Sei sulla pagina 1di 52

RACr 8?-88 (2011-2012), pp. 401-452.

LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL


La scIcda cIc, ncI 2002, II CIausscn Ia dcdIcaIo a S. Agncsc
In Agonc ncI rIno voIunc dcI suo nagIsIraIc Iavoro suIIc cIIcsc
dI Rona ncI ncdIocvo
1
, sInIcIIzza In nodo cIIaro cd csscnzIaIc
Io sIaIo dcIIc conosccnzc suIIa nodcsIa cIIcsa rcanIIIIana cIc
sI Inscr ncIIc sIruIIurc orIanII dcIIo SIadIo dI DonIzIano
2
(IIg.
1). Ho dcIIo sInIcIIzza oIcI roonc dI IaIIo un csIraIIo crIIIco
c scIcIIIvo dcIIc acquIsIzIonI conIcnuIc In IuIIc Ic rcccdcnII uL-
LIIcazIonI, na soraIIuIIo In qucIIa dI GcrIard LIncr dcI 1970-
71
3
, rIccIIssIna dI docuncnII IncdIII, soraIIuIIo cr II XVII scco-
Io aIIa quaIc soIo Ia nonograIIa rcccnIIssIna dI SInoncIIa, GIgII c
MarcIcIII, dcI 2002-2003
4
, Ia orIaIo varI suorII IcsIuaII dI XVI
c XVII sccoIo, rcsIaII IInora aI dI IuorI dcI uLLIIcaIo.
Dovcndo ora rIrcndcrc In quaIcIc nodo Io sIudIo dcIIa cIIc-
sa ncdIcvaIc nI c scnLraIo I IogIco orIcnIarnI vcrso un rIcsa-
nc dcI docuncnII gI uLLIIcaII - c, In cIIcIII, non scnrc uIIIIz-
zaII a Iondo - c dcIIc rcIaIIvc InIcrrcIazIonI, IuIIosIo cIc rIccr-
carc aIIrc IonII arcIIvIsIIcIc con ocIc scranzc dI Irovarc IcsII
IondancnIaII sIuggIII aIIc rcccdcnII c accuraIc rIccrcIc.
Lo sIudIo cIc quI sI uLLIIca cra sIaIo oggcIIo dI una conunIcazIonc aIIa
IavoIa roIonda "Lc cuIIc dc saInIc-Agncs In Agonc cnIrc AnIIquII cI Moycn-gc
IcnuIasI rcsso I'LcoIc IranaIsc dc Ronc daI 21 aI 22 gcnnaIo 2011 c coordI-
naIa da MassInIIIano GIIIardI c CIaIrc SoIIncI cIc quI rIngrazIo vIvancnIc cr
avcrnI conccsso dI uLLIIcarIa In aIIra scdc.
1
CLAUSSLN 2002, . 46-50. A qucsIo sIudIo sI rInvIa ancIc cr I'accuraIa rac-
coIIa dcIIa LILIIograIIa rcccdcnIc.
2
Una rIcosIruzIonc In IanIa dcIIc sIruIIurc dcIIo sIadIo c sIaIa roosIa daI
CoIInI cIc cr rIno oI LasarsI suIIc arII rIncssc In Iucc In varI IraIII dcI c-
rIncIro c soraIIuIIo su qucIIc dcI IaIo curvo, rIscocrIc In occasIonc dcIIc IncI-
sIvc - c conunquc ccccssIvc - dcnoIIzIonI dcgII cdIIIcI cIc, ncI corso dcI scco-
II, sI crano sovraosII aIIc sIruIIurc I anIIcIc (COLINI 1943, passim c Iav. A c
B). UIIcrIorI rInvcnIncnII c nuovc IoIcsI sIruIIuraII sono sIaIc conunquc ancIc
avanzaIc ancIc rcccnIIssInancnIc c uLLIIcaIc In qucsIo sIcsso voIunc.
3
LIMLR 1970-1971, In arI. . 47-53.
4
SIMONLTTA, GIGLI, MARCHLTTI 2003-2004, In arI. I, . 73-76.
402 ILDLRICO GUIDOBALDI
L ovvIo cIc, conc unIo dI arIcnza, sI dcvc sccgIIcrc Ia Ion-
dancnIaIc, ur sc Lrcvc, dcscrIzIonc IascIaIacI da Ponco UgonIo
aII'InIcrno dcI suo nanoscrIIIo BarLcrInIano ora VaIIcano (BAV,
BarL. IaI. 1994, . 362-363 - II. 190v-191r): qucsIo noIIssIno Ic-
sIo c corrcdaIo da un ancor I noIo scIIzzo a cnna cd c rc-
ccdcnIc aIIc rIsIruIIurazIonI dcIIa IInc XVI - InIzIo XVII sccoIo c
quIndI c rcIaIIvo aII'cdIIIcIo ancora In gran arIc ncdIcvaIc.
PrIna dI InIzIarc I'anaIIsI dcI IcsIo dI UgonIo cd InIcgrarIa oI
con quanIo sI rIcava dagII aIIrI docuncnII dI daIc I rcccnII, crc-
do sIa oorIuno rIcordarc I daII cronoIogIcI gI oggcIIIvancnIc
acquIsIII In rcIazIonc aI conIcsso cuIIuaIc dI S. Agncsc In Agonc
quaIc cra rIna dcIIa dcnoIIzIonc c rIcosIruzIonc anIIIIana.
2 ncI dcII'VIII scc. LsIsIc gI una osIazIonc cuIIuaIc dcdIca-
Ia a S. Agncsc In Cir:o F/aminio (- SIadIo
dI DonIzIano) conc rIsuIIa daII'IIIncrarIo
dI LInsIcdcIn
5
.
(X c) XI sccoIo L aIIcsIaIo un nonasIcro InIIIoIaIo a S.
Agncsc ncII'arca dI PIazza Navona dI gIu-
rIsdIzIonc dcII'ALLazIa dI IarIa
6
.
1123 DcdIcazIonc (o rIdcdIcazIonc) dcIIa cIIcsa
dI S. Agncsc da arIc dI CaIIIsIo II rIcor-
daIa da una IscrIzIonc cIc cra nuraIa suI-
Ia IaccIaIa dcIIa cIIcsc ncdIcvaIc
7
.
11S6 IncIusIonc dI S. Agncsc Ira Ic IIIIaII dI S.
Lorcnzo In Danaso
S
.
5
WALSLR 19S7, . 16S c 1S9. La scnIIcc ncnzIonc dI SanI'Agncsc (Sca.
Agncs), da IdcnIIIIcarc ccrIancnIc con Ia cIIcsa dI Iazza Navona In Lasc aI
conIcsIo IoograIIco, sI Irova sIa ncII'IIIncrarIo II cIc ncII'IIIncrarIo VIII, cd c
In cnIranLI I casI Ira II Cir:us F/aminius (SIadIo dI DonIzIano) c Ic T/crmac
A/cxandrinac.
6
SCHUSTLR 1921, . 14S-150, noIa 6.
7
MARTINLLLI 1653, . 52: qucsIo auIorc c sIaIo II rIno a uLLIIcarc InIc-
graIncnIc I'IscrIzIonc cIc vIdc quando cra ancora suIIa IaccIaIa, cIoc oco rI-
na dcIIa dcnoIIzIonc dcIIa cIIcsa, cIc sI coIIoca ncI 1652-1653, c quIndI rIna
cIc II suo voIunc andassc In sIana. L'cIgraIc cra cr gI sIaIa IcIIa da aIIrI
sIudIosI cIc nc IascIarono una IrascrIzIonc nanoscrIIIa, cIoc I'anonIno sagno-
Io (BAV, CIIg. I, V, 167, I. 313), CassIano dcI Pozzo (BAV, VIsconII I. I, 27) c
II GuaIdI (BAV, VaI. IaI. S253, P. I, I. 93v), cIc rccIsa ancIc Ia osIzIonc dcI-
I'IscrIzIonc scoIIIa su IccoIa IaIdc IncasIraIa ncIIa IaccIaIa dcIIa cIIcsa vIcI-
no aIIa orIa naggIorc. CIr. ancIc IORCLLLA 1S77, . 513, n. 1007, cIc sI Lasa
aunIo suIIc cIIaIc IrascrIzIonI c nc rIorIa Ia IonIc.
S
CIAMPINI 1697. QucsIa crIIncnza sI rIcava da una noIa LoIIa dI UrLano III
dcI 11S6 In cuI Ia cIIcsa dI S. Anc/is dc Cryp/is Aonis vIcnc IndIcaIa ncIIa cc-
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 403
1306 DonazIonc dI rcIIquIc (rIconsacrazIonc?) da
arIc dI aa CIcncnIc V, docuncnIaIa da
un'IscrIzIonc crIIncnIc aIIa cIIcsa
9
.
