Sei sulla pagina 1di 447

The Project Gutenberg eBook, La Divina Com�dia: Complete, by Dante

Alighieri, Translated by Ermes Culos

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.net

** This is a COPYRIGHTED Project Gutenberg eBook, Details Below **


** Please follow the copyright guidelines in this file. **

Title: La Divina Com�dia: Complete


English title is Dante's Divine Comedy, Complete

Author: Dante Alighieri

Release Date: July 3, 2005 [eBook #16190]

Language: Friulan

Character set encoding: ISO-8859-1

***START OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COM�DIA: COMPLETE***

Thanks to Ermes for this translation, and Al Haines for formatting.

Translation Copyright (C) 2005 by Ermes Culos.

La Divina Com�dia

di Dante Alighieri

Tradus�da tal furl�n di San Zu�n di Cjas�rsa

da Ermes Culos

Pre�mbul

Chista tradusi�n a � stada fata par divi�rsis raz�ns. Ta li mes


ultimis visitis a San Zu�n i'ai not�t che i z�vins a no �sin cuasi
maj il furl�n cuant ca disc�rin fra di l�u. Cuasi sempri a si espr�min
in tali�n--encja cuant ca p�rlin cuj so genit�us. Che chistu al s�di
in ducju i sens un ben o un mal a � roba discut�bil. A som�a, per�,
che sta us�nsa daj z�vins a sta segnal�nt una specje di m�ndi a la
lenga furl�na. Cuant che scju z�vins a sar�n encja l�u p�ris e m�ris,
cuasi sens�ltri a ghi parlar�n tali�n ai so fi�j, cul risult�t che paj
fi�j di che generasi�n l� il furl�n al sar� na curiosit�t e basta;
sens�ltri a nol sar� p� che lenga viva ca us�vin i so nonus. Cuss�
chista tradusi�n a � un me p�sul contribut a la preservasi�n da la
lenga daj nustri v�cjus.

I me fi�j, nas�s in Canada, a cogn�sin a mondi puc il furl�n. Una d�,


forsi, a sar�n tent�s di parl� il furl�n si no altri par cap� se ca la
scrit so p�ri. A pol d�si encja che il me lavoru a ju incuriosar� a
l�zi Dante--ca no sar�s tant na bruta roba.

Mi par di cap� che La Divina Com�dia a � stada za traduz�da in furl�n,


per� in tal furl�n classic, di �din, di San Dan�j. Da se chi saj j�,
li �peris di Dante a no son maj stadis traduz�dis (par compl�t) tal
furl�n di San Zu�n di Cjas�rsa--cal sar�s il me furl�n, la lenga daj
me vecjus, daj me fradis, da li me mem�ris da frut. Par trad�zi Dante
a no mi ocorar�s altra razon che chista.

Pasolini, ta un daj so scr�s, a la suger�t che par tant val�u cultural


cal v�di, il furl�n al resta pur sempri la lenga dal contad�n; a me
m�ut di cap�lu, una lenga che, encja se coma spi�li a fa ben j�di se
ca l� un furl�n, a resta pur sempri una lenga semplicj�ta, adat�da a
la vita da paes�t, cu la so parlada daj cjamps, da li st�lis, da la
plasa, dal bar, da la mar�nda e s�na, da li n�sis, daj funer�j, e daj
od�us e rum�us da li s�ris di est�t. Una lenga, d�ncja, sensa nis�na
pret�sa di pod�j tir�si su da la cj�ra e riv� a espr�mi val�us
cultur�j p� als e astr�s.

E che l�, che di j�di se Dante al var�s pod�t us� il furl�n coma il so
"dolce stil novo" inv�nsi dal tosc�n--che l� a � stada na roba ca mi'a
incurios�t tant e ca mi a poc�t un bel puc a fa stu c�mpit.

Guida a la pronuncja dai voc�buj us�s ta chista tradusi�n

Voc�ls:

Li vocals a van pronuncj�dis coma ches dal tali�n. L'ac�nt vi�rt ( ` )


a l� us�t par indic� la s�laba ca ris�if l'ac�nt natural da la per�ula
o pur par indic� signific�s difer�ns da la per�ula, coma par es�mpli
"n�ta" e "not�." Par raz�ns di semplicit�t a no son us�s altri ac�ns
(coma chel sier�t o chel dopli). Coma tal casu di "n�ta" e "not�," la
distinsi�n di signific�t a � rind�da as�j ben dal ac�nt vi�rt.

Conson�ns:

1. La i-l�ngja ( J ) a � us�da par indic� il sun da la "j" in


per�ulis coma "j�" e "cj�sa."
2. La "z" a � sempri dolsa, coma ta li per�ulis "zin," "z�mul,"
"az�it" e "liz�j."
3. La "s" a � cuasi sempri dura, coma ta li per�ulis "stala,"
"strap�s" e "maestro." Ogni tant a rit�n il sun dols, coma tal tali�n;
par es�mpli "causa" e "p�usa."
4. La "c" o la "g" segu�da da la i-l�ngja a ghi confer�s a la "c" o a
la "g" il sun mol coma ta li per�ulis "dincj" e "grancj" op�r "d�ngja"
e "st�ngja."
5. La tradusi�n a no fa distinsi�n fra la "c" dura e la "q."

Esig�nsis di rima:

La tradusi�n a mant�n il p� pus�bul la tersa rima dal original, encja


se ogni tant a r�min doma li ultimis dos l�teris di una riga (o
adirit�ra l'ultima e basta), c�sus ca sus�din raram�nt in Dante.

La tradusi�n a si at�n pur a la endecas�laba dal original. Purtr�p,


righis di d�is o d�dis s�labis, na volta ch�, na volta l�, a sbrisin
j�. A � da not�, per�, che encja Dante ogni tant al usa cualchi s�laba
in p� o in mancu.

Riconosim�nt:

Ta la me tradusi�n a mi'a tant asist�t La Divina Commedia, Testo


Critico della Societ� Dantesca Italiana, riveduto, col commento
Scartazziniano rifatto da Giuseppe Vandelli. A mi'a pur jud�t la
version eletr�nica Mediasoft da La Divina Commedia.
Par mancj�nsa di un vocabol�ri dal furl�n di San Zu�n di Cjas�rsa,
i'ai us�t il Vocabolario della Lingua Friulana di Maria Tore Barbina,
ca mi � stat am�ndi �til, coma che ogni tant a mi � stat �til pur Il
Nuovo Pirona.

Prima Cantica: Infi�r

Cjant Prin

A met�t strada dal nustri lambic�


mi soj cjat�t ta un bosc cuss�[1] scur
che'l troj just i no podevi p� cjat�.

A cont�lu di n�uf a � propit dur:


stu post salv�di al sgrif�va par dut
che al pens�ighi al fa di n�uf timour!

Che colp am�r! Mur� a l'era puc pi brut!


Ma par trat� dal ben chi'ai cjat�t
i parlar�i dal altri chi'ai jod�t.

I no saj propit coma chi soj entr�t:


cun chel gran s�n che in chel moment i v�vi,
la strada justa i v�vi bandon�t.

Necu�rt che in riva in su i z�vi


propit la ca finiva la val�da--
se tremar�la tal c�u chi sint�vi--

in alt jod�t i'ai la so spal�da


vist�da belz� dai rajs dal pian�ta
cal mena i �ltris dres pa la so strada.
Mancu p�ura al�ra--malad�ta--
che dentri tal c�u mi veva dur�t
la not di dol�u fin ta sta m�ta.

E coma chel che cuj so sfu�rs da mat


a l� riv�t da l'onda a la riva
al vu�rda di n�uf il per�cul scjamp�t,

cuss� jo cu la m�ns ca mi bul�va


mi soj volt�t dav�u a vuard� il p�s
che maj, ma maj, a la las�t zent viva.

Dopo �simi ripos�t dal strap�s


mi soj met�t a zi su pa la riva
si che il pi� fer a l'era s�mpri il p� bas.

V�rda tu, ta la cul�na, viva


una lins tant svelta e lizer�ta
cu' na pi�l maci�da ca la vist�va

dav�nt di me dut ta'un colp a si b�ta


e tant intr�c a mi'a dat sta trap�la
ch'in dav�u quasi mi'a fat z�, la bruta!

In ta sta mat�na am�ndi bi�la


al zeva su'l sor�li cun che st�lis
ch'�rin cun lui qu�nt che l'am�u div�n 'la

mov�t par prin dutis che robis bi�lis;


cuss� che i v�vi raz�n di sper�
da la l�nsa[2] dal p�l pitur�t e l�s

cul timp e'l d�ls da la stagi�n ca l'�ra;


ma'i no sav�is se p�ura ca mi'a f�t
la vista di un le�n che da la si�ra

ben c�ntra di me si veva slancj�t


cul cjav�n alt e una f�n rabi�sa
che l'ari�ta st�sa a veva trem�t.

E una lupa di sig�r bram�sa


par via da la so gran magr�sa
--a cui ghi la v�via fata pel�sa?--

a mi a mi era di tanta grav�sa


cul ter�u cal vegn�va f�u dai so v�j
che v�a lui il sper� da l'alt�sa!

E coma chel ca'l crompa robis par l�i,


fin cal r�va il mom�nt cal pi�rt su dut
al stenta a cr�dighi, coma i m�i;

cuss� i eri rest�t j� ta chel troj�t


pars� che'l nem�l sensa nisuna p�s
mi feva z�'n ju, la che'l sor�li 'l� mut.

Int�nt chi mi ruvin�vi la a bas


dav�nt daj v�i a no mi'�se capit�t
chel chi lu vin scolt�t puc tai timps pas�s.

Cu�nt che lui di front di me a si a mostr�t


"Miserere di me," i ghi'ai sig�t,
"se s�tu tu, ombr�na o omp f�t?"

E lui cuss�: "No omp; omp i soi za st�t,


e i mes a �rin ducju d�i lomb�rs;
tant l'un che l'altri bon mantov�n l� stat.

Nas�t sub J�lio, �ncja se un puc tars,


i ai viv�t a Roma sot il bon Aug�st
tal timp dai d�us d�cius fals e busi�rs.

Soj stat po�ta e i'ai cjant�t dal just


fi d'Anchise, vegn�t u ch� da Troja,
dop'che l'Ilion brus� 'la jod�t, cun puc gust.

Ma tu, pars� t�rnitu ta sta n�ja?


pars� no sc�litu la culin�ta
ca � prins�pit e raz�n di dut'la gi�ja?"

"Sotu tu chel Virgilio, font maj suta,


che dal bj�l parl� i no ti sos maj sid�n?"
i ghi'ai rispund�t cu la front bas�ta.

"O dai altri po�s on�u e ramp�n,


i speri cal z�vi'l gran l�zi e am�u
ca mi'an fat zi'n sercia dal to lum�n.

Ti sos tu il me maestro e aut�u,


doma tu ti sos chel dal cual i'ai cj�lt
il stil bj�l ca mi a fat s� grant on�u.

J�t che lupa ca m'ha fat fa zirav�lt:


liber�imi di ic, tu chi ti sas tant,
che ic a mi ha las�t cuss� tant strav�lt."

"Cambia strada prima da zi in dav�nt,"


'la dita, vint jod�t li me l�grimis,
"se stu brut bosc ti vus las� scjamp�nt,

che la bestia pa la cu�l ti pl�nsis


no l�sa nis�n pas� par sta via.
Lu copa e basta--cuss� lu imped�s.

A � tant colma di cativ�ria


che maj no si svu�jta da la brama--
sempri a mangiar�s, sta bruta tr�ja!

Cun t�ncju nem�i a fa da put�na


e pi'ncjam� a sar�n fin che'l Veltri[3]
a la far� ben crep�, sta rufi�na.

Chistu nol mangiar� ne cjera ne p�ltri,


ma conos�nsa, am�u e gran virt�t,
e luj al vivar� tra feltri e feltri.
Sta pu�ra Italia a var� pur sal�t
par c�i a � mu�rta la Camil�ta
fer�da cun Euri�l, Turn e Nis�t.

Chistu la scorsar� d'ogni vil�ta,


fin ca la var� ta l'Infi�r ribut�da,
la che l'invidia 'veva rad�s, duta.

J� pal to ben i ghi l'ai za pens�da;


tenti dav�u di me; st�mi vis�n;
zar�n f�u di ch� pa l'eterna strada,

indul� che i disper�s a s�ghin,


e si lam�ntin li �nimis v�cis
che la seconda m�art d�cius a br�min;

ti jodar�s, po', ches ca son cont�ntis


tal gran f�uc, pars� ca sper�n di zi li,
un bel d�, fra li �nimis be�dis.

Dopo, se cun l�u i ti volar�s z�,


ti zar�s cun anima ben pi degna:
cun ic ti lasar�i al me part�;

che l'imperat�u che las� al regna


par ch'j�'i soj stat rib�l al so alt com�nt
nol v�u che par me la di lui si v�gnja.

Ch�'l st�, chel che di d�t a l� comand�nt,


ch� a l� il so post e la so sit�t:
be�t chel che ch� al cl�ma in dav�nt!"

"Ti domandi di n�uf, poeta laud�t,


par chel diu che tu no ti'�s cognos�t,
fa'n m�ut chi scj�mpi stu mal disgrasi�t,

m�nimi ta chel post chi ti'as jod�t,


chi vu�j j�di la pu�rta di San Pi�ri
e chei ch'al j�di a ti'�n tant displas�t."

A si'a mov�t, e j� vis�n ghi �ri.

Cj�nt Sec�nt

Il d� al stava fin�nt, e l'imbrun�


al ciol�va i nem�i ca son in cj�ra
da li so fad�js, e d�ma j� u ch�

mi prepar�vi par lot� che gu�ra


tant dal cjamin� e p� da la piet�t
che, pr�cis, i far�i j�di com'�ra.

Jud�imi, M�sis; e'Nz�n[4], t�nti als�t.


O m�ns chi ti has scr�t se ch'j'�i jod�t,
ch� si mostrar� la to nobilit�t.
I'�i tac�t: "Po�ta, vu�rdimi d�t,
j�t se di virt�t in daj as�j, e c�u,
prima di v�imi tal pas p� alt met�t.

Tu ti dis che di Silvio il genit�u,[5]


encjam� corut�bil, al imort�l
s�cul a l� z�t, cun cj�r e pi�l di f�u.

Per�, se l'avers�ri di �gni m�l


'l� stat bon cun luj pens�nt a l'�lt efi�t
cal sar�s vegn�t da luj e'l ch� e'l cu�l,

nol par un gran m�l a l'�mp di intel�t,


che luj a l'�ra di Roma e imp�r
dal grant emp�reo par p�ri el�t:

La cual e'l cual, a vol�j d�zi il v�r,


stabil�da'� stada coma il post s�nt
'nd� ca risi�it il suces�u dal gran Pi�r.

Par chist'and�da che tu ti ghi das v�nt,


a la cjat�t f�u r�bis ca l'an jud�t
a v�nsi, �ncja il Papa, p� av�nt;

il Vas[6] d'elesi�n a si � pur inoltr�t


par part�ighi cunfu�rt a chej pu�rs fed�j
ch'il pod�i salv�si a v�vin sper�t.

Ma j� pars� v�gniu; non d�ze di mi�j?


j� no s�j En�a, e n�ncia Pauli;
no lu m�rti, lu san �ncia i usi�j.

A l'� par ch�stu che se'i mi l�si zi l�


no vor�s che il me vign� al fos m�t:
tu'l s�s, d�s tu, che j� no r�vi fin l�."

E coma chel ca nol v�u p�'l desider�t,


e n�uf pens�is a ghi c�mbin prop�sit,
di mout che dal pr�n dut a l� cambi�t;

cuss� i'�i fat j� ta chel post scur�t,


pars�, pens�nt, i'ai bandon�t impr�sa,
ca era propit bruta in prins�pit.

"Se j� i'�i ben cap�t la to int�sa,"


a'a rispund�t che brava ombr�na,
"ti sos un bel puc paur�us, n'oc�r scusa;

e chistu tanti v�ltis il omp al frena


e gh'imped�s di cre� robis bi�lis;
cuss� fan li b�stis cuant c'an ombr�na.

Par ch� tu da sto tim�u ti ti l�beris,


i ti dizar�i di te dut se chi s�j
dal prin moment chi ti mi'as dat pens�is.

I'�r'l� cun chej che pi'n alt no zar�n maj,


e una be�da da li p� bi�lis
mi'a clam�t, e j� ghi'�i d�ta, �D�zmi, d�j.'

Ghi luz�vin i v�j p� da li st�lis,


e ic'a scuminsi�t, d�lsa e b�na,
cun v�us da �nzul ta li per�ulis:

�O tu buna anima mantovana,


famosa encjam� tal mont e in su,
ca restar� fin ch'el mont si lont�na,

il me bon comp�j, e no par c�su,


ta chel riv�n desert 'l� s� imped�t
dal cjamin� che dal tim�u al v�u zi j�.

i'ai p�ura cal sedi s�'nsimin�t


ch'j� tars al aj�t mi sedi lev�da,
coma che las� di luj i'ai cap�t.

'D�s m�viti: cun per�ula orn�da


e cun se ca zova a t�gnilu su,
j�dilu, ch'j� mi s�nti consol�da.

I s�j Beatr�s, chi ti pr�j da ca su;


i ven dal post 'ndul� chi vol�s torn�;
a mi fa parl� l'am�u ca l� pi'n su.

Cu�nt chi t�rni c�l me sign�u a parl�,


di te i mi lodar�j di sp�s cun luj.'
A'a tas�t: e pront j� a favel�.

�O fi�la di virt�t, unica par c�j


la n�stra r�sa a � pi colma di d�t
chel cj�l ca la tant m�ncu gr�ncj' i s�rcui.

Tant mi pl�s l'�rdin chi ti mi'as met�t


che l'ubid�, se'l za f�s, al sar�s tars;
dis pur il to vol�j; al sar� sint�t.

Ma d�zmi pars� chi no ti'as regu�rs


di vign� ca j� propit ta stu c�ntri
da chel gran post, l� che di torn� ti �rs.'

�Sic�ma chi ti v�us sav�i tant in d�ntri


ti dis a la c�rta,' a'a rispund�t,
�pars� ch'i no'ai p�ura di se ch'j�'i �ntri.

Si a di t�mi d�ma di chel, dut


chel, cal podar�s a �ltris f�ighi mal;
d'�ltri no, ca nol oc�r �si tem�t.
J�'i soj fata par gr�sia di Diu, tal,
ca no mi t�cja la v�stra mis�ria,
coma che stu gran f�uc no mi � let�l.

F�mina gent�l[7] a � las�, s�ria


par chist'impedim�nt che par me ti v�s,
che il jud�si dur las� al va via.

Ch�sta a ghi'a fat sen a L�sia[8], pi'n b�s


e ghi'a dita:--A la di te'l to fed�l
am�ndi bis�gna; ad�s ch�stu ti lu s�s--.

L�sia, ca � c�ntra di �gni crud�l,


a � vegn�da li 'ndul� ch'i'�ri j�,
be�da, sint�da cu' l'ant�ca Rach�l.

A' dit: Beatr�s, loda di Dio,


no j�ditu chel che t�nt ben ti ha vol�t,
che par t� al vulgar ghi ha dit ad�o?

No s�ntitu il so pl�nsi penos�t?


No j�ditu la mu�rt ch'al sta combat�nt
ta che cur�nt che'l mar no'a maj vins�t?

Tal mont no � maj st�da s� svelta z�nt


a fa'l so c�mut o v�j'l so d�n scjamp�t,
coma me, che dopo un moment

i soj vegn�da j� dal me post be�t,


fid�da d�ta dal to on�st parl�
cal on�ra te e chej ca l'an scolt�t.'

Dopo di v�jmi fat dut stu razon�,


si'a volt�t cuj vuj luz�ns di l�grimis,
ch� sensa tonton� sv�lt mi soj mov�t

e'i soj vegn�t da te, li chi ti �ris;


i'�i scors�t che tr�ja chi ti has tem�t,
che sbris� ti a fat da li rivis j�stis.

D�ncia se �se? Pars� s�tu ferm�t?


Pars� i'atu cuss� tanti p�uris?
Su, dati cor�giu, no but�ti j� dal d�t!

Vu�rda che tre f�minis bened�tis


a si c�rin di te las� tal cj�li,
e'l me parl� ti prom�t robis bi�lis."

Coma i flor�s che di not il g�li


a ju inghiriz�s, cu la prima l�s
a si vi�rzin d�ciu dres tal so st�li;

cuss� cun me, ch'i'�ri di virt�t m�s,


dut t'un trat mi soj sint�t plen di cor�giu;
i'�i dit, com'un che d�bis non da maj v�s:

"O se buna ch� ca mi'a jud�t ca j�,


e tu pur chi ti'as ubid�t s�bit
a se ca ti'a dita, cun tant el�giu!

Desid�ri ti mi'as met�t tal c�u cal rit,


tal che p� in dav�nt i vu�j zi cun te:
i soj propit torn�t tal prin prop�sit!
Va, c'un s�u vol�j ni un�s, te e me:
tu duce, tu maestro e tu par�n."
S� ghi'ai dita, e dopo ca si'a mov�t,

i soj entr�t ta chel alt e vert strad�n.

Cj�nt Ters

PAR ME SI VA L� DA LA VAL DISGRASIADA,


PAR ME SI VA L� DA L'ETERNO DOL�U,
PAR ME SI VA L� DA LA ZENT PIERD�DA.

IL J�ST A LA MOV�T IL ME GRAN FAT�U:


I SOJ DA LA FU�RSA DIVINA STAT FAT,
DAL DUT SAV�J E GRANT, E DAL PRIN AM�U.

N�JA DAV�NT DI ME 'L� MAJ STAT CRE�T,


F�U CHE CHEL CHE COMA ME 'L� SEMPRI CH�.
DUT'L SPER� BAND�NA NA VOLTA ENTR�T.

Sti per�ulis, sc�ris coma l'imbrun�,


jod�t i'�i scr�tis ins�ma d'un puart�n;
e j�: "Mestri, j�dimilis a cap�."

E l�j a mi, coma un cal sa dut ben�n,


"Chi a'� miej bandon� ogni suspi�t;
chi a'� mi�j cal sedi m�art ogni tont�n.

Sin tal post riv�s ca no l� maj cuj�t.


T'jodar�s zent che di mal'n dan da par dut
e ca'an pierd�t il ben dal'intel�t."

E av�nt la so man ta la me met�t,


cun m�sa surid�nt, ca mi'a dat cunfu�rt,
cun luj ta li r�bis segr�tis soj z�t.

U chi l�gnis, susp�rs, e pl�nzi fu�rt


si sint�vin ta l'aria sensa st�lis,
che j� dal me lagrim� mi soj necu�rt.

L�nghis divi�rsis e strambolot�dis,


colps di r�bia e per�ulis di dol�u,
v�us su, v�us j�, cun sun di mans jud�dis,

a f�vin un muline� di rum�u


ca l'era sempri l� ta l'aria scura:
cuss� vint e savol�n a fan l'am�u.

Al�r j�, pecjad�u, cun gran primura


i'�i dit: "Maestro, se ca � chi s�nt?
E cuj s�ni chej ca l'�n cuss� dura?"

E luj a mi: "Chistu grant avilim�nt


a l'an li animis puar�tis di chej
ca no'an fat ne dal bon ne dal brut, viv�nt.

A son miscul�dis cun chel grup int�j


di chej anz�i ca no si son ribel�s,
ma n�ncja 'ghi son stas a Diu fed�j.

No es�nt pi bi�j, l'Alt a i'u� f�u but�s;


nep�r dal prof�nt infi�r no son vol�s;
e cuss� nis�na gloria paj dan�s."

E j�: "Mestri, se ca'an chej ch� vegn�s


ca si lam�ntin sempri e cuss� tant fu�rt?"
E luj a mi: "Ti lu dis si ti lu v�s.

Ch�scjus a no'an sper�nsa da la mu�rt;


la so vita svu�rba a � tant basa,
ca invidi�jn dut se ca no ghi fa part.

Fama di l�u il mont a no ghi'n lasa;


tant Bont�t che Gjust�sia 'j� trata mal:
las�nju li ca son; vu�rda e pasa."

E j�, rivuard�nt, jod�t i'ai un segnal


che zir�nt cuss� tant svelt al z�va
c'ogni altra posa a pareva mal;

e dav�u una fila l�ngia'l veva


di zent, che j� in no var�s maj crod�t
che la mu�rt tanta a ni distruz�va.

Dopo chi v�vi qualchid�n cognos�t,


mi soj necu�rt da la ombr�na di chel
che par vilt�t a la fat il grant rifi�t.[9]

J� i'ai cap�t propit a v�lu che chel


chi jod�vi ch� a �rin i paur�us
rifiut�s dai am�s e dai nem�s dal cj�l.

Scj� disgrasi�s piet�us maj viv�t 'v�vin;


ducj�s n�s a �rin, e spunz�s par dut
da �spis e da moscj�ns a vegn�vin.

Rig�dis di sanc li m�sis i vin jod�t;


ai so pi� si miscj�va di lagrimis
e'l vegn�va da vi�rs schif�us lec�t dut.

S�bit dopo j'ai not�t altri v�is,


e zent i'ai jodut in riva di un grant flun;
i'ai dit: "Maestro, a'� mi�j chi ti d�zis

cuj ca son chej la e pars� che ogn'un


al par s� pront da z� ta l'altra banda:
l�s an d� p�cja e i non cogn�s nencj�n."

E luj a mi: "Dut ti sar� av�nda


clar cuant che i fermar�n i nustri pas
la che l'Acheron a si ten la sponda."
Al�ra cuj me vuj vergogn�us e bas,
tim�nt che'l me tabaj� no ghi plas�s
fin in riva dal flun i mi'ai dita: Tas.

A stu punt ta'un barcj�n cuj' j�diu ad�s?


Un vecj�t[10] dut blanc dal pel�n strav�cju,
sig�nt: "Guaj a vualtris, spirs brus e mes!

No rivar�is maj i poscj' als a j�diu:


i vu�i part�vi ta che altra riva,
'nd� che'n cj�lt o'n fr�jt, il scur'l ven sempri j�.

E tu chi ti sos chi, anima viva,


va via da scj� chi, ca son ducj�s mu�rs."
Ma jod�t chi no las�vi la riva,

a la dita: "Par altra via o pu�rs


ti zar�s in spi�gia par pas�, no chi:
una barcj�ta ti partar� pi tars."

E'l me capo a l�j: "Car�n, sta fer l�:


al v�u cuss� 'nd� che dut si pol v�j
se ca si v�u; n�sta domand� di p�."

E eco che fers son stas chej cragn�us p�j


dal barcjad�u di che livida pal�t,
cuj v�j coma b�ris r�sis, par int�j.

Ma st'�nimis, ca sufr�vin tal so nut,


s'impalid�vin e bat�vin i dincj'
ap�na ca sint�vin il parl� crut:

a bestem�vin Dio e'i so par�ncj',


la zent e'l post e'l timp e'i gragn�j
da la so sim�nsa--e via cuj dincj.

Sul pi tars, un�s d�cjus insi�mit, chej,


planz�nt fu�rt, son zus tal salv�di riv�n
cal cjoj su chej che Diu no volin vej.

Cuj v�j di b�ris, chel dem�ni, Car�n,


a ghi fa un sen e d�cjus al cj�j su;
par chej ca van plan, il remo l� bast�n.

Coma che d'aut�n li fu�is a colin j�


una dopo l'altra, fin che li br�ghis
a l'j�din d�tis in cjera da la su,

cuss� l'era cun che brutis sim�nsis


di Ad�m, che dal riv�n si but�vin,
un'a'una, com'usi�l chi ti cl�mis.

E via che ta l'onda scura 'z�vin,


ma prima 'ncjam� di riv� la di l�,
chi di c� altri tantis a vegn�vin.

"Caro'l me bon frut," al dis'l me mestri l�,


"chej ca van a mur� ta l'ira di Diu,
da ogni pa�s a vegnin ducius ca;

e'a son prons a trapas� chel flun la j�,


spron�s--e coma--da la gjust�sia dal'Alt;
si che, tim�u o no, no si pol ferm�ju.

Par ch�, maj nis�n pasa sensa tu�rt;


per�, se Car�n di te si lagna,
za ti sas il pars� dal so lam�nt fu�rt."

Al fin di chistu, la scura cjamp�gna


a'a trem�t tant fuart che dal spav�nt
la mins di sud�u encjam� mi bagna.

La cjera in l�grimis a sofl�t un vint


ca la balen�t un clar�u ros�t
che via a mi'a cjolt ogni sintim�nt;

E j� che'l me cjaf 'nsimin�t l� zut.

Cj�nt Cu�rt

Mi'� stat rot tal cj�f chel sun prof�nt


da'un brut rum�u di ton chi'ai al�r sintut
com'un ch'a colp sve�t al torna tal mont.

E'n z�ru'l v�li ripos�t i'�i mov�t;


s�bit mi soj als�t e int�r vuard�t
par cognosi'l post 'ndul� chi'�ri vegn�t.

Il fat 'l� che tal �rli mi soj cjat�t


di che val�da dal bur�n dolorous
che sensa fin al ris�if un lam�nt scunfin�t.

Sc�r e prof�nt l'era stu post nebulous,


tant che par cu�nt chi vuard�vi tal font,
no jod�vi nuja ta stu bus piet�us.

"Ad�s ven, chi zin ju ta stu svu�rp di mont,"


a la tac�t il poeta, palid�t:
"jo'i saraj prin e tu ti sar�s secont."

E j�, che'l so col�u i vevi ben jod�t,


ghi'ai dita: "Coma v�gniu, se tu ti t�mis
chi ti'as da dami cor�giu in dut?"

E lui: "Il grant pat� di che pers�nis


ca son ca j� mi fan tant impalid�
dal dol�u che tu p�ura ti lu pensis.

Z�n, vin tanta strada da fa'n ta stu d�."


Cuss� diz�nt l� part�t e mi'a part�t
tal prin s�rcul cal 'mbr�sa chel ab�s l�.

Ta chel post ch�, secont chel chi vin scolt�t,


no l'era tant'l pl�nzi coma'l suspir�
che trem�'l f�va dut pal'eternit�t.

Chist l'era pat� sensa turt�ra


par s� t�ncju di l�u da no cr�di:
fr�s, f�minis e omps'a f�vin 'na mura.

Il bon Maestri a mi: "No ti v�us di


chej spir�s l� chi ti conti cuj ca son?
Prima di zi'n dav�nt i vuej fati jodi

che l�u no'an maj pecj�t, e se m�ris a'an,


no b�stin, pars� ca no'an vut bati�sin,
ca l� pu�rta dal cr�di che par tel� bon.

E s'an viv�t dav�nt dal Cristian�sin,


Diu no'an vut ocasi�n di ador�;
e un di ch�scjus i soj j� med�sin.

Par difi�s cuss�, no par altra tara,


i sin pjerd�s, e sol di chist ufind�s;
i desider�n dut, ma sensa sper�."

Se mal ca mi'an fat chej pens�is 's� sint�s;


ma cuancju di l�u di cuss� grant val�u
ch'jod`ut i'ai ta chel limbo, ducjus sospend�s!.

"Contimi, Maestro, contimi, sign�u,"


j'ai scuminsi�t par vol�i �si sig�r
di che buna fede ca v�ns ogni er�u:

"F�u da stu post chi, cal vedi merit�t


o no, no �se maj stat be�t nis�n?"
Cap�t a volu il me signific�t,

A la dita: "J� i'eri n�uf ta stu stat


cuant ch'jod�t i'ai vign� un grant e pot�nt
cun un clar sen di vit�ria coron�t.[11]

Cun luj a l� zut il pari da la zent,


il fi Ab�l e l'anima di No�,
e di Mos�, legista e ubidi�nt;

il v�cju Abramo e Davit il re,


Israel cun so pari e cuj so fi�j,
e Rach�l che tant al vol�va vej cun se:

chiscj�s e altris be�s son stas da Luj;


e ti'as di sav�j che prima di l�u
nis�n si salv�va, sa no'erin �nzui.

Al parlava ma'i no st�vin in dav�u;


a travi�rs il bosc i par�vin via,
stu bosc cun t�ncju sp�ris d'ogni col�u.

No �rin 'ncjam� tant lontans zus v�a


dal post dal sun, cuant ch'i'ai jod�t un f�uc
che'l scur di chel mont al scorsava via!
I'�rin encjam� un puc lont�ns dal l�uc
ma mi'� dut ta'un colp par�t da j�di
se zent in gamba ca ghi vegn�va f�u.

"O tu che si�nsa a �rt ti sas g�di,


cuj sonu chiscj�s ca'an cuss� tant rispi�t?
Ca no son coma i' altris si pol ben crodi."

E luj: "Di si tant on�u a son sogj�t,


dal m�ut che las� di te son trat�s,
che'l cj�l'ju gr�sia e'n dav�nt ju m�t."

Intant una v�us i'�i sint�t ch� a b�s:


"F�jghi tant on�u a stu grant po�ta:
al't�rna'l so spirt, ca ni v�va las�s." [12]

Cuss� dit e la v�us di n�uf cuj�ta,


cu�tri spiris jod�t i'�i vign� u ch�,
cu la musa ne trista ne contenta.

Il me bon mestri a la tac�t cuss�:


"Vu�rda chel la, cu la spada ta la man,
cal sta cjamin�nt dav�nt di chej tre l�.

Ch�stu l� Omero, poeta sovr�n,


l'altri l� Or�sio, satiric, cal ven;
Ovidio'l ven ters e par ultin Luc�n.

Per� coma che ogni un al conv�n


tal n�n ca la sun�t cu'na v�us bes�la,[13]
a mi fan on�u, e di stu ch� a fan ben."

Cuss� jod�t i'ai d�ta la bi�la scu�la


di chel sign�u ca la cuss� alt il cj�nt,
che p�'n alt daj altris com'aquila'l svu�la.

Dopo st�s un puc insi�mit, razon�nt,


vi�rs me si son volt�s e mi'�n fat bon sen,
e'l me maestro 'la sorid�t di tant.

Pi on�u �ncjam� mi f�vin--oh cuant ben!--


mi'an consider�t un da la so schi�ra,
cuss� chi eri sest tra chel grant inz�n.[14]

Cuss� sin zus fin la da la lumi�ra,


parl�nt di che robis che'l t�si l� bi�l,
propit coma'l parl� 'ndul� ca l'era.

Sin riv�s al pi� di un n�bil cjascj�l,


circond�t si�t v�ltis da �ltis m�ris,
difind�t dut int�r da un bel rus�l[15].

Ch�stu v�nt nu pas�t coma cj�ris d�ris,


cuj grancj po�s i soj entr�t par si�t pu�rtis
ca ni'�n part�t ta un pr�t di �rbis v�rdis.

Chi vi �ra zent cun espresi�ns gravis,


che di grant autorit�t a par�vin;
tant puc a parl�vin, ma cun v�us d�lsis.

Cuss�, tir�s un puc in b�nda i si s�n,


ta un post vi�rt, lumin�us e alt,
che j�di ducj�s cu�ncjus i pod�vin.

Propit li'n dav�nt, ta chel bj�l vert di sm�lt,


li grandi �nimis a mi'�n mostr�t,
che di vej jod�t j'�i �ncjam� tant rigu�rt.

El�tra cun tancju comp�js i'�i not�t,


tra'i cuai i'�i cognos�t �tor e En�a,
S�sar dut arm�t cul v�li infog�t.

I'�i jod�t Camila e Pantasil�a


da l'altra banda, e �ncja il re lat�n
ca l'era l� cun so fia Lavin�a.

I'�i jod�t chel Brut ca la scors�t Tarcu�n,


Lucr�sia, Gj�lia, M�rsia e Corn�lia;
e'n banda, bes�u, i'�i jod�t Salad�n.

Dopo c'un puc als�t i'ai li s�js par aria,


i'�i jod�t il ma�stri di chej ca san[16]
sint�t cun chej da la filosofia.

D�cjus lu m�rin, ducjus on�u ghi fan:


ch� i'�i jod�t Socrate e Pl�ton
che dav�nt daj �ltris vis�n a ghi st�n;

Democrito che'l mont a c�su al pon,


Diogene, Anasagora, e Tal,
Empedocle, Eraclito e Zen�n;

E i'�i jod�t il bon sielzit�u dal cu�l--


di Dioscoris i parli--e pur Orf�o,
Tulio, Lino, e chel Seneca mor�l;

Euclide'l geometra e Tolm�o,


Ipocrate, Avicena e Gali�n,
Aver�is e'l so tim�n, Aristot�o.

J� no pos dizi di ducjus in plen


pars� chi'�i encjam� tant da cont�,
e'i f�s, no'l cont�, ogni tant van a sen.

Intant, daj s�is chi �rin, in doj sin ca:


e'l duca, cal sa, mi'� men�t via di l�,
f�u da la calma, l� ca si sint trem�;

l� che pi n�ja a si pos pi lumin�.

Cj�nt Cu�nt
Cuss�, zint j�, il prin s�rcul i'�i las�t
e j� tal secont, che m�ncu sp�siu 'la,
ma di dol�us e lam�ns tant pi colm�t.

Minos--se or�u!--a si sint a ringhi�:


al vuarda li c�lpis ta chist'entrada,
e'l lasa'l cod�n cal f�di'l gjustisi�.

I'd�s che cu�nt ch'�nima mal nas�da,


a ghi ven dav�nt, dut'a si conf�sa;
luj, che di pecjad�us s'int�nt a v�nda,

la met ta l'infi�r coma che ben al sa:


si rodul�a la coda, torot�r,
secont qu�nt j� ca var�s da zi a st�.

Sempri t�ntis di l�u a ghi stan int�r;


un'a'una a van al so jud�si;
d�zin e j�din, e dopo j� tal f�r.

"O, s�tu chi tal post daj dol�us tu, s�?"


a mi'� dita Minos cu�nt ca mi'� jod�t,
bandon�nt pal moment il so uf�si,

"At�nt da l'entr� e no fid�ti di d�t:


crot puc a la grand�sa da l'entr�da!. . ."
E'l me si�r a luj: "Pars� s�ghitu, brut?

Nost'imped�'l dest�n da la so strada:


'la vol�t cuss� indul� ca si pol
se ca si v�u; pi di tant no domand�."

A chistu punt il pen�us lagn�si nol'


�ju tac�t a s�nti! I soj vegn�t
la che'l grant pl�nzi mi fa pjerdi'l control.

Riv�t'i soj 'ndul� che'l l�zi l'�ra m�t,


e'un rugn�'l veva coma mar da tempor�l
cuant che da vincj' contraris 'l� combat�t

Maj si str�ca sta buf�ra infernal,


ma i sp�rs a malm�na e stras�na,
a ju sv�lta e sb�t com'cal sa fa'l m�l.

Cu�nt ca r�vin dav�nt da la ruv�na,


a s�ntin tant sig�, pl�nzi e lam�ns,
e bestem� fu�rt la virt�t div�na.

Cap�t i'ai che'� scj� t�pos di turm�ns


a �rin dan�s i pecjad�us carn�j,
ch'al apet�t a sotom�tin la m�ns.

E com'che l'�lis a p�rtin i sturni�j


fis coma n�lis cu�n cal fa'l grant frejt,
cuss� chel v�nt i spir�s mal nas�s, ch�j,

j� sbal�ta ch�, l�, s�, j�, propit tant;


nis�na sper�nsa'a ghi da maj cunfu�rt,
no di fin�, ma di'un sufr� m�ncu grant.

E coma i gr� che'n alt a cj�ntin da mu�rt,


fas�nt tal aria una riga lungja,
cuss� i'ai jod�t vign�, strasin�nt tu�rt,

ch'ombr�nis che'l vint'l part�va d�ngja.


Par chistu i'�i dita: "C�j s�nu, Mestri,
chej che l'aria near 's� tant ju st�ngja?"

"La prima di l�u che tu i ti'as �stri


di cognosi," mi'� rispundut al�ra,
"a'era regina di l�nghis---un mostri!

�j v�sis dal cuarp but�da, sta sj�ra,


i plas�js dal lib�d �veva fat l�cit,
par scus� chej ch'ic an veva na v�ra.

Semir�mis a �, e d'ic a'� stat scrit,


ch'� susegu�t Nino, dop'vejlu spos�t:
a regn�va cj�ris che'l Sult�n 'la di d'rit.

L'altra'� ch� che par am�u si'� cop�t,[17]


rump�nt f�de cu la sin�sa dal so'�mp;
dopo �ven Cleopatra, spirt pasion�t.

E �lina pur ti j�s, che par un omp


tant timp a'� cor�t; e ti j�s il grant Ach�l
che fin'n fin par am�u 'la lot�t, pu�r omp.

I t'j�s Paride, Tristan,"e pi di mil


�mbris mostr�nt e nomin�nt mi'� z�t,
ch'am�u la vita ghi'� scurt�t'n m�ut s�mil.

Dopo ch'i'ai il me bon insegn�nt sint�t


nom� che sj�ris ant�chis e'i so sj�rs,
piet�t i'ai sint�t e'i s�ns cu�si pjerd�t.

I'ai scuminsi�t, "Poeta, dami la v�us


par parl� cun chej doj ch'insi�mit a van
e som�jn lizer�s ta stu vint estr�us."

E luj a mi: "T'ju jodar�s cu�nt ca saran


pi vis�n; al�ra tu ti'u'mplorar�s
pal am�u ca ju m�uf, e l�u vegnar�n."

Al�r' ap�na che'l vint a ni'ju'� part�s,


ju'ai clam�s: "O anim�s afan�dis,
parl�jini pur, s'� �ltris no ghi displ�s."

Coma col�mbis da v�ja clam�dis,


�lis als�dis e tal dols nit f�rmis,
'v�gnin par l'aria dal vol�j part�dis;

cuss� l�u, li zens di Did�n las�dis,


a n� a son vign�s par l'aria t�nfa,
s� fu�rt' son st�dis d'afi�t li clam�dis.
"O tu anima dal cuss� tant bon f�,
che visit�nt ti v�s par stu ari�n scur
n�, che'l mont tinz�t di s�nc i v�n timp f�,

se'l re dal universo no ni fos dur,


di c�u lu prear�sin di dati pas,
a ti che'l nustri gran mal ti fa'un d�u pur.

Di chel che scolt� e che parl� vi pl�s,


nu'i scoltar�n e'i parlar�n a vu�ltris
m�ntri che'l vint, com'ca l� cal fa, al t�s.

J�, scolt�it, i soj nas�da ta che bandis


in riva'l mar 'ndul� che'l Po al ven j�
par metis�'n pas cuj so tributaris.

L'am�u, che tal c�u bon si t�ca s�bit su,


su ch�stu ch� dal bjel aspi�t si'a poj�t
e mi'� stat cj�lt; il coma nol v�u zi j�.

L'am�u cal v�u l'am�nt sempri riam�t,


a mi'a dat di ch�stu un plas�j s� fu�rt
che, coma chi t'j�s, no mi'�'ncjam� las�t.

L'am�u ni'� part�t una sola mu�rt:


Ca�n'l speta chel che vita ni'� distud�t."
Sti per�ulis di l�u son vegn�dis'n pu�rt.

Pu�r'�nimis, i'�i pens�t, se ca'n pas�t!


I'ai sbas�t il cj�f, e tegn�t tant b�s,
fin che'l poeta mi'� dit, "Se p�nsitu?"

I'�i rispund�t cuss�: "O se sfurtun�s!


Cu�ncju pens�is dols, cu�ncju desid�ris,
ca'an men�t scju chi tal dolorous p�s!"

A l�u zir�t, mov�t da ch�sti r�bis,


i'ai tac�t: "Francesca, il to sufr� grant
e lagrim� mi fan d�u, tu ti cap�s.

Ma d�smi, al timp dal dols suspir� e tant,


a se e coma vi �ja l'am�u conced�t
di sav�j se chi st�vis desider�nt?"

E ic a mi: "No'� n�ja di pi brut


che il recuard�si daj mom�ns pi bi�j
ta la mis�ria; e chist'l to mestri lu sa d�t.

Ma se la prima rad�s ti vous sav�j


dal nustri am�u, se propit ti lu v�us,
lu dis coma chel cal plans e al dis int�j.

I st�vin na d� lez�nt chel toc gust�us


di Lansel�t e l'am�u cal sint�va:
bes�j i'�rin e par n�ja sospet�us.

P� di na volta i v�j ni volt�va


chel l�zi, e palid�s i rest�vin;
ma'un moment s�u l� stat chel da la ru�na.

Cu�nt chi lez�vin com'che'l sur�di am�t


al vegn�va tant bus�t da tal am�nt,
ch�stu che di me no si'a maj distac�t,

la b�cja'mi'� bus�t e 'la trem�t tant.


Gale�t l'�ra'l l�bri e'l so aut�u:
da chel d� no vin lez�t pi'n dav�nt."

Mentri che l'un spirt al cont�va di c�u,


l'�ltri al planz�va, s� che di piet�t
mi soj sint�t mancj�, coma un cal m�u.

E j�'i'soj z�t, coma un cu�rp mu�rt col�t.

Cj�nt Sest

Al torn� da la m�ns, ch'�ra pierd�da


dav�nt da la gran piet�t daj doj cugn�s,
che tal trist�sa no'l'vevi maj v�da,

noufs turm�ns e amondi noufs torment�s


i'mi jot int�r: ch'u ch� i mi movi,
o chi mi v�lti ul�, par dut son dan�s.

I'soj tal ters s�rcul, dul� che'l pl�vi


a l� et�rnu, malad�t, fr�it e tant gr�if;
ch� l� sempri'l stes; maj nuja ca z�vi.

Tampi�sta gr�sa, �ga sp�rcja, e n�jf


a si disc�rga in ta st'�ria nera
e'a mars�s la cj�ra che ch�st'l ris�jf.

Cerberus, crud�l e divi�rsa fi�ra,


al zeva cajn�nt cu li so tre g�lis
su zent infang�da che ch� a �ra.

Vuj inflam�s, barb�n grisign�us e gr�s,


pans�n grant e �ngulis l�ngis,
al sgrifa, sp�la e sv�ntra i spir�s.

La pl�ja ju fa sig� coma c�gnis:


si rip�ra ogn'un ta l'�ltri cjant�n
e si cuntu�rzin sempri, sti carognis.

Cuant ca ni'� jod�t Cerberus, il vjer�n,


'la vjert li b�cis e li sgr�nfis mostr�t;
dut il cu�rp si moveva di stu besti�n.

Il me duca li so mans a la slargj�t,


a la cjolt su il pant�n e cul puj plen
ta li g�lis fam�dis 'la tir�t.

Coma chel cj�n che baj�nt al ven bram�nt


e si cuj�ta cuant che'l past 'la muard�t
e par divor�lu dut al sta lot�nt,

s� f�vin ch�s, ogni m�su sporc e brut,


di Cerberus, il dem�ni; e se repet�n!
Ogni dan�t'l voleva �si sort, dut.

I z�vin su l'�mbris che dom�dis son


da stu ploj�n, e'i ghi poj�vin i pi�
su li vanit�s[18] che vera zent no son.

Distir�dis par cj�ra dutis �rin,


f�u che una che svelta si'a lev�t
cu�nt ca'a jod�t che dav�nt i ghi z�vin.

"O tu che ta stu inf��r ti sos entr�t,"


a mi ha dita, "dis cuj chi soj, si ti s�s:
tu ti sos stat, prima che jo disf�t, f�t." [19]

E jo a ic: "Il tant dol�u chi ti'as


forsi da la me mins a ti tira f�u:
ch�j coma te dentri no mi son maj rest�s.

Ma d�smi cuj chi ti s�s che stu dol�u


ti apart�n coma ch�sta gran p�na
che, se no la pi gr�nda, a fa pi d�u."

E luj a mi: "La to sit�t, ch'� plena


s� d'invidia che za ven f�u daj �rlis,
mi'a tegn�t in ta na vita serena.

Vu�ltris sitad�ns Cjaco mi clam�vis:


par via di che stupida di gola
i's�j ta la pl�ja, tu ti lu j�dis.

E jo, puor�nima, no soj bes�la;


sti �ltris a sufr�sin il stes af�n
par s�mil colpa," e no p� per�ula.

I'ghi'ai rispund�t: "Cjaco, il to mal�n


mi'� pes�nt, e al'lagrim� m'inv�da;
ma d�smi, si ti s�s, da ca vegnar�n

d�cju chej da sta sit�t divid�da;


s'an d� di dr�s; e d�smi la ras�n
che di tant malvol�j a � bat�da."

E luj a mi: "Dopo 'na l�ngja tension,


vegnar�n al s�nc, e la part salv�dia,
l'altra butar� f�u cun dura asi�n.

P�'n dav�nt'� mi�j che chist'a sesti via


entri tre �is, e ca zedi a vinsi l'�ltra
par fu�rsa dal tal da la lusingher�a.

Par un bel puc i cjafs als a tegnar�,


tign�nt l'�ltra poc�da amondi in ju,
com's'al v�s displas�j o pucja cura.
Di dres an de doj, ca son puc scolt�s su:
supiarbia, invidia e'var�sia 'son
li tre sint�lis che'i c�us a'an impij�t su."

Ch� la smet�t se ca feva compasi�n;


e jo a luj: "Su, di pi ti m'ins�gnis
e di p� parl� fami un regal bon.

Farin�t e'l Teghi�j, zent ch'�rin d�gnis,


J�cu Rusticusi, �Rigo e'l Moscja
e l'�ltris ch'al ben fa s'inzegn�vin[20], d�s

'ndul� ca son, che d'j�diu i vuej riscj�;


che i'ai propit tanta v�ja di sav�j
sa son las� o se l'infi�r ju p�scja."

E luj: "L�u son tra l'�nimis dal n�ri p'int�j:


divi�rsis c�lpis ju tira vjers il font:
si ti vas p'in ju, ti'u jodar�s, chej.

Ma cuant chi ti sar�s las� tal dols mont,


i speri ch ti mi metis in m�ns d'�ltris:
basta; di d�siti di p� no soj pront.

Da ch�, di sbi�gu mi deva ocj�dis;


mi'a vuard�t, e dop'un puc i v�j 'la sbas�t
e'l rest cun ch'altr'�nimis infang�dis.

E'l duca a mi: "P� nol vegnar� sve�t


di ca dal sun da l'ang�lica tromba,
cuant ca vegnar� l'ost�l potest�t:

ogn'un'l riodar� la pu�ra tomba,


su'l cjolar� la so cjar e figura,
e'l sintar� chel che sempri'l rimb�mba."

I vin trapas�t sta sp�rcja mist�ra


di ombr�nis e pl�ja, zint mondi plan,
tocj�nt un puc da la vita futura:

s� ch'j� i'�i dit: "Mestri, scj� turm�ns ca'an,


cresar�nu dopo la gran sent�nsa
o saran' pi p�sui o si scjaldar�n?"

E luj a mi: "T�rna ta la to siensa,


ca v�u, cuant che la roba � pi perf�ta,
che p� si sint'l ben, ma �ncja'l mal s'intensa.[21]

Dut che chista zin�a malad�ta


in vera perfesi�n maj p� no zar�n,
di c� pi che di l� l'�si al sp�ta."

At�r di che str�da sin z�s man a man,


parl�nt tant di p� di chel ch'jo i'�i dita;
e'I sin riv�s 'ndul� ca � pi mal�n:

e Pluto, il gran nem�c, 'l� ch� cal sta.


Cj�nt Si�tim

"Pap� Sat�n, pap� Sat�n, aleppi!" [22]


'la tac�t Pluto cu la so v�us r�uca;
e chel omp gent�l che tant al sa, e p�,

par dami cunfu�rt a mi'� dita: "Ven ca,


no vej p�ura, che par cu�nt che l�j'l provi,
di las� sta riva no n'impedir�."

Al�ra, volt�t vi�rs chel dal sgl�nf l�vri,


a ghi'� dita: "Lupo malad�t, tas su:
cu la to r�bia ros�iti pur dentri.

A no � sensa razon chi zin ch� j�:


cuss� l� vol�t ta l'alt, 'nd� che Mich�l
si'� vendic�t di che ribeli�n la s�."

Coma velis sglonf�dis da vintus�l


a c�lin spleas�dis cuant cal cola l'�rbul,
s� � colada'n cjera sta bestia crud�l.

E sin riv�s tal orli dal cu�rt s�rcul


entr�nt sempri p� ta la riva dul�nt
ca 'ns�ca dut'l mal dal mont, grant e p�sul.

Ahi gjust�sia di D�u! Cuj t�gnia'n mint


i n�ufs patim�ns e dol�us ch'i'�i jodut?
pars� nustra colpa pun� cuss� a'ntint?

Coma ca fa l'�nda l� sul Charibd�t


ca si romp cun che ca ven da l'altri mar,
cuss� convi�n che chi la zent �fedi un zir�t.

Che ch�'�ra p� zent dal solit, era clar;


d'una banda e dal'altra, sig�nt fu�rt,
a remen�vin p�is cul pet muscular.[23]

Si sbatevin in tor, e sint�nt tuart,


ogn'un si zir�va e voltava'n dav�u,
sig�nt: "Pars� t�ntu?" e "Pars� no, stu�rt!"

A si zir�vin l� ch'�ra puc clar�u


da ogni man pa la banda op�sta
e via cul sig� noj�us, sens'er�u;

al�ra si voltav�n, sensa sosta,


pal so mi�s s�rcul ta che altra gi�stra.
E j�, cul c�u cal steva mal e basta,

i'�i dita: "Maestro, fami � na mostra


di che zent ch'� ch�: sonu d�cjus clerics
chej tonsur�s a la n�stra sinistra?"
E luj a mi: "D�cjus' son stas str�bics
di m�ns cuss� tant in ta la so vita,
che sp�sis bunis no f�vin[24], scj� lamb�cs.

A v�gnin za ben baj�s," a la dita,


"cuant ca r�vin in taj doj puns dal s�rcul
'nd� che colpa contraria a ju sm�sta.

Ch�scj'�rin pr�dis, che di t�t pel�us sul


cjaf non d'�n, com'pur p�pis e cardin�i,
che crum�rus a �rin, e no'n p�sul.

E 'l�ra j�: "Maestro, tra chiscju t�i


j� i var�s da cogn�si qualchid�n
di chej ca si son infang�s di scju m�i."

E luj: "Pens�js strans ti'as, ogni un:


la vita 'gnor�nta ca ju'a tant sporcj�s
p�i cognos�ns 'son ad�s di col�u br�n.

Par s�mpri a continuar�n a fa frac�s:


chiscjus[25] f�u a vegnar�n dal sep�lcri
cul p�j sier�t, e'i altr�s cuj cj�fs spel�s.

Il mal d� e il mal t�gni il mont p�lcri


a ghi'� cj�lt, e men�s ta sta bar�fa:
s�din se ca s�din, j�'i no ju 'mp�lcri.[26]

Ad�s ti j�s, fi�l me, ca no fan mufa


i b�ns met�s in man da la Furtuna,
di lot� paj cu�j la zent maj si st�fa;

pars'che dut l'�ru ca l� sot la luna,


e ca l� za stat, a'chist'�nimi' str�chis
a no ghi zovar�s, n�ncja a una."

"Maestri," i ghi'�i dit, ad�s ti mi d�sis:


"ch�sta Furtuna che tu ti'as minson�t,
se ch'�, ch'i b�ns dal mont'a'a ta li gr�nfis?"

E luj: "Pu�ri creaturis, cu�nt ston�t


chi vejs--cuant'ignoransa--e chist v'uf�nt!
Ad�s cap�s ben il me signific�t.

Chel che dut'l sav�j a la sempri prez�nt,


la fat i cjelis e ghi'a dat la guida,
s� ch'ogni part t'ogni part a va splend�nt,

e la lus par dut compaj a l'af�da;


cuss� cu la roba bj�la d'ogni d�:
al vou ca vegni in tal m�ut spartida

che ferma li no resti sempri, di d�'n d�;


ma che da zent a zent e sanc a sanc
sensa l'impedim�nt dal omp a zedi.

Pars'che la zent va su e ju, flanc a flanc,


segu�nt da la Furtuna il jud�si,
che plat�t 'l� coma bis�ta tal fanc.

No � contrast fra ic e'l vustri cogn�si:


ch�sta a prej�t, gj�dica, e prosegu�s
a regn�; pur altri d�os a fan cuss�.

Li so permutasi�ns a non'an pausis:


la necesit�t la fa cori a fu�rt,
s� spes son zens ca si c�mbin, e t�ntis.

Ch�st'� che ca ris�if sempri tant tu�rt,


pur da chej ca var�sin da plaud�la;
ghi dan colpa, l�u, cun v�us ch'a dal stu�rt;

Ma ic � cuj be�s; colpa non d� l�:


cul'altri prin' creat�ris contenta,
a si la got a zir� la so rod�la.

Ad�s zin ju la che la piet�t aum�nta;


za c�la ogni stela ch'in su z�va
cu�nt ch'j� mi soj mot, e'l pi st� l� viet�t."

Z�s i's�n at�r dal s�rcul; li si jod�va


una font ca bol�va e col�va
in ta un fos�l che da li'l vegn�va.

L� l'aga scura tant si remen�va;


e nu, segu�nt che onda cjalin�sa,
j� sin zus, par troj che'n banda'l men�va.

Styx si clama sta zona palud�sa;


ch� a'ven sta puora roj�ta, vign�nt j�
al pi� di sta riva grisa e piet�sa.

E j�, chi �ri ch� vuard�vi fis la j�,


i'�i jod�t zent fang�da ta chel pant�n;
nus e cul musu lunc a �rin duciu.

Ch�scjus si malmen�vin cu la man


e cul cjaf e cul pet e �ncja cuj pi�,
e a si sbran�vin cuj dincj, plan a plan.

Al�ra'l bon mestri: "Caro fiol, chi'�


l'anima di ognun vins�t da l'ira;
j'vu�j pur che tu t'v�gnis a crodi che

sot da l'aga a � zent ca suspira


e fa bul� chist'aga fin parz�ra
coma che'l vul'ti dis, la cal zira.

Dal fangu'n dit:"V�lis i'�rin na v�ra


ta l'aria dolsa che'l soreli'l legr�s,
rose�s dentri da rabia e mal�ra.

�D�s 'sin ch� malcont�ns ta scju fangus gr�s.


Chist'�n[27] a lu gorgol�in scju pu�rs br�s
che cun clar'per�ula no ti lu sint�s."
�Si da stu cragn�us di pos via i's�n zus.
tegn�nsi tra la riva secja e'l mj�s'
e vuard�nt chej che sta melma'ghi da singl�s:

al pi� d'una t�r sin riv�s dop'un pi�s.

Cj�nt Ot�f

Jo'i dis, continu�nt, che am�ndi prima


chi riv�sin al pi� di che alta t�r
i nustri vuj �rin za zus ins�ma,

'nta che do flam�tis chi ghi v�vin jod�t 'nt�r


e n'altra che da lont�n feva sen:
se fad�ja a cj�ighi'l vuli d'int�r!

J� mi soj volt�t al mar di dut l'inz�n:


i'ai dit: "Chist'sel d�sja, e se cal risp�nt
l'�ltri f�uc, e cuj l'�se ca lu mant�n?"

E luj a mi: "In ta l'onda sporcja, smunt,


za ti podis j�di chel ca si sp�ta,
se'l f�ngu fum�us no lu pl�ta, ap�nt."

Fil 'no la maj poc�t da se sa�ta,


ca cor�s via pa l'aria fin�ta
com'ch'j�'i'ai jod�t �na n�f pisul�ta

vign� par �ga vj�rs nu, sta nav�ta,


govern�da da solt�nt un gale�t,
cal sig�va: "T's�s ch�, anima br�ta!"

"Flegi�s, Flegi�s, nosta fa tant'l simi�t,


a la dita il me si�r," chista volta:
ti ni'as doma pas�nt ta stu cas�t."

Coma chel che il grant ing�n al sc�lta,


ca ghi'� stat fat, e dopo l� malcont�nt,
cuss� Flegi�s: rabia'n dav�va tanta.[28]

Il me duca a l� 'l�r zut in barcja, at�nt


che j� dopo di luj i vi zes dentri;
e plena '�ra doma cun me pres�nt.

A bordo sin entr�s, cun me al centri,


e a z�va se�nt la prua antica
tal aga tant di p� sin� cun �ltri.

Cu�nt che la pal�t mu�rta i pas�vin ca,


dav�nt di me si'� met�t un di fangu plen
e l� dit: "Prin da l'ora, se fatu ca?"

E j� a luj: "J� no r�sti, �ncja si ven;


e tu cuj sotu, chi ti sos cuss� brut?"
E luj: "Soj un che dal pl�nsi no si ten."
E j� a luj: "Cul pl�nsi e pur cul lut,
spirit malad�t ti sos, ta scju led�ns.
Ti cogn�s, �ncja si ti sos sp�rc par dut."

Al�r'l schif�us la poj�t sul l�n li mans,


ma'l Mestri, necuarz�t, j� a la poc�t,
diz�nt: "Va ju di ch� cun chej altri cj�ns!"

Subit dopo, il cu�l a mi'� imbras�t,


e bus�t, diz�nt: "Ti sos plen di sd�gnu;
be�da ic[29] che par te a si'�' ncint�t!

Chel li tal mont 'l� stat plen di org�liu;


bont�t non d� ch'ornam�nti'l so recu�rt:
par chel stu dan�t 'l� tant furi�us ca j�.

'Nd� tancjus las� ad�s ca fan rigu�rt,


che ch� a stan faz�nt doma pursit�s,
las�nt di se stes un pens� brut e fu�rt."

E j�: "Mestri, se chi mi la godar�s


a j�dilu a tuf�si ta sta m�lma,
prima di bandon� stu lac nualtri' stes."

E luj a mi: "Pi'n dav�nt ca si rema


e ca si j�t, e p� ti sar�s pas�t:
a'� miej chi ti ti g�dis chista br�ma."

Subit dopo, il grant turm�nt i'ai jod�t


ca'a fat di luj chista cragn�sa zent.
che Diu 'ncjam� i lodi e ringr�si dut!

Ducjus a sig�vin: "A Fil�po Arz�nt!"


E stu pu�r disgrasi�t di spirt fiorent�n
se stes si rose�va, chel sacram�nt.

Chi lu vin las�t; altri no vi diz�n;


ma ta l'or�lis i'ai sint�t'n rumou che
mi'� costr�t a vuard� fis la chi z�vin.

Il bon mestri a la dit: "Ad�s, fi�l me,


si vis�na la sit�t dal non di Dit,
cu la so seria zent, che s� tanta'n d�."

E j�: "Mestri, li so mosch�is, si'ai cap�t,


l� in ta la val i pol za ben j�di;
r�sis coma il f�uc a son, i soj pr�pit

sig�r." E luj a mi'a dit: "Ben ti pos cr�di


che l'et�rno brus� li mostra r�sis,
come che ta st'infi�r tu ti pos j�di.

Nu pur sin riv�s d�ntri ta li f�sis


ca circ�ndin che cj�ra sconsol�da:
dut di fi�r pareva ca f�sin fatis.

Dopo v�ighi fat na granda zir�da,


i sin riv�s 'ndul� che chel dal tim�n
"Vegn�it f�u," la sig�t, "ch� � l'entr�da."

J� in daj jod�s pi di mil tal puart�n,


plov�s dal cj�lo, che rabi�us diz�vin:
"Stu chi nol som�a mu�rt; pars� raz�n

l'�se ca 'ndul� che ducjus mu�rs i sin?"


E il me bon maestri a ghi'� fat sen
di vol�ighi parl�, sensa me vis�n.

Al�r'�n cal�t un puc l'�lis, dal plen,


e'�n dita: "Ven tu, bes�u, sensa chel
ca si'a 'zard�t a entr� ta stu ter�n.

Cal torni bes�u, chel m�t, la dal canc�l;


cal provi, sal sa; che tu ch� ti restar�s
chi ti lu'as compagn�t ta s� scur strad�l."

Pensa ben, let�u, se j� mi sconfort�s


al sun di che per�ulis malad�tis,
che p�ura i'v�vi di rest� fra'i dan�s.

Caro'l me duce, che p� di voltis


si�t ti mi'as tegn�t tant cont e liber�t
da gran 'dificult�s, c'an d'�ra t�ntis,

n�sta las�mi," j'�i dit, "cuss� disf�t;


e se'l pas� p�'n dav�nt a ni'� proib�t,
torn�n in dav�u pal troj ca ni'a part�t."

E chel si�r che fin ch� mi v�va 'sist�t,


a mi'a dit: "N�sta t�mi, che il nustri pas
nis�n pol cj�inilu: da tal a ni'� dat.

Ma st�mi at�nt, e'l spirit strac chi ti'�s,


t�nlu su e nudr�s'lu di bon sper�
che j� no ti lasar�i ta stu mont b�s."

Cuss�'l va, e bes�u i soj li ca l'�ra


il me dols p�ri, e j�'i resti'n forsi,
che'l si e'l no tal cj�f a mi f�vin gu�ra.

Luj l'�ra lont�n par ch'j� lu sint�si,


ma luj la cun lou tant a lunc no l� stat:
ogn'un dentri l� svelt torn�t a m�tisi.

I nustri 'vers�ris li pu�rtis ghi'�n sier�t


in mus'al me si�r, che f�u l� rest�t,
e vi�rs me l� vegn�t, cun pas moder�t.

Cuj v�j par cj�ra e li s�js che mostr�t


no v�vin bald�nsa 'la dit suspir�nt:
"F�u da sti pu�ri cj�sis mi'an sier�t."

E a nu: "Tu, pars� chi m'�riti tant,


nosta vej p�ura, che j�'i vins sta prova,
che l�u dentri a l�tin tant, nonost�nt.
Sta so tracot�nsa no � miga nova;
za l�n us�da ta pu�rta p� nota[30],
ch'�ncja 'des, sensa cjaden�s a zova.[31]

Ins�ma d'ic ti j�s la scrita muarta:[32]


e za da chi di ic 'va j� la riva,
pas�nt par chej c�rcui sensa na scorta,

un tal che par luj dut vi�rt' a ni vegn�va.

Cj�nt Nonu

Chel col�u che vilt�t di f�u mi'� tocj�t


jod�nt il me duca torn� in dav�u,
p� tost dentri di luj a si'� ritir�t.[33]

Si'� ferm�t a colp, com'un cal sint rum�u,


pars� che'l v�li nol mena tant'n dav�nt
tal sc�r e cal�gu di grant spes�u.

"E pur a nu ni t�cja vinsi lot�nt,"


'la tac�t luj, "si no...Tal[34] si'� ufr�t:
Oh, ch'�ltri al riv�s i vor�s cuss� tant!"

J'�i ben jod�t com'ca la plat�t subit


il scuminsi� cun l'altri ca la dita,
ma divi�rs di chel che prima'l veva dit;

Ma la p�ura no l� pod�t evit�,


pars� ch'j�'i gh'devi a la per�ula rota
p� p�js si no a ches che dop' l� dita.

"In tal font di chista conca puar�ta,


no v�gnia maj j� nis�n dal prin scjal�n
che par p�na'l sper� a ghi si sgr�ta?"

Cuss� ghi'�i domand�t; ; e luj: "Mo jod�n,"


'la dit: "no capita spes che un di nu
al cjam�ni la 'ndul� che nu i zin.

N'altra volta, l� pur ver, soj vegn�t ch'j�,


scongiur�t da la Erit�n, che str�a,
che taj cu�rps a riclama i spirs da la s�.

Da puc mi'�ri da la cj�r liber�t via,


che ic mi'a fat entr� dentri di chel mur,
par cj�ighi un spirt dal sercli di Giud�ja.

Chel a l� il post p� bas e il p� scur,


e'l p� lont�n dal cj�l che dut al zira:
i'saj ben'l perc�rs; per� ti fa sig�r.

Chista pal�t, che'l grant spus� a spira,


a circonda sta dolorosa sit�t
'nd� chi no entrar�n p� sensa ira.

Di p� l� dit, ma in mins no mi'� restat,


pars� che'l vuli a si'�ra za volt�t
e che t�r da la pica ruv�nt vuard�t,

'nda ca si son als�dis dut un trat


tre infernal' f�riis di sanc tinz�dis;
che forma feminil a v�vin,e l'�t;

'nglus�dis a'�rin d'�dris bj�lis verdis


cun madr�s inv�nsi di cjavi�j, e sbis,
ca sbuzig�vin ta che frons tant fi�ris.

E luj, che ben al cognos�va sti s�rvis


di che regina che tant'a lagrim�a,[35]
"Vuarda," a la dita, "sti belvis d'Er�nis.

Chist'a sinistra'� la Meger�a;


ch� che a destra a pl�ns a � Al�t;
tal mj�s," 'la fin�t, "a'� Tesifon�a."

Cul'�ngulis a si sgrif�vin il pet;


sbatev�n li mans e a sig�vin si alt
che par tim�u mi soj strinz�t al po�t.

"Medusa' ven ben, e lu far�n di smalt,"


a diz�vin sti striis vuard�nt a bas:
"malad�t chel Teseo, e'l so as�lt."

"V�ltiti'n dav�u e ten i vuj sjer�s;


che se'l Gorgon si mostr�s e tu t'lu jod�s,
torn� no si pod'r�s pi taj nustri pas." [36]

Cuss� la dita'l maestro; e luj stes


mi'a volt�t, e no ghi'an bast�t li me mans,
ma'nglus�t mi'a cu li so mans li mes.

O vu�ltris la chi vejs i intel�s sans,


amir�it la dutr�na ca s'infonda
sot il vel�n daj vers chi stejs lez�nt e strans.

Za'l vegn�va su par sta sporcja d'onda


un gran frac�s di rum�u, plen di spav�nt,
che trem�'l feva ogni una sponda;

no l'era stat fat d'altri che da un vint


impet�us, par via di contrar'pasi�ns,
cal fer�s il bosc e, zint cuss� faz�nt,

braghis al romp e sbat via cun st'asi�ns;


cuant'�riis ca si d�, zint via polvar�us,
faz�nt scjamp� bestis e past�us daj mons.

I vuj mi'� vi�rt e dita: "Ad�s ti v�us


indres� i vuj vjers che spluma'ntica
par la via, la che'l fun l� pi sindi�us."
Coma r�nis cuant ca j�din madr�s ca
o la, da l'�ga a spar�sin dutis
e ta la cjera a si van a plat�;

s� jod�t i'ai tant'�nimis distr�tis


scjamp� via di front di un che cul pas
al pas�va'l Styx cu li plantis s�tis.

Di tor dal cjaf a si cjol�va chel gras


cal�gu, la man sinistra spes davant;
altri a non d'era ca lu disturb�s.

Da la s�, si s�, l'era vegn�t stu sant;


volt�t mi soj al mestri, ca mi'� fat sen
chi stes cuj�t e chi mi inchin�s tant.

Ahi cuant ca mi par�va plen di disd�n!


a la pu�rta l� vegn�t; cun che bach�ta
'la vjerta, coma ca no ves vut rit�n.

"O cjas�s dal bon cjel, zent malad�ta,"


a la dit luj ta l'or�bil entrada,
"'ndul�'i cjol�isu sta' rog�nsa bruta?

Pars� punt� cuntra chel che l'alt'l manda,


il fin dal cu�l nol pol maj vign� ferm�t,
e che'a v�ltis pi dol�u 'ncjam� vi da?

Se z�via sbati'l cjaf cuntri'l destin�t?


Chel C�rber vustri, ch'ognun'l recu�rda,
a l� 'ncjam�'n barba e gola ben spel�t."

Dopo a si'� volt�t vi�rs la strada lorda,


sensa fani motu, ma dut some�nt
a un'�mp che ben altri robis al vu�rda

che chel di che zent ca ghi sta li dav�nt;


e nu'i vin mov�t i pi� vi�rs la cjera,
sint�nsi sig�rs dopo chel parl� sant.

L� i sin entr�s sensa rabia o gu�ra;


e j�, chi vevi propit tanta gola
di jodi se che tal fort�sa a sj�ra,

ap�na entr�t, i'ai vuard�t ca e la;


e a ogni man jod�t i'ai un gran prat
che ne dol�u ne grant turm�nt al c�la.

Coma che al Arli dal Rod�n stagn�t,


e coma a Pola, vis�n dal Cjarn�r,
l� che l'Italia'a'l so cunf�n bagn�t,

dut a l� dovent�t un gran sepulcr�r.


cuss� a era ch� ta dut'li bandis,
doma che ch� a l'era tant pi am�r;

di t�mbis e flamis'n d'era tantis,


e ogni tomba li flamis' bruz�vin,
si che'l fi�r l'era mol e pront paj fabris.

Ducju i so cuj�rtis a si vjerz�vin


e mand�vin fou cuss� piet�us lam�ns,
che daj puar�s e ufind�s par�vin.

E j�: "Maestro, cuj a sonu che z�ns


che, soter�dis dentri di che tombis,
a si pol sinti ca son di dol�u plen's?"

E luj a mi: "Chi'a son i eresi�rchis


cuj so dis�puj di ogni stamp, e ben
p� chi ti cr�dis 'son li t�mbis c�rghis.

Ch� simil cun simil sepel�t al ven,


e i monum�ns son pi e mancu cjals."
Di z� a man destra �mi'� dopo fat sen;

cuss� sin pas�s tra i mart�rs e i murs als.

Cj�nt D�cim

F�u via l'era 'd�s invi�t par un vi�t


tra i murs da la cjera e i sep�lcris
il me mestri, e j� dav�u ghi soj zut.

"O m�sima virt�t, che par scj� serclis gris


ti mi m�nis," i'ai dit, "coma pur ti plas,
p�rla e sod�sfa i me desid�ris.

Chej che'n ta sti tombis a son distir�s,


si podar�sia j�diu? Son za als�s
d�cj'i cuj�rtis, e da nis�n bad�s."

E luj a mi: "Sar�n d�cjus sier�s


cuant che da Josef�t[37] ch�'a tornar�n
cun chej cu�rps che la su a son stas las�s.

Il so simit�ri da sti b�ndis a'an


chej che cun Epicuro a son but�s,
che l'�nima cul cu�rp mu�rta a la fan.[38]

Per� a la domanda chi ti mi fas,


chi dentri ti sar�s subit sodisfat,
coma pur il desideri chi ti mi tas."

E j�: "Bon'l me duca, i ten scost�t


da te il me c�u, doma par dizi puc,
e tu a chist'ti mi'as ben prepar�t."

"O tu Toscan che par la sit�t dal f�uc


vif i ti vas cul parl� cuss� on�st,
resta pur c�mut u'chi tal nustri l�uc.

Dal to m�ut di parl� a si cap�s prest


'n ta cual n�bil pa�s chi ti sos nas�t
al cual forsi ghi soj stat masa mol�st."

Stu sun a le s�bit ben clar f�u vegn�t


da na tomba, ma j�'i mi soj visin�t
paur�us al duce me propit un bel puc.

E luj a mi'� dit: "Sta fer; se atu fat?


Jot la che Farinata' si'a als�t su:
ti lu jodar�s dut 'd�s ca le lev�t."

J� lu vevi za cuj me vuj fis�t su;


e luj s'als�va cul pet e cu la front
coma chel che cul infi�r 'la ves tant su.

E svelt cu li so mans il duca, e pront,


tra li tombis a mi'a poc�t vi�rs luj
diz�nt: "Di se chi ti ghi dis, ten ben cont.

Riv�t a'pi� da la so tomba, i so vuj


fis�t mi'an, e dopo, alcu�nt sdegn�us,
a mi domanda: "I to par�ns soni cuj?"

J� chi eri di ubid� desider�us


nuja no ghi'ai plat�t ma dut ghi'ai vjerz�t;
al�ra li s�js a l'als�t e la v�us;

cuant org�liu cuntra me ca'an met�t,"


a la dit, "e cuntra i mes e la me part;
si che do v�ltis ju'ai mand�s f�u dal dut."

"But�s f�u si, ma son torn�s d'ogni part,"


ghi'ai dit, "l'una e l'altra volta;
ma i vustris a no'an ben cap�t che art."

A chistu punt, da la tomba scuj�rta


a si'� fat jodi d'altri spirt la musa:[39]
in zen�li a l'era, vis�n d'ombr'alta.

In ziru 'la vuard�t, cun aria curiosa


d'un cal voleva j�di si'eri bes�u;
e dopo vej cunsum�t il curios�,

planz�nt 'la dita: "Se tal neri dol�u


di sta prez�n ti vas par alt�sa di inz�n,
me f�'n dul� ca l�? L'�tu las�t f�u?"

E j� a luj: " Dut di bes�u i no ven:


chel cal speta l�, par ch� a mi mena,
che forsi'l vustri Guido'l veva'n disd�n."

Se cal dizeva e la so gran pena


mi v�vin za'l non di stu chi suger�t;
ma la risposta' era cuss� plena.

A colp lev�t a la sig�t: "Se'�tu dit?


Dis su! A la vut? No l'ese pi'n vita?
'L dols lum�n daj so vuj nol ven pi fer�t?"
Cuant ca si ha rind�t cont dal esit�
che j�'i fevi prima di rispundighi,
l� col�t j� l� che par sempri'l resta.[40]

Ma chel'altri dal c�u grant, sul se chi ghi


vevi dita l� rest�t, cul stes aspi�t,
sensa m�tu, roba da no cr�dighi;

e l� subit torn�t ta chel prin sogj�t,


"Se l�u a son b�js," la dit, "di torn�,
chel a mi da pi turm�nt di chistu j�t.

Un sincu�nta v�ltis s'jodar� 'mpi�


la musa di che sj�ra che chi a regna,[41]
che ti savar�s cuant pejs ca la'l torn�.

E se maj il mont dols a ti impegna,


d�zmi: "Pars� sonu sempri s� spiet�s
cuntra i mes in ta ogni so l�gna?"

Al�r' j� a luj: "Il turm�nt e'l grant frac�s


ca ha fat l'Arbia in ros color�da,
propit cuss� a fan fa taj nustri pal�s."

Vint scjas�t'l cjaf e dat na suspir�da,


"U chi no soj stat doma j�," 'la dit;
"cun raz�n cuj altris' soj zut in strada.

Ma doma j� soj stat, l� ca'a sufr�t


ogn'un pal mal da la pu�ra Firensa,
chel che tant a la lot�t pal so dir�t."

"Pal ripos� da la vustra sim�nsa,"


i lu'ai pre�t, "Sclar�mi chel d�bit
cal ten duta 'ngrop�da la me si�nsa.

I sint chi s�js bon d'j�di, si'ai ben cap�t,


se che'l timp'l var� cun luj'n dav�nt
ma il pres�nt no lu cognos�is subit."

"Nu jod�n, com'chel che d'l�stri non da tant,


li r�bis," 'la dit, "ca ni son lont�nis;
ch'tant 'ncjam�'l rispl�nt'l duce p� grant.

P� si vis�nin o'a son, p� son v�nis


pal nustri 'ntel�t, e s'altri nol ven,
nuja'i sav�n da li r�bis umanis.

Per� ti pos cap� chi no v�n l'inz�n


di pod�j cogn�si pi lontan di chel punt
cuant che il futur al finir� in plen.

Al�ra, coma par me colpa comp�nt,


i'ai dit: "Diz�ighi d�ncja a chel col�t
che'l so fr�t a l'� cuj vifs 'ncjam� cungi�nt;

e se puc fa al risp�ndi mut 'soj stat,


f�ighi sav�j chi lu'ai fat belz� pens�nt
tal m�ut sbali�t chi mi vejs puc fa spieg�t."

E za'l me mestri mi zeva clam�nt;


che j�'i ghi'ai pre�t al spirit pi a man
cal diz�s cun cuj ca l'era li'n dav�nt.

Mi'� dit: "Soj chi, l� che pi di mil a stan:


che dentri a l� il sec�nt Federic,
e'l Cardinal; i'altris u l� ju las�n."

Si ha poj�t j�, e j� vjers l'antic


poeta i'ai volt�t i pas, ripens�nt
a chel parl� ca mi era par�t nem�c.

Si'� mov�t; e dopo, cuss� seguit�nt


a mi'a dit: "Pars� sotu cuss� smar�t?"
E j� i ghi'ai ben rispund�t, zint in dav�nt.

"Ten cont di se che la to mins a'a cap�t


cuntra di te," chel saviu mi'� comand�t.
"Ad�s speta chi," a la alsat il d�it:

"Cuant che'n fron dal dols raj ti sar�s riv�t


di ch�[42] che'l bjel vuli a'a che al j�t dut,
da ic t'savar�s la chi ti sos avi�t."

Un puc dopo, l'pi� a sinistra 'la met�t:


i'vin las�t'l mur e sin zus vi�rs il mj�s
par un troj che una val al fer�va

ca mand�va fin la s� un brut spus�s.

Cj�nt Undic�sin

In tal �rli di un riv�n alt e salv�di,


plen in ziru di gran pi�ris spac�dis,
scj�ps pi crud�j i sin riv�s a j�di;

e chi'n ta che or�bilis sofl�dis


da la pusa che'l bur�n su al buta,
i vin jod�t da vis�n tra' i cuj�rtis

chel d'un gran sep�lcri cun su sta scrita


chi: "Anastasio papa j�'i prot�s,
giav�t da Fotin da la via dreta."

"Prima di zi j�, da spet� i var�sin ad�s


par abitu� un nin�n'l nustri nas
al trist od�u; dopo p� no 'mpuartar�s." [43]

Cuss�'l mestri; e j�: "Sar�n compens�s,"


i'ghi'�i dit, "sercj�nt che'l timp 'nol p�si
pjerd�t." E luj: "Coma me pens�t ti'as."
"Fj�l me, in fra scju claps 'son da not�si,"
al�ra a la tac�t, "tre sircul�s
ca si ristr�nzin cul pi sprofond�si.

Son ducj�s plens di spirs malad�s e brus;


ma par ch'in j� ti basti dom'la vista,
cap�s com'e pars� ca son s� stinz�s.

D'ogni mal�sia ch'�diu in cj�l 'acu�sta,[44]


a'a coma fin l'ingj�ria, e ogni fin tal,
par fu�rsa o imbr�j, zent mal a fa sta.

Ma pars� ch'l'imbr�j l� dom'dal'omp mal,


a Diu tant ghi displ�s, che par chel sot
i'imbroj�ns a stan pat�nt dol�u fat�l.

Daj viol�ns'l prin sercli l� plen, i cr�t;


ma pars'che vjol�ns si'� vi�rs tre pers�nis,[45]
in tre zir�ns l� divid�t, cuss� lu jot.

Si pol a Dio, a se, e ai altris


fa'i fu�rsa; a l�u, i dis, e a r�bis sos,
coma chi ti capir�s da se chi dis.

Mu�rt viol�nta e fer� p� ca si pos


al pr�sin si ghi da, e al so av�j
ruv�nis, inc�ndios e un rob� 'l' ingr�s;

cuss� i sas�ns o chej ca son crud�j,


chej ca gu�stin o fan preda, torment�s
tal prin zir�n saran ducj�s par int�j.

Da se stes p�sin i �mis vign� cop�s


o danegj�'i so bens, per� tal sec�nt
zir nol val'l pent�si di scj� dan�s,

no 'mpu�rta coma ca si pr�vin dal mont,


o z�jn di az�rt e pj�rdin se ca'an,
o'a pl�nzin l� che'l spirt'l var�s d'�si gjoc�nt.[46]

Si pol pur Diu op�ni, grant mal�n,


maled�zilu o pur neg�lu cul c�u,
diz�nt: di bont�t so tal mont s'j�t inv�n;

ma al sigil�a il zir�n min�u


cul so sen tant Sodoma che Caorsa,[47]
e chel cal bestema Diu dentri e f�u.

L'imbroj�, cal b�ca ogn'una cosi�nsa,


l'omp us�'l pol'n ta chel ch'in luj si f�da
coma ta chel che di fid�si nol �usa.

Chista maniera di truf� a juda


a cop�'l vincul dal am�u natural;
d�ncja tal sircul secont a si 'nnida

l'ipocrisia, il lusing�, encja'l


rob�, magiis, falsit�s, rufian�,
simon�a, barat� e altri mal.

L'altra maniera l'am�u a fa ruvin�:


chel natur�l e chel che'n p� si zonta,[48]
cal cr�a che fede speci�l e buna;

par ultin, tal sircul min�u, la cal sta


il centri dal'universo e Dit pur,
ogn'un cal trad�s brus�t sempri al resta."

E j�: "Mestri, am�ndi clar e sig�r


l� il to razon�, e ben ti fas clar
stu bur�n e il popul cal ten tant dur.

Ma dismi: chej di chel f�ngu palud�r,


cal mena'l vint e che la ploja a bat
e ca s'inc�ntrin cun parl� tant am�r.

Pars� no dentri ta la r�sa sit�t


a v�gnini, se Dio'l v�u, s� pun�s?
e si no, pars� l'�ja ognun li but�t?

E luj a mi: "Il devi� tant a mi stup�s,"


'la dit, "dal to inz�n di la ca l'�ra;
che la to mins a'� t'altri, ben lu cap�s.

�tu ben pres�nt che sesi�n int�ra


'ndul� che la to Etica a trata
di che tre robis[49] ch'al Alt 'ghi fan guera:

incontin�nsa, mal�sia, e mata


bestialit�t? E com'l'incontin�nsa
Diu manc'uf�nt e mancu colpa'a parta?

Si ti cons�deris ben sta sent�nsa,


e se i ti tens in mins cuj'ca son chej
che las� di f�u a fan penit�nsa,

t'j�s che scj� tradit�us volent�j


a l�sin, e pars� cun puc fast�di
la divin'vend�ta' a usa i so marc�j.

"O sor�l' chi ti s�nis ogni mal j�di,


ti mi cont�ntis tant cu�nt chi ti s�lvis,
com'cu�nt che, no sav�nt, dubit� i p�di.

Encjam�'n dav�u i vu�i chi ti t�rnis."


i'�i dit, "la 'ndul� ch'us�ria'a uf�nt
--ti'�s dit--la divin'bont�t, e'l grop t'd�sfis."

"Filosofia," mi'� dit, "se ben s'int�nt,


a no considera doma una part,
com'ch'la natura a cj�i la so cur�nt

dal'intel�t div�n e da la so art;


e se ben la to Fisica i ti j�s,
al'in�si ti notar�s, sensa tu�rt,
che la vustr'art, la natura, cu�nt ca pos,
a segu�s, com'che'l mestri al fa'l student;
a Diu vustr'art'a � com'che gn�sa ghi fos.

Da chisti dos, se tu i ti'as pres�nt


la Genesi dal prins�pit, a convi�n
ch'� mi�j tac� a vivi e 'vans� la zent;

e pars� ch'us�ria altra via'a ten,


tant natura che ch� ca ghi sta dav�u
a dispr�sa, e t'altri a spera in ben[50].

Ma segu�smi, che di ch� i'ai gust z� f�u;


che i Pes a sl�tin su ta l'oriz�nt,
e l'Orsa di sta su cul Coru a v�u,

e al scjal�n l�'n dav�nt ghi fin front.

Cj�nt Dodic�sin

L'er'l post alp�n 'ndul� che'l z�'� pal riv�n


si podeva e, pa l'altri che l� l'era,[51]
d'j�di ogn'�n'l veva pour'e causi�n.

Com'che tal flanc'� frana intera


che di ca da Trent l'Adige a'a sbat�t,
o par taram�t o par mal sost�n di cjera,

che d'ins�ma dal mont, 'nd� ca si'� mov�t,


fin a bas a'� la rocja frantum�da,
si che da las� nis�n'l sar�s vegn�t;

cuss�'l bur�n cu la so bruta strada;


e'n tal orli di chel turm�nt di rocja
l'inf�m bestia[52] di Cret'era poj�da

che concep�d'era da la fals'vacja;


e cuant ca ni'� jod�t, se stes si'� muard�t,
com'chel ch'dentri 'la la rabia'n cl�cja.

Il me s�viu la sig�t vjers chel brut:


"Cr�jtu tu che ch�'l sedi'l duce d'At�n,[53]
chel ch'tal mont la mu�rt ti'a dat e chi met�t?

Via di ch�, bestia: che chel che ch�'l ven


no l� stat amaestr�t da la to s�u[54]
ma'l ven par j�di'l vustri sufr�'n plen."

Coma chel toru cal ven las�t zi f�u


al stes timp ca ghi'� stat dat il colp mortal,
salt�s al fa ma nol sa se cal v�u,

cuss�'l Minotaur jod�t i'ai, cul stes mal;


ma chel, at�nt, a la sig�t: "Cor tal pas:
mentri ca l� in furia, a'� mj�i tac�'l cal."
Al�r paj pier�ns vin tac�t a zi'n bas,
stint at�ns, pars� che sp�s si mov�vin
cuant che p�js n�ufs su a ghi vegn�vin poj�s.[55]

"P�nsitu," 'la dit mentri ch'in j� i z�vin,


"forsi a sta ruv�na ca'a da vuardi�n
l'ira, chi'ai dom�t, di chel m�stru Cret�n?

Cap�s chistu: cuant che, za a'� cu�lchi �n,


che j�'i soj vegn�t ta stu bas infi�r,
sti r�cis no v�vin 'ncjam� fat stu dan;

ma sig�r l� che puc prima, l� pur ver,


cal vegn�s chel tal[56] che s� gran preda
a ghi'� cjolt a Dit ta chel s�rcul primi�r,

da dut int�r la val sp�rcja e fonda,


a'a trem�t si ch'j� i'ai pens�t che'l univ�rs
al sint�s am�u, pal cual l� chel che v�nda

al crot ch'al c�os il mont spes ghi va vi�rs;


e a chistu punt chista r�cja v�cja
a'� rodol�da j� in sens invi�rs.

Ma vu�rda la j� a val, ca s'j�t �ncja


chel grant flun di s�nc in tal cual al bul�s
chel che di viol�nsa'l altri a si m�cja."

O v�ja vu�rba e f�riis m�tis


che tant 'ni spr�nin ta sta vita curta,
e tal'altra ogni dan�t tant'l surfr�s!

'Na gran f�sa jod�t i'ai in arc stu�rta


coma ch� che dut'l plan a imbr�sa
second se che dit 'v�va la me scorta;

e tra ic e'l pi� dal riv�n, na fasa


di centaurs 'filava, di frecis arm�s
com'che tal mont'us�vin zi a cj�sa.

Jod�nt chi vegn�vin j�, si son ferm�s


e da la so fila'n tre f�u a son vign�s
cun arcos e frecis belz� prepar�s;

e da lont�n'l prin'la sig�t: "Ta stu bus,


par cual sufr� 'vegn�isu j� da las�?
Diz�it subit o vi c�pi, intind�s?"

Il mestri la dit: "Ghi rispund�n su


a Chir�n, che vis�n i jod�n luj stes:
mal ti'a zut la v�ja ch'las� spes ven su."

Dopo mi'� tocj�t e dita: "Chel l� N�s,


che mu�rt l� pa la bj�la Deian�ra[57]
e di se vendic�t si'a da se stes.

E chel di mj�s, che al pet a si mira,


a l�'l gran Chir�n, che nudr�t 'la Ach�l;
l'altri l� Fol, ca l� stat s� plen d'�ra.

At�r da la f�sa a van a mil a mil,


saet�nt li �nimis vagab�ndis
ca t�ntin d'bandon� l'or�bil as�l."

Si sin visin�s a li fieri'sn�lis:[58]


Chir�n 'la cj�lt na fr�cia, e cul so cul
la barba'l spartiva ta li mos�lis.

Liber�t'l bocj�n dal barb�us ost�cul,


a ghi'� dit ai so comp�js: "S�jsu necu�rs
che s� che chel'l t�cja'l m�uf ta stu s�rcul?

Cuss� no p�sin fa i pi� dai mu�rs." [59]


E'l me bon duca, che za 'ghi'era al pet,
li che'i doj �sis erin un�s fu�rs,

'la rispund�t: "L� ben vif, e'a stu puar�t


mostr�ighi a mi convi�n la val scura:
necesit�t chi ni custr�ns, no'l dil�t."

Las�t l'alel�ia par nustra cura,


tal[60] a mi ha consegn�t chistu compit n�uf:
no l� l�ri, ne j� anima l�ra.

Ma par che virt�t pa la cual i dism�uf


par chista strada salv�dia i me pas,
d�ni un daj tos, che ad�s no si m�uf,

ca ni guidi al di la daj poscj' sangan�s


e cal p�rti stu chi fin la ins�ma,
ca no l� spirt ch'in'aria'l pol fa zvualas�s."

Chir�n a si'a volt�t vi�rs chej di prima


e a Nes ghi'a dit: "Volta e gu�diu
e prot�ziu se n'altri grup vi ferma."

S� ben compagn�s si sin mov�s la j�


lunc l'�rli dal lac cal bol�va dut ros,
e i bul�s a sig�vin O Diu!

�rin sot fin ta li sejs ta stu pastr�s;


e'l gran Centauro la dit: "Chej son tir�ns,
che tal sanc e tal av�j a'an fat li sos.

Chi a si lam�ntin daj so crud�j d�ns;


chi l� Lesandro e Dion�sio'l fi�r,
ch'a Sicilia 'ghi'a dat t�ncju brus ans.[61]

E che front ca'a il pjel cuss� ner,


l� Assolin; e chel'altri ca l� blont,
l� Ub�s daj �stis che, l� propit ver,

l� stat distud�t dal fi�stri su tal mont."


Al�r m'soj voltat al Poet, ca la dit:
"Chistu ad�s'ti'� prin e jo'i soj secont." [62]
Puc pi'n davant'l Centaur'si'� 'nser�t
in ta'na zent che fin ta la so gola,
parev'che f�u vegn�sin da stu bul�t.

'N'�mbra'ni'a mostr�t ta na banda sola,


diz�nt: "Chel l� 'la trafit tal grin di Diu
chel c�u che'l Tamis 'ncjam� nol mola."

Dopo, zent ch'f�u dal flun, 'jod�vi la j�,


il cjaf e dut il so pet a tegn�va,
e di l�u, t�ncjus i'ai pod�t cogn�siu.

Cuss�, puc a puc, p� bas a si feva


chel sanc, s� ca ghi scuet�va ben i pi�;
al�r 'ncja nu vis�ns dal pas 'si zeva.

"Com'ch'da sta part pus�bil j�di ti'�


chel bul� che sempri al va cal�nt,"
la dit il Centaur, "ti'as di crodighi,eh?,

da st'altra, puc a puc, si sta visin�nt


il so font, indul� , t�nlu ben prez�nt,
che che inf�m di tir�nia a gem�s tant.

La divin'gjust�sia c� a va spunz�nt
chel Atila che'l mont la tant flagel�t,
coma Pir e Sest; e'n eterno molz�nt

il lagrim�, che'l bul� a ghi'a mol�t,


a Rinier da Cornet, a Rinier il Mat,
che a li stradis tanta guera ghi'�n fat." [63]

Dit chistu, si'� voltat e'l spl�s ripas�t.

Cjant Tredic�sin

N�s no l'�ra 'ncjam� par di l� riv�t


che nu�ltris i sin entr�s ta un bosc
che da n�ncja un troj a l'�ra segn�t.

Fu�js v�rdis non d'�rin, ma di col�u fosc;


n�ncja br�ghis l�sis, ma grop�sis;
mil�s non d'�ra, ma bach�tis cun tos'c:

non d'an br�sis s� spin�sis e f�sis


chej nem�j salv�dis ch'in �diu a'an
tra Cecina e Cornet[64] che cj�ris c�ltis.

Chi li br�tis �rpis[65] il so nit a fan


ca'an scors�t da li Strof�dis i Troj�ns
cun'un av�s ca veva da riv�ighi 'un gran dan.

Cul'�lis largis e m�sis e cu�j um�ns,


sgr�nfis taj pi�, e ta la pansa pl�mis,
a si lam�ntin in ta chej �rbuj str�ns.

E'l bon mestri: "Prima che p� ti entris,


cap�s che 'd�s ti sos tal secont zir�n,"
'la tac�t a d�smi: "e l� ti restis

fin chi ti r�vis tal'or�bil savol�n:[66]


per� sta 'tent; l� ti jodar�s r�bis
che pezu di se ca si crodar�s a son."

Da par dut par�v'ca vegn�sin lagnis,


ma no jod�vin nis�n ca li f�va;
fer soj rest�t, cu l'id�is cunfund�dis.

Ch'j�'i ves crod�t i crot che luj'l crod�va[67]


che li v�us vegn�vin f�u da sti br�ghis
da zent che da nu�ltris a si plat�va.

Ma'l mestri a la dita: "Se tu ti str�nchis


una da li frascj�tis che li a stan,
i pens�js chi ti'as 'vegnar�n d�cjus sclar�s."

Al�r un puc davant i'ai slungj�t la man,


e i'ai cj�lt da un grant �rbul na braguta;
e'l tronc a la sig�t[68]: "Pars� stu dan?"

Cuant che cuj�rt'�ra di scur sanc duta


'la dit di n�uf, "Pars� chi ti mi sp�chis?
Dal to spirt la piet�t �se dut' s�ta?

Sin stas �mis, e ad�s sin pl�ntis:


la to man pi b�na stada a sar�s
�ncja si f�sin stas �nimis di sb�sis."

Coma che se un stec vert si brusar�s


ta na banda, l'altra gem� s'jodar�s
e l'als�si dal vint cjul� 'la far�s,

cuss� da la rota st�cja tal timp stes


sanc e per�ulis 'sghis�vin; e ic j�
mi'� zuda; e j� fer, com'un ch'p�ura'l v�s.

"Se luj'l ves crod�t prima di col� j�,"


il me s�viu a la dit, "pu�r'�nima,
chel che i'ai descrit tal me libri las�,

a no t'var�s la man met�t ins�ma;


ma mi'� fad�ja cap� coma chi ghi'ai fat
fa roba me a me dura, e no doma.

Ma 'nv�nsi ch'luj'l tegni'l to venc cur�t,


d�sghi di te, che'l t'on�u'l rinfr�scji
ta chel mont las� cuant cal sar� torn�t.

E'l tronc: "Il to dols dizi ben lu p�scji;


no pos t�zi; speri ca no vi p�si,
pars� ch'un puc a razon� m'inv�scji.
Soj propit chel che li do clafs i vevi
dal c�u di Federic, e li'ai volt�dis
sjer�nt l�, vjerz�nt l�, com'chi vol�vi,

e'l segr�t ghi'�i cjolt a cu�s'ducju'i �mis:


fede ghi'�i part�t al glorious uf�si,
tant ch'�n sufr�t i me pols e durmid�s.[69]

La troj�ta[70[ che maj da chel osp�si


di S�zar a ghi'a mov�t i vuj put�ns,
mu�rt com�n, e daj pal�s dai grancj v�si,

a'a inflam�t cuntra di me ducjus cu�ns;


e i 'nflam�s a'an tant inflam�t August,
che'i bi�j on�us si son cambi�s in mal�ns.

Il spirit me, par via di un spres�nt gust,


crod�nt che'l mur� mi cjol�s dal disd�n,
ingj�st a mi'� fat cuntra di me just.[71]

Par li rad�s n�vis di chistu pu�r len,


vi zuri chi no soj maj sle�l stat
al me sj�r, che d'on�u l'�ra cuss� plen.

Cuant un di vu'n tal mont'l sar� torn�t,


cal cunfu�rti la me memoria, ca sint
encjam� il colp che l'invidia ghi'a dat."

Taz�t a la, e dopo: "Al sta taz�nt,"


il poet mi'a dit; "no sta pi�rdi il mom�nt;
ma p�rlighi se cuss� ti'as in mint."

Al�r j� a luj: "I sar�s pi content


si chi t'ghi domand�s tu se ch'jo'i vor�s;
jo'i no pol: piet�t'mi fa sta malam�nt!"

Cuss� 'la di n�uf tac�t: "Se l'omp'l fes


di so volont�t se chi t'ghi dom�ndis,
spirit incarcer�t, gust a si var�s

si ti diz�s com'che l'anima s'un�s


a chiscju lens; e d�zini, si ti pos,
se spirs da taj �rbuj a son maj part�s."

Al�r fu�rt 'la sofl�t il tronc, com'chi t'j�s,


e convert�t chel vint ta sti per�ulis:
"Cont�vi i pos se che ben i cogn�s.

Cuant ca part�sin l'�nimis fer�cis


d'indul� ca son stadis sradic�dis,
tal sircul si�t da Minos 'son mand�dis.

C�lin tal bosc, e no ta pars sielz�dis;


ma la 'ndul� che furtuna 'ju tira,
a b�tin com'blava ta li sedulis.

Da frosc ogn'una'n len salv�di a zira:


l'�rpis, che dopo'a si m�ngin li so fu�js,
a fan dol�u e dal dol�u fes�ra.

Coma l'altrisi i z�rin ta nustri salmis,


ma nencj'una podar� rivist�la;
ca no � just vej li r�bis ch'vin distr�tis.

Chi li strasinar�n, e dentri ta la


selva 'sar�n i nustri cu�rps 'mpicj�s,
ogn'un tal �rbul da la s'ombr�na crudela." [72]

Nu�ltris i'�rin 'ncjam� al tronc le�s,


crod�nt ch'altri Piero al vol�s d�zini,
cuant che surprind�s da'un grant rum�u 'sin stas,

coma chel ch'in mani�ra s�mil vign�


l's�nt'l purs�t e la cj�sa dal so post,
e'l s�nt da li b�stis e fr�scjis'l grugn�.

A stu punt, da la me sinistra, pit�st


nus e scravagn�s doj a scjamp�vin fu�rt,
e tal bosc dut 'romp�vin, faz�nt bat�st.

Chel dav�nt 'la dit: "Ven chi, ven chi, O Mu�rt!"


E l'altri, ca par�va che m�sa'l tard�s,
al sig�va: "Lan, mancu sveltis in gran part

li to gj�mbis '�rin tal front daj Top�s."


E cuant che forsi p� no gh'la pod�va,
luj e un bar�t a si son ingrop�s.

Par dav�u di luj il bosc s'implen�va


di cagnis neris, bramosis e cur�nt
com'levri�ris ch'un, cjas�nt, al mol�va.

Ta chel ch'l'�ra zut j� ghi'an met�t il dint,


e a l'an sbran�t un toc a la volta,
e via a'an part�t ogni toc dul�nt.

Al�r par man mi'� cjap�t la me scorta


e part�t l� di chel sterp cal planz�va
inv�n par chel sanc di ogni part rota.

"O J�cu da Sant'Andr�a," al dizeva,


"se ti �ja zov�t usami da rip�r?
La colpa a'� t� se'n vita a ard�va."

Cuant che'l maestro ghi �ra li vis�n, clar


gh'� dit: "Cuj �ritu ch'par sti fer�dis
ti s�flis cul sanc il dolor�us cjarl�r?"

Al�r luj: "O animis che riv�dis


i s�js a j�di la strage imor�l
da li me fr�scjs da luj sbreg�dis,

cjol�ilis su da chel bar cal sta s� mal.


J�'i soj da la sit�t che cul Batista[73]
a'a cambi�t il prin par�n, e chel tal
cu la so art sempri la far� trista,
e sa no fos pars� che tal Punt Vecju
di luj rest'encjam� un puc di vista,

chej sitad�ns che rif�ta 'l'an dal j�


su la sin�sa d'�tila vans�da,
var�sin dib�nt fat lavor� ducju.

E la me cjasa i'ai in f�rcja[74] cambi�da."

Cjant Cuatordic�sim

Si'com'che l'am�u dal me post di n�sita


mi'� strinz�t, i'ai radun�t li ram�sis,
e torn�dis a chel in fin di vita.

S�bit riv�s i sin la ca si spart�s


il sec�nt zir�n dal ters, e indul�
che dal Just s'j�din li or�bilis r�dis.[75]

Par ben mostr� li robis ca �rin l�,


dizar�j chi sin riv�s ta un gran prat
ch'erba verda non dav�va, nencja zala.

Dal bosc dolor�us'l prat l� ghirland�t


int�r, coma che'l bosc l� dal grant fos�t:
chi tal'orli dal splas i pas 'vin ferm�t.

Par dut '�ra savol�n sut e 'nsac�t


e'l post al some�va tant a chel che
sot daj pi� di Cat�n l'�ra stat pest�t.[76]

O vend�ta di Dio, se tant tim�u che


i ti ghi fas vign� a ognun cal les
chel ca mi � stat manifest�t, altrich�!

Tant'�nimis nudis i'�i jod�t, e ches


in m�ut miser�bil a planz�vin
e ognun'par�va che'l stes sufr�'nol ves.

Cers di l�u sup�ns a si distir�vin;


altra zent si sint�va dut'at�nta,
e altris che che sempri si mov�vin.

Che zent ch'in ziru a z�va a'�ra tanta,


e mancu ch� che sdraj�d'�r'al turm�nt,
ma p� mal st�vin chej da la leng�ta.

Cun col� lent, su dut'l savol�n pres�nt


a plov�vin di f�uc l�rgis faldis,
coma di n�jf in ta �lpis sensa vint.

Com'ch'Ales�ndri in che bandis cj�ldis


dal'India 'la jod�t 'ns�ma daj so fans[77]
fin in cj�ra fl�mis a col� s�ldis;
par cuj si son met�s a scalpit� ducj' cuans,
luj e li so schj�ris, par che'l vap�u
si distud�s prim'ch'al altri al fes dans;

cuss�'l vegn�va ju l'eterno cal�u;


e'l savol�n l'impi�va com'lescja
sot l'as�lin, e'l radopl�va'l dol�u.

Sensa maj ripos� a'�ra l'intrescja


da li pu�ri mans, che chej f�ucs p� vis�ns
via a scjas�vin--ch'ars�ra fr�scja.

I'ai scuminsj�t: "Maestro, tu chi ti vins


duti li robis, f�u che chej dem�ns fu�rs
ch'vin jod�t al'entr� e ch'vin'ncjam�'n mins,

Cuj l'�se'l grant ca par che nencj'si necu�rs


dal f�uc, sdraj�t com'ch'l� e cul vuard� brut,
ca no s'rint nencj'a la ploja, che tant'ars?"

E chel stes che cont a si'a ben rind�t


ch'j� ghi domand�vi al me duca di luj,
'la sig�t: "Vif e mu�rt: il stes 'soj in dut.

Se Gjove al straca'l so f�bri[78] da cuj


tant infastid�t 'la cj�lt che sa�ta
che scos mi'a com ca var�s ognun daj �rcuj;

o se luj'l stufa'i altris un 'la volta


a Monzibi�l ta la fusina n�ra,
sig�nt �Bon Vulcan, aj�ta, aj�ta!',

s� com'ca la fat ta la lota di Flegra,[79]


e me cal sa�ti cun granda fu�rsa;
a nol podar�s vej vend�ta 'legra."

Al�r il me duce'la parl�t cun fu�rsa


tant, ch'j� no lu v�vi cuss� fu�rt sint�t:
"O Cap�nio, 'n'se ca no s'ind�lsa

la to 'rog�nsa, za ti sos tu pun�t:


nisun mart�ri, f�u da la to rabia,
tegnar�'l to ter�u di dol�u 'mplen�t."

Dopo, a mi, p� ser�n, 'la par�t via


diz�nt: "chel li l� stat un daj si�t regn�ns
ch'an jud�t Teb; e l'av�t, e a vej'l para via,

Diu'n'disd�n, ch'lu crot causa daj so dans;


ma, coma che j�'i ghi'ai dit, i so dispi�s
a no son par luj n�ncja un puc mal�ns.

Ad�s stami dav�u, e i no volar�s


ch'ti met�s i pi� tal savol�n ard�nt;
ma dentri tal bosc ten i pi� stres."

Taz�nt sin riv�s la ca zeva surg�nt


un flum�t picin�n da la foresta;
tant ros l'�ra ch'or�u i zevi sint�nt.

Com'che dal Bulic�m[80] 'ven f�u 'na r�j�ta


ch'in s�guit li pecjad�r 'si spart�sin,
cuss� tal savol�n 'zeva ic duta.

Il so font e li dos b�ndis a �rin


f�tis di pi�ra, e pur s� i margins;
par chel necu�rt m'soj che pal pas i z�vin.

"Fra dut chel chi'ai vol�t ch'ti tegn�s a mins,


dopo che nu'sin entr�s pa la pu�rta
che ducj'p�sin pas� o zighi vis�ns,

'na roba ca no'a not�t la to vista,


e ca var�s di v�j, l� stu r�vul chi,
che su di se'l dist�d'ogni flam�ta."

Sti per�ulis li a d�tis'l duce a mi;


al�r j� l'ai pre�t ca m'ingrand�s' il past,
ch'la v�ja l'�ra za zut a 'ngrand�mi.

"In mj�s dal mar si pos cjat� un post gu�st,"


'la dit'al�ra, "ca si clama Creta,
ca veva un re cal tegneva'l mont cast.

La vi'� na montagna ca � bond�nta


di �ga e di fr�scjis, cul non d'Ida;
com'roba vecja a'� ad�s deserta.

Rhea 'la si�lta com'na cuna fida


par il so frut�t, e par plat�lu dut
sal planz�va, 'feva fa'n'url�da.

In tal mont un gran vecju l� stat jod�t


cal ten li sp�lis volt�dis vi�rs l'Egjt,
e Roma'l j�t, 'nd� che'l sper� 'la met�t.

Il so cjaf a l� di �ru fin fin�t,


e di pur arz�nt 'son i so bras e pet,
e di ram fin li che'l cu�rp a si div�t;

da li'n j� dut l'� fat di fi�r el�t,


al di fou dal pi� destri c'l'� di mad�n;
e'l sta ta chel p� che tal'altri dret.

Duti li pars, f�u che l'oru, r�tis 'son


da na fes�ra ca gota lagrimis
che, insj�mit, un bus a fan tal rocj�n.

E zint ju a sb�zin li altri rocjs


faz�nt l��cheront, il Styx, e'l Fleget�nta;[81]
e dopo a van ju cun ch'altri gotis,

e'n fin r�vin la che pi no s'dism�nta:


'fan pur Cocit, ; e se ch's�di che p�sa,
ti la jodar�s, per� chi no conta."

E j� a luj: "Se sta p�sula f�sa


a der�va da las� tal nustri mont,
pars� �ncja ta st'�rli ch� a �s'a?"

E luj a mi: "Tu t's�s che'l post[82] l� rot�nt;


e se pur l� ver chi t's�s vegn�t ju tant
pa la sinistra, zint la ju vi�rs il font,

no ti'as encjam� il s�rcul zir�t dut cuant:


duncja, sa ven f�u cualchicj�sa di n�uf,
nosta marave�ti p� di chel tant."

E j� di n�uf: "Mestri, 'dul� ca si m�uf


Fleget�nt e Lete, che dal'un ti tas,
e l'altri'l ven fat, ti dis, cuant che chi'l pl�uf?"

"Ta duti li to dom�ndis ti mi plas,"


'la rispund�t, ma'l bul� d'l'�ga r�sa
var�s da solvi l'una ch ti mi fas.

Lete t'jodar�s, ma f�u di sta f�sa,


'ndul� ca van l'�nimis a lav�si
cuant che pent�t si'a ogn'�nima colp�sa."

E 'nf�n: "Orm�i � ora di scost�si


dal bosc; sta at�nt dav�u di vegn�mi:
i �rlis no son 'nfog�s; li tegn�nsi,

pars� che li no � n�ja ca s'infl�mi.

Cj�nt Cuindic�sim

Ad�s si mov�n par un daj d�rs m�rzins;


e'l f�n da la r�ja fer'n alt'l sta tant,
che dal f�uc al salva �ga e �rzins.[83]

Coma i Flam�ncs tra Brugia e Gujs�nt,


tem�nt il mar alt che vi�rs l�u si buta,
'fan rip�r par che'l mar nol v�gni'n dav�nt;

e com'ca fan pur i Padov�ns lunc'l Brenta


par dif�ndi li so v�lis e cjasc�j,
prin'che cj�lt sint�sin Cjarnia e Carinta;

in maniera s�mil a �rin fas ch�j,


�ncja se no pr�pit cuss� als e grancj',
ma �rin lo stes dal so mestri'l vol�j.

Si �rin za tant lontan�s da scj� poscj'


che scj� �rbui no var�s p� d'j�di pod�t,
n�ncja se'i boscs 'fosin stas tant p� grancj',

cuant che na fila d'�nimis 'vin jod�t


ca vegn�vin lunc l'�rzin, e ognuna
mi fis�va com' cuant ca si scur�s dut

un'l vu�rda n'altri sot nova luna;


e cuss� vi�rs nu li s�js a spis�vin
com'cal fa'l vecju sart�u �a la b�na.

Da tal fam�a cjal�t s� da vis�n,


cognos�t da un 'soj stat, ca mi'a tir�t
la m�nia e sig�t: "Ben si cognos�n!" [84]

E j�, cu�nt che a mi'l bras a la slungj�t,


fis i l'ai vuard�t tal brustol�t aspi�t,
scuss� ca no la'mpedit'l so musu brus�t

la so conos�nsa al me intel�t;
e sbas�nt la me man vi�rs la musa,
i'ai rispund�t: "S�izu chi vu, Sjor Brun�t?"

E luj: "O'l me bon fi�l, al p�sia aus�


un puc di timp cun te il Brun�t Lat�n
di sta, d�nghi timp ai altris di avans�?"

E j� i ghi'ai dit: "St�jmi pur vis�n;


e si vol�js che cun vu i mi s�nti,
va ben, se ben'l va cun chel dal me cjam�n."

"Fi�l me," 'la dit, "s'alc un di scju ch�'l v�u diti,


e'l resta fer, par sent'ajs dop'l sta sdraj�t
e i so bras dal f�uc nol p�sin p� as�sti.

Ma va pur av�nt: j� ti star�j al lat;


daj me comp�js i tornar�j dopo j�,
che ognun al plans da eterno dan�t.

Di z� j�'n strada no v�vi'l cor�gju


par z� cun luj, ma'l cj�f bas i tegn�vi
com'un cal river�s chej ca son p�'n su.

A la tac�t: "Se cal'� cal dest�ni


di f�ti vegn� ch� prin da l'�ltin sen?
e dis di chel ch'j�di ti fa pa 'nda z�."

"Las�'n alt, la ca l� ogni d� ser�n,"


ghi'�i rispund�t, "ta na val mi soj pjerd�t,
prin che la me et�t ves tocj�t il plen.

Dom'ali�j matina l� chist sused�t:


chistu si'a fat j�di, torn�nt j� u l�,
e a cj�sa di n�uf mi partar� par stu post brut."

E luj a mi: "Segu�s pur la to stela


e maj ti sbaliar�s di riv� tal glorious pu�rt,
se ben mi soj necu�rt ta la vita bi�la;

e se j�'i no fos cuss� da timp mu�rt,


jod�nt che'l sj�li a ti'� stat cuss� ben�vul,
ghi var�s dat a la t'opera cunfu�rt.
Ma chistu ingr�t e mal�n di p�pul
che da Fj�sul l� vegn�t j�'n timp antic,
e cal ten'ncjam� dal mont il per�cul,

si far� par te, pal to ben fa, nem�c:


e a � raz�n, che par scj� schers crud�j
a no convi�n pr�pit fa frut�'l dols f�c.

Da timps antics vegn�vin clam�s svuarb�js;


zent'� av�ra, invidi�s'e 'rog�nta:
da l'us�nsis sos di t�gniti a'� mi�j.

La to furtuna tant'on�u ti planta


che na part e l'altra di te 'var�n fan,[85]
ma l'erba dal bec a sar� distanta.

Cal fedi strage il bestian fjesol�n


di se stes, e ca nol tocj la planta
che forsi 'ncjam� f�u a ven dal so led�n

tal cual a riv�f la sim�nsa santa


di chej rom�ns ca �rin rest�s cuant
che'l nit l� stat fat di mal�sia tanta."

"Se'l me vol�j'l fos stat di p� important,"


ghi'�i rispund�t, "vu 'ncjam� no sar�sis
dal'umana natura las�t di bant[86];

che'n mins 'ncjam� mi'� fisa e m'intrist�s


la cj�ra e buna imagin'paterna
di vu cuant che tal mont cul z� dal'�ris

mi insegn�vis com'l'omp s'et�rna:


e cuant chi sar�i in gr�t, mentri chi vif,
il n�n vustri i vu�j f�lu las� torn�.

Se chi mi cont�js tal me cj�f i lu scr�f,


e cont lu ten par spieg� cun altri test
a ic[87], se l� i rivar�j, par int�f.

I vu�j solt�nt ca sedi manifest,


che se la cosi�nsa no mi rimuard�s,
la Furtuna i confr�nti, cun puc di sest.

A no son n�vis par me tal cap�ris:


ca ziri pur Furtuna la so roda
com'ca v�u, e i contad�ns li so sv�ngis."

Il me mestri al�ra in ta la banda


destra a si'� 'n dav�u volt�t a vuard�mi;
e 'la dit: "Ben scolt�da se ben not�da."

Ma lo stes a parl� i vaj a m�timi


cun Ser Brun�t, e'i domandi cuj ca son
i comp�js sos p� famous che luj'l stimi.

E luj: "Sav�j di cualchid�n a l� bon,


di chej altris a sar�s di t�si tant mi�j
ch'vin puc timp, e r�bis da dizi tantis 'son.

Che ducj' �rin clerics ti var�s di sav�j


e leter�s gr�ncj' e di fama granda,
e dal stes sporc pecj�t tal mont'�rin chej.

Prisi�n a ghi sta'nsi�m a che zent lorda


cun Ceco d'Accorsop; �ncja j�dilu,
se, di marz�n tal, v�ja ti'n v�s vuda,

chel ti var�s pod�t, che di tramut�lu


l� stat, dal servo daj serfs, d'Arno in tal
Bachili�n, la che'l so mal�n 'le zut a las�lu.

Dizar�s di p�, ma'l vign� e'l cont�l'


pi lunc �si nol pos, pars� che j�'i jot
fun n�uf ca si'alsa dal savol�n l�'n val.

Riva zent cu la cual no pol staghi sot:


ti racom�ndi tant il me Tes�u,[88]
tal cual'ncjam� i vif, encja u ch� sot."

Al�r a si'� volt�t com'un corid�u


cal cor a Verona[89] cun il col�u vert
paj cj�mps, e al som�a di d�cju l�u

chel cal vins, e sens'�ltri no chel cal pj�rt.

Cj�nt Sedic�sim

Riv�t za l'�ra l� ca rimbomb�va


l'�ga ca col�va tal'�ltri s�rcul,
propit com'un vesp�r cal buzin�va,

cu�nt che tre �mbris jod�t i'ai ta stu �cul


vign� f�u da na trupa ca pas�va
sot ch'dura pl�ja ca no bat maj m�ncul.

Vj�rs nu vegn�v'ogn�na e sig�va:


"F�rmiti tu che dal vist�t ti som�js
un che dal n�stri pu�r pa�s[90] al riva."

Pu�r me, pl�js a li v�vin parfin ta li s�js,


n�vis e v�cis, da flamis caus�dis!
mi sint encjam� mal in taj me pens�is.

Si'a ferm�t il mestri a li so sig�dis;


vi�rs me si'a volt�t e dita: "Sp�ta."
A scj� chi bis�gna us�ighi cortes�is.

E sa nol fos par chel f�uc cal sa�ta,


ch'� natura dal post, j�'i dizar�s
ch'� mi�j par te ch' par l�u di fa la svelta."
'Sint nu fers stas, di n�uf tac�t a'an chej puar�s
il vers ant�c[91]; e cu�nt da nu son riv�s,
chej tre a'an fat una roda di se stes.[92]

Com'ca fan i campi�ns, nus e'ngrisign�s,


cu�nt ca st�din com'ot�gni vant�giu,
prin'che di batisi' vegn�n impegn�s;

e cuss� zir�nt, ogn�n in su e'n j�


mi vuard�va, cuss� che tra l�u il cu�l
si mov�va e ai pi� ghi zev'dav�u.

E "Se'l mal di stu post mol e tant crud�l


dispi�t a mi fa e al nustri pre�,"
'la tac�t un, "e al bruzim�nt da la pi�l,

la nustra fama'l to spirt 'ghi dedi pl�a


di d�zni cuj chi't sos che'i pi� vifs
ogn�n cuss� sig�r l'infi�r al fr�a.

Chist, ca la tr�cis ch'i me pi� p�stin rest�fs,


e che dut nut e spel�t l� in strada,
grant l� stat p� di chel che cr�di t'int�v's:

Nev�ut l� stat da la buna Gualdrada;


si clam�va Guido Guera, e'n vita
tant 'la fat cul s�n e cu la spada.

L'altri dav�u di me'l savol�n'l pesta:


luj l� Teghi�r Aldobrant, e la so v�us
tal mont a sar�s da g�di e basta.

E j�, chi soj met�t cun l�u ta la cr�us


i'�ri J�cu Rustic�s, e, sta alert,
la me f�mina mi'a dat d�cju i mal�ns." [93]

Se j�'i fos stat' nda chel f�uc la cuj�rt,


fra di l�u di sot i mi sar�s but�t,
il me sj�r al var�s sufr�t, chel �le c�rt;

ma pars� ch'j� i mi sar�s cu�t e brus�t,


la p�ura'a vins�t la me buna v�ja
che d'imbras�ju mi veva 'ngolos�t.

Al�r i'ai tac�t: "Dol�u, no mal�sia,


la vustra condisi�n dentri a mi'a fis�t,
tant che tant'ghi volar� par z� via,

Apena che stu me sj�r mi'a cont�t


per�ulis par li cuals pens�t i v�vi
che se chi s�js, s� vi v�vi pens�t.

Di la daj vustris i soj, e'i scolt�vi


sempri l'opera vustra e'i biej n�ns
che cun tant gust i sint�vi e cont�vi.

L'am�r i l�si e'ai dols i vaj da li cans�ns


a me promet�s dal me duca on�st;
ma ju tal c�ntro i'ai prin da z�, paj riv�ns."

"Ca cond�si par tant timp cun chistu sest


l'�nima'l to cu�rp," luj 'la dita di n�uf,
"e dop'ca l�si p�r la to fama cul rest,

e d�s se l'on�st e bon v�vi si m�uf


'ncjam�'n ta nustra sit�t com'na volta,
o se zut 'l�'l sor�li e'nv�nsi'l pl�uf;

che Guli�lmo Bors�j, ca si lam�nta


cun nu da puc e a l� l� cuj comp�js,
as�j cul so d�zi a ni torm�nta."

"La zent nova e d�cju chej so guad�js


e v�sis a son a dismis�ra gener�s,
Fir�nse, in te, s� che za ti sins li pl�js."

Cuss� i'ai sig�t, cun musa e vuj als�s;


e'i tre, c'an cap�t chist coma risposta,
vuard�s si son com'dav�nt il ver rest�s.

"Se ch'altri voltis cuss� puc ti costa,"


a'an rispund�t, "il sodisf� ducj�s,
be�t tu se cuss� ti pos parl� a p�sta!

Cuss�, si ti scj�mpis da scju poscj' scur�s


e ti t�rnis a j�di li st�lis bj�lis
cuant ca ti zovar� d�si : 'I sin zus,'

fa che di nu a la zent i ti p�rlis."


A stu punt a'an rot la roda e'al scjamp�
�lis par�vin li gj�mbis sos sn�lis

Un frosc d'erba no var�s pod�t sterp�


prima che cuss� svels spar�s a f�sin;
al�r il mestri'l troj just'la vol�t cjap�.

I l'ai segu�t, e puc in dav�nt i �rin


che za'i sint�vin il rum�u dal'�ga,
ch'al parl� ap�na i si sint�vin.

Coma chel flun che pur sempri al vaga


ben prima dal Monviso, vi�rs il lev�nt,
a sinistra d'l'Apen�n faz�nt riga

ca si clama Agacuj�ta in su, dav�nt


che j� a val al z�di tal bas j�t,
e a Forl� cun chel non nol va p�'av�nt,

la 'l rimb�mba 'ns�ma di San Benedet


dal'Alp, par col� 'n ta una cascata
ch'a fa la part di pi di mil a si met;

cuss�, in front di 'na riva dut rota,


sint�t 'vin il fracas di che aga tinz�da,
si ch'�co rum�u e or�la 'n lota.
J�'i v�vi 'ntor 'na cu�rda torze�da
e cun ic i v�vi pi voltis pens�t
la lonsa di cjap� da la pj�l pitur�da.

Dopo vej dut chel torzeam�nt mol�t


coma che'l duce mi veva comand�t
ghi l'ai data ta un grop dut invilus�t.

Al�r luj si'� volt�t vi�rs il destri lat


e un bel puc p� lont�n da la sponda
'la cas�da j�'nta chel profont bus�t.

"E pur alc di n�uf a la propit di da,"


i mi dizevi a me stes, "al n�uf sen
che'l mestri cul v�li al va'a second�."

Ahi cuant ai �mis sta at�ns a ghi convi�n


v's�n di chej ca no j�din dom'l'opera,
ma j�din 'v�lin se che'l pens�j'l rit�n."

E mi'a dit: "Ad�s chi su al vegnar�


chel chi speti e che'l to pens�j'l insumi�a:
al�r'� mi�j ch'a ti a si f�di mostr�."

Sempri a chel ver che la musa di bus�ja


l'omp'la da t�gnisi p� cal pol dal d�zi
par che busij�r a nol z�di a somej�;

ma paj v�rs di sta--chistu no pos t�zi--


com�dia, i ti z�ri, caro let�u,
che l�u a no z�din par tant timp a l�zi,[94]

se jod�t no'ai par l'�jar plen'di dol�u,


vign� nod�nt una fig�ra in s�
ca deva marav�a al c�u sig�r,

cuss� com'cal torna'n su chel cal va j�


a snod� l'�ncora ca s'ingr�pa
o ta'un sc�j o altri che'l mar al sj�ra s�,

e'n s� si buta, cun gran colp di talpa.

Cj�nt Dizisjet�sin

"�co la bestia cu la coda sp�sa


ca pasa mont�gnis, romp murs e �rmis;
�co ch� ch'a dut il mont a'i d� spusa!"

S� 'la tac�t il me duca a cont�m'lis;


e a ghi'a fat sen di vign� tal �rli,
l� che'l m�rmul ch'ad�s i' us�n al fin�s.

E che sporcja figura di imbr�j l�


a'� vegn�da f�u cul cjaf e cul so bust,
ma la coda 'la las�da dentri l�.
La so musa era musa di omp just,
tant buna a ghi some�va la pi�l,
e di un sarp�nt gros dut il rest dal fust;

do gj�mbis pel�sis'l veva fin sot il cu�l;


schena, pet, e dutis dos li bandis
di grops e rod�lis cuj�rtis '�rin:

cun p� col�u e cuss� ben tes�dis


i Tartars o i Turcs'no'an maj fat tal' t�lis,
ne maj da la Ar�cne ide�dis.

Com'ch'a voltis a riva 'stan lis barcis,


ca son un puc ta l'�ga e'n puc par cj�ra,
e com 'l� tra cj�chis sgjv�gnis todescjs[95]

il b�var 'si ten pront pa la so guera,


cuss� la bruta bestia a si poj�va
sul'�rli di piera che'l savol�n 'l sj�ra.

Tal'aria dut'la so coda'a sguis�va,


strinz�nt in s� la velenosa f�rcja
che com'un scorpi�n la so punta 'arm�va.

Il duc'a la dit: "Tac�n a la l�rgja


a fa un puc di strada vi�rs che bruta
e trista bestia che u la s'imb�ncja."

Ma j�'i sin zus vi�rs la destra tet�ta


e in tal �rli i vin fat un d�is pas
par scans�'l savol�n e la flam�ta.[96]

E cuant che u l� di ic i sin riv�s,


pi lont�n jod�t i'ai in tal savol�n
c�rs che vis�n dal bur�n '�rin sint�s.

U chi il mestri: "Sicom'che tant ben�n,


e a font, i ti cogn�s chistu s�rcul,"
a mi'a dit, "va, e j�t la so condisi�n.

Va pur a razon� cun l�u, ma 'n p�sul:


in tal frat�mp i parlar�j cun chista,
ch'us�'i vol�n li so sp�lis da �rcul."

Cuss�'ncjam� 'n su par l'estrema cresta


di chel si�tim s�rcli propit dut bes�u
i soj zut, 'nda che che pu�ra zent a sta.

F�u daj so v�j al scopi�va'l so dol�u;


di ca, di l�, si jud�vin cu li mans
tant da chel savol�n cj�lt, cuant dal vap�u:

propit coma che d'estat a fan i cj�ns


cun ghigna o cun sata cuant che muard�s
a son da puls, da m�scjs o da tav�ns.

Cuant ch'in musa di c�rs i me vuj'son zus,


indul� che'l f�uc dolorous al cola,
cognos�t no'ai nis�n, ma li '�rin ducjus

cun borsuta ju dal cu�l, a p�ndula


ca v�va un cert sen e un cert col�u,
ch'ogn�n al some�va di g�dila.

E cuant ch'j�, vuard�nt, mi soj met�t cun l�u,


ta na borsa zala i'ai jod�t un blu[97]
che di m�ut e musa'l veva di le�n, �u.

Dopo, par�nt via'l post a vuard�lu,


in daj jod�t n'altra com'sanc r�sa
com'�ucja blancja di p� dal but�ru.

E un che c'una scrofa blu e grosa


segn�t al veva il so sachet�t blanc,
a mi'a dit: "Se fatu tu 'nta sta fosa?

Va via; e pars� ch'encjam� ti zira'l sanc,


ti'as di sav�j che'l me vis�n Vitali�n
a sinistra si sintar� dal me flanc.

Cun chiscju fiorent�ns i soj padovan:


tanti voltis l'or�lis mi'an intron�t
sig�nt: �cal v�gni pur 'l cavali�r sovr�n,

cal var� borsa cun tre cjavr�ns men�t!'"


Chi'la fat'na bocj�ta e tir�t f�u
la lenga com' nem�l ca si ten'l nas lec�t.

E j�, tim�nt d'infastid�'l me sign�u,


che da puc di sta puc mi veva vis�t,
da che puor'�nimis soj torn�t in dav�u.

I'ai cjat�t che'l me duca l'era mont�t


belz� tal schen�n di chel crud�l nem�l,
e mi'a dit: "Ad�s tenti fu�rt e'ncor�t.

Ormaj cuss� 'zin j� 'nta stu fos�l:


monta dav�nt, che j�'i vu�j �si tal mi�s,
s� che la coda no podar� fa mal."

Coma chel ch'int�r al sint il brivid�s


da la cuart�na, cun l'�ngulis bl�ncis,
e che dom'a vuard�'l vert al tremar�s;

tal i'�ri j� al sinti che per�ulis;


ma la vergogna mi li'a ditis dutis,
che'n front dal par�n al serf ghi da p� fu�rsis.

J� i mi soj sest�t su che spal�tis:


mut soj rest�t cuant che dizi i volevi,
ma no'ai podut: "Fa che ti m'imbr�sis."

Luj za mi vev'jud�t cuant che mal i stevi,


e pi'ncjam�; ap�na chi soj mont�t,
mi'a cuss� jud�t che dur mi tegn�vi;
E'la dita: "Geri�n, m�uf il cuarp�t:
che'i z�rus 's�din larcs e il z� j� puc:
pensa al p�is n�uf ca ti'� stat carg�t."

Com'che la navuta a ven f�u dal so l�uc


puc par puc prima da las� il so pu�rt,
e dop'che'n dut si sint�va tal so z�uc,

la ca l'era'l pet, il so cod�n stu�rt


a la, e com'na bis�ta si 'a mov�t,
e cu li sgr�nfis l'aria 'la movut fu�rt.[98]

Pi p�ura di cuss� no crot cal ves vut


Fet�n cuant ca la abandon�t i frens,
e'l cj�l, com'chi sav�n, si'a cu�t cu�si dut;

e nencja'l pu�r Icar cuant che'i rogn�ns


si'a sint�t splum� da la cjalda cjera,
cul sig� dal pari, "Brut vivi ti tens!"

O se p�ura! Di f�u altri no era


ch'aria d'ogni banda, e dut platada
er'ogni vista f�u che la bestia'nt�ra.

E ic plan plan�n a � li ca noda:


a zira e va j�, ma j� no mi necu�rs
f�u che dal vint, sot'n musa, la sofl�da.

A destra'i sintevi za chej rum�us fu�rs


che sot'l feva'l scravas� da li �ghis
che'i me vuj d'j�di'n j� no �rin av�rs.

Ma p�ura'i'ai vut di sbris� j� da li bandis,


'nd� ch'i'ai jod�t f�ucs, e plansi i'ai sint�t;
che j�, trem�nt, i'ai stret di n�uf li gj�mbis.

Al�r i'ai jod�t se chi no vevi pod�t,


il zi j� e il zir� par chej gran m�j
che plan plan si f�vin vis�n dapard�t.

Com'l falc�n ca l� stat su l'�lis as�i,


che sensa j�di ne l�scja ne usi�l,
dis'ghi fa al falcon�j, "Ventu j�, tram�j!",

e al ven j�, strac, ma ben pur sempri snel,


faz�nt sent r�dis e lont�n si dep�n
dal so maestro, spres�nt e plen di fi�l;

cuss� a ni'a met�t j� tal font Geri�n


l� in tal pi� di che par�it di rocja
e, discarg�t se cal veva tal schen�n,

si'a dilegu�t, com'd'arco una fr�cja.


Cj�nt Diciot�sim

L� un post ta ca si clama Malb�ls l'infi�r


dut di piera e col�u tra fi�r e cjal�n,
coma chel s�rcul ca ghi sta dut int�r.

Propit in tal mi�s di stu cj�mp tant mal�n


a si mostra un pos bastant larc e prof�nt,
e di stu post i vu�j 'd�s spieg� l'�rdin.

Chel sintur�n ca s'j�t par dut l� rot�nt


tra il pos e il pi� di chel riv�n dur
'la divid�t di d�is val�dis il font.

Coma l�,'ndul� che par vuard� il mur


p� e p� f�sis 'circondin i cjasc�j,
il post 'nda ca son a s'j�t ben di sig�r,

la st�sa figura ch� 'faz�vin chej;


e com'dal'entr� di talis fort�sis
fin a la riva di f�u son pontis�j,

cuss� da che par�it di piera daj sc�js


'�rin ca z�vin sovr'�rzins e fos�s
fin tal pos, 'nda ch'�rin tronc�s e un�s.

In ta stu post, da la gran schena scjas�s


di Geri�n si sin cjat�s, e'l po�ta
a sinistra 'le zut, segu�t daj me pas.

A man destr 'era 'ncjam� zent puar�ta,


n�ufs turm�ns par l�u e t�ncju frustad�us,[99]
che 'n plen 'colm�vin la prima fos�ta.

Tal pi bas a �rin nus i pecjad�us:


dal mi�s in ca 'ni vegn�vin incuntri,
di l�, cun nu, ma pi sv�ls cjaminad�us,[100]

com'che'i Romans' cuj so pelegr�ns dentri


ta l'an dal Giubil�o, su e j� pal punt
a'an di pas� la zent un m�ut scaltri,

che da na banda ducj�s 'an la front, ap�nt,


vi�rs'l cjasc�l[101] e a van a San Pieri;
t'l'altra banda vj�rs la culina 'stan zint.

Di ca, di l�, insima di chel clap neri


i'ai jod�t di�us corn�s cun grandis v�scjs
ch'ju viscj�vin dav�u vis�n di l� ch'i'�ri.

Ahi, com'a l�u ghi f�vin vign� li pl�is


cu li primi bat�dis! E l� nis�n
li sec�ndis'l spet�va ne li t�rsis.

Mentri chi zevi, i me v�j cun chej d'un


scontr�s 'si son, e j�'i'ai dita subit:
"Di j�di stu chi i no soj a diz�n";
si ch'j� di parl�ighi i sint�vi un debit:
e'l me dols duca cun me a si'a ferm�t,
e permet�t mi'a di staighi un puc'nsi�mit.

E di plat�si 'la crod�t chel dan�t


sbas�nt la musa, ma ghi'a ben puc zov�t
ch'i'ai dit: "Tu chel v�li 'n cj�ra ti as but�t,

se i to lineam�ns no ti'as fals�t,


Vened�c ti sos tu, di Cjasanem�s;
ma ta stu br�ut pic�nt se ti'�ja men�t?"

E luj a mi: "Puc volent�j i lu dis;


ma mi conv�ns la to clara fav�la
ca mi recu�rda ben li robis v�cis.

J�'i soj stat chel che la Ghisobj�la


i'ai men�t a f�ighi v�ja al marcheis,
ca dizi se ca v�u la sporcja nov�la.

E no soj l'unic ch� chi plans Bologn�is;


ansi, a l� chistu post tant plen,
che chej poscj' a dov�ntin sempri p� vu�is[102]

'la ch'zent 'dis �sipa' tra Savena e Ren;


e se di chist ti v�us vej testim�ni,
ten ben a mins il nustri tir�t di sen." [103]

S� diz�nt 'le stat bat�t da un dem�ni


cu la scoria, ca ghi'a 'ncja dita, "Via,
rufi�n! F�minis ch� non de da truf�ni."

Di n�uf soj zut dal duce'n compagn�a;


puc a puc, dopo cualchi pas, riv�s 'sin
la 'ndul� ch'un sc�j mi feva da via.

