Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
CANTIGAS DE KATENDE
2. KAMUKEN KEBOIAMIN
PIKINININ KAFILEKÒ
MBUKÉ KEBOIAMIN
PIKINININ KAFILEKÒ
(BIS)
3. MBUKE KEBOIAMIN
MBUKE KEBOIAMIN
(BIS)
5. KATENDE SAMBANGOLÈ
AME
KATENDE SAMBANGOLE
AME
(BIS)
-46-
6. KATENDE NLANDEJINA
LUANDE(^)
NKATENDE(^), NLANDEJINA
7. PANZO, PANZO
PANZO PANZO
NZAMBI, È (^)
8. PANZO
MENE PANZO
È PANZUÈ
(Bis)
O MARUIN
NKATENDE
O MARUIN
-47-
CANTIGAS DE TELEKOMPENSU
1. TELEKOMPENSU E (^)
TELEKOMPENSU Á
TELEKOMPENSU E (^)
DANDA LUNDÁ
2. MONA MUCHINU
É MAIONGE (^)
MAZA, MAZA,KULOESSA
4. AÈ MUKONGO
MUKONGO KAÍZA È
AÈ MUKONGO
KUTOMBESA AÈ
5. MU MUANHU
-48-
6. NZACHI, MUCHITU
EKOMPENSULE
NZACHI, MUCHITU,
NGÚZU, MUCHITU
7. DANDA, DANDA
O KUABA, OKUABÁ
MONA MUCHITU
OKUABA OKUABÁ
8. MULÉLE E (^)
MULÉLE LEMBÁ
MULÉLE E (^)
È MAIM BANDA
(bis)
-49-
CANTIGAS DE LEMBA
O NGANGA MOXI, Ò
PARA KENAN
R: O INDO, INDO
R: AWETO
(BIS)
IA VEODI IAIÀ
5. MANAUE O LEMBÈ
Ò LEMBÀ
(BIS)
NZAMBI APONGO DE
O KE NZAMBI, O KE NZAMBI
-50-
7. SIGANGA E
SIGANGA EMAN
GANGA KAMENEMENEN
GANGA JIOKA
8. KASUTE È
KASUTE LEMAN
KASUTE LEMBÁ
KASUTE LEMAN
EDI, IE E A,
TATA MONAPÁ
SEREPEPE NFI
DI GANGA ZUMBA
È È LEMBÁ
-51-
2. JANJA AWÈ
KALUNGA
(bis)
3. KIMBANDA, KALUNGA
KIAHELA, NGUSU, È
(bis)
4. INDO IA, IA
INDO FINDO
EMALA
KATAMBA, INDO IÒ IÒ
-52-
1. È È AGANJI È
È È AGANJI È
(n)AGANJKI (n)AXOKUE
(n)AGANJI (n)LEMBA È
(bis)
2. E À DANDA
KAIALA
MONA LOMÉ
(bis)
3. SAMBA, SAMBA
MONA LOMÉ
r: AÈ MAMETU
(bis)
4. NZAMBI A MOXI
LELE AGANJI
NZAMBI À MOXI
LELE AGANJI
5. NSEKESSE, AGANJI È
EUA IZO
(bis)
6. NSEKESSE AGANJI, È
MONA LOMÈ
NSEKESSE, AGANJI È
MONA IZO
-53-
CANTIGAS DE KITEMBU
1. KITEMBU È
NGANA NZMBI
(bis)
EÀ KISIMBI PE PE PE
E À MAIONGA
KITEMBU È
2. MIRU KITEMBU
MIRU KITEMBU
MIRU KITEMBU
3. KITEMBU È RE RE
E A KITEMBU APEROLÁ
KITEMBU MAVILA
LEMBA È
O KITEMBU È
4. KITEMBU MAVULU
MAKINAN DINAN
EKISIKO
KITEMBU MAVULU
MAKINAN DINAN
JAMUKANGE
-54-
E DA MURAXÒ
E DA MURAXÒ XO XO
E DA MURAXO, AI AI
E DA MURAXÒ AI AI
6. È A KITEMBU E A LAMBADA
MAKURADILE
E À KITEMBU
E À LAMBADA MAKURE
7. KITEMBU D'ANGOLÈ
AÈ KITEMBU
8. KITEMBU MAVILA
KASANJE EAZILÈ
-55-
CANTIGAS DE ZAZI
1. ARUE GANGA È
NO BOIAMIN
GANGA E
ARUE GANGA È
NO BOIAMIN
GANGÁ
2. SINGANGA È
È LUANGO
SINGANGA È
È LUANGO
ZAZI MALAKAIA
ZAZI KE AMASI
(bis)
4. O, O, O, O, MIKARIOLÉ