13S4 Iranccsca BussI o Bussa (S. Iranccsca Ro-
nana) c LaIIczzaIa ncIIa cIIcsa cIc aIIora,
o conunquc aII'InIzIo dcI '400, cra gI ar-
roccIIaIc
10
.
IcLrc P/a/ca Aona/is, dI cuI sI dIcc ... :c/cbri P/a/ca Aona/is, ubi ipsa I::/csia
parva, c/ admodum vc/us/a si/a cra/, u/ cx jorni:ibus a: c /ibur/ino /apidc manis
paras/a/is ad/u: sub /crra cx/an/ibus, paric/inisquc an/iqui Aona/is Cir:u/i :o//i-
i/ur (Ibidcm, . 154, a . 155, sI arIa ancIc dcIIa dcdIca dI CaIIIsIo II).
9
LIMLR 1970, . 51-52 c AcndIcc, doc. XVI, . 717. II rIIcrIncnIo ad una
IaIdc narnorca su cuI cra rIorIaIo un caIaIogo dI rcIIquIc donaIc da qucI a-
a sI Irova cr soIo In un InvcnIarIo dI oggcIII rccucraII ncIIa dcnoIIzIonc dcI-
Ia cIIcsa (Una IaIdc Iarga dI aInI 5
1
/
2
In cIrca, aIIa aInI 2
1
/
2
dovc sI nar-
ra

IuIIc Ic rcIIquIc conccssc daIIa SanIII dI Paa CIcncnIc V dcI 1306): InIaIII
I'cIgraIc vcra c rorIa non c sIaIa naI IrascrIIIa c dovrcLLc csscrc sconarsa
gI aI Icno dcI IavorI anIIIIanI.
10
NIBBY 1S39, arIc I nodcrna, . 39, SCIUBBA, SABATINI 1962, . 23 c 50,
noIa 29.
IIg. 1 - VcduIa rIcosIruIIIva dcIIc arcaIc dI sosIruzIonc dcIIo SIadIo dI DonI-
zIano In corrIsondcnza dcIIa cIIcsa dI SanI'Agncsc. SI IraIIa dI una vcduIa In-
nagInarIa ncIIa quaIc II PIrancsI Ia voIuIo IsoIarc I rcsII a suo arcrc ancora
csIsIcnII dcIIc sIruIIurc dcIIo SIadIo dI DonIzIano cIInInando cos IuIIc Ic suc-
ccssIvc aggIunIc ncdIcvaII c nodcrnc (da GIOVANNI BATTISTA PIRANLSI, I/ Campo
Marzio dc//an/i:a Poma, 1762).
404 ILDLRICO GUIDOBALDI
1517 LrczIonc dcIIa cIIcsa a IIIoIo cardInaIIzIo
da arIc dI Lconc X
11
.
1597 ConccssIonc dcIIa cIIcsa aI CIIcrIcI RcgoIa-
rI MInorI da arIc dcI card. MonIaIIo c dI
CIcncnIc VIII
12
.
1652 InIzIo dcIIa dcnoIIzIonc dcIIa cIIcsa anII-
ca cr Ia cosIruzIonc dcIIa nuova LasIIIca
dI Innoccnzo X
13
.
RIroonIano ora II IcsIo auIograIo dI Ponco UgonIo, rc-
daIIo, conc c noIo, In una graIIa ccrIo dI IcIIura non InncdIaIa
(IIg. 2), rIcordando conunquc cIc, aII'InIzIo dcI XX sccoIo, csso
Iu IrascrIIIo da SanII PcsarInI cr Io 1uLaru cIc Iu II rIno ad
uIIIIzzarIo c rcndcrIo uLLIIco oIcI Io Inscr ncIIa sua voIunI-
nosa nonograIIa su SanI'Agncsc, aggIungcndo ancIc una arzIa-
Ic IraduzIonc In Iranccsc
14
. La IrascrIzIonc dI PcsarInI-1uLaru Iu
oI rIuIIIIzzaIa IaI quaIc, cIoc scnza una vcra c rorIa rIIcIIura
dcII'orIgInaIc, ncgII sIudI succcssIvI
15
.
In un nanoscrIIIo vaIIcano dcIIo sIcsso PcsarInI (VaI. IaI. 1312S
II. 246r-) nc csIsIc conunquc una duIIcc IrascrIzIonc (IIg. 3a, L,
c) con quaIcIc varIanIc rIscIIo a qucIIa rIorIaIa daIIo 1uLaru c
11
PANCIROLI 1600, . 33-34, 100 c 1S2.
12
Ibidcm, . 1S2, LIMLR 1970, . 50 c AcndIcc, doc. XVL, . 712.
13
LIMLR 1970, passim
14
1UBARU 1907, . 110-112. NcIIa noIa 1 sI Irova Ia IrascrIzIonc con quaIcIc
Iacuna c con I'onIssIonc dcIIa arIc concIusIva, ncnIrc ncI IcsIo sI rIorIa una
IraduzIonc In Iranccsc, IInIIaIa soIo ad aIcunc arII, na, dI IaIIo, In gran ar-
Ic corrcIIa. Lo sIcsso 1uLaru dIcIIara cIc Ia IrascrIzIonc gII c sIaIa IornIIa daI
. TaccII VcnIurI c daI PcsarInI na c roLaLIIc cIc II rIno dcI duc sIa sIaIo
soIo II IranIIc dI qucsIo InvIo. In cIIcIII Ia IrascrIzIonc dcI PcsarInI quaIc cI rI-
suIIa ncI cIIaIo ns. vaIIcano non c dcI IuIIo conIornc aI IcsIo uLLIIcaIo daIIo
1uLaru, ancIc sc Ic dIscrcanzc sono In nuncro IuIIosIo IInIIaIo. Duc sono Ic
sIcgazIonI ossILIII dI qucsIa Incongrucnza: o Ia IrascrIzIonc InvIaIa daI PcsarInI
aIIo sIudIoso Iranccsc conIcncva aIcunc varIanII rIscIIo aI suo nanoscrIIIo so-
ravvIssuIo (cIc, conunquc, csscndo rIcco dI canccIIaIurc c corrczIonI, Ia IuIIa
I'arIa dI una rIna Lozza o una nInuIa), ourc Io sIcsso 1uLaru avcva aor-
IaIo quaIcIc uIIcrIorc nodIIIcazIonc cr sua crsonaIc InIzIaIIva.
15
CIr. COLINI 1943, . 59-60. In cIIcIII una rIIcIIura daII'orIgInaIc scnLra
csscrc qucIIa dcIIo LIncr cIc cr, oIIrc ad csscrc soIo arzIaIc, c IaIncnIc Ic-
na dI crrorI dI IrascrIzIonc cIc sIano cosIrcIII a suggcrIrc dI non Icncrnc conIo
(LIMLR 1970, . 4S, noIa 53), d'aIIrondc non sono aIIaIIo InsoIIII In qucsIo Iavoro
- In gcncraIc accuraIo c noIIo aroIondIIo - gII crrorI dI IrascrIzIonc dcI do-
cuncnII In IaIIno o In IIaIIano. Va InIInc scgnaIaIo cIc II CIausscn c I'unIco cIc,
rcccnIcncnIc, Ia rIroosIo una IcIIura auIonona dcI docuncnIo orIgInaIc, na
soIo cr duc assI coIIcgaLIII ad InIcrvcnII cosnaIcscII, c, conunquc con IInIIa-
Ic varIanII rIscIIo aIIa IcIIura dI PcsarInI (CLAUSSLN 2002, . 4S, noIc 13-15).
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 405
IIg. 2a - Ponco UgonIo, T/ca/rum Urbis Pomac, BAV, BarL. IaI. 1994, . 362.
406 ILDLRICO GUIDOBALDI
IIg. 2L - Ponco UgonIo, T/ca/rum Urbis Pomac, BAV, BarL. IaI. 1994, . 363.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 407
IIg. 3a - SanII PcsarInI, BAV, VaI. IaI. 1312S, rIroduzIonc dcI I. 246r.
40S ILDLRICO GUIDOBALDI
IIg. 3L - SanII PcsarInI, BAV, VaI. IaI. 1312S, rIroduzIonc dcI I. 246v.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 409
IIg. 3c - SanII PcsarInI, BAV, VaI. IaI. 1312S, rIroduzIonc dcI I. 247r.
410 ILDLRICO GUIDOBALDI
quIndI rIroorr II IcsIo dcII'UgonIo Icncndo conIo dI qucIIc vcr-
sIonI, na aggIungcndo quaIcIc nIa rIIcIIura, InIcgrazIonc c rcIn-
IcrrcIazIonc. PrcncIIo conunquc cIc sI IraIIa dI rIIoccII non nu-
ncrosI c scsso dI scarsa rIIcvanza, Irannc cIc In aIcunI casI ncI
quaII I'InIcrrcIazIonc coInvoIgc roLIcnI dI un ccrIo cso c cIc
saranno dunquc oorIunancnIc scgnaIaII.