Plan planin chel lu vin us�t com'scjal�n;


e zir�s a destra su par la sch�gja,
las�t 'vin chej ch'in eterno zir�vin.

Cuant chi �rin la 'ns�ma da la bolgja


di sot par d�ighi pas a chej pu�rs sbat�s,
il duc 'la dit: "Ferma, e f�ighi slungj�

il vul su di te di chiscj'�ltris mal nas�s,


ai cu�j no ti ghi'as 'ncjam� jod�t la musa
sic�ma che 'nsi�mit a nu a son zus."

Da ch�'i vuard�vin chej che sensa pausa


'vegn�vin vi�rs di nu da l'altra banda;
sv�ls 'z�vin, e la v�scja ghi era causa.

E'l bon mestri, sensa la me domanda,


mi'a dit: "Da n'ocj�da a chel grant cal ven
e'l par che par dol�u lagrima 'non da:

se aspi�t da re ch'encjam� al rit�n!


Chel a l�'l Gj�son che cul sen e cul c�u
il mont�n ai C�lcis ghi veva cjolt ben.

Pas�t l� par l'isola di Len, bes�u,


dop'che ch'ard�dis feminis spiet�dis
ghi'an dat la mu�rt ai m�scjus ducj' ca v�vin l�u.

Chi cun sen e cun per�ulis orn�dis,


Isif�l'la ingan�t, che zoven�ta
che prim'veva dut'li altris ingan�dis.

Ch� 'la las�da, plena, besol�ta;


sta colpa a stu mart�r lu cond�na;
e encj'di Medea si fa vendeta.

Cun luj'l va chel che com'luj l'ing�na:[104]


basti chistu ch� di chista prima val
sav�j e di chej ch'in se a int�na."

Za i'�rin la'ndul� che sta streta cal


cul'�rzin secont a va a'ncroz�si,
e a fa di chel a un'altri arc schen�l.

Di chi i vin sint�t zent lament�si


ta l'altri bus, faz�nt cul musu sborfa
mentri ca zeva bes�la a men�si.[105]

Cuj�rtis'�rin li rivis di mufa


fata dal flat di bas ca si impasta,
e cuj vuj e cul nas'l feva bar�fa.

Il font'le cuss� scur ca no ni basta


il post a j�di sensa mont� 'ns�ma
dal arc, du l� che'l sc�j'mpars�ra ghi sta.

Ch�'sin vign�s; e j�'n ta fosa colma


jod�t i'ai zent tuf�da ta un led�n
vign�t da ceso um�n, chi s� maj coma.

Mentri che la j� i provavi a j�di lontan,


jod�t i'ai un cul cj�f s� sporc di merda
che se laic l'�ra, o predi, dom'l�u lu san.[106]

Chel mi'a sig�t: "Se zent chi seis ingorda!


pars� vuard� me p� che che'i altris brus?"
E j� a luj: "Pars� che--ben mi riguarda--

ti'ai na volta jod�t cuj cjavi�j sus


e Al�siu Interm'n�j da Luca t'sos:
e t'm'inter�sis p� daj altris ducjus."

E luj al�r si'a dat'n ta la s�cja un colp gros:


"Ca j� mi'an infond�t ducju chej lech�s
che leng'a no mi'an maj sasi�t prin di stu pos." [107]

Subit dopo il duca: "J�'i pocar�s,"


a mi'a dita, " i vuj un puc pi'n dav�nt,
cuss� che la musa p� ben t'jodar�s
di che sporcja sdrond�na ca sta grat�nt
il so cjaf cu li so �ngulis merd�sis
che prin'cola j� e dop'in pi� 'sta'un tant.

T�ide a �, la putana che d�tis


cuss� gh'li'a'l so druid, "I'�ju gr�sis
grandis da te?" "�nsi, marave�sis!"

E ca s�din ch� li nustri vistis s�sis.

Cjant Dicjanov�sin

O Simon magu[108], o disgrasi�s comp�is


che li robis di Diu, che di bont�t
a'an di �si sposis, e inv�nsi i adulter�is

par �ru e arz�nt, ca l� im�ns pecj�t;


ad�s 'l� mi�j chi vi suni la tromba
sic�ma chi sejs dentri tal ters fos�t.

Za i'�rin, ins�m'di che altra tomba,


zus in s� di chel sc�j propit in ta la part
che tal bi�l mi�s da la b�lgja a plomba.

O grant sav�j, cuant granda ca � che art


chi ti mostris tal cj�l, in cj�ra e pal mont;
e'l just che par dut ti fas, com'ca le fu�rt!

J�'i'ai jod�t ta li rivis e tal font


la pi�ra livida 'mplen�da di bus
ducj�s larcs compais e ognun rot�nt.

Pi gr�ncj' no �rin chej apena jod�s


di chej ca son dentri tal me bi�l San Zu�n,[109]
che com' batesat�us us�s son zus;

un daj cuaj, za a l� cualchi bi�l �n,


l'ai rot pars'che dentri un 'si neg�va:
e ca t�zin li cj�caris, ca fan dom' dan.

Da la b�cja di ognun, f�u ghi vegn�va


di'un pecjad�u il pi�[110] e da li gj�mbis
fin tal gros, e'l rest dentri a ghi steva.

Li plantis ghi �rin a ducjus impi�dis;


e li zunt�ris 'd�vin colps cuss� scl�s,
che rot 'var�sin vencs e cu�rdis strambis.

Com'che'l flame� la ca l� un gras�s


a si m�uf in s� e j� pa la sc�sa,
cuss� l� daj talons ai d�icj' l'�ra'l stes.

"Cuj l'�se chel, mestri, che rabia nol lasa


e cal svis�a tant p� daj so comp�is,"
ghi'ai dit, "e che p�'l supa la flama r�sa?"
E luj a mi: "Si ti v�us che'n ta chej sc�js
ti parti ca son taj riv�ns p�'n j� post�s,
da luj ti savar�s di luj e daj so mal�js."

E j�: "Par me va dut ben se ca ti plas:


tu ti sos sign�u e j� ghi staj vis�n
al to vol�j, e ti sas se ca si tas."

Al�ra i sin riv�s in tal cuart �rzin:


volt�s si sin e j� 'sin zus a man sanc'
fin che la tal font sbus�t e stret i'�rin.

Il bon mestri no la vol�t che dal flanc


so mi liber�s, cuss� sin riv�s tal rot
d'chel che cuj pi� di pl�nzi nol ven maj manc."

"O cuj sotu che chel di s� ti ten sot,


anima puar�ta, com'p�l plant�da,"
i'ai tacat a dizi; "si ti pos, fa'un mot."

Com'un frari i'�ri che confesi�n ghi da


a un can d'un asas�n, che 'pena 'mbus�t,
"Va'n dav�u," gh'dis, par tegni la mu�rt'n banda.[111]

"S�tu za ch� dut dret" luj a la sig�t,


"s�tu za ch� dut dret, tu, Bonif�si?
di divi�rs ajs il scrit busj�r a l� stat.

S�tu tu belz� di chel av�j s�si


pal cual no ti'as vut p�ura di ingan�
la bi�la si�ra[112] par dop'f�ighi str�si?"

Di stuc 'soj rest�t, la me mins lontana


dal cap� se ca ghi'�ra stat rispund�t;
cuasi scuarn�t, altri no'ai fat che'l mona.

Al�r Virg�lio mi'a dit, cal vev'jod�t:


"Cuss� dis: �No soj chel, no soj chel chi't'cros'";
e j� i'ai dit com'ca mi veva impon�t.

Il spirt al�r dut stu�rt a la i pi� sos;


ma dopo, e cuasi planz�nt e suspir�nt'
mi'a dit: "Duncja, se v�tu da chel chi t'j�s?

Se di sav�j cuj chi soj ti sos cal�t tant,


e vign�t j� par sti rivis di corsa,
ti disar�j chi'ai pur vist�t il gran mant;

e 'l� tant ver chi soj stat fi dal'orsa,[113]


plen di v�ja di avans� i ors�s;
la su a'an, e j�'i soj chi in borsa.

Sot'l me cj�f'son za'i altris stas strasin�s,


che prin di me son vegn�s simonegj�nt,
e ta li fes�ris da la pi�ra plat�s.

La j�'i colar�j 'ncja j� dut ta'un colp cuant


che ch�'l sar� chel chi pensavi tu t'fos.
cuant che puc fa ti mi sos vegn�t davant.

Ma p� 'l� za'l timp che j�'i me pi� i scos


e che cuss� mi cj�ti cul cul in su
che luj'l restar� plant�t cuj so pi� ros:

che dop'di luj'l vegnar� un schif�us chi j�,


da la Fransa, un past�u tant sensa l�s,
tal ch'� mi�j che luj e me'l cuj�rzi su.

Un n�uf Gjas�n'l sar�, di cuj a si les


taj Macab�j; e coma ca ghi'� mol stat
il so re, cuss� a luj chel che re l�'n Frans'ad�s."

J�'i no saj se ch� j�'i soj stat masa mat,


cuant chi gh'i'ai rispund�t in chistu metri:
"Al�r diz'mi: cu�ncju bes l'�ja domand�t

il Nustri Sign�u prin'ch'a san Pieri


li clafs di la s� ghi ves slungj�t via?
�V�gn'mi dav�u,' ghi'a dit, dut l�, ti sig�ri.

Ne Pi�r ne'i altris a ghi'an cjolt a Matia


oru e arz�nt, cuant ca le stat sielz�t
pal post d'chel che'l Sign�u'la tradit via.

Ma sta ben ch�, chi ti vens pun�t dut;


e vuarda pur la moneda mal cj�lta
ch'�rdi ti'a fat cuant che cuntr' Carli t'sos zut.

E sa no fos pars'ch� 'ncjam� mi vieta


la river�nsa da li clafs grandis
che tu ti v�vis ta la bi�la vita,

i'usar�s per�ulis tant p� duris:


ch� la vustr'avar�sia'l mont mal a fa sta,
pest�nt zens b�nis e als�nt ches tristis.[114]

Di vu'past�us necu�rt si'a'l Vangelista,


cuant che ch�[115] ch'� sint�d'ns�ma dal'�ghis
cuj re'a putan�va, a luj ghi'�ra'n vista;

che nas�d'�ra cun si�t cj�fs, lu sav�js,


e che asist�da �ra daj si�t cu�rs
fin ch'l'omp so di segu� virt�s'l vev'plas�js.

Di oru e d'arz�nt Diu'i v�is fat, stu�rs:


puc a vi sep�ra dal' idolatri
se non che luj un, e vu�ltris ni pre�js sent!

Ah, Tin�t, di cuant mal ch'ti sos stat m�ri,[116]


no la to conversi�n, ma l'eredit�t
che da te a la cjolt il prin sjor p�ri!"

E mentri sti notis gh'v�vi cuss� cjant�t,


o che rabia o cosi�nsa lu muard�s,
cun li dos gj�mbis al v�va scalset�t.
J�'i crot che al me duca a ghi plas�s,
par ch� content sempri at�nt'l steva,
il sun di dut se chi vevi dita ad�s.

A stu punt, cuj bras a tracu�l stret m'veva:


e dopo ch'i'�ri stat dut stret tal so pet,
di j� ch'i'�rin l� torn�t l� che'n su'l zeva.

E no si strac�va di v�jmi s� stret;


cuss� mi'a partat fin tal colmo dal'arc
che dal cu�rt 'l cu�nt �rzin al parta dret.

Ch�, plan plan�n 'la poj�t j� 'l so car'c,


plan plan�n pars� che'l post sporc l'�r' e dur
che n�ncja par cj�vris nol sar�s stat parc.

Da ch� n'altra val i'ai jod�t j� tal scur.

Cj�nt Vincj�sin

Di castigu n�uf mi convi�n fa daj vers


e d�jghi material al vincj�sin cj�nt
da la prima cans�n, ca � ch� daj som�rs.

J� i mi �ri za dispon�t dut cuant


a rivuard� la j� tal discuj�rt font,
che di planzi torment�t si z�va bagn�nt;

e i'ai jod�t zent ta chel val�n rot�nt


vign�, taz�nt e tant lagrim�nt, al pas
ca fan li let�nis in ta chistu mont.

Com'che'l me sgu�rt j�'ghi zeva sempri pi'n bas,


stran'�ra j�di com ch'l'�ra stravolt�t
ognun da la barba al cu�l, ca l� pi'n bas;

che vj�rs i rogn�ns il cj�f l'�ra zir�t


e di vign�'n dav�u ghi convegn�va,
ch� di zi'n dav�nt nol pod�va'l pu�r dan�t.

Par�lisi podr� �si ch'ognun'l v�va


par stravolt�si propit cuss� dal dut;
ma di stu mal no crot che cuss�'l st�va.

Se Diu a ti lasa, bon let�u, fa frut


da la to lesi�n, p�nsighi ben tu stes
com'chi'ai fat a t�gnimi in musa sut,

cuant che la figura di nualtris puar�s


s� stu�rta jod�t i'ai che'l pl�nzi daj vuj
li cul�tis a ghi bagn�va pal mi�s.

Se chi planz�vi, poj�t t'un daj sp�guj


di chel scoj dur, cuss� che la me scorta
"Sotu'ncjam� tant st�pit?" a mi'a dit luj.

"Ch� a vif la piet�t cuant ch'� ben mu�rta:[117]


cuj'l p�sia �si p� seler�t di chel
ch'al div�n jud�si di v�j piet�t gh'impu�rta?

Alsa'l cj�f, �lsilu, e j�t chel che par chel


si'a vierz�t ai v�j dai teb�ns la cj�ra;
par chel ghi sig�vin ducjus: �Anfiarel,

'nd� v�tu? Pars� l�situ la gu�ra?'


e no restava che zi'n j� ta li v�lis
fin a Minos, ch'ognun'l br�nca, la fi�ra.

Vu�rda ben ca la fat pet da li sp�lis:


pars� ch'j�di 'la vol�t masa 'n dav�nt,
'n dav�u'l j�t e par l� ghi van li gj�mbis.[118]

J�itu Tiresias, ch'l'aspi�t 'la cambi�t tant


cuant che da mascju 'n femina 'le dovent�t,
e ogni toc dal cu�rp 'la cambi�t, dut cuant;

e prima, e dopo, di bati a ghi'a tocj�t


cu la v�scja'i doj sarp�ns involus�s
par che forma di mascju ghi ves torn�t.

Ar�nt si schena'n pansa di Tiresias,[119]


luj, che taj mons di Luni, 'nda cal sv�ngja
il Carar�is, che'i cj�mps sot 'l ten cultiv�s,

'la vut in taj m�rbui blancs, la spel�ncja


par cj�sa, d'indul� che'd'j�di li stelis
e'l mar d'ostrusi�n an dav�va p�cja.

E la ca si sta cujerz�nt li t�tis,


che tu no't j�s, cu li stresis disf�dis,
e'a di l� dutis li pars pelosis,

Manto a �, ca � zuda ta tanti cj�ris;


e stabilit si'a'n fin l� ch'j�'i soj nas�t;
e d�ncja mi plas che'un puc ti mi sc�ltis.

Dop'che so pari f�u di vita 'le zut,


e serva vignud'� la sit�t di Bac,
chista pal mont par tant timp a'a viv�t.

Las� ta la bi�l'Italia a l� un lac,


ai pi� dal'Alp ca sjera l'Alemagna,
insima di Tiral, e ca la'n non Benac.

Da pi d'mil font�nis, i crot, si bagna


tra Garda, Val Camonica e'l Pen�n,
da l'�ga che tal lac las� si st�gna.

A le'un post la'n'tal mies indul� che'l Trent�n


past�u e chel di Br�sia e'l Veron�is,
segn�'l podar�s, sal fes chel stes cjam�n.
Peschi�r a l� l�, bi�l e fu�rt arn�is
par fa front ai Bresi�ns o Bergam�scui
cuj riv�ns intor che'n ju ghi van liz�is.

Ch� a c�pita ch'dut se ca ven daj r�vui


e che ta'l grin dal Benac p� nol sta,
flun si fa la j� ta chej bi�j vi�rs p�scui.

Ap�n'ch'l'�ga a cori d'n�uf si presta,


no p� Benac ma clam�t al ven M�ncju
fin a Govern�l, d� ch'in tal Po si svu�jta.

Puc 'la cor�t prin di cjat�si'n val la j�,


in da ca si sl�rgja e s'impal�da;
e d'est�t a int�va a sbas�si tant j�.

Pas�nt par u ch�, la vergine cruda


a'a jod�t cj�ra tal mi�s dal pant�n,
sensa coltivasi�n e, di zent, nuda.

L�, par scjamp� d'ogni cons�rsi um�n,


cuj so serfs a fa la maga si'a ferm�t;
l�'a viv�t e l� i so vu�s a stan.

I'�mis, che pus in zir'si var�s cjat�t


si son dopo riun�s ta chel post, fu�rt
par via dal pant�n par dut acumul�t.

La sit�t 'an fondat su chel vues�n mu�rt;


e par ch� che'l post par prima a'a sielz�t,
Mantua l'an clamada, e sensa tu�rt.

Il numar da la so zent l'�ra za cres�t


prima che'l cjastron� dal Casalodi
da Pinemont ing�n al ves risev�t.

Per� sta'tent che se maj ti ves da j�di


un che d'la me cj�ra altri ti cont�s,
buzi�r'l sar�s; il ver tu ti'as di cr�di."

E j�: "I razonam�ns chi ti mi fas


a son cuss� j�scj' e'i ghi crot s� tant
ch'i altris sar�sin cjarb�ns distud�s.

Ma dizmi da la zent ca va'n dav�nt,


si t'j�s cualc�n di merit ta la fila;
l� l�'l me pens�j; il rest no'l� 'mport�nt."

Al�r 'la dit: "Chel che da la mos�la


la barba j�'i va ta li spalis sc�ris,
'l� stat, cuant ch'la Grecja 'an vol�t las�la,

las�nt'n dav�u dom'chej pa li c�nis,


or�cul, e'l via 'la dat cun Calc�nt,
a Aulid, di mol� via li cu�rdis.

Eur�pilo 'l veva'n non, e s� cjant�nt


a va ta'un punt la me alta trag�dia:
chist ti sas, che'l libri[120] ti lu sas dut cuant.

Chel'altri che 'n cu�rp a le puc e n�ja,


Michel Scot 'le stat, ca l'�ra veram�nt
in gamba cun chel so magic imbroj�.

J�t l� Guido Bonat; e j�t pur Asd�nt,


che di pod�j torn� al spac e'al cor�n
al vor�s, ma masa tars'l si va pint�nt.

J�t che pu�ris che guzi�la las�t 'an


e'l t�si e'l fil�, par vign'induv�nis;
'ncjant�sins cun �rbis e pip�ns fat 'an.

Ma par�n via; che za son vis�nis


daj doj emisf�ros e t�cjn l'onda
sot di Sivilia Ca�n e li sp�nis[121];

e belz� stan�t la lun'�ra tonda:


recu�rditi ben�n; com 'ca ti'a zov�t
na volta 'n ta che selva profonda."

Cuss� luj, mentri ch'av�nt i vin par�t.

Cjant Vincjun�sin

Cuss� di punt in punt, di altri parl�nt


che'l me drama di cjant� no si cura,
i sin riv�s; e i �rin tal p� alt cuant

chi sin ferm�s par j�di l'altra fes�ra


di Malb�ls e l� ch'ognun inv�n al plans;
e a' �ra, mir�bil d'j�di, dut scura.

Coma che'n tal arsen�l daj venesi�ns


la pecj' tichign�sa d'unvi�r a bol
par spalm�, da li nafs ca sp�ndin, i legn�ns

--ch� di navig� no p�sin; ma chel cal pol,


si fa na naf nova; n'altri al com�da
li br�is di ches c'an tant viagj�t, p� cal pol;

chi l'incl�uda a p�pa, e chi in banda;


un remos al fa e n'�ltri'l fa su cuardis
o al tersar�u o artin�u tac�ns ghi da;[122]

cuss�, no par f�uc, ma par mans div�nis,


la j�'a bol�va na malteca densa
ca inviscj�va dutis dos lis rivis.

J� la jod�vi, ma l'jod�vi sensa


j�di altri che b�lis che'l bul�'l feva;
dut'si sglonf�va, e dop'di n�uf 'era l�sa.

Mentri che'l me vuli j� al jod�va,


il me duca, diz�nt "Sta 'tent, sta 'tent!",
a s� mi'a tir�t, l� che luj al steva.

Mi soj al�r volt�t com'chel ca l� content


di j�di chel ca sar�s mi�j cal scjamp�s
ma che'l tim�u dal moment ghi cj�j l'int�nt,

tant che, par j�di, no l� bon di fa'un pas;


e'n dav�u di me i'ai jod�t un di�u ner'
che su'n sc�j cur�nt al vegn�v'dal bas.

Ahi cuant ca l'�ra in tal aspi�t fi�r!


e cuant che tal fa'l par�va'nsidi�us
cul'�lis vi�rtis e cul pi� liz�r!
Il so schen�n, ch'alt l'�ra e muscol�us,
lu poc�va j� un pecjad�u cuj so flancs,
e chel pa li cragn�lis'l veva'l cragn�us.

D'ins�ma'l punt a la dita: "O Malbrancs,


chi'a l� un daj ansi�ns di santa Zita!
Met�ilu sot vu�ltris chi no s�is maj stracs,

Chi vu�j zi di n�uf ta che ben plena m�ta:


ogn'omp vi'� baratad�u, f�u che Bont�r;
un no l� un s�, basta bes 'n sach�ta."

Ta la Bolgja'la but�t, e pal scoj dur


si'a volt�t; e maj l� stat mast�n mol�t
cuss� svelt a cor'ghi al l�ri dav�u.

Chel si'a tuf�t e dut stu�rt s� 'le torn�t;


ma'i dem�nis che dal punt 'v�vin un tet,
a'an sig�t: "Ch�'l Sant Volt nol ven trat�t:

Ch� no si noda miga com'tal Sercl�t!


Ma si no ti v�us da nu vign� sgrif�t,
nosta fa 'ns�ma di sta melma un tet."

Dopo v�ilu cun tancju rimp�ns rimpin�t,


ghi'an dit: "Cuj�rt'� mi�j che ch� ti b�lis;
para pur via a barat�, ch� plat�t!" [123]

A'� cuss� che li c�ghis a li'sist�ntis


'ghi fan tuf� 'n mi�s da la cjald�ra
la cj�r, par ca no gal�gi, cuj fi�rs a p�ntis.

Il bon mestri "Par ca no som�j vera


chi ti t'sos ch�," mi'a dit, "va a plat�ti
p� chi ti pos dav�u di na pi�ra;

E se n'of�sa mi vegn�s a bati,


nosta v�j p�ura, che j�'i'ai dut a punt;
t'altri timps i'ai dov�t cuss� comb�ti."

Ta'un tic e tac a le zut di la dal punt;


e com'ca 'le riv�t'n ta la riva sesta,
un c�u salt a ghi'a tocj�t di v�j as�nt.
Cun chel fur�u e grant men� di sata
ca ghi c�rin i cjans dav�u dal singar�l,
che subit 'l dom�nda cuant ch'ognun fer'l resta,

s� son vegn�s f�u chej di sot dal puntiz�l


e vi�rs luj'an mostr�t ducj'i so unc�ns
ma luj 'la sig�t: "Nis�n'l sedi crud�l!

Prin di vign� bec�t daj vustri rimp�ns,


a scolt�mi cal vegni un di vu'in dav�nt;
dop'rimpin�imi se cuss� 'v�is in mins."

D�cju'an sig�t: "Malacoda, va av�nt!";


un 'l�r si'a mov�t, e'i altris fers 'son stas;
e a luj ghi'� zut, diz�nt; "Ghi z�via tant?"

"J�dimi ch�, Malacoda; miga ti crodar�s


chi sedi vegn�t," a la dit'l me mestri,
"sig�r ch'mi var�sis'mped�t il pas,

sensa'l vol�j div�n e'l dest�n destri?


Las�it chi zedi, che tal cj�l l� vol�t
chi mostri a'un'altri stu cjam�n silv�stri."

Al�ra'l so f� superb tant j� ghi'� zut,


che'l so rimp�n ai pi� a ghi a col�t,
e'ai altris ghi'a dit: "Ca nol vegni spunz�t."

E'l duca a mi: "O tu che sdraj�t


cuss� cuj�t ti sos taj scojs dal punt,
torna pur, che ch� 'n pas ti sar�s las�t."

Mi soj subit mov�t e a luj congj�nt;


ma'i di�uj si son ducjus fas av�nt,
ch'i'ai tem�t che d'ac�rdu a'�rin a stu punt:

Ta stu m�ut j� i'ai za jod�t ogni fant


cal vegn�va f�u cun p�t da Caprona,
se stes jod�nt fra'l nem�c, ch'an d'�ra tant.

J�'i'ai visin�t dut'la me persona


lunc il me duca, e'i vuj no ghi cjol�vi
da la'par�nsa so, ca no era buna.

Sbas�nt i rimp�ns, "A tocj�lu i provi,"


l'un ghi'a dit a un'altri, "in tal so grop�n ?"
e rispundut ghi'an: Si, falu be movi!"

Ma chel dem�ni che cul me bon par�n


al discor�va, a si'� a colp volt�t
e 'la dita: "Calma, calma, Scarmili�n!"

A nu 'la dopo dit: "Di vej oltrepas�t


stu sc�j no si pos, pars� ca l� un fracas
par dut, e fin il sest arc a l� spac�t.

E se di par� via'n dav�nt vi plas,


i var�sis d'zi su par chista cr�ta;
vis�n a ghi � un'altri sc�j che strada'l fas.

Ali�j, sinc �ris p� di st'ora puar�ta,


ben mil e duz�nta e ses�nta s�is
ajs �rin che sta strada'� ca s� sgreta.[124]

I mandi via par l� chiscju me comp�js


par j�di s'alcun di l�u f�u si scj�sa:
z�it cun lou che sans e salfs i restar�is.[125]

"Ven av�nt, Alich�n, e Pestabr�sa,"


'la tac�t a d�zi, "e tu pur Cjagn�s;
e che'i d�js al gu�di il Barbar�sa.

�ncja L�bicos cal v�gni e Draghign�s,


com'pur Sirj�t palot�t e Sgrifacj�n,
Farfar�l e'nf�n Rubic�nt daj mas.

Z�ighi a torot�r di chel bul�nt led�n:


tegn�it cont di chiscjus fin tal'altri sc�j
che dut 'nt�j ghi va 'ns�ma d'�gni fos�n."

"Oh, mestri, pu�r me, se j�diu ch� chi soj?"


i'ai dit. "Daj, par�n via sensa scorta,
se tu ti sas zi; a'� mi�j ch'z�ni bes�j.

Se tu t'sos necu�rt, com'ben'altra volta,


no j�itu ca stan i so dincj'crust�nt,
e di min�cis 'an plen la ghign�ta?"

e luj a mi: "Nost'�si paur�us s� tant:


l�sa ca 'ncr�stin i dincj' tant ca v�lin,
cuss� 'fan paj puar�s ca si stan les�nt."

Par l'�rzin di sinistra ad�s'i z�vin;


ma prin 'v�vin ducjus la so lenga stret
'nt�nt che dal so duca segn�l'a spet�vin;

e luj dut un colp cul c�l 'la fat tromb�t.[126]

Cj�nt Vincjadu�sin

Jod�t i'ai j� sold�s in marcja met�s


prons par comb�ti e di fa di se mostra;
encja scjamp�nt in dav�u i'ju'ai jod�s;

drap�j'i'ai pur jod�t 'ta banda vustra,


o 'Ret�ns, e �ncja'l z� daj caval'r�s
e'l comb�ti daj turnam�ns, e'l gjostr�;

a sun di trombis o di cjamp�nis,


cun tamb�rs e cun segn�j di cjascj�j,
e cun robis forestis e nostranis;

ma maj, propit maj, cun un tal calim�j


jod�t i'ai cavali�r m�visi o ped�ns,
ne pur n�fs ca j� ne st�lis taj cj�j.

Nu'i par�vin'n dav�nt cuj d�is demons:


O che n�bil compagnia! Ma cuj sans
in glisia e in tav�rna cuj goloz�ns.

Ma l� da la p�ula '�ra la me mins,


par cap�ghi da la bolgia dut l'inz�n
e com'che dentri vegn�vin cu�tis li zens.

Com'che i delf�ns, cuant ca ghi mandin un sen


ai marin�rs cul arc da la so schena,
che di salv�si dal veli�r si preparing ben,

cuss� mo, par lizer�si da la pena,


c�rs daj pecjad�us mostr�vin il gob�n,
e subit lu plat�vin com'la balena.

E com'tal'�rli dal'aga a son


ta'un fos�l li ranis cul musu di f�u,
s� che'i pi� si pl�tin e il pans�n,

s�'l steva par dut ogni pecjad�u;


ma cuant ch'si visin�va Barbar�sa,
a colp a spar�vin sot dal buliz�u.[127]

Un i'ai jod�t--o se schifo e sp�sa!--


cal spet�va l�, com'cuant che un l'inc�ntra
na rana ca sta e n'altra ca sclap�sa;

e Sgrifacj�n, ca ghi era zut cuntra,


'la'n'gancj�t paj so tichign�us di cjavi�j
e tir�t su, cal some�v'na l�dra.

Il non di ducjus za'i sav�vi di sav�j,


s� ben not�s ju v�vi cuant ch'son stas el�s;
ma'i nons ca si d�vin forsi no �rin chej.

"O Rubic�n, jod�n com'chi ti ghi mes


int�r li sgr�nfis par gjav�ighi la pi�l!"
a sig�vin ducj'nsi�mit i mald�s.

E j�: "Mestri, prova, si ti pos fa chel,


cjat� f�u cuj ca l� chel puor disgrasi�t
ch'ai so 'vers�ris l� par las�'i la pi�l."

Il me duca a si ghi'a visin�t


domand�nt d'indul� ch'l'era, e chel:
"Tal regno di Nav�ra soj stat lat�t.

Me mari d'un sj�r mi'a fat serf da mon�l,


ic, che gener�t m'veva da'un farab�t,
che distr�t si'a e las�t nencja un pel.

P� tars, serf dal bon re Teb�lt i soj zut:


l� mi soj met�t a fa'l baratad�u;
e'd�s, par chel, ch� chi soj, ta stu cjald�t."
E Ciri�t, che da la b�cja'l veva f�u
da li bandis do pal�tis com'i purs�s,
s�ntis a ghi li'a ben f�tis par dav�u.

Tra li gjat�tis �co c'ven la sur�s;


ma Barbar�sa cuj so bras 'la sier�t,
e 'la dit: "St�it'n l� mentri chi lu'nforc�s."

E al me mestri la musa ghi'a volt�t:


"Domanda pur," 'la dit, "se p� t'vus sav�j
d'luj, prin ch'daj altris'l vegni disf�t."

D�ncja'l duc: "Dis s�: daj altris 'var�s mi�j


sav�j se cualchid�n di l�u l� lat�n[128]
sot sta pecj'?" E chel: "Puc fa i'�ri cun chej

ca v�vin tra di l�u un di l� vis�n:


mag�ri j�'ncjam� cuss� cujerz�t!
chi no temar�s ne �ngula ne unc�n."

E Libic�s, "Ma v�tu vej propit dut?"


'la dit; "e ghi'a cjap�t il bras cul rimp�n,
che, tir�nt, a ghi'n da sbreg�t via un toc�t.

Encja Draghign�s 'la vol�t da'un colp�n


la j� ta li gj�mbis; ma'l so decuri�n
si'� volt�t a torot�r cun brut murb�n.

Cuant ch'�ra un puc cal�da la so tension,


a luj, che la ferida si vev'smicj�t,
ghi'a domand�t il duca: "Atensi�n!

cuj l'�se chel che, t'd�s, da pu�r disgrasi�t


ti'as las�t par vign� ta sta riva?"
"L'�ra il frari Gomita," 'la tac�t,

"chel di Galura, che tancju 'mbr�js'l veva,


e vint vut i nem�s dal so sj�r in man,
ben ju'a trat�s, ch'ognun si la god�va.

Si'a fat da'i so bes e ju'a las�s f�u di man,[129]


com'che luj'l d�s; e'n taj altri c�mpis �ncja
l� stat barat�u, e no p�s'l ma sovr�n.

Al pratica cun stu sj�r Michel Zancja


di Logador; e di cont� di Sardegna
e di so lenghis, str�ca'n s�ntin pucja.

Ma puor me, jod�isu l'altri cal grugna:


vi dizar�s di p�, ma p�ur'i'ai che chel
si prepari a gratami la rogna."

E Barbar�s' stes, volt�t a Farfar�l,


che'i vuj al stralun�va, pront par b�ti,
a ghi'a dit: "Via di ch� trist�t d'usi�l." [130]

"Se vu�ltris i vol�is jodi o sinti,"


tac�t 'la chel dan�t ca no l'era feso,
"Tosc�ns o Lomb�rs, j� ju far�i vign�;

ma ca st�din i Malebr�ncs 'ncjam� 'n ceso,


par no vej di temi da li so vend�tis;
e j�, sint�t coma chi soj ch� chi so',

par un ch'j�'i soj, j�'n far�i vign� tancj's


cuant chi fiscjar�j, com'ca l� nustri �su
di fa cuant che cualc'un'l met li s�tis."

Sint�t chist, Cagn�s l'als�t il m�su


e, scjas�nt il cj�f, 'la dit: "Sint se mal�sia
che par but�si j� a la pens�t s�!" [131]

Al�r luj, ca l'�ra plen di furb�sia,


'la rispund�t: "Malisi�us i soj, sig�r;
si pos 'gh'f�j ai mes cualchi malagr�sia."

Al contr�ri daj altris, Alechin dur


no l� stat, ma ghi'a dit: "Se tu j� ti vas,
galop�nt i no ti ven in dav'�r,

ma svual�nt insim'la pecj'ti mi sintar�s:


las�n l'�rli, e'l riv�l coma scudo,
par j�di se p� di nu ti valar�s."

O bon let�u, �co ch� n'altri zog�t:


ognun dal �rzin i vuj a la volt�t;
e il prin di ducjus Cagn�s, il p� crut.

Il Navar�is il so timp 'la ben us�t


a la fisat i pi�'n cj�ra e tic e tac
l� salt�t e da Barbar�sa si'a mol�t.

Colpa ogn�n'la sint�t di stu dist�c


ma p� chel che caus�t'l veva'l difi�t;
per� si'a mov�t e sig�t: "Ti'ai, vili�c!"

Ma puc ghi'a zov�t: che li �lis al suspi�t


no ghi l'an fata: chel l� spar�t la sot,
e'Lech�n'n'dav�u la svual�t, als�nt il pet:

propit cuss� a fa la r�sa di b�t;


cuant che'l falc si vis�na, j� si tufa,
e luj, zint'n s�, si sint com'un pipin�t.

Pestabr�sa, dut rabi�us da la trufa,


a lu'a segu�t svual�nt, e l'er'invagh�t
che chel'l viv�s par vej'na bar�fa.

Sicoma che'l barat�u l'era sparit,


a ghi'a mostr�t li sgr�nfis al so comp�j
e'ns�ma dal busar�t si'an asal�t.

Ma l'altri l'era falc p� scaltri che maj


e dopo v�jlu ben sgrif�t, ducju doj
a son plomb�s in ta chel bul�nt di staj.
Il cjalt dal baruf�si ju'a vol�t cj�j;
ma di torn�'n alt no gh'la f�vin, n�ncj' vul�nt;
cul'�lis tichign�sis rest�s �rin bes�j.

Barbar�sa 'l�r, cuj altri si�t dul�nt,


cuatri'n da fas svual� tal'altra riva
cun d�cju i g�ncjus, e svels fas�nt,

di c� e di l� ognun tal so post'l z�va:


i rimp�ns slungj�vin vj�rs chej impecj�s
ch'ognun la cjar sot la pi�l za cu�t 'l veva;

e cuss� ju vin las�s, ducj'impacj�s[132].

Cj�nt Vincjatre�sin

Sidin�s, bes�j, e sensa compagn�a


i z�vin, l'un dav�nt e l'altri dopo,
com'che'i fr�ris a van pa la so via.

Mi vev'part�t ta la fiaba di Isopo


il pens�j daj tram�js ca baruf�vin,
che ca conta da la rana e sur�s, po;

che tant com'"cum�" e "d�s" a si som�jn


i uns e'i altris, sa si ten ben da mins
com'che d'ac�rdu a van prins�pit e fin.

E com'c'un pens�j al nas d'altris vis�ns,


cuss� da chel pens�j n'altri a l� vegn�t,
che dopl�t mi veva'l tim�u taj sintim�ns.

J�'l jod�vi cuss�: "Tign�nt cont di dut,


par causa nustra scj� chi son stas bef�s,
tant ch'ad�s a stan pas�nt un mom�nt brut.

Se mal'intensi�n e rabia 'son spos�s


l�u mi corar�n in dav�u p� crud�j
daj cjans ch'al li�vri'n dav�u ghi c�rin, afam�s."

Za si st�vin indres�nt i me cjavi�j


da la p�ura, e vuard�nt sempri'n dav�u,
i'ai dit: "Maestro, no �se propit mi�j

ch'ti ni pl�tis ducju doj? J� i'ai tim�u


daj Malbr�ncs; dav�u a mi stan vign�nt:
a mi par che d'riv� ch� 'ncjam� puc ghi v�u."

E luj: "Se un spi�li i f�s dut luz�nt,


la to im�gin di f�u no tegnar�s
prin di ch� che dentri a ti da turm�nt.

Son'p�na riv�s i to pens�is taj mes,


cun chej stes tim�us daj mes e'l stes aspi�t,
si che par ducju doj il me cons�j l�'l stes.

Sa no l�'l riv�n a destra m�sa dret


d'imped�ni ta l'altra bolgia di z'j�,
scjampar�n di st'im�gin di cj�sa[133], i scom�t."

No v�vin n�ncja tac�t a z� in j�


cuant che no tant lont�n, cul'�lis tir�dis
par v�gnj a cj�ini, sin riv�s a j�diu.

Il me duc mi'a s�bit cjap�t su, j�'i dis,


com'che la mari, sve�da dal rum�u,
vis�n jod�nt li flamis impi�dis,

a cj�j su'l f� e'a cor, sens'j�di'n dav�u,


v�nt am�ndi p� di luj che di se cura,
e sensa timp di meti su'n camis�u;[134]

e j� d'ins�ma da la riva dura


a p�nsa 'n su 'l� zut j� da che cr�ta
ch'una da li bandis dal fos�t 'a siera.

Ta canal no'a maj aga cor�t svelta


cuss� par fa cori roda di mul�n
cuant ch'ic p� vis�n da li p�lis a sta,

com'il me mestri cuant ch'j� dal orlj'z�vin


cun me che ben stret mi veva al so pet,
coma chi fos so f�, no doma un comp�jn.

Ap�na che'i so pi�'an tocj�t il j�t


dal sest buzar�t, za'�rin l�u las�
tal �rli, sensa pod�j fani dispi�t;

ch'a vol�t la providensa dal pi'n su


f�ju ministros da la fosa cu�nta,
ma'l pod�j di z� via d'l� ghi'a cj�lt s�.[135]

La j� 'vin cjat�t zent lustra, e tanta,[136]


che plan plan�n ze'a tor cuj so pas,
planz�nt, tant straca, e sensa grinta.

Mantel�nis 'v�vin cun cap�cjos bas


di front dai vuj, fas ducj�s secont il taj
di Clugn�, 'nda che daj fr�ris �rin us�s.

"Ndor�s '�rin di f�u, e l�stris p� ch'm�j,[137]


ma dentri dutis di plomp, e tant pes�nt,
com'i condan�s di Fed'r�c e'i so gu�j.

Oh se fad�ja in et�rn' part� stu mant!


Nu'vin'ncjam� par�t via a man sanca,
insiem�t cun l�u, il so pl�nzi scolt�nt;

ma pal gran pejs, che zent l�, ch'�ra straca,


zeva'n dav�nt cuss� plan che compajs
n�ufs i cjat�vin cjamin�nt p� svels ca.
Par chel ch'j� al duca: "Di scju puors tram�js
'nd�se di chej ca si cogn�s di fat o non?
S'in j�dia cualchid�n ta scju viav�is?"

E un che'l tosc�n'l cognos�va ben�n,


"St�it fers li chi s�js," di dav�u 'ni'a sig�t,
"vu'che s� cor�js tal scur di stu bur�n!

Forsi ti var�s se ca ti'a 'nteres�t."


Al�r il duca si'a volt�t e dit: "F�r,
e dopo va'v�nt cul so pas ralent�t."

Ap�n'ferm�t, doj premur�ns--chist l� ver--


i'ai jod�t che di spirt �si cun me 'vol�vin;
ma plan z�vin, ca l'era stret e'l p�js int�r.

Cul vuli di travi�rs, cuant che ch� �rin,


f�s mi vuard�vin, sensa fa per�ula;
volt�s si son dopo a s� e si diz�vin:

"Stu chi'l par vif di com'cal m�uf la gola,


e sa son mu�rs, cuj ghi da'l privil�gju
di zi lib�rs dal gran p�is da la stola?"

Dopo a mi: "O Tosc�n ch'al col�gju


di chej pu�rs d'ip�critis ti sos vegn�t,
di d�zni cuj chi t'sos no v�jlu'n dispr�gju."

E j� a lou: "Nas�t i soj e cres�t


ta la gran sit�t dal bi�l Arno'n riva
e'i soj ch� cun chel cu�rp chi'ai sempri vut.

Ma vu�ltris cuj s�izu, che tant luzign�nt


il dol�u vi cor j� pa li mos�lis?
Ma se pena i v�izu ch'a un luz�u s� grant?"

E un mi'a dit: "Sti mantel�nis zalis


a son f�tis di plomp tant gros che'i so p�is
a fan tant cjul� li so bal�nsis.

Fr�ris God�ns i sin stas, e bologn�is;


chistu Loderingo e j� Catalan
i'�rin clam�s, e a Firense ni v�is

'lez�s, 'nd� che prin sielz�t dom'�n an dan


par tegni la so pas, e sin stas taj
che'i efi�s l� dal Gordingo[138] 'ncjam� a stan."

J� i'ai tac�t: "O fr�ris, i vustri maj. . .";


no'ai dit di p�, ch'al vuli un mi'a vegnut
ca l'era'n cj�ra crocifis cun tre paj.

Cuant ca ni'a jod�t a si'a dut cuntuarz�t,


in ta la barba cun grancj' susp�rs sofl�nt,
e'l frari Catal�n, ca si era necuarz�t

mi'a dit: "Chel conflit chi ti stas oserv�nt


'la consili�t i Faris�os ch'�ra miej
pal popul un omp ai mart�rs mand� 'v�nt.

A travi�rs l�--e n�t--di stu troj int�j,


com'chi t'j�s; e a � just cal sinti
d'ogn�n cal pasa'l gran p�is ca la da v�j.

S� l� vol�t ch'�ncja so missi�r'l stenti


ta sta f�sa, e'i altris dal cons�lio:[139]
gran d�n paj Ebr�os; chist'in mins t�nti."

Al�r marave�t'le stat Virgilio


Su di chel ca l'�ra distir�t in cr�us
E pestas�t ta stu eterno esilio.

Al�r ghi'a'ndiris�t al frari sta v�us:


"Vi displazar�sia, pod�nt, di d�zni
se'n dav�nt a destra'n'de post p� spasi�us

'nda che nualtris doj f�u i pod�n zigh'ni


sens'v�j da costr�nzi i �nzuj n�ris
ca vegnin f�u da stu font a part�ni."

A la duncj' rispund�t: "P� ch'no ti sp�ris


si vis�na un scoj che dal grant sircul
al taca e cuj�rs dutis li bolgis,

f�u che chista; chi'l continua'l pericul:


ma'i pod�js ben z� su par chista frana[140]
che'nsima'l riv�n a fa'un puc d'rinc�l."

Il duc, penser�us, l'era j� di vena;


ma dopo: "Busi�r l� stat ta sta fogna
chel che'i pecjad�us par ca'l rimp�na." [141]

E'l frari: "Cont� i'ai sint�t a Bologna


daj v�sis di stu diau, tra'i cu�i i'ai sint�t
ca l� pari dal fals, sta gran car�gna."

Al�r il duc a cjamin� si'a met�t,


cun'ncjam� in musa un sen di rabia;
e j� pur daj 'ncarg�s via'i soj zut,

segu�nt dal me bon duc la segn�da via.

Cj�nt Vincjacuatr�sin

L� 'ndul� che l'�n l�'ncjam� zoven�t


cuj r�js dal sor�li dal'Acu�ri bon�s
e n�t e d� �si comp�js 'an vol�t,

cu�nt che taj cj�mps 'son da la br�za las�s


i sens luz�ns da la so bi�la s�u bl�ncja,
ma ai rajs scj�ls a vegnin subit plat�s;

chel past�u che roba pa' pi�ris ghi m�ncja,


si leva, al vuarda, e'l j�t ducju i pras
ca lus�gnin blancs; si bat'l cj�f, e d�ncja

in cjasa'l torna; al scj�sa rabious i bras,


com'un puor di�u ca nol sa propit se fa;
dop'l torna f�u e'l sper� ghi rin�s

jod�nt che il mont a si v�u dut rif�,


l� par l�; e al cj�j su la scoria
e li so pi�ris vi�rs il pascul z� a li fa.

Spavent�t i'�ri cuant che dal duc l'aria


i'ai jod�t che la so front'a turbava,
ma'l seren stu mal'la subit scors�t via;

ch�, cuant che nu'al punt gu�st si rivava,


il me duca vi�rs di me a si'a volt�t
cul bi�l fa ch'al pi� dal mont'za'l mostr�va.

I bras 'la vierz�t, e dopo vej pens�t


un puc sul mi�j m�ut di pod�j front�
la frana, in s� cuj so bras mi'a poc�t.

E coma chel cal fa ma encja at�nt al sta,


e'l pensa sempri sul se fa in dav�nt,
cuss�, cuant chi sin riv�s'n ta la cresta

d'un sc�j, za'l v�li'l veva ta'un clap p� avant


e'la dit: "Tenti ben dur ta che piera l�,
ma sta 't�nt ca no s�di una ca sta sbris�nt."

No l'�ra par z� cun tant di mant�l l�,


che j� ap�na, luj liz�j, j� poc�t,
su'i scjal�vin, cun man e pi�, che par�it l�.

Sa no f�s che dal riv�n l� chi'�ri post�t


p� dal'altri l'�rli a l'�ra a man,
no saj luj, ma j� mi sar�s 'bandon�t.

Ma pars� che'l Malb�ls vi�rs chel led�n


da la cort p� bas al va dut'n riva'n j�,
li rivis d'ogni un daj fos�s a'an

un �rzin cal va'n su e un cal va'n j�:


nu' pur sin plan plan riv�s ta la punta
'nd� che l'ultima pi�ra 'st�va par col� j�.

Di tir� flat 'f�vi fad�ja, e t�nta,


che cuant ch'i �ri s� no la pod�vi p�,
�nsi mi soj sint�t ap�na'n cresta.

"�lsiti su, poltr�n; no ti p�s sta ch�,"


mi'a dit il mestri; "ch�, sint�s in pluma
no si ot�n fama, ne stant tal j�t di d�;

e cuj che sensa d'ic la vita'l cunsuma,


'm�ndi puc di se ta la vita 'l l�sa,
com'f�n in aria o in aga la spl�ma.
Leva su: vins'l'vilim�nt ca ti sb�sa
cun chel spirt ch'ogni bat�lia al v�ns,
se il cu�rp pes�nt a no lu scl�sa.

Da scal� ti'as encjam� tancju scjal�ns;


no basta da scju ch� �si part�t:
d�j, mostra'l to merit, si ti mi int�ns."

Al�r mi soj lev�t e mostr�t furn�t


di lena mi�j di chel chi mi sint�s,
e i'ai dit: "Va, che j� i soj fu�rt e ard�t."

I vin tac�t a z� su par chel sc�j stes


ch'l'�ra stret, 'ncrep�t e malmet�t
e r�pit tant p� di chel di puc di prin d'ad�s.

Zint su'i parl�vi par no p�ri fiac�t,


cuant che dal'altri bus i'ai sint�t 'na v�us
che di fa per�ulis 'var�s puc pod�t.

Se ca la dit no'ai cap�t n�ncj'dal colm rocj�us


di chel arc che chi'l travi�rsa'l fos�t:
in m�tu l'�ra e scura la so vous.

Ma'i vuj vifs--encja s'in j� i'�ri volt�t--


a no pod�vin riv�'n font, pal gran scur;
al�r j�: "Tu ti sas, Mestri, se ca v�u fat

par riv� ta l'altr' �rzin e zi'j� dal mur;


pars'ch�, com'ch'j� i sint ma i no cap�s,
cuss� la j�'i j�t ma cogn�si mi'� dur."

"D�zi 'podar�s," 'la dit. "ma n�ja'i ti dis


che'l f�; pars� che la onesta domanda
si'a da segu� cul f� e no cun parl�dis."

Nu�ltris sin zus j� dal punt ta che banda


'ndul� ca si un�s cul ot�f �rzin;
da chi la bolgia la vin ben jod�da;

e j� i'ai jod�t ca si cuntuarz�vin


sarp�ns or�bui di dutis li sortis
che la memoria'ncjam� mi torm�ntin.

Nis�n p� v�nt, Libia, pa li tos dunis!


che se di j�cui, fares, e cal�dros
ti prod�s, e altris coma li c�ncris,[142]

ne si tancju nem�j'mpest�s e l�dros


ti'as maj mostr�t, nencj'cun duta l'Etiopia
o cun ch'un'l cjata 'ns�ma dal Mar Ros.

'Nt� stu buligh�s di sbis faghi spia


si pod�va a l'impaur�da zent nuda
sensa'l sper� d'un bus o 'litrop�a[143]:

madr�s ghi v�vin ogni man le�da;


in dav�u gh'imbus�vin cj�f e coda,
e'n dav�nt �rin duta na'ngrop�da.

�co ch'a un ca l'�ra da sta banda


int�r ghi'a svuis�t un sarp�nt e muard�t
l� che la cad�pa cul cu�l'� un�da.

Ch'un'l scriv�s na "i" tant svelt no'ai maj jod�t


com'chel si'a impi�t e brus�t, e dut
in sin�sa col�nt a si'a ridus�t;

e cuant ch'in cj�ra a si era s� distr�t,


il p�lvar si'a met�t a rif�si da se
e chel di prima 'le torn�t dut par dut:[144]

par chej che di dut a san, cuss� a �


ch'la f�nis a mou e dopo a rin�s
cuant ch'a la fin dal cuint s�cul vis�na a �:

ne d'�rba ne bl�va in vita'no p�s


ma dom'di gotis d'�ns�ns e d'am�ma,
e nardo e m�ra 'ghi son l'ultin imbr�s.

E com'chel cal cola, e nol sa coma,


par fuarsa d'un brut spirt che'n cjera lu tira,
o di cualch'altri mal�n che l'omp al doma,

cuant ca si alsa e int�r si mira,


dut stupidit da chel grant patim�nt
cal veva sufr�t, vuard�nt al susp�ra;

cuss�'l pecjad�u dal so sturdim�nt.


Oh pot�nsa di Diu, cuant ch'� severa,
che cuss�'a slav�na cuant ca va pun�nt!

il duca ghi'a'l�r domand�t cuj ch'l'�ra;


e chel: "I soj plomb�t da la Toscana
puc timp fa ta sta salv�dija gal�ra.

Vita besti�l mi'a plas�t, no l'umana,


pars� che mul i soj stat; e'i soj Vani Fus,
bestia, e Pist�ja mi'era degna tana."

E j� al duc: "Ca no gh'la sv�gni da stu bus!


dom�ndighi par se colpa ch'l� ca j�;
ch'j� l'ai jod�t com'omp di sanc e rabi�us."

Il Fus chist l� riv�t ben a cap�lu


e vi�rs me'l cj�f e'l so spirt 'la als�t
e plen di vergogna si pod�v' j�d'lu;

dop'la dit: "P� mi displ�s ch'ti mi'as cjat�t


in ta che miseria 'nd� chi ti mi j�s
che cuant che da l'altra vita 'soj stat tronc�t.

Neg� chel chi ti mi domandis no pos:


ch'j� i soj met�t pars� che j�'i soj stat
ta la sacristia lari di m�bui e cros,
e di chistu n'altri l� stat acus�t.
Ma par che tu di sta vista no ti g�dis,
se maj chiscju poscj' scurs ti var�s las�t,

di se chi ti v�zi i vu�j chi ti sc�ltis:


Pistoja daj Neris ven dimagrida:
dop' rin�va Firense zent e us�nsis.

Vap�u Marte'l tira f�u di Val Magr'da


ca l� di nuvul�ns scurs invilus�t;
e in una violenta burascj�da

ins�m'l Cj�mp Pic�n'l combat'mint'l vegnar� fat;


al�r luj a colp'l cal�gu al spacar�
s� che ogni Blanc al vegnar� fer�t.

E ti l'ai dit par che displas�j ti far�.[145]

Cj�nt Vincjasincu�sin

Il lari, al fin da li so per�ulis,


li mans 'la als�t cun dutis dos li f�ghis,
sig�nt: "Ci�, Diu, �co ch� li to mis�ris!"

E s�bit mi'�rin li b�sis am�ghis,


pars� che una il cu�l ghi'a'nsiarp�t
com'par disghi: �N�ja p� i ti d�sis';

n'altra ghi'� zuda at�r daj bras, e le�t


inta'un grop cj�f e coda la in dav�nt,
s� ca nol var�s maj pi n�ja scjas�t.

Ahi, Pist�ja, pars� no statu pens�nt


d'insiner�ti e di fa crol�'i to murs,
ch� dom'pal mal la to sim�nsa 'va 'vant?

Di st'infi�r, ta nis�n daj so s�rcui scurs,


maj 'l� stat cuntra Diu spirt s� rog�nt,[146]
n�ncja chel col�t a Tebe, ju daj murs.

E par sempri mut 'le zut via scjamp�nt,


e j� jod�t i'ai un sent�uri dut rabi�us
che "'Nd� ca'l�'l cr�t?" al vegn�va clamant.

No crot che Mar�ma s� tancju schif�us


di madr�s a veva com'luj'n ta la schena
--fin l� ch'omp al par--di ducj'i col�us.

Dav�u da la cad�pa, ta la schena,


cu l'�lis vi�rtis, poj�t l'�ra'un drag�n;
e'l br�sa ogn�n che'l casu l�'l mena.

Il me mestri 'la dit: "Ch�stu 'l� Cac�n


che sot la pica dal Mont Avent�n
p� voltis un lac di sanc 'la fat, il besti�n.

A nol va cuj so fr�dis[147] par un cjam�n,


pa la trufa che l'imbroj�n a la fat
di che gran mandria che luj'l veva vis�n;

al�r il so f� da furf�nt 'la ferm�t


sot li mas�dis di �rcul, che forsi
sent ghi'n da d�tis, ma dom'd�is ghi 'an bast�t." [148]

Luj'l parlava; l'altri 'lu jodev'zi;


dut ta un colp tre spirs a son l� capit�s,
che ne luj ne me ni v�vin fat necu�rzi,

fin ch'an sig�t: "Com's�izu ch� fra'i dan�s?":


e 'l�r il nustri parl� i vin smet�t,
e vi�rs di l�u at�ns i si sin volt�s.

J� no ju cognos�vi; ma'� sused�t,


coma ca � tanti altri voltis capit�t,
che prin na roba, dop'un'altra i vin sintut.

E cuss�: "Cj�nfa 'ndul� ca'l� rest�t?"


J� al�ra, par che'l duca'l stes at�nt,
il me d�it da barba e nas i'ai poj�t.

'D�s se tu, let�u, di crodi ti sos lent


se chi conti, no son marav�is,
ch'j� stes chi l'�i jod�t lu crot a st�nt.

mentri ch'j� a l�u ghi als�vi li s�is,


un grant sarp�nt cun s�is pi� a si'a but�t
int�r d'un di l�u, e svelt com'i pens�js,

cuj pi� di mi�s la pansa ghi'a 'ntorgol�t


e cun chej dav�nt i bras a ghi'a cjap�t;
li mos�lis pur a ghi'a dopo ben bec�t;

i pi� di dav�u ta li cu�sis 'la slungj�t


e la so coda tal mi�s ghi'a met�t,
e dav�u la schena di n�uf distir�t.

L'�dera su par un �rbul no'ai maj jod�t


ca si rimp�na com'st'or�bil fi�ra
tal cu�rp dal'altra si'a incjastr�da par dut.

I doj cu�rps si son dop' un�s com'se cj�ra


cj�lda 'f�sin stas, miscj�nt il so col�u,
tant ch' nol par�va p�, nencj�n, chel ch'l �ra,

coma ca si forma davant dal brus�u


da la cj�rta un color�t cuss� scur
ca no l� neri, encja se'l blanc al m�u.

I'altris lu vuard�vin, ogn�n puc sig�r


e sig�nt: "�hi l�, com'chi ti stas cambi�nt!
J�jtu chi no ti sos p� doj, ne un pur."
Za st�vin i doj cj�fs dom'un dovent�nt
cuant ch'apar�vin do fig�ris miscj�dis
ta na musa, e no p� dos ch� av�nt.

Doj bras si son fas da cu�tri men�dis;


cu�sis cu li gj�mbis, e pansa e pet,
robis maj jod�dis son dovent�dis.[149]

Anul�t l'�ra ogni inisi�l aspi�t:


doj e nencja un st'im�gin sform�da
a par�va; e plan si'a mov�t ta stu stret.

Coma la sbisa sot da la scoria granda


daj dis cjanicul�rs, zint ta nova brusa
'va travi�rs la strada com'na lamp�da,

cuss�'l par�va, vign�nt vi�rs la pansa


daj altri doj, un madras�t impi�t,
l�vit e n�ri, com'na barba grisa;

e tal bugn�gul, la che par prin'l ven sup�t


il nustri alim�nt, un di l�u 'la'mpir�t
e davant di luj l'e subit dopo col�t.
Chel impir�t, sid�n, 'la doma vuard�t;
�nsi, c�j pi� ferm�s, al sbadaj�va,
coma che sun o fi�vra lu ves tac�t.

Luj'l sarp�nt, e'l sarp�nt luj'l vuard�va;


l'un pa la plaja e l'altri pa la bocja
fun a sofl�vin e'l fun si scuntr�va.

Cal t�zi ormaj Luc�n l� cal tocja


daj pu�rs di�us di Sab�l e di Nas�dio,
e che ben'l sinti se ca ghi va d�ngja.

Cal t�zi di Cadmo e d'�r�t'Ov�dio;


che se chel in madr�s e l'altri in font
poet�nt'l convert�s no l'invid'j�;

che maj, ma maj, do nat�ris front a front


a la tramut�t, s� che li dos formis
a cambi�si di sost�nsa'ghi'an fat front.

Insi�mit, tegn�t si'an a sti r�gulis,


che il sarp�nt la coda a la'nforcj�t
e'l fer�t a la stret ben ben li talpis.

Li gj�mbis pur cu li cu�sis si'an tocj�t


e'ncol�t s� che dop'un puc la zunt�ra
coma tal a no var�s p� some�t.

La coda rota 'cjol�va la figura


ca si pierd�va'n tal'omp, e la so pi�l
si feva mola, e chel dal'omp dura.

I bras, j�t ben, si ritir�vin sot il cu�l,


e i doj pi� dal madras, che curs'�rin,
tant si slungj�vin cuant ch'chej z�vin sot pi�l.
I pi� dav�u a s'intorgol�vin
dovent�nt il coso che l'omp al plata,
mentri che dal so, puor omp, doj si f�vin.

'Ntant ch'a l'un e l'altri a cambia la fum�ta


in col�u n�uf, e ghi fa vign�'l pel s�
par ch�, e par l� ghi da na lis�ta,

l'un si'� lev�t e l'�ltri l� col�t j�,


ma sensa distud� chej triscj' di fan�j
sot d�j cu�j ducju doj 'cambi�vin musu.

Chel dret si'a tir�t vi�rs li t�mpis as�j,


e di dut'che roba che l� '� zuda,
l'or�lis si'an format, che vut'l veva maj.

E da la materia p�'n dav�u rest�da,


cun p�cja in musa un nas a si � format
e cul rest na b�cja d'�mp ghi'� vegn�da.

Chel poj�t, il musu'n dav�nt 'la slungj�t


e li or�lis'la ritir�t dentri'l cj�f
com'che da'un lac�j a ven cuss� spes fat;

e la lenga, ch'un�da a era, e claf


di tant parl�, si div�t; e che a f�rcja
'n'tal'altri 'si si�ra; e'l fun no si m�uf.

L'anima, che dovent�d' era bestia,


a scjamp�va subul�nt par il fos�t,
e'n dav�u'l veva l'altri cal spuda e'l tab�ja.

Ma �co che li sp�lis novis'a volt�t,


diz�nt al ters: "I vu�j che Buoso[150] al zedi
e ca si stris�ni ben ta stu bus�t."

S� la ziz�nia di sta bolgia j�di


mut� e tramut� i'ai pod�t, e ca
mi scusi'l n�uf s'�si sempri dret no p�di.

E cunf�s i me vuj a'� capit�t c�


ca f�sin un bel puc, e'l me spirit pur;
lo stes i'ai ben jod�s z� via di ca;

fra l�u l'era P�cjo Scianc�t, par sig�r,


e luj l'era l'unic da li tre figuris
la so forma di prima a tegni dur:

l'altri l'era chel[151] che tu, Gaville, ti pl�nzis.

Cj�nt Vincjasej�sin

G�t, Firense, para via a dati v�nt,


bat pur par mar e par cj�ra li to �lis,
tant ta l'infi�r l�'l to non ca si spant![152]

Ca j� i'ai cjat�t sinc daj to grancj' l�ris,


sitad�ns tos par me vergogna granda,
e tu in grant on�u no ti ti �lsis.

Ma se'l ver 's'insumi�a'n matin�da,


tu ti vegnar�s a prov� fra puc timp
se ca ti ven da Prat, e p�, augur�da.[153]

Se cuss� za'l fos, al sar�s il so timp:


ca sus�di pur, che cuss� ghi t�cja!
che p� mal 'star�i cul zi'n dav�nt dal timp.

Sin part�s, e su par chej tocs di rocja


che prima a zi j� a ni v�vin jud�t,
le zut il duca, che fat mi'a da cl�cja;[154]

e prosegu�nt par chel solitari trat,


tra che schegis e che sporgensis dal scoj,
sensa la man il pi� 'si var�s bloc�t.

Se mal chi'ai sint�t, e �ncja ad�s chi soj


ch� i sint cuant ch'in mins mi ven se ch'i'ai jod�t,
e ta dut il me inz�n i no mi p�j,[155]

ca no si dizi che ch� 'mancj�va virt�t;


si che, se stela buna, o �ncja mi�j,
mi'a dat 'l ben, no vor�s 'n me 'nv�dia vej vut.

Cuant ch'i contadins si rip�sin taj paj�j


in taj dis che chel che il mont al sclar�s
a si ten mancu plat�t ai nustri vuj,

e com'ca sc�mbin post muscjns e m�scjs,


tanti lus�gnis 'j�din j� 'n val�da
'nd� che'l dar�t a l� e li vend�mis;

di tanti fl�mis era pur 'lumin�da


l'ot�va bolgia, com'j� mi soj necu�rt
da l� ca s'jod�va la part pi fonda.

E com'chel che daj �rs 'la vendic�t'l tu�rt


'la jod�t il cj�r di El�ja al part�,
cuant che'i cjav�j in su si son but�s fu�rt,

che ben segu� cuj v�j nol pod�va p�,


f�u che d'j�di la flam�ta bes�la
com'na nul�ta, ch'in s� si la jot z�;

cuss� si m�uf ogn�na pa la gola


dal fos�t, che nis�na a m�stra'l plat�t;
ogni flama 'ten un pecjad�u ca no m�la.

D'ins�ma'l punt in j�'i vuard�vi, ple�t,


che si no mi ves ta'un clap tegn�t dur,
j�'i sar�s col�t sensa vign� urt�t.
E'l duc, ch'j� i'eri at�nt si'a necu�rt luj pur,
mi'a dit: "A son spirs dentri li flamis;
ogn�n s'ingl�sa di chel cal �rt sig�r."

"Mestri me," i'ai rispund�t, "se ch'ti mi d�zis


mi fa sta p� sig�r; ma za'i vevi crod�t
che cuss� a fos; pur i vu�j chi ti mi contis.

Cuj �se tal f�uc ca l� s� divid�t


las�, cal par'l flam� da la fogh�ra
'nd� ch'Ent�cli cul fradi[156] l� stat met�t?"

E luj a mi: "La dentri si mart�ra


l'Ul�s e Diom�t, e cuss� 'nsi�mit
a van a la vend�ta com'al'ira;

'nt� la flama si sint�va'l pl�nzi, fit,


da la vu�jta dal cjav�l ch'l'era pu�rta
di 'nd� che chel ca la fond�t Roma l� part�t.

L'era'l pl�nzi, dentri, dal'art che, mu�rta,


Deld�mia 'ncjam� a sufr�s par Ach�l,
e pur dal Paladi'l dol�u a si p�rta."

"Se l�u a p�sin, dentri di chel sfav�l,


parl�," i'ai dit, "Mestri, j�'i ti vu�j pre�
e pre� di n�uf che'l me pre�'l vali mil,

che dut'l me pre� nol s�di par n�ja


che che corn�da di flama chi a v�gni:
j�diu i vu�j s� tant ch'in j� ti m'j�s ple�."

E luj a mi: "Il to pre� i vu�j t�gni


in granda stima, e ben i lu sc�lti;
ma fa che la to lenga 'si rit�gni.

Lasa chi parli j�, che j�'i ti parti


se chi ti v�us; che l�u no volar�sin
forsi--pars� che gr�cs '�rin--scolt�ti.

Dop'che la flama vign�d 'ni'era vis�n


'nd� ch'al me duc ghi par�va just il l�uc,
cuss� ghi'a dit'a l�u che l� 'scolt�vin:

"O vu�ltris chi s�is in doj dentri un f�uc,


s'j� i'ai di vu'n vita alc meret�t,
se da vu�ltris meret�t i'ai tant o puc,

cuant ch'i'ai tal mont li �ltis righis cre�t,


st�it fers li; ma l'un di vu' cal dizi c�
'ndul� che, pierd�t, l� mu�rt e soter�t."

Il cu�r p� alt da la flama antica


a la tac�t a m�visi bruntul�nt
coma ch� che'l v�nt al scj�sa'n l� e'n c�;

al�ra la punta'n c� e'n l� zir�nt,


coma ca fos una lenga ca parl�s,
com'na cur�nt la v�us a'a f�u sgorg�t: "Cuant

chi'ai las�t Circe, che cun chel so l�s


me mi'a tegn�t p� d'un'an pr�s di Gaet�t
prima che cuss� Enea 'la clam�s,

ne'l ben chi vol�vi al f�, ne la piet�t


pal me p�ri v�cju, ne'l dov�t am�u
che Penelope'l var�s di vej 'legr�t,

a mi'an dentri pod�t v�nsi chel ardour


chi vevi di dovent� dal mont esp�rt,
e daj v�sis dal omp e dal so val�u;

ma'i mi soj avi�t pal mar alt e vi�rt


cu'na nav�ta e che compagn'a
p�sula ca no mi'a maj las�t des�rt.

Da spi�gja a spi�gja 'soj zut, fin in Spagna,


fin in Mar�c, e in Sardegna �ncja,
e tal'�sulis che'l stes mar'l bagna..

J� e'i comp�js i'�rin zent lenta e v�cja


Par cuant chi sin riv�s ta chel post stret
'nd� ca son i sens di �rcul in r�cja,

l� par che l'�mp a no zighi'�ltri al s�di costr�t:


da la man destra i'ai las�t Siv�l;
da che altra i vevi za'bandon�t Set.

�O fr�ris,' i'ai dit, �che par p� di sent mil


per�cuj 's�is riv�s propit fin am�nt,
a sta v�a ca � cuss� tant sut�l

daj s�ns ch'encjam� ni r�stin ta stu mont,


no st�it dizi di no a l'esperi�nsa
di chel mont sensa zent, di l� dal tram�nt.

Consider�it ben la vustra sim�nsa:


fas no s�is stas par vivi com'salv�dis
ma par segu� virt�t e conos�nsa.'[157]

Stu disc�rs 'ghi li'a 's� ben ingus�dis


ai comp�js li raz�ns par par�'n dav�nt,
ch'a ferm�ju i var�s vut grandi fad�js;

e volt�t la nustra p�pa vi�rs lev�nt,


i r�mos �lis '�rin par stu mat di svu�l;
plan plan a man sanca i z�vin volt�nt.

Belz� dutis li st�lis dal polo austral


'jod�va la not, e'l nustri l'�r'tant bas
che sot'l steva'n compagn�a dal scu�l.

Sinc v�ltis '�rin stas impi�s e sier�s


chej lum�ns ca �rin sot da la luna,
dopo chi v�vin travers�t chel gran p�s,
cuant ca ni'a apar�t, 'ncjam� lont�na,
una montagna[158] scura e alta tant
che cuss� maj non vevi jod�t nis�na.

La vista ni'a dat alegr�a, fin cuant


che da stu n�uf post 'na buf�ra'a tac�t
ca'a ben bat�t la prua l�'n dav�nt.

Naf e aga tre voltis z� 'n ziru 'a fat:


a la cu�rta la p�pa � zuda'n s�
e la prua'n j�, com'ch'�ra destin�t,[159]

fin che'l mar su di nu'a si'a sier�t s�.

Cj�nt Vincjasiet�sin

La fl�ma �ra za'ndres�da e cuj�ta,


dop'l so parl�, e via da nu' a zeva
cu la lic�nsa dal me bon po�ta,

cuant che n'altra che dav�u la segu�va


i vuj mi'a fat volt� ta la so punta
da'ndul� ch'un s�n conf�s al vegn�va.

Com'l nem�l sicili�n, cun dentri'l lament�


di chel--e par prin cun chel'l mugn�va
--ch'al f�lu, mal�n l'era stat, si conta;[160]

cu la v�us da l'afl�t al mugul�va


tant che, �ncja se l'era dut fat di ramp,
lo stes par�va ch'am�ndi al sufr�va;

cuss�, no vint bus ne altra via di scj�mp


da cuant ch'l'era tal f�uc, taj so sclopet�s
si convert�va'l so pu�r parl�, lamp a lamp.

Ma dopo cal veva tac�t il so vi�s


su pa la punta, e dat ghi veva chel gu�s
a la lenga cuant ch's�'l zeva dal bas,

d�zi 'vin sint�t: "O tu chi ti s�ntis


la me v�us e che'l to parl� l� lomb�rt,
ch� ti'as dit: �Istra va; di pi� non t'ad�z' ',[161]

pars� ch'j�'i soj ch� forsi un puc'n rit�rt


n�sta zi, ma parla pur cun me un puc:
t'j�s ca no mi displ�s a mi, e j�'i �rt!

Se tu i ti sos ta stu mont vu�rp da puc


col�t da la s�--da che bi�la cj�ra
latina da'n d� che la colpa i'ai, pu�r cuc--

d�zmi se'i romagn�i 'an p�s o gu�ra;


ch'j�'i'eri di che mont�gnis fra Urb�n
e'l pas ca si vi�rs al Tevere, a pl�ra."
J�'i vuard�vi in j�, at�nt e sid�n,
cuant che'l me duca a mi'a tal flanc tocj�t
diz�nt, "Parla tu, che chistu l� lat�n."

E j� che di d�zi i'�ri prepar�t,


sens'esit� i'ai scuminsi�t a parl�:
"O spirt, ca par chi ti sos la j� plat�t,

la Romagna no �, ne maj era u l�,


sensa gu�ra in tal c�u daj so tir�ns;
ma al moment nis�na'si pos j�dila.

Rav�na '� com'ch'� stada da tancj' �ins:


l'�cuila da Polenta l� 'si cova,
s� ch'�ncja Cervia'a cuj�rs cuj so plum�ns.

La cj�ra[162], ch'a za fat la so lungja prova,


e daj fransejs un gran ros di sanc, miga puc,
sot ram�sis verdis a si tegn�va.

E'l mast�n v�cju e il n�uf da Ver�c,


che tant mal a'an Montagna govern�t,
l� ca s'ju j�t a grugn�sin, e p� di un puc.

L� di Lam�n e Sant�ra, ogni sit�t


guid�da '� dal leon�t dal nit blanc,
cal cambia banda dal'unvi�r al'est�t.

E che ch'ven dal Savio bagnada di flanc,


cuss� com'ca si cj�ta tra plan e mont,
tal stes m�ut a v�f, sot tir�n e stat franc.

M'ad�s cuj s�tu? D�znilu chi lu tegn�n cont:


nost'�si dur p� che cualc'altri l� stat,
se'l to non al mont al riva'a faighi front."

Dopo che'l f�uc al veva'un bel puc rugn�t


tal so m�ut, la so punta fina 'la mov�t
di c�, di l�, e'n fin a chist'ghi'a dat flat:

"Se j�'i crod�s da risp�ndighi in dut


a cualchid�n cal sar�s torn�t tal mont,
di flame� sta flama no var�s p� vol�t;

ma sic�ma che propit maj da stu font


no l� maj torn�t vif nis�n, si sint just,
sensa tim�u d'infamia ti dis t�nt[163].

Omp di guera 'soj stat, e dop'fr�ri cun gust,


crod�nt di fa, cuss� cint, penitensa;
e dut sar�s sused�t ta stu m�ut just,

sa no fos pal grant predi[164]--che schif�nsa!--


ca mi'a rimet�t ta li primi c�lpis;
e com'e pars�, �co la sost�nsa.

Mentri ch'j�'i'�ri forma cul sanc ta li v�nis


che dat mi veva me mari, il me f�
no l'era da le�n, ma da v�lpis.

La furb�sia, la scaltr�sa e'l truf�


ben mi z�vin e s� i us�vi la so �rt,
che fin'n f�n dal mont l'�ra dut'un da f�.

Cuant chi mi soj jod�t riv� ta che part


da la me et�t 'nd� ch'ogn�n'l dovar�s
cal� li v�lis e zi av�nt mancu fu�rt,

il plaz�j di prin'mi f�va ad�s ribr�s;


dut pent�t, al mont i'ai dit i me ad�os;
ah pu�r bazov�l! e zov�t a var�s.

Chel principe l� daj n�ufs Faris�os,


stint faz�nt guera vis�n dal Later�n,
e ne cuntra Sarac�ns ne Gjud�os,

pars� ch' ogn�n daj so nem�s l'era Cristi�n,


e nis�n l'era stat Acri a v�nsi,
ne mercjad�nt l'era stat la dal Sold�n;

ne i �rdins s�cros ne pur l'alt uf�si


ghi'an fat da guida, ne in me il cord�n
che fr�ris p� magris 'v�vin par str�nzisi.

Ma com' Costant�n 'la vut Silv�stri'l bon


dentri a Sir�t par vuar�lu da la l�vra,
cuss� chist 'la vol�t chi lu jud�s ben�n

a vuar�lu da la so granda fi�vra:


'la vol�t chi lu consili�s, ma i'ai taz�t
par ch'ogni so per�ula stramba a era.

E 'la dit di n�uf: �Nosta sospet� dut;


j�'i ti as�lf, e tu'ns�gnimi coma fa
par che'l Penestr�n al zedi j� dal dut.

Il cj�l j�'i pol ben vi�rzi e sier�,


com'chi ti sas; per� a son dos li clafs
ch'l me anteces�u no'la vol�t cur�.'

Al�ra mi'an poc�t i argum�ns gr�fs


la 'ndul� che'l t�zi al sar�s stat p�zu,
e dit'i'ai, �Pari me, sic�m'tu ti mi l�v's

da chel pecj�t ch'ad�s mi fa col�'n j�,


prom�ti al lunc ma il mant�gni puc fu�rt
ti far� trionf� tal to alt di la s�.'

Franc�sc si'a fat av�nt, dopo chi'�ri mu�rt,


par me; ma un di chej n�ris cherub�ns
'la dit: �L�silu chi[165]. No mi fa tu�rt.

A la da z� la j�, tra i me mesch�ns


par chel cons�lio da ludro ca la spart�t,
dal cual in c� ghi sin stas sempri vis�ns;
ch'as�lvi no si pos chel ch'no si'a pent�t,
ne pent�si e vol�j al stes timp si pos,
che stu contrad� a nol ven consent�t.'

Oh pu�r me! Se sv�lt che sve�t mi soj sc�s


cuant ca mi'a ben ingrint�t e dit: �Forsi
no ti pens�vis che j�'un l�ic[166] i fos'!

A Minos mi'a part�t, che la coda a volt�si


at�r dal cu�rp dur si'a met�t vot v�ltis,
e dop'che l� l'era zut a mu�rdisi,

'la dit: �Stu chi l'apart�n l� cuj l�ris';


par chel ch'j� 'nd� chi t'j�s i soj pierd�t,
e vist�t cuss� i sufr�s sti p�nis."

Cuant che'l so d�zi 'la cuss� fin�t dut,


la flama, cun gran dol�u, a'� part�da,
stuarz�nt e sbat�nt il so spis di cuar�t.

Nu 'sin zus av�nt, j� e la me guida,


su pal scoj fin ins�ma dal'altri arc
di chel fos�t 'nd� che'l f�o'n p�ijn'a v�nda

ducj'chej che disun�nt a acu�stin c�r'c.

Cj�nt Vincjot�sin

Cuj podar�s'maj cun per�ulis scl�tis


d�zi di chel sanc e di che pl�js in pl�n
ch'i'ai ad�s jod�t, encj'cont�nt p� v�ltis?

A no'� nis�na lenga cun chel inz�n


ch'jud�'l pos'l n�stri disc�rs, e la mins
a'a di dut chel compr�ndi l� puc sen.

Se chej a f�sin 'ncjam� d�cjus vis�ns


che za in ta la sfurtun�da cj�ra
da la Pulia'n vut s� tancju sufrim�ns

par via daj Troj�ns e da la l�ngja gu�ra


che di an�j a'a'mplen�t doj bi�j z�js,
com'cal d�s Livio, ch'un di sb�lius no l'era,

cun che c'an dav�va las�s pus int�js


par v�j contrast�t Berto il Guisc�r;
e l'altra ca'a las�t vu�s ta li cont�js

di Ceper�n, la'ndul� ch'l� stat busi�r


ogn�n pulies�n, e l� da Tajac�s,
'ndul� che sens'�rmis vins�t'la'l v�cju Al�r;

e par cuant che fer�dis f�ndis o m�s[167]


s'jod�va--dut chist'n�ncja'l v�n vis�n
al'or�u d'sta nona b�lgja l� che dut'le s�s.

Caret�j non d� che s� par d�vis 'sp�ndin


com'un ch'i'ai cun or�u jod�t, dut sbreg�t
da la barba fin la che cor�is 'si t�rin:

i bugj�j tra li gj�mbis ghi vev�n col�t;


c�u e polm�ns s'jod�vin, e chel pu�r sac
cal fa merda di chel ca si'a mangj�t.[168]

D'j�di dut di luj no �ri 'ncjam� strac


cuant che luj mi'a vuard�t e vierz�t si'a'l pet,
diz�nt: "J�itu chi mi vi�rs coma un pac?

J�t ben cuant strupi�t ca l� Maom�t!


dav�nt di me 'l� Ali cal va planz�nt,
r�t in musa da la barba al cjuf�t.[169]

E ducju i altris che ch� ti vas jod�nt,


seminad�us di sc�ndul e di scisma,
v�fs '�rin, m'ad�s, sclap�s, stan puc god�nt.

Un di�u'l� ca dav�u ca ni sist�ma,


crud�l ca l�, cul t�j da la so spada,
e ducj'di n�uf �l sbugj�la cu la so lama

cuant ca rif�n che dolor�sa strada;


no prin, per�, che zint'at�r, com'chi d�s,
ogni fer�da si s�di za sier�da.[170]

Ma tu cuj s�tu che dal scoj i ti vu�rdis,


esit�nt, forsi, di z� a la p�na
che Minos segn�t ti'a pa li to ac�sis?"

"Mu�rt no l� 'ncjam�, ne colpa 'lu m�na,"


rispund�t 'la'l mestri, "a torment�lu;
ma par d�ighi n'esperi�nsa p� pl�na,

a mi, chi soj mu�rt, mi convi�n men�lu


pal infi�r ca j�, di z�ru in z�r,
e ver a l� com'ch'j� ti staj diz�nlu."

Cuant ch'l'an sint�t, p� di sent ca z�vin'n z�r


si son ferm�s tal fos�t a vuard�mi
par marav�a, disminti�nt il mart�r.

"D�sghi duncj'ad�s a Fra Dulc�n ca si �rmi,


tu che'l sol fors't'jodar�s di n�uf fra puc,
se p� ca nol v�u vign� subit a cjat�mi,

ben di v�vars[171], che se'l timp'l siera stu l�uc


la vit�ria no ghi z�di al Novar�is,
che si no nol vinsar�s sensa gran truc."

Un pi� a lu veva za als�t di p�is


Maom�t cuant ca mi'a dit sta per�ula;
dit chist, v�a ca l� zut cu li so id�is.
Un'altri, cal veva un bus ta la gola
e tronc�t il nas fin propit sot li s�is,
e nol veva altri che un'or�la,

rest�t l� a j�di chisti marav�is


cuj �ltris, prin d'�ltris'la vierz�t cana,
r�sa di sanc al veva ta li so pl�is,

e 'la dit: "O tu, che colpa 'no cond�na,


e ch'i'ai jod�t in ta cj�ra lat�na,
se'l gran some� a no mi ing�na,

recu�rda Pieri da la Medizina,


se maj ti t�rnis a j�di chel bi�l pi�n
che da Vers�l a Marcab� s'incl�na.

E f�ighi sav�j a chej doj p� mi�j di Fan,


al Si�r Guido e �ncja al Angjol�l,
che se d'j�di'n dav�nt ch� no si'l fa'nv�n,

a vegnar�n but�s f�u dal so vas�l


e macer�s vis�n di Cat�lica
pal tradim�nt di un tir�n tant crud�l.

Tra l'isola di Cipro e di Maj�rca,


no la maj si grant del�t jod�t Net�n
ne da pir�ta ne da zent argolca.[172]

Chel tradit�u che pur al j�t dom' cun' un ,


e al t�n la cj�ra che un tal ch� di me
di j�dila al vor�s �si stat diz�n,

a ju far� zi al parlam�nt cun se;


dop'al far� s� ch'al vint di Fol�ra
pre� ghi zovar� puc, e si sa'l pars�."

E j� a luj: "M�strimi a la cl�ra--


se nova di te la su par me 'svu�la--
cuj ca l� chel da la ved�da am�ra."

Al�r'la poj�t la man ta la mos�la


d'un so comp�j e la b�cja ghi'a vierz�t,
sig�nt: "�co ch� chel, e nol fav�la.

Chistu, esili�t, il dubit� ghi'a cj�lt dut


a S�zar, aferm�nt che chel ben furn�t,
esit�nt, d�ns a le sempri a pi�rdi zut."

Oh pu�r di�u, cuant cal some�va spaur�t


cu la lenga ta la g�sa taj�da,
Curio, ch'al d�zi �le stat cuss� ard�t!

E'un ch'al veva l'un'e l'altra man tronc�da,


als�nt i zump�ns pa l'aria fusc�da,
s� che'l sanc ghi vev'la musa sporcj�da,

'la sig�t: "�ncja il M�scja recu�rda,


ca la dit, �sti!, �Cj�f a'a la roba fata,'[173]
che mala sim�nsa pa la zent tosca '� stada."

Al�r j�: "La to r�sa pur'� mu�rta";


luj, puar�t, cun p� dol�u sul so dol�u,
�le zut, cu'na malincon�a mata.

J� a vuard�'l scj�p soj rest�t in dav�u,


e jod�t i'ai roba chi var�s p�ura
sensa p� prova a cont�la bes�u;

sa no fos che la cosi�nsa mi sig�ra,


che compagna ca rint l'omp sig�r di se,
sot la cor�sa di s�ntisi pura.

Jod�t i'ai com'ch'encjam�'l fos'n front di me


un cu�rp sensa cj�f ch'av�nt al z�va
com'i'altri pu�rs disgrasi�s dav�nt di me;

e'l cj�f tronc�t paj cjavi�j al tegn�va,


pindul�nt da la man com'un lampi�n;
e chel mi vuard�va'e "Pu�r me!" al diz�va.[174]

E a se stes si f�va lustri ben�n,[175]


e a �rin doj in un e un in doj:
e coma maj, ben al sa chel dal lamp e t�n.

Cuant che subit sot l'era dal nustri sc�j,


a ni'a als�t il bras cul so cj�f, dut,
par che'l so parl�'i sint�sin ducju doj.

E 'la dit: "Ad�s t'j�s stu patim�nt brut


tu che, rispir�nt, ti vas jod�nt i mu�rs:
vu�rda si ti'n cj�tis n'altri cuss� crut.

E pars'che tu che n�vis ti m'p�rtis, sens' cu�rs,[176]


ti'as di sav�j ch'j�'i soj Bertran dal Bornio, chel
ca ghi'a dat al Re z�vin chej crus cunfu�rs.

J�'i'ai fat pari e f� a l'un l'altri rib�l:


p� no ghi'a fat Achitof�l a Absalon
e David cun chel becot� da crud�l.[177]

Di zent ben un�da i'ai fat division;


par chel che'l me pu�r sarvi�l 'le stat spart�t
dal so prins�pit, ca l�'n ta stu tronc�n.

Da chi'l me cuntrapat�[178], com'ch'v�js cap�t.

Cj�nt Vincjanov�sin

Duta che zent e che stran�simis pl�js


a v�vin i me v�j cuss� incjoc�s,
ca �rin di l�grimis coma grond�js;

ma Virgilio a mi'a dit: "Se chi ti fas?


pars� i to v�j ghi vanu'ncjam� d�ngja?
la che scj� puors spirs 'son cuss� mal concj�s?

Tal no ti'as fat ta nisun'altra bolgja:


se tu ti cros di riv� a cont�lis,
sta val par p� di vincj mijs a para via!

La luna � belz� sot di nualtris:


ni resta puc dal timp a nu conced�t,
e altri'nd� da jodi che tu no t'j�dis."

"Se tu ti v�s," i ghi'ai s�bit rispund�t,


"'tind�t a la raz�n che j�'i vuard�vi,
fors'di sta'ncjam� t'mi var�s permet�t."

Intant'l zeva--e j� dav�u ghi st�vi--


il duca; j� za'i ghi f�vi risposta:
"La dentri di sta cava," i z�ntavi,

"'ndul� ch'j�'i v�vi i vuj fis�s a pusta,


i crot che un spirt dal me sanc al pl�nzi
la colpa che la j� 's� tant a costa."

"No dati," 'la tac�t il mestri a dizi,


"tant pens�j par luj da ad�s in dav�nt:
'tint a �ltri e l�sa che luj al p�usi:

ch'j� l'ai jod�t al pi� dal pont�t, cuant


che cul so d�it fu�rt a ti minacj�va
e Geri dal Bi�l al zeva nomin�nt.

Int�nt se che dut'l to timp'l ocup�va,


l'era in t�ndighi a chel d'Altafu�rt,
e'n l� no ti vuard�vis, e luj'l part�va."

"O bon il me duca, che violenta mu�rt


ca no'� 'ncjam� vendic�da," i'ai dit,
"dal par�nt che'l dison�u ghi'a fat tu�rt,

lu'a rind�t disdegn�us[179]; e l� part�t


sensa parl�mi, com'ch'j� la pensi:
e chel par luj di simpatia mi'a'mplen�t."

Cuss� i parl�vin fin l� ca tocj'�si


par prin pod�j dal sc�j l'altra val j�di,
sa fos p� lustri, fin in font, o cu�si.

Cuant ch'sin tal �ltin cl�ustri riv�s a zi


di Malb�ls, cuss� che chej br�fs di fr�ris
j�diu ducjus i pod�vin propit l�,

di lam�ns i'ai sint�t divi�rsis frecj�dis,


ca v�vin di piet�t li puntis infier�t;
ch'j� cu li mans mi soj sier�t l'or�lis.

Cuant dol�u al vegnar�sia colet�t


se da Valdichi�na 'vegn�sin d'est�t,
cun ducj'i maj di Sardegna e dal Marem�t
e ta na f�sa f�s il dut insembr�t?
Cuss� l'era ch�, cun che gran p�sa
di zent ca si mars�v' za da un bel tr�t.

Zus'sin pal'�ltin �rzin, sens'p�usa,


lunc il sc�j l�nc, sempri a la sin�stra,
fin l� ch'jod�t i'ai daj lam�ns la causa:

l� a era, vi�rs il font, l� cal min�stra


chel sj�r dal alt l'infal�bil gjust�sia,
pun�nt i falsad�us che li'l reg�stra.

P� malinc�nic cuj al crodar�sia


ca fos stat in Egina[180] cun ducj'i mal�s
cuant ch'�ra'n aria tanta mal�sia

che'i nem�j taj p�scuj son ducj�s col�s,


encj'i vi�rs, e dopo li zens ant�chis,
secont chej po�s ca ni c�ntin scj� f�s,

coma li furm�s si son rinov�dis;


ch'era d'j�di ta che val�da scura,
l'�nimis langu� ch� e l�'ngrum�dis.

Ta sp�lis o pansa 'dirit�ra


daj altris '�rin poj�s, e chel a gj�t
plan plan al zeva ta la vij�ta pu�ra.

E nu, pas a pas, sid�ns 'vin cjamin�t,


vuard�nt at�r e scolt�nt chej disgrasi�s
nis�n daj cu�j'l var�s pod�t sta'ndres�t.

Doj in daj jod�s su l'un l'�ltri poj�s,


com'che li pad�lis si m�tin a scjald�,
ducjus da cj�f a pi� di rognis macj�s;

e'i no'ai maj jod�t cuss� fu�rt stringhi�


da nis�n frut�t spet�t dal so par�n,
o che la str�nghia'l mena par f�lu sve�,

com'ch'ogn�n'l men�va svelt'l spunz�n


da l'�ngulis int�r pa la gran r�bia
dal spis� che maj ju far� sta p� ben�n;

li rognis cul'�ngulis 'grat�vin via


com'cal fa'l curt�s di c�gu cu li sc�js
di p�s ca son grandis di p� di na sc�ja.[181]

"O tu che cun i to d�icj' i ti ti dism�js," [182]


'la tac�t a d�sghi'l duca a un di l�u,
"e che ogni tant ti fas di l�u tan�js,

d�sni se cualchi lat�n l� tal dol�u


di stu post, e che l'�ngula ti bast�s
in et�rno a fa chistu lav�'u."

"Lat�ns[183] i sin, che tu t'j�s s� guast�s,


ducju d�j," a la rispund�t planz�nt;
"ma cuj s�tu che sta dom�nda ti ni fas?"

E'l duca: "J�'i soj un che j�'l sta vign�nt


cun chistu vif ch�, da scoj a scoj,
e di mostr�ighi l'infi�r a luj'int�nt."

Al�r si son a colp separ�s, chej doj,


e trem�nt ogn�n si'a vi�rs me volt�t,
e �ltris pur: i doj no �rin bes�j.

Il me bon mestri si'� vi�rs me premur�t,


diz�nt: "D�sghi pur a l�u s� chi ti vous."
V�nlu luj vol�t, cuss� i'ai'l�r tac�t:

"Se'l vustri pens�--di chist i soj curious--


nol resta tal prin mont da l'umana m�ns,
ma al vif su encja dopo da la so crous,

diz�imi cuj chi s�is e di che z�ns:


la vustra sp�rcj'e fastidi�sa pena
di fami j�di ca no vi cr�j spav�ns."

"J� i'eri d'�r�s, e Arbul da Siena,"


la dit un, "a mi ha fat meti tal f�uc;
ma chel pal cual soj mu�rt ch� no mi mena.

A'� vera per� chi ghi'ai dita par z�uc:


�J�'i soj bon di sta'n aria com'na pluma;
e chel--curi�us dal n�uf am�ndi puc--

'la vol�t chi ghi mostr�s l'art, e doma


pars'ch� j� no l'ai fat D�dal, a mi'a fat
brus� da un ca lu tegn�va par f�; ma

tal'�ltima bolgia da li d�is soj stat,


pal'alchim�a che tal mont i'ai us�t,
da Minos, ca nol pol sbali�, but�t.[184] "

E j� al po�t i'ai dit: "Tal vanit�t


si cj�tia t'�ltra zent che la sanesa?
n�ncja ta che frans�sa[185], in verit�t!"

Al�r l'�ltri levr�us l'als�t la musa


e mi'a rispund�t: "Al di f�u di Str�sa
ca la sav�t ben�n a fa la so spesa,

e Nicol� che la costos'us�nsa


dal garoful a la luj par prin scuprit
tal ort'nd� che s�bit cj�pa la sim�nsa;

e pur di chel scj�p ca la pi�rdut da stupit


la vigna e'l gran bosc cun Cjasa d'Asi�n
e'l so ud�si'la mostr�t l'Imbarlum�t.

Ma par ch'ti sav�dis cuj ca ti'a dat na man


cuntra'i San�is, g�sa vi�rs me'l to v�li,
s� che chel ca ti risp�nt no t'j�dis inv�n:
ch'j�'i soj'l spirt di Cap�c t'jodar�s ben s�,
ch'j� i'ai fals�t met�j cul'alchim�a:
e ti'as da recuard�ti, si t'j�s ben ch�,

com'ch'j� i'�ri propit 'na buna s�mia.[186]

Cj�nt Trent�sin

Taj timps che Gjun�n a era rabi�da


par via di Sem�l cuntr'il sanc Teb�n,
roba altri voltis da ic mostr�da,

cuss� tant mat l� dovent�t Atam�n,[187]


che jod�nt la femina cuj so doj fis
z� av�nt carg�da c'un di l�u par man,

'la sig�t: "I vu�j cjap� cu li r�tis


la leon�sa e'i so leon�s al p�s,"
e f�u 'la dopo met�t li crud�l' sgr�nfis

e Learco 'la cuc�t, un daj doj frut�s,


e'n alt als�t, 'la dop'sbat�t cuntr'un mur,
e ic e l'altri si son al�r 'neg�s."

E cuant ch'la furtuna si'a volt�t vi�rs'l scur,


l'alt�sa daj Troj�ns, che dut aus�va,
s� ch'insi�mit cul regn l� col�t il re pur,

la puor'�cuba, vil�da e scl�va,


dopo ch'a jod�t Palisena[188] mu�rta
e dal so Polidoru ta la riva

dal mar la puar�ta si'� necu�rta,


f�u di se, dal dut, a'a baj�t com'un cj�n;[189]
tant si'era di dol�u la so mins stu�rta.

Ne da Tebe ne da chistu post Troj�n


nis�n a'a maj jod�t furiis s� cr�dis
ca bec�vin no bestis ma se ch'�ra um�n,

com'che do �mbris, p�lidis e n�dis,


che muard�nt 'cor�vin ta la mani�ra
dal purs�t che dal pursit�r ti m�lis.

Una'a gancj�t Cap�c, e ghi'�ra


cuj dincj' ta la cad�pa, si che, tir�nt,
ghi f�va grat� la pansa in cj�ra.

E l'Aret�n, che rest�t l'era trem�nt,


mi'a dita: "Chel spirt la l� Gj�ni Schichi,
che, rabi�us, al sta i'�ltris cuss� cuns�nt."

"Oh!" ghi'ai dit, "se l'�ltri no ti met u ch�


i dinch' int�r, no ti far�s fad�ja
a dizni cuj ch'l� prin cal spar�si d'ch�."

E luj a mi: "Chist'� l'anima v�cja


di M�ra, l'inf�m' dal p�ri dovent�da
am�ga, f�u dal am�u sensa m�cja.

A pecj� cul p�ri cuss� � vegn�da,


falsific�nt in se la forma d'�ltra,[190]
com ch'l'�ltri 'la aus�t--ca s'j�t par strada--

par guadagn�si dal cjar�t la sj�ra,[191]


in se falsific� il Buoso Don�t,
e faz�nt dal testam�nt 'na cam�ra."

Dopo che'i doj rabi�us mi v�vin pas�t,


che j� ju v�vi ben di v�li tegn�t,
i'�i al�ra i'�ltri malnas�s vuard�t.

Un i'ai jod�t cal some�va un li�t,


com'che sal fos stat dal bas da la pansa
tronc�t dal rest che l'omp a la biforc�t.

La brut'idropis�a, che puc ben�n


a sesta che pars che l'um�u'l convert�s,
s� che'l musu a nol risp�nt al pans�n,

a ghi f�va t�gni ben vi�rs i l�vris


coma cal fa il t�sic, che pa la s�it
un vi�rs la barba e l'`altri'n su l'invert�s.

"O vu�ltris che di p�na i s�is al vu�it


ta stu mont di dol�u, e'l pars� no'l saj,"
a ni'a dit a nu, "vuard�it e tind�it

al mestri Adam e a d�cju i so maj;


tant in daj vut da vif di chel ch'i'ai vol�t,
e 'd�s dom'bram� pa'un puc di �ga i'ai.

Pa li v�rdis cul�nis ogn'rivul�t


dal Cesent�n cal va j� in tal Arno
e fr�sc e mol al fa'l so canal�t,

a mi'� sempri vif taj vuj, in et�rno,


e l'im�gin so s�mpri p� mi s�ja
chel mal ch'mi scarn�s, mag�ri cuss� no.

A mi torm�nta la dura gjust�sia,


ca cj�j ocasi�n d'ndul� chi'ai pecj�t[192]
e mi fa suspir� di malincon�a.

La � Rom�na, la'ndul� chi'ai fals�t


la lega cul sen di San Zu�n Bat�sta[193];
e par chel las� il cu�rp mi'an brus�t.

ma se jo'i jod�s ch� l'anima trista


di Guido, di Sandro o di so fr�di,
par Font Branda i no dar�s la vista.[194]
Un a l� za d�ntri, sa si pol cr�di
a che �mbris ca van at�r rabi�sis;
ma no z�va, che ch�, le�t, mi'� puc d'j�di.

Si v�s li me gj�mbis as�j �gilis


par m�vimi in sent'�js un tant cuss�,
j�'i li var�s za tal tr�j met�dis,

in s�rcja di luj tra sta scrof�na di zent chi,


cun dut il so z�ru di �ndis mijs
e mi�s, o mancu, di travi�rs 'pol v�ighi.

La colpa a'� so si soj cun tal fam�js:


a mi'an l�u costr�t a bati i flor�ns
ca av�vin tre car�s di porcar�js."

E j� a luj: "Chej doj pu�rs di�uj a nu vis�ns,


ca tr�min coma mans bagn�dis d'invi�r,
cuj s�ni ch'a destra a stan daj to cunf�ns?

"Ch� i ju'ai cjat�s e ch� a son, com'ch'l� ver,"


'la dit,"cuant che plov�t soj ta sta cava ch�,
e no cr�t che maj p� lasar�n st'infi�r.

Chist'� la falsa ca'a acus�t Bepi;[195]


l'altri l� il fals Sinon grec da Troja:[196]
pa la m�la fi�vra a sp�sin cuss�."

E l'un di l�u 'la dita "Porco boja,"


par �si stat nomin�t ta m�ut s� dur,
e dal pans�n ghi'a bat�t la dura cr�dja.

Ch�'a ti'a fat un s�n coma un tamb�r;


e Mastr'Ad�mo ghi''a batut il musu
cul so bras, ca l'�ra altrit�nt sig�r,

diz�nghi: "�ncja sa mi'� stat cj�lt l'�su


da li me pu�ri gjambis, chi no pol m�vi,
mi resta'l bras par dati cas�s in su."

Al�r luj 'la dit: "Cuant ca ti'an fat z�


vi�rs il f�uc, cuss� sv�lt no ti lu v�vis:
ma prima, par fa'i bes fals, al�ra s�."

E l'idr�pic: "Di chist'l ver ti d�zis:


ma nencja tu'l ver no ti'as testimoni�t
a Troja, la che d�zi'l just ti dov�vis."

"Se j�'i'ai dit'l fals, e tu i bes ti'as fals�t,"


'la dita Sin�n, "e'i soj ch� par un fal,
e tu par p� di nis�n altri diaul�t!"

"Recu�rditi, fals zurad�u, dal cjav�l,"


'la rispund�t chel da la pansa sgl�nfa;
"ben ti sta s'ogn�n lu sa par mont e val!"

"A ti tant p�zu se la s�it sclap� ti fa


la lenga," 'la dit'l grec, e l'�ga marsa
che tal pans�n dav�nt daj vuj ti st�nfa."

Al�r'l banch�j: "Ca si sbr�ghi che str�sa


di b�cja to pal to mal, com'ca dov'r�s;
che se j�'i'ai s�it e l'um�u mi ingr�sa,

tu ti'as b�cja s�cja e p� dol�us daj m�s;


e par z� a lec�'l spi�li di Narc�s
am�ndi puc tonton� ti bastar�s."[197]

J� i �ri li chi ju scolt�vi dut f�s,


cuant che'l mestri mi'a dit: "D�s j�t chi, fant�t!
a mi bastar�s puc par mol�tilis!"

Cuant chi l'ai sint�t a parl�mi secj�t,


vi�rs luj mi soj volt�t dut vergogn�us,
che stu moment in mins vif mi'� rest�t.

Com'chel ca s'insumi�ja da la so cr�us,


tal so s�n al volar�s insumi�si
che chel ch'l� no l� e di chel l� bram�us;

no pod�nt parl�, soj rest�t j� cuss�,


che vol�nt scus�mi, i mi scus�vi
lo st�s sensa che j� mi necuarz�si.

"Che difi�t p� grant mancu verg�gn' ti l�vi


di chel chi ti'as vut tu, i saj," luj 'la dit;
ma ad�s basta fa l�grimis pl�vi:

ma pensa chi soj sempri cun te, e subit,


sa capit�s ch'la furtuna ti met�s.
in banda di cjacar�ns, cul stes �sit;

che s�nti stu chi v�ja basa 'sar�s.[198]

Cj�nt Trentun�sin

La st�sa l�nga prima a mi'a muard�t,


che rus�'a fat la me m�sa bl�ncja
e dopo midiz�na mi'a'nt�r met�t:

cuss� i'ai sint�t ca f�va la l�ncja


d'Ach�l, che par so p�ri � stada raz�n
prin di bruta dop'di buna mancja.[199]

La schena ghi vin volt�t al brut val�n,


s� pa la riva ca lu si�ra 'torot�r,
travers�nt sid�ns sid�ns stu post puc bon.

Ne d� a �ra ne n�t u chi at�r,


s� che'l me sgu�rt'l jod�va puc dav�nt;
ma 'm�ndi fu�rt i'ai sint�t sun� un cu�r,

fu�rt, sig�r, �ncja p� dal t�n pi grant,


che vi�rs di luj vint tir�t la me atensi�n,
'la guid�t i me vuj ta'un post p� av�nt.

Dopo la gran sconf�ta di che asi�n


ch'al Gran Carli ghi'a cost�t la santa g�sta,
sun�t no 'la l'Orl�nt cun p� ter�bil passi�n.

In dav�nt i'�ri zut un puc e basta


che d'j�di mi'a par�t tanti t�r'�ltis;
al�r j�: "Mestri, dis, se cj�r'�se chista?"

E luj a mi: "I crot che tu ti vu�rdis


ta li t�nebris m�sa a la l�ngja,
stim�nt cuss� d'j�di se chi no t'j�dis.

T'jodar�s ben, se tu l� ti ghi vas d�ngja


cu�nt che il sens a s'ing�na da lont�n;
ma fa p� sv�lt, che dut fra puc si r�ngja."

Al�ra cun bi�l fa mi'a cjap�t par man,


e la dit: "Prin chi riv�ni p�'n dav�nt,
par che'l fat no ti p�ri m�sa stran,

pensa che l� nis�n l� tor ma gig�nt;


ducju 'son tal p�s, da la riva at�r,
gj�mbis e bugn�gul in j�, dut cu�nt."

Com'cu�nt che'l cal�gu si sclar�s d'int�r,


il vuli puc a puc ghi da fig�ra
a se cal plata'l vap�u atorot�r.

Cuss� sbuz�nt che aria d�nsa e scura,


p� e p� riv�nt vi�rs da la sp�nda,
mi'a las�t l'er�u e cres�t la p�ura;

ma com'che su la mur�lia t�nda


Monteregi�n di t�ris si corona,
cuss�'l riv�n che l'ab�s al circ�nda,

l'era toregj�t da mi�za la persona


da chej gig�ns or�bij, che dal'alt
Gjov'ncjam�'l min�cja cu�nt ca t�na.

E ta la musa d'un za 'f�vin i me vuj un salt,


e'n ta sp�lis e pet e pansa'n gran part,
e'n taj doj bras ca pindul�vin dal alt.

La natura, sig�r, cu�nt c'a las�t l'�rt


di fa nem�j cuss�, a'a fat ben, si sa,
a cj�ighi taj esecut�us a Mart.

E se ic 'lef�ns e bal�nis di fa
no si pent�s, chel cal vu�rda di sut�l,
ca'� just cuss� 'l va s�bit a cjat�;

l'�mp, dopod�t, 'l� di pens� tant �bil,


e di fa dal mal a l� purtr�p part�t,
che lagn�si nol pol d'�si �sil.
Il so musu lunc e gros a l'era f�t,
coma la pigna di San Pi�ri a Roma,
e'l rest al some�va proporsion�t;

si che la riva ch'era periz�ma[200]


dal mi�s in j�, an mostrava cuss� tant
in su, che z�ghi taj cjavi�j ins�ma

fin par tre di Fr�sia sar�s stat un vant;


j� pur ghi'n jod�vi un trenta cu�rtis
dal post in j� di l� ca si t�ca'l mant.

"Raph�l may amech zabi almis,"


la b�cja crud�l a sig� 'a tac�t
cuss�, e no cun orasi�ns p� d�lsis.

E'l me duca a luj: "�u, pu�r disgrasi�t,


tenti pur il cu�r e cun chel sf�ghiti
cuant chi ti v�ns da cu�lchi pasi�n 'nsuri�t!

Il cor�n ti l'as l� tal cu�l--p�lpiti--


cal ten le�t, anima cunf�sa,
chel cu�r che tal to gran pet ti pos s�nti."

E dopo a mi: "Luj stes a s'ac�sa;


chist'l� Nembr�t, e pal so mal pens�
nencj'una di che l�nghis tal mont s'�sa.

Las�nlu sta e inv�n no stin parl�,


ch'�gni tabaj� par luj a l� dib�nt,
com'l so paj �ltris, che nis�n cap�'l sa."

Al�r i vin continu�t a zi'n dav�nt,


e di l� a un puc, a sinistra sempri,
l'�ltri'vin cjat�t, p� salv�di e grant.

A tegn'lu le�t, cuj cal fos stat'l mestri,


no pos d�zi, ma ghi tegn�va ple�t
e le�t di front un bras e dav�u'l d�stri

da na cjad�na ch'lu tegn�va torze�t


dal cu�l in j�, di m�ut che tal discuj�rt
a lu v�va alm�ncu sinc v�ltis zir�t.

"Stu sup�rbo 'la vol�t meti al vi�rt


la so pot�nsa cuntra Gj�ve il grant,"
'la dit'l me duc, "e par chel'la stu grant m�rt..

Fi�l 'l�'l so non, e a la fat cuss� tant


cuant che i gig�ns ai D�us ghi'an fat tim�u:
i bras ch'la men�t ju var� sempri dib�nt."

E j� a luj: "Pod�nt, mi col'r�s il c�u


di d�ighi dal smisur�t Bri�reus
ai me vuj ocasion d'j�dilu l�u."
Al�r 'la dita: "Ti jodar�s �nteus
vis�n chi, cal parla e a l� mol�t,
ca ni metar� tal font di chistu bus.

Chel chi ti v�us j�di, p�'n l� 'l� post�t,


a l� le�t e fat com'chistu, tal cual,
dom'che di musa'l mostra p� crudelt�t."

No � maj stat terem�t tant infernal


che una t�r al scjas�s cuss� a fu�rt,
com'che pront a l� stat a scjas�si Fi�l.

Al�r i'ai j� tem�t p� che maj la mu�rt,


e n'ocor�va altri che la p�ura,
se cjad�nis nol ves vut ta ogni part.

P� av�nt'ncjam� i sin zus al�ra,


fin a �nteus, che ben cuar�nta pi�,
sensa'l cj�f, f�u l'era d'la gran fes�ra.

"Oh tu che ta la furtun�da val ca'�


che ca ghi'a dat s� tanta Gloria a Sipi�n
cuant che bat�t 'la il grant Anibale,

ti'as par preda part�t le�n dopo le�n,


e che si fos stat ta l'�lta guera
daj to fr�dis, si'a 'ncjam� l'impresi�n

che vins�t 'var�sin i fiis d'la cj�ra;


la j� m�t'ni ca no ti vegni schif,
indul� che'l gran fr�it C�cit al sj�ra.

No f�ni zi ne a T�sio ne a Tif:


chist al pol da chel che ch� a si br�ma;
ma ad�s �lsiti, n�sta fa il rest�f.

Tal mont ti pos 'ncjam� rindi fama,


che luj 'l� vif e a lunc al vivar�
s'a s� prin dal timp Gr�sia no lu cl�ma."

Dit cuss� 'la'l mestri; e chel, cun prem�ra,


slungj�nt li mans, s�'l duca'la cjap�t
'nd� ch'�rcul strinz�t na volta stat l'�ra.

Virgilio, cuant cal steva par �si als�t,


mi'a dita: "Ven ch� sv�lt chi ti cj�pi su,"
e me e luj in f�s ni'a fat, dit e fat.

Com'ca par cuant ch'la Gar'senda[201] s'j�t'n s�


dal di sot l'inclin�t, cuant che na n�la
ghi p�sa 'ns�ma, ch'int�r ti c�li j�;

cuss� mi era some�t �nteus l�,


cuant chi l'ai jod�t sbas�si; e al�ra
i v�vi doma che di svign�mila.

Ma at�nt, liz�j, tal font cal div�ra


Lus�far e Gj�da, a ni'a met�t j�;
e, s�'nclin�t, no l� stat l� na vora,

ma com'�rbul in n�f'l� lev�t s�.

Cj�nt Trentadu�sin

S'j�'i v�s li r�mis d�ris e r�tis


com'ca sar�s just par chistu busar�t
'nda ca p�ntin li altri r�cis, dutis,

il mi�j dal me pens�j i spremar�s, jot,


tant p� ben�n; ma sic�ma chi no li'ai,
i dis su, ma cul tim�u cal ven di n�t;[202]

ch� com'roba da puc nis�n'l trat'r�s maj


che di descr�vi il font dal'univ�rs,
nencj'cun lenga ca clama p�ri e m�ri:

ma ca j�din che f�minis[203] il me vers


ch'an tant jud�t Anfi�n a sier� Tebe,
ch� dal fat il d�zi nol s�di divi�rs.

Oh p� d'ogn'�ltra mal cre�da plebe


chi ti sos tal post che'l parl� 'l� dur;
mi�j cj�vris �si ch� o b�stis dal b�!

Cuant che riv�s i sin in font dal pos scur,


sot i pi� dal gig�nt, m'as�i p� bas,
e'i par�vi via a vuard�'l gran mur,

i'ai sint�t d�zimi: "Vu�rda i to p�s;


sta 't�nt di no z� a pest� cuj to pi�
i cj�fs di chiscju puors fr�dis disgrasi�s."

Al�r, volt�t, jod�t i'ai dav�nt di me,


e sot i pi�, un lac cuss� tant gel�t
che v�ri'l par�va, no aga, v�!

Sens'altri a no si'a 'nta stu m�ut vel�t


d'invi�r il cors dal Danubio'n Austria,
ne l� sot dal fr�it cj�l Rus il Tan�t,

com'ch'era ch�, che se il Tambern�chia


ghi fos col�t s�, o pur Pierap�na,[204]
nencj'tal �rli al var�s cric�t via.

E com'ch'a grasul� si met la rana


cul mus�t f�u da l'aga, cuant ch'al suspir�
daj cj�mps si met di n�uf la contadina;

l�vidis, fin la che ros�u si mostra,


a'�rin scju spirs ca pat�vin tal glas,
i dinch'bat�nt com'da la cicogna'l tra-tra.

La musa'n j�'l tegn�v'ogn�n daj dan�s:


da la bocja'l fr�it e daj v�j il c�u pes�nt,
s'jod�v'tra l�u'l sufr� di scju disgrasi�s.

Dopo che at�r i'ai ben vuard�t dut cuant,


i'ai vuard�t in ju, l� ch'�rin doj s� stres
che i so cjavi�j si z�vin miscj�nt.

"Cont�imi, vu�ltris chi st�is strinz�nt i p�s,"


i'ai dit, "cuj chi s�is." L�u 'an zir�t i cuej;
e dopo v�j i musus vi�rs me er�s,

i so vuj, che prin'�rin dentri mulis�j,


a'an got�t taj l�vris, e'l fr�it 'la 'ndur�t
li l�grimis, ch'i vuj'an sier�t com'canc�j:

st�ngja di fi�r no'a maj len a len unit


cuss� fu�rt; si ch� l�u coma doj cjavr�ns
si'an ben struc�t, da rabia ogn�n 'guer�t.

E un che pierd�t'l v�va i orel�ns


pal gran fr�it cu la musa volt�da'n j�
a la dit: "Pars� ti f�s'tu taj lastr�ns

chi sin[205]? Se sav�j ti vus cuj ca son chiscju,


la val 'nd� che'l Bizensio s'incl�na,
di Berto'l p�ri a'era, e daj fi�j ca son ch'j�.[206]

Son fijs d'un cu�rp; e di dut'la Ca�jna


ti pos zi'n s�rcja sensa cjat� ombra
che p� m�rti di fin�'n gelat�na;

no chel ca la vut il pet rot, e l'ombra


pur, da'un colp par man d'Art�ro, chel re grant;
no Fog�sa; e no chist'ca m'ing�mbra

tant cul cjaf ch'j� no pol j�di pi'n dav�nt


e ca l'�ra clam�t S�sol Mascher�n;
se tosc ti sos ti sas di cuj chi staj parl�nt.[207]

Di fami parl� par no dati p� ocasi�n,


ti'as di sav�j ch'i'�ri Cjames�n daj M�s;
e Carl�n i sp�ti cal disc�lpi'l me n�n."

Dop'dich� mil m�sus jod�t i'ai sblancj�s


dal gran fr�it; ch'al pens� mi fa'ncja'd�s ribr�s,
e mi lu far� sempri ta poscj' gel�s.

E mentri chi continu�vin vi�rs il mi�s,


'ndul� ch'ogni grav�sa si rad�na,
e che, si stes, pal fr�it sempri i tremar�s,

sia par vol�j o c�su o furt�na


no'l savar�s, ma fra'i cjafs cjamin�nt
di sti m�sis cul pi�'n daj bat�d'una.

E ic planz�nt: "Pars� mi statu scals�nt?


se tu no t'v�ns a cr�si la vendeta
dal Montvi�rt, pars� mi statu molest�nt?"
E j�: "Mestri me, mi p�stu ch� spet�
ch'j�'i vor�s cj�imi un d�bit su stu chi;
ti mi far�s dop'z� p� a la svelta."

Il duca'si'� ferm�t, e j� a d�sghi


s�j zut a chel ch'encjam�'l bestem�va:
"Cuj s�tu ch'�ltris ti vas a crid�ighi?"

"E tu cuj s�tu che'l to pi�'l scals�va


tal Anten�r," 'la dit, "il musu d'�ltri
che, se vif ti fos, tant mancu a bast�va?"

"Cj�r'l pol �s'ti che vif i soj chi dentri,"


rispund�t ghi'ai, "si ti ti sp�tis f�ma,
ch'j�, fra'i altris, il to n�n pur i �ntri."

E luj a mi: "Dal contr�ri i'ai br�ma;


va via, e no dami pi fast�di,
che puc'gola mi fa se ch'ti fas la'ns�ma!"

Al�r pa la cad�pa l'ai str�t am�ndi


e dit ghi'ai: "Dis s�bit il to n�n
o nencj'un cjavi�l to pod'r�s pi g�di."

E luj: "Gj�vimi pur i cjavi�j, cjastr�n;


tant no ti dis cuj ch'soj, ne mostr�t'lu i vu�j;
p�stimi pur mil v�ltis, encj'un million!"

J� ghi v�vi za'n man sgrinf�t i cjavi�j


e cun gust ghi'u tir�vi da la s�cja,
e luj, vuj'n j�'l baj�va com'un levri�j,

cuant che n'�ltri'la sig�t: "Se ca'�, B�cja?


no ti b�stia'l scroc� da li gr�mulis?
oc�ria'l baj�? Se dal di�u ti t�cija?"

"Orm�j," i'ai dit, "n'oc�r che tu ti p�rlis,


trist d'un tradit�u, che dal to dison�u
i far�i ben c�ri �ltri cj�caris."

"Via!"'la dit, "e dis pur sa ti va a c�u;


ma no t�zi, si ti t�rnis fra'i toscs,
di che leng�ta chi, cuant chi ti vas f�u.

Luj ch� a l� cal plans i bes daj Franc�scs:


�i'ai jodut,' ti dizar�s, �chel da Duera
la 'ndul� che i pecjad�us a stan fr�scs.'

Se domand�t ti fos cuj �ltri ch'era,


da na banda ti'as chel di Becaria,
a cuj Fir�nse ghi'a se�t la gorzi�ra.

Gi�ni daj Soldani�rs mi par ch'l�


insi�mit cun Ganol�n e Tebald�l,
che di n�t di Fa�nsa 'la vi�rt la via."

I v�vin belz� 'bandon�t chel stramb�l


cuant ch'j� ta'un bus i'ai jod�t doj inglas�s
si che'l cjaf d'un ghi'�ra al'�ltri cjapi�l;[208]

e com'che i pan�s par f�n v�gnin mangj�s,


cuss� cuj dincj' chel s� chel j� 'la tac�t
'ndul� che sarvi�l e cad�pa son zont�s:

'nt� stu m�ut Tideo'l v�va rose�t


li t�mplis di Menalip par disd�n,
com'che chist'l f�va cul cjaf dal dan�t.

"O tu chi ti m�stris c'un s� bestial sen


il to �diu vi�rs chel chi ti stas mangj�nt,
d�simi il pars�," i'ai dit, "di tal dis�n,

che se cun raz�n di luj ti stas planz�nt,


ben sav�nt cuj chi s�is e il so pecj�t,
tal mont las� i p�si z� di te cont�nt,

se la me lenga no si ves int�nt secj�t.

Cj�nt Trentatre�sin[209]

Als�t'l v�va la b�cja dal crud�l past


chel pecjad�u, net�nt via i cjavi�j
dal cj�f cal v�va par dav�u rind�t gu�st.

Al�r: "Ti vus ca mi t�rni dut int�j


chel dol�u disper�t che com'na smu�rsa
il c�u mi str�ns, prin di cont�, dom'tal pens�j.

Ma se'l me d�zi 'la di �si sim�nsa


ca rindi'l al tradit�u da me rose�t,[210]
t'jod'r�s com'che'l cont�'l lagrim� nol sc�nsa.

Cuj chi ti sos no saj, ne com'capit�t


ca ju ti sos; ma mi par che fiorent�n
ti'as d'�si dal coma chi ti mi'as parl�t.

Ti'as di sav�j chi'�ri il Conte Ugol�n,


e stu chi 'l� l'arciv�scul Rug�ri:
ad�s ti dis pars� chi ghi soj vis�n.

Par efi�t--dop'che fid�t di luj mi �ri--


daj so brus pens�js i soj stat cjap�t
e'n s�guit soj mu�rt; chist no l� mist�ri[211];

per� a sav�j no't pos �si riv�t--


i d�s, com'ch'la me mu�rt � stada cruda--
a sinti, ma �co l'of�sa ca mi'a fat.

Un bus pisul�t dentri da la muda,[212]


che par me a v�u dizi doma che fan,
ca dov'r�s tegni �ltra zent sier�da,
a mi veva mostr�t, encja se inv�n,
belz� p� l�nis cuant chi'ai vut chel s�n brut
che dal vign� a mi'a sbreg�t il vel�n.[213]

Chistu a mi'era si�r e mestri par�t,


che lupo e lup�s al cjas�va tal mont
che fra Luca e Pisa l� met�t.

Cun c�gnis m�gris, bram�sis fin in font,


i Gual�ndos cuj Sism�ns e cuj Lanfr�ncs,
al v�va met�t la'n dav�nt e in front.

Dop'am�ndi puc a mi par�vin stracs


il p�ri e fi�j[214], e cuj so dincj' gus�s
mi par�va d'j�diu'mu�rdighi i flancs.

Sve�t bun�ra, cuj me vuj stralun�s,


i'ai sint�t tal sun daj me fi�j il pl�nzi
ch� cun me, ca vol�vin che pan ghi pas�s.

Crud�l ti sos se'l c�u no ti sins str�nzi,


pens�nt a se che'l me c�u al sint�va;
si no ti plans, se maj ti far�ja pl�nzi?

�rin sve�s; l'ora si visin�va


al mangj� che di solit ni part�vin,
ma pal so sun ogn�n'l dubit�va;

e i'ai sint�t che di sot a'nclaud�vin


la pu�rta da l'or�bil tor, e vuard�t
taj vuj i'ai un par un i me fi�j, sid�n.

No'ai planz�t, ma dentri mi soj'mpier�t:


l�u s� a planz�vin; e'l me Anselm�t
'la dit: "Pars�, p�ri, mi t�ntu s� fis�t?"

Ne par chist i'ai lagrim�t ne rispund�t


dur�nt chel d� ne dur�nt la n�t dopo
fin che'l mont il sor�li 'la di n�uf jod�t.

Ap�na ch'un raj di l�s 'l'entr�t l�, po,


ta stu post di dol�u, e jo'i'ai jod�t
ta la musa daj fi�j la me, com'la so,

li me mans pal dol�u i mi soj muard�t;


e l�u pens�nt chi f�s chistu pa la fan
di mangj�, a son lev�s s�, ogni frut,

e'an dit: �P�ri, par nu mancu mal e dan


sar�s si ti mangj�s di nu; tu t'ni'as vist�t
cun sta pu�ra cjar, e nu ti la torn�n.'

Calm�t mi soj par t�gnighi su'l spirit;


chel d� e l'altri 'sin rest�s ducjus mus;
mag�ri ch'ogn�n di nu al fos spar�t!

Cuant che nu�ltris i'�rin al cuart d� vegn�s,


Gaddo ai me pi� j� a si'a but�t
e 'la dit: "Pars� no j�ditu i to frus?"

E l� 'l� mu�rt e--or�bil realt�t!--


i altris tre son pur col�s, un par un,
tra'l cu�nt d� e'l sest; ch� j� i mi soj dat,

za svu�rp, a col�ighi ins�ma d'ogn�n,


e par doj d�s i'ai clam�s dop'ch'�rin mu�rs:
p� tars, p� che'l dol�u, pod�t'la'l diz�n."

Chistu finit di d�zi, cuj vuj stu�rs,


i dincj'sos di n�uf il cranio 'rose�vin
tal dur dal vu�s, coma chej di un cj�n, fu�rs.

Ahi, Pisa, grant insult d'ogni sitad�n


dal bi�l pa�s 'nd� che il s� al s�na,
s'ch� i to vis�ns 'ncjam� no ti pun�sin,

ca si m�vin Cjavr�ja e Gorg�na


e ca si�rin pur dal Arno la bocja
e ca n�ghin ogn'�nima Pis�na!

Ch� se'l Cont'Ugol�n fama'l vev'�ncja


di �si stat tradit�u daj to cjascj�j,
'cor�via m�ti'n tal' cr�us ogni b�cja?

A �rin d�cjus inoc�ns scju piv�j,


O nova Tebe, Uguicj�n e'l Brig�t
e'i altri doj--ma belz� i sav�n di chej.

P� av�nt sin z�s, 'ndul� che st'inglas�t


di post r�vit un'altri p�pul al f�sa,
no in j� volt�t, ma dut cuant rivers�t.

Il pl�nzi stes l� pl�nzi no ju l�sa,


e'l dol�u che paj vuj nol pol vign� f�u,
dentri'l torna 'nd� che tant p� s'ingr�sa;

e'un grop a fan sti l�grimis di dol�u,


e, dovent�nt coma un vel di crist�l,
sot li s�is s'ingr�min cun tant p� mal di c�u.

E �ncja sa � pur ver che com'un c�l


pal fr�it al v�va ogni me sintim�nt
smet�t di fami s�nti, in ben o mal,

lo stes mi par�v'di s�nti un puc di v�nt:


par chel j�: "Mestri, e chist cuj lu m�via?
Vap�u ch'j� nol var�s miga d'�si pres�nt?"

E luj a mi: "Ad�s i zin la via


'nd� che'l var�'l to v�li la risposta
jod�nt la raz�n di stu sofl� d'aria."

E un daj dan�s da la fr�ida crosta


a mi'a sig�t: "O �nimis crudelis,
tant che dat a vi'� l'ultima posta,
cjol�imi daj vuj sti l�mis d�ris
ca sbr�chin il dol�u che'l c�u al sgl�nfa,
prin che d'n�uf s'ingl�sin li me l�grimis.

Al�r j� a luj: "Chist i podar�s fa,


ma d�zmi di te, e s'j� no ti as�st,
in fin dal glas i vaj, sensa tant da fa."

"J�'i soj'l fr�ri Alber�go," 'la dit chist;


"j�'i soj chel di chel �rt dal mal
che ch� d�tul par fic mi'� dat, com'ch'� just."

"Oh! S�tu belz� mu�rt?" i'ai dit a stu tal.


E luj a mi: Com'cal fa a sta'l cu�rp me
la su tal mont, no pos sav�j ta sta val.

A'a il gran vant�gju sta Tolom�,


ch'am�ndi sp�s l'�nima ch� a cola
prin che'l via ghi v�gni dat d'Atropos�.[215]

E par che tu ti z�dis a cj�imila


prest daj vuj la ver�da di l�grimis,
ti dis ch'ap�na ca trad�s l'�nima u l�,

com'chi'ai fat j�, il cu�rp ghi'� cj�lt, com'chi dis,


da un dem�n, che dop'ghi la gov�rna
com'cal v�u pal rest da li so zorn�dis.

Int�nt ic a langu�s ch� ta sta t�na;


e forsi j�din 'ncjam�'l so cuarp la su
dal'�mbra che ch� a sta gelid�na.

Tu ti'as di sav�j, si ti v�ns 'd�s ca j�:


lui 'l�'l sior Branc d'Oria, e p� �js 'son
belz� pas�s che ch� 'l� stat sier�t su."

"Cr�itu," ghi'ai dit, "chi s�di un semplicj�n?


Mu�rt no l� miga'ncjam� d'Oria il Branc?
Tal mangj�, b�vi e durm� al sta ben�n."

"Ta chel fos�t la s�," 'la dit, "dal Malbranc,


la 'ndul� ca bol la tichign�sa p�s,
riv�t a no l'�ra'ncjam� Michel Zanc,

che chist la las�t ta la so cjar e vu�s


che un di�u, e un daj so nev�us, il dan
dal tradim�nt insi�mit cun luj al f�s.

Ma'd�s a'� mi�j chi ti mi d�dis na man;


vi�rzimi i vuj." E j� no ghi ju'ai vierz�s;
e gent�l soj stat a �sighi vil�n.[216]

Ahi, Genov�is[217], chi s�is daj vustri �sus


s� divi�rs, e plens di ogni mag�gna,
pars� no s�izu vu�ltris tal mont spierd�s?

Che cul p�zu spirit da la Romagna


un tal in daj cjat�t che pal so mal fa
il so spirt in tal C�cit za si bagna,

e la su'l so cu�rp'l va'vant cul so da fa.

Cj�nt Trentacuatr�sin

"Vexilla regis prodeunt inferni[218]


vi�rs di nu�ltris; per� dav�nt mira,"
'la dit il mestri, "si t'lu pos dis�rni."

Com'cuant che un cal�gu fis al tira,


o che n�t tal nustri emisf�ri a ven,
da lont�n'l par un mul�n che'l vint'l z�ra,

na roba cuss� mi'a par�t tal scur plen;


ripar�t mi soj dal vint, ca mi fev'trem�,
dav�u dal duc; d'altri rip�r no'era sen.

Za i'�ri--e cun tim�u lu fai rim�--


L� 'nd� che dut cuj�rtis' �rin l'�mbris,
che stecs some�vin cul glas ins�ma.

In pi� an d� e distir�dis �ltris;


chista'a il cj�f in su, e l'�ltra i pi�;
n'altra, com'un'arc a plea'l cj�f e li gj�mbis.

Cuant ca l'era zut as�i in dav�nt, cun me,


plaz�j 'la vut il mestri di mostr�mi
chel che bi�l d'j�di l'era stat in se.

Si'a spost�t un puc, vol�nt chi stes fer l�,


e la dit: "�co D�t[219], e �co il post
'nd� ca convi�n tanta fu�rsa rit�gni.

Com'che gel�t mi soj e dovent�t pit�st


fi�c, no domand�, let�u, chi no t'lu dis,
e d�zi no podar�s, nencj'a gran cost.

Mu�rt no soj, ma n�ncja vif, si t'lu cr�dis:


pensa ben tu, si ti'as un puc di inz�n,
com'chi'�ri, di chist e chel sensa rad�s.[220]

L'imperat�u di dut chist dolor�us r�gn,


dal pet in su al vegn�va f�u dal glas;
e j� p� com'un gig�nt i mi ten

che'i gig�ns stes a son vis�n daj so bras:


im�gina com'gr�ncj' ca son in dut
chej altri poscj' dal cu�rp che luj'l ten plat�s.

Se luj 'l� stat s� bi�l com'ch'ad�s 'l� brut,


e cuntra'l so fat�u 'la als�t li s�is,
luj stes 'la di'�si la causa d'ogni lut.

Oh cu�nt ca mi son par�dis marav�is


che tre m�sis chi ghi'ai in tal cjaf jod�t!
che dav�nt'v�va dut r�sis li so pl�is;

dav�u'n d'era altri dos, mi'era par�t,


metud'ogn'una'n mi�s da la so spala,
un�dis l� ch'un gj�l la cresta'l var�s vut:

la destra era l�, fra bl�ncja e zala;


la sinistra era coma chej n�ris
ca v�gnin da'ndul� che'l Nil si'av�la.[221]

Sot d'ogn'una' �rin �lis grandis


che ben ghi confer�vin a'un tal usi�l:
coma v�lis '�rin, ma p� grandi�sis.

No cun plumis ma com'ches di pipistr�l


�rin f�tis, e ches al svualas�va
s� che tre v�ns a turbin�vin da chel.

E par chel dut Cocit s'ingel�va.[222]


Cun s�is vuj'l planz�va, e par tre barbis
ghi got�va'l planzi e'l sanc da la bava.[223]

Cuj dint�s d'ogn�na da li so b�cis


un pecjad�u l'era cal rose�va
s� che'n tre sufr�vin sti brutis p�nis.

Par chel dav�nt il mu�rdi n�ja'l par�va


vis�n dal sgrif�, ch'a voltis la sch�na
duta svist�da di pi�l a rest�va.

"Ch'�nima l� cu la p� granda pena,"


'la dit il mestri, "a l� Gjuda Scari�t;
dentri 'la'l cj�f e f�u li gj�mbis'l mena.

Daj altri doj ca'an il cjaf par di sot,


chel cal p�ndula dal gh�gnu n�ri 'l� Brut
--jot com'fu�rt ca si stu�rs e al tas[224], jot!--;

l'altri 'l� Cassius, cal par s� ben met�t.


Ma si fa n�t, e a nu�ltris ad�s
ni tocja part�, che dut i vin jod�t.

�T�r dal cu�l 'la vol�t che'i bras ghi met�s;


tal post just 'la spet�t a gjambis f�rmis
fin che'l di�u as�j li �lis al vierz�s;

e, rimpin�t ta li velut�dis cu�stis,


a zi'n j� 'la a colp tac�t, mans str�tis
ta'l pel�n fis e li gel�dis cr�stis.

Cuant che riv�s i sin la che li cu�sis


a t�chin, l� che'i flancs s'ingr�sin,
il duca, cun batic�u e gran fad�js,

volt�t 'la'l cjaf l� che li gj�mbis '�rin;


si'a ingrimp�t pal pel com'un cal scala,[225]
che'n infi�r mi par�va chi torn�sin.
"Tenti dur, per�, che par chista scj�la,"
'la dit il mestri, che strac'l some�va,
"da dut stu mal a � mi�j svign�sila."

Zut f�u par na sf�sa che'l mur al veva,


a la vol�t che tal �rli mi sint�s;
e subit dopo vi�rs me si volt�va.

J�'i'ai crod�t d'j�di, cuj vuj als�s,


Lus�far coma chi lu vevi las�t;
ma'i pi�--e gjambis--al vev'n su volt�s;

Se j� insimin�t i soj l� rest�t,


la zent ignoranta che ben ghi p�nsi
al post ch'l'era chi vevi 'p�na pas�t.

'La dit il mestri: "In pi� tocj'als�si:


la strada'� l�ngja e'l cjamin� 'l� brut,
e'l sor�li za cj�lt al tac'a f�si."

Sala da pal�s no era--i'vev'jod�t--


l� chi �rin, ma na gr�ta natural
cun pavim�nt gropol�us e scur par dut.

"Prima ch'j�'i band�ni stu ab�s dal mal,


mestri me," i'ai dit cuant chi'eri d'n�uf'ndres�t,
"cj�imi dal'er�u chi soj in ta sta val:

'nd� l'�se stu gl�s? e stu ch� volt�t


cul c�l in su? e'n s� puc timp com'la fat
a'�si'l sorel' da sera'a prin d�'zir�t?"

E luj a mi: "P�nsitu d'�si rest�t


encjam� di la dal mi�s, 'nd� che'ngramp�t
mi soj ta che brut'r�ja ca ten'l mont sbus�t?

Par l� ti'�ris cuant che i soj dismont�t;


e'na volta volt�t, tu'l post ti'as pas�t
'nd� ch'un p�js al ven d'ogni banda tir�t.

E ti sos'd�s sot chel emisf�r riv�t


ca l� al op�st dal post ca l� dut secj�t,[226]
chel stes tal colm dal cual a l� stat cop�t

chel ch'la vut di n�si e vivi sens'pecj�t:


tu ti'as i pi� ta stu post picin�n
cal sar�s da la Gjud�ca[227] l'�ltri lat.

L� � sera cuant che ch� 'l� mat�n:


e chistu, ca ni'a fat scjala cul so pel,
'ncjastr�t 'l� 'ncjam� l� com'ca l'era prin.[228]

Da sta banda ch� 'l� col�t j� dal cjel;


e la cj�ra, che prin f�u ch� a era,
par p�ura di luj a'a fat dal mar un vel,

e zud'� tal nustr'emisf�r; sta cj�ra


par scjamp� da luj, chel vu�it ch� a las�t
ca s'j�t di ca, e zud'� parz�ra."

A'l� la j�'un l�uc da Belzeb� separ�t


tant, com'ca'� lungja sta caverna
cal ten al j�di, ma no al sinti, sier�t

un r�vul che j� 'l va'n font di sta tana


pal bus di una rocja che luj'la for�t
a mo'di madr�s, e puc s'incl�na.

J�'e il duca ta chel cjam�n plat�t


i sin entr�s par torn� tal cl�r dal mont;
e sens'cur�si di vej ben ripos�t,

vin cjamin�t su, luj prin e jo sec�nt,


fin cuant ch'jod�t i'ai tanti robis bi�lis
ca son la s� tal cjel, par un bus rot�nt;

e f�u sin torn�s a j�di li st�lis.

[1] A la per�ula "cuss�"--chi usi a mondi sp�s-- i ghi lasi dos "s"
par evit� ca vegni lez�da "cuz�." A � l'�nica per�ula ta la me
trudusi�n ca'a una consonant dopla.

[2] Pal vej na idea dal signific�t simbolic di sti tre bestis (linsa,
le�n e lupa), i suger�s di consult� cualchi edisi�n critica dal
Infi�r, coma che minson�da tal me Pre�mbul, che da ad�s in dav�nt i
clamar�i Vandelli.

[3] Crist? Un papa? A som�a che nis�n a sav�di di sig�r a cuj ca la


intind�t rifer�si Dante. Jod�it Vandelli: al j�da a cap� la
complesit�t di che r�ghis ch�.

[4] Dante al domanda di �si jud�t da li m�sis, ma encja da so "inz�n"


o "alto ingegno" par vej l'ispirasi�n justa par descr�vi dutis li
robis straordin�ris cal jodar� tal infi�r.

[5] En�a. Jod�it Vandelli.

[6] San P�uli.

[7] La Mad�na. I nons di Crist e da la Mad�na a no son maj minson�s


tal Infi�r par no profan�ju. Vandelli.

[8] L�sia=un m�ut alegoric da d�zi la gr�sia ca lumin�a. (Vandelli)

[9] Il Papa Celest�n V, che par v�ris tr�fis a l� stat costret a


abdic�. Altris a p�nsin ca si trait di cualchid�n altri, adirit�ra di
Pil�t stes. Vandelli.