MASANGANGA
ASANGANGA
MIKARIOLÉ
5. OLÒ KOMBELA
ZAZI
KOMBELA ZAZI
KOMBELA ANGOLA
-56-
6. LESI, LESI
MSANGANGA
MI, KARIOLÉ
7. O ZAZI È
O ZAZI A
O ZAZI È
MNHANGOLE
MANHANGOLÁ
8. ZAZI
KINANBO
AÈ AÈ
KUMBEL ZAZI,
Ò ZAZI È
VALELE
LELE
LUÁ
(bis)
-57-
CANTIGAS DE KAIANGU
1. EÀ MATAMBA È
TATA EME
EÀ MATAMBA È
TATA EME
2. EÀ DA MUIGANGA
È TATA EME
EÀ EÀ MATAMBA
È TATA EME
3. EÁ EÁ EAÈ
E A MATAMBA
DI KAKURUKAJE ZINGE
EÁ EÁ EAÈ
E Á MATAMBA
DI KAKURUKAJE
ZINGE
EÀ EÀ
E TATA EME
EÀ EÀ MATAMBA
E TATA EME
-58-
4. NDAMBURE, NDAMBURE
MAVANJU
NDAMBURE MAVANJU
ELESIKÒ, MAVANJU
5. E NSIMBE, IE IE
A È BAMBURUSENA
É NSIMBE IE IE
(bis)
6. NDAMBURE, NDAMBURE
AVANJU
NDAMBURE AVANJU
BAMBORUSENA, AVANJUE
7. SINA AVANJU
KONGO LE LUANDA
ORO SINA AVANJUE
SINA AVANJU
ORO BAMBURUSENA
-59-
8. Para santo velho (esta cantiga serve para rum de qualquer santo feito,
mudando o mametu por tatetu se for o caso)
INDO IO IO
INDO FINDO
EMALÁ
MAMETU TARAMESÒ
INDO FINDO
EMALÁ
9. EÀ DIN DIN
E À DINDAIÁ
MATAMBA DIARUE
MATAMBA DIARUAIA
JINJE KAMUNAN
DENDE
EÀ MATAMBA
MIKÉ NBANDA
KAIANGU KAPANZO
MAKOBOADI
-60-
CANTIGAS DE DANDA
1. DANDALUNDA
DANDA LUNDA
(bis)
2. DANDALUNDA
UN TERERE (^)
UN TERERE (^)
3. DANDALUNDA
UN AXOKUE (^)
UN AXOKUE (^)
4. DANDALUNDA
-61-
7. TELEKOMPENSUE
TELEKOMPENSUÁ
TELEKOMPENSUÊ
DANDALUNDÁ
8. MONA MONA
KUIÁ KUIÁ
MONA MONA
KUIÁ BEKÒ
9. DANDE(^), DANDE(^)
O DANDEUARÁ
DANDE(^) O DANDEUÁRA
KISSIMBI MONA ME
KISSIMBI È
-62-
TAKUMBIRA KENAN
(bis)
UN SAMBA Ó
SAMBA MONA ME
TAKUMBIRA KENAN
EÁ DANDÁ
AXOKE(^), DANDALUNDA
AXOKE(^) DANDÁ
-62.A-
CANTIGAS DE VUNJI
KABILA DINGOMA
KABILA DINGOMA
ATOIZA
2. VUNJI A, VUNJI A
VUNJI DITAMARAKA
TATETU VUNJI,
VUNJI A
3. DANDA VUNJI
KABILA DINGOMA
(BIS)
4. KAUELE SIMBE
KAUELE SUZI
(bis)
5. AI, AI, AI
6. AÈ SAKUELA
VUNJI MONA ME
(bis)
-63-
7. E, E, E, Ò NGANGA
VUNJI DITAMARAKA
O NGANGA
8. AÈ AÈ SAKELA
MONA VUNJI
9. VUNJI MABI
DILE, DILE
VUNJI MABI
VUNJI NAVULÔ
AME
MONA VUNJI
AME
(bis)
-63.A-
CANTIGAS DE KAIALA:
SELU BINDA
DA MAN MAN IE
MIKAIA
DE MAN MANIE
O MIKAIA È
MAMAN INGOMA
SEGINGOMA
3. SAMBA NGUELE
(bis)
4. SAMBA NARUÊ
SAMBA NARUÊ
KAIA
(bis)
-64-
5. KONGO SAVASI
E A TUNDE RENÈ
KONGO SAVASI
E A TUNDE RANAHN
(bis)
AÈ AÈ KONGO SAVASI
RENÈ
6. KAIALA NAVITÈ
(bis)
7. KAIALA ABITE
(bis)
8. AÈ KONKUETO
AÈ KONKUETO OIÔ
(bis)
MIKAIA KONKUETO
9. KAIALA VANULE
