre vel alla ave nullus frater
remanens hac principali de causa ire presumat.

Ut omnem occasionem venationis caveant.


Cum omni religioso ire deceat simpliciter et sine risu, humiliter
et non multa verba sed rationabilia loqui ac non sint clamosa in
voce, specialiter iniungimus et percipimus omni fratri professo,
ne in bosco cum arcu vel abalista iaculari audeat, nec cum
illo, qui hoc fecerit, ideo pergat, nisi gratia eum custodiendi
a perfido gentili; ne cum cane sit ausus clamare vel garrulare,
nec equum suum cupiditate accipiendi feram pungat.

41
De leone nullum datur mandatum.
Cum est certum, quod vobis specialiter creditum, pro fratribus
vestris animas ponere etiamque incredulos, qui semper virginis
filio inimicantur, de terra delere; de leone non hoc dedimus
preceptum, quia ipse circuit querens quem devoret, et manus
eius contra omnes, omniumque manus contra eum.

De omni re super vos quaesita iudicium audite.


Novimus quidem persecutores sancte ecclesie innumerabiles
esse et hos, qui contentionem non amant, incessanter
crudeliusque inquietare festinant. In hac igitur concilii
sententia serena consideratione pendeat, ut si aliquis in
partibus orientalis regionis vel in quocumque alio loco super
vos rem aliquam quesierit, vobis perfideles et veri amatores
iudices audire iudicium precipimus, et quod iustum fuerit
indeclinabiliter vobis facere similiter precipimus.

Similiter de omnibus rebus vobis subtractis.


Hec eadem regula in omnibus rebus vobis immerito ablatis
perhenniter iubemus ut teneatur.

Ut liceat eis habere terras.


Divina ut credimus providentia a vobis in sanctis locis sumpsit
initium hoc genus novum religionis , ut videlicet religioni
militiam admisceretis et sic religio per militiam armata
procedat, hostem sine culpa feriat, Iure igitur iudicamus,
cum milites templi dicamini, vos ipsos ob insigne meritum
et speciale probitatis donum terram et homines habere et
agricolas possidere et iuste eos regere et et institutum debitum

42
vobis specialiter debetur impendi.

De inifirmis militibus et aliis fratribus.


Male habentibus supra omnia adhibenda est enim pervigilis
cura et quasi Christo eis serviatur, ut evangelium: infirmus
fui et visitastis me, memoriter teneatur. Hi etenim diligenter
et patienter portandi, quia de talibus superna retributio
indubitanter acquiritur.

De procuratoribus infirmorum.
Procuratoribus vero infirmantium omni observantia atque
pervigili cura precipimus, ut quecunque sustentationi
diversarum infirmitatum sint necessaria, fideliter ac diligenter
iuxta domus facultatem eis amministrent, verbi gratia carnem
et volatilia et cetera, donec sanitati reddantur.

Ut nullus alium ad iracundiam provocet.


Precavendum est nempe non modicum, ne aliquis aliquem
commovere ad iram presumat, quia propinquitate et vinculo
divine fraternitatis tam pauperes quam potentes summa
clementia equaliter astrinxit.

De coniugatis.
Fratres autem coniugatos hoc modo vobis habere permittimus,
ut si fraternitatis vestre beneficium et participationem
unanimiter petunt, uterque substantie sue portionem et
quidquid amplius acquisierint unitati communis capituli post
mortem concedant et interim honestam vitam exerceant et
bonum agere fratribus studeant; sed veste candida et chlamide

43
alba non incedant. Si vero maritus ante obierit, partem suam
fratribus relinquat et coniux de altera vite sustentamentum
habeat. Hoc enim iniustum consideramus, ut cum fratribus deo
castitatem promittentibus fratres huiusmodi in una eademque
domo maneant.

Ut amplius non liceat habere sorores.


Sorores quidem amplius periculosum est coadunare, quia
antiquus hostis femineo consortio complures expulit a recto
tramite paradisi. Ideoque fratres karissimi, ut integritatis fios
inter vos semper appareat, hac consuetudine amodo uti non
licet.

