Sei sulla pagina 1di 46

Caracteristicas del Aymar

1) Es un idioma aglutinante - su jant

KULLAKA-MA-PUNI-W
Tu hermana siempre e

MA : tu (posesivo
PUNI : siempr
WA : es, son (a rmativo

MARKA-NAKA-SA-PUNI-W
Nuestros pueblos siempre so

NAKA : plura
SA : nuestr
PUNI : siempr
WA : es, son (a rmativ

SAR-XA-ÑANI-W
Nos vamos a ir y

XA : “ya” (su jo completivo


ÑANI : exivo de 4ta persona, tiempo futur
WA : enfatizado

2) La elision vocalic

NAYAX T’ANT’ ALTA en vez de NAYAXA T’ANT’A ALTA


Yo compro pa

A) Elisiones a nivel de palabr

-Los su jos KAMA, PURA y LAYKU condicionan la caida vocalica de las palabras con
mas de dos vocale

QHARÜRU + KAMA = QHARÜRKAMA (hasta mañana


JIWASA + PURA = JIWASPURA (entre nosotros
JILA.JA + LAYKU = JILAJLAYKU (por mi hermano

-Con solo dos vocales, se mantien

UNIKAMA (hasta Uni


WARMIPURA (entre mujeres
JUPALAYKU (por él

-Su jo JAMA condiciona siempre la caida vocalica de todas las palabras con dos o mas
vocale
fi
s

fl
fi
@

fi
l

fi
fi
r

fi
a

NAYA + JAMA = NAYJAMA (como yo


JILA.JA + JAMA = JILAJJAMA (como mi hermano

-En verbo

SARAÑA + XA + TA + WA = SARXTWA (ya me fui

B) Elisiones a nivel de oracio

-En una oracion, las palabras que contienen 3 vocales pierden la ultima voca

-En una oracion, las palabras que preceden al verbo con 2 vocales y mas de 3 vocales
también pierden la ultima vocal. Es le indicador del complemento directo (CD

JILAJAX TATAJATAKIW PÄ QUÑA T’ANT’ ALASK


Mi hermano esta comprando dos panes suaves para mi pap

KHÄ LUNQHU YATICHIRIX JIWASATAKIW MÄ PILUT ALANITAYN


Aquel profesor robusto habia comprado una pelota para nosotro

C) Elisiones como diferenciado

CH’UQI MUNTA (cascara de papa


CH’UQ MUNTA (papa quiero

AYCHA MANQ’ANI (que come mucha carne


AYCH MANQ’ANI (comerà carne

3) Estructura gramatica

Aymara Castellano

S+C+V S+V+C

Nayax tatajampiw sarä Yo iré con mi padre

Nayax t’ant’ alta Yo compro pan

4) Lengua explicit

Como en Inglés, y contrariamente al Castellano, siempre se dice el sujeto

NAYA ALTA (Yo compro


JUMA ALTA (Tu compras

5) Diftongacion no ha

Tampoco choque de vocale


s

6) La acentuacion es ja, lineal, se suben muy poco los tono

7) Trivocalico a, i,

Las vocales “I” y “U” se pronuncian “E” y “O” antes y despuès de las letras Q, QH, Q’ y

8) Existen sonidos aspirados y glotalizado

Como ser Q, Q’, QH


fi
s

ARUNTASIÑATAK
Para saludars

Aymara Castellano

Kamisaki? Como es?

Waliki, Jumasti? Bien, y vos?

Walikiraki Bien, también

Kunjamasktasa? Como estas?

Walikistwa Estoy bien

Kamisaksktasa? Como estas?

Usutatwa Estoy mal

Aski alwakipana Buenos dias (temprano)

Aski urukipana Buenos dias (de dia)

Aski jayp’ukipana Buenas tardes

Aski arumakipana Buenas noches

Janiw alwakiti, urujiwa : No es madrugada, ya es de di


Q’acha parlasimaya : Habla despacit
Q’achitata : Despaci

SARXAÑATAK
Para irs

Aymara Castellano

Jikisiñkama Chao

Luneskama Hasta el lunes

Jayp’ukama Hasta la tarde

Arumkama Hasta la noche

Qharürkama Hasta mañana

Arumanthikama Hasta mañana (poco usado)

Jurpürkama Hasta pasado


e

Aymara Castellano

Jutir phaxsikama Hasta el proximo mes

Jutir marakama Hasta el proximo año

Sarxä, jayp’uxiwa Me voy, ya es tarde

Sarxamaya : Segui noma


Sarxam : Vete (feo
Jicchüru : Hoy di
Kullaka, Jilata : Hermana, herman

SUFIJOS
-KAMA : su jo limitativo “hasta
-YA : su jo cordia
Aski urukipanay
Jikisiñkamay
Apanim - apanimaya (apanimcha
fi
:

fi
a

Jakhuwinaka - numero

0 = Muruq’u/ch’us
1 = Maya - M
2 = Paya - P
3 = Kims
4 = Pus
5 = Phisqh
6 = Suxt
7 = Paqallq
8 = Kimsaqallq
9 = Llätunk
10 = Tunk

