Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
KULLAKA-MA-PUNI-W
Tu hermana siempre e
MA : tu (posesivo
PUNI : siempr
WA : es, son (a rmativo
MARKA-NAKA-SA-PUNI-W
Nuestros pueblos siempre so
NAKA : plura
SA : nuestr
PUNI : siempr
WA : es, son (a rmativ
SAR-XA-ÑANI-W
Nos vamos a ir y
2) La elision vocalic
-Los su jos KAMA, PURA y LAYKU condicionan la caida vocalica de las palabras con
mas de dos vocale
-Su jo JAMA condiciona siempre la caida vocalica de todas las palabras con dos o mas
vocale
fi
s
fl
fi
@
fi
l
fi
fi
r
fi
a
-En verbo
-En una oracion, las palabras que contienen 3 vocales pierden la ultima voca
-En una oracion, las palabras que preceden al verbo con 2 vocales y mas de 3 vocales
también pierden la ultima vocal. Es le indicador del complemento directo (CD
3) Estructura gramatica
Aymara Castellano
S+C+V S+V+C
4) Lengua explicit
5) Diftongacion no ha
7) Trivocalico a, i,
Las vocales “I” y “U” se pronuncian “E” y “O” antes y despuès de las letras Q, QH, Q’ y
fi
s
ARUNTASIÑATAK
Para saludars
Aymara Castellano
SARXAÑATAK
Para irs
Aymara Castellano
Jikisiñkama Chao
Aymara Castellano
SUFIJOS
-KAMA : su jo limitativo “hasta
-YA : su jo cordia
Aski urukipanay
Jikisiñkamay
Apanim - apanimaya (apanimcha
fi
:
fi
a
Jakhuwinaka - numero
0 = Muruq’u/ch’us
1 = Maya - M
2 = Paya - P
3 = Kims
4 = Pus
5 = Phisqh
6 = Suxt
7 = Paqallq
8 = Kimsaqallq
9 = Llätunk
10 = Tunk
11 = Tunka mayan
20 = Pä tunk
22 = Pä tunka payan
30 = Kimsa tunk
100 = Patak
145 = Pataka pusi tunka phisqhan
1000 = Waranq
Saminak
Aymara Castellano
Qaqa Descolorido
Ch’uxña Verde
Janq’u Blanco
Sajuna Celeste
Wila/chupika Rojo
Sirira Anaranjado
Ch’iyara Negro
Ch’ixi Gris
Q’illu Amarillo
Larama Azul
Uqi Plomo
Murturiya Morado
Ch’umphi Café
Anti Rosado
Kulli Lila
-NI : “de”
ADJ + SUS
Casa verd
Ch’uxña ut
Green hous
Aymara Castellano
Ipi Zonzo
Jach’a Grande
Phiru Feo
Ñuxu Feo
Qhuru Malo
T’arwarara Peludo
Thujsa Oliscoso
Jiwaki Bonito
Jisk’a Pequeño
K’ari Mentiroso
Tuxu Flaco
Lik’i Gordo
Lunqhu Robusto
Muruq’u Redondo
Chiqapa Recto
Machaqa Nuevo
Mirq’i Usado
Aymara Castellano
Llullu Tierno
Llust’a Resbaloso
Wist’u Torcido
K’umu Jorobado
Jachawalla Lloron
Junt’u Caliente
Thaya Frio
Llaphi Tibio
Q’uma Limpio
Q’añu Sucio
Jathi Pesado
Phisna Liviano
Thuru Grueso
Juch’usa Delgado
Ch’usa Vacio
Jayra Flojo
Kullakajax tunka maraniw
-NI : “pertenencia
MARA : añ
QAWQHA ? : “cuanto?”
JAKHUWI : numer
Kuna urasa ?