[10] Car�nt, chel che cu la so barcja al part�va i dan�s ta l'altra


banda dal'Acher�nt.

[11] Crist--maj minson�t di non tal Infi�r.


[12] Perd�n, perd�n--ma se vinu di fa? No'aju za dita che'l furl�n a
l� na lenga semplicjota? Cuss� no stin �si masa pign�j--las�n pas�.

[13] Il n�n di poeta. Virgilio a l� ta sta alta compagnia di po�s.

[14] Falsa mod�stia an dav�va amondi pucja il nustri po�ta.

[15] Il cjasc�l al sar�s s�mbul da la sapi�nsa umana. Pal val�u


symbolic dai si�t murs e dal rus�l, i racom�ndi Vandelli.

[16] Aristotele.

[17] Didon, ch� che, bandon�da da En�a, a si'a cop�t. Vandelli

[18] Pars� ca son "�nimis" privis di cu�rp.

[19] Ti sos nas�t prin che j� i mor�s.

[20] Ducju scju ch� a �rin benest�ns florent�ns. Dante al domanda di


sav�j indul� ca son, pars� cal var�s gust di j�diju. A int�vin a �si
in v�rijs localit�s dal infi�r. (Vandelli)

[21] Cuant che i cuarps si ricostituir�n cu l'�nima, si sintar� p�' il


ben, ma encja il mal.

[22] Sta espresi�n a'a val�u p� di r�bia che di altri.

[23] Scju p�is, in forma di pier�ns, a rapresentin i b�s, che i av�rs


e i prodigos a si t�gnin intor e str�s, o a sp�rperin.

[24] Cuant ca �rin vifs a no f�vin un usu bon da la roba ca v�vin,


parse ca no sav�vin il so vero val�u. Vandelli.

[25] I av�ros.

[26] Se Dante al fos stat furl�n al var�sia us�t sta espresi�n ch�? Ma
si--coma no!

[27] Un bel puc di iron�a ch�, a clam� "�n" (inno) il gorgole� di chej
pu�rs disgrasi�s ca son ch� soter�s tal fangu!

[28] A no � da surprindisi se chistu Flegi�s a l'era rabi�us. A l� ch�


tal infi�r, dopod�t, par v�jghi dat f�uc a un templi dal diu Ap�l par
via ca ghi veva seduz�t una f�a. Ma n�ja da fa: purtr�p ogni tant a si
lu p�ja cjar il plas�j di sfog�si!

[29] La m�ri di Dante.

[30] La pu�rta p� esterna dal infi�r.

[31] A si cap�s! La puarta dal infi�r a � sempri spalancada.

[32] Tal sens ca va a anuncj� la mu�rt eterna. Vandelli.

[33] A par cl�r che Virgilio a si'a un puc impalid�d.

[34] Beatr�s, i crot.


[35] Proserpina, la f�mina di Pluto, il re dal'infi�r. Vandelli.

[36] Pars� ca'l sar�s trasform�t in "smalt" o clap.

[37] Un post vis�n di Gerusal�m, 'nda cal vegnar� fat il jud�si final.
Vandelli.

[38] A mom�ns cuss� a ven da pens� che D�u ogni tant a l'era in vena
schers�za, sa si pensa al m�ut sur�al cal pun�s zent coma Epicuro. "Ah
si?" a som�a cal vedi pens�t. "No ghi crod�vis che l'�nima a var�s
par�t via a vivi dopo la vustra mu�rt? Al�ra eco ch� chi vi la met la
vustra �nima, ta sta tomba ca vi restar� vi�rta fin chis� cuant! Cuss�
in var�is p� che as�j timp di necu�rzisi che la vustra anima ca j� a
para via a vivi--�ncja se cun am�ndi puc gust--mentri che la s� il
vustri cu�rp a si mars�s a la sv�lta."

[39] Stu chi al sar�s Cavalcante Cavalcante, un guelf, ca la veva


pens�da coma Epicuro--che la vita a �ra par godi, e finida ch� l'�ra
fin�t �ncja il godi, pars� che dopo a no sar�s stat p� n�ja. A v�vin
raz�n l�u a pens� che'l g�di al sar�s fin�t al moment da la mu�rt--
per� no coma ca crod�vin l�u!

[40] Se moment dramatic e comov�nt stu ch�, cuant che Cavalcanti al


pensa che l'esit� di Dante al v�u d�zi che so f� a l� mu�rt �ncja luj!

[41] Proserpina, o la luna. Vandelli.

[42] Beatrice.

[43] A pens�ighila ben a no'�se stran che ta l'infi�r, 'nd� ca son


doma �inimis--entit�s sensa cu�rp e, natural, sensa n�s--a v�din da
�si poscj ca sp�sin. Par cuj l'�se stu spus� se i dan�s a no'an n�s da
n�s�lu? Dante per� a si rind�va cont di chist e a la dot�t li �nimis
cu li facolt�s fisichis ca v�vin prima di mur�. Di l�, �nimis, no si
la scj�mpa!

[44] Il cjel al odi�a ogni ingjustisia.

[45] Diu, il pr�sin, e se st�s, coma ca � clar da li righis ca


segu�sin.

[46] A planzin par dut chel bendid�u ca'an malus�t e pierd�t.

[47] Caorsa (=Cahors) a l'�ra un post in Fransa consider�t coma un


nit di usur�jos.Vandelli.

[48] Chel di parent�la e di amic�sia.

[49] Ta la so Etica Eristotil al trata di che tre disposisi�ns ca


partin al mal: la incontin�nsa, la mal�sia e la violensa.

[50] L'us�ria a sp�ra doma tal ben da li r�bis di stu mont, sensa
rigu�rt pa li r�bis da l'�ltri mont. (Vandelli a si prufund�s un bel
puc ta stu argum�nt.)

[51] Il Minotauro stes, cal fa da vuardi�n ta stu post ch�.


[52] Il Minotauro a si'a da j�di coma s�mbul da la viol�nsa bestial.
Vandelli.

[53] Tes�o.

[54] Ari�na, l fia di Minos, ca ghi'a insegnat a Tes�o coma cop� IL


Minotauro e scjamp� dal labirint. Vandelli.

[55] P�js, fra l'altri, di cj�r e vu�s, no coma chel da li �nimis


dan�dis.

[56] Crist, che al moment da la so mu�rt a l� zut a liber� tanti


�nimis dal Limbo. Il terem�t ca la caus�t sta frana, coma ca ni
recu�rdin I comentat�us, a l� stat caus�t tal moment pr�cis che Crist
a l� stat cop�t.

[57] La f�mina di �rcul, che fra l'altri a'a caus�t la mu�rt dal so
omp, sensa int�ndi di fa cuss�--natur�l--propit cuant ca vol�va che
�rcul al torn�s a vol�ighi b�n. A mi a mi par che sta stori�ta a'a da
li dimensions ca van ben p� a la lungja di chel c�su chi.

[58] I Cent�urs.

[59] �co, coma chi v�vi pens�t pi'n s�, a son d�ma i v�fs ca p�sin
m�vi robis coma li pi�ris.

[60] Beatr�s.

[61] Alesandro il Grant e Dion�sio a v�vin reputasi�n di �si tant


crud�j, e cuss� l'�ra Asol�n. (Vandelli.)

[62] "Prin" tal sens che al cogn�s li circost�nsis di che zona l� tant
mi�j di Virgilio, che ch� a si cons�dera secont.

[63] Fam�us l�ris di chej t�mps l�.

[64] Cecina, un flum�t cal sb�cja subit sot di Liv�rno; Cornet, una
sitad�ta vis�n di Civitavecjia.

[65] Ches dal musu di femina e il cu�rp di usi�l. I cj�ti am�ndi


interes�nt come che il mont imaginari di Dante a ghi da il stes valou
esistensi�l--tal sens di es�sti e basta, no tal sens da la filosof�a
esistensi�l moderna--a zent normal coma me (b�, forsi un puc p� normal
di me; diz�n, a zent coma comercj�ns florentins o pis�ns, z�vins ca no
p�sin t�gnisi da bus�si--e forsi encja struc�si e palp�si--coma Pauli
e Francesca, sold�s, v�scuj e p�pis) e a figuris mitol�gichis coma li
�rpis o coma i C�nt�uros, e via diz�nt. Il re�l e l'ire�l a si
cunfundin e a dov�ntin un--coma ca sus�it tal m�ut di j�di li r�bis
daj frut�s, fin che, par disgr�sia so, a v�gnin grancj e a si
necu�rzin che tantis di che r�bis ca ghi crod�vin cuss� tant a no son
p� v�ris. Basta pens� a l'usiel�t!

[66] Cal sar�s il ters zir�n.

[67] A no som�ja di j�di Dante cal b�ta il cjaf in dav�u e al ridus�a


cuant cal scrif righis coma chista?

[68] Chel cal s�ga a l� Pier da la Vigna, ca l'era segret�ri di


Feder�go II. (Vandelli) Ta scju �rbuj ch�, a prop�sit, a son
intrapol�s i spirs di chej ca si son suicid�s.

[69] A la pierd�t la so sal�t e a la fat fad�ja a durm�.

[70] L'inv�dia.

[71] Cul suicid�si a la comet�t cuntra di se stes, ca si consider�va


just, un at ca no l'era just.

[72] Dante, coma visitat�u ta l'infi�r, a la tanta simpat�a pal gran


sufr� dal pu�r Pieri; ma coma scrit�u a no som�a ca ghi displ�zi tant
di falu sufr� cuss� tant.

[73] San Zu�n a l'era'l sant di Firense coma il San Zu�n di San Zu�n
di Cjas�rsa. Taj timps pagans, il protet�u di Firense a l'era Marte.
Vandelli al suger�s che ai timps di Dante la statua di Marte, ca era
stada but�da tal Arno, a era encjam� vi�ibil vis�n dal Punt Vecju.

[74] Che fata par impicj� la zent, no che altra fata par cjoj s�
led�n.

[75] A mi par a mi che �ncja pa la mentalit�t medieval chel acopiam�nt


di J�st Div�n e da la so art paur�sa a la di �si stat un parad�s
dif�sil da acet� o ris�lvi!

[76] M�ntri cal travers�va il desert da la Libia cun un es�rcit di


sold�s. Vandelli.

[77] Sold�s.

[78] Vulc�n stes.

[79] Il post l� che Gj�ve e i Gig�ns a si li son sun�dis.

[80] Un lag�t di �ga mineral ta li b�ndis di Viterbo.

[81] Fra i grancj fluns dal infi�r.

[82] L'ab�s infern�l.

[83] A ju s�lva pars� che stu "f�n" o vap�u a la as�i umidit�t par
distud� il f�uc cal ven j� dal alt.

[84] Stu ch� al sar�s Brunet Lat�n, umanista, cal veva jud�t Dante tal
so studi�.

[85] Cio�, tant i Blancs che i N�ris a ti zar�n cuntra.

[86] Sens: Sa dipendar�s da me, i sar�sis encjam� fra i vifs.

[87] Beatrice.

[88] Una da li so �peris p� grandis.

[89] Da chistu a si j�t che la mania di fa li corsis a va in dav�u un


bel puc!
[90] Il "pu�r pa�s" al sar�s Firense; "pu�r" pars� che consider�t
cor�t dai sodom�s ca ghi van inc�ntri a Dante.

[91] La so cost�nt lament�la.

[92] Cuss� a pod�vin par� via a corus� mentri ca tabaj�vin cun Dante.

[93] A cr�dighi se cal d�s, a la dov�t v�j un tram�j di f�mina par


f�lu dovent� omosesu�l.

[94] In altri per�ulis, Dante al scom�t la fama daj so v�rs a la


veret�t di se cal sta par d�zi.

[95] Mangj�ns & bev�ns--�co l'idea che Dante al v�va daj tod�scs tal
so timp. Ca s�din stas p� bev�ns daj frans�is? Daj tali�ns? Ma!

[96] Par cussi d�zi. In realt�t la flam�ta a �ra 'na pl�ja di f�uc.

[97] Che �nimis ca partin b�rsis o blu o zalis o blancis a �rin dutis
di usur�jos cuant ca �rin encjam� vifs.

[98] No vi daj tu�rt: li nustri bis�tis a no'an sgr�nfis; ma cuj saja


maj se ca'an li bis�tis di la j�?

[99] I di�us, chej oste�s, ca si la g�din a fa il so mist�j.

[100] Una fila a ni vegneva cuntra; un'altra a zeva, cun nu, in


diresions op�sta.

[101] Di Sant'�nzul. I romans a v�vin da sta at�ns tal cjamin� par via
di ducjus scju pelegr�ns, ca z�vin o ca vegn�vin da San Pieri.

[102] I bologn�is a v�vin f�ma di �si rufi�ns ta chej timps l�.

[103] In �ltri per�ulis, al d�s che sa son tir�s, o t�rchios, a'� pal
fat stes ca son bologn�is; coma par d�zi che se par furt�na a f�sin
stas, diz�n, furl�ns, al sar�s stat dut un altri par di m�nis.

[104] In tal sens di tir� li f�minis a sim�nt.

[105] A si sberl�va bes�la.

[106] A som�a clar che Dante a nol v�va s�mpri una buna impression daj
pr�dis.

[107] �ncja chistu, b�biu dal parl� e di fa zi s� di z�rus li f�minis,


a l� zut a fin�la ch�, dut smerdaj�t.

[108] Sec�nt Vandelli, un m�gu da la Samaria cal vol�va cromp� da San


Pieri e da San Zuan la facolt�t di podej comunic�ghi ai batez�s il
Sant Spir�t.

[109] Purtr�p Dante a no si rifer�s a chel di Cjas�rsa, ma al


batist�ri di Fir�nse.

[110] Si vol�n zi propit a la f�na, "il pi�" ch� a l� da l�zilu coma


l'insi�mit dai pi�.
[111] Som�a che i fiorent�ns a v�din di tant in tant gjustisi�t daj
asas�ns ta che mani�ra l�: fat un bus, a met�vin dentri il condan�t
cul cjaf in ju. Ap�na ca implen�vin il bus, l'asas�n al mor�va
sofog�t. (J� chi soj claustrof�bic, i sar�s di sig�r dovent�t m�t
prima ca tir�sin j� la prima pal�da di cjera!)

[112] La Gl�sia, che Bonifasi VIII a la truf�t paj b�s. (Vandelli.)

[113] Un daj Ors�ns.

[114] L'�se tant cambi�t il mont daj timps di Dante in ca?

[115] La Gl�sia di Roma, che sec�nt Dante ta che righis ch� a no �ra
la "Santa Romana Chiesa" tal sens vero dal'espresi�n.

[116] L'imperat�u Costant�n che, riconos�nt Silvestri coma papa,


secont Dante a no la fat propit chel gran ch� di ben.

[117] Una lesion am�ndi dura, chista, par Dante--e, i crot, par
cuals�asi altri--di impar�.

[118] Tipico di Dante di descrivi punisi�ns adegu�dis a la colpa daj


dan�s. In ta stu c�su, dan�s coma Anfiar�l, che in vita a vol�vin
induvin� se ca �ra in dav�nt, o ca v�va da vign�, ad�s a son costr�s,
par sempri, a cjamin� cul cjaf stu�rt cal pol j�di doma in dav�u. In
cu�nt al Creat�u stes--chel imagin�t da Dante, si no altri--a ven da
pens� cal v�di vut cualchi bi�l moment di sodisfasi�n, cu na schersosa
sprusada ch� e l� di birichin�dis ca'an un puc dal malisi�us, a cjat�
f�u scju t�pos di punisi�n. A mi ven a mins chel gust ca ghi cj�pin i
frus cuant ca ghi gj�vin na �la a una m�scja par j�di coma ca far� a
svual� cun un'�la e basta.

[119] Sic�ma ca son stravolt�s, a'an la p�nsa par dav�u e il cul par
dav�nt.

[120] L'En�ide st�sa.

[121] Sec�nt Vandelli, ta li m�cis da la luna la zent a jod�va Ca�n


cal als�va na forcj�da di sp�nis.

[122] T�pos di v�lis.

[123] A vegnar�s da pens� che i di�us a lu lodar�sin par v�j fat li so


malagr�sis; inv�nsi a si godin a castig�lu--e a pun�lu cu la st�sa
fantasia chi vin za altri voltis not�t!

[124] Malacoda a si rifer�s al terem�t sused�t il V�nars Sant dal �n


34] cuant che Crist a l� stat crucif�s--terem�t ca la caus�t li
ruv�nis descr�tis ch�.

[125] Malacoda a l� un di�u, e Dante e Virgilio a var�sin puc da


fid�si di luj, no?

[126] Sar�n di�us dal Infi�r, indul� ca si var�s doma da sufr�, per�
a'an i so divertim�ns encja l�u!

[127] A �si imbroj�ns ta sta vita a si va a fin�la cuss� ta che altra,


purtrop. Ma com'a f�ja sta bolgja a t�gniu ducjus? A no v�gnia da v�j
d�u par Barbar�sa e chej altris pu�rs di�us par dut chel grant lav�ru
cha ghi t�cja fa?

[128] Tali�n.

[129] Dopo v�ighi cjolt i so bes a ju'a las�s z� libars sensa at�gnisi
al punt�ndai regolam�ns.

[130] �co, coma ch'i'ai dita un puc in su, a l� il m�sa lavor� ca ju


fa �si maleduc�s l'un cunl'�ltri, scju puar�s di di�us.

[131] Cagn�s a si rint cont di cuant sc�ltri ca l� Cj�mpul, il dan�t,


ma a la fin al ven imbroj�t encja luj, coma'l rest daj Malbr�ncs. A no
v�gnia da v�j rispi�t par un imbroj�n coma Cj�mpul, cal r�va a imbroj�
parf�n i di�us?

[132] Dante a ju met in rid�cul scju di�us, per� no sensa cualchi


frig�ja di simpat�a.

[133] Da no cunf�ndi cun chel t�po di cj�sa indul� ca si mangja e b�if


e si durm�s.

[134] Se ben che stu parag�n al mostra cuant afi�t ca l� Virgilio par
Dante!

[135] Pu�rs Malbr�ncs. Il so malf� a l� limit�t encja ta stu m�ut ch�!

[136] Pa la raz�n spieg�da tal v�rs 64.

[137] A � t�pic da la zent ip�crita di vol�j l�zi dal di f�u.

[138] Un post a Firense.

[139] Chel ca la condan�t Crist. Una cond�na ca ghi a fat tant d�n ai
Ebreos.

[140] Caus�t dal terem�t sused�t cuant ca l� mu�rt il Sign�u.

[141] A si rifer�s a Malacoda, chi vin za vut il plaz�j di cogn�si.

[142] T�pos di madras che, sec�nt i antics a si cjat�vin in tal Nord


Africa.

[143] Una pi�ra verda cun punt�ns ros che sec�nt i antics a pod�va
comb�ti i vel�ns daj sarp�ns.

[144] Par cuant terific�ntis ca s�din, sc�nis cuss� a si adatar�sin


propit ben al r�ndilis vis�vis cu la tecnolog�a eletronica chi vin
vu�j!

[145] Pars� che Dante stes a l'era un daj Blancs.

[146] Coma Vani Fus.

[147] I Cent�uros. La mandria minson�da subit sot a � che ca ghi v�va


rob�t a �rcul. La so furb�sia, tal tir� li bestis pa la coda di m�ut
che �rcul a no si necuarz�s di cuj cal v�va fat il furt, a ghi'a zov�t
puc, pars� che in ultin �rcul a ghi'a dat 'na bj�la baston�da e mand�t
a fin�la ta chel post ch�.

[148] Par cop�lu.

[149] Sta s�rta di "morphing" a'� abast�nsa com�n tal d� di vu�j, cun
chej trucs ca si p�sin fa cul computer; ma taj timps in dav�u a'a
dov�t some� cualchicj�sa di propit sure�l!

[150] Chel fals�t di Gjani Sch�chi ca la ispir�t Puccini?

[151] Ch�co Cavalcante. Gaville a l'�ra un cjascj�l vis�n di Firense.

[152] Dante in clara v�na sarcastica. A som�a parados�l, per� a �


sens'�ltri veret�t che tanti voltis (forsi sempri) i p� grancj'
critics di na sit�t, di na nasi�n o di na organizasi�n a son chej che
p� a ghi v�lin ben a la sit�t o a la nasi�n o a la organizasi�n. A �
di f�t che par via dal so grant am�u par Firense che Dante a si rint
cuss� tant cont di ogni pisula pecja ca'a la sit�t che luj al vor�s ca
fos perf�ta. A l� chistu cal spi�ga l'indignasi�n che Dante al mostra
ta scju v�rs ch�.

[153] Dante, ch�, al fa un pron�stic che Firense a sta zint inc�ntra a


mal�ris s�riis.

[154] Ogn�n cal v�di maj jod�t coma che una gjal�na a prot�s i so
pitin�s al sa ben se chi vu�j d�zi.

[155] Al v�u fren� il so inz�n pars� ca la belz� jod�t p� voltis coma


ca l� stat abus�t da altra zent sc�ltra, e cun cualis consegu�nsis.

[156] Ent�cli e il fr�di a �rin f�s di �dipo e di Joc�sta. Pa na


maledisi�n ca ghi �ra stada fata dal p�ri, i fradis si'an cop�t l'un
l'�ltri e son dopo stat brus�s insi�mit.

[157] Tennyson a la da �si stat un bel puc ispir�t da che r�ghis ch�
cuant ca la scrit il so Ulysses:

. . .My mariners
. . .you and I are old;
Old age hath yet his honour and his toil;
Death closes all: but something ere the end,
Some work of noble note, may yet be done,
Not unbecoming men that strove with Gods. . .

[158] Ch� che Dante al zar� a us� coma localit�t pal so Purgat�ri.

[159] A � da not� ch� la rasegnasi�n st�ica di Ul�s.

[160] Stu toru di ram, regal�t da un gr�c a un sicili�n, al vegn�va


us�t par cop� zent ca ghi vegn�va sier�da dentri. Na volta dentri i
pu�rs condan�s a vegn�vin brustul�s vifs; e mentri ca si brustul�vin,
il so sig� al some�va il rugn� da toru stes. Il prin a vign� cuss�
cop�t dal sicili�n a l� stat propit chel ca ghi v�va fat il regal.
Chista storiuta a � stada cont�da da Ovidio taj timps in dav�u. A �
clar che la mani�ra rafin�da cu la cual i mafi�us sicili�ns a tr�tin i
so cli�ns a'a rad�s am�ndi f�ndis. La storiuta a ni fa pur recuard�
che Dante a no l'era l'unic a v�j na imaginasi�n cuss� ben cultiv�da
in tal pens� s� p�nis di turt�ra e di mu�rt ca ni cativ�in cu la so
originalit�t. Per� un'�ltri smorgasbord coma che tal Infi�r indul� a
si v�ja a cjat�lu!

[161] Espresi�n lombarda, modificada un puc da che us�da da Dante.

[162] Forl�, sit�t ghibel�na, ca v�va resist�t ai at�cs da li fu�rsis


frans�sis e gu�lfis mandadis dal papa. Par v�j na idea p� buna da li
condisi�ns pol�tichis e socj�ls da la Romagna descr�tis da Dante ta
che righis ch�, i suger�s Vandelli.

[163] Chel cal parla a l� Guido da Montefeltro.

[164] Il papa Bonif�s VIII.

[165] Tal Infi�r, par v�jghi dat chej cons�js l� al Papa--cons�js


ca'an sens'altri p� dal Machiav�lic che dal Francesc�n.

[166] Il pu�r Guido al ven �ncja cj�lt in z�ru da stu "razonad�u" di


di�u!

[167] Br�s mutil�s o gj�mbis mutil�dis.

[168] No st�n lament�si di chistu parl� scl�t. Za sin stas met�s in


gu�rdia tal v�rs 21.

[169] Cuss� Dante al pun�s scism�tics (o alm�ncu cuss� al descr�f la


so punisi�n). Punisi�n j�sta sa si pensa a li divisi�ns che l�u stes a
caus�vin. Ma Maom�t a l �ria propit scismatic? O a r�stia sta ch� na
roba discut�bil?

[170] Se sti punisi�ns a son espresi�n da la gjust�sia divina, Dante a


la da v�j ben jod�t che stu tipo di gjust�sia a nol' �ra, dopod�t,
cuss� tant difer�nt da la gjust�sia pagana; basta pens� al m�ut che
Gjove al veva pun�t Promet�o. Si no altri Dante e i pag�ns a v�vin
chistu in com�n: una granda fantas�a!

[171] Sti per�ulis a segu�sin ch�s ca fin�sin il v�rs 55.

[172] Argolica = greca.

[173] Forsi a � p� f�sil cap� stu'nduvin�l sa si lu p�nsa cuss�: A �


pus�bul cjat�ighi il m�ni a li r�bis ca son st�dis fatis.

[174] Am�ndi comprens�bil!

[175] In tal sens che il cu�rp al parta il cj�f coma lampi�n.

[176] Cio�, sensa ing�ns.

[177] Tant Bertran che Achitof�l a'an consili�t fiis a zi cuntra i so


p�ris.

[178] Tal sens che il patim�nt a ghi'� spi�li a la colpa ca lu a


caus�t.

[179] A som�a da sta storia di G�ri dal Bi�l ca fos stat un �bligu ta
na fam�a di vendic� la mu�rt di un par�nt. (Plus sa change.... Il mont
al cambia amondi puc cul z� daj s�cuj, no �se vera? Basta pens� no a
certi us�nsis Sicilianis dal d� di vu�j, tegn�dis a g�la si no �ltri
taj c�nes, ma a la reasi�n daj par�ncj' da li v�timis di Tim McVeigh
cuant ca l� stat gjustisi�t l'�ltra d�.) Ta stu c�su, Dante al sar�s
un daj par�ncj' ca var�sin dov�t vendic� G�ri. Il fat che chistu a no
l'era encjam� sused�t al spi�ga la reasi�n indign�da dal dan�t e il
sintim�nt di colpa di Dante stes.

[180] L'isul�ta di Egina a v�va cjap�t il n�n da na na bi�la fi�la dal


stes n�n ca si v�va las�t am� da Gjove--che pa li fantas�nis al v�va
un v�li (�ncja ducju doj) sempri vi�rt. Gjuno, ta na reasi�n ca'a un
bel puc dal'archet�pic, a si'a cuss� rabi�t cul so omp ca'a mand�t la
peste ta l'isul�ta ca'a cop�t �mis e bestis. (Cuss� a c�ntin i po�s ca
c�ntin sempri li veret�s.)

[181] No v�gnia v�ja di grat�si cuant ca si l�sin sti r�ghis?

[182] . . .chi ti ti sp�lis.

[183] Tali�ns, tant par no disminti�si.

[184] Bis�gna pur ricon�si che la gran part di scju dan�s a si r�ndin
cont che la so punisi�n a � stada j�sta.

[185] Plus sa change. . .!

[186] Tal sens ca l'era bon da imit� altra zent.

[187] Par opera di Gjun�n ta un daj tancju mom�ns di rabia cuntra'l so


�mp, se �mp si pol clam�lu.

[188] La so fr�ta.

[189] Cuant dol�u inconten�bil da la pu�ra m�ri ca rint chist'im�gin!

[190] Il d� di vu�j a si sint tant parl� di p�ris ca ab�sin i so fr�s;


maj, chi sav�di j�, di fr�s ca abusing il p�ri. A'� da not�, per�, il
falsific� che ch� a la l'atensi�n di Dante alm�ncu altrit�nt da la
relasi�n incestu�l.

[191] Ca sar�s la mula di Bu�so, che Sch�chi al imperson�a par


ot�gnila. Ta l'�pera di Puccini sta impersonificasion a � f�ta in tal
m�ut divert�nt ca si sa!

[192] A no'� sens'�ltri la prima volta che la "dura gjust�sia" a cj�j


"ocasion" da la colpa dal dan�t par ministr�ighi la p�na j�sta.

[193] Ca sar�sin i "flor�ns di �ru," che ta na banda a mostrin la m�sa


di San Zu�n Bat�sta. (Chi mi recu�rdi j�, an d'era am�ndi p�s di chej
flor�ns ch� a San Zu�n di Cjas�rsa. A si j�t propit che San Zuan, il
sant protet�u dal pa�s, a la tegn�t scju flor�ns lont�n di San Zuan
par mant�gni la zent dal pa�s pura, lont�na da che tentasi�ns ca
var�sin pod�t cor�mpila coma ca ghi steva sused�nt a la granda a
Firense. Ta chej d�s ch�, per�, a par che il sant protet�u al s�di zut
in vacansa. . .)

[194] Al preferir�s j�diu ch� fra i dan�s che sodisf� la so gran s�it.

[195] Sta femina a v�va tent�t inv�n di sed�si Bepi, il fi di Gjacob;


cuant che luj l� scjamp�t via, ic a lu'a acus�t di v�ila violent�da.
Cuss� a som�a.

[196] Chel ca la persuad�t i Troj�ns a las� entr� il cjav�l in ta la


sit�t.

[197] An d� ogni tant tal Infi�r mom�ns am�ndi comics!

[198] A l� un puc m�sa s�riu, Virgilio, no p�ria?

[199] Pars� che cul prin colp a fer�s e cul sec�nt a vuar�s.

[200] Specje di f�sa ca ghi pl�ta la part b�sa dal cu�rp.

[201] Una t�r di Bologna.

[202] La p�ura di chel ca no si sa, che di n�t di solit a si la sint


di p�.

[203] Li M�sis.

[204] Montagnis, tant l'una che l'altra.

[205] Scju dan�s a son coma tocs di glas.

[206] Scju fi�j, ca �rin fr�dis ca si vol�vin puc ben, a si son cop�s
l'un l'altri.

[207] Encja chistu, che di fat a l'era Tosc, par ot�gni na eredit�t a
la cop�t, e par vej cop�t a ghi'an dopo encja a luj taj�t il cjaf. Un
roba a � sig�ra: Firense e pa�s vis�ns di Firense taj timps di Dante a
�rin poscj' indul� ca si var�s fat fad�ja a anoj�si!

[208] Chel cal sta mangj�nt tal cj�f da l'�ltri a l� il Conte Ugol�n,
dal cual Dante al parlar� tal pr�sin cj�nt.

[209] L'Infi�r a la tancju mom�ns comics e dram�tics e comov�ns, ma


epis�dis p� comov�ns di chel dal Cont Ugol�n a non d�.

[210] L'Arciv�scul Rug�ri.

[211] E inv�nsi un puc di mist�ri al resta. Ta chel post dal'infi�r


ch� a son met�s chej ca son colp�vuj di v�j trad�t altra zent par
raz�ns politichis. Cun dut il cont� dal Cont Ugol�n, a no si riva maj
a sav�j cun precision di cual tradim�nt ca son stas colp�vuj Rug�ri e
il stes Ugol�n. No'mpu�rta, per�; che ch� se ca conta a � la relasi�n
fra Ugol�n e i fi�j, e la disperasi�n di Ugol�n.

[212] Che t�r indul� ca �rin imprison�s Ugol�n e I fi�j.

[213] A ghi v�va dat un presentim�nt di se ca v�va da capit�ghi.

[214] Sta trasformasi�n da lupo e lupus a p�ri e fi�j a sus�it spes


taj suns.

[215] Atrop�s a sar�s ch� ca sep�ra l'�nima dal cu�rp e in tal casu di
Tolom�a--cal sar�s chel post ch�-- a manda l'�nima tal'infi�r mentri
che il cu�rp a l� encjam� in vita.
[216] Ma, no s�j; ma se Dante a la met propit ta che mani�ra parados�l
l�, al�ra. . .

[217] An spar�gna p�s, Dante, a no �se v�ra? Prin chej di Pisa; ad�s i
genov�is!. . .

[218] La naf da re a ven f�u dal'infi�r.

[219] Lus�far stes.

[220] A mi ven in mins chel paes�n che, tancju �js fa, dopo cualchi �n
in Canada a lo l'era stat bon di impar� l'ingl�is e tal frat�mp al
veva disminti�t il so itali�n. Casu cal merita cualchi lagrima. A �ria
colpa so? J� i dizar�s di no. I disar�s pit�st che la colpa a era di
chej che ta na maniera o ta n'altra a costrinz�vin cuss� tancju
itali�ns a las� l'Italia ta chej dis la. Cuj saja ta cuala bolgja che
Dante al var�s met�t chej respons�bij l�? Ma forsi ch� a � mi�j us� un
parag�n un puc p� lizer�t, coma che di un fl�u taj�t par m�ti ta un
v�s, che, sa si pensa, a no l� ne vif ne mu�rt. (�co, i'ai us�t chel
puc di inz�n chi'ai, coma che Dante al vol�va chi f�s.)

[221] I studi�us di Dante a pensin che i tre cj�fs di Lus�far, e i so


tre col�us, a simbol�gin chistu o chel; par es�mpli, il col�u zal
l'impot�nsa; chel n�ri l'ignor�nsa; e cuss� via diz�nt. (Se cuss� a �,
al�ra Dante a l� zut a rafigur� l'ignor�nsa cuj n�ris dal'�ti�pia. Il
ch� taj timps di Dante a sar�s zut, encja encja; ma se Dante al ves
ap�na scrit la Com�dia, chi s� cu�nti critichis via e-mail cal var�s
risev�t daj vuardi�ns da la coret�sa politica!) Fra li interpretasi�ns
chi'ai lez�t, una mi par j�sta: che i tre cj�fa di Lusifar a s�din

[una sorta di parod�a da la Trinit�t di Diu stes.


[222] Na stran�sa: ta l'imaginasi�n popol�r il c�u dal'infi�r, coma
cal sar�s C�cit, al var�s di �si plen di f�uc e fl�mis; inv�nsi ch� a
� dut glas e fr�it. Ma i no vu�j vign� stracap�t; a sar�s puc gust da
z� tant ta l'�n che ta l'�ltri.

[223] A � clar che Lus�far stes a la am�ndi puc gust di �si ch�. Puc
da surpr�ndisi, sa si pensa a chel post glorious cal veva las�t, da
s�mo, par vign� ch�.

[224] �ncja sa lu met tal p� prof�nt dal'infi�r, Dante al ricon�s la


grand�sa dal'omp, cul so t�zi ta stu mom�nt di sufr� inimagin�bil.

[225] Ta stu punt Virgilio, cun Dante int�r, al t�ca a zi in s�. A


int�va che il post l� ca t�chin li gj�mbis dal di�u a l� il centro da
la cjera (chi s� se cal disar�s Freud di chista coincid�nsa?); si ch�
di l� in dav�nt li gj�mbis dal di�u, e di consegu�nsa Virgilio e Dante
stes, a puntin in s�, vi�rs chel'altri emisf�ri.

[226] Chistu al sar�s l'emisf�ri tal mi�s dal cual a l� Gjerusal�m.

[227] Il post p� al centro di C�cit.

[228] Par gravit�t, dut a ven atir�t dal centro da la cjera. Dante a
la incjastr�t Lus�far propit u ch� coma par d�zi che ducjus tal mont a
son, par natura, atir�s dal mal. Di consegu�nsa, il vol�j liber�si dal
mal a richi�it un sfu�rs ca no l� natural, un sfu�rs ca la da z�
cuntra natura.

Cantica Seconda: Purgat�ri

Purgat�ri Cj�nt Prin

Par z�'n t� mi�j �ghis su'a van li velis


u ch� ta la nav�ta dal me inz�n,
che'n dav�u'a l�sa �ndis s� crud�lis.

I vu�j ad�s cjant� di chel secont r�gn


indul� ca si purga'l spirit um�n
e di z� su tal cj�l al dov�nta d�gn.

Ma ch�, santi M�sis, d�jmi una man:


v�stri i soj; elev�it la me cans�n;
e Calliope no mi scoltar� invan,

ma ghi dar� al me cjant� chel sun bon


che li pu�r'Ch�chis, cuant ca lu'an sint�t,
a'an disper�t propit a colp dal perd�n.[1]

Com'd'un presi�us zef�r il col�u dols�t[2]


ca s'jod�va in ta chel ser�n aspi�t
dal aria, p�r, vis�n e lont�n, par d�t,

ai me v�j a ghi'a di n�uf don�t dil�t


ap�na vign�t f�u da l'aria mu�rta[3]
che urt�t v�va tant i me v�j e'l p�t.

Il bi�l pian�ta[4] ch'am� a ni parta


dut al f�va ridi l� tal orient,
e'l vel�va i Pes ca ghi f�vin scorta.

A destra il me sgu�rt si'a volt�t, lent,


vi�rs l'�ltri polo, 'nd� che cu�tri st�lis
�rin, jod�dis prin dom'da la prima z�nt.[5]

G�di al par�va'l cj�l da li so flamis:


oh v�dul mont las� tal nord, puar�t tant
da no pod�j mir� sti robis bi�lis!

Stravi�t ch� ghi'ai i vuj par un ist�nt,


par d�ighi al'altri polo un'ocj�da,
indul� che za spar�t l'�ra il cjar grant,[6]

jod�t i'ai un v�cju bes�u, in banda,


dal aspi�t d�gn di vign� tant onor�t,
com'che tant rispi�t il f� al p�ri a'i d�.

una barba lungja d'un blanc mistur�t


coma la so cjaviel�da al v�va,
e chista e che al vev'tal p�t 'nsembr�t.[7]
Da li cu�tri l�s santis al orn�va
ogni raj la so musa di tal lustri
che'l sor�li di v�j'n front mi par�va.[8]

"Cuj s�izu vu�ltris che par chel flun n�ri


i s�is scjamp�s da la pres�n et�rna?"
a la tac�t, dut lumin�us, stu p�ri.

"Cuj vi'aja guid�t, o fat da lant�rna,


in tal vign� f�u da la prof�nda n�t
che la val infern�l sempri a'mbr�na?[9]

Ta la l�s dal ab�s a �se dut rot?


o cambi�dis s�nu'n cj�l li reg�lis
che ta li me cr�tis, dan�s, i vi jot?" [10]

Il duca al�r mi'a tir�t pa li m�nis,


e cun per�ulis e cun mans e cun m�tus[11]
par rispi�t mi'a fat sbas� cj�f e gj�mbis.

E a luj ghi'a dit: "Bes�j no sin vegn�s:


dal cj�l vegn�da, na femina mi'a pre�t
chistu d'jud� l� ca si pol z� pierd�s.

Ma se'l to vol�j 'l� che p� mi�j spieg�t


i v�din la nustra condisi�n vera,
al�r nol pol il to dal me �si neg�t.[12]

Chist no la maj jod�t l'ultima sera;[13]


ma vint vut puc jud�si, 'ghi'a zut vis�n,
cuss� vis�n che cuasi l� a l'�ra.

Com'za dit, mand�t soj stat tal so cjam�n


Par salv�lu[14]; e no er'altra strada
che ch� par indul� che nu zus i sin.

J�di ghi'ai fat duta la zent dan�da;


e 'd�s i vor�s mostr�ighi chej sp�ris
ca si p�rghin ch�, ta la to contr�da.

Com'che ch� sin riv�s son r�bis l�ngis;


ma ju'ven dal'alt na virt�t ca m'j�da
fin ch�, che ch� luj t'jot e'l scolta se ch'ti dis.[15]

Speri ca ti pl�zi che ch� a l�, 'nd�


che'n sercja al va di libert�t[16] tant cj�ra,
com'cal sa chel che par ic la vita'l d�.[17]

Tu, po, no ti las cjat�da amara


a Utica la mu�rt, 'nd� chi ti'as las�t
la vest�ja[18] che'l gran d� sar� tant clara.

No vin l'et�rn'ed�t par n�ja viol�t;


ch� chistu'l vif, e Minos me nol l�a;
dal Limbo'i ven, 'nd� che plens di castit�t

'son di Marsia i vuj ch'encjam� ti pr�a,


o pet sant, che to pur 'd�s ti la t�gnis:
par am�u so, m�strini buna plea.

L�s'ni z� paj si�t zir�ns chi ti r�gnis:


a ic di te il bi�l fa ghi contar�j,
se d'�si minson�t la j� ti d�gnis.[19]"

"Di j�di Marsia vut tant plasej i'ai


mentri ch'i'�ri par di la," 'l�r la dita;
"da me se c'a vol�t, a vut; un no, maj.

'D�s che par di la dal mal fl�n[20] si cj�ta,


m�vimi a no pol ic p�, par che l�s
che, dop'vign�t j� f�u, a'� stada fata.

Ma se che dal cj�l[21] a ti m�uf e prot�s,


com'chi ti d�sis, n'oc�rin cumplim�ns:
mi basta sav�j che ic chist'a vor�s.[22]

D�ncja, va, ma'nt�r a chistu--ten in mins--


m�tighi un v�nc l�s[23], e la musa lav'ghi
da la cragna ingrum�da ta chej brus cjam�ns;

ca no zar�s ben, cuj v�j vel�s, z�ghi


davant--cu la vista fusc�da--dal prin
ministro[24], sensa'l mi�j di te mostr�ighi.

At�r di st'isul�ta, da l'aga vis�n,


la j� 'ndul� che tant fu�rt a sbat l'onda,
si pol cjat� v�ncs tal pant�n muliz�n;

nisun'altra ram�sa ta sta sponda,


sa s'indur�s, par lunc a pol vej vita,
se a li sbat�dis a no si sec�nda.[25]

Na volta prons[26], no st�it torn� par chista;[27]


z�it cul sor�li, ca l� cuasi spunt�t;
las� a � la riva p� lizer�ta."

Cuss� l� spar�t, e j� su'i soj lev�t


sidin�t; e'i me pas si son ritir�s
l� dal me duca, e'i vuj i ghi'ai als�t.

Luj cuss� 'la tac�t: "Segu�s i me pas:


volt�nsi'n dav�u, che di ca s'incl�na
sta pian�ra vi�rs l'�rli dal mar, la 'b�s."

Il cric dal d�'l scors�va la matina


ch'avant'a scjamp�va, s� che da lont�n
jod�t i'ai ogn'ond�ta picin�na.

Mov�s si s�n par chel des�rt ter�n plan


com'omp cal s�rcja di n�uf la so strada,
che fin ca no la j�t ghi par di z� inv�n.

Cuant chi sin riv�s 'nd� che la ruz�da


cul sor�li 'baruf�va, e in part,
pal fresc�t, dur 'tegn�v'la so sblancj�da,
li do mans ta l'erb�ta, mi soj necu�rt,
cul so fa am�ndi dols a la poj�t:
e al�r j�, rind�t cont da la so art,

plen di lagrimis la me musa ghi'ai dat:


e luj u ch� ai vuj a ghi'a di n�uf vi�rt
chel col�u che l'infi�r al veva plat�t.[28]

Di l� a'un puc riv�s 'sin tal post desert


che maj jod�t 'la l'�ghis sos navig�dis
da omp che di torn�'l fos dop'stat esp�rt.[29]

Il v�nc at�r mi'a met�t, com'd'altri vol�t:[30]


Se marav�a! che chel �mil �rbul
da luj sielz�t, a ti fa rin�si, dut,

ap�na che cun stu v�nc ti fas s�rcul.

Purgat�ri, Cj�nt Sec�nt

L'�ra za'l sor�l'al'oriz�nt riv�t,


chel che cul s�rcli meridian al cuj�rs
Gjerusal�m cul so punt p� elev�t;

e la n�t, che plan a plan ghi z�va vi�rs,


f�u vegn�va dal Gange cu li Bal�nsis[31]
che di man ghi c�lin cuant ca si fa tars;

s� che li mos�lis, bl�ncis e r�sis,


l� che j�'i �ri da la clar'Aurora
pa la bi�l'et�t 'dovent�vin z�lis.[32]

E pr�s stu mar l� i'�rin nu, a st'ora,


coma zent ca pensa al so cjamin�,
cul cu�rp fer, ma cul spirt ca si m�uf bun�ra.

E j�t tu, coma che prest di mat�na


Marte un puc fusc�t a si j�t ros�t,
la j� am�nt ta la sdr�ja marina,

jod�t i'ai, e d'j�di pur lu speri dut,[33]


un lum�n che tant sv�lt'l vegn�va pal mar
che n�ncja svual�nt al var�s pod�t.

Dop'vej stravi�t al mestri'l v�l par vej p� clar


il pens�j sul lustri ch'jod�t i v�vi,
al�r p�'l luz�va[34], com'flama dal fogol�r.

Da ogni banda che vuard�nt lu st�vi,


un s�ju se di blanc, e a luj di sot
un'altri plan plan, vign� f�u i'jod�vi.

Encjam� nol v�va'l me mestri fat m�t


fin che'i blancs puc dist�ns 'par�vin �lis:
vint il timon�j ben cognos�t, i crot,
'la sig�t: "Su, i vu�j che'i zen�j ti c�lis:
eco l'�nzul di Diu: un�s li mans:
da ch�'n su ti'n jodar�s di sti r�bis.

J�t ben ca nol v�u us� strum�ns um�ns,


s� ca nol usa ne r�m ne altri t�l[35]
ma l'�lis sos par z� ta poscj' tant lont�ns.

J�t com'che dr�tis a li ha vi�rs il cj�l,


mov�nt l'aria cun sti et�rnis plumis
ca no c�mbin coma cal fa'l mortal pel."

E p� vis�n cal vegn�va vi�rs nu�ltris,


st'usi�l div�n s� clar al luz�va
che'l v�li nol riv�va a vuard�lu f�s,

ma j�'i l'ai sbas�t; e �co a riva


cal riva c'una nav�ta liz�ra
che l'aga cu�si cu�si 'no tocj�va.

A p�pa'l celestial pilota[36] l'�ra,


che be�t al par�va'nt�r vej descr�t;
e p� di sent sp�ris cun luj an d'�ra.

�In exito Israel de Aeg�t'[37]


ducj' insi�mit a cjant�vin c'una v�us
cun chel che ta chel salm a ven dopo scrit.

Dopo v�ighi fat il sen da la santa cr�us,


d�cjus ta la spi�gja a si son but�s:
luj le zut, com'tal vign�, sv�lt e silensi�us.

Chel scj�p di spirs, puar�s, u l� rest�s,


t�ntos, atorot�r par dut 'vuard�vin,
com'un che sercj�'l v�u dut se ch'� taj pl�s.

Par ogni banda,dal d� a saet�vin


i r�js dal sor�li, che cu li so sa�tis
dal mi�s dal cj�l'l cjavr�n[38] via 'scors�vin,

cuant che cun musa'ls�da sti animis


a nu a ni'an domand�t, "Mostr�ini
coma z� ta la montagna, si sav�js."

E Virgilio'la rispund�t, "Vuard�ini,


di stu post nu�ltris i no vin pr�tica;
com'vu�ltris pelegr�ns i sin, crod�ini.

Un puc prin di vu�ltris 'sin riv�s


par n'altri tr�j, tant dur e diroc�t
c'ad�s ni sar� f�sil z� su par ca."

I spirs che necu�rs si'�rin, dut un tr�t,


che dal me tir� flat i'�ri'ncjam� vif,
p�lis si son f�s, ognun marave�t.

E coma'l mesag�r cal parta l'ul�f


zent l'at�ra par sinti r�bis novis,
e tal poc� ognun si mostra ben at�f,

cuss� dav�nt di me si son met�dis


ch'�nimis furtun�dis a fis�mi tant,
par puc 'sminti�nt di z� a f�si bi�lis.

Una'n d�j jod�da a vign�'n dav�nt


par imbras�mi cun grant sen di afi�t
ca mi'a s�bit mov�t a fa altrit�nt.

Oh �mbris vu�itis f�u che in tal aspi�t!


tre voltis a imbras�la i'ai prov�t,
ma'nv�n; vu�itis 'torn�vin li mans al p�t!

Marav�a'n musa i'ai da v�j mostr�t,


pars'che ic surid�nt'ndav�u si'a mov�t;
e j�, par st�ighi vis�n, mi soj 'vans�t.

Cun tant rigu�rt, chi smet�s a'a 'nsist�t:


cap�t cuj ch'�ra, i l'ai pre�da tant
di sta a parl�mi par qualchi min�t.

Ic a'a dit: "Com'che ben ti'ai vol�t int�nt


tal cu�rp mortal, pur ben ti vu�j sle�da:
ch� i smet; ma tu pars� v�tu av�nt?" [39]

"Caro'l me Cas�la, par torn�'n strada


'nd� ch'ad�s i soj[40], stu vi�s ti m'j�s a fa,"
ghi'ai dit, "ma la t'ora pars� tant rinvi�da?" [41]

E luj: "Cun nis�n i'ai vut di baruf�,


ma chel stes[42] cal cj�j chel e cuant ca ghi pl�s,
'ndav�u mi'a las�t p� voltis, cun bel fa;

che'l vol�j div�n e'l so d'un stamp son f�s:


ver'a l� che tre m�is a la part�t
chej ca'an vol�t entr�, in santa p�s.[43]

Al�ra j�, chi'�ri vi�rs il mar volt�t,


'nd� che l'aga dal T�var a s'ins�la,
cun gran bont�t da luj cjolt su i soj stat.

Vi�rs che f�s 'la luj ad�s 'ndres�t l'�la;


e a � chi che sempri al ven cjolt su
chel che j� vi�rs l'Acher�nt a nol cala." [44]

E j�," Se l�s nova 'no ti'a rob�t su


ne memoria ne l'�su dal to bi�l cj�nt
che li me vojs na volta'l cuiet�va j�,

di consol� ti displasar�sia tant


il me spirit che cu la me persona
plen di af�n l� stat vign�nt in dav�nt!"

"Amor che ne la mente mi ragiona,"


a la tac�t cun v�us tant bi�l'e dolsa
che dentri 'ncjam� 'la sint che ben mi suna.
J� e'l me mestri e la zent che f�sa
ghi stava 'nt�r, par�vin ducj' tant cont�ns,
com'ch'�ltri no fos ca tocj�s la mins st�sa.[45]

Nu�ltris i �rin d�cjus f�s e at�ns


al so cjant�; ma �co'l v�cju on�st[46]
cal ven sig�nt: "Spirs, pars� cuss� tant lens?

No st�it �si neglig�ns; s�it zent di sest,


z�it zv�ls tal mont a cj�jvi la sc�sa[47]
ca v'imped�s di vej Diu manif�st."

Coma che blava e altra sim�nsa


a becot�jn i col�mps ta la past�ra,
cuj�s, tegn�nt la plumar�la l�sa,

s'alc a c�pita ca ghi f�di p�ura,


dut ta'un colp, �co, a sm�tin da mangj�,
pars'ch� a'an altri cal richi�it p� cura;

cus� jod�t i'ai che fr�scja marm�ja


las� la cans�n e z� vi�rs la riva
com'zent che, puc sav�nt se fa,'si sparp�ja:

e coma l�u �ncja nu svels si part�va.

Purgat�ri Cj�nt Ters

Mentri ch'ogn�n di scju spirs al scjamp�va,


e a si spierd�va in ta sta cjamp�gna,
ma vi�rs'l mont 'nd� che'l just al sp�ns[48] al zeva,

j� di str�nzimi al mestri i'ai vut bis�gna:


e sensa di luj 'nd� i sar�siu zut?
coma'i var�siu scal�t sta montagna?

A mi par che luj rimu�rs al ves sint�t:


O cosi�nsa dignit�sa e clara,
se am�r ca ti'� il fal p� pisul�t!

Cuant che'i so pi� a'an las�t la prim�ra


che il dec�ru al fa sempri cal�,
la me mins ch'�ra prin plena di p�ura,

si'a calm�t e, com'usi�l cal tac'a svual�,


il me v�li'n alt a l� zut ta chel mont
che su tal cj�l p� alt d'altris a l� l�.

Dav�u'l sflame�va'l sor�li, tor�nt,


ma rot l'�ra dav�nt da la me figura
che ai so rajs ghi imped�va di z�'n front.

J�'i mi soj volt�t in banda par p�ura


di �si stat bandon�t cuant chi'ai jod�t
bes�u dav�nt di me la cjera scura;[49]

E'l me cunfu�rt: "Pars� dif�ditu dut?"


volt�t vi�rs me a d�smi a la tac�t:
"di crodi che cun te'i soj ti var�s pod�t.

A � za sera la ca l� soter�t
il me cu�rp cul cual i f�vi ombrena:
Napoli a lu'a, da Brindisi part�t.

S'ad�s dav�nt di me n�ja s'ombrena ,


nosta marave�ti p� che daj cj�los
'nd� che sens'intr�c raj t'altri raj al mena.[50]

A sufr� turm�ns cj�ls, o chej daj g�los,


cu�rps coma il me la virt�t a disp�n,
ma'a no v�u chi sav�din li v�is sos.[51]

M�t a l� chel cal crot che la nustra raz�n


a rivi a cap� l'infinita via
d'un'unit�t in tre--e cap� ben�n.[52]

Content�isi, umana zent, dal quia;[53]


che si v�sis pud�t j�di propit dut,
pars� var�sia partur�t Maria?[54]

E la v�ja'i jodar�sis, sensa frut,


di chej ca var�sin'l desid�ri calm�t
che'n eterno'nv�nsi a ghi'a dat par lut:

d'Arist�til e Platon i dis, in fat,


e d'altris pur"; e ch� 'la sbas�t la front,
e nuja p� 'la dit, rest�nt turb�t.

Riv�s i �rin int�nt al pi� dal mont:


ch� la par�it a zeva su cuss� dreta
che di scal�la no vin nencja fat cont.

Tra Lericj' e Turbia[55], la p� des�rta


e salv�dia riva a � na scj�la
ben c�muda in parag�n a chista.

"Chis� 'd�s pa'nd� che'l r�pid al cala,"


a la dit il me mestri, ferm�nt il pas,
"di m�ut cal p�si zi s� chel sens'ala?" [56]

E mentri che luj, penser�us, cul cj�f bas,


pa'nd� z� a l'�ra cal medit�va,
e'i me vuj at�r dal mur' �rin volt�s,

da sinistra jod�t i'ai zent ca vegn�va,


spirs che vi�rs nu i pi� a mov�vin,
ma lens, che cu�si fer ognun'l par�va.

"Mestri," i'ai dit, "l�sa che'i to vuj si �lsin:


ch� ca son chej che cons�j a ni dar�n
si no ti lu cj�tis in te med�sin."
Al�r alt'la vuard�t, e sensa af�n
a la dit: "Zin par l�, ca v�gnin a pl�n;
il to sper�, fi�l me, a no l� inv�n."

Chel grup di l�u a l �ra 'ncjam� lont�n,


dopo che nu i v�vin fat un mi�r di p�s,
si e no com'un clap tir�t da na man,

cuant che di front 'la rocja'si son poj�s


dal gran riv�n, e l� 'son stas fers e stres
coma se pl�ns di d�bis a f�sin stas.[57]

"O bun'�nimis, o spirs belz� el�s,"


Virgilio a la scuminsi�t, "par che pas
che, i crot, ognun di vu�ltris al vor�s,

diz�ini'nd� che cjat� i pod�n un p�s


ca ni perm�ti di zi s�mpri p�'n s�;
che chel che p� 'l sa p� 'l pi�rdi timp ghi displ�s."

Com'agn�lis che p� no son sier�dis s�,


f�u, bes�lis o'n grups, a v�gnin plan plan,
e altris'n dav�u 'r�stin cul v�li'n j�;

e com'ca fa la prima li altris a fan,


e ghi van d�ngja se ic a si ferma,
cuj�tis, sens'un b�, e'l pars� 'nol san;

cuss� jod�t i'ai j� vign� la prima


anima di che mandria furtun�da,
timid�ta, ma dal m�visi calma.

Cuant che i prins jod�t a'an divid�da


la luce in cj�ra a la me destra,
e l'ombrena fin a la r�cja zuda,

spost�s si son di l� che l'ombren'�ra,


e'i altri spirs che'n dav�u a vegn�vin,
puc sav�nt, il stes 'an fat, vuard�nt in cj�ra.

"J�'i vu�j che ducjus ch� a sav�din


che chistu ch� l� cuarp um�n che i'jod�is;
i rajs dal sor�li par chel j� no r�vin.[58]

N'oc�rin marav�is, ma da cr�di'v�js


ca no'� sensa virt�t che dal cj�l a v�n
che stu ch�'l provi a scal� sti par�js."

Cuss�'l mestri; e l�u, vint cap�t dut ben,


"Torn�it in dav�u," a'an dit; "z�ini'n dav�nt,"
cu la schena da li mans faz�nt pur sen.

E un di l�u'la tac�t: "Tu la av�nt,


cuj chi t'sos no'l saj, ma vu�rdimi'n musa:
mi'�tu maj jod�t prin di chistu ist�nt?"

Vi�rs luj volt�t, ghi'ai dat n'ocj�da fisa:


bi�ndu a l'�ra e di gent�l aspi�t
ma na s�a'l v�va da'un colp div�sa.[59]

Cuant chi ghi'ai fat sen di no, a stu puar�t,[60]


di v�jlu maj jod�t, "Jot ch�," a la dit,
e na pl�ja 'mi'a mostr�t in tal so pet.

Surid�nt 'la dopo dit: "J�'i soj Manfreit,


nev�ut da la imperatr�s Costansa;
ti prej che, cuant chi to sos di ch� part�t,[61]

I ti z�dis da me f�a, mari, pensa,


da l'on�u di Sicilia e Aragona,
E disghi che dal sper� no soj sensa.[62]

Dopo che fer�t soj stat di persona


da doj colps mort�j, i mi soj bandon�t
planz�nt a chel che volent�j al perd�na.

Or�bil l'�r'ogn�n daj me pecj�s stat;


ma bras tant grancj a'a la infin�da bont�t,
ca ris�if di n�uf chel ch'a ic l� volt�t.

Se il past�u di Cosensa, che cjas�t


mi veva segu�nt di Papa Clement l'�rdin,
e mi v�s in Diu bon ben oserv�t,[63]

i vu�s dal me cu�rp 'ncjam� a sar�sin


vis�n di Benev�nt, in cjaf dal so punt,
protez�s daj claps ca lu soter�vin.[64]

Ad�s ju bagna la pl�ja e m�uf il vint


dal di f�u dal cunfin, cuasi lunc il Vert,
'nd� che sensa l�s ju veva part�s av�nt.[65]

Un cuss� malad�t propit dut nol pi�rt,


ca nol p�si torn� l'et�rno am�u,
mentri ch'al sper� 'ghi resta un puc di vert.[66]

Ver'a l� che un che f�u di grasia'l m�u


da la Santa Gl�sia, s'al fin 'si pent�s,
l� costr�t a sta di sta riva'l di f�u,[67]

trenta voltis p� dal timp sensa gr�sis,


prin da pent�si, se p� che decr�t
scurt�t a nol ven da buni prej�ris.[68]

Jot tu se cont�nt ti pos f�mi e cuj�t,


diz�nghi a la me pu�ra Costansa
com'chi ti mi'as jod�t e di stu divi�t;[69]

che ch� par grasia daj vifs tant si'av�nsa.

Purgat�ri Cj�nt Cu�rt

Cuant che par dil�t o �ncja par dolour


che una virt�t nustra a compr�nt,
l'�nima s� ben a ic a si fa int�r,

ca par che nisun'altra fu�rsa a'nt�nt;


e chistu l� cuntra chel sb�liu cal crot
ch'un'�nima su'n'altra ghi va'l com�nt.[70]

A sus�it che cuant che alc si sint o j�t


che fu�rt'l t�gni l'�nima'ndafar�da,
il timp al scor e l'omp nol fa nis�n mot;

ch� su na roba a'� la so mins poj�da


mentri ch'altri a'a la so mins intera:
l'una'� libera e l'altra le�da.[71]

Di chist i'ai j� vut esperiensa vera


cuant chi'ai sint�t chel spirit e amir�t;
che ben sincu�nta grados zut su a l'�ra

Il sor�li, e j� nol vevi not�t.,


cuant che riv�s sin'nd� che ducj' chej spiris
ni'an sig�t, "Ch� l� chel chi v�js domand�t." [72]

Bus p� larcs al str�pa spes ta li v�s


cun men�dis e ram�sis spin�sis
il contad�n cuant che l'�a si scur�s,

ca no l'�ra'l troj�t pa'nd� che part�s


i sin, nualtris doj, cun me dav�u, bes�j,
cuant che chej spirs da nu'son zus e spar�s.

Z� s� a Sanleo o j� par chel scoj


di Nol o s� a Bismantov'e Cacum[73]
si pol z� cuj pi�, m'�lis volin ta stu troj;[74]

cu l'�lis, i d�s, slancj�dis e cul plum[75]


di gran br�ma, dav�u di chel me cond�t[76]
ca mi deva di ben sper� un barl�m.

Su i z�vin dentri di chel riv�n rot,


tegn�nt i flancs poc�s cuntra la par�it,
us�nt pi� e mans ta li r�cis di sot.

Dop'che'i nustri flancs tocj�t a'an il vu�it[77]


ins�m'dal mur�n dret, tal mancu'nclin�t,
"Mestri me, se strada i cjap�nu?" i'ai dit.

E luj: "Si va'n s� da l� chi ti'as sost�t:


tenti vis�n; pur p�'n s� i zin ta stu mont,
fin che cualchid�n cal sa i var�n scuntr�t."

Par j�di fin'n su, mas'alt l'�ra il mont,


e'l z� su l'�ra cuss� tant inclin�t
ca some�va d'�si'n mi�s d'un cuadrant.[78]

Strac i'�ri cuant che j� cuss� i'ai tac�t:


"O bon p�ri, v�ltiti, e ch� mira
cuant che, pal to pas, in dav�u 'soj rest�t." [79]
"Fi�l me," 'la dit, "fin ch� li gj�mbis tira,"
e mostr�t a mi'a un puc in s� un plan
che da che banda l� dut int�r al z�ra.

Li so per�ulis s� tant poc�t mi'an,


ch'j� sfuars�t mi soj a gjat di z�ghi dav�u
fin che'l disliv�l i me pi� cjat�t'an.

L� si sin sint�s coma ta'un paj�u


par l� chi �rin vign�s, dal orient volt�s,
che'l vuard� tant ben al pol f�ighi al c�u.[80]

Prin di dut i vuj i'ai punt�t vi�rs il bas;


dopo, volt�s vi�rs l'alt, mi marave�vi
che da sinistra i vegn�vin lumin�s.[81]

Il poet si'a ben necu�rt ch'j� i stevi


mir�nt il cj�r da la lus coma un bal�c
che tra nu e l'acuil�n i jod�vi.

Al�r luj a mi: "Se Castor e Poluc


dal gran spi�li compagn�a 'tegn�sin,
che lus al parta, s� e j�[82], t'ogni l�uc,

un puc ros�t il Zodiac 'jodar�sin


encjam� vis�n da li Orsis rot�
se f�u al vegn�s dal so vecju cjam�n.

�co, a'� cuss�: si ti lu vus pens�,


tenti ben at�nt; imagina Si�n
che cun stu cr�t in ta la cj�ra al sta,[83]

s� che ducju doj 'an un s�u oriz�n


e divi�rs emisf�rs; 'nd� che la strada
s� mal manovr�da '� stada da Fet�n,

t'jodar�s com'che da chist sar�s us�da


par z� da ch� a Gjerusal�m st�sa,
se il to intel�t ben ghi sta a bada.[84]

"Mestri me, maj prin," i'ai dit sensa p�usa,


d'j�di no'ai pod�t se ch'j�t clar ad�s,
l� 'ndul� che d'inz�n 'par�vi sensa,

che'l mi�s sircul che p� alt di ducj' al sta


ca si clama Ecuat�u ta na cert'art,
e che sempri tra'unvi�r e soreli al resta,[85]

pa la raz�n chi ti'as dit, ma da sta part


vi�rs'l setentri�n al va, cuant che'i Ebreos
a lu jod�vin l� che il cj�lt l� p� fu�rt[86],

ma tant cont�nt i sar�s se bon i fos


di sav�j cuant'n su chi zin; che'n su'l va'l mont
cuss� alt che'l me sgu�rt z� s� alt nol pos."

E luj a mi: "Cuss� a'� cun stu mont:


che al in�si, a bas, a l� sempri dur;
ma p�'n s� che l'omp al va, p� l� tegn�t cont.[87]

E cuant che'l z� ti ven p� dols e sig�r,


tant che'l z�'n s� ti ven am�ndi liz�j,
com'che segu�nt la cur�nt va na n�f pur,

al�ra ti sar�s al fin di stu troj:


u ch� di ripos� l'af�n al sp�ta.
Basta; chistu i saj ca l� ver par int�j."

La so v�us si'er'ap�na fata cuj�ta


che n'altra i vin sint�t, ca'a dit: "Encja prin
di riv� di sta sint�t ti'as v�ja mata!"

Al sinti sta v�us s�bit zir�s si sin,


e a man sanca jod�t 'vin un pier�n,
dal cual ne luj ne j� prin necu�rs si'�rin.

L�'i sin zus, 'nd� che zent 'vin jod�t ben�n


ta l'ombr�na dav�u dal clap sint�da
e ogn�n al some�va un gran poltr�n.

E un, strac, tal mi�s di che zent zdraj�da,


sint�t l'�ra, cuj bras at�r daj zen�j
e cu la musa'n taj so bras sbas�da.

"O bon'l me si�r," i'ai dit, "j�itu chi soj


ch'j�t chel ca si mostra cuss� tant svoj�t
che luj e'un mus fradis 'sar�sin ducju doj?"

Al�ra volt�t si'a vi�rs me e vuard�t,


mov�nt la musa un puc su pa la cu�sa,
e la dit: "Va s� tu, ch'�ris ti t'sos dat!"

'L�r l'ai cognos�t, e la straca st�sa


che'l flat mi f�va tir� 'pen'ap�na
no mi'a'mped�t di z� da luj, chist si sa;

na volta l�, l'als�t il cjaf a p�na,


diz�nt: "�tu jod�t com'chel Fet�n
da la spala sinistra'l cj�r al mena?"

Il d�zi striminz�t e'l fa da poltr�n


cal v�va a mi'an fat un puc ridus�.
dop'i'ai tac�t: "Biel�ga, ti sos ben�n

e'i soj content; ma d�zmi cualchicj�sa:


pars� propit ch�? Sp�titu na scorta?
o �tu'ncja ch� la to vecj' usansa?[88]

E luj: "O frari, zi p�'n s� no'mpu�rta


ch� a paj�'l figo no mi lasar�s
l'�nzul di Diu sint�t ta la pu�rta.

Oc�r prin che'l cj�l mi f�di zir� 'd�s


f�u di ic, a lunc, com'ca'a fat in vita,
'nd� che dom'in fini'ai tir�t susp�rs dres,[89]
se p� che bun'orasi�n no vegn�s dita
par me da'un gran bon c�u che'in gr�sia a l�:
n'altra puc 'val, se'l cj�l nencja la scolta." [90]

E il poeta, belz� dav�nt di me,


al diz�va: "Zin via; che za da'un toc
alt a l�'l soreli e fin in riva

za a cuj�rs la not cul so pi�'l Mar�c.

Purgat�ri Cj�nt Cu�nt

J� i �ri belz� da che �mbris part�t


e'i segu�vi li tr�cis dal me duca
cuant che dav�u di me, als�nt il so d�it,

un 'la sig�t: "J�t, 'nol par l�zi u ca


il raj a sinistra di chel par di sot[91]
e com'v�f som�a cal s�di ca!"

Vi�rs il sun di sta v�us i me vuj i'ai mot


e jod�dis li'ai c'ocj�vin cun marav�a
me, doma me, e'l lum�n ca l'�ra rot.

"Pars�'l z�ria'l to spirt coma na fu�a," [92]


'la dit il mestri, "che'l z� ti ral�ntis?
se c�ntria se che sta zent a cjacar�a?"

Va cun me, e ca parlin pu scju spiris:


sta ben fer com'na tor, ca no ghi cola
maj la pica, n�ncja ta gran buf�ris;

ch� sempri l'omp ca la pens�j ca ghi svu�la


sovr'altri pens�j da se'l lont�na'l s�n
pars'che'l pod�j d'un chel da l'altri'l mola."

Se pod�viu j� d�zi se no "I v�n"?


Cuss� i'ai dit, cul col�u tant cujerz�t
che a v�ltis al fa l'omp di perd�n d�n.[93]

E int�nt a travi�rs la riva i vin jod�t


un puc dav�nt di nu zent ca vegn�va
cjant�nt, vers a vers, il Miserere, dut.[94]

Cuant ca si son necu�rs ca nol las�va


il me cu�rp trapas� i rajs dal sor�li,
a colp il s�lm in un lunc Oh si mut�va;[95]

e doj di l�u, coma mesagj�is di l�,


vi�rs di nu'an cor�t e ni'an domand�t:
"Pars� i s�izu ch�? Als�it il v�li.[96]

E'l me mestri: "A chej che ch� vi'an mand�t


i pod�is ben torn� par ripuart�ighi
che'l cuarp di stu ch� di vera cjar l� fat.

Se par j�di l'ombra so a son fers ch�,


com'ca par, al�ra a san za as�j:
ch'on�u ghi f�din, ch'a l�u ben'l pol z�ghi." [97]

Vap�us impi�s cuss� svels i no'ai maj


jod�t rompi'l ser�n da la prima n�t,
ne'l nul d'�v�st cuant che'l d� al cala ormaj,[98]

che tal torn� chej premur�us si'an mot;


riv�s la, cuj altris vi�rs nu si'an volt�t,
com'flun che f�u dal'�rzin al ven a dir�t.

"Na sgarav�na di l�u ch� si'an avi�t


par pre�ti," a la dit il poeta:
"ma va pur, e zint ten ognun ben scolt�t."

"O anima chi ti vas par sta contenta[99]


cuj pi�, mans e cjaf da la to n�sita,"
a vegn�vin sig�nt, "il pas ral�nta.

�tu maj jod�t nis�n di nu'n vita


che di luj di l� n�vis ti pos cont�?
Sta fer ch�; su, sl�ngja la to visita![100]

Mu�rt par fu�rsa ognun di nu ch� al sta


e fin al'ultima ora pecjad�u:
u ch� la lus dal cj�l ni'a fat volt�,

cuss� che, pent�s e dut perdon�nt, f�u


di vita i sin vign�s, cun Diu in pas,
che'l desid�j d'j�dilu tant ni'� tal c�u."

E j�: "pa cuant chi vi t�gni oserv�s,


i no cogn�s nis�n; ma si s�is cont�ns
ch'alc i f�di, spirs che ben nas�s s�is stas,[101]

diz�it pur, e j�'l far�j pal ben im�ns


che dav�u daj pi� di una tal guida
da mont a mont sercj�nt i v�j in m�ut int�ns."

E un di l�u 'la tac�t: "Ognun si fida


dal to benef�si sensa zur�lu,
se al to vol�j no ghi ven fat sfida.[102]

E j�, chi soj ch�'n front a domand�lu,


i ti pr�j che se maj chel post t'jodar�s
fra Romagna e chel di Carli d'Angjolu,[103]

che'n tal pre� cort�js par me'i ti sar�s


a Fan[104], di m�ut che ben par me prear�n,
ch'al p� prest i me pecj�s sar�n purg�s.

Fer�t a mu�rt soj stat, l� tal Padov�n;


il sanc i'ai pierd�t, ca mi v�v'ospit�t;
tal grin d'Antenori mi'� stat fat stu d�n,
la che sig�r i crod�vi d'�si stat:
chel d'�ste l'�ra'n colpa, ca m'odi�va
tant p� di chel ca si var�s spet�t.[105]

Ma se j�'i fos scjamp�t par l� ca si z�va


vi�rs Mira, da Oriac, l� ca mi'an cjap�t,
l� 'ncjam� i sar�s, ca si rispir�va.[106]

Ta la pal�t i'ai cor�t; dut infang�t


e da li �rbis intorgol�t j�'i soj zut
e'n cj�ra li me venis un lac'an format."

Al�r n'altri: "Se'l to desid�ri, dut,


ti ot�ns che su ti tira tal'alt mont,
par piet�t fa ch'�ncja'l me'l v�di fr�t![107]

Da Montefeltro i'�ri e'i soj Boncont:


ne Gjov�na[108] ne altri di me si cura;
par chel j�'i soj cun ch�scjus a basa front!"

E j�: "Ma se mal o brut'avent�ra


a ti'aja tir�t tant f�u dal Campald�n[109]
che maj sav�t si'a da la to sepult�ra?"

"Oh," rispund�t la luj, "ju dal Casent�n


si pasa n'�ga ca si clama l'Archi�n,
che'ns�ma l'Ermo[110] al nas tal Apen�n.

L�'ndul� che'l so non al doventa van,[111]


riv�t i soj j� cun' bus ta la gola,
a pi� scjamp�nt e'insanguin�nt il plan.

Ch� i'ai pierdut la vista e la per�ula;


ca'a fin�t cul non di Maria; e ch�
soj col�t, las�nt la me cj�r bes�la.

Se ca'� ver i dis; il stes ai vifs d�sghi:


l' �nzul dal Alt mi'a cjolt, e chel dal infi�r
al sig�va: "Pars� mi cj�itu stu ch�?

Cun te ti p�rtis l'et�rn di stu cu�rp fer[112]


che par na lagrim�ta mi'� stat rob�t;
ma �ltri i far�j cul toc che ch� l� fer!

Ben ti sas com'ta l'aria'ven adun�t


chel umid vap�u che �ga'l dov�nta
cuant che'n su'l va'nd� che dal fr�it'l ven cambi�t.

'L�r chel mal vol�j che mal�sia tanta


a la tal cjaf, mov�t 'la'l fun e'l vint
par natural virt�t so, tant puc santa.[113]

Cuss� la val, cul d� cal zeva fin�nt,


da Pratom�n al gran z�uc si'a cujerz�t[114]
di caligu, cul nul parz�ra bul�nt,

ch� l'aria pl�na a pl�vi si'a met�t:


l'�ga col�va e taj fos�j zeva;
surb�la nol pod�va'l ter�n dal dut;

e com'che taj tur�ns p� grancj' vegn�va,


a cor�va vi�rs'l flun real[115], rapida,
cun fracas; ferm�la nis�n pod�va.

Al sboc� dal gran flun la me cj�r fr�jda


scuntr�t'la l'Archi�n furi�us e but�da
tal Arno e la cr�us tal pet disf�da

che fat i v�vi a l�ta fin�da:


pal font e r�vis mi men�va l'onda
fin che cuj�rt mi'a cu la so preda." [116]

"S�nt, cuant chi ti sar�s tal mont torn�t, 'nd�


che'l strach�s dal vi�s ti sar� zut via,"
la ters'anima'a dit dop'la seconda,

"recuarditi di me chi soj la Pia:


Siena mi'a fat, e disf�t la Mar�ma:[117]
ben lu sa chel che anel�da[118] pri'a

mi v�va e spos�da cu la so gj�ma.

Purgat�ri Cjant Sest

Cuant ca si fin�s il z�uc da la zara,[119]


chel cal pi�rt al resta dolor�t,
ripet�nt i colps[120], e dul�nt l'imp�ra:

duta la zent a va cul p� furtun�t


che'n dav�nt al va, e un dav�u ghi v�n,
e'n'altri'n banda cal v�u ch'alc ghi vegni dat:

par�nt via, chistu e chel al scolta ben,


chel che la so man'l t�cja, p� nol sburta;
cuss� si para da chej ca ghi fan sen.[121]

J� pur da ducj' chej spirs i stevi al'erta,


la musa vi�rs l�u ca e l� volt�nt,
e alc promet�nt i la f�vi curta.

Ch� l'Aret�n a si'a fat av�nt


che dal crud�l Ghin dal Tac 'la vut la mu�rt,
e l'altri ch'a neg�si l� zut scjamp�nt.[122]

Cun mans spu�rtis ch�'l pre�va pur, in part,


Federico Novel e chel da Pisa
cal v�va fat some�'l bon Marzuc fu�rt.[123]

Jod�t i'ai'l Cont Ors e chel spirt di cj�sa


so gjav�t f�u[124] par fast�di o inv�dia,
secont luj, no par colpa so o causa;
e ch�'l sufr�s, chistu Pi�r da la Br�cja,
mentri ca'�'ncjam� ca che daj Brab�ns,[125]
che per� pol �si'ncjam� p� sporcja.

Na volta rest�t l�bar da ducju cuans


chej spirs c'an pre�t par ch'altris a pr�jn
di m�ut che l�u 'p�sin prest dovent� sans.

Tac�t al�r i'ai, "A par ca mi n�ghin,


O lus me, certi per�ulis dal to test[126]
che decr�s dal cj�l il pre� a pl�jn;

e dom'di chistu a pr�jn chej di stu post:


inv�n l'�se al�r dut se ch'ognun'l spera,
o no mi'�se'l to d�zi ben manifest?"

E luj "La me per�ula a'� clara;


e a no'� inutil la so sper�nsa,
se ben la zent a l�s la me scrit�ra;

che'l tant alt jud�si a no si sb�sa


cuant ch'un f�uc d'am�u al fa ta un ist�nt
chel cal sod�sfa chel che ch� s'incj�sa;[127]

E la ch'j�'i stevi stu punt consider�nt,


il pre� 'nol comed�va il difi�t,
pars'che a Diu'no ghi si fev'av�nt.[128]

Ma s'encjam� d�bis ti'as o alt suspi�t,


no ferm�ti, che ic ben a ti lu dis
se lus ca � fra il ver e l'intel�t:

no saj si t'int�ns; i dis di Beatr�s:


ti la jodar�s la s�, insima'l cr�t
la s� ta stu mont, surid�nt e fel�s."

E j�: "Mess�r, fami zi su svelt e dr�t,


che za no mi str�chi p� coma prima;
za'i ti j�s se ombr�na cal fa il cr�t."

"I par�n via prov�nt di zi'ns�ma,


e vu�j, "'la dit, "i far�n se chi pod�n;
ma'l fat forma'la ch'ad�s no ti'as stima.

Ma av�nt d'�si las�, t'jodar�s prin


chel ca si pl�ta dav�u la cul�na,
cuss� che'i so rajs da te no si r�mpin.[129]

Ma j�jtu la che anima sid�na[130]


che vi�rs di nu besol�ta a vu�rda:
che n'insegnar� la via p� vis�na."

A ic 'sin zus: o anima lombarda,


com'chi ti st�vis l�, superba e spres�nt,
cun tanta dignit�t tal vuli, vu�rda!

Ic no ni zeva nuja domand�nt,


ma z� ni las�va e oserv�va dut
com'un le�n cuant ca si sta ripos�nt.

Par pre�la, Virgilio vis�n ghi'a zut,


vol�nt da ic sav�j la mi�j sal�ta;
ch� a la so domanda 'no'a rispund�t,

ma dal nustri pa�s e da la vita


domand�t ni'a; e'l bon duce 'la tac�t:
"Mantova. . .," ma dom'chist al veva dita

che chel vi�rs di luj a colp av�nt si'a fat,


diz�nt: "O Mantov�n, j�'i soj Sord�l
dal to pa�s," e l'un l'altri'la'mbras�t.

Ahi serva Italia, di dol�u hotel,


naf sens'timon�j in ta gran tampi�sta,
si�ra no di provincja ma di bord�l!

Che bun'anima � stada s� svelta


a sinti'l sun tant dols da la so cj�ra
da f�ighi ch� al so paes�n fiesta;

e ad�s da te no son sensa gu�ra


i vifs, che l'un l'altri si stan rose�nt
par chel che'un mur o un fos�l al si�ra.

Pu�r' Italia, vu�rditi'nt�r e av�nt,


vu�rda i to mars, e vu�rda pur'l to s�n;
di poscj' ca g�din pas t'jodar�s di bant.

Se �ja zov�t ca ti scurt�s il fren


il Justini�n se la s�la '� vu�jta?
Sensa chel[131] no var�sin di verg�gna'l plen.

Ah zent chi ti dov'r�s �si devota


e las� ca si sinti S�zar'n sela,
se ben ti cap�s s� che'l Sign�u'l nota,[132]

ma j�t com'che la bestia si rib�la


pars'ch� daj spir�ns no ven corez�da[133]
e la r�dina no ti sas us�la.[134]

O Berto tod�sc[135], no l'�tu jod�da


sta pu�r'Italia dovent�da salv�dia?
No postu tu dom� sta bestia cruda?

Ca c�li pur dal' alt vera gjust�sia


sul to sanc[136], e ca s�di nova e clara,
s� che'l suces�u to cun tim�u la j�dia![137]

Tant tu che to pari i v�is fat gara


par da profit a chej tod�scs di distr�s
cur�nt puc dal ort e dal imp�r la cj�ra.[138]

Ven a j�di i Mont�cs e Capul�s,


Monaldos e Filip�scs, omp sensa cura:
chej mal riduz�s e chiscjus pur, puar�s.
Ven, crud�l, ven, e j�t se vita dura
ca'an i to si�rs, e cura i so mal�ns;
e t'jodar�s Santaflou[139], com'ch'� sc�ra!

Ven pur a j�di la to Roma ca plans,


pu�r' vedula[140], e di n�t a clama:
"S�zar, pars� sinu cuss� tant dist�ns?"

Ven a j�di cuant che la zent si ama!


E se ni'�n ti m�uf a vej di nu piet�t,
verg�gn'ti alm�ncu da la to fama.

E sa mi perm�t, Gjove, la to divinit�t,


tu che par nu ti sos stat crucifis,
a l'�se'l to just sgu�rt a altris volt�t?[141]

O �se preparasi�n che dal ab�s


dal to sav�j ti fas par f�ni dal ben,
encja se'l coma nis�n di nu'l cap�s?

T'ogni sit�t d'Italia a � dut plen


di tir�ns, e un Marc�l al dov�nta
ogni vil�n ch'a fa da partiz�n'l ven.

O Firense, ti pos ben sta contenta


di chista digresi�n ca no ti t�cja[142],
par grasia da la to zent, ca no stenta.[143]

T�ncjus'an gjustisia'n c�u, ma sta fr�cja


tars ven f�u par no riv� sens'pens�j al'arc;
ma'l to p�pul 'la tal plen da la b�cja.[144]

Tancjus a rifi�tin il com�n inc�rc[145]


ma'l to p�pul a l� pront a risp�ndi,
di volont�t so, e'l siga: "D�jmi'l carc!"

Contenta ti sos, chi ti'as di se g�di:


tu si�ra, tu'n p�s, e tu cun jud�si![146]
S'j�'i dis il just, l'efi�t si pos ben j�di.

Atene e Lacedemona[147], che s�


civ�lis '�rin ch'an fat l'ant�chi legis,
al bon vivi li dos a'an fat sen di s�;

mentri tu ti vas tant pa li sut�lis[148]


ta li to disposisi�ns ch'a mi�s novembri
no si'a'ncjam� se ch'in otobri ti f�lis.

Cuanti di che voltis, ta st'ultin cu�dri,[149]


l�ge, mon�da, uf�si e cost�m
mut�t i ti'as e rinov�t menbri![150]

E se ben ti ti recu�rdis e t'j�s lum,


in te t'jodar�s na pu�ra malada
ca no pol p� cjat� rip�su tal plum,

e puc ghi zova ogni so zir�da.[151]


Purgat�ri Cj�nt Si�tim

Dopo che sti bi�li fiestis a ni'a fat


cun p� e p� gust tre o cu�tri voltis,
"Cuj s�izu,"'la dit Sord�l, 'ndav�u tir�t.

"Prin che ta stu mont a f�sin vign�dis


l'animis degnis da z� s� da Diu,
soter�t soj stat par mans Otavi�nis.[152]

J�'soj Virgilio e se colpa i v�viu


altri che'l cj�l i'ai pierd�t par no vej fede?"
cuss� chej doj; e jo l� a scolt�ju.

Com'chel ch'av�nt di se al jot ch'an d�


roba ca lu fa plen di marav�is,
che crodi al st�nta, e'l dis: �A'�. . .no'�.'

S�'l par�va luj; e dopo j� li s�is,


e cul fa �mil l� torn�t vi�rs di luj
e'nt�r di n�uf ghi'a but�t i bras int�is.[153]

"O Gloria dal Lat�n," a la dit, "par cuj


se ca pos la nustra lenga 'la mostr�t,
o et�rn val�u di 'nd� chi'ai prin vi�rt i vuj,

cual mer't o grasia ti �ja ch� guid�t?


S'j�'i soj di sinti li to per�ulis d�n,
d�zmi ta cual cl�ustri dal'infi�r t'sos stat." [154]

No par fa ma par no vej fat no'ai pod�t


j�di l'alt sol che tu ti des�deris
e che purtr�p i'ai masa tars cognos�t.

A l� un post[155] la j� no brut par mart�ris


ma doma pal scur, 'nd� che i lam�ns
som�jn susp�rs e no sun di mal�ris.

L� i'�ri j� cun chej 'noc�ns di nin�ns


ch'�rin stas muard�s daj dincj'da la mu�rt prin
che'l prin pecj�t'l ves mol�t i so ramp�ns;[156]

Ch� i soj cun chej che vist�s no si'�rin


cu li tre virt�s santis, e sens' v�si
li altris[157] cognos�t e segu�t 'v�vin.

Ma se tu ti sas e pos, un ind�si


d�ni che p� svels a ni fedi riv�
'nd� che'l purgat�r ver a la l'in�si."

A la dit: "I saj ben pa'nd� ca si va,


e l�cit mi'� di z� s� e zir� 'nt�r;
fin chi pos i pol, guid�t, sa ti va.

Ma jot coma cal cala'l d� ca at�r


e di z� las� di n�t a no si pos;[158]
al�r vuard�n di un bel post ch� at�r.

Un puc'n la'n d� �nimis chi no ti j�s:


si ti vous i pol men�ti la di l�u;
gust d'j�dilis'var�n i sintim�ns tos."

"Ma coma?" 'la dit Virgilio, "s'un al v�u


z� s� di n�t, al vegnar�ja'mped�t
d'altris, o nol podar�ja da bes�u?"

E'l bon Sord�l 'n cj�ra'la rus�t 'l d�it,


diz�nt, "J�t, n�ncja sta p�sula riga
no ti pasar�s dop'che'l sol l� part�t:

e di altri'mpedim�nt non d� miga


che'l scur da la n�t par z� p� in s�:[159]
chel am�ndi a la v�ja gh'intr�ga.

Cun chel l� si pod'r�s ben torn� in j�,


al pi� dal mont, timp pierd�nt zint 'torot�r
mentri ch'l'oriz�nt il d�'l ten si�r�t s�.[160]

U ch�, un puc marave�t, il me si�r


a la dit: "P�rtini pur la chi ti ni'as cont�t
ch'�ncja spet�nt si pol vej plas�j, al�r.

Da l� i si v�vin da puc distansi�t


cuant ch'un int�j i'ai not�t tal mont l� vis�n,
com'che taj nustri mons da val�ns ven fat.

"U l�," chel spirt 'la dit, "z� i vol�n,


'nd� che'l flanc dal mont al fa di se un grin;
e propit l� il nouf d� i spetar�n."

Ta'un troj d'un plan inclin�t i cjamin�vin,


che tal flanc da la val a ni men�va
e l� tal mi�s di sta conca i z�vin

Blanc, ros, �ru e arz�nt si jod�va;


blu scur, tintis d'avorio e len lustr�t,
e smer�lt fresc int�r si god�va;

dal'erba e daj fl�us dentri di chel prat


ducj'chej altris col�us sbiad�s a �rin,
com che dal grant il p�sul l� super�t.

Erba e fl�us no dom'color�s vegn�vin


da la natura, ma di mil od�us
an fev'un bes�u, che tant lu gust�vin.

�Salve regina' in tal vert e'n taj fl�us


animis sint�dis cjant� i'ai jod�t
che dal di f�u no si sint�va la v�us.

"Prin che'l sor�li'l zedi a nid�si dut,"


'la dit il mantov�n, che ch� ni vev'part�t,
"fra chiscj'no vor�is ch'j� vi guidi dal dut.
Di stu scjal�n p� ben l'aspi�t e l'�t
di ognid�n i cognosar�is vu�ltris
cuant che l�u la j� i var�is visit�t.

M�tus al fa chel sint�t p� alt daj altris


di no vej fat se che fa'l var�s dov�t,
e cul rest nol cjant�va cans�ns s�cris.[161]

Rodolf imperat�u l'�ra, che pod�t


san�'l var�s che plajs d'un'Italia mu�rta,
che n'altri[162] di ricre� la fat di dut.

L'altri ca som�a ca lu cunfu�rta[163]


al regn�va taj poscj 'nd� che l'aga 'nas
che Molda'n Elba e Elba'n mar 'parta:[164]

Otacheri l'�ra che com'frut in bras


l'�ra mi�j di Vincisl�u, chel barb�t
di so fi, di v�sis plen, robis da mas.

E chel cal sta cjacar�nt--i dis di Nas�t--


cun chel l� ca la un bon�ri aspi�t[165]
scjamp�nt e sfigur�nt i gil, a mur� l� zut.

Vuard�it par l� coma ca si bat il pet!


D�it n'ocj�da �ncja a l'altri, ca la fat
da la so man, cun tant di susp�rs, un j�t.

P�ri e misi�r son dal frans�is mal�t:[166]


la vita so 'san ch'� sporcja e visi�da;
par chel ch'ogn�n si sint tant disturb�t.

Chel s� ben tres�t e ca si ac�rda,


cjant�nt, cun chel ca la'l nas�n cuss� grant,
d'ogni virt�t'l veva plena la cu�rda[167]

e se dop'di luj re'l fos stat p� av�nt


chel z�vin che dav�u di luj l'�r' sint�t,
al�r da vas a vas[168] sar�s zut ben dut cuant;

chist d�zi no si pos daj fr�dis dal fant�t;


Jacu e Feder�c: ogn�n l'�ra re,
ma nis�n l'�ra com'l pari dot�t.[169]

Ca risp�nti di n�uf am�ndi rar'�


la probit�t umana, e cuss�'l v�u
chel ca la da[170], che da luj d'invoc� a'�.

�ncja'l Nas�n il me pens�j'l va, e nol m�u


cun chel �ltri, Pieri, che cun luj'l cj�nta,
che Pulia e Provensa za s�ntin dol�u.[171]

Tant mancu di so sim�nsa 'val sta planta,


Com'che p� di Beatr�s e Margh'rita
Costansa dal so omp'ncjam� si vanta.[172]

Jod�it il re da la semplice vita


sint�t l� bes�u, Rico d'Inghiltera:
a la so sim�nsa s� ghi va dreta

chel che fra chiscj'si sbasa fin in cj�ra,


e'l vuarda'n s�, l� Gulielmo March�is,[173]
par cuj Alesandria e la so gu�ra

plansi a fan Monfer�t e'l Canav�js.

Purgat�ri Cjant Ot�f

A �ra z� l'ora ca volta'l pens�j


daj navig�ns e gh'intener�s il c�u
tal d� ca'an salud�t i so am�s mi�j;

e che ogni n�uf pelegr�n di am�u


a spuns, se'l cjampan� al sint da lont�n,
ca par chel d� al pl�nzi ca l� cal m�u;

cuant che j� a sinti i provavi in van,


e a vuard� mi soj met�t un'alma
che'n pi� d'�si scolt�da sens f�va cun man.

Ch� riv�da, lev�t'a ogn�na palma,


a si'a met�t a fis� vi�rs l'Ori�nte
com'par d�z'ghi al Alt, �Altri no mi calma.'[174]

Cun granda devosi�n �Te lucis ante'


a'a suspir�t e cun s� dolsis notis
che subit estasi�t mi'a stu ante.[175]

Li �ltris pur, tant d�lsis e dev�tis,


a l'an compagn�da par dut l'�n int�j,
cuj vuj als�s ta li rodis p� altis.[176]

'Ng�sa ch�, let�u, i vuj al ver, a'� mi�j,


che'l vel a l� ad�s cuss� tant sut�l,
ch'il trapas�lu dentri l� tant liz�j.[177]

Jo'i'ai jod�t dut chel es�rcit gent�l


subit dopo, sidin�t, vuard� in s�
coma cal stes spet�nt, �mil e p�lit;

e jod�t i'ai dal alt vign� f�u e j�


doj �nzuj cun do spadis infog�dis
ma cu li so puntis rotond�dis s�.[178]

V�rs coma fue�tis ap�na nas�dis


'v�vin li v�stis, che da v�rdis pl�mis
dav�u mov�dis '�rin e svintul�dis.[179]

Un subit s� di nu'la poj�t l'�lis


e l'altri tal'altri orli ju l� zut,
cuss� che la zent tal mi�s t'jod�vis.
Il cjaf bi�ndu'n l�u i v�vi ben jod�t;
ma ta la musa'l vuli si smar�va
com'un si cunf�nt la ch'� tanta virt�t.

"Ogn�n dal grin di Maria ch�'l riva,"


la dit Sord�l, "par prot�si chista val
dal sarp�nt che fra puc u ch� al riva."

Al�r j�, plen di tim�u d'j�di stu tal,


volt�t mi soj'at�r e d�ngja tir�t
al me duce, trem�nt d'j�di'l riv�l.

E Sord�l, "Stu avalam�nt ni'a part�t


tra sti grand'�mbris; a l�u ghi parlar�n:
a si la godar�n a v�jvi scuntr�t."

Tre pas a mi'an part�t j� un puchit�n,


fin sot, e un i'ai jod�t cal mir�va
me com'che di cogn�simi'l ves murb�n.[180]

�ra l'ora che l'aria s'imbrun�va


ma no cuss� tant che tra'i sos e i mes
a no sclar�s se che prin a plat�va.[181]

Vi�rs me si'a fat, e j� vi�rs luj i'ai fat'l stes:


Gjudice Nin gentil, cuant ca mi'a plas�t
di j�di chi no ti'�ris cuj dan�s stes!

Il bi�l salud� no lu vin sig�r tas�t;


domand�t 'la dopo: "Cuant sotu part�t
da l'�ghis lont�nis[182] e ta stu mont vign�t?"

"Oh, par dentri di chej poscj' triscj'," i ghi'ai dit,


"i soj vu�j vign�t, e'i soj'n prima vita,
prin che, s� zint, da l'altra i vedi dir�t."

E com'ca'an sint�t se chi'ai dita,


luj e Sord�l un puc'ndav�u si son tir�s,
com'zent ch'un puc di smarim�nt sub�t'a.

L'un al mestri e l'altri a un daj sint�s


si'a volt�t, sig�nt: "Su, ven ch�, Cor�t!
cual ca l�'l vol�j di Diu'd�s t'jodar�s."

E 'l�r a mi: "Ti'as di'�sighi s� tant grat


a chel che dal alt cuss� ben al pl�ta
il so prin pars�, che l� no l� maj cjat�t,

cuant chi ti sar�s aldil� d'l'ond�ta


diz'ghi ca prej par me la me Gjov�na
la'nd� ch'ai'noc�ns risposta ghi'� data.

D'am�mi'crot so mari no'� p� buna


dop'che bandon�t vev'li f�sis bl�ncis
ch'� mi�j ch'encjam� br�mi, pu�ra femina![183]

Par via di ic cuss� ben si cap�s


cuant ch'in femina'l f�uc dal am�u'l dura,
se'l vuli nol'imp�a, o li palp�dis.[184]

No'I far� na s� bi�la sepult�ra


la vipera che'l milan�js'l met av�nt
com'cal var�s fat il gj�l di Gal�ra.[185]

Cuss� luj al diz�va, segn�t dut cuant,


tal so aspi�t, da chel just risintim�nt
ch'un bel puc entri'l so c�u'l zeva 'nflam�nt.

I me vuj, gol�us, st�vin tal cj�l cur�nt


fin la che li stelis a son p� t�rdis[186],
com'na roda che vis�n dal mi�s 'stin jod�nt.

E'l duca: "Fi�l, las� se chi ti vu�rdis?"


e j� a luj: "L�, a che tre flam�tis[187]
ca fan ardi dut il polo ta sti bandis."

Al�r luj a mi: "Che cuatri stel�tis


chi t'jod�vis stamat�na 'son la j�
e la ch'�rin ch�s son z�dis ch�stis."

Luj'l parl�va, e Sord�l la dit: "J�itu


la'l nustri 'vers�ri?[188] E la continu�t
als�nt il d�it ch� luj'l pod�s j�dilu.

Ta che banda che n�ja 'ten ripar�t


stu p�sul post val�t, a l'�ra chel madr�s,
forsi, ch'a Eva'l mangj� am�r ghi'a dat.[189]

Tra l'erba e fl�us al vegn�va chel mal stris�nt bas


ogni tant il cjaf o la sch�na volt�nt
e lec�nt com'nem�j ca si tegnin lis�s.

Jod�t no'ai, ne'i pol d�zi p� di tant,


com'che chej anzuj dal cj�l si son mov�s
ma mov�s si son, l'un a l'altri, la 'v�nt.

Ca sbat�vin li so verd'�lis ju'a sint�s


il sarp�nt, che svign� via i �nzuj'an fat,
e'n taj so poscj' subit svual�nt a son z�s.[190]

Il spirt ca si vev'al Giudice part�t


al so clam�, dur�nt dut cuant chel as�lt,
d'int�r di me nol veva i so vuj gjav�t.

"Che pa la flama ca to parta in alt


ti cj�tis tal vol�j tanta cera,
cuant ca bastar�s pal zi tal p� alt smalt,"

luj la tac�t, "se na nuvit�t vera


da la Val di Magra, o di l� vis�n
ti sas, d�zmila, ch'j�'i ven da che cjera."

L� i vegn�vi clam�t Corad Malsp�n;


no soj chel antic, ma da luj soj vegn�t:
i mes ghi'ai dat l'am�u che ch�'l ven p� fin." [191]
"Oh," i ghi'ai dita, "jo'i no soj maj zut
taj vustri pajs, ma 'nd� l'ese il post
che'n Europa cognos�s no son dal dut?

La fama ch'on�u ghi da al vustri post


fuart a cl�ma i vustri si�rs e contr�da
che p� che'i vis�ns i lont�ns la san pit�st;[192]

e'i vi z�ri che, se s�'i vaj di strada,


la vustr'onor�da zent no sufrir�
dal val�u da la so borsa e spada.[193]

Dir�t'a ot�n dal'usu e natura


che, encja se'l mont da trist cj�f stu�rt'l ten,
dreta a sta ta'un mont cal fa tant'p�ura." [194]

E luj: "'D�s va, che'l sol a poj�si nol ven


par ben si�t voltis tal li�t che il mont�n
cuj so cu�tri pi�'l cuj�rs e dur al ten,[195]

di m�ut che la to tanta bi�la opinion


tal mi�s dal to cj�f ti v�gni'nclaud�da
da cl�us p� gros che storis d'altris 'son,

se la corsa dal just[196] no ven ferm�da.

Purgat�ri Cjant Nonu

La concubina[197] di chel Tit�n antic


za tal barc�n dal'ori�nt s'imblancj�va,
al di f�u daj bras dal so am�t am�c;

di gj�mis la so front dut'a luz�va,


met�dis j�'n figura dal freit nem�l[198]
che cu la coda la zent al sbat�va;

e la not ca zeva s� a pas normal


doj'n dav�va fas tal post'nd� chi �rin
e'l ters za a cal�va e zeva a val;[199]

cuant ch'j�, che li pars d'Ad�m mi form�vin,[200]


vins�t dal sun, ta l'�rba mi soj sdraj�t,
l� 'nd� che ducjus sinc i si sint�vin.[201]

A prin d�, cuant che'l matut�n'l ven 'nunci�t


tant bunor�ta da la sisil�ta,
che d'ant�chi l�gnis si'a forsi recuard�t,[202]

e cuant che la nustra mins singar�ta,


p� da la cjar che dal pens�j mov�da,
'nta visi�ns c'an alc di div�n si buta,

tal sun mi'a par�t d'j�di, suspind�da


in alt, un'�cuila cun plumis dor�dis,
e par cal� pront'�ra la so al�da;
e mi par�va d'�si 'nd� ch'�rin st�dis
da Ganim�d bandon�dis li zens sos
cuant che rap�t l'�ra stat ta zonis altis.[203]

J�'i pens�vi: "Forsi chist'a raz�ns sos


par �si ch�, e forsi ta n'altri l�uc
no v�u part�ni s� cun che sgrifis sos."

Ma par�t mi'a che dop'�si zud'at�r un puc,


com'un lamp, ter�bil, j� a si lancj�s
e che me a mi rap�s s� vi�rs il f�uc.[204]

Ch� par�va che tant ic che j� i ard�s;


e s� cjalt l'�ra'l f�uc chi vevi 'magin�t,
ca la fat s� che il me sun si romp�s.

E com'che Ach�l stes si veva sve�t,


vuard�nt in ziru cuj vuj spalanc�s,
sens'sav�j ind� ca l'�ra capit�t,

dop'che la mari cul frut'ndurmid�t'n bras


da Chiron a Schir lu veva trafug�t,[205]
da'nd� che'i grecs a cj�ilu dop'�rin stas,

cuss� sve�t mi soj j�, e'l sun scjamp�t


mi'� dal cjaf, e rest�t i soj dut smu�rt
com'omp che, spaur�t, al sta l� dut glas�t.

In banda i vevi doma'l me cunfu�rt[206],


e za l'�ra alt il sol p� di do �ris,
e vi�rs il mar i vev'j� volt�t il sgu�rt.

Il me si�r 'la dit: "N'oc�r chi ti t�mis;


dati cor�gju su, chi stin za riv�nt:
no cal�, ma aum�nta li to fu�rsis.

Il purgat�ri l� la chi stin vuard�nt:


j�t la'l sbals ca lu circonda torot�r;
par l� si entra, par chel sclap la av�nt.

Bunor�ta, al cric� di stu d�, al�r,


cuant che l'�nima di dentri durm�'a
su'i fl�us che chel post[207] la j� an da dut'nt�r,

'na si�ra '� vegn�da, ch'a dit: �Soj Lusia:


las�it chi cj�li stu ch� cal sta durm�nt;
jud�lu'i vu�j cal p�si par� via.'

Sord�l cu l'�ltri gran formis rest�t 'sint,


ic a ti'a cjolt s�, e cul vign� dal d�
su � vegn�da, cun me dav�u segu�nt.

Poj�t a ti'a ch�, ma prin mi'an fat j�di


i so vuj, cuss� bi�j, ch'entr�da vi�rta[208];
ic e'l sun al�r son zus[209], chist ti'as da cr�di."

Com'omp ca no la p� d�bis par scorta


e cal cambia in cunfu�rt la so p�ura
dop'che la verit�t ghi ven scuj�rta,

cussi j�; e com'che p� ser�n na v�ra


il duca me mi'a jod�t, s� par chel sbals
si'a mov�t, cum me dav�u, vi�rs l'alt�ra.

Let�u, tu ti j�s ben com'che ta poscj' p� als


i parti'l me sogj�t, ma se cun p� art
lu'mplen�s, no marave�ti di stu sbals.

Si sin visin�s, e riv�s ta na part


da'nd� che chel che prin mi par�va rot
coma che un gran sclap un mur al ten vi�rt,[210]

ma jod�t i'ai na pu�rta cun tre scjal�ns sot,


di col�us divi�rs, ch'a ic a part�vin,
e un puart�j ch'encjam� nol f�va mot.

Com'i me vuj p� e p� si vierz�vin,


sint�t tal scjal�n p� alt jod�t a l'an
ma vuard�lu'n musa a no pod�vin;[211]

e una spada[212] nuda'l veva in man


ca riflet�va i rajs vi�rs nualtris,
che j� spes il cjaf i als�vi, ma inv�n.

"Diz�it subit s�: se vol�izu vualtris?"


luj a la scuminsi�t, "Cuj ca vi parta?
Vuard�it che'l z� s� l� dur: chist l�'un av�s."

"Na si�ra dal cj�l, di chist esperta,"


a ghi'a dit il me mestri, "puc p�'n av�nt
a ni'a dit: �Z�it s�: la ca'� la puarta'."

"Che ic ben vi guidi a vign� av�nt,"


cun bel fa il puart�j 'la di n�uf tac�t:
"al�r f�ivi av�nt, si'l vol�js s� tant."

E su'i sin zus; e tal prin scjal�n[213] riv�t,


di marmul blanc, cuss� net e l�mpit,
jo'i mi soj coma ta'un spi�li vuard�t.

Il sec�nt l'�ra tinz�t p� che scur�t,


di na piera gropol�sa, e s�cja,
e da tancju sclaps in lunc e'n larc sculp�t.

Il ters, in alt una grangr�sa macja,


d'un ros�stri flame�nt mi par�va,
com'che da un taj il sanc al scor e'l macja.

Ta stu scjal�n i so pi� al tegn�va


l'�nzul di Diu, tal'entr�da sint�t,
che pi�ra di diam�nt[214] a some�va.

S� par ch�scju tre scjal�ns a mi'a tir�t


volent�j'l duca me, diz�nt, "Domanda,
umil, daj 'mpedim�ns di �si liber�t." [215]
Ai so pi� but�t mi soj, dev�t 'v�nda:
di las�mi entr� i lu'ai implor�t
ma'l pet tre voltis prin mi'ai dat na bat�da.[216]

Si�t P in ta la front al�r mi'a tracj�t


cu la punta da la spada e "Lava ben
sti pl�is," 'la dit, "cuant che dentri to sos pas�t." [217]

Sin�za suta o �ncja sut ter�n


'l stes col�u'v�vin dal so vist�t, e lent
da sot di stu vist�t do clafs[218] al ot�n.

Un'�ra di oru e l'altra d'arz�nt:


prin cu la bl�ncja e dop'cu la z�la
sen ghi'a fat a la pu�rta che fat mi'a cont�nt.

"Se na claf un nol sav'r�s ben us�la,[219]


e stuarta'zar�s ta la sierad�ra,"
luj ni'a dit, "no si entra al�r ta sta sala.

Un'� p� buna, ma 'm�ndi da l'altra


oc�r d'art e d'inz�n prin ca si vi�rzi,
pars'che par sdif�'l grop tant a lav�ra.[220]

Da Pieri l'ai vuda, ca mi'a dita d'�si


p� pront a v�jla vi�rta che sier�da,
basta che la zent ai me pi� si sb�si."

La sacra puarta, dop'v�jla poc�da,


'la dit: "Entr�it, ma tegn�ivi ben necu�rs
che f�u'l torna chel che'n dav�u al vuarda." [221]

E cuant che f�u ta chej c�ncars dut stu�rs


i sp�guj a t�gnin di sta puarta sacra,
che di metal a son e tal sun son fu�rs,

S� tant no'a rugn�t ne mostr�t s� am�ra


la T�rpea, cuant che cj�lt ghi'� stat il bon
Met�l, par cuj a'� dop'rest�da magra.[222]

J�'i mi soj volt�t, at�nt, vi�rs il prin t�n


e �Te Deum laudamus' mi pareva
di sinti, un mist di sun dols e cans�n.

Na im�gin s�mil a mi rind�va


se chi sint�vi, com'ca sus�it a voltis
cuant che un a cjant� cul organ al va;

che si e no s'int�ndin li per�ulis.

Purgat�ri Cjant Decim

Entr�s i'�rin tal soj�r da la pu�rta


che pal mal d'am�u puc era us�da,
ch' j�di'a feva dreta la via stu�rta,[223]

dal sun sint�t i'ai ca vegn�va sier�da;


e s'j�'i ves i me vuj vi�rs di ic volt�t,
se scusa par stu fal sar�sia bast�da?

Su'i z�vin pa'un troj�t 'nta rocja'ntaj�t,


che da na banda a l'altra si mov�va,
com'onda ca va e dopo a ven d'un trat.

"Ch� a'� mi�j sta't�ns indul� ca si va,"


il me duca'la tac�t, "e t�gnisi
tac�s al mur c� a l� che'n dentri'l va."

Plan plan i vin cuss� dov�t als�si,


tant che prin la fetuta da la luna
a'� riv�da tal so j�t par poj�si,

che nu f�u dal sclap 'f�sin zus a la buna:


ma cuant che f�u sin riv�s, l�bars e vi�rs,
'nd� che'l mont in dav�u a si rad�na,

j� amondi str�c e ducju doj inc�rs


pa 'ndul� z�, si sin ferm�s ta chel plan
solit�ri p� che str�dis taj des�rs.

Dal'orli dal strapl�mp, ca l� puc lont�n,


al pi� di che alta riva ca va'n s�,
tre voltis misur� si pos'l cuarp um�n;

Tant'n c� che'n l�'l me vuli'l vuard�va s�,


tal flanc di destra e ta chel di sinistra,
e cuss� �ra par dut'sta curn�s ca su.[224]

Las�'i v�vin'ncjam� fers i pi�'n cj�ra


cuant ch'i'ai jod�t che che riva dut 'nt�r,
che ripida'n sal�ta a no era,

ma'era'nv�nsi di marmul candid e si�r


d'int�js s� ben orn�s che ne Policl�t
ne Natura di mi�j 'n d�n atorot�r.

L'�nzul che'n cj�ra l� vegn�t cul decr�t


da la pas par s� tant timp lagrim�da,[225]
che'l cj�l a vierz�va dal so lunc divi�t,

dav�nt ni'era in forma rafigur�da


ta'un int�j cal veva di grasia tanta
da par�j im�gin di v�us dot�da.

Zur�t si var�s che �Ave!' 'l ves dita,


pars'che ch� l'im�gin pur di che s'jod�va
che'l grant am�u'a vi�rt cun cl�f ad�ta;

e dal f� chista ca diz�s 'par�va,


�Ecce ancilla Dei,' ta la maniera
ch'un stamp la cera a t�n e tegn�va.
"N�sta fis�ti dom'ta na fig�ra,"
'la dit il me bon mestri, e lu'ai sint�t
da che banda 'nd� che'l so c�u a l'�ra.

Par chel zir�t i'ai j� i vuj, ch'an jod�t


dav�u di Maria, da 'nd� cal parl�va
chel che fin u ch� a mi veva mov�t[226],

un'altra storia che la rocja'cont�va;


par chel, pas�t Virgilio, mi soj fat pres
par che'l me sgu�rt d'j�dila ben'l vol�va.

A l'era intaj�t l� tal marmul stes


il cjar, da nem�j tir�t, cu l'arca santa,
ca si t�m par comp�t che Diu nol d�s.[227]

L� in front a era zent, e duta cuanta,


spart�da in si�t c�rus, a doj daj me sens[228]
d�zghi par�va, "�co,sta zent'a cjanta."

In chista maniera, al fun dal'ins�ns


che imagin�t l'�ra, i vuj e'l nas
dal s� e dal no di discors '�rin plens.

'Ndav�nt ghi zeva di stu bened�t v�s,


bal�nt mi�s disvist�t, e l'�mil salmista,[229]
e p� e mancu re l'era 'd�s stu paj�s.[230]

Di front di David, in plena vista


ta'un barc�n di un pal�s, Micol 'vuard�va
com'femina dolor�da ma trista.[231]

Mov�t mi soj l� che'l sgu�rt mi tir�va,


l� ch'j�di i pod�vi un'altra storia
che di dav�u di Mic�l s'ilumin�va.

Figur�da ch� era l'alta Gloria


dal gran Rom�n[232] cal veva s� tant val�u
che sist�t 'la Gregorio'a la gran vit�ria.

I staj parlant di Trajan, l'imperat�u;


e na vedul�ta a era l� al fren[233]
dut plena di lagrimis e di dol�u.

Dut int�r il post l'era pest�t e plen


di cavaler�s, e tal'�ru l'�cuilis
sor'di l�u il vint'l mov�va cun vaev�n.[234]

La puar�ta, ta stu bac�n d'im�ginis,


"vendich�imi, sj�r," d�zi a par�va,
"pal me frut�t mu�rt; t'j�s li me l�grimis."

"'D�s speta," luj risp�ndighi'l some�va,


"fin ch'j�'i t�rni." E al�ra ic: "Sj�r me,"
com'una che tant dol�u a sufr�va,

"e si no torn�is?" E luj: "Chel par me


t'judar�." E ic: "S'altri a fan dal ben
se ti z�via, se il to us�t a no l�?" [235]

Al�r luj: "Dati cunfu�rt; ben mi convi�n


fa'l da fa, e nis�n, prin, di ch� mi gj�va;
cuss�'l vou'l just, e la piet�t mi rit�n."

Chel ca no la maj jod�t roba nova[236]


a la produz�t stu vis�bil parl�,
cal par stran pars'che par nu l� roba nova.

Mentri ch'j� mi la god`evi a cjal�


s� tanti fig�ris di asi�ns �milis,
e'l gust che'l so fabri'l veva d'j�dilis l�.

"�co, par c�; ma di m�visi 'son l�ntis


st'�nimis," mormor�nt'l z�va'l poeta:
"scju ch� ni far�n j�di l'altri scj�lis."

I me vuj, che sta roba 'mir�vin duta,


par j�di nuvit�s, che tant ghi pl�sin,
vi�rs di luj volt�s si son, a la svelta.

I no vu�j per�, let�u, ca ti m�ncin


i to bojs prop�sis par z� a sinti
com'che Diu'l vou che i d�bis si p�jn.

Tal coma da la pena puc f�rmiti:


p�nsa a se ca segu�s, p�nsa ch'al p�su
dut'l mal cul gran jud�si'l zar� a sm�ti.

J�'i'ai tac�t: "Mestri, se ch'j�'i j�t che'n su


al ven vi�rs nu, a no som�jn pers�nis,
e no saj se che tal j�di mi ven s�."

E luj a mi: "Li condisi�ns tant gravis


dal so turm�nt a bas li fan sta'n cjera,
s� che'i me vuj sig�rs no'�rin stas d'j�dilis.

Ma vu�rda fis l�: 'd�s ti p�ria vera


d'j�di se che di sot di chej claps a ven?
d'j�di za ti pos com'ca fan gu�ra."

Pu�rs cristi�ns, che di superbia'n vejs a plen


e che'i vuj da la mins vu�rps ju vejs, s� tant
muj i sejs di z� l� ca no vi convi�n,

che di �si caval�is no z�is maj pens�nt,


nas�s par form� l'ang�lica pav�a
che sens'on�us e b�s vi�rs il just'va svual�nt!

E'nt�nt che'l vustri spirt in alt'l svualas�a,


beste�tis i sejs in stat imperf�t,
com'vi�r ca le'ncjam� ca s'impav�a.[237]

Coma par sost�gni un sol�r o tet,


imple�da ogni tant una figura
a si j�t ca un�s i zen�j al pet,
ca fa di se che ver no l� na p�na vera
n�si'nta chel ca la j�t; e cuss� fas
chej i'ai jo jod�t, cuant ch'ju'ai jod�s cun cura.

Ver l� che p� o mancu '�rin contr�s


sec�nt ca v�vin p� o mancu'n schena;
e chel che p� pasi�nsa'l veva taj so �s,[238]

planz�nt d�zi'l par�va: "Basta p�na!"

Purgat�ri Cjant Undic�sin

"O pari nustri, che la s�'n alt ti stas,


par n�ja limit�t, ma p� par am�u
che paj prin efi�s[239] di la s� ti'as,

cal s�di lod�t'l to n�n e'l to val�u


da ogni creatura, com'ca va ben
di dizighi grasis al to bon vap�u.[240]

Ca vegni pur vi�rs nu la pas dal to r�gn


che fin a ic i no pod�n par int�j,
s'ic no ven, nencja cun dut il nustri'nz�n.

Coma che i to �nzui dut il so vol�j


a te lu sacr�fichin, cjant�nt os�na,
cuss� ca f�din'i �mis dal so pod�j.

Com'i'altri d�s dami 'ncja vu�j la m�na,


che sensa di che ta stu desert �rit
'n dav�u'l va chel che di z�'n dav�nt s'af�na.

E coma che nu il mal chi vin sufr�t


a ducj'ghi perdon�n, tu pur perdona
par bont�t, sensa vuard�'l nustri merit.

La nustra virt�t, ca no'� tant buna,


n�sta pruvin� cul vecju'vers�ri,
ma cjoigh'la da luj che tant lu spir�na.

Ma, caro si�r, chist'ultin desid�ri


no lu vin par nu�ltris, ca no ni oc�r,
ma par chej ca ghi sar� neces�ri." [241]

Bojs aug�rs par l�u e par nu dut at�r


pre�nt scju ch� a zevin sot chel p�js grant
che ogni tant ta'un brut sun ni ven int�r.

Sufr�nt turm�nt, chi p� chi m�ncu[242], av�nt


a z�vin, e'n su, fin ta la prima curn�s,
il cjal�n dal mont u ch� plan plan purg�nt.

Se di l� sempri ben da nu a si d�s,


di l� par nu di d�zi e fa ben 'p�din--
no?--chej ch'an al vol�j 'na buna rad�s.[243]
Il so aj�t ben li p�cjs ni l�vin,
ches part�dis ch�, s� che purs e liz�js
ta li r�dis stel�dis z� f�u 'p�din.[244]

"Se gjust�sia e piet�t vi cj�lin il p�js


si che s� i pod�dis ben move l'�la,
e z�'n s� secont i vustri desid�is,

mostr�ini par cuala man vi�rs la scj�la


p� curt'� la strada, e sa'� p� d'un pas,
cual'�se che mancu ripid al scala?

Ch� chist che cun me'l ven, dav�u d'un pas,


cargu da la cjar d'Ad�m ca lu vist�s,
di z�'n s� a mal'v�ja'l ral�nta'l pas."

Li so per�ulis, torn�dis a ch�stis


che chel che j�'i segu�vi dit al veva,
no si sa da cuj ch'�rin st�dis d�tis;

ma dit l� stat: "A destra pa la riva


cun nu vegn�it, e i cjatar�is il pas
che scal�'l pol encja persona viva.

E se d'j�di'n su stu clap no mi limit�s,


che'l me fa da gran bac�n al doma
e il me cj�f mi fa t�gni am�ndi b�s,

chist ch'encjam�'l vif, e nis�n lu clama,


par j�di si lu cogn�s lu vuardar�s
e par f�ighi d�u dal p�is chi vin 'ns�ma.

Lat�n[245] i'�ri e fi d'un gran tosc i sar�s;


Gulielmo Aldobrandes me pari l'�ra;
se cognos�t lu v�js, i no savar�s.

L'ant�c sanc e la nobilt�t int�ra


daj me grancj' mi v�vin fat s� arogant
che, maj pens�t a nustra mari cj�ra,

dispi�t mi feva ogni omp cuss� tant


ch'a mur� soj zut; coma, i San�is lu san
e lu sa a Compagnatic ogni fant.

J�'i soj Ombert; e no doma a mi d�n


mi'a la rog�nsa fat, ma'i me par�ncj' pur
da ic a son stas inviscj�s tal mal�n.

E ch� mi tocja al�r part� stu p�js dur,


par ic, si che Diu'l resti sodisf�t,
si no da vif, da mu�rt lu parti di sig�r."

Int�nt chi scolt�vi i'ai'l cjaf'n j� sbas�t;


e un di l�u, no chistu cal parl�va,
si'a stuarz�t sot'l p�is ca lu tegn�v'intrig�t,

e jod�t mi'a e, cognos�t, mi clam�va,


tegn�nt i vuj cun tant'fad�ja fis
sul me cjaf bas che cun l�u si mov�va.

"Oh!" ghi'ai al�r dit, "no s�tu Oder�s,


l'on�u di Gubio e l'on�u di che art
che 'lumin�[246] clam�da'� a Par�s?"

"Fradi," 'la dit, "a r�din[247] in p� gran part


li t�lis pitur�dis da Franc Bologn�is:
l'on�u l� ad�s dut so, e me in part.

I no crot chi sar�s stat cuss� cort�is


mentri chi viv�vi, pal me vol�j grant
dal'ecel�nsa ch'�ra taj me pens�is.[248]

Il f�o ch� si p�ja par �si s� rog�nt;


e ch�'ncjam�'i no sar�s sa no fos stat
che, pod�nt pecj�, a Diu'i'ai vuard�t'av�nt.[249]

Oh se sb�sa ch'� l'umana podest�t!


Cuant puc che'l vert ta la pica al dura,
sa no riva la grosol�na et�t.[250]

Crod�t'l veva Cimabue ta la pitura


di �si'l mi�j, ma 'd�s Giotto l� p�'n alt
e la fama di chel a'� in j�, p� scura.

Cuss� l'un al altri Guido a ghi'a cjolt


la gloria da la lenga; e forsi l� riv�t
chel ch'ai doj f�u dal nit ghi far� fa'un salt.[251]

La fama dal mont no � altri che flat


di vint, cal tira prin ch� e dopo l�,
e, cambi�nt banda, cun altri non'l ven clam�t.[252]

Se vous var�tu'n p� se vecja si mola


la to cjar, che si ti fos muart
prin che "schej�s" e "papa" ti ves las�t l�,

di ch� a mil �is? Ca son p� curta part


dal sp�siu eterno, che'l movi da li s�is
al sircul che p� tars tal cj�l'l ven tu�rt.[253]

Chel cal cjam�na cuss� lent, com'ch'jod�is,


ch� dav�nt, lu plaud�va Toscana duta;
e'd�s a Siena 'p�na'un murmur lu sint�is,

ind� che si�r l'�ra cuant che distr�ta


la rabia di Firense'� stada, ca era
n�bil ind� che ad�s a'� puta.

La vustra fama'� com'erba'n cjera


che'l col�u a cambia, e chel[254] la sbiad�s,
s� che f�u'ven cruda e s�cja da la cjera."

E j�: "Diz�nt cuss� ti m'incor�gis


a �si �mil e a disglonf�'l me mal�n:[255]
ma cuj l'ese chel cun cuj ti parl�vis?"
"Chel," a la dit , "a l� Provens�n Salv�n;
e ch� l� pars'che presuntu�us l� stat
di part� Siena duta'nta la so man.

Cuss� l'�ra e s�'l v�, maj ripos�t,


dop'ca l� mu�rt: cu la stesa mon�da
si p�ja chel che di l�'l veva mas'aus�t."

E j�: "Se chel spirit cal speta'n banda,


prin di pent�si, l'�rli da la vita,
ca j�'l sta e nol ven ta sta sbals�da,[256]

se'l bon pre� aj�t a no ghi parta,


prin ca pasi tant timp cuant ca la viv�t,
com'�s'che ch� conced�t ghi'� stat di sta?"

"Cuant ca l'�ra plen di Gloria cujerz�t,"


a la dit, "dut l�bar tal Cjamp di Siena,
cop�nt la so verg�gna, a si'a met�t;

e l�, par tir�'un so comp�j f�u di pena


cal sufr�va ta na pres�n di Carli,
a trem�'si'a riduz�t par ogni vena.[257]

P� i no dis, e scur i saj chi parli;


ma no pasar� tant timp, che'i to vis�ns
ti lu far�n ben cap�[258]; ma las�n l�.

E chist'opera a ghi'a cjolt chej cunf�ns.[259]

Purgat�ri Cj�nt Dodic�sin

Di pari pas, com' nem�j ca van al z�uf,


j�'i zevi cun che anima carg�da
fin che pal bon mestri or'�ra d'alc di n�uf;

e 'l�r 'la dit: "L�siu e fa p� strada


che ch� a pi� o'n car�ta si si r�ngja;
chel cal pos, bes�u si j�da av�nda.[260]

�comi al�r 'ndres�t, com'chel dongja


al voleva, encja se il me pens�j
bas e �mil a Oder�s ghi 'era dongja.[261]

Mov�t mi'�ri, e'i segu�vi volent�j


i pas dal me maestro, e j� e luj
zvels i z�vin cul pas amondi liz�j;

e luj mi'a dit: "Volta pur in j�'i to vuj:


ben ti far� e sinti tant p� sig�r,
d'j�di se ch'� sot daj to pi�, cuj to vuj."

Com'par che'l so recu�rt nol resti tal scur,


li lastris insima daj pu�rs soter�s
sens a'an di se ch'�rin prin da z� tal dur,[262]

'nd� che tanti voltis si resta turb�s


da li spunz�dis ca dan li mem�ris,
ma dom'i p� p�os'v�gnin ben spiron�s;

S� mi son l� par�dis[263], ma p� bi�lis


secont i diz�ns ritr�s, e figur�s
tal troj che su'l zev'ta stu mont, pa li bandis.

Jod�t i'ai chel che fra ducju i cre�s


il p� n�bil a l'�ra stat[264], j� dal cj�l
ch�'n banda saet�nt col� fin a bas.

Jod�t i'ai Briareus, che da'un folc dal cj�l


impir�t, distr'�t l'�ra ta st'altra part,
in cjera, cun dut il p�js dal mortal gj�l.

Jod�t i'ai Timbreus, Pallade e Mart,


'ncjam� arm�s, di so p�ri ducj' at�r
ca mir�vin i tocs[265] daj Gig�ns, ogn'un mu�rt.

Jod�t i'ai Nembr�t[266], ai pi� da la gran t�r,


na vura spierd�t, che chej'l vuard�va
che rog�ns com'luj stas' �rin a Senror.[267]

O Niobe, che'l to sgu�rt'l sufr�'l mostr�va,


com'ch'jod�vi ben segn�t ta la strada,
tra si�t e si�t fi�j, ch'ogn�n ghi mancj�va.[268]

O Saul, com'che ta la so stesa spada[269]


mu�rt i ti par�vis ch� a Gelbo�,
che dop'no'a sint�t ploja ne ruz�da!

O mata d'Aragna, s� j�'i jod�vi te


za mi�za ragna, dul�nt 'nt� li pes�tis
dal lav�ru che tant puc zov�t a ti'�.[270]

O Robo�m[271], ca no par chi ti min�cis


ch�'l to dis�n, ma cun to grant spav�nt,
un cjar lu parta'n alt, e nis�n lu segu�s.

Al mostrava 'ncjam� il dur pavim�nt


com'ch'Alme�n a so mari ghi'a fat tant
cjar paj�'l maldestin�t adornam�nt.[272]

Al mostrva com'che'i fis si son fas av�nt


e but�s su Senach'rib dentri'l templi,
e com'muart l'an las�t li, da chel ist�nt.[273]

Al mostr�va'l cad�var e'l mac�l, l�,


fat da Tamiri, cuant ch'a Cir ghi'a dit:
"Sanc ti bram�vis, cuss� b�jf chel sanc ch�." [274]

Al mostr�va com'cal scjamp�va, stup�t,


ogn'As�ro, dop la muart di Olof�rnis
encja'l cuarp, smembr�t, l� c'l'�ra stat culp�t.[275]
Troja 'jod�vin'n sin�sa e cav�rnis:
O Ili�n, cuant ca ti mostravin bas e vil
sot daj nustri pi� chisti im�ginis!

Cuj di pin�l l'�se stat mestri o di stil


da pod�j pitur� st' �mbris e linis
ch'amir� far�sin un inz�n sut�l?

Muars i muars e vifs 'par�vin i vifs, vi dis:


mi�j di me no'an chej che'l ver 'an ch� jod�t,
fin chi tegn�vi in bas il cjaf e sp�lis.[276]

Insuperb�vi pur, vualtris dapard�t,


fi�j di �va, e no st�it z� a cjaf bas,
sin� i z�is a j�di'l vustri cjam�n brut![277]

At�r dal mont si'�rin za inoltr�s


e'l sor�li l'�ra za tant p�'n alt zut,
chel me pens�j sovrac�ric no lu stim�s.

Cuant che chel dal sgu�rt sempri'n dav�nt tind�t


al zeva, la tac�t: "Il cjaf ten als�t;
no ti'as p� timp di z� cuss� spierd�t.

J�t chel �nzul l� ca l� dut prepar�t


par vign� vi�rs di nu; j�t l� ca torna
la tersa z�vina[278] dop'vej il d� jud�t.

Di river�nsa dut il so fa'l adorna


ca par che dil�t'l vedi d'invi�ni s�;
pensa che chistu d� maj p� a nol torna!"

Ben us�t i'�ri al so m�ut di d�zmi s�


di no sta a pi�rdi timp, s� che di chel
p� n'ocor�va chi lu vuard�s di bas'n s�.[279]

Vi�rs di nu al vegn�va chel �nzul bi�l,


dut di blanc vist�t, e'n musa t'jod�vis
com'ca trem'a prin d� na steluta dal cj�l.

I bras 'la prin vierz�t, e dop'li �lis:


e 'la dit: "Vegn�it: i scjal�ns son vis�n:
a'� f�sil orm�j zi s� par sti scj�lis.

A stu inv�t am�ndi pus a v�gnin:


O umana zent, par z�'n s� nas�da,
pars� c�litu j� cul prin vintul�n?

Men�t ni'a'nd� che la rocja era taj�da:


ch� mi'a bat�t li �lis ta la front,
promet�nt chi var�s vut buna strada.

Com' ch'a man destra, par z� s� ta chel mont


indul� ca'� la glisia ca domina
l� ben guid�da 'ns�ma dal Robac�nt,[280]

a ven rota un puc la granda riv�na


par via da scjal�ns fas taj timps pas�s
cuant ch'a fa'i cons la zent '�ra p� buna;[281]

Il gran riv�n'l ven cuss� mancu dret che a bas


'nd� che r�pid'l cola dal'altri zir�n;
ch� e l� si ven lo stes dal alt mur fre�s.[282]

Volt�s chi'�rin par z�'n s�, chista cans�n,


�Be�ti pauperes spiritu!' vin sint�t
cun vous che dolsis cjant�vin e ben�n.

Ahi cuant difer�ns ca son scju sbocs in dut


di chej da l'infi�r! U ch� bi�li cans�ns
ni comp�gnin, e l� si l�gnin di dut.

Orm�j i mont�vin su paj scjal�ns sans,


e tant p� liz�j d'�si mi par�va
sin� taj plans che za par�vin lont�ns.

'L�r j�: "Mestri, dis, se p�is ch'int�r mi steva


si'aja gjav�t da me, che cuasi no sint
p� la fad�ja che prin strac� mi feva?"

E luj: "Cuant che'i P ch'encjam� ti stas sint�nt


inta la to front, encja se debul�s,
a no ti sar�n p� par nuja pres�nt,

ti sar�n i pi� dal bon volej tant vins�s,


che no dom'no fad�ja no sintar�n,
ma plas�j var�n d'�si'n motu tegn�s."

Al�ra i'ai fat j� coma chej ca van


cun alc tal cjaf sensa sav�j ca lu'an
fin che sens d'altris sospet� a ju fan;

s� che par sigurs �si si j�din cu la man,


ca sercja e cj�ta, e a fa'l compit
che di solit a son i vuj ca lu fan.

E us�nt da la man destra ogni d�it,


doma s�is da li l�teris i'ai sint�t
ta la front che chel da li clafs'l veva scrit:

e che vuardant'l me duca 'la surid�t.

Purgat�ri Cjant Tredic�sin

Riv�s i'�rin insima da la scj�la,


'nd� che pa la seconda volta si s�a
il mont che par�nt in su al dism�la:[283]

u l� streta na curn�s a si l�a


int�r da stu paj�u, coma la prima;
doma che'l so arco p� svelt si pl�a.[284]

Sen u l� a non d� e nencj'anima;


nut e crut ch� l'�ra il z� dapard�t,
cul col�u daj claps chi z�vin ins�ma.

"Se par domand�, stu post i vin sielz�t,"


al razon�va'l poeta, "i'ai p�ura
ch'a lunc i restar�n ch� ch'si vin met�t."

Fis�t 'la dop'i vuj l� che'l sol l'�ra;


us�nt la so destra coma il centri,
'la 'l�r zir�t la so banda sinistra.

"O lus buna, cun fede in te i �ntri


che pal cjam�n just tu i ti ni gu�dis,"
'la dit, "secont il to vol�j, chi dentri.

Lus ti ghi das al mont, e ti lu scj�ldis:


sa no'� altra raz�n ca si punta,
ch'a nu ni s�din sempri i to rajs gu�dis." [285]

Cuant che par ca di c� un mi�r si conta,


altrit�nt par di l� nu'i'�rin za zus,
sv�ls, pars� che la voja ni'�ra pronta;

e ca svual�vin vi�rs di nu ju vin sint�s,


ma no jod�s, chej spirs ca z�vin 'nuncj�nt
di fasi vis�ns dal banc d'am�u, ducjus.

La prima v�us ca'`e pas�da svual�nt,


�vinum non habent,' as�j fu�rt a'a dit,
e'l stes la vin sint�da d�zi da'n dav�nt.

E prin ca no si sint�s p� stu spirit,


che via'l zeva, 'n'altri �I soj Orestis'
l� pas�t sig�nt, e via ca l� part�t.

"Oh," i'ai dit, "pari, se v�us soni chistis?"


E com'ch'j�'i domand�vi, �co il ters
cal dizeva: �Am�it i vustri nem�s.'

E'l bon mestri: "Chist'� na v�scja che vi�rs


la colpa da l'invidia a sbat, ma a ven
dal'am�u'l cor�n che sta sc�ria'l cuj�rs.

Dal rum�u contr�ri al vou �si fren:


ti lu sintar�s i crot, par me av�s,
prin che dal pas dal perd�n t'j�dis il sen.

Ma ten il to sgu�rt par chist'aria ben fis,


e chi'n dav�nt zent sint�da t'jodar�s
e ducjus a'an vi�rs la rocja li schenis."

P� che maj i me vuj si son spalanc�s;


e'n dav�nt jod�t i'ai ombris cun mant�j
ca �rin coma na pi�ra color�s.[286]

Un puc p�'n front si �rin visin�s a chej,


ch'i'ai sint�t sig�: �Maria, ora par nu'
e Michel'e Pier e Ognis�nt daj cj�l.'
No crot ch'encjam� sedi'n cj�ra, ca s�,
omp cuss� dur, ca nol sar�s stat tocj�t
dal dol�u par chel ch'i'ai dop'jod�t la j�;

ch�, 'p�na chi soj vis�n di l�u riv�t,


e ogni so s�st ni'� stat di l�u ben clar,
l�grimis di dol�u mi'an daj vuj col�t.

Vist�s par�vin cun stras da pesot�r,


e'un tegn�nt l'altri s� cu li so sp�lis,
e'l mur a ducjus ghi feva da sch�na:

cuss� chej vu�rps che di robis'n dan p�cis,


ai perd�ns[287] si'u jot ch'aj�t a dom�ndin
e l'un cal sb�sa'l cjaf su un'altri t'j�dis,

ch� a la piet�t d'altris si disp�nin


e no doma pal sun da li per�ulis
ma pur pa la vista che tant a br�min.

E com'che'l sol nol zova a zens vu�rbis


s� pur cun st'�mbris ch�, che di l�u i dis,
il cj�l nol vou che la so lus[288] ju bened�s;

ma'a ducjus un fil di fi�r ghi sb�za li s�is


e ghi li cus, com'che a'un salv�di
si fa par cal st�di calm�t cu l'�lis.

Zint av�nt, mi par�va d'uf�ndi,


vuard�nt i �ltris sensa �si jod�t:
dal me bon cons�j i'ai volut 'l�r dip�ndi.

Luj a v�lu 'la cap�t il me sgu�rt mut;


no la per� spet�t la me domanda,
ma la dit: "Parla pur, ma cl�r e curt�t."

Virgilio a mi vegneva da che banda


da la curn�s 'nd� che col� ti p�dis
pars'che 'ncoron�da no'� da sponda;

a man sanca i'jod�vi che �nimis


dev�tis che pa'l'or�bil cusid�ra
l�grimis col�vin ta li mos�lis.

Volt�t m'soj a l�u e "O zent sig�ra,"


i'ai scuminsi�t, "di j�di chel alt lum�n,[289]
che, bes�u, il vustri desid�j'l cura,

s� che li p�cis par grasia si n�tin


da la vustra cosi�nsa, cuss� che clar
il flun da la vustra mins par ic i'j�d�n,

diz�imi, che stu plaz�j a mi'� cj�r,


se ch� cun vu a'� anima latina;[290]
che forsi ghi zar� ben s'a mi'ap�r." [291]

"O fradi, ogn'�na'� sitad�na


di na sit�t vera, ma tu ti int�ns
sa viv�s in Italia pelegrina." [292]

Chistu, a mi par, a mi'a vegn�t a mins


zint p� vis�n d'ind� che la v�us 'vegn�va,
'nd� che mi�j 'sint�vin i me muvim�ns.[293]

Jod�t ch� i'ai pur un'ombra ca spet�va,


dal aspi�t; e s'alc�n'l vol�s dizi �Coma?',
la barba com'un vu�rp in su a lev�va.

"Spirt," i'ai dit, "che par z�'n s� te'i ti sas dom�,


se tu'i ti sos chel ca mi a rispund�t,
dizmi dal post o dal n�n ca ti n�mina."

"J�'i eri Sen�is," e com'chi ti'as jod�t


cun st'altris i n�ti ch� la me mal vita,
pre�nt cun l�grimis chel cal pol fa dut.

Savia no eri encja se Sapia'n vita


mi clam�vin; i'eri daj dans daj altris,
p� che da la me furtuna, contenta.

E par ch'j� busi�ra i soj no ti cr�dis,


scolta si'eri mata coma chi ti dis,
za cuant ch'in j� al zeva l'arc daj me �js.