NcIIa IrascrIzIonc cIc scguc c cIc csorr cr LranI scaraII
rooncndonc ancIc Ia IraduzIonc In IIaIIano - cIc IInora nan-
cava quasI dcI IuIIo
16
- Ic aLLrcvIazIonI sono sIaIc scIoIIc (ancIc
ncIIc IrascrIzIonI dI cIgraII) cr rcndcrc Ia IcIIura I InncdIaIa
c Ic varIanII rIscIIo aIIa IrascrIzIonc uLLIIcaIa daIIo 1uLaru (aL-
LrcvIaIo: 1) ancIc Icncndo rcscnII Ic varIanII rcscnII ncIIa vcr-
sIonc orIgInaIc dcI PcsarInI (aLLrcvIaIo: P) sono scgnaIaIc In caI-
cc aIIa IraduzIonc. Lcco Ia arIc InIzIaIc dcIIa dcscrIzIonc ugo-
nIana (IIg. 4).
I::/csia San:/ac Anc/is in Aonc
Huius o/im prac:ipuus inrcssus jui/
a
non a par/c P/a/cac Ao-
na/is scd in via ab c::/csia san:/ac Mariac dc Anima ad Pasqui-
num.
Indc cnim radibus /ribus dcs:cndcba/ur
L
in por/i:um quac T/ca-
/ri Aona/is ar:us a//ior cra/. Ix /a: in minorcs /rcs ciusdcm //ca-
/ri ar:us cra/ pcr /o/idcm radus dcs:cnsus, cx quibus Acdi:u/a cj-
jc:/a jucra/, i/a u/ /an: spc:icm rcjcrrc/. Sun/ cnim ar:us qui dc:/i-
vi/a/c quadam sibi su::cdun/ minorcs scmpcr maioribus ad spc:/a-
:u/i usum.
a
Oncsso In 1.,
L
dcs:cndcba/ (1).
CIIcsa dI S. Agncsc In Agonc
II rIncIaIc Ingrcsso dI qucsIa cIIcsa non cra daIIa arIc dcI-
Ia PIaIca AgonaIc na ncIIa vIa [cIc va| daIIa cIIcsa dI S. MarIa
dcII'AnIna aI PasquIno.
Da I, InIaIII, cr Irc gradInI, sI dIsccndcva ncI orIIco cIc cra
I'arcaIa I aIIa dcI TcaIro AgonaIc [- SIadIo dI DonIzIano|. Da
qucsIo sI sccndcva, cr nczzo dI aIIrcIIanII gradInI, ncIIc Irc arcaIc
nInorI dcI IcaIro sIcsso, daIIc quaII cra sIaIa rIcavaIa Ia cIIcscIIa,
In nodo cIc sI rIuIIIIzzassc qucsIa sIruIIura. CI sono InIaIII arcII
cIc sI succcdono con una ccrIa IncIInazIonc, I nInorI scnrc aI
naggIorI, sccondo I'csIgcnza dcgII cdIIIcI cr scIIacoIo.
16
In rcaII una arzIaIc IraduzIonc In IIaIIano c sIaIa rcccnIcncnIc roo-
sIa ncIIo sIudIo dI SInoncIIa cd aIIrI, na I'InIcrrcIazIonc dcI IcsIo IaIIno, ur
sc corrcIIa In IInca dI nassIna, non scnrc c condIvIsILIIc ncI dcIIagIIo InIcr-
rcIaIIvo (SIMONLTTA, GIGLI, MARCHLTTI 2003-2004, . 74 noIa 7).
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 411
QucsIa rIna arIc dcI IcsIo ugonIano non crca arIIcoIarI ro-
LIcnI InIcrrcIaIIvI: ancIc II IcrnInc acdi:u/a, con II quaIc In gc-
ncrc sI IndIca un IccoIo cdIIIcIo c, cr IrasIaIo, ancIc una cIIc-
sa dI nodcsIc dIncnsIonI, c quI roLaLIIncnIc usaIo cr soIIoII-
ncarc II IaIIo cIc gII anLIcnII voIIaII cIc sI Irovano soIIo Ic gra-
dInaIc dcgII cdIIIcI cr scIIacoII suggcrIscono gI, con Ia Ioro dI-
sosIzIonc a navaIc, Ia sIruIIura dI una IccoIa LasIIIca.
CI cIc c da soIIoIIncarc In arIIcoIarc, In qucsIo Lrano dc-
scrIIIIvo, c Ia arIc InIzIaIc In cuI, sc da un IaIo sI aIIcrna cIc
I'Ingrcsso orIgInaIc cra su vIa dcII'AnIna, daII'aIIro I'uso dcII'In-
crIcIIo cra/ soIIInIcndc cIc, aI Icno dcIIo scrIIIo, IaIc acccs-
so non cra In IunzIonc c quIndI, sc sI voIcva acccdcrc aI sanIua-
rIo, conc ncgIIo vcdrcno In scguIIo, sI dovcva assarc da un In-
grcsso osIo a Iazza Navona. L'uso dcII'IncrIcIIo o dcI assaIo
In qucsIa arIc dcIIa dcscrIzIonc - IaIIo qucsIo IInora non osIo
In gIusIa cvIdcnza - IndIca ancIc cIc Ia cIIcsa, In qucI noncn-
Io, non cra raIIcaLIIc (Iorsc crcI In rcsIauro). QuIndI Ia dc-
scrIzIonc cra a ncnorIa c corrIsondcva ad una IsczIonc rc-
ccdcnIc, ncI corso dcIIa quaIc I'UgonIo dovcva avcr rcso aun-
II corrcdandoII, Iorsc, con Io scIIzzo roscIIIco cIc scguc Ia rI-
na arIc dcI IcsIo.
QucsIo scIcna graIIco c sIaIo uLLIIcaIo da quasI IuIII gII
auIorI cIc sI sono occuaII dcIIa cIIcsa con un ccrIo aroIon-
IIg. 4 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa . 362 (IIg. 2a).
412 ILDLRICO GUIDOBALDI
dIncnIo
17
cd c aLLasIanza cIIaro, ur ncI suo csIrcno scIcna-
IIsno (IIg. 5).
Da csso sI rIcava I'InnagInc dI una cIIcsa rcccduIa da un
anIo orIIco (c Ia rIna canaIa con Ia rIna scrIc dI arcII
dcIIo SIadIo) c InIcrnancnIc arIIcoIaIa In Irc navaIc scandIIc da
Irc IIasIrI cr arIc c quIndI con aIIrc quaIIro canaIc. L cvIdcn-
17
Lo scIIzzo dI UgonIo c rIrodoIIo oIIrc cIc ncIIa cIIaIa IraIIazIonc dcIIo
1uLaru (IIg. 56 a . 110), ncIIo sIudIo su PIazza Navona (DL GRLGORI 1926, IIg.
n.n. doo . 24), ncIIa nonograIIa suIIo SIadIo dI DonIzIano (COLINI 1943, IIg.
34), ncI voIuncIIo rcIaIIvo aIIa cIIcsa (SCIUBBA, SABATINI 1962, IIg. 1), ncII'aIIro
Iavoro coIIcIIIvo suIIa Ianosa Iazza ronana (SALLRNO 1970, IIg. a . 229) c ncI
I csIcsI sIudI succcssIvI (LIMLR 1970-1971, IIg. a . 4S, CLAUSSLN 2002, IIg. 31,
SIMONLTTA, GIGLI, MARCHLTTI 2003-2004, II, IIg. a . 135).