10.00 : Tunka alwa urasaw
15.30 : Tunka phisqha urasa kimsa tunka k’atampixw
a
Uñichiyirinaka - demostrativo
Ukax mäpankaw
Ukax jach’apankaw
Ukax aymarpankaw
Ukax mäjach’aymarpankaw
-NKI : “de
KHITINKISA ? : de quién es
NAYANKIWA : de mi e
JUMANKIWA : de vos e
JUPANKIWA : de el/ella e
JIWASANKIWA : de nosotros e
KULLAKAJANKIWA : de mi hermana e
MAMAMANKIWA : de tu mamà e
”
-MPI : co
NAYAMPI : conmig
JUMAMPI : contig
JUPAMPI : con el/la
JIWASAMPI : con nosotro
fi
i
Awichajax Walikiskiw
Forma interrogativ
-SA ? : estoy
-TASA ? : estas
-SA ? - està
-TANSA ? - estamos
Forma a rmativ
-TWA : esto
-TAWA : esta
-WA : est
-TANWA : estamo
USUTA : enfermo, ma
JIWATA : muert
KULIRATA : renegad
LLAKITA : trist
KUSISITA : alegr
Awichajax Beninkiriw
KAWKI : dond
fi
”
1 PS : NAYA
2 PS : JUM
3 PS : JUPA
4 PS : JIWASA “nosotros como grupo
KHITINKIYIRINAKA : posesivo
-JA : m
-MA : t
-PA : s
-SA : nuestro/
AWICHAPA: su abuel
PHUCHHAJA: mi hij
MAMAMA: tu mam
TAYKCH’IJA: mi suegr
LAQUSIMA: tu cuñad
SUST+PL+PO
En zonas de in uencia Quechu
UTAPANAK
SUST+POS+P
u
fl
a
KAWKI ? : donde
KAWKJANS ? : donde exactamente
KAWKJITANS ? : “dondecito ?
-N : e
-NA: e
fl
fi
i
-NA : “de
-JA : “mi
-MA : “de vos
-PA : “su
-SA : “nuestro”
-WA : es (a rmativo
Juman sutimax Carlati ? - Jisa, nayan sutijax Carlawa - Janiwa, nayan sutijax
Elsaw
Jupan sutipax Carlati ? - Jisa, jupan sutipax Carlawa - Janiwa, jupan sutipax
Elsaw
Jiwasan sutisax Carlati ? - Jisa, jiwasan sutisax Carlawa - Janiwa, jiwasan
sutipax Elsaw
Nayan sutijax Carlawa ? - Jisa, juman sutimax Carlawa - Janiwa, juman
sutimax Elsaw
fi
”
fi
”
Jumanstï ? - Y el tuyo
Nayastï ? -Y yo
Jan samti - No me diga
-STÏ ? : Y...
?
Jupax masijawa
KHITÏ ? : quién
Forma a rmativa
-TWA : so
-TAWA : ere
-WA : e
-TANWA : somo
Forma interrogativ
-TSA ? : soy
-TASA ? : eres
-SA ? : es
-TANSA ? : somos
fi
?
Su jos y otro
KUNA : qu
QAWQHA : cuant
KUNJAMA : com
KAWKI : dond
KAMISA : com
KAWKNIRI : cua
KHITI : quié
KUNAWSA : cuand
Kawkits jutaskta
Utat jutaskt
Kawkirus sarxata
Nayax markajaruw sarxat
Jupax yatiqañ utaruw sar
-NA : “en
Tatamax kawkinsa
Jupax San Pitru lunthat utanw
-TAKI : “para
-KAMA : “hasta
Jawirkamaw sarxa
Jiwasax luniskamaw jikisiñan
Nayax Lapaskamaw sarañ munt
”
Aymara Castellano
Anu Perro
Awicha Abuela
Alaña Comprar
Aruma Tarde
Alwa Madrugada
Achaku Raton
Añathuya zorrino
Arsuña Hablar
Atamiri Computadora
Anataña Jugar
Arnaqaña Gritar
Aljaña Vender
Aymara Castellano
Churaña Dar
Chiji Desgracia
Chacha Hombre
Chachaquma “planta”
Chara Pierna
A
Aymara Castellano
Chupika Rojo
Chaka Puente
Challwa Pescado
Chiküru mediodia
CH
Aymara Castellano
Chhama Granulado
Chhaqaña Perderse