Quod non sit bonum participare cum excommunicatis.


Hoc fratres valde cavendum atque timendum est, ne aliquis ex
Christi militibus homini excommunicato nominatim ac publice
aliquo modo se iungere aut res suas accipere presumat, ne
anathema maranata similiter fiat. Si vero interdictus tantum
fuerit, cum eo participationem habere remque suam caritative
accipere non immerito licebit.

Qualiter milites recipiantur.


Si quis miles ex massa perditionis vel alter secularis volens
seculo renunciare vestramque vitam communem elegerit, non
ei statim assentiatur, sed iuxta illud apostoli: “probate spiritus,
si ex Deo sint”, ei ingressus concedatur. Legatur itaque regula
in eius presentia et si ipse preceptis exposite regule diligenter
obtemperaverit, tunc si magistro et fratribus eum accipere
placuerit, convocatis fratribus desiderium et petitionem

44
suam cunctis animi puritate patefaciat. Deinde vero terminus
probationis in consideratione et providentia magistri secundum
honestatem vite petentis omnino pendeat.

Si omnes fratres sunt vocandi ad consilium.


Non semper omnes fratres ad concilium convocare iubemus, sed
quos idoneos et in consilio providos magister cognoverit. Cum
autem de maioribus tractare voluerit, ut est dare communem
terram, vel de ipso ordine disceptare, aut fratrem recipere,
tunc omnem congregationem, si magistro placet, convocare
est competens ; auditoque communis capituli consilio, quod
melius et utilius magister considerare voluerit, illud agatur.

Qualiter fratres oportet orare.


Orare fratres prout animi vel corporis affectus, postulaverit
stando aut sedendo, tamen cum summa reverentia simpliciter
et non clamose, ut unus alterum non conturbet, communi
consilio iubemus.

De fide servientium.
Agnovimus nempe complures ex diversis provinciis, tam
clientes qnam armigeros, pro animarum salute animo ferventi
ad terminum cupientes in domo vestra mancipari. Utile est
autem, ut fidem eorum accipiatis, ne forte veteranus hostis in
Dei servitio aliquid furtive vel indecenter eis intimet ut a bono
proposito repente exterminet.

Qualiter pueri recipiantur.


Quamvis regula sanctorum patrum pueros in congregatione

45
permittat habere, nos de talibus non conlaudamus vos onerare
unquam. Qui vero filium suum vel propinquum in militari
religione perhenniter dare voluerit, ad annos, quibus armata
manu possit viriliter inimicos Christi de terra sancta delere, eum
nutriat. Dehinc secundum regulam in medio fratrum pater vel
parentes eum statuant et suam petitionem cunctis patefaciant.
Melius est enim in pueritia non vovere quam pestea factus vir
inenormiter retrahere.

Qualiter senes honorare debent.


Senes autem pia consideratione secundum virium imbecillitatem
supportare ac diligenter honorare oportet; et nullatenus
districte in his, que corpori sunt necenaria, teneantur, tamen
salva auctoritate regule.

De fratribus, qui per diversas provincias diriguntur.


Fratres vero, qui per diversas provincia diriguntur., regulam,
in quantum vires expetunt, servare in cibo et potu et ceteris
studeant et inreprehensibiliter vivant, ut et “ab his, qui foris
sunt, bonum testimonium habeant”, religionis propositum
nec verbo nec actu polluant, sed maxime omnibus, quibus
se coniunxerint, sale sapientie et bonorum operum exemplis
condimentum prebeant. Apud quem hospitari decreverint,
fama optima sit decoratus, et si fieri potest, domus hospitis
in illa nocte nunquam dehabeat lumen, ne tenebrosus hostis
occasionem aliquam, quod absit, inferat. Ubi autem milites
non excommunicatos congregare audierint, illuc pergere, non
considerantes tam temporalem utilitatem, quam animarum
illorum salutem dicimus. Illis autem fratribus in ultramarinis

46
partibus spe subvectionis ita directis, hac conventione eos,
qui militari ordini se iungere perhenniter voluerint, recipere
collaudamus, ut in presentia episcopi illius provincie uterque
conveniant et voluntatem petentis presul audiat. Audita itaque
petitione mittat eum frater ad magistrum et ad fratres, qui
sunt ad templum, quod est in Ierusalem et si vita eius est
honesta talique consortio digna misericorditer recipiatur,
si magistro et fratribus bonum videtur. Si vero obierit, pro
labore et fatigatione quasi uni ex fratribus totum beneficium
et fraternitas pauperum commilitonum Christi ei impendatur.