SIVITE, KAIA
(bis)
-65-
1. KONGO SIBUKE
MONA ME
ZUMBA È
(bis)
2. ZUMBARANCUANJE ARUE
ZUMBARANCUANJE KAIZILE
ZUMBARANCUANJE KALUNGA
ZUMBARANCUANJE SALE
3. ZUMBA NAJETU
NAJETU NAJIRE
(bis)
4. ZUMBA ZUMBA
ZUMBA KUIABO
ZUMBA ZUMBA
ZUMBA KUIABO
5. MAJULE KONGO
NAZUELE AIKO
(bis)
6. ZUMBA KUIABÓ
OBERE Ò
-66-
7. KOROA DAXI KIA
KORÔ DOLÔ
(bis)
AKUIABÒ AKUIABÒ
KORÔ MAIANGOLE
KORÔ MAIANGOLÁ
DE MUNGANGA NGOLÁ
Estribilho:
ARUE È È A
DE MUNGANGA NGOLÁ
Estribilho
11. MONA, MONA KRIZILE
KUENDA MI KUENDA
KRIZILE INDUÁ
-67-
1. ZUMBÁ AJAOSI
ZUMBA È
(bis)
-68-
PARA DESPERTAR:
MOBIJI BIAMUREXÁ
6. AÊ JANIPÒPÒ (^)
KÉ MI BAMBOXI
KÉ MI BAMBOXÊ
-69-
IA O PEMBÈ
IÁ PEMBÈ
8. EBI PA MI O KOTA
EBI PA MI O GUDIA
EBI PA MI O KOTA
EBI PA MI O ZAMBI
GUDIAXÊ
XÉ DI UNO MALÁ
XÉ DI UNO MALÁ
SENZALA AWETO
(bis)
-69.A-
Reza para quando se dá obrigação em alguém pedir para a pessoa ter sorte,
felicidade
KE SINAVURUSI
KE DEMINANGUANGA
KA MUSANKÁ MAKENAN
KUMBANDA ZAMBIAPONGO
LEMBARANGUNJI BURUNGUNZO
MUKUMBI MARAÊ
KATUMANDARÁ
Ê KIBE BEREKETÊ
KIMAMBELA KARAKUZI
TA KINAN KIMBELA
NGOGA KILUXI
MAKUIU, MAKUIU
TATETU LEMBADINGANGA
KUMBANDA ZAMBIAPONGO
MARAÊ KATUMANDARÁ
TATETU LEMBADINGANGA
TUMBANDA GIRA
-69.B-
BURÁ BURÁ
TE KIBANDA KIABANGA
NGANGA DIMBIRIN
KE TA MBIRIN TA BELA
KITANDA SINAVURU
PAMBUNJILA JÁ MUKOTA
KE BEREKETÊ KE TENDARÁ
AZUELÁ SINAVURU
KE DE MINANGANJI NDARÁ
MONAN KENAN
KEDRA KEDRIA KALUNGA
KE O ZAMÔ MANAUÊ
KE DE MANBURÁ
KE DE MINANGONGO
-69.C-
REZA DA PROSPERIDADE
KANVO KANVO
TRUZIA MANVO
GOVÓ GOVÓ
UAVAMBO MAVAMBO
AZANGOLA
KIBU KASOBA
GANGA ZUMBÁ
NTUTI MALEMBE
KIXIKARANGOMBE
KI'MBANDA MENEN
-69.D-
REZA DE KAVUNGU:
14. A FAKOTI
EWI EWI
MANUKENUN
TATA KAVUNGU
TATETU KAVUNGU
SINAVURUSY
KE DEMINANGUANGE
ORO KUENUN
TATA KAMBONDO
TATETU KAVUNGU
SINAVURUSSI KE
DEMINANGUANGE
ORO KUENUN
-70-
NGOROSSI:
1. PARA ARRIAR A COMIDA NO NDEMBURO:
AÊ SAMBAN GOLÊ
KUKUANA LELÊ
SAMBAN GOLÊ
AÊ SAMBANGOLÊ
KUKUANA LELÊ
SAMBANGOLÊ
DIANDÊ
MAKULÊ
MAKULÉ TÁLA
MULAKO
DIANDÊ MAKULÈ
MAKULE TÁLA
MULAKO
(COM ADJÁ)
AÊ LAGÔ
LAGÔ NILÈ
AÈ LAGÒ
LAGÒ NILÈ
-70.A-
È E BABÒ
É BABORAKUTA
E MUJIRIKI
MUJIRIKEROLÁ
Coloca tudo faz uma trouxa de morim e passa. Coloca num rio limpo ou
mato limpo.
UAFU ZÁ-KUÍZA
UAFU ZÁ-KUÍZA (o vai e vem da morte). Para o povo Bantu a alma faz
dupla com o homem, um ser com inteligência (kilunji) que encarna no corpo