Chhankha Aspero
Chhichhillankha Mosca
Chhiwchhi Pollito
Chhipchhi Pestaña
Chhiqha Ala
CH
Aymara Castellano
Ch’akha Hueso
Ch’iqa Izquierda
Ch’akhi Resaca
Ch’aqaña Gotear
Ch’ankha Lana
Ch’iji Pasto
Ch’uxña Verde
Ch’yara Negro
Ch’umphi Café
’
fi
Aymara Castellano
Ch’uqi Papa
Aymara Castellano
Isi Ropa
Ipi Tonto
Ispillu Labio
Irnaqaña Trabajar
Inti Sol
Ichutata Padrino
Ichumama Madrina
Aymara Castellano
Jach’a Grande
Jupa Él/ella
Juma Tu
Jiwasa Nosotros
Jararankhu Lagarto
Jasa Suave
Jupha Quinua
Jayra Vago
Jakaña Vivir
Jawsaña Llamar
Jutaña Venir
I
J
Aymara Castellano
Jallu Lluvia
Jayu Sal
Jilata Hermano
Aymara Castellano
Kunka Cuello
Kuna Qué
Kayu Pié
Kimsa 3
Kullaka Hermana
Kanka Asado
-kama Su jo “hasta”
Aymara Castellano
Khaya Aquello/a
Khucchi Chancho
Khiti Quien
Khankha Aspero
Khunu Nieve
Khariña Cortar
K
K
fi
Aymara Castellano
K’alla Loro
K’usa Chicha
K’ari Mentiroso
K’ariña Mentir
K’arisiña Mentirse
K’ank’a Sucio
K’uchi Feliz
K’usillu Mono
Kisimira Hormiga
K’anwa Huevo
K’allk’u Acido
Aymara Castellano
Luraña Hacer
Laruña Reir
Luli Pica or
Layqa Brujo
Laphi Hoja
Lunthataña Robar
Aymara Castellano
Llamayuña Cosechar
L
fl
Aymara Castellano
Llaki Pena
Llakisiña Apenarse
Lluqu Corazon
Llust’aña Resbalar
Llust’a Resbaloso
Aymara Castellano
Munaña Querer
Manq’a Comida
Manq’aña Comer
Manqha Adentro
Maytaña Prestar
Muspaña Asombrarse
Machaqa Nuevo
Maya 1
Aymara Castellano
Nasa Nariz
Nayra Ojo
Naya Yo
M
N
Aymara Castellano
Nina Fuego
Nayraqata Antes
Nukhuña Empujar
Aymara Castellano
Ñik’uta Cabello
Ñiq’i Barro
Ñach’antaña Amarrar
Ñach’araña Desatar
Ñusata Podrido
Aymara Castellano
Para Frente
Puraka Estomago
Puriña Llegar
Pusi 4
Paqallqu 7
Pallaña Escoger
Punchu Poncho
Parlaña Hablar
Punku Puerta
Pirqa Pared
Ñ
P
Aymara Castellano
Pili Pato
Pilpintu Mariposa
Pitaña Fumar
Aymara Castellano
Phara Seco
Phisi Gato
Phallaña Reventar
Phayaña Cocinar
Phisqha 5
Phuchha Hija
Aymara Castellano
P’axla Pelon
P’iqi Cabeza
P’usuta Hinchado
P’akiña Quebrar
Aymara Castellano
Qillqaña Escribir
Aymara Castellano
Qamaqi Zorro
Qamaña Vivir
Qala Piedra
Qaqilu Caballo
Qarwa Llama
Qawa Surco
Qullqi Plata
Quri Oro
Qullu Cerro
Aymara Castellano
Qhana Claro
Qhulu Duro
Qhuru Malvado
Qhupxataña Tapar
Qhumaña Abrazar
Qhumaña Abrazo
Qhatu Mercado
Aymara Castellano
Q’añu Sucio
Q’illu Amarillo
Aymara Castellano
Q’awa Canal
Q’uma Limpio
Q’iwiña Torcer
Q’ipi Mochila
Q’ipiña Cargar
Q’ullu Podrido
Aymara Castellano
Ratuki Rapido
Rala Moneda
Runkaña Reñir
Riwusu Manta
Aymara Castellano
Sillu Uña
Saraña Ir
Suti Nombre
Sirira Anaranjado
Sajuna Celeste
Suri Avestruz
Sami Color
Siwsawi Cuento
R
S
fi
fi
Aymara Castellano
Suyaña Esperar