11 = Tunka mayan

20 = Pä tunk
22 = Pä tunka payan

30 = Kimsa tunk

100 = Patak
145 = Pataka pusi tunka phisqhan

600 = Suxta patak

1000 = Waranq

7891 = Paqallqu waranqa kimsaqallqu pataka llätunka tunka mayan


i

Saminak

Aymara Castellano

Qaqa Descolorido

Laqhu Fosforecente, tipo zlga

Ch’uxña Verde

Janq’u Blanco

Sajuna Celeste

Ch’iyar larama Azul oscuro

Qhana wila Rojo claro

Wila/chupika Rojo

Sirira Anaranjado

Ch’iyara Negro

Ch’iyar ch’uxña Verde oscuro

Ch’ixi Gris

Q’illu Amarillo

Larama Azul

Uqi Plomo

Murturiya Morado

Ch’umphi Café

Anti Rosado

Kulli Lila

Qhana ch’uxña Verde claro

Qhana q’illu Amarillo claro


a

-NI : “de”

Utamax kuna samisa ? - Utajax chuikaw


Anumax kuna saminisa ? - Anujax uqimpi, ch’umphimpi, janq’umpiw
Akax kuna samisa ? - Ukax larama samiw
Bolivia markan wiphalax kuna saminisa ? - Wilampi, q’illumpi, ch’uxñampi
saminiw
Wayaqapax kuna samisa ? - Wayaqapax ch’uxñaw
Chumpajax kuna samisa ? - Chumpamax q’illuw

Utajax chupikati ? - Jisa, utamax chupikawa - Janiwa, utamax ch’uxñaw


Anumax uqiti ? - Jisa, anujax uqiwa - Janiwa, anujax ch’iyaraww
Ukax larama samiti ? - Jisa, akax larama samiwa - Janiwa, akax sirira
samiw
Wayaqapax ch’uxñati ? - Jisa, wayaqapax ch’uxñawa - Janiwa, wayaqapax
murturiyaw
Chumpamax q’illuti ? - Jisa, chumpajax q’illuwa - Janiwa, chumpajax
sajunaw
Wayaqamax laramati ? - Jisa, wayaqajax laramawa - Janiwa, wayaqamax
kulliw
K’añaskumax ch’ixiti ? - Jisa, k’añaskujax ch’ixiwa - Janiwa, k’añaskujax
janq’uw

Phisipax kuna samisa ? - Phisipax janq’uw


Ch’uspapax kuna samisa ? - Ch’uspapax ch’iyara saminiw
Pantalunapax kuna samisa ? - Pantalunapax laramawa
a

Suti mayjt’ayirinaka - Adjetivo

ADJ + SUS
Casa verd
Ch’uxña ut
Green hous

Aymara Castellano

Manq’at jiwata Muerto de hambre

Ipi Zonzo

Jach’a Grande

Phiru Feo

Ñuxu Feo

Qhuru Malo

T’arwarara Peludo

Thujsa Oliscoso

Jiwaki Bonito

Ch’ikhi Vivo, inteligente

Jisk’a Pequeño

Jach’a jinchuni Orejudo

Jisk’a wichinkani De cola pequeña

K’ari Mentiroso

Tuxu Flaco

Lik’i Gordo

Lunqhu Robusto

Muruq’u Redondo

Chiqapa Recto

Machaqa Nuevo

Mirq’i Usado

Q’asa Falta 1 pedazo


e

Aymara Castellano

Llullu Tierno

Llust’a Resbaloso

Wist’u Torcido

K’umu Jorobado

Jach’a nayrani Ojudo

Suma Bueno, bien, rico

Jachawalla Lloron

Junt’u Caliente

Thaya Frio

Llaphi Tibio

Q’uma Limpio

Q’añu Sucio

Llusq’a Suave, liso

Jathi Pesado

Phisna Liviano

Thuru Grueso

Juch’usa Delgado

Ch’usa Vacio

Jayra Flojo
Kullakajax tunka maraniw

Nayax qawqha maranitsa ? - Jumax tunka maranitaw


Jumax qawqha maranitasa ? - Nayax tunka maranitw
Jupax qawqha maranisa ? - Jupax tunka maraniw
Jiwsax qawqha maranitansa ? - Jiwasax tunka maranitans

-NI : “pertenencia

MARA : añ

QAWQHA ? : “cuanto?”

Mamamax qawqha anunisa ? - Mamajax kimsa anuniw


Jumax qawqha maranitasa ? - Nayax pataka maranitw
Kullakamax qawqha awtunisa ? - Jupax mä awtuniw

Nayax tunka maranitti ? - Jisa, jumax tunka marnitawa - Janiwa, jumax


pataka maranitaw
Jumax tunka maranitati ? - Jisa, nayax tunka maranitwa - Janiwa, nayax
pataka maranitw
Jupax tunka maraniti ? - Jisa, jupax tunka maraniwa - Janiwa, jupax pataka
maraniw
Jiwasax tunka maranitanti ? - Jisa, jiwasax tunka maranitanwa - Janiwa,
jiwasax pataka maranitanw

Ullañ utax qawqha pankanisa ? - Ullañ utax tunka pusini pankaniw


Chililir jakhuwimax kawknirisa ? - Chililir jakhuwijax kimsa tunka payani, phisqha tunka
suxtani, paqallqu tunka ch’usaniw
Chimpu jakhuwimax kawknirisa ? - Chimpu jakhuwijax phiqha tunka llätunkaniw
Uta jakhuwimax kawknirisa ? - Uta jakhuwijax kimsaw