Zus'�rin i me citad�ns vi�rs Colis[294]


e l� vis�n riv�s '�rin cuj so nem�s,
e pal vol�j di Diu'i diz�vi prej�ris.[295]

In rota li me zens'son zudis, am�ris


tal so scjamp�; e jo jod�nt la cjasa,
un gust tant grant i vevi a j�dilis,

ch'i'ai als�t cun tant dispr�s la me musa


sig�nt a Diu, �Di te no'ai p�ura!',
com'il p�or mierli ch'in plen unvi�r l'�usa.[296]

P�s i'ai vol�t fa cun Diu na vura


vis�n da la fin; ma'ncjam� a sar�s
la me penitensa am�ndi dura

sa no fos che a pre� par me'l var�s


Pier Petin�r ta li so sant'orasi�ns,
che gran carit�t 'an vut paj pecj�s mes.

Ma cuj sotu che di nustri condisi�ns


ti vas domand�nt e chi ti'as i vuj vi�rs,
com chi crot, e rispir�nt ti das raz�ns?" [297]

"I vuj," i'ai dit, "mi vegnar�n 'ncja 'mi cj�ls,


ma par puc timp, ch� nin�n'� l'of�sa
ca'an fat par �sisi cun invidia riv�ls.

Tant p� granda a'� la p�ura ca'a z�


l'anima ma dal turm�nt ca l� la sot,[298]
che z�' cargu di la j� a mi pesa."
E ic: "Cuj duncja ti'aja part�t da sot
ca s� da nu se di torn� ti pensis?"
e j�: "Chist ca l� cun me e nol fa mot.

Vif i soj; e domandis ti pol f�milis,


spirit el�t, se tu ti vous chi fedi
alc par te ta li contr�dis mortalis."

"Oh, chist'� p� nova che maj sint�t i vedi,"


'la dit; "gran s�n a'� che Diu ben ti v�u;
dal to pre�'i zar�i al�r a godi.

J� pur ti pr�j, par chel che p� ti'as in c�u,


che se maj ti mes pi�'n ta la Toscana,
ai m�s dizghi che par me n'�c�r vej d�u.[299]

Tu ti ju jodar�s tra che zent vana


che a Talam�n a spera, e a pi�rt
p� speransa si no di cjat� Diana;[300]

ma p�'l pierdar� ogni capit�n espert." [301]

Purgat�ri Cjant Cuatordic�sin

"Chist'cuj l'�se ch'at�r dal nustri mont al zira


prin che la muart il volo ghi vedi dat
e'i vuj al vi�rs cuant cal v�u e al si�ra?"

"Cuj, no saj; ma'i saj che bes�u no l� riv�t:


dom�ndigh'lu, tu che p� t'ghi sos vis�n
e par cal parli d�ighi un bon benriv�t."

E doj spirs, l'un a l'altri faz�nt inch�n,


di me a parl�vin l� a man dreta;
cul musu als�t, par d�zmi, dal bas ch'�rin,

e un la dit: "O anima che duta


'nsi�mit cul to cuarp pur vi�rs il cj�l ti vas,
cons�lini, d�zni, che tant n'impu�rta:

da'nd� i v�ntu e cuj sotu, chi ti ni fas


s� tant marave� da la to grasia,
com'chel che maj si pensar�s cal capit�s?"

E j�: "Par mi�za Toscana'l scor via


un flumiz�n[302] cal nas a Falterona,
e sent m�is di perc�rs a no lu s�sia.

Di che bandis l� i parti sta persona:


d�zvi cuj chi soj a sar�s parl� 'nv�n
che'l me n�n'ncjam� tant a nol suna."

"Se tal to'ntindim�nt i me pens�js 'van,


com'ca var�sin," a la 'l�r minson�t
chel di prin, "tal'Arno i to pens�js a stan."

L'altri ghi'a dit: "Pars� a l'aja plat�t


stu ch� il n�n dal flun che par l� al scor,
com'che l'omp'l fa cun chel ch'lu ten disgust�t?"

E'l spirt che da rispundi'l veva, al�r


cuss� si'a sdebit�t: "No saj, ma ben d�gn
da mur� l�'l n�n da la val ca la dit'l si�r;

ch� di l� ca t�ca, 'nd� ca l� dut plen


chel mont alp�n[303] che tronc�t l� da Pel�u
che ta pus poscj'l pasa p�'n l� di chel sen,

fin'nd� che par rist�ru si da'n dav�u


dut chel che l'alt cj�l dal mar a suja s�
par d�ighi ai fluns se[304] che dopo a va cun l�u.

Virt�t ven com'nem�ga bandon�da s�


da ducjus, com'madr�s, o par mal�ra
dal post, o pal v�si ca ju sburta'n s�:

si'� che cambi�t'an la so natura


chej ca vivin ch� ta sti v�lis pu�ris
ch'ogn'un, stre�t, al par cambi in pi�ra.[305]

Tra brus purs�s, che p� m�ritin glandulis


ch'altri da mangj� pa la zent p� ad�t
par prin tal so pu�r fos�l al scatur�s.

Vign�nt j�, Botul�s[306] al ten insuri�t,


ca rugnin p� che dal so stamp si dizar�s,
e da l�u cun dispr�s il cjaf 'l ten zir�t.

E j� cal ven; e p� sglonf ca si fa luj stes,


tant p�'l cjata che'i cjans si fan lupos
stu pu�r jet cal pasa par scju poscj' mal'd�s.

E zint j� ta scuri g�lis dop'ti lu jos


'nd� cal scuntra volpis cuss� imbroj�nis[307]
che tim�u no'an ch'altri'ng�n f�ighi ghi pos.

No'mpu�rta s'altri'l sint[308], ch'j� lo stes i dis


e'a chistu[309] bon ghi sar�, se'n mins al ten
se cal disgr�pa'l spirt di robis veris.

Jo'i j�t to nev�ut che p� av�nt ben'l ven,


cjasad�u di chej lupos[310] ta la riva
dal n�bil flun, e'a ju'mpaur�s a plen.

Al vent la so cjar cuant ch'�'ncjam� viva;


e da bestia salv�dia f�u ju neta:
tancjus di vita e me d'on�u'l priva.

Sangan�t'l ven f�u da sta pu�ra foresta;[311]


e tal la lasa che nencja fra mil ajs
com' ca era prin di n�uf a dov�nta."
Com'ch'al sinti cont� di pen�us det�is
al ten plat�t la musa chel cal scolta,
da'nd� che vign� 'posin dal mal i sc�js,

s� jod�t i'ai l'altr'anima, ch'at�nta


a sint�va, malincon�nsi duta
pens�nt a se che l'altri'l veva dita.

Da l'un'l d�zi e da l'altri la vista


di sav�j i so n�ns a mi'an fat curious,
e domanda ghi'ai fat cun prej�ris mista;

par chel il spirt che prin mi veva dat v�us


di n�uf 'la tac�t: "Ti vous chi mi meti
a fati se che tu a fami no ti vous.

Ma da che Diu'l vou che'n te si rifl�ti


tant la so grasia, no vu�j �si pign�u;
chi soj Guido dal Duce i pol ben d�zti.

D'invidia'l veva'l me sanc s� tant brus�u,


che se jod�t i ves omp fasi content,
livid i sar�s dovent�t di col�u.

Di me sim�nsa sta p�ja'i cj�j, a stent:[312]


o pu�rs um�ns, pars� met�izu'l c�u
ta se che spart� no si pol cun altra zent?

Chist l� Rini�r, chist l� stima e on�u


Di chej si�rs di Calboli, nis�n daj cu�j
si'� fat dopo er�de dal so val�u.

E no dom'il sanc si'� dut svueit�t orm�j


tra'l Po e il mont e il mar e il Ren
dal ben dal ver e dal vivi'l viav�j;[313]

pars'ch� dentri scju cunf�ns a'� dut plen


di zent�ja trista, s� che masa tars
a'� par d�ighi na svolta vi�rs il ben.

'Nd� l'�se'l bon Lisio e Rigo Manars?


Pier Traversar e Guido di Carpigna?
O Romagn�j col�s di n�uf fra'i bast�rs!

Un Fabri cuant'l tornar�ja a Bologna?


cuant a Faensa un Bernard�n di Fosc,
butul�t cuss� gent�l di cjamp�gna?[314]

No marave�ti se jo'i plans, Tosc,


cuant ca mi ven a mins Guido dal Prata
cun Guido d'�s, che cun nu'n viv�t, com'd'erba un frosc,[315]

Fedric Tignous e compagnia, duta


la cjasa Traversara e'i Anast�js
(da l'�na e l'altra la zent a'� muarta),

z�vins e z�vinis, af�ns e plas�js


invoj�s dal f� gent�l e dal am�u
'nd� che durs' son i c�us e no p� li z�js.[316]

Pars� no scj�mpitu tu, Bretin�u,


dop'che la to fam�a zuda'� via,
e tant'altra zent, par no pi�rdi on�u?

Ben'l fa Bencjav�l che p� nol f�a[317];


e mal'l fa Castrocj�r, e pezu Coni,
che c�ns cuss� a p�rin via a fi�.

Ben far�n i Pag�ns dop'che'l dem�ni[318]


so al sar� zut; ma no per� che pur
di l�u luj a nol resti testim�ni.

O tu Ugolin daj Fantolin, sig�r


a l�'l to n�n, sic�m' p� no si speta
ch'un'l p�si falu, degener�nt, osc�r.[319]

Ma l�s'mi, Tosc; ch'ad�s a mi dil�ta


p� il m�timi a planzi che'l parl�,
che'l razon� pat� mi fa, e basta."

Ben i sav�vin che che bun�nimis l�


a mi sint�vin z� av�nt; ma, taz�nt,
cap� mi f�vin che j�scj' i z�vin par l�.

Bes�j rest�s tal nustri procedim�nt,


un f�lc cal scl�pa l'aria a'a some�t
na v�us che cuntra nu a'a saet�t, diz�nt:

"Se cualchid�n mi cj�ta i ven cop�t";[320]


e scjamp�t a l� coma'l t�n cal svan�s,
ch'at�r di se a colp'l ven il nul sbreg�t.

La v�us mi vev'ap�n'las�t li or�lis


che un'altra i vin sint�t cun grant bo�t,
ca'a par�t di ton� sti per�ulis:

"Agl�uro i soj che clap i'�ri dovent�t,"


e al�r, par visin�si al poeta,
a destra mi soj, e no dav�nt, spost�t.

L'aria 'era za par dut sidin�ta;


e luj mi'a dit: "Stis ch� son li r�dinis
che l'omp 'var�sin da tegni'n strada dreta.

Ma la l�scja cul amp vualtris i cjol�js


s� che l'ant�c 'vers�ri a se vi tira;
e'l fren puc vi zova, o li clam�dis.

Il cj�l vi clama e'nt�r vi zira,


e li so bel�sis vi mostra et�rnis,
e'l vustri sgu�rt vi�rs cj�ra'l punta e'l mira;

chel che dut al j�t par chel a vi pun�s."


Purgat�ri Cjant Cuindic�sin

Cuant che al fin� da l'ora tersa


e'l tac� dal d� a s'j�t la sfera
che sempri, com'cal fa un frut, a schersa,

Altrit�nt some�va che vi�rs la sera


tal so cors al sor�li a ghi mancj�s;
il tram�nt l�, e ch� miezan�t '�ra.[321]

E'i rajs ni fer�vin tal mi�s dal n�s[322]


pars'che par nu si'era s� zir�t il mont
che vi�rs il tram�nt i'�rin dres punt�s,

cuant che na gran presi�n mi'a colp�t la front


cun'un splend�u p� int�ns di chel di prima:
di st�c i'eri l� che prin no ghi fevi cont;

par chel li me mans i'ai als�t ins�ma


da li me s�is, par fami un puc d'ombrena
che il luz�u int�ns un puc a lima.

Com' che da l'aga o dal spi�li'l torna


un raj di lus in ta che altra banda
zint in s� coma una altal�na

tant cuant ch'l'era zut'n j� , e si disb�nda


dal col� di una piera il stes trat,
com'ch'esperiensa e art j�di a fan vonda;

cuss� da lus riflet�da, i soj stat �


che ch�'n dav�nt l'era--subit culp�t,
che di svi� la me vista a colp'a prov�t.

"Dols p�ri me, se ca l� chel l�," i ghi'ai dit,


"che ben par� i vuj no mi lasa
e par ch�'a som�a cal vegni, sped�t?"

"Di stu'mbarlum� no stup�ti masa,"


rispund�t mi'a. "Da la fam�a dal cj�l
a'nvid�ni a z� s� un �nzul si sb�sa.

Puc a mancja che a j�di dut stu bi�l


no p� p�js a ti dar� ma tant plas�j
cuant che natura'ti'a dispon�t a chel."

Riv�s ch'i'�rin l� dal bened�t mesag�j,


cun bi�la v�us a la luj dit: "Entr�it pur;
ta sta scjalin�da'l z� l� p� liz�j."

Part�s da l�, cul z� ca l'�ra puc dur,


�Beati misericordes!' 'vin sint�t
cjant� dav�u e �G�t tu ch'ti vins sig�r!'

J� e'l me mestri ta stu post nut[323]


s�'i z�vin, e j�'i pens�vi, zint av�nt,
se'l so d�zi zov�mi'l var�s pod�t;
Cuss� volt�t mi soj a luj, domand�nt:
"Se'l vol�via dizi'l spirt di Romagna,
cun chel �no si pos' e �spart�' minson�nt?" [324]

E luj: "Da la so p� granda mag�gna


al cogn�s il dan; e n'oc�r stup�si
s'altris'l vert�s[325] par ca sedi mancu l�gna.

Pars'che i vustri desid�is a punt�si


a van 'nd� che mancu 'son s'altris ju g�din,
l'invidia vi parta un grant afan�si.

Ma se l'am�u pal p� alt s�rcul div�n


al poc�s vi�rs l'alt il desid�i vustri,
a chel tim�u l� ghi metar�s f�n;

ch�, par tancjus che l� a d�zin �nustri',


'ncjam� di p� al va a vej ognid�n
e p� 'art la carit�t ta chel cl�ustri."

"Di �si cont�nt i soj p� a diz�n,"


i'ai dit, "che se prin i ves dal dut taz�t,
e di d�bis in daj ad�s p� di un.

Com'p�sia �si ch'un ben spart�t dal dut


in p� posedit�us al f�di p� si�rs
di se, sin� se da pus'l fos posed�t?"

E luj a mi: "�co che di n�uf ti cors


cu la to mins ta li robis ter�nis,
e da la lus vera ti l�sis'l perc�rs

L'infin�t ben da li sf�ris celestis,


da la ca l�, cuss� ghi cor al am�u
com'ca'un cuarp lustri ghi colin i rajs.

Tant a si d� com'cal cj�ta di ard�u;


ch�, par tant che carit�t si espandi,
in ic p�'ncjam�'l cr�s l'eterno val�u.

E p� zent ca � la s� ca s'int�ndi[326],
e p�'n d� di se am�, e p� si �ma,
e com'spi�li l'un l'altri'l va'a rindi.

E se'l me razon� a no ti sfama,[327]


t'jodar�s Beatr�s, e ic par sig�r
ti cjolar� chist'e ogn'altra brama.

Ca ti v�gnin subit sier�dis, prova pur,


com'li primi dos, li altri sinc pl�js,
ca si si�rin doma cul pentim�nt pur." [328]

Pront i'�ri da dizi, �Tu t'mi sod�sfis!'


cuant che riv�s i sin tal'altri zir�n,
s� che t�zi mi'an fat li lus bram�sis.[329]

L� mi'a par�t che in ta una vision


estatica a colp i'�ri stat tir�t,
e ta'un templi zent jod�t i'ai ta'un cjant�n;

e'una si�ra sul entr� a mi'a vuard�t


e cul fa dols di mari[330] mi'a dit: "Fi�l me,
pars� i'atu tu cuss� vi�rs du nu fat?

Eco, sufr�nt, j� e to pari pur cun me


ti z�vin sercj�nt." E com'ca'a taz�t
a colp mi'� spar�da di dav�nt di me.

Di l� a'un puc, un'altra[331] i'ai jod�t


cu l'aga che daj vuj'ven cul lambic�
ca l� al gran dispr�s pa'un'altri dov�t,

e'a dit: "Se di sta sit�t il si�r ti sos c�,


che pal so n�n i d�os tant'an baruf�t,
e da'nd� che la si�nsa si spant l� e c�,

vendich�iti di chej bras ca'an aus�t


d'imbras� nustra fia, o Pisistr�t."
E'l mess�r ben�vul e dols si'a mostr�t

tal risp�ndighi, cun bi�l fa temper�t:


"Se maj ghi far�nu a chel ca ni �dia
se chel che ben ni v�u'l ven da me condan�t?

Zent i'ai dop'jod�t �rdi cun f�uc di rabia


cun claps un zovin�t[332] cop�, sig�nt
fu�rt a l'un l'altri: "C�pa sta can�ja!"

E luj si sbas�va, cu la mu�rt che tant


lu grav�va, sempri'n j�, vi�rs la cjera,
ma pu�rtis dal cj�l'l f�v'daj so vuj, col�nt

e pre�nt al'alt Si�r, in tanta guera,


cal perdon�s ogni so persecut�u,
cul dols fa cal libera piet�t vera.

Cuant che la me anima '� torn�da f�u


ra li robis ca son f�u di che v�ris,
riconos�t i'ai ogni me--no fals[333]--er�u.

Il me duce, ca mi deva ocj�dis


com'ches ca si dan a'un ca si sta sve�nt,
'la dit: "Se �tu che cu�si ti c�lis

e mi�za lega o p� ti sos fat av�nt


cuj vuj vel�s e cu li gj�mbis molis
coma un che'l vin o'l sun al sta ple�nt?"

"O bon pari me, se tu ti mi sc�ltis


j�'i ti conti," i'ai dit, "se che j� i'ai jod�t
cuant che li gj�mbis mi son st�dis cj�ltis."

E luj: "Se sent m�scaris ti ves met�t


ta la to musa, lo stes no ti platar�s
nis�n daj to pens�js, nencj'un pisul�t.
Jod�t se chi ti'as jod�t no ti var�s
sensa tegni'l c�u vi�rt a l'�ghis da la pas
che def�sis a son da l'etern font stes.

No ti'ai miga domand�t se chi ti'as


com'chel che dom'cul vul di f�u al vu�rda
cuant che'l cu�rp, svan�t, a l� col�t a bas;

ma par poc�'l to pi� ti'ai fat sta domanda:


cuss� si ghi fa ai m�s cuant ca son lens
di z� a rim�tisi ta la so strada."

Av�nt i z�vin tal crep�scul, at�ns


d'j�di fin l� che'i vuj si slungj�vin
cuntra'i rajs dal tram�nt ch'�rin di lus pl�ns.

E'�co ch'a puc a puc un fun'jod�vin


che vi�rs nu'l vegn�va, com'da la not'l scur;
e da chel z�ghi'n banda no pod�vin:

chistu i vuj ni'a cjolt, e l'aria pur.

Purgat�ri Cj�nt Sedic�sin

Scur d'infi�r e di n�t duta privada


daj pian�s e, sot di un puar�t di cj�l,
cun nul�tis ca la v�vin incjalin�da,

a no ghi'a maj fat al me musu'n tal vel


coma chel fun che ch� a ni'a cujerz�t,
ne s� fu�rt bec�t a mi'a vuj e pi�l;

che'l vuli no l� stat bon di sta vierz�t;


par chel la scorta me, bun'e fid�da,
la spala mi'a ufr�t par �simi d'aj�t.

Si com'ch'un vu�rp al segu�s la so guida


par no pi�rdisi o'nt�r z� a sbati
t'alc ca lu s�ci o l�si mu�rt'n strada,

tir�nt'l flat, i pas'ndav�nt'z�vi a meti,


ben scolt�nt il me duce cal diz�va:
"Di me sta at�nt di no separ�ti."

I sint�vi v�us, e'a m� mi par�va


ch'ognid�na 'pre�s par p�s e piet�t
l'�nzul di Diu che'i pecj�s'l cjol�va.

�Agnus Dei'--s�'l so pre�'l tac�va'n fat;


insi�mit 'cjant�vin e'l stes fa 'v�vin
s� che di concordia 'par�vin ritr�t.[334]

"A soni spirs, maestri, chej ca cj�ntin?"


i'ai dit. E luj: "S�, il ver ti cap�s,
e'l grop da la rabia a son ca sl�ijn."

"Tu, cuj sotu che'l nustri fun ti scl�pis


e di nualtris i ti stas tu parl�nt
com'che se'l timp'ncjam�'n m�is ti div�dis?"

Cuss� una da li v�us si'a fat'n dav�nt;


al�r il me mestri 'la dit: "Risp�nt tu,
domand�nt se par ch� si va'n s� e av�nt."

E j�: "O creatura, che pura tu


torn� ti vous e bi�la pal to fat�u,
marav�is ti conti se cun me ti vens tu."

"Fin ca mi'� l�cit i ti ven in dav�u,"


'la dit, "e se d'j�disi'l fun no ni l�sa,
lo stes si sintar�n, sensa zighi f�u." [335]

Al�ra i'ai scuminsi�t: "Cun che f�sa


ca ven disf�da da la mu�rt i vaj'n su,
e ch�'soj vegn�t pa l'infern�l mat�sa.[336]

E se Diu 'nta so grasia mi'a cjolt su,


tant da vol�j che j�'i j�di'l so pal�s,
roba ch'al d� di vu�j a'� f�u di usu,

prin da mur� se �ritu la a b�s?[337]


ma d�zmilu, e s'just i staj zint dizmi,
s� chi vegn�ni dal to parl� guid�s."

"Lombart i'�ri, e Marco i mi clami:


i cap�vi'l mont, e chel ben i'am�vi,
che nis�n p� ghi bada, mi par a mi.[338]

Par z�'n s�, z� dret i crot ca ti z�vi."


S� 'la dit, e 'la zont�t: "I vu�j pre�ti
che di pre� par me las� alc ti m�vi."

E j� a luj: "I pol ben sigur�ti


di fa se chi ti v�us, ma j�'i staj scopi�nt
d'un d�bit dentri ch'in clar i'ai da meti.

Prin l'era p�sul[339]; 'd�s si sta radopl�nt


cun se chi ti mi stas diz�nt, ca mi fa cert
ch� e t'�ltri post 'nd� chi'l vaj acopi�nt.

Ben a � che'l mont a l� s� dut des�rt


in ogni virt�t, com'che tu ti c�ntis,
e di ogni mal�sia plen e cuj�rt;

ma, ti prej, la causa i vu�j chi t'mi mostris,


ch'j�'i la j�di e che par me altris pur;
che tal cjel un la met, e chi'n j� altris." [340]

Pal dol�u cal sint�va, un susp�r dur


'la prin las�t f�u; e dop'la dit: "Fradi,
vu�rp l�'l mont e tu ben ti vens da chel scur.[341]
Vualtris vifs ogni causa i z�is a j�di
la su tal cj�l, coma che se propit dut
par necesit�t a ves da sus�di.

Se cuss�'l fos, in vu'l sar�r distr�t


il pod�j fa l�bars, e just nol sar�s
pal ben di godi e pal mal di vej l�t.[342]

Il cjel ghi da in�si ai vustri afi�s;


no dis ducjus, ma encja si lu diz�s,
in ben e in mal di na l�s i v�js pos�s

e di vol�j l�bar; che, se pur'l var�s


fad�ja cu li primi l�tis cul cj�l,
dopo, se ben si nudr�s, dut'l vins luj stes.[343]

A un pod�j p� grant[344] e mi�j di chel dal cj�l


sot l�bars vi met�is, e chel al cr�a
in vu la mins, ca no'� sot l'infl�s dal cj�l.

D�ncja, se'l mont l� cor�t, com'ca som�a,


in vu � la causa e'n vu si vu�rdi;
e �co ch� com'che chist si displ�a.

A la lasa f�u, luj ca la pol godi


prin ca sedi[345]; com'ca fos na frut�ta
plena di mati�ris tal so planzi e ridi,

l'anima puar�ta e 'gnorant�ta,


ma che, cun motu dal nustri bon fat�u,
volent�j 'ndav�u a va, content�ta.

D'ogni p�sul ben a sint prin il sav�u;


ch� s'ing�na, e dav�u di luj ghi cor,
se guida o fren[346] no ghi sv�a stu am�u.

Par chel tocj�va m�tighi l�s int�r;


par chel tocj�va vej un re cal jod�s
da la sit�t vera[347] alm�ncu la tor.

Li l�s a son, ma cuj regul�ja ches?


Nis�n, pars'che'l past�u ca l� la av�nt
rumi�'l pol, ma forc�t no l�'l pi� ad�s;[348]

par chel la zent, che la so guida int�nt


a j�t rangj�si dom dal ben ch'ic tant ghi ten,
di chel si pas�da, nuj'�ltri mangj�nt.[349]

Ben t'j�s che'l mancj� di un cal gu�di ben


a la caus�t chista corusi�n dal mont;
che marsa natura'n vu 'sedi, no s'j�t sen.

A'us�va Roma, ch'era mari dal bi�l mont,


doj sor�lis[350] vej, che l'un e l'altra strada
j�di a f�vin, di Diu e dal mont.

L'un l'altri 'la 'stud�t[351]; e �co la spada


cul pastor�l[352], e l'un cun l'altri 'nsi�mit
doma mal'l pol z�, cun st'uni�n fuars�da;

S� un�s, l'un nol ven da l'altri 'ntimor�t:


se crod'mi no ti v�us, vuarda la spiga
ch'ogn'erba a si cogn�s dal so profit.[353]

Tal stat'nd� ch'Adige e Po fan riga,[354]


a si'us�va val�u e bi�l fa cjat�:
cun Fed'ric rabi�us[355] com'd�s no era miga!

'D�s pas�nt par l� ogn�n sig�r'l pol st�,


che par vergogna di tralas�'l vor�s
di razon� cuj bojs o cun l�u rest�.[356]

Tre vecjus ch� a somear�sin lou stes


critics �si da la nova et�t, e tart
a par che Diu a mi�j vita z�'ju f�s:

Cor�do da Pal�s e il bon Gher�rt


e Guido da Cjascj�l, che mi�j si clama,
a la frans�sa, il bon�ri Lombart.

A s'j�t duncja che la glisia di Roma,


par vol�j as�mi'n se i doj regim�ns,
j� cola, 'nfang�nt s� e se ch'a'ns�ma.[357]

"O Marc," i'ai dit, "ti fas bi�j razonam�ns;


ad�s j�t pars'ch� dal'eredit�t
i fi�j di L�vi a son rest�s es�ns.[358]

Ma cual Gher�rt l'�se chel ca l� rest�t,


s�viu recu�rt, ti dis, da la zent ch'�ra,
e crid� fu�rt di sta salv�dia et�t?"

"O'l to parl� m'ing�na o na vura


mi tenta," la dit, "che'l to parl� tosc�n
al dis che puc t'sas dal bon Gher�rt, vera?

Miga'i saj se par altri n�n clam�t lu'an,


se da Gaja, so f�a, il n�n no cj�lin.
Z�it cun Diu, che i me pi� p� av�nt no van.

J�itu chej rajs che pal fun a si j�din


za lumin�? A'� mi�j che via i z�di
--l'anzul l� l�--prin chi ghi apar�si vis�n."

'Ndav�u l� zut, e ad�o'l me scu�di.

Purgat�ri Cj�nt Dizisiet�sin

Se maj in montagna, let�u, ti'a cujerz�t


il cal�gu, che il j�di ti'�ra dur,
com'che pa la pi�l l� pa'un farc tal bus�t,[359]

e not�t ti'as com'che'l vap�u �mid e scur


a sclar�si'l scum�nsa, e la sfera
dal sor�li plan plan ghi �ntra, ma sig�r,

'l�r la to imaginasi�n liz�ra


ben�n a jodar� com'chi'ai j� not�t
il sor�li che pront par z� j� l'�ra.

Cuss�, un�nt il me al pas tant fid�t


dal me mestri, f�u i'�ri da li n�lis
taj rajs za muars tal p� bas dal inclin�t.

O'maginasi�n chi ti ni discj�lis


s� tant dal di f�u, che un no si necu�rs
n�ncja se int�r a s�nin mil trombis,

cuj ti m�via se i sens no ti dan un sfu�rs?


A ti m�uf la lus che tal cj�l s'inf�rma,
par s�[360] o par motifs che las� son ben clars.

Di che trist�ta ca'a cambi�t forma


tal usi�l che p� no si la got[361] a cjant�
jod�t i'ai'nta l'im�gin me la forma.

E ch� la me mins tant ristrinz�t si'a


dentri di se, da no stravi�si via
di chel che, f�u, era solit capit�.

E'�co plovi'n ta l'alta fantasia


un[362] tal crucif�s, rabi�us e crud�l
tal vivi e tal mur�, e cuss� sia.

Int�r di luj a �rin il grant Assu�r,


Ester, sposa so, e il just M�rdocot
che tal d�zi e fa l'�ra on�st e ver.

E subit dop'che st'im�gin si'a rot


su se stesa, coma na buful�ta
mentri che dal'aga f�u'ven dal di sot,

su'n mins mi'� vegn�da na fantas�ta[363]


che, planz�nt fu�rt, diz�va: "O regina,
�tu par rabia fat fin cuss� bruta?

Ti ti'as cop�t par no pi�rdi Lavina?


Pierd�t ti mi'as me, ch'ad�s i soj'n lut
par te, mari, prin'che par altra ruv�na."

Com'cal va a r�mpisi'l sun cuant che dut


ta'un colp la lus a sbat taj vuj sier�s,
che, urt�s, si str�nzin prin di vi�rzisi dal dut,

cuss�'l me imagin� l� col�t a bas


cuant che'l lustri la musa a mi'a urt�t
tant p�'nt�ns di chel chi sin abitu�s.

Par j�di 'nd� chi �ri mi soj 'l�r zir�t


cuant che na vous[364] mi'a dit: "Par ch� si monta,"
che da ogni altri int�nt a mi'a stravi�t;
e ca'a fat la me voja tant pronta
di cjat� s�bit f�u chel cal parl�va
che prov�t'i var�s dut par pod�jlu front�.

Ma com'ch'al sol il nustri j�di j�'l va[365]


e par masa lus j�di a no si fa,
cuss� la me virt�t[366] ch� mi mancj�va.

"Stu ch� l�'l spirt div�n, che mostr�nt ni sta


la via da segu�, sensa pre�lu,
e cul so stes lustri plat�t al resta.

A nu cuss�'l fa, com'un'l var�s di f�lu;[367]


ch� chel che'l bis�gnu'l j�t e'l pre�'l sp�ta,
da tr�st il bon fa'l va belz� a neg�lu.

'D�s f�nghi on�u a stu'nv�t; basta sost�;


prov�n a z�'n s� prin ca si scur�si,
che dop'no si pol, se'l d� no si volta."

Cuss�'l me duce; e'n motu a m�tisi


i vin tac�t, cjamin�nt vi�rs na scj�la;
e prin che'l pi� tal prin scjal�n'i met�si,

'nt�r mi'ai sint�t un m�visi di �la


cal svintul�va dols e 'la dit: "Be�s
i pacifics, che r�bia no'an mal�vula."

A si'�rin su di nu belz� tant als�s


i �ltins rajs che da la n�t 'son segu�s,
da par�j che na stela ch� e l� s'impi�s.

"Pars�, virt�t me, s�tu chi ti spar�s?"


dentri mi diz�vi, che mi par�va
cal cal�va'l pod�j da li me gj�mbis.

Riv�s i'�rin 'nd� che p�'n s� no z�va


la scj�la, e l� i'�rin rest�s fis�s
com'naf che ta na spi�gja a fin�va.

J�'i'ai spet�t un puc, l� chi �rin riv�s,


par sinti s'alc a era tal n�uf zir�n;
dop'i'ai dit, cuj vuj al mestri volt�s:

"Bon pari me, d�zmi, cual tu�rt o pasi�n


si p�rghia ch� tal z�ru 'ndul� chi sin?
I pi� son fers, ma m�uf la to spiegasi�n."

E luj a mi: "L'am�u pal ben, jodar�n,


che'l cul'l tira'n dav�u, ch� si rim�t;
ch� svels zar�n chej che plan si mov�vin.

Ma par chi ti cap�sis p� al compl�t,


scolta ben se chi dis, chi ti restar�s,
cul frut�n[368] chi ti daj, tant mancu puar�t.

"Ne'l creat�u ne maj nis�n daj cre�s,"


'la tac�t, "fiol me, l� stat sensa am�u,
natur�l o vol�t[369], e tu ti lu sas.

Chel natur�l l� sempri sensa er�u,


ma l'altri'l pol sbali�, o par brut ogj�t
o par vej masa o masa puc vig�u.

Mentri che luj a l� al prin ben[370] dir�t,


e in taj sec�ns[371] se stes al mis�ra,
a nol pol luj tal mal cjat�ighi dil�t;

ma cuant ch'al mal si zira, o cun p� cura,


o mancu dal dov�t a cor vi�rs il ben,
'l�r cuntr'il creat�u a va na vura.

Ti capir�s da chist che l'am�u al ven


a �si'n vu sim�nsa d'ogni virt�t
e d'ogni asi�n che pena'a merita'n plen.

Ad�s, pars� che l'am�u da la sal�t


dal so sogj�t[372] a nol pol separ�si,
dal'�diu vi�rs se stes l� ogn�n protez�t;

e pars� ca no podar� maj d�si


ch'un in se'l sedi, dal prin[373] separ�t,
che chel'l odi�j no capitar� maj d'�si.

A resta che, se chistu i'ai ben stim�t,


il mal ca si'�ma'l� dal pr�sin, e stu
am�u, in tre[374], tal vustri fangu l� format.

A l� chel cal spera d'j�di'l so vis�n zi'j�


par pod�j zi'n s�, e par chistu'l brama
che chel al vegni dal so alt but�t j�:[375]

e chel ch'on�u, grasia, pod�j e fama


di pi�rdi al tem e d'j�di n'altri z�'n s�,
e mal si sint e'l contr�ri al �ma;[376]

e chel l�, ch'ufind�t, si la cjapa s�


da dovent� di vend�ta tant gol�us
ch'ai �ltris di vol�ighi mal si ten sust�t s�.

Ch� sot cuss� chiscju tre divi�rs am�us


i planz�n: m'ad�s pur dal'�ltri int�nt
che vi�rs il ben al cor, ma'm�ndi estr�us.

Ogn�n, mag�ri cunf�s, un ben al sint


ca'i cuj�ti'l spirt e ch'atir�t lu ten;
e ogn�n par riv�ighi vis�n'l cunt�nt.

E se d'j�dilu no v�js un am�u plen,


o pur d'ot�gnilu, al�r sta curn�s,
dop'che ben pent�s i s�js, a pun�vi'a ven.

'Nd� n'altri ben[377], ca nol fa l'omp fel�s;


felisit�t no l�, no l� la buna
es�nsa, di ogni ben frut e rad�s.
L'am�u ch'a chistu masa si ghi band�na,
Ins�m'di nu ta tre s�rcui'l ven planz�t;
Ma coma ch'in tre pars[378] a si raz�na

i tas, che'l pens�j stes'l z�di l�, dut.

Purgat�ri Cjant Dicjot�sin

U ch�'l so razon�'l veva termin�t


il me gran mestri, e at�nt'l vuard�va
se j�'n musa i par�vi sodisf�t;

e j�, che s�it encjam� mi spunz�va,


sid�n dentri, di f�u 'diz�vi: "Forsi
il masa domand�ighi no mi z�va."

Ma'l bon pari l� zut ben a necu�rzisi


dal timit vol�j, ca no si vierz�va,
e parl�nt, cor�gju mi'a dat chi parl�si.

'L�r j�: "Mestri, tant p� vif'l me j�di'l va


cu la to l�s, che j�'i j�t am�ndi ben
se che la to raz�n a mostr�mi a va.

Per�, dols pari me, di pre�ti'i ten


di mostr�mi l'am�u al cual t'ghi'mpart�s
il bon oper� e chel ca nol va ben."

"Indr�sa pur," 'la dit, "li l�cis fu�rtis


dal'intel�t, e cal sedi manifest
a t�'l sb�liu daj svu�rps ca si fan mestris.[379]

Il spirt, che fat l� stat par am� impr�st,[380]


a l� in motu vi�rs dut chel ca ghi plas,
e'l plas�j lu fa z� dal pod�j al �t prest.

A la vustra comprensi�n da bens cre�s


a ghi ven l'idea, ch'entri vi displ�a,
s� che'l spirit vustri'l ven cjap�t ta'un l�s;[381]

e se'ntrapul�t vi�rs di ic si pl�a,


chel ple�si l� am�u, e natur�l,
che pal plas�j dal n�uf in vu si l�a.

E com'che'l f�uc ch'in alt si m�uf da la val,


e par so nat�ra sempri p�'n alt'l va,
vi�rs il post'nd� che p�'l dura, tal e cual,[382]

cuss�'l spirt vi�rs'l desid�ri al va,


e coma spirt si m�uf, e maj si ferma
fin che l'ogj�t am�t content a lu fa.

'D�s ti pos ben j�di la malaforma


ch'a la veret�t pa la zent ca int�nt
che lod�vul l� dut se che un al �ma,

sicom'che chel d'am� l� un sintim�nt


cal par sempri bon; ma na buna s�ra
no fa sempri un sig�l bon, nencja vol�nt.

"Il me'nz�n e li to per�ulis, ogn�na,"


rispund�t ghi'ai, "l'am�u a mi'an rivel�t,
ma'l me d�bit pur p� fu�rt che maj'l suna;

ch� se l'am�u dal di f�u a mi ven dat,


a il spirit a ghi va subit cuntra,
o dret o stu�rt, nol pol �si lod�t."

E luj a mi: "Se che raz�n a mostra


d�zi ti lu pos; da l�'n l� ti speta
Beatr�s, che di fede a � op'ra.

Ogni forma sostansi�l, ch'� dist�nta


da la materia e cun ic'� un�da,
dentri a'a na virt�t che so a'� duta,

che sensa oper� no ven sint�da,


e maj si la j�t al di f�u dal so efi�t,
com'ch'un �rbul s'j�t cal vif da la fue�da.[383]

Per� da indul� cal ven il conc�t


da li primi n�vis, no sav�nt, lu t�s,
com'pur da li prim'inclinasi�ns l'afi�t,[384]

che dom'vu'i v�is, com'che natural pa li'�s


ghi'� di fa'l mi�l, e di sta prin'volont�t
d�zi no si pos che ben o mal a meret�s.[385]

'D�s, par ch'ogn'altr'imp�ls a chist'l vegni poj�t,[386]


pur natur�l l� l'aj�t da la virt�t
ca si opera par tegni dut sest�t.[387]

Chist'l�'l prins�pit d'ind� ca si cj�j dut'


la raz�n di se chi meret�is, sec�nt
l'am�u ca ris�if, cal sedi bon o brut.

Chej che razon�nt a son zus fin in font,


ben sav�t'an di sta natur�l libert�t;
ma moralit�t a ghi'an las�t al mont.

Supon�n, duncja, che par necesit�t


al nasi ogn'am�u ch'�ntri vi s'imp�ja,
di d�ighi fren o no il pod�j vi'� dat.

Beatr�s sta n�bil virt�t a'nt�nt voja


libera[388] di �si, ma per� vu�rda
di v�jla'n mins s'a parl�ti si met via."

La luna, cuss� a mi�za n�t tarda,


par�j mi feva li stelis p� r�ris,
fata com'na mascj�la ben lustr�da;
a cor�va cuntra'l cj�l par che str�dis
dal sol'nflam�dis cuant che chel da Roma
tra Sars e Cors z� j� lu j�t com'ducju i d�s.[389]

E chel spirt gentil par cuj a'a p� fama


Pietola che la sit�t mantov�na
tant dal me p�is cjolt mi veva d'ins�ma;

ch'j� che la raz�n i'vevi a la buna


'ns�ma da li me dom�ndis poj�da,
i'�ri l� insimin�t, com'un mona.

Ma sta gran sun i l'ai a colp pierd�da


ap�n che certa zent jod�t i'ai dopo,
dav�u li nustri sp�lis za volt�da.

E com'Ism�n ch'jod�t 'la, e Asopo,


lunc di se di not che furia e cas�n,
che'i Teb�ns 'f�vin par invoc� Baco,

cuss� par chel zir�n i so pas 'slungj�vin,


chej che j�'i'ai subit jod�t che, vign�nt
poc�s dal bon vol�j e just am�u a vegn�vin.

Ta'un lamp u ch� a �rin, pars'ch� cur�nt


dut'si moveva che marm�ja magna
e doj di l�u sig�nt vegn�vin, planz�nt:

"Maria svelt'� zuda ta la montagna;


e S�zar, par sotom�ti Ilerdi,[390]
un sburt ghi'a dat a Marsilia, zint in Spagna." [391]

"Svels, svels, che'l timp a no bis�gna pi�rdi


par puc am�u," sig�vin i'altris dav�u,
"che'l vol�j fa dal ben la grasia si rinv�rdi."

O zent, ch'ad�s il vustri tant grant cal�u


vi dar� comp�ns, forsi, par vej spet�t
cuss� a lunc che ben al fes il vustri c�u,

stu chi cal vif, ca � pura veret�t,


s�'l vou z�, se'l sor�li l�s ni rid�;
ma diz�ini'nd� che'l pas l� situ�t."

Chistu al veva dita la me guida,


e un di chej spirs a la rispund�t: "Ven
dav�u di me e t'jodar�s la strada.

Voja di m�visi nu'n dav�n a plen,


che sost� no pod�n; ma'a nu perd�na
sa ti par chi cor�ni via par disd�n.[392]

�bat i'�ri di San Zen a Verona


sot l'impero di chel bon Barbar�sa
che Milan cun dol�u 'ncjam�'l raz�na.

E un tal[393] 'la za'l pi� dentri la fosa


che fra puc'l planzar� chel monast�j
e mal si sintar� di vej vut pot�nsa;

pars'ch� so f�, cul cuarp mal�t par int�j,


e mins p�zu'ncjam�, e tant mal nas�t,
past�u 'la fat d'un post cal merita mi�j."

No saj se p� la dit o sa la taz�t


pars'ch� za'un bel puc ni veva sorpas�t;
ma chist'i'ai cap�t, che di tegni mi'a plaz�t.

E chel ch'in dut e par dut mi vev'jud�t


'la dit: "V�ltiti: chej doj l� vuarda ben
com' ca stan rose�nt la muset�t.[394]

"Prin," di scolt� ghi f�vin a ducjus sen,


"mu�rs a son chej paj cuaj il mar si'a vierz�t,[395]
che'l Gjord�n i so er�s al jod�s ben;

e chej che di fad�ja no'an vol�t


cun chel che di Anch�s fr�t a l'�ra stat,
di na vita sensa Gloria a'an god�t." [396]

Dop'che da nu si v�vin tant distac�t


che �mbris, da no pod�j p� j�dilis,
dentri a mi'� un n�uf pens�j penetr�t.

E n�si �co altri id�is divi�rsis;


da un'a l'altra s� stupid�t i z�vi
ch'i vuj plan plan mi col�vin, incuch�s,

e'i pens�js'n sun tramut�nt i stevi.

Purgat�ri Cjant Dicjanov�sin

Ta l'ora ca nol pol il cal�u dal d�


intipid� p� il fr�it da la luna,
dal Sat�rn vins�t e dal ter�n 'cjam� p�;

cuant ch'i Geom�ns[397] la so Gran Furt�na


tal orient 'j�din 'm�ndi bunor�ta,
als�si'n s�, ta l'aria 'ncjam� bruna;

tal sun jod�t i'ai na f�mina barb�ta,


stralocj�da di v�li e strupi�da,
cun sgr�nfis par mans e di siera bruta.

La vuard�vi, e com che'l sol al scj�lda


li pars dal cu�rp che la n�t a'ntiriz�va,
s� dal me sgu�rt ghi vegn�va mol�da

la lenga, e dopo dut s'indres�va


ta puc timp, e la musa tant smar�da,
com'che'l vol�j'l v�u, ghi la color�va.

Dop'ch'a ben parl� si'�ra rimet�da,


a cjant� a si'a met�t, che cun pena
si sar�s la me tension da ic mov�da.[398]

"J�'i soj," a cjant�va, "na dols' sir�na


che i marin�rs l� tal mar i discj�j;
che tant di da plas�j i soj plena.!

Dal so cjam�n Ul�s stravi�t i'ai


al me cj�nt; e chel che a me al ven
a'� rar cal z�di, s� tant plas�j ghi d�j."

Il so bi�l cj�nt si sint�va 'ncjam� ben


cuant che jod�t mi'ai na f�mina santa[399]
vis�n di me par cunf�ndi l'�ltra a plen.

"O Virgilio, Virgilio, cuj ch'� chista?"


a diz�va crid�nt, e luj'l vegn�va
tegn�nt i vuj punt�s s� che onesta.

Cjap�nt l'altra, dav�nt a la vierz�va,


la pansa mostr�nt tra c�tulis sbreg�dis,
f�u las�nt un t�nf ch'a colp mi sve�va.

I'ai mot i vuj, e'l bon mestri, "Tre voltis


za ti'ai clam�t," 'la dit. "Leva s� e ven:
cjat�nghi'l bus pa'nd� ch'entr� ti p�dis."

Lev�t su'i soj e dal alt d� za l�ra plen


ogn�n daj zir�ns di chistu sant mont;
e via 'v�nt, che'i rajs dav�u i sint�vin ben.

Ghi zevi dav�u, e'i part�vi la me front


com'chel che di pens�j a la tant colma
che di luj a va a fa mi�s arc di punt;

cuant che "vegn�it, par ch� si va ins�ma"


i'ai sint�t dizi, cun bon fa e dols�t
che ch� di nu[400] maj si sint na tal calma.

Com'ches d'un cign'l veva li �lis vierz�t;


cun ches z�'n s� ni feva chel dal parl�
dols ch'entri scju mur�ns 'v�vin sint�t.

Li pl�mis si'a met�t a movi e svintul�,


�Qui lugent' aferm�nt di �si be�s,
ca v'ran l'�nimis si�ris di consol�.

"Se �tu che viers il bas vuard�nt ti stas?"


la me guida a d�zmi a la tac�t,
dop'chi si'�rin dal anzul alc distac�s.

E jo: "Cun tant d�bit mi sint atir�t


da na nova visi�n, ch'a ic mi pl�a,
e'l me pens�j nol v�u st�jghi separ�t."

"�tu jod�t," 'la dit, "che vecja str�a[401]


pa la cual 'ns�m'di nu si si lam�nta;
jod�t ti'as pur com'l'omp da ic si sl�a.
Ma basta; e ad�s s� a la svelta:
punta i to vuj ta dut chel sfars che zir�nt
cu li gran rodis l'eterno re al sta."

Com'il falcon, i so pi� par prin mir�nt,


a si volta vi�rs'l clam� e si slungja
par voja dal past che l� lu sta tir�nt;

cuss� j�; e cuss� lunc di che rocja


rota par f�ighi strada a chel cal va'n s�,
i soj zut fin ch'a z� at�r un si rangja.[402]

Cuant che tal cuint zir�n mi soj cjat�t s�,


zent i'ai jod�t che ta chel a planz�'a
poj�da in cjera e volt�da'n j�.

�Adhesit pavimento anima mea'


ju sint�vi dizi cun susp�rs so als
che la per�ula ap�na s'intend�'a.

O el�s di Diu, chi sufr�s chej scals


che gjust�sia e sper�nsa vi rint manc'durs,
met�ini ta la strada da l'altri sbals." [403]

"Se vualtris i s�is dal sta poj�s l�bars,[404]


e'i vol�js al p� prest cjat� la strada,
tegn�ivi sempri a la destra daj murs.[405]

La prej�ra dal poeta � s� stada


rispund�da puc dav�nt di nu, ch'al�r
jod�t i'ai j� chel di chista parl�da;

e'i vuj mes volt�t i'ai ai vuj dal me si�r:


e'l�r luj consent�t a la cun bon sen
al vol�j che daj me vuj ghi'a zut int�r.

Pod�nt duncja cuss� fa di me inz�n,


mi soj visin�t a che creat�ra
che puc prin i v�vi sint�t cuss� ben,

diz�nt: "Spirt che tal to pl�nzi'l madura


chel sensa'l cual a Diu no si torna[406],
smet un puc par me la to gran cura.[407]

Cuj �r'tu e pars� chi v�is la schena


volt�da'n su, d�zmi, e se alc ti v�lis
di l� di'nd� che'l z� viv�nt mi mena."

E luj a mi: "Pars'che li nustri sch�nis


al volti a se'l cj�l, ti lu sav'r�s, ma prin
Scias quod ego i'eri un daj Pi�ris.[408]

Tra Siestri e Chiav�ri sc�ri si s�ntin


li �ghis di'un bel flun, e dal so n�n
il n�n dal me sanc a la'l p� alt scjal�n.[409]

Par un m�is e puc p� i'ai cap�t ben�n


il p�is dal gran mant par chel che dal fanc tegn'lu'l v�u
ch'ogn'altri carc plum'l som�a'n parag�n.

La me conversi�n, na volta fat past�u


di Roma, a'� vegn�da ma'mondi tars;
cuss�, pars'che l� no si cuet�va'l c�u,

Subit scupr�t i'ai la vita daj busi�rs:


p�'n s� che vita l� a no part�va;
par chist'al�r si'a'mpi�t l'am�u, se pur tars.

Fin l�, pu�ra e lont�na a steva


da Diu l'anima me, dut'tir�da:
'd�s, com'chi t'j�s, u ch� pun�da a va.

Oh avar�sia, ch� ti vens mostr�da:


tal purg�si da l'�nimis pent�dis;
e p� am�r p�na u ch� no'� maj stada.

E com'che'n alt no z�vin i vuj nustris


maj, f�s com'�rin dom'ai bens ter�ns,
a vuard� 'n cjera a son s� dal just pun�s.

L'�si av�rs tant tegn�t ni'a i juscj' bens


di am�, che'l fa nustri nol zov�va,
par chel gjust�sia ch� fers ni ten e strens;

cun mans e pi� le�s di ch� no si va,


e ch�, fin che al just si�r ben ghi zar�,
a p�nsa in j� i rest�n, fin ca ghi va."

'Nzenogl�t mi'�ri e'i vol�vi parl�;


ma ap�na tac�t luj a si'a necu�rt,
scolt�nt, dal river� chi stevi par fa,

"Pars�," 'la dit, "ti tentu s� bas e stu�rt?"


e j� a luj: "Pa la vustra dignit�t
in cosi�nsa mi soj 'nclin�t, prest e fu�rt."

"'Ndr�sa li gj�mbis, frari, tenti als�t!"


'la rispund�t. "No sbali�: serf i soj un
com'te e i altris d'un'unica potest�t.

Se maj i ti'as chel sant evangelic sun


ca la dita �Neque nubent,' intind�t,
t'j�s che'l me razon� cun chel l� dut un.[410]

Ma para via: no sta p� ch� ferm�t,


ch�'l to sta puc c�mut ghi fa'al me pl�nzi
cal mad�ra chel chi ti v�vis za jod�t.[411]

Na gn�sa i'ai di l�, Alagia, che s�


buna a �, ma ca pol vign� vuast�da
daj nustris, e'n trista 'z�di a cambi�si;

e ic a'� l'unica ca mi'� rest�da.


Purgat�ri Cjant Vincj�sin

Cuntr'un mi�j vol�j[412], il vol�j mal'l pugna;


ch�, cuntra'l me vol�j, par f�ighi plas�j,
trat f�u da l'aga i'ai, puc plena, la spugna.

Mi soj mov�t, e'l me duce pur par chej


poscj' che visin�s '�rin da la rocja,
com'che plan si va taj merl�s, poscj' d'usi�j;

ch� la zent che gota par gota a sb�cja


paj vuj il mal che dut il mont al �cupa
'ngrum�d'era fin lont�n da la rocja.[413]

Che malad�ta ti s�dis, vecja lupa,[414]


ch� p� d'ogn'altra bestia[415] ti'as preda
pa l'ab�s da la to f�n che maj si stropa!

O cj�l, che cul zir� da la so roda


si crot che dut ch'j� 'zedi a tramut�si,
cuant sar�ja ic da chel[416] f�u but�da?

Av�nt i z�vin, at�ns tal m�visi


e j� sempri at�nt ai spirs, chi sint�vi
planzi da fa tant d�u e pur lagn�si;

par casu �Maria me!' sint�t 'v�vi


sig� dav�nt di nu ta chel lam�nt grant,
com'femina cuant che dal part a sint'l movi;

prosegu�nt cun "Puar�ta ti'�ris tant,


com'che ben j�di si pol dal osp�si;[417]
'nd� che j� ti'as met�t il to cargu sant."

E'n s�guit i'ai sint�t: "O bon Fabr�si,


chi ti'as prefer�t povert�t e virt�t
al dovent� un gran si�r dut plen di v�si." [418]

Sti per�ulis mi v�vin s� tant plas�t,


ch'av�nt mi soj tir�t par mi�j cogn�si
chel spirit chi vevi ap�na sint�t.

Encjam�'l cont�va dal c�u bon che s�


Nicol� mostr�t'l veva vi�rs li frutis
par ch'ogn'una l'on�u a mantegn�si.[419]

"O anima che tant ben ti fav�lis,


cuj �r'tu," i'ai dit, "e pars� bes�la
tu i p�rtitu in mins sti bi�li l�dis?

Ripaj�da sar� la to per�ula


se j� i torni a fin� chel cjamin� curt
di che vita che a la fin a svu�la."

E luj: "Ti dizar�j, ma no pal cunfu�rt


ch'j� mi sp�ti di l�, ma pa la tanta
grasia ca t'il�mina prin da la mu�rt.

J�'i soj stat rad�s di che bruta planta


ca scur�s duta la cristiana cjera
s� che di rar un bon rac�lt a buta.

Ma se Lil, Gand e altri poscj' di Fiandra


a pod�sin, subit 'sar�s vend�ta;
e s� lu pr�j, luj[420] cal j�t se ch'� vera.

Di l� clam�t i'�ri Ugo Cjap�ta:


da me nas�t 'l� ogni Filip e Gigi,
che scju d�s a t�gnin la Fransa dreta.

I'�ri fi di un becj�r di Parigi:


cuant ch'i regn�ns antics son vegn�s a mancj�,
f�u che chel fat frari, l'�ltin Carol�ngi,

in man me'l fren i soj vegn�t a cjat�


dal governo dal stat, e tanta pot�nsa
i v�vi--e tancju am�s pur--u c�,

che da la corona vedula la fuarsa


z�da ghi sar�s a me f�, dal cual
in�si'an vut i vu�s s�cris di sta cjasa.[421]

Fin al d� che la gran dote provens�l


al me sanc a no ghi'a cjolt la verg�gna,
al val�va puc[422], ma nol feva dal mal.

Tac�t a'� l�[423] cun fuarsa e f� da cagna


la so rap�na; e dopo, par am�nda,
Pont� 'la cjolt, e Normand� e Gascogna.

In Italia Carlo, par no sta'n banda,


prin a la fat v�tima di Corad�n,
e dop'la mand�t la s� Tom�s, par am�nda.[424]

Un d� p� av�nt i'j�t, puc p� di ch� chi sin,


che f�u'l tira n'altri Carlo da la Fransa,
par che mi�j cognos�s luj e'i sos'v�gnin.

F�u'l ven sens'arma, f�u che cun che stesa


che gjostr�t'l veva Gjuda[425], e che'l punta
s� ch'a Firense scopi� ghi fa la pansa.

Da chist, no cjera ma vergogna tanta


al guadagnar�, par se stes tant p� graf
cuant p� liz�j chistu gran dan al conta.

L'altri[426], belz� tir�t f�u da la so naf,


j�'i j�t che so fia'l vent, faz�nt marcj�t
com'cal fa'l pir�ta cun ogni so sclaf.

O avar�sia, s'altri ti'�se rest�t


di fa dop'di vej il me sanc a te 'tir�t,
che nencja'l so �si a nol ten cur�t?
Par che mancu'l som�j'l mal fut�r e pas�t,
i j�t in Alagna[427] entr�'l floudil�s
e tal so vicj�r Crist vign� catur�t.

Di n�uf lu j�t ca ghi fan tonton�dis;


i j�t che di n�uf a �sin l'az�it e'l fi�l,
e mur� lu fan fra i grancj'--ma vifs--laris.[428]

I j�t il n�uf Pil�t cuss� tant crud�l,


da chist tant puc sasi�t, sensa decr�t
tal T�mpli part� i laris, stu Fil�p Bi�l.[429]

O Si�r me, cuant i var�ju il dil�t


di j�di la vend�ta che, plat�da,[430]
a duls�s la to f�ta tal to segr�t?

Se ch'j�'i diz�vi di ic, che spos�da


cul spirit sant, che st�sa ca ti'a fat
vign� a mi par cuals�asi domanda,

tant l�'l risp�ndi a chel chi vin pre�t


dur�nt il d�; ma ap�na ca si fa n�t,
un s�n contr�ri al ven da nu als�t.[431]

Di n�uf'diz�n di Pigmali�n, chel simi�t


tradit�u e lari e paric�da
che'mpasud�t si'a cul �ru di Sich�t;[432]

e la mis�ria di chel tir�t di Mida


che segu�t'a la so domanda'ng�rda,
che ridi a fa cuant ca � ben pens�da.

Dal mat d'Ac�n, po, ognun si recu�rda


da la so trufa, s� che da la ira
di Gjosu�'l sint encjam� la muard�da.

E dop'acus�n cul so omp Saf�ra;


lod�n i scals ca la vut Eliod�ru;
e in'inf�mia dut stu mont al zira

Polin�stor che cop�t 'la Polid�ru:


taj �ltins timps si sint sig�: �Hej, Cras,
d�zni, chi ti'l sas, di se'l saja l'�ru?'

Ogni tant un'l parla alt e l'altri bas


secont l'afesi�n ch'a z� ni spir�na,
prin am�ndi fu�rt e dop'a pas p� bas:

per� al ben ch'al d� si ghi raz�na,


no �ri l'�nic j�, ma u ch� vis�n
no si feva sinti altra persona.."

Nu'i �rin za part�s da stu Capet�n[433]


e'i si sbrig�vin di z� sempri p� av�nt
�ncj'sa no'�ra f�sil ta stu stret cjam�n,

cuant ch'j�'i'ai sint�t, com'alc cal va col�nt,


trem�'l mont; e al�r un fr�it i'ai sint�t
com'un che a la mu�rt si sta visin�nt:

ver l� che s� fu�rt Del[434] nol scjas�va dut


prin che Latona'n ic ghi faz�s il nit
e'a partur� i doj vuj dal cj�l si ves met�t.

Un grant sig� l� dop'dapard�t part�t,


tal, che'l me mestri viers di me si'a part�t,
diz�nt: "Ti sos cun me: no s�ntiti vil�t."

"Gloria in excelsis Deo," [435]mi'a some�t


che ducj' diz�vin, da chel che di cap�,
a stent, da dut chel cjant� mi'�ra dat.

Fers i st�vin nu�ltris l� a sinti,


com'i past�us ch'an prin sint�t chel cj�nt,
fin che chel e li sc�sis 'an sint�t fin�.

Di n�uf al�r av�nt pal nustri cjam�n sant,


vuard�nt li �mbris distir�dis in cj�ra,
ca si st�vin belz� di n�uf lament�nt.

L'ignor� no mi'a maj cun tanta gu�ra


fat vign� s� granda v�ja di sav�j;
se'n memoria'i rit�n ca'� vera,

ch'al�ra tal pens�j mi par�va di vej;


e di domand� i'eri masa ansi�us,
e l� d'j�di alc da bes�u no v�vi'l pod�j:

cuss� i z�vi av�nt t�mit e penser�us.

Purgat�ri Cj�nt Vincjun�sin

Che s�it natur�l che maj si s�sia,


f�u che cun l'aga cu la cual la fruta
samarit�na[436] domand�t'a la gr�sia,

mi muard�va, e'n dav�u a la svelta,


'ntrig�t daj spirs, i zevi al me duca,
pat�nt pur j� da la j�sta vend�ta.

E j�t tu, propit com'cal descr�f Luca,


Crist ghi'a apar�t a doj in strada,
dop'che dal sep�lcri l'�ra torn�t f�u ca,[437]

�co n'ombrena, dav�u di nu vegn�da,


cul pi� at�nta di no pest� i distir�s;
palrl�t ni'a, prin di v�jla ben jod�da,

e'ni'a dit: "Fradis, che Diu vi d�di pas."


Nu si sin volt�s a colp, e Virgilio
un daj sens ghi'a fat a chistu adat�s.[438]

Dop'la tac�t: "Tal beat concilio


ca ti meti che cort granda e justa
che met�t a mi'a tal etern es�lio."

Cun nu'n prem�ra, "Ma coma!" 'la dita,


"se di z� s�'i v�js par Diu puc merit,
cuj vi �ja pa la so scjala fat da scorta?"

E'l me mestri: "Se ben ti'as i s�ns cap�t


che chist'l parta e l'�nzul al segnala,[439]
cal zar� su cuj b�js ti capir�s subit.

Ma pars'che ch� che d� e n�t a fila[440]


di fil� par luj no vev'ncjam� fin�t,
e Clot a'ns�st di fa par ducj'la fila,

La so anima, s�u dal me e to spirit,


in s� a no pod�va vign� bes�la
che com'nu no pod�va vej chist[441] cap�t.

a'L�r soj j� trat f�u da la gran gola


da l'infi�r par guid�lu, e pur p�'n s�,
fin ca podr� men�lu la me scu�la.

Ma d�zmi, si ti sas, pars'che'l scjas�va s�


puc fa stu mont, e pars� a una v�us
ducjus'an par�t sig� da ch� in j�."

S� parl�nt di se chi eri desider�us


a la ben cap�t, che dom'cul n�uf sper�
si'a fat la me s�it na p� p�sula cr�us.

Chel'la tac�t: Maj e maj a no sar�


che sens'�rdin a sedi la religion
da la montagna[442], o che p� no s'usar�.

Ch�'l timp a l� libar d'alterasi�n:


di chel che'l cj�l da s� in s� al ris�if
ch� si pol cjat�, e no d'altri, raz�n.

Par chel ne ploja ne tampiesta ne n�if


ne cal�gu ne ruz�da p�'n su a cola
ta sta scj�la di tre scjal�ns, nencj'par int�f:

ne nul�n ne nul�ta si j�t ca cala,


ne tons ne lamps, ne la fia di Traum�nt,[443]
che tal'aldil�'l stes post spes a mola:

il vap�u sec a no si alsa p�'n dav�nt


dal p� alt daj tre scjal�ns chi'ai minson�t,
'nd� che'l vic�ri di Pieri'l fa da sant.

Cal tremi un puc p�n j� pol �si vert�t;


ma par vint che in cjera a si plata,
no saj pars� ma ch� s� maj 'la trem�t.

Ch� a trema cuant che n'�nima neta


a si sint, cuant ca va'n s� o ca si m�uf
par z�'n s�, e a siga ben cont�nta.
Al prova'l so stat pur il so vol�j, n�uf,
ch�, dut l�bar ad�s di cambi� convent,
l'�nima'l surpr�nt, e'nt�r di plas�j ghi pl�uf.[444]

Prin a vor�s, ma a no lasa'l tal�nt


che la gjust�sia dal alt, cuntra che v�ja
cal v�va di pecj�, a met al torm�nt.[445]

E j� che ta stu post i'ai pat�t via


sincs�nt �is e p�, pur ad�s i'ai sint�t
na v�ja di z�'n alt, na libera v�ja:

ma scju bojs spirs, e'l terem�t, ti'as sint�t


che par chista montagna a van lod�nt
il Sign�u, che svels j� f�di z�'n s�, par dut."

Cuss� ni'a cont�t; ma'a si la steva tant


god�nt dal bevi cuant ch'� granda la s�it,
ch'encj'j� stu ch� mi lu stevi tant gust�nt.

E'l me s�viu duce: "Orm�j i'j�t la r�it


che ch� vi l�a s� e com'ca vi mola,
il pars� dal trem� e dal godi la s�it.[446]

Ma d�zmi, par plas�j, cuj �ritu la,


e pars� par tancju s�cuj distir�t
ch� sotu stat? D�s, e la raz�n d�mila."

"Tal timp lont�n cuant che'l bon Tito, jud�t


dal gran re, vendic�t l� li fer�dis
ca sgorg�vin'l sanc da Gjuda barat�t,

cul n�n cal cres onor�t ta li mem�ris,[447]


i'eri j� di la," rispund�t 'la chel spirt,
"cun fede no'ncjam�, ma �peris fam�sis.

Cuss� dols l'era'l me poetic spirt,


che, tolos�n[448], a se mi'a tir�t Roma,
'nd� che li me t�mplis meret�t'an'l mirt.

L� 'ncjam� la zent Stasio a mi clama:


di Tebe cjant�t i'ai, com'pur dal grant Achil;
ma col�t i soj sot la sec�nda cjama.[449]

Sul me ard�u li fal�scjs tal me curt�l[450]


col�vin e scjald�vin, da la dura flama,[451]
che dut int�r a il�min p� di mil;

da l'Eneide i d�s, che da vera mama


mi'a tant nudr�t cuant chi stevi poet�nt:
sens'ic, scrit no var�s nuja di fama.

E par �si stat vif di l� propit cuant


che Virgilio al scriveva, i var�s dat
un an p� di se ca mi tocja ta stu bant.[452]

Vi�rs me sti per�ulis Virgilio'an volt�t


cun musa che "Tas" a diz�va, taz�nt;
ma miga dut a pol fa la volont�t;

ch'al ridi e pl�nzi f�sil ghi'�'l z� segu�nt


la pasi�n da 'nd� che l'un e l'altri'l ven,
che'i p� on�scj' a stent si t�gnin, pur vol�nt.[453]

E j� i'ai surid�t, com'un cal fa'un sen;


e taz�t'la'l spirt, e n'ocj�da mi'a dat
taj vuj 'nd� che'l vero a si les p� ben;

e "Se'n ben un s� grant sfu�rs[454] ti ten als�t,"


a la dit, "pars� propit ta stu moment
i'atu surid�t, com'ch'j� i'ai ben not�t?"

J� ch� da na banda a l'altra mi volti a stent:


�Tas,' mi dis l'una; l'altra cun prim�ra
a v�u chi dizi; e'l me mestri, at�nt,

il me susp�r al sint, e "Nosta vej p�ura,"


a mi dis, "di parl�, ma c�ntighi pur
se cal v�u sav�j cu la p� gran cura."

Al�r j�: "Marav�jti, marav�jti pur,


spirt antic, di v�jmi a ridi not�t;
ma �co n'altra marav�a, par sig�r.

Chistu ch'in alt al ten i me vuj guid�t,


a l� chel Virgilio ch l'ispirasi�n
di cjant� daj �mis e daj d�os ti'a dat.

Se'l me ridi'l par�va vej altra raz�n,


ch� a no era vera; crot inv�nsi
che stat l� se che su luj ti'as dat espresi�n."

Za ai pi� lu jodevi inclin�si


dal me mestri, ma luj a la dit: "Fradi,
j� e te i sin spirs; a n'oc�r sbas�si."

E chel tal als�si: "Ben ti pol j�di


il grant am�u che a te mi scj�lda
cuant che di se chi sin p� no mi recuardi,

e'i trati un'ombra com'roba solida."

Purgat�ri Cj�nt Vincjadu�sin

L'�nzul l'�ra za dav�u di nu rest�t,


chel par cuj tal sest zir�n entr�s i'�rin,
dop'v�jmi da la front n'altri P[455] net�t;

e chej che di vej gjust�sia a des�derin


dit ni veva ch'�rin be�s, e li so v�us[456]
doma cun sitiunt u ch� a fin�vin.
E j�, liz�j p� che'n altri pas�gjus
i zevi, e'ai spirs svels ghi stevi dav�u
cun'un pas ca no mi'�ra par nuja pen�us,

cuant che Virgilio 'la scuminsi�t: "L'am�u,


impi�t da virt�t, altri 'la sempri 'mpi�t,
se la so flama mostr�t si'a par di f�u;

e dal moment che ch� j� l� capit�t,


di fat, tal limbo dal infi�r Gjoven�l,
che sen da la so afesi�n mi'� stat dat,

il me benvol�j par te a l� stat tal


che maj l� stat cun maj'ncontr�da persona,
che curt mi somear�'l scal� stu rival.[457]

Ma d�zmi, e d'am�c ti mi'as di perdon�


si mi faj l�bar di mol�'un puc il fren,
e tu com'amigo cun me raz�na:

com'�se ca si'a inser�t tal to sen


l'avar�sia, tal mi�s di s� tant sintim�nt
dal cual un omp coma te l'era dut plen?"

A Stasio a ghi'a sbris�t da ridi sint�nt


sti per�ulis, ma dopo a la rispund�t:
"Ogni mot dal to am�u cont�nt mi rint.

Spes a sus�din r�bis, un puc di dut,


ca ni fan dubit� ca s�din v�ris
pars'che la vera raz�n no vin jod�t.

Tu ti cros--chist s'j�t da li to dom�ndis--


Ch'j�'i sedi stat tir�t[458] ta l'altra vita,
forsi pars� ch'i'�ri ta che b�ndis.[459]

Ten in mins che l'avar�sia distanta


da me pur mas'�ra, e sta dismis�ra
par s�cuj cjara paj� mi l'an fata.

E sa no fos ch'j� cjat�t i'ai la me cura


cuant che cap�t i'ai se chi ti escl�mis,
secj�t da sta nustra pu�ra natura,

�Pars� no sostegn�isu, o santi br�mis


dal'�ru, l'apet�t di scju pours mort�j?',
zir�nt i sintar�s che gran sburt�dis.[460]

Al�ra i mi soj necu�rt, p� di maj,


dal me grant spindi, e i mi soj pent�t
al�r di chist e di ducju i altri maj.[461]

Cuancjus ca risorgir�n cul cjuf spar�t[462]


par ignor�nsa di no vej sav�t sta p�cja
net�, pent�s, in vita o'n tal limit.[463]

E l� pur ver che la colpa ca fa zi via


par dreta oposisi�n n'altri pecj�t,
insi�jmit cun chel ch�'l so vert a s�cja:[464]

al�ra, s'j�'i mi soj tra che zent cjat�t


ca plans l'avar�sia, par vign� purg�t
dal so es�t contr�ri a mi'a tocj�t." [465]

"'D�s, cuant che da li crud�l'armis ti'as cjant�t,


e di che pu�ra disgrasi�da d'Joc�sta,"
'la dit chel cal veva i pastor�ls[466] cjant�t,

com'ca s'j�t da chel che Clio[467] a tasta,


tir�t no ti vev'ncjam� tra zens fed�lis
la fede, che sens'ch�'l bon fa nol basta.[468]

S� es�nt, cual sor�li o cjand�lis


a ti'�ni stenebr�t s� che dop'als�t
ti'as dav�u dal pescjad�u li v�lis?"

E chel a luj: "Tu par prin ti mi'as invi�t


a Parn�s a bevi ta li so grotis,
e par prin a Diu ti mi'as ilumin�t.

Ti'as fat come chel cal va ta li n�s sc�ris,


che'l lum�n cal ten dav�u no ghi zova,
ma dop'di luj'l lasa zens ben studi�dis,

cuant che dit ti'as: �Il s�cul si rin�va;


a torna gjust�sia e'l prin timp um�n,
e dal cjel a ven j� na r�sa nova.'[469]

Tu[470] ti mi'as fat poeta, e tu cristi�n:


ma par che mi�j ti j�dis il me ritr�t,
a color�lu i slungjar�j la man.

Il mont int�j l'era za plen dovent�t


da la cristianit�t, ben semen�da
da dut chel disc�ri su l'eternit�t;

e la per�ula, za minson�da,
d'ac�rdu a z�va cuj n�ufs predicjad�us;
ch'a l�u ghi'ai la me atensi�n prest�da.

A p�rimi 'son prest vegn�s sens da la cr�us,


che cuant che Domisi�n ju'a perseguit�s,
sensa'l me pl�nzi no son stas i so dol�us;

e mentri che di l� i v�vi'ncjam� i me pas,


jud�s ju'ai, e li so us�nsis j�stis
a'an fat s� ch'ogn'altra seta i dispregj�s.

E prin ch'j�'i conduz�s i Grecs ta l'�ghis[471]


di Teb, poet�nt, i soj stat batez�t;
ma, paur�us, plat�t i vev'li me nov'id�is,

e pagan�sin par lunc timp i'ai mostr�t;


e par stu p�sul tim�u il cuart s�rcul
a mi'a par p� di cuatris�nt �is sercl�t.
Tu duncja che vierz�t i ti mi'as il vul
che sier�t l'era stat al ben ch'i'ai cont�t,
mentri che s�'i z�n vi�rs il pr�sin s�rcul,

d�zmi'nd� che l'ant�c Terensio'l ven cjat�t,


Cecilio, Plauto e Vario, si t'lu sas:
d�zmi'nd� ca son se ogn�n l� dan�t."

"Scju ch� e Persio e j� e altris riv�s,"


'la dit il duca me, "cun chel Grec i sin[472]
da li Musis mi�j nudr�t d'altri so lat�s,

ta'un s�rcul da la scura pres�n, tal prin:


tanti voltis i razon�n di chel mont[473]
'nd� che li nustri n�nis sempri a v�vin.

Euripide l� cun nu, e Antifont,


Simonide, Agaton e altris pur,
grecs che cul or�r a orn�vin la front.

Ch� da la to zent[474] a si pol j�di pur,


com'Antigone, Delfilia e Argja,
e che puar�ta di Ismene[475], ic pur.

A s'j�t encja che ca'a mostr�t Angja:


ch� a'� la fia di Tir�sia e T�tis
e cu li so s�us a � pur Deid�nia."

Ch�'an i po�s taz�t, li me gu�dis,


di n�uf at�ns a vuard� atorot�r,
l�bars da z� p�'n s� e da par�tis;[476]

li prin'cuatr'�ris dal d�'�rin al�r


za'n dav�u, e la cuint'�ra al tim�n,
alt'als�nt la punta ruv�nt, com'un f�r,

cuant che'l me duca: "I crot chi f�ni ben�n


a z� a destra, volt�nt li sp�lis al mont,
coma al s�lit zint at�r dal zir�n."

Cuss� dal usu pas�t i vin fat cont,


e segu�t'vin il cors cun mancu sosp�t,
segnal�t dal spirt ca ni tegn�va cont.

L�u z�vin dav�nt e j� ghi stevi dret


dav�u e'i scolt�vi at�nt i so disc�rs,
ch'al'art di poet� mi d�vin dil�t.

Ma dut t'un colp a la rot scju bi�j disc�rs


un �rbul che cjat�t'vin in mi�s la strada,
cun mil�s bois, dal odor� am�ndi dols;

e com'ch'a'un pin ghi cala'n alt la but�da


da ram a ram�s, cuss� a chel in j�,
par che nis�n a ghi fes na scal�da.

Da'nd� che'l nustri z� l'�ra sier�t s�,


da na rocja'n alt'a got�va'un lic�u clar
che ta li fu�is al zeva a sp�ndisi s�.

Mov�s si'an i doj po�s vi�rs il mor�r[477]


cuant che na vous dal dentri da li frascjs
a sig�t: "Stu mangj� vi sar� tant cj�r." [478]

Dop'a dit: "P� ghi pens�va a li n�sis


Maria, ca f�sin bunis e'nt�ris,
ch'a la so bocja, ch'ad�s 'risp�nt par vu�ltris.[479]

E li ant�chis rom�nis cont�ntis


a �rin aga di b�vi; e Dani�l
mangj�t no la ma sav�t robis veris.[480]

Ta l'et�t dal �ru, cuant che dut 'era bi�l,


gust�sis'�rin pa la fan li glandis
e pa la s�it ogni r�vul l'�ra mi�l.

mangj�nt doma mil�s e caval�tis,


il Bat�sta a si'a nudr�t in tal desert:
par chel luj a l� grant e plen di gloris[481]

tant d'�si cul mant d'Evangel�st cuj�rt.

Purgat�ri Cjant Vincjatre�sin

Mentri che'i vuj in ta li fr�scjs v�rdis


i zir�vi, coma cal fa di solit
chel ch'a la cj�sa[482] d'usi�j al pi�rt �ris,

Com'bon pari'l me duca "Fiol me," mi'a dit,


"ven av�nt, che'l timp ca ni'� stat asegn�t
us�lu a ni t�cja cun p� merit."

Il sgu�rt, e'l me pas pur, i'ai a colp volt�t


vi�rs i mestris, che si ben discor�vin
che sensa sfu�rs mi tegn�vi a l�u tac�t.

Ma �co che pl�nzi e cjant� sint�t i vin


�Labia mea, Domine' in mani�ra
tal che dil�t e dol�u sint�t i vin.

"O dols pari me, se chi sint, �se vera?"


tac�t i'ai j�. E luj: "�nimis ca stan
forsi prov�nt di z� da stu post ca ju si�ra." [483]

'L�r com'che'i pelegr�ns penser�us a fan,


pas�nt par strada zent ca no cogn�sin,
ch'a l�u si v�ltin ma sempri av�nt a van,

cuss� di par dav�u svels a v�gnin


spirs tancjus che mir�nt, ni trapas�vin:
silensi�us e dev�s a ni mir�vin.

I vuj scurs e'nfos�s ducjus a v�vin,


cu la musa s� magra e p�lida
che doma pi�l e vu�s a some�vin:

no crot che cun sc�sa cuss� tir�da


tant s�c Erisit�n[484] al fos stat fat,
cuant che'l diz�n'l tem�va, a la p� granda.

"�co," j� mi'�ri a pens� soferm�t,


"la zent ca'� zuda a pi�rdi Gjerusal�m,
cuant che Maria di bec al f� ghi'a dat!"

I bus daj vuj an�j'par�vin, sens'gj�m:[485]


chel che tal musu daj �mis al les "om,"
ch� al var� tant ben cognos�t la "em."

Cuj al crodar�sia che l'od�u d'un pom


tant pod�j al ves e brama'l gener�s,
e chel d'un'�ga pur, sensa sav�j com'?[486]

Z�'i pens�vi al pars� ch'�rin afam�s,


a la raz�n ch'encjam� no s'jod�va
da la pi�l scaj�sa e cu�rps secj�s,

cuant che dal p� font dal cjaf al volt�va


vi�rs me i vuj un spirt, fis�nt me par dut
e sig�nt a fu�rt: "Ma j�t cuj ch'j�t. Ma va!"

Di musa maj lu var�s ricognos�t,


ma maj, e'pur da la so v�us i'ai ben cap�t
cuj ca l'�ra, ma no dal so aspi�t brut.

Chista fal�scja[487] a mi'a rimpi�t s�bit


la cognos�nsa di stu cjaf dut cambi�t,
e la musa di Far�is i'ai percep�t.

"No bad�ighi, va, al aspi�t dut secj�t,"


a la pre�t, "che la pi�l s� m'imbrut�s;
magri magri, purtr�p, i soj dovent�t.

Ma d�zmi di te e di chej doj sp�ris


ca mi par ca ti stan faz�nt di sc�rta:
s�, conta pur, che j�'i soj dut or�lis."

"La to musa, che dol�t mi'a za mu�rta,


i plans encj'ad�s cun altrit�nt dol�u,"
rispund�t ghi'ai, "tal j�dila s� stu�rta.

Ma, Diu bon, d�zmi se ca vi sfu�a f�u:


no fami d�zi mentri chi mi marav�j,
che mal'l pol d�zi chel ch'altri 'la tal c�u."

Al�ra luj a mi: "Dal div�n vol�j


j�'a ven virt�t ta l'�ga e ta la planta
ch'jod�t ti'as dav�u, par cuj no soj p�'nt�j.

Duta chista zent che planz�nt a cjanta


par vej vut gola f�u d'ogni mis�ra,
ch�'n fan e'n s�it si rif� di n�uf s�nta.
Di mangj� e b�vi ni fa v�ja pura
l'od�u che f�u'l ven dal frut e dal sclap�s
che'nt� stu len si spant pa la verd�ra.

E no doma na volta, ta sta curn�s


zir�nt, si rinfr�scja la nustra pena:
�co che'nv�nsi di g�di 'pena'i dis,

che che v�ja a chej �rbuj ni mena


che men�t 'v�va Crist a d�zi: �Eli,'
cuant che liber�t ni'a cu la so vena." [488]

E j� al�r a luj: For�is, da chel d�


tal cual i ti'as cambi�t mont a mi�j vita,
n�ncja sincu�nt'�is no son pas�s fin ch�.

Se di pecj� a chel punt da la to vita


p� no ti pod�vis, prin di che ora
cuant ch'il bon dol�u a Diu ni ricon�ta,

com'sotu belz� riv�t ch� parz�ra?


i ti crod�vi'ncjam� la j� di sot
ind� che'l timp cul timp a si rist�ra." [489]

Al�r luj a mi: "Cuss� prest a mi'a mot


a cjoj e bevi'l dols am�r daj martirs
la so Nela cun chel so planzi dir�t.

Cul so pre� dev�t e cuj so susp�rs


cjolt a mi'a dal plan ind� ca si speta[490]
e jud�t mi'a a sorpas� i altris zir's.

Diu tant p� a gusta e dil�ta


la me vedul�ta--oh'l ben chi ghi'ai vol�t!--
cuant p� il so ben lu fa besol�ta;

ch� la Barbagja di Sardegna'� in dut


p� plena di feminis on�stis
che la Barbagja d'ind� ch'j�'i soj vegn�t.[491]

O bon fradi, cuss� a son li r�bis!


Il timp da vign� 'lu jot belz� tant ben
ca no sar�n sti �ris ch� tant ant�chis,

cuant che dal pulpit ton� si sintar� ben


cuntra chel scandul da li fiorent�nis
che li t�tis f�u a mostrin dal so sen.

Cu�lis b�rbaris maj, o sarac�nis,


'�rini che par f�lis z� cuj�rtis
'ocor�vin l�s di spirt o civ�lis?[492]

Ma se sig�ris 'f�sin li svergogn�dis


di chel che'l cjel'l sta z� par l�u prepar�nt,
par sig� 'var�sin z� li bocis vi�rtis;

che se l'av�nt j�di no mi sta'ngan�nt,


prin a pat� zar�n ch'a meti su pel
chej ch'ad�s si cons�lin cul ninan�nt.[493]

O fradi, ti tentu plat�t? D�zmi chel.


J�jtu che no dom'j�, ma pur chista zent
ti sta mir�nt, l� ch'al sol ti ghi fas vel." [494]

'L�r j� a luj: "Si no ti j�dis a stent


se chi ti �ris par me e j� par te,
chel pens�j'l dar� puc gust ta stu moment.

Di sta vita cjolt mi'a chel che di me


al va'vant, l'altra d�, cuant che rotonda[495]
la sou di chel si'a mostrada'n front di me,"

e'l sol i'ai mostr�t. "Chist pa la profonda


n�t mi'a men�t di chej ca son propit mu�rs
cun chista cjar vera che luj'l seconda.[496]

Da la j� mi'an tir�t s� i so cunfu�rs,


vign�nt'n s� e at�r da la montagna
ch'a'ndr�sa vualtris che'l mont la fat stu�rs.

St'anima'a dit ca vou �s'mi compagna


fin chi rivar�j l� ca'� Beatr�s,
ind� ch'ic stesa mi sar� compagna.

Virgilio l� chistu che cuss� mi dis,"


e'l me d�it'lu'a mostr�t, "e l'altri l� chel spirt
pal cual puc fa scjas�t'a ogni curn�s

di stu mont, cal v�u che d'altri ghi sedi part.[497]

Purgat�ri Cjant Vincjacuatr�sin

Ne'l d�zi il z�, ne'l d�zi'l d�zi al f�va


ralent�; ma, discur�nt, i z�vin fu�rt,
com'naf che, cun bon vint dav�u, a z�va;

e ogni spirt, some�nt do voltis mu�rt,


cuj so vuj'nfos�s a si marave�va
cuant che dal me vivi si veva necu�rt.

E j�, cul me parl� ch'av�nt'l par�va,


i'ai dit: "Tal z� s� chista[498] forsi a tarda
p� che sa no fos par chel che cun me'l va.

Ma d�zmi, si t'lu sas, 'nd� ca'� Picarda;


d�zmi se'n ta sta zent'nd� cualchid�na
di merit che cuss� f�sa mi vu�rda."

"Me s�u, che tra l'�si bi�la e buna


no saj cual che p� a fos, a'� za ca got
la tal alt Olimpo la so corona."
S� 'la tac�t, e dopo: "Ch� no sin sot
divi�t di nomin� i spirs, che dut svan�t
pal diz�n l�'l nustri lineam�nt, che p� no s'j�t.

"Chist," a luj punt�nt il d�it, "'l� Bonun�t,[499]


Bonun�t da Luca; e che musa l�,
che pi�l e vu�s a'� p� di che d'altri spirit,

taj so bras[500] la Glisia Santa'l veva vut l�:


dal Tors l'era, e al purg� par diz�n
li biz�tis al vin che tant ghi f�vin gola." [501]

Tancju altris mi'a nomin�t, un a un;


e d'�si nom�s ducj' cont�ns 'par�vin,
e malcont�ns non daj jod�s, nencj'un.

Jod�t i'ai ch'a vu�it, par fan, i dincj' ghi z�vin


d'Ubald�n dala Pila e Boniofasiu
che tancju luj, com'bon past�u a v�vin.[502]

Jod�t j'ai il si�r marcheis che p� spasiu


a'la vut di bevi a Forl�, sens'�si maj sut,
e tal l'era da no s�ntisi s�siu.

Ma com'cal fa chel cal j�t, stim�nt in dut


p� chist che altris, s� j� a chel di Luca,
che tant curious di me mi veva par�t.

Luj'l borbot�va; a mi par �Gentuca'


di vej sint�t, l�[503] cal pat�va'l turm�nt
da la gjust�sia, che tant ju fr�a[504] u ca.

"O spirt," i'ai dit, "chi ti pars tir�t a sim�nt


di parl� cun me, fati pur int�ndi,
chi zini cul to d�zi ducju doj god�nt."

"Na zovin�ta j�di ti pols chist d�,"


a la scuminsi�t, "ca ti far� godi
la me sit�t, encj' se p� d'un la cr�di.

Via ti zar�s cun chist antij�di:


se dal me murmur� ti ves cjolt er�u,
r�bis v�ris il just ti far� jodi.

Ma d�zmi se j�'i j�t propit chel che f�u


'la trat li rimis novis cuss� tac�nt:
�Feminis chi s�js part�dis al'am�u'." [505]

E j� a luj: "J�'i soj fat cuss�, che cuant


ch'Am�u m'isp�ra, i noti; e si sint
ch'entri mi parla, j�'i vaj di f�u cont�nt."

"O fradi," 'la dit, "'d�s i'j�t l'impedim�nt


che'l Nod�r e Guiton e me 'la tegn�t
lont�n dal n�uf stil e bi�l[506] che j�'i sint!

Ben i j�t li vustri p�nis, com'ch'in dut,


dav�u da l'ispirat�u[507], a stan str�tis;
che cu li nustris no'�ra maj sused�t;

e se un al v�u z� p� a li lungis,
altri no ghi j�t dal'un o dal'altri stil";
e, sodisf�t, no la dit p� peraulis.

Com'i usi�j che d'unvi�r a stan lunc il Nil,


tal'aria ogni tant som�jn na scuadra,
ma dopo un dav�u l'altri svels svu�lin a fil;

cuss� duta la zent che l� a era,


volt�nt il cjaf, slungj�t a'a il pas,
tant par magr�sa e vol�j liz�ra.

E com'un che di trot� no gh'impuart�s,


z�'l lasar�s i comp�js, rest�nt in dav�u
a spet� che'l grant tir� fl�t a si sfog�s,

cuss� ju'a las�s ca pas�sin ducj' l�u


For�is, e dav�u di me a l� vegn�t,
diz�nt: "Di n�uf cuant si jodar�nu, o sign�u?"

"No saj cuant chi vivar�j," ghi'ai rispund�t;


ma sens'altri no tornar�j s� tant prest
ch'a la riva'i no sar�j za cul vol�j vegn�t;[508]

e chel post ind� chi viv�vi, dal rest,


di d� in d� sempri p� a si spolpa
e a fa na bruta fin al par dispost."

"'D�s va," 'la dit, "che chel che p� 'la colpa,


j�'i j�t pa la coda d'una bestia trat
vi�rs la val 'nd� che maj nis�n si scolpa.

Sta bestia a pas sempri p� 'celer�t


a va, e ghi da na tal sacagn�da
da las� chistu pu�r di�u[509] dut masacr�t.

Sti r�dis[510] no'an tant p� di na volt�da,"


e als�t 'la'i vuj al cj�l, "prin d'�sti clar'
se che da me no pol p� �si mostr�da.

Ma tu resta pur ch�; che'l timp a l� cjar


ta chistu post, s� che j� in pi�rt masa
cjamin�nt cun te cuss� pari a par."

Com'che galop�nt a voltis'l ven tal vi�rt


un cavalier, la prima linea salt�nt,
e 'v�nt al va par f�si l'on�u dal prin urt,

s� da nu le zut, cun pas altrit�nt grant;


e j� i'ai parat via a z� cun chej doj
ca �rin zus il mont s� tant 'lumin�nt.

E cuant che'n dav�u ni vev'las�t bes�j,


tant ch'a stent a j�dilu'i riv�vin,
com'ch'a stent i segu�vi dal so d�zi'l troj,
v�rdis e pl�nis li ram�sis 'par�vin
di n'altri milus�r, e no tant lont�n,
pars'che i me vuj propit 'd�s lu jod�vin.

Sot vi'�ra zent ch'als�va l'un'e l'altra man,


e a sig�vin no saj se vi�rs li frascjs,
com'frut�s cuant che alc a br�min invan,

ca prejn, e il pre�t nuja 'nol dis,


ma par fa vign� la voja p� granda
al ten alt se ca br�min e vu�rdin f�s.

Dopo, scjas�nt li sp�lis[511], via '� zuda;


e nu vis�n dal grant arbul 'sin vign�s,
ch'al tant lagrim� e pre�'l scolt� nol da.

"No st�it miga z�ghi m�sa visin�s:


p�'n s� l�'un len za stat muard�t da Eva,
e le�ns tra chist'e chel'n d� p� di un pus."

Tra li frascjs cualchid�n s�'l diz�va;


par chel Virgilio e Stasio e j�, stres,
pa la banda ghi sin zus ch'in su z�va.

"Recuard�ivi," al diz�va, "daj malad�s


ta li nulis form�s, che ben incjoc�s
cuntra Teseo'an lotat, cuj dopli p�s;[512]

e daj ebr�os al b�vi tant part�s


che Gide�n no ju'a vol�s coma comp�js
cuant che vi�rs Madi�n l� zut j� fin a bas."

Dongja di un daj orlis cuj me comp�js


mi soj tegn�t, sint�nt colpis di gola
segu�dis da pu�rs disgrasi�s di guad�js.[513]

V�nsi dop'slungj�t ta sta strada e bes�la,


mil pas e p� ni'a part�t p� av�nt,
ogn�n contempl�nt, sensa fa per�ula.

"Vualtris tre, a se'i pens�jzu cuss� tant?"


a colp na v�us'a dit, ch'j� mi soj scjas�t
com vigel�n cuant ca si sta spavent�nt.

Par j�di cuj ch'l'�ra stat, il cjaf i'ai als�t;


e maj p� v�ri si'a jod�t ta na forn�s,
ne metal, che p� luz�nt e ros'l f�si stat,

com'un ch'jod�t i'ai cal diz�va: "Sa vi pl�s


z� p�'n s�, u ch� a si fa la sv�lta;
par ch� al va chel cal v�u z� vi�rs la pas."

L'aspi�t so la vista mi veva cjolta;


ch'j�'n dav�u mi soj volt�t ai me mestris
com'un cal va secont di chel cal scolta.

E coma, anuncj�nt li primi lucis,


l'ari�ta di maj a si m�uf, dols�ta,
dut' plena di prof�n di fl�us e d'�rbis;

cuss� mi'a par�t ca mi tocj�s n'ari�ta


ta la front, e sint�t i'ai fin la pluma[514]
ca'mplen�va d'od�u d'ambrosia l'ari�ta.

E na v�us'a dit: "Be�t chel che flama


di grasia a 'lumina, che l'am�u dal gust
trop desid�j tal pet no lu consuma,

ma al sint voja dom cuant che'l gust l� just.

Purgat�ri Cjant Vincjasincu�sin

L'or'�ra sens'intr�c par z� su pal scjal�n;


che'l soreli'l veva'l s�rcul meridi�n
las�t at Toru e la n�t al Scorpi�n:[515]

'L�r, com'ca fan chej ch'a pindul� no stan,


ma'van via dr�s, sedi se ca sedi,
se bis�gna di un p�sul sburt a'an,

entr�s cuss� 'sin ta'un post stret am�ndi


un dav�u l'altri, zint s� pa la scjala
ca ni separ�va, streta da j�di.

E com'il cicogn�t cal'alsa l'�la


par v�ja di svual�, ma a nol tenta
di bandon�'l n�t, e j� a la cala,

s� i'�ri j�, cun voja basa e alta


di fa dom�ndis, riv�nt parf�n al �t
cal fa chel che al dizi a si s�sta.[516]

Encja se'l z� l'�ra svelt, no la las�t


di d�zi'l bon pari me, ma dit 'la: "D�ncja,
sc�ta l'arco dal d�zi, chi ti'as ben tir�t."

Al�r par sig�r i'ai vierz�t la bocja


e tac�t i'ai: "Com'si p�sia dimagr�
l� 'ndul� che nudr�si a no tocja?" [517]

"Si ti'as in mins coma che Maleagri


si'a cunsum�t al brus�si d'un stec�t,
no ti sar�s," 'la dit, "stu pens�j s� magri;[518]

e si ti p�nsis che, al vustri sguis�t


a sgu�sa pur tal spi�li la vustr'im�gin,
se che dur a par a dov�nta fasil�t.

Ma par ch'i to pens�js a si cuj�tin,


�co ch� Stasiu; e j� lu clami e pr�j
che luj'l vuar�si li pl�js ca ti d�lin.

"Se j� l'eterna vista ghi liber�j,"


'la rispund�t Stasiu, "che dav�nt di te
ti mi disc�lpis di fa il to vol�j."

Dop'la tac�t: "Se ch'ad�s ti sins da me,


fi�l, ben la to mins a vuarda e ris�if,
clar ti far� se ch'ad�s mist�ri ti'�.

Il sanc p� perf�t nis�na maj lu b�if


da li v�nis pl�nis di s�it, ma'l resta
com'bon mangj� cjolt da t�ula, par nuja gr�if,

cal cjoj dal c�u e a ogni part'l parta


dal cuarp il ben ca la forma, com'chel
che par fa ch� al scor t'ogni ven�ta.[519]

Diger�t di n�uf, j�'l va 'nd� che p� bi�l


l� 'l tazi che'l d�zi, e di l� sclapis�nt
tal sanc d'altri 'l va ta natur�l vas�l.[520]

L�'nsi�mit si van ducj'doj colet�nt,


l'un disp�st a pat� e l'altri a f�[521]
par via dal c�u stes da'nd� cal ven 'v�nt;

e, l� riv�t, al taca a oper�,


prin indur�nt, e vita dopo dant al va
a se che dal so stes �si'l va'a form�.

Fata anima, la virt�t at�va


com'che di na planta, ma'n alc difer�nt',
che chist'�'n motu e ch� za'� a riva,

e tant dopo'a fa che za si m�uf e'a sint


com'il func mar�n; e da l� a va
il so grant pod�j in organs convert�nt.[522]

�D�s si slargja, fi�l, e'd�s a slungj�si a va


la virt�t ca ven dal c�u dal gener�nt,
e forma a dut'li pars dal cu�rp ghi da.[523]

Ma com'che d'anim�l in �si parl�nt


al cambi 'ncjam� no t'j�s: chist'� na cuesti�n
su la cual p� s�vius di te sbali�t 'an tant,

fin a z� a pens� ca no'�ra union


fra l'anima e'l pus�bul intel�t,
ch�'nd� cal steva no s'jod�va ben�n.

A la verit�t ca ven, vi�rs il to p�t;


ti'as di sav�j, duncja, ch'ap�na che tal fat[524]
l'articul� dal sarvi�l a l� perf�t,

vi�rs luj si volta'l prin mot�u cun afi�t


par sta gran art da la natura e'i sofla
dentri un n�uf spirit, di virt�t compl�t,

che se che d'at�f'l cj�ta ch�, ghi cola


tal so �si, formant n'anima sola
ca vif e sint e rifl�t da bes�la.[525]
E se strana ti par la me peraula,
vuarda com'che'l cal�u dal sol si fa vin
cuant ca s'un�s al suc che da la vit'l cola.

Cuant che Lach�sis a'a us�t dut il so lin,


da la cjar si libera e di so virt�t
cun ic a parta l'um�n e il div�n:[526]

ogn'altri potensi�l[527] al resta dut mut;


memoria, 'ntelig�nsa e volont�t
tant p� at�vis a dov�ntin in dut.

Bes�la a cola, sensa v�isi ferm�t,


da marav�a, vi�rs una da li rivis:
la so via ch� par prin ghi ven mostr�t.

Ap�na riv�da l� ta che bandis,


la fu�rsa'nformat�va si sparn�s at�r
com'ca f�va cu li pars dal cuarp v�vis:

e com'l'aria cuant ca ghi ven ploja'nt�r,


e'un raj dal sor�li'n se a si rifl�t,
di tancju col�us a s'implen�s al�r;

cuss� l'ari�ta vis�n ch� a si met


in che forma che'ic a gener�a
cun so virt�t l'alma che ch� veva jet;[528]

e com'la flam�ta, ca ghi som�a,


che par dut ghi va dav�u al so fog�t,
cuss�'l spirt il so n�uf cuarp al seguit�a.

Sicom'com'l so spirt stu cuarp al par'n dut,


ombra l� clam�t; e stu spirt al m�uf pur
ogni sensasi�n, e'l j�di prin di dut.

I parl�n e'i rid�n par chist, di sig�r;


e par chist i vin l�grimis e susp�rs
che vign�nt s� ti pol vej sint�t tu pur.

Com'che'i desid�ris ni l�jn taj so del�rs,


e'i altri efi�s pur, l'ombra si va formant;
la raz�n � chista che tu ti am�r's."

A la prin volt�da i z�vin riv�nt


a chistu punt, tegn�nsi a man destra,
ben at�ns aj riscjus chi z�vin schiv�nt.

Chistu riv�n f�uc in f�u al bal�stra


e la curn�s a sofla tant flat in s�
che fuart al rim�nda'l f�uc a sinistra;

par nu'era mi�j pal lat p�'n f�u z�'n s�,


un dav�u l'altri, e j�'i tem�vi'l f�uc
ch�, e l� p�ur'i vevi di cola j�.

Al diz�va'l me duca: "Par chistu l�uc


ai vuj a'� mi�j t�gnighi ben stret il fren,
che par fa'un sb�liu a bastar�s tant puc."

�Summae Deus clementiae' propit tal sen


dal gran �rdi sint�t i'ai ca st�vin cjant�nt,
e di volt�mi di voja i'�ri plen;

spirs si mov�vin ta chistu post flam�nt;


che j�'i vuard�vi l�u tant com'i me p�s,
spart�nt'l j�di a chiscj' e'a chej, zint av�nt.

Subit prin che chel cjant� al termin�s,


alt a sig�vin: �Virum non cognosc';[529]
e a cjant� di n�uf a tac�vin, b�s.

Fin�t chist, di n�uf a sig�vin: "Tal bosc


a �ra Diana, e El�s a'a cjas�t
che di Venere a veva sint�t il tos'c." [530]

E di n�uf cjant�; e dop'v�jlu ferm�t,


via cun f�m'nis e �mis ch'�rin stas cascj'
com'che virt�t e matrimoni a'an det�t.

Stu fa'i crot ca ghi basti ta scju poscj'


par dut il timp che il f�uc a ju brusa:
e cuss� chista cura e chiscju pascj'

a vuar� la so plaja ghi sar�n causa.[531]

Purgat�ri Cjant Vincjasej�sin

I'�rin tal �rli al�r, un dopo l'altri,


ch'av�nt i z�vin, e spes il bon mestri
mi diz�va: "J�t: ch� no si pol c�ri."

Mi bat�va'l sor�li tal flanc destri,


che belz� i so rajs dut il ocid�nt
a sblancj�vin s�, dut l'aspi�t cel�stri;

e j�'i fevi, cu l'ombra me, p� ruv�nt


some� la flama; e'a stu p�sul sen
jod�t i'ai tanti ombris m�tighi mint.

Par sta raz�n a si'an met�t, j�'i crot ben,


a cjacar� di me, scuminsi�nt cuss�
a d�zi: "Stu ch� di �si spirt no la sen."

Un pus a'an dop'prov�t a slungj�si


vi�rs di me, sempri cun am�ndi rigu�rt
di sta l�'nd� ca pod�vin scuet�si.[532]

"O tu chi ti vas, no par �si p� tart,


ma forsi par rispi�t, dav�u daj altris,
risp�nt a mi, che'n s�it e in f�uc i �rt.
E'i no vu�j che dom'a mi 'ti risp�ndis;
che ducj' chiscjus a'an encjam� p� s�it
di chej da l'India o da li Eti�pis.[533]

D�zimi com'chi ti fas di te par�it


al sor�li, coma s'encjam� cjap�t
no ti fos da la mu�rt, in ta la so r�it."

Cuss� un di l�u; e j� za manifest�t


mi sar�s, se j�'i no fos stat at�nt
a se ca sused�va, altra nuvit�t;

pars� che tal bi�l mi�s dal cjam�n ruv�nt


jod�t i'ai altra zent vign� vi�rs chista;
e a bocja vi�rta j�'i mir�vi sta zent.

D'ogni banda si visin�va svelta


ogn'ombra; si bus�vin, un'a una,
sveltis, god�nt di sta p�sula fiesta:

cuss� li furm�s a fan, ogni una,


cuant che mus'a musa'n fila si cj�tin
par scupr�, chi s�, il fil da la furtuna.

Cuant che l'una da l'altra a si l�sin,


prin'encjam� di vej fat un pas, 'l�ra
dutis a sigas� a colp si m�tin:

la zent nova: "Sodoma e Gomora";


e che altra: "Pasife'n vacja '�ntra
s� che l�'l scjald�n dal toru ghi sbora." [534]

Dopo, com' gr�s ch'ai Mons Rifs a van cuntra


cuant ch'altris vi�rs i savol�ns a svu�lin,
i'uns il cjalt, i'altris il g�l schiv�nt cun cura,

Scju spirs in part a van, in part a v�gnin;


e, com'prin, lagrim�nt a cjant� si m�tin
e di sig�'i so es�mplis puc 'sp�tin;

e di n�uf si vis�nin a me, com'prin


chej stes ca mi v�vin p�'n dav�u pre�t,
e ducjus prons di scolt� a some�vin.

E j�'l so volej 'vint do voltis not�t,


i'ai tac�t: "O animis ben sig�ris
di d�j, prin o dopo, pas al vustri stat,

no son rest�dis crudis ne mad�ris


di l� li pars dal me cu�rp, ma ch� ca son
cul so sanc e cun d�tis li zunt�ris.

Par no rest� vu�rp su'i vaj par stu riv�n:


na si�ra'� las� ca mi da grasia
di pas�, mortal, ogni vustri zir�n.[535]

Ma se la vustra granda v�ja s�sia


a sta par f�si, s� che'l cj�l vi �spiti,
che d'am�u l� plen e tant grant si sp�sia,

diz�imi, che su'i me scris i vi noti,


cuj chi s�is e cuj ca'� che marm�ja
che dav�u dal vustri pardav�u i noti?"

P� marve�t a nol resta par nuja


il cjargn�l, mentri cal vu�rda sidin�t,
cuant che, rustic, f�u al va da la Cj�rnia,

che st'�mbris si'an mostr�t cuant ca l'an jod�t;


m'ap�n'che la marav�a si vev'calm�t,
che puc a dura taj c�us grancj', dopod�t,[536]

"Be�t tu che di scju nustri poscj'" tac�t


a la chel che prin mi si'�ra fat vis�n,
"par mi�j mur� ti vus vej un prin cont�t!

Li �nimis che cun nu a v�gnin


ufind�t 'an di se che S�zar, trionf�nt,
regina si sint�va ca lu clam�vin:[537]

Par chel da nu a van �Sodoma" sig�nt,


e bes�j si cr�din, com'che sint�t ti'as,
e cul vergogn�si l'�rdi a van jud�nt.[538]

Nu'i vin pecj�t da ermafrod�tas;


ma par no vej l'umana l�s oserv�t,
e dav�u daj apet�s besti�j but�s,

par vergogna nustra in nu'a ven not�t,


cuant chi si las�n, il n�n da la tr�ja[539]
che'mbestial�t si'a cuant ca si'a'nvacj�t.

Di s� ch'in nu '� brut ti sas na sc�ja:


s'ad�s a n�n cuj chi sin ti vus sav�j,
di cont� no'� timp, e j�'i saj puc e n�ja.

Di sav�j di me �co'l to desid�j:


Guido Guiniz�l[540] i soj; e za purg�t
par vej ben di pent�mi vut il vol�j:"

Com'cuant cal steva Licurgo dolor�t,


a cor�vin i so fi�j vi�rs la mari,
cuss� i'ai fat j�, ma'i no'�ri tant slancj�t,[541]

cuant che sint�t i'ai nomin�si'l pari


me[542] e daj altris tant mi�j di me che scrit
a'an r�mis d'am�u che dolsis 'f�vin cori;

e, mut, sint�nt n�ja e n�ja vint dit,


tegn�nt luj di v�li un bel toc i soj zut,
stant at�nt di no vign� dal f�uc culp�t.

Dop'che di vuard�lu i'�ri pas�t,


mi soj ufr�t di sta ai so serv�sis
cun'un fa ch'ogn�n al var�s ben crod�t.
E luj a mi: "Il sen che tu ti l�sis
in me, da chel chi sint, clar a l� s� tant
che nencja Let� p� nol cj�l ne scur�s.

Ma sa'� pur v�r se chi ti'as dit p� av�nt,


d�zmi par cuala raz�n chi ti mostris,
tal dizi e vuard�, afi�t par me, e tant."

E j� a luj: "Li vustris r�mis dolsis,


che, par cuant cal durar� l'usu di vu�j,
a dar�n sempri tant gust a l�silis."

"O fradi, "a la dit, "mostr�ti i vu�j,"


e al spirit dav�nt il d�it 'la punt�t,
"chel che daj f�bris dal parl� di vu�j l'�ra'l mi�j.[543]

In r�mis d'am�u e rom�nsos super�t


a la'i altris, e lasa d�zghi ai st�pis[544]
che chel di Lemos�n l'�ra p� 'vans�t.

No'al v�r ma'al sinti dizi 'son dut or�lis,


e cuss� a f�rmin la so opini�n
prin d'j�di d'art o raz�n li r�gulis.

S�'an t�ncjus na volta fat di Guit�n,


da v�us a v�us pas�nt dom'a luj'l merit,
fin ch'altris cun art'an scrit, e p� ben�n.[545]

Se'l privil�gjo ti'� 'd�s stat confer�t


e permet�t di z� las� tal cl�ustri
'nd� ch'ab�t di ducjus l� Crist par dir�t,

par me dis pur u l� un paternostri


o tant alm�ncu ca basti ta stu mont,
'nd� che'l z�'a pecj� no l� p� nustri."

Dopo, forsi par f�ighi post a'un sec�nt


che vis�n ghi'�ra, spar�t l� tal f�uc,
com'che ta l'�ga'l fa un pes, zint a font.

A chel mostr�t visin�t mi soj un puc[546],


diz�nghi ch'al so n�n, com'a chel d'un re,
prepar�nt i stevi un gran bi�l l�uc.

E al�r a dizi a si'a met�t, su che tre:


"Tan m'abellis vostre corte deman,
qu'ieu no me puesc ni voill a vos cobrire.

Ieu sui Arnaut, que plor e vau cantan;


Consiros vei la passada folor,
E vej jausen lo joi qu'esper, denan.

Ara vos prec, per aquella valor


Que vos guida al som de l'escalina,
Sovenha vos a temps de ma dolor!" [547]

Inf�n plat�t si'a ta la flama vis�na.


Purgat�ri Cjant Vincjasiet�sin

Cuss� coma cuant che i prins rajs al vibra


l� 'nd� che'l so fat�u'l sanc'l veva spand�t,
col�nt j� l'�bro sot da l'altra Libra,

e'l Gange, par di l�, dal misd� cjalt tegn�t,


s�'l steva'l sor�li; e'l d� duncja'l z�va,
cuant che, content, l'�nzul di Diu ni'a par�t.[548]

F�u da la flama l'�ra, 'nta la riva


e �Beati mundo corde!'[549] al cjant�va
cun v�us ch'era, p� da la nustra, viva.

E dop' "Animis santis, p� no si va


se prin dentri ta stu f�uc i no s�j sus
e scolt�t i v�js'l cjant che d'aldil� 'l riva,"

s� mi'a dit cuant che vis�ns si'�rin met�s;


'l�r j�'i soj dovent�t, cuant chi l'ai sint�t,
com'chej che'n fosa a v�gnin depon�s.[550]

Cun mans un�dis in dav�nt i soj zut,


il f�uc vuard�nt e imagin�nt tant fu�rt
cu�rps um�ns ch'�rdi i vevi za jod�t.[551]

Vi�rs me li me scortis'an volt�t il sgu�rt;


"Fi�l me,"Virgilio a stu punt a mi'a dit,
"u ch� cjat� si pol turm�nt, no mu�rt!"

"Recu�rda ben, recu�rda ben," 'la pur dit,


"se fin sul Geri�n san e salf ti'ai guid�t,
p� dongja di Diu �tu ad�s di sta vil�t?

Cr�d'mi che se tal c�u ti vegn�s las�t


di sta flama par mil �is e encja p�,
nencja un cjavi�l no vegnar�s brus�t.

E si ti cros che j�'n ing�n ti meti,


ten ta la to man l'�rli dal to vist�t
e vis�n di ic va pur a m�titi.

A'� ora di smetila di �si'mpaur�t:


z�riti par ch�; ven dentri e sta sigur!"
Ma j�, paur�us, i stevi par li, stech�t.

Cuant ch'jod�t a la chi stevi fer e dur,


un puc turb�t mi'a dit: "Fi�l me, ad�s j�t:
tra te e Beatr�s a l� chistu mur."

Com'ch'al n�n di Tisbe[552] Piram 'la di bot,


mur�nt, i vuj vierz�t, e di n�uf jod�t,
'l�r che ros�stri'l mor�r si'a fat, com'ca s'j�t;

cuss�, dovent�t l� a colp p� mol�t,


al bon duca mi soj volt�t, chel n�n sint�nt
che'n mins di sbuzig� no la maj smet�t.

Scjas�t il cjaf 'la 'l�r luj, e dit: "Ma sint!


rest�nu propit ch�?"; e'a colp surid�t
a la com'un frut�t ch'un frut'l sta god�nt.

E tal f�uc dav�nt di me si'a 'l�r met�t,


preant Stasio di t�gnisi s�bit dav�u,
che prin ni veva par un toc divid�t.[553]

Ap�n'entr�t mi sar�s but�t di c�u


in ta'un v�ri bul�nt par rinfrescj�mi,
cuss� int�ns l'�ra di stu f�uc il brus�u.

'L�r il me bon pari, par cunfu�rt dami,


di ic, di Beatr�s, al discor�va,
diz�nt: "I so vuj za'i j�t, mi par a mi."

Guid�s i'�rin da na v�us ca cjant�va


di l�; e di s�ntila faz�nt il mi�j,
f�u sin riv�s ind� ca si montava.[554]

�Venite, benedicti Patris mei,'


sint�t si'a dentri di na lus che l� 'era
fu�rta s� che vins�t veva'l me vol�j.

"J�'l va'l sol," la dit, "e a ven la sera:


par�it via, ma studi�it il vustri pas,
fin che'l tram�nt vi aner�s la cjera."

Su dres i z�vin paj pas'n rocja


par la che l'ombra me i rajs 'cjol�va
dav�nt di me dal sol ca l'era za 'bas.

Ogn�n di nu pus scjal�ns mont�t'l veva


cuant che'l distud�si da la me ombra
dit ni'a che'l soreli poj�t'l steva.[555]

E prin ch'in ogni banda da la cjera


l'oriz�nt si ves fat dut di'un aspi�t,
e la n�t nera 'fos par dut l� ch'era,

ogn�n di nu d'un scjal�n'l veva fat j�t;


pars'ch� la natura dal post infiac�t
ni vev'la fuarsa di z�'n s� e'l dil�t.

Com'che rumi�nt 'st�vin cun trancuilit�t


li cjavris, ch'�rin di murb�n s� pl�nis
la su'n pica prin di v�jsi pasud�t,

pal grant cjalt, ta l'ombrena sid�nis,


sot vuli dal past�u sul bast�n poj�t
che �ncja ghi zova par custod�lis;

E com'l mandri�n che f�u'l sta spes sve�t


cu li so pi�ris la n�t trancu�l pas�nt
sig�r che'l lupo vis�n no si var�s fat;
cuss� i st�vin nualtris tre ripos�nt,
j� coma cjavra e l�u coma past�u,
tra sti par�is che vi�rs l'alt si als�vin tant.

Da l�, as�j puc s'jod�va dal di f�u;


ma'l bast�va chel puc par che li st�lis
'jod�sin p� grandis e claris la di f�u.

S� rumi�nt e mir�nt che robis bi�lis,


cuc�t mi'a'l s�n, il s�n che spes, com'ch'int�nt,
prin ca c�pitin, za'l cognos li n�vis.

In ta l'ora, i crot, cuant che dal Ori�nt


il prin raj'l ven ta stu mont da Cit�rea,[556]
che dal f�uc d'am�u a par sempri ard�nt,

z�vina e bi�la tal sun mi par�'a


na femina d'j�di ta'un prat bi�l e grant
che fl�us s�'a cjol�va e cjant�nt diz�'a:

"Di sav�j ti'as, se'l me n�n ti vas domand�nt,


ch'j�'i soj Lia[557], e at�r i staj mov�nt
li man�tis che'l cjaf mi stan coron�nt.

Par p�ri bon mi staj met�nt st'ornam�nt;


me s�u Rachel, per�, maj no band�na
il so spi�li, ma l� dut'l d� si at�nt.[558]

Di mir� i so bi�j vuj ic '� sempri buna,


com'chi soj j� d'orn�mi cu li mans;
cont�ntis 'sin, cul j�di e'l fa, ogn�na."

Chej splend�us ch'al prin d� si fan s� 'bond�ns,


che'i pelegr�ns tant cont�ns da j�di a son,
cuant che, torn�nt, a si cj�tin puc lont�ns,

il scur scjamp� a fan[559] da ogni cjant�n,


e'l me s�n pur, e par chel mi soj lev�t,
e'i me grancj'mestris prin di me, par dab�n.

"Chel mil�s dols che par tanti braghis sercj�t


sempri al ven da la cura daj mort�j,
vu�j'l var� i to desid�is sodisf�t."

Nis�n a no'a maj risev�t mi�j reg�j


di chel che da Virgilio i vevi sint�t,
che tant plas�j mi'an fat, p� che maj.

Na s� granda voja mi veva vegn�t


di cjat�mi la s� che cun ogni pas
di cjap� svu�l mi par�va, com'usiel�t.

Dopo v�jsi s� pa la scjala but�s


e riv�s chi �rin tal ultin scjal�n,
Virgilio, cuj so vuj ta'i me vuj fis�s,

'la dit: "Fi�l me, li fl�mis che sempri a br�zin


e l'altris[560] jod�t ti'as, e d�s ta che part
ti sos 'nd� che li me facolt�s si fermin.

Fin ch� ti'ai part�t cun inz�n e cun art;


'd�s segu�s il to plas�j: luj ti cond�s.[561]
F�u ti sos dal z� r�pid, stret e stuart.

J�t il sor�li che'n front a ti fa lus;


j�t st'erba fr�scja, i fl�us e i �rbuj
che la cjera di bes�la a prod�s.

Fin che, content, a no r�vin i bi�j vuj[562]


che, lagrim�nt, a te vign� a mi'an fat,
ch� tenti sint�t o va pur fra di chej.[563]

Ne vous me ne motu p� ti sar� dat:


ad�s san, dret e l�bar l�'l to vol�j:
e just no sar�s cj�ighi sta libert�t:

par chel te su te i cor�ni e'i mitri�j.[564]

Purgat�ri Cjant Vincjot�sin

Desider�us di esplor� dentri e f�u


la foresta divina, densa'e viva,
che dal n�uf d� a bon�va'l splend�u,

sensa p� spet� i'ai las�t la riva,


a travi�rs i pras, plan plan cjamin�nt
su cjera che di prof�n dut implen�va.

Un'ari�ta tant dolsa che maj mut�nt


a si zeva i sint�vi ta la front
che, delic�da, mi zeva rinfrescj�nt;

li frascjis a tremul�vin ta dut stu mont


e si ple�vin pal vint ta che banda
'nd� che la prin'ombrena'l tira'l bon mont;[565]

ma la so pl�a no era tant granda


che'i usiel�s ca �rin ta li puntis
dal cjant� a si tir�vin in banda;

ma li primi �ris dutis cont�ntis,


a risev�vin dentri li fu�is, cjant�nt,
ca compagn�vin ben li so rimis,

coma da li braghis si pol z� scolt�nt


ta la pin�ta da la spi�gja di Clas[566]
il sir�c ch'Eulo stes al trasforma'n cj�nt.

Za mi v�vin, plan plan, part�t i me pas


s� tant dentri tal bosc ant�c che fad�ja
i f�vi a j�di pa'nd� ch'�rin entr�s;
ma �co ch'a colp ferm�t mi'a na r�ja,
ch'a man sanca, cu li so ondul�tis,
l'erb�ta ta la riva'a ple�va via.

Duti l'�ghis ca son di c� p� n�tis


a som�a ch'impurit�s a v�din,
no com'stu r�vul da l'�ghis p�ris,

ch'a sc�ri cl�ris via a par�vin


pur ch� che sempri er'ombr�na, che maj
raj di sol e luna pas� a las�vin.

Cuj pi� fers ma cuj vuj ca z�vin ormaj


aldil� da la roj�ta par gust�
la biel�sa vari�da di stu fresc maj;[567]

e l� i'ai jod�t, com'che capit�


a pol, che a colp a ni fedi stravi�
alc di stran che d'altri ni ten da pens�,

na femina besol�ta che via


z�va cjant�nt e sielz�nt fl�u dopo fl�u
ca color�vin duta la so via.

"Ah, bi�la z�vina, ch'ai rajs da l'am�u


ti ti scj�ldis, sec�nt da li apar�nsis,
che sempri ni c�ntin com'ca si sint'l c�u,

p�stu tir�ti p� vis�n di st'�ghis,


a ic ghi'ai dit, "u ch�, ta sta riva,
s� chi p�si scolt� se chi ti cj�ntis?"

In mins ti mi partis d'ind� ca zeva


Proserpina che volta ca'a pierd�t
la mari ic, e ch� la primavera." [568]

Com'che cuj pi�'n cjera stres a fa'un zir�t


su se st�sa na femina ca bala,
e'un pi� prin da l'altri ap�n'a ten met�t,

s� si'a volt�t, e'i flor�s ca veva l�


a mi ufr�va, chej ros e chej zaj pur,
com'frut�ta che par pud�u i vuj 'cala;

il me pre� content a'a fat di sig�r


s� vis�n vign�nt che la so bi�la v�us
ben i sint�vi, com'pur il so sens p�r.

Ap�na riv�da tal �rli erb�us


che bagn�t l'era da l'�ghis dal bi�l flun,
su me a'a als�t i vuj, reg�l presi�us:

maj tal splend�u l� stat jod�t da nis�n


f�u vign� daj vuj di Venere, ch'Am�u[569]
culp�da'l veva, f�u d'ogni so cost�n.[570]

La jod�vi par di l� ridi di c�u


cun p� bi�j fl�us color�s ta li so mans,
ch� sens' sim�nsa'l cres ta stu alt post ogni fl�u.

Dom'tre pas a ni tegn�v'l flun lont�ns;


ma l'Elesp�nt, 'nd� che Serse l� pas�t,
che pur vu�j'l frena li vanit�s daj um�ns,[571]

da Leandro a no l� stat tant odi�t


pal so sfren�t nod� fra Sert e Ab�t[572]
che chist[573] da me par no v�jsi al�r spalanc�t.

"N�ufs i sejs, e forsi pars'che j�'i rit,"


i'ai tac�t, "in ta chistu post el�t
pa la natura umana coma nit;

marav�a'i v�js ma no sensa suspi�t;


ma'l salm Delectasti[574] lustri al pol fa
par ben sclar�vi'l nul dal vustri intel�t.

E tu, dav�nt, che me i ti'as sint�t pre�,


d�s s'altri ti vus sav�j; che risposta
i dedi, sa oc�r, al to domand�."

"L'�ga," i'ai dit, "e'l sun da la foresta


a mi fan dubit� ca sedi vera
se che puc timp fa a mi'era stat dita." [575]

"La raz�n ti contar�j al�ra,"


a'a dit, "di se che marave�nt ti stas
e di sclar�ti dut mi dar�j cura.

Il p� grant ben, che dom'chel a chel[576] ghi pl�s,


l'omp a la fat bon pal ben, e chistu l�uc
a ghi'a dat par cal p�di sta sempri in pas.

Par colpa so ch� l� stat am�ndi puc;


par colpa so in planzi e in af�n
a la cambi�t'l ridi onest e'l bi�l z�uc.

Pars'che'l turbam�nt che sot di se a fan


i muvim�ns da l'�ghis e da la cjera,
che sa p�din dav�u dal cal�u a van,

al omp a no ghi f�s nis�na guera,


chistu mont vi�rs il cj�l si'a fat tant av�nt
che l�bar l� da'ndul� ca si si�ra.[577]

Ad�s pars� che atorot�r dut cuant


il vintul�n a si m�uf cul prin motu
se'nter�t nol ven menatri cal sta zir�nt,

Ch�'n alt, 'nd� che dut esp�st a'� a chistu


vint p�r, il so motu stes'l fa svintul�
e sun� stu bosc, com'ch'j�di ti pos tu;

e l'�rbul svintul�t s� tant al pol fa,


che cu la so virt�t l'aria 'l'implen�s,
e che, zir�nt, dut'nt�r'l so ben a da;
e l'altra cjera[578], sec�nt i so m�ris,
s�s e dal'alt, a concep�s, don�nt
di divi�rsis virt�s divi�rsis plantis.

Ocorar�sia marave�si tant


se, chistu sav�nt, a s'j�t cualchi planta
ch'encja sens'sim�nsa'l so vert a fa, dut cuant.

Ti'as di sav�j che la cjampagna santa


'nd� chi ti sos, d'ogni sim�nsa'� plena,
e'l frut�n ca'a'n se, la di l� no si conta.[579]

L'aga chi t'j�s a no ven da na vena


rimplen�da da vap�u dal fr�it convert�t,
com'flun che nisulnasul�nt'l mena;

ma f�u a ven da na fontana, tant pul�t,


e par vol�j di Diu tant s'implen�s
che fu�rt a buta ben da l'un e l'altri get.

F�u ven virt�t da una di sti bandis


ca cj�j la mem�ria d'ogni pecj�t;
l'altra a parta'n mins r�bis ben fatis.

Par ch� l� Let�; mentri cal ven clam�t


Euno� chel altri get; ma nol zova
se ch� e l� prima a nol ven gust�t:[580]

Tant p� alt d'ogn'altri gust stu gust[581] al va.


E encja sa pol belza �si s�sia
la to s�it sensa dizi roba nova,

ti dar�j n'altri corol�ri par grasia;


se chi d�s no crot ca ti sedi mancu grat
se'n p� dal promet�t ad�s si sp�sia.

Chej taj timps antics a'an poet�t


l'et�t dal oru cun chel so grant bi�l sta,
forsi dal Parn�s di stu post si'an'nsumi�t.

Ch� l'umana rad�s 'era 'noc�nta;


ch� s'j�t sempri primavera e ogni frut;
n�tar l� chistu, che ognun[582] al conta."

Al�ra'n dav�u i mi soj volt�t dut


vi�rs i me po�s, che cul so sur�di
a mostr�vin di vej chistu ben sint�t;

e l� di n�uf la bi�la fi�la a j�di.[583]

Purgat�ri Cjant Vincjanov�sin

Cjant�nt com'fruta che'l so am�u no pl�ta,


via a'a par�t cu li so per�ulis:
�Beati quorum tecta sunt peccata!'
E com'che n�nfis ca z�vin bes�lis
'nta l'ombr�nis salv�dis, desider�nt,
chi s� chi n�, di godi dal sol i rajs,

'l�r cuntra cur�nt si'a mov�t, cjamin�nt


s� pa la riva; e j� ghi stevi a par,
cun p�suj pas�s vis�n di ic rest�nt.

I nustri pas no'�rin n�ncj'un senten�r


cuant che li rivis tal stes timp si'an volt�t,
s� chi zevi par l� che prin si fa clar.

'Ncjam� un puc i v�vin cuss� cjamin�t


cuant che sta fiola vi�rs me si'a zir�t,
diz�nt: "Fradi, vuarda e ten ben scolt�t."

E un lustri dut'un colp a la 'lumin�t


par c� e par l� la granda foresta,
tant ch'j�'i vevi subit al lamp� pens�t.

Ma'l lamp�, com'cal ven al va a la svelta;


chel'nv�nsi, dur�nt, p� e p�'l splend�va,
ch'j� tal pens�j mi'ai dit: "Se ca'a chista?"

E na bi�la melod�a si sint�va


ta l'aria lumin�sa, e in ta chel
mom�nt sint�t i'ai di n�uf dispr�s par Eva.

Che l� 'nd� ch'ubid�vin cjera e cj�l,


dom'la femina, 'pena'pen form�da,
no'a pod�t sufr� di rest� sot un vel;[584]

sot dal cual, se devota 'fos rest�da,


i var�s sti robis cuss� tant bi�lis
tant prin god�t e in ogni zorn�da.

Int�nt che j� chisti prin bel�sis


dal eterno plas�j i stevi god�nt,
e bram�us di prov� altri del�sis,

dav�nt di nu, propit com'un f�uc ard�nt,


'nros�d'era l'aria sot li fr�scis verd�s;
e'l cjant dal sun dols i z�vin za sint�nt.[585]

Se la fan, O Verginis sacrosantis,[586]


o'l fr�it o li v�js[587] i vevi maj pat�t
par vualtris, i vor�s tant ch'ad�s m'jud�dis.

In me al vor�s l'Elic�n[588] z�, e subit,


e ca m'j�di Urania pur cul so coru[589]
robis duris da pens� e m�ti'n scrit.

Un puc p� av�nt, si�t �rbuj di oru


tal some� a fals�vin il lunc trat
che tra nu l'era e sti robi d'oru;

ma cuant ch'as�j vis�n di l�u mi soj fat,


che l'ogj�t com�n[590], che'l sens al ing�na,
nol pierd�va, par dist�nsa, nis�n so �t,[591]

la virt�t ch'a la raz�n disc�rs ghi mena,[592]


ca'�rin cjandeli�rs a'a subit cap�t,
com'che tal cjant� a'a sint�t �os�na.'

Flam�nt'n alt l'era stu af�r, ben defin�t,


'm�ndi p� clar che la luna tal ser�n
da la miezan�t, plena, tal cj�l sclar�t.

Volt�t mi soj, d'amirasi�n es�nt plen,


al me bon Virgilio, ca mi'a rispund�t
cun vuj che di mar'v�a 'v�vin pur sen.

Vi�rs sti gran r�bis l� 'l�r il me vuli zut


che vi�rs nu plan plan a si visin�vin,
che p� fu�rt na spos�ta si var�s mov�t.

Crid�t mi'a la fi�la[593]: "Pars� ca �rdin


i to vuj cuss� tant vuard�nt sti l�cis,
e d'j�di se ca ven dav�u a l�sin?"

Zent i'ai al�r jod�t, com'a l�u guidis,


vign�mi dongja dut di blanc vist�dis,
un blanc s� vif che di ca[594] maj ti j�dis.

A man sanca a splend�vin li �ghis[595]


ca mi riflet�vin e la me costa,
s'j� la vuard�vi, com'ca fan i spi�lis

Cuant ch'i'�ri riv�t ta na punta justa


che doma'l flun a mi tegn�va distant,
par mi�j j�di ai me pas ghi'ai dat sosta,

e jod�t i'ai flam�tis par�'n dav�nt,


che'n dav�u las�vin str�chis color�dis,
cha pin�j tir�s ghi some�vin[596] tant;

s� che l�'n s� a rest�vin dist�ntis


si�t listis[597], che chej col�us a v�vin
che l'arc a fan dal sol e di Delia i s�rclis.[598]

In dav�u, sti strichis a si slungj�vin


p� dal me j�di [599]; e ches ta li bandis
no p� di d�is pas a li separ�vin.

Sot un cuss� bi�l cj�l coma ch'j� i dis,


a doj a doj vincjacuatri vecj�s
coron�s a vegn�vin di fleur di lis.[600]

Ducjus 'cjant�vin: "Bened�ta[601] ti sos


tu ta li f�js di Ad�m, e bened�tis
ca s�din par sempri li bel�sis tos!"

Dop'che i fl�us e altri bi�li erb�tis


dirimp�t di me ta che altra riva
l�baris '�rin da che zens el�tis,
s� coma lus na lus'n cj�l a ten viva,[602]
dav�u di l�u 'son cuatri nem�j[603] riv�s
c'una frascja ch'ogn�n coronava.

Ducjus a �rin cun s�is �lis dot�s;


pl�nis di vuj li pl�mis; e'i vuj d'Argus,
se v�s a fosin, comp�js 'sar�sin stas.

A cont� ben, let�u, com'ch'ju'ai jod�s,


no spint p� rimis; altri da d�zi i'ai,
tant ch'ad�s di p� i no d�s di chiscjus.

Ma les Ezechiel, cal descr�f ben as�j


com'ch'jod�s ju'a da l� che il freit al ven,
part�nt cun l�u vint, nul e f�uc, p� che maj;

cuss�, com'ch'jod�s ti'ju'as tal so diz�n,


taj e cu�j a �rin ch�, f�u che li pl�mis
che da Zuan[604] a vegnin, las�nt il so sen.

In tal mi�s di chiscju cuatri t'jod�vis


un cjar, su do r�dis, dal aspi�t trionf�l,
ch'un grif�n[605] lu tir�va cu li so sp�lis.

Cun �lis �ltis, l'un'e l�ltra tal e cual,


tal mi�s l'era fra li tre e tre listis;
pas�nt, a chistis no ghi f�va dal mal.

Tant'n alt 'z�vin da no pod�j j�dilis;


D'oru l'era fin tant ca l'era usi�l,
ma l'altri pars bl�ncis '�rin, e r�sis.[606]

Ne var�s Roma pod�t c'un cjar s� bi�l


fa content l'Afric�n o'l vero Aug�st,
ma chel dal sol puc l'era vis�n di chel;

chel dal sol, che di svi� Fet� 'la vut gust,


e brus�t 'l� stat pal pre� da la cjera
cuant che Gjove l� stat misteri�us ma just.[607]

Tre f�minis at�r da la roda destra


a stevin bal�nt; l'una di col�u ros
che dal f�uc puc difer�nta a era;

l'altr'era coma se'n cjar e vu�s a fos


duta cuanta d'un bel smer�lt fata;
la tersa a par�va che n�jf frescja a fos;[608]

prin la blancja segu� 'par�vin, e basta;


ma dop 'la rosa; e cul cjant di chista
l'altris 'bal�vin, o a plan o a la svelta.

Da la sinistra cuatri a f�vin fiesta,


vist�dis di porpora, segu�nt il fa
d'una di l�u: cun tre vuj tal cjaf, chista.[609]

Dav�u di dut'l grup ch'jod�t i vin u c�,


�co ch� doj vecjus cun dif'rens vist�s
ma ducju doj on�scj' e s�rius tal so fa.[610]

Un l'era da la banda, sec�nt ind�sis,


dal grant Ipocrate, che la natura
fat a veva paj nem�j cun p� m�ris;[611]

l'altri'l mostr�va la contraria cura


cu'na spada cuss� lustra e gus�da[612]
ch'encja di ca dal flun mi feva p�ura.

Dop'jod�s'n daj cuatri d'�mil part�da;


e dav�u di ducjus un vecju bes�u
al vegn�va, durm�nt, cun musa sve�da.[613]

E scju si�t[614], ch'int�r a part�vin il stes col�u


daj vincjacuatri v�cjus[615], ma di g�lios
nol veva'l cjaf'ncoron�t nis�n di l�u;

ma di r�sis s� e di altri fl�us r�s:[616]


da'un puc p� lont�n un al var�s zur�t
che daj vuj'n su ogn�n'n fl�mis stat'l fos.

E cuant che'l cjar mi'�ra dirimp�t riv�t,


sint�t a si'a un t�n, e che zens d�gnis
il so z� av�nt a'an a colp ralent�t,

e ch� son rest�dis cu li prin'ins�gnis.

Purgat�rj Cjant Trent�sin

Tal moment che il setentri�n dal prin cj�l,[617]


che cognos�t maj no la'l n�si ne'l tram�nt,
ne altri nul che da la colpa il vel,

e che l� al tegn�va ogni un pront


a fa'l so dov�j, com'cal fa'l p� bas[618]
cun chel che par z�'n pu�rt si ten tal tim�n'n front,

fer l� rest�t, che'i v�cjus u l� riv�s


par prin tra'l grifon e'l setentri�n stes,
al cjar volt�s si son coma par v�j pas;

e un di l�u, com'che'l cj�l mand�t lu v�s,


�Veni, sponsa, de Libano,' la, cjant�nt,
sig�t tre voltis, e'i altris a'an fat il stes.

Com'ch'i be�s a l'�ltin inv�t av�nt


si far�n, e sv�ls, ogn�n di so cav�rna,
la cjar so, rivist�da, aleluj�nt;

ch� pur in ta la letiga div�na


sent lev�s si son, ad vocem tanti senis,
ministros e mesag�rs di vit'et�rna.
Ducj' diz�vin: "Benedictus qui venis!",
fl�us sparpaj�nt ins�ma e dut int�r,
"Manibus, oh, date lilia plenis!"

Tal scuminsi� dal d�, jod�t 'v�vi al�r


la banda orient�l duta ros�da,
e'un bi�l ser�n al veva'l cj�l dut at�r;

e la musa dal Sol'nas�va ombr�da


s� che, pal �si temp'r�da daj vap�us,
a lunc i pod�vi t�gn'la jod�da:[619]

cuss� dal dentri di una nula di fl�us


che da li mans ang�lichis si als�va
e col�va dentri e f�u, plena di col�us,

su'n vel candid e coron�t d'ul�va


compar�t mi'a na f�mina sot vert mant
vist�da d'un col�u di flama viva.

E il me spirit, che belz� cuss� tant


timp pas�t l'era ch'a la so pres�nsa
a l'era, cun marav�a e trem�nt

sens'che i me vuj'v�sin p� conos�nsa,


pal m�v'si di na so misteriosa virt�t,
d'ant�c am�u[620] sint�t i'ai la gran fu�rsa

ta la vista scumbusul�da i'�ri dut


da l'alta virt�t che za mi vev' traf�t
tant prin, cuant ch'encjam� i'�ri frut�t,[621]

Volt�t mi soj 'l�r a sinistra cul solit


fa di un fiol�t cal cor vi�rs la mama
cuant che mal a si sint o ca l� impaur�t,

par d�zghi a Virgilio, "Nencj'un drama[622]


di sanc mi'� rest�t ca nol stedi trem�nt:
chiscju a son i sens da la vecja flama".

Ma Virgilio no l'era ch� p� av�nt;


las�t mi veva, Virgilio, dols pari;
Virgilio, che pal me ben, ben ghi vol�vi tant;

ne dut chel pierd�t da l'ant�ca mari[623]


zov�t'la'n musa a t�gnimi sut,
ma �co li l�grimis di n�uf cori.

"Dante, pars� che Virgilio a l� zut,


no planzi; di planzi no'�'ncjam� �ra;
che raz�n di planzi no ti'as'ncjam� vut."

Com'amir�liu che in popa e'n prora


al ven a j�di la zent cal ministra
ta altri nafs, e di fa ben ju'nc�ra,

ta la banda dal cjar, che di sinistra,


cuant ch'al sun dal me n�n mi soj volt�t,
che par necesit�t ch� si registra[624],

jod�t i'ai la femina che cun cjaf vel�t


i vev'prin jod�t sot angelica fiesta,
che ca dal flun vi�rs me i vuj veva lev�t.

Se ben che'l vel cal col�va dal cjaf di chista,


sercl�t dut cun fu�js di Minerva,[625]
no la las�va 'par� manif�sta,

cun fa maest�us ic a si part�va,


par�nt via propit coma chel cal dis
ma'l parl� p� seriu'l ten'n ris�rva:

"Sta at�nt! Sta at�nt chi'j�'i soj Beatr�s.


Com'ti sotu degn�t di vign� ta stu mont?
No sav�v'tu che'i �mis son ch� be�s?"