Aymara Castellano
Tanta Reunion
Titi Puma
Tiwula Zorro
Tunka 10
Tawaqu Señorita
Aymara Castellano
Thantha Usado
Thaya Frio
Thithi Jeton
Thaqhaña Buscar
Thuqhuña Bailar
Thalaña Sacudir
Thathaña Tragar
Thuru Grueso
Aymara Castellano
T’ant’a Pan
T
fl
Aymara Castellano
T’arwa Lana
T’axsuña Lavar
T’uyuña Volar
T’uruña Masticar
T’uru Masca
T’alpha Plano
T’usu Pantorilla
T’amata Fermentado
Aymara Castellano
Uma Agua
Usuña Doler
Uta Casa
Urphila Paloma
Usuta Paciente
Umaña Tomar
Unjaña Ver
Urqu Macho
Uwija Oveja
U
W
Aymara Castellano
Wawa Wawa
Wara Estrella
Warmi Mujer
Waka Vaca
Wallpa Gallina
Wari Vicuña
Wank’u Conejo
Wañachaña Secar
Waña Seco
Waxra Asta
Wist’u Torcido
Aymara Castellano
Ixwaña Encargar
Axtasiña Asquearse
Ch’uxña Verde
Jaxu Agrio
Saxra Diablo
X
Y
fl
Aymara Castellano
Yanapaña Ayudar
Yuriña Nacer
Yatiña Saber
Yatichaña Enseñar
Yatiqaña Aprender
Yatichiri Profesor
Yatiqiri Estudiante
Yächaki Facil
Yuqalla Chango
Yuqalla Hijo
Yapu Chacra
Yapuchaña Sembrar
¨: alargamiento vocalic
Aymara Castellano
Yächaki Facil
Qharüru Mañana
Ikï Dormiré
Sarä Iré
Nänaka Nosotros
o
Aymara Castellano
Kullaka Hermana
Yuqa Hijo
Phuchha Hija
Yuqalla Muchacho
Imilla Muchacha
Awicha Abuela
Awkch’i Suegro
Taykch’i Suegra
Ichutata Padrino
Ichumama Madrina
Tullqa Yerno
Yuxch’a Yerna
Lala Niño
Lulu Niña
Wayna Joven
Tawaqu La joven
Aymara Castellano
Allchhi Nieto/a
Lari Cuñado
Laqusi Cuñada
Masi Amigo/a
MANQ’AÑANAK
Aymara Castellano
Apilla Oca
Ch’uqi Papa
Ch’uñu Chuño
Tunta Tunta
Jawasa Haba
Alwirja Alberja
Zanawrya Zanahoria
PHAYAT MANQ’ANAK
Aymara Castellano
Chayru Chairo
WAÑA JUYRANAK
A
Aymara Castellano
IRWAQAWINAK
YAP
Aymara Castellano
Qhulliña Roturar
Yapuchaña Sembrar
Sataña Sembrar
Phawaña Sembrar
PACH
Aymara Castellano
JUYRA APTHAP
U
Aymara Castellano
Llamayuña Cosechar
UYWA (ganado
Aymara Castellano
Awatiña Pastear
JUYRA WAKICHAÑ
Aymara Castellano
SAWUÑ
Aymara Castellano
QHAT
Aymara Castellano
Aymara Castellano
CHACHA IS
Aymara Castellano
Punchu Poncho
Chala Chalina
Wak’a Faja
Wishku Abarca
Pantaluna Pantalon
Kamisa Camisa
Mantila Mantel
WARMI IS
Aymara Castellano
Pullira Pollera
Manqhancha Enagua
Wishku Abarca
Sumiru Sombrero
Awayu Aguayo
Manta Manta
I
Aymara Castellano
Wak’a Faja
Su jo NAKA: pluralizado
TATA: padr
TATANAKA: padre
KULLAKA: herman
KULLAKANAKA: hermana
KULLAKAJA: mi herman
KULLAKANAKAJA: mis hermana
URAQI: tierr
URAQINAKAPA: sus tierra
fi
e
YÄNAKA - cosa
Aymara Castellano
Punku Puerta
Qillqaña Lapiz
Atamiri Computadora
Isi Ropa
Phukhu Olla
Panka Libro
Laphi Hoja
Qunuña Asiento
Qhanaña Luz
Kumpurilla Mesa
Chililir Celular
Wayaqa Cartera
Qipiña Mochila
Uxuri Radio
Aymara Castellano
Khuchhuña Tijera