JAKHUWI : numer

Kuna urasa ?
10.00 : Tunka alwa urasaw
15.30 : Tunka phisqha urasa kimsa tunka k’atampixw
a

Uñichiyirinaka - demostrativo

Akax kunasa ? - Ukax pankaw


Ukax kunasa ? - Ukax qunuñaw
Khayax kunasa ? - Khayax qillqañaw
Khurix kunasa ? - Khurix awiunaw

AKA : esto, esta, este (muy cerca


UKA : eso, esa, ese (cerca
KHAYA : aquel, aquella, aquello (lejos
KHURI : aquel, aquella, aquello (muy lejor

Ukax mäpankaw
Ukax jach’apankaw
Ukax aymarpankaw
Ukax mäjach’aymarpankaw

Ukax kunasa ? - Akax tinta qillqañaw


Khayax kunasa ? - Khayax tiwanaw
Akax kunasa ? - Ukax laphiw

Akax pankatï ? - Jisa, ukax pankwa - Janiwa, ukax laphiw


Khäyax punkutï ? - Jisa, khäyax punkuwa - Janiwa, khäyax t’uxuw
a

Uka pankax nayankiw

Aka pankax khitinkisa ? - Uka pankax Carlankiw


Uka manq’ax khitinkisa ? - Uka manq’ax nayankiw
Aka laphix khitinkisa ? - Uka laphix kullakajankiw

-NKI : “de

KHITINKISA ? : de quién es

NAYANKIWA : de mi e
JUMANKIWA : de vos e
JUPANKIWA : de el/ella e
JIWASANKIWA : de nosotros e

KULLAKAJANKIWA : de mi hermana e
MAMAMANKIWA : de tu mamà e

Nayax kullakajampiw jakast

Nayax khitimpis jakasta ? - Jumax Carlampiw jakast


Jumax khitimpis jakasta ? - Nayax Carlampiw jakast
Jupax khitimpis jakasi ? - Jupax Carlampiw jakas
Jiwasax khitimpis jakastan ? - Jiwasax Carlampiw jakas

-MPI : co

NAYAMPI : conmig
JUMAMPI : contig
JUPAMPI : con el/la
JIWASAMPI : con nosotro

MASIJAMPI : con mi amig

Nayax jilatajampi jakasta : yo vivo con mi herman


Jumax awichamampi jakasta : tu vives con tu abuel

-S : enfatizador forma interrogativ


-W : enfatizador forma a rmativ

SAPAKIW JAKASI : vive sol


Awichajax sapakiw jakas

Kullakamax khitimpis jakasi ? - Kullakajax tatajampiw jakas


Awichasax khitimpis jakasi ? - Awichasax chachasampiw jakas
Jumax khitimpis jakasta ? - Nayax sapakiw jakast

KAWKITS PURINTA ? : de donde viniste


NAYAX SORATAT PURINTA : vine de Sorat

WALJANIPTWA : somos mucho

Nayax Carlampi jakastti ? - Jisa, jumax Carlampiw jakasta - Janiwa, jumax


Rosampiw jakast
Jumax Carlampi jakastati ? - Jisa, nayax Carlampiw jakasta - Janiwa, nayax
rosampiw jakast
Jupax Carlampi jakasiti ? - Jisa, jupax Carlampiw jakasi - Janiwa, jupax
Rosampiw jakast
Jiwasax Carlampi jakastati ? - Jisa, jiwasax Carlampiw jakastan - Janiwa,
jiwasax Carlampi jakasta

Yoqamax mamapampi jakasiti ? - Jisa, yoqajax mamapampiw jakas


Masimax sapaki jakasiti ? - Janiwa, masijax chachajampiw jakas
Nayax jumampi jakastti ? - Janiwa, jumax jupampiw jakast
n

fi
i

Awichajax Walikiskiw

Jumax kunjamasktasa ? - Nayax walikiskttw


Jupax kunjamaskisa ? - Jupax walikiskiw
Jiwasax kunjamasktansa ? - Jiwasax walikisktanw
Nayax kunjamasktsa ? - Jumax walikisktaw

Forma interrogativ
-SA ? : estoy
-TASA ? : estas
-SA ? - està
-TANSA ? - estamos

Forma a rmativ
-TWA : esto
-TAWA : esta
-WA : est
-TANWA : estamo

KUNJAMA ? : como ? “como qué?


KAMISA ? : como ? MAMAMAX KAMISASKISA

-SKA : “presente continuo


Obligatorio con WALIKI, facoltativo con otras raize

USUTA : enfermo, ma
JIWATA : muert
KULIRATA : renegad
LLAKITA : trist
KUSISITA : alegr

Nayax walikisktti ? - Jisa, jumax walikisktawa - Janiwa, jumax Llakitätaw


Jumax walikiskati ? - Jisa, nayax walikisktwa - Janiwa, nayax usutatw
Jupax walikiskiti ? - Jisa, jupax walikiskiwa - Janiwa, jupax kulirataw
Jiwasax walikisktanti ? - Jisa, jiwasax walikisktanwa - Janiwa, jiwasax
usutatanw