IIg. 5 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa . 362 (IIg. 2a) con Io scIIzzo
dcIIa IanIa dI SanI'Agncsc In Agonc.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 413
Ic I'InIcnzIonc dcII'UgonIo dI IndIcarc II dcgradarc dcIIc voIIc, daI-
I'Ingrcsso IIno aI Iondo, conc c sIcgaIo ancIc ncI IcsIo. MoIIo
cIIara, ancIc sc scIcnaIIca aI nassIno c Ia rarcscnIazIonc dcI-
Ic sIruIIurc IIIurgIcIc con I'aIIar naggIorc, vIsIo dI IIanco con Ia
sua scaIa anIcrIorc ancI'cssa In sczIonc, con I duc aIIarI nIno-
rI rarcscnIaII da duc cIrcoIcIII con crocc aII'InIcrno c addossa-
II aI duc rInI IIasIrI dcIIa navaIa c con Ic IndIcazIonI dcIIc va-
rIc scaIInaIc. SI noIa, aI IcdI dI qucIIa d'Ingrcsso, un rcIIangoII-
no cIc c roLaLIIncnIc Ia IasIra IuncrarIa dcI 133S cIc I'UgonIo
rIorIa I avanII ncI IcsIo
1S
. Lc scrIIIc osIc aII'InIcrno c a IIan-
co dcI graIIco sono quasI IuIIc Lcn IcggILIII: por/i:us rIcIuIo Irc
voIIc (na In aIIo canccIIaIo Iorsc crcI qucII'anLIcnIc cra sIaIo
In un sccondo Icno scaraIo daI orIIco), c::/csia rIcIuIa duc
voIIc ncIIc duc navaIc ad IndIcarc cIc Ia cIIcsa sI csIcndcva an-
cIc oIIrc Ic arcaIc, ara maior In corrIsondcnza dcII'aIIarc nag-
gIorc c a//arc ncI duc aIIarI sccondarI ccnIraII. NcIIa arIc osIc-
rIorc ncIIc Irc arIIzIonI IcrnInaII sI Icggc sa:c//um injimum rI-
cIuIo duc voIIc na canccIIaIo ncI vano I aIIo (ancI'csso rc-
so roLaLIIncnIc InraIIcaLIIc In un noncnIo InIcrncdIo) c Ia-
scIaIo In qucIIo ccnIraIc, ncnIrc ncI vano I In Lasso II IcsIo,
IInora naI IrascrIIIo, c dI IcIIura I dIIIIcIIc. Ar:us aII'InIzIo c
cIIaro c Iorsc c scguIIo da :on cIc dovrcLLc Iar arIc dcIIa a-
roIa succcssIva cIc IcrnIna con I'aLLrcvIazIonc IIIca dI -ibus c
oI sI Icggc simi/is ncIIa Icrza rIga. DI qucsIa Lrcvc Irasc dI IaI-
Io IncdIIa II sIgnIIIcaIo non scnLra conunquc oscuro: c InIaIII
roLaLIIc cIc I'IndIcazIonc sIa da InIcrrcIarc conc arco sInI-
Ic aI ... Un'aIIra scrIIIa sI Irova aII'csIcrno dcI dIscgno In cor-
rIsondcnza dcIIa arIc aIIa dcIIa IaccIaIa (IIg. 6) c sI Icggc, ur
sc con dIIIIcoII:
ar:us IX
a
mcnorcs
L
paras/a/ac cx /apidc /ybur/ino.
a
X (1.),
L
non IcIIo In 1. n In P.
Novc arcaIc nInorI [dccrcsccnII|, IIasIrI In IravcrIIno.
1S
L sorrcndcnIc, I'InIcrrcIazIonc cIc II CIausscn roonc cr qucsIo scn-
IIcIssIno cIcncnIo graIIco: cgII IoIIzza InIaIII cIc sI IraIII dcI IonIc LaIIcsI-
naIc, IuIIora conscrvaIo conc rcIIquIa ncIIa cIIcsa nodcrna, ncI quaIc Ia IradI-
zIonc vuoIc cIc Iossc sIaIa LaIIczzaIa S. Iranccsca Ronana (CLAUSSLN 2002, .
47). A arIc II IaIIo cIc Ia IccoIa conca narnorca ancora csIsIcnIc c dI Ior-
na roIonda, sI dcvc aIncno Icncr rcscnIc cIc I'uLIcazIonc dI un LaIIIsIcro In
qucIIa osIzIonc sarcLLc a dIr oco InsoIIIa, anzI, scnza conIronIo c quIndI In-
sosIcnILIIc anncnocI non cI sIa quaIcIc oggcIIIvo docuncnIo dI suorIo cIc
cr I'auIorc non cIIa.
414 ILDLRICO GUIDOBALDI
ScnLra rIIcrIrsI aI IIasIrI dI sosIcgno c aIIc arcaIc sucrsIIII
InIcrnc, cIc sono cInquc cr arIc, na csscndo I'uIIIna In aIIo cvI-
dcnIcncnIc IanonaIa, rIsuIIano novc In IuIIo. L dIIIIcIIc da InIcr-
rcIarc, Invccc, I'cvIdcnzIazIonc, suIIa IInca dI IaccIaIa, dI duc sc-
cIc dI IorrI cusIdaIc cIc dcIInIIano Ia IazzcIIa anIIsIanIc c scn-
Lrano IndIcarc ncIIa Iorna duc cananIII, IuIIavIa, oIcI sIano
ccrII cIc Ia cIIcsa avcva un soIo cananIIc suI IaIo nord (craIIro
non In IaccIaIa na, a quanIo scnLrcrcLLc daIIc vcduIc dcII'co-
ca, IuIIosIo In corrIsondcnza dcIIa rIna arcaIa InIcrna), do-
vrcnno ccrcarc aIIrc InIcrrcIazIonI cr qucsIo arIIcoIarc dcIIo
scIIzzo dcII'UgonIo.
II IcsIo oI conIInua cos (IIg. 7):
Ira/ au/cm c::/csia pavimcn/o cx /apidcis /abu/is scu marmo-
rcis :rus/is :ons/ra/a adcran/quc nonnu//ac sa/is an/iquac scpu//u-
rac virorum insinium Pomanac :uriac. I/ ad /acvam inrcdicndo in
ca par/c paras/a/ac sc:undac sus/cncn/is ar:um qui rcspi:i/ jorcs c:-
:/csiac cra/ ad/acrcns i//i /o:o a//arc c/ an/c id /umi scpu//ura :um
/o: /apidc ins:rip/o:
SIPULCPUM
a
1ACOEI DI VICINTIA IX NOEILIEUS DI MODOICIA
DICPITOPUM DOCTOPIS IT AEEPIVIATOPIS DI PAPCO MAIOPI SCPIEAI
APOSTOLICI OEIIT DII 6 APPILIS MCDLV.
a
SIPULCHPUM (1).
La cIIcsa, InoIIrc, cra IasIrIcaIa con un avIncnIo sIa dI Ia-
sIronI dI IcIra sIa dI :rus/ac narnorcc c c'crano arcccIIc scoI-
IIg. 6 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcI-
Ia . 362 (IIg. 2a).
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 415
Iurc IuIIosIo anIIcIc dI uonInI IIIusIrI dcIIa curIa ronana. In ar-
IIcoIarc aIIa sInIsIra cnIrando, In qucsIa arIc dcI sccondo IIasIro
cIc sosIIcnc I'arco cIc guarda I'Ingrcsso dcIIa cIIcsa, c'cra addos-
saIo a qucI unIo un aIIarc c avanII ad csso, una scoIIura Icrra-
gna con qucsIa IaIdc InscrIIIa: [scguc cIgraIc|.
InorIanIc c I'IndIcazIonc dcIIa dccorazIonc avIncnIaIc cIc,
conc sI oIcva scsso rIsconIrarc ncIIc cIIcsc ncdIcvaII In uso da
aIcunI sccoII, cra un InsIcnc IrrcgoIarc dI rcsII dI anncIII In sc:-
/i/c dI IIo cosnaIcsco con :rus/ac oIIcronc, dI IasIrc narnorcc
(sIa orIgInarIc cIc dI raczzo) c dI IaIdI scoIcraII
19
.
II IcsIo roscguc oI cos (IIg. S):
19
L da soIIoIIncarc cIc Ic cIgraII IuncrarIc rIorIaIc In qucsIo Lrano dcIIa
dcscrIzIonc c ncIIa arIc succcssIva non sono sIaIc rcgIsIraIc daI IorccIIa.
IIg. 7 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa . 362 (IIg. 2a).
IIg. S - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa . 362 (IIg. 2a).
416 ILDLRICO GUIDOBALDI
In opposi/a paras/a/a cra/ a//arc Mc//inorum u/ insinia os/cn-
dcban/ quorum in /o: vi:o acdcs :oram
a
c::/csiam san:/ac Anc-
/is. S/a/im vcro in inrcssu in c::/csiam ubi dcs:cndcris radus /i:
/i/u/us in /apidc cx/aba/
L
cra/ in /apidc /i/u/us an/iquus sa/is
ANNO DOMINI MCCCXXXVIII MINSI
c
IANUAPII DII XXVIII
DS
d
PPISEITIP ICCLISIAI SANCTAI AGNITIS DI AGONI FICIT PPO ANIMA
PIUIISCAT IN PACI AMIN
a
:on/ra (1) c (P),
L
cra/ in /apidc /i/u/us (1): Ia IcIIura da noI rcsccIIa c qucI-
Ia rIorIaIa conc corrczIonc ncI nanoscrIIIo dcI PcsarInI (P).,
c
MINSIS (1),
d
QucsIa c Ia IrascrIzIonc roosIa sIa In 1 cIc In P c cIc corrIsondc In cIIcI-
II aI IcsIo orIgInaIc, IuIIavIa aLLIano rcIcrIIo non scIogIIcrc I'aLLrcvIazIonc In
DOMINUS cIc sarcLLc IuIIosIo Incongruo con II IcsIo: nanca InIaIII II nonc
dcI PPISEITIP cIc oIrcLLc csscrc sIaIo un DOMINICUS, aLLrcvIaIo In DM

S ourc un IOHANNIS, aLLrcvIaIo conc consucIo In IOH

S. Sc cos Iossc sI
dovrcLLc conunquc anncIIcrc un'crraIa IcIIura da arIc dcII'UgonIo.