De decimis recipiendis.
Credimus namque affluentibus relictis divitiis vos spontanee
paupertati esse subiectos, unde decimas vobis communi vita
viventibus iuste habere hoc modo demonstramus. Si episcopus
ecclesie, cui decima iure debetur, vobis caritative eam dare
voluerit, assensu communis capituli de illis decimis, quas tunc
ecclesia possidere videtur , vobis tribuere debet. Si autem
quislibet laicus adhuc illam ex patrimonio suo damnabiliter
amplectitur et se ipsum in hoc valde redarguens, vobis eandem
reliquerit, ad nutum eius, qui preest, tantum sine consensu
capituli id agere potest.

De levibus et gravioribus culpis.


Si aliquis frater loquendo aut militando aut aliter aliquid leve
deliquerit, ipse ultro delictum suum satisfaciendo magistro
ostendat, et de levibus, si in consuetndine non habentur,
levem penitentiam habeat. Si vero eo latente per aliquem
alium culpa cognita fuerit, maiori et evidentiori subjaceat

47
discipline et emendationi. Si autem grave erit delictum,
retrahatur a familiaritate fratrum, nec cum illis simul in
eadem mensa edat, sed solus refectionem sumat, dispensationi
magistri totus se incumbat, ut salvus in die iudicii permaneat.

Qua culpa frater amplius non recipiatur.


Ante omnia providendum est, ne quis frater potens aut
impotens, fortis vel debilis, volens se exaltare ac paulatim
superbire, ac suam culpam defendere, indisciplinatus remaneat;
sed si emendare noluerit, ei districtior correptio accedat.
Quod si piis ammonitionibus et fusis pro eo orationibus
emendare noluerit, sed si in superbiam magis ac magis . se
erexerit, tunc secundum apostolum de pio eradicetur grege:
“Auferte malum ex vobis”. Necesse est, ut a societate fratrum
fidelium ovis morbida removeatur. Ceterum magister, qui
baculum et virgam manu tenere debet, baculum videlicet, quo
aliorum virium imbecillitates sustentet, virgam vero, qua vitia
delinquentium zelo rectitudinis feriat, consilio patriarche et
spirituali consideratione id agere studeat , ne, ut ait beatus
Maximus, aut solutior lenitas cohibentiam prebeat peccanti;
aut immoderata severitas a lapsu non revocet delinquentem.

Quo tempore fratres utantur laneis camisiis.


Inter cetera quidem pro nimio ardore orientalis regionis
misericorditer consideramus, ut a pascali solemnitate usque ad
omnium sanctorum sollemnitatem unicuique una camisia lanea
tantum non ex debito sed sola gratia datur, illi dico, qui ea uti
voluerit, alio autem tempore generaliter omnes camisias lineas
habeant.

48
In quibus pannis iaceat.
Singulos quidem non aliter per singula lecta dormire, nisi per
maximas necessitates evenerit, communi concilio collaudamus.
Lectualia vero vel lectisternia moderata dispensatione
magistri unusquisque habeat. Credimus enim post saccum
culcitram et coopertorium unicuique sufficere. Qui vero ex
his uno carebit, carpitam habeat et in omni tempore tegimine
lineo, id est veluso frui bene licebit. Vestiti autem camisiis et
femoralibus semper dormiant. Dormientibus itaque fratribus
iugiter usque mane nunquam desit lucerna.

De vitanda mur muratione.