Forma con “TI” (preguntas cerradas


-TTI ? : estoy
-TATI ? : estas
-TI ? : estas
-TANTI ? : estamos

Tatamax walikiskati ? - Jisa, tatajax walikiskiwa - Janiwa, tatajax llakitaw


Kullakamax kuliratati ? - Jisa, kullakajax kuliratawa - Janiwa, kullakajax kusisitaw
Awichajax usutati ? - Jisa, awichamax usutawa - Janiwa, awichamax waliskiw
Jilata, usutatati ? - Jisa, nayax usutatwa - Janiwa, nayas walikisktw
fi
à

Awichajax Beninkiriw

Jumax kawkinkirïtasa ? - Nayax Beninkirïtwa - Nayax Beni Markankirïtw


Jupax kawkinkirïsa ? - Jupax Beninkiriwa - Jupax Beni Markankiriw
Jiwasax kawkinkirïtansa ? - Jiwasax Beninkiritanwa - Jiwasax Beni
Markankirittanw
Nayax kawkinkirïtsa ? - Jumax Beninkiritawa - Jumax Beni Markankiritaw

KAWKI : dond

NKIRI : “de”, procedenci


-N : “de
-K : “ser
-IRI : “soler ser”, accion habitua

Kullaka, kawkinkiritasa ? - Nayax Piñasankiritw


Kullakamax kawkinkirisa ? - Kullakajax Suriquiñankiritw

Jumax kawkitätasa ? - Nayax Benitätw


Jupax kawkitasa ? - Jupax Benitäw
Jiwasax kawkitätansa ? - Jiwasax Benitätanw
Nayax kawkitätsa ? - Jumax Benitätaw

-TÄ : su jo locativo “de

Tatamax kawkitasa ? - Tatajax Belgicatäw


Jumax kawkitatasa ? - Nayax Belgicatätw

Jumax Beninkiritati ? - Jisa, nayax Beninkiritwa - Janiwa, nayax


Potosinkiritw
Jupax Beninkiriti ? - Jisa, jupax Beninkiriwa - Janiwa, jupax Watallasankiriw
Jiwasax Beninkiritanti ? - Jisa, jiwasax Beninkiritanwa - Janiwa, jiwasax
Orurunkiritanw
Nayax Beninkiritti - Jisa, jumax Beninkiritawa - Janiwa, jumax Potosinkiritaw

Mamamax Beninkiriti ? - Jisa, mamajax Beninkiriwa - Janiwa, mamajax Pandonkiriw


Jumax Potosinkiritati ? - Jisa, nayax Potosinkiritwa - Janiwa, nayax Beninkiritw

UKSA : por lado d


Jupax Santa Cruzuksankiriw

fi

SUTILANTINAKA: pronombres personale

1 PS : NAYA
2 PS : JUM
3 PS : JUPA
4 PS : JIWASA “nosotros como grupo

1 PP : NÄNAKA “nosotros menos ustedes


2 PP : JUMANAK
3 PP : JUPANAK
4 PP : JIWASANAKA “todos nosotros
A

KHITINKIYIRINAKA : posesivo

-JA : m
-MA : t
-PA : s
-SA : nuestro/

AWICHAPA: su abuel
PHUCHHAJA: mi hij
MAMAMA: tu mam
TAYKCH’IJA: mi suegr
LAQUSIMA: tu cuñad

UTANAKAPA: sus casa

SUST+PL+PO
En zonas de in uencia Quechu

UTAPANAK

SUST+POS+P
u

fl
a

Jumax kawkins jakasta

Nayax kawkins jakasta ? - Jumax Viachan jakast


Jumax kawkins jakasta ? - Nayax Viachan jakast
Jupax kawkins jakasi ? - Jupax Viachan jakas
Jiwasax kawkins jakastan ? - Jiwasax Viachan jakasta

Las formas a rmativa e interrogativa son iguales. La negativa es distinta

KAWKI ? : donde
KAWKJANS ? : donde exactamente
KAWKJITANS ? : “dondecito ?

-N : e

-SI : re exivo “se

JAKAÑA, JAKASIÑA : vivir (se), habita


QAMAÑA, QAMASIÑA : vivir (se), residi
UTJAÑA, UTJASIÑA : vivir (se), existi

-TA : tiempo presente, 1 P


-TA : tiempo presente, 2 P
-I : tiempo presente, 3 P
-TAN : tiempo presente, 4 P

JUMAX MANQ’TA : tu comes (manq’aña)


JIWASAX ALTA : nosotros compramos (alaña
JUPAX IRNAQI : el/la trabaja (irnaqaña

Jumax kawkins utjasta ? - Nayax Riosecon utjast


Jupax kawkins utjasi ? - Jupax Riosecon utjas
Jiwasax kawkins utjastan ? - Jiwasax Riosecon utjasta
Nayax kawkins utjasta ? - Jumax Riosecon utjasta
Jilatamax kawkins utjasi ? - Jilatajax Riosecon utjas