(ku mukutu).
O muikua ao deixar o corpo, vai direto para o criador que está na SANZALA
KASEMBE DIÁ NZAMBI (Aldeia ou Reino Encantado de Deus).
Não entram na Sanzala Kasembe Diá Nzambi os que têm mau coração
(muxima uaíba). Ex.: suicidas, assassinos, etc. Eles serão devolvidos e
transformados em espíritos malignos. Alguns serão condenados, uma vez
nascidos, a reencarnar em qualquer animal irracional. Alguns não se
conformam e ingressam na sociedade (DIANDA) de UAFU ZÁ-KUÍZA.
O pacto criado é para dar força ao espírito. Quando encarnado ele nascerá
como qualquer criança e viverá o período normal.
Perto dos pés da cama onde a mulher dorme será assentado um NKISI
TUHEMBA (Nkisi Ancestral), de aproximadamente 20cm. Esta divindade
(HAMBA) pertencerá e será herdada pela família, principalmente pela
pessoa que nasceu Uafu Zá-Kuíza.
Ao nascer coloca-se sinos amarrados com pele nos tornozelos, e é feita uma
infusão no seu corpo, introduzindo MAFU (pó sagrado) e colocando este
mesmo pó dentro do KAPURI, que será colocado no pescoço da criança e
usado até a idade em que possa entender as pessoas, até nascer outro
irmão.
Este espírito que no passado não chegou a NZAMBI, terá nova chance de ser
eleito, de merecer, ou então estará perdido, voltará a encarnar em animais
ou será devorado por MUJIMU, que certamente cobrará o pacto não
cumprido.
ENCANTOS DO ANGOLA
PRIMEIRO ENCANTO:
EBULIN
Lenda de Ebulin
Conta-se que a negra INDAIÁ BELEGUIN pariu um filho, e para que não
sofresse as dores da escravidão ofereceu-o ao rei do mar, MUCHINO
KALUNGA, colocando-o num cesto e depositando-o em suas sagradas
águas, e toda a noite a negra ficou cantando e rezando os seus encantos.
Quando fêmea EBULIN come franga branca e quando macho frango branco,
cesto com frutas variadas, que deve ser colocado em rio de águas limpas ou
mar.
Quando EBULIN for utilizado deve-se oferecer uma obrigação para KITEMBU
POLOKUN, composta de frango arrepiado, (sacrificar), frutas, doburu com
coco, canjiquinha amarela cozida com leite de coco e açúcar coberta com
coco ralado, batata doce cozida regada com mel, acaçá branco e amarelo,
feijão preto cozido (pouco cozido, meio duro tipo salada) com camarão
temperado com cebola ralada e dendê, bolas de inhame e bolas de tapioca,
bolas de abóbora, etc.