Emulationes, invidias, livorem, murmur, susurrationes,
detrectationes divina ammonitione vitare et quasi quandam
pestem fugare vobis predicemus. Studeat igitur unusquisque
vigilanti animo, ne fratrem suum clam culpet aut reprehendat,
sed illud apostoli curiose secum animadvertat: ne sis
criminator et susurro in populo. Cum autem frater fratrem
liquide aliquid peccasse cognoverit, pacifice et paterna pietate
iuxta Domini preceptum inter se et illum solum corripiat, et
si eum non audierit, alium fratrem adhibeat; sed si utrumque
contempserit, in conventu publice obiurgetur coram omnibus.
Magne enim cecitatis sunt, qui alios detrahunt, et nimie
sunt infelicitatis, qui se a livore minime custodiunt, unde in
antiquam versuti hostis nequitiam demerguntur.

Ne attendant vultum mulieris.


Periculosum esse credimus omni religioni vultum mulieris
nimis attendere et ideo nec viduam nec virginem nec matrem

49
nec sororem nec amitam nec ullam aliam feminam aliquis
ex fratribus osculari presumat. Fugiat ergo feminea oscula
Christi militia, que solent homines sepius periclitari, ut pura
conscientia et secura vita in conspectu Domini perhenniter
valeat conversari.

Ut nullus compater amplius fiat.


Omnibus quidem tam militibus quam clientibus generaliter
precipimus, ut nullus amodo infantes levare a fonte presumat
et non sit ei pudor in tali sacramento compatres et commatres
refutare, quia talis pudor magis adducit gloriam quam peccatum
et proculdubio non parat femineum osculum, immo expellit
opprobrium.

De preceptis.
Omnia superiora precepta et quecunque in hac scripta sunt
regula, in voluntate et proposito erunt magistri. In nomine
Patris et Filii et Spiritus sancti. Amen. Gratia Spiritus sancti
et consilio fratrum capituli ville Mausonii statutum est , at fratres
nostri ad honorem Dei salutemque animarum suarum hec
sanctitatie precepta teneant. Primo omnium, quoniam sine
fide impossibile est placere Deo, et quod corde credimus, ore
et opere confiteri debemus, testante scriptura, que ait: “corde
creditur ad iustitiam, ore autem confessio, fit ad salutem”; vel
alibi : “fides sine operibus mortua est.
Precipimus ut omnes fratres tam futuri quam presentes,
simbolum et dominicam orationem nescientes, verbis aut
romanis, prout melius poterint, discant.
Et quia ementes et vendentes spiritualia de templo Dominus

50
eiecerit, ne nos de templo sancto suo eiciat, omnino precipimus ,
ne quis fratrum sacerdotem pretio conductum retineat.
In die absolutionis in domibus, in quibus ecclesiam habemus,
quinque pauperibus pedes lavent et osculentur; unicuique
cibus et nummus detur, si pauperes in vicinitate domus inveniri
possunt.
Preterea si quis frater ira compulsus per Dominum iurat
aut per sanctam crucem aut per sanctum sepulchrum, aut per
aliquod aliud sacramentum corporis Christi aut per sanctam
Mariam, si ante prandium hoc iuraverit, illa die in pane et
aqua sit; nisi dominica dies sit, aut nativitatis aut dies omnium
sanctorum, aut festum sancte Marie.
Si vero post coenam, sequentem diem in pane et aqua faciet.
Genetricis Dei et duodecim apostolorum ieiunia fiant.
De unoquoque apostolorum ieiunium unum.Similiter in
die s. Marci evangeliste et in rogationibus ieiunent. Ista
et cetera ieiunia, que sancta ecclesia universaliter tenet,
in quadragesimali cibo supradicti fratres faciant. Et die3)
Veneris, que est post octavam pentecosten, in pane et aqua
pro salute benefactorum nostrorum tam vivorum quam
mortuorum ieiunent.
In domibus, in quibus ecclesie sacerdotes fuerint, si fieri
potest, illa die missa celebretur pro salute vivorum atque
defunctorum. Sin autem quanto cius poterit, et unusquisque
fratrum sciens pater noster, eam centies dicat, ubicunque
fuerit.
Hoc etiam precipimus , si alicui fratrum a magistro
suo, vel precepto maglstri a sacerdote aliquo pro peccatis
suis aliqui dies in pane et aqua iniuncti fuerint, sic eos