-NA: e

Nayax Riosecon utjastti ? - Jisa, jumax Riosecon utjasta - Janiwa, jumax


Viachan utjast
Jumax Riosecon utjastati ? - Jisa, nayax Riosecon utjasti - Janiwa, nayax
Viachan utjast
Jupax Riosecon utjasiti ? - Jisa, jupax Riosecon utjasi - Janiwa, jupax
Viachan utjas
Jiwasax Riosecon utjastanti ? - Jisa, jiwasax Riosecon utjastan - Janiwa,
jiwasax Viachan utjasta
n

fl
fi
i

Nayan sutijax Carlaw

Juman sutimax kunasa ? - Nayan sutijax Carlaw


Jupan sutipax kunasa ? - Jupan sutipax Carlaw
Jiwasan sutisax kunasa ? - Jiwasan sutisax Carlaw
Nayan sutijax kunasa ? - Juman sutimax Carlaw

Nombres: CristianAWA, LuzAW

-NA : “de

-JA : “mi
-MA : “de vos
-PA : “su
-SA : “nuestro”

-XA : su jo relacionador, enfatizado

-WA : es (a rmativo

Mamaman sutipax kunasa ? - Mamajan sutipax Alessandraw


Masipan sutipax kunasa ? - Masipan sutipax Inesaw
Awichajan sutipax kunasa ? - Awichaman sutipax Kiaraw

Masiman sutipax kunasa ? - Masijan sutipax Adelaw


Juman sutimax kunasa ? - Nayan sutijax Eliow
Wawaman sutipax kunasa ? - Wawajan sutipax Wiliamaw

Juman sutimax Carlati ? - Jisa, nayan sutijax Carlawa - Janiwa, nayan sutijax
Elsaw
Jupan sutipax Carlati ? - Jisa, jupan sutipax Carlawa - Janiwa, jupan sutipax
Elsaw
Jiwasan sutisax Carlati ? - Jisa, jiwasan sutisax Carlawa - Janiwa, jiwasan
sutipax Elsaw
Nayan sutijax Carlawa ? - Jisa, juman sutimax Carlawa - Janiwa, juman
sutimax Elsaw

-TI ? : “es?” interrogativo. Preguntas cerradas

Mamaman sutipax Carlati


Masipan sutipax Carlati

Munanaman sutipax Sinforianoti


Phuchhaman sutipax Genovevati
Yatichirisan sutisax Anati
a

fi

fi

Jumax kun satätasa ? - Nayax Carla satätw


Jupax kun satasa ? - Jupax Carla sataw

Jumanstï ? - Y el tuyo
Nayastï ? -Y yo
Jan samti - No me diga

-STÏ ? : Y...
?

Jupax masijawa

Jumax khitïtasa ? - Nayax Carlätw


Jupax khitïsa ? - Jupax Carlaw
Jiwasax khitïtansa ? - Jiwasax Carlätanw
Nayax khitïtsa ? - Jumax Carlataw

KHITÏ ? : quién

Forma a rmativa
-TWA : so
-TAWA : ere
-WA : e
-TANWA : somo

Forma interrogativ
-TSA ? : soy
-TASA ? : eres
-SA ? : es
-TANSA ? : somos

Khä mama khitïsa ? - Aquella señora quién es ?


Uka wayna khitïsa ? - Este joven quién es

Uka tawaqu khitïsa ? - Jupax munatajaw


Jumax khitïtasa ? - Nayax awkimatw
Jupax masisaw
Masinakatanw

Nayax Carlätti ? - Jisa, jumax Carlatawa - Janiwa, jumax Rosataw


Jupax Carläti ? - Jisa, jupax Carlawa - Janiwa, jupax Rosaw
Jiwasax Carlätanti ? - Jisa, jiwasax Carlatanwa - Janiwa, jiwasax Rosatanw
Jumax Carlätati ? - Jisa, nayax Carlatwa - Janiwa, nayax Rosatw

Uka imilla phuchhamati


Jumax masijatati
Jiwasax masitanti

Foma interrogativa (preguntas cerradas


-TTI ? : Soy
-TATI ? : Eres
-TI ? : Es
-TANTI ? : Somos
s

fi
?

Su jos y otro

KUNA : qu
QAWQHA : cuant
KUNJAMA : com
KAWKI : dond
KAMISA : com
KAWKNIRI : cua
KHITI : quié
KUNAWSA : cuand

-TA : “de, desde

Kawkits jutaskta
Utat jutaskt

-SK : “presente continuo

Jupax jawirat jutask


Nayax pampat jutaskt
Jumax utamat jutaskta

-RU : “a, hacia

Kawkirus sarxata
Nayax markajaruw sarxat
Jupax yatiqañ utaruw sar

Nayax umantasiruw sarskt


Mamamax kulirasiruw sarsk
Tatajax jawiraruw sar

Janiwa nayarux manq’antikitasmati, nayax jumarux mä phuch’uruw irpäm

-NA : “en

Jiwasax kawkins jikisiñani


Jiwasax utajan jikisiñan

Jupax jawiran is t’axsuni - El/la en rio lavarà rop

Tatamax kawkinsa
Jupax San Pitru lunthat utanw

Tatajax Potosin irnaq


fi

-MPI : “con” (instrumental

Jumax kunampis irnaqäta ? - Con que trabajaràs


Nayax yuntampiw irnaqä - Yo trabajaré con la yunt
Achakuw mä lawampiw jawq’atatatayna - El raton le habia golpeado con un pal

-MPI : “con” (compañia

Jumax khitimpis sarta ? - Con quién has viajado ?