NcI IIasIro oosIo c'cra, conc nosIravano gII sIcnnI, I'aIIa-
rc dcI McIIInI, Ic casc dcI quaII [sono| In qucsIa sIcssa sIrada da-
vanII aIIa cIIcsa. ProrIo InncdIaIancnIc ncII'Ingrcsso aIIa cIIc-
sa, non acna dIsccsI I gradInI, c'cra su una IasIra una IscrIzIo-
nc IuIIosIo anIIca: [scguc cIgraIc|.
Iorsc Ia IasIra a cuI sI rIIcrIscc I'UgonIo c qucIIa dIscgnaIa con
un rcIIangoIIno, suLIIo doo I gradInI, ncI suo scIIzzo (IIg. 9).
IIn quI Ia IcIIura scnLra conunquc IuIIosIo IIncarc c con-
Icrna, con Ia daIazIonc dcIIc IonLc rcscnII ncI avIncnIo, cIc
IIg. 9 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa . 362
(IIg. 2a): sazIo anIIsIanIc Ic scaIc dI Ingrcsso con IndI-
cazIonc dI una roLaLIIc IaIdc c dcI duc aIIarI nInorI
osII ncIIa navaIa.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 417
Ia cIIcsa cra ancora qucIIa ncdIcvaIc, sc non dcI XII, aIncno dcI
XIV sccoIo. InIcrcssanIc Ia ncnzIonc dcIIc casc dcI McIIInI cIc
crano In cIIcIII ancIc a sud dcIIa cIIcsa, na rosIcIcnII suIIa
IazzcIIa davanII ad cssc.
PI avanII c'c Ia arIc I sIrcIIancnIc IcgaIa aIIa sIruIIura
(IIg. 10), ccco Ia IrascrIzIonc dcI rIno IraIIo:
IIg. 10 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa . 362 (IIg. 2a).
Ira/ au/cm /o:us u/iinosus a/quc obs:urus :um //ca/ra/cs i//i
ar:us in imum scmpcr dcprcssiorcs jcrrcn/ur
a
usquc ad quar/um
vc/ injimum sa:c//um. Porro a//arc maius supra radus .....
L
c/a/um
simp/i:issimum cra/
c
muni/um :um
d
p/a/oniis /apidcis scu marmo-
rcis undiquc, rc/ro quod /o:o simi/i/cr obs:uro in paric/c cra/ jcnc-
s/c//inum quodam
c
vc/us/um ad :us/odiam san:/issimi sa:ramcn/i
/cssc//is orna/um.
a
jcrrcn/ (1),
L
OnIssIonc dcI nuncro dcI gradInI ncI nanoscrIIIo orIgInaIc,
c
In
qucsIo unIo, ncII'orIgInaIc, sI Irova un asIcrIsco cIc rInvIa ad una aggIunIa
osIa a nargInc a sInIsIra (cIr. IIg. 2a) cIc InIcgra II IcsIo IIno a undiqu,
d
/a-
mcn (1) (P), c) quoddam (1).
C'cra oI un Iuogo unIdo c scuro Iaddovc qucgII arcII dcI Ica-
Iro, scnrc I LassI, sI dIrIgcvano vcrso II Iondo IIno aI quarIo
c uIIIno saccIIo [canaIa|. DavanII c'cra I'aIIarc naggIorc InnaI-
zaIo sora ....... gradInI, cra scnIIcIssIno, roIcIIo da IuIII I IaII
da IasIrc dI IcIra o dI narno, dIcIro II quaIc aIIarc, In un Iuogo
sInIIncnIc oscuro, c'cra ncIIa arcIc una sccIc dI sorIcIIIno [Ia-
LcrnacoIo| cr Ia cusIodIa dcI sanIIssIno sacrancnIo, anIIco c or-
naIo dI nosaIco.
La IraduzIonc cIc nc Io roosIa rcsIa dI IaIIo InIcrrcIaLIIc
In duc scnsI: Ic IasIrc narnorcc ossono csscrc InIaIII InIcsc conc
rIvcsIIncnIo dcII'aIIarc ourc conc una sorIa dI rccInzIonc rc-
41S ILDLRICO GUIDOBALDI
sLIIcrIaIc, na va IcnuIo rcscnIc cIc II vcrLo munio cIc InIIca
II conccIIo dI IorIIIIcazIonc c quIndI dI nuro crIncIraIc cIc cIr-
conda quaIcosa, scnLra dccIsancnIc a Iavorc dcIIa scconda Io-
IcsI cIoc qucIIa sccondo cuI I'aIIarc cra cIrcondaIo da una rccIn-
zIonc IIIurgIca osIa da IuIII c quaIIro I IaII.
InIcrcssanIc, In qucsIo asso dcIIa dcscrIzIonc ugonIana, c an-
cIc Ia coIIocazIonc rccIsa dcI sa:c//um injimum dIcIro I'aIIarc c
quIndI ancora aII'InIcrno dcIIa cIIcsa c aIIo sIcsso IIvcIIo. Conc
vcdrcno qucsIo sa:c//um injimum va dIsIInIo daII'aIIro (qucIIo an-
cora conscrvaIo) cIc sI Irovava ancora I vcrso Ia IaIca c cIc
cra dccIsancnIc I In Lasso.
InIaIII II IcsIo cos roscguc (IIg. 11):
Ix paric/c quac cs/ pos/ a//arc anus/us dcs:cnsus pcr qua//uor
radus vc/ ......
a
[nanca II nuncro| cra/ in injimum sa:c//um quod
cs/ anus/ac :ryp/ac
L
scu jorni:is ins/ar. Hi:
c
aru/a marmorca quac
jui/ u/ :rcdcrc cs/ vc/us/a a/iqua basis vc/ i/cm aru/a.
a
OnIssIonc dcI nuncro dcI gradInI ncI nanoscrIIIo orIgInaIc,
L
:rip/c (1),
c
Is/
(1).
DaIIa arcIc cIc c dIcIro I'aIIarc c'cra un angusIo acccsso In
dIsccsa dI quaIIro o ....... gradInI aI saccIIo I Lasso cIc c una an-
gusIa crIIa o IornIcc. QuI [c'c| un IccoIo aIIarc narnorco cIc,
conc sI dcvc rIIcncrc, Iu un'anIIca Lasc o aruIa.
IIg. 11 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa . 362 (IIg. 2a).
L a qucsIo unIo cIc I vcrLI assano graduaIncnIc daII'Incr-
IcIIo o daI assaIo aI rcscnIc IndIcando cvIdcnIcncnIc I'aIIuaII-
I concrcIa dcIIa sIIuazIonc cIc, aII'coca dcIIa sIcsura dcI IcsIo,
cra ccrIancnIc vIsIIaLIIc c acccssILIIc Iorsc soIo da Iazza Navona
IranIIc scaIc. InuIIIc soIIoIIncarc cIc qucsIo sa:c//um injimum sI
raggIungcva dIsccndcndo uIIcrIorncnIc c cIc II assaggIo daI rc-
IroaIIarc cra roLaLIIncnIc non In IunzIonc In qucI noncnIo.
TcrnIna quI Ia agIna 362 dcI CodIcc dI UgonIo. La agIna
succcssIva (. 363) (cIr. IIg. 2L) cra dcdIcaIa In orIgInc aIIa sIorIa
dcIIa narIIrc c Iorsc cra rcdIsosIa cr csscrc I'InIroduzIonc aI-
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 419
Ia dcscrIzIonc dcIIa cIIcsa, na Io sIudIoso, roLaLIIncnIc In un
sccondo noncnIo, rcIcr rcncIIcrc Ia dcscrIzIonc sIcssa c aIIo-
ra Invasc Ia arIc sucrIorc dI qucsIa agIna gI rcdaIIa con dcI-
Ic aggIunIc InIcgraIIvc cIc Iaccsscro da coIIcgancnIo con Ia ar-
Ic gI InscrIIa ncIIo sazIo dIsonILIIc dcIIa . 362. MosIrIano In
una rIcosIruzIonc graIIca Ia rarcscnIazIonc vIrIuaIc dcI IcsIo ncI-
Ic suc roLaLIII Irc IasI rcdazIonaII (IIg. 12a, L, c) dIsosIc ncIIa
succcssIonc cronoIogIca cIc aLLIano oIuIo sIaLIIIrc.