51
faciat. Cum elemosina alicuius defuncti alicui domui nostre
presentata fuerit, si ecclesia et capellanus ibi fuerit, missa pro
eius anima et pro omnibus fidelibus defunctis celebretur. Si
vero ecclesia et sacerdos ibi non fuerit, unusquisque fratrum
inibi manentium centies pater noster dicat. Linteamen nec
vellusum, ut intus iaceat, nullus fratrum habeat. Nullus
nec dormiat frater sine calcis et nisi cinctus excepta causa
infirmitatis et dispositione magistri. In civitatibus, castellis et
villis, in qnibus domum et fratrem manentem habemus, nullus
frater manducare praesumat nisi in domo nostra, aut forte
praecepto archiepiscopi et episcopi. Sed si frater in silva vadit,
vel in pratis aut in vineis, aut in laboribus domus, ubi vult
manducet.
Insuper ex toto interdicimus, ne ullus frater a matre sive
a sorore aut ab aliqua muliere se patiatur osculari, pediculari,
discalceari. Nec aquam sive manutergium manibus suis dari.
Caput suum a supradictis personis minime patiatur lavari. Cum
muliere in scutella una non manducet, nec in cypho una bibat.
Nullus fratrum gladium, balistam, lanceam alicui prestet, nec
vendat, nec donet. Blavem quoque unum nec res domus alicui
restet, nec donet absque licentia maioris magistri, excepto
sextario uno annone vel cuiuslibet segetis. Animalia quoque
ne dent omnino interdicimus excepto agno uno aut porcello
aut ariete.
Blavem et vinum, nisi corruptum fuerit, ex toto vendant,
nec nisi quantum eis sufficere possit, de messe ad messem
retineant.
Nullus fratrum vinum aut blavem emat, ut carius vendat,
sed si forte vinum ei defuerit ad implendos stonellos, illud

52
emat. Fratres cum elemosinas domus vel res vendiderint,
scilicet equitaturas, loricas, galeas, vestes aut pallia nobis data
vel dimissa , ne ea credant precipimus , nisi vadimonium auri
vel argenti optimum vel alterius rei habeant, aut talis amicus
nostre domus sit , quod nullum damnum habeamus.
Preterea precipimus, ne fratres alicuii homini sive mulieri
volenti ire Romam, vel apud sanctum Jacobum, sive sanctum
Nicolaum aut sanctum Egidium, equitaturas domus prestent,
sed alicui bono amico nostro iter octo dierum prestare
fratribus concedimus hac conditione, ne inde bellica arma
gerat. Boves et currus suos nec alias bestias nullus fratrum
prestet ad castellum muniendum vel instrumentum defensionis
ducendum.
In dominicis diebus et in sancte Maria festivitatibus et in
solennitatibus sanctorum , quas sancta ecclesia universaliter
tenet, nullus fratrum de supradictis bestiis laborare praesumat,
nisi causa tempestatis aut latronis aut ecclesie construende, et
si eas causa Dei prestare voluerit pauperibus, prestet. Nullus
fratrum ad redemptionem alicuius capti portet, nec ei auxilium
faciat nisi cibi. Neminem in pace sive in guerra conducat nec
alicui fedeiiussor sit.
Aurum vel argentum aut (rem) aliquam portandam atque
custodiendam ab aliquo minime accipiat, nisi cum testimonio
et hac conditione, quod si frater ab aliquo requisitus fuerit,
non mentietur , et si eam aliquomodo amittit, nullomodo
reddet nec restaurabit.
Hominibus sive mulieribus fratres in foris sive in feriis
veetes nec robbas nullumodo emant. Nullus frater absque
licentia magistri mulierem retineat nisi hac conditione, ut, cum