J� mi� col�t il vul ta la clara font;[626]


l� jod�t mi soj, e'l vul a colp ta l'erba
mi� zut pa la vergogna chi vev'in front.

Cuss� la mari al f� ghi par sup�rba,


com'che par�t mi'a a mi; pars'che l'am�r
dal benvol�j propit tant a ni turba.

Ic a'a taz�t; e'i �nzuj d'ins�m' l'alt�r


�In te, Domine, speravi' a cjant�vin,
ma cun �pedes meos' taz�t'an tal cjar.

S� com'n�jf taj trafs ch'encjam� a v�vin,


ta la schena d'Italia si congela,
che i v�ns di Sclav�nia[627] ch� a sofl�vin,

e in se stesa a si pi�rt dop'ca si disg�la


basta che'l pa�s ch'ombrena'l pi�rt'l sp�ri,
da some� f�uc cal font la cjand�la;[628]

cuss� sensa lagrimis e susp�rs i'�ri


prin dal cjant� di chej che sempri a cj�ntin
sec�nt li n�tis di chel eterno cori;[629]

ma li so n�tis, dolsis com'ca �rin


dal so d�u par me 'cont�vin, com'se dit
"Pars�, si�ra, sig�ighi tant?" a v�sin,

il glas ca mi si'�ra 'nt�r dal c�u 'ndur�t,


�ga e spirit si'a fat e, cun dol�u
di v�li e bocja, f�u dal pet l� spar�t.

Ic, rest�nt encjam� ferma tal paj�u


dal cj�r, a dut' li sost�nsis piet�sis[630]
li peraulis a ghi'a volt�t e'l so c�u:

"Sve�s i st�js vualtris ta l'eterni lucis


si ch� ne n�t ne sun ne altra ora
d'j�di se che la j�'l fa l'omp v'imped�s;
cul me risp�ndi duncja'l var� p� cura
d'intimid�mi chel la da li l�grimis
che colpa e dol�u 's�din di na mis�ra.

No'� dom'par op'ra da li rodis magnis


ca'ndir�sin ogni sim�nsa'l so fin,
sec�nt che li stelis ghi son comp�gnis,,

ma pa li grasis dal benvol�j div�n


che s�'als vap�us a'an che pl�vi lu fan,
che nu[631] i no pod�n j�di da vis�n,

chistu da zoven�t[632] no l'era lont�n


par n�ja, vint vol�t, dal pod�j vej fat
robis s� bi�lis che gran virt�t a'an.

Ma'n alc tant p� brut e salv�di'l ven cambi�t


un cjamp mal semen�t e cultiv�t
cuant p�'n gamba'l sar�s s'al fos ben us�t.

Par cualchi timp a t�gn'si s� l'ai jud�t;


faz�nghi j�di i me vuj zoven�s,
a me lu men�vi, vi�rs'l just volt�t.

Ap�n ch'al entr� i scjal�ns si son vierz�s


da la me second'et�t, e vita i'ai mut�t,
cjolt si'a luj da me, e'i vuj su'altri ju'a met�s.

Cuant che da cjar in spirit i vevi cambi�t,


e biel�sa e virt�t cres�da mi'era,
ben coma prima no mi'a p� vuard�t,

sielz�nt inv�nsi strada ca no'era vera,


las�nt che bunis par im�ginis falsis,
che na prom�sa maj no r�ndin int�ra.

Zov�t a'an puc li me 'spirasi�ns bunis,


che taj suns ghi las�vi o met�vi'n mins;
sti pr�vis 'erin d�tis da luj 'gnor�dis!

Tant j� l'era col�t[633] che ducj' i argum�ns


su la so sal�t tant mancu a'an jud�t
che la pierd�da zent mostr�ighi e'i so turm�ns.

A'� par chel che'l cjamp daj mu�rs i'ai visit�t


e a chel che ta stu post a la guid�t
dut il me pre�, planz�nt i ghi'ai part�t.

L'alt dest�n di Diu'l vegnar�s viol�t


se'l Let� al pas�s e di sti �ghis
al gust�s sensa vej prin ben dimostr�t

chel pentim�nt ch'j�di a fan li l�grimis.

Purgat�ri Cjant Trentun�sin


"O tu chi ti sos di l� di stu flun sant,"
'ndres�nt il so parl� vi�rs me, spunt�t,
ch'encja la lama'l veva 'ngus�t, e tant,

di n�uf 'a tac�t, e a colp a segu�t:


"D�s, d�s: �se vera o no? a sta ac�sa
ti'as di da la to confesi�n in merit."

La me virt�t a era s� tant cunf�sa,


che mov�t si'a la v�us, ma prin a'a smet�t
che da vign� f�u a ves cjat�t sf�sa.[634]

"Se p�nsitu tu?" a'a dit dopo un min�t.


"Rispundimi; che li bruti mem�ris
l'�ga no ti'a'ncjam� cjolt via dal dut."

P�ur'e cunfusi�n, insi�mit miscj�dis,


di d�zi un s� s� p�sul a mi'an fat sust� ,
ca si pod�v' cap� dom'vuard�nt i l�vris.

Com'ca si romp la balestra al scat�


par masa tensi�n da la cuarda'e arc,
e, debula, l'asta'l sen a va a urt�,

s� 'soj j� scopi�t sot di stu pes�nt car'c,


sgorgol�nt f�u lagrimis e grancj' susp�rs,
'mped�nt a la v�us di sun� fuart'al larc.

Al�r'ic a mi: "Pur sav�nt i me des�rs,


ca ti men�vin a vol�j ben al ben,
che oltri al vol�j altri a si'� crum�rs,

se cjad�nis o fos�l cuss� tant plen


�tu cjat�t che, es�nt zut p� av�nt,
sier�t a ti'an il sper� di chistu ben?

E se di bon o di bi�l cuss� tant


ta la front daj altris a si aja mostr�t
da v�jti fat cun l�u cjamin�'n dav�nt?"

Dopo di vej un susp�r am�r tir�t,


a stent par risp�ndi i'ai cjat�t la v�us
che'i me l�vris cun fad�ja a'an format.

Planz�nt i'ai dit: "Daj bens dal mont i'�ri gol�us;


e l�u cun fals plas�j volt�t mi'an i pas
cuant che lontan�da[635] i s�js daj nustri c�us."

E ic: "Se tu ti taz�s o s'ti neg�s


se chi ti conf�sis, pur si savar�s
--da chel che dut'l sa--ogn�n daj to malf�s!

Ma 'l�r cuant che un al am�t da se stes


di vej pecj�t, ca s� chi sin nualtris
a'� com'ch'a smus� la lama'l gua si met�s.[636]

E dal moment che tu ti ti verg�gnis


daj to sbalius, e pars'che n'altra volta
p� fuart i ti sos stat da li sir�nis,

p�ja j� la raz�n dal pl�nzi e scolta:


ben ti sintar�s com'ch'in altra banda
'ndiris�ti'a dov�t la me cjar muarta.

Ne natura ne art ti'an maj av�nda


plas�j ufr�t com'li pars dal me cuarp, s� bi�lis,
ch'�rin pres�n me, e'son 'd�s 'nt� b�sa fonda.

E sa ti'a mancj�t il p� grant daj plas�js


cu la me mu�rt, cuala maj roba mort�l
pod�via dop 'tir�ti taj so desid�js?

Ben ti var�s dov�t, cun chel prin colp dal


mont da li robis falsis, lev�ti s�
dav�u di me, chi no �ri p� tal e cual.[637]

N'ocor�va las� li to plumis in j�,


e spet� par p� colps, o da nin�ta
o d'altri bens che puc ti pod�vis g�diu.[638]

L'usiel�t p�sul doj o tre an speta;[639]


ma la dav�nt di chej usi�j p� v�cjus
inv�n si slargja la r�it o si sa�ta."

Com'i fi�j, plens di vergogna e sidin�s,


cuj vuj in cjera sbas�s, ma pur scolt�nt,
riconos�nt ducj' pent�s i so sb�lius,

cuss� i'eri j�; e ic'a dita: "Cuant


che'l scolt� ti fa mal, alsa la barba,
e p� dol�u'ncjam� ti sintar�s vuard�nt.

Cun tant mancu resistensa al sgoba


il nostr�l[640] vint un rori a sbati j�,
o'l vint cal ven da la cjera di Jarba,

ch'j� al so com�nt il cjaf i'ai als�t s�;


e cuant che la me musa barba a'a clam�t,
ben cap�t i'ai cuant che cun me la veva s�.[641]

E'l moment che la me musa si'a als�t,


ca v�vin smet�t li primi creat�ris
di spandi fl�us il me vuli'l vev'oserv�t;

e li me lucis, 'ncjam� puc sig�ris,


jod�t v�vin Beatr�s che'l nem�l 'vuard�va,
ch'un �si bes�u l'era'n do nat�ris.[642]

Di l� dal flun e sot se ca la vel�va,


p� bi�la 'some�va d'un timp pas�t,
e tant mi�j da l'altris, cuant ch'era viva.

L'urt�ja dal pentim�nt tant mi vev 'bec�t


che di duti li robis che cjolt mi v�vin
dal so am�u, par ic i vevi un �diu mat.
Tancju displas�js il c�u mi muard�vin
che, scunf�t, col�t i soj; e chist lu sa
ch� che li crid�dis sos liber�t mi v�vin.

E cuant che'l c�u di f�u rid�t mi veva fu�rsa,


la fi�la chi vevi'ncuntr�t bes�la
di'n s� mi'a dit: "La me man n�sta las�!"

Trat mi veva tal flun fin ta la gola;


l� mi train�va e av�nt a zeva
su l'�ga, liz�ra com'na gondula.

Vis�n chi'�ri da la be�ta riva,


�Asperges me' sint�t i'ai cun sun s� dols�t,
che tant'l recuard� che'l descrivi puc'l zova.

I bras a'a la bi�la z�vina vierz�t;


sot'�ga il cjaf mi'a tegn�t imbras�t
'nd� che �ga dal flun'nglut� i'ai dov�t.[643]

Al�r f�u mi'a tir�t e mi'a ufr�t, bagn�t,


l� tal mi�s dal bal da li cuatri bi�lis;
e dal bras d'ogn�na[644] cuj�rt i soj stat.

"Nu'i sin n�nfis ch�, e tal cj�l sin stelis:[645]


prin che Beatr�s a vegn�s j� tal mont
l'�rdin 'v�vin vut di �sighi mas�ris.[646]

Ai so vuj ti partar�n; ma a chel gjoc�nt


l�zi ca l� dentri, i tos t'inganar�n
che tre[647] la via, ca j�din p� a prof�nt."

Cuasi cjant�nt a'an scuminsi�t; e a'an


subit a men�mi tac�t dav�nt dal grif�n;
vi�rs nu volt�da, Beatr�s ghi'era a man;

e l�u a'an dit: "Vuarda ben, vuarda ben�n:


dav�nt daj smer�ldos met�t i ti vin
da'nd� ch'Am�u za ti vev'fat sinti pasi�n."

Mil desid�js, che p� di fl�mis 'scuet�vin,


fis 'tegn�vin i mes ai so vuj luz�ns
che sempri sul grif�n fis�s a st�vin.

Com'l sor�li tal spi�li, no altrim�ns,


il grif�n taj so vuj[648] al zev'a spiel�si,
mostr�nt prin l'un, dop l'altri daj so dest�ns.[649]

A no'�ria, let�u, da marave�si


a j�di sta roba'n se rest� la stesa
e z�'n tal so �dul a tramut�si?[650]

Plena di marav�a e content�sa


l'�nima me di chel mangj� gust�va
che p�'l sod�sfa, p� resta la fan la stesa.

Di se mostr�nt'nt�nt la p� alta prova,


tal so fa, l'altri tre f�tis si son av�nt,
e ogn�na al so cjant cel�st a bal�va.

"Z�ra, O Beatr�s, z�ra'l to sgu�rt sant,"


a cjant�vin, "a stu chi ca ti � fed�l
e che par j�diti a la fat s� tant!

La grasia ti pre�n di cj�iti il vel


da la to bocja, s� ch'j�di'l p�si ben
se che plat�t ti tens d'encjam� p� bi�l."

O splend�u di lus che di s� sempri a ven,


cuj palid�t si �ja fat sot l'ombrena
dal Parn�s o bev�t'n so cisterna a plen

sensa vej di fusch�a la mins plena


tent�nt di r�nditi com'chi ti'�ris[651]
la'ndul� ch'armonia'l cj�l ti dona

cuant che tal clar da l'aria ti ti mostr�vis?

Purgat�ri Cjant Trentadu�sin

A �rin i me vuj s� at�ns e fis�s


in tal disbram�si di d�is �js di s�it,[652]
che'i altri sens mi si'�rin ducjus sier�s.

E l�u par ch� e par l� a v�vin par�it


e puc inter�s; e cuss�'l sant ridi
a se ju tra�va cu l'ant�ca r�it![653]

Al�r'a mi'an costr�t la mus'a m�vi


vi�rs la me sinistra che tre z�vinis,
che "M�sa f�s!" [654] i li sint�vi d�zi;

ma la disposisi�n d'j�di li robis


cun vuj'p�na'd�s dal sol imbarlum�s,
no mi las�va par nuja j�dilis.

Ma dop'che'n stu puc di n�uf i'jod�vi lucis


(j�'i d�s �stu puc' dom'par rispi�t di chel tant
ch'atr�t mi veva cu li so pars spl�ndidis),

jod�t i'ai a man destra f�si av�nt


la glori�sa procesi�n, ca torn�va
cul sor�li e li si�t fl�mis[655] dav�nt.

Com'che sot i scudos par salv�si a va


na fila di sold�s, e a si z�ra cul sen[656]
e, dav�u, dut'l rest dal regiment'l stes'l feva;

cuss� che mil�sia dal celestial r�gn


ch'av�nt z�va, a ni'a duta trapas�t,
prima che il cjar al zir�s il tim�n.
'L�r l�'l grup di z�vinis'n dav�u torn�t,
e'l grif�n'la mov�t il cjar bened�t
sensa ca ghi ves nisuna pluma col�t.

La z�vina che tir�t mi vev'tal L�t


e j� e Stasio la roda i segu�vin
ch'a fa la so orbita mancu a ghi met.[657]

Stu alt bosc e vu�it cuss� i pasegj�vin,


colpa di che ch'al sarp�nt ghi vev'crod�t;
e'i pas misur�s dal cjant algj�lic e'v�vin.

A ghi var�s forsi tre t�rus vol�t


di arco par riv� ch� di'nd� ch'i'erin
part�s, cuant che Beatr�s j� si'a met�t.

�Ad�m' i'ai ducj' sint�s ca mormor�vin


dop ch'atorot�r d'un arbul dut svist�t[658]
di fu�is e d'altri frascjis met�s si'erin.

Stu �rbul che di br�ghis'l ven p�'mplen�t


p� alt cal va, tant alt l� e tant mir�t
taj boscs da l'India ch'ogn�n'l resta stup�t.

"Be�t tu, grif�n, chi no ti sos tent�t


di becot� ta stu l�n s� dols al gust,
che dom'mal di pansa'l fa dop'v�jlu sercj�t." [659]

Cuss�, atorot�r di stu l�n robust,


a sig�vin i'altris; e'l nem�l al�t:
"S� si mant�n la siminsa di dut'l just."

E volt�t al tim�n cal veva tir�t,


'la tir�t al pi� da la nuda frascja
e chel a ic cun ic 'la las�t le�t.[660]

S� pur cu li nustri plantis, cul miscj�


da la gran lus di las� cun che ca ven
luz�nt dav�u dal p�s, che cuasi a t�cja,[661]

prin si fan sglonfis, e dopo a ot�n


ogn�na il so col�u, prin che'l sol
i so cjav�j al tachi sot altri diz�n;[662]

fra ros'e viola, sens'altri p� ca pol


met�nt f�u col�u, si rin�va la planta
che prim'�ra sensa fue�n vert e mol.

J�'i no l'ai cap�t, ne ch� no si cjanta


il cjant che la zent ch� a zeva cjant�nt,
ne pod�t i'ai scolt� la cans�n dut' cuanta.

Se d�z'i pod�s com'ca si z�vin'sumi�nt


i vuj crud�j da la Siringa[663] sint�nt,
i vuj che'l sta a lunc sve�s ghi'an cost�t tant,

com'un pit�u che dal so mist�j s'int�nt


encj'j�'i mostrar�s com'chi mi soj'ndurmid�t;
ma chist'ca lu pit�rin �ltris, vol�nt.

I p�si'nv�nsi a cuant chi no'�ri p� sturd�t,


e i d�s che un grant splend�u sbreg�t mi'a il vel
dal sun e na v�us che dit mi'a: "Leva s�bit!"

Com'ch'a j�di i fl�us dal milus�r, chel


ca la'l mil�s cal fa i �nzuj gol�us,
e pal cual sempri fiesta si fa tal cj�l,

Pieri e Zuan e Jacu, ducj' timor�us


e vins�s, son torn�s a la per�ula
ch'a rompi suns p� prof�ns a veva v�us,

e jod�t p� no'an chej ca ghi f�vin �la,


ne il Mos� ne il prof�t Elia,
ne dal mestri la so cambiada stola.[664]

S� i soj j� torn�t, e jod�t i'ai che pia


ca mi vuard�va e che di indir�s
a mi era prima stada lunc la roja.

'L�r j� dut timor�us: "'Nd� ca � Beatr�s?"


E ic: "Sot da li verdi frascjs la'n banda
ti la j�s sint�da ta la so rad�s:

j�t la compagnia ca la circonda:


i'altris dopo'l grif�n in alt a stan zint
cu'na cans�n p� dolsa e profonda." [665]

E se alc di n�uf ic a steva diz�nt,


j�'i no saj, ma'i saj che taj vuj za mi'�ra
ch� ca veva'n se dut'l me'ntindim�nt.

Bes�l'era sint�da'nta sta cjera


coma vuardia lasada l� dal plaustri[666]
ch'al �rbul dal grif�n stat le�t l'era.

Ta'un sircul ghi v�vin di se un claustri


li si�t n�nfis cun chej lum�ns in man
che prot�s a son d'Acuil�n e d'Austri.[667]

"U ch� ti sar�s par puc timp Silv�n;[668]


ti sar�s cun me par sempri citad�n
di che Roma'ndul� che Crist l� rom�n.

Per�, par chej che tal mont mal a v�vin,


vuarda ben il cjar, e chel chi t'os�rvis,
na volta torn�t l�, scrif su, che chej lu l�zin."

Cuss� Beatr�s; e j�, dut or�lis,


i'eri ai so comandam�ns dut dev�t,
e com'da ic vol�t, vuard�t i'ai sti robis.

Cal sedi maj col�t j� s� svelt, no crot,


un lamp di las� dal nul scur, cuant ca pl�uf
da chel cunf�n che s� tant a l� rem�t,
com'j� l'usi�l di Gjov'jod�t i'ai fa'un tuf
j� pal �rbul, romp�nghi la so scusa,
ma encja tancju fl�us e fue�n fr�sc e n�uf;[669]

e urt�nt il cjar cun duta la so fuarsa;


che ple�t si'a com'naf in bur�scja,
che'n mar a sufr�s da l'onda ogni scosa.

Al�r dentri'l cjar triunf�l, com'frecja


jod�t i'ai una gran volp ca salt�va,
e d'ogni bon past par�va secja;[670]

ma li so colpis sporcis ghi mostrava


Beatr�s ch'a colp ghi'a fat volt� coda
a sta bestia'n pi�l e vu�s, che via 'z�va.

A stu punt, pa'nd� ch'era prin vegn�da,


jod�t i'ai l'�cuila ca cal�va'n tal
cjar, las�nt u l� dut la so plum�da;[671]

e com'che f�u a ven d'un ca si sint mal,


cuss� na vous dal cj�l d�zi si'a sint�t:
"O nav�ta me, sotu carg�da s� mal?"

Mi par�v'al�r che la cjera si v�s vierz�t


fra li do rodis, e che f�u'l vegn�s un drag�n[672]
cu la coda'l mi�s dal cjar sbus�nt su dut;

e com'espa che'n dav�u a tira'l spunz�n,


e la coda maligna a se tir�nt,
e part dal font, l� zut cun mal'intensi�n.

Chel rest�t, com'che grama a fa ogni tant


inta buna cjera, di pluma, data
forsi cun che di fa dal ben p� av�nt,[673]

si'a cujerz�t di n�uf, com'che cuj�rta


� stada l'un'e l'altra roda, e'l tim�n, chel tant
che un risp�r al ten la bocja vi�rta.

Cuss� trasform�t, stu edif�si sant


cjafs a la but�t f�u par divi�rs post�s,
un par �ngul e tre sul tim�n la 'v�nt:

scju tre coma nem�j a �rin corn�s,


ma i cuatri un cu�r s�u 'v�vin par front:
m�strui com'chiscjus mai no'�rin stas jod�s.[674]

Sig�ra, cuasi com'rocja tal alt mont,


sint�da 'ns�ma na gran putan�sa[675]
jod�t i'ai che li s�is 'smenas�va un mont.

E com'paur�us di pi�rdi sta buj�sa,


vis�n di ic e dret al steva un gig�nt;
e ogni tant la bus�va, sta s�sa.[676]

Ma pars'che cun puc pud�u mi stev'cjal�nt,[677]


di tant in tant, chel pindul�n di mar�us
da cjaf a pi� la flagel�va, e tant;

e dopo, plen di suspi�t e dut rabi�us,


sle�t 'la'l mostri e pal bosc strisin�t,[678]
che j�di p� no pod�vi i col�us

da la slondr�na e dal n�uf nemal�t.

Purgat�ri Cjant Trentatre�sin

�Deus, venerunt gentes,' s� alternant


'd�s tre, dop'cuatri[679] sta dols salmod�a
li z�v'nis a scuminsi�vin, lagrim�nt;

e Beatr�s, plena di susp�rs e p�a,


ches a scolt�va in maniera che puc
p� a la cr�us si vev'cambi�t Maria.

Ma dop'che l'altri verginis ghi'an dat l�uc


a ic di d�zi, si'a lev�t dreta'n pi�
e'a rispund�t, color�da coma f�uc:

�Modicum, et non videbitis me;


et iterum, bi�li s�us mes e dil�tis,
modicum, et vos videbitis me.'[680]

Dopo, d�tis si�t dav�nt li'a met�dis,


e dav�u d' ic, doma cun sens, a'a met�t
me, la fiola, e chel ch'l'era cun nu�ltris.[681]

Cuss� 'zeva, e'i no crot ca ves pod�t


dop'l nonu'n cjera poj�'l so d�cim pas
cuant che cuj so vuj taj vuj mi'a un lamp met�t;

e cun trancuilit�t, "Ven av�nt d'un pas"


mi'a dit, "tant che s'j� a parl�ti mi met,
ben dispost a scolt�mi i ti sar�s."

E al�r, ap�n'chi ghi'eri dirimp�t,


mi'a dit: "Fradi, pars� chi no ti �usis
dom�ndis a fami? Dom�nda pur, e dret."

Com'chej ch'ai superi�us ghi fan river�nsis


cuant che cun l�u stan parl�nt
e a cjat� no r�vin li per�ulis,

cuss� pur j�, ch'a parl� plan plan prov�nt,


i'ai tac�t: "Mad�na, di se chi'ai bis�gna
vu'i sav�js, e di se ca'i zovar�s[682] tant."

E ic a mi: "Dal tim�u e vergogna


i vu�j che tu orm�j ti ti lont�nis,
par no p� parl� com'un ch'in sun si lagna.

Pensa che stu cjar rot fin a li rodis


dal sarp�nt, l'era e no l�[683]; ma'l colp�vul
la div�n'vend�ta'l var� ta li spalis.

No sar� sens'er�it par ogni s�cul


l'�cuila che tal cjar las�t vev'li plumis
che prin di preda lu v�vin fat di�ul;[684]

ch'j� di sig�r i'j�t, e'i conti sti robis,


ch'un timp ni partar�n stelis vis�nis,
d'ogni int�p e sbaram�nt sig�ris,

dur�nt il cual un sincs�nt sinc e un d�is,[685]


da Diu mand�t, al copar� la lara
cul gigant che cun ic'l feva putan�s.

A pol dasi che la me storia scura,


com'na Temi o Sfinx no ti persu�di,
par via che la mins a stropa na v�ra;[686]

ma prest a sar�n i f�s li Najadi


ca risolvar�n chistu enigma fu�rt
sensa fa dan a blava o pi�ris chel d�.[687]

Com'che da me 'son ditis, tenti necu�rt,


cuss� sen ghi son paj vifs sti per�ulis
che'l vivi no l� che'un cori vi�rs la mu�rt.

E ten pur in mins, cuant chi ti li scrivis,


di no plat� com'ch'jod�t ti'as la planta
che ch�'� stada rob�da do voltis.[688]

Chel che di rob� o sclap� si vanta,


un best�ma di fat Diu al uf�nt,
che dom'par usu s� la cre�da santa.

Par v�jla muard�da, vol�nt e sufr�nt


par sincmil �js e p� la prim'�nima
bram�t'a chel che'l boc�n'n se l'era zut pun�nt.[689]

Il to inz�n al durm�s sa nol stima


che par raz�n specjal a'� di gran merit
sta planta e cuss� sbat�da'ns�ma.

E se crostis a no v�sin imped�t


ai to pens�js di entr� ta la to mins,
ca'a paj so guscj' com'moris di Piram sufr�t,[690]

par via di tancjus visis vis�ns,


la gjustisia di Diu, tal interd�t,[691]
il just val�u dal �rbul ti var�s'n mins.

Ma pars� che j�'i ti j�t tal intel�t


fat di pi�ra e, impietr�t, color�t
s� ch'imbarlum� ti fa la lus dal me det,

i vu�j lo stes, sin� scrit, 'l�r pitur�t,


chi t'lu p�rtis dentri di te, coma chel
cal torna cul bast�n cun p�lmis fas�t.[692]
E j�: "Cuss� coma cera da sig�l,
ca no cambia la figura stampada,
da un l� 'd�s ben segn�t il me sarvi�l.

Ma pars� s� tant in alt elev�da


a svu�lia la vustra cjara per�ula,
che p� si prova, mancu a ven cap�da?"

"Par chi ti cogn�sis," a'a dit, "che scuela


chi ti'as fat, e com'che la so dutrina
a cap� a r�va la me per�ula;[693]

e com'la vustra via da la divina


a'� tant lontana cuant ch'� la distansa
da la cjera al cj�l che p� alt'l festina." [694]

Al�ra j�: "Cun duta la cre�nsa,


da vu'no recu�rdi di v�jmi maj stravi�t
e'i no sint nis�n rimu�rs di cosi�nsa."

"E se tu di chistu ti sos disminti�t,"


rid�nt mi� rispund�t, "ten chist ben a mins,
che vu�j stes l'�ga dal Let� ti'as sercj�t;

e se'l f�uc l'�ra com'cal d�s'l fun taj cam�ns,


dal to disminti� j�di si podar�
ch'alc di colpa'n d'�ra taj to straviam�ns.

D'ad�s in s� nuda a s'jodar�


ogni me per�ula, o ches ca b�stin
d'�si scuj�rtis pa la to vista'mp�ra."

P� lumin�us e na vura p� plan�n


si mov�va'l sol tal s�rcli di mizd�,
che c� o l� lu j�din, sec�nt l� chi sin,

cuant che ferm�dis si son, com'che cuss�


al fa chel che'vant ghi va a zent cal scorta
se nuvit�s al cjata u ch� o u l�,

li si�t feminis[695] ta un'ombrena smu�rta,


'nd� che sot fu�js verdis e braghis neris,
a sc�rin che fr�jdi r�js che l`�lp a parta.

Dav�nt di l�u, l'Eufr�te e il Tigris


f�u 'par�vin sgorg� di na fontana,[696]
e las�si plan plan�n, coma am�s.

"O lus, o Gloria da la zent umana,


se �ga �se chista ca si displ�a
da un prins�pit e s� da s� lont�na?"

Stu pre� s� mi'� stat rispund�t: "Pr�a


Matelda da d�z'tilu." E ch� 'a rispund�t,
com'cal fa un che da colpa si disl�a,

la bi�la femina: "Ti'�ra stat dit dut


chistu belz� da me, e'i soj sig�ra
che l'�ga dal L�t plat�lu no'a vol�t."

E Beatr�s: "Forsi na p� gran cura,


ch'a la mem�ria sp�s virt�t ghi gjava,
ai so vuj si'a fat la so mins dut scura.

Ma j�t l'Euno� che di l�'l deriva:


m�nilu l�, e coma che tu ti sas,
rianim�a la so mins, ca durm�va.[697]

Coma bon cristi�n, e no coma i mus�s,


cal fa so v�ja da la v�ja d'altris,
ap�n' che i segn�j juscj' a v�gnin mand�s;

cuss�, dopo vej li me mans cjap�dis,


mov�nt si'a la bi�la femina, e a Stasiu
cun tant bon fa ghi'a dit: "Luj pur tu segu�s."

S'j� i v�s, bon let�u, encjam� p� sp�siu


da scrivi, un puc i vor�s pur cjanta
dal bon bevi che maj mi var�s fat s�siu;

ma pars� che'i sfu�js ducj' pl�ns a son belz�,


ordin�s par sta cantica seconda,
pi'n l� no mi lasa'l fren da l'art[698] pas�.

Cuss� torn�t i soj da la sant'onda[699]


dut rif�t, coma vis sanis e novis
che di bi�j cjafs an d'an p� che avonda,

p�r e pront a z� las� da li st�lis.

[1] Li Ch�chis a sar�sin li fiis dal re di Tes�lia che taj timps antics
a'an sfid�t li Musis al cjant�. Sti pu�ri fi�lis a'an pierd�t la
sfida--natur�l!--e a son stadis trasformadis in ch�chis.

[2] Blu.

[3] L'aria dal scur infern�l.

[4] Venere.

[5] Adam & Eva. A si pensa che sti st�lis a v�din val�u aleg�ric; ca
rapres�ntin li virt�s da la prud�nsa, gjust�sia, fuart�sa di spirit,
temper�nsa. (Vandelli)

[6] L'orsa granda (ursa major), che sic�ma ca � tal emisf�ro austral a
no la jot.

[7] Dal'aspi�t, insoma, a l'`era un bel puc coma me, doma che la me
barba a � tant p� bl�ncja--ca no'a n�ncja bis�gna daj rajs dal sor�li
par fala sfavil�.

[8] Cat�n, cal sar�s stu barb�n, a l� ilumin�t da li cu�tri virt�s


rapresent�dis da li st�lis.
[9] A imbrun�s o scur�s. (Dante a mi metar�s di sig�r tal purgatori par
cers voc�bui chi usi, ma i no pensi ca mi butar�s tal'infi�r!)

[10] A � clar che Cat�n al cr�t che i po�s a son doj daj dan�s.

[11] Tre sostant�fs, tre "e" e tre "con" ta sta riga. Clara
l'intensi�n, no �se vera?

[12] Il to vol�j nol pol dal me vol�j. . ..

[13] L'ultima sera da la so vita, inclusa che spiritual.

[14] Coma ca vol�va Beatr�s.

[15] Coma se di j�di e scolt� Cat�n a fos la vera raz�n dal vi�s daj
po�s. B�biu stu Virgilio!

[16] Che libert�t mor�l ca si ot�n cuant ca si riva a v�nsi li propri


pasi�ns, che cuss� sp�s a ni tegnin incjaden�s.

[17] Encja ch� Virgilio, sc�ltri, al es�lta li virt�s di Cat�n, cal


veva rifiut�t di sotom�tisi al vol�j di S�zar. Cuss�, coma cal suger�s
Vandelli, ch� i vin una sintesi di libert�t moral e politica.

[18] Il cu�rp.

[19] �co ch� n'altra lecad�ta di Virgilio a Cat�n!

[20] L'Acher�nt.

[21] Beatr�s.

[22] Cat�n, coma ca si jot, a si rind�va ben cont da li ceremonis ca


ghi feva Virgilio.

[23] A � stat coment�t che stu v�nc al rapres�nta l'umilt�t.

[24] L'�nzul cal prot�s l'entr�da dal purgat�ri.

[25] L'alegor�a a � clara: la zent arog�nta, ca si irigid�s, a ven


distruz�da; a soprav�s che plena di umilt�t, ca � buna di ple�si a li
circost�nsis da la vita, encja se chistis da li voltis a ti b�tin
fu�rt.

[26] Ben purific�s.

[27] Pa la strada ca torna ta l'infi�r.

[28] Si torn�n in dav�u cul pens�j a t�ncju di chej poscj' ca la


visit�t ta l'infi�r, a no � da surpr�ndisi sa l� vign�t f�u da chel
busar�t cu la musa plena di cjal�n o cragna. Ta n'altri sens, Dante a
l� ch� cal taca a vign� purific�t.

[29] Ch� a tocja recuard� Ul�s e i so �mis che riv�s fin ch� a �rin,
per� in dav�u a no son p� torn�s.

[30] Da Cat�n.
[31] La Libra.

[32] In efi�t, cun chistis primis n�uf righis, Dante al v�u dizi che il
d� al sta par cric�. Su sti righis, as�j dif�silis, i suger�s di l�si i
critics.

[33] Un'altra volta, dopo la me mu�rt.

[34] Dopo chel moment di straviam�nt a ghi'a par�t che il lum�n al


luz�s encjam� di p�.

[35] Vela.

[36] Stu ch� al parta li �nimis a la salvasi�n; Car�nt, la so antitesi,


a li parta a la perdisi�n. Sa si'a da si�lzi, a'� mi�j zi cun chistu.

[37] Aegypto in tal original, coma ca sar�s just. I speri che Dante a
mi perd�ni.

[38] Il Capricorn. Il d�, ins�ma, a l� za ben inoltr�t.

[39] Tu chi ti sos v�f, se f�tu ch� insi�mit ai mu�rs?

[40] Par podej torn�, dopo la me mu�rt, ta chista strada da la


salvasi�n.

[41] Pars� r�vitu tal purgatori cuss� tant timp dopo la to mu�rt?

[42] L'�nzul timon�j cal cj�pa su e al parta li �nimis tal purgat�ri.

[43] Secont vandelli, la indulgensa plenaria dov�da al Gjubil�o di


Bonif�s VIII, tac�da tal nad�l dal 1299 a'a vantagj�t encja li �nimis
daj mu�rs, puar�s.

[44] Ogni anima dan�da a � destin�da a zi tal infi�r.

[45] Secont cualchi comentat�u, la cans�n a rapresentar�s il plas�j da


la filosof�a..

[46] Cat�n stes.

[47] Ca sar�s la porcar�a ca si'a form�t daj so pecj�s e ca ghi imped�s


di vej na clara visi�n di Diu.

[48] Stu mont a l�'l post indul� che la gjust�sia divina a ni fa sufr�
paj pecj�s chi vin comet�t, fin chi vign�n dal dut purg�s.

[49] Jod�nt doma una ombrena dav�nt di luj, Dante al pensa di �si stat
bandon�t da Virgilio. Il pu�r Dante a no si rint cont che, es�nt
spirit, Virgilio a nol fa ombrena.

[50] Tal cj�l i rajs, es�nt lumin�us, a si l�sin trapas� l'un l'altri;
il che a no podar�sin fa sa f�sin ostacol�s da na sostansa fisica, coma
un cuarp.

[51] Somear�s impus�bul che un spirit al sufr�s do�us corporals; ma ta


li mans da l'onipot�nsa di Diu, dut a � pus�bul.
[52] A sta di f�t ca ni � impus�bul cap� coma che Diu al posi �si una
sostansa in tre personis.

[53] Virgilio a ni suger�s di content�si di cap� il "se" ca �, e di no


zi a r�mpisi tant il cj�f in s�rcja di cap� il "pars�" di se ca �.

[54] Se la zent a sav�s dut, a no sar�s stat neces�ri il proib�ghi a


Adamo di zi a sercj� il frut�n dal �rbul dal ben e dal mal; e cuss� a
no sar�s stat neces�ri di but�lu f�u dal parad�s ter�stri; e di
consegu�nsa a no si var�s vut bisugna che Crist al vegn�s a salv�ni, e
via di s�guit.

[55] Ta la costa p� montagnosa da la Liguria, che taj timps di Dante a


no �ra sens'altri invad�da da tur�scj' coma ca � vu�j.

[56] A � clar che se Virgilio al cognos�va l'infi�r, a nol cogn�s par


n�ja il purgat�ri.

[57] Cun che incert�sa natural ca deriv�va dal j�di un "vif" coma
Dante.

[58] Pars� che i rajs a son inter�s dal cuarp di Dante.

[59] Un colp di spada a ghi v�va las�t un brut sen ta una da li s�is.

[60] "Puar�t" tal m�ut che la per�ula a vegn�va us�da da me mari,


puar�ta, che par ic a l'�ra puar�t encja il plev�n di San Zvu�n o
adirit�ra il Papa, puar�t, ca ni vol�va cuss� tant ben.

[61] Part�t par torn� tal mont daj vifs.

[62] Stu sper� al sar�s il sper� da la salvasi�n, dato che altris a


pens�vin che luj al fos stat dan�t par via da la so scomunica.

[63] Se il v�scul di Cosensa al v�s consider�t Diu no coma punit�u e


basta, ma encja coma pari misericordi�us, al var�s forsi cap�t che jo �
sar�s stat perdon�t.

[64] Il cad�var di Manfreit, inv�nsi, a l� stat butat f�u da ter�n


consacr�t, coma ca si us�va fa cuj scomunic�s.

[65] I scomunic�s a vegn�vin trasport�s cuj lum�ns distud�s, coma ca l�


stat il casu cul cad�var di Manfreit.

[66] Encja a un scomunic�t a ghi resta un pu' di speransa di vegn�


perdon�t da Diu, basta ca si dimostri pent�t, coma ca'a da �si stat il
casu cun Manfr�it, puar�t. Dum spiro, spero, coma cal dis Vandelli.

[67] A le costr�t a rest� f�u dal purgat�ri par un toc di timp lunc
coma trenta voltis il timp ca l'�ra in pecj�t.

[68] Li prej�ris ca v�gnin d�tis paj mu�rs a p�sin rid�si il timp che
una puor'�nima a'a di pas� tal purgat�ri

[69] La proibisi�n di tac� la so purificasi�n prima dal moment


prestabil�t, asum�nt che stu timp a nol vegn�s scurt�t dal pre� da la
zent coma Costansa st�sa.
[70] Coma ca crod�vin, par es�mpli, i Manichej, paj cu�j l'omp (e li
feminis pur, i crot) al v�va do �nimis.

[71] Par es�mpli: cuant che j� i soj concentr�t tal l�si, i no mi rint
cont che altri al sta sused�nt int�r di me.

[72] Il post indul� che i po�s a p�sin tac� a scal� la montagna.

[73] Ducju poscj' che ai timps di Dante a �ra dif�sil scal�.

[74] Tal sens metaf�ric, li �lis ca oc�rin par z� s� ta stu scoj dal
purgat�ri a son �lis di virt�t.

[75] Plum�n o pl�mis.

[76] Virgilio.

[77] Ta stu punt a finiva che fes�ra cuasi vertical ca v�vin segu�t, e
ta un plan mancu inclin�t a son riv�s.

[78] La riva da la montagna a var�s, al�ra, un'inclinasi�n di circa 45


grados.

[79] Il cjamin� tant p� svelt di Virgilio al las�va il pu�r Dante in


dav�u.

[80] Na volta sorpas�t un moment di per�cul,, al vu�rda in dav�u,


content di �si al sig�r.

[81] Sic�ma che i po�s a son tal emisf�ro dal sud, Dante al j�t il
sor�li als�si a sinistra (ovest) invensi di destra, coma ca susedar�s
sal fos tal emisf�ro dal nort.

[82] Il sor�li (spieli) al ilumina ducju doj i emisf�ros, chel di sot e


chel di parz�ra.

[83] Si�n = Gjerusal�m; cr�t = il purgat�ri.

[84] Virgilio a ghi ufr�s sta lesion di astronomia al pu�r Dante (cal
som�a un puc fusc�t coma me) par dimostr�ighi coma che, jod�t da stu
post ch�, il soreli al nas a destra e al va vi�rs sinistra.

[85] Cuant che ch� di nu a � unvi�r, il soreli a l� a sud dal ecuat�u,


e vicev�rsa.

[86] I Ebreos a jod�vin--da la Palestina--l'ecuat�u a sud di l�u.

[87] P�'n s� che l'omp al va tal mont dal purgat�ri e p� li so colpis a


v�gnin lizer�dis.

[88] Che di �si poltr�n.

[89] Biel�ga a la spet�t fin a la fin da la so vita prin di pent�si di


c�u daj so pecj�s. A'� par chist che ad�s a ghi t�cja spet� f�u da la
pu�rta dal purgat�ri.

[90] Il cj�l a la ben altri robis da fa che pi�rdi timp cun prej�ris ca
no son sinc�ris.

[91] Un dal grup di Bielaga a si necu�rs che Dante al fa ombrena, come


un ca l� encjam� vif.

[92] Pars� no sotu p� resol�t?

[93] Cuant ca si rus�s di verg�gna un al mostra--di solit--sincerit�t o


pentim�nt; e par chel al pol vign� perdon�t p� a la svelta.

[94] Almancu a lu var�sin cjant�t dut sa no f�sin stas inter�s da


Dante.

[95] �co, chista a sar�s na conferma ca no v�vin encjam� fin�t da


cjant� il Miserere.

[96] I spirs, curi�us, a v�lin che i po�s a sv�lin las raz�n da la so


presensa.

[97] Se na volta torn�t tal mont Dante al prejar� par l�u, li so p�nis
a vegnar�n scurt�dis.

[98] I vap�us impi�s a sar�sin li stelis ca si j�din col� di n�t e chej


lamps ca ilumin�jn li n�lis sul imbrun� ta li s�ris d'est�t. Tant che
li stelis che i lamps a si j�din doma par un ist�nt.

[99] Chi ti vas vi�rs la to purificasi�n.

[100] A v�lin cal resti p� a lunc par cogn�si cualchid�n par pod�j
part� nuvit�s a la so zent cuant cal torna tal mont, cu la speransa che
la zent ca sint li nuvit�s a pr�jn par luj.

[101] Ben nas�s par via che a son in via di ot�gni la so salvasi�n.

[102] I spirs a si f�din da la volont�t di Dante di jud�ju--basta che


la so volont�t a no vegni imped�da da cualchi ost�cul.

[103] Che fasa dal'Italia ca � tal mi�s da la Romagna e il regn di


Napoli.

[104] Fan, o Fano, al sar�s il post indul� che stu Jacu dal Cassero da
Fan a l� stat soter�t.

[105] Jacu al sa che il si�r d'�ste a lu odiava: dopod�t, coma cal dis
Vandelli, Jacu a lu v�va acus�t di �si paric�da. Per� a nol var�s maj
crod�t che il so odiu al fos stat cuss� int�ns da falu cop�.

[106] Ch�, Jacu puar�t, a no oc�r p� cal risp�ri. Mira e Oriaca a son
vis�n di Venesia.

[107] Boncont al vor�s che Dante al pre�s par luj par rid�zighi li
p�nis dal purgat�ri.

[108] La so puora vedova.

[109] Na zona tal Casent�n, fra Firense e Ar�s.

[110] Un conv�nt.
[111] Pars� che a stu punt l'Archi�n al sboca tal Arno.

[112] L'�nzul bon al parta via l'anima di Boncont, las�nt il so cu�rp


l� ca l�. No pod�nt vej l'anima di Boncont, il di�u a si la cj�pa cul
so pu�r cad�var.

[113] Il di�u a la tant control su li fu�rsis da la natura.

[114] I "gran z�uc' a si rifer�s a la giogana las� taj Apen�ns.

[115] L'�rno al sar�s stu flun real.

[116] Ca sar�s la glera o savol�n o altra roba cal parta un flun in


plena.

[117] Sta Pia, femina di un gran si�r, a som�a ca sedi stada cop�da dal
so omp, o pars� cal pens�va ca ghi fos stada infed�l o pars� cal veva
intensi�n di spos� n'altra femina, e Pia a ghi �ra di ost�cul.

[118] Anel�da = dat l'an�l; e in s�guit spos�da. A si pol not� che


sic�ma che l'omp di Pia a si clamava Nel (Nello), la per�ula "anel�da a
� ben sielz�da.

[119] Un z�uc di az�rt bas�t sul tir� daj dados.

[120] Al pensa e ripensa a se cal var�s pod�t fa par vinsi. N�ja di


ins�lit, purtr�p, ta sta reasi�n.

[121] Plan plan a si libera di chej ca vor�sin vej un pus daj b�s ca la
vins�t.

[122] L'Aret�n: un fam�us magistr�t di Ar�s; Ghin dal Tac a l'�ra una
sorta di brig�nt sen�is; l'altri a l'�ra pur luj un nobil Aret�n.

[123] Par vej na idea clara di duta sta zent, i suger�s Vandelli.
L'import�nt a'� di tegni a mins che tant Federico Novel che chel di
Pisa (Farinata, f� di Marzuc) a son mu�rs cop�s, prima, i pensi, di
�sisi confes�s daj so pecj�s. A � par chel ca stan pre�nt Dante di
racomand� la zent di scju pu�rs mu�rs di pre� par l�u par scurt�ighi li
sofer�nsis dal purgat�ri.

[124] Di cjasa so gjav�t f�u = separ�t dal so cu�rp.

[125] Che daj brab�ns a sar�s Maria, la fia di un duca di Brab�nt, ca


var�s acus�t Pier da la Br�cja di vej tent�t di violent�la, cu la
consegu�nsa ca si sa. A si j�t da chistu casu che stu tipo di ac�sis a
no l� dopod�t na roba tant moderna.

[126] Un toc�t da l'En�ide.

[127] Il jud�si div�n al resta se ca l� encja cuant che chej ca pr�jn


pa l'anima di un mu�rt a r�vin a rid�zighi a l'anima il timp ca a da
sp�ndi in tal purgat�ri, dat che encja sensa la so intercesi�n, prima o
dopo l'anima a zar�s su tal parad�s lo stes, secont s� ca �ra stat
stabil�t dal jud�si div�n.

[128] Ch�j ca pre�vin paj mu�rs taj timps di Virgilio a no riv�vin a


comut� la sent�nsa da la gjust�sia divina, par via ca �rin pagans, e
coma pagans a no vegn�vin scolt�s da Diu. E a � clar che Diu al veva li
so prefer�nsis.

[129] Prima di riv� in pica dal mont dal purgat�ri, Dante al jodar� di
n�uf il lev�si dal sor�li.

[130] Chist'anima a sar�s che di Sord�l, mantov�n coma Virgilio. Secont


Vandelli--e coma ca � clar da s� ca segu�s--Dante al fa di luj un
simbul di am�u di patria.

[131] Il fren da li l�gis Justini�nis ca var�sin da govern� l'Italia,


ma che invensi a no vegnin oserv�dis (la s�la a � vu�jta).

[132] Pr�dis, v�scui e p�pis, f�it il vustri c�mpit, e las�it che S�zar
al fedi il so. Il Vanz�li: D�ighi a S�zar se ca � di S�zar, e a Diu se
ca � di Diu." (Matt.xxii.21)

[133] Dal imperat�u Asburgo ca l'�ra al pod�j taj timps di Dante e cal
trascur�va l'Italia.

[134] La zent devota.

[135] L'imperat�u za minson�t.

[136] Dante al v�u che il cj�l a ghi d�di una buna punisi�n a la fam�a
dal imperat�u par vej trascur�t l'Italia. A sta di fat che, secont
Vandelli, l'imperat�u a l� stat asasin�t cualchi an dopo--tal 1308,
subit dopo ca ghi veva mu�rt so fi.

[137] Su, perdon�imi l'usu un puc stramp di chista per�ula. I soj, dopo
dut, tal purgat�ri.

[138] Tant Berto che Rodolf di Asburg a si'a dat da fa p� ta li pars


tod�scjs dal imp�r che da l'Italia (l'ort dal imp�r).

[139] Santaflou (Santafior) a sar�s una cont�a vis�n di Siena ca steva


zint a remengo par mans di Siena e dal Papa stes. I si�rs a sar�sin i
cons e march�is italians--zent coma ca �rin i S�cars di San Zu�n.

[140] Bandon�da dal imperat�u, ma encja dal Papa, che ta chej timps l�
a l'�ra a Avign�n.

[141] Nol var�sia il vol�j div�n da interes�si encja da la nustra pu�ra


Italia?

[142] Dante a l� plen di ironia, encja se sta ironia a � am�ra. Dante a


ghi vou ben a la so sit�t, ma propit pars� ca ghi vou tant ben a l�
am�ndi critic da la so corusi�n.

[143] Ca no stenta a rangj�si a m�ut so.

[144] Dante a ghi da una buna frecj�da ai so fiorent�ns che, secont


luj, a'an la gjust�sia doma ta la b�cja.

[145] La responsabilit�t di govern�.

[146] Se Firense a era si�ra, a no era dovent�da si�ra par via onesta;
e cuss� a no mostr�va nencja bon jud�si. In cuant a la p�s, Firense a
era sempri in lota cun chistu o cun chel'altri. Cuss� ch� a � tanta
iron�a.

[147] Sparta.

[148] L'ironia di Dante tal usu di sta per�ula a � clara.

[149] Taj ultins m�is e �is.

[150] L'idea a � che dut chel viav�j di zent taj uf�sis publics, ca nol
pol esi bon pa la sal�t publica, a l� caus�t dal fat che chej al pod�j
a c�mbin spes, e no in mi�j.

[151] Par se che i so dol�us a continuin, ca si ziri par ch� o par l�.

[152] Virgilio a l� muart cuant che Otavi�n a l'�ra imperat�u, cualchi


an prima che Crist al vegn�s a fa se cal a fat, permet�nghi a la zent
di purific�si tal purgat�ri. Prin di Crist, chej coma Virgilio a zevin
tal Limbo.

[153] A Sord�l a no ghi par vera di �si in front di Virgilio e, plen di


amirasi�n, a lu imbr�sa di n�uf.

[154] Dante a ghi v�va dita a Sord�l cal v�va pierd�t il cj�l; e cuss�
Sord�l al pensa che Virgilio al vegni dal'infi�r.

[155] Il Limbo.

[156] I frut�s a �rin mu�rs prima di vign� batez�s.

[157] Li virt�s santis a sar�sin la fede, la sper�nsa e la carit�t. Li


altris a sar�sin li virt�s morals e inteletu�ls. (Vandelli)

[158] Qui ambulat in tenebris nescit quo vadat (Giov.XII.35), coma ca


ni recu�rda Vandelli.

[159] Il scur, o la mancj�nsa da la lus dal sor�li, a l� da comprendi


coma la mancj�nsa da la grasia divina, sensa da la cual pi'n s� no si
riva.

[160] L'alegor�a a � clara. Par cjat� la strada j�sta a si'a bis�gna da


la lus da la grasia divina.

[161] Stu chi al sar�s un imperat�u Asburgo ca si rint cont di vej


trascur�t l'Italia (Vandelli), il "gjard�n dal'imp�r."

[162] Secont Vandelli, Arrigo VII a la prov�t a risan� na Italia ca


pat�va am�ndi par via di gu�ris e par via ca mancj�va di gjustisia
social.

[163] In vita, chistu e Rodolf a �rin nem�s, che mentri che ch� a van
d'ac�rdu propit ben.

[164] Moldava e Elba, fluns da la Boemia.

[165] Doj re, scju chi, ca si dan cons�liu.


[166] Cal sar�s Fil�p il Bi�l.

[167] Vandelli al suger�s che l'im�gin da la cuarda plena di virtus e


tegnuda at�r da la vita a � biblica. In ogni casu, chel ben tres�t a l�
Pieri III di Aragona, e chel dal mar�n a l� Carlo d'Angju.

[168] Da pari in f�.

[169] Chej tre chi--il z�vin, Jacu e Feder�c--a �rin fis di Pieri III
di Aragona. Dante a la puc di bon da d�zi daj ultins doj.

[170] Diu stes.

[171] Al contrari da li l�dis ca ghi fa a Pieri III di Aragona, Dante a


la puc di bon da d�zi encja dal Nas�n, o Carlo d'Angjiu.

[172] Costansa a'a p� raz�ns di vant�si dal so omp, Pieri III, che li
altri dos.

[173] I suger�s Vandelli.

[174] Coma ca si volt�s vi�rs Diu, diz�nghi che in luj era la so


speransa.

[175] Dante a l� vegn�t a colp rap�t da la prej�ra di chist'anima.

[176] Li sferis cel�stis.

[177] Dante al incor�gja il let�u a trapas� il vel e entr� ta


l'alegor�a di sti righis.

[178] Par simbolegj� la misericordia di Diu.

[179] Da not�: il vert a l� col�u da la sper�nsa, e la sensasi�n di


velocit�t creada da sti righis a sugeris la pront�sa da la gr�sia di
Diu.

[180] Stu chi al sar�s Nno Visconti, un so amigo, par�nt a la lont�na


dal famous Cont Ugol�n.

[181] Se che prin a no si jod�va par via da la distansa, ad�s,


sul'imbrun�, inv�nsi a si pol j�di--un pens�j, chistu, ca la un puc dal
parados�l.

[182] Sti �ghis a sar�sin ches ca sep�rin il mont dal purgat�ri da


l'Italia.

[183] La vedula di Nino a veva bandon�t li f�sis blancis (us�dis da li


v�dulis) par spos�si di n�uf cun Gale�s Visconti, cul cual a veva vut
pucja furtuna

[184] Sta vena di ironia a suger�s che encja tal purgat�ri a son bojs
di cjap�sila cu li feminis!

[185] Vipera = emblema daj Viscons di Milan; gj�l = emblema daj Viscons
di Pisa.

[186] Dante a si met a vuard� viers il polo antartico, indul� che li


stelis a som�jn movisi p� a plan.

[187] Sti tre flam�tis, o stelis, a sar�sin s�mbuj da la fede, speransa


e carit�t. Li cuatri stel�tis dal pr�sin terc�ta sar�sin li virt�s
cardin�ls. (Vandelli)

[188] Li righis ca segu�sin a m�tin in clar l'identit�t di chistu


avers�ri.

[189] La presensa dal madr�s a sar�s ch� par indic� che encja a sta
pu�ra zent dal anti-purgat�ri a ghi tocja sufr� li p�nis da la
tentasi�n!

[190] Da'ndul� ca t�gnin protez�s dal mal chej ca stan par entr� tal
purgat�ri.

[191] Cor�d al veva vut cuss� tanta cura daj sos che l'�nima so al
veva trascur�t--e par chel l� ch�.

[192] La contrada daj Malspins a � cuss� tant celebrada che la so fama


a � cognos�da p� f�u dal'Italia che ta 'Italia stesa.

[193] Dante al esalta la rich�sa di scju bac�ns e il so val�u di


condoti�rs.

[194] A som�a che stu "trist cj�f" (capo reo) al sedi stat jod�t coma
il dem�ni da cualchid�n, coma l'am�u da la pot�nsa da altri, coma'l
papa da ben altris, e via di s�guit.

[195] Chista a � na referensa, abastansa cuntuarz�da, ai si�t �is che


Dante al pasar� taj poscj' daj Malspins, ta la Lunigiana.

[196] Se il vol�j div�n a nol ves da cambi�si--ca no susedar�.

[197] L'aurora stesa. Taj prins ters�s, Dante--ta un m�ut abastansa


fatasi�us--al da n'idea di se ora ca era cuant ca l� stat colp�t dal
sun.

[198] Il scorpion?--I studious a no son sig�rs di cuala costelasi�n che


Dante a si rifer�va.

[199] Al mom�nt la not a era ta la so tersa ora , ca vor�s dizi ca �rin


p� o mancu li n�uf di sera.

[200] Ca vor�s dizi: Chi eri di cjar e vu�s, coma Ad�m.

[201] I sinc a sar�sin: Dante, Virgilio, Sord�l, Nin, e Cur�d.

[202] Taj timps vecjus, secont na storiuta contada da Ovidio, la sis�la


a era una femina trasformada in sis�la par prot�sila da la rabia dal so
omp.

[203] Ganim�d, il p� bi�l daj mort�j, l'�ra stat rap�t da un'�cuila e


part�t la s� daj deos dal Olimpo a tegnighi plens i so gos di ambrosia
o di altra bevanda special, che a scju deos forsi a ghi plas�va p� di
un bel taj di bac�.

[204] Cal sar�s chel post fra la sfera da l'aria e la luna.


[205] La mari di Ach�l a lu veva plat�t a Schir propit par ca nol zes
una d� a Troja; ma il so tentat�f a l� stat inv�n, coma ca si jot.

[206] Virgilio.

[207] Stu chi al sar�s chel post indul� cal veva convers�t cun Sord�l
e'i altris.

[208] Coma ca risulta da chel ca segu�s, l'entr�da dal purgat�ri a


some�va vierta da l� cal vuard�va Virgilio.

[209] Lusia a � partida al stes mom�nt ca si'a sve�t Dante.

[210] Ah, let�u, considera sta p�cja com'un neo ca ghi da ris�lt a la
pur�sa dal me furl�n!

[211] Pars� che stu puart�j a l'�ra cuss� lumin�us che vuard�lu dret in
musa a feva mal.

[212] Simbul da l'aministrasi�n da la gjust�sia.

[213] I comentat�us di Dante a p�nsin che scju tre scjal�ns a


rapresentin la gradasi�n da la penitensa, da la contrisi�n inisi�l a la
sodisfasi�n ca si cj�pa cuant ca si fa dal ben.

[214] Il diam�nt al rafigurar�s la solidit�t da la Glisia. (Vandelli e


altri comentat�us.)

[215] Domanda, in altri per�ulis, di v�j l'asolusi�n par pod�j entr�


tal purgat�ri.

[216] Mea culpa, etc.

[217] Na volta dentri tal purgat�ri, Dante al var� da purific�si daj so


pecj�s.

[218] Li do clafs dal regn dal cj�l.

[219] Alegor�a: se sta claf da l'asolusi�n a no ven us�da ben, al�ra a


no'� valida l'asolusi�n.

[220] A mi par di cap� chistu: la claf di oru a pol confer� l'asolusi�n


al pecjad�u pent�t; che di arz�nt a � che ca ven us�da, da li voltis
cun dificult�t, dal predi par ot�gni il pentim�nt dal pecjad�u, c�mpit
cal pol �si dur.

[221] Chel cal vu�rda in dav�u e cal torna a pecj� al pi�rt la so


grasia.

[222] Tarpea: il post ind� che i Romans a v�vin il so tes�ru public,


cul trib�n Met�l ca lu custodiva--fin che Gjulio S�zar a si'a
impadron�t dal tes�ru e mand�t via il Met�l. Cupiditas radix malorum
est et--coma ca'� ben clar--erat!

[223] La mancj�nsa di ver am�u pal ben, ca parta la zent al pecj�t, a


spiega il puc usu di sta puarta e il pars� ca'� cuss� dirocada.
[224] La curn�s ca va su pal mont dal purgat�ri a era da la stesa
larg�sa.

[225] Pas tant vol�da dal omp dopo che Adam & Eva a �rin stas but�s f�u
dal ort ter�stri--pas in fin anuncj�da dal Anzul Gabriel.

[226] Virgilio? La fuarsa divina? Ducju doj?

[227] I comentat�us a ni fan recuard� la stori�ta di Oza che, vint


tocj�t l'arca, ca steva par cola, sensa il perm�s di Diu, a l� stat
fulmin�t a colp. (I vinu da consider� sta stori�ta coma amonim�nt di no
meti li mans taj af�rs daj altris, encja si pens�n di fa dal ben?)

[228] La vista e l'ud�t. Li imaginis a some�vin cuss� veris ca par�va


ca cjant�sin sul seriu.

[229] David.

[230] Micol a ghi li veva sun�dis par �sisi svist�t in public, coma cal
var�s fat un matar�n o paj�so.

[231] Micol, la prima femina dal re David; pa li so �ris di granda


si�ra a era stada pun�da cu la sterilit�t.

[232] L'imperat�u Trajan, tant lod�t da San Gregorio papa par vej jud�t
na pu�ra vedula. (Vandelli)

[233] Il smuars di un cjav�l.

[234] Li bandi�ris ca svualas�vin tal vint a tegn�vin rafigur�da


n'�cuila nera ta un sfont di col�u �ru.

[235] I no vu�j mancj�ighi di rispi�t, ma sta vedul�ta a no mi par


propit sensa pret�sis.

[236] Diu stes, che dut al jot--il pas�t, il pres�nt e il future. Di


n�uf cun rispi�t: Ma no l'�se un puc limit�t, stu puar�t di Sign�u,
se'a nol pol maj j�di roba nova?

[237] Ca no si'� encjam� cambi�t in pav�a, o farf�la. (Vandelli, a


proposit, al nota che la farf�la a � s�mbul da l'anima.)

[238] Asi�ns.

[239] Pal am�u che Diu a la paj �nzui e pa li st�lis.

[240] La sapi�nsa? Il sant spirit? (Vandelli al mins�na divi�rsis


posibilit�s.)

[241] Chej encjam� vifs a var�n bis�gna di tantis prej�ris par entr�
tal purgat�ri.

[242] Ch� an d� di chej ca'an da purg� pecj�s p� grancj' daj pecj�s daj
altris.

[243] Chej ca son plens di grasia divina.

[244] Li r�dis stel�dis a sar�sin li sf�ris cel�stis.


[245] Itali�n.

[246] Mini�.

[247] A'an p� col�u, p� vivacit�t.

[248] Mentri ca l'�ra vif, Oder�s al bram�va p� di dut di �si il mi�j


minat�u dal mont.

[249] Prin da mur�, cuant che encjam� al var�s pod�t vivi e, di


coseguensa, pecj�, Oder�s a si'a pent�t e cambi�t il so mout di vivi.

[250] Il genio di un artista--o la so fama--al dura am�ndi puc, se p�


ca no l� segu�t da un periodo di mediocrit�t.

[251] Dante ch� al al�t a se stes, pens�nt sensa modestia cal sar� mi�j
di Guido Cavalcanti.

[252] E cuss� a � cu la Gloria dal omp, ca pasa a la svelta da un a un


altri.

[253] Una alusi�n, chista, al firmam�nt stel�r, ca si m�uf p� a plan


daj pian�s e da la luna.

[254] Il sor�li.

[255] Di disglonf� il so spirit ca l� plen di org�liu o sup�rbia.

[256] A nol entra tal purgat�ri.

[257] In efi�t a si �ra met�t l� in plasa a domand� l'elem�sina ai so


concitad�ns par pod�j acumul� i bes ca ghi ocor�vin par liber� il so
comp�j. A no � da surprindisi se un orgoli�us coma luj al trem�va
faz�nt chistu.

[258] Encja a Dante, una d�, a ghi far� vign� la stesa tremar�la ca la
prov�t il Salv�n--e al�ra al capir� il parl� scur.

[259] Grasis a la so opera di compasi�n, il Salv�n a si'a meret�t un


post tal purgat�ri. Basta un'unica opera da li voltis par fani
merit�vuj.

[260] I dom�ndi perd�n par vej furlaniz�t la metafora ta chel ters�t


ch�.

[261] Da Oder�s Dante al veva surb�t un puc di umilt�t.

[262] Cjaminant insima di sti lastris, i par�ncj' daj mu�rs soter�s sot
a p�sin vej sempri pres�nt coma ca �rin prin di mur�.

[263] Li lastris sot daj pi�.

[264] Luc�far stes, pun�t pa la so superbia sensa fin.

[265] I Gig�ns a �rin stas riduz�s a tocs da li sa�tis di Gjove stes.

[266] Un daj archit�s da la tor di Bab�l.


[267] La pianura di Shinar, in da ca era stada costru�da la t�r di
Bab�l.

[268] Pal so org�liu di vej si�t fi�j e si�t frutis, Niobe a era stada
pun�da da Latona ca ghi'ua cop�s ducjus. Pal dol�u Niobe a si'a dopo
trasform�da in ta na statua.

[269] Par no vign� catur�t daj Filist�os, Saul a si'a cop�t cul but�si
ta la so spada. (Vandelli) Saul a l'�ra ebreo ma la var�s fat buna
fig�ra encja coma rom�n!

[270] Aragna a era stada mut�da in un raj dopo ca veva sfid�t Minerva
ta l'art dal t�si.

[271] Robo�m al ven pun�t ta che mani�ra ch� par vej minacj�t i
israel�s ca vol�vin che luj ju jud�s. (Vandelli)

[272] E a sta di fat che Alme�n a la adirit�ra cop�t so mari pa la


vanit�t di vej acet�t na col�na ca var�s part�t a la mu�rt dal so omp.
(Vandelli al descr�f sta storia p� a la lungja, coma cal fa ta dutis
sti stori�tis ch�.)

[273] Senacherib = re daj Asiri�ns, cop�t daj so f�s par vej par
superbia pierd�t na guera cuntra il re di Gjudea. (Vandelli)

[274] Ciro al veva fat cop� il fi di Tamiri. Ic p� tars a ghi'a fat


taj� il cjaj a Ciro e but�t ta una bota di sanc. Brava zent!

[275] Olof�rnis, re daj As�ros, cuant cal steva combat�nt chej da la


Gjudea, a l� zut a fin�la malam�ntri cuant che Gjud�ta a la fat inamor�
di ic e, coma ca sus�it spes cuj inamor�s, luj a l� zut a pi�rdi il
cjaf par ic--e no doma par m�ut di d�zi!

[276] L'umilt�t, suger�da da chist'ultima im�gin, a ghi permet�va a


Dante di penetr� ta la veret�t da li robis cal jod�va rafigur�dis tal
pavim�nt.

[277] A s'insuri�a, ogni tant, Dante, cuntra i grand�ns di sta cjera!

[278] La sesta ora dal d� a'a fin�t il so compit. Cuss� ad�s a l� pas�t
misd�.

[279] Coma par domand�ighi se cal intind�va d�zi.

[280] La "ben guid�da" a si rifer�s, cun ironia, a Firense.

[281] Cuant che a Firense a era p� onest�t.

[282] Zint s� par sta scjalin�da a si si struf�na cuntra li par�is


later�ls, ca son am�ndi r�pidis.

[283] Al purifich�a dal mal chej ca ghi van s�.

[284] Pars� che il mont dal purgat�ri a si streta sempri di p� pi'n s�


ca si va.

[285] E cuss�, ispir�t da la diresi�n dal sor�li, Virgilio al dec�t ca


bisugna prosegu� a destra.

[286] Coma l'invidia, ca � sensa col�u, sbiad�da.

[287] L'espresi�n a si rifer�s a se ca sused�va ta li pl�sis, in front


da li gl�sis dur�nt li m�sis grandis.

[288] La vista a ghi'� stada tant fuscada da la so invidia da impedighi


di jodi li robis coma ca var�sin da �si jod�dis.

[289] Diu stes.

[290] Italiana.

[291] L'origin�l ("s'i l'apparo") a si visina di p� a "se j� i impari"


cuj ca �. La sostansa, per� a no cambia. Dante, a' � clar, al int�nt
dizi che s'al sa di na tal anima, al pol f�ighi dal ben pre�nt par ic
cuant cal torna tal mont.

[292] Tal sens che se la "sit�t vera" a � la sit�t di Diu, al�ra a si �


pelegr�ns ( o in esilio) sa si vif in Italia o in altri bandis--sensa
parl�, po, sa si vif a Ashcroft!

[293] Chej puar�s di vu�rps sint�s ta li bandis di stu s�rcul a no


p�sin j�dilu, ma a p�sin sinti i so muvim�ns.

[294] Colis = Colle, un paes�t da la Toscana, indul� che i Sen�is a


�rin stas scunf�s daj Fiorent�ns tal 1269. (Vandelli)

[295] Diu, vuarda casu, al veva za destin�t la scunf�ta daj Sen�is.

[296] Il mierli, da stupit, al ven f�u d'unvi�r ogni tant, crod�nt ca


sedi za primavera.

[297] Ti vas parl�nt coma ca fan i vifs.

[298] Tal prin zir�n dal purgat�ri, indul� ca pat�sin i arog�ns.

[299] Par via che ic, Sapia, a'� in via di salvasi�n.

[300] Un pu�rt ta la Mar�ma Toscana ca la vut puc suc�s; Diana a si


rifer�s a un flun che la zent a crod�va cal pas�s sot di Siena.

[301] Ogni comand�nt cal crod�va di pod�j fa dovent� grant stu pu�rt di
Talam�n. Sapia al dis chistu cun alc di ironia.

[302] L'Arno, che ta li bandis di Falterona a l� encjam� pisul�t.

[303] L'Apen�n stes, dal cual Pelou (Peloro) in Sicilia a l� distac�t


dal rest da l'Italia.

[304] La ploja stesa che dopo a implen�s i fluns.

[305] "Pi�ra" tal sens di bestia, coma ca ghi era capit�t ai comp�is di
Ulis par via da la str�a Circe.

[306] Cjan�s ca son doma bois da baj�.


[307] I Pis�ns, ca son tant furbus ca no si l�sin ingan� da altris.
(Vandelli)

[308] L'altri spirit, chel di Rinieri. Chel cal parla a l� Guido dal
Duce.

[309] A Dante.

[310] Persecut�us daj Fiorent�ns.

[311] Firense.

[312] Par vej vut s� tanta invidia (siminsa) i rivi ap�na ap�na a vej
un post ch� tal purgat�ri. (A podar�s �sighi zuda am�ndi p�zu!)

[313] Dal pur gust di vivi. Il terit�ri descrit al sar�s la Romagna.

[314] Ducju scju n�ns--Lisio, Manars, Traversar, etc.--a �rin si�rs


benjod�s da Dante, al contr�ri da la zent�ja minson�da un puc p�'n s�.

[315] La memoria a � buna, ma di un interv�l di timp am�ndi curt.

[316] Grant contrast fra'l bi�l mont di na volta e la realt�t as�j


brut�ta dal d� di vu�j. Cuss� al jod�va li robis Dante. A resta veret�t
che "plus ca change plus c'est la. . .."

[317] F�a ("rifiglia" tal origin�l). A Bagnacjav�l a no si fan p� fi�j


m�scjus. (Vandelli)

[318] Maghinardo, capofam�a daj Pag�ns.

[319] Par via che, mu�rs i fi�j m�scjus a Ugolin a no ghi restin che
fi�lis.

[320] Vandelli a ni recuarda che chistis a son li peraulis che Ca�n a


ghi a dita d Diu dopo vej cop�t Ab�l: "omnis igitur qui inveneris me,
occidit me."

[321] L� = tal purgat�ri; ch� = l� cal sta scriv�nt il poeta--in


Italia.

[322] I rajs a ni culp�vin tal mi�s da la musa. Chistu a l� il sens da


la espresi�n, abastansa strana, cal usa Dante--e chi usi pur j�, che di
luj i mi fidi.

[323] Sensa altra zent.

[324] Purgat�ri XIV. 87.

[325] Se, sav�nt il efi�t da l'invidia, al avert�s altris di no �si


invidi�us par no vej di z� a sufr� li p�nis cal sufr�s luj.

[326] Ca si volin ben.

[327] Ch� a para via la metafora dal diz�n, tac�da ta la linia 58.

[328] Superbia e invidia a �rin li do primi pl�js; rabia, avar�sia,


gola, lus�ria, e muset�t a son che altris sinc.
[329] I me vuj bram�us di j�di che robis novis cal steva par ufr� il
zir�n n�uf.

[330] Maria.

[331] La femina di Pisistr�t. La storia ca'a di fa cun scju doj a ven


ripuartada dal dialogo cal segu�s subit sot.

[332] Stefan, chi lu recuardar�n coma San Stefan par �si stat martiri�t
a Gerusal�m.

[333] Li visions cal veva vut a �rin "er�us" doma tal sens ca no f�vin
part da la realt�t da li robis di ogni d�.

[334] Il fat che ch� a cjantin cun Concordia al v�u dizi che scju
rabi�us a no'an p� che discordia che na volta a'an di vej vut fra di
l�u.

[335] A ghi sar� pus�bul s�ntisi lo stes, sensa z� f�u dal fun--roba ca
no podar�sin fa.

[336] Par che stradis tortu�sis e plenis di dol�u dal'infi�r.

[337] Cuant ch'encjam� ti �ris in vita.

[338] Sintim�nt, chistu, che Marco al ripetar�s encja--o forsi p�


encjam�--al d� di vu�j, sa si pensa a cers govern�ns chi vin in ziru
pal mont.

[339] Il d�bit su la corusi�n umana, che ad�s a si sta radopl�nt dopo


vej parl�t prin cun Guido dal Duce (Purg. XIV) e ad�s cun Marco.

[340] Cualchid�n al met la causa da la corusi�n umana tal cjel, e


altris a la m�tin chi j� entri la mal�sia stesa di nualtris--puora
zent.

[341] I dubis di Dante a dimostrin cal ven dal mont daj vu�rps.

[342] Si no v�si libert�t di asi�n, al�ra i no meretar�sin ne l'infi�r


ne'l parad�s.

[343] La sostansa di stu argum�nt: se encja i sin influenzas da li


stelis (il cj�l) al in�si, lo stes i sin dot�s da la lus da la raz�n e
da la libert�t di si�lzi fra'l ben e'l mal. Si sin s�vius, in ultin i
zin a si�lzi il ben. Si no--beh, Dante a ni'a ben fat j�di li
consegu�nsis.

[344] A diu stes. A � da oserv� che par cj�l ch� a s'int�nt d�zi li
stelis che, par cuant infl�s ca v�din su la zent, a son sempri mancu
pot�ntis dal creat�u.

[345] Prin ca es�sti tal mont chi cognos�n. Fin a chel moment l�, Diu a
la god�va coma una cualchicjus�ta ca esist�va doma ta la so mins. A si
pol oserv� da chistu che la nustra anima, secont Dante (ca si basa, i
crot, su Tom�s d'�cuina), a'a na imortalit�t dopla: a'� imort�l dal
moment ca taca a vivi ta un cuarp um�n; ma a'� encja imort�l tal sens
ca � sempri esist�da ta la mins dal creat�u. A stu prop�sit, a'� pur
interes�nt not� che il grant romantic ingl�is, Wordsworth, tal so poema
"Intimations of Immortality," a la us�t il conc�t da l'anima ca taca a
vivi duta plena di alegr�a ta un frut�t coma indicasi�n che l'anima a
esist�va encja prima cal nas�s il frut�t.

[346] La guida o il fren al podar�s esi l'autorit�t da la gl�sia ca ghi


mostra la strada justa da segu�.

[347] Il re o imperat�u al pol imp�ni che gjust�sia (la tor) neces�ria


a riv� a ot�gni la content�sa ta stu mont e tal mont da vign�.

[348] Il papa al pol medit� su li scrit�ris, ma a ghi mancja la


capacit�t di f�ighi distinsi�n fra li robis mond�nis e ches
spiritu�lis.

[349] Segu�nt l'es�mpli dal papa, la zent a ghi va dav�u doma da li


robis di stu mont, trascur�nt i bens spiritu�j.

[350] Il papa e l'imperat�u, che insi�mit a ilumin�vin tant la vita


spiritu�l che la vita di stu mont.

[351] Distud�t.

[352] La fuarsa politica (spada) e che spiritu�l (pastoral) a son


un�dis ta la stesa persona--il papa.

[353] Ogni planta a si ven a cogn�si e apres� dal frut ca da.

[354] La Lombardia, cunfin�da daj fluns--ca ghi fan riga.

[355] Federic II a l'era in lota cul papa par via da li gu�ris tra
Ghibel�ns e Guelfs.

[356] Un ca la cualchi colpa a no oc�r che ch� al v�di rigu�rt da la


zent, par via che ch� ducjus a son plens di colpis.

[357] Li funsi�ns ca parta cun s�.

[358] I Leviticos, pr�dis dal p�pul israel�ta, a v�vin da dedic�si doma


a robis spiritualis. Par chel a vegn�vin esent�s dal eredit� b�ns
tempor�j.

[359] Una volta a crod�vin che un farc al jod�va pa na pi�l ca ghi


cujerz�va i vuj. Na volta a crod�vin tanti robis stupidis; no coma
vu�j, chi ghi crod�n doma a robis veris e j�stis e bi�lis.

[360] Par so tendensa natural.

[361] L'usign�u, ca ghi plasar�s cjant� p� di ogni altri usi�l. (La


trist�ta, secont i comentat�us, a sar�s Progne che tant si'a rabi�t
cuntra'l so omp ca'a cop�t il so frut�t e dat da mangj� al so omp! A
sar� vera che "la donna � mobil," ma fin a stu punt?

[362] Stu "un" al sar�s stat un ministro dal re da la Persia ca l� zut


a fin�la crucif�s par vej tram�t cuntra i Israel�s.

[363] Fia di Amata e dal re latin. Chista Lavinia a ghi � zuda sposa a
Enea, cuntra il vol�j da la mari che, amondi puc contenta, a si'a
impicj�t. (Cuss� a d�zin i comentat�us.)

[364] Chista a sar�s la vous dal �nzul cal veva fat duta che lus ca
veva zve�t Dante.

[365] Di front dal sor�li i sbas�n i vuj.

[366] La me abilit�t di j�di.

[367] F�'l ben ai altris coma chi vor�sin ca ni f�sin a nu--sensa spet�
di vign� pre�s.

[368] Frut�n di sapi�nsa, che Virgilio ghi dar� ta stu interv�l.

[369] L'am�u natur�l a l� istint�f, posed�t da d�cjus, sensa si�lta;


chel vol�t a l� dov�t a la volont�t dal indiv�duo--cal resta
respons�bil pa la so si�lta.

[370] Diu.

[371] I bens di stu mont.

[372] Dal �si, o cu�rp, ca lu �spita.

[373] Diu.

[374] Chistu am�u dal mal a si manif�sta in tre mani�ris, coma spieg�t
ta li ters�nis ca segu�sin: l'am�u dal superbo, l'am�u dal invidi�us, e
l'am�u dal rabi�us.

[375] Chistu, i crot, a la di �si un v�si am�ndi com�n. Fra l'altri a


l� chel tipo di v�si ca ghi da il via a la trama di romansos coma Il
Cont di Montecristo. Se far�sini chej pu�rs di�us di scrit�us se la
zent a fos sensa v�sis? Prov�n a pens� a una Divina Com�dia scrita ta
un mont indul� che la zent a'� sensa p�cjs!

[376] Al deriva cunfu�rt da l'idea da la ruv�na dal'�ltri.

[377] Ben di stu mont, ca nol pol dani content�sa asol�ta. (Per� scju
bens, sa c�pitin tal moment just, a p�sin zov� a fani cont�ns--e coma!
Prov�n a pens�, par es�mpli, a chel cas�n cal sta sused�nt tal Medio
Orient, tra Israelians e Palestineis. A si pol ben d�zighi ai
Palestineis di no fa stupid�dis, di no z� a scalman�si masa--o
adirit�ra suicid�si!--par riv� a ot�gni se che, dopod�t, a son bens di
stu mont: na cj�sa, un toc di cj�ra da pod�j clam�la so, un stat
propri. Par l�u il vej sti rob�tis a sar�s sens`altri in�si di granda
content�sa.

[378] Taj tre s�rcui p�'n alt, Dante al vegnar� a cjat� f�u coma ca son
pun�s i av�rs, i gol�us e i lusuri�us.

[379] Chej ca no san un bi�l nuja a van a f�si mestris.

[380] L'anima a � stada creada cu la disposisi�n di am�.

[381] La sostansa: Il vustri cap� a la in�si da r�bis est�rnis, che pal


spirit a dov�ntin ogj�s d'am�u.
[382] Il f�uc al tint di als�si sempri e di z� a fin�la la s� ta se che
i mediev�j a clam�vin la sfera dal f�uc--e l�, cu la so sost�nsa, al
durar� par sempri.

[383] Par tir�ighi f�u il mani di chista discusi�n "scol�stita" i


racom�ndi Vandelli o altri comentat�us. La sostansa dal disc�rs, per�,
a � che una virt�t--cuals�asi ca sedi--a si dimostra doma grasis al so
efi�t, coma tal casu da li fu�is verdis ca fan j�dj che un �rbul a l�
vif; o coma i col�us dal arcobal�n ca mostrin ca sta plov�nt.

[384] P� o mancu cuss�: A no si sa da'ndul� cal ven il prins�pit dal


nustri intel�t ne da'ndul� ca der�vin li nustri tend�nsis a vol�j ben,
a gust� il bi�l, etc.

[385] Par via che chista inclinasi�n a'� istint�va--a no � deriv�da da


si�lta libara.

[386] Di m�ut che ogni prima inclinasi�n o v�ja a zedi d'ac�rdu cun
ogni altra.

[387] L'usu da la raz�n (la virt�t) al juda a fa fil� dret ogni prin
imp�ls.

[388] A � da oserv� che Beatr�s a si metar� a disc�ri di sta voja


libara, o libar vol�j, p� av�nt, tal parad�s.

[389] Cuant che i Romans a j�din il sor�li a z� j� tra la Sardegna e la


Corsica.

[390] Ilerda = la sit�t spagnola Lerida.

[391] Doj es�mplis di premurosit�t. Coma cal nota Vandelli, il prin a


l� di car�tar spiritual; il sec�nt, di car�tar temporal.

[392] Il cori sensa pausa di scju spirs a l� part da la so penit�nsa.

[393] Il "tal" al sar�s Berto da la scj�la, cal steva par mur�; e so


f�, cor�t di cuarp e di spirit, al sar�s Bepi, mal nas�t pars� ca l'�ra
nas�t da na relasi�n ad�ltera. (Vandelli e altris)

[394] A stan rimprover�nt i mus o acidi�us.

[395] I ebr�os, castig�s da Diu par vej disubid�t Mos�. I er�dis dal
Gjord�n a sar�sin i palestin�is. (Scju d�s ch� a som�a che chej pu�rs
di�us di palestin�is a ric�vin encja l�u un bel puc dal cast�gu di
Diu.)

[396] Chej ca no'an vol�t segu� Enea fin a Roma, prefer�nt rest� in
Sicilia.

[397] Par vej na buna spiegasi�n di sti righis, i suger�s di consult�


Vandelli o altri comentat�us. La sostansa a � che Dante al sta
descriv�nt chel moment, subit prin dal cric� dal d�, cuant che il scur
al sta par z� via.

[398] �cos di Circe ch�, e ta li righis ca segu�sin.

[399] Beatr�s, sec�nt Vandelli; ma Dante al pol vej intind�t Maria o


cualchi altra personificasi�n da la raz�n, secont altris.

[400] L� ca v�vin i mort�j.

[401] Ca rafig�ra i tre v�sis da l'avar�sia, la gola e la lus�ria.


(Vandelli)

[402] Cu la stesa energia dal falcon Dante a la par�t via a z� s� fin


ca l� riv�t tal plan dal zir�n p�'n s�.

[403] La strada ca parta al sest zir�n.

[404] Si s�is l�bars di z� sensa vej da sufr� il patim�nt di sta


distir�s par cj�ra.

[405] Tegn�ivi a destra, vi�rs l'esterno.

[406] Il pentim�nt.

[407] Il pl�nzi stes.

[408] Ti'as di sav�j chi soj stat Papa ("successor Petri").

[409] Il n�n da la so fam�a al deriva dal n�n dal flun--il Lavagna.


Chel cal parla a l� il Papa Adrian V, da la fam�a dal cont di Lavagna.
(Vandelli e altris.)

[410] Neque nubent: la alusi�n a � al discors�t fat da Crist tal


Vanz�li,

[ind� cal dis che in parad�s a no si � p� sposis ne di chistu ne di


chel altri, ma ca si � ducjus comp�js.

[411] Vers 91 ecc.

[412] Chel dal Papa Adrian V, ca ghi'a ap�na dita di par� via.

[413] Ai doj po�s a ghi tocj�va cjamin� vis�n da la rocja par via che
il perc�rs a l'era dut plen di �nimis distir�dis.

[414] L'avar�sia.

[415] Ducju i altri v�sis.

[416] Secont Vandelli al sar� il "veltro" che a la fin al sbarasar� il


mont da l'avar�sia. (Cfr,Inf. I, 101)

[417] La stala ind� ca l� nas�t Ges�.

[418] Stu Fabr�si a l'era un consul roman cal veva (secont Vandelli) la
virt�t amondi rara (i crot) di rest� pu�r e on�st inv�nsi di si�r e
visi�t.

[419] Se Nicol� no ghi ves preod�t la dote, sti frutis a si var�sin


but�dis a la malavita.

[420] Diu.
[421] La cjasa daj Capet�ngis, ca'an segu�t i Carol�ngis.

[422] Il me sanc, o mi�j, i me disend�ns, ca son dovent�s cor�s in


s�guit al matrim�ni di Beatr�s Berlinghi�r cun Carlo d'Anjou. Da sta
union il re al veva risev�t in dote la cont�a di Provensa. (Vandelli e
altris.)

[423] Cul matrim�ni di re Carlo.

[424] A si nota ta sti righis una buna vena di sarcasmo. (Tom�s al


sar�s San Tom�s, mand�t in parad�s da Carlo stes.)

[425] Stu Carlo (di Valois) a la us�t il tradim�nt coma arma, coma
Gjuda. In Italia a la jud�t i Neris cuntra i Blancs di Firense.
(Robuschi)

[426] Carlo II, fat preson�j tal golf di Napoli, al veva "vend�t" so
fia par profit. (Robuschi)

[427] Residensa dal Papa Bonifas VIII.

[428] Fra i cuaj al sar�s Fil�p il Bi�l, cal sotom�t il papa a una
pasi�n coma che di Crist stes.

[429] Fil�p il Bi�l, fra l'altri, al fa f�u i bens daj Templ�rs.


(Robuschi)

[430] Diu a nol sfoga s�bit la so rabia, coma chi far�sin nu�ltris, ma
al speta il mom�nt oport�n.

[431] Dur�nt il d� a cj�ntin es�mplis di virt�t; di n�t, es�mplis


contr�ris.

[432] Pigmali�n a la cop�t so cugn�t Sich�t (Sicheo) par vej il tes�ru.

[433] Ugo Cap�t, chel spirit ca la ap�na fin�t di parl�.

[434] Delo, la isola indul� che Latona a veva partur�t i so doj fi�j
Apol e Diana (il sor�li e la luna).

[435] Casu stran: Propit mentri chi staj par bati sta riga, i sint
Cecilia Bartoli ta la radio (Swiss Classic) ca cj�nta Gloria in
excelsis Deo. Stran�sin casu. Par stu casu stran�sin e par ducju i
casus stran�sins ca sus�din tal mont (basta ca s�din bi�j) ca ghi zedi
pur gloria in excelsis Deo!

[436] Sec�nt il Vanz�li, chista a sar�s che fruta ca'a risev�t na aga
ca ghi'a cjolt ogni s�it in cambiu di una gota di aga par cop�ighi la
s�it dal pu�r Gjes�.

[437] Torn�t f�u tra i vifs.

[438] Virgilio a ghi fa al spirit un sal�t cal va d'ac�rdu cul sal�t


fat dal spirit stes.

[439] I s�ns a son i "P" segn�s su la front di Dante.

[440] Clot, una da li P�rchis ca f�lin i dest�ns da la zent.


[441] Il mont di scju spiris.

[442] Dut se ca sus�it ch� tal purgat�ri a segu�s un ordin div�n.

[443] L'arcobal�n (Iride) cal cambia posisi�n a seconda dal muvim�nt


dal sor�li.

[444] Il vol�j stes di z� in s� a l� in se stes font di plas�j par


l'�nima.

[445] L'�nima a vor�s z� s�, ma la gjust�sia divina a la costr�ns a


sufr� la neces�ria punisi�n pa la so inclinasi�n al pecj�.

[446] S�it dimostrada dal cjant� daj purg�ns cuan che un'�nima a si
libera da li so p�nis.

[447] Stasio, chel cal parla sti righis, a l'era cognos�t coma poeta
taj timps di Crist. (Robuschi)

[448] Sec�nt Vandelli, Dante a si sb�lia: Stasio a l'era napolet�n, no


tolos�n.

[449] Dopo vej scrit la Tebaide, Stasio a l� mu�rt mentri cal scriv�va
la Achilleide.

[450] Su di me e int�r di me.

[451] Ca sar�s l'Eneide.

[452] Ta stu esilio.

[453] Pa la zent p� onesta e spontanea a ghi'� dur t�gnisi dal ridi o


dal pl�nzi, encja se l'ocasi�n a dizar�s ca no l� il mom�nt just par
ridi o pl�nzi.

[454] Se dut il gran lavoru chi ti stas faz�nt a l� pal ben da la to


anima.

[455] Stu �nzul a ghi'a ap�na cancel�t da la front il cuint P (o


pecj�t) che Dante al veva intaj�t ta la front.

[456] Li per�ulis da la beatit�din (Beati qui esuriunt et sitiunt


iustitiam. . .) cjant�da dal �nzul. (Cf. Vandelli)

[457] Virgilio al veva za sint�t Gjoven�l parl� ben di Stasio; e ad�s,


l'�si in compagn�a di un tipo genial coma Stasio a ghi far� some� p�
curta la strada ca'an da fa.

[458] Av�r.

[459] Dante e Virgilio a'an par prin cjat�t Stasio tal s�rcul daj
av�rs.

[460] Il sens a l� che se Stasio a nol ves lez�t, e cap�t, li righis di


Virgilio, al sar�s cal sufr�s li p�nis dal'infi�r cul rest daj av�rs
(Inf. VII, 25-35). Ch�, per�, a som�a ca sedi un problema. Li righis di
Virgilio, ripuart�dis da Stasio, a no son id�ntichis a li righis di
Virgilio ripuart�dis ta l'En�ide. (Vandelli, etc.)

[461] Pecj�s.

[462] Tos�s a zero, coma che tal infi�r a son descr�s chej che'n vita a
v�vin masa larg�sa o prodigalit�t.

[463] A no'an sav�t pent�si ne in vita ne in punt di mu�rt.

[464] Coma, par es�mpli, a sus�it tal casu da la larg�sa (o


prodigalit�t)) ca � opon�da a l'�var�sia.

[465] Sti per�ulis a ghi dim�strin a Virgilio che Stasio a no l'era par
nuja av�r.

[466] Cansons bucolichis. La refer�nsa a � di Virgilio, che ch� a ghi


sta faz�nt n'altra domanda a Stasio.

[467] La musa da la storia, ca ispir�va Stasio.

[468] Par meret� la salvasi�n a no basta fa dal ben tal mont; a bis�gna
pur vej fede. (I Calvin�scj' a sar�sin am�ndi d'acordu.)

[469] Stasio a si rifer�s a na specie di prof�sia fata da Virgilio ta


una da li so �peris.

[470] Par grasia to i soj dovent�t. . ..

[471] Stasio a si rifer�s al epis�di da la Tebaide cal descr�f il riv�


daj Grecs taj fluns vis�n da la sit�t di Tebe.

[472] Omero.

[473] Il Mont Parn�s.

[474] Car�tars, chiscjus e chej da li righis ca segu�sin, cjant�s da


Stasio ta li so �peris.

[475] Puar�ta par sig�r: dopo vej jod�t mur� ducju i sos, il so mar�us
pur, a � stada condan�da a mu�rt da Creonte, insi�mit a so sou
Antigone. (Cf. Vandelli)

[476] A son ap�na riv�s tal sest s�rcul.

[477] Cuant chi eri frut (a si parla di p� di mi�s s�cul fa) a era
abast�nsa comun a San Zuan usa la per�ula "mor�r" par descrivi un arbul
di cualsiasi sorta. Ma che, a si sa, a era l'epoca daj caval�js e da li
m�ris, e ogni epoca a ven riflet�da tal so vocabulari.

[478] Tal sens che li animis afam�dis dal purgat�ri a no podar�n


perm�tisi di mangj� li "m�ris" di stu mor�r.

[479] I suger�s di consult� i com�ns di Vandelli a stu rigu�rt.

[480] Ta la bibia, il profeta Dani�l a la rifiut�t di mangj� ma in


comp�ns a ghi � stada confer�da una granda conos�nsa da li robis.

[481] Ch� tal me post di caval�tis d'est�t an d� tantis; ma i prefer�s


las�lis ca saltus�jn pit�st che mangj�lis, encja se cuss� faz�nt i vaj
a sacrific� l'ocasi�n di implen�mi di Gloria. A no'� da escl�di, per�,
che se par un toc a si ves da soprav�vi mangj�nt doma, o cu�si doma,
caval�tis, a si zar�s a v�j da li bi�li visi�ns; roba, forsi, da f�ighi
invidia al stes Zuan Batista.

[482] Che ca si fa cul sclop, no cuj mad�ns.

[483] Virgilio al suger�s che sti pu�ri �nimis a provin, cul pl�nzi e
cjant�, a liber�si daj v�ncuj ca ju t�gnin le�s ta stu post.

[484] Erisit�n a l'�ra stat pun�t cu na fan insasi�bil, tant che a la


fin a la tac�t a rose�si il so stes cu�rp.

[485] Va ben, va ben--a San Zuan a var�s di �si "gj�ma," i lu saj. Li


esig�nsis da la rima, per�, a mi r�ndin sclaf. Perdon.

[486] Stavolta i mi scusi bes�u. Se Dante al usa "como" par "coma,"


al�r i no mi sint tant mal a us� "com" par "coma" nencja j�.

[487] La so vous.

[488] Cuant che cul sanc da la so vena a ni'a part�t a la redensi�n.

[489] I comentat�us: tal antipurgat�ri, indul� che il timp da pecjad�u


dur�nt la vita al ven dopl�t prin da entr� tal purgat�ri stes.

[490] Dal antipurgat�ri, ind� ca son chej ca'an spet�t masa timp prima
di pent�si.

[491] For�is a l� abastansa sarcastic tal descrivi la mancjansa di


pud�u ta li feminis di Firense ca la las�t.

[492] A si �ja maj jod�t feminis che par f�ighi rit�gni il so pud�u a
era neces�ri cre� disipl�nis spiritu�lis o civilis? Se'l dizar�sia il
pu�r Farn�is s'al ves di fa na pasegi�ta ta spi�gis coma che di Lign�n
al d� di vuej? A ghi vegnar�s ingr�sul!

[493] Prin di dut a zar�n a sufr� chej che ad�s a son encjam� frut�s
sensa barba.

[494] Par via che Dante, es�nt di cjar e vu�s, al fa ombr�na.

[495] La luna, Diana, sou dal soreli, o Apollo.

[496] Ca segu�s Virgilio.

[497] Stu mont, cal sar�s il purgat�ri, al vou liber�si di chel spirit
e mand�lu ta la strada dal parad�s.

[498] L'anima di Stasio, ca sta prosegu�nt a plan par rest� insi�mit


cun Virgilio, chel che "cun me'l va."

[499] Bonagiunta tal original. (Perdon, ma la colpa a sta duta tal


Parnas!)

[500] A si trata ch� di Papa Martin IV.


[501] Secont Vandelli stu Papa a si la god�va a mangj� bizatis dopo
vejlis inneg�dis tal vin (vernaccia) e rustidis. Insoma, a l'era un
golos�n di un papa, e basta.

[502] Par vej na conosensa p� buna di scju n�ns, e a ltris, i suger�s


Vandelli o altri comentat�us.

[503] Ta la bocja.

[504] Tal sens di cunsum�.

[505] �Donne ch'avete intelletto d'amore.'

[506] Li ultimi s�is righis e ches ca segu�sin a descr�vin la sostansa


di chel tipo di poesia o di scrivi cal ven recuard�t coma "dolce stil
novo."

[507] Tal original: "dittator" = l'am�u.

[508] I tornar�j prin cul desid�ri sin� in realt�t. La riva a sar�s un


post tal Tir�n indul� ca si riun�sin li �nimis par vign� trasport�dis
tal Purgat�ri.

[509] Stu "pu�r di�u" al sar�s Corso Donati, fradi di Far�is. Secont il
fradi, Corso Donati a som�a cal sedi stat in part respons�bil dal
"spolpam�nt" di Firense, descrit p�'ns�ma.

[510] Li sferis cel�stis.

[511] Coma ca fa la zent cuant che za a sa ca no pol vej se ca vor�s


vej.

[512] I cent�uros, ca v�vin un pet di omp e un cuarp di cjav�l. Tant


chistu che l'esempli daj ebr�os cal segu�s, a son esemplis di golosit�t
pun�da.

[513] I guad�js, i crot, a son li p�nis ca sufr�sin, che cul z�'n


dav�nt ju purificar�.

[514] Sta pluma dal �nzul a ghi neta via il pecj�t da la golosit�t a
Dante.

[515] Chej ca s'int�ndin di astrologia a cap�sin a volo che Dante al


v�u d�zi ca son li doj dopo di misd�. Chej che di astrologia a
s'int�ndin puc, coma me, a son conse�s di consult� i comentat�us.

[516] Riv�nt fin a vi�rzi (il �t) la bocja par parl�.

[517] Na domanda am�ndi sens�bli. La risposta a ghi ven data ta li


righis ca segu�sin.

[518] Tal sens che Dante al podar�s al�ra cap� coma ca � pus�bul
dimagr�, par raz�ns ca no'an nuja a che fa cu la mancjansa di roba da
mangj�.

[519] Il sanc cal scor ta li v�nis di una part dal cuarp al va a


trasform�si ta la part st�sa.
[520] Ta stu "natural vas�l" a si m�scjin il sanc dal omp e chel da la
femina.

[521] Il sanc da la femina a l� pront a ric�vi il sanc dal omp, ca l�


pront a oper�.

[522] I suger�s di consult� i comentat�us par vej na idea p� clara di


chista spiegasi�n "scolastica" di se ca sus�it dal moment dal
concepim�nt in s�.

[523] A'� clar, ch�, che il sanc maschil al domina. I crot che certi
feministis di vu�j a ghi dar�sin na buna tir�da di or�lis a Dante e a
Tom�s d'Acuina e a Aristotil e a ducjus chej ca la pens�vin cuss� ta
chej timps lont�ns.

[524] La refer�nsa ch� a � al filosofo antic Averroe che, sec�nt li


righis ca segu�sin, al insist�va che l'intel�t a l'�ra super�t da
l'anima. (Vandelli, su chist punt al da na spiegasi�n detali�da.)

[525] Par vej n'idea p� clara da la fusion da li divi�rsis pars da


l'anima (vegetat�va, sensit�va e rasion�l) a zova consult� i
comentat�us. A � da oserv�, per�, che l'idea che l'embrio al vegni
dot�t di anima "rasion�l" a ven scart�da daj filosofos modernos, da
John Locke in ca.

[526] La refer�nsa ch� a � a che part da l'anima ca resta at�va encja


dopo la mu�rt.

[527] In particul�r li facolt�s vegetat�vis e sensit�vis, a restin


calm�tis; mentri che li facolt�s intelet�vis (memoria, etc.) liber�dis
dal cuarp, a dov�ntin encjam� p� ben gus�dis.

[528] L'anima, che ch� si si'�ra soferm�da, a deva forma umana al'aria.
Interes�nta chista teoria dal'anima, ca'a esitensa prima dal cuarp, e
che di fat a ghi d� forma al cuarp.

[529] Chist a'a dita Maria cuant che l'�nzul a ghi'a dita ca var�s vut
un frut; "Quomodo fiet istud, quoniam virum non cognosco?" Domanda
abastansa natur�l.

[530] Il vel�n.

[531] La cura a l� il f�uc; l'altern�si dal cjant� e daj es�mplis a


sar�sin il past.

[532] Scju spiris a p�sin purific�si doma rest�nt l�, dentri ta li


flamis.

[533] Tal sens general da li zonis cj�ldis dal Nordafrica.

[534] Par fasi am� da un toru, Pasife a'� entrada ta na vacja di len.
Da sta union a l� nas�t il Minotauro.

[535] Vandelli al crot che stat si�ra a'� la mad�na; Robuschi a dis ca
� Beatr�s. E j�? J�'i crot che sta grasia a posi �sighi confer�da doma
da la mad�na--o da Beatr�s cu la grasia da la mad�na.

[536] L'idea che na persona urb�na, civiliz�da, n�bil, a resti culp�da


(o marave�da) dal straordin�ri par mancu timp dal cjargn�l (=montanaro)
a �, sec�nt me, un cumplim�nt tant p� grant pal cjargn�l che pa la
pers�na "n�bil."

[537] S�zar, coma chej spiris descr�s u ch�, al veva pecj�t di sodomia,
e par chel al vegn�va clam�t "regina."

[538] La so vergogna a as�st li flamis tal so vi�s di purificasi�n.

[539] Pasife, za minson�da tal vers 41.

[540] Guiniz�l, ca ghi'a dat il via al "stil novo," al sar�s sens'altri


dut invidi�us di sta me prova "volg�r" in furl�n.

[541] A � mi�j consult� i comentat�us par vej na buna idea da la storia


di Licurgo,

[da la so femina e daj so fi�j. Ch� a'� da not� che Dante a l� tent�t
di cori vi�rs di Guiniz�l, pal ben ca ghi vol�va, ma a l� traten�t da
li flamis ca cuj�rzin Guiniz�l.

[542] Cuss� a si rifer�s Dante al Guiniz�l, dal cual a si considera


dis�pul.

[543] Il mi�j fabri dal "dolce stil novo" al sar�s Arnalt Daniel; chel
crod�t p� avans�t al sar�s Girault de Borneil, un famous poeta
provens�l. (Cf. i comentat�us.)

[544] I "st�pis" minson�s ta stu vers a erin encja da l'opini�n che li


operas di Guiton d'Ar�s a f�sin fra li mi�j.

[545] Scrit�us coma Guiniz�l, sensa parl� di Dante stes, a


rapresent�vin tant mi�j il "bi�l stil n�uf."

[546] Arnalt Daniel, za minson�t tal vers 115, ca si esprimar� in


provens�l fra cualchi riga.

[547] A � ben clar che il provens�l a l� cus�n dret dal furl�n.

[548] L'�nzul a ghi apar�s al tram�nt. Par una descrisi�n detali�da su


chista determinasi�n di Dante in rigu�rt a l'ora, i suger�s di l�zi i
comentat�us.

[549] Cf. Vanz�li di San Mat�o, v.8.

[550] A l� dovent�t p�lit coma un mu�rt.

[551] Sti righis a suger�sin che Dante al veva vut ocasi�n di j�di zent
condan�da vign� bruz�da viva.

[552] La storiuta di Tisbe e Piramo, una sorta di Romeo e Gjulieta pre-


shakespeariana, a'� cont�da da Ovidio ta la so Metamorfosi.

[553] Fin a stu punt, i tre a v�vin cjamin�t in fila indiana, cun
Stasio tal mi�s.

[554] Ind� ca tacava la scjala ca part�va al parad�s ter�stri.


[555] A l'era zut a durm�--o tramont�t.

[556] Cit�rea = Venere.

[557] Lia, prima femina di Jacob, ch� us�da da Dante coma simbul da la
vita at�va. (Vandelli) La corona ca si met tal cjaf a � na corona fata
di buni operis.

[558] Rachel, seconda femina di Jacob, a � ch� us�da coma simbul da la


vita contemplat�va.

[559] I splend�us dal vers 109 a cr�jn stu efi�t.

[560] Ches tempor�ls.

[561] L�siti guid� da se ca ti par just.

[562] Beatr�s.

[563] "Chej" a sar�sin i fl�us, arbuj, etc., di stu post. Virgilio,


duncja, a ghi da la si�lta di us� stu timp ta la vita contemplativa
(stant sint�t) o at�va (cjamin�nt fra fl�us e �rbuj.)

[564] Su di te i confer�s il pod�j temporal e spiritual.

[565] Sicoma ca era mat�na, l'ombrena dal mont dal purgat�ri a vegneva
butada vi�rs ovest, par la ca si ple�vin li ram�sis.

[566] Vis�n di Rav�na.

[567] Ta stu post a l� sempri il m�is di maj, cu li so grandis bel�sis


primaver�lis.

[568] Divi�rsis interpretasi�ns di sta riga a son pus�bulis. Robuschi e


altris a cr�din ca sedi Proserpina ca pi�rt la primavera (i flous ca
steva cjol�nt s�). J� inv�nsi i crot che al mom�nt dal rapim�nt da
Plut�n, Proserpina (la primavera) a pi�rt so mari (la cjera, la natura)
par via ca ven trasport�da tal mont di sot; mentri che Cerere (la
mari), pierd�nt so fia, a pi�rt la primavera st�sa.

[569] Cupid.

[570] Tal sens che Cupid di solit al culp�va altris, no so mari, che
stav�lta al veva fat inamor� di Ad�n.

[571] Che di Serse a � una lesion che al d� di vu�j a var�sin da tegni


in mins chej tipos coma Bush mentri ca si preparing a inv�di il Irak,
pens�nt, coma Serse, che sbaras�si di Saddam Hussein a sedi na roba da
nuja e sensa nis�na coseguensa negativa.

[572] Chistis a sar�sin localit�s ta li do bandis dal Elesp�nt; Leandro


a l'era costr�t a nod� da un post a l'altri par z� a cjat� la so am�nt,
fin che a un bi�l moment a si'a neg�t.

[573] Il Let�.

[574] Il Salm XCI, cal dis fra l'altri quam magnificata sunt opera tua,
Domine!
[575] Dante a si rifer�s a li peraulis di Stasio (Purg. XXI, 43. . ..) cal
veva dita che ca no si var�sin cjat�t cambiam�ns di timp.

[576] Diu al pol cjat� e amir� la perfesi�n doma in se stes.

[577] Da l'entr�da in s�, il purgat�ri a l� l�bar da chej turbam�ns ca


cr�ijn chi di nualtris l'�ga e la cjera.

[578] Ca sar�s la nustra cjera, no che dal alt dal purgat�ri.

[579] Di l�--tal nustri mont--stu frut�n (dal �rbul dal ben e da mal?)
a nol es�st.

[580] Tal cors da la purificasi�n a bisugna che na anima si disminti�j


daj pecj�s ca'a comet�t e ca si recuardi doma dal ben ca'a fat.

[581] Il gust da l'aga di Let� e di Eno�.

[582] Ognun daj po�s di na volta, chej ispir�s tal Parn�s. Fra chiscjus
a sar�sin encja Virgilio e Stasio; e a'� par chel che Dante, ta la
prosima riga, a si volta vi�rs di l�u.

[583] Dante al veva cjolt i so vuj da la bi�la Matilda doma par un


moment�t.

[584] A sar�s bi�l sav�j se Dante al usar�s li stesi espresi�ns encja


vu�j cuant che la pot�nsa feminista a � tal che ta un sens no tant
indirect a parta parf�n a gueris coma che da l'Afghanistan par liber�
li feminis dal so vel.

[585] Il sun da la melodia minson�da tal vers 22.

[586] Li Musis.

[587] Vig�lis.

[588] Dante al usa l'Elic�n, il post ind� ca stan li Musis, inv�nsi da


li font�nis--o risult�vis--Aganipa e Ipocrina--ca v�gnin f�u dal
Elic�n. Il sens a l� che Dante al vou bevi da li �ghis di sti font�nis
par ot�gni la ispirasi�n ca ghi oc�r par continu�.

[589] Il rest da li Musis.

[590] L'ogj�t percep�t da p� di un sens e che, di conseguensa, al pol


ingan� un daj sens, coma cal ing�na il sens da la vista ta stu casu
ch�.

[591] "�t" = forma, aspi�t. (Dante a si veva visin�t ai �rbuj cuss�


tant ca nol pod�va p� vign� ingan�t in ta se cal jod�va.

[592] Chista "virt�t" a sar�s che facolt�t inteletu�l ca ghi perm�t a


la raz�n di percep� la veret�t da li robis.

[593] Matelda.

[594] Tal nustri mont.


[595] Dal flun Let�, che i po�s e Matelda a stan percor�nt.

[596] Li flam�tis a some�vin pin�j.

[597] Li si�t listis a rafig�rin i si�t reg�j dal sant spirit: il


sav�j, l'intel�t, il bon cons�j, la fu�rsa, la si�nsa, la piet�t, e il
tim�u di Diu. (Vandelli)

[598] Li strichis color�dis las�dis da li flam�tis a son irid�dis, coma


ca l� l'arcobal�n o ca son i sircuj che ogni tant a si j�din at�r da la
luna. (Delia)

[599] Dante a no la la capacit�t di j�di cuss� lont�n coma cal pos il


spirit di Diu.

[600] Secont Vandelli, scju vincjacuatri vecjus a rapres�ntin i


vincjacuatri libris dal Vecju Testam�nt.

[601] Cuss� al saluda Maria l'arc�nzul Gabri�l.

[602] Coma che tal cj�l na stela a cjoj'l post di un'altra.

[603] S�mbul daj cuatri libris dal N�uf Testam�nt.

[604] La descrisi�n di Dante a der�va in part da Ezechiel e in part da


San Zuan da l'Apocal�s.

[605] Il grif�n, a ni recu�rda il Vandelli, a l� un simbul am�ndi ad�t


par rapresent� Crist: Crist a la cualit�s divinis e umanis, coma che il
grif�n a l� un puc �cuila e un puc leon. Il cjar al rapresentar�s la
Glisia.

[606] A � da not� che la part dal grif�n ca rapres�nta il div�n a'a la


corispond�nsa �cuila/�ru, il p� maest�us daj usi�j e il p� presi�us daj
met�j. La part umana (il leon) a � in blanc e ros.

[607] L'amonim�nt che, coma ca ghi'a sused�t a Fet�n, cuss� a podar�s


sus�dighi al Papa sa nol ves da guid� ben il cjar da la Glisia.

[608] Li tre feminis a rapres�ntin li tre virt�s teologalis: la rosa =


la carit�t; la verda = la speransa ; la blancja = la fede.

[609] Li cuatri virt�s cardinals: la prudensa (= chista), la gjust�sia,


la fuart�sa e la temper�nsa. (Vandelli al esplora al lunc il val�u
symbolic di sti aparisi�ns.)

[610] San Luca e San Pauli, secont i comentat�us.

[611] La natura a veva fat Ipocrate pal inter�s daj �mis (chej nem�j ca
son i predil�s da la natura--coma ca crod�vin na volta).

[612] Stu altri vecju al sar�s San Pauli, cal mostra cu la so spada il
gran pod�j da la per�ula di Diu.

[613] San Zuan, l'aut�u da l'Apocal�s. A som�a cal durm�si; ma in


realt�t a l� tegn�t ben sve�t da lis o visi�ns.

[614] I ultins si�t minson�s.


[615] Ca �rin vist�s in blanc.

[616] La carit�t, ca supu�rta il N�uf Testam�nt, a � rapresent`ada in


r�s; la fede dal Veciu Testam�nt in blanc.

[617] Diu stes, tal Empireo, ma encja chel compl�s di cjandeli�rs,


etc., za descr�t.

[618] Il setentri�n p� bas (l'Orsuta cu la stela polar), cal guida il


marin�r.

[619] Di matina bun�ra, cuant che'l sor�li ap�na ap�na al ven su, a l�
vel�t da vap�us ca ni perm�tin di vuard�lu a vuj n�s.

[620] Un am�u cal va'n dav�u un bel puc, coma che Dante al conta ta la
so Vita Nuova.

[621] Dante a nol veva nencja n�uf �js cuant cal veva jod�t Beatr�s pa
la prima volta.

[622] Una cuantit�t am�ndi p�sula (un ot�f di un'onsa).

[623] Dutis li bel�sis dal parad�s ter�stri, pierd�dis da Eva, a no


b�stin par t�gnimi dal planzi.

[624] Chista, in fat, a � l'unica volta che il n�n di Dante a l�


minson�t ta la Com�dia.

[625] Fu�js dal ul�f, ca ghi �rin sacris a Minerva.

[626] La font a sar�s il Let� stes.

[627] La Slovenia dal d� di vu�j.

[628] Il pa�s cal pi�rt ombrena al sar�s l'Eg�t, o altri pa�s


nordafric�ns, indul� che ogni tant il sor�li a l� cuss� dret in parz�ra
daj ogj�s ca ghi stan sot che chej a no forming nis�na ombrena.

[629] Cal sar�s il cori da li sf�ris cel�stis.

[630] I �nzui ca v�vin dimostr�t compasi�n pal pu�r Dante.

[631] Beatr�s e i �nzuj.

[632] Ta l'origin�l l'ecuival�nt di "zoven�t" a sar�s la "vita nova" di


Dante.

[633] Chista a sar�s la condisi�n dal pu�r Dante cuant che par prin i
lu jod�n al'in�si dal Infi�r, cunf�s e pierd�t tal bosc scur.

[634] A l� rest�t l� imbacuch�t, cu la b�cja vi�rta ma sensa �si bon di


d�zi n�ja.

[635] Beatr�s a � muarta cuant ca veva 25 �js.

[636] Sens: La lama ca dovar�s pun� il pecjad�u a ven smus�da dal


intervegn� da la misericordia divina.
[637] Tal e cual di chej ch'encjam� a ghi fan part dal mont da li robis
falsis.

[638] Beatr�s a ghi sta diz�nt a Dante ca nol veva da vej pierd�t timp
a z� in sercja di chej plas�js di stu mont, coma par esempli il plas�j
sesu�l.

[639] Colps o av�s di per�cul.

[640] Il vint nostr�l al sar�s il vint da la tramont�na; chel altri a


l� il vint da l'Africa.

[641] Rifer�nt a la so musa coma "barba," Beatr�s a ghi fa recuard� a


Dante ca no l� p� un frut�t. E luj a si sint mortific�t.

[642] Stu �si in do nat�ris a l� il grif�n--mi�za �cuila e mi�s le�n--


simbul da la dopla natura di Ges� Crist.

[643] L'�ga dal Let� a lu purifica e a ghi cj�j la mem�ria daj so


pecj�s.

[644] Chistis a sar�sin li virt�s cardinals, che cul so fa a dim�strin


di vol�j prot�zilu.

[645] Indul� ca forming una da li costelasi�ns.

[646] Da l'in�si, al�ra, Beatr�s a era stada dot�da di d�tis li virt�s.

[647] Li virt�s teolog�ls (carit�t, speransa e fede) ca ghi dar�n na


man a Dante di j�di li veret�s rivel�dis p� ben�n.

[648] Taj vuj di Beatr�s.

[649] Coma za minson�t, il grif�n a l� stat destin�t a rapresent� il


Crist in ta la natura umana e che divina.

[650] In se il grif�n al rest�va imut�t, ma a si tramut�va taj vuj di


Beatr�s o in tal aspi�t uman o in ta chel div�n.

[651] La sostansa di chista esclamasi�n di Dante a � la realizasi�n so


che nis�n al podar�s maj descrivi cun precision la biel�sa di Beatr�s.

[652] I d�is �js ca separ�vin il poeta dal'�n da la mu�rt di Beatr�s.

[653] A l'era dut concentr�t tal amir� la biel�sa di Beatr�s.

[654] Sti tre z�vinis, ca rapres�ntin li tre virt�s cardinals, a ghi


stan part�nt a mins a Dante di sm�tila di fis� Beatr�s.

[655] I si�t cjandeli�rs za minson�s tal cjant XXIX.

[656] Cu la bandiera.

[657] Mentri che il cjar al zira, Dante e comp�js a son ta la banda


interna da l'orbita.

[658] I comentat�us a suger�sin che stu �rbul al rapresenta l'impero


roman, mentri che il cjar train�t dal grif�n al rapresenta la Glisia.
L'arbul svist�t, duncja, al suger�s la condisi�n dal impero ca esisteva
sensa interv�nt redent�f di Crist.

[659] Coma che, di fat, a ghi'a capit�t a la nustra non�ta Eva, che
oste�da, dopo vej sercj�t il frut di stu �rbul!

[660] A la le�t il tim�n dal cjar a la frascja cu la frascja stesa. Ta


che maniera ch� a ven rapresent�da l'uni�n dal'Impero cu la Glisia.

[661] La lus dal sor�li a si m�scja cu la lus da la costelasi�n dal


Cjavr�n, ca segu�s la costelasi�n dal P�s.

[662] Sot n'altra costelasi�n--che dal Toru.

[663] Gjove, ca s'inamor�va su par ju di d�tis li z�vinis ca ghi


capit�va da j�di, a si'a pur inamor�t di Io e a ogni cost al vol�va
entr� ta li so grasis. La so femina (Gjunon), per�, vol�nt ostacul�lu
(chi sa maj pars�), a'a met�t Argo (chel mostru daj sent vuj) a vu�rdia
di Io. Al�ra Gjove a la mand�t Mercurio a indurmid� il pu�r Argo cul
cont�ighi la storia da la ninfa Siringa. Tal frat�mp, Gjove a si'a
aprofit�t e cuss� via diz�nt.

[664] I suger�s di consult� i comentat�us par una spiegasi�n


aprufund�da da la relasion fra il sve�si di Dante e chel daj ap�stui.

[665] La compagnia e i altris a sar�sin chej spirs (li ninfis, i


vecjus, ecc.) ca compagn�vin il cjar. A � da agj�ngi che si si
recuard�n che il grif�n al rafig�ra Crist, al�ra il fat che ad�s al va
in alt al rapresenta l'asensi�n di Crist tal cjel.

[666] Cjar--il "plaustrum" lat�n.

[667] L'Acuil�n e il Austri a son doj vincj' ca tirin fuart.

[668] Resid�nt ta sta "silva"--o parad�s ter�stri.

[669] L'acuila e i so dans a rapres�ntin li persecusi�ns dal impero


viers la Glisia.

[670] "Secja" pars� che la volp, coma simbul da la eresia, a � al diz�n


di ogni buna dutr�na. (Vandelli)

[671] Sec�nt i comentat�s, l'�cuila ch� a rapresenta l'imperat�u


Costant�n e la so donasi�n al papa.

[672] Il drag�n descr�t ta che righis chi a l� il Satan�s.

[673] La donasi�n di Costant�n, fata cun buna intensi�n, cul z� dal


timp a veva da part�ighi brus mom�ns a la Glisia.

[674] Il cjar al ven cuss� a some� la bestia da l'Apocal�s. I cjafs


corn�s a rapres�ntin i si�t v�sis princip�j ca vegn�vin a cor�mpi la
Gl�sia: la sup�rbia, l'inv�dia, la r�bia, l'avar�sia, la muset�t e la
gola.

[675] La Curia romana che, coma ch'jod�n ta li righis ca segu�sin, a si


cocol�a cul gig�nt, o re di Fransa.
[676] Par Dante, il rapu�rt fra il Papa e il re di Fransa a l'era
am�ndi puc san!

[677] Dante ch� al rapresenta la zent cristiana--o forsi il p�pul


itali�n.

[678] Un sugerim�nt, ch�, da la trasferta da la Curia a Avign�n.

[679] Li tre virt�s telog�ls e li cuatri virt�s cardinals.

[680] Per�ulis che Gjes� a ghi'a dita ai ap�stui prin di mur�.

[681] La fiola: Matelda; chel: Stasio.

[682] E se ca ghi zovar�s tant al me bis�gnu.

[683] La Glisia a era, ma a no � p�, par via che ad�s a � sot dominio
di Satana.

[684] Li plumis las�dis da l'�cuila a rapres�ntin i bens di stu mont


ca'an vut l'efi�t di cor�mpi la Glisia e di fala dovent� la "putana dal
gigant," coma descript p� s�.

[685] "Cinquecento dieci e cinque" tal origin�l. A no'� clar se Dante a


la vol�t signific� DXVo p�r li cifris individu�lis: un D, un X e un V,
ca podar�sin vign� lez�dis coma DVX ( = DUX = duce). A � mi�j, ch�,
consult� chej ca san.

[686] Tant Temi che la Sfinx a proponeva or�cui ca �rin durs da cap�.

[687] Cuant che Edipo al veva ris�lt il problema propon�t da la Sfinx,


chista a si veva rabi�t e fat dans grancj' taj cjamps (a pi�ris e
blava). Ma stavolta a no sar�n dans pars� che i f�s (ca far�n da
Najadi) a risolvar�n l'enigma.

[688] Da l'�cuila e dal gigant. Par altri interpretasi�ns, a'� mi�j


consult� i esp�rs.

[689] Par vejghi dat na rose�da al mil�s, Adamo a la dov�t spet�


sincmil �js prin che il sign�u al vegn�s a rid�milu.

[690] Piramo a la cul so sanc macj�t li moris che da bl�ncjs a son


dovent�dis rosis. Cuss� la vanit�t daj plas�js di Dante a ghi scolor�s
la mins.

[691] Ta la proibisi�n riguad�nt il �rbul.

[692] I pelegrins a torn�vin da la Cjera Santa cun'un bast�n fas�t di


fu�js di palma, par ricordu.

[693] A sta di fat che sta dutrina, bas�da sul crodi che l'intel�t al
r�vi a cap� dut, a no'� sufic�nt par r�ndighi pus�bul a Dante di riv� a
cap� li veret�s "rivel�dis" da Beatr�s.

[694] Festina = espresi�n latina ca ca mi va tant comuda a mi coma a


Dante; a ten a signific� il muvim�nt p� r�pit dal Prin Mobil rispi�t a
la cjera.
[695] Li si�t virt�s chi vin za incuntr�t.

[696] No �se na ironia delisi�sa che mentri chi staj scriv�nt (il 23 di
dicembri, 2002), sta zona fra il Tigris e l'Eufrate a � dovent�da un
daj centros di dut il mal di stu mont? Chi sa se, dopo v�jla distr�ta,
a tornar� a dovent� un Parad�s Ter�sti come ca l'�r stat?

[697] L'�ga dal Euno� a ripuarta la memoria il ben che un a la fat o


pens�t.

[698] Li regulis da l'art.

[699] Indul� ca la bev�t l'�ga dal Eno�.

Cantica Tersa: Parad�s

Parad�s Cjant Prin

La gloria di chel che movi dut al fa


luz�nt in tal univers a penetra
cun lus p� intensa ch� e mancu l�.

Tal cj�l, 'nd� che p� da la so lus vi'�ntra,


i'er'j�, e cont� li robis chi'ai jod�t
nol sa ne'l pol chel che j�'l ven da parz�ra;

pars'ch'al so desid�j faz�nsi visin�t,


il nustr'intel�t a si sprofonda tant
che il recuard�si'n dav�u'l resta dut.

Ma almancu di chel tant di stu post sant


chi'ai pod�t ta la me mins fa tesoru,
i far�j ad�s materi�l dal me cjant.

O Ap�l me bon, di st'ultin lavoru


da la to virt�t fa chi sedi un s� gran v�s
da meret� l'or�r, pal po�t dut �ru.

Fin a stu punt l'aj�t chi'ai vut dal Parn�s


mi'a bast�t, ma ad�s j�dimi pur tu
a cont� cun on�u la storia daj be�s.

Tal me pet �ntra e ispirimi tu


cuss� coma cuant che Marsia sfoder�t
da la natura[11] dal so cu�rp ti'as tu.[1]

O val�u div�n, si ti mi vens prest�t


chel tant che l'im�gin finuta dal be�t regn
figur� i p�si, che'n mins mi'a rest�t,

riv� i ti m'jodar�s al to mi�j len[2]


e coron�mi al�r cun che fu�js
che la mat�ria'e tu i mi par�js degn.
Rari voltis, p�ri, a v�gnin cjoltis[3]
par segn�'l trionf d'un S�zar o poeta,
colpa e verg�gna da l'um�ni v�js,[4]

che partur� plas�js'nt� la contenta


deit�t delfica'l dovar�s il ramus�l
di Peneo[5] cuant ch'a vign� god�t'l parta.

Na faliscj�ta 'pol tac� un bel fogh�l:


forsi dav�u di me e cun tant mi�j v�us,
si prear� par che Cir'l risp�ndi dal cj�l.[6]

Ch� e l� si fa alt, paj mort�j, luminous,


il lampion di stu mont; ma propit par l�
cuatri s�rclis'l un�s con tre crous,

cun percors p� bi�l e cun tant mi�j stela,


f�u'l ven congj�nt, e la mond�na cjera
com'cal v�u al tempra e sig�la.

Fat al vev'di l� matina e di c� sera


chel post, o cuasi, e dut l'era l� blanc
chel emisf�ri, e ch� neri l'era,

cuant che Beatr�s, a sinistra, tal flanc


so, jod�t'i l'ai volt�da vi�rs il sol:
nencj'acuila lu vev'maj fis�t s� al lunc.

E propit coma ch'un sec�nt raj al pol,


e'l ven, dal prin, f�u, e di n�uf'l torna'n s�,
com'ch'a la mari'l v�u sempri torn�'l fi�l.

Cuss� dal so �t, paj so vuj vign�nt'n s�


tal me imagin�, il me si'a pur fat,
e'i vuj, p� dal nustr'usu i'ai punt�t in s�.[7]

Tant'� l�cit l�, che ch� nol pol �si fat


da li nustri virt�s, par grasia dal l�uc[8]
che doma par l'omp a l'era stat cre�t.

J�'i no l'ai soport�t a lunc, ne tant puc,


da no vej pod�t j�di'l sfavil� 'nt�r
com'fi�r cuant che ruv�nt al ven f�u dal f�uc;

e'a colp'a par�t che d'un d� il d� dut at�r


cres�t'l fos, com se chel che fa'l pol sti robis
n'altri sor�li'l ves fat z� �torot�r.

Beatr�s duta ta l'et�rni rodis


fisa cuj so vuj a steva; e pur j�
da la s� cjolt, su ic i vev'li me l�cis.

Tal vuard�la, cambi� mi soj sint�t j�


com'che cambi�t si'a Glauc, tal gust� l'erba,[9]
coma altris tal mar, pur luj in Dio.

Signific�'l trasuman� per verba


no si pol; ma ca basti se che Glauc'la fat
par chel che grasia'la di prov� sta "erba." [10]

Se dom'i'eri chel chi ti mi v�vis cre�t


di n�uf[11], gran ben che il cjel ti gov�rnis,
tu ti lu sas, che la to lus mi'a'n alt part�t.

Cuant che li rodis ca z�rin et�rnis,


par vol�j to, a mi'an a se atir�t
cu l'armonia che tu ti min�stris,

mi'a'l�r par�t che'l cjel dut cuant l'er'impi�t


cu la flama di Febo, che ploja o flun
un lac cuss� grant a no'a propit maj fat.

La nuvit�t dal lustri e dal gran s�n


di sav�j la raz�n na v�ja'mpi�t
mi'a granda tant ca no la crodar�s nis�n.

'L�r ic, che'l me al so c�u a veva le�t,


par tegni calm�t il me spirt comov�t,
prin ch'alc i pod�s j� d�zi, a'a tac�t

cuss�: "Tu stes i ti t'insimin�s dut


cun stu fals figur�, ch'j�di no ti pos
se chi t'jodar�s se p�'ud�si ti ves vut.

Miga ti sos in cjera, com'chi ti cros;


ma na sa�ta, ca scj�mpa dal so post,[12]
com'te 'no cor, che p� svelt cori fin l� ti pos.

Se'l prin d�bit mi'a cjolt, e di chist i'ai vut gust,


dut surid�nt cu li so peraul�tis,
un'altri ghi'a subit cjap�t il so post,

e dit i'ai: "Cont�nt i soj pa li robis


ch'i'ai amir�t; ma'd�s mi staj marve�nt
di com'che p�'n alt i vaj di scju cu�rps liz�js." [13]

Al�ra ic, il so cjaf un puc scjas�nt,


vi�rs me a'a vuard�t cuj vuj impensier�s
di na mari di front al f� delir�nt,

e'a tac�t: "Li robis, d�tis cuantis,


tra di l�u a'an �rdin, e chist'� forma
ch'al univ�rs ghi da qualit�s div�nis.

Ch� j�din l'altri creaturis l'�lma


dal eterno val�u, che luj stes l�'l fin
pal cual dut st'�rdin l� dovent�t norma.

In ta stu'nsi�mit le�dis si t�gnin


duti li nat�ris, se pur divi�rsis,
stant, chi p� chi mancu, al prins�pit vis�n;[14]

e ta divi�rs pu�rs si spart�sin dutis


tal gran mar dal �si, e a ogn�na
a ghi'� dat l'ist�nt di z� ta li so �ghis.
Chist'ist�nt al parta'l f�uc vi�rs la luna;
chistu'nta ogni nem�l a l� mot�u;
e dut in cjera al l�a e al rad�na:[15]

e no dom'li creaturis ca son f�u


da l'intelig�nsa di sta fuarsa 'son sot,
ma encja ches ca'an intel�t e am�u.[16]

La providensa, ch'a dut chistu a prej�t,


cu la so l�s a fa'l cj�l[17] sempri cuj�t,
'nd� che p� svelt si zira chel che dut 'la sot;[18]

e ad�s l� com'che par nu l� stat decr�t,


a n'inv�a la fuarsa di che cuarda
ca scata e'l bon a b�t ta se ch'a a dirimp�t.[19]

Ma com'che na opera no ven form�da


sempri sec�nt la vera intension da l'art,
pars'ch'a risp�ndi la materia'� sorda;

cuss� chistu perc�rs al ven spes stu�rt


da la creatura che'l pod�j a'a
di z� ch� o l�, nonost�nt il sen just e fuart.[20]

E com'ch'ogni tant si pol j�di a col�


un folc da li nulis, cuss� l'imp�ls prin,[21]
distr�t da fals ben, in cjera'l va a plomb�.

Basta marav�js, al�r, dal to cjam�n


vi�rs l'alt; pensa invensi al rivul�t
che dal di s� vign� j� a val i jod�n.[22]

Gran marav�a 'sar�s di vej te jod�t,


sens'impedim�nt, la j� dut cuant sest�t,
com'na flama che z�'n s� no v�s pod�t.

E ch� i vuj vi�rs'l cj�l a'a di n�uf volt�t.

Parad�s Cjant Sec�nt

O vualtris che'n barcj�ta mi st�js at�r,


desider�us di scolt�, e v�ja i v�js
di segu� la me n�f, che cjant�nt a cor,

torn�it pur a rij�di li vustri spi�gis:


che forsi dut, si vi met�is in onda,
rest�nt lont�n da me, i pierdar�sis.[23]

L'�ga chi cjoj no'� maj stad'esplor�da;


mi'spira Minerva e Ap�l mi guida
e l'Orsa li Musis mi tegnin mostrada.

Vualtri pus che la mins i la v�is als�da


Par godi'n timp'l pan daj �nzuj, dal cual
ch�[24] a si vif sensa maj v�jni av�nda,
I pod�js ben metivi in tal alt sal[25]
cul bastim�nt vustri, dav�u la me ag�r,
prima che l'�ga a torni tal e cual.

Chej glorious che a Colchis 'son zus pal mar,


mancu mar've�s si son, che vu�ltris'sar�js,
cuant che Gjason'an jod�t, bif�lc, ta l'ag�r.[26]

La s�it chi vin sempri vut ta li nustr'id�is


ta l'alt Empireo a ni part�va
svelta, cuasi coma'l cj�l che la s� 'jod�is.[27]

J�'i vuard�vi Beatr�s che'n s� 'vuard�va;


e forsi tal timp che na frecja si dist�ca
dal arco e a la so fin a riva,

mi soj jod�t vign� ind� ca taca


che mir�bil roba; ma che ch'era l�[28]
ben jod�nt se ca mi fev'imbacuc�,[29]

volt�t si'a vi�rs me, cont�nta e bi�la,


e mi'a dit: "A Diu d�zghi ben gris,
ch'ad�s un�s ni'a cu la prima stela."

A par�va che na nula la cujerz�s,


duta solida e lustra e n�ta,
com'adam�nt che cun lus dal sol'ard�s.

Dentri di se l'eterna margarita[30]


a mi'a risev�t, com'che l'aga a surb�s
un raj di lus e un�da a resta.[31]

S'j� i'eri cu�rp, e ch� a no si cap�s


com'che na dimension ta n'altra s'un�s,
ch'a di �si se cu�rp in cu�rp s'inser�s,

al�r il me desid�j cjalt com'fl�mis


al sar�s d'j�di che es�nsa[32] ca mostra
com'che Diu e l'�si nustri son un�s.

L� se chi crod�n par fede a s'jodar�,


sensa razon�lu, ma tant clar'l sar� chel
com'ch� chi acet�n che par prin a'� vera.[33]

'L�r rispund�t i'ai: "Siora me, s� fed�l


com'che p� no pol �si, ringrasi�lu i vu�j
che dal mont mortal mi'a part�t via stu cj�l.

Ma diz�imi: alc j�'i volar�s sav�j


daj sens scurs di stu cu�rp che la j�'n cjera
Ca�n a c�ntin ca si pol j�di'n chej."

E ic cun bocja rid�nt: "Se sbali�d'era,"


a'a dit, "l'opini�n da la zent mortal
bas�da su sensasi�ns, com'ca era,

nosta fa al�r la part dal bazov�l


e mar've�ti masa; ch� ben ti sas
che fra sens e raz�n curt l� l'interv�l.

Ma d�zmi'nv�nsi se che tu pens�t ti'as."


E j�: "Chej che cas� difer�ns mi p�rin,
in cu�rps p� rars o dens 'son stas cre�s." [34]

E ic: "T'jodar�s com'ca s'impant�nin


tal fals li to id�is, se ben ti scoltis
com'che cul me razon� s'inturgul�sin.

L'ot�va sfera j�di vi fa lucis


a plen, e ches o par coma o par cuant
las� a vi mostrin divi�rsis musis.[35]

S'a la diversit�t a fos dov�t dut cuant,


d�tis a var�sin la stesa virt�t
spart�da, tant al p�sul lum�n che'al grant.

Divi�rsis virt�s a'an al�r d'�si frut


di prins�pis form�j, e chej, f�u che un,[36]
'vegnar�sin, secont te, ogn�n distr�t.

Duncja, se dal rar sti m�cis col�u fun


a son par dut o'n part sec�nt te caus�dis,
al sar�s di so materia s� diz�n

stu plan�t, o cuss� com'ca si spart�s


il gras e'l magri ta'un cu�rp, cuss� chist
in se'l cambiar�s li pars d�nsis e r�ris.

Se dal rar si trat�s'l sar�s manifest


ta n'ecl�s solar che traspar� a far�s
la lus, com'che nis�n cu�rp rar al res�st.

Ma chist no l�'l casu, e 'l�r d'j�di a sar�s


l'altri[37], e s'j� chel i zes a smuars�,
il to par�j falsific�t'l vegnar�s.

Se'l rar da na banda'o l'altra nol trap�sa,


al�r l� un punt di �si al var�s
che'l so op�st di z� oltri nol l�sa;

e di l� si rifl�t'l raj che lus ghi da'ai pian�s,


s� com'che col�u da v�ri'l ven riflet�t,
che plomp al ten plat�t dav�u di se stes.[38]

Ti dizar�s cal som�a p� scur�t


u ch� il raj che in ta altri bandis,
par via che di p�'n sot al ven riflet�t.[39]

ma in chistu casu fa'i podar�sis


un'sperim�nt, se prov�lu i vol�js,
che font a l� dal flun da l'id�is vustris.[40]

Tre spi�lis t'oc�rin; doj ti'u posisi�nis


no tant lont�n; il ters, p� lontan�t
m�tilu e propit in mi�s daj altris.
Dav�nt di l�u, ma a li spalis met�t,
fa ch'un lum�n l'il�mini i spi�lis
s� che'l so raj a te'l vegni riflet�t.

Se ben che la lus tal mi�s da l'altri lucis


da li altris a'� p� p�sula, t'jodar�s
che lumin�sa a'� coma li altris.[41]

Ad�s, com'ch'al bati daj rajs infog�s


da la n�if al resta dut nut il sogj�t,
es�nt il col�u so e'l fr�it cul cjalt scjamp�s,

al�r, cuss� rest�t tu tal to'ntel�t,


di lus tant viva'mplen�ti ad�s i vu�j,
che stela luz�nt ti somear� dal aspi�t.

Dentri di chel cj�l dal div�n benvol�j[42]


'torot�r si zira un cu�rp[43] che la virt�t
a la di vej l'�si di dut se ca'� di mi�j.

Chel cj�l[44] ca ni ten cun tancju vuj jod�t,


chel �si'l spart�s in divi�rs'es�nsis,
di luj dist�ntis, ma part dal so conten�t.

I'altris zir�ns in v�rijs difer�nsis


li es�nsis che dentri di se a'an
paj so usus 'disp�nin a sim�nsis.[45]

Scju organs dal mont zir�nt cuss� a van,


com'ch'j�di ti pos, da scjal�n a scjal�n,
e di s� a cj�lin e di sot a fan.

Vuarda ben tu chi ti stas scolt�nt sid�n


com'ch'a se chi ti vus[46] mi staj visin�nt,
che dopo ti p�sis tu fa da lum�n.

Il motu e la virt�t d'ogni z�ru[47] sant,


coma che pal fabri a � l'art dal marcj�l,
i mot�us als e be�s[48] ju stan caus�nt;

e'l cj�l[49] che tanti lucj�tis a fan bi�l,


da la gran mins che movi'l fa e 'nforma[50]
l'im�gin'l cjoj par ogni so lum�n bi�l.

E coma che tal vustri polvar l'alma


ta li so divi�rsis pars a si dif�nt
e ogn�na di sti pars a anima,

cuss� l'intelig�nsa--di chist ten cont--


a sparpa�a'l ben so ta li stelis,
mov�nt at�r da l'unit�t dal so mont.