L'ascIIo InIzIaIc cIc dovcva avcrc Ia agIna 363 rIna dcI-
Ic aggIunIc c sIaIo rIcosIruIIo In IIg. 13a. Lra cIIarancnIc vIsILI-
Ic, aIIora, ncIIa IcsIaIa dcIIa agIna II rccsIsIcnIc IIIoIo Pcio Pa-
rionis c suLIIo soIIo sI vcdcva scrIIIo, na oI canccIIaIo, domus
:ard. Dc Cupis. Lc sovrascrIIIurc succcssIvc (IIg. 12c) Ianno rc-
so quasI IIIcggILIIc qucsIa sIIuazIonc rInIIIva. La arIc dI IcsIo
cIc sI sovraonc c IngIoLa I duc IIIoII c conunquc aggIunIa In
duc IcnI: rIna qucIIa I In Lasso (cIr. IIg. 12L), oI dcIInI-
IaIa da una IInca quando, In un sccondo Icno, I'UgonIo rIIcn-
nc oorIuno aggIungcrc un aIIro Lrano dI dcscrIzIonc cIc, non
Irovando aIIro sazIo, Iu osIa a cIrcondarc c scavaIcarc Ia rc-
ccdcnIc (IIg. 12c).
II rIno Lrcvc IcsIo InIcndcva ccrIancnIc coIIcgarc Ia dcscrI-
zIonc conIcnuIa ncIIa agIna 362 con una IraIIazIonc agIograII-
ca rcIaIIva a sanI'Agncsc gI scrIIIa In rcccdcnza (cIr. IIg. 12a) c
Iorsc ancIc rIna dcIIa dcscrIzIonc sIcssa cIc sI Irova a . 262.
QucsIa IraIIazIonc rcIaIIva aIIa sIorIa dcIIa sanIa non c sIaIa da
noI IrascrIIIa na c rIrodoIIa ncII'orIgInaIc In IIg. 2L. La rIna
aggIunIa dI cuI aLLIano arIaIo c Ia scgucnIc (IIgg. 12L c 13):
Hi: cs/ /o:us scu jornix scu /upanar in quod vcxanda missa cs/
bca/a Ancs quac
a
rcju/si/ sp/cndorc divino c/ ubi mu//a ja:/a mira-
:u/a, vo:a/urquc :c//u/a in scqucn/i /is/oria
L
.
a
qui (P),
L
s:/cdu/a (P).
QucsIo c II Iuogo ossIa IornIcc ossIa Iuanarc ncI quaIc c sIaIa
orIaIa cr csscrc soIIoosIa aIIa cna Ia LcaIa Agncsc cIc sI IIIu-
nIn dI sIcndorc dIvIno c dovc Iurono IaIII noIII nIracoII. VIcnc
cIIanaIo :c//u/a ncIIa scgucnIc sIorIa.
II IcsIo conIInua, conc gI osscrvaIo, con Ia sIorIa dcI narII-
rIo c con una sInIcsI dcgII aIII dI Agncsc LasaIa sugII scrIIII dI
AnLrogIo, dI BaronIo, ccc.
II Lrano aggIunIo Invccc succcssIvancnIc c Iorsc rcdaIIo doo
un uIIcrIorc soraIuogo dcIIo sIcsso UgonIo, sI coIIcga ancI'csso
420 ILDLRICO GUIDOBALDI
IIg. 12 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa arIc InIzIaIc dcIIa . 363 (IIg.
2L): rIcosIruzIonc vIrIuaIc dcIIa IcsIaIa dcIIa agIna ncIIc Irc IasI dI rcdazIonc
IoIIzzaIc osIc ncIIa Ioro I roLaLIIc succcssIonc cronoIogIca.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 421
con Ia concIusIonc dcI IcsIo dcscrIIIIvo dI agIna 362 (IIg. 11) c
sI InscrIscc conccIIuaIncnIc rIna dcIIa cIIaIa Irasc dI coIIcga-
ncnIo Hi: cs/ /o:us..., scnza crcarc dIsconIInuII. La dcscrIzIonc
c rcIaIIva aI sa:c//um injimum c, ancIc sc dI IcIIura dIIIIcIIc c, In
aIcunI unII, non dcI IuIIo cIIarIIa, c cr noI noIIo InIcrcssanIc
(IIgg. 12c c 14):
Hi: pavimcn/um cs/ /cssc//a/um opcrc divcrsi:o/orc.
a
Non sc:us
a/quc :ir:a
L
a//arc maius c::/csiac
c
muni/ur au/cm
d
rc/i:/a in mc-
dio por/u/a
c
quasi muro parvu/o, cx duobus p/a/oniis marmorcis
quarum in ca quac cs/ ad a//arc dcx/cram ciusmodi /ci/ur ins:rip-
/io a par/c in/criori ad a//arc vcrsus :orrup/o s/i/o:
HUIC TUMULO UIISCIT TOTIUS INTIGPITATIS HOMO OPINIONIS EONAI PATIONI
FIDILIS MINTIS INTIGPAI AMICOPUM. OE HAIC IGITUP NIOFITUS IACIT |
...UFINIANUS UI VIXIT ANNOS XLII
. . . D.N.N. APCADIO IIII IT HONOPIO III AUG COS.
a
Lo 1uLaru non ravvIsa I'InIcrruzIonc dcIIa Irasc rcccdcnIc,
L
:i/ra (1),
c
c::/c-
siac c oncsso da 1,
d
LcIIura conunquc InccrIa c sosIIIuIIa da 1 con por/u/a
(?) cIc Invccc sI Irova I avanII, ncnIrc P Icggc rcmanc/ scguIIo da una Ia-
cuna. La IcIIura roosIa muni/ur non sI u rIIcncrc dcIInIIIva ncnIrc au/cm
scnLrcrcLLc IndIscuIILIIc,
c
ParoIa oncssa sIa In 1 cIc In P.
QuI II avIncnIo c In ocra IcsscIIaIa oIIcrona. Non dIvcr-
sancnIc da conc [sI vcdc| InIorno aII'aIIarc naggIorc dcIIa cIIc-
sa (I'aIIarc) c nunIIo, InoIIrc, dI una IccoIa orIa [assaggIo?|,
IascIaIa a ncI dI una sccIc dI nurcIIo conosIo dI duc IasIrc
narnorcc dcIIc quaII In qucIIa cIc c aIIa dcsIra dcII'aIIarc sI Icg-
IIg. 13 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa arIc InIzIaIc dcIIa . 363 (IIg.
2L): sIraIcIo dcIIa rIna dcIIc duc aggIunIc aIIa IcsIaIa.
IIg. 14 - UgonIo, BarL. IaI. 1994, arIIcoIarc dcIIa arIc InIzIaIc dcIIa . 363 (IIg.
2L): sIraIcIo dcIIa rIna c scconda aggIunIa aIIa IcsIaIa.
422 ILDLRICO GUIDOBALDI
gc una IscrIzIonc dI qucsIo Icnorc ncIIa arIc InIcrna rIvoIIa vcrso
I'aIIarc, In uno sIIIc scorrcIIo: [scguc cIgraIc dcI 396 d.C.|.
IncquIvocaLIIc c quI Ia dcscrIzIonc dcI avIncnIo cIc IuIIora
sI vcdc ncI rIno saccIIo (cIr. injra: IIg. 30, anLIcnIc 2). TuIIavIa
Ia sIcssa Irasc oIrcLLc vaIcrc ancIc cr cnIranLI I duc anLIcnII
soIIcrrancI. PI dIIIIcIIc c, conc gI anIIcIaIo, Ia IcIIura dcI c-
rIodo succcssIvo cIc avcva conunquc crcaIo crIcssII ancIc ncI
PcsarInI c ncIIo 1uLaru I quaII Ianno rcIcrIIo IascIarc aIcunc Ia-
cunc ncIIa IrascrIzIonc. TcnIaIIvancnIc Io roosIo I'InscrIncn-
Io dcIIa aroIa muni/ur aI osIo dcIIa Iacuna IascIaIa daIIo 1uLa-
ru, cIc Invccc II PcsarInI, ncI VaI. IaI. 1312S, avcva sosIIIuIIo con
II IcrnInc rcmanc/ rIna dI au/cm. AncIc Ia IcIIura por/u/a, cIc
Io 1uLaru InscrIva aI osIo dI manc/ur scnLra Invccc ncgIIo coI-
IocaLIIc doo mcdio, ancIc sc non nc rIsuIIa un conIcsIo dI In-
ncdIaIa InIcrrcIaLIIII. La dcscrIzIonc scnLra conunquc rIIcrIr-
sI ad una sorIa dI rccInzIonc oIIcnuIa con IasIrc narnorcc ancIc
dI rcInIcgo aII'InIcrno dI uno dcI saccIII (cIr. injra: IIg. 30, an-
LIcnIc 3), conc aLLIano rIIcnuIo dI oIcr suorrc ancIc a ro-
osIIo dcII'aIIarc naggIorc (cIr. supra). Pcr quanIo rIguarda I'IscrI-
zIonc anIIca IrascrIIIa daII'UgonIo sI dcvc osscrvarc cIc cssa cra
sIaIa IcIIa ancIc da aIIrI auIorI c rIorIaIa con quaIcIc InIcgra-
zIonc ancIc daI dc RossI
20
cIc cr non cIIa qucsIa uIIcrIorc rc-
gIsIrazIonc ugonIana.