SEGUNDO ENCANTO:
IMBUIM
TERCEIRO ENCANTO:
ISSASSERIN
É uma borboleta negra, encanto de KITEMBU APOKAN, Tempo este que rege
a noite, principalmente nos domínios de Katende.
Quando ocorre a metamorfose ISSASSERIN tem o formato de uma menina
de pele de cor negra, de aproximadamente 70 cm, com 2 asas alongadas.
Encontra-se normalmente sentada em árvores frondosas, em noites de lua
cheia.
Este encanto gosta de fazer travessuras com pessoas que gostam de andar
na mata à noite. Uma de suas traquinagens é a de fazer crianças se
perderem.
Resolve com impressionante rapidez quase todos os problemas que lhe são
apresentados.
QUARTO ENCANTO:
APAN
APAN, mulher da cintura para baixo e uma ave da cintura para cima, é um
encanto de KITEMBU OSSIN, um Tempo ligado à procriação animal,
segundo explicações do africano Tata Kobussú, da Raiz de Zumbá, do bairro
da Liberdade, estado da Bahia, ainda na época da escravidão.
Lenda de APAN:
Segundo mitos, APAN foi mulher leviana, que copulou com muitos homens e
alguns encantamentos, sendo que isso lhe dava prazer e a divertia muito.
Por seu comportamento foi amaldiçoada por Lemba, que lhe disse a
seguinte sentença: "POQUI GILÁ MONPÁ " que quer dizer: Eu lhe condeno a
ser um animal.
Como vimos nas explicações acima, não se pode cultuar KITEMBU como e
fosse uma divindade qualquer. Independente de ser a divindade que detém
o poder e o título de REI DO ANGOLA, existe ao seu redor todo um ritual,
que requer do zelador um vasto conhecimento do que vem a ser KITEMBU.
trindade superior
ser humano =
Caminho de
Exu Seres Humanos
2. Até 7 horas depois de nascido não se tem certeza ainda se o novo ser é
apto para a vida.
17. Aos 70 anos (10 x 7) inicia-se a inversão mental e sexual, o ser como se
diz vulgarmente começa a retornar à infância.
Como se pode ver não são meras coincidências, mas etapas reais e gerais
que não permitem considerações outras, que não aceitar-se como
intervenções misteriosas de forças superiores que presidem o processo vital
da espécie humana. Um fato biologicamente provado é aquele por que
passam todas as células do nosso corpo, que a cada 7 anos se renovam
inteiramente, de tal modo que somos na realidade um indivíduo
inteiramente novo em cada 7 anos de vida.
Suas paredes internas e externas são tratadas com cal (não se usa óleo
nem azulejos). As paredes internas recebem uma massa feita com a infusão
de 21 qualidades de nsabas e excrementos de boi (*) sendo esta massa
chapiscada ao redor de toda a parede, na altura do umbigo (para baixo) do
dono da casa.
(*) Elemento da cultura Jeje - Karu - mistura de mel, estrume de boi, ervas -
diz que o estrume de boi é a verdadeira erva curtida).
INZO JAWÁ - é um quarto que não deverá ter telhas, destinado ao banho
de ervas curtidas. (Cada um tem seu porrão de abô, com todo o respeito
bate paô para acordar).
O nome Kitembu traduzido para o português quer dizer vento. Esse Nkisi é
consagrado aos pés do jenipapo ou cajazeiro.
5
Ê AEAE
NBANDA MINIKONGO TEREMENÊ
AEAE
6
NBANDA MINIKONGO AE AE AE AE
NBANDA MINIKONGO
MINIKONGO NSUMBU TANKERE
7
TAMBALACIMBE TAMBIRÊ TAMBALAJÔ
TAMBALACIMBE TAMBIRÊ NKITA OIÔ
A IEMBIRÊ TAMBALAJÔ
TAMBALACIMBE A IEMBIRÊ NKITA OIÔ
o guerreiro barganha com nkita para que o mesmo vá a sua frente na
guerra e confunda seus inimigos para que fique fácil vencer a guerra.