L'angelica virt�t divi�rsis l�ghis


a fa cuj presi�s cu�rps[51] che ic 'isp�ra
e taj cuaj, com'vita'n vu�ltris, a s'un�s.

Pa la natura 'l�gra[52] da'nd� ca spira,


la virt�t tal cu�rp mistur�da a lus
com'la contenta lus dal vul 'si mira.

Da chista a ven se che da lus a lus


al som�a different, no da f�s e r�r:
ic a �'l prins�pit formal ca prod�s

sec�nt il so ben vol�j, il scur e'l clar.

Parad�s Cjant Ters

Chel sol[53] che prin scjald�t mi vev'l pet,


rivel�t mi vev'la bi�la veret�t,[54]
prov�nt e riprov�nt[55], e'l so dols aspi�t;

e j�, chi vol�vi tegni dimostr�t


che corez�t i'eri e cert dovent�t,[56]
par cuss� d�zghi'l cjaf i vevi als�t;

ma na visi�n a mi si'a present�t,


ch'al j�dila tegn�nt mi'a cussi tant stret
che di confes�mi mi soj disminti�t.

Coma ta un v�ri traspar�nt e net


am�ndi, o t'�ghis limpidis e cuj�tis,
ma no tant fondis da no j�dighi'l jet,

a s'j�din li nustri musis spiel�dis,


ma debul�tis, com'perlis'n blancja front
ch'un puc a v�u par riv� a j�dilis;

cuss�, m�sis che parl� 'vol�vin un mont


jod�t i'ai, e tal sb�liu contrari 'soj col�t
di chel ch'am�u'l vev'impi�t tra omp e font.[57]

Al mom�nt che j� i vevi l�u not�t,


ca f�sin figuris di spi�li pens�nt,
par j�di cuj ca f�sin mi soj zir�t;

e jod�t no'ai nuja, e di n�uf'n dav�nt,


dret taj vuj da la me dols'guida, i'ai vuard�t;
ic'a surid�va, e'i vuj sans ghi'ard�va tant.

"Se ridi ti n'j�s, nost'�si marave�t,"


mi'a dit: "a l�'l to pens� da frut�t
che tal just'l pi� no la'ncjam� poj�t,

ma 'torot�r si zira, com'ch'i'ai jod�t:


ches chi ti j�s a son veri sost�nsis
e'a son ch� pars'che'l so voto no'an fin�t dut.[58]

Ma parla pur e cr�dighi a chistis;


che la lus dal alt che contentis li ten
ch� a v�u che dutis a si t�gnin fermis."

E j� al spirit cal par�va p� ben


dispost a cont�, volt�t mi soj, diz�nt,
com'omp che punt�t a l� tal so diz�n[59]:

"O spirt ben cre�t, che'i rajs ti stas god�nt


da l'eterna vita, e'l ben so ti sins
che prin di vejlu gust�t a nol s'int�nt.

Gust i var�s se ad�s chi sin vis�ns


il n�n to t'mi diz�s e da la to z�nt."
Al�ra ic, pronta e cuj vuj rid�ns:

"La nustra carit�t no'a nis�n int�nt


al just di sier�'l cancel, com'la carit�t
di che che coma s� 'v�u vej la so zent.[60]

Com'vergine m�nia'l mont mi vev'ospit�t,


e se la to mins s� e j� mi vuarda,
ch'j� i soj p� bi�la no ti tegnar� plat�t,

ma a riconosar� ch'j� i soj Picarda,


che, met�da ch� cun scj� altri be�s,
be�da i soj ta la sfera p� tarda.[61]

I nustri afi�s, ca v�gnin inflam�s


doma in tal plas�j dal spirit sant,
gust a'an di �si'n tal so �rdin form�s.

E stu dest�n, che bas al par d'�si tant,


dat a ni'� stat dat pars'che trascur�t i vin
i nustri votos, o las�s ju vin di bant."

E j� a ic: "Cualchicj�sa di div�n


l�zi a s'j�t dal vustri s� bi�l aspi�t
che s� tant vi cambia da com'chi'�ris prin;

e prin d'ad�s no mi'�ri'mpens�t, puar�t


chi soj; m'ad�s m'j�da se chi ti mi d�s,
ch'al recuard�mi a mi parta dir�t.

Ma dizmi: vualtris chi seis ch� cont�ntis,


no desider�jzu di z� ta un l�uc
p� alt 'nd� che p� vis�n[62] ghi sar�sis?"

Cuj altri spirs a'a prin surid�t un puc;


e mi'a dop'rispund�t s� tant contenta
ca par�va �rdi d'am�u dal prin f�uc:[63]

"Fradi, di se chi vol�n a mi cuj�ta


la carit�t stesa, ca mi fa vol�j
dom' se chi vin, e d'altri no n'impu�rta.

Se di z� p�'n alt i v�sin desid�j,


puc d'ac�rdu'l nustri desid�j'l zar�s
cul vol�j di chel che ch� ni v�u vej;

e chistu ch� ben d'j�di ti podar�s


s'�si'n carit�t a'� ch� necesit�t,
e se so nat�ra di cap� ti v�s.
�nsi, a ghi t�cja a stu �si beat
t�gnisi dentri dal alt vol�j div�n
par che di doj vol�js un s�u'l vegni form�t;

s� che com'da scjal�n a scjal�n i stin


in ta stu regno, a dut il regn'ghi pl�s
com'pur al re ch'al so vol�j ni ten vis�n.

Ta la so volont�t a'� la nustra p�s:


ic a� chel mar vi�rs il cual dut s'incl�na,
tal mont, e fin i �nzuj da ic stas cre�s."

Clar mi'�ra al�r com'ducju i cj�j'�rin


Parad�s, encja se pu la gran grasia
dal Creat�u ducj' comp�js no la god�vin.

Ma com'ca capita ch'un mangj�'l s�sia


e di un'altri a resta la gola,
che d'un si v�u e dal'altri si ringrasia,

s� fat i'ai j�, cun fat e cun peraula,


par cap� da ic cual ch'�ra la tela[64]
che'l t�si no l'er'encjam� zut a fin�la.

Par vita buna e grant merit a'� l�,


p�'n s�," mi'a dit, "na femina[65] che n�rmis
a'a dat al mont par cuj s� si vist�s e vela,

che fin al mur�, d� e n�t, cun chel nuv�s[66]


si stedi ch'ogni voto al ac�ta
se fat l� cun am�u e'ntensi�ns b�nis.

Par z�ghi dav�u, las�t i'ai da zovin�ta


il mont, e il so �bit[67] i'ai vist�t
cul prop�sit di vivi la so vita.

Ma 'l�ra �mis di puc bon proposit


f�u mi'an tir�t da la dols'claus�ra.
Diu'l sa ben cuant che dopo i'ai pat�t.

E chist'altri splend�u ch'a te si mostra


a la me destra ind� cal sta ard�nt
di dut il l�zi da la sfera nustra,

Se che j�'i ti d�s di me, ic s'int�nt:


m�nia a era, e ic pur a'a s� pierd�t
il vel da chej[68] che puc'n v�vin di sintim�nt.

Di rim�tila tal mont a'an pod�t,


cuntra'l so vol�j e la bun'us�nsa,
ma'l vel dal so c�u j� no l� maj vign�t.

Chista a'� la lus da la gran Costansa


che propit dal secont vint di Soave
dat'a la ters'e ultima potensa.[69]

Cuss� mi'a parl�t e dopo'a tac�t l'Ave


Maria a cjant� e cjant�nt'� svan�da
com'alc ch'in t'aga scura'nglut�t a l�.

I me vuj chel tant a l'an segu�da


che pus�bul ghi'era, e a la fin
si'a zir�t vi�rs l'im�gin' limpida

di Beatr�s e l� f�s a rest�vin;


ma ch� cun'un lamp a'a fer�t il me sgu�rt
s� ch'in alt rest� i me vuj no pod�vin;

par chel di domand�ighi i'ai fat rit�rt.

Parad�s Cjant Cuart

Fra doj pl�s, l'un da l'altri altrit�nt bon


e distant, un omp libar al morar�s
di fan prin che d'un al cjol�s un boc�n;[70]

s�'l stares un agn�l'n mi�s da li br�mis


daj doj lupos crud�j, di ogn�n tem�nt;
e cuss�'l stares un cjan tra do d�jnis:[71]

par chel, s'j�'i taz�vi, d'incolp�mi no'int�nt,


ne di lod�mi; t�zi mi tocj�va,
daj me d�bis tal stes m�ut poc�t es�nt.

I taz�vi, ma'l desid�j me s'jod�va


tal me col�u, e'l me domand� cun chel;
p� clar di cuss� �si nol pod�va.

Fat'a Beatr�s com'che fat'l vev'Dani�l,


da Nabucd�nozor calm�nt la col�ra
che rind�t lu v�va cuss� tant crud�l;[72]

e'a dit: "Ben i j�t com'ca ti tira


u ch� e u l� l'un e l'altri desid�j,
che d�zi no ti pos se ch'ti v�us na v�ra.

Tu ti raz�nis: �Sa'l dura'l bon vol�j,


la viol�nsa d'altris par cuala raz�n
a ghi cj�lia merit al me desid�j?'

E di dubit� ti som�a pur bon


il torn� da l'animis ta li st�lis,
sec�nt se ca la dit il Plat�n.[73]

Tal to vol�j a pr�min sti domandis


duti dos comp�gnis; ma'i vu�j par prin
trat� la p� sindi�sa di sti id�is.[74]

Daj Seraf�ns, chel ch'a Diu ghi'� p� vis�n,


Mos� cal sedi o Samuel o chel Zuan,
l'un o l'altri, o Maria, diz�n,
ta un'altri cjel di sig�r a no stan
che chiscju spiris che ad�s ti'an jod�t
che'n tal so �si p� o m�ncu'l stes timp a'an;[75]

ma ducjus a fan bi�l il prin zir par dut,


e ogn�n al g�t, tal so m�ut, il dols sta
ta stu post dal spirt eterno int�nzut.

Ch� si p�sin j�di, no pars� che chista


a � la so sfera, ma coma un sen
dal p� bas di st'alta sfera celesta.[76]

Stu parl� 'ghi z�va p� al vustr'inz�n,


che dom'di se ch'� sens�bil al cap�s
che'n s�guit al intel�t a si rint d�gn.

La scrit�ra s� a l'inteletu�lis
facult�s vustris si ad�ta, e pi� e man
a Diu, altri intind�nt, ghi atribu�s;

a la Glisia santa, cun aspi�t um�n


Gabri�l e Mich�l vi rapresenta,
e l'altri che Tubia'la rif�t san.

Chel che Timeo da l'animis al conta


a no l� coma chel che ch� i jod�n,
encja s'al par crodighi a se cal conta.

Li �nimis ta li so stelis 'tornin,


al d�s, crod�nt d'�si da ch� 'stac�dis
cuant che natura i cuarps'v�u ca 'nf�rmin.[77]

Ma forsi n'oc�r cuss� cap� se cal d�s,


e a pol ben d�si, encja sa no par,
ch'int�ndi nol voli robis ridiculis.

Se'nv�nsi l'int�nt lod�'l rot�nt alt�r[78]


cun merit o colpa, al�ra forsi
alc di just al riva a meti al rip�r.[79]

Mal cap�t, stu prins�pit a stu�rzi


l� zut cuasi dut'l mont, s� che Gjove pur,
e Merc�ri e Mars nom�s son stas cuss�.

L'altr'idea da la cual no ti sos sig�r


mancu vel�n a'a, pars'che la mal�sia
so as�j no'� par rinditi imp�r.[80]

Se justa 'no par la nustra gjust�sia


ai vuj daj mort�j, a l� pur argum�nt
di fede e no di bruta eres�a.

Ma cal posi'l vustri razonam�nt


penetr�ighi ben ta chista veret�t,
ti far�j cont�nt, com'chi ti stas vol�nt.

Sa si'a viol�nsa cuant che il violent�t


a nol juda par nuja chel cal sfu�rsa,
al�r un spirt cuss� a nol ven scus�t;

che'l vol�j, sa nol v�u, no si smu�rsa,


ma'l fa, com'ca ghi'� natural fa al f�uc,
encja se mil voltis si gh'imp�n fu�rsa.[81]

Par chel, se chel a si pl�a tant o puc,


la fu�rsa'l j�da, e chistis cuss�'an fat,
che torn� var�sin pod�t tal sant l�uc.

Se'l vol�j propit int�j al fos stat,


com'chel di Sa'Lur�ns'nta la grilia met�t[82]
e di Musio ch'a la so man dur si'a mostr�t,

e torn�'n claustri 'var�sin s� pod�t,


so vera cjasa, na volta liber�dis;[83]
ma'un vol�j s� grant si lu'a di rar jod�t.

E sti peraulis, si ti li'as cap�dis


ben�n, il razonam�nt a'an anul�t
ca ti var�s turb�t ben altri voltis.

Ma �co chi ti'as n'altra dificolt�t


d'afront�, e bes�u no ti rivar�s
a svincul�ti: ti restar�s prin strac�t.

Ta la to mins chist'i'ai j� las�t impr�s


ch'anima be�da bus�js a no dis
pars'che dongja a ghi sta a Diu stes;

e da Picarda dopo ti sint�vis


com'che Cost�nsa'l vel ghi era stada fed�l,
s� ca somear�s che ch� a mi contrad�s.

Tanti voltis, fradi me, a si fa chel


che par scjamp�'l per�cul, e a malav�ja,
a si fa chel, com'chi d�s, ca l� puc bi�l;

com'Alme�n che, se pur cun pucja v�ja,


pre�t dal p�ri, so m�ri 'la cop�t,
e m�stru si'a cuss� fat, cuntra v�ja.

U ch� i vu�j chi ti t�gnis ben pens�t


che violensa e vol�j a'nsembr�si a van
e se cal uf�nt nol ven sempri scus�t.

Il vol�j asol�t si op�n al dan;


ma chel tant e basta a ghi cunsint�s
che sin� si var�s p�'ncjam� mal�n.[84]

Duncja, cuant che Picarda di chel a d�s,


dal vol�j asol�t, e no d'altri[85], a'nt�nt,
s� che tant ic che j� i diz�n robis veris."

Dal sant flun chist l'era l'ondulam�nt


cal sgorga da'nd� che dut'l ver'l ven;
s� dut content mi'a fat il so razonam�nt.
"O tu, divina, am�da dal prin ben,"
al�r i'ai dit, "che'l to parl� m'in�nda
e scj�lda tant che sempri p� vif mi ten,

la me afesi�n a no'� as�j fonda


par riv� a favi grasia par grasia;
chist lu far� chel cal j�t e pol av�nda.

Ben i j�t che maj, ma maj, no si s�sia


l'intel�t nustri sa nol ven lumin�t
da Diu, che si no il ver maj a no si'a.

Tal ver div�n si met[86], com'nem�l'ntan�t,


ap�n ch'a luj s'un�s; e ghi resta un�t:
si no se'l valar�sia'l desider�t?

Al nas par chel, com'men�dis ta li vis,


al pi� dal ver'l d�bit; e a'� natura
ca ni p�chi sempri p�'n alt vi�rs li p�chis.

Stu chi m'inv�da, chistu mi sig�ra,


mad�na me, di domand�vi cun rispi�t,
di n'altra veret�t, ca mi'� scura.

Al p�sia l'omp d� sodisfasi�n, puar�t,


ai votos mancj�s cul fa daj altri bens
ch'al Alt ghi somear�s ogn�n cor�t?"

Beatr�s mi'a vuard�t cuj so vuj plens


di lus�gnis di am�u, cuss� div�ns,
che rind�t mi soj al so splend�u int�ns:

cal�s mi son i vuj, e scur�da la mins.

Paradis Cjant Cuint

"S'inform�da ti mi j�s dal vif am�u


che di comp�j in cjera no si j�t sen,
s� che daj to vuj i vins dut il val�u,[87]

nosta fati marav�js, che chist'l ven


dal j�di perf�t, s� che un ben jod�nt,
il pi� al m�uf vi�rs il ben jod�t ben.

Ben i'j�t com'che za a va risplend�nt


tal to intel�t l'eterno l�zi
e, jod�t, dom'par luj e sempri'l va ard�nt;

E, s'altri'l vustr'am�u al va'a sed�zi,


altri a no l� che di chel na olma
mal cap�da che ch� si la j�t stral�zi.[88]

Sav�j ti vus se'n altri m�ut, e coma,


compens� si pol pal mancj�t voto, tant
che di pari pas 'z�din l'Alt e la vustr'alma."
Cussi Beatr�s'a scuminsi�t stu cjant;
e com'omp che tal dut d�zi si'a but�t,
a'a continu�t cuss�'l so disc�rs sant:

"Il me regal che Diu, di so maest�t


cre�nt a la fat e da la so bont�t
s� ben si rifl�t e s� tant l� apres�t,

l� stat chel di d�ighi al vol�j libert�t;


che dom'li creaturis intelig�ntis,
il Sign�u d�tis di chista'la dot�t.

�D�s t'jodar�s, se tu ti mi segu�s,


l'alt val�u dal voto, se cuss� l� fat
che Diu'l cuns�nt cuant che tu ti cuns�ntis;

ch�, tal stabil� tra Diu e l'omp il pat,


sacrif�sis si fa di stu tes�ru,
za minson�t, e si lu fa cul stes �t.[89]

Duncja, cun se a si p�sia scambi�lu?


Se ben ti cros d'us� chel chi ti'as ufr�t,
dal mal cal ven d'altris, fa'un bon lav�ru.

Che se chi ti d�s 'l� just ti'as za ben cap�t;


ma la Glisia Santa a da dispensa,
contraria, si pensar�s, a se chi'ai dit;

ch� al�r a'� mi�j chi ti f�dis pausa


par d�ighi timp al mangj� chi ti'as mangj�t
che d'un bon diger� nol resti sensa.

A chel chi ti spieghi tenti ben sve�t,


e t�gnilu cont; che a no � siensa
che di vej alc cap�t ma no conserv�t.

Do robis'oc�rin par vej l'es�nsa


di stu sacrifisi[90]: la prim'� chista,
che ca si fa[91]; l'altra '� la promesa stesa.[92]

Di st'ultima maj si pol d�zi "basta"


prin da la so f�n; e di chel ti pos
ad�s ben j�di di se ca si trata:

par chel neces�ri ghi'�ra ai Ebr�os


di ufr�, encja se chel ca ufr�vin
permut�'l pod�va, com'ch'al cur�nt ti sos.

Che altra, la materia stesa, diz�n,


a si pol forsi, chi sa, scambiala
cu n'altra, sens'ca n�si alc di bi�sin.

Ma che nis�n il cargu da la spala


di so vol�j'l cambi se prin volt�da
no'� stada la claf blancja e la zala;[93]

e ogni permutasi�n a'� 'nvalida


se la materia vecja'nta la nova
com'l cuatri tal s�is a no ven tegn�da.[94]

Ma s'alc i vin che cul so val�u al va


dut scuilibr�nt cualsi�si bal�nsa,[95]
altra materia al�r' puc a zova.

Il vot'a no l� mon�da, se ben si pensa:


fed�j bisugn'�si, tegn�nt ben bad�t
di no fa com' Jefta cu la so prom�sa;[96]

ca sar�s tant mi�j sal ves dit: �Mal i'ai fat,'


che, mantegn�nt, fa p�zu; e s� cretin
j�di ti pos che'l gran duce daj Grecs l� stat,

che planzi a la fat Ifgenia tal so aspi�t nin�n[97]


che planzi'a fat di se i triscj' e i bojs
ch'a un s� crud�l cult maj crod�t a v�vin.

Tal m�visi, Cristi�ns, s�rius d'�si i v�js;


no st�it �si com'pluma a ogni vint,
pars'che lav�s d'ogn'aga i no vegn�is.

I v�js il n�uf e il vecju Testam�nt,


e'l past�u da la Glisia ca vi guida:
vi basta chist'al vustri salvam�nt.

Si sint�is da la malv�ja la clam�da,


�mis bisugna chi s�dis, no pi�ris,
che l'Ebreo no vi f�di na rid�da.[98]

No st�it com'l'agn�l fa cal lasa li t�tis


di so mari[99] e, taj so salt�s dut at�f,
al fin a si parta 'nt�r robis brutis."

Cuss� Beatr�s a mi, com'ch'j� i scr�f;


dopo cun tant desid�ri si'a volt�t
vi�rs l'alt indul� che'l mont a l� p� vif.[100]

Il so t�zi e'l so aspi�t dut cambi�t


la me granda voja a'an 'mutol�t
di v�ighi 'ncjam� tanti domandis fat;

al�r, com'frecja che'l sen a ten culp�t


prin che'l spac al vedi di trem� smet�t,
che za riv�s i'�rin tal secont cj�l[101] i'ai cap�t.

Beatr�s i'ai ch� cuss� contenta jod�t


che p� vi�rs la lus di chel cj�l a zeva
e p� e p�'l luz�va'l pian�ta'n dut.

E se'n ridi la stela si cambi�va,


cuss� 'ncja j�, che la me natura
a tramut� sempri a mi partava!

Com'ta na vasca di p�s, calma e pura,


atr�s 'son i p�s a chel cal ven di f�u,
e vi�rs chel p�scul a van cun prim�ra,
cuss� un mij�r jod�t i'ai j� cun splend�u
vign� vi�rs me, e d'ogn�n si sint�va:
"Eco chel[102] che p� grant'l far�'l nustr'am�u."

E propit com'c'ogn�n vi�rs nu'l vegn�va,


j�di'l feva'l spirt di content�sa plen
ta la lus clara che in luj 'splend�va.

Di chel che ch� a taca, let�u, pensa ben


coma chi ti ti sintar�s torment�t
se di z� av�nt i no far�s p� sen;

e t'jodar�s tu com'che desider�t


i vevi da l�u di sinti com'ca �rin,
cuss� com'ch'ai me vuj si v�vin mostr�t.

"Be�s chej che, com'te, i tronos a j�din


dal tri�nf eterno par vej la grasia
vuda prin che la milisia[103] 'band�nin!

Cul lustri che par dut il cj�l si spasia


impi�s nu'i sin; e si ti des�deris
di nu sav�j, ti dizar�n se che ch� si'a."

Cuss� a mi'a un di chej sans di spiris


dit; e al�r Beatr�s: "Domanda pur,
e crodighi com'a div�n'per�ulis."

"Ben j� i j�t com'chi ti t'ingl�sis sig�r


tal l�zi che daj to vuj a ti ven f�u
e che'nflam�t'l ven dal to ridi pur;

la me mins, bun�nima, sav�j a v�u


cuj chi ti sos, e pars� che ch� ti �rdis,
ta la sfera che d'altri[104] a ris�if'l luz�u."

Sti peraulis ghi'ai dit a la lus, e dretis,


che prin mi veva parl�t, e ic luz�nt
p� di prin si'a fat, e tant, al sintilis.

E com'il soreli ca si plata rid�nt


di masa lus, com'che'l cjalt'l ten rose�t
chel vel di vap�u ca lu sta cujerz�nt,

pal so grant gjoldi mi si tegn�v'plat�t


dentri'l so raj luminous il spirit sant;
e cuss� rispund�t mi'a, in se dut sier�t,

ta la maniera cal cjanta'l pr�sin cjant.[105]

Paradis Cjant Sest

"Dop'che Costant�n l'acuila 'la volt�t


cuntra'l cors dal cjel, che ic a vev'segu�t
dav�u l'ant�c[106] cun Lavinia marid�t,
sent e sent'�js e p�, tal lont�n limit
d'Europa l'usi�l di Diu si vev'tegn�t
ta l'alt�ris da'nd� ch'l'era prin[107] part�t;

e da l'ombra da li plumis s�cris, dut


il mont da l� 'la govern�t, di man a man,
e plan plan ta la me man l� s� vegn�t.

S�zar i soj stat, e i soj Gjustini�n,


che par vol�j dal Sign�u, benevol�nt,
li l�gis i'ai ben rafin�t, di me man.[108]

Ma prin ch'a l'opera i stes l� at�nt,


ch'una natura[109] Crist al ves, e no dos,
i crod�vi, e di chist i'eri content;

ma al�ra'l bened�t Agapitos,


m�simo past�u, a la fe' sincera
indres�t mi'a cu li per�ulis sos.

Crod�t ghi'ai, e se che so fede a'era,


s� clara i'ai jod�t com'chi'ai sempr'jod�t
ta na contradisi�n la falsa e la vera.[110]

Ap�n che cu la Glisia i pi� i'ai mov�t,


par so grasia Diu a mi'a ispir�t
il gran compit[111], e dut'n lui mi soj met�t;

al me Belizar li �rmis ghi'ai fid�t,


e chist'al cjel stes a ghi'a plas�t[112] s� tant,
ch'al lavoru[113] p� 'ncjam� mi soj but�t.

Par rispundi a la prin domanda[114], p� avant


n'oc�r chi zedi; ma la so condisi�n
a mi costr�ns a z�ghi p� in davant

par chi t'j�dis cun se sorta di raz�n


ca si m�uf cuntra chel sacrosanct di sen[115]
tant chel ca lu fa so com'chel ca lu op�n.[116]

Jot cuanta e cuala virt�t ca la fat den


di riverensa; e dal moment'a tac�t
che Pal�nt l� muart par confer�ghi'l regn.

Tu ben ti sas che'n Alba a si'a'ncjas�t


par trezinta �js e p�, fin che fin'n fin
dom'par luj i tre e i tre a'an lot�t;[117]

cuss� pur dal mal da li Sabinis fin


al dol�u di Lucresia ben i ti sas
com'ch'i si�t re vins�t 'an dut il vis�n.[118]

Ti sas pur se ca la fat[119] cuant che taj bras


daj Rom�ns part�t l� stat cuntra Pir e Bren
e cuntra com�ns[120] e principalit�s;

e da ch�'l ven'l Torcu�t e'l Cu�ns, cal ot�n


daj cjaviel�s'l n�n[121], e i Decjus e i Fabius,
famous, che di lod� volent�j ghi ten.

A cjera 'son i Arabs da luj stes met�s


che dav�u di Anibale a'an pas�t
chej val�ns alp�ns da l'�ghis tos, Po, scor�s.

Sot di luj, da zovin�s, a'an trionf�t


Sipi�n e'l Pomp�o; e l� che nas�t
ti sos, sot'l Fi�sul[122], tant am�r l'�ra stat.

'L�r, al timp che dut'l cjel la vol�t


a so m�ut rindi dut'l mont ser�n,[123]
S�zar 'la cjolt e, Roma vol�nt, tegn�t.

E chel che fat a la dal Var fin al Ren,


Jod�t'an l'Is�r a l'Er, com'pur'l Sena
e ogni val in d� che'l Rod�n l� plen.[124]

E chel che fat 'la dopo'vej las�t Rav�na


e salt�t'l Rubic�n, di un svual� l� stat
tal che ne bocja 'pol cont� ne p�na.

Dut arm�t si'a dop'vi�rs la Spagna volt�t


e, pas�t Dur�s, Fars�lia 'la baston�t,
s� che fin tal Nil cjalt'l dol�u l� riv�t.[125]

Vi�rs Antandri e'l Simo�nt si'a 'l�r avi�t,


jod�nt pur'l post 'nd� ch'Etore'si cuba[126]
e tant dan al Tolom�o ghi'a dop'fat.[127]

Da l� com'un folc si'a but�t su Juba;


l'�lis 'la dop'sple�t, viers la Spagna zint,
par fa t�zi la pompeana Tuba.[128]

Di se che cul sen'la fat'l duce, ten a mint,


Brutus cun casio tal'Infi�r al b�ja,
e Perugia e Modena l�, tant pat�nt.

Cleopatra pur'a planz�t, p� di na scaja,


e, da chel scjamp�nt, da'un madr�s velen�us
si'a fat bec�, mur�nt cajn�nt da sta pl�ja.

Fin al Mar Ros chist 'la sfue�t i col�us;[129]


e'n dut'l mont la part�t tanta pas
che'l templi di Zan[130] l� rest�t silensi�us.

Ma se che stu sen--e di luj j�'i no tas--


prin fat'l veva, e di fa'i rest�va pur
taj ter�ns che da luj '�rin domin�s,

in tal j�di al dov�nta puc e scur,


se'n man al Ters S�zar[131] a si lu mira
cun vuli clar e afi�t am�ndi pur;

che la granda gjust�sia ca m'isp�ra,


conced�t ghi'a, par man di chel minson�t,[132]
la gloria di vendic� la so ira.[133]
E ch� ti pos ben t�nti marave�t:
pi tars cun Tito a fa vendeta l� zut[134]
da la vend�ta dal tant antic pecj�t.

E cuant che'l dint longobart 'la muard�t


la Glisia Santa, sot da li so �lis
a vinsilu Carlo Magno si'a met�t.

Ad�s gjudich�a tu che fig�ris


ch'j� i'ai acus�t, e'i so f�j
ch'an caus�t duti li vustri mal�ris.

Il prin[135] di l�u al sen public i g�lios zaj


a contrap�nin, e'l sec�nt l'altri'l sost�n,
s� che cuj che tal just 'l� no si sa maj.

Ca f�din i Ghibel�ns, sot altri sen


ca f�din pur; pars� che'l mal sempri chel
al segu�s che dal just p� lont�n si ten;

e ca no lu b�ti stu Carlo novel[136]


cuj so Guelfs; ma che tant'l temi li sgr�fis
ch'al p� grant le�n a ghi'an gjav�t il pel.

I fi�j a'an belz� planz�t tanti voltis


par colpa dal pari, ma no'� da crodi
che pal so gilio Diu'l cambi pl�mis!

Plena di spirs sta stel�ta si pol j�di,


spirs b�js, ca si son tegn�s indafar�s
par ch'on�u e fama dav�u ghi st�di:[137]

e cuant ch'i desid�js 'v�gnin ch� poj�s,


dal just devi�nt, a'� encja just che'i rajs
di am�u puc vi�rs l'alt a v�gnin als�s.

Ma cuant chi misur�n i nustri guad�js


ai nustri m�ris, l� a'� content�sa,
pars'ch'i sav�n ch'ai m�ris a son comp�js.

Par chel a'� ch'in nu la viva gjust�sia


tant ni duls�s l'afi�t che maj no pod�n,
ma propit maj, tramut�lu'n mal�sia.

Da p� v�us dolsis n�tis a si s�ntin;


cuss� divi�rs scjal�ns in nustra vita
bun'armon�a ta sti r�dis[138] a cr�jn.

E ben dentri di chista margarita[139]


a lus la lus di Romeo, che di bi�l
tant'n veva, ma puc grad�t e basta.[140]

Ma i Provens�j che inflam�t'v�vin chel


omp, rid�t a'an[141], e mal al cjam�na
chel che dan si fa criticant d'altris il bi�l.

Cuatri fiis al veva, e ogn'un regina,


Raimont Beringhier, d�tis marid�dis
da Romeo, persona �mil e buna.

Puc dopo, il cont[142], mov�t da cjacaris,


il cont ghi'a domand�t a chist'omp sant
ca ghi veva torn�t si�t e sinc par d�is.[143]

Al�r l� part�t stu v�cju, lambic�nt,


e se'l mont il grant c�u cal veva'l sav�s,
di com'che di d�'n d�'l zeva lemosin�nt,

tant p� di se cal fa a lu lodar�s.

Parad�s Cjant Si�tim

"Osanna, sanctus Deus saba�th,


superillustrans caritate tua
felices ignes horum malacoth!"

Cuss� al ritmo di stu cjant chistu'a


si'a volt�t, cjant�nt luj stes sta sostansa,
faz�nghi, a ducju doj i lum�ns[144], copia:

e chist e chej, al sun di sta sostansa,


mov�nsi svels com'il luz�u di fal�scjs,
son subit svan�s ta la distansa.

"S�," mi'ai dit, "faighi pur li to domandis!"


"Dizghi," mi diz�vi, "a la me madona
che la s�it'mi cjoj cu li so dolsis gotis."

Ma che riverensa ca s'impar�na


di dut me stes, cun chel Be e chel tr�s,
col� mi feva'l cjaf, coma un mona.[145]

S� stupid�t mi'a'un puc las�t Beatr�s,


e a dop'tac�t, cun bocja tant surid�nt
che content var�s fat encj'un omp'n flamis:

"Il me alt par�j infal�bil es�nt,


com'che vendeta justa pun�da a ven
cun gjust�sia, i vu�j z� ch� espon�nt;

i dislear�j'l grop che'n dubit ti ten;


tu scoltimi ben, che li me per�ulis
grandi veret�s ti partar�n a sen.

Par vej "no" dit al alt no da li stelis


che fren�lu 'vol�vin, l'omp maj nas�t[146]
'la se st�s dan�t, e dan�t ducju'i altris;

l'umanit�t 'a dop'la sal�t pierd�t


e par tancju s�cuj'e rest�da'n grant er�u,[147]
fin ch'al bon Diu vign� j� ghi'a plas�t.
ind� che la natura, dal so fat�u
lontan�da, a s� un�t'la'n persona
doma cul �t dal so eterno am�u.

Ad�s alsa'l cjaf a chel ca si raz�na.


Sta natura, al so fat�u un�da,
cre�da a era sincera e pura;

ma par fal so'� stada dop' but�da


f�u dal parad�s, ma a'� ic ca si'a sband�t,
e f�u dal ver e dal la vita '� restada.

Duncja, la pena che la crous a ghi'a dat,[148]


s'a la so natura umana si misura,
nis�n in m�ut cuss� just a'a maj bec�t;

ma nis�n'of�sa'� stada s� dura


se ben si pensa a chel[149] ca la sufr�va,
ch'in se al veva cjolt s� sta natura.

D'un �t do robis vign� f�u s'jod�va:


a Diu'e ai Ebreos ghi'a plas�t na mu�rt;
par chel 'l mont 'la trem�t e'l cjel si vierz�va.[150]

Ti j�s cuss� ca no � nuja di stu�rt


cuant ca si dis che na justa vend�ta
vendicada 'e stada da magistr�t[151] p� fu�rt.

Ma j�'i j�t ad�s che la to mins, streta


dal pens�j, a sle� un grop a sta tent�nt,
e di sle�lu cun gran v�ja a si speta.[152]

Ti d�s[153]: �Ben i cap�s se chi staj scolt�nt;


ma'i no cap�s la si�lta che Diu 'la fat
di salv�mi cun'un sacrif�si s� grant.'

Stu mist�ri, fradi, ghi resta plat�t


ai vuj di ducjus chej ca no'an l'inz�n
cal ven da la flama d'am�u madur�t.

Ma pa la raz�n stesa che chistu sen[154]


tant al ven oserv�t ma puc a si cap�s,
ti d�s j� pars'che p� d'altris l'era degn.

La divin' bont�t ch'a l'inv�dia 'ghi d�s


�Va via!', in se ard�nt a sfavil�a,
mostr�nt cuss� li eterni bel�sis.

Chel che'n tal m�ut da ic si distil�a


dopo a no la p� fin, ch'a no si m�uf
p�'l so sen cuant ca lu sigil�a.[155]

Chel che da ic sensa mediat�u al pl�uf[156]


l�bar a l�, pars� ca no ghi sta sot
di chel che'n tal mont cre�t a l� alc di n�uf.[157]

P� ch'a ic si vis�na, p� ic si la g�t;


e p� ch'al benvol�j div�n, ch'a dut'i da lus,
ghi som�a, e p� luz�nt si lu j�t.

A pol vantagj�si di ducju scju frus[158]


l'umana creatura; e s'un'l mancja,
al�r la nobilt�t so a si rid�s.

A piert la so libert�t cuant ca pecja


e tant mancu a ghi som�a al p� grant ben,
pars� che dal so lustri puc s'imbl�ncja;

e la so dignit�t maj p� a ot�n


s'a no'mplen�s di n�uf il vu�it da la colpa,
cuntra'l mal gj�ldi, cul sufr� just e plen.

Vustra natura, dut' rest�da'n colpa


pa la p�cja d'Ad�m, da sti dignit�s,
com'dal Parad�s, f�u'era--or�bil colpa!

E maj p�--sint ben!--a var�s di n�uf p�s


e a tornar�s a vej chisti virt�s
sensa vej scjavas�t un di scju pas:

o che Diu stes, perdon�nt, sti virt�s


rid�t ghi v�s, o che l'omp stes sacrif�s'
fat'l v�s par vej di n�uf i bens pierd�s.

Punta'l v�li ad�s dentri dal ab�s


dal cons�j div�n, e ten'lu p� chi to pos,
ta la sostansa dal me razon�, dut f�s.

L'omp a nol pod�va cu li fuarsis sos


maj sodisf�, umil dovent�nt s� tant
cul pentim�nt pal pecj�t ca lu veva scos,

cuant che , disubid�nt, s�'l vol�va z� tant;


e chist'l�'l pars� che l'omp no la pod�t
cu la so salvasi�n bes�u z� av�nt.

Diu duncja a la m�ut so dov�t


l'omp ripart� ta la so justa strada,
e us� gjust�sia e piet�t la vol�t.

ma pars'che l'opera a'� tant p� gradida


da chel ca la fa, cuant p� a mostra
la gran bont�t di'ind� ca � vegn�da,

il div�n benvol�j, che'l mont al lustra,


di fasi av�nt cun ogni so via
par ripart�vi'n alt a si'a dat cura.

Ne tra l'ultima n�t e'l d� ch'a dut ghi'a dat via


un susegu�si di tanti grandi robis
maj no l� stat fat, da'un o d'altra via.[159]

Al pod�via Diu fa robis p� grandis


che ufr� se stes par che l'omp torn�'n alt'l pod�s
p�'ncjam� che dal so perd�n vi�rzi l'�lis?[160]
Ogn'altra via bast�da no'i sar�s
a la gjust�sia se'l fi�l di Diu, puar�t,
se umili�nt, incarn�t a no si v�s.

A'mplen�'l to desid�j ad�s mi met


e'n dav`ou i torni un punt a m�ti'n clar,
ch'j�dilu pur ti ti podis, bi�l e net.

Tu ti dis, �L'aga j�'i jot, e'l f�uc pur mi par,


e l'aria e la cjera e li so mist�ris
si cor�mpin e a durin un timp av�r;[161]

E sti robis'�rin pur l�u creaturis;


pars'che, se chel che dit l� stat l'era ver,
da corusi�n 'v�vin d'�si sig�ris.'

I �nzuj, fradi me, e stu post sinc�r


'nd� chi ti sos, si p�sin d�zi cre�s,
cuss� com'ca son, tal so �si int�r;

ma i elem�ns stas da te nomin�s


e che robis che grasis a l�u si fan,
da virt�t cre�da a son inform�s.[162]

Cre�d'� stada la materia che l�u a'an;


cre�t 'l� stat chel che dat ghi'a li formis
ta li stelis che atorot�r ghi van.

L'anima d'ogni bestia e dal li plantis


a ven dal so pod�j al �t[163] tir�da
dal raj e dal motu da li lucis santis;

ma la vita vustra vi'� ispir�da


dal p� alt Ben, chel stes, ca la 'nam�ra ?"
di s� s� ch'an s� sempri a rest'atir�da.

E ch� di argument� n'oc�r na vura


par ben cap� la vustra resuresi�n:
cuj aja fat, pensa, la vustra cjar ta l'ora

cuant che i prins genit�us stas fas a son.

Parad�s Cjant Ot�f

Na volta'l crodeva'l mont, cun per�cul,[164]


che la bi�la Ciprina'l ruv�nt am�u[165]
difond�s, zint at�r dal ters epis�rcul;

pars'che no dom'a ic ghi f�vin l'on�u


dal sacrifisi e dal grant vener�
li zens ant�chis in tal ant�c er�u;[166]

ma ghi tegn�vin Di�n e Cupid d'onor�,


chista par mari e chist'altri par frut,
che Did�n'l veva fat d'Enea 'namor�;

E cun chista[167] i tachi e cun so virt�t,


pa la cual il n�n ghi'an dat a la stela
che bun�ra o tars luz�nt'l sol a mira dut.

No saj propit com'chi eri riv�t u l�;


ma d'�sighi dentri cap�t i'ai dal fat
che la madona me era 'd�s p� bi�la.

E com'che fal�scja'n flama si ten vuard�t


e com'che'nta v�us ben si sint na v�us
ch'at�r di che ferma ben si ten not�t,

jod�t i'ai p� lucis ta stu post lumin�us


mov'si'n z�ru, chi p� chi mancu cor�nt,
sec�nt, i crot, l'interno so j�di presi�us.[168]

Da nula fr�ida maj vign�t j� l�'un vint,


visibil o no, dal mov'si tant fest�n,[169]
che lent ghi'ves par�t tal so muvim�nt

a chel che u ch� ogni lum�n div�n


jod�t al ves vign�ni'n cuntra, las�nt
il z�ru 'nd� cal sta ogn'alt seraf�n;

e fra chej ch'�rin p� daj altris'n dav�nt


�Os�na' si sint�va, s� ch'in s�guit
di sinti di n�uf i'ai sempri vol�t tant.

Vi�rs me l� 'l�r vegn�t un di l�u s�bit


e cuss� 'la tac�t: "D�cjus si prest�n
a dati plas�j, ogn�n a l'altri unit.

Nu'n z�ru'i zin cuj Princip�s[170] che'n cj�l a stan


di un z�r e di un zir� e di desid�js
che tal mont za dit ti'as, e a no ti'� stran:

�Voi che'ntendendo il ters cj�l i mov�js'[171]


e'i sin s� plens d'am�u, che pal to plas�j
na dolsa pas ghi din ai to desid�js."

Dop'che cun riverensa i me vuj a chej


da la madona me a si son zir�s
e d'ic sig�rs si son sint�s e tant mi�j,

a la lus ch'ufr�t si veva si son volt�s,


e al�r "Cuj s�izu[172] vu?" ghi'a domand�t
cun v�us rota da'un c�u cal bat�va da mas.

E cualicuanti fiestas jod�t i'ai ch'a fat


pa la gran content�sa, che p� sglonfa[173]
encjam� a si'a fat cuant ch'j� i'ai parl�t!

Cuss� fata mi'a dit: "J� tal mont timp fa


puc timp i'ai god�t; ma se p� lunc'l fos stat
vut no si var�s'l mal ca no si pol disf�.[174]
Da te mi ten la me 'legr�sa plat�t
che d'int�r dut lumin�t a mi si�ra
com'caval�j da la so seda fas�t.

As�j ben vol�t ti mi'as la j�'n cjera;


che se p� al lunc i fos stat, ti var�s mostr�t
dal me benvol�j la p� bi�la si�ra.[175]

Chel trat da la riva sinistra lav�t


dal Rod�n dopo ca s'un�s cul Sorga,
part da li me cjeris'l sar�s dovent�t,[176]

cun che part da l'Ausonia[177] cuss� carga


di poscj' com'Gaeta, Bari e cat�na
da 'nd� che'l Tront, e'l Vert, in mar al sgorga.

Za mi luz�va tal cjaf la corona


di che cjera dal Danubio taj�da
dop' che li rivis tod�scjs'l band�na.

E la bi�la Trinacria, fruzin�da


tra Pach�n e Peloro, ins�ma'l golf
che da Euro'l ris�if la p� gran men�da,[178]

no da Tifeo ma doj vap�us di solf,[179]


i so res a var�s encjam� spet�t,
nas�s par me[180] da Carlo e da Ridolf.[181]

se'l brut govern�, che sempri ater�t


il popul sclaf al ten, al�r nol var�s
il sig� di Palermo--�Mor�it!'--caus�t.[182]

E se me fradi fin d'ad�s chist al jod�s,


da la crum�ra miseria daj Catal�ns,
par no uf�ndiju, lont�n si tegnar�s;[183]

e'a � mi�j ca si sbar�si daj so mal�ns,


o di chej d'altris, s� ch'a la so barcja
cargus no si ghi meti masa pes�ns.

luj, che di largj�sa'n dav�va pucja


--no coma'l pari--tant bis�gna'l var�s
di zent che'l ben daj altris a no st�rcja." [184]

Sic�ma che j�'i crot che dut'l gjoldi stes


di che'l to parl�, o si�r me, m'implen�s,
l�'nd� ch'ogni ben al t�ca e fin�s, ad�s

lu apr�si j� com'che tu't'lu godis,


e p�'ncjam�'lu got; e chist pur mi'� cjar,
che stu gjoldi in Diu stes ti lu miris.

cont�nt com'chi ti mi'as fat, rindimi pur clar,


sic�m'ch'a dubit� parl�t ti mi'as mov�t,
com'che da mari dolsa'l pol �si un frut am�r."

Chist'j� a luj; e luj a mi: "Se j�'n dut


ti mostri'l ver, a se chi ti domandis
vi�rs il to v�li, da t�gn'lu ben jod�t.

Il ben che dut il regn che tu ti scalis


al volta e'l fa cont�nt, ghi da pur virt�t
cu la so provid�nsa a sti grandi stelis.

E no son doma cur�dis par dut


li nat�ris che la mins 'an perf�ta,
ma dut il so �si e la so sal�t:

e par du l� che chist'arco al sa�ta,


ghi cola la frecja ta predestin�t fin
com'se tal so sen fos mand�da, e dreta.

Se cuss� no fos, il cjel ca ti � vis�n


al produzar�s na sorta di efi�s
che p� che art a sar�sin un cas�n;

ma chist nol pol �si, se i intel�s


ca m�vin sti stelis no son difet�us
o l� difet�us il prin[185], ca no ju'a fas perf�s.

Vutu chist j�di ta'un m�ut p� lumin�us?"


E j�: "N'oc�r, ch� impus�bil mi par
che'l mont ta chel ch'a d'�si'l sedi estro�s." [186]

Al�r luj: "Nol sar�sia pal omp am�r


se tal mont a nol v�s da �si civil?" [187]
"Al sar�s par luj," i'ai dit, "un brut af�r."

"E chel al p�sia �si pur tant pus�bil


pal omp la j�, sensa vej p� uf�sis?
Sens'altri no, se ben vi dis Aristotil."

Cuss� a la deduz�t chisti robis


fin a concludi: "Altrit�nt different
a'duncja d'�si d'ogni causa la rad�s:

s� che un Sol�n'l nas, n'altri Sers, potent,


un'altri Melchizedech e n'altri chel
che'l f� pierd�t'la, zut su'n aria'mpasi�nt.

La natura rotonda ca � sug�l


pa la mort�l cera ben a fa la so art
sensa dist�ngui fra un o altri ost�l.[188]

Par chel a par ch'Esau nol fedi part


da la siminsa d'J�cu; e'l ven Cuirin
di s� vil pari ca si lu dis di Mart.

La natura generada'l so cjam�n


far�s comp�j e sempri di chel daj paris
se'n mi�s a no si metes il vol�j div�n.

'D�s ben t'j�s se che prin no ti riv�vis:


ma pars'che d'j�diti p� content mi plas,
d'un corol�ri i vu�j chi ti t'insi�rpis.[189]
Se pucja furtuna in z�ru a cjat�s
la natura, com'ogn'altra siminsa
ta cjera'ngler`ada, no dares risult�t.

E se il mont la j� ben a ghi pensa


a l'incl�n natural che natura'npon,
di mala zent'l mont' resta sensa.

Ma vualtris i poc�is ta la religion


un ca l� nas�t par part� la spada,
e re i f�is un che di predicj� l� bon:

par che il vustri pas l� f�u di strada.

Parad�s Cjant Nonu

Dop'che'l to Carlo, O bi�la Clemensa,


in clar mi'a met�t, cont�t mi'a daj ing�ns
ca dov�v'ris�vi la so sim�nsa;

ma 'la dit: "Tas, che'l timp dut'l ten ta li so mans";


s� ch'altri d�zi no pos che cul z�'n dav�nt
il just lam�nt si alsar� daj vustri dans.

E belz� la vita di chel lustri sant


volt�da si'era al Sol[190] ca la'mplen�va
coma chel ben che dut al sod�sfa tant.

Ah brut'animis che propit no vi v�


di vi�rzi a stu gran ben i vustri c�us,
ma di mostr�ighi vustra vanit�t viva!

E �co la un'altri di chej splend�us


viers me vign�, e che plas�j'l vol�va
dami s'jod�va dal so cuarp luminous.

"Il me desid�j al�r sodisfa ben,


spirt be�t," ghi'ai dita, "e dami prova
ch'in te riflet�t s'jot se che pens�t i ten!"

Al�r la lus ch'encjam� mi'era nova,


dal so profont, da'nd� che prin'cjant�va,
com'un'a dit che di fa dal ben ghi zova;[191]

tal italic toc di cjera cal tocjava,


in tal so �si salv�di, dal Rialt
fin l� che'l Brent e'l Piave pur'l nas�va,

un culin�t a si alsa, no tant alt,


da'nd� ch'j� na torcja[192] era vegn�da
ch'a sta cjera ghi veva fat grant as�lt.

Da la stes'rad�s i soj pur j� nas�da:


Cun�sa i soj, e u ch� i l�s cuss� tant
par ca ni vev'sta lustra stela[193] vins�da;

ma cont�nta i soj cuant chi vaj recuard�nt,


sens'fast�di, la causa dal me dest�n;
che'l com�n p�pul forsi nol capir�s tant.

Di stu presi�us gjoj�l[194] ca mi sta vis�n


u ch�, tal nustri cj�l, dut luminous,
Gran fama'� rest�da; e'i la godar�n

encja taj s�cuj da vign�, la so v�us:


j�t che se l'omp'la di f�si ecel�nt,
di cambi�'l vivi'la d'�si volonter�us.

E a chistu ad�s no ghi pensa la zent


ch'entri'l Tilim�nt e l'Adige a'a vut,
no pintim�nt ma mis�ria a plen, sta zent;[195]

ma'm�ndi prest Padova ta la pal�t


a cambia l'�ga che Vicens'a bagna
pars'che fa'l so vol�j li so zens no'an vol�t;

e'nd� che'l Sil al Cagnan si comp�gna,


un tal sior�t[196] a s'j�t cal va a cjaf alt,
ma puc p�'l godar� la so cuc�gna.

Feltro'l planzar� pur il vili�c as�lt


dal so dan�t di vescul, cuss� schif�us
ch'in Malta maj un simil la fat il salt.[197]

Masa'l sar�s il caret�l voluminous


cun dut chel sanc risev�t daj Ferar�is,
che di pes�lu'sar�s na bi�la crous,

cal regalar� chistu predi cort�is


par ingrasi�si cuj Guelfs, e scju reg�j
al pa�s stes no ghi sar�sin di p�is.[198]

Chej las�, chi clam�js Tronos[199], spi�lis specj�i


a son che l�s ni dan dal Diu gjudic�nt;
s� che just ni par se che cont�t i'ai."

Ch� ic a'a taz�t, e a mi'a par�t tant


ch'altri a pens�s, par via dal bi�l bal
che di n�uf 'veva tac�t, com'p� av�nt.

L'altra gj�ja[200], ca mi'era tal e cual


presi�sa com'la prima, jod�t i'ai
com'cuant che'l raj'l bat s'un rub�n balasc�l.[201]

La s�'l godi si espr�n cul splend�u dal raj


com'ch'� cul ridi; ma la j�[202] si scur�s
p� e p�'l spirt sec�nt il p�is daj so maj.

"Se che Diu al jot, tu ti lu j�dis,


spirt be�t," i'ai dit; e a'� roba 'l�r justa
che'i vol�js sos daj tos no sar�n l�ris.
La v�us to, duncja, che il cj�l a'nfi�sta
sempri cun chel dols cjant� di chej f�ucs be�s
che cu l'�lis s�is a la frar�sca ju fan sta,[203]

pars� no t�gnia'i me desid�js sodisf�s?[204]


J� no spetar�s pa la to domanda
se in te, coma tu in me, i entr�s." [205]

"La p� gran val" a'l�r tac�t, "in d�


che dal di f�u a sb�cjn li �ghis
di chel mar[206] che dut'la cjera'nghirl�nda,

cuntra'l sor�li, tra oposti spi�gis,


tant si esp�nt cal dov�nta meridian
l� che oriz�nt prin ti lu jod�vis.[207]

Da la spi�gja di stu mar i'eri j� paes�n


tra l'Ebr�o e'l Macra, che par un toc�t curt
a spart� al va'l Genov�is dal Tosc�n.

Il stes tram�nt a si jot e il stes ort


da Bus�a fin al post d'ind� ch'j�'i ven,
che cul so sanc al veva scjald�t il pu�rt.[208]

Folc mi clam�va che zent che l'inz�n


veva di sav�j'l me n�n; e chistu cjel
di me'l cjoj'l sen, com'ch'j�'l so splend�u i ot�n;

che p� no'a maj ard�t la fia di Bel--


dant dol�u a Sicheo e a Crusa--
di me, fin che s� ghi zova'l z�vin cjavi�l;[209]

ne pur che Rodopea che del�sa


a'� stada da Demof�nt ne �rcul
cuant che d'J�le tal c�u'l jod�va la musa.

Ch� 'no si pent�n, ma i rid�n, no cul


sens da la colpa, ch'a mins a nol torna,
ma par chel che dut'l prej�t, fin tal so p�sul.[210]

Ch� i gjold�n di che art ca ad�rna


dut'l dapard�t e che ben mi mostra'l ben
pal cual la j�'l mont a chel ch�'l torna.[211]

Ma par che ogni to desid�j a plen


ti godis di se ca nas ta la sfera,
di par� p� av�nt al�r mi convi�n.

Sav�j ti vus cuj ca'�'n ta sta lumi�ra


che vis�n s� tant mi sintil�a,
com'raj di sor�li in t'�ga clara.

�co, la dentri si trancuiliz�a


Raab; e ic, al nustr'�rdin un�da,
a chel ghi d� na luminosa marav�a.

Da stu cj�l, 'nd� che l'ombr�na'� punt�da


che'l vustri mont al fa, prin ch'altr'anima
dal trionf di Crist as�nta a'� stada.[212]

A'� stat tant just elev�la par palma


ta un daj cj�j pa la granda vit�ria
otegn�da cun l'un e l'altra palma,

pars'che ic a'a favor�t la prin' Gloria


di Gjosu� in ta la Cjera Santa,
che puc ghi mes�da'l papa la memoria.

La to sit�t, che cjasa'� dut'cuanta


di chel che prin si'a volt�t cuntr'l so fat�u[213]
e che pa l'invidia so zent a plans, e tanta,

a prod�s e a spant chel malad�t di fl�u[214]


che stravi�t'la li pi�ris e I agn�j
par vej cambi�t in lupo[215] il so past�u.

Par sti raz�ns i gran mestris i Vanz�j


'band�nin, studi�nt invensi i Decret�j[216]
com'che daj margins sos n'idea si pol vej.

Chistu a'nt�ndin Papa e cardin�j:


a no van i pens�js sos a Nazaret,
'nd� che l'�nzul li gran novis l� zut a daj.[217]

Ma il Vatic�n e ogn'altri el�t


di Roma ca son stas fas semet�ri
da che can�js che segu�t'an Pieri, puar�t,

fra puc l�bars sar�n da l'adult�ri.[218]

Parad�s Cjant Decim

Vuard�nt in tal propri F� cun chel Am�u


che dols l'un e l'altri'n eterno al tira,
il prin, che p� grant dal d�zi l�'l so val�u,

in dut'l spirt o roba che tal mont sempri'a zira,


tant �rdin a la cre�t che maj nis�n
nol pol t�gn'si da godi s� cal mira.[219]

Vualtris chi lez�is als�it duncja, ogn�n,


i vustri v�j cun me la s� ta che part
'nd� che'i doj m�tus[220] s'incr�zin, ogni un;

e l�, let�u, taca a mar've�ti da l'art


di chel mestri ch'in se sempri al �ma
tant che di dut e'n dut a si ten necu�rt.

J�t com'che da chel punt l� si dir�ma


di sbi�gu'l s�rcul che'i pian�s al parta,
par d�jghi plas�j[221] al mont ca ju clama.
E se la so strada a no fos stu�rta,
tal cjel si var�s na vura di virt�t 'nv�n
e ca j� cuasi ogni fuarsa mu�rta;[222]

e se dal z� dret p� o mancu lont�n


al fos il part�[223], tant a ghi mancjar�s
ca j� e pur la s� dal ordin mond�n.

'D�s resta pur tal to banc, tu chi ti l�s,


e'n dav�u vu�rda par gust� chel p� av�nt,[224]
se content ti vus rest�, coma ad�s.

Mangja pur di se chi ti'ai met�t dav�nt;


che d�jghi mi tocja dut'la me cura
a che materia ch'j� ch� i staj cont�nt.

Il p� grant ministro da la natura


che cu la so virt�t il mont al stampa,
e che cul so lustri'l timp a mi misura,

cun chel un�t[225] ch'jod�t ghi vin za la stampa,


a si zir�va sempri p� pa li spirals
ind� che p� e p� prest[226] gh'jod�n la stampa;[227]

e j� ch� cun luj; ma d'�si ta scju poscj' als


riv�t no m'eri necu�rt, com'ch'un no si rint
cont daj prin'pens�js prin che za a son als.[228]

Beatr�s a � ch� che p� svelta dal vint


mi mena di ben in mi�j cuss� ta'un lamp,
che'l so �t a no si pol j�di tal timp.[229]

Chel che l� a l'era, il luz�u dal lamp


da vej'l veva l� che tal sor�l' jod�vi,
che no'l col�u, ma'l lustri ghi deva'l stamp!

Ch� j� ne'nz�n ne art 'nvoc�'i pod�vi


par d�zi chel che dom'l'imagin� l� dur;
ma crodighi si pol, e bram� d'entr�vi.

E se l'imagin� nustri'l resta al scur


di tant'alt�sa, di fasi marave�
n'oc�r: p� alt di l� nis�n l� zut di sig�r.

S�'era propit la cuarta fam�a


dal alt pari, che sempri la sasia
mostrant com'cal ispira e gener�a.[230]

Beatr�s al�r'a tac�t: "Ringrasia,


ringrasia'l lampi�n[231] daj �nzuj ch'a stu luz�nt
pian�t[232] ti'a su part�t cu la so grasia."

Maj nis�n si'a disp�st cun c�u s� rid�nt


a la devosi�n, rind�nt a Diu dut se stes,
cuss� svelt, e di falu s� tant god�nt,

com'ch'al sinti sti per�ulis i'ai fat j� stes;


e al�r dut l'am�u me'n luj si'a met�t
coma che se Beatr�s dut 'sminti�t i ves.

No si la cjap�da; ma tant'a pod�t


cul splend�u di chej so vuj ca rid�vin
che la me mins al�r'a p� robis jod�t.

Jod�t i'ai luz�us, ch'at�r a splend�vin;


cun nu tal mi�s a si f�vin corona;
ju sint�vi p� dols che tal j�di a luz�vin:

s� sercl�da la fia di Latona


ogni tant i jod�n cuant che l'aria s� plena
a'� ca rit�n i rajs ca fan sta zona.[233]

Ta stu alt cj�l'nd� che riv�t i'eri ap�na,


gj�mis an d'era a plen, nin�nis e bi�lis,
che ch� ne'n v�us ne'n fat nis�n maj ni mena;[234]
cuss� l'era'l dols cjant� di che l�cis;
chej ch'a svual�'n s� no si prep�rin,
da'un omp mut ca spetin al�r not�sis.

Al�r che'i sor�lis, che s� tant'ard�vin,


't�r di nu zir�s si v�vin tre voltis,
coma stelis che vis�n'l so pol'a st�vin,

fr�tis'par�vin al bal'ncjam� str�tis


ma al sm�ti prontis e sid�nis, scolt�nt
at�ntis'l tac� da li novi n�tis;[235]

e dentri d'un[236] sint�t i'ai cuss� tac�: "Cuant


che il raj da la grasia, ca imp�ja
il benvol�j che dopo al cres am�nt,

tant moltiplic�nt in te la so Gloria


che la s�'n alt ti parta par la scjala
che, zint j�, di torna'n s� sempri'la'un voja;

s'un t'imped�s na gota di vin di b�vila


par cj�iti la s�it, libert�t nol var�s,
com'ca no var�s aga che'n mar no cala.[237]

Se fl�us a soni chej, sav�j ti vor�s,


che cun s� tanta grasia 'nghirland�jn
ch� che d'j�diti z�'n s� s� tant 'vor�s?

Stat i'eri un daj agn�j ca pascol�jn


cun Meni[238], che pur ju mena pa'un cjam�n
plen di buni robis, sa no si stravi�jn.

Chistu, che a la me destra mi'� vis�n,


Berto a l� e fradi e mestri mi'� stat;
da Colonia 'l�; e j�'i soj Tom�s d'Acu�n.[239]

E se di scju altris ti vus tegn'ti 'vis�t,


segu�s ben il me parl� cul to j�di
sta corona e ogni so sant be�t.

Chel altri flame� f�u'l ven dal ridi


di Grasi�n[240] che tant l'un che l'altri f�ru[241]
'la jud�t fin a fai'lu al parad�s godi.

L'altri che vis�n l'orn�a'l nustri coru,


Pieri a l'era che cu la pu�ra v�dula
ufr�t'l veva a la Glisia'l so tes�ru.[242]

La cuinta lus, fra di nu la p� bi�la,


s� d'am�u a gjugjul�a[243] che dut'l mont,
di ic curious, la j�'l ten vi�rt l'or�la[244]:

dentri d'ic a'� la mins 'nd� ch'un s� prof�nt


sav�j l� stat met�t che s'an d� di vert�t,
di cuss� tant j�di no si'a maj vut un sec�nt.

Vis�n ch� t'j�s pur stu post ilumin�t


che la j�'n cjar e vu�s[245] p� a f�n'la jod�t
il minist�ri[246] ch'ai �nzuj ghi'� stat dat.

Pur cal rit si lu j�t ta stu lumin�t


chel avoc�t daj lont�ns timps Cristians
che dal so lat�n Just�n[247] si vev' prejod�t.

Ad�s se tu'l vuli da la mins ti tens


punt�t su l'un'e l'altra lus chi staj lod�nt,
di sinti da l'ot�va za ti sins af�ns.

Par pod�j ogni ben j�di, il spirit sant


dentri a vi got che'l mont d'ogni falsit�t
ghi mostra a chel che ben lu va scolt�nt:[248]

il cuarp f�u dal cual stu spirt l� stat but�t,


j� a Cjeldauri a l�, e dal mart�r
e esilio ta sta pas a l� riv�t.

P�'n l� j�t'l flame� dal ard�nt resp�r


di Isidoru, di Beda e di Ricart,[249]
ch'a pens�la ben a l� stat p� che vir.[250]

Chistu, dal cual a me'l torna il to sguart,


l�'l lum�n di un spirit che'in pens�js
s�rius di mur� nol vol�v'esi'n rit�rt:

chista '� la lus eterna di Sig�js[251]


che, ta la via da la p�ja discur�nt,
al silogiz�va verit�s sc�mudis."

Al�r, com'che l'orl�j sun� si sint


cuant che la sposa di Diu bun�ra
al nuv�s ghi cjanta'l so am�u vol�nt,

tant che na banda a mola e l'altra a tira,


un dindinam�nt cuss� dols faz�nt,
che un grant sintim�nt d'am�u al spira;

cuss� i'ai da la gloriosa roda'l muvim�nt


jod�t e l'armon�a da li v�us sint�t
che par vej di dut stu dols'l just sintim�nt
l� si'a d'�si, 'nd� che sempri l� god�t.

Parad�s Cjant Undic�sin

O'nsens�da cura da li zens mort�lis,


cuant ca son difet�us i silog�smos,
chej ca ti fan in b�s bati li �lis!

Un dav�u d'jura[252] e un daj amfor�smos


al z�va, un al seguiva il sacerd�si
e'un cun fuarsa'l regnava o cun sof�smos;

e'un tal truf� o tal civil neg�si,


e un tal plas�j da la cjar inviscj�t
l'era, e un via l� a'mpoltron�si,

cuant che, da duti sti robis disle�t,


cun Beatr�s i'eri stat la s� tal cjel
cun bras vi�rs e gloriosa-m�nt[253] acet�t.

Dopo che ogn�n l'era torn�t tal chel


punt dal Sircul 'nd� che p� av�nt l'era,
ferm�t si'a, com'ta cjandel�r'l so luzi bi�l.

Al�r che lus da la splendida si�ra


che parl�t prin mi veva, dut surid�nt
a mi'a dit, dovent�nt sempri p� clara:

"Com'che j� daj so rajs i vaj risplend�nt,


cuss�, ben vuard�nt ta la lus eterna,
i pens�js t�s e li causis[254] s�s i int�nt.

Tu ti dubit�js e ti v�us ch'esterna


di p� e p� clara si fedi la vous
ma par ch'in te si f�si, dut interna,

cuant ca trata di buni robis, la me vous,


o ca d�s di no vej �maj vut un sec�nt';
e ch� a'� mi�j mostr� dut taj juscj' col�us.[255]

La providensa ca governa il mont


cun chel sintim�nt tal cual ogni aspi�t
cre�t[256] vins�t a l� prin da z� a font,

par ca pod�s zi'ncuntra al so dil�t


la sposa che di chel'n crous er'�vida,
ic a'a spos�t cun chel sanc tant bened�t,

e par ca fos ic com'cun'un ch'in dut si fida,


doj principes ordin�t a'a'n so fav�u,
che cuss� e cul�[257] ghi f�sin di gu�da.

L'un l'era dut ser�fic tal so ard�u;


l'altri pal so sav�j'n cjera l'era stat
di luce cherubica un gran splend�u.

Dal'un dizar�j, ma pur l'altri lod�t


l� dal me d�zi d'un, o chistu o chel,[258]
par ch'al stes fin si vev'ogn�n dedic�t.

Fra Tup�n e l'aga ca va a disliv�l


dal alt dal mont[259] sielz�t dal beat Ub�lt,
un trat fertil'a si slungja'n j�, pel a pel,

vi�rs Perugia, ca ghi sint il fr�it e'l cjalt


dal Puart�n dal Sol; e dav�u[260] ghi stan planz�nt,
par �sighi sot[261], tant Nocera che Gu�lt.

Ta che riva ch�, ind� che lizer�nt


si fa'l so z�'n j�, un sol tal mont l� nas�t,
com'ch'ogni tant dal Gange'l ven, risplend�nt.[262]

Si ch�, se un di stu post'l v�u cont� dut,


ca nol d�zi As�si, che puc al sar�s,
ma che Ori�nt lu clami, chistu post�t.[263]

P� zovin�t di se ca si pensar�s
tant cunfu�rt ghi deva za a la cjera
cu la gran virt�t ch'era part di se stes;

che par sta si�ra[264], zovin�t, in guera


dal pari l� cor�t, che com'la mu�rt
la puarta volent�j ogn�n ti si�ra;

e dav�nt da la so spiritual cort


et coram patre[265] luj a si ghi'a un�t;
e di d�'n d� l'am�u par ic[266] si'a fat p� fu�rt.

Chista, dop'che'l prin omp[267] ghi vev'spar�t


mil e sent �js prin, vil�da e scura
fin a stu ch� era stada sens'inv�t;

zov�t no veva che cjat�da sig�ra


cun Amiclat, la veva al sun da la v�us
so chel ch'a dut'l mont ghi vev'fat p�ura;[268]

ne zov�t al veva'l so fa coragj�us


cuant che, cun Maria restada a bas,
ic cun Crist'a planz�t tal alt da la cr�us.

Ma tim�nt che dut chist scur ti lu pens�s,


Francesc e la Povert�t a son i am�ns
che tal me razonam�nt zir�s 'son stas.

Il m�ut che l�u si cares�vin li mans,


li marav�js ca si f�vin e'l so dols sgu�rt
n�si'n altra zent a f�vin pens�js sans;[269]

fin al punt che il vener�bil Bern�rt,


sensa cals�ns, par prin dav�u di tanta pas
la cor�t, e cor�nt par�t ghi'�r' d'esi'n rit�rt.
O sconos�t tes�ru! O cjamps ben sest�s![270]
si gj�va i cals�ns Gidio, e pur Silvestri,
e'l segu�s il sposu, che la sposa ghi plas.

E cuss�'l va chel pari e chel mestri


cu la so femina e che fam�a
che cul umil cordon dav�u ghi van dal mestri.

Ne sbas� a la dal so sgu�rt la s�a


par esi il f� di Pieri Bernardon,
o par �si jod�t com'na marav�a;[271]

ma coma un re la so ferma intension


a 'Noc�nt[272] ghi'a present�t, e da chel vut
il perm�s pa la so nova religion.[273]

S� ghi'era'l grup di scju puar�s cres�t


dav�u di luj, che la so mirabil vita
tal alt dal cjel ben cjant� si var�s pod�t,

tant che na seconda corona ghi'� stada data


da Onorio[274], dal spirit sant ispir�t,
al pu�r past�u di chista mandria santa.

E dop'che, di mart�ri dut aset�t,


propit dav�nt di chel orgoli�us Sold�n[275]
Crist e i so dis�pui a la predicj�t;

e par no vej di conversi�n vut as�j led�n,


'nta l'erba italica l'era 'l�r torn�t
par mi�j godi se che l� ghi sar�s stat inv�n,

tal cret ca l� tra'l Tever' e l'Arno'nmiez�t


a la l'ultin sig�l[276] di Crist risev�t,
che par'ncjam� doj �js a la'nt�r part�t.

Cuant che Diu, ch'a tant ben lu veva sielz�t,


di v�jlu s� cun luj lu veva premi�t
par �sisi fat cuss� picinin�t,

ai fraris sos, com'justa eredit�t,


racomand�t ghi'a la si�ra so p� cjara[277]
e di vol�ighi sempri ben cun fedelt�t;

e dal so grin[278] la so anima clara


mov�t si'a, torn�nt la s� in tal so regn,
las�nt il so pu�r cuarp in ta la cjera.

Pensa ad�s cuj che stat l'era un so degn


col�ga[279] par ben pilot� la barcja
di Pieri ta la bur�scja, fin al so sen;

e coma nustri patriarca, encja


luj, coma chel coma luj, al comanda,
e, com'chi t'j�s, roba buna'l met in barcja.[280]

Ma la so mandria a non da avonda


dal solit mangjus�, s� chi no ti p�dis
tegn'la ta'un bosch�t di z� o t'altra banda;[281]

e p� che li so pi�ris torze�nis


rem�tis e lont�nis da luj a van,
mancu lat a dan tal torn� ta li crignis.[282]

An d� per� di ches ch'an p�ura dal dan


e si gr�pin al past�u, ma p�cis a son
che pa'ncapucj� puc'a v�u ches s� a man.[283]

'D�s, se a se chi'ai dit ti'as fat atensi�n


e se ben cap�t ti'as li me per�ulis,
sa ti � se ch'� stat dit da lampi�n,

cont�ns sar�n in part i to desid�ris


tal j�di d'ind� che � maj[284] di sta planta'v�gnin,
e ben ti comprendar�s i me pens�js

su li buni pi�ris ca no si stravi�jn.[285]

Parad�s Cjant Dodic�sin

Al mom�nt stes che l'ultima per�ula


la flama bened�ta dit a veva,
a z� at�r'a tac�t la santa mu�la;[286]

ma'encjam� tal prin sircul si mov�va


che n'altra dut at�r a la'nsercl�va
e motu a motu e cjant a cjant ghi zeva.

E ogni spirt tant mi�j l� al cjant�va


da li nustri musis, ser�nis dolsis,
com'che'l prin splend�u chel ch'in luj si spiel�va.[287]

Com'ca si movin ta nulis fin�tis


doj arcos paral�los daj stes col�us,
cuant che Gjun�n un sen ghi fa a Iris,[288]

dovent�nt dal di dentri chel di f�u sfars�us,


com'il parl� di che bi�la ninina[289]
cunsum�da d'am�u com dal sol i vap�us;

e ch'a la zent ch� ghi dan n'idea fina


dal p�t che Diu cun No�'l veva fat,
che maj p� sot aga 'zar�s ne val ne cul�na;

propic cuss� ogni sircul ghirland�t


di chisti bi�li rosis sempiternis
a un si volt�va, cun l'altri concord�t.

Dop'che'l vif bal� e l'altri grandi fi�stis


tant dal cjant� che di dut il sflame�
si v�vin, l�s cun l�s, 'l�gris e dolsis,

cujet�dis, d�tis d'unica pl�a,


com'che i vuj che dal stes plas�j son mov�s
tal stes timp si m�vin, da marav�a;

al�r dal mi�s d'una da li novi l�s


�co na v�us che com' b�sula vi�rs la stela[290]
a si m�uf, cuss� i me vuj vi�rs ic son z�s;

e'a dit: "Il benvol�j ca mi fa bi�la


da l'altri duc'a razon� mi parta
com'che da l� dal me[291] s� ben si fav�la.

Just a'� che com'l prin, l'altri pur l'impu�rta,


pars� che ogn�n l� stat bon milit�r
par d�ighi a la gloria na lus p� fuarta.[292]

L'esercit milit�r di Crist, che s� cjar


di riarm� l� stat, dav�u da l'ins�gna
plan si mov�va, sospet�us e di rar,

cuant che l'Imperat�u che sempri'l regna


l'arm�da maland�da a la jud�t,
par grasia so, no pars� ch'era degna;

e com'za dit[293], a la sposa so ghi'a mand�t


doj grancj' campi�ns che cul so d�zi e fa
tanta zent il troj just'a di n�uf cjat�t.

Da indul� cal sofla e vi�rzi'l fa


chel dols�t di Z�fir li frescj frascjs
e cun ches a rivist� l'Europa'l va,

no tant lont�n dal bati da li �ndis


che dav�u di l�u, che s� tant a si sl�ngjn,
da ogn'omp si plata'l sor�li a voltis,

I furtun�s cam�ns da Cal'roga[294] s'j�din


ca �rin sot la protesi�n dal grant sc�t
cuj le�ns che sot e parz�ra s'j�din.[295]

Ta stu post nas�t l'era l'amor�us drut[296]


da la fede cristiana, sant'atleta
bendispost cuj sos ma cuj nem�s[297] dur e crut.

Dal in�si a era s� completa


la so mins di una s� ruv�nt virt�t
che'n ta la mari al veva fat profeta.[298]

Dopo il so sposal�si tegn�t


cu la fede l� dal batist�ri sant,
ind� ca si'an dot�t di mutua sal�t,

la santula ca si'era par luj fat av�nt


jod�t 'vev'in s�n il straordin�ri frut
che dat'var�sin luj e'i sos[299] cul z�'n dav�nt.

Ma par cal fos com'c'l'era stat pre-jod�t,


un spirt a si'a mov�t a nomin�lu
cul poses�f di chel che za'l veva dut.[300]
Meni l'era stat clam�t, e j�dilu
i pod�n coma chel contad�n che Crist
a la met�t tal so ort par jud�lu.

Un bon servit�u l'era, e m�s di Crist,


ch�'l prin am�u che'n luj si'a manifest�t
l� stat chel di segu�'l prin cons�j[301] di Crist.

La so pu�ra serva, sidin�t ma sve�t,


distir�t'n cjera lu jod�v'a voltis,
com'cal diz�s: �A chistu i soj riv�t.'

Oh so pari l'era propit Fel�s!


Oh so mari propit'era Giov�na,[302]
se propit a'� vera se ca si d�s!

No pal mont, pal cual ad�s si si af�na


a st�ighi'a l'Osti�ns e'a Tad�o dav�u
ma par puc am�u da la vera m�na

ta'un gran puc timp a l� dovent�t dot�u;


s� che ben di v�li'l tegn�va la vigna
ca si s�cja se cont no la ten'l vignar�u.[303]

E a la sinta che stad'era benigna


ai pu�rs p� d'ad�s, e no a chel grant poltr�n
ch'a v�ltis l� si sinta, gran lagna;

di no da doj o tre cuant che'l s�is'l sar�s bon,


o di godi'l r�dit daj benef�sis,
non decimas, quae daj pu�rs di Diu a son,[304]

domand�t'l veva, ma cuntra li mond�ni p�cis[305]


na licensa di comb�ti pal gragn�l
ca'an fat cresi sti vincjacu�tri plantis.[306]

P� tars, cun dutrina e vol�j, cun dut che;


e sot uf�si apostolic mov�t
si'a, com'cur�nt cuant che dal alt si sglonfa un rus�l;

e tal'er�tic borascj�n si'a sbat�t


il so sburt, e p�'ncjam� ta sti bandis[307]
ind� che test�rdus an d'era par dut.

Da luj 'vegn�vin dopo f�u p� roj�tis


che l'ort cat�lic ogn�n a ir�ga
s� che p� s�nis 'son li so plant�tis.

Se tal era na roda da la biga


che la Glisia Santa 'a difind�t
e jud�t li so robis a distrig�,[308]

clara'var�s d'�siti'n dut e par dut


l'ecel�nsa di che altra[309], che Tom�s,
cort�is, prin di me a descrivi l'era zut.

Ma i s�rclis v�gnin cuss� puc us�s


ca f�rmin il dif�u di chisti r�dis,
che plens di r�zin a si son incrost�s.

La so fam�a, che ben li so tr�cis


a veva segu�t, a si'a'd�s tant volt�t
che la dav�nt'n dav�u a par segu�lis.[310]

Dal rac�lt ben s'jodar� il risult�t


di no tindi ben i cjamps, cuant che l'�rzul
si lagnar� che sensa'l gragn�l l'� rest�t.[311]

Lo stes j�'i d�s che s'al sfue�s un bon �nzul


il nustri libri, al lezar�s cjarta
ca d�s �com'il prin Checo i soj j� p�sul';[312]

ma nol sar�s da Cas�l ne d'Agasparta,


da'nd� che s� a r�vin a la scrit�ra
ch'un l'ign�ra e l'altri la strins p� fuarta.[313]

J�'i soj l'anima di Bonaventura


da Bagnorea che ai grancj' uf�sis
i'ai sempri tralas�t la sinistra cura.[314]

Ilumin�t e Gust�n ch� ti j�dis,


che fra i prins a z� a pi� n�s a �rin,
ch'a Diu ghi'�rin cul so cord�n am�s.[315]

Ugo da San Vit�u a ghi'� pur vis�n,


e Pieri Mangjad�u e Pieri l'Isp�n,[316]
che la j� i so dodis libris a l�zin;

Nat�n[317] profeta e'l metropolit�n[318]


Crisost�m e Anselmo[319] e chel Don�t[320]
ch'a la prim'art[321] degn�t si'a di m�t'ghi man.

Reban a l� ch�, e a mi l�s al lat


encja chel ab�t calabr�is Gjovach�n,
che di spirt profetic a l'era dot�t.[322]

A esalt� un cuss� grant palad�n[323]


mi'a mov�t l'inflam�da cortes�a
dal frari Tom�s e dal so bi�l lat�n;

e cun me a'a mov�t pur sta compagn�a.

Parad�s Cjant Tredic�sin

Cal im�gini chel che ben cap�'l v�u


chel ch'jod�t j� i'ai--e che chist'im�gin,
int�nt chi conti, cal tegni tant a c�u--

cu�ndis stelis che ch� e l� 'lumin�jn


il cj�l cu la clar�sa d'un bi�l ser�n
che li nul�tis via sveltis 'c�rin;

cal imagini il cjar che in tal sen[324]


dal nustri cjel si ten di d� e di n�t
s� che zir'e zira, sempri lu jod�n nu ben;[325]

cal im�gini la b�cja di chel got


che dal sp�s dal so mani a z� at�r
la s�'n alt la prima roda a si j�t,[326]

che la s� tal cjel fat v�s doj sens[327] al�r


com'che fat veva la fi�la di Min�s
cuant che'l fr�it da la mu�rt sint�t'veva'nt�r;[328]

e l'un che ta l'altri al ves i rajs sos


e che'i doj 'zir�sin in tal maniera
ch'j�diu z�'n dav�nt e dav�u a si pos;[329]

e n'idea'l var� 'l�r di com'ch'era[330]


la costelasion e la dopla dansa
che z� at�r di me i'jod�vi'nt�ra;

pars'ch'� tant p�'n l� da la nustr'usansa


com'che dal mov'si da la nustra Chiana
si m�uf'l cjel che ducju'i altris'l av�nsa.[331]

L� si cjanta no bac�, no Peana,[332]


ma tre personis in div�n'natura
e'n na persona ch� e l'umana.[333]

Dal bal so e cjant fin�t la misura,


a nualtris si son chej sans lum�ns prest�s,
cont�ns di mostr�ni la so prim�ra.

Ma rot l�'l sil�nsio stat di scju be�s


premur�us da chel[334] che tal s�ntilu dal sant
puar�t cont� i �rin cont�ns rest�s,

"Sta p�ja,"'la dit, "za'i vin tajus�t p� av�nt


e la so sim�nsa z� via met�da;
ma 'd�s bati t'altri l'am�u'l v�u tant.

Ti cros tu che tal pet da'nd� che gjav�da


la cuesta par fa la bi�la musa[335] a'� stada
cun che gola ch'al mont tant cj�r'a ghi � stada,

e ta chel che, da lancja ben gus�da


traf�t, prin e dopo[336] tant 'la sodisf�t
che ogni colpa 'vins la so banda,

par cuant ca ghi sedi l�cit a l'umanit�t


di pod�j razon�, il dut l� inf�s
da chel val�u che l'un e l'altri [337]'la fat;

par chel a ti par chi no sin p�'ntind�s


di se che p�'n su cont�t i'ai che'l sec�nt
dot�t no l� dal ben da la cuinta lus.[338]

�D�s vi�rs i vuj a chel chi vu�j rinditi cont,


che'l to crodi, e'l me d�zi, al puntar�
ch�, propit just tal centri dal stes rot�nt.
Se ca no m�u e che maj no murir�
di che idea a no � che'l splend�u
di che[339] ch'am�nt'l partur�s chel la parz�ra:

che lus viva, al�r, ca s'j�t vign� f�u


dal so grant l�zi, ca no si disun�s
da luj[340] ma a l�u s'intr�a[341] cul so am�u,[342]

par bont�t so il so lumin� s'un�s


com'ta spi�lis, in ta n�uf susist�nsis[343]
ma par sempri'l resta un, com'chi d�s.

E s� j�'l ven, fin a l'�ltimi pot�nsis,


d'�t in �t, p� e p� d�bul dovent�nt,
faz�nt doma p�suli conting�nsis;[344]

e chisti conting�nsis a son chel tant


di che robis gener�dis cal prod�s,
cun sim�nsa o sensa, il cjel zir�nt.

La so cera e di chej ca'i da infl�s[345]


sempri no'� la stesa, ma lo stes sot'l sen
dal ideal s'j�t che p� o mancu'a stral�s.[346]

A sus�it propit par chel che'l stes l�n,


d'un tipo, al dedi mi�j o pezu frut�n;
e che vu'i nas�is[347] cun p� o mancu'nz�n.

S'a la cera a punt�n ghi vegn�s dat man


e s'al fos'l cjel la so virt�t suprema
la lus dal sigjl s'jodar�s da lont�n;

ma'u ch� la natura a'a'l stes problema


che tanti voltis a la un artista
part�t a l'art ma cun man ca ghi trema.

Per� se'l vif am�u a la clara vista


da la prin' virt�t a disp�n e'a segna,
duta la perfesi�n u ch� a cu�sta.[348]

La cjera 'era s� stada fata degna


di pod�j ben riv� a la perfesi�n;
s� da la vergin riv�t l� chel cal regna:[349]

s� ch'j� i pol doma lod� la to opini�n,


che l'umana natura maj, coma l�u,
a no'a vut, ne maj var�, la perfesi�n.

Ad�s, s'j� u ch� i ti las�s bes�u,


�Duncja, coma l'�ria stu ch�[350] sensa par?'
di domand� a ti colar�s il c�u.

Ma par ca pari ben se ch'ad�s no par,


pensa com'che stu re a la reag�t
cuant che �Domanda pur,' ghi'� stat dit ben clar.[351]

Chist no'ai dit par tegn'ti di vej ben cap�t


ca l'era un re cal voleva'l sintim�nt
vej di pod�j'l just d�zi su ogni dir�t;

no pal gust di savej in cu�ncjus ca son


chej mot�us[352] ca s�, o se'l neces�ri'n se,
cul conting�nt, maj �vos d'un neces�ri a son;[353]

ne, si est dare primum motum esse,[354]


o se un semis�rcul maj vej'l pos
un triangul ca nol sedi ret'n s�.[355]

Al�r, se s� chi'ai dit, prin[356] o ad�s, ben t'j�s,


la real prudensa a l� chel j�di'mp�r[357]
che s� turb�t al veva i pens�js tos;

e s'al �maj'[358] i ti �lsis il to j�di clar,


ben t'jodar�s che dom'a si rifer�s
ai re, ca son t�ncjus, ma un bon l� rar.

Cun sta distinsi�n il me d�zi cap�s;


cuss� ti pos ritegni se chi ti cros
d'Ad�m e di chel che godi ni fa[359], j�'i d�s.

E che chist ai to pi�'l sedi'un toc di plomp gros[360]


par fati z� a plan e sta tant at�nt
di chel s� e di chel no che tu no t'j�s:

pars'ch'un p� stupit si lu cjata a stent


che di s�'l d�zi o'l no sensa distinsi�n[361]
roba che maj no var�s da fa la zent;

pars'ca sus�it che la nustra opini�n


a ven ple�da ta la banda sbali�da
s� ch'afi�t e'ntel�t spes le�s a son.[362]

P� e p� da la riva a si sbanda,
che maj nol torna com'prin di v�jsi mov�t,
chel che di pescj� pal ver nol sa av�nda.[363]

Tantis a son li provis, e prima di dut


Parmenide, Mel�s, e Bris[364]e altris
che di z�--ma'ndul�?--nis�n l'era maj pas�t:

s� pur Sabelio e Ario[365] e i st�pis


ch'a li scrit�ris '�rin coma spadis
ch'j�di 'fan stuartis li musis dretis.

Ca no s�din li zens masa sig�ris


tal da jud�si, com'chel tal cal stima
li pan�lis prin ca s�din mad�ris:

ch'jod�t j� i'ai dur�nt dut l'unvi�r prima


che'l ros�r ch'al par�va spin�us e brut,
p� tars in b�cuj vi�rzisi, e coma!

E'un bat�l dret e r�pit jod�t


i'ai cori tal mar dur�nt dut'l so cjam�n,
e vis�n dal puart--�co j� ca l� zut!
Ca no crodi siora Berta o'l si�r Mart�n,
tal j�di un rob� e n'altri ufr�,
di sav�j se cal sar�'l jud�si div�n;

che un'l pol z�'n s�, e l'altri'n j�'l pol z�.

Parad�s Cjant Cuatordic�sin

Dal centro dal sercli, o dal sercli al so c�u


a s'j�t ca m�uf l'aga ta'un vas rot�nt,
se l'urt al ven da dentri o dal di f�u:

la me mins a'a propit a colp tegn�t cont


di se che j�'i d�s, s� ch'ap�na d�tis
che santi'monisi�ns di Tom�s al mont,

�co dovent� do robis similis,[366]


il so disc�ri e chel di Beatr�s,
che, dop'di luj, tac�t a'a cun sti per�ulis:

"A chist ghi plasar�s, ma no vi lu d�s,


ne a v�us e nencja encjam� pens�nt,[367]
d'j�di di n'altra veret�t la rad�s.

Diz�ighi se la lus ca'nflor�s s� tant


la vustra sostansa, cun vu'a restar�,
com'ca'�, taj secuj ca ni stan dav�nt;

e diz�it coma, se cuss� restar�


dopo chi sar�js vis�bij rif�s,[368]
puc a puc a no vi imbarlumir�."

Coma, da nova content�sa part�s,


ogni tant chej che in ziru a b�lin
cjant�nt fu�rt p� vita 'ghi dan ai so �s,

cuss� al pre�[369], ch'at�ns stas ghi �rin,


i s�rclis sans a colp mostr�t p� legr�a
tal so dols cjant� e bal� a v�vin.

Chel che ch� di mur� 'la p�cja v�ja


par z� a vivi la s�, l� maj 'la god�t
chel bi�l fresc�t da la eterna ploja.[370]

Chel un e doj e tre che sempri 'la viv�t[371]


e che sempri'l regna'n tre e'n doj e'n un,
maj circoscr�t ma pur'l circoscr�f dut,

tre voltis cjant�t l'era da ogni un


di chej spiris cun tanta melodia
che just regal 'sar�s pal merit d'ogn�n.

E sint�t i'ai j� na v�us che dal p� lustri'a


vegn�va dal sircul min�u dut modesta,
com'ch�, forsi, dal �nzul a Maria,

rispundi: "Fin ca durar� la fiesta


in tal parad�s, tant il nustri am�u
at�r'l spandar� na lus coma chista.

La so clar�sa dav�u ghi st� a l'ard�u;


l'ard�u a la visi�n, e che a'� tanta
com'che di grasia an d� il so val�u.[372]

Coma che la cjar gloriosa e santa


sar� rivist�da, la nustra persona
tant mi�j sar� par si �si duta cuanta;[373]

pars� ca cresar� se ca ghi dona


di grasia lumin�sa il pi grant ben,
lus ch'a j�di luj a mi condisi�na;

tal cresi, sta visi�n a l�sa un clar sen,


e l'ard�u ca'mp�a al va cuss� cres�nt,
faz�nt cresi pur'l raj che da chel al ven.

Ma tal coma il cjarb�n che flama al rint,


e che di ch� l�'l so splend�u p� grant,
s� che la so 'par�nsa nol va pierd�nt,

cuss� stu luz�u ca n'ingl�sa dut cuant,


tal j�di da la cjar'l sar� super�t,
ch'encjam� sot cjera a'� stu ist�nt;

ma di barlumi�ris non var�n af�t,


pars'che i organs dal cuarp a saran fu�rs
a dut se che di dil�t ni sar� dat."

Di chist a si son prons tegn�s e necu�rs


tant l'un che l'altri coru, "�men" diz�nt!
desid�ri cuss� mostr�nt paj so cuarps mu�rs;[374]

pa li m�ris[375], e no forsi par l�u vol�nt,


e paj p�ris e chej che ben ghi vol�vin
prin d'ot�gni stu eterno aspi�t luz�nt.

�co che'nt�r, par dut comp�j, 'jod�vin


un lustri n�si p'int�ns di chel ca l'era
che'i so rajs ta l'oriz�nt dut'splend�vin.

E coma ch'al tac� di prima sera


la su tal cjel a s'j�din robis n�vis
s� che la vista 'par e no par vera,

a mi'a par�t l� che altri animis


ta n'altri ziru j�di a si f�vin
al di f�u da li prin' circonfer�nsis.

O sfavil� dal Spirt Sant, vero lum�n!,


com'ch'a j�di, incandes�nt, i'ai prov�t
cuj me vuj che, dom�s, no lu sufr�vin![376]
Ma Beatr�s, bi�la e rid�nt, si'a mostr�t
dav�nt di me, che tra ches chi vev'jod�t
par no vej la mins segu�t, 'ndav�u i'ai las�t.[377]

I me vuj 'l�r'an di n�uf[378] vut la virt�t


d'als�si, e jod�t mi soj trasport�t
bes�u cun ic ta na p� alta sal�t.[379]

Mi soj ben necu�rt ch'i'eri p�'n alt riv�t


pal ridi, com'f�uc color�t, da la stela,
che p� ros dal solit mi'era some�t.

Cun dut il me c�u e cun che per�ula


che dentri ducju'i vin, Diu osan�t
i'ai par vej vut sta grasia nova e bi�la.

Tal me spirt no si vev'encjam� rinfreid�t


il col�u dal me laud�, che sav�t
i'ai che, dal j�di, luj lu vev'apres�t;

ch� cun'un grant l�zi di rub�n'ntinz�t


tal mi�s di doj rajs jod�t i'ai doj luz�us,
ch'i'ai dit: "O Eli�s com'ch'in l�u ti s'j�t dut!" [380]

Com ch'j�di si fa, cun punt�ns luminous


p�suj'e grancj', blancjastra fra i polos dal mont
Galasia, ca si gr�tin'l cjaf �mis famous,[381]

cuss� costel�s chej rajs tal prof�nt


di Mars a f�vin il vener�bil sen[382]
ca un�sin i cuadr�ns ta'un rot�nt.

Ch� p� fuart'� la memoria ma dal inz�n;


pars� che'n ta che cr�us al lamp�va Crist
s� ch'j� no saj cjat� f�u un es�mpli d�n;

ma chel cal cjoj su la so cr�us e'l segu�s Crist,


mi scusar� par chel ch'j�'i no pol d�zi e'i t�s,
ben jod�nt ta dut chel luz�u balen� Crist.

Da'un bras a l'altri e fra'l p� alt e'l p� bas[383]


un sintil� s'jod�va di gjugjul�tis,
p� di dut tal so un�si e tal trap�s:

cuss� a s'j�din, dr�tis e stu�rtis,


sv�ltis e str�chis, rifaz�nt la vista,
duti che rob�tis che, l�ngis e c�rtis,

tal raj si m�vin, cu li cuals si lista


spes l'ombr�na[384] che, pa la so protesi�n
cun inz�n e art a ot�n a pusta.

E com'che giga[385] o arpa, cu la tension


di tanti cu�rdis tintin� dols ghi cr�jn
a chel che ben nol cap�s la so funsi�n,

cuss� da li l�s ca mi si mostr�vin


da la cr�us'l vegn�va'l sun di na cans�n
ca ni estasi�va, sensa cap� l'�n.

Ca'ntend�va tant lod�'i cap�vi ben�n,


ch'a mi "Risur�s' e "Vins" mi vegn�vin
com'a chel cal sint ma di cap� no l� bon.

Chisti melod�s tant gust a mi d�vin


che fin chel moment l� n�ja di n�ja
'veva v�ncs tant dols che s� le�t mi v�vin.

A par�va chista s� granda v�ja


da posp�ni il plas�j di chej vuj[386] bi�j
mir�nt taj cuaj dutl' rest si rid�s'n n�ja;

ma chej ch'j�din che chiscju sigij mi�j


a fan ogni biel�sa p�'n s� chi z�n,
e ch'j� no mi'eri'ncjam� volt�t a chej,

di chel chi mi ac�si par scus�mi a p�sin


scus�mi[387], jod�nt che j� i d�s il ver;
pars'che'l plas�j no la ch�'l so cunf�n,

ma zint in s� si fa p� e p� sinc�r.[388]

Parad�s Cjant Cuindic�sin

La benevula volont�t ta la cual


sempri si d�sfa l'am�u che dret'l suspira
coma la cupidit�t ta che[389] dal mal,

in silensio'a met�t che dols lira,[390]


cuss� che taz�t'an che santi cuardis
che la destra[391] dal cjel a mola e tira.

Cuant maj a sar�ni al bon pre� sordis


che sostansis che par dami cor�gju
di f�ighi dom�ndis sid�nis son st�dis?

A l� un ben[392] che sensa fin a ghi planzi s�


chel che, par am�u di robis ch'et�rnis
no son, il vero am�u al buta j�.

Coma ta li n�s cuj�tis e puris


r�pit s'j�t un fogh�t ogni tant
che'l vuli al m�uf ta che pl�cidi seris,

e'a par stela che'l so post a sta cambi�nt,


sa no fos che par ind� ca s'imp�ja
dut l� comp�j e chel'l dura'un ist�nt;

cuss� dal bras ch'a destra'l para via,


ai pi� di che cr�us la cor�t un astro
da la costelasi�n bril�nt di gloria;

sta gj�ma a no'a las�t il so nastro


ma pa la strica radial si'a mov�t,
some�nt f�uc dav�u dal alab�stro:

cul stes spirt[393] l'era'l spirt d'Anch�s dav�nt vegn�t,


se fede i vin ta la nustra mi�j musa,
cuant che'n Elisio dal f� si'a necuarz�t.[394]

"O sanguis meus, o superinfusa


gratia Dei, sicut tibi cui
bis unquam coeli ianua reclusa?" [395]

Cuss�'l lum�n, ch'j� volt�t mi soj a luj;


e'i me vuj son dopo zus a Beatr�s,
che, zint ch� e l�, 'mbacuch�t mi'an i vuj;

ch'ard�vin s� rid�nt i vuj di Beatr�s


ca pareva che'i mes tocj�t 'v�sin'l font
da la me grasia e dal me parad�s.

Al�r, tal j�di e tal sinti gjoc�nt,


si'a met�t stu spirit a cont� robis
ch'j�'i no'ai cap�t pal so parl� prof�nt;

intind�t no la di d�zmi robi scuris,


ma ghi'a tocj�t, par via che'l so conc�t
tant p� alt l'era dal cap� daj �mis.

E cuant che l'arco dal so ruv�nt afi�t


sfog�t si'era, che'l so parl� l� j� vegn�t
vis�n di l� cal taca'l nustri intel�t,

chistu l� stat chel ch'i'ai par prin comprend�t:


"Che bened�t ti sedis Tu, triun e un,
par v�ighi a la siminsa me s� ben tind�t!"

E a la segu�t: "Un bi�l e lont�n diz�n


che vegn�t mi veva tal l�zi'l libri grant[396]
che f�u nol lasa nis�n sen, ma nis�n,

cont�nt ti'as fat, fi�l me, ta stu luz�u, e tant,


da'nd� chi ti parli, da che stesa[397] 'sist�t
che l'�lis 'mplum�t ti'a par z�'n alt s� tant.

Che'n me'l to pens�j'l lus, ti par di vej cap�t,


da chel che prin[398] a l�, com'cal radi�a
dal'un il sinc e'l s�js, se ben l� cap�t;

par chel cuj chi soj e pars� ca ti som�a


p� viva la me flama no ti domandis,
di ogni altra tal splend�u di st'asembl�a.

E ti par just; ch�, p�suj e grancj', i spiris


di chista vita tal spieli a j�din,
tal cual, prin di pens�lu, il pens�j t'j�dis;[399]

ma pars'che dal am�u sant, ch'j�'i jot da vis�n


e no mi'� maj f�u di vuli e m'implen�s
di na voja dolsa, altris ghi godin,
cun buni per�ulis, sig�ris e fu�rtis,
il vol�j to cal suni e'l to desid�j,
ch'j�'i risp�nt par vol�j di altri l�gis!"

Volt�t mi soj a Beatr�s, che'l pens�j


me za'a sav�va e, rid�nt, un sen
mi'a fat che l'�lis ghi'a vi�rt al me vol�j.

Tac�t i'ai'l�r cuss�: "L'afi�t e'l sen,[400]


cuant ch'jod�t i vejs la prin'ecualit�t,
comp�js vi son stas d�s, ch'ogn�n ad�s'l ten,

ch�'l sol che �rdi vi'a fat e lumin�t


cul cjalt e cu la lus[401], in dut l� comp�j,
che chist a chel nol pol �si paragon�t.[402]

Ma voja e argum�nt 'nta'i mort�j,[403]


pa la raz�n ca vi'� manifesta,
�lis da li stesis plumis no �sin maj;

j�, duncja, chi soj mortal, i sint chista


disegualit�t, e par chel i ringrasi�j
cul me c�u par chista paterna fi�sta.

E al�ra, top�s bi�l, ti suplich�j,


te che chistu presi�us gjoj�l t'ing�mis,
di d�zmi'l to n�n--�co'l me desid�j."

"Cont�nt di v�jti fra li me ram�sis[404]


i soj belz� stat; j�'i soj la to rad�s":
tacat 'la cuss� a li me per�ulis.

E p� 'ncjam�'la dit: "Chel dal cual si d�s


che'l to n�n'l vegni, e che sent'�js e p�
zir�t 'la il mont ta la prima curn�s,

il to bis�vul a l'�ra e me f�:


propit ben 'zar�s se la so fad�ja
lungja[405] cul to fa ti ves da scurt�ighi.

Florensa dentri ta la mura vecja,


da'nd� ca cjoj'ncjam� la ters'e la nona,[406]
viv�va moderada e sensa pecja.[407]

Cjaden�ta no veva ne corona,


ne c�tulis orn�dis ne sint�ra
che'l vuli 'fes tir� p� da la persona.

No ghi f�vin, nas�nt, encjam� p�ura


li fijs al pari; ch�'l timp e li d�tis
no'erin'ncjam� f�u d'ogni misura.[408]

Non d'era cj�sis di fam�a vu�jtis;[409]


no l'era'ncjam� riv�t Sardanap�l[410]
a mostr� se ca si fa ta li cj�maris.[411]

Encjam� no l'era vins�t Montem�l


dal vustri Usielat�u che com'vins�t
tal z�'n s�, cuss� al sar� tal so cal.[412]

Cun sint�ra di cor�n e vu�s i'ai jod�t


Bellincjon Berti, e sensa truc f�si av�nt
la so femina, ch'era natural in dut;[413]

Chej dal Nerli e dal Vecju l� dav�nt


i jod�vi, cont�ns, cun pi�l scuj�rta,
e li so feminis ca fil�vin cjant�nt.[414]

Furtun�dis l�u! ch'ogn�n'era certa


di vign� l� soter�da[415], e nis�na
pa la Fransa, era l� tal j�t des�rta.[416]

Una 'tind�va'l nini ta la cuna


e cul ninan�na lu consol�va,
che paj genit�us'nd�'n d'�ria roba p� buna?

Che altra'nvensi, mentri ca fil�va,


fi�bis daj Troj�ns a la so fam�a
--e pur di Fiesul e Roma--ghi cont�va.

Ta chej timps 'sar�s stada na marav�a


na Cjangh�la o un Lapo Saltar�l
com'ch'ad�s'l sar�s Cincin�t o Corn�a.[417]

Ta'un cuss� ripos�t e ta'un cuss� bi�l


vivi di citad�ns e ta'un so Cristi�n
ambient ch'al�ra l'era chistu ost�l,

Maria mi'a dat, clam�da dal sig� san;[418]


e ta chel antic Batist�ri[419] vustri
fat i soj stat Cjasagu�da e Cristi�n.

Mor�nt mi'era fradi, e Eliseo n'altri;


la me femina'era da Val di Pat,[420]
e da la'l ven il n�n di Alighi�ri.

I'ai dopo segu�t l'imperat�u Cor�t;[421]


E pa li me operis la vut la grasia
di rocogn�s'mi, e cavalier mi'a fat.

Dav�u ghi soj zut cuntra la malisia


da la l�s di chel popul cal usurp�a
par colpa daj past�us[422], la vustra gjust�sia.

Da che zent�ja--�se marav�a?--


dal mont fals i soj stat al�r disle�t
che par am�u so tant'�nimis al pl�a;

e dal mart�ri a sta pas i soj riv�t.

Parad�s Cjant Sedic�sin

O nobilit�t dal nustri sanc, se tu puar�t


la zent z� s� tant in gloria i ti fas
ca j� ind� che flap l�'l nustri afi�t,

na marav�a maj no ti mi sar�s;


pars'che l� che maj l�'l nustri 'pet�t svi�t,
tal cjel i d�s, gloria i'ai sint�t, e pas.[423]

Ti sos tu com'un mant ca si ten prest scurt�t


ch�, sa no si lu slungja'un puc di d�'n d�,
cu li fu�rfis a lu ten'l timp ben taj�t.

Cul "vu" [424] che par prin 'vin jod�t Roma sufr�,
e che la so fam�a no'a p� tant us�t,
al�ra i'ai di n�uf scuminsi�t a part�;

ma Beatr�s, ca no mi vev'maj las�t,


rid�nt, a par�va che ca vev'tos�t
al prin fal di Ginevra, com'che scrit '� stat.[425]

"Vu'i s�is me pari," a d�zi mi soj met�t;


"Vu mi d�is di parl� gran cunfid�nsa;
vu'i mi tegn�is alt, s� ch'j�'i soj p� ch'j�'n dut.

La me mins a got s� tant di se stesa,


e dapard�t di content�sa s'implen�s,
e a no si rompi di tanta 'legr�sa.

Al�r, bon pari, i vu�j chi mi diz�dis


cuj ch'�rin i vustri v�cjus, e com'che'i �js
a erin ta'i vustri prins m�is e d�s.[426]

Dal pior�r di San Zuan s'ese chi pens�js?[427]


com' l'�ria 'l�ra? E li zens cuj ch'�rin
l� di p� grant merit, si vi recuard�js?"

Com'ch'al sofl� dal vint �rdi p� ben'jod�n


la flama dal cjarb�n, jod�t i'ai che'u l�
al me dols d�zi p�'l luz�va'l lum�n;

e com'ch'ai me vuj si fev'la lus p� bi�la,


cussi cun vous Oh cuss� bi�la e dolsa,
ma no cun chista moderna fav�la,[428]

mi'a dit: "Dal d� dal prin �Ave,' com'si sa,


che dal so part me mari, ca'� santa,
cun me liber�t si'a da la gravid�nsa,

al so Le�n ben sincs�nt'e sincu�nta


e trenta voltis l� vegn�t chistu f�uc
a'nflame�si di n�uf sot ogni so planta.[429]

J� e i me anten�s nas�s[430] i sin tal l�uc


indul� cal scum�nsa il ultin sest[431]
par chel ch'ogni �n'l cor tal vustri z�uc.

Chist basta sinti daj vecjus, zent di sest;


cuj ch'�rin e da'nd� che vegn�s �rin
a l� mi�j'l t�zi che'l disc�ri on�st.[432]
Ducju chej che, che volta, ch� pod�vin
�rmis part� fra Mart e il Batista[433],
il cuint '�rin di chej ch'ad�s ch� v�vin.

ma la citadinansa, ca'e'd�s mista,


di Cjamps, di Certaldus e, s�, di Fegh�n,
a'era pura fin al ultin artista.[434]

Oh cuant ca sar�s mi�j �sighi vis�n


da li zens ch'j�'i d�s, e a la Gal�sa
e al Trespi�n di vej il vustri cunf�n,

che dentri v�jlis e soport� la spusa


dal contad�n di Guigli�n e di Signa,
che'l vuli par barat� sempri'l g�sa![435]

Sa no ghi fos stada a S�zar madrigna


che zent che tant mi�j da cur�'l mont 'var�s
e com'mari al f� �s'ghi benigna,

un tal[436], fat fiorent�n, al cambia'e smercja'd�s,


invensi di z� dret l� daj Similf�ns,
elemosin�nt, com'i so avos puar�s;

Montemurlo'l sar�s encjam� daj Cons;


sar�sin i Sercuj sot'l plev�n d'Ac�n,
e forsi in Valdigr�f i Bondajm�ns.[437]

L'infl�s di zens n�vis'l cr�a confusion


e chist l� sempri'un mal pa li contr�dis,[438]
com'che mal ghi ven a un ca l� mangj�n;

un toru svu�rp a col� p� svelt t'lu j�dis


che n'agnela svuarba, e spes a taja
di p� e tant mi�j una che sinc spadis.

Se tu ti vuardis Luni e Urbisalia


com'ca son zudis, e coma ca zar�n
dav�u di l�u Chiusi e Sinigalia,[439]

di sinti com'che li stirpis a disf�si'a van


no ti sar� ne roba nova ne dura
cuant ca'� clar ch'encja li sit�s na fin a'an.

ca m�ri dut a � roba sigura,


e vualtris pur, ma la mu�rt'n cualchid�na[440]
ben a si plata; ma la vita puc'a dura.

E com'che'l zir� dal cjel da la luna


sempri'l cuj�rs e'l discuj�rs li spi�gjs,
cuss� a Firense ghi fa la furtuna:

par chel un no la di fasi marav�js


s'j� a parl�'i mi met daj als Fiorent�ns
ca'an li so gran l�dis tal timp plat�dis.

Jod�t i'ai j�'i Ugos e'i Catel�ns,


i Fil�ps, i Grecs, i Orm�ns e'i Alber�cs,
z�'n tal cal�, ma il�stris citad�ns;[441]

e di chej'n daj jod�s, tant grancj' che antics,


cun chel da la San�la, chel da l'Arga,
e Soldani�rs e Ard�ngas e Bost�cs.

La di che pu�rta ch'ad�s a'� carga


di cuss� tanta cativ�ria in dut,
ca'nfondar� sta barcja[442] di m�j s� carga,

I Revign�ns '�rin, da'nd� che vegn�t


l�'l cont Guido e ducju chej che'l n�n
di Beluncj�n a'an in s�guit otegn�t.[443]

Chej che da la Presa a sav�vin za ben�n


coma govern�, e chel dal Galig�j
z� di �ru a v�vin il p�mul dal so n�n.[444]

La strica dal Gris[445] �ra granda as�j,


com'pur i Sach�s, Z�ucs, Fif�ns e Bar�s
e Gj�j e chej che ros 'dovent�vin pal staj.[446]

La s�cja che cresi 'veva fat i Calf�s


era z� biel'e grosa, e z� magistr�s
a �rin i S�sios e i Arig�s.

Oh cuant ben ch'jod�t i'ai chej stas disf�s


da la so rog�nsa! E li b�lis d'oru[447]
flur� f�vin Firense in ducj'i so gran f�s.

Cuss� f�vin i paris di chej che di oru,


cuant che la vustra glisia'l vescul no veva,
gr�s si son fas sint�s a consist�ru.[448]

Che rasa di zent 'rog�nta che belva


a'� cun chel cal scj�mpa, ma'a chel ch'j�di ghi fa'l dint,
o'l tacu�n, na pior�ta a fasi j�di a va,

se pur zent�ta, za si zev'ingrand�nt;


chist no ghi zeva dret a Bert�n Don�t,
che'l misi�r a la chej[449] dopo fat par�nt.

Belz� a l'era'l campos�c tal mercj�t,


da Fi�sul vegn�t, e belz� a l'era
un bon citad�n Gjuda, e l'Infang�t.

I d�s na roba 'ncred�bil ma vera:


tal sircul di mi�s si'entrava pa na puarta
ca cjol�va'l n�n da chej da la Pera.[450]

Ogn�n che la bi�l'ins�gna al parta


dal gran bar�n, cun che stima e n�n
ch'a recuard� il d� di San Tom�s ni parta,

da luj t�tul e patrimoni cjols a son;


encja se cul popul vu�j si ten unit
chel ca la cun f�sa orn�da ben�n.[451]
Gualti�rs e Import�ns za 'st�vin pul�t;
e'l Borc encjam� pi cuj�t'l sar�s
se'l bac�n di cers vis�ns[452] nol v�s sub�t.

La cj�sa ca'a caus�t il vustri pl�nzi e sigh�s


pal just dispr�s che caus�t vi'a la mu�rt,
e part�t vi'a al scunfu�rt chi v�js ad�s,

onor�da a era, sensa tu�rt:


O Bonbelm�nt, se mal ch'a scjamp� ti'as fat
da li so n�sis par cjat� t'altri bras cunfu�rt![453]

Scont�ns son tancjus che'l cjel 'var�sin lod�t


se Diu a Ema ti v�s conced�t
cuant che par prin in sit�t ti'�ris riv�t.

Ma'a che s�ma di pi�ra[454] ghi'a convegn�t


--che ca vuarda'l punt--che Firense a fin�s
che p�s che par un bel puc a veva vut.

Cun chisti zens e cun l�u pur cun altris,


ta sta calma Firense i vev'jod�t
che raz�n no veva di spandi l�grimis:

cun sti zens d'j�di la Gloria i'ai pod�t


dal so p�pul, e just, tant che'l so gilio
maj no l'era cul cul in s� stat met�t,

ne maj l'era dovent�t ros, stu gilio.[455]

Parad�s Cjant Dizisiet�sin

Com'chel zut a Climen�, sig�r vol�nt


�si di se che da n'altri'l veva sint�t,
che pur vu�j il pari al f� di d� tant no si sint;[456]

tal i'eri j�, e'i �ri s� stat sint�t


da Beatr�s e pur da chel sant lum�n
che prin par me dal so post si vev'mov�t.

Par chel ic "�co, fa che ben a l�zin


i to desid�js," mi'a dit, " s� che chiscjus
ben segn�s tal so flame� a v�gnin,

ch�, se'i to pens�js za i cognos�n ducjus,


il to parl� lo stes ti ten abitu�t
a dizi �I'ai s�it' cuant che'i l�vris ti'as s�s."

O anten�t me che tant i ti tens lev�t


che com'che ta'un tri�ngul li mins ter�nis
doj �nguj vi�rs no'an maj cjat�t,[457]

cuss� tu'i t'j�s li robis conting�ntis


prin che'n s� a s�din, ben mir�nt il punt
ch'al stes timp d�tis al j�t li �pochis;

cuant che cun Virgilio i'eri, punt par punt,


s� pal mont che li animis al cura,
e pur cuant che j�'i z�vin ta mont defunt,[458]

d�t mi'era stat da la me vita futura


roba seria, ma ch'a ogni violenta
sc�sa ic a si var�s tegn�t dura.

Par chel sar�s la me v�ja contenta


di sav�j se che'l c�su mi ten vis�n;
ch'un folc ca s'j�t riv� di fa mal'l stenta."

Cuss� ghi'ai d�t al�r a chel stes lum�n


che prin mi vev'parl�t; e com'ca'a vol�t
Beatr�s li me v�js a si aver�vin.

No cun stupid�dis, che'l mont pagan, dut,


inviscj� si las�va prin che l'Agn�l
paj pecj�s dal mont a mur� l'era zut,

ma cun per�ulis claris e cun bi�l


Lat�n pr�cis d�t mi'a chel am�u paterno,[459]
che'nglus�t a l'era tal so ridi bi�l:

"La contingensa, che f�u dal cuaderno


da la vustra materia a no si spant,
ben jod�da a'� dal vuli eterno:

necesaria 'no va par chel dovent�nt,


com'ca no va dal vul'nd� ca si spi�la
na n�f che la cur�nt a sta j� part�nt.[460]

Da l�, cuss� com'ca ven ta l'or�la


la musica dolsa dal organo, mi ven
tal vuli il dis�n da la to tela,[461]

com'ch'esili�t l'era stat Ip�lit d'At�n


par causa da la so crud�l madrigna,[462]
a ti pur z� f�u di Firense ti convi�n.

Chist a si v�u e za'a si s'impegna,


e prest'l sar� fat da chel ca ghi pensa
l�'nd� ch'a barat� Crist dut'l d� si s'impegna.[463]

La colpa dav�u ghi zar�, com'si sa,


a la banda urt�da, ma la vendeta
a mostrar� il ver ca la dispensa.

Ti lasar�s ogni roba, puar�ta,


che p� a ti plas; e chist'� la frecja
che l'arco dal esilio par prin'l sa�ta.

T'jodar�s cuant ch'am�r ti sar�'n bocja


il pan d'altris, e cuant ca sar�n duris
da scal� li scjalis cuant ca tocja.
E chel che p� ti pesar� ta li spalis
a sar� che compagnia, bruta e trista,
chi ti zar�s a cjat� ta che cjeris;

sta mata di zent, sensa Diu e'ngr�ta,


ti si far� cuntra; ma dopo, e no tant,
a vara ic--no tu--la musa rota.

La so bestialit�t 'zar� ben mostr�nt


sta marm�ja; s� che par te sar� mi�j
da stu bac�n �siti tegn�t dist�nt.

Il prin rifugjo chi to pod'r�s vej


il benvol�j al sar� dal grant Lambart,[464]
che'n ta la scjala'l parta'l p� sant[465] daj usi�j;

che di te a var� un s� grant riguart


che tra'l fa e'l domand�, fra di vualtris
prin'l sar� chel che cuj altris l� p�'n rit�rt.[466]

Cun luj t'jodar�s chel[467] che, nas�nt, tr�cis


'la vut--e bunis--da che stela fuarta,[468]
che tal mont lu far�n fa grandi robis.

I no saj se la zent si e za necu�rta


che za par n�uf �js, ta la so z�vin et�t,
at�r di luj sti r�dis[469] ghi'an fat scorta;

ma prin che'l Guasc l'alt Rico'l vedi'ngan�t,


sint�lis s'jodar�n da la so virt�t[470]
pal dispr�s paj sfu�rs e b�s belz� mostr�t.

Cuant che da li so magnificensis sav�t


si var�, al�r n�ncja i so nem�s
di luj tegn'si da tabaj� pod'r�n dal dut.

Ta li so mans a'� mi�j chi ti ti m�tis;


luj'l sar� causa di tancju sestam�ns,
condisi�ns cambi�nt par z�ns si�ris e pu�ris.

E'i ti tegnar�s scrit in ta la mins


di luj, sens'd�z'lu"; e dit 'la robis
incredibilis a chej ch'erin pres�ns.

E dop'la d�t: "Fiol me,'d�s tu ti cap�s


chel ca ti'� stat dit; �co li ins�dijs
ca ti vegnar�n entri pus �js mostr�dis.

Ma'i no vu�j che'i to paes�ns t'invidi�js,


che tant a si slungjar� la to vita
p�'n l� dal cast�gu da li so cativ�ris.[471]

Dop'che, taz�nt, chista anima santa


da t�si mostr�t a veva di vej fin�t
la tela che da me ghi'era stat data,

tac�t j� i'ai, com'un che plen di dubit,


cons�j ghi domanda a na persona
che tant ghi pl�s e che dut a ten cap�t:[472]

"Ben i'j�t, pari me, com'ca si spir�na


il timp vi�rs di me par t�gn'mi ben zve�t,
che p�zu a'� par un ca si band�na;[473]

al�r dal ocor�nt mi tegn'r�j arm�t


s� che se'l post che p� mi pl�s cjolt mi ven,
f�u d'altris pal me rim� no vegn'r�j but�t.

J� tal mont che di amar�sis l� plen


e tal mont che'ns�ma'la'l bi�l gjard�n
che paj vuj di Beatr�s jod�t i'ai, e ben,

e dop'ta chej poscj' als che s� tant a l�zin


sav�t i'ai chist e chel che se da cont� i ves,
di sav�u fu�rt tancjus lu cjatar�sin;

E s'j� al ver di �si timid�t i var�s,


da chej i no vegnar�s maj recuard�t
ch'ant�c jodar�n il timp chi viv�n ad�s." [474]

La lus rid�nt ca'nglus�va'l me anten�t,


presi�us gjoj�l, a sfavil� si'a met�t
com'un raj dal soreli ta'un spi�li dor�t;

e chistu 'la dit: "Dom'un c�u ca l� brut


par vej di se o d'altris vergogna
al volar� che tu ti t�zis dal dut.[475]

Lo stes, na volta net�da la fogna,


va a mostr�ighi a ducjus [476]la to vision,
e ca si gratin pur chej ch'an na rogna.

Che se'nsindi�sa'sar� la so lesi�n


al prin boc�n, un bi�l puc di nutrim�nt
'lasar� na volta diger�da ben�n.

La to v�us a far� propit coma'l vint


ch'a li p� alti puntis a ghi d� frust�dis
e a t� on�u e riconosim�nt.

Ma mostradis ti son ta chisti rodis,


tal alt mont e ta la val dolorosa
encj'�nimis par gran'robis famosis,

che'l spirt di chel cal sint a nol riposa


ne maj si ferma su es�mpli cal sedi
puc cognos�t o plat�t ta na busa,

o che, par altri, ris�lt a nol f�di.

Parad�s Cjant Dicjot�sin

Dal so verbo si godeva lumin�us


chel spi�li be�t, e j� i stevi gust�nt
il me, temper�nt dut'l dols cul sindi�us;[477]

e che fi�la ch'a Diu mi steva men�nt


a'a d�t: "Cambia pens�j; pensa che vis�n
j�'i soj di chel[478] che'i maj'l va liber�nt."

Volt�t mi soj cuj vuj ca mi luz�vin


vi�rs la bi�la v�us dal me cunfu�rt,
e'i t�s dal ben che chej vuj sans mi vol�vin;

no pars� che dal me parl� mi fidi dom'in part,


ma pa la mins ca pol fa doma chel tant
se p� ch'jud�da no ven dal alt, e fu�rt.

Di chel moment, cuant ch'ic i stevi vuard�nt,


dom'chist i pol d�zi, che il me afi�t
l�bar l'era d'ogn'altra voja, dut cuant,

fin che il plas�j eterno, che dir�t


al luz�va in Beatr�s, su me pur
a si riflet�va dal so bi�l aspi�t.

Al�r, cu la lus di un ridi bi�l e pur,


ic dit mi'a: "V�ltiti e scolta;
di parad�s al di f�u daj me vuj an de pur." [479]

Com'che u ch� a si jot cualchi volta


la voja che' tal j�di, sa � tanta,
da ic a ven duta l'anima cjolta,

cussi, tal sflame� da la lus santa


che volt� mi'a fat, la so[480] brama jod�t
i'ai che di parl�mi an veva tanta.

E la tac�t: "Chi s� chi ti sos vegn�t,


in ta stu �rbul cal vif dal ins�ma,
che maj no si sfu�a e che sempri'l fa frut,

i spirs a son be�s, che la j�, prima


da vign� tal cj�l a erin ogn�n famous,
tant da vej da li m�sis granda stima.

E al�r vuarda ben ta'i bras di sta cr�us:


chel chi minsonar�j, l�'l far� chel �t
che ta na nula'l fal'l so lamp[481] lumin�us."

Pa la so cr�us jod�t i'ai un luz�u tir�t


dal n�n Gjosu�, ap�na'p�n minson�t;
che'i no saj se'l d�zi l'era prin dal fat.

E cuant che Macabeo l� stat nomin�t


�co n'altri[482] cal vegn�va rodol�nt,
e dal godi l'era stu tr�tul anim�t.

Cussi par Carlo Magno e par l'Orl�nt,


doj ch'at�nt a la segu�t il me sgu�rt
com'vuli'l segu�s il so falc�n svual�nt.[483]
Dop'la 'tir�t Gulielmo e Reno�rt
e encja'l duca Gotfr�it la me vista
'nta che cr�us, coma pur Berto Guiscart.[484]

Al�r, cu l'altris'n motu ta sta pista,


mostrat mi'a l'anima ca mi vev'parl�t
cuant che cun ches tal cjant�'a er'artista.

A la me destra mi soj al�r volt�t


a Beatr�s par j�di s'al me dov�j,
cun per�ula o cun sen, mi ves guid�t;

e jod�t i'ai i so vuj luz�ns e bi�j,


l�stris di legr�a, che il so aspi�t
i'altris'l vins�va e'l so �ltin par�j.[485]

E propit coma, par sinti p� dil�t


tal ben fa, l'omp di d� in d�, plan plan�n
a si necu�rs cal fila sempri p� dret,

cussi mi soj rind�t cont che l� chi'erin


dut'l cj�l cres�t al veva il so arc[486]
jod�nt chel mir�cul[487] chi vevi vis�n.

E com'ca si tramuta ta'un pisul arc


di timp na fruta in blanc, cunat che'n musa
a discarga da la so vergogna'l car'c,[488]

cussi ai me vuj, vint volt�t la musa,


l'er'l cand�u p� dols da la sesta stela[489]
che ta'un tic e tac ni veva fat di cjasa.

Jod�t i'ai ta che stela buna'e bi�la


il l�zi dal grant am�u che l� l'era
paj me vuj scriv�nt la nustra fav�la.[490]

E com'grus ca si �lsin da la cjera,


cuasi god�nt di d�zi ch'�rin pas�dis,
a cr�jn na tonda o altra schiera,

cuss�'nta li lus li santi creaturis


svual�nt a cjant�vin, e'a faz�vin
un D o'un I o'un L cu li so figuris.

Prima, cul so cjant� a si mov�vin;


dopo, dovent�nt un di chiscju diz�ns,
a stevin fers un puc e a taz�vin.

O divina Pegas�a[491] che'i nustr'inz�ns


par timp e timp ti fas che glori�us a restin,
e cun chej pur li nustri sit�s e regns,

'lumin�jmi di te, che spic a f�din


sti figuris com'ch'j� li'ai concep�dis:
che ta scju vers'l to pod�j ducjus'j�din!

Sinc voltis si�t si son al�r mostr�dis


vocals e conson�ntis; e not�t
i'ai sti pars coma ch'j� li'ai jod�dis.

�DILIGITE IUSTITIAM' ben oserv�t


i'ai se che par prin'era ch� pitur�t,
da QUI IUDICATIS TERRAM[492] seguit�t.

Tal EM dal cuint vocabul dut ordin�t


al steva ogni spirt, s� che Gjove stes
d'arz�nt al fas�va stu l�zi dor�t.

E p� lucis jod�t vign� j�'an i vuj mes


e poj�si tal colm dal EM, da ind�
che'l ben p� alt a lod�vin, dutis ches.[493]

Dopo, com'ch'al bati di na sclampa brus�da,


una nula si'j�t salt� f�u di fal�scjs
che paj vil�ns a'� roba furtun�da,

�co al�r il lamp� di mil lucis,


e p�, z�'n s� t'jod�vis, o tant o puc,
par vol�j di chel[494] ca li vev'impi�dis;

e cuant ch'ogni lum�n l'era zut tal so l�uc,


i'ai il cjaf e'l cu�l di n'acuila jod�t
vign� f�u dal diz�n ben clar di stu f�uc.

Il pit�u di dut chist, mestri no la maj vut;


ma mestri l� luj, e da luj a ven f�u
la virt�t ca informa[495] i n�s dapard�t.

I'altri be�s, che cont�ns ogn�n di l�u


'par�vin d'�si ta la M ingili�s,
puc'a puc pal usi�l jod�t si ghi'a'l c�u.[496]

O bi�la stela, cuanti gjemis chi ti'as


ca mi mostrin che la nustra gjust�sia
a ven da scju cj�los chi ti tens'ngjemas!

Par chel j� i pr�j la mins che in�si a


ghi da al motu to e virt�t che ben
a vuardi da'nd� che'l fun'l ven che'l to raj'l v�sia;[497]

si che n'altra volta'l mostri'l so disd�n


di dut chel barat� dentri dal templi[498]
che daj m�rtirs che fat lu v�vin l'era plen.

O sold�s sans dal cjel che j�'i contempli,


lot�it fu�rt par chej che la j� in cjera
pierd�s a son par via dal brut es�mpli!

Cu li spadis si fev'na volta gu�ra;


ma 'd�s 'la fan chej ch'al cj�li son at�fs
il pan[499] che'l bon Pari a nis�n maj'l si�ra.

Ma tu che doma par cancel�[500] ti scrifs,


pensa che Pieri e Pauli, che mu�rs a son
pal cjamp[501] chi ti gu�stis, a son'ncjam� v�fs.
Tu ti pos ben d�zi: "J�'i saj se ca � bon;
jo'i vu�j doma chel che bes�u 'la viv�t
e c'an pal saltus� martiri�t tal salon;

j� il pescjad�u no cogn�s, ne'l Paul�t.[502]

Parad�s Cjant Dicjanov�sin

Dav�nt di me 'jod�vi cu l'alis vi�rtis


il bi�l diz�n[503] che cun chel so godi grant
a f�vin l'�nimis u l� un�dis.

Ogn�n'a par�va un rub�n che tant


cun'un raj di sor�li ard�nt al stes
che ai me vuj si riflet�va bril�nt.

E chel che a cont� i mi met ad�s,


d�t no l� maj stat, ne scrit da vingj�stri,
ne d'invent�lu nis�n maj s'insumiar�s;

ch'jod�t i'ai e pur sint�t i'ai il rostri[504]


che al "j�" e al "me" a ghi da vous
invensi di us� il "me" e'l �nustri." [505]

E al�r: Par esi bon e gjudis�us,


esalt�t i soj j� ch� a che Gloria
che di p� no si pol �si desider�us;

e tal mont i'ai las�t la me memoria


buna, tant buna, ma che zens tristis
a l�din ma no segu�sin par nuja."

Cuss� dom'un cal�u di tanti boris


sinti si fa, com'che da tancju am�us
un sun s�u si sint�va da li so b�cis.[506]

E al�ra j�: "O sempriv�rs fl�us


dal eterno bon godi; che pur dom'un
some� mi f�js ducju i vustri od�us,

sodisf�it suspir�nt il me grant diz�n


che par cuss� tant timp mi'a las�t plen di fan,
che tal mont di cjoli no l� stat bon nis�n.

Jo'i saj ben che se'n cj�l ta n'altri re�n[507]


sempri a si spi�la il vol�j div�n,
puc'n vu a si rifl�t, e sensa vel�n.

Ben i sav�js chi mi ten pront e vis�n


par scoltavi; i sav�js cual ca l� chel
d�bit che'n mins nol v�u maj stami sid�n."

Coma un falcon cal ven f�u dal cjapi�l,[508]


al m�uf il cjaf e l'�lis al bat content,
gran voja mostr�nt e faz�nsi dut bi�l,

cuss� al f�si l'ai jod�t dut int�nt


stu sen, da grasia divina festegj�t
cun chel dols cjant� che la'n alt l� sempri pres�nt.

E 'la tac�t: "Chel che'l comp�s 'la slungj�t


fin al fin dal mont, e dentri di chel trat
il misteri�us e'l manifest 'la las�t,

no la'l so val�u pod�t las� s� stamp�t


dapard�t l'univers, che il so verbo,
infin�t, parz�ra di dut'l fos rest�t.

E a � par chel che il prin superbo[509]


che p� grant l'era d'ogni creatura,
crut l� col�t crod�nt di sav�j p� dal verbo;

e da chist s'j�t ch'ogni inferi�u natura


un v�s masa p�sul a'� par dut chel ben
sensa fin e che'n s� cun s�'l misura.[510]

Duncja la nustra vista, ch'al p� a ten


doma cualchid�n daj rajs da la mins
che dutis li robis dal mont a cont�n,

a no pol da se stesa tegni a mins


tant che'l so prins�pit[511] a no s'interna
tant p�'n l� daj nustri s�lis sintim�ns.

S� che in ta la gjust�sia eterna


il dis�rni cal ris�if[512] il vustri mont,
coma vuli tal mar, dentri a s'interna;

che, par tant che da la riva'l j�t'l font,


lont�n tal mar no lu j�t, ca l� lo stes
l�, ma plat�t'l ten il so �si profont.

Lustri no l�, sa nol ven dal seren stes


che maj si turba; ma l� 'nv�nsi dut scur,
o par pasi�n da la cjar o vel�n daj b�s.[513]

Ad�s che chel post profont ti sos sig�r


ca ti platava la gjustisia viva,
che fin a cap�la ti'era stat dur;

che chist ti diz�vis: �un al nas'n riva


dal Indus, ind� che nis�n'l da lesi�ns
su Crist, ne di luj a l�zi o scrivi al va;

e'l so vol�j e li so buni asi�ns,


par cuant che'l nustri razon�'l j�t,
sensa pecj�t tal d�zi o vivi a son.

Sensa fede o bati�zin al m�u: j�t--


pars�'l vegnia condan�t stu pu�r'on?[514]
'nd� �se la so colpa se luj nol crot?[515]
Cuj sotu tu da m�titi tal cjadre�n[516]
par gjudic� da mi�rs di m�js di lont�n,
che d'j�di nencja na cuarta'n l� no ti sos bon?

Chej che voja di z� tal sut�l a'an,


se guid�s da la scritura i no f�sis,
raz�ns di d�bit'n var�sin a plena man.

Oh nem�j da la cjera! Oh mins sgl�nfis![517]


La prima volont�t, ch'�'n s� tant buna,
e ca'�'l p� grant ben, sempri l� a'�, tal so post f�s.

Ogni roba'� justa se cun ic'� una:[518]


roba creada'l ben a se'a no tira,
ma ic, risplend�nt, a ogn�n lu dona." [519]

Com'che'nsima'l nit szual�nt a zira


dop'che la cic�gna'l past ghi'a dat ai f�js,
e com'che chel ca l� pas�t l'amira,

Cuss� si'a fat[520], e cuss� als�t i'ai li s�js,


la figura bened�ta, che l'�lis
moveva sburt�dis da tancju cons�js.

Atorot�r svual�nt a cjant�va: "Li n�tis


mes, a'� clar, ti fas fad�ja a cap�lis;
il pens�j di Diu pur'i no comprend�js." [521]

Al cujet�si di che lustri fl�mis


dal Spirt Sant ch'encjam� l'era tal sen
ch'ai Rom�ns ghi veva dat river�nsis,

di n�uf 'la tac�t: "Chi s�, ta chistu regn,


maj no l� vegn�t nis�n ca nol crod�s in Crist
ne prin ne dopo cal vegn�s 'nclaud�t tal l�n.

Ma j�t: tancjus di l�u a s�ghin �Crist, Crist!'


e al d� dal jud�si 'sar�n p� lont�ns
di luj[522] che ch�j che maj cognos�t no'an Crist.

E l'Abis�n'l danar� chiscju Cristians


cuant ca si spartir�n chisti do scu�lis,
una sempri si�ra e l'altra'n taj d�ns.[523]

Se dizar�ni i Persi�ns ai re vustris?


coma a jodar�ni chel libri vi�rt
'nd� che li p�cis s�s son d�tis scritis?

L� s'jodar�, tra l'�peris d'Albert,[524]


ch� che fra puc a scrivar� la pena
su chel ca cambiar�'l regn di Praga'n des�rt.[525]

L� a s'jodar�'l mal che l� dal Sena


al causar�, falsific�nt bes a plen,
chel che'l cinghi�l'l far� crep�, cun pena.[526]

L� di che supi�rbia s'jodar� il sen


che m�t a fa dovent� l'Ingl�is e'l Scos�is
che bojs no son di rest� tal so ter�n.

La lus�ria a s'jod�va e li cor�tis pl�js


di chel di Spagna e di chel re Bo�m,
che virt�t maj 'la vut, ma dom'brus plas�js.[527]

Si gh'jodar� al su�t di Gjerusal�m


segnada cun una i la so bont�t,
ma l'op�st ghi sar� segn�t cu na em.[528]

S'jodar� l'avar�sia e la vilt�t


di chel che vuardi�n 'l� da l'isola dal f�uc
'nd� ch'Anch�s fin�t 'la la so lungja est�t;

e par da n'idea di cuant luj'l� puc


bastar� un pu' di l�teris scurt�dis
ch'un bel puc ni dizar�n cul d�zi puc.[529]

E s'jodar�n pur li �peris sporcis


dal barba[530] e dal fradi che na nasi�n
a'an disonor�t e pur do cor�nis.

E chej che re dal Portogal e Norvegja a son,


l� si conosar�n, e chel di Rasa[531]
che cuj b�s di Venesia 'la fat puc di bon.[532]

Be�da Ungaria sa no si l�sa


p� malmen�! e be�da Nav�ra
sa si arm�s dal mont[533] ca la f�sa!

E ducju'an di crodi che par cap�ra


di chistu, Nicosia e Famagosta
fu�rt si l�gnin pal nem�l di so cjera[534]

che d'imb�nda daj altris no si scosta.

Parad�s Cjant Vincj�sin

Cuant che chel che dut'l mont al lumin�a,


dal nustr'emisf�ri j�'l ven e'l va via
s� che'l d� dapard�t si distud�a,[535]

il cjel, che dom'di luj prin s'imp�ja,


ai nustri vuj si fa di n�uf a colp pres�nt
par ducj' chej lum�ns ch'ogn�n di luj s'imp�ja;

e'n mins stu da f� dal cjel si'a fat pres�nt


cuant che'l sen dal mont e daj so d�cis
di parl� 'la smet�t, cuj�t rest�nt e taz�nt;

ma subit dopo, l'altri bieli lucis


sempri p� luz�nt a cjant� si'an met�t
cans�ns chi recuardi ben ch'erin so�vis.

O div�n am�u, di ridi dut cujerz�t,


cuant chi ti luz�vis cun che dolsis melod�js
che di pens�js sans a cjant�vin par dut!

Dop' che chisti lustri pi�ris presi�sis


che la sesta lus 'ngjem� i vev'jod�t
cujet�t 'v�vin l'ang�lichis n�tis,

di sinti'l murmur� d'un r�vul mi vev'par�t


che da clap'a clap j�'l ven l�mpit e clar
da la gran fontana'nd� ca l� nas�t.

E com'dal cu�l da la ghitara'l sun clar


dut ben si sesta, com'cal fa dal bus�t
da la p�va il sofl� dal montagn�r,

cuss�, sensa nencja spet� un min�t,


il murmur� da l'�cuila sbuzig�nt
l� vign�t s� pal cu�l, fin che dols lu'ai sint�t.

Da m�rmur'a v�us se stesa 'l�r cambi�nt


f�u dal so b�c in forma di per�ulis
bi�lis i'ai sint�t, che ch� i'ai scrit dut cuant.

"La part che'n me a j�t e che'n �cuilis


mort�lis'l soreli a vuarda," 'la tac�t,
"a'� mi�j che ad�s ben�n i ti vu�rdis,

pars'che daj fog�s che forma mi'an dat,


chej 'nd� che'l vuli tal cjaf mi sflam�a,
tant mi�j daj altris 'l� ogn�n di l�u dot�t.[536]

Chel che tal mi�s dal vuli al sfavil�a,


il grant cjantad�u l� stat dal Spirit Sant,
che da post a post l'arca mov�t al ve'a:

ad�s ben'l cogn�s il merit dal so cjant,[537]


che luj stes a l� efi�t dal so cons�j stes
par grasia vuda che granda'� altrit�nt.[538]

Daj sinc che s�rcli mi fan dal vuli stes,


chel[539] che al b�c p� vis�n'a mi'�,
la vedul�ta consolat 'la pal f� stes[540]:

ad�s tant ben al sa cuant cost�us ca l�


il sta lont�n di Crist, pa l'esperiensa
di sta dols' vita e di che ch'op�sta ghi'�.[541]

E chel che dop'si j�t ta la circonferensa


che minson�t i'ai, tal alt da la s�a,
la mu�rt 'la ritard�t par fa penitensa:[542]

ad�s al sa ch'encja cuant ch'un al pr�a


che chel di vu�j'l sedi pal dom�n las�t
il gjud�si eterno a nol cambi�a.[543]

L'altri p�'n l�, cu li l�gis al me l�t,


cu na buna intensi�n ca'a vut brut frut,
par z� dav�u dal past�u, grec si'a fat:[544]
ad�s al cap�s com'che'l mal ca si'a vut
dal so ben oper� a no ghi'a fat dan
encja se'l mont da la'n c�'n mal�ra le zut.