II quadro dcIIncaIo ncI nanoscrIIIo In csanc, cIc c roLaLII-
ncnIc IruIIo dI osscrvazIonI cscguIIc arcccII annI rIna (1575?)
con ossILIII InIcgrazIonI cIc oIrcLLcro csscrc sIaIc rIcavaIc In
un uIIcrIorc - na arzIaIc - soraIuogo (vcrso II 1590?), cI rcsII-
IuIscc una cIIcsa unIda c oscura c Iorsc, cr un ccrIo Icno,
ncancIc dcI IuIIo raIIcaLIIc. QucsIa sIIuazIonc non dovcva cssc-
rc d'aIIrondc una novII dcI noncnIo: InIaIII, ncI 151S, Ira Ma-
rIano da IIrcnzc avcva IndIcaIo I'cdIIIcIo conc cccIcsIuncuIa
21

c, Irannc Ia ncnzIonc dcI Iuogo dcI narIIrIo, non avcva IornIIo
aIcuna dcscrIzIonc acccssorIa dI cssa: cI oIrcLLc Iar cnsarc,
20
ICP I, 439. In cIIcIII IuIIc Ic IscrIzIonI anIIcIc rcscnII ncI saccIII InIcrIo-
rI, cIc crano scnrc rcsIaIc vIsILIII (noIIc Io sono IuIIora), sono sIaIc IrascrIIIc
da varI sIudIosI c oI daI nanoscrIIII sono sIaIc IravasaIc ncIIc raccoIIc gcncraII,
In arIIcoIarc, qucIIc aganc ncI Corpus ins:rip/ionum /a/inarum (CIL VI, 22332)
c qucIIc crIsIIanc, rIna ncIIc scIcdc dcI dc RossI c oI, daI SIIvagnI, ncIIc In-
s:rip/ioncs C/ris/ianac Urbis Pomac (ICUP I, nn. 3-7). Invccc Ic IrascrIzIonI dcI-
I'UgonIo rcIaIIvc aIIa cIIcsa sucrIorc rcanIIIIana rIsuIIano IInora quasI dcI
IuIIo cscIusc daIIc raccoIIc I uIIIcIaII.
21
IRA MARIANO DA IIRLNZL, . 231: c::/csiun:u/a san:/ac Anc/is in Aonc di:-
/a, quo /o:o /upanar cxis/cns c/ in cum iussu pracsidis du:/a, mirabi/ia jucrun/
os/cnsa.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 423
gI cr qucII'coca, ad una IrcqucnIaLIIII IInIIaIa, cIc cr non
sI sIcga Iroo Lcnc In un crIodo cos vIcIno aI 1517, quando
Ia cIIcsa sIcssa cLLc I'aIIrILuzIonc dcI IIIoIo cardInaIIzIo da ar-
Ic dI Lconc X. L'unIco IaIIo cIc scnLrcrcLLc conunquc acccrIa-
Io c cIc II sa:c//um injimum vcncraIo conc Iuogo dI narIIrIo dcI-
Ia sanIa rcsI scnrc vIsIIaLIIc, scnnaI daII'Ingrcsso con scaIIna-
Ia da Iazza Navona.
Lc vIsIIc aosIoIIcIc dcI 1564 c 1574, uLLIIcaIc rcccnIcncnIc
cI danno un quadro cocrcnIc c, anzI, In arIc ancor I ncgaIIvo
dcIIo sIaIo dcIIa cIIcsa In qucIIc cocIc. NcIIa rIna dcIIc duc
22
gII
aIIarI rIsuIIavano csscrc In IuIIo ancora 7, ancIc sc dI noIII non
sI conosccvano I Ic IanIgIIc cIc nc avcvano Ia IuIcIa c IaIvoIIa
non sI sacva ncurc a quaIc sanIo Iosscro InIIIoIaII, II soIIcrra-
nco rIsuIIa aIIora doIaIo dI un aIIarc parvu/um (dovrcLLc csscrc
I'aru/a dI UgonIo cIc sI cIIcdc dI anIIarc aggIungcndo aI dI so-
ra un'InnagInc dIInIa dcI narIIrIo dI S. Agncsc, Ia cIIcsa avc-
va IIncsIrc cIc sI arIvano ncIIc sovraosIc casc dI rIvaII cr
cuI sc nc rIcIIcsc aIIora II IanonancnIo.
I dccrcII dI qucsIa rIna vIsIIa, In cuI sI Inoncvano varI nI-
gIIorancnII, scurc Iurono rIscIIaII non cLLcro conunquc cIIcI-
II osIIIvI. InIaIII, daIo cIc ncIIa scconda vIsIIa, cscguIIa soIo dIc-
cI annI doo
23
, sI InsIsIc suII'unIdII ccccssIva cIc Iaccva narcI-
22
(ArcIIvIo ScgrcIo VaIIcano, Sacra Congrcg. dcIIa VIsIIa AosIoIIca, 1, I. 37v-
3Sv, IrascrIIIo In: SIMONLTTA, GIGLI, MARCHLTTI 2003-2004, I, . 214-215). A//aria
in c::/csia sun/ 7, a//arc maius, pos/ a//arc maius a /a/crc dcx/ro sub ar:/a san:/i
Hicronymi an si/ do/a/i nun: inora/ur, jcr/ur /amcn cssc sub pro/c:/ionc scu a/io
iurc dominorum dc Fus:/crijs dc Urbino, /cr/ium a//arc sinc nominc, quod qui-
dcm a//arc :um a/ijs quc jucrun/ absquc invo:a/ionc vc/ imainc dcpini vo/ui/ c/
ordinavi/ dominus ymaincs i//orum san:/orum quorum invo:a/ionc in/i/u/abun-
/ur, is/ud sc:undum a//arc jcr/ur cssc dc Go/ijrcdis, scd ncs:i/ur dc quo iurc. A/-
/arc Cru:ijixi quod di:i/ur spc:/arc scu cssc domini Marij dc Mc//inis ncs:i/ur quo
iurc. A//arc san:/c Anc/is quod di:i/ur cssc sinc pa/rono, sinc do/c.
Pc/ro a//arc maius dis/inui/ur jornix in qua jui/ cxposi/a bca/a Ancs, cs/ ibi-
dcm a//arc crc:/um parvu/um non dc:ora/um, quorum a//arium ordinavi/ domi-
nus vo:ari pa/ronos c/ rc:/orcs ad providcndum dc paramcn/is, ad rc:is:cndum
dc oncrc ad quo ob/ian/ur c/ do:cndum dc iuribus corum in prcja/a jorma san-
:/c Anc/is. Ordinavi/ dominus prcja/um a//arc parvum ibidcm rcpcr/um amp/ia-
ri :um :orni:ibus, dcindc dcpini imaincm bca/c Anc/is in /abu/a amovibi/i sc-
:undum propor/ioncm /o:i in qua /is/oria cxposi/ionis suc in /upanari cxprima-
/ur... (Ibidcm, . 214).
Insupcr ordinavi/ dominus pavimcn/um c::/csic cquari c/ omncs jcncs/ras cdi-
ji:iorum supra di:/am c::/csiam cxis/cn/ium quibus prospi:i/ur in ipsam ob/ura-
ri c/ adi/um, vc/ :orri/orium /incum aujcrri. Por/a vcro qua dcs:cndi/ur ad jorni-
:cm san:/c Anc/is propc a//arc summum :um sua jcncs/ra ob/urc/ur, i//a /c/a rc-
/ro a//arc aujcra/ur. (Ibidcm, . 215).