53
fratribus placuerit, possint eam dimittere; veros videlicet filios
militum aut civium aut parentum sive amicorum vestrorum
omnino vobis interdicimus, nisi tales, quos loco pastorum ant
armigerorum aut servientium habeatis.
De reditibus, quos in Jerusalem mittere proposuimus, scilicet de
confratribus et de dimissionibus et de censibus et de omnibus reditibus
nummorum, frater scienter plus quam vivendi gratia solet, consumere non
audeat, et si pro aliqua magna necessitate domus de supradictis
reditibus acceperit, precipimus, ut quidquid acceperit, numeret
et de labore vel de nutrimento domus sue restauret. Nullus
frater fratri suo aliquid vendat, sed si frater indiget alicuius
rei, quam alius frater venalem habet, egenti fratri prestet
pretiumque computet et magistro suo dicat.
Nullus fratrum predam vel robbam scienter emat nec
custodiat, nec alicui sue potestatis homini sive mulieri emere,
vel custodire permittat. Nullus fratrum de baiulatione sua
exeat aut aliquem mittat, nisi pro necessitate domus, quando
in nocte in supradicta baiulatione iaceat. Sed si archiepiecopus
vel episcopus vel archidiaconus aliquem mittere voluerit,
quantum potestas supradictarum personarum est, frater si vult,
et absque perturbatione rerum suarum ire potest, eat; si tamen
viderit, rem, pro qua rogatus fuerit, honestam esse faciendam.
Dominica die ante festum s. Martini omnes frates
quadragesimam accipiant. Nullus frater causa comedendi vel
potandi tabernam ingrediatur, nisi forte hospitium suum fuerit.
Nullus frater a messoribns pro loco messis sue nummos aut
aliquam peccuniam accipiat, nec ab his, qui in horreis blaves
parare debent. Nullus fratrum in die lune carnes manducet,

54
nisi nativitatis ipsa dies fuerit vel nisi causa infirmitatis. Hanc
institutionem omnes fratres indesinenter teneant, ita ut nihil inde
pretermittant, nisi licentia maioris magistri, qui in his Italie partibus
moratur.
In pascha servatur cum tribus sequentibus diebus. In die
s. Marci ieiunant sed laborant; festum Philippi et Jacobi servant
cum ieiunio. Inventionem s. crucis servant sine ieiunio. In
rogationibus ieiunant tres dies; ut servent diem ascensionis. In
pentecosten servant tres dies; festum s. Barnabe servant sine
ieiunio. Nativitatem s.Johannis Bapt. servant cum ieiunio; festum
s. Petri et Pauli servant cum ieiunio; festum Marie Magdalene
servant sine ieiunio; diem s. Jacobi servant cum ieiunio; festum s.
Petri ad vincula servant sine ieiunio; festum s. Laurentii servant
cum ieiunio; assumptionem s.Marie servant cum ieiunio; festum s.
Bartholomei servant cum ieiunio. Decoll. s. Johannis servant sine
ieiunio. Nativitatem s. Marie servant sine ieiunio. Exaltationem
s.crucis servant sine ieiunio; festum s. Mathei servant cum ieiunio;
festum s. Michaelis servant cum ieiunio; festum Luce evangeliste
servant cum ieiunio; festum Simonia et Jude servant cum ieiunio;
festum omnium sanctorum servant cum ieiunio; festum s. Martini
servant fratribus laborantibus; festum s. Andree servant cum
ieiunio; festum s. Nicolai servant sine ieiunio. Festum s. Thome
servant cum ieiunio. Nativitatem Domini servant cum tribus
sequentibus diebus; diem circumcisionis servant sine ieiunio.
Epiphaniam Domini servant cum ieiunio. Purificationem s. Marie
servant sine ieiunio; festum s. Mathie servant cum ieiunio; festum,
Petri de cathedra non servant. Annuntiationem Domini servant
cum ieiunio. Si autem hec festa die lune evenerunt, praecedente
die sabbati ieiunia fiant.

55

Potrebbero piacerti anche