Nayax Antuñumpi sarta ? - Con Antonio viaj
Mariax phisipampiw anat

-MPI : “con” (adicion

Phisijax janq’umpi, ch’iyarampi, uqimpiw

-TAKI : “para

Jumax khititakis alaskta


Nayax mamajatakiw alaskt
Nayax phisijatakiw milki alaskt

Kullakita chuymajax khititakisa


Chuymajax jupatakiw
Nayax masijatakiw chichi phayaskt
Jiwasax tatasatakiw sirwisa alaskta

-LAYKU : “por el/la”, “a causa de”, “por culpa de

Khitilaykus kutinta ? - Por quién volviste


Jupalaykuw kutinta - Por ella volv
Elsax jupalaykuw jachsak

Nayax anujlaykuw aycha alt


Jiwasax Lusylaykuw laruskta
Achachilajax jallulaykuw jachsk

Mamajalaykuw sarä - por mi mamà ir


Mamajax jilatjlaykuw jachsk

-KAMA : “hasta

Jumax kawkikamas saräta ? - Hasta donde iras


Nayax utajkamaw sarä - Yo iré hasta mi cas
Jilatajax qullukamaw ch’uq llamayur sarani - Mi hermano irà hasta cerro a cosechar pap

Jawirkamaw sarxa
Jiwasax luniskamaw jikisiñan
Nayax Lapaskamaw sarañ munt

Aymar Aru Qillqanak

Alfabeto aymara tiene


-26 consonante
-3 vocale
-1 alargamiento vocalic

Aymara Castellano

Anu Perro

Awicha Abuela

Alaña Comprar

Aruma Tarde

Alwa Madrugada

Achaku Raton

Añathuya zorrino

Ayni Trabajo en reciprocidad

Arsuña Hablar

Atamiri Computadora

Anataña Jugar

Arnaqaña Gritar

Aljaña Vender

Aymara Castellano

Churaña Dar

Chiji Desgracia

Chacha Hombre

Chachaquma “planta”

Chara Pierna
A

Aymara Castellano

Chupika Rojo

Chaka Puente

Chiqa Recto, verdad

Challwa Pescado

Chiküru mediodia

CH

Aymara Castellano

Chhama Granulado

Chhaqaña Perderse

Chhankha Aspero

Chhichhillankha Mosca

Chhiwchhi Pollito

Chhipchhi Pestaña

Chhiqha Ala

CH

Aymara Castellano

Ch’akha Hueso

Ch’iqa Izquierda

Ch’akhi Resaca

Ch’ama Fuerza, di cultad

Ch’aqaña Gotear

Ch’ankha Lana

Ch’iji Pasto

Ch’uxña Verde

Ch’yara Negro

Ch’umphi Café

fi
Aymara Castellano

Ch’uqi Papa

Aymara Castellano

Isi Ropa

Ichuña Llevar en brazos

Irpaña Llevar tipo balde

Ikiña Dormir, cama

Ipi Tonto

Ispillu Labio

Irnaqaña Trabajar

Inti Sol

Ichutata Padrino

Ichumama Madrina

Aymara Castellano

Jach’a Grande

Jupa Él/ella

Juma Tu

Jiwasa Nosotros

Jararankhu Lagarto

Jasa Suave

Jupha Quinua

Jayra Vago

Jakaña Vivir

Jawsaña Llamar

Jutaña Venir
I
J

Aymara Castellano

Jallu Lluvia

Jayu Sal

Jilata Hermano

Aymara Castellano

Kunka Cuello

Kuna Qué

Kayu Pié

Kimsa 3

Kaya Oca seco

Kullaka Hermana

Kamisaki Como estas?

Kusa Bien, bueno...

Kanka Asado

-kama Su jo “hasta”

Aymara Castellano

Khaya Aquello/a

Khucchi Chancho

Khiti Quien

Khankha Aspero

Khunu Nieve

Khariña Cortar

K
K

fi
Aymara Castellano

K’alla Loro

K’usa Chicha

K’ari Mentiroso

K’ariña Mentir

K’arisiña Mentirse

K’ank’a Sucio

K’uchi Feliz

K’usillu Mono

Kisimira Hormiga

K’anwa Huevo

K’allk’u Acido

Aymara Castellano

Luraña Hacer

Laruña Reir

Lupi Calor del sol

Luli Pica or

Liqi liqi Ave centinela

Layqa Brujo

Laphi Hoja

Lulu Niña (cariño)

Lala Niño (cariño)