E chel che ta la curva'n j� i oserv�n,[545]


Gulielm l'era, che che cjera a plans a st'ora
par Carlo e Federico e'l so mal�n:[546]

ad�s al sa coma ca s'inam�ra


il cjel di un re just, e a li sint�lis
dal so splend�u encja 'd�s a s'ind�ra.[547]

Cuj'l crodar�sia la j�, tal mont di p�cis,


che Rif�o Troj�n[548] al fos ta stu rotont
u ch� la cuinta da li lucis santis?

Ad�s alc al cogn�s ben di se che'l mont


nol pol par nuja jodi da la grasia
div�na, o almancu no fin in font."

Com'na 'lodula che'n aria si sp�sia,


prin cjant�nt, e dopo taz�nt contenta
da li dolsi n�tis ca la l�sin s�sia,[549]

cuss� ben clara mi'a par�t la'mpr�nta


dal plas�j eterno, e'l so desid�ri
al cual ogni roba si at�n e dov�nta.[550]

E forsi pars'che plen di d�bit i'�ri


com'un spi�li plen di robis color�dis,
p�'a lunc di spet�, taz�nt, bon 'no'eri;

ma li per�ulis: "Se soni sti robis?"


a mi son f�u di so vol�j sbris�dis;
e'a colp un sintil� jod�t i'ai di fi�stis.

Subit dopo, cun brilanti ocj�dis


chistu sen bened�t a mi'a rispund�t
prin chi ghi f�s j� stes altri dom�ndis.

"Chistu tu i ti cros di cap�lu dut


pars� ch'j�'i lu d�s, ma'l coma no t'lu sas;
com'che'l crod�t sp�s a no l� comprend�t.

Com'chej ca p�rin cap� li robis'ti fas,


par n�n e basta, ma la so "quidit�t" [551]
no la j�din se d'altris no vegnin jud�s.

Regnum coelorum a sufr� 'l� part�t


dal grant am�u e da la speransa
ch'a vinsi a va la div�n' volont�t;

no'un lot� tra omp e omp, com'si pensa,


ma ic a vins pars'ca v�u esi vins�da
e, vins�da, a vins cu la so benevolensa.[552]

La prin'e la cuint'anima[553] l�'mpost�da


a ti l�sa a bocja vi�rta, che'n ic t'j�s
la regjon daj �nzuj ben pitur�da.

Daj so cu�rps f�u no son vegn�s, com'ch'ti cros,


spirs pagans, ma cristians, cun fede plena
sul Crist che da z� o z� zut l'era'n cr�us.

Ch'un da l'infi�r, da'nd� ca no si torna


maj par fa dal ben, taj so vu�s l� torn�t,
pa la grasia che'l sper� a ad�rna;

dal gran sper� che s� tant a la jud�t


il pre�[554] che Diu lu risusit�s,
par pod�j vej'l so desid�ri scolt�t.

Il spirt glorious ch'ad�s ni ten volt�s,[555]


torn�t a la cjar, e l� par am�ndi puc,
tant a l� crod�t che luj a lu jud�s;

e crod�nt impi�t a si'a'n ta un s� grant f�uc


di am�u par luj[556], ch'a la so mu�rt seconda
u ch� a l� vegn�t, ta stu bi�l l�uc.[557]

L'altri[558], che par grasia di na s� fonda


fontana'l sgorga, che maj creatura
j�di'a pod�t fin ta l'ultima onda,

dut'l so am�u la j� 'la dat a vita pura;


che Diu, da grasia 'grasia[559] ghi'a vierz�t
il vuli a la nustra redensi�n futura:

e 'l�r 'n ch� luj 'la crod�t, e p� no l� zut


a sufr� la spusa dal pagan�sin;
ma'a critic� che perversion si'a met�t.

Che tre si�ris[560] l� a ghi'an fat da bati�sin,


che vis�n la roda destra ti'as jod�t,
dav�nt dal batez� p� di un mil�sin.

O predestinasi�n, che maj'an pod�t


la to rad�s j�di, ne maj podar�n,
chej che'l prin motu[561] maj comprendar�n dut!

E vualtris, puora zent, no st�it d�si af�n


a gjudic�; ch� nu stes, che Diu 'jod�n,
dal cogn�si ducju'i el�s i sin lont�n;

e dols ni'� che dal sav�j lont�ns i sin


e'l nustri ben a chistu ben s'inclina,[562]
che chel che Diu'l v�u, encja nu'i vol�n."

Cuss� da che splendida lus divina,


par ben sclar�mi la me puora vista
risev�t i'ai sta buna midizina.

E com'un cjantad�u un bon citarista


dav�u ghi va cuj so z�ucs da la cuarda,
ch'encjam� p� gust a la un che'l cjant'l scolta,
cuss�'nt�nt cal parl�va, di recuard�
mi ven ch'jod�t i'ai li do lus be�dis
che, com'cuant'l bati da li s�js un'l vu�rda,[563]

cul so parl� si mov�vin li flam�tis.

Parad�s Cjant Vincjun�sin

Belz� si'�rin i me vuj di n�uf fis�s


su la me Beatr�s[564], e cun l�u'l me c�u,
che p� d'ic no esist altri ca ghi pl�s.

E ic a no rid�va; ma "Se'l col�u


dal me ridi t'jod�s," mi'a dit, "ti restar�s
com �Seml�' che'n sin�za si'a fat par am�u;[565]

la me bel�sa, che tal als�si stes


tal eterno pal�s, p�'a va luz�nt
coma che fin ch� jod�t i ti'as tu stes,

sa no si temper�s, tant p� risplend�nt[566]


doventar�s che li fu�rsis t�s al so luz�u
sar�sin com'alc che'l folc'l va distruz�nt.

I sin ad�s riv�s al si�tin splend�u


che sot dal diz�n dal le�n dut ard�nt
la j�'l radi�a mistur�t[567] il so val�u.

dav�u daj to vuj ten ben fisada la mint[568]


e fa che chej a spi�lin la figura
che'n ta chistu spieli[569] ti zar�s jod�nt.

S'un'l saves ch'j�'i mi stevi god�nt na vura


dut il me contempl� di chel aspi�t beat,
cuant che d'j�di altri mi soj dat cura,

al capir�s benon cuant ch'i'eri grat


di ubid� a la me biela scorta,
balans�nt chistu cul splend�u z� contempl�t.

In ta chel cristal che il n�n al parta--


zint at�r dal mont--dal so duce, tant bon
che sot di luj er'ogni mal�sia mu�rta,[570]

dut d'�ru che tant'a bril�va e ben�n


jod�t i'ai na scjala ca zeva in s�
fin che'i me vuj p� no la jod�vin ben�n.

par scju scjal�ns i'ai pur jod�t vign� j�


tancju di chej luz�us ch'ogni l�s dal cjel
a par�va ca si difond�s ca j�.

E com'che par natura'l fa ogn'usi�l,


ducju'nsi�mit, bunor�ta, i crov�s
par scjald�si ducju'a fan'l so saltus�l;
e dopo an d� di chej ca van a spas,
altris si z�rin ma f�s l�'a r�stin,
e altris at�r'van di l� ch'erin poj�s;

propit cuss� mi pareva ca f�sin


l'�nimis che ch� luz�vin insi�mit
cuant che tal stes scjal�n si visin�vin.

E che che p� vis�n i'jod�vi, e pul�t,


s� clar'si'a fat, ch'j� mi diz�vi pens�nt:
"Ben j�'i j�t il ben chi ti mi tens sclar�t."

Ma che[571] da che j�'i spet�vi'l coma e'l cuant


dal d�zi e dal t�zi, a t�s; e al�r
j�, cuntra'l me vol�j, sid�n soj stat dut cuant.

Al�r ic, che ben jod�t veva'l me pu�r


t�zi tal j�di di chel che dut[572] al j�t,
dit'a mi'a: "D�s pur di se chi t'j�s at�r."

"Il me merit," i'ai al�r tac�t di bot,


"grant no l� as�j par vej da te[573] risposta;
ma par che[574] che'l me grant desid�j a j�t,

d�zmi, be�da vita, che in ta chista


alegr�a i ti ti tens plat�da,
s� che s� vis�n di me a ti parta;

e d�zmi pars� ca t�s ta sta roda


che sinfon�a dolsa dal parad�s,
che ta altris[575] a par �si god�da."

"La musa e'l sinti mortal ti'as, ben vu�rda,"


rispund�t mi'a; "par chel ch� no si cjanta,
com'ch'a ridi Beatr�s no t'las jod�da.[576]

I soj paj scjal�ns da la scjala santa


vegn�da tant in j� dom'par fati fiesta
cul d�z'ti e cu la lus ch'ogn�n ch�'n da tanta;

e'a no'� par p� grant am�u chi ti faj fiesta;


ch'altrit�nt am�u o p� chi s� si mostra,
com'che dut stu sflame� ti manifesta.

Ma l'alta carit�t, ca ni fa s�rvis


di chel alt cons�j che'l mont al governa,
u ch� a ni si�ls, com'che tu t'os�rvis."

"J`o'i j�t ben," i'ai dit, torcja di lus plena,


com'che u ch� al basta'l vustri benvol�j
par segu� la providensa etern�l;

ma chistu l� chel chi vor�s tant sav�j--


pars'che predestinada tu, besola,
ch� a �si ti sos, fra tancju spirs bi�j."

No'eri nencja ta l'ultima peraula,


che tal so mi�s a si'a sta lus centrada,
at�r di se piruet�nt com'na trotula;

cuss� mi'a 'l�r dit chist'�nima be�da:


"La lus divina che su me si punta
penetrant'nta che ca mi ten'nglus�da,

che cul me j�di a si ten ben streta,


cun me su di me a si alsa, ch'j�'i j�t
la p� alt'es�nsa da'nd� ca'� cjolta.[577]

�co d�ncja l'alegr�sa che'n me s'j�t;


pars'che cuant ch'al me j�di a'� clara
cuss�'l me l�zi'l lus coma'l l�zi ch'j�'i j�t.[578]

Ma che alma dal cjel che p� a ven clara,


chel seraf�n che'n Diu'l vuli p�'l ten fis�t,
al to domand� nol pol da risposta clara;

par via che tal ab�s l� tant sprofond�t


dal eterno decr�t chel che sav�j ti vus,
che cap�lu nol podar� maj spirt cre�t.[579]

Cuant che'i to pi� j� tal mont son di n�uf zus,


chistu conta, che p� a nol presumi
di z�'nd� che nencj'i be�s d'j�di no'an as�j lus.

Coma p�sia la j� la mins presumi


d'j�di tal so scur se che d'j�di no pos
nencja ta chista lus ch�--ad�s d�zmi.

Di sta sid�n mi'an s� dit li per�ulis sos,


che las�t i'ai la cuesti�n e domand�t,
�mil, ghi'ai se di cogn�s'lu pus�bil mi fos.

Un cret a s'j�t che'n Italia 'l�'nmiez�t, [580]


e no tant lont�n da la to patria,
tant alt che dal ton p�'n bas si sint'l boat;

e na goba'l forma dal n�n di Catria,


cun subit sot un monast�ri consacr�t
che d'ador� Diu maj a nol varia."

Cuss� il so ters discors a la tac�t:


a la dit, seguit�nt cuj so mot�fs:
"U ch� al serv�si di Diu 'soj rest�t,

che cul mangj� cuns�t cul vu�li d'ul�fs,


i pas�vi tant'l cjalt che'l fr�it am�ndi ben,
dut content cuj me pens�js contemplat�fs.

Par scju cjelos stu claustri a l'era ben


f�rtil; e ad�s dut vu�jt i lu cjat�n,[581]
si che di rivel�si al far�s ben.

Ta chel post j� i'eri Pieri Dami�n,


e Pieri pecjad�u i'eri ta la Glisia
da la Madona vis�n dal mar Adri�n.[582]
Di vivi l� mi restava pucja grasia
cuant chi soj stat poc�t vi�rs di chel cjapi�l
che travas�t da mal in p�zu spes d'j�di a si'a.[583]

Cef�s si'era vut segu�t dal grant vas�l[584]


dal Spirt Sant, disc�ls, puar�s, e magris,
mangjant frig�js ta chistu post o ta chel.

Ad�s si sp�tin tanti di che robis


chiscju modernos past�us, e che ben
ju �lsi, pa li so gravit�s pes�ntis.

Cul mant so a cuj�rzin il palafr�n,


s� che do bestis a stan sot di na pi�l:
Oh pasi�nsa, cuant chi ti ghi das sost�n![585]

Lum�ns jod�t i'ai, al sinti chist da chel,


vign� j� svels paj scjal�ns e zir�si
e a ogni ziru'l so lum�n si feva p� bi�l.

Vis�n di stu spirt[586] son vign�s a fermasi,


dant insi�mit un cussi grant sig�n
ch'a nuja ch� al pod'r�s paragon�si:

ne j� lu'ai cap�t, par tant fu�rt ca l'era'l ton.

Parad�s Cjant Vincjadu�sin

Plen di marav�a, a la me guida


volt�t mi soj, coma un nin�t cal cor
sempri la ind� che p� si cunf�da;[587]

e che, coma una mari ca soc�r


subit il fi dut p�lit da la p�ura
e cor�gju a ghi da e ghi sta at�r,

mi'a dit: "ma no satu che'n cjel al�ra


z�'i ti sos? E no satu che'n cjel dut a � sant
e che l� dut se ca'� fat l� fat cun cura?

Coma ca ti var�s tramut�t il cjant,


e'l me ridi, ad�s imagin� ti pos,
cul ton� di che v�us che mov�t ti'a s� tant;[588]

che se ben i ti cap�s i pens�js sos,


z� ti savar�s cual ca'� la vend�ta
chi t'jodar�s prin da la fin daj d�s tos.[589]

Ca s� la spada 'no t�ja mas'a la svelta


ne masa tars, com'che'nv�nsi a ghi par
a chel che cun v�ja o tim�u'la speta.

Ma a'� ora chi ti voltis il to sgu�rt clar;


che spiris grancj' e fam�us i t'jodar�s
se'l cjaf ti z�ris, com'chi d�s, vi�rs'l scjalin�r.

Com'ch'ic voleva, i me vuj si son volt�s


e jod�t i'ai sent bal�ns che insi�mit
cuj rajs du ducjus 'vegn�vin ben 'lumin�s.

Com'chel i'eri j� che, par no pari mas'ard�t,


la gola'l copa, e'n dav�u a si ten
dal domand�, par no vign� stracap�t;

e'l lum�n p� grant cal luz�va p� ben


fra che margaritis p�'av�nt l� vegn�t
par vol�j di se stes content�mi ben.

"Se tu t'jod�s," da chel al�r i'ai sint�t,


"coma me la carit�t che tra nu'a art,
ogni to pens�j j�di i ti far�s, dut.

Ma pars'che tu no ti tardis, nencja'n part,


di riv� al p� alt[590], ghi dar�j risposta
j� a chel pens�j chi ti tens in rigu�rt.

Chel mont ca la Cas�n[591] ta la so costa


frecuent�t l� stat fin la s� ins�ma
da zent'ngan�da e puc ben disposta;[592]

e chel j�'i soj che la s� a la par prima[593]


part�t'l n�n di chel che la veret�t
in cjera l'alt ghi'a mostr�t a ogn'�nima;

e da tanta grasia i soj stat lumin�t


che i vil�ns di chej poscj' i'ai convert�t,
che seduz�s 'erin stas da'un cult disgrasi�t.[594]

Contemplatif l'era stat ogni spirit


di scju f�ucs tegn�s inpi�s ta chel cjalt
che cr�si'l fa'i fl�us e'l frut�n sant e scuis�t.

Ch� a l� Macario, ch� a l� Romu�lt,


ch� a son i me fr�ris che in taj cl�ustris
i pi�'an punt�t e tegn�t il c�u salt." [595]

E j� a luj: "L'afi�t chi ti mi mostris


parl�nt cun me e'l cal�u di chel aspi�t
ch'j� ben i'j�t tal bril� daj vustri lustris,

che fede'n vu tant granda i sint tal me pet


com'na rosa cuant che s� tant vi�rta'v�n
che d� no podar�s p�'ncjam� dil�t.

Ma par plas�j, o pari me, d�zmi ben


se j�'i pos da te la buna grasia vej
d'j�diti dentri di stu lumin�us sen." [596]

Al�r luj: "Fradi, chistu grant desid�j


scolt�t ti sar� ta l'ultima sfera,[597]
'nd� che scolt�s ducjus sar�n dal alt vol�j.
U l� a'� perf�ta, ma dura e'nt�ra
ogni sodisfasi�n, e doma ta ch�, sint,
ogni roba a'� 'nd� che sempri a'era,[598]

pars'che'n l�uc no'�, ne z�rus sta faz�nt;


e la nustra scjala'n s� a va ta chel marc,
che daj to vuj a va plan plan scompar�nt.[599]

Fin la s� a la jod�da'l patriarc


Jacob[600] cuant che, poj�da tal punt p� alt,
ogni scjal�n a ghi era di �nzuj car'c.

ma par z�ghi s� cuj'l f�ja p� un p�sul salt


fin al prin scjal�n? Il me regulam�nt
a nol ven p� segu�t nencja da'un pu�r Svu�lt![601]

Li muris ca erin na volta'un cunv�nt,[602]


ad�s son t�nis di l�ris, e'i vist�s
son sacs di farina zuda malam�nt.

Nencja la pez'us�ra chi ti p�nsis


tant no ghi displ�s a Diu com'chel frut[603]
che mat al fa dovent�'l c�u daj fraris;

che dut se che la Glisia a custod�s, dut


l� da la zent ch'a n�n di Diu'a domanda;
no daj par�ncj' e ne di altri p� brut.[604]

La cjar dal omp a'� debula av�nda


ca no basta pal bon proposit da la zent
vej'l timp dal rori, dal n�si a la so glanda.

Pieri'la tac�t sens'oru e sens'arz�nt,


e j� cun tant pre� e cul fa diz�n
e Cesco[605] cun umilt�t il so convent.

E se'l prins�pit ti vu�rdis d'ognid�n


e'nd� ch'a fin� 'l� zut dop'ti vu�rdis,
t'jodar�s che da blanc scur si'� fat ogn�n.

Ma vej l'�ghis dal Gjordan'n dav�u mov�dis,


o vierz�t'l mar cuant ch'a Diu ghi'a plas�t,
p� d'un jud� ch� �rin sti mar'v�js grandis." [606]

Cuss� a mi'a dit, e dop'a si'a met�t


di n�uf cuj sos e cuj sos si'a miscj�t;
e cun chej z�'n s� a mulin�l i'ai jod�t.

Z� dav�u di l�u mi'a Beatr�s al�r fat


cun'un so p�sul sen s� par che scjala,
e la so virt�t p� dal me p�js'a zov�t;[607]

ne maj ca j�'nd� ca si monta e cala


com'che sempri i fin, un motu cuss� svelt
jodut si'a, com'chel di sta me nov'�la.

Pod�si maj j�, let�u, torn� al alt


trionf celestial pal cual j�'i plans tant sp�s
i pecj�s ca mi t�gnin lont�n dal alt,

p� timp il d�it tal f�uc a ti volar�s


di m�ti'e tir� f�u, che'a mi d'j�di'l sen
che dop'dal Toru'l ven, l� ch'a colp i'eri j� stes.[608]

O stelis gloriosis, o grant splend�u plen


di che alta virt�t ca mi confer�s,
par puc o tant cal sedi, dut'l me inz�n,

cun vu'l nas�va e tramont�va, o stelis,


chel ch'a dut se ca'� mortal ghi da vita
cuant chi'ai par prin god�t li �riis tosc�nis;

dopo, cuant che vustra virt�t confer�t'a


mi'� d'entr� ta l'alta[609] roda ca vi zira,
pal moment ch� cun vualtris mi'� dat di sta.

E ad�s l'anima me tant vi suspira--


oh cuss� tant!--par pod�j vej che virt�t
ca oc�r pal gran p�s ch'a s� la t�ra.[610]

"Ti sos tant dongja da l'ultima sal�t,"


Beatr�s a'a tac�t, "ch'ad�s ti convi�n
vej'l j�di da li to lus clar e ac�t;

per�, prin che tu ti entri ta chel ben,


d� na ocj�da'n j� e j�t pur cuant mont
sot i pi� ti'ai za las�t vej--oserva ben;

cuss� che'l to c�u, par tant cal pos, gjoc�nt


si presenti a la fila[611] trionf�nt
che cont�nta 'ven tra stu etere rot�nt."

E chel che a stu mont ghi fa puc cont


j� lu am�ri, e chel ch'a altri al pensa
bravo a l�, che la schena ghi volta'al mont.

Jod�t i'ai Diana, dut'clara, ma sensa


che m�cis scuris ch'�rin stadis raz�n
ch'j� la vevi crod�da rara e densa.[612]

Il grant splend�u di to f�, o Iperion,[613]


j�di i'ai pod�t, e com'ca si m�vin
at�r e vis�n di luj, Maja e Dion.[614]

E tal mi�s dal pari e'l f�, jod�t ghi'ai vis�n


Gjove stes, p� tempr'�t[615]; e clar mi'� stat
com'che da'un post a l'altri a vari�jn.

D�tis si�t sti sferis mi si'an dimostr�t


cuant grandis ca son e cuant vel�cis
e com'ch'ogni pian�t si ten tal so post'ncjas�t.[616]

Chel ort�t che s� tant ni fa salv�dis


tal z� at�r cun scju eternos z�muj,
dut i'ai jod�t, daj glas�rs a li f�cis.
I vuj i'ai dop'volt�t di n�uf ai bi�j vuj.

Parad�s Cjant Vincjatre�sin

Com'l'usi�l che'n ta li so am�dis frascjs,


poj�t tal nit daj so bi�j usiel�s
l� l� ta la not ca scur�s li robis,

che' par ben j�di i so picinin�s


e par cjat�ighi da mangj� un vier�t
o doj a no si ten maj'n dav�u, da m�s,

al cric� dal d�, f�u dal nit'l ven spes jod�t,


che cun grant afi�t il sor�li'l speta
e'l vuarda f�s pal prin luz�u, a stent stant mut;

cuss� la me Beatr�s a stev'at�nta


e dreta, cuj vuj par che banda volt�s
'nd� che'l sol'l par mov'si mancu a la svelta:[617]

si che, jod�nla cuj vuj tant esalt�s,


dovent�t i soj com'chel che, desider�nt
di vej altri, cul c�u'n gola'l spera e'l tas.

Ma di timp non d'�ra pas�t par nuja tant,


tra'l me desider� e'l j�di, i d�s,
il cjel che p� e p� si zeva'mpij�nt.

E al�r Beatr�s: "�co li scuadris


dal trionf di Crist e di dut cuant'l frut
vendem�t dal zir� di chisti sf�ris!" [618]

L'aspi�t so mi par�va cal ard�s dut,


e di gjoldi a veva i vuj s� plens
che'l d�zi a � mi�j t�gnilu taz�t.[619]

Com'cuant che'i cjelos a son ducjus ser�ns


Diana s'j�t ridi fra li ninfis eternis
che dut la s� a pitur�jn cuj so bi�j sens,

jod�t i'ai'mparz�ra di miars di lucis


un sor�li che d�tis l'impij�va
com'che'l nustri'l fa cun d�tis li stelis;

e'n ta sta viva lus a traspar�va


che sostansa s� tant bril�nt e clara
che'l me vuli sost�gni nol pod�va.

Oh Beatr�s, guida me dolsa e clara!


cuss� a mi'a dit: se ca ti fa mancj�'l flat
la virt�t[620] a'� ch'a dut ghi sta parz�ra.

Chi'l�'l sav�j e'l pod�j ca ni'e stat dat


par vi�rzini li stradis tra cjel e cjera
che par s� a lunc i v�vin desider�t."
Com'che'l f�uc che il nul in se al si�ra
si slargja e da chel no l� p� tegn�t,
e cuntra natura j�'l va vi�rs la cjera,[621]

cussi la me mins, nudrida da dut


chel ben di Diu, eco che f�u a ven
e di sav�j se ca'a fat no'a p� pod�t.

"Alsa pur i vuj che j�dimi ti pos ben;[622]


i ti'as jod�t robis che prepar�t ti'an
a sost�gni'l me ridi, com'ca convi�n."

J�'i eri com'chej che da'un sun sve�nt si stan


e, cul sun cal va svelt svan�nt, a pr�vin
a ripart�lu a la mins, ma inv�n;[623]

cuss� i'eri cuant che'n mins mi vegn�vin


li per�ulis sos, degnis di �si scritis
taj libris che'l pas�t sempri'a rit�gnin.

S'ad�s a sun�sin d�tis che lenghis,


che Polimnia cu li so s�us fat a v�vin
s� tant dolsis e sempri mi�j nudr�dis,

par jud�mi, dal just nencj'un mil�sin


a no rindar�sin dal so ridi sant,
e nencj'al so aspi�t sant si visinar�sin.[624]

Cuss� cuant che dal Parad�s i stin cont�nt


a'� mi�j ch'un salt'l fedi'l sacri poema,
com'cuant che un fos�l i si cjat�n dav�nt.

Ma s'un'l pens�s al grant p�js di chistu tema


e a sta pu�ra schena ca lu parta,
il cjaf'nol scjasar�s se sot di chel a trema:

no l�'un mar par na barcja pisul�ta


che che cun cor�gju a vi�rs sta brava prora,[625]
o d'un timon�j che paur�us'n dav�u'l resta.

"Pars� ti'�se la me musa tant cj�ra


che'i vuj no ti voltis vi�rs il bi�l gjard�n
cuj fl�us che'i rajs di Crist'a t�gnin sot cura?

U ch� a � la rosa che'l verbo div�n


incarn�t ti'a; ta scju gilios volta i pens�js
che tal so bonod�u tac�t'l veva'l so cjamin." [626]

Cuss� Beatr�s; e j�, che'ai so cons�js


i'eri dut pront, i mi soj al�r met�t
a lot� cuntra li me debuli s�js.[627]

Com'che na d� da l'ombrena i'ai jod�t


un raj di sor�li che un prat di fl�us
da'un barcon�t dal nul al lumin�va dut;

�co, cuss� jod�t i'ai tancju splend�us


ilumin�s dal alt da rajs infog�s,
sensa j�di la causa di scju luz�us.[628]

O Sign�u me, che un sen s� clar ti ghi d�s,


tant'n alt ti stevis che'i me vuj al�r mi�j
j�di'a pod�vin'l splend�u di ducju i be�s.[629]

Il n�n dal bi�l fl�u che j� sempri'nvoch�j


di d� e di n�t, a mi'a dut ingrop�t,
e cul c�u'n gola'l so f�uc jod�t i'ai'nt�j.[630]

E'nt�nt che in tant e in cuant[631] i vuj pitur�t


mi veva la lus di che viva stela
che la s� a vins com'che ca j� a'a fat,

dal alt j� si'a fat na flam�ta bi�la,


rotonda propit coma na corona,
ch'at�r ghi'a zut di sta dolsa stela.[632]

La p� dolsa melod�a ca suna


ca j� e che p� l'�nima a tira,
altri no'� che un nul che sclap�t'l tona,

in paragon dal sun� di che lira


che coron�nt a z�va chel bi�l zef�r
che di s�'l cjel 'ngjem�va, sta bi�la piera.[633]

"Am�u angjelic j�'i soj che inz�r'


ghi vaj dal grant gaudio cal ven di dentri--
nustri desid�ri!--di stu dols zef�r;

e cun te'i star�j, o rosa dal cjel, mentri


che'l fi ti compagnar�s, radiant, O pia!,
ta la roda suprema[634], cul'�s'ghi dentri."

Cuss� a si strinz�va la melodia


ch'at�r di se a veva, e l'altri lucis
a cjant�vin pur l�u'l n�n di Maria.

La mantel�na real[635] che dut' li sf�ris


dal mont a cuj�rs, fervida e viva,
god�nt di Diu'l cal�u e us�nsis,

parz�ra di nu'l so dis�t a veva


s� tant lont�n che la so apar�nsa,
da l� chi'eri, j�di'ncjam� no si feva:

i me vuj, al�r, no'an vut la potensa


di sta vis�n di che gloriosa flama
ch'als�t si'a dav�u da la so sim�nsa.[636]

E com'chel fantul�n che viers la mama


al slungja'i bras�s, dopo vej ben tet�t,
par chel am�u che dut di f�u lu'nfl�ma;

ogn�n di chej luz�us in s� si'a but�t


cu la so flama, cuss� che'l grant afi�t
che par Maria 'v�vin pales�t mi'� stat.
E l� dav�nt mi son rest�s, dirimp�t,
cun tal grasia, �Regina coeli' cjant�nt,
che'ncjam� ad�s ghi sint dut il dil�t.

Oh cuant ben di Diu ca si va cjat�nt


fra chisti bun�nimis dal c�u d'oru
che j� 'semen�vin il bon e'l bond�nt![637]

Ch� a si vif e a si got dal tes�ru


otegn�t cul lagrim� tal esilio
di Babilon, 'nd� ca si'a las�t l'oru.

Ch� al trionfa, sot dal f� di Dio


e di Maria, da la so vit�ria,
e cul v�cju e cul n�uf concilio,

chel che cont'l ten li clafs di chista gloria.[638]

Parad�s Cjant Vincjaquatr�sin

"O vualtris ch'elez�s a la gran s�na


i s�is dal �gnul bened�t che godi
la s� vi fa cun mins sempri serena,

se par grasia di Diu chistu'l pol godi


di na frig�ja o dos da la vustra mensa
prin che fin�ghi'l timp la mu�rt'a podi,

vuard�it ben la so gran voja, im�nsa;


f�jghi sercj�'l vustri ben: i bev�is vualtris
sempri da l'aga che luj dom'al pensa."

Cuss� Beatr�s; e l'�nimis be�dis


com'sferis si'an fat tal alt di paj f�s,
e flame�nt'zir�vin com'com�tis.

E com'atorot�r i tocs daj orl�js


si z�rin, s� ch'un toc al par mov'si plan�n,
mentri l'ultin al som�a vej �lis,

cuss� che girul�nis, ca bal�vin


ben e bi�lis, di cuant ca �rin bravis
tal so bal, o lent o svelt, cap� mi f�vin.

Da una p� presi�sa da li altris


f�u jod�t i'ai da li p� bi�li fl�mis
una ch'altris non d'�ra di p� lustris;

che tre voltis 'torot�r di Beatr�s


l� zut cjant�nt un cjant cuss� tant div�n
ch'un p� alt d�zi a v�u par d�zi di sti n�tis.

E al�r la me pena a salta stu scjal�n;


ch'al nustri pin�l par tal'sfumat�ris,
com'al cont�, col�us mancu vifs ghi v�lin.[639]

"O S�u me santa, cu li to prej�ris


sinceris, e'l to grant e ruv�nt afi�t,
da che bi�la sfera ti mi l�beris." [640]

E u ch� a si'a ferm�t il f�uc bened�t


e vi�rs ic indiris�t 'la'l so risp�ru
e com'chi'ai dit ghi'ai dit, cun grant rispi�t.

E ic: "O lus eterna di chel grant viru[641]


che dal Signou Nustri li clafs'la otegn�t
che part�t j�'l veva da stu l�uc d'oru,[642]

stu omp tenta, ch� e l�, un puc par dut,


su la fede, sa ti pl�s, d�jghi pur sot,
che par ic tal mar tu ti z�vis a pi� nut.[643]

S'un l� ben dispost e ben'l spera'e crot,


ocult�t no ti'e, ma ch� in Diu t'j�s,
indul� che dut pitur�t a si j�t;

pars'ch'a vign� ch� zent j�di si pos


par fede vera, al�r par glori�la
f�lu parl� a �'un ben, e ben a si pos."

Com'che'l baceli�r[644] si ten pront e nol parla


fin che'l mestri la cuesti�n a no ghi prop�n,
par prov�la e no par terminala,

cuss� j�'i mi arm�vi di ogni raz�n


mentri chi la scolt�vi, par �si pront
par un s� alt mestri e na tal cuestion.[645]

"A d�zimi, da bon cristi�n, t�gniti pront:


la fede, se ca'�?" S�bit als�t i'ai la front
vi�rs la lus che di chist a era la font;

Beatr�s al�r cor�gju mi'a dat un mont


par che j� ad�s a spandi mi met�s
l'aga chi vevi ta la me'nterna font.

"La grasia ch'a rispundi mi'oc�r ad�s,"


tac�t i'ai, "di front di stu tant alt campi�n,
ca mi j�di a espr�mi ben i me conc�s."

E parat i'ai'n dav�nt: "Com'che tant ben�n,


O p�ri me, a la'l to bon fradi[646] scrit,
che tal just cjam�n, Roma, ti'a'mpost�t ben�n,

la fed'� sostansa dal sper�t, 'la dit,


e argum�nt di chel ch'j�di no pod�n;
e la so es�nsa'� ch�, com'chi'ai cap�t."

E luj: "Propit cussi; basta ch'a punt�n


ti cap�sis pars'che tra li sostansis,
dav�nt daj argum�ns[647],'la met�da prin."
E al�ra j�: "Li robis profondis
che u ch� i rivi a j�di ben�n,
ai vuj di la j� a son tant plat�dis,

che doma tal crodi a si sa ca son


e sul crodi 'l�'l gran sper� fond�t;
e par chel in sostansa si fa l'intensi�n.[648]

E da chistu crodi la ju a ni'� dat


di silogiz�, sensa vej altra vista;[649]
e cun chel i riv�n a la veret�t."

E di n�uf luj: "Se dut chel ca si 'cu�sta


ca j� cu la dutr�na'l fos s� ben pens�t,
nol ocorar�s l'inz�n dal sofista."

Cussi chel am�u in bora'la sofl�t;


e dop'la dit: "Pens�j ti ghi'as cun fu�rsa[650]
al p�js e l�ga di sta mon�da dat:

ma d�zmi se propit ti las in borsa."


alor j�: "S� chi l'ai, tant lustra e tonda,
ch'a la so'mpresi�n[651] i ghi crot par fuarsa."

E chist si'a f�u fat da la lus profonda


che l�'a splend�va: "Sta bi�la gjoja[652]
che su di s� ogni virt�t si fonda,

da'nd� ti v�gnia?" E j�: "La gran pl�ja


dal Spirit Sant ca cola ben dapard�t
tal vecju e tal n�uf Testam�nt--sta pl�ja

silogismo a'� ca mi'a dut conclud�t,


e s� ben, che si v�s di fa'un paragon
ogn'altra prova sar�s roba da frut." [653]

E i'ai chist sint�t: "Chista proposisi�n,


vecja o nova[654], che s� ben si concl�t,
coma satu ca � na divina cans�n?" [655]

"La prova dal ver di se chi'ai lez�t


'son che robis n�vis che la natura
a scjald�ighi il fi�r a no'a maj pod�t." [656]

E a chist'mi'a dit: "Se ca ti sig�ra


che ch�s[657] 's�din v�ris? Dom'chel med�sin
chi ti v�us prov�, dom'chel ti lu z�ra."

"Se'l mont si'a convert�t al Cristian�sin,"


i'ai dit, "sensa mir�cuj, chist stes l�'un
che'n paragon i'altris no son che'un cent�sin;

j�t tu, ch'entr�t ti'�ris, puar�t e diz�n,


tal cjamp, par semen� che buna planta
ca no ven vendem�da p� da nis�n."

Fin�t chistu, la cort alta e santa


a plena v�us Diu'a laud�t ta li sferis
cu la melodia[658] che la s� si cjanta.

E chel si�r che da un'a l'altri braghis


cu li so dom�ndis mi veva part�t,
fin che vis�ns i'�rin da l'ultimi frascjs,

di n�uf 'la tac�t: "La Grasia che maros�t


cu la mins a'a, i l�vris ti'a vierz�t
fin ch�, com'ca � just che cuss� sedi stat,

e content i soj di se che f�u a'� vegn�t;


ma ad�s sclis�n pur f�u se chi ti cros,
e d'ind� che stu crodi salt� f�u 'la pod�t."

"O bon pari me sant, spirit chi ti j�s


chel che doma cul crodi bat�t ti'as
a la tomba pi� ben p� z�vins daj t�s," [659]

i'ai tac�t, "ti vor�s chi ti manifest�s


dut'la sostansa di se che j�'i crot
e la raz�n pur ti vor�s ch'jo ti pas�s.

E j�'i ti risp�nt: In ta un Diu i crot,


�nic e eterno, che dut'l cjel al m�uf,
sens'�si mov�t--a chist cun am�u i crot.

E a crodi a dut chist a no mi m�uf


ne fisica ne metafisica, ma chista
granda veret�t che su di me a pl�uf,

e plov�t a'a su Mos�, sul Vangelista,


suj s�lmos e'i prof�s e ducjus vualtris
ind� che'l Spirit Sant 'la fat posta.[660]

E i crot in tre'ternis pers�nis, e stis


ch�, i crot, a son una e a son trina,[661]
ma'n una sostansa a son un�dis.

Da la profonda condisi�n divina


chi staj tocj�nt, la mins'mi sigil�a
se che tal Vanz�li a'� spes dutrina.

Chistu 'l�'l prins�pit, cal sfavil�a,


viva lus dovent�nt cuj so rajs'nflam�s,
e com'astri tal cjel'n me'l sintil�a."

Com'l si�r che dop'vej scolt�t se ca ghi pl�s,


il servo al imbr�sa, congratul�nt
chel brav'omp pa li n�vis, ap�n cal t�s;[662]

la benedisi�n cuss� mi'a dat, cjant�nt,


e'mbras�t tre voltis mi'a, ap�n'chi'ai taz�t,
il lustri apostolic, che al so com�nt

parl�t i vevi; e tant ghi vevi plaz�t.


Parad�s Cjant Vincjasincu�sin

Se maj a capita che'l poema sacri


che a scrivi mi'an jud�t cjel e cjera,
e che par p� �js a mi'a tegn�t magri,

la crudelt�t al vins che f�u mi siera


dal pior�r ind� che durm�t i'ai d'agn�l,
nem�c dut daj lupos ca ghi fan guera;

cu n'altra v�us al�r, e cun blanc cjavi�l,


poeta i tornar�j, e in ta chel stes font
dal me bati�zin, su'i metar�j'l cjapi�l;[663]

pars'che l�, ta che fede ca ghi rint cont


l'anima a Diu, l� ghi soj entr�t,
e par ch� ch� Pier cuss� zir�t mi'a la front.

Na lus al�r a mov'si viers nu'a tac�t


da la roda da'nd� ca l'era vegn�t
f�u chel che prima Vicari di Crist l'era stat;[664]

e Beatr�s, ch'era l� cont�nta'n dut,


mi'a dit: "Vuarda, vuarda: �co l�'l baron
che a Galisia'l tira zent dapard�t." [665]

Propit com'cuant che'un colomp si ten ben�n


vis�n dal comp�j e zir�nt e rizir�nt
a mostr�ighi a si met la so afesi�n;

cuss� i'ai j� jod�t l'un da l'altri grant


principe e glori�us vign� risev�t,
lod�nt chel che las� ju nudr�s ben e tant.

Dop'che di fasi fi�stis 'v�vin smet�t,


sidin�t coram me ogn�n si'a'mpost�t,
luz�nt s� tant che'mbarlum�t mi'a dut.

Rid�nt si'a Beatr�s a un di l�u volt�t:


"Spirit grant che da la divin'larg�sa
da la nustra basilica[666] i ti'as scrit,

fa risun�'l sper� ta chist'alt�sa:


chist' ben ti lu sas tu che tant ti contis
di com'Gjes� scju tre p�'l car�sa." [667]

"Alsa pur'l cjaf e scolta se chi ti d�s;


che se che ca s� a ven dal mont mort�l
a'� mi�j ca si ab�tui ai nustri rajs."

Stu cunfu�rt dal sec�nt f�uc a mi'� stat tal


che lev�t i'ai j�'i vuj a li alt�sis
che il grant l�zi ghi v�vin prin fat mal.[668]

La grasia'vou che'n front ti ti presentis


dal nustri imperat�u, prin da la muart,
visin�t, com'l'�nimis sos p� n�bilis,[669]
s� che, jod�t ch�'l ver, dut e no dom'n part,
la speransa, che la j� in m�tu'a met
te e altris vi�rs s� ch'� di p� alt cunfu�rt,

d�zmi se ca'�, e com'che'n fl�u a met


la to mins, d�zmi pur da'nd� ca ven."
Cuss� 'la fin�t stu sec�nt lum�n, e sclet.

E che p�a che guidat a veva ben


l'�lis mes fin ca s�, ta chistu alt svu�l
par me rispund�t a'a, e mi'a fat da fren:[670]

"La Glisia milit�nt di luj un tal e cual


cun p� speransa 'non da, com'ca'� scrit
da Diu che ch�'l fa l�zi ogni crist�l:

par chel ghi'� stat conced�t che dal Egjt


al vegni a Gjerusalem, par pod�j
j�di'l ver prin che di lot�'l vedi fin�t.[671]

L'altri do robis, ca no son par sav�j


domand�dis, ma par che riferim�nt
al f�di di cuant che sta virt�t ti da plas�j,

a luj ghi l�si, che n� d'impedim�nt


n� di vant ghi sar�n; e ch'al rispundi ben
l'alta grasia ghi d�di sugerim�nt."

Com'ch'un student di rispundi al mestri si ten


amondi pront l� che luj a l� esp�rt,
par fa risalt� chel che luj'l cogn�s ben,

"La speransa," i'ai dit, "a'� un spet� cert


da la gloria futura, ch'a nu ni ven
da la grasia divina e dal nustri mer't.

Da tanti stelis[672] chista lus i ot�n


ma chel che prin'la met�da tal me c�u
il p� grant cjantad�u[673] l� stat dal p� grant Ben.[674]

�In te'a sp�rin,' tal so cjant il cjantad�u


al d�s, �chej che ben cogn�sin il n�n to':[675]
e chej lu san che la me fede'an tal c�u.

Tu pur ti mi'as 'stil�t cul istil� so,


cu la to epistula; s� ch'j� i soj plen,
e su altris la vustra ploja'i plouf j�." [676]

Int�nt chi parl�vi, dentri dal vif sen


di chel luz�u al tremul�va un lamp[677]
dopo l'altri, com'che j�'i jod�vi ben.

Al�r: "L'am�u ch'encjam� t'j�s tal me lamp


la virt�t mi'a dat chi'ai tegn�t in pet
fin a la palma e al z� f�u dal cjamp,[678]

al vou chi ti risp�ri pal to dil�t;


ma'i vu�j che, par plas�j, i ti mi d�zis
se chi ti cros che'l sper� a ti prom�t."

E j�: "Li novi scrit�ris e ant�chis


il sen a m�tin, e'l sen a ghi mostra
'l pr�miu a l'animis da Diu el�tis.

Isa�ja'l dis che ta la so cjera


ogn�na s�'a tegnar�'un dopli vist�t;[679]
e chista vita ch� a'� la so cjera.

E to fradi[680] ta'un m�ut tant p� defin�t,


l�'nd� cal parla da li blanci st�lis,
sta rivelasi�n a ni ten ben descrit."

E al�r, sul fin� di sti per�ulis,


�Sper�nt in te' i vin 'ns�m'di nu sint�t;
cul �co di d�tis li �nimis be�dis.

E �co che na lus i'ai tra di l�u jod�t


che, se'l Cancri'l ves altrit�nt di crist�l,
l'unvi�r dom'd�'l sar�s par un bi�l mes�t.[681]

E com'ca si alsa e a va e a entra'n bal


na fantas�ta, doma par f�jghi on�u
a la nuv�sa, intind�nt n�ja di mal,

cuss� i'ai al�r jod�t chel grant splend�u


un�si ai doj su la stesa cans�n
com'che just a era pal so grant am�u.

L�, tal cjant e tal bal si'a'nser�t ben�n;


e fis su l�u a veva Beatr�s l'aspi�t
com'na nuv�sa ca j�t e dut ghi par bon.

"Chistu l� chel che poj�t 'la'l cjaf sul pet


dal nustri pelic�n, e chist'a l� stat
tal alt da la cr�us al grant c�mpit el�t."

Cuss� Beatr�s; ma no si'an par chel svi�t


i vuj sos di st�jghi sempri at�nta,
pur dop'di v�jmi dal sant'usi�l rament�t.[682]

Com'chel che n'ocjada'l v�u daighi, e'l tenta,


puar�t, al eclis� dal sor�li un puc,
che, cul j�di, un ca nol j�t'l dov�nta;

cuss� i'eri j�'n front a chel ultin f�uc


fin ch'i'ai sint�t: "Pars� t'imbarlum�stu
par j�di robis che ch� a no'an l�uc?[683]

Ta la cjera cjera l�'l me cuarp, j�t tu,


insi�mit ai altris, fin che'l n�mar nustri
comp�j'l dov�nta dal diz�n di ca s�.[684]

Cun ducj' d�j i vist�s[685] tal be�t claustri


'son dom'che do lucis che'n s�'son z�dis;
e chist ti lu contar�s tal mont vustri."
Ap�n'dit chistu, stu s�rcul di fl�mis
cuj�t l� stat, insi�mit cul dols m�scju
da li v�us da li tre �nimis be�dis,

cuss�, com'pa no fa fad�ja o vej r�scju,


i remos ch'erin prin ta l'�ga stas bat�s,
in banda poj�s a v�gnin da'un f�scju.

Oh, cuant ch'erin i me sintim�ns mov�s


cuant che volt�t mi soj par j�di Beatr�s,
ma j�dila no'ai pod�t[686], se ben che'a pus

pi� i'eri da ic, la s� tal mont fel�s.

Paradis Cjant Vincjasej�sin

Di no pod�j p� j�di 'vevi tem�t


pal sflame�[687] che i vuj mi vev'distud�t,
cuant che dut ta'un colp una vous i'ai sint�t

ca mi'a dit: "Int�nt che'l j�di ti ven rid�t


che cul fis�mi si'era zut cunsum�nt,
raz�na pur par t�gnilu compens�t.

T�ca duncja; e d�s a se ca va punt�nt


la to anima, e fa cont cal sedi
zut pierd�t il to j�di, ma no par tant;

pars'che Beatr�s, ch'ad�s no'� tal to d�[688],


ma che par ch� ti mena, a pol cul so sgu�rt
di n�f dati com'la man d'Anania'l j`odi." [689]

E j�: "Cuant ca ghi fa plas�j, prest o tart,


ca curi ic i vuj che stas 'son li pu�rtis
ca vev'us�t par dami'l f�uc che'n me sempri'l art.

Il ben cal fa contentis st'animis be�dis,


Alfa e O a l�'n ta la scritura
che am�u m'ins�gna in p� mani�ris." [690]

Che st�sa v�us ca mi veva cjolt la p�ura


di esi stat par sempri imbarlum�t,
'ncoragj�t mi'a di parl�, sensa p�ura;

"Un crivi�l[691] p� p�sul," a mi'a duncj'dit,


"ad�s ti oc�r: d�zi a ti convi�n
com'che da stu am�u ti sos stat colp�t."

E j�: "D'argum�ns filosoficos al ven,


e da se che da ca s� mi ven rivel�t,
chel am�u'l ven, che'n me prin 'la las�t'l sen.

Ch�'l ben, coma ben, na volta apres�t,


l'am�u al imp�ja, che sempri p� grant
al doventa, sec�nt da la so bont�t.[692]
Duncja, a l'es�nsa che di bon an d� s� tant
che ogni ben che f�u d'ic j�di i pod�n,
altri no l� che'un raj che da ch�'al ven radi�nt,

a'� mi�i che p� che vi�rs l'altris chi jod�n,


si movi, am�nt, la mins di chej che ben
a san la veret�t[693] che discut�nt i stin.

Chista veret�t al me intel�t a ven


da chel[694] che j�di mi fa il prin am�u
di dut se ca'� eterno--da l� i la ot�n.

A mi la mostra pur la v�us dal prin aut�u


che a Mos� a ghi'a dit, di se parl�nt:
�I ti far�j j� j�di ogni val�u.'

Ti mi la mostris pur tu[695], scuminsi�nt


cul alt av�s[696] cal siga dut il arc�n
di ch� la j� p� d'ogn'altri av�s, e tant."

S� mi'a dit: "Grasis a l'intel�t um�n


e a l'autorit�s ca lu conc�rdin,
fra'i to am�us, chel par Diu l� sovr�n.

Ma d�zmi pur s'altri cu�rdis ti tirin


vi�rs di luj, s� ca p�di la to cans�n
cjant� daj dincj' che stu am�u ti mu�rdin."

A no'era plat�da la santa intension


da l'�cuila[697] di Crist, e ben mi soj necu�rt
di se cal vol�va chi f�s profesi�n.[698]

E al�r j� di n�uf: "Dut chel mu�rdi fu�rt


che a Diu'l pol f�ni volt� il c�u
a t�gni v�f'l me am�u 'la fat la so part;

Ch� l'�si me e dal mont--o grant amou!--


che mu�rt[699] che l'anima me a ten viva
ch'a a ogn�n da sper� ghi da, coma me, bes�u,

cu la so conos�nsa rivel�da e viva,


tir�t f�u mi'an dal mar dal am�u stu�rt
e l� di chel dret mi'an poj�t ta la riva.

A li fr�scjs ca gh'inghirland�jn dut l'ort


dal etern'ortol�n[700] ghi vu�j ben, e tant,
e tant p� pars'che dal so ben a son pu�rt."

Ap�n' taz�t, sint�t i'ai un s� dols cjant


risun� tal alt dal cjel, e Beatr�s
cuj altris ca diz�va: Oh sant, sant, sant!"

E com'ch'un lustri fu�rt ni sv�a a voltis


par via dal spirt dal j�di cal sint
taj vuj il splend�u da li so s�js.[701]

E'l sve�t se ch'a colp al j�t al ris�nt


pal m�sa lustri ca lu imbarlum�s,
fin che il bon sens vis�n ghi va cor�nt;

cuss� daj me vuj li p�cis vansad�sis


cjolt a mi'a Beatr�s cul raj daj so vuj,
cal risplend�va par p� di mil m�js:

e p� di prin 'jod�vin 'l�r i me vuj;


che un bel puc stupid�t ghi'ai domand�t
di un cu�rt luz�u che cun nu l'era luj.

E ic: "Dentri di chej rajs, dut 'lumin�t


j�di'l fa'l fat�u che anima prima
che la prin' virt�t a vedi maj cre�t." [702]

Com'la frascja ca si sb�sa dal so'ns�ma


al pas� dal vint, e dop'di n�uf si leva
e s� tal alt a torna, coma prima,

cuss� i'ai fat j�'nt�nt ch'ic a parl�va,


plen di marav�a, e dopo sig�r
mi'a vign�t voja di parl�, ch'ard�va.

E i'ai tac�t: "O mil�s[703] che dut mad�r


dom'tu ti sos stat fat, o antic pari
ch'ogni sposa f�ja ti'�, e nu�ra pur,[704]

I ti vu�j ad�s suplic�, bon pari,


di parl�mi: tu t'j�s la me gran v�ja
che dav�u dal d�zi t� z� si met a cori."

Com'un nem�l sot'un nis�u'l z�ja


e'i so muvim�ns j�di a si p�sin
dal tirem�la dal nis�u ca lu'mbr�ja,

propit ta stu mont ch� stu spirit prin


al traspariva sot la so cuj�rta,[705]
e di dami plas�j i so zuj�s par�vin.

E luj: "Se ben che la domanda fata


da te no mi'� stada, la to voja i saj mi�j
ch'ogn'altra roba a ti ti sedi certa;

ch'j� tal mi�j spi�li[706] d'j�di i'ai'l pod�j


ch'in se'l ten dut'li altri robis riflet�t
e nuja luj di rifl�ti a'a'l pod�j.

Sav�j ti vous cuant che Diu mi'a met�t


ta chel bi�l gjard�n[707] ind� che Beatr�s
tal scjal�n che ca s�'l ven m�titi'a vol�t,

e[708] se che tant plas�t ghi'a a li me lucis


e la raz�n justa dal so gran disd�n
e la lenga ch'i usavi ta che sgjv�gnis.

Duncja--O me bon frut--il gust� dal len[709]


stat no l� causa'n se stes dal grant esilio;
stat l� 'nv�nsi--chel s�--il trapas� dal sen.[710]
Tal post che mov�t'a Beatr�s Virgilio
vol�t par cuatrimiltrezinta e doj zirus
dal soreli i vevi stu concilio;

e chel jod�t i vevi in ta ducjus


chej sens dal so cjam�n noufs�nt e trenta
voltis da la cjera torn�'e fa'i so zirus.[711]

La lenga chi parl�vi era dut cuanta


zuda prin ch'a l'opera'ncompletabil
la zent di Nembrot a stes dut'at�nta;[712]

che'a no � nis�n efi�t rasion�bil,[713]


che pal plas�j uman a si rinov�a
segu�nt'l cjel, che sempri'l sedi dur�bil.[714]

Che l'omp al parli no'� marav�a;


ma cuss� o cul� il mont al lasa
chi f�dis com'ca vi pl�s, in fam�a.[715]

Prima chi z�s j� ta l'infern�l fasa,[716]


I si clam�va'n cjera il p� grant ben
da'nd� cal ven il godi ca m'ingl�sa.

El[717] si vev'dopo clam�t, com'ca convi�n,


ch� la zent com'li fu�js a fa av�nda,
che ta na vit una a va e n'altra a ven.

Ta chel mont che p� a si'alsa da l'onda


j�'i eri, cun vita pura e disonesta,
da la prin'ora a che ca la seconda,

com'che'l soreli'l cambia cuadrant, la sesta.[718]

Parad�s Cjant Vincjasiet�sin

"Al Pari, com'al Fi e al Spirit Sant,


gloria!" dut il parad�s al cjant�va,
s� ch'esalt�t i'eri j� da chel dols cjant.

Se ch'jod�vi un ridi'l some�va


dal'univ�rs int�j, che l�gri e sturn�t
tal j�di e tal sinti mi tegn�va.

Oh cuant god�t ca la'l�r il me spirit!


Oh vita plena di am�u e di p�s!
Oh cuant bon sta ca era ch� e cuant merit!

I so cuatri aspi�s[719] di luz�u ducju'mpi�s


dav�nt m'jod�vi, e chel che p� vis�n[720]
mi'era sempri p� par�va ca s'ilumin�s

e tal j�di'l dovent�va plan plan�n


com'che Gjove'l doventar�s se luj stes
e Mars da usi�j li pl�mis si scambi�sin.

La providensa che da ch�, com'ad�s,


a dec�t sul fa e rif�, il coru be�t
sid�n ta stu moment a vol�va cal stes,

s� ch'j� i'ai sint�t: "Nosta sta marve�t


se di col�u ti m'j�s cambia; ch�'nt�nt chi d�s,
i'altris pur il so col�u var�n cambi�t.

Chel che'n cjera'l me post usurp� t'j�dis


-- post, il me post!--che p� a nol ten
'n s�'l F� di Diu--Oh se bruti robis!--

il me simit�ri 'nledan�t a plen


a la di sanc e di spusa; s� che'l trist�t[721]
che di ca s� l� plomb�t, la j�[722] si'l'got ben."

Dal col�u cal ten il soreli pitur�t


il nul al tram�nt e al prin cric dal d�,
al�r i'ai j� jod�t dut'l cjel 'lumin�t.

E com'na femina che com'ogni d�


onesta si mant�n, sint�nt da li p�cis
d'altris, timid�ta 'si fa, da no crodi,

a Beatr�s pur 'nros�t si ghi'an li mos�lis;


e na ecl�s cuss�'n cjel maj si'a jod�t
da la volta'n c� da li p�nis supr�mis.[723]

E'n dav�nt cu li so per�ulis l� zut


cun v�us ch'era cuss� tant tramutada
che'l so aspi�t a veva cambi�t in dut.

"La sposa di Crist[724] no'� stada 'lev�da


cul sanc me, chel di Lin e pur chel di Clet
par esi al barat� d'oru usada;

ma par pod�j vej stu vivi bened�t


tant Sisto che Pio, Calisto e Urban
spand�t'l veva'l so sanc, ogn�n di l�u puar�t.

Maj no'era stada nustr 'intensi�n ch'a man


destra daj suces�us nustris part si sint�sin
e ta che altra'l rest[725] dal p�pul cristian;

n� di che clafs ch'a me pas�dis mi'erin


s�mbul di na bandiera 'dovent�sin
che cuntra'i batiez�s a combat�sin;

n� doma com'un sigjl mi us�sin


par privil�s busi�rs e barat�s
che dut ros mi fan cuant ch'in mins mi vegnin.

Ma vist�s da v�scuj cers lupos sfondr�s


u c� e u l� ta li faldis s'j�din:
O vuardi�n di Diu, pars� chi ti t�s?
Dal nustri sanc il Guasc�n e'l Caors�n[726]
si t�gnin prons a b�vi; o prins�pit bon
a se usu vili�c'a j�diti 'zar�n!

Ma l'alta providensa che cul Scipion


a Roma'a difind�t la Gloria dal mont,
prest'la judar�, coma ch'j� i saj ben�n.

E tu, fi�l, che di torn� ti sar�s pront


prest ta chel bas mont, d�s, chi ti ten scolt�t,
e domanda pur dut, sensa nis�n scont." [727]

Cuss�, com'che'l vap�u al floca gel�t


in j� ta la nustr'aria, cuant che il cu�r
dal cjavr�n[728] dal cjel cul sol si ten tocj�t,

in s� jod�t i'ai cuant bi�la che l'�jar[729]


trionf�nt a floc�va cu li luz�gnis
che u ch� a v�vin adorn�t stu altar.

E'i me vuj dav�u ghi son zus a sti lucis


fin che dut che'l so'nt�ns floc� luminous
imped�t a mi'a d'j�di ches p� altis.

Al�r Beatr�s, ch'jod�t mi'a dut studious


cuj vuj volt�s'n s�, mi'a dit: "Da la 'ns�ma
sb�sa'l cjaf e got da la cjera i val�us.

Da cuant ch'j� la vevi oservada prima


not�t i'ai che mov�t'i soj stat tal'arc
cal fa dal mi�s a la fin il prin clima;[730]

S� che'n j�, pas�t Cad�s, jod�t i'ai di l� dal arc


il brut p�s d'Ul�s, e par di c� chel post
'nd� ch'Europa cjolt a veva'l so dols car'c.[731]

E p�'ncjam� a mi sar�s stat esp�st


di stu bi�l ort[732]; ma'l soreli'l mov�va
sot i me pi� di un s�n[733] e p�, e prest.

La me mins 'namor�da, ca bram�va


ogn'ist�nt la me Beatr�s, di torn�
cuj vuj a ic p� che maj a ard�va:

e se natura o art p�scul a fa


pal dil�t daj vuj o gust dal intel�t,
in cjar umana o tal so pitur�[734]

dut'nsi�mit 'dar�sin tant mancu dil�t


di chel plas�j div�n ca mi'a ingolf�t
cuant che'i vuj volt�t i'ai al so rid�nt aspi�t.

E'l grant plas�j che'l so vuli so�f mi'a dat,


dal bi�l n�t di Leda[735] discjolt mi'a e stravi�t,
e vi�rs chel cjel[736] svelt com'un folc mi'a poc�t.

Par ch� e par l� mi tegn�va stu post 'ncol�t,


e dut bi�l l'era, ch'j�'i no saj d�zi ben
indul�[737] che Beatr�s mi vev'part�t.

Ma ic, che dal me vol�j a jod�va'l sen,


tac�t cuss� a'a, rid�nt e contenta,
che'nt�r d'ic Diu'l par�va godi a plen:

"La natura dal mont, ca ten cuj�ta


la cjera e dut chel che at�r ghi m�uf,
u ch� a taca e ch� a'� la so meta;[738]

e stu cjel a no la altri ca si m�uf


f�u che'l pens�j div�n[739], che impij�t'l ten
l'am�u so e la virt�t che da luj'a pl�uf.

Da lus e am�u circond�t l� a plen,


com'che'i altris da luj; e stu grant s�rcul
doma'l so grant fat�u a lu comprent ben.

No l� daj altris misur�t chistu mant[740]


ma da chistu son i altris misur�s,
s� com'il d�is dal mi�s e dal cuint l� mant.[741]

E com'che'l timp al ten in ta stu vas[742]


li so rad�s e'nta altris li frascjs,
ad�s ti � ben manif�st e ti lu sas.

Oh v�ja che la zent a font ti mandis


tant sot di te, che nis�n'a p�'l pod�j
di lev� i so vuj f�u da li to �ndis!

Al flur�s ben in taj �mis il vol�j;


ma la ploja che maj a smet a mars�s
chej �muj ca var�sin da esi bi�j.

Fede e inocensa 'son rest�dis


dom'taj frut�s; e ta puc timp ogni una
a spar�s prin ch'alc[743] s'j�di ta li mos�lis.

Chel'a l� che da nin�t 'ncjam�'l diz�na


ma puc'a puc golos�t al doventa
di dut se cal jot e sot di ogni luna;

e chel a l� che da frut ben ghi v�u e'l scolta


so mari, ma dovent�nt grant al cambia siera
e nol crot l'ora di j�dila muarta.[744]

Cuss� a si fa la pi�l blancja nera


tal prin aspi�t da la bi�la fija str�a[745]
di chel che mat�n ni da e l�sa sera.

Par chi no ti ti f�dis marav�a,


pensa tu che'n cjera nis�n'a governa;
l'umana fam�a par chel si disvi�a.[746]

Ma prin che zen�r zut'l s�di j� pa la gorna[747]


par che centesima[748] che la j� i trascur�js,
scju r�js ch� s� tant su la furtuna[749]
a splendar�n che da timp i spet�js,
che li p�pis si voltar�n in prujs
s� che la flota[750] z� dreta 'jodar�js;

e bon frut'l dar� l'arbul che'n fl�u t'j�dis.

Parad�s Cjant Vincjot�sin

Dop'che dut cuntri da la vita pres�nt


di nu, pu�ra zent, cul just[751] si'a sbroc�t
ch� che la me mins 'zeva 'mparadiz�nt,[752]

com'che'n tal spi�li'l cjandel�r 'nflam�t


al jot chel che dav�u al ven 'lumin�t
prin di v�jghi o'n vista o'n pens�j riv�t,

e'n dav�u curious si zira dut ta'un trat


par jodi se'l veri'l ver'l d�s, e'l jot ben
che s�, com'che'l ritmo'l cjant'l ten misur�t;

cuss�'l me pens�j a si recuarda ben


di chel moment cuant che taj so vuj vuard�nt,
l'Am�u, fat cuarda, a ic le�t mi veva ben.

E al moment chi mi soj volt�t, dut cuant


jod�nt e god�nt di chel bi�l mont celest
cuant ch'j�di si fa tal so splend�u p� grant,

un punt�n di lus[753] jod�t i'ai al�r e prest


cun s� tant luz�u che'l vul da luj'nfog�t
sier�si a ghi tocj�va, fuart e prest;

e com'astri che puc'l par da ch� vuard�t


luna'l somear�s vis�n di chel met�t
com'ch'astri cun astri'vin sempri not�t.[754]

Fors'altrit�nt vis�n--mi vev'par�t--


dal sercli che la lus a color�a
cuant che'l so vap�u a ten ben intinz�t,[755]

un sercli di f�uc cuss� mi par�'a


ch'at�r dal punt ghi zes p� svelt, e tant,
dal motu che p� visin'l mont'l circond�a.[756]

E a chel n'altri at�r ghi zeva zir�nt,


e a chel un ters, e a chel ters un cuart,
e al cuart il cuint, e'l sest p� av�nt.

Il si�tin s'jod�v'al�r, alm�ncu'n part,


ch� s� grant l'era che'l mesag�j di Gjun[757]
a lu var�s tegn�t dentri doma'n part.

Cuss� l'ot�f e'l nonu, e ognid�n


p� lent si moveva, sec�nt ca l'era
'n tal so esi p� lont�n dal numar un;
e chel al veva la lama p� clara
che p� vis�n l'era da la lus pura
e che, coma ch�, p� daj altris a'era.[758]

Beatr�s, che'l me nul'a jod�t[759], cun primura


a d�zi si'a'l�r met�t: "Da chel punt�n[760]
il cjel dut al dip�nt e la natura.

Mira'l sercli che dongja di chel 'jod�n;


ti'as di sav�j ca lu ten s� svelt mov�t
l'am�u 'ncandes�nt che p� ghi sta vis�n."

E j� a ic: "Se'l mont al fos dispon�t


cun dut l'�rdin ch'jo i'j�t in ta che robis,
pas�t z�'i sar�s cun chel che dav�nt mi'� met�t;

ma tal mont sens�bil, la j� di nualtris,


li sferis 'jod�n che tant ni p�rin
p� div�nis par �si dal mi�s[761] p� rem�tis.

Se'l me desideri 'la 'l�r di vej fin


ta stu mirabil e serafic templi
che dom'am�u e lus a la par cunf�n,

mi�j a � chi sinti com'che l'es�mpli


e l'esempl�r [762]a no son d'ac�rdu'n dut,
che j� il pars� inv�n i contempli."

"Se'i to d�icj' sle� stu grop no'an pod�t


dal dut, nosta fati tant marave�;
ch� cul puc tent� si'a p�'ncjam� strinz�t!"

Cuss� l'am�da me che, "Segu�s la pl�a,"


mi'a dit, "dal me disc�rs, se p� sav�j ti vus;
che par taj�'l grop ti gusar� la sea.[763]

I s�rclis corpor�j p� grancj' o pisul�s


a son sec�nt'l p� e'l mancu da la virt�t
ca'an, ch� sin� puc 'sar�sin ducjus.

P� bont�t ca si'a e p� a si'a sal�t;


e p� sal�t a ghi va al cuarp p� grant,
se li so pars a son perf�tis in dut.

Stu ch�, duncja, che dav�u di s� dut cuant


l'altr'univers'l stris�na, ben ti lu j�dis
rifl�ti'l sercli che mi�j'l cogn�s e ama tant.[764]

Par chel, se tu a la virt�t ti usis


la to misura, no a l'apar�nsa
da li sostansis ca ti som�jn rot�ndis,

t'jodar�s na bi�la corispond�nsa


fra'l p� e'l p�, e'l mancu e'l mancu pur,
in t'ogni cjel, cu la so'ntelig�nsa." [765]

Splendid al resta e seren di sig�r


l'emisferi dal aria cuant che Borea
a sofla cun chel so destri flat[766] puc dur

ma che lo stes'l sporc a sclar�s sta d�a


che l'alt'l turbava, s� che'l cjel ad�s'l rit
pal blue che par dut si gh'j�t, da marav�a;

propit cuss� a'a'l me spirit sclar�t


la me Beatr�s cul so risp�ndi clar,
e com'stela'n cjel il ver l� traspar�t.

Taz�t ca veva ta chistu post stel�r,


propit com'che il fi�r al sfavil�a
cuant cal bol[767], cuss� i serclis cun luz�u solar.

Dav�u d'ogni sint�la'l luz�u'l z�'a;


e cuss� tantis'erin che'l so numar
p� dal dopl� da la dami�ra s'inmil�a.[768]

D'ogni coru i sint�vi l'os�na clar


al punt f�s che in ta scju poscj'a ju ten
e tegnar� e tegn�s ju'a'l prin lumin�r.

E ch� che daj dubis'jod�va'l vaev�n


ta la me mins, a mi'a dit : "I serclis prins
Seraf�ns e Cherub�ns j�di ti'an fat ben.

Cuss� prons e svels a son cuj so leam�ns


par some�jghi al punt p� ca p�sin;[769]
e tant'a p�sin cuant ch'a j�di'a son subl�ns.

Chej altri am�us ch'atorot�r ghi z�rin,


a si cl�min Tronos dal div�n aspi�t
che chista prima terna[770] a t�rminin.

E di sav�j ti'as che ducjus a'an dil�t


cuant che cu la so vista tant profonda
j�di a p�sin'l ver cal cuj�ta ogn'intel�t.

Da chist j�di ti pos com'ca s'infonda


l'�si be�t in tal �t stes dal j�di,
no dal am�, che dopo'l ven, com'onda;[771]

e'l merit misura a l� dal j�di


che grasia e buna voja a partur�sin:[772]
en's� e'n s�[773] cuss�, com'chi ti pos crodi.

L'altra terna che'n fl�u a ven tal gjard�n


di chista primavera sempiterna
che encja cul Ari�t tal scur i jod�n,[774]

com'i prins usi�j[775] sempri a cjantin �Os�na'


cun tre melod�js, che tre si sintin
dolsis riv� daj �rdins[776] da'nd� ca vegnin.

Altris spirs div�ns u ch� a si cj�tin--


prin li Dominasi�ns e dop'l li Virt�s;
il ters'�rdin li Potest�s a formin.
Pen�ltins ta stu post di Gloria met�s,
Princip�s e Arc�nzuj ch� si z�rin;
par �ltins i �nzuj ch� si la g�din ducjus.

Chiscju ordins in s� ducjus a m�rin,


e di sot si fan tant sinti, che'a Diu stes
ducjus son tir�s e ducjus a tirin.

E'l Dion�s[777] cun gran v�ja, sint ben ad�s,


a contempl� scju �rdins a si'a met�t,
e nom�s ju'ai com'chi ti'ai ap�n'dit ad�s.

Ma Gregorio dut chist no la condivid�t;


par chel, apen'ap�n che'l ver la cap�t
ca s� tal cjel, di se stes a la rid�t.

E se un segr�t cuss� tant ver 'la ufr�t


un mortal di la j�, n'oc�rin marav�js;
pars'che vuard�nt'n s� un[778] lu vev'za scuprit

cun tant altri di ver di chisti sferis."

Parad�s Cjant Vincjanov�sin

Cuant che ducju doj i fis[779] di Latona


cuj�rs dal Mont�n e da la Libra
a fan di dut l'oriz�nt una zona,

chel tant che dal punt che'l zenit ju'cuil�bra,


fin che l'un e l'altri da che sint�ra,
cambi�nt l'emisf�ri, a si scuil�bra,

tant cuss�, cul aspi�t rid�nt na vura,


Beatr�s'a taz�t, chel punt fis vuard�nt
--che vins�t mi veva--cun granda cura.[780]

Al�r'a tac�t: "J�'i d�s, e no di bant,


se ch� ti vus sinti, pars'chi l'ai jod�t
la'nd� ca s'un�s ogni'nd� e ogni cuant.[781]

No par vej l'acu�st di altri bens vol�t,


ca no pol d�si, ma par che'l so splend�u
d�zi'l pod�s "I es�st!", risplend�nt dut,

e la so eternit�t di timp, f�u


d'ogni altri comprendi, pal so plas�j
vierz�t si'a'n n�ufs am�us l'eterno am�u.[782]

Ne miga in�rt'l pas�va prin'l timp int�j;


ch� ne prin ne dopo cori t'jod�vis
il spirt sant di Diu ta l'�ghis daj mars bi�j.[783]

Forma e materia, insi�mit e dist�ntis,


f�u son vign�dis ta'un �si sensa fal,
com'da'un arc' di tre cuardis tre fr�cjs.[784]

E com'tal veri, ta l'ambra e tal crist�l


un raj tant al rispl�nt che dal entr�
al �si a no � nisun interval,

cuss� dal triform'efi�t[785] di Diu a'� pur vera


che tal so �si a la ta'un colp radi�t dut
sensa distinguj fra chel che prin l'era.

Concre�t l� stat l'�rdin e'l costr�t[786]


da li sostansis; e ch�s s�'ns�ma
dal mont �rin, 'nd� che actus purus l� dut;

potensa pura ghi'a zut tant sot dal'ins�ma;[787]


e tal mi�s si'a le�t la pot�nsa cul �t
cuss� fuart che l'un l'altra sempri'l brama.[788]

Daj �nzuj Gjeronimo'a vi'a cont�t


che tancju s�cuj prin �rin stas cre�s
di cuant che l'altri mont a l� stat cre�t;[789]

ma an d� doma una di veret�s


com'chi sav�js daj scrit�us dal Spirit Sant;[790]
e, a ben pens�, chistu ti capir�s;

e la raz�n pur a am�t altrit�nt,


ca no pensar�s par nuja che i mot�us
perfesi�n a v�sin in tal sta dib�nt.[791]

Ad�s ti sas'ndul� e cuant che scju am�us


cre�s son stas e coma; s� che'nsiniz�nt
da la to v�ja za son stas tre ard�us.

Si cont�sin fin al vincj' svels coma'l vint


p� timp ni volar�s ch'a cualc'�nzul ghi'a vol�t
di remen�'l sogj�t di ogni vustr'elem�nt.[792]

I'altris rest�s a son, che'a colp a'an pod�t


sta art tac�, che tu t'j�s cun tant dil�t,
che di smeti di zighi at�r[793] maj no'an vol�t.

Il strapl�mp 'la tac�t cun chel malad�t,


chel rog�nt insuperb�t che tu ti'as jod�t
la j� da ducju i p�js dal mont tegn�t stret.

Chej chi ti j�s ch� la modestia'an vut


di ricon�sisi ta la div�n' bont�t
che, da ch� fas, di tant cap� ghi'a conced�t;[794]

par chel il so j�di l� stat esalt�t


cul splend�u da la grasia e cul so mer't,
s� ch'ad�s a'an ferma e plena volont�t.[795]

E no ti'as di dubit�, ma sta ben cert


che'l ris�vi grasia al ven meret�t
sec�nt l'afi�t che pal creat�u si ten vi�rt.[796]
E ad�s su chist'asembl�a a ti'� dat
di capi'ncjam� di p�, s'a sti per�ulis
ti ghi'as ben pens�t, sens'�si p� jud�t.

Ma pars'che la j�, ta li vustri scu�lis


a si les che l'angj�lica natura
sav�j e vol�j a'a, e ben cap�s,

i vu�j pur d�zi, par chi t'j�dis, dut'pura,


la veret�t che la j�'a ven stracap�da
taj ecuivocam�ns di sta let�ra.[797]

Chisti sostansis, ognuna gjoconda


taj j�di'l bon Diu, il vuli no ghi'an volt�t
a chel che dut'l j�t e dut al guida:

par chel il so j�di a no l� stravi�t


da altri robis, e par chel bis�gna no'an
di vej di recuard� un conc�t lontan�t;

s� che la j�, durm�nt a vuj vi�rs, suns a si'an,


crod�nt di d�zi'l ver e a voltis no crod�nt;
ma scj'ultins p� colpa e verg�gna'an.[798]

J� pal stes troj i no st�js vualtris zint


filosof�nt, che tant men� vi las�js
dal ben figur� che sempri vi va'nsimin�nt!

E cun stu f� mancu displas�j ca'i las�js,


oh tant mancu, che cuant chi f�js a pusta
a stu�rzi'l scrit div�n o lu bandon�js.

A no si pensa a cuant sanc cal costa


il semen�lu tal mont e cuant cal plas
un che, �mil, vis�n di chel s'imp�sta.

Par pari bon si t�gnin ducjus 'mpegn�s


cu li so 'nvensi�ns, e ches 'son cont�dis
daj predicjad�us, e'l Vanz�li si tas.

Che la luna 'ndav�u '� zuda, un'l d�s,


dur�nt la pasi�n di Crist e'n mi�s si'a met�t
s� che la lus dal sol p� no t'jod�vis;

che just no'�, ch� la lus si'a plat�t dal dut


par dut; da la Spagna fin l� da l'India,
com'a Gjud�a, sta ecl�s 'a rispund�t.[799]

Firense tancju Lapos e Bindos[800] no'a


com'che fiabis cuss� da �n a �n
cont�dis a v�gnin da ch� o da l�.

S� che li agnel�tis che puc a san


a tornin daj pr�s pas�dis di vint,
e puc li j�da il no j�di il dan.[801]

Ai s�s no ghi'era Crist zut prin diz�nt


�Z�it, e predicj�ighi al mont bal�tis';
no: a ghi'a dat'nv�nsi'l just fondam�nt.[802]

E chel tant sig�t a la ta li so b�cis


che tal lot� par tegni 'mpij�da la v�us
dal Vanz�li scudo a'an fat e l�ncis.

E ad�s si s�ntin scju predicjad�us


d�zi pajas�dis e, tant par fa ridi,
da st�pis a ti'n fan di ducju i col�us.[803]

Ma se tal cap�cjo'l vil�n a j�di


l'usi�l al riv�s ind� cal fa'l so n�t,
il fals perd�n ben al podar�s j�di;

pal cual un z�j di schif�nsis al ven dit


che, sensa prova di nis�n testimoni,
da tancju vil�ns st�pis'l ven stracap�t.

Di chist s'ingr�sa'l purs�t di Sant'Ant�ni,


e d'altris pur che'ncjam� p� porcos a son
ca van moneda falsa a dep�ni.[804]

Ma volt�n di n�uf, dop'di sta digresi�n,


i nustri vuj vi�rs la strad�la dreta
s� che'l discors e'l timp 'v�din proporsi�n.[805]

Sta natura'n n�mar, par d�zla scleta,


s� tant a si'alsa che ogni peraula
o conc�t um�n sempri sot al resta;[806]

e se tu ti vu�rdis se cal riv�la


Dani�l, t'jodar�s che i so miliardos[807]
tal alt da l'infin�t a van a fin�la.

La prin'lus, ca radi�a dut se[808] chi t'j�s,


ta tanti mani�ris'va mostrada
com'che tancjus 'son i splend�us daj Tronos.[809]

Al�r al �t ca la ten concep�da


a ghi segu�s l'afi�t, e la dolc�sa
dal am�u par chel a � p� o mancu cj�lda.[810]

T'j�s duncja'l p� alt e la grand�sa


dal so eterno val�u ca si va spiel�nt
taj'nfin�s crist�j ch'j�di a fan la so biel�sa,

e sempri'un, com'prin ca f�sin, rest�nt." [811]

Parad�s Cjant Trent�sin

Forsi no pi di mil mijs da ch� lont�n


a sta ard�nt la sest'ora[812], e stu mont
l'ombrena za'l sbasa tal so plan j�t a plan,
cuant che'l mi�s dal cjel, a me prof�nt,
a cambi�'l scum�nsa, che cualchi stela
il so j�di a sta pierd�nt da stu font;[813]

e com'che av�nt a ven sta gran bi�la


serva[814] dal sor�li, s� si si�ra'l cjel
las�nt prest f�u fin la p� bi�la stela.

Propit cuss� il trionf[815] che ritorn�l


sempri ghi fa al punt che svuarb�t mi veva[816]
com'che sier�t'l fos da chel ch'at�r ghi feva spiel,[817]

al me j�di puc a puc si distud�va;


par chel il torn� cuj vuj a Beatr�s
l'j�di n�ja e'l me am�u mi poc�va.

Se chel che fin u ch� di ic a si d�s


ta na l�ude e basta'l fos includ�t,
nol bastar�s nencja pa la so rad�s.[818]

La biel�sa so, ch'a chel punt i'ai jod�t,


no dom'al di l� di me, ma j�'i crot
che dom'l so fat�u al pol godila'n dut.[819]

D'ad�s in dav�nt, e da se che j� j�t,


vins�t mi sint p� che maj dal so tema
o cal sedi o comic o tragic[820], chist j�'i crot;

pars'che com' sor�li taj vuj d'un che p�'l trema,[821]


cuss�'l recuard�mi dal so dols ridi
il me'ntel�t mi cjoj che p� no l� com'prima.[822]

Dal prin d� ch'ic i me vuj'an pod�t j�di


ta sta vita fin ad�s ta sta vista,
di daj sf�ga al me cjant i pol'ncjam� godi;

m'ad�s a � mi�j che'n dav�u i lasi sta


la so biel�sa, com'che poet�nt
fin in �ltin al fa ogni artista.

Propit com'ch'j� i la l�si a'un s�n p� grant


di chel da la me cans�n, che ben a v�u
la so dif�sil materia z� termin�nt,

cul fa e v�us di un bravo condut�u


tac�t 'a di n�uf: "I sin vign�s f�u
dal Prin Motu e'al cjel i sin di pur luz�u;[823]

luce inteletu�l, plena d'am�u;


am�u dal p� grant ben, di gj�ldi plen;
gj�ldi che tant mi�j 'l� dal p� dols sav�u.

Ch� l'un e l'altra milisia t'jodar�s ben


dal parad�s, e un'a j�di ti zar�s
com'ca sar� cuant che'l grant jud�si'l ven." [824]

Com'ch'a colp un lamp al fa dut un frac�s


cu li virt�s vis�vis, e a'mped� ghi va
d'j�di ogj�s che p�'ncjamo son lumin�s,

e l�zi s� tant mi'a fat na lus viva


e cuss� inglus�t a mi'a ta stu vel
dal so splend�u che n�ja p�'l me vul'l jod�va.

"Pur sempri l'am�u cal sod�sfa stu cjel


al cjoj s�'n s� cun sta sorta di sal�t,
par disp�ni cjand�la al so flame� bi�l."

I vevi ap�na dentri di me sint�t


sti pucju per�ulis, ch'i'ai j� ben not�t
ch'elev�t mi'eri p� alt da la me virt�t;[825]

e di na nova vista mi soj'impij�t


che nis�na luce a � tant clara
ch'ad�s i me vuj no var�sin sopuart�t.[826]

E na lus jod�t i'ai, com'roja vera


ca scor�va luz�nt tra li do righis
pitur�dis cuj col�us di primavera.

Da stu scori s'jod�vin fal�scjis vivis


che dapard�t a col�vin j� taj fl�us
coma rub�ns ta cor�nis dor�dis.

E dopo, com'incjoc�dis daj od�us,


di n�uf'sprofond�vin ta sta bi�la cur�nt;
e altris f�u si als�vin da stu post sfars�us.

L'alt desid�ri ch'av�nt ti poca, vol�nt,


dut sav�j di se che ta stu post t'j�dis,
a mi plas, e a mi plas il to spirt ruv�nt;

ma di st'aga ch� a � mi�j chi ti bevis


prin che di sta s�it sasi�t ti vegnis dut":
just cuss� l'era'l spirt da li so per�ulis.

E di n�uf: "Il flun e ogni gjoiel�t


ch'int�r ghi cola e scjampa, e il r�di da l'�rbis
com'ornam�nt d'ind�si l� l� met�t.[827]

No che l�u no s�din 'ncjam� mad�ris


ma'l difi�t le dut da la to banda
ch'j�di'ncjam� no pol cuant ca son v�ris."

Nin�t non d� che dopo na durm�da


che p� lungja dal solit a'a dur�t
no si svej cun gran voja di na tet�da,

coma me che mi�j spi�lis a colp i'ai prov�t


di fa daj me vuj, bev�nt di che onda
div�na che d'un mi�j j�di ni ten dot�t;

e cuss� com'che bev�t'a la gronda[828]


da li me s�js, d'j�di a mi'a par�t
che lungja p� a no fos ma rot�nda.[829]
Al�r, coma p�pul sot mascara zut
che altri'l par che prima ca si svist�s
dal some� che plat�t lu vev'tegn�t,[830]

cuss� jod�t i'ai cambi�'n fi�stis p� bi�lis


i fl�us e li fal�scjis, s� ch'j� jod�t
i'ai li do l�stis[831] dal cjel f�si manif�stis.

O splend�u di Diu, ca mi'a permet�t


d'j�di l'alt trionf da la vera dominasi�n,
la virt�t dami di cont� com'chi l'aj jod�t!

Un lustri a l� la s� ch'j�di al fa ben�n


il grant creat�u a che creatura
che dom'n luj a pol j�di se ca'� di bon.

E rotonda si slungja la so figura[832]


cu s� tant che la so circonferensa
al sor�l'ghi sar�s comuda sintura.

Dut di rajs a'� fata la so 'par�nsa


che'ns�ma dal prin motu'a v�gnin mand�s
che da chej al cjoj chel vita e potensa.

E com'un clif[833] ta l'�ga che'i so pi�'a ten bagn�s


si spi�la, com'par j�disi dut orn�t,
cuant che plen 'la di vert e di fl�us i so pr�s,

cuss�, at�r e'ns�ma di sta lus poj�t,


jodut i'ai spiel�si ta mi�rs di scjal�ns
ogn�n daj nustris che la s� l� torn�t.

E se'n s�'l circonda'l p� bas daj scjal�ns


na lus s� granda oh cuant'ch'� la largj�sa
di sta rosa taj so �rlis p� lont�ns!

La me vista tal larc e ta l'alt�sa


a pi�rdisi'a no zeva, ma'nclud�va
il tant e'l coma di che alegr�sa.

Ch�'l vis�n e'l lont�n, ne m�ti ne cjoj'l pod�va;


che'nd� che Diu sens'mediat�u'l governa,
la l�s natural nencja un puc no zova.

In tal zal da la rosa sempiterna


ca si slargja e a si'alsa e a da f�u
od�u di benvol�j pal c�u che dut'l governa,

coma chel cal tas ma che d�zi al v�u,


Beatr�s mi'a 'tir�t e d�t: "Ben mira
cuanti stolis blancis[834] ca son ta stu col�u!

J�t cuant che la nustra sit�t[835] a zira:


j�t ben cuant che i nustri scjal�ns a son plens,
che ch� a no oc�r p� tanta zent vera.[836]

Ta che gran sinta che tu i vuj fis�s ti tens


pa la corona che'nt�r ghi'� za met�da,
e prin'encjam� ch'a sti n�sis[837] ti v�gn's

za l'anima granda sar� sint�da


dal'imperi�l Rico, ch'andres� l'Italia
prin'l vegnar� ch'a chel a sedi dispon�da.[838]

S� tant vi stupid�s la vustra voja


ch'am�ndi simil vi'a fat al picin�n
che di fan'l m�u e la bal�a'l manda via.

E a chel timp capo dal foro div�n


al sar� un tal che di dentri e di f�u
cun luj nol zar� propit pal stes cjam�n.[839]

Ma par puc'l sar� l�, com'che Diu'l v�u,


tal uf�si sant; ch'a fin�la'l zar�, p�'n j�
di'nd� che'l Simon Magu[840] l� zut, puc di c�u,

e chel d'Alagna'l far� z�, encja p�'n j�.

Parad�s Cjant Trentun�sin

In forma duncja di candida rosa


mi si mostrava la milisia santa[841]
che cul so sanc Cristo a la fat sposa;

ma l'altra[842] che svual�nt a j�t e cjanta


la Gloria di chel ca la inam�ra
e la bont�t che 'legr�sa ghi'a dat, e tanta,

propit com'un scjap di �s a s'infl�ra


par un puchit�n e un'altri al torna
'nd� che gust'l lasa 'nt�nt cal lavora,[843]

j�'a zeva ta chel grant fl�u ca si'adorna


di tanti fu�js, e da l� a torn�va
la s� 'nd� che'l so am�u[844] l'eterna.

Li musis d�tis'v�vin di flama viva


e d'oru li �lis, e il rest tant blanc
che nencja la n�jf fin l� no ghi riva.

Cuant ch'j�'a vegn�vin tal fl�u, di banc'n banc,


a ghi ufr�vin la pas e il ard�u
ca otegn�vin svintul�nt il so flanc.

N�'l z�'n s� e'n j� tra l'ins�ma e'l fl�u


di dut'chista sgaravana svual�nt
la vista a imped�va o'l splend�u;

pars'che la lus divina a penetra'l grant


univ�rs secont il merit che chel al ten
s� che n�ja gh'intriga p� di chel tant.[845]

Chistu post sig�r[846] e di chel gjoldi dut plen,


di zent nova e antica popol�t,
vuli e am�u al puntava vi�rs il stes sen.

Oh tr�n luz�u che ta'un unic punt'nstel�t


ducj' chiscjus sintil�nt ti contentis,
ca j� vuarda ta stu post[847] nustri'mborascj�t!

Se i barbaros, vign�nt ta li contr�dis


che ogni d� da l'En�s a si cuj�rzin,
che cun so f� bal�nt sempri ti la j�dis,[848]

ta li grand' �peris di Roma 'riv�sin,


li marav�js si f�vin cuant che'n Later�n
il p� bi�l di se ca'� mortal 'jod�vin;[849]

j� che ta stu post div�n da chel um�n,


tal eterno dal timp i'eri vegn�t
e da Firense'n ta popul just e san,

figur�si cuant marve�t ch'i'eri j�'n dut!


Par sig�r chistu godi tant stupid�t
mi veva che 'nbacuch�t i'eri e mut.

Coma un pelegr�n che tal templi entr�nt


dal so voto a ghi ven di pens� tant,
e'l spera na d� cont�nt di torn� cont�nt,

cuss� s� pa la viva lus pasegj�nt


i men�vi j�'i me vuj in taj scjal�ns
o'n s� o'n j� e 'torot�r dut vuard�nt.

Carit�t mostr�nt, ducjus, lont�ns e vis�ns


'jod�vi, dal so ridi orn�s e rajs, [850]
ca vist�vin buni asi�ns com'ornam�ns.

Za la forma general dal parad�s


il me j�di dut al veva comprend�t
ma ne ch� ne l� a si'era punt�t fis.

Al�r il me desid�ri 'l� di n�uf zut


a la me Be�da par cogn�si robis
che'l sav�j la me mins 'veva sospend�t.

D'ic i d�s, ma sint�t i'ai atri peraulis:


tal post di Beatr�s jod�t i'ai un ansi�n
vist�t coma l'altr'animis gloriosis.

Taj vuj e'n dut'l splend�va d'un luz�u san


di benevula 'ligr�a, che, sturn�t,
in luj 'jod�vi un pari[851] bon e cristi�n.

E "Indul� ca �?" i'ai al�r 'a colp dit.


e luj: "Par part�'l to desid�ri a la fin
di las�'l me post mi'a Beatr�s suger�t;

e se'i to vuj al ters zir z� a'nt�vin


dal p� alt scjal�n, tu ti ti la jodar�s
tal trono che'i so m�ris ghi confer�sin." [852]
Sensa risp�ndi, i vuj als�t i'ai dal b�s
e jod�da i l'ai coma na corona
che cuj rajs eternos ni tegn�va lumin�s.

Da che region che p� in s� a tona,


il mortal vuli p� di tant a nol dista
di un che'n mar p�'n j� s� band�na,

com'che l� da Beatr�s la me vista;[853]


ma no'era nuja che la so figura
vign�nt j�, nul�nt a mi f�s riv� mista.

"O madona me, font di sper� pura,


che sbas�da ti ti sos pa la me sal�t
di z� fin ta l'infi�r[854]--pa la me cura!--

di cuss� tanti robis ch'j� i'ai jod�t,


dal to grant pod�j e dal la to bont�t
la to grasia i cogn�s ben, e la virt�t.

Tir�t ti mi'as tu f�u da servo[855] a libert�t


da duti che stradis e che manieris,
che di cuss� fa ti vevis la potent�t.

In me la to granda virt�t custod�s,


s� che l'anima me, ch� ti'as fat sana,
tal sle�si dal cuarp, godi pur[856] ti podis."

Cuss� pre�t i'ai; e che par lontana


ca some�s, cun vuli rid�nt mi'a vuard�t,
torn�nt dopo a l'eterna fontana.

E'l vecju sant: "Par che dut ben complet�t


e perf�t'l sedi," mi'a dit, "il to cjam�n,
che par chel'l pre� e pur am�u mi'a mandat,

svu�la pur in alt cuj vuj par stu gjard�n


che luj par j�di pront ti tegnar�s'l sgu�rt
cul z� sempri p�'n s� cul bi�l raj div�n.

E la regina dal cjel, che par ic j�'i art


dut di am�u, a mi dar� la grasia
pars� ch'j� i soj'l so bon e fed�l Bern�rt." [857]

Coma chel che forsi da la Croasia


a j�di al ven la Veronica[858] nustra
che pa l'antica fama nis�n d'ic si sasia,

ma tal pens�j a d�s, fin ca si mostra:


"Sign�u me Gjes� Crist, Diu vero e bon,
a �ria propit cuss� la musa vustra?";

cuss� j�'i jod�vi e scolt�vi ben�n


la carit�t di chel che'n ta chistu mont
contemplant'l godeva dut se ca'era bon.[859]

"F� da la grasia, chistu �si gjoc�nt,"


a la tac�t, "g�dilu no ti podar�s, j�t,
se i vuj ti tens sempri ca j� ta stu font;

ma vuarda ben i s�rclis fin al p� rem�t,


che j�di ti podar�s la regina[860]
che chistu regn dut s�dit a'a e dev�t."

Als�t i'ai i vuj; e com'di matina


la banda p� oriental dal oriz�nt
p� a lus di ch� ca ghi'� pi lontana[861],

cuss�, cuasi coma z� da val a mont


cuj vuj jod�t i'ai part da l'estremit�t[862]
l�zi un bel puc di p� da l'altra front.[863]

E ch� com'tal post dal tim�n che mal guid�t


al veva'l pu�r Fet�n, p� a s'infl�ma
e ta li bandis l�'l lustri mancu'nfog�t,[864]

cuss� che bi�la e buna orifl�ma [865]


tal mi�s a splend�va e dut 'torot�r
di s� si gh'jod�va cal� la flama.

E ta chel post, cu l'�lis vi�rtis, al�r


jod�t i'ai �nzuj e �nzuj che fi�stis
ghi f�vin cun pl�mis color�dis 'nt�r.

'Nta stu gjoldi'mbomb�t di cans�ns dolsis


jod�t i'ai na biel�sa ch'un ridi be�t
ghi deva ai vuj di dut'li sant'�nimis.

E s'j� i v�s tal dizi tanta capacit�t


com'ch'i'ai tal impar�, i no ausar�s
cont� cuant bi�la ca'era'n realt�t.

Bernart, che ben jod�t al veva i vuj m�s


fis�s ta sta font di grasia e at�ns,
i vuj a ic cul stes gust 'la punt�t luj stes,[866]

e'l mir� me si'a cussi fat'ncjam� p�'nt�ns.

Parad�s Cjant Trentadu�sin

Pur god�nt il so plas�j, chel contempl�nt


a fa'l bon mestri a si'a al�r met�t,
e scuminsi�t a la cun stu discors sant:

"La piaga che Maria'a risan�t[867] e onz�t,


ch� che s� tant bi�la ai so pi� a s'j�t,
ch�[868] a'� che vierz�d'la veva prin di dut.

Tal ters ordin di scjal�ns e subit sot


di chista, �co l� ca son la Rach�l
e la Beatr�s, com'ch'ogn�n di nu'l j�t.
Sara e Rebeca, Gjudit e ch�--ta stu cjel--
che bis�vula dal cjant�u'era[869], com'ch'i sav�n,
che pal so f�l "Miserere mei"'la dit chel,

j�di ti pos che da scjal�n a scjal�n,


coma fu�js i vaj una'un' nomin�nt
da la rosa'nd� che cuj vuj zint i stin.

E dal si�tin scjal�n'n j�, com'p�'n dav�nt


fin a chel, Ebr�js a si susegu�sin,
il fl�u[870] dal so fue�n dut cuant separ�nt;

pars'che, secont la vision che vut 'v�vin


cu la so fede'n Crist, chistis a son'l mur[871]
che i doj �rdins sacros a div�din.

Ta sta banda chi, inda che il fl�u 'l� mad�r[872]


di duti li so fu�js, a son impost�s
chej che crod�t ghi v�vin a'un Crist fut�r;

ta l'altra banda, 'nd� ca si j�din 'ntaj�s


di poscj' vu�js[873] i semis�rcuj, a stan
chej ch'�rin da un Crist za vegn�t stas ispir�s.

E com'ch'u ch� cu la madona dal cjel a stan


sti feminis gloriosis, e sot di l�u
i'altris[874] na gran separasi�n a fan,

cuss�'l grant Zuan[875], al op�st di l�u,


che'l desert e'l mart�r sempri da sant
'la sufr�t, e l'infi�r pur, prin di vign�ghi f�u;[876]

e par segn� sta division son stas p� av�nt


sielz�s Checo, Bened�t e Agust�n
e p�'n j�, di ziru'n ziru, pur altri grant sant.

Ad�s vuarda ben il prej�di div�n;


che da la fede tant l'un che l'altri aspi�t
balans�t e plen'l tegnar� stu gjard�n.[877]

E j�t ben che dal post'n j� cal taja net


e tal mi�s sti dos be�dis divisions,
no si si sinta par propri m�rit e sclet,[878]

ma par chel d'altris, cun certi condisions;


che as�ls a son stas ducjus scju spiris
prin di vej otegn�t veri elesi�ns.[879]

Di chist ti ti rins ben cont da li musis


ma encja da li so v�us zovin�tis,
se tu at�nt i ti vuardis e scoltis.

Ad�s dut sid�n ti stas paj to d�bis;


ma j�'l grop i ti d�sfi, com'chi t'jodar�s,
che ingrop�t ti t�n d'id�js sut�lis.

Ta stu post ind� ch'jod�n ducjus scju be�s


nuja ch� doma par casu a esist
ne j�di trist�sa o fan o s�it ti podar�s;

pars'che par l�s eterna dut se ca esist


a esist com'ca esist s� che just e ben
al desid�ri al corisp�nt l'acu�st.[880]

Chist'imprimur�da zent--al�r j�t ben--


a vera vita a no' � sine causa
intra se, ta stu alt post, p� o mancu ben.[881]

Il re che'n ta stu regn ni confer�s pausa


di cuss� tant am�u e altri tant dil�t
che di p� fa nis�n vol�j al �usa,[882]

duti li mins tal just e be�t aspi�t


cre�nt, a so gust di grasia al dota
cuss� e cul�; e ch� cal basti l'efi�t.[883]

E chistu clar e net ben a si nota


ta chej z�muj da la Santa Scritura
ch'�diu a mostr�vin z� prin da la n�sita.[884]

Al�r, sec�nt la so cjavielad�ra,


la grasia da l'alta lus si conferis
cun dignit�t a ogni creatura.

Duncja, sens'l merit da li so usansis,


a son stas met�s ta scjal�ns deferens
in conformit�t cu li so primi grasis.

N'ocor�va altri taj secuj rec�ns,[885]


a part l'inocensa, par vej la sal�t,
che bojs genit�us, di fede sempri plens.

Dop'che stu prin timp pas�t l'era 'an dov�t


i mascjus li so inocenti plumis
circuncidi par ot�gni la so virt�t.[886]

Ma dop'che vegn�t l'era'l timp da li grasis,


sensa il bati�zin perf�t di Cristo,
st'animis 'noc�ntis la j� son rest�dis.

Jot ben ad�s ta la musa che a Cristo


p� ghi som�a, che la so clar�sa
e basta ti dispon a j�di Cristo."

Ins�m' d'ic jod�t i'ai tant'alegr�sa


plovi, part�da in ta li mins santis
cre�dis par svual� ta chist'alt�sa,

che par cuantis che fin l�'n dav�v'jod�dis


s� tant'amirasi�n no vevi maj vut
par spirs che di luj some�vin im�ginis.

E chel am�u[887] che par prin l'era l� vegn�t


cjant�nt �Ave, Maria, grasia plena,'
dav�nt d'ic al veva l'�lis sos vierz�t.
�co a ghi'an fat a la divin'cjantilena
ducju i sans e be�s ca ghi' �rin at�r,
ogni musa dovent�nt tant p� serena.

"O pari sant, che com'un si�r un pu�r


coma me di scolt� ti d�gnis, las�nt chel bi�l l�uc
ind� che a se'l vol�j eterno ti ten at�r,

cuj l'�se, d�zmi, l'�nzul che cun s� tant z�uc


taj vuj'l vuarda da la nustra regina,
di ic tant inamor�t da pari f�uc?"

Cuss� torn�t i soj a la dutrina


di chel che da Maria l'era'mbiel�t
com'dal soreli la stela matutina.

E al�ra luj: "Maest�t di spirit,


tanta cuant'ch'an d�'n �nzul o'n anima,
in luj a s'j�t, e cuss� sia," a mi'a dit,

"pars'che luj'l� chel ch'a Maria la palma


j� ghi'a part�t cuant che'l f� di Diu stes
carg�si'la vol�t da la nustra salma.

Ma mentri ch'j�'i parli segu�simi ad�s


cuj vuj tos, e nota li nobil'�nimis
ch'jod�n ch�, ta stu'mp�ro just di Diu stes.

Chej doj sint�s las� p� cont�ns t'j�dis


par �si cuss� vis�ns da l'Augusta,[888]
a son di sta rosa cuasi do rad�s:

chel che l� a la so sinistra[889] al sta


il pari a l� che par gran golosit�t
la rasa umana tant am�r a gusta;

a destra ti gh'j�s l'ant�c pari sint�t


da la Glisia Santa che da Crist risev�t
al veva li clafs di stu fl�u'ncoron�t.

E chel[890] ch'jod�t riv� 'la ogni timp brut,


prin cal mur�s, da la bi�la nuv�sa
che cun colp di lancja e claus si vev'otegn�t,

sint�t ghi'� vis�n[891], e lunc l'altri'l riposa[892]


il duca che vivi'l veva di m�na
fat chel p�pul 'ngr�t e sensa costansa.

Dirimp�t di Pieri sint�da t'j�s Ana


contenta duta di vuard� so fija,[893]
e f�sa 'la vuarda pur cjant�nt os�na;

e di front dal p� grant capofam�a


i t'j�s Lusia, che Beatr�s'a mov�t
cuant che pal disper� ti v�vis j� la s�a.[894]

Ma par'che'l timp'l pasa che'mbacuch�t dut


ti ten, ch�'un punt ghi met�n, com'bon sart�u
che c�tula'l fa sec�nt la stofa ca la vut;[895]

e'ndrisar�n i vuj viers il prin am�u,


cuss� che, vuard�nt viers luj, ti penetr�s
fin ca � pus�bul in tal so splend�u.

E i vor�s propit che tu i ti z�dis


a m�vi l'�lis tos, crod�nt di z�'n s�
cun grasia che, pre�nt, ot�gni ti p�dis;

grasia che conc�diti a pol che la s�;[896]


e dav�u ti mi vegnar�s cun afesi�n,
e cul c�u al me pre� ti scoltar�s s�."

E tac�t a la sta santa orasi�n:

Parad�s Cjant Trentatre�sin

"Vergine mari, fija dal to f� div�n,


�mil e alta p� di creatura,
punt f�s dal cons�j eterno e div�n,[897]

ch� tu i ti sos[898] che l'umana natura


s� tant nobilit�t ti'as, che'l so fat�u
disdegn�t no l� di fasi so fat�ra.[899]

Dentri di te a si'a impij�t chel am�u


che cul so cal�u ta la pas eterna
u chi a la but�t f�u chistu bi�l fl�u.[900]

Ti sos par nu splend�u di lus meridiana[901]


di carit�t, e la j�, pa li zens mortals,
di speransa i ti sos na gran font�na.

Oh sj�ra, s� tant granda ti sos e vals,


che se un ben vol�nt un a te nol va a ricori,
il so desid�ri svual�'l v�u sens' �l's.

P� a fa la bont�t to che soc�ri


chel ca la domanda, ma'� pur veret�t
che spes prin dal domand� si la j�t cori.

In te misericordia, in te piet�t,
in te magnificensa, in te a si fa una
dut se che in creatura a'� bont�t.

Stu ch�, ad�s, che da la p� scura tana


dal univ�rs fin u ch� a la jod�t
li vitis spirituals una a una,

te pa la grasia'l suplich�a la virt�t


di vej par pod�j'l so j�di tegni als�t
p�'n alt, fin la s�, ta l'ultima sal�t.

E j� che, pal me[902], maj no'ai desider�t


tant com'pal so j�di, dut'l me pre�
ris�if, che altri di fa a no mi'� dat,

pars'che tu di dut se ca lu'nul�a


cul to prea a liber�lu ti z�dis
s� ch'al p� alt j�di als�'l p�si la s�a,

e'i ti prej pur, regina, che dut ti podis


fa e j�di, chi ti ghi conservis sans
i so sintim�ns, dop'dut'li so provis.

Prot�zilu tu daj muvim�ns um�ns:


j�t la Beatr�s cun ducju chej be�s
ch'al me pre� a si un�sin li mans!" [903]

I vuj da Diu dil�s e vener�s,


f�s sul orat�u, dimostrasi�n a'�rin
di cuant grad�t ghi'era'l pre� daj be�s;[904]

a l'eterna lus a colp s'indres�vin


al�r i vuj sos, ma ca no vegni pens�t
ch'altri vuj clars di riv� l�'n alt a p�sin.

E j� ch'al fin di dut'l me desider�t


vis�n i'�ri, com'che di �si a dov�va,
al p� ruv�nt dal me desid�ri i'�ri riv�t.

E Bernart, surid�nt, sens a mi feva


che j� i vuard�s in s�[905], ma'� encja vera
che j� belz� i fevi se cal vol�va;

ch� la me vista, dovent�t p� pura


p� e p� a ghi entr�va in tal raj
di che alta lus che in s� a � vera.[906]

Da chi'n s� il me j�di l� stat p� che maj


'l�'l parl� nustri, che a s� tant nol pos,
ne par dut chist di memoria non daj as�j.

Com'cuant che dur�nt un sun clar i ti j�s


che dopo'l sun fu�rt ti resta'l sintim�nt
ma la vision di j�di p� no ti pos,

propit cuss� mi'a subit zut scompar�nt


la me visi�n, encja se alc pur i rit�n
dal mi�l che dat ghi veva indulsim�nt.

Cuss� dal soreli la n�jf sgjel�da a ven;


cuss� al vint cu li fu�js lizer�tis
l'or�cul da la Sib�la'l spierd�va'l sen.[907]

O colmo di lus che tant ti ti �lsis


p�'n s� dal pens�j mortal, cuant chi vor�s
che d'j�diti di n�uf ti mi des li grasis,

e ch'al me parl� tant p� virt�t ti ghi d�s


ch'almancu na fal�scja da la to gloria
di las�ighi a la futura zent i pod�s;
s� che cul torn� ta la me memoria
e pur cul cjant� di chista me cans�n
p� ben si savar�s da la to vit�ria.

J�'i crot che, pa la granda 'luminasi�n


dal alt raj, scumbusul�t i sar�s stat
se di tegn'ghi i vuj'nt�r i no fos stat bon.

E'i mi recuardi ch'al�r mi�j mi soj fat


tal sostegnilu, e'l so sgu�rt a si'a dut
cul val�u infin�t imedesim�t.

Oh generosa grasia che permet�t


mi'a di'entr� cul vuli ta la lus eterna
tant che d'j�dighi'l p� pus�bul i'ai pod�t!

Tal so profont jod�t i'ai ca s'interna


cun am�u 'nsi�mit tegn�t ta'un vol�n
chel che par dut l'univ�rs si scuad�rna,[908]

sostansis e acid�ns[909] e il so cost�n,


jod�t i'ai ca'�rin cuasi un�s insi�mit
che'l me d�zi di l�u no l� che un barl�n.

La forma universal di stu'nsi�mit


di vej jod�t i crot, pars'che cu'n cargu
di godi il dizi mi vev'invigor�t.

Dom'un punt a mi'� di p� grant letargu


che i vincjas�nc s�cuj da che impresa
che sbalord�t veva Net�n cu l'ombrena d'Argu.[910]

Cuss� al�r la me mins, sensa pausa,


fis'a vuard�va, im�bil e at�nta,
chel che di dut stu marve� l'era causa.

A che lus tant tac�s a si doventa


che'l las�la par j�di altri aspi�t
un a nol pol e tant mancu al tenta;

par via che'l ben, che dal vol�j l� ogj�t,


in ic dut si conc�ntra, che al dif�u
d'ic difi�t a'a se che l� a'� perf�t.

Mancu ad�s i disar�j, caro let�u,


di chel chi mi recuardi, che un nin�t
al d�s prin di vign� dal tet� las�t f�u.

No pars'ch'i lu v�s di aspi�t div�rs jod�t


ad�s che'n ta sta viva lus lu mir�vi
di s� che sempri l'era stat e god�t;

ma pa la mi�j virt�t d'j�di chi vevi


tal vuard�lu, da na sol'apar�nsa
cul mut�mi il so mut� i god�vi.[911]

Ta la profonda e clara sostansa


da l'alta lus al�r jod�t i'ai tre z�rs
di tre col�us e di una grand�sa;

e l'un da l'altri coma iris da ir's[912]


riflet�t'l par�va, e'l par�va'nfog�t
chel altri[913] ch'ai prins doj ghi feva da ters.

Oh cuant puc ca l�'l d�zi e cuant limitat


al me conc�t! e chist a chel ch'i'ai jod�t
p� puc di puc a l� a chel paragon�t.[914]

Oh lus eterna ch'in te ti cont�ns dut,


duta ti ti cap�s, e da te capida
e cap�nt ben ti ti v�us e'i ti v�us a dut![915]

Che circolasi�n che s� concep�da


in te'a par�va com'luz�u riflet�t,
daj me vuj tant e a lunc oserv�da,

tal so col�u stes, mi par di vej jod�t,


dentri di s�, oh let�u, la nustr'im�gin;
che'l me aspi�t in ic l'era met�t.

Com chej studious ch'a plen si conc�ntrin


tal scuadr�'l sircul, e no ghi la fan,
ma pur a s�rcjn pal rapu�rt ca no cj�tin,[916]

cuss� j� a che gran vision; ma inv�n


j�di i vol�vi com'ca si un�vin
im�gin e sircul e pars'che tac�dis a stan;

ma li me �lis a chist'no bast�vin:


dut ta'un colp la me mins na scos'a sint�t
com'di un lamp cun rajs che dut a sclar�vin.

L'alta fantasia no'a ch� nuja pod�t;


ma z�'l zir�va'l vol�j me, e'i desid�ris,
com'roda che ben a zira'n dut e par dut,

l'am�u che'l sor�li'l m�uf a l'altri stelis.

[1] Par vej sfid�t Ap�l a sun� il flaut--e pierd�t la sfida--a l� stat
spel�t, coma un cun�n. (Tal original, natura = vagina.)

[2] L'or�r. Dante a ghi tegn�va un mont di ot�gni la "laurea" di poet�.

[3] Li fu�js dal or�r.

[4] E sti "v�js" a son sempri p� basis di ches dal poeta o dal
imperat�u.

[5] Dafne, tramutada in or�r, a era fia dal flun Pen�o. Duncja, il
ramus�l a l� di or�r.

[6] Cir = la pica dal Parn�s, ca ghi era sacra a Ap�l.


[7] Vi�rs il sor�li.

[8] Il parad�s ter�stri.

[9] Glauc, segu�nt l'esempli dai pes che. dopo vej mangj�t na erba
specj�l a si �rin rinvigor�s, a la sercj�t pur luj sta erba, dovent�nt
un diu dal mar.

[10] Sta erba a sar�s la stesa esperiensa cu la trasumanasi�n ca la vut


Dante.

[11] Doma Diu al sa se Dante a l� stat part�t s� tal cjel in cu�rp e


anima o doma in spirit, ca ghi'era ap�na stat purific�t.

[12] La sa�ta a scj�mpa f�u da la sfera dal f�uc; mentri che Dante,
purific�t coma ca l�, a l� cal torna propit l�.

[13] Dante a si marav�a cal sta zint p�'n alt sin� l'aria e il f�uc.

[14] Duti li creat�ris a ghi stan vis�n a Diu (il so prins�pit) chi p�
chi mancu secont li so condisi�ns: prin i �nzuj, dopo i �mis, etc.

[15] St'ist�nt a l� la fuarsa che vu�j i clamar�sin "ecologica" tal


sens che dut a un�s ta na mani�ra o ta n'altra.

[16] Stu ist�nt al controla dut tal mont--bestis, �mis e �nzuj.

[17] L'Empireo.

[18] Il Prin Mobil, cal sar�s il cjel p� alt e svelt.

[19] La fuarsa istint�va trat�da taj �ltins vers a cjoj ch� la forma di
un arco il tiru dal cual al va a fin�la (al bat) ta un post
desider�bil.

[20] Pur cognos�nt la strada cal var�s il perc�rs, l'omp da li voltis


al si�ls la via sbali�da, es�nt dot�t da la libert�t di si�lzi.

[21] Il "prin" imp�ls al sar�s l'inclinasi�n "istint�va" pal omp di


dir�zisi viers il bon e il just--vi�rs Diu. Ma pa la strada stu imp�ls
al ven devi�t da cualsiasi altra sorta di plas�j ca lu ten lont�n da la
so destinasi�n "natural." (Teor�s modernis--la Freudiana in particul�r-
-a dizar�sin che il contr�ri a si visinar�s p� a la realt�t da li
robis, almancu par cuant ca riguarda l'omp--da la femina i no mi riscj
di d�zilu.)

[22] Sta analog�a a somear�s contrad�zi che la tendensa nature�l dal


omp a � di z�'n s�. A sar�s p� f�sil pens� che l'omp a l� coma il
rivul�t, cal tint a z� in bas e basta.

[23] Ta sti primi righis Dante a ghi consili�a a chej ca no son


prepar�s a segu� il so alt argum�nt di rest� in dav�u.

[24] Ch� ta la cjera.

[25] Il mar, paj rom�ns = salum = il mar vi�rt e grant. (Sa ghi va ben
a Dante di us� sta espresi�n lat�na, pars� no a mi?)
[26] Chej ca seguir�n Dante a restar�n p� marave�s di se ca jodar�n e
scoltar�n, che i Argonautas cuant che, vint travers�t il mar zint in
sercja dal vel di �ru a'an jod�t Gjason cambi�t in bifolc.

[27] I comentat�us a ni recu�rdin che il firmam�nt (il "cj�l la s�") al


cor, ta la so rotasi�n, a 84000 mijs al sec�nt. Encja se chista
velocit�t a � justa, il nustri vuli a no si rint sens'altri cont di
chista granda velocit�t. Pal vuli nustri, il cj�l la s� al som�a �si
fer. Si ch� ch� j�'i resti un puc perpl�s di se che Dante al int�nt
d�zi.

[28] Beatr�s.

[29] Ca sar�s la brilant�sa da la "prima stela" o luna.

[30] Eterna margarita = diamant incorut�bil (coma che na volta a si


pensava ca fosin la luna e li stelis.)

[31] L'aga a resta inalterada in dopo la penetrasi�n dal raj.

[32] Ges�.

[33] Coma chi acet�n i asi�mas da la matematica.

[34] Dante al veva condivid�t chista opini�n di Averroe. (Vandelli)

[35] Li stelis dal firmam�nt (l'ot�va sfera) a mostrin divi�rsis


configursi�ns (musis) dipend�nt da la so cuantit�t (= costitusi�n
fisica o materi�l) o cualit�t (costitusi�n formal o sostansi�l).

[36] Chel da la "densit�t," za minson�t taj vers 58-60.

[37] Cio� che il rar al sedi miscj�t cul dens.

[38] La analogia a � che di un spi�li: un raj al pasa fra'l veri ma al


ven riflet�t dal plomp ca ghi sta dav�u.

[39] E chistu secont te al spiegar�s li m�cis scuris da la luna.

[40] Id�is scol�stichis o Aristot�lichis.

[41] E cuss� Beatr�s a dimostra--cu la so maniera medieval di razon�--


che il pens� di Dante, riguard�nt li m�cis ta la luna, a l'�ra sbali�t.
E ta li righis ca segu�sin a dar� la vera raz�n di sti m�cis.

[42] L'Empireo.

[43] Il Prin Mobil, o il nunu cj�l.

[44] Il numar 8; il cj�l da li stelis f�sis.

[45] I altri cj�j--dal si�tim in j�--a �sin li es�nsis ca ghi v�gnin j�


dal cj�l ot�f coma sim�nsis (causis) paj so fins.

[46] Dante al v�u sav�j la causa da li m�cis lun�rs.

[47] Cj�l.
[48] Li intelig�nsis ang�lichis.

[49] Il firmam�nt (o cj�l da li stelis f�sis).

[50] Ca ghi da forma e ca lu fa movi.

[51] Ca sar�sin li stelis, consider�dis incorut�bilis.

[52] L'intelig�nsa che dut a m�uf.

[53] Beatr�s, ca lu veva fat inamor� da frut.

[54] Da li m�cis da la luna e da la "mecanica" dal univ�rs.

[55] Prov�nt la so tesi e disprov�nt che di Dante.

[56] Corez�t da la so falsa idea su li m�cis da la luna e cunv�nt da la


veret�t di se ca ghi'a dita Beatr�s.

[57] Al contr�ri di Narc�s, Dante al crot che li imaginis veris di se


cal j�t a sedin falsis.

[58] Forsi a v�vin fat voto di no �si tristis cul so canar�n o cul so
gjat, sensa st�ighi fed�lis a stu voto fin in �ltin.

[59] La so osesi�n di ot�gni na certa roba.

[60] La carit�t di Diu, ca no ghi si�ra maj la puarta a nis�n e ca vou


che la so zent (i �nzuj e i be�s) a sedi coma luj.

[61] La sfera da la luna.

[62] P� vis�n da la presensa di Diu.

[63] Divi�rsis interpretasi�ns a son pus�bilis: a ard�va cul f�uc dal


prin am�u; a ard�va cul'am�u di Diu; etc. (Pars� no d�tis insi�mit,
sensa escludini una?)

[64] Il voto ca no l'era encjam� stat part�t a la so fin da Picarda.

[65] Santa Clara di Asisi.

[66] Crist.

[67] L'�bit dal �rdin di Santa Clara.

[68] Chista Costansa, na z�vina di buna fam�a, a si veva fata m�nia


dopo vej spos�t Rico VI. La leg�nda a conta, sec�nt i comentat�us, che
in seguit a � stada cjolta dal conv�nt dal Arciv�scul di Palermo.

[69] Da Rico VI a'a gener�t Federico II, ultin imperat�u da la cj�sa di


Svevia (Soave). L'imperat�u a l� ch� clam�t "vint" un imperat�u al fa
se ca la da fa e dopo al spar�s a colp.

[70] Dante a si basa su un conc�t di Tom�s Acuina. Su chist punt a son


d'ac�rdu encja i esistensial�scj' cu la so idea dal "angst" ca ni
colp�s cuant chi sin di front a na si�lta da fa. Chistu dil�ma al fa
rest� perpl�s pur li bestis, coma il me cjan che cuant cal ven clam�t
da me e da la me femina al stes timp, par un moment a nol sa se fa. A
si volta par ch� e a si volta par l�. A la fin al dec�t di z� la di ic.
Ta stu casu, per�, un puc di pregjud�si a l�: ic a � p� atra�nt di me e
a ghi da p� bisc�s di me. J� i risolvar�s stu problema esistensialista
cul z� "mini maini mo" a l'americana.

[71] Cervis.

[72] Il profeta Dani�l a la interpret�t un sun di Nabucod�nosor che i


so consili�rs a no �rin stas bojs di induvin�, e par chel condan�s a
mu�rt.

[73] Sec�nt Plat�n, li nustri animis a esist�vin belz� ta li st�lis


prima di ocup� i nustri cu�rps. Dopo la nustra mu�rt a tornin la s�.

[74] Che di Plat�n, ca'� contraria ai insegnam�ns cat�lics.

[75] Spiris coma chej di Picarda che Dante al jot ta la sfera da la


luna a'an in realt�t resid�nsa tal Empireo, insi�mit cun ducju i altri
be�s, da Mos� a Maria.

[76] Il "sen" al sar�s, coma ca si cap�s dal contest, un segn�l o


indicasi�n di se ca � mancu celesti�l dal Empireo--un segn�l che encja
un coma Dante (ca no la la capacit�t di comprensi�n di un be�t coma
Beatr�s) al p�si riv� a cap�. Il punt p� bas dal cjel, dopod�t, a si
vis�na al punt p� alt dal mont "sens�bil," comprens�bil encja par un ca
l� mortal.

[77] Al�ra, sec�nt Timeo, li animis a si dist�chin da li stelis cuant


ca van a "inform�" i cuarps da la zent al moment da la so n�sita.

[78] Li stelis dal firmam�nt.

[79] Se Plat�n al int�nt d�zi che li stelis a'an influensa su la zent,


al�ra li so id�is a no son d�tis da scart�.

[80] Par no r�nditi er�tic pens�nt a la raz�n pa la cual un a la raz�n


da pat� par no vej complet�t un voto par causa di violensa esterna coma
ca l� stat il casu.

[81] Li fl�mis di un f�uc a p�rin via a z� in alt, encja sa si prova a


control�lis. Cuss� un cal v�u res�stighi a na viol�nsa person�l, al
para via a res�sti, no'mpu�rta se ca zar� a sus�di.

[82] San Lur�ns a l'era stat baston�t e dopo met�t a brus� ta la grilia
par vej rifiut�t di da s� il tes�ru da la Glisia a li autorit�s
romanis. Secont la legenda (Vandelli) na volta ben brus�t ta la schena
a la insist�t di vign� volt�t par che altra banda par vign� rust�t par
dut comp�j. La me volont�t, encja sa'�--ben si sa--fu�rta coma l'as�l,
a si visinar�s amondi puc a che di Sa'Lur�ns!

[83] Una volta liber�dis da la violensa ca li veva cjoltis dal


monast�ri a var�sin pod�t torn�, se propit a var�sin vol�t. A
pens�ighila ben, la Providensa a'a da li bi�li pret�sis! Par comport�si
coma Sa'Lur�ns o Scevola a bisugna vej dal sovrum�n. Purtr�p la
stragranda magjor�nsa di nualtris pours mort�j, di che sorta di
volont�t l� in dav�n am�ndi pucja. Se par z� in parad�s a t�cja fa coma
Sa' Lur�ns, j� di sig�r i zar�j a finila al m�simo tal in�si da
purgat�ri, e forsi nencja l�. J� a la Provid�nsa i ghi suger�s di cap�
li nustri debul�sis un puc di p�.A var�s da bas�si di p� su li
intensions di un indiv�duo che su la so capacit�t di fa robis dal altri
mont. J�, par esempli, sa v�sin da minacj�mi di tortura--diz�n di
cjojmi il vin a l'ora di sena o di fami pat� in mani�ra s�mil--j� ai me
torturat�us i ghi dizar�s dut se ca vor�sin sav�j pars� che j�'i no soj
bon di sopuart� nis�n tipo di dol�u. La me intension, per�, a sar�s di
resisti, di fa l'er�u, di fa il martir--che a sar�s la me intension. Ma
j� i no sar�s bon; i mi rasegnar�s, purtrop, a bevi di dut, encja un
vin�t di cjasa.ca no l� tant bon. E cuss� in no doventar�s maj
protagonista legend�ri di nis�n libri e di nis�n cine--e nencja,
purtrop, i zar�j a fin�la in parad�s.

[84] Se il vol�j a ghi cuns�nt al mal a lu fa doma par evit� un mal


encjam� p�zu.

[85] Chist'altri al sar�s il vol�j relat�f, che, al contrari dal vol�j


asol�t, al perm�t un mal a cundisi�n che stu mal al vedi il pod�j di fa
evit� un mal p� grant.

[86] L'intel�t um�n a si un�s a la veret�t divina.

[87] I vuj di Dante a no r�vin a vuard� a lunc il splend�u di Beatr�s.

[88] Se un al ven atr�t daj bens dal mont a'� pars� che chiscjus a
rit�gnin un puc dal luz�u dal ben eterno.

[89] Cu la stesa libera volont�t, o si�lta. Una sutil�sa: Da stu


argum�nt a som�a che il Sign�u a ni dedi la libert�t di si�lzi, cuss�
che nualtris i pod�n si�lzi di fa dal ben o di fa dal mal, di sta cul
Sign�u o cul Di�u, etc. etc. Di conseguensa, si sielz�n di fa dal ben i
vegn�n premi�s; o i vegn�n pun�s si no sielz�n il ben. Ma chistu al
ecuiv�l al d�zi chistu: J� i vi daj la libert�t di fa se chi vol�js,
basta chi f�dis se chi vu�j j�, si no�.Ah, scju mist�ros da la santa
fede--a son propit durs da cap�.

[90] Dal voto.

[91] La material dal voto--par es�mpli il voto di sier�si ta un


monast�ri a pre�.

[92] La prom�sa di mant�gni il voto.

[93] Sensa l'aprovasi�n dal confes�u. (Cfr. Purg. IX, 117.)

[94] Il scambiu a si pos falu doma cu na materia di val�u superi�u a


che di prima. Par esempli, se al in�si i'ai fat il voto di b�vi doma
doj gos di vin inv�nsi di tre, ca l� z� un gran sacrif�si, i sielzar�j,
coma "nova materia" di bevini doma un in d� da ad�s in dav�nt e fin al
cumplim�nt dal voto--un sacrif�si cuss� maest�us cal fa vign� i gr�sui
doma a pens�ighi!

[95] Tal al sar�s, secont Vandelli, il voto da la castit�t di na munia.


(A mi tocja am�ti che il voto da la castit�t a l� di cualchi scjal�n
superi�u al voto di godi un got di vin in mancu.)

[96] Jefta, il gjudice israelita cal veva promet�t, in voto a Diu, che
s'al ves vins�t la lota cuntra i Amon�s, al var�s sacrific�t la prima
persona ca ghi fos vign�da incuntra da la so cjasa. Sta prima persona a
� stada purtrop so f�a. Ta Hamlet (II.ii), Hamlet al tormenta il pu�r
Polonius cun referensis a stu gjudice ebreo. Polonius a l� cunv�nt che
Hamlet a l� un puc zir�t di cjaf. La realt�t, per�, a � che Hamlet z� a
si'� necu�rt che la fia di Polonius, che puareta di Ophelia, a ghi sta
di mi�s ch�!

[97] Agamen�n, il "gran duce daj Grecs," al veva fat il voto di


sacrific� la so bi�la fia Ifgenia se i deos a ghi d�vin bon timp cuant
ca si avi�va vi�rs Troja cu li so n�fs,

[98] Al contrari da li pi�ris ca van di ch� e di l� sensa sav�j pars�,


l'Ebr�o a si cumpu�rta sec�nt regul�s fisis. (Da li voltis encja masa,
coma dimostr�t dal esempli di Jefta.)

[99] La mari a sar�s la Glisia.

[100] Vi�rs l'Empireo.

[101] Chel di Mercurio.

[102] Dante. Secont i comentat�us: Dante al aumentar� il spirit di


carit�t di chiscju be�s cul d�ighi l'ocasi�n di rispundighi a li so
dom�ndis.

[103] Prin di las� la vita di stu mont. (Militia est vita hominis super
terram, coma ca ni recuarda Vandelli da un brano di Jobe (vii.1)). Si
che la vita nustra a � jod�da da stu spirit coma un continuo lot�. A no
la tant tu�rt. A pens�ighila ben, per�, la vita sensa "milisia" a no
sar�s tant da prefer�.

[104] La sfera a sar�s Mercurio, ilumin�t dal soreli (l'altri). Il


spirit a l� chel di Gjustini�n.

[105] Il cjant sest al parlar� dal Impero, coma che il cjant sest dal
Purgat�ri a la parl�t da l'Italia e il cjant sest dal Infi�r a la
parl�t di Firense.

[106] Enea, ca l`era vegn�t a Roma (e spos�t Lavinia) dal orient. La


capital dal'impero a era stada trasferida a Bizansiu da Costant�n un
duz�nta �js prima di Gjustini�n.

[107] Cun Enea cuant ca si veva avi�t vi�rs l'Italia.

[108] Gjustini�n, imperat�u roman un par di s�cuj dopo Costant�n, a l�


lod�t da Dante p� di dut par vej riordin�t li l�gis.

[109] Chistu al suger�s che, coma cal dis Vandelli, Gjustini�n al veva
in pas�t crod�t a la dutrina dal er�tic Eutico, secont il cual Crist al
veva doma una natura, che divina.

[110] Una contradisi�n a si ot�n cuant che una proposisi�n vera a ven
contropon�da a una proposisi�n falsa, coma la storiuta di Diu: a l'�se
bon di fa una pi�ra cuss� pesanta da no �si bon di als�la?

[111] Chel dal riordinamam�nt da li l�gis.

[112] Beliz�r al veva otegn�t vit�ris, coma che cuntra i Gos.


[113] Il compit za minson�t.

[114] Par.5.128.

[115] Il sen da l'acuila, simbul dal impero.

[116] I Ghibel�ns, i prins; i Guelfs, i secons.

[117] I tre Orasios e i tre Curiasios.

[118] Dante al sa, secont Gjustini�n, se ca � sused�t ta chel interval


da la storia dal rapim�nt da li Sabinis a la muart di Lucresia (q.v. i
comentat�us), dur�nt il cual i re di Roma a an concuist�t i p�pui ca
ghi stevin in z�ru.

[119] Il sen rom�n--l'�cuila.

[120] Com�ns tal sens di comunit�s o republichis. Pir e Bren a �rin doj
avers�ris di Roma.

[121] Cu�ns (Quinzio Cincinnato) a l'era cuss� clam�t par via daj so
cjaviel�s ris�s.

[122] A Firense. Am�r, pars� che ch� i Rom�ns a vevin, coma ca


suger�sin i comentat�us, pierd�t un esercito.

[123] Stu timp al sar�s il timp di Crist.

[124] Scju fluns a del�mitin i terit�ris concuist�s da S�zar in ta la


Galia antica.

[125] S�zar a la scunf�t Pomp�o a Farsalia. Pomp�o a l� stat dopo


asasin�t in Egjt, ind� ca l'era scjamp�t.

[126] Dopo vej scunf�t Pompeo, S�zar a la visit�t la zona di Troja.

[127] S�zar a ghi'a cjolt il pod�j a Tolomeo e dat a so s�u, Cleopatra.

[128] Scunf�t Juba, re da la Mauritania, S�zar a l� zut in Spagna a fa


f�u i f�is di Pompeo.

[129] Dal dominio roman.

[130] Zan=Janus=Ians (Da l� al deriva il nustri Zen�r.) Al pierd�va il


so sil�nsiu doma cuant cal vegn�va vierz�t, in ocasi�n di na guera.

[131] L'Imperat�u Tiberio.

[132] Tiberio.

[133] L'ira di Diu--plac�da cu la sofer�nsa e mu�rt di Ges� pa la colpa


di Adam.

[134] La distrusi�n di Gerusal�m a era sused�da coma na sorta di


vend�ta, o retribusi�n, viers i ebr�os par vej caus�t la mu�rt di
Crist.
[135] Carlo II, re di Napoli.

[136] I Guelfs, aline�s cu la cjasa real frans�sa, a si contrap�nin a


l'acuila, simbul dal Impero, cul cual a son schier�s i Ghibel�ns. (Chej
oste�s di Frans�is--encja ta chej d�s l� a vol�vin vej la so; propit
coma tal d� di vu�j, cuant ca si op�nin al vol�j dal Impero americ�n!)

[137] Scju ch� a'an fat dal ben, encja se'l ben a lu v�vin fat sper�nt
di ot�gni fama tal mont.

[138] Ta li sferis celestis.

[139] Mercurio, ca l� rapresent�t coma un bril�nt.

[140] Sec�nt i comentat�us, stu Romeo al veva fat tanti buni �peris che
in ultin a no �rin stadis gradidis.

[141] Chej ca v�vin puc apr�s�t l'opera di Romeo a ghi v�vin guadagn�t
puc; a l�u stes a'an sufr�t sot il dominio daj Angjo�ns.

[142] Raimont Berighier.

[143] Sot la aministrasi�n di Romeo, il patrim�ni di Raimont a l'era


cres�t dal d�dis par d�is.

[144] Li armis e li l�gis daj imperat�us.

[145] Di front di Beatr�s, Dante a si sint�va coma un frut�t di front


da la so maestra, dut imbacuch�t; propit coma un mona.

[146] Adam. (E chi sa pars� al�ra che i pit�us di na volta a lu


pituravin cul bugn�gul!)

[147] Tal pagan�sin ca la carateriz�t l'epoca pre-Cristiana.

[148] A Ges�, o a che part di Ges� ca � umana.

[149] Il Verbo stes, che incarn�t a l'era cu la natura umana.

[150] Cu la redensi�n.

[151] Coma cal suger�s Vandelli, chistu magistr�t al pol �si o Diu o
l'imperat�u. Ta'un casu o tal altri, per�, i Ebr�os a v�gnin pun�s par
vej pun�t Ges�.

[152] Dante al vor�s ca ghi vegn�s ris�lt il problema da la redensi�n:


a nol v�via, chel pu�r di�u di Diu, altri m�uts di red�mi l'omp (e pur
encja la femina)?

[153] Beatr�s a si rifer�s, i pensi, a se che Dante al sta pens�nt.

[154] Chistu m�ut di ot�gni la redensi�n--cul sacrif�si di Crist.

[155] Li robis ca vegnin creadis da la bont�t divina a durin sempri.

[156] Se ca ven cre�t propit, e in m�ut dir�t, da la Bont�t Divina.

[157] Chistu a mi par ca l� un conc�t Tomistic, e a si rifer�s a se ca


sus�it, o a un cre�t, in seguit a la prima causa, ca sar�s Diu stes cun
dut se ca ghi � coev�l.

[158] Coma l'imortalit�t, la libert�t, la some�nsa a Diu. (Vandelli)

[159] O da la gjust�sia o da la misericordia divina.

[160] Diu al var�s pod�t si�lzi di perdon�ighi il pecj�t al omp;


inv�nsi a l� sielz�t di sacrific�si luj stes. Cuala sielta a �se stada
p� generosa?

[161] Dante a l� curious di sav�j pars� che sti robis a no durin in


eterno.

[162] A ris�vin la so forma dist�nta da chel che Diu a la luj stes


cre�t.

[163] A bestis e plantis a ghi ven dat da li stelis vita individual da


la so potensialit�t.

[164] Per�cul di danasi�n par via daj so pens�js pagans.

[165] Venere, Ciprina pars� che nas�da a Cipro.

[166] Il pagan�sin.

[167] Venere.

[168] Il so muvim�nt lumin�us al variava a seconda da la so capacit�t


individual di j�di Diu stes.

[169] Svelt, dal Latin.

[170] Un daj ordins daj �nzuj.

[171] Riga ca taca na cans�n tal Convivio di Dante.

[172] Carlo Marcjel, f� di Carlo II d'Angj�, muart prima di dovent�


Sign�u da la Prov�nce e di Napoli. (Vandelli)

[173] Carlo al dov�nta p� encjam� cont�nt tal ricon�si da la v�us


Dante, cal veva conos�t a Firense.

[174] Sal ves viv�t p� al lunc a no si var�sin vus chej maj ca son
capit�s dopo la so muart e che luj al var�s pod�t evit�.

[175] Carlo a ghi var�s mostr�t il so am�u in m�ut concret.

[176] A si trata ch� di che part da la Provence ca sar�s dovent�da di


Carlo il Marcjel, com'l regn di Napoli, dopo la muart di so pari, Carlo
II.

[177] Che part da l'Italia ca sar�s stada il regn di Napoli e ca


cunfin�va cuj Stas da la Glisia.

[178] Euro = vint cal ven dal S-E.

[179] Solfar.
[180] Par via di me.

[181] Par parafras�: I so fi�j a erin disend�ns di nonu Carlo I d'Angju


e Ridolf d'Asburgo, me misi�r.

[182] �Ca m�rin i frans�is!' a sig�vin i sicili�ns, ca no ghi vol�vin


tant ben ai govern�ns frans�is--coma che in seguit a no ghi'an vol�t
tant ben nencja a altri govern�ns.

[183] I comentat�us a no son ducjus d'acordu sul signific�t di sti


righis.

[184] Stu Berto, fradi di Carlo, al var�s bis�gna di vej int�r zent
on�sta, di govern�ns ca no si prof�tin dal so uf�si par f�si si�rs.

[185] Diu stes.

[186] Segu�nt il pens�j scol�stic: se ca � neces�ri a nol pol no �si


neces�ri.

[187] Tal sens di civis, citad�n.

[188] Li sferis cel�stis a l�sin il so stamp ta indiv�duos, ma a no


distinguin tra cjasa e cjasa o generasi�n e generasi�n.

[189] Ti vu�j da una corol�ri ca ti fedi encjam� mi�j--coma na siarpa


at�r dal cu�l.

[190] Diu.

[191] Chist'anima luz�nt, che'ncjamo i no cognos�vi, a si'a met�t a


parl�, coma un ca si sint ben diz�nt robis bi�lis.

[192] Il tir�n Esel�n III da Roman, cal veva devast�t la cjera


trevisana.

[193] Venere.

[194] Folc da Marsilia.

[195] In cuant a li mis�ris che la nustra zent di ca dal Tilim�nt a'a


sufr�t tal z�ru daj s�cuj, Dante a la sens'altri raz�n; ma ta la
cuesti�n dal pintim�nt i crot che Dante a si sbali�j: a no �se ta li
nustri bandis dut plen di zent ca no ghi inter�sa un'ostia di nuja da
li robis materi�ls, ca si dedica doma a la vita interi�u e spiritual;
ca v�u doma fa dal ben ai altris?