Lunthataña Robar

Aymara Castellano

Llamayuña Cosechar
L

fl
Aymara Castellano

Llaki Pena

Llakisiña Apenarse

Lluch’u Gorro de lana

Lluqu Corazon

Llust’aña Resbalar

Llust’a Resbaloso

Llusq’a Suave, liso

Aymara Castellano

Mama Mamà, señora

Munaña Querer

Manq’a Comida

Manq’aña Comer

Manqha Adentro

Muxsa Ducle, rico

Maytaña Prestar

Mayiña Pedir, exigir

Muspaña Asombrarse

Machaqa Nuevo

Maya 1

Aymara Castellano

Nasa Nariz

Nuwaña Golpear con mano

Nayra Ojo

Naya Yo
M
N

Aymara Castellano

Nina Fuego

Nayraqata Antes

Ninkhara Hace rato

Nukhuña Empujar

Aymara Castellano

Ñik’uta Cabello

Ñuxu Feo, sucio

Ñiq’i Barro

Ñiq’ichaña Hacer barro

Ñach’antaña Amarrar

Ñach’araña Desatar

Ñusata Podrido

Aymara Castellano

Para Frente

Puraka Estomago

Puriña Llegar

Pusi 4

Paqallqu 7

Pisi Escaso, poquito

Pallaña Escoger

Punchu Poncho

Parlaña Hablar

Punku Puerta

Pirqa Pared
Ñ
P

Aymara Castellano

Pili Pato

Pilpintu Mariposa

Pitaña Fumar

Aymara Castellano

Phara Seco

Phisi Gato

Phallaña Reventar

Phayaña Cocinar

Phisqha 5

Phuchha Hija

Phaxsi Luna, mes

Aymara Castellano

P’itaña Tejer, tejido

P’axla Pelon

P’ap’i Pescado seco

P’iqi Cabeza

P’usuta Hinchado

P’akiña Quebrar

P’isqi Quinua con queso

Aymara Castellano

Qillqaña Escribir

Qulu Bolita en la piel


Q

Aymara Castellano

Qamaqi Zorro

Qamaña Vivir

Qala Piedra

Qaqilu Caballo

Qarwa Llama

Qawa Surco

Qullqi Plata

Quri Oro

Qullu Cerro

Aymara Castellano

Qhana Claro

Qhulu Duro

Qhawa Piel de animal

Qhuru Malvado

Qhupxataña Tapar

Qhumaña Abrazar

Qhumaña Abrazo

Qhiwiña Cargar en hombro

Qhiri Cocina fogon

Qhatu Mercado

Aymara Castellano

Q’añu Sucio

Q’illu Amarillo

Q’ala Desnudo, todo, nada


Aymara Castellano

Q’awa Canal

Q’uma Limpio

Q’iwiña Torcer

Q’ipi Mochila

Q’ipiña Cargar

Q’ullu Podrido

Aymara Castellano

Ratuki Rapido

Rixiña Rayar, rmar

Rixt’aña Rayar, rmar

Rumarisu Grito, respiro

Rala Moneda

Runkaña Reñir

Riwusu Manta

Aymara Castellano

Sillu Uña

Saraña Ir

Suti Nombre

Sirira Anaranjado

Sajuna Celeste

Suri Avestruz

Sapaki Solo, sola

Sawkasiña Hacerse la burla

Sami Color

Siwsawi Cuento
R
S

fi
fi
Aymara Castellano

Suyaña Esperar

Aymara Castellano

Tanta Reunion

Titi Puma

Tiwula Zorro

Tata Papà, señor, don

Tuyuña Nadar, otar

Tumpaña Visitar, culpar

Tunka 10

Taparaku Mariposa de noche

Tawaqu Señorita

Aymara Castellano

Thantha Usado

Thaya Frio

Thithi Jeton

Thaqhaña Buscar

Thuqhuña Bailar

Thalaña Sacudir

Thathaña Tragar

Thuru Grueso

Aymara Castellano

T’ant’a Pan
T

fl
Aymara Castellano

T’arwa Lana

T’axsuña Lavar

T’uyuña Volar

T’aqaña Romper hilo, cinta...

T’uruña Masticar

T’uru Masca

T’alpha Plano

T’isnu Cinta de lana

T’usu Pantorilla

T’alaña Arrojar algo mojado

T’amata Fermentado

Aymara Castellano

Uma Agua

Uchaña Colocar, poner

Uskuña Colocar, poner

Usuña Doler

Uywaña Cuidar, criar

Uta Casa

Urphila Paloma

Usuta Paciente

Umaña Tomar

Unjaña Ver

Urqu Macho

Uwija Oveja
U
W

Aymara Castellano

Wila Sangre, rojo

Wawa Wawa

Wara Estrella

Warmi Mujer

Waka Vaca

Wak’a Lugar sagrado

Wallpa Gallina

Wari Vicuña

Wank’u Conejo

Warariña Gritar, llorar

Waraña Hechar, regar

Wañachaña Secar

Waña Seco

Waxra Asta

Wist’u Torcido

Aymara Castellano

Ixwaña Encargar

Axtasiña Asquearse

Uxuña Meter bulla

Ch’uxña Verde

Jaxu Agrio

Tuxu Muy aco

Saxra Diablo
X
Y

fl
Aymara Castellano

Yanapaña Ayudar

Yuriña Nacer

Yatiña Saber

Yatichaña Enseñar

Yatiqaña Aprender

Yatxataña Averiguar, estudiar

Yatichiri Profesor

Yatiqiri Estudiante

Yänaka Cosas, bienes

Yächaki Facil

Yuqalla Chango

Yuqalla Hijo

Yapu Chacra

Yapuchaña Sembrar

¨: alargamiento vocalic

Aymara Castellano

Yänaka Cosas, bienes

Yächaki Facil

Qharüru Mañana

Jichhüru Hoy dia

Ikï Dormiré

Sarä Iré

Nänaka Nosotros
o

PHAMILLA - UTANKIRINAKA - WILA MAS

Aymara Castellano

Jilata, jila Hermano

Kullaka Hermana

Tata Señor, padre

Mama Señora, madre

Yuqa Hijo

Phuchha Hija

Awki Padre, anciano

Tayka Madre, anciana

Yuqalla Muchacho

Imilla Muchacha

Achachila, achila Abuelo

Awicha Abuela

Awkch’i Suegro

Taykch’i Suegra

Ichutata Padrino

Ichumama Madrina

Tullqa Yerno

Yuxch’a Yerna

Lala Niño

Lulu Niña

Wayna Joven

Tawaqu La joven

Tutir wayna Solteron

Tutir tawaqu Solterona

Awkili Viejita (despectivo)


I

Aymara Castellano

Taykali Viejita (despectivo)

Allchhi Nieto/a

Lari Cuñado

Laqusi Cuñada

Munata, parlata Novio/a

Masi Amigo/a

MANQ’AÑANAK

Aymara Castellano

Apilla Oca

Isaño Oca palida

Ch’uqi Papa

Ch’uñu Chuño

Tunta Tunta

Jawasa Haba

Alwirja Alberja

Zanawrya Zanahoria

PHAYAT MANQ’ANAK

Aymara Castellano

P’isqi Plato de quinua

Chayru Chairo

Allpi Lawa de harina

Ch’uñua phuthi Chuño cocido

Jawas phusphu Haba cocida

WAÑA JUYRANAK
A

Aymara Castellano

Jawas jamp’i Tostado de haba

Thunqu jamp’i Tostado de mais

Alwirj jamp’i Tostado de alverja

Siwar jamp’i Tostado de cebada

IRWAQAWINAK

YAP

Aymara Castellano

Qhulliña Roturar

Yapuchaña Sembrar

Juyra apthaphi Cosecha

Uraq wakichaña Preparar tierra

Sataña Sembrar

Phawaña Sembrar

Juyra qullaña Fumigar las plantas

Qarpaña Regar sembradio

Jat’kataña Llenar surcos

PACH

Aymara Castellano

Juyphit jark’ana Cuidar de la helada

Chhijchhit jark’aña Cuidar del granizo

Jallu pacha Epoca de lluvia

Juyphi pacha Tiempo de helada

Lapak pacha Epoca seca

Mach’a mara Año de escasez

Suma mara Buen año

JUYRA APTHAP
U

Aymara Castellano

Llamayuña Cosechar

Palljaña Dividir, escoger

Pirwar imaña Guardar en deposito

Wajaña Hacer watia

UYWA (ganado

Aymara Castellano

Awatiña Pastear

T’arwa yawiña Trasquilar lana

Kisu atiña Hacer queso

Lichi ch’awaña Ordeñar leche

JUYRA WAKICHAÑ

Aymara Castellano

Tunta tuntachaña Hacer tunta

Ch’uñuchaña Hacer chuño

Kayachaña Hacer kaya

SAWUÑ

Aymara Castellano

Away sawuña Tejer aguayo

Ikin sawuña Tejer cama

Mantiy sawuña Tejer mantilla

Punchu sawuña Tejer poncho

QHAT

Aymara Castellano

Qhatur saraña Ir a la feria


U

Aymara Castellano

Ikir saraña Ir a dormir

Alxir saraña Ir a vender

Alasir saraña Ir a comprar

Uywamp saraña Ir con ganado

Juyramp saraña Ir con productos

Ch’uq alxir saraña Ir a vender papa

Ch’uñ alxir saraña Ir a vender chuño

Manq’ir saraña Ir a comer

CHACHA IS

Aymara Castellano

Punchu Poncho

Chala Chalina

Wak’a Faja

Wishku Abarca

Pantaluna Pantalon

Kamisa Camisa

Mantila Mantel

WARMI IS

Aymara Castellano

Pullira Pollera

Manqhancha Enagua

Wishku Abarca

T’isnu Cinta trenzada

Sumiru Sombrero

Awayu Aguayo

Manta Manta
I

Aymara Castellano

Wak’a Faja

Su jo NAKA: pluralizado

TATA: padr
TATANAKA: padre

KULLAKA: herman
KULLAKANAKA: hermana

KULLAKAJA: mi herman
KULLAKANAKAJA: mis hermana

URAQI: tierr
URAQINAKAPA: sus tierra
fi
e

YÄNAKA - cosa

Aymara Castellano

Punku Puerta

Qillqaña Lapiz

Tinta qillqaña Boligrafo, marcador...

Atamiri Computadora

Isi Ropa

Phukhu Olla

Panka Libro

Laphi Hoja

Qunuña Asiento

Aru pirwa Diccionario

Siqiña Fila, regla

Chiqap rixiña “raya recto”

Qillqañ pirqa Pizarra

Phiskhuña Goma, borrador

Qhanaña Luz

Kumpurilla Mesa

Tiwana Mesa de sacri cio

Chililir Celular

Wayaqa Cartera

Ch’uspa Cartera tejida

Qipiña Mochila

Laphi piyaña Perforadora

Uñch’ukiña “mirar” : television

Uxuri Radio

Nayra qhispillu “vidrio de ojo”

Qillqañ panka cuaderno

Jisk’a wayaqa Estuche

T’uxu Hueco, ventana

Qillqañ khituña Tajador


fi
s

Aymara Castellano

Khuchhuña Tijera

Potrebbero piacerti anche