[196] A Trev�s, Risard dal Cam�n, dovent�t tir�n, a l'era pront da


vign� but�t j�. (A par di j�di il crol� da la statua dal pu�r Sad�m.)

[197] Malta = pres�n riservada paj eclesiastics. Il vescul di Feltro a


l'era stat l� imprison�t pal so �t di tradim�nt ca la caus�t la muart
di divi�rs di l�u.

[198] Dante a l� bon da ingus� la so lama ironica cuant cal v�u!

[199] Schiera di �nzuj, subit sot daj Seraf�ns e'i Cherub�ns.


[200] L'altra anima che pur a splend�va.

[201] Gjoj�l da na zona da l'Asia ca si clama Balasc�n. (Robuschi)

[202] Tal infi�r.

[203] Scju f�ucs a sar�sin i Seraf�ns. In cuant a li s�is �lis ca ju


vist�sin, Dante a si'a bas�t su Isa�a, VI.2: "Seraphim stabant super
illud: sex alae uni et sex alae alteri�" (Vandelli)

[204] Di sav�j cuj chi to sos.

[205] Tal original Dante al crea voc�buj coma "inl�ja", "intu�ss�," e


"inm�i" par signific� entr� in luj, entr� in te, e entr� in me. Cun
granda fasilit�t a si podar�s us� scju voc�buj encja tal furl�n: inme�,
inluj�, insuj�, innuj�, ecc. il "dolce stil novo" a no l�, dopod�t,
tant difer�nt dal bi�l furl�n n�uf.

[206] La gran val = il mediter�neo; chel mar = l'oceano.

[207] I suger�s i comentat�us pa na spiegasi�n clara su sti rafinat�sis


astron�michis.

[208] Bus�a, sit�t algerina, a � tal stes paral�l di longit�din di


Marsilia, sit�t di Folc, cal sta parl�nt.

[209] A la zovent�t. Crusa a era la prima femina di Enea.

[210] I be�s ch� a'an disminti�t, grasis al Let�, ogni sens di colpa, e
a recuardin doma il ben che a ghi � stat dat da la providensa.

[211] Al zira, o torna, at�r di chistu.

[212] Raab, ca veva viv�t taj timps pre-Cristians, a'� lo stes stada
be�da e un�da al rest di chej ca fan part dal trionf di Crist.

[213] Firense, ca � ta li mans dal diau, e che par causa di chel tanta
zent a sufr�s. (pl�ns).

[214] Il florin--o i b�s.

[215] Il papa, ca nol custod�s i so agn�j.

[216] I decr�s dal papa.

[217] Indul� che l'Anzul Gabri�l a ghi'a anuncj�t a Maria il vign� dal
Sign�u.

[218] A vegnar�n prest premi�s chej ca son stas martirs par man di fals
p�pis e cardin�i.

[219] Chistu conc�t dal ordin e perfesi�n dal mont al vegneva in seguit
us�t daj De�scj' coma la base da la so prova da la esistensa di un Diu
creat�u e perf�t.

[220] Chel equatorial e chel zodiacal.


[221] Par dif�ndi il so infl�s o virt�t a li robis da la cjera. Che la
zent medieval a ghi ves crod�t al pod�j che i pian�s a'an su di
nualtris a si pos ben j�di dal fat che tanta zent encja al d� di vu�j a
no planta li sim�nsis tal cjamp e a no trav�sa il vin se p� che la luna
a no � justa.

[222] Par via che, coma ca os�rvin i comentat�us, che gradasi�ns di


clima chi vin a no esistar�sin; a si var�s invensi estr�mos di cjalt e
di fr�it.

[223] Il grado di diramasi�n dal sircul zodiacal da chel ecuatori�l:


sal fos p� grant o p� p�sul, a si scumbusular�sin li stagj�ns, etc.

[224] Pensa a se ca'� stat za dita si ti v�us cap� se ca'a da vign�.

[225] Cul punt ecuinosi�l da la primavera--za indic�t p�'n su (vers 8


+).

[226] Ogni d� a si lu j�t p� prest dal d� di prima par via ca si m�uf


di d� in d� dal solst�si invern�l vi�rs chel dal est�t.

[227] I efi�s: par esempli, a ven lustri p� bun�ra; e chel al aumenta


il cjalt; e chel al fa cr�si li plantis p� a la svelta; etc.

[228] Prima ca no s�din za ben form�s.

[229] Sic�ma che Beatr�s a ghi fa part dal vol�j div�n, li so asi�ns a
van aldil� dal z� dal timp, ca ghi � r�dina doma ai mort�j.

[230] Diu a ghi mostra ai be�s da la cuarta schiera (dopo daj be�s da
la luna, di Mercurio e di Venere) i segr�s.

[231] Diu.

[232] Tal m�ut Tolem�ic di j�di li robis, il sor�li a l'era un umil


pianeta.

[233] La fia di Latona a � la luna (Diana), ca � ch� rafigur�da cun


chel sercli lumin�us che ogni tant a la circonda.

[234] Se che Dante al sint e j�t ta stu post celestial a no si pos maj
ch�, tal nustri mont, godi, ne par descrisi�n ne in altra maniera
percep�bil.

[235] Prontis a tac� di n�uf a bal�, coma ta un ritorn�l.

[236] Dal interno di un daj splend�us. Chel cal parla al sar�s Tom�s
d'Acuina.

[237] Se un al ves d'imped�ti di bevi un taj�t di vin cuant chi ti'as


s�it, al zar�s cuntra natura, coma ca sar�s cuntra natura se l'aga a no
scor�s j� viers il mar.

[238] Il fondat�u daj Domenicans.

[239] Berto = Berto Magno, filosofo e maestro di Tom�s d'Acuina; al


insegnava a Colonia, ind� cal var�s insegn�t encja Tom�s d'Acuina.
[240] Compilat�u benedet�n toscan di scris biblicos e eclesiasticos.
Sec�nt i comentat�us al veva prov�t a riconcili� li cuesti�ns
eclesiastichis e civilis.

[241] Dal Lat�n: forum--cul so signific�t di centro di publica


atensi�n, coma minson�t ta la nota ap�na data.

[242] Pieri il Lombart, teologo daj timps di Dante al veva ufr�t la so


opera a la Glisia coma ca veva fat la puar�ta dal Vanz�li (Luca, XXI.1,
4), che' tal so puc, a veva dat p� daj sior�s.

[243] Coma che cuant che cu l'espresi�n "br�ut di gjugjulis" i si


rifer�n a un br�ut cal sintil�a di punt�ns di lus.

[244] A si trata ch� di Solom�n, sul cual, sec�nt Vandelli, tancjus taj
timps di Dante a erin curious di sav�j se, nonostant i so guscj'
epicureos, al veva otegn�t a la fin la so salvasi�n. Il so Cantico daj
Canticos al vegn�va us�t coma na cans�n par celebr� li n�sis da la
Glisia cun Crist.

[245] Dion�s l'Aeropagita.

[246] Li responsabilit�s ca ghi son stadis confer�dis ai �nzuj.

[247] Sant Agust�n. Chel cal "rit" a l� un cal veva contribu�t al


pens�j di Sant Agust�n ta la so opera �La Sit�t di Diu.' I comentat�us
a no son sig�rs di cuj ca si trata.

[248] Il spirit sant ca l� ta sta otava lus a l� Boetius, l'aut�u di De


consolatione philosophiae. Boetius al pol mostr�ighi la via justa a
chej ca lu scoltin.

[249] Ducjus grancj' scrit�us e teologos daj timps mediev�j.

[250] Vir = omp.

[251] Siger di Brabant, un esponit�u da li ideis Avero�stis, ca met�vin


in dubit verit�s tom�stichis coma la imortalit�t da l'anima, la
libert�t di asi�n da la zent, etc.I comentat�us a no son propit sig�rs
pars� che Dante al loda Sigjer cuss� tant, sa si pensa che Dante a
l'�ra amirat�u di Tom�s d'Acuina, cal opon�va li id�is di Sigjer. A
proposit, Sigjer a l'era stat costr�t da l'Incuisisi�n di t�zi su li so
id�is. E Sigjer a si la scjamp�da cul so sugerim�nt che li id�is
filosofichis a no son di necesit�t li stesis ca si'a cu la fede. Taj
nustri timps zent coma Siger a ven tampon�da da autorit�s
macartich�stichis o ashcrofti�nis.

[252] Un ghi va dav�u da li sutil�sis gjuridichis. Chel ca ghi va dav�u


daj amforismos al entra taj studios da la mediz�na.

[253] L'espresi�n (original: gloriosa-mente) a rint ben l'idea che


Dante a l� stat ben risev�t, e ben risev�t da la granda "mins" di
Acuinas.

[254] Da San Tom�s, ca l'era cuss� interes�t di coma li robis a


vegn�vin caus�dis da altri robis, a � doma just cal cap�si li "causis"
dal pens�j dubit�us di Dante!
[255] San Tom�s a si rifer�s a se ca la dita taj vers 96 e 114 dal
cj�nt precedent.

[256] A ogni creatura a ghi tocja r�ndisi prin di riv� a cap� (z� a
font) i segr�s dal la providensa.

[257] Cuss�: cu la granda carit�t di San Checo (Francesc) ; cul�: cu la


granda sapi�nsa di San Meni (Domenic).

[258] O chi conti di San Checo o di San Meni a fa lo stes: tant,


cont�nt di un a si conta di ducju doj, dal moment che ducju doj a v�vin
il ben sta da la glisia tal c�u.

[259] Las� ta che montagn�ta ca si alsa da Gubio. I doj flum�s a


sar�sin il Tup�n e il Chi�si (Chiascio).

[260] Da che altra banda (oriental) dal mont.

[261] Nocera e Gualt, sec�nt cers comentat�us a erin sot dominio di


Perugia e da' Angjo�ns.

[262] Ta stu post ch� a l� nas�t San Chechi, propit cuant (i dizar�s)
ca era bisugna di un rin�si ecclesiastic; coma che il sor�li al nas da
stu punt oriental doma tal ecuin�s primaver�l. Consider�nt che chista
descrisi�n a ven da San Meni (Domenic�n), il complim�nt a l�
straordin�ri.

[263] A continua la lode di San Meni: Cl�milu Orient, stu post, invensi
di As�si, par via che ch� ghi'� nas�t n'altri sor�li a la Glisia.

[264] Sta "si�ra" a sar�s (adirit�ra) la povert�t che Checo a la


sielz�t.

[265] Dav�nt dal pari.

[266] Pa la povert�t.

[267] Crist stes che, nut, a la spos�t la cr�us.

[268] L'am�u pa la povert�t a no l'era risult�t da esempios coma chel


di Amiclat, chel pu�r pecjad�u ca no si'a intimid�t par nuja cuant che
Gjulio S�zar a si ghi'a met�t in front.

[269] Coma oserv�t dal Vandelli, la strutura sint�tica di chista


tersina a no � tant clara tal original.

[270] Cjamps cuss� f�rtij ca son prons par da rac�ls in gamba.

[271] Par via cal zeva in z�ru vist�t coma un pesot�r. (La me femina a
dizar�s coma me!)

[272] Il Papa Inoc�nt III.

[273] L'Ordin daj Francesc�ns.

[274] Onorio III, papa, che tal 1223 a la pa la seconda volta, e in


definit�va, aprov�t t l'ordin Francesc�n.
[275] Coma ca � cont�t tal libri Fioretti di San Francesco.

[276] Li stigmatis sacris che San Checo a la, sec�nt i so biografos,


part�t cun luj par un pu di �js prin di mur�.

[277] �co di n�uf il parad�s da la si�ra "povert�t."

[278] Dal grin da la siora povert�t.

[279] Stu col�ga di San Tom�s al sar�s San Meni, il fondat�u aj


Domenic�ns--patriarca stes di San Tom�s.

[280] A si acumul�a m�ris pa l'altri mont.

[281] I Domenic�ns a no son coma i frar�s, puar�s; a �ntrin inv�nsi ta


posisi�ns di per�cul spiritual, coma in ta li cj�sis daj aristocr�tics,
daj govern�ns, etc.

[282] Stalis. Lat = se che i Domenic�ns a p�sin d� di cunfu�rt


spiritu�l.

[283] A basta pucja tela par metighi il cap�cjo a ches ca ghi stan
vis�n dal past�u--par via ca son am�ndi pucis.

[284] La corusi�n daj Domenic�ns.

[285] Cf. Par.X.96.

[286] La corona di animis lumin�sis.

[287] Par esempli, la lus da la luna, inferi�u a che dal sor�li, dal
cual a deriva.

[288] Iride, la serva mesag�ra di Gjun�n.

[289] Eco, che par am�u di Narc�s a si'a riduz�t a nujaltri che na
v�us. (Se pasi�n par luj ca'a da vej vut par rid�zisi p�'ncjam� che in
pi�l e vu�s!)

[290] La stela pol�r. I so vuj a si son mov�s viers la v�us ca la


sint�t cu la stesa natural�sa e rapidit�t ca si m�uf la gusiel�ta di
una b�sula vi�rs la stela dal nord.

[291] L'altri "duca" al sar�s San Meni, da la banda dal cual, par bocja
di San Tom�s, cuss� ben si'a parl�t dal me duca--San Chechi.

[292] A la gloria da la Glisia, pa la cual ducju d�j, a m�ut so, a'an


combat�t.

[293] Par.XI.31�. Chel cal parla a l� S. Bonaventura.

[294] Calaruega, la sit�t da la Castilia indul� ca l'era nas�t San Meni


(Santo Domingo).

[295] Il scudo (o emblema) dal re da la Castilia al mostra un le�n ta


un cuadr�nt di sot e un le�n ta cuadr�nt che in diagon�l ghi sta
parz�ra.
[296] Druid--predi amondi fed�l a la so fede, coma ca �rin i druids
ant�cs.

[297] Cuj er�tics.

[298] Encjam� prin di n�si a ghi veva caus�t un sun a so mari di


partur� un cjan blanc e neri cal var�s met�t a f�uc dut il mont
(Vandelli)

[299] San Meni e i Domenicans.

[300] Dominicus (= Domenico = Meni) a l� in Lat�n il poses�f di


Dominus. A � curi�us not� che a no � doma un z�uc di per�ulis ma un
sugerim�nt su la teoria medieval ("nomina sunt consequentia rerum,"
coma cal dis Vandelli) che la personalit�t, il car�tar, di una persona
al ven influens�t dal so n�n. (J�'i provi a pens� in ta cuali mani�ris
j� i soj se chi soj par via dal me n�n. Chi sa se chi sar�s se il me
n�n al fos stat Filibert invensi di Ermes?)

[301] Cal sar�s chel di dedic�si a la povert�t. ("Va, vent li to robis


e d�ighilis ai puar�s." San Mat�o, XIX.21.)

[302] "Fel�s" in ta ducju doj i signific�s; e "Giov�na," coma cal


suger�s Vandelli, in tal ebr�ic a si rifer�s a na femina benvol�da da
Diu.

[303] La vigna = la Glisia; il vignar�u = il Papa.

[304] I comentat�us a son p� bravos di me a rindi na idea clara di


chisti righis.

[305] Pecj�s di eres�a.

[306] Li ghirlandis daj sans fra i cuaj a son San Checo e San Meni.

[307] Ta la Provensa, ind� ca era na concentrasi�n di Albig�is, che San


Meni al provava a convert�.

[308] Una roda (ta la metafora da la biga) a � che di San Meni, grasis
al cual la Glisia a'a scov�t via tancjus er�tics. Ch� a vegnin in mins
robis puc gust�sis.)

[309] La roda di San Checo.

[310] In altri per�ulis, i Francesc�ns a som�a ca no segu�sin p�


l'es�mpli dal pu�r San Checo. (Sa si la pensa ben, a si resta
impresion�s da sta stesa idea cuant ca si visita la ba silica dal sant
a Asisi: a l� l� il parad�s di una glisia di un val�u inestim�bil ca
celebra un sant ca si veva dedic�t a la miseria!)

[311] Cuant che i triscj' a si lamentar�n ca no son cuj bojs in


parad�s.

[312] Tal elenco daj Francesc�ns a si pos encjam� chjat�ni cualchid�n


ca l� rest�t fed�l ai princ�pis dal fondat�u.

[313] Scju �ltins a sar�sin i "spiritu�j" ca insist�vin che li regulis


dal sant a vegn�sin segu�dis cun grant rig�u; chej altris a sar�sin
chej ca vol�vin bandon� li so regulis dal dut.

[314] La cura da li robis mond�nis.

[315] Ilumin�t e Agust�n a �rin doj daj prins ca vevin segu�t il z�vin
Checo.

[316] Chiscjus, coma i altris teologos minson�s ta sti righis, a fan


part di che corona ca circonda Dante e Beatr�s. (Vandelli, etc.)

[317] Coma cal suger�s Vandelli, Nat�n e Crisostom a son ch� coma
es�mplis di �mis ca v�vin aus�t critic� i grancj'. Tal casu di Nat�n,
luj al veva critic�t il re Davide par v�jsi incjas�t s� cu la femina di
Uria.

[318.Patriarca.

[319Arcivescul di Canterbury.

[320] Aut�u di na fam�sa Ars grammatica che par s�cuj a'a tegn�t
cont�ns i fi�j di scu�la.

[321] La prima art a sar�s la gramatica, la prima da li si�t mat�ris


dal "trivio e cuadrivio" (gramatica, dialetica, retorica, aritmetrica,
musica, geometria e astrologia).

[322] Tant Gjovach�n che Raban a erin scrit�us di operis religjosis.

[323] San Meni? L'ab�t Gjovach�n? Sant Tom�s stes?--Secont Vandelli


nis�n a l� propit sig�r di cuj cal int�nt Dante.

[324] Tal grin, o centro.

[325] Li stelis da l'orsa granda a ni son sempri visibilis par via ca


zirin at�r da la stela pol�r.

[326] La prima roda (il prin mobil) a zira at�r da la stela pol�r (il
sp�s dal mani da la orsa pisula).

[327] Dante al inv�da il let�u a imagin� duti li stelis minson�dis fin


ch� comado costelasi�ns in forma concentrica.

[328] Il riferim�nt ch� a l� a la costelasi�n da la corona, ca'a


deriv�t il n�n da la gloria di Ariana, fia di Min�s, cal veva risev�t
da Bac� una ghirlanda in reg�l par consol�la da �si stada bandon�da da
Teseo.

[329] L'origin�l "l'uno andasse al prima e l'altro al poi" al suger�s


che li do cor�nis a si m�vin in sens op�st l'una da l'altra.

[330] Il let�u al var� na idea di coma che�.

[331] Il sens di sti righis: Si si las�n imagin� li costelasi�ns che


Dante a ni'a descr�t, al�ra i pod�n vej na idea da la granda biel�sa da
li cor�nis di lus che Dante a la jod�t; na idea, per�, che, in parag�n,
a'� cuss� pisula e indistinta coma che il scori da l'aga da la Chiana
(na r�ja da la Toscana) al da na idea da la velocit�t dal Prin Mobil,
il p� rapid daj cjelos. Insoma, na idea am�ndi p�sula!
[332] �n che in ant�cs a cjant�vin in on�u di Ap�l.

[333] La Trinitat e, tal stes timp, l'unit�t tal so insi�mit di div�n e


di um�n.

[334] San Tom�s.

[335] Eva.

[336] Crist, cu la so pasi�n e mu�rt, a la sodisf�t li esig�nsis da la


gjust�sia divina.

[337] Ad�m e Crist.

[338] Solomon, che, in ta la sapiensa, a no la vut comp�j. (Q.v.


X.109�.)

[339] Il verbo, o idea di Diu.

[340] Il Diu pari.

[341] A si fa in tre, coma tal origin�l.

[342] Il spirit sant.

[343] I n�uf �rdins daj �nzuj, tac�nt cuj Seraf�ns.

[344] Scju rajs da la bont�t divina a p�sin in j�, da li sost�nsis


ang�lichis, fin a "inform�" che robis "contingentis" ca d�rin puc e ca
son corut�bilis.

[345] La so apar�nsa fisica, coma la influ�nsa daj cjelos, a vari�a a


seconda daj c�sus.

[346] Robis o bestis o �mis (e feminis pur) a vari�jn l'un da l'altri;


per�, dentri da la so specje, a si vis�nin a l'idea esensi�l dal so
�si. Ch� tant Plat�n che San Tom�s a son d'ac�rdu.

[347] Vualtris i nas�is.

[348] La perfesi�n ta na creatura a ven otegn�da sa si'a la mediasi�n


dal spirit sant (vif am�u), dal f� (la clara vista) e dal pari (prima
virt�t).

[349] Tant Ad�m (la cjera) che Crist a �rin perf�s.

[350] Salom�n (cf.X.114).

[351] Cuant che Diu a ghi'a dita di domand� un reg�l, Salom�n a la


domand�t di vej la sapiensa di pod�j govern� cun gjustisia.

[352] �nzuj. (In altri peraulis, la conosensa teologica.)

[353] Se do prem�sis, una necesaria e una conting�nt, a p�sin maj


gener� una conclusi�n neces�ria. (Conos�nsa logica e teologica.)

[354] Sa � pus�bul vej un motu no caus�t da un'altri motu.


[355] Il sav�j sti robis al cumpu�rta na conosensa da la geometria e da
la filosofia.

[356] Tal vers X.114.

[357] Ca no l� a la par cun n'altri.

[358] Vers X.114.

[359] Il Sign�u.

[360] Chista espresi�n, "piombo a'piedi," coma cal dis Dante, al parta
in mins l'im�gin di un gale�t cu na bala di plomp incjaden�da ta un
pi�.

[361] Un al var�s da �si am�ndi stupit par aferm� o neg� na roba prin
di v�jla studiada ben�n, fin taj particol�rs p� p�suj.

[362] Granda veret�t: I nustri sintim�ns a "informin" il nustri pens�j


o intel�t o razonam�nt in ta mani�ris ca son f�silis da j�di

[363] Un ca no l� prepar�t par z� in sercja da la veret�t a si


insimin�s di ideis ca p�sin �si pezu dal so rest� ignor�nt.

[364] Parmenide, cal crodeva che dut il mont al fos cre�t dal cjalt e
dal fr�it; Mel�s, cal crodeva che il motu al fos na ilusi�n; Bris, cal
vol�va scuadr� il s�rcul.

[365] Sabelio: filosofo african dal ters secul cal negava il dogma da
la trinit�t; Ario: fondat�u daj Ari�ns, s�ta ca negava la eternit�t di
Crist; etc. (Robuschi)

[366] S�milis ai imp�ls ca fan cori l'aga tal vas ap�na descr�t: San
Tom�s al parla dal sircul; Beatr�s dal centri.

[367] Beatr�s a cogn�s il pens�j di Dante--encja prima ca lu cogn�si


Dante stes.

[368] Dopo la resuresi�n daj cu�rps.

[369] Di Beatr�s ca ju'a ap�na pre�s di sodisf� il pens�j (no encjam�


nas�t) di Dante.

[370] Da la grasia di Diu ca pl�uf j� par sempri. (A � da not� che


Dante stes al usa il voc�bul "ploia," deriv�nt dal provens�l ploja.
Provens�l�furl�n: stesa roba!)

[371] Dante a la "sempre vive" che, teologicam�nt parl�nt, a la un


signific�t un puc difer�nt.

[372] La luminosit�t di ogni un di chiscju spirs a varia a seconda da


la grasia ca ghi'� stada confer�da--par merit. Cuss� al d�s chel cal
parla--Salom�n, ca la di vej un gran merit, gjudic�nt da la so
luminosit�t, pi intensa di ogni altra tal sircul di dentri.

[373] Cu la resuresi�n il nustri cuarp al sar� perfesion�t da la Gloria


ca ghi � stada confer�da. (N�ja p� mal di cjaf o di zen�li o di
sch�na!)

[374] Scju spirs lumin�us a si mostrin ansi�us di rivest� i so cuarps


mu�rs. Ch� a bisugna che se che Salom�n al d�s taj vers 56-57 al sedi
vero, pars� che sin� al subentra un problem�t: A � indiscut�bil che
tanta zent a'a cuarps ca no son par n�ja roba da desider�--ne da la
zent ca ju'a ne da altris. Par pod�j desider� scju cuarps, chiscju be�s
a'an di �si tant sig�rs che al moment da la resuresi�n i so cuarps a
saran tant mi�j di chej ca'an bandon�t al moment da la so mu�rt.

[375] Chista cualificasi�n a ris�lf, un puc, chel problema chi'ai


espon�t ta la ultima nota: li m�ris, coma ben si sa, a no j�din i
difi�s daj so f�s.

[376] A no riv�vin a soport�lu par via dal so luz�u incandes�nt.

[377] La vision di Beatr�s a no ven data da Dante taj so particulars


par via che scju particulars, insi�mit a chej di tanti altris visions
di las�, a ghi son z�s da la memoria.

[378] Ispir�s da la vision di Beatr�s.

[379] Ta un stat di beatit�din p� alt.

[380] A � cuss� clar che i ti ju rivist�s dut daj to rajs, o Eli�s (=


soreli = Diu).

[381] "Fa dubbiar ben saggi" tal original. La sostansa a � la stesa:


filosofos e siensi�s a'an sempri pens�t ai mist�ris dal cosmo cuant
ca'an als�t i vuj a li stelis da la via Latea.

[382] Il sen da la cr�us.

[383] Da na punta a l'altra da la strica orizont�l, e dal punt p� alt a


chel p� bas, da la cr�us�.

[384] Ombrena = zent. (La peraula ch� a rit�n pur il so signific�t


norm�l.)

[385] Cuss� tal original; un strum�nt musical coma una viola.

[386] Chej, natur�l, di Beatr�s.

[387] Dante a si ac�sa, par scus�si, di vej pospon�t il plas�j di


vuard� taj vuj di Beatr�s, diz�nt se cal d�s ta li ultimi righis.

[388] Scl�t.

[389] Ta la volont�t ca parta al mal.

[390] Il coro daj be�s descr�s tal cjant preced�nt.

[391] La mins a va ch� ta la figura di Diu cal tira e mola li r�dinis


su dut se ca sus�it.

[392] Encja comprend�nt la disponibilit�t di scju be�s di f�ni fiestis


la s� cun l�u, Dante al som�a un puc dur�t cun chej ca no'an che granda
volont�t di resisti a li robis ca dan plas�j ta stu mont--e doma ta stu
mont.

[393] Cu la stesa premurosit�t da la gema za minson�da.

[394] Sec�nt Virgilio, Anchise a l� zut di corsa a incuntr� Enea cuant


che stu ch�, coma Dante, a la visit�t il aldil�.

[395] Chel cal parla a l� Cjasagu�da, un anten�t di Dante. I


comentat�us a no son sig�rs dal pars� che Dante a lu fa parl� in lat�n.
(Ca sedi pars� che, al di f�u di luj stes e pus altris, la lenga
"educada" prin di Dante a l'era il lat�n?)

[396] Dovent�nt beat, Cjasagu�da al veva za "jod�t" che stu mom�nt al


sar�s riv�t.

[397] Beatr�s.

[398] Diu. Tu, al d�s Cjasaguida, ti cros che il to pens�j al vegni


riflet�t in me par volont�t di Diu, che dut al sa; e par chel i no ti
mi domandis cuj chi soj.

[399] I be�s a p�sin ducjus vuard� Diu, cal rifl�t, coma un spi�li,
ducju i nustri pens�js.

[400] Il sintim�nt (afi�t) e l'intel�t (sen).

[401] Cul cjalt dal so am�u e cu la lus dal so infin�t sav�j--e, al d�s
Dante, l'intel�t e la carit�t di scju be�s a � da la stesa intensit�t.

[402] Par via ca son indistingu�bij.

[403] Voja e argum�nt: manifestasi�ns dal afi�t e dal intel�t, minson�s


p�'n s�, ca si espr�min in mani�ris difer�ntis.

[404] Cjasagu�da al espr�n content�sa di vej Dante coma so disend�nt.

[405] Cjasagu�da al var�s gust se Dante, cu li so operis, al riv�s a


scurt�ighi il timp dal Purgat�ri al so bis�vul.

[406] Da scju murs ant�cs al riva encjam� il sun da li cjamp�nis ca


segnin il pas� da li �ris--coma a San Zuan, po.

[407] La me a'� forsi una p�sula esagerasi�n. Dante, o mi�j Cjasagu�da,


al dis doma che Firense a steva "sobria e pudica"--ca vor�s d�zi che i
so pecjad�s a pol v�ju ben v�s.

[408] Al contrari daj timps di Dante stes, cuant che secont un so


contemporari (cit�t da Vandelli) li frutis a vegnin spos�dis a d�is �js
o mancu e a ghi vegn�vin d�tis d�tis cuasi sfars�sis che i pu�rs
genit�us a no pod�vin perm�tisi sensa zi a rob�!

[409] Divi�rsis interpretasi�ns pus�bilis: palas�s cun tanti cj�maris


vu�jtis? Vu�itis par via daj v�sis daj p�ris? Etc.

[410] Encjam� no era rivada a Firense che corusi�n coma taj timps dal
re Asiri�n Sardanap�l.

[411] Dut chistu lod� da li virt�s da la Firense di na volta a mi parta


in mins che righis da la Tempest di Shakespeare indula che il pu�r
Gonzalo, tonton�t da Antonio e Sebastian, al da la so visi�n di coma
cal governar�s l'isola se luj al ves di v�j l'oportunit�t:

. . .Where I king on't, what would I do?


I'the commonwealth I would by contraries
Execute all things, no kind of traffic
Would I admit, no name of magistrate.
Letters should not be known; riches, poverty,
And use of service, none; contract, succession,
Bourn, bound of land, title, vineyard, none;�
No occupation--all men idle, all;
And women too, but innocent and pure;�.

Chej altris, natural, a lu cj�lin in z�ru; per� la vision di un stat


ideal a la lo stes, coma ca la Cjasagu�da di che sorta di Firense ca
era na volta e che (i crot che Dante al pensi) a podar�s �si. A p�sia
d�si che Shakespeare al s�di stat al cur�nt di chistu toc�t da la
Comedia?

[412] Usielat�u: un pas di montagna da'nd� ca si j�t ben Firense;


Montan�l: un pas da'nd� ca si j�t ben Roma.

[413] Pur es�nt si�r, B.Berti a si vist�va a la buna; e la so femina


pur a no si sbelet�va. (Il sugerim�nt ch�, per�, a l� che taj timps di
Dante li feminis a si pitur�vin coma vu�j!)

[414] Fam�is Guelfis si�ris.

[415] Na stran�sa. Par me, chi'ai viv�t la p� granda part da la me vita


adulta in ta un ambient nordameric�n, chista oservasi�n di Dante a
som�a na roba metaforica e basta, un par m�ut di d�zi. Par me a � di p�
cunfu�rt sav�j ind� chi vegnar�i soter�t. Cal sedi Ashcroft, Powell
River, Vancouver, o cualchi altri post, a fa pucja diferensa. A
pens�ighila, per�, la zent di San Zuan (sens'altri che di na volta) a
si sint solev�da dal pens�j di vign� soter�da tal semeteri di Pardap�s,
indul� ca si cjatar� in compagnia di cuss� tancju par�ncj' e cognos�ns.
Par chista zent l'idea di vign� soter�da ta n'altri pa�s (no stin
nencja parl� di un post lont�n coma il Canada) a � insoport�bil--roba
da scumbusul�ti la pas da la tomba! Cuss� Dante a l� da cjap�lu a la
l�tera.

[416] Cjasagu�da al para via a cont� coma taj timps daj n�nus di Dante,
la zent (benest�nt) di Firense a viv�va na vita regolar, a la buna; li
feminis contentis a cjasa cuj so �mis, che encjam� a no z�vin in Fransa
par af�rs.

[417] Cjangh�la = una di ches; Saltar�l = un brigant. Chej altri doj a


son esemplis di virtuosit�t romana.

[418] Il sig� paj dol�us dal part.

[419] Chel di San Zuan (tal mi�s di Firense).

[420] Ferara? Parma? Roma?

[421] Cor�t III di Svesia.


[422] Chel p�pul al sar�s il p�pul Maomet�n; i past�us a son i p�pis.
(A � clar che sot il dominio di Bush la crocjata cuntra il mont
Musulm�n a'� stada risusit�da e a � plena di salut!)

[423] Chista per�ula a no'� tal original, ma il sintim�nt al va


d'ac�rdu cun chel esprim�t da Cjasagu�da ta li so �ltimi peraulis a la
fin dal cjant quindic�sin.

[424] A mi recuardin i comentat�us che l'usu dal "vu" al veva vut in�si
e popolarit�t cuj Romans--e che in seguit a l'era stat puc us�t. Da
frut, per�, i'eri cuss� abitu�t a us� il "vu" cu la zent p� ansiana di
me che, na volta stabil�t a Powell River, la usansa a'a continu�t, fin
al punt che par �js, convers�nt cu na me visin�nt furlana ca veva un
d�is �js p� di me, i no vevi vut il coragju di d�ighi dal "tu" e,
sic�ma chi si parl�vin abastansa di frequent, a mi var�s par�t am�ndi
stran il daighi dal "vu." Il risult�t di stu dilema a l� stat che par
�js i no ghi'ai dat ne dal tu ne dal vu. Ep�r i soj riv�t a comunic� lo
stes. No saj coma!

[425] Na alusi�n, chista, a la storia ca lez�vin Pauli e Francesca,


chej pu�rs di�us!

[426] Cuant chi eri frut�t. (Natur�l che i "�js" ch� a son da cap� coma
"condisi�ns socj�ls, etc.)

[427] No--no chel nustri, ma chel di Firense.

[428] No, i no crot cal vedi intind�t il furl�n.

[429] Par Cjasaguida, chistu a l� il m�ut di d�zi ca l'era nas�t dal


1106. (Mi�j daighi na ocj�da ai comentat�us par cap� li sutil�sis di
chistu calcul stel�r--o planet�r.

[430] L'origin�l: "Li antichi miei e io nacqui�" Chel sens, da li


voltis pezant�t, di colpa chi sint cuant che la me gramatica a � un puc
cuss� cuss�--beh, chel sens l� a si lizer�s un bel puc cuant che encja
Dante (ca si ten cuss� vis�n dal mestri di chej ca san) al usa
espresi�ns cuss�!

[431] A San Zuan (tal nustri San Zuan) stu "sest" ch� i crot chi lu
clamar�sin un "borc." Ta stu borc di Firense ogni �n a festegj�vin il
d� di San Zuan cu na gran gara di corsa.

[432] Coma ca d�zin i comentat�us, Dante a si contenta di mostr� che i


so anten�s a �rin di Firense.

[433] Dal Punt Vecju al Batist�ri di San Zuan.

[434] Tal sens di "artigj�n." I Cjamps, etc., a son es�mplis di zent ca


vegneva dal di f�u di Firense.

[435] Se Dante (o il so anten�t Cjasaguida) a la pensava cuss� daj


contad�ns dal la zona di Firense, se'l pensar�sia di nualtris pu�rs
contad�ns di San Zuan?

[436] Tal sens di un tipo cualsiasi.

[437] I comentat�us ch� a j�din a cap� sti riferensis. La sostansa,


per�, a � che Cjasaguida al rinfuarsa la so idea che ai so timps
Firense a l'era mi�j di vu�j.

[438] Contradis = sit�s (coma tal original "citade.") Sens'altri an d�


di chej che vu�j a la pensin propit cuss� cuant ca'an in mins i
extracomunit�ris. Par un coma me, per�, ca la viv�t il p� da la so vita
in Canad�, un pa�s ca la una mistura di nasionalit�s, chistu conc�t di
Cjasaguida a no l� tant solid.

[439] Sit�s, chistis, d�tis zudis in ruv�na.

[440] In cualchi roba, coma na sit�t, ca dura un bel puc.

[441] �co, se Dante al fos stat di San Zuan invensi di Firense, chisti
righis a sunar�sin cuss�:

Jod�t i'ai j�'i Cul�s e'i Castelar�ns,


i B�itas, Cast�gas, Pis�ns e Tamaj�s,
ca �rin zent in gamba, da tegni a mins.

[442] Firense.

[443] Ravign�ns, Beluncj�ns�fam�is di bac�ns di chej timps l�.

[444] Coma Cavali�r il Galig�j al veva tal so stema di cjasa una spada
cul mani e p�mul di �ru.

[445] La fam�a daj Pi�j (Pigli) a veva un scudo cu na strica grisul�na


ta un sfont ros. (Vandelli)

[446] Staj (= staio): una specje di caret�l. Sec�nt i comentat�us la


referensa ch� a � che fam�js, coma i Gj�is, ca v�vin truf�t il cum�n
cun scju caret�j di sal che, par via che a cualchid�n di l�u a ghi
mancjava na doga, a no v�vin la cuantit�t di sal ca var�sin dov�t vej.

[447] I Lambertos, ca ghi f�vin on�u a Firense.

[448] Cun vena un bel puc ironica, Cjasaguida al para via cuss� a cont�
da la degradasi�n da li us�nsis fra i fiorent�ns.

[449] La zent�ta. Mi�j d�ighi na ocj�da ai comentat�us par vej na idea


clara da li relasi�ns misnon�dis ta sti righis.

[450] "Incredibil" pars� che, sec�nt i comentat�us, daj Pera a no �


rest�t sen, f�u che'l n�n da la puarta.

[451] L'insegna dal "gran baron" (Ugo il grant) a � stada vu�j (taj d�s
di Dante) cambiada cu na strica ornament�l da Gj�n da la Bi�la. (Par
altri a mi�j z� la daj comentat�us.)

[452] I Bondelm�ns, minson�s un puc p�'n j�.

[453] Invensi da spos� la fia di Amidei, Bondelm�nt a la spos�t n'altra


z�vina--roba ca'a caus�t la division fra Guelfs e Ghibel�ns.

[454] Statua mutilada di Marte in banda dal Punt Vecju--ind� ch'encjam�


si jod�va ta chej timps . La p�s a era finida cul asasinam�nt di
Bondelm�nt propit ta stu post. A mi ven in mins che--cuj s�ja?--forsi
Marte che in chisti n�s di Av�st dal 2003 a si lu j�t cuss� ben grant,
a l� ros coma che flamis daj f�ucs di ducju chej incendios ca stan
bruz�nt boscs dapard�t, encja ch� a Ashcroft. Ca s�din scju f�ucs stas
jud�s da stu Diu guer�sc?

[455] Il gilio--emblema di Firense--a l'era na volta blanc s� un sfont


ros, e cuss� a l� rest�t, encja se i Guelfs a v�vin tent�t di cambialu
da blanc a ros cun un sfont blanc.

[456] Fet�n a la vol�t esi sig�r che so pari a l'�ra il soreli. Apol a
la consent�t al desideri dal f�--cul result�t disastr�us ca si sa. E
par chel i paris encja il d� di vu�j a si tiring un puc in dav�u dal
sodisf� d�tis li v�js daj fioj.

[457] Pars� ca � impus�bul.

[458] Tal purgat�ri e tal infi�r.

[459] Cjasaguida.

[460] Chistu razonam�nt Tom�stic al rapresenta il "scolastic" tentat�f


di armoniz� la libert�t di asi�n dal individuo cu la "providensa" o
onisi�nsa di Diu. Il fat che Diu al sa belz� che j� i zar�j a cop� Ab�l
a nol rint necesari il me fratricidi: i soj j� chel cal fa la decisi�n
di cop� il fradi. Lo stes, per�, a si pos razon� che Diu al var�s pod�t
cambia li robis prima ca riv�sin a chel punt critic l�. Al var�s, par
es�mpli, pod�t acet� il regal che Ca�n a ghi veva ufr�t cu la stesa
content�sa cal veva acet�t chel dal fradi. Tal casu da la n�f ca segu�s
la cur�nt, a � vera che na volta zuda ta la cur�nt la n�f a vegn�va
strasin�da ju--che Diu, ca la jod�va z� j� a no l'era luj ca la poc�va.
A si podar�s d�zi, encja ch�, che prin che la n�f a si met�s ta sta
cur�nt, Diu al var�s pod�t calm� la cur�nt, o fa alc di s�mil.

[461] Cjasaguida, cal j�t tal spi�li di Diu, ind� ca l� riflet�t dut se
ca la da vign�, al j�t pur se ca ghi susedar� a Dante taj timps ca'an
da vign�.

[462] Ip�lit a l'era stat esili�t par �si stat acus�t di vej tent�t di
sed�zi la madrigna, cuant che in realt�t (o alm�ncu secont Ovidio) luj
al veva resist�t a li luz�nghis ca ghi veva fat ic. (E ben si sa se che
li feminis a fan ta casus cuss�, no? Dopod�t, "hell hath no fury like a
woman scorned," no �se vera?)

[463] L'esilio di Dante a l� stat contempl�t (a mi par di capi daj


comentat�us) a Roma, indul� che'l papa Bonif�s VIII al veva pucja
simpatia paj Blancs di Firense.

[464] Una famea nobil ca veva simpatia par Dante.

[465] L'acuila imperial.

[466] Il sens al som�a di �si che a Dante a ghi sar� ufr�da asistensa a
colp, prin encjam� di domand�la.

[467] Cjangrant da la Scjala, Si�r di Verona.

[468] Marte. Ta scju d�s ch� (vi�rs la fin di Av�st dal 2003) sta
"stela" a � propit fuarta--p� luminosa ca sedi maj stada taj ultins 60
000 �js, secont chej ca san. Pero, al contrari daj efi�s che Marte a la
vut su Cjangrant, ta scju dis al sta cre�nt disastros ecologicos in
Europa (incendios, temperaturis cuss� altis che fra l'altri a'an cop�t
10 000 di l�u in Fransa) e pur u ch� (30 000 sfol�s da Kelowna, e un
bel p�cjus encja ch� a Ashcroft)!

[469] Li sferis dal firmam�nt.

[470] Encjam� prin che il Papa Clement V al invit�s Rico VII a vign� in
Italia, par dopo z�ghi cuntra, Cjangrant, a n�uf �js al veva belz�
mostr�t li virt�s minson�dis. Ch� a si pos nota che, coma cal d�s
Thomas Gray tal so famous poema "Elegy Written Upon a Country
Churchyard," a son doma i grancj' ca p�sin mostr� dispr�s paj b�s. Ai
puors di�us daj puar�s a no ghi ven maj dada l'oportunit�t!

[471] Al sav�va ben Dante, che la so fama a sar�s dur�da taj s�cuj,
mentri che che di ch�j ca l'an costr�t a esili�, sa esist, a esist
grasis a la fama che Dante stes a la.

[472] Coma cal sar�s il so trisn�nu Cjasagu�da.

[473] Un ca si lasa z�, ca si lasa dom� da l'esilio, al ven distr�t.

[474] Si no'ai il cor�gju di ricognosi se ca � veret�t, una d�, cuant


che il pres�nt al sar� dovent�t timp antic, i vegnar�j disminti�t dal
dut.

[475] Cuanta veret�t ca � ta sti righis! U ch�, par esempli, a � tanta


zent ca vor�s che j� i la smet�s di critic� chej disgrasi�s ca v�lin
stabil� un altri deposit di imond�sis!

[476] Purgat�ri.

[477] L'esilio.

[478] Diu.

[479] Beatr�s a lu sig�ra che il plas�j celestial ca la vuard�t taj so


vuj al pol cjat�lu encja al di f�u daj so vuj.

[480] La brama di Cjasaguida di discori di n�uf cun luj.

[481] Chel che Cjasaguida al minsonar� a si presentar� svelt coma na


sa�ta.

[482] Un'altri luz�u.

[483] La stesa ambiguit�t (a l'ese il falcon cal svuala o il vuli dal


falcon�j?) a � encja tal original.

[484] Ducju grancj'er�j mediev�j, scju chi; fra di l�u, zent coma
Gotfr�it a �rin er�j da li primi crocj�tis cuntra i sarac�ns.

[485] Dante al vuarda taj so vuj e a ghi par p� bi�la di sempri, roba
che, consider�nt i superlat�fs ca la us�t fin ad�s, a somear�s
impus�bul.

[486] Dante a si necu�rs ca son ad�s ta la sfera di Gjove.


[487] Beatr�s.

[488] Pa la so vergogna, na fruta--a ni d�s Dante--a cambia col�u, dal


ros al blanc, a colp.

[489] La sesta stela a sar�s Gjove, p� temperada di Saturno (fr�jda) o


Mars (cjalt).

[490] La lus stesa a sta form�nt ai so vuj li l�teris da la nustra


lenga (ma i no crot dal furlan--purtr�p!).

[491] Una da li Musis.

[492] Vol�ighi ben a la gjustisia vualtris chi gjudic�is la cjera.

[493] "D�tis ches" a si rifer�s a li lucis ca si stan poj�nt sul colm


da la "M," faz�nt la "M" some� una sorta di gilio. Pal simbolismo da la
"M" i suger�s i comentat�us, ca la san p� lungja di me.

[494] Diu.

[495] Informa = tal sens daj antics scholastics: ca ghi confer�s la so


vera sostansa o es�nsa.

[496] Il val�u simbolic a l� p� o mancu cuss�: i spirs (ca p�sin esi


jod�s coma la zent ca'a simpatia pa la monarchia frans�sa) a cambin cul
so sfavil� il gilio, cal rapresenta la cjasa frans�sa, in ta la forma
da l'acuila, simbul dal Impero, dimostr�nt cuss� che, tal livel
simbolic la zent a prefer�s--o a var�s da prefer�--l'Impero al dominio
frans�js.

[497] Il sugerim�nt di Dante ch� a l� che la corusi�n (fun) da la


gjust�sia a deriva da la curia papal--cun Zuan XXII da Avign�n prin di
dut. (Vandelli)

[498] Coma cal veva fat il Sign�u tal templi di Gjerusalem.

[499] La gu�ra ad�s a ven fata daj Papis ca �sin scomunichis o altri
amonim�ns cuntra i fed�j, e faz�nt cuss� a ghi robin il pan spiritual
che il Sign�u al voleva prej�di par ducjus.

[500] Dante ch� al sta apostrof�nt, a si pensa, un daj papis (Clement


V?) ca l'era stat acus�t di imp�ni scom�nichis doma par cancel�lis se
un daj potent�s al ves vierz�t il so tacu�n!

[501] La Glisia.

[502] Il tu di sti righis a l� Zuan XXII (o un'altri papa cor�t e


c�nic). Stu papa a si rifer�s a S. Pieri e a S. Pauli in maniera
spres�nt--e se ca gh'impu�rta a son doma i florins ca tegnin rafigur�da
la fig�ra di San Zuan Batista.

[503] Il splend�u daj be�s al som�a un'acuila--simbul che a Dante a ghi


sta am�ndi a c�u, par raz�ns za present�dis.

[504] I mi cjoj encja j� la libert�t ca si'a cjolt Dante tal us�


"rostro" (lat�n: rostrum = bec, o musa) par signific� la musa o bec da
l'acuila.

[505] La figura da l'acuila che cuss� a si sta esprim�nt a � fata di


chej tancju punt�ns di l�s ca son i be�s ca ghi dan forma.

[506] Li v�us di ducju i be�s a �rin concentr�dis ta l'unica v�us da


l'�cuila.

[507] Taj �rdins daj �nzuj.

[508] Il capucjo che il falconej a ghi ten sul cjaf.

[509] Chel stupit di un Satan�s di Lus�far.

[510] Ogni creatura inferi�u a che daj �nzuj (Lus�far in particular)


a'� coma un v�s masa p�sul par cap� l'infin�t sav�j dal creat�u.

[511] L'intel�t div�n.

[512] L'intel�t uman a l� regal dal intel�t div�n: regal grant, a si


sa; ma maj cuss� grant coma chel da'nd� cal cjoj ispirasi�n--coma che
se un si�r a ni regala mil dollars, mil dollars a son tancjus, si
cap�s; ma puc o nuja in confront al tes�u da'nd� ca vegnin.

[513] Cupiditas radix malorum est--inta ducju i sens.

[514] Pu�r'on = pu�r omp.

[515] Domanda, chista, che ducjus a si son domand�s, prima o dopo.

[516] Il cjadre�n di un gjudice.

[517] Tal sens di �si il contrari di sut�lis.

[518] Sa si imedesim�a cu la volont�t div�na.

[519] Fin a chel punt ch� dal razonam�nt da l'acuila, il me dubit al


restar�s int�t.

[520] L'acuila.

[521] Vualtris um�ns i no s�js bojs di cap� li sutil�sis da la


gjustisia divina. A si'� tent�s da d�zi, ch�, che forsi a no sar�s tant
na bruta roba se il creat�u a ni permet�s di cap� cuanchid�n daj so
mist�ris. Pars� no? Forsi, sa ni spalanc�s chel barc�n cal fa j�di se
ca � la di f�u, tal so ort, par cuss� d�zi, forsi i var�sin encjam� p�
amirasi�n par luj e par d�tis li robis ca la tal so ort. Ma i saj ben
che luj a l� ostin�t a insisti su la storia da la fede, sensa da la
cual i no podar�n maj godi da la bel�sa dal so ort.

[522] Crist. E di che zent ca fa mostra di vej sempri Crist in mins an


d� tanta, coma ca � tanta la ipocris�a da la zent.

[523] Dan�s e be�s a si ju jodar� sfil� ta do filis: che daj be�s e che
di chej z�s in mal�ra.

[524] Imperat�u Berto da l'Austria.


[525] Il cugn�t di Berto al zar� a pi�rdi l'Austria entri pus �js.
(Cuss� i comentat�us.)

[526] Stu ch� al sar�s Fil�p il Bi�l, da la Fransa, che, secont i


comentat�us, al veva falsific�t tanta mon�da par pod�j fa na guera.
Fil�p p� tars a l� zut a mur� dopo �si stat fer�t da un cinghi�l.

[527] Ducju scju regn�ns a'an una roba in com�n: la brama di vej e di
ot�gni terit�ri daj altris--l'ingl�js al vol�va la Svesia; il spagn�u
Gibilt�ra (daj Morus); etc.

[528] Ca sar�s il stes che d�zi che par ogni virt�t che stu su�t a la,
a la pur mil p�cis.

[529] Di stu re di Sicilia a basta d�zi puc--a l'era un omp plen di


v�sis e basta.

[530] Il barba di Federico a l'era J�cu, re da la Majorca. J�cu II, il


fradi, a l'era re da l'Aragona. (Vandelli)

[531] Rasia: una region ca includeva part da la Bosnia, Croasia, Serbia


e Dalmasia. (Vandelli)

[532] Il re di Rasia a si veva profit�t dal fat che la so mon�da a ghi


some�va a la mon�da venesiana (I "matapan" venetos). (Vandelli)

[533] I Piren�j, ca pod�vin dif�ndi il re di Nav�ra da la Fransa.

[534] Il re di Cipro, frans�js, a l'era un omp cor�t e crud�l, sec�nt


Dante e sec�nt i comentat�us.

[535] I ghi domandi scusa; ma a si sa coma ca �, no? coma ca �, no?


Cuant che la M�sa a d�s "fa cussi," al�ra i faj cuss�, encja se forsi a
sar�s p� just fa cul�.

[536] Chej punt�ns di lucis ca formin il vuli da l'�cuila a son p�


bril�ns (= di merit p� grant) daj altris ca ghi dan forma al rest da
l'�cuila.

[537] Re Davide, aut�u daj S�lmos.

[538] La sostansa di sti righis a par ca sedi che il cjantad�u (Re


Davide) al cogn�s ad�s il gran premiu risev�t pa li so �peris.

[539] L'Imperat�u Traj�n.

[540] Cf.Purg. X.73] etc.

[541] Il parad�s e l'infi�r.

[542] Ezechi�l che, sav�t da Za�ja cal sar�s mu�rt di l� a puc, a la


domand�t di �si las�t vif par encjam� un puc di timp par pod�j fa
penitensa. (Robuschi)

[543] Coma tal cazu di Ezechi�l.

[544] L'Imperat�u Costant�n ca la pas�t li l�gis di Roma a l'�cuila,


sen dal Impero, e a la al stes timp stabil�t Bisansio coma capital dal
Impero.

[545] La che la s�a dal vuli da l'�cuila a taca a z�'n j�.

[546] Gulielmo il Bon, re da la Sicilia, planz�t taj timps di Dante,


p�'ncjam� pal fat che chej ca lu v�vin susegu�t, Carlo e Federico, a
�rin stas govern�ns da nuja. (Comentat�us)

[547] A si mostra dut risplend�nt e col�u di �ru.

[548] Un daj troj�ns ca v�vin lot�t cuntra i Grecs. Dante, natur�l, a


si necu�rs a colp di sta straordinaria rivelasi�n: se'l f�ja un ostia
di un pagan u ch� tal parad�s?

[549] Cuss� Shelley cuant che ta la so "To a Skylark" al sint tal


cjant� da la l�dula un segnal di cualchicj�sa ca l� cuss� tant p� bi�l,
p� melodi�us di cualsiasi roba ca � di sta cjera, e che di consegu�nsa
a ghi tocja �si div�na.

To a Skylark

Hail to thee, blithe Spirit!


Bird thou never wert,
That from Heaven, or near it,
Pourest thy full heart
In profuse strains of unpremeditated art�.

Sound of vernal showers


On the twinkling grass,
Rain-awaken'd flowers,
All that ever was
Joyous, and clear, and fresh, thy music doth surpass�.

What objects are the fountains


Of thy happy strain?
What fields, or waves, or mountains?
What shapes of sky or plain?
What love of thine own kind? what ignorance of pain?�

[550] Ogni roba tal mont a � creada in conformit�t cul vol�j di Diu (il
plas�j eterno).

[551] Dante al usa sta espresi�n latina par signific� la es�nsa di na


roba; e cuss� i la usi encja j�, va su'l'ostia! In furl�n na peraula ca
si visinar�s a sar�s "robit�t," ca sar�s la sostansa di na roba, coma
che in ingl�is a si usa la espresi�n "whatness" o "thingness."

[552] La viva speransa (ca la un omp coma Troj�n) di z� a cogn�si Diu a


va a "vinsi" sul vol�j (o am�u) div�n, ca ghi scolta a chej ca mostrin
speransa.

[553] Traj�n (la prima) e Troj�n (la cuinta) d�tis dos coloc�dis ta la
s�a da l'acuila.

[554] Sec�nt i comentat�us, a l� stat San Gregorio a pre� par che


Traj�n al torn�s fra i v�fs par fa dal ben--ca l'era il so desid�ri.

[555] Volt�s: tal sens che in ta chistu mom�nt a l� la nustra atensi�n.


[556] Crist.

[557] Tal vuli da l'�cuila, l� cal lus cuj altri be�s.

[558] Il spirit di Rifeo il Troj�n.

[559] Da grasia a grasia�

[560] (Pur. XXIX. 121-) Li tre si�ris minson�dis ch� a son la Fede, la
Speransa e la Carit�t ca �rin cun Beatr�s vis�n da la roda destra dal
so cjar. Chisti virt�s a ghi'an serv�t coma bati�sin al Troj�n p� di
mil �js prin dal vigni dal redent�u. Coma ca d�s l'�cuila subit sot, a
� in�til che nualtris puora zent i prov�ni a cap� il mistero da la
predestinasi�n, cal cont�n in se li raz�ns ca spiegar�sin--se doma i
riv�sin a penetralu--stran�sis teologichis coma che dal casu di Troj�n.
Lo stes, per�, si si ategn�n al casu di Rifeo il Troj�n, a �se neces�ri
che un pag�n, diz�n un indi�n canad�is da la epoca pre-colombiana, al
vedi vut li virt�s teolog�ls (carit�t, fede, speransa) e vej crod�t al
vign� di Crist, etc., par vej pod�t esi acet�t la s�, tra i be�s? O
mist�ri da la santa fede!

[561] Diu stes, ca l� chel cal ten in motu duti li robis.

[562] Par d�zi la veret�t, tal original Dante a la "s'affina,"


espresi�n ca mostra un perfet ac�rdu fra il vol�j daj be�s e il vol�j
di Diu.

[563] Li s�js daj v�j a si sb�sin e a si �lsin al stes timp, cuss� coma
l'intensit�t da li lucis tal vuli da l'�cuila a si als�va o sbas�va in
perf�ta sinton�a cul parl� da l'�cuila.

[564] Tal original i vuj di Dante a si f�sin su la "mia donna." Purtrop


il furl�n a nol som�a vej l'ecuival�nt di chista espresi�n. La me
femina? No. La me siora? Nencja. La me zovina? La me fruta? La me
madona? La me biela? La me ninina? No. No. No. No e No.Il furl�n a no
la nis�na per�ula ca si visina a la "mia donna." La "mia donna" tal
sens us�t da Dante a � espresi�n di gentil�sa, di rafinat�sa, di
galanter�a--cualit�s di un mont social e romantic che, i crot, a no la
maj parl�t furl�n. Il furl�n, almancu chel parl�t a San Zuan, a l�, tal
scori da la storia, stat lenga dal contad�n e l�, a � da am�tilu,
espresi�ns cavaler�schis coma la "mia donna" a son dif�silis da
cjat�lis.

[565] Semele, una am�nt di Gjove, ca'a insistit di j�dilu tal so


splend�u e, tal j�dilu, a si'a brus�t e di ic a no'� rest�t altri che
un grum�t di sin�za.

[566] Cualsiasi altra femina (fiola, siora, zovina, ninuta o fruta ca


sedi) a corar�s il riscju di some� una di ches ca si v�ntin da li so
bel�sis. Tal casu di Beatr�s, per�, chistu aserim�nt che la so biel�sa
a sta dovent�nt sempri p� lumin�sa a no si pol clam�la vanit�t. Cuss� a
no � nencja just "perdon�" Beatr�s--coma che al in�si i eri tent�t di
fa.(Sa ves vut un mom�nt di comprens�bil debol�sa femin�l i la var�s
perdon�da a colp. Ma ch�, se ca � da perdon�?)

[567] Il si�tin splend�u al sar�s al sar�s Saturno, ind� ca son ap�na


riv�s. Ta la cjera ad�s a si sint l'infl�s di Saturno e da la
costelasi�n dal Le�n.

[568] Si cap�n, no?

[569] Saturno.

[570] Saturno a l'era il re da la et�t dal �ru, cuant che dut a era
coma ca var�s da �si, no coma vu�j cuant che dut (o cuasi) a � coma ca
�, e par sig�r no coma ca var�s da �si.

[571] Beatr�s.

[572] Ca jod�va dal j�di di Diu stes.

[573] Dante chistu a ghi lu dis a un daj spiris lumin�us ca ghi stan in
front.

[574] Beatr�s.

[575] Ta altris sferis celestis.

[576] Tant il ridi di Beatr�s che il cjant� daj be�s al var�s, u ch�,
una soavit�t cuss� granda che Dante, in br�ut di gjugjulis, a nol
podar�s apres�--ma a si insiminar�s dal dut, par sig�r!

[577] Cun che infusion di lus ca ven dal alt, la lus ca sta parl�nt a
pol j�di in ta la es�nsa di Diu stes.

[578] Il me j�di (inteletu�l) a si adegu�a a la lus div�na.

[579] Coma dita subit s�, nencja i seraf�ns a rivar�n maj a cap� ducju
i segr�s div�ns.

[580] Dante a la met cuss�: "Tra due liti d'Italia surgon sassi�." I lu
am�t: chistu al suna un puc mi�j dal me m�ut di esprimimi, almancu ta
stu casu ch�. Ma se si'aja da fa� A pens�ighila ben encja Dante al
var�s aprov�t il pastros�s macaronic da la me riga, cu la so mistura di
furl�n "clasic" e furl�n di San Zuan.

[581] I comentatous a no son sigurs a cuj ca si rifer�s.

[582] A l'era cognos�t coma Pieri Pecjad�u tal convent di Santa Maria
dal Puart.

[583] U ch� i comentat�us a p�rlin di un anacronismo (par via che ai


timps di San Pieri Dami�n a no si usava encjam� chel cjapi�l che i
cardin�j a partin vu�j. A no'� la prima volta, a prop�sit, che Dante
(encja sal fa par bocja di San Pieri Dami�n) al mostra di �si critic di
scju ministros da la Glisia.

[584] Cef�s = Cephas: San Pieri; il grant vas�l: San Pauli.

[585] Miga mal, Dante, cuant ca si buta a l'ironia!

[586] Cal sar�s il flame� di San Pieri Dami�n.

[587] A la mari.
[588] Cf. Par. XXI. 4-12; 57-62.

[589] Prin da mur�.

[590] �nsi, il rigu�rt cal sta mostr�nt Dante di front di scju be�s, a
lu rint p�'ncjam� merit�vul di vign� ricognos�t da Diu--ca l� il so
objet�f.

[591] Il monast�ri cal cj�j il n�n di San Bened�t.

[592] Zent pagana, ca no voleva sav�ighini da la nova fede.

[593] San Bened�t a la fond�t il monast�ri di Monte Cas�n tal 528.

[594] Il pagan�sin.

[595] Salt = saldu. I fr�ris u ch� a ghi'an tegn�t dur a la so fede.

[596] Dante al v�u j�di il sant coma ca l'era, l�bar da che luminosit�t
ca lu ten, in ta un bi�l sens parados�l, plat�t.

[597] L'Empireo.

[598] La s� tal Empireo dut a � perfet, coma ca l� sempri stat.

[599] Tal Empireo il "�si" a no l� na roba material, coma ca l� ta che


altri sferis o u ch� tal nustri pu�r mont. I be�s a p�sin riv� fin la
s�; roba ca no ghi � pus�bul a un pu�r mortal coma Dante--almancu no a
stu punt.

[600] Cuant ca si veva insumi�t di vej jod�t na scjala ca si alsava fin


tal cjel, cun �nzuj ca ghi z�vin s� e j�.

[601] Pu�r Svu�lt! Stu pu�r Benedet�n a l'era propit l�, a partada di
man, e cuss� i lu'ai us�t. Colpa so sa l� salt�t f�u propit cuant chi
z�vi in sercja di un Benedet�n cal rim�s cun salt!

[602] Conv�nt, o monast�ri.

[603] Chel profit�si da li renditis da la Glisia. (A si pensar�s che la


debul�sa umana daj predis e fraris di na volta, coma la debul�sa di
chej predis dal d� di vu�j, acus�s di abusos coma chel da la pedofilia-
-a si pensar�s che sti p�cis a var�sin distr�t la Glisia s�cuj fa. E
inv�nsi ic a para via--e abastansa ben�n, sec�nt se ca si os�rva.)

[604] Se ca custod�s la Glisia a no ghi apart�n ne ai par�ncj' daj


fraris e predis, ne a altris ca v�lin scu�di.

[605] San Francesco.

[606] Mir�cuj biblicos coma il spart� da li �ghis o'l fa l'�ga dal


Gjordan z� cuntra cur�nt a erin p� grandi marav�js che un pus�bul
interv�nt di Diu di "cor�zi" la corusi�n chi'ai ap�na descr�t.

[607] Par via che Beatr�s a ghi'a permet�t di "vinsi" la so gravit�t


natural e di z� su svelt, coma un spirit.

[608] Il sen dal Zodiac cal segu�s il sen dal Toru a l� la costelasi�n
daj Z�muj--e a � sot di chistu sen che Dante a l'era nas�t.

[609] Il firmam�nt.

[610] Il gran p�s al sar�s la dificolt�t ca ghi resta a Dante di cont�


da li robis ca no la encjam� descr�t dal Parad�s.

[611] I �nzuj.

[612] Dante al sta oserv�nt la luna da che altra banda, la banda che
nu�ltris i no jod�n maj e ca no'� li m�cis ca si j�din da ch�--da la
cjera.

[613] Pari dal sor�li.

[614] Maja e Dion a �rin li maris di Mercurio e Venere--ca ghi z�rin


at�r e vis�n dal sor�li.

[615] Gjove a l� tal mi�s di Mars e Saturno; un cjald�n, e l'altri


frejd�t.

[616] Vandelli al nota che taj timps di Dante i astronomos a rifer�vin


ai poscj'ind� ca �rin i pian�s coma "cjasis."

[617] Coma la usi�la, Beatr�s a sta spet�nt, duta ansiosa, par


cualchicjusa di lumin�us cal sta par spunt� da un mom�nt a l'altri.

[618] Dut il frut cal ven f�u da la influenza daj cjelos, cal sar�s dut
il insi�mit daj sans dal Empireo.

[619] Pars� che li per�ulis a no r�vin a descrivi dut chel splend�u.

[620] Crist.

[621] Miga mal, no, sta teoria medieval di coma ca n�s na sa�ta!

[622] I si recuard�n ben che puc prin (Par.XXI.4+ e 62 + ) Dante a nol


var�s pod�t j�di Beatr�s in ta dut il so splend�u; ma ad�s ca la jod�t
altri robis brilantis a l� p� prepar�t a vuard� e apres� il ridi
lumin�us di Beatr�s.

[623] Cuanti voltis chi vin vut ducjus chista esperiensa ch�! Spes a
sus�it che cuant chi si sve�n a colp, ta mi�s di un sun, i diz�n: �co,
bis�gna che stavolta i mi recuardi di se chi mi stevi insumi�nt. Ma,
nonost�nt il proposit di recuard�si daj particulars dal sun, puc dopo
chi si sin ben sve�s il sun a l� zut su l'�stia e dut se ca ni resta a
� la cert�sa chi si sin insumi�s di cualchicjusa ca meret�va di �si
recuard�da. Tal casu di Dante, a sar�s interes�nt aplic� li teor�s di
Freud--o di Schachtel. (Chist'�ltin a l� chel cal d�s che la raz�n pa
la cual i no si recuard�n daj suns a � par via che i suns di solit a
partin a gala li robis che propit i vor�sin vej--tal casu di Dante
chistu al som�a propit just--ma ca sar�s cuntra i prec�s fondament�j da
la nustra cultura di pod�j vej o ot�gni.)

[624] Dante a nol rivar�s a descrivi la biel�sa inef�bil dal ridi di


Beatr�s--e dal rest dal so aspi�t sant e lumin�us--nencja sal ves la
asist�nsa di ducjus i po�s ispir�s da d�tis li Musis.
[625] Ca sar�s la poesia di Dante.

[626] La rosa = Maria; i gilios = i ap�stui.

[627] Il so vuli a no l'era encjam� abitu�t--o dal dut prepar�t--a j�di


visions lumin�sis coma che ca sta par present�si al so vuli.

[628] La causa a sar�s Crist stes.

[629] La presensa vis�na--e di conseguensa tant lumin�sa--dal Sign�u a


ghi var�s imped�t a Dante di pod�j j�di i altri be�s, l�u stes es�nt
lumin�us.

[630] Subit dopo che il Sign�u, cu la so luminosit�t, a si'a un puc


distansi�t, Dante al pol concentr� il so vuli sul bi�l fl�u (Maria--la
rosa mistica) represent�t dal lustri p� int�ns ca la dav�nt di luj.

[631] In tant e in cuant: in cualit�t e in intensit�t.

[632] Chista "flama" a sar�s, sec�nt i comentat�us, che dal �nzul


Gabri�l.

[633] L'�nzul al "coronava" cu la so melodia chel gjoj�l (zef�r) ca era


Maria, e ic a so volta a feva dut il cjel rispl�ndi coma da la lus di
un grant zef�r.

[634] Il Empireo.

[635] Il nonu cjel, o Prin Motu, cal imbr�sa dut il rest dal mont. La
so visin�nsa a Diu a ghi perm�t di godi p� da li altris sf�ris il cal�u
cal ven radi�t da Diu e da li so asi�ns divinis.

[636] Maria e la so sim�nsa (il Sign�u) a son zus in s� cuss� a la


svelta che il vuli di Dante a no l� riv�t a segu�ju.

[637] Tal original: Sti �nimis a �rin tal semen� "buone bobolce."
Interesanta la nota di Vandelli, cal suger�s che "bobolce" a deriva da
"bifolca," ca significar�s "cjera" o "cjamp�gna" in ta cers dial�s dal
nord. Al spiegar�si, chistu, il significant di "bifolco," espresi�n cal
us�va me Barba Toni (puar�t) cuant che, da frut�t, i vegn�vi da luj
but�t par aria. Ca la vedi usada tal sens di "contadin�t" o di "vil�n"
o di "salv�di" tal sens di �si un ca l'era coma li altri b�stis da la
cjera?

[638] San Pieri, ca l� stat vitori�us sul mal. Il "concilio" al sar�s


il insi�mit da li �nimis be�dis dal n�uf e dal vecju testam�nt.

[639] La nustra fantasia a no riva a rindighi gjustisia a la soavit�t


celesti�l di chistu cjant.

[640] Cuss� a ghi d�s San Pieri a Beatr�s.

[641] Viru = Lat�n (sanzuaniz�t) par omp.

[642] Dal parad�s.

[643] Coma ca ni recu�rdin i comentat�us, San Pieri "ambulabat super


aquam, ut veniret ad Jesum." (Matt.XIV.25-)
[644] Un ca si prepara a afront� un esam ca ghi vierzar� la strada al
dotor�t. Chistu baceli�r a la di tegnisi pront a prov� (no a determin�)
la cuesti�n ca ghi ven proponuda dal mestri.

[645] Mestri--San Pieri; la cuesti�n su la cual al vegnar� esamin�t: la


fede.

[646] San Pauli.

[647] Pal signific�t medieval e Tomistic di scju vocabuj i suger�s i


comentat�us.

[648] L'intensi�n = il crodi (i crot), cal doventa sostansa, tal sens


scolastic di veret�t.

[649] Ca sar�s il j�di ta li veret�s eternis, apar�ntis doma sa si � in


parad�s.

[650] Cun vig�u, cun pasi�n.

[651] Al so stamp.

[652] Gjoj�l.

[653] A � fede sensa limit chista. I lez�vi tal Vecju Testam�nt als�ra
che righis ca contin di chel pu�r di�u cal va taj cjamps di dom�nia in
sercja di stec�s par t�gnisi cjalt. E Diu a ghi d�s a Mos�: "Cop�ilu.
Bis�gna cal v�gni lapid�t." (Numars 15:32) �co, a bis�gna vej una fede
da le�n (cuss� par d�zi, sic�ma chi no soj tant sig�r di cuanta fede
ca'an i le�ns) par crodighi a la gjustisia di chistu Diu vecju.

[654] Il Testam�nt vecju e chel n�uf a son ch� trat�s coma compon�ns di
un argum�nt silogistic.

[655] Tal sens di opera div�na.

[656] Ta sta metafora la natura a � paragon�da a un fabri ca no l� bon


di scjald� e di d�ighi forma a robis ca son aldil� da li so capacit�s--
ca sar�sin i mir�cuj.

[657] Che robis consideradis mir�cuj.

[658] Il Te Deum laudamus�.

[659] Sec�nt il Vanz�li di San Zuan, San Zuan a l'era stat il prin a
riv� tal sep�lcri di Crist, ma San Pieri a l'era stat il prin a
entr�ighi e crodi che Crist a si'era rif�t vif.

[660] Tal sens che'l Spirit Sant su di l�u a si'a ferm�t e cul
santific�ju a ghi'a cuss� permet�t di ris�vi la veret�t.

[661] Si vin na sincu�na e na cuindiz�na, pars� no na trina?

[662] Ta l'analog�a: il si�r = San Pieri; il servo = Dante.

[663] I vegnar�j incoron�t poeta, cu la corona di or�r, tal Batist�ri


di San Zuan indul� chi soj stat batez�t.
[664] Coma che di fat, San Pieri a la fat a la fin dal ultin cjant.

[665] San Jacu al veva il so sepolcri in Spagna (Galisia), ind� che par
j�dilu tancjus a pelegrin�vin.

[666] San Jacu al veva coment�t su la bondansa di grasis dal cjelo (la
nustra basilica--o la cjasa di Diu).

[667] I tre, Pieri, Jacu e Zuan, a v�gnin a rapresent� la fede, la


speransa e la carit�t.

[668] Cul incoragjam�nt di San Jacu al pol ad�s vuard� la granda


luminosit�t daj be�s che prin i so vuj a no �rin riv�s a sopuart�.

[669] Di front di Diu e daj be�s.

[670] Sal ves rispund�t luj al var�s cor�t il r�scju di some� vanit�us.
Mi�j las� che ic a ghi f�di i complim�ns.

[671] Coma ca d�s Beatr�s, a Dante a ghi � conced�t di vign� ch�, ta


sta Gjerusalem, par vision� la so realt�t prima di torn� tal mont e
fin� il so lot� ta la "Glisia milit�nt."

[672] Scrit�us da la Bibia, etc.

[673] David.

[674] Diu.

[675] Salm IX.11: "Sperent in te qui noverunt nomen tuum," coma ca


lez�vin na volta.

[676] La speransa ca ghi � stada istil�da da San Jacu e Davide ad�s al


pol luj stes istil�la in altris.

[677] Al sinti li lodis di Dante, San Jacu al va propit in "br�ut di


gjugjulis"!

[678] San Jacu al art di chel am�u ca ghi veva permet�t di afront� il
so mart�ri fin al mom�nt da la so muart.

[679] Cuant che un al va in parad�s (da sta cjera) al var� s� doj


vist�s: il so spirit e il so cu�rp.

[680] San Zuan ta l'Apocal�s, cuant cal parla da la rsesuresi�n daj


cu�rps.

[681] Sec�nt chej ca s'int�ndin, al tramont� dal sor�li (vi�rs la fin


di zen�r) a ven f�u la costelasi�n dal Cancri. E, Dante al d�s, se sta
costelasi�n a var�s na stela tant lumin�sa coma ca l� chel lustri cal
spunta f�u daj be�s ta stu moment--cal sar�s San Zuan--al�ra a sar�s
sempri d� par un m�is int�j. Ch� jo, no vol�nt �si pign�u, i ghi l�si i
particol�rs a chej ca san.

[682] L'usi�l = pelican = Crist. (Crist a ni ufr�s se stes coma che--


sec�nt la storia--il pelican a ghi ufr�s il so c�u ai picin�ns sos.
[683] Dante al tenta di j�di se San Zuan a l� dot�t di cu�rp. San Zuan
al sodisfa la curiosit�t di Dante cun se cal d�s p�'n j�.

[684] Cuant che il numar daj be�s ca s� al dov�nta comp�j dal numar
predestin�t da Diu di vign� "el�t" par rimplas� i �nzuj pierd�s che
volta da la rivolta daj �nzuj capitan�da da chel tram�j di Lus�far.

[685] Doma Crist e Maria a son zus su tal Empireo cun cu�rp e spirit--
no San Zuan, al contrari da la legenda.

[686] Par via dal splend�u di San Zuan ca lu tegn�va imbarlum�t.

[687] Di San Zuan.

[688] Beatr�s a no ghi'� tal d� di Dante: a no ghi'� pus�bul j�dila par


via ca l� encjam� imbarlum�t.

[689] Anania a ghi veva rid�t la vista a San Pauli cul tocj�lu taj vuj
cu la so man.

[690] Chel cal fa cont�ns i be�s u ch� a l� il prins�pit e la fin di


dut se che l'Am�u (Diu) a m'insegna.

[691] San Zuan al vou sav�j in maniera p� particolariz�da coma che


Dante a la impar�t a vol�ighi ben al Sign�u.

[692] Il ben (am�u) ca si ghi v�u a na roba al ven p� grant se p�


granda a � la bont�t da la roba a la cual a si ghi v�u ben.

[693] Diu stes--l'es�nsa ca'a dut s� ca � di bon.

[694] Aristotil? Platon? Altris? I studi�us a no son sig�rs.

[695] San Zuan.

[696] Sec�nt i comentat�us, chista a sar�s na referensa a l'Apocal�s.

[697] Ta l'Apocal�s, l'�cuil;a a � minson�da coma s�mbul di San Zuan.


(Apocal. IV.7.)

[698] �Di se cal vol�va chi cont�s.

[699] Dal Sign�u.

[700] Diu. ("Pater meus agricola est." Zuan XV.1)

[701] Encja a vuj sier�s i si rind�n cont di una lus ca ni bat ta li


s�js e a voltis a ni sv�a a colp.

[702] Par d�zila justa, il gran Diu prima di Adam al veva cre�t i
�nzuj. Ma Adam a l'era sens'altri il prin omp cre�t.

[703] Tal sens di "frut." Tal original Dante al usa "pomo," intind�nt
d�zi che Adam a l� l'unic frut che l'am�u di Diu a la cre�t cuant ca
l'era z� mad�r.

[704] Ogni femina a'� o f�ja di Adam o a'� so nu�ra par vej spos�t un
daj so fi�j.
[705] Il plas�j di Adam (il prin spirit) di content� Dante a si pol
j�dilu sot da la lus ca lu ingl�sa.

[706] Diu.

[707] Il parad�s ter�stri.

[708] E i ti vus pur sav�j, etc.

[709] Il gust� dal frut dal �rbul proib�t. (Se Dante al ves pod�t
daighi na ocjada a che Eva ca ghi sta in bras dal Signou ta che famosa
pit�ra da la Creasi�n dal Omp, al var�s jod�t che, almancu par
Michelangelo, il frut dal �rbul proib�t a ghi'era sens'altri tal v�li
di che cocolota di Eva l�, coma che ben a som�a da la sberlocjada ca
ghi da a chel puar�t di Adam.)

[710] La proibisi�n di no tocj� il frut, etc.

[711] Adam al veva viv�t par 930 ajs. Dopo mu�rt al veva pas�t tal
limbo 4302 ajs. Cul vign� dal Sign�u, Adam a l'era zut s� tal Parad�s.
Si ch� da la creasi�n dal omp al vign� dal Sign�u a erin pas�s 5232
ajs. Si ghi met�n insi�mit i 2004 ajs pas�t dal nasi di Crist al d� di
vu�j, Adam a l� stat cre�t 7236 ajs fa. Taj nustri timps, l'aritmetica
da l'evolusi�n dal mont a'� cambiada un puc p� di un puchit�n.

[712] La lenga di Adam a era stada parlada fin taj timps di chel
cuarantav�t di Bab�l.

[713] Razon�vul.

[714] "�Mobil, cual piuma al vento" a ven a mins.

[715] A � natural che l'omp al parli, ma la lenga cal dec�t di parl� a


� na roba arbitraria ca dec�t la zent di ch� o di l�.

[716] Il limbo, cal circonda l'infi�r.

[717] "I" e "El" a sar�sin ducju doj n�ns ca si rifer�sin a Diu--il


prin, secont i comentat�us, al da da intindi cualchicjusa di cabalistic
(e il I stes a si rifer�s al numar un Roman); il secont a l� Ebreo par
Diu.

[718] Ta 24 oris il soreli a si moveva tra cuatri cuadrans. La


"prin'ora" ch� a sar�s il prin cuadrant, s� che Adam, es�nt stat tal
Eden chel timp cal dura dal prin al secont cuadrant, al sar�s rest�t
tal Eden par puc p� di s�js �ris. (I am�t chi saj puc di sti robis
arc�nis! Mi�j z� l� di chej ca san..)

[719] Li musis di San Zuan, San Jacu, San Pieri e Adam.

[720] San Pieri.

[721] Luc�far.

[722] Tal infi�r.

[723] Daj timps da la pasi�n dal Signou.


[724] La Glisia.

[725] Una part: i Guelfs; l'altra: i Ghibelins.

[726] Il Guasc�n: il Papa Clement V; il Caors�n: Zuan XXII (no il Papa


bon--Zuan XXIII--ma chel trist�t daj timps di Avignon. (D�jt pur
n'ocj�da ai comentat�us.)

[727] Domanda dut, sensa plat� n�ja.

[728] Cuant che il sor�li a l� ta la costelasi�n dal "cu�r dal cjavr�n"


(Capricorn).

[729] Mi t�cja inchinami al furl�n di la da l'�ga (ma a l� doma un


prestit).

[730] D�it na ocj�da vualtris ai comentat�us par cap� chista arcana


oservasi�n astrologica di Dante. Pal mom�nt a basta sav�j che Dante al
sta diz�nt ca son pas�dis s�is �ris a cuant ca la par �ltin vuard�t la
j� ta la cjera. (Cf. Par XXII. 128--)

[731] Da l� ca l� Dante al riva a j�di ta una banda il stret di


Gibilt�ra, indul� che la n�f di Ul�s a si veva infond�t; ta che altra
la spiagja, ta la Fenicja, ind� che Europa a veva moros�t cun Gjove.
Chel can da l'ostia di Gjove a si veva trasform�t in toru--toru gent�l,
si cap�s--e a ic, secont Dante, a no ghi veva displas�t propit tant di
vej dov�t soport� il so "dols car'c."

[732] La nustra cjera.

[733] Una costelasi�n.

[734] "Cjar umana" a rifer�s a la natura; "pitura" a rifer�s a l'art."

[735] Leda, coma ca conta la storia, a era stada seduz�da da chel


scaltri di Gjove (ca li induvin�va d�tis). Sav�nt che a Leda a ghi
plas�vin i cignos, a si'a tramut�t ta un di chej usi�j l� e da bi�l
usi�l ca l'era dovent�t, a la fat, beh, a la fat se ca la fat, cul
risult�t che dal �uf di Leda a ghi son nas�s i doj z�muj che ad�s a son
las� tra li st�lis. Dante, duncja, a ni sta dizint che ta stu moment la
biel�sa divina daj vuj di Beatr�s a lu'a poc�t a vuard� in alt, viers
il Prin Motu. A l� da not�, per�, l'acopiam�nt da la soavit�t di
Beatr�s (e Dante a l� mat par ic) a l'atrasi�n cal sint pal bi�l n�t di
Leda. Tant par gust i vor�s suger� che l'atrasi�n sint�da da Dante par
Beatr�s a'a--o a'a vut--taj timps indav�u cualchicj�sa ca veva in se
almancu un puc di tacad�s sensual ma che cul z� dal timp chista
atrasi�n fisica a si'a sublim�t in ta che figura spiritual che Beatr�s
a � dovent�da, e di conseguensa in tal so vi�s vi�rs l'Alt. A mi ven in
mins--ma cu na spunta un puc diferenta--una poesia di John Donne. Donne
a si sint�va tortur�t da che do costantis atrasi�ns: il spirit da una
banda e il cuarp da che altra. Ben�n--ta una poesia al trata di un tipo
coma luj, che vol�nt sed�zi un bi�la zovin�ta, ma sav�nt che luj al
var�s da t�gnisi sodisf�t di una relasi�n spiritual, a la fin a si
ras�gna di ot�gni pur il so cuarp, diz�nt che, dopod�t, cuant ca si
trata dal spirit, beh, "the body is his book"!

[736] Il Prin motu e il nonu cjel.


[737] Ta cual post particular di stu cjel ca mi veva part�t.

[738] L'Empireo.

[739] Stu nonu cjel (il Prin Motu) a l� inglus�t da la luce e dal am�u
ca forming il pens�j div�n, coma che il nonu cjel al incl�t in se stes
ducju i altri vot cjelos.

[740] "Mant" tal sens cal ingl�sa il nonu cjel e ducju i altris.

[741] A si j�t che il mestri di Dante a ghi veva insegn�t ben a j�di i
mist�ris da la santa aritmetica: il mi�s di d�is (= 5) e il cuint di
d�is (= 2) a son ducjus doj circoscr�s dal numar d�is; ma il d�is a no
l� inglus�t da chej altris.

[742] Il timp a la li rad�s ta stu cjel, che dopo a si manifesta taj


altris vot cjelos, fin a determin� il susegu�si da li r�bis ta sta
nustra cjera. A � da not� coma che chistu pens�j di Dante (che di sig�r
al rifl�t il pens�j Tomistic) a ghi fa �co a li teor�s modernis su la
inseparabilit�t dal timp e dal spasiu e dal muvim�nt. Fra l'altri la
metafora dal timp ca la li so rad�s plat�dis ta un vas a'a aplicasi�n
ta cuss� tanti r�bis di ogni d�. Basta pens� chi sin ducjus part�s a
pas� gjud�sis su se che jod�n, ca si trati dal comportam�nt un puc
stran di un nustri am�c o una gueruta come che dal imperat�u Bush, e
via diz�nt, sensa tant pens� a li rad�s di se chi stin jod�nt.

[743] Il prin sen di na barba.

[744] Pars� ca l� stuf di sintila tonton�.

[745] Se chisti tre righis a'an un signific�t un puc misteri�us, a son


p�'ncjam� tal original. I studious a no son tant sig�rs sul coma
interpret� il significant da la "fija." A p�nsin, per�, ca si trati di
Circe--che ostia di na maga ca var�s tant afasin�t l'Ariosto cualchi
s�cul dopo di Dante--che Circe, fija dal "Sol" (chel ca si fa j�di a la
mat�na e al spar�s cul scur da la sera) che a ghi fa apar� cuss� bi�lis
li robis dal mont che, par via di ches, un puc a la volta a si resta
ducju imbroj�s. I blancs (o inoc�ns) a dov�ntin neris (o cor�s). A
proposit, Dante al fin�s la riga di mi�s cun "figlia." J�, encja par
esigensa di rima, i la fin�s cun strea. Faz�nt cuss� i ghi cjoj via un
puc dal mist�ri da la tersina, che forsi a no � tant na bi�la roba. Ma
se si �ja da fa?

[746] A mancja la guida da la Gloria e dal Impero.

[747] Zenar = la n�jf dal unvi�r. In altri peraulis, prin che l'unvi�r
al sedi dut fin�t.

[748] Chel centesin dal d� cal vegn�va pierd�t prima ca si fes av�nt il
calend�ri gregori�n.

[749] Adventus veltri qui debe extirpare cupiditate de mundo. (Tal


Vandelli) Il Veltro a l� stat z� minson�t tal infi�r.

[750] Da la Glisia--che a la f�n a zar� pa la diresi�n justa.

[751] Cu la veret�t.
[752] Tal origin�l: "che'mparadisa." Sta peraula invent�da da Dante a
mi pl�s--e a ghi va propit ben encja al furl�n.

[753] Chistu punt�n di lus (Diu) a l� par nualtris f�sil da cap�--


abitu�s coma chi sin a mag�js coma la lus dal laser, ca � buna da
svuarb� un ca la vuarda f�s par via da la so intensit�t.

[754] Chel punt�n di lus (Diu) met�t vis�n di na stela, coma che na
stela a ghi sta vis�n di n'altra stela, al somear�s, in paragon, una
luna.

[755] Il conc�t, ch�, a l� dal sercli che ogni tant a si j�t at�r da la
luna--e il soreli a l� tant vis�bis cuant ca'� l'intensit�t dal
splend�u da la luna. (Propit do seris fa i'ai jod�t un sercli biel e
grant at�r da la luna di Ashcroft. I sin a met�t mars. Il sercli a
l'era na roba da j�di sul seriu.. J� i'ai pens�t, "Se'l v�lia d�zi?" E
cuant chi mi soj lev�t la matina dopo il tre di mars dal 04, l� di f�u
i'ai jod�t un cuatri centimetros di n�if. Che il sercli al vedi vol�t
d�zi che? O cal vedi vol�t d�zi che Lolli (la me cagna) a var� fra do
setem�nis una sgaravana di bi�j cjan�s? Ma!

[756] Il mont, ta stu casu, a l� chel cal incl�t ducju i cjelos che,
concentricos, a zirin at�r da la cjera, fin al Prin Motu. Si ch� il
sercli at�r dal punt�n di lus (Diu) al zira p� svelt di ducjus.

[757] L'arcobal�n (Iris).

[758] Tal so splend�u, chistu sercli a ghi som�a p� daj altris a la lus
div�na par via di �sighi p� vis�n. E ch�, coma ca ni d�zin chej ca san,
i serclis ap�na descr�s a rapresentin i �rdins daj �nzuj, tac�nt cuj
Seraf�ns, segu�s dai Cherubins, i Tronos, li Dominasi�ns, li Virt�s, i
Potent�s, i Princip�s, i Arc�nzuj e par �ltin i �nzuj (puors Anzuj).

[759] Beatr�s a'a subit jod�t che Dante a l'era penser�us, ca nol veva
dut ben cap�t.

[760] Diu. (La fisica moderna a ghi � d'acordu a l'idea che dut a'a
tac�t da un punt�n.)

[761] Il centro, cal sar�s la cjera secont il sistema di Tolomeo.

[762] Esempli: il model; esempl�r: il model�t. Il model al sar�s chel


mont di la s�--l'Empireo; il model�t: il mont di ca j�--chel sensibil.
Cuss� a la p�nsin i studious--e j� i ghi soj d'ac�rdu.

[763] St' intorgulam�nt di metaforis a no l� doma colpa me; un puc di


colpa a bisugna pur d�jghila a che benedeta di Beatr�s.

[764] "Stu ch�" a l� il Prin Motu che, coma ca'� clar dal so n�n, a ghi
da muvim�nt ai altri cjelos. E chistu a ghi corisp�nt p� di dut al
sercli daj Seraf�ns.

[765] A ogni cjelo a ghi corisp�nt il so sercli angjelic. Cuss� al nonu


cjelo a ghi corisp�nding i Seraf�ns; al ot�f, i Cherub�ns, e via
diz�nt.

[766] I comentat�us a ni d�zin che Borea a sofl�va cun tre cur�ns: il


Maestr�l, da destra; il Tramont�n, dal mi�s; e il Grec�l da la banda
sinistra. Ta stu casu al tira il Maestr�l, il vint p� dols daj tre.

[767] In tal sens, i crot, che il fi�r cul cjalt dal cjarb�n ard�nt al
doventa incandes�nt.

[768] L'efi�t ch� a l� chel di mostr�mi il stragrant numar di sint�lis


ca dan f�u i serclis celesti�j.

[769] A t�ntin p� ca p�sin di some�jghi a Diu (il punt) tal so


splend�u.

[770] Tersina.

[771] Il vero al ven par prin comprend�t dal intel�t e in s�guit dal
am�u--ca lu segu�s coma che na onda a ghi va dav�u da un'altra. (Dante
al usa la metafora dal "second�" par esprimi chista idea.)

[772] Il merit a l� gener�t da la grasia divina e da la buna volont�t


da la creatura.

[773] Sempri p�'n s�, sec�nt il merit .

[774] La grasia a para via a flur� encja tal sec�nt grup (di tre) ta la
gerarchia daj �nzuj--e a no svan�s, coma che inv�nsi a sm�tin di flur�
i fl�us cul vign� dal aut�n ch� di nu, cuant ca si fa j�di la
costelasi�n dal Ari�t.

[775] I prins--chej che par prin a cjantus�jn sul fin� dal unvi�r.

[776] Scju �rdins a son nomin�s ta la tersina ca segu�s.

[777] Dion�s l'Aeropagita, che na volta a crod�vin cal ves scrit il


libri De coelesti hierarchia. (Comentat�us.)

[778] San Pauli.

[779] Apol e Diana (soreli e luna).

[780] La sostansa di chisti righis a � che Beatr�s a sta sid�na par un


moment�t--chel tant che soreli e luna, o li dos costelasi�ns nomin�dis,
a son in ecuilibri. Pas�t l'ecuilibri, la luna a va j� e il soreli al
ven s�. E a stu punt Beatr�s a taca di n�uf a parl�.

[781] Beatr�s a'a jod�t ta la mins di Diu ta la cual si j�t ogni post e
ogni timp. E, i dizar�s, ch� a si un�sin id�is mediev�ls e modernis tal
ricogn�si la sintesi dal spasiu e dal timp e la impusibilit�t di
separ�ju.

[782] La bont�t di Diu a si'a cuss� espand�t. A bisugna am�ti, per�,


che ta la solit�din da la so pre-angjelica eternit�t, encja stu bon Diu
al veva bisugna di un puc di compagnia. Ma a bisugna sinti se cal d�s
Dante ta li righis ca segu�sin: prima da la creasi�n Diu al esisteva ta
un "ambi�nt" ca nol veva ne un prin ne un dopo--un ambi�nt ca l'era una
eternit�t f�u dal timp. Roba, chista, chi faj un pu di fad�ja a cap�la,
ma che per�--coma ap�na minson�t--a som�a ca si vis�ni a li teoris di
astrofisica modernis, ca d�zin che il timp e il sp�siu a son le�s l'un
cun l'altri; e che tant l'un che l'altri a'an vut in�si al moment dal
Big Bang, coma che il timp e il sp�siu, sec�nt Dante, a'an tac�t tal
mom�nt da la creasi�n.

[783] Coma za suger�t, a som�a che prin da la creasi�n Diu a nol vedi
vut il timp di stuf�si.

[784] Li tre fr�cjs a corisp�ndin a scju tre elem�ns: la forma


sostansi�l, la materia in se stesa, e l'insi�mit "perfet" da la forma e
materia. A una mins medieval coma che di San Tomas chista fusi�n a
sar�s stada comprens�bil e natur�l. Par me, chi'ai cualchi vansad�sa
dal mediev�l, a mi'� f�sil cap� stu conc�t si la pensi coma cal fa me
fradi Flavio cuant cal va a sarp� ta la vigna. Il so imp�gnu al consist
in tre fasis: prin l'idea di coma cal v�u ca sedi la vit na volta
sarp�da; dopo, il sarp� stes--tac tac cu li fu�rfis di vit; e par ultin
la contemplasi�n da la vit che a stu punt a cont�n in se la forma e la
materia e, tant par d�zila p� a la lungja, il potensi�l (il bon vin cal
vegnar� da l'�a da li v�s cuss� sarp�dis). Propit cuss� al fa chel
las�. Ma chistu a mi met in mins i me milus�rs la di f�u ca'an encja
chej bis�gna di una buna dose di chel tipo di forma l�. Cuss� a'� mi�j
chi l�si la pena e chi cjoli su li fu�rfis di vit! A mi tocja am�ti che
chel tipo di creasi�n ch� a l� un bel puc different di chel ca si sta
prepar�nt di fa la me pu�ra cagna Lollipop, ca'� cuss� rotonda e
sgl�nfa che o vu�j (17 mars 2004) o dom�n a ti far� una sgarav�na di
cjan�s. E a pens� ch'an d� di chej ca p�nsin che la creasi�n a fos doma
roba di na volta!

[785] La pura forma, la pura materia, e la uni�n pura da li primi dos,


coma za spieg�t.

[786] La configurasi�n, l'insi�mit da li sostansis (tal sens


Aristotelic) che ta stu casu a sar�sin i �nzuj.

[787] Sot da la sfera da la luna, indul� che dut a � corut�bil. Ch� la


materia a pol ris�vi forma dal di s�.

[788] Ta sta zona di mi�s a � la uni�n da la materia e dal pur �t


div�n, ca si br�min l'un cun l'altri e si t�gnin sempri le�s. Chiscjus
a sar�sin i cjelos. Un bel puc pi tars a mi par che Pico da la
Mirandula al veva da vign� f�u cun l'idea che l'omp, es�nt tal p� alt
da la zona corut�bil a la il pod�j di z� in j� o di z� in s� cuj �nzuj.
Mentri chi staj scriv�nt, per�, a r�vin nuvit�s (che par d�zila justa
a'an puc di nuvit�t) che a Bagdad a si sint bombard� di n�uf. Chista
nuvit�t a segu�s la nuvit�t da la distrusi�n di un hotel a Bagdad doj
d�s fa, e dal mas�cri di 200 spagn�i l'altra d� a Madrid, e via diz�nt,
ad nause�m. E chista, natur�l, a mi fa vign� in mins ch'an d� p� di na
frig�ja di iron�a tal clamani "potensa pura" nualtris puora zent chi
stin garegj�nt par j�di cuj cal mostra p� furb�sia tal distr�zi e cop�.
Encja Pico, i crot, al sar�s tent�t di rivision� li so id�is--se p� ca
nol ves da vign� a j�di la me cagna Lolli che stan�t pas�da a'a vut
si�t Lol�s. Ic, bes�la, mentri ca ti vegn�vin f�u a ti'u lec�va e
sburt�va e rodol�va fin ca ti vierz�vin la bocj�ta e a tac�vin a cain�-
-no saj propit se cun content�sa par �si riv�s ta stu mont, o cu na
lament�la, ca sar�s comprens�bi, par esi stas intromet�s ta'un mont ca
la duti che asurdit�s ca ghi dan cuss� tant da fa a li CNN di stu mont.
Ma encja sa ven da pens� che i cjan�s a si st�din lagn�nt, una roba a
no'� da dubit�--e che a � il comportam�nt di Lolli che ta la
straordinaria maniera ca sta tegn�nt cont daj so cjan�s a si sta sul
seriu lev�nt da "potensa pura" a cualchicj�sa di angjelic.
[789] San Tom�s, sec�nt Vandelli, al d�s per� che San Geronimo a si
bas�va suj vecjus ant�cs ca diz�vin che "angeli sunt ante mundum
corporeum creati."

[790] Tant par da un esempli: "In principio creavit Deus caelum et


terram�."

[791] I �nzuj, es�nt i "mot�us" daj cjelos, a no podar�sin esi perf�s


sa ghi mancj�s chel stes ca son ca son stas cre�s par movi. Di
conseguensa, �nzuj e cjelos ( e dut il rest ca ghi dip�nt) a'an di esi
stas cre�s tal stes timp. QED.

[792] Ca sar�s il stes che d�zi, cun pi o mancu precision, che chej
oste�s di �nzuj malcont�ns a son vign�s ch� a rompini li scjatulis.

[793] Di zighi atorot�r di chel punt ca l� Diu.

[794] Coma ca n�tin i comentat�us, la supi�rbia di Lus�far a'� met�da


in oposisi�n a la modestia daj �nzuj ca son rest�s fed�j a Diu.

[795] Par grasia divina e par merit so, a no p�sin p� vign� cor�s dal
mal. (E a Lus�far se ghi v�via mancjat? Forsi n�ja. Forsi il contrari.
Forsi Diu al veva vut na debol�sa par luj, pens�nt cal fos stat mi�j di
chej altri �nzuj--forsi al spend�va un puc di p� par luj che paj
altris, se s�ju j�. Roba chista ca sar�s comprens�bil. Dopod�t a sus�it
sp�s che un pari o na mari a vedi un prefer�t fra i so fij�j. Chista
preferensa, per�, a pol vej vut un efi�t negat�f: la genesi da la
supi�rbja di Lus�far a pol ben deriv� da l�.)

[796] E chistu afi�t Lus�far a la di v�jlu sint�t mancu daj altris--par


via, forsi, da la raz�n chi'ai ap�na suger�t.

[797] Daj insegnam�ns fas ta li "scu�lis" minson�dis subit s�.

[798] Par via ca d�zin il fals sav�nt di d�zi il fals.

[799] In altri per�ulis, dal mom�nt ca no pol d�si che na ecl�s a s�di
sused�da par dut, l'oscuram�nt dal soreli a la di esi stat dov�t a un
mir�cul.

[800] Sec�nt i comentat�us, Lapos e Bindos a �rin n�ns ca si'u cjat�va


par dut ta la Toscana daj timps di Dante.

[801] "Ignorance," a si d�s in ingl�js, "is bliss." Ta stu casu a som�a


ca sedi il contrari--almancu sec�nt Dante. Ma j� i no soj cunv�nt al
sent par sent che la posisi�n di Dante a � che justa. I staj pens�nt a
un pu�r contad�n di chej timps l� che, sensa nis�na scuela, dut se cal
sa al sa par via dal plev�n dal so pa�s e di se ca ghi conta. Se stu
plev�n a ghi d�s che sa nol v�u che la so anima a z�di a finila ta chel
f�r ca l� l'infi�r, al�ra a bis�gna ca ghi fedi na of�rta al plev�n e
cal ot�gni stu toc�t di tela che il plev�n a lu sig�ra ca � un toc�t da
la vela da la barcja di San Pieri, e che chistu toc�t di tela a bis�gna
ca lu imp�cj ins�ma dal so arm�r e ogni sera a ghi d�zi un paternoster
o doj. In ta stu casu se l'�ja da fa stu pu�r contad�n? Al crompa la
tela e ogni sera a ghi d�s il so paternostri o avemaria. Ad�s, sec�nt
Dante e, i crot, sec�nt chej san Tom�s prima di luj, stu contadin�t a
nol va a pi�rdi doma i b�s ca ghi'a dat al plev�n, ma encja la so pu�ra
anima. A mi par che chistu pu�r disgrasi�t al ven--par d�zila cun
delicat�sa--fre�t do voltis, e a la granda!

[802] Cal sar�s, com'che ben si sa: "Euntes in mundum universum


praedicate evangelium omni creaturae." (Grasie, Vandelli.)

[803] A ven in mins una da li storiutis di Chaucer ("The Pardoner's


Tale") ca conta di un di scju predicjad�us cal fa tintin� li mon�dis di
arz�nt ta li so sach�tis cont�nt strambol�s dal z�nar.

[804] Scju fraris (di Sant'Antoni) e altris a si profit�vin da la


semplicit�t da la zent cul v�ndighi "indulgensis falsis." ("Ca j�di
ch�, sj�ra: chistu vues�t--che in realt�t a l'era un vues�t di na pu�ra
bestia ap�na pursit�da--a l� na rel�cua di San chistu o di San chel
altri. Chel che, furtun�t, a lu'a al zar� a pas� di sig�r cualchi bi�l
�n di mancu tal purgat�ri. Ca lu crompi, su, pa la salvasi�n da la so
pu�ra anima." E la sjor�ta, bened�ta, coma f�ja a resistilu?) A
proposit, la me pu�ra mari a ghi voleva un ben dal mont a Sant'Ant�ni,
chel di Padova e chel di Versuta. A ghi voleva cuss� tant ben che cuant
che, da p�sul, me fradi Esio--puar�t--al sufriva di epil�sia, a lu'a
vist�t cul �bit di un frar�t di Sant'Ant�ni e tegn�t vist�t cuss� par
un �n a pat che Sant'Ant�ni a lu vuar�s. E Sant'Ant�ni a lu'a vuar�t.
Che volta l� la "moneda" a no som�a ca sedi stada falsa, par via che
fin in �ltin il Barba Esio a no si veva p� mal�t. Pu�ra mari e pu�r
barba Esio--requiescat in pacem!

[805] Il timp es�nt curt, i vin da sigur�si che il discors a si limiti


al timp ca ni vansa.

[806] La mins dal omp a no riva fin la s�.

[807] "Mi�rs e mi�rs a lu serv�vin; d�is mil voltis d�is mil a ghi
stevin in front." (Dani�l 7:10.)

[808] La infinit�t di �nzuj za minson�da.

[809] Tronos, ch�, a l� da int�ndisi tal sens colet�f di �nzuj.

[810] L'am�u che i �nzuj a espr�min pa la prima lus (Diu) ca ju iradi�a


a varia, dipend�nt da la capacit�t di am� dimostr�da daj �nzuj--che
coma chi vin jod�t a no son ducjus comp�js.

[811] Encja sa si div�t in ta un numar infin�t di spi�lis ang�licos, al


resta sempri un--coma prin ca ju cre�s.

[812] Il mizd�.

[813] Cul riv� da l'aurora cualchi stela la s� a sta svan�nt.

[814] L'aurora. P� ca dov�nta d� e p� il cjelo a si siera, faz�nt


scompar� li stelis, fin a la p� lumin�sa.

[815] Il insi�mit daj �nzuj--i n�uf ordins ca z�rin atorot�r dal punt.

[816] Tal sens di imbarlum�t.

[817] Il punt (Diu) a l'era inglus�t da chel che luj stes al inglus�va-
-tal sens ca ghi conferiva il so splend�u.
[818] La biel�sa di Beatr�s a va cres�nt cuss� tant che encja si us�sin
d�tis li l�udis chi ghi vin fat fin ch�, a no sar�sin as�j par descr�vi
nencja una pisula part da la so lumin�sa biel�sa.

[819] Da chel chi mi recuardi j�, cuant che a San Zuan i jod�vin una
biela fruta e i vol�vin us� il p� grant cumplim�nt par descrivila, i
vegn�vin f�u cul superlat�f "Ma a � propit na roba da j�di!" Chistu i
diz�vin, si riv�vin a sier� la bocja ca ni restava spalanc�da tal
j�dila.

[820] Comic o tragic: un scrit�u di na com�dia o di na tragedia.

[821] Un ca la la vista debul�ta.

[822] In realt�t, che il sur�di di una fantas�ta al insimin�si un


fant�t a no'a di pari roba strana. Tal casu di Dante, per�,
l'insiminim�nt a l� adirit�ra un turbo-insiminim�nt.

[823] L'Empireo (il cjel di pur luz�u).

[824] Tal Empireo Dante al jodar� i be�s e i �nzuj (li do mil�sis). I


be�s a ghi vegnar�n mostr�s coma ca somear�n tal d� dal jud�si
universal, cuant che li animis a cjolar�n su di n�uf i so cu�rps.

[825] A si � necu�rt che ad�s al veva na capacit�t da j�di tant p�


granda da la so solita capacit�t.

[826] Si si recuard�n coma che la Comedia a taca, cun Dante pierd�t ta


la foresta, sensa p� la capacit�t di cjat� la strada justa, al�ra i
pod�n ben cap� ca la a la fin cjat�da sta strada.

[827] Il flun, li faliscjs, i fl�us ta li rivis--dut chistu a l� un


preav�s di se cal v�u d�zi.

[828] L'idea, sedi se ca sedi, a'� che di da l'idea di un cal ingropa


li s�js cuant cal fa il sfu�rs di pens�, o di j�di se ca no � normal di
j�di.

[829] A stu punt a ghi'a par�t che l'onda a no fos p� dreta e lungja
coma un flun, ma ca ves forma circol�r.

[830] Se un a si gjava la so mascara al som�a se ca l'era prin di meti


s� la mascara.

[831] I �nzuj e i be�s.

[832] I comentat�us a ni recuardin che il sircul a l�, tra l'altri,


simbul da l'eternit�t, di na roba ca no'a n� in�si n� fin.

[833] Clif = riv�n di cul�na = clivo tal talian di Dante (Vocabolario


della lingua friulana, di Maria Tore Barbina). L'interes�nt ch� a l� il
fat che encja in ingl�js a si dis "cliff" par signific� un strapl�mp, o
riv�n. A pol dasi che la etimologia da li do peraulis a sedi diferenta.
Il ingl�js "cliff," al deriva dal ingl�js antic, mentri che i pensi che
il clif furl�n = clivo italian al derivi dal lat�n. Ma i no escl�t che
tant l'un che l'altri a v�din la stesa rad�s.
[834] Beatr�s a ghi mostra il grant numar daj be�s ta sta rosa.

[835] Il parad�s.

[836] Il numar daj be�s a l� cuasi compl�t. A mancja puc post taj
scjal�ns di stu empireo.

[837] Il z� in parad�s a l� paragon�t al z� a na fiesta di n�sis.

[838] Rico VII a la, di fat, intiv�t a vign� in Italia cun l'intensi�n
di regol� li robis, ma, secont i comentat�us, a la cjat�t tanta
ostilit�t tra i Guelfs e altris che i so bojs proposis a son zus a
mont.

[839] Ta stu periodo il papa al sar� Clement V che, par di f�u, al far�
fenta di zi d'ac�rdu cun Rico VII; ma di sot al far� coma il vi�r, cal
guasta se che l'imperat�u al vor�s fa.

[840] Simon Magu a si veva meret�t un post�t tal sercli ot�f dal
infi�r; cuss� tant Clement V che Bonif�s VIII (chel d'Alagna) a
vegnar�n but�s encja p�'n sot!

[841] I be�s.

[842] La compagnia daj �nzuj.

[843] Descr�t ch� a l� un sbuzigh�s di �s ca van e vegnin daj fl�us e


daj poscj' ind� ca l�sin la so mi�l.

[844] Diu.

[845] P� di chel tant dov�t a li variasi�ns dal merit.

[846] A mi ven in mins la situasi�n dal Irak che, mentri chi scrif (16
di Avr�l dal 04) a som�a ca stedi dovent�nt sempri p�zu. Tant par da un
par di es�mplis: un daj cuatri ostagjos italians a l� stat gjustisi�t
qualchi d� fa e i altris a pol d�si ca v�gnin fas f�u taj prosins d�s;
i americans a'an pierd�t una otant�na di sold�s ta li ultimi dos
setem�nis, sensa cont� chel numar amondi p� alt di irakens ca son stas
fas f�u tal stes timp--un milesincsent, p� o mancu. �co, la comunit�t
internasion�l a vor�s ristabil� l'ordin, la pas, ta sta nasi�n
disgrasi�da e introd�zi libert�t e democrasia. Ma libert�t e
democrasia--un vivi p� o mancu normal e god�bil, insoma--a no l�
pus�bul fin ca no v�gnin ristabil�dis l'ordin e la pas. A'� par na
razon coma chista che Dante al d�s che il "gjoldi" tal post celestial
cal sta descriv�nt al pol �si realt�t doma se il post stes a l�
"sig�r."

[847] Ta stu nustri mont--in particular, Firense.

[848] En�s = la orsa granda; so f� = l'orsa p�sula. Sti dos


costelasi�ns a si li j�din sempri insi�mit ca fan il so ziru at�r da la
stela polar.

[849] Roma di biel�sis di stu mont an dav�va p� di ogni altri post.

[850] Di Diu.
[851] Stu pari a l� San Bernart di Clairvaux. A l� ch� coma simbul da
la contemplasi�n.

[852] Beatr�s a � met�da tal ters scjal�n. Tal p� alt a � Maria, tal
secont Eva, tal ters Rachel, e cun ic Beatr�s. Ch�--secont i
comentat�us--a si j�t dut un incrosam�nt di artimetica simbolica. (Il
tre a l� la rad�s dal n�uf; e sta rad�s a rapresenta la trinit�t, e
Beatr�s a ghi fa part dal n�uf, che ta stu lavoru a la tanti
corispond�nsis ca suger�sin la perfesi�n.)

[853] Il paragon ch� a l� che luj a l� tant lont�n da la visi�n di


Beatr�s la s� tal alt di luj, coma che pur un sprofond�t tal mar a � la
visi�n dal mont ind� ca "tona."

[854] Tal Limbo, prin sercli dal Infi�r, a era zuda par suplic�
Virgilio cal jud�s Dante.

[855] Servo dal pecj�t.

[856] Encjam�.

[857] San Bernart di Clairvaux.

[858] Coma ca ni d�zin chej che di lat�n e di grec a s'int�ndin,


Veronica a v�u d�zi "figura vera." Si ch�, la Veronica a sar�s chel
sujam�n, us�t da Crist zint su tal Calvari, ca la ritegn�t la im�gin da
la musa dal pu�r Sign�u, im�gin ca � encja il d� di vu�j conservada ta
la basilica di San Pieri. La Croasia ta chej timps la a era un post na
vura lont�n. Vu�j, par signific� la stesa roba a si dizar�s, forsi, che
par jodi sta Veronica a v�gnin fin "da li 'm�richis."

[859] A es�st na storiuta ca d�s che una d� un a la scuntr�t San


Bern�rt cal cjamin�va besol�t ta la banda di un bi�l lac. "Bun d�, Si�r
Bern�rt," a ghi'a dit stu chi. "A no l'�se amondi bi�l stu lagut?" San
Bernart a la scjas�t il cjaf e vign�nt f�u da li n�lis a la rispund�t:
"Lag�t? Se lag�t?"

[860] Maria.

[861] Ca sar�s il post ind� cal va j� il sor�li.

[862] Una part dal scjalin p� alt, ind� che Dante al j�t il splend�u di
Maria.

[863] Stu post ind� ca sta par spunt� Maria a l� p� luminous di


cualsiasi altra banda dal scjal�n, o almancu cuss� a mi par di cap�.

[864] Chista, a mi par a mi, a � una da li rari voltis che Dante al usa
un paragon ca nol som�a ad�t a la situasi�n. Tal casu di Maria il
lustri a l� una roba da desider�; tal casu di Fet�n, il lustri cal
il�mina il tim�n a l� un lustri cal parta il pu�r Fet�n a la so
distrusi�n.

[865] I comentat�us a j�din sta oriflama coma na antica bandiera di


combatim�nt frans�sa, colorada di ros e di zal. Ta stu casu, la lus di
Maria.

[866] Ca � doma just, par via che Bernart a l� part�t a la


contemplasi�n. A'� da not� da l'ultima riga che encja Dante al sta
otegn�nt chista capacit�t.

[867] Grasis a Maria, la ferida las�da tal omp dal pecj�t origin�l a'�
stada metuda in via di guarigj�n.

[868] Eva.

[869] Il cjant�u (o cjantad�u) a l� David, cal veva comet�t il f�l di


fa cop� Uriah par imposes�si da la so femina, Betseba. La bis�vula di
David a era Ruth.

[870] La rosa.

[871] Il mur cal div�t i �rdins daj be�s--chej dal Vecju Testam�nt e
chej dal Nouf Testam�nt.

[872] Plen, compl�t.

[873] Scju poscj' a no son encjam� stas ocup�s da be�s ca'an da vign�.

[874] La separasi�n a � tra chej--inclusis li feminis ebr�js--che


crod�t a ghi v�vin a un Crist fut�r e chej, sot di l�u, ca ghi v�vin
crod�t a un Crist za vegn�t.

[875] San Zuan Bat�sta e i sans ca vegnar�n subit nomin�s a segnin la


granda separasi�n no doma fra il Vecju e N�uf Testamins, ma a mostrin
pur la corispondensa fra li feminis e i �mis.

[876] Ta chel interval di doj �js fra la so mu�rt e la mu�rt di Crist,


San Zuan a la lambic�t--se lambic� a � pus�bul--tal limbo.

[877] An d� di comentat�us ca si gratin il cjaf pens�nt a stu pens�j. A


�se pus�bul che il numar daj "el�s" al sedi il stes tant par chej ca'an
viv�t prin di Crist che par chej ca'an viv�t dopo la mu�rt di Crist--e
ca p�rin via a nasi e a vivi in numars sempri p� als? J�i i crot che
scju comentat�us a'an ogni raz�n di grat�si il cjaf, ma i'ai il tim�u
che cul tant grat� a pierdar�n ducju i so cjavi�j, e a la fin a no ghi
ni savar�n ne p� ne mancu di prima.

[878] Par via di esi mu�rs prin di vej sav�t dist�nguj fra ben e mal.

[879] Chej che p�'n bas a sar�sin chej nuars da frut�s che se di merit
an d�n, a lu'an par via daj genit�us.

[880] I var�s prefer�t il paragon cal fa Dante fra la inevitabilit�t e


gjustisia di dut se ca � cu la curispundensa fra d�it e an�l. Ma stu
paragon a no la curispund�t a li me esig�nsis di rima. E al�ra a
bis�gna content�si di cuss�.

[881] Di latinismos l'origin�l an da encjam� di p�! (La zent


imprimur�da--"festinada" par Dante--a sar�s che riv�da ch� prima dal so
timp: i frut�s.)

[882] Sta peraula i no l'ai cambiada par n�ja: il furl�n a ghi torna
�til encja a Dante ogni tant!

[883] Diu, al spiega San Bernart, al confer�s li so grasis coma cal v�u
luj. Li so raz�ns a son se ca son. A Dante--e al rest di nualtris--a
ghi basta j�di l'efi�t da li grasis confer�dis: a no oc�r cal sav�di li
raz�ns.

[884] Esau e Jacu (Gen. XXV: 25) a v�vin mostr�t di odi�si cuant ca
�rin encjam� dentri di so mari.

[885] Ta la prima et�t--che da Adam a Abram.

[886] Coma che la circuncisi�n a ghi confer�s virt�t ai mascjus a mi'�


difisil�t cap�.

[887] L'Arc�nzul Gabriel.

[888] Maria, ch� clamada Augusta pal fat che ic a regna ta stu impero.
I doj minson�s a son Ad�m e San Pieri.

[889] San Pieri, sint�t a la destra di Maria, al ven fat risalt� da


Dante p� di Ad�m, sint�t a la so sinistra.

[890] San Zuan l'Evangelista, cal veva vut la vision daj mom�ns brus
che la Glisia a var�s vut da afront� taj timps da vign�.

[891] Vis�n di San Pieri.

[892] Mos�, sint�t vis�n di Ad�m.

[893] �na, la mari di Maria.

[894] Lusia a ghi veva racomand�t di jud� Dante tal so mom�nt di p�


grant avilim�nt.

[895] Vut = risev�t. Il sart�u a si ad�ta a fa'l so indum�nt cu la


stofa ca ghi � stada data. Cuss� San Bernart a si ad�ta a la capacit�t
di scolt� e cap� ca la Dante.

[896] Maria.

[897] Su li cualit�s di Maria, descr�tis ch� taj tre parad�s di stu


ters�t, i suger�s di consult� i comentat�us.

[898] Tu i ti sos ch� che�.

[899] N'altri parad�s: il fat�u di Maria a si a fat fa da ch� che luj a


la fat.

[900] La "rosa candida" dal Empireo.

[901] Tal sens di lus dal mizd�, cuant che il soreli a l� tal punt p�
cjalt.

[902] Pal me j�di. San Bernart, coma ca si j�t, al f� dut il pus�bul


par jud� Dante.

[903] Ta la so maniera silensiosa, encja Beatr�s e i altris be�s a stan


supplicant Maria, coma cal sta faz�nt San Bernart.

[904] I pensi che Dante al int�nt d�zi che Maria a grad�s il pre� di
ducjus--no doma daj be�s. Ma a pensala ben, nualtris ca j� cuant chi
pre�n i pre�n pa l'intercesi�n di chistu o di chel altri sant o be�t.
Si ch�, a la fin daj cons, i no sin propit tant lont�ns l'un dal altri.
Si no a no ni resta che sper� che cualchi sant o be�t la s� a ni
perdoni.

[905] Tal alt di Diu stes.

[906] La lus di Diu a � sostansa in se stesa, mentri che ogni altra lus
a no'� che riflesi�n di chista.

[907] I or�cuj da la Sibila, scris su fu�js, a vegn�vin spierd�s dal


vint.

[908] S'interna�si scuad�rna: stes voc�buj dal original. La metafora a


funsiona tant ben tal furl�n che tal tali�n.

[909] Espresi�ns tomistichis: sostansis = se ca � in se stes; acid�ns =


manifestasi�ns (variabilis) da li sostansis.

[910] La "naf" daj argonautos a ghi veva fat ombrena al oceano, roba ca
veva las�t Net�n a bocja vierta. Che tersina ch� a � comentada a lunc
da Vandelli e altris. J� i interpreti l'espresi�n "letargu" coma na
maniera di d�zi di Dante che ta stu moment, jod�nt la conesi�n
universal fra sostansis e acid�ns, roba che nencja i p� grancj'
filosofos a j�din cun clar�sa, a si sint cuss� esalt�t da rest� sensa
per�ulis, a bocja vierta, coma ca l'era rest�t Net�n stes tal j�di, pa
la prima volta, un'ombrena insima di luj. E par via da la straordinaria
importansa di sta visi�n, Dante al pensa che un istant (punt) e basta
di straviam�nt (letargu) al sar�s l'ecuival�nt di vincjas�nc s�cuj di
straviam�nt da chel altri straordin�ri mom�nt, chel di Net�n e Argos.

[911] Diu al rest�va il stes ta la so eterna imutabilit�t; ma j�, cul


vuard�lu, i riv�vi a j�dighi aspi�s chi no vevi maj jod�t prin di ad�s.

[912] Iris = l'arcobal�n. (Iris = il F�; ir's = iris = il Pari.)

[913] L'altri ziru (il ters) al sar�s il Spirit Sant.

[914] Paragon�t a la realt�t di chel che j� i'ai jod�t, chel chi'ai


jod�t a no l� che puc e nuja rispi�t a la realtat di se che j� i'ai
jod�t. Esempli: I faj na corsa fin j� in pa�s cu la machina. Pa la
strada i jot na fantas�na ca mi par cuss� tant bi�la da fami zir� il
cjaf e cuasi cuasi z� tal fos�l. Eco, Dante a mi dizar�s che la vision
chi'ai vut di sta fantas�na a no si vis�na nencja un puc a la so
realt�t. Al�ra j� i pensi: ma �sti, se la vision stesa a'a cuasi cuasi
bast�t a fami z� f�u di strada, se susedar�sia si ves da j�di la
realt�t stesa di sta bi�la nina? �Cram�nt, i zar�s a fracas�mi!

[915] Secont i comentat�us, ta la apostrofe di sta tersina a � una


definisi�n di Diu e da la Trinit�t. J�, che chista tersina i stenti a
cap�la ben�n, i suger�s i comentat�us, ch'an san di p� di me.

[916] E ca no pod�vin cjat�.

***END OF THE PROJECT GUTENBERG EBOOK LA DIVINA COM�DIA: COMPLETE***


******* This file should be named 16190-8.txt or 16190-8.zip *******

This and all associated files of various formats will be found in:
http://www.gutenberg.org/dirs/1/6/1/9/16190

Updated editions will replace the previous one--the old editions


will be renamed.

Creating the works from public domain print editions means that no
one owns a United States copyright in these works, so the Foundation
(and you!) can copy and distribute it in the United States without
permission and without paying copyright royalties. Special rules,
set forth in the General Terms of Use part of this license, apply to
copying and distributing Project Gutenberg-tm electronic works to
protect the PROJECT GUTENBERG-tm concept and trademark. Project
Gutenberg is a registered trademark, and may not be used if you
charge for the eBooks, unless you receive specific permission. If you
do not charge anything for copies of this eBook, complying with the
rules is very easy. You may use this eBook for nearly any purpose
such as creation of derivative works, reports, performances and
research. They may be modified and printed and given away--you may do
practically ANYTHING with public domain eBooks. Redistribution is
subject to the trademark license, especially commercial
redistribution.

*** START: FULL LICENSE ***

THE FULL PROJECT GUTENBERG LICENSE


PLEASE READ THIS BEFORE YOU DISTRIBUTE OR USE THIS WORK

To protect the Project Gutenberg-tm mission of promoting the free


distribution of electronic works, by using or distributing this work
(or any other work associated in any way with the phrase "Project
Gutenberg"), you agree to comply with all the terms of the Full Project
Gutenberg-tm License (available with this file or online at
http://gutenberg.net/license).

Section 1. General Terms of Use and Redistributing Project Gutenberg-tm


electronic works

1.A. By reading or using any part of this Project Gutenberg-tm


electronic work, you indicate that you have read, understand, agree to
and accept all the terms of this license and intellectual property
(trademark/copyright) agreement. If you do not agree to abide by all
the terms of this agreement, you must cease using and return or destroy
all copies of Project Gutenberg-tm electronic works in your possession.
If you paid a fee for obtaining a copy of or access to a Project
Gutenberg-tm electronic work and you do not agree to be bound by the
terms of this agreement, you may obtain a refund from the person or
entity to whom you paid the fee as set forth in paragraph 1.E.8.
1.B. "Project Gutenberg" is a registered trademark. It may only be
used on or associated in any way with an electronic work by people who
agree to be bound by the terms of this agreement. There are a few
things that you can do with most Project Gutenberg-tm electronic works
even without complying with the full terms of this agreement. See
paragraph 1.C below. There are a lot of things you can do with Project
Gutenberg-tm electronic works if you follow the terms of this agreement
and help preserve free future access to Project Gutenberg-tm electronic
works. See paragraph 1.E below.

1.C. The Project Gutenberg Literary Archive Foundation ("the Foundation"


or PGLAF), owns a compilation copyright in the collection of Project
Gutenberg-tm electronic works. Nearly all the individual works in the
collection are in the public domain in the United States. If an
individual work is in the public domain in the United States and you are
located in the United States, we do not claim a right to prevent you from
copying, distributing, performing, displaying or creating derivative
works based on the work as long as all references to Project Gutenberg
are removed. Of course, we hope that you will support the Project
Gutenberg-tm mission of promoting free access to electronic works by
freely sharing Project Gutenberg-tm works in compliance with the terms of
this agreement for keeping the Project Gutenberg-tm name associated with
the work. You can easily comply with the terms of this agreement by
keeping this work in the same format with its attached full Project
Gutenberg-tm License when you share it without charge with others.
This particular work is one of the few copyrighted individual works
included with the permission of the copyright holder. Information on
the copyright owner for this particular work and the terms of use
imposed by the copyright holder on this work are set forth at the
beginning of this work.

1.D. The copyright laws of the place where you are located also govern
what you can do with this work. Copyright laws in most countries are in
a constant state of change. If you are outside the United States, check
the laws of your country in addition to the terms of this agreement
before downloading, copying, displaying, performing, distributing or
creating derivative works based on this work or any other Project
Gutenberg-tm work. The Foundation makes no representations concerning
the copyright status of any work in any country outside the United
States.

1.E. Unless you have removed all references to Project Gutenberg:

1.E.1. The following sentence, with active links to, or other immediate
access to, the full Project Gutenberg-tm License must appear prominently
whenever any copy of a Project Gutenberg-tm work (any work on which the
phrase "Project Gutenberg" appears, or with which the phrase "Project
Gutenberg" is associated) is accessed, displayed, performed, viewed,
copied or distributed:

This eBook is for the use of anyone anywhere at no cost and with
almost no restrictions whatsoever. You may copy it, give it away or
re-use it under the terms of the Project Gutenberg License included
with this eBook or online at www.gutenberg.net

1.E.2. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is derived


from the public domain (does not contain a notice indicating that it is
posted with permission of the copyright holder), the work can be copied
and distributed to anyone in the United States without paying any fees
or charges. If you are redistributing or providing access to a work
with the phrase "Project Gutenberg" associated with or appearing on the
work, you must comply either with the requirements of paragraphs 1.E.1
through 1.E.7 or obtain permission for the use of the work and the
Project Gutenberg-tm trademark as set forth in paragraphs 1.E.8 or
1.E.9.

1.E.3. If an individual Project Gutenberg-tm electronic work is posted


with the permission of the copyright holder, your use and distribution
must comply with both paragraphs 1.E.1 through 1.E.7 and any additional
terms imposed by the copyright holder. Additional terms will be linked
to the Project Gutenberg-tm License for all works posted with the
permission of the copyright holder found at the beginning of this work.

1.E.4. Do not unlink or detach or remove the full Project Gutenberg-tm


License terms from this work, or any files containing a part of this
work or any other work associated with Project Gutenberg-tm.

1.E.5. Do not copy, display, perform, distribute or redistribute this


electronic work, or any part of this electronic work, without
prominently displaying the sentence set forth in paragraph 1.E.1 with
active links or immediate access to the full terms of the Project
Gutenberg-tm License.

1.E.6. You may convert to and distribute this work in any binary,
compressed, marked up, nonproprietary or proprietary form, including any
word processing or hypertext form. However, if you provide access to or
distribute copies of a Project Gutenberg-tm work in a format other than
"Plain Vanilla ASCII" or other format used in the official version
posted on the official Project Gutenberg-tm web site (www.gutenberg.net),
you must, at no additional cost, fee or expense to the user, provide a
copy, a means of exporting a copy, or a means of obtaining a copy upon
request, of the work in its original "Plain Vanilla ASCII" or other
form. Any alternate format must include the full Project Gutenberg-tm
License as specified in paragraph 1.E.1.

1.E.7. Do not charge a fee for access to, viewing, displaying,


performing, copying or distributing any Project Gutenberg-tm works
unless you comply with paragraph 1.E.8 or 1.E.9.

1.E.8. You may charge a reasonable fee for copies of or providing


access to or distributing Project Gutenberg-tm electronic works provided
that

- You pay a royalty fee of 20% of the gross profits you derive from
the use of Project Gutenberg-tm works calculated using the method
you already use to calculate your applicable taxes. The fee is
owed to the owner of the Project Gutenberg-tm trademark, but he
has agreed to donate royalties under this paragraph to the
Project Gutenberg Literary Archive Foundation. Royalty payments
must be paid within 60 days following each date on which you
prepare (or are legally required to prepare) your periodic tax
returns. Royalty payments should be clearly marked as such and
sent to the Project Gutenberg Literary Archive Foundation at the
address specified in Section 4, "Information about donations to
the Project Gutenberg Literary Archive Foundation."
- You provide a full refund of any money paid by a user who notifies
you in writing (or by e-mail) within 30 days of receipt that s/he
does not agree to the terms of the full Project Gutenberg-tm
License. You must require such a user to return or
destroy all copies of the works possessed in a physical medium
and discontinue all use of and all access to other copies of
Project Gutenberg-tm works.

- You provide, in accordance with paragraph 1.F.3, a full refund of any


money paid for a work or a replacement copy, if a defect in the
electronic work is discovered and reported to you within 90 days
of receipt of the work.

- You comply with all other terms of this agreement for free
distribution of Project Gutenberg-tm works.

1.E.9. If you wish to charge a fee or distribute a Project Gutenberg-tm


electronic work or group of works on different terms than are set
forth in this agreement, you must obtain permission in writing from
both the Project Gutenberg Literary Archive Foundation and Michael
Hart, the owner of the Project Gutenberg-tm trademark. Contact the
Foundation as set forth in Section 3 below.

1.F.

1.F.1. Project Gutenberg volunteers and employees expend considerable


effort to identify, do copyright research on, transcribe and proofread
public domain works in creating the Project Gutenberg-tm
collection. Despite these efforts, Project Gutenberg-tm electronic
works, and the medium on which they may be stored, may contain
"Defects," such as, but not limited to, incomplete, inaccurate or
corrupt data, transcription errors, a copyright or other intellectual
property infringement, a defective or damaged disk or other medium, a
computer virus, or computer codes that damage or cannot be read by
your equipment.

1.F.2. LIMITED WARRANTY, DISCLAIMER OF DAMAGES - Except for the "Right


of Replacement or Refund" described in paragraph 1.F.3, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation, the owner of the Project
Gutenberg-tm trademark, and any other party distributing a Project
Gutenberg-tm electronic work under this agreement, disclaim all
liability to you for damages, costs and expenses, including legal
fees. YOU AGREE THAT YOU HAVE NO REMEDIES FOR NEGLIGENCE, STRICT
LIABILITY, BREACH OF WARRANTY OR BREACH OF CONTRACT EXCEPT THOSE
PROVIDED IN PARAGRAPH F3. YOU AGREE THAT THE FOUNDATION, THE
TRADEMARK OWNER, AND ANY DISTRIBUTOR UNDER THIS AGREEMENT WILL NOT BE
LIABLE TO YOU FOR ACTUAL, DIRECT, INDIRECT, CONSEQUENTIAL, PUNITIVE OR
INCIDENTAL DAMAGES EVEN IF YOU GIVE NOTICE OF THE POSSIBILITY OF SUCH
DAMAGE.

1.F.3. LIMITED RIGHT OF REPLACEMENT OR REFUND - If you discover a


defect in this electronic work within 90 days of receiving it, you can
receive a refund of the money (if any) you paid for it by sending a
written explanation to the person you received the work from. If you
received the work on a physical medium, you must return the medium with
your written explanation. The person or entity that provided you with
the defective work may elect to provide a replacement copy in lieu of a
refund. If you received the work electronically, the person or entity
providing it to you may choose to give you a second opportunity to
receive the work electronically in lieu of a refund. If the second copy
is also defective, you may demand a refund in writing without further
opportunities to fix the problem.

1.F.4. Except for the limited right of replacement or refund set forth
in paragraph 1.F.3, this work is provided to you 'AS-IS,' WITH NO OTHER
WARRANTIES OF ANY KIND, EXPRESS OR IMPLIED, INCLUDING BUT NOT LIMITED TO
WARRANTIES OF MERCHANTIBILITY OR FITNESS FOR ANY PURPOSE.

1.F.5. Some states do not allow disclaimers of certain implied


warranties or the exclusion or limitation of certain types of damages.
If any disclaimer or limitation set forth in this agreement violates the
law of the state applicable to this agreement, the agreement shall be
interpreted to make the maximum disclaimer or limitation permitted by
the applicable state law. The invalidity or unenforceability of any
provision of this agreement shall not void the remaining provisions.

1.F.6. INDEMNITY - You agree to indemnify and hold the Foundation, the
trademark owner, any agent or employee of the Foundation, anyone
providing copies of Project Gutenberg-tm electronic works in accordance
with this agreement, and any volunteers associated with the production,
promotion and distribution of Project Gutenberg-tm electronic works,
harmless from all liability, costs and expenses, including legal fees,
that arise directly or indirectly from any of the following which you do
or cause to occur: (a) distribution of this or any Project Gutenberg-tm
work, (b) alteration, modification, or additions or deletions to any
Project Gutenberg-tm work, and (c) any Defect you cause.

Section 2. Information about the Mission of Project Gutenberg-tm

Project Gutenberg-tm is synonymous with the free distribution of


electronic works in formats readable by the widest variety of computers
including obsolete, old, middle-aged and new computers. It exists
because of the efforts of hundreds of volunteers and donations from
people in all walks of life.

Volunteers and financial support to provide volunteers with the


assistance they need, is critical to reaching Project Gutenberg-tm's
goals and ensuring that the Project Gutenberg-tm collection will
remain freely available for generations to come. In 2001, the Project
Gutenberg Literary Archive Foundation was created to provide a secure
and permanent future for Project Gutenberg-tm and future generations.
To learn more about the Project Gutenberg Literary Archive Foundation
and how your efforts and donations can help, see Sections 3 and 4
and the Foundation web page at http://www.pglaf.org.

Section 3. Information about the Project Gutenberg Literary Archive


Foundation

The Project Gutenberg Literary Archive Foundation is a non profit


501(c)(3) educational corporation organized under the laws of the
state of Mississippi and granted tax exempt status by the Internal
Revenue Service. The Foundation's EIN or federal tax identification
number is 64-6221541. Its 501(c)(3) letter is posted at
http://pglaf.org/fundraising. Contributions to the Project Gutenberg
Literary Archive Foundation are tax deductible to the full extent
permitted by U.S. federal laws and your state's laws.

The Foundation's principal office is located at 4557 Melan Dr. S.


Fairbanks, AK, 99712., but its volunteers and employees are scattered
throughout numerous locations. Its business office is located at
809 North 1500 West, Salt Lake City, UT 84116, (801) 596-1887, email
business@pglaf.org. Email contact links and up to date contact
information can be found at the Foundation's web site and official
page at http://pglaf.org

For additional contact information:


Dr. Gregory B. Newby
Chief Executive and Director
gbnewby@pglaf.org

Section 4. Information about Donations to the Project Gutenberg


Literary Archive Foundation

Project Gutenberg-tm depends upon and cannot survive without wide


spread public support and donations to carry out its mission of
increasing the number of public domain and licensed works that can be
freely distributed in machine readable form accessible by the widest
array of equipment including outdated equipment. Many small donations
($1 to $5,000) are particularly important to maintaining tax exempt
status with the IRS.

The Foundation is committed to complying with the laws regulating


charities and charitable donations in all 50 states of the United
States. Compliance requirements are not uniform and it takes a
considerable effort, much paperwork and many fees to meet and keep up
with these requirements. We do not solicit donations in locations
where we have not received written confirmation of compliance. To
SEND DONATIONS or determine the status of compliance for any
particular state visit http://pglaf.org

While we cannot and do not solicit contributions from states where we


have not met the solicitation requirements, we know of no prohibition
against accepting unsolicited donations from donors in such states who
approach us with offers to donate.

International donations are gratefully accepted, but we cannot make


any statements concerning tax treatment of donations received from
outside the United States. U.S. laws alone swamp our small staff.

Please check the Project Gutenberg Web pages for current donation
methods and addresses. Donations are accepted in a number of other
ways including including checks, online payments and credit card
donations. To donate, please visit: http://pglaf.org/donate

Section 5. General Information About Project Gutenberg-tm electronic


works.

Professor Michael S. Hart is the originator of the Project Gutenberg-tm


concept of a library of electronic works that could be freely shared
with anyone. For thirty years, he produced and distributed Project
Gutenberg-tm eBooks with only a loose network of volunteer support.
Project Gutenberg-tm eBooks are often created from several printed
editions, all of which are confirmed as Public Domain in the U.S.
unless a copyright notice is included. Thus, we do not necessarily
keep eBooks in compliance with any particular paper edition.

Each eBook is in a subdirectory of the same number as the eBook's


eBook number, often in several formats including plain vanilla ASCII,
compressed (zipped), HTML and others.

Corrected EDITIONS of our eBooks replace the old file and take over
the old filename and etext number. The replaced older file is renamed.
VERSIONS based on separate sources are treated as new eBooks receiving
new filenames and etext numbers.

Most people start at our Web site which has the main PG search facility:

http://www.gutenberg.net

This Web site includes information about Project Gutenberg-tm,


including how to make donations to the Project Gutenberg Literary
Archive Foundation, how to help produce our new eBooks, and how to
subscribe to our email newsletter to hear about new eBooks.

EBooks posted prior to November 2003, with eBook numbers BELOW #10000,
are filed in directories based on their release date. If you want to
download any of these eBooks directly, rather than using the regular
search system you may utilize the following addresses and just
download by the etext year.

http://www.ibiblio.org/gutenberg/etext06

(Or /etext 05, 04, 03, 02, 01, 00, 99,


98, 97, 96, 95, 94, 93, 92, 92, 91 or 90)

EBooks posted since November 2003, with etext numbers OVER #10000, are
filed in a different way. The year of a release date is no longer part
of the directory path. The path is based on the etext number (which is
identical to the filename). The path to the file is made up of single
digits corresponding to all but the last digit in the filename. For
example an eBook of filename 10234 would be found at:

http://www.gutenberg.net/1/0/2/3/10234

or filename 24689 would be found at:


http://www.gutenberg.net/2/4/6/8/24689

An alternative method of locating eBooks:


http://www.gutenberg.net/GUTINDEX.ALL

*** END: FULL LICENSE ***

Potrebbero piacerti anche