23
ArcIIvIo DorIa-PanIIII., scaII. 94/1S/2 n. 1, IrascrIIIo In: SIMONLTTA, GIGLI,
MARCHLTTI 2003-2004, I, . 215: I::/csia cs/ sub/crranca, c/ in /o:o va/dc /umido,
424 ILDLRICO GUIDOBALDI
rc ancIc Ic IovagIIc d'aIIarc (quod paramcn/a a/quc /oba/cac mar-
:cs:un/), non c da cscIudcrc cIc I'cvcnIuaIc aIIuazIonc dcI rov-
vcdIncnIo dI Ianonarc Ic IIncsIrc cIc sI arIvano vcrso Ic aLI-
IazIonI dcI rIvaII aLLIa IoIIo non soIo Ia Iucc, cIc Iorsc gI non
c'cra I, na ancIc I'arIa, IrasIornando Ia cIIcsa In un conIcnI-
Iorc saIuro dI unIdII, ccrIo non adaIIo n aIIa conscrvazIonc dc-
gII arrcdI, n aIIa IrcqucnIazIonc dcI IcdcII. InIcrcssanIc In qucsIc
duc vIsIIc c Ia ncnzIonc dI una IIa dcII'acqua sanIa dI dIncnsIo-
nI roLaLIIncnIc ragguardcvoII c oIIcnuIa da spo/ia anIIcIc con
IscrIzIonc agana cIc sI voIIc oI canccIIarc. AncIc II avIncnIo
dovcva csscrc Icno dI avvaIIancnII sc sc nc rIcIIcsc aIIora II II-
vcIIancnIo.
La sIIuazIonc quaI'cra vcrso Ia IInc dcI '500 non dovcva csscrc
conunquc noIIo canLIaIa sc un Lrcvc dI CIcncnIc VIII dcI 1594,
IrascrIIIo da Iranccsco CanccIIIcrI (VaI. IaI. 9175. I. 1S3v-1S4v),
ncII'anLIIo dI un rIordInancnIo - con noIII accorancnII - dcI-
Ic arroccIIc dIcndcnII da S. Lorcnzo In Danaso, dIsonc cr S.
Agncsc cIc nc dijjcra/ur u//crius c::/csiac rcs/aura/io cIc II rcIIorc
rccsIsIcnIc nc/cxi/ cr I 26 annI In cuI c sIaIo rcsonsaLIIc dcI-
I'cdIIIcIo, ancIc sc vcssaIo da una advcrsa va/c/udinc. AII'coca, co-
nunquc, qucI rcIIorc cra sIaIo sosIIIuIIo da un succcssorc aI qua-
Ic sI cIIcdc dI rcaIIzzarc IInaIncnIc Ic rcndIIc a cuI vIcnc craIIro
aggIunIo un uIIcrIorc suorIo dI ccnIo scudI annuI quac cxpcndi
dcbcan/ in c::/csiac rcs/aura/ionc. II assaggIo dcIIa cIIcsa aI CIIc-
rIcI RcgoIarI MInorI dcIII CaraccIoIInI, ad ocra dcIIo sIcsso CIc-
ncnIc VIII ncI 1597 - c quIndI coIIcgaIo con Ia rcccdcnIc ocra-
zIonc - conorI una gcsIIonc assaI I cIIIcacc cIc ccrIancnIc
IncIusc Ia rcaIIzzazIonc, ur sc graduaIc, dcIIc IngIunzIonI aaII.
Dunquc I rcsIaurI cI Iurono roLaLIIncnIc aIIa IInc dcI '500 o
aII'InIzIo dcI '600, conc d'aIIrondc sI cra osscrvaIo sIa ncIIo sIudIo
dcIIo LIncr cIc In qucIII I rcccnII
24
, c, ancIc sc non dovcIIcro
conunquc csscrc dI grandc cnIII, Iurono aIncno In arIc cIIIcacI
oIcI, da quanIo arcndIano daIIa sacra vIsIIa dcI 1627
25
, quan-
c/ impossibi/i jcrc rcpara/ionis adco quod paramcn/a c/ /oba/cac marcs:un/, undc
bonum cssc/ :uram animarum ap/i:arc a/i:uj proximiori paro:/iac, vc/ duabus pa-
ro:/ii proximoribus :um assina/ionc par/is rcddi/urc. Fcncs/rc quc /abc/ jcrra/am
rcspi:icns in domum Comi/is Honojrij dc//a Por/a nun: in/abi/a/a pro P. P. D.
Ni:o/aum A/dobrandinum Po/ac Audi/orcm cssc/ :/audcnda ad /o//cnda prospc:/um
dc di:/a domo in I::/csiam, scd quia /o//crc/ur /umcn, c/ rcspira/io va/dc u/i/is si-
/ua/ioni I::/csiac vidc/ur possc /o//crarj. To//an/ur /i//crc projanc dc basc aquac bc-
ncdi:/c. Fian/ manis /cria dc:cm, Puriji:a/oria /o/idcm.
24
LIMLR 1970-1971, . 50 c docc. XVa c XVL a . 711-713, SIMONLTTA, GIGLI,
MARCHLTTI 2003-2004, I, . 75.
25
ArcIIvIo ScgrcIo VaIIcano Congr. Sacra VIsIIa AosIoIIca, 2, I. 329r-330v,
Visi/a/io c::/csiac S. Anc/is in Aonc dic vcncris 17 scp/cmbris 1627, IrascrIIIa
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 425
do cra aa UrLano VIII, Ia cIIcsa svoIgcva aIIora nornaIncnIc
Ic suc IunzIonI na cra pcrcxiua c avcva /ria /an/um a//aria cIc,
ncIIa succcssIva dcscrIzIonc rIsuIIano scnIIccncnIc IIgncI c dI-
sosII ncIIa arcIc dI Iondo. In qucsIa dcscrIzIonc non sI sccIII-
ca I'cvcnIuaIc sIruIIura a Irc navaIc c quIndI c ossILIIc cIc Ic ar-
caIc Iosscro, aIncno In Luona arIc, nuraIc o conunquc occua-
Ic (Iorsc In aIcunc vI crano aIIoggIaII I conIcssIonaII c In arIc, a
quanIo scnLra, ancIc Ia sacrcsIIa). In ognI caso Ia cIIcsa dovcva
csscrc sIaIa accorcIaIa dI una canaIa, conc rIsuIIa da rIIIcvI dcI
1651-1652 cscguIII daI MoIa c dI cuI arIcrcno Ira Lrcvc.
NcIIa sIcssa vIsIIa aosIoIIca sI Ia ancIc ncnzIonc dcIIc sIruI-
Iurc scnIsoIIcrrancc: ncI saccIIo rIncIaIc, suII'aIIarc, sI Irovava
ancora Ia IIIura dI S. Agncsc (i:ona vc/us/a/c c/ dcvo/ionc vcnc-
randa) na una arIc dcgII anLIcnII I InIcrnI cra usaIa conc
cInIIcro c conIcncva ossa dI dcIunII accunuIaIc Iungo II nuro c
crsIno duc norII InscoIII. Pcr dI I sora II soIIcrranco c'cra-
no aLIIazIonI aIIIIIaIc a rIvaII, cIc cI dornIvano, c a IIanco c'cra
ancIc una sIaIIa. La sIIuazIonc dovcva csscrc craIIro In arIc an-
cIc rcgrcssa oIcI, da quanIo ossIano rIcosIruIrc, Ia cIIcsa cra
da Icno InIcrancnIc (o quasI) rIcocrIa da aLIIazIonI InosIaIc
suIIc soIIdc voIIc anIIcIc cIc Iorsc crano ancora csIsIcnII.
QuIndI I'cdIIIcIo dI cuIIo, sc urc cra IornaIo ad una ccrIa Iun-
zIonaIII, cra dI IccoIc dIncnsIonI cd avcva conscrvaIo un ascIIo
assaI nodcsIo: cc Io IcsIInonIa soraIIuIIo II PancIroII cIc, ncIIc
duc cdIzIonI "gIuLIIarIdcIIa sua noIIssIna guIda dI Rona, cIoc sIa
ncI 1600 cIc ncI 1625, sI csrInc, rIna con una InIIcIIa sc-
ranza
26
, na oI, doo 25 annI, con I acrIa c IorIc soIIccIIazIo-
In: SIMONLTTA. GIGLI, MARCHLTTI 2003-2004, I, . 215-217. Nc rIorIIano aIcunI
dcI LranI I sIgnIIIcaIIvI aI nosIrI IInI (. 216): I::/csia cs/ pcrcxiua /abc/quc
/ria /an/um a//aria in paric/c an/criori. A//arc maius cs/ sub invo:a/ionc San:/ac
Anc/is..cs/ /o/um /incum..A /a/crc dcx/ro adcs/ a//arc sub invo:a/ionc san:-
/issimi Cru:ijixi..cs/ ciusdcm qua/i/a/is :uius cs/ a//arc maius..A sinis/ro /a-
/crc cx/a/ a//arc bca/issimac virinis quod pari/cr cs/ /incum c/ :on:avum.. A/-
/aria omnia sun/ sub jorni:c c/ :inun/ur :an:c//is /incis ................. Sub c::/csia
adcs/ :appc//a sub jorni:c :um i:ona San:/ac Anc/is vc/us/a/c a: dcvo/ionc vcnc-
randa in qua di:i/ur cssc /o:um /urpi/udinis..Cappc//am /abc/ a//arc /incum
:on:avum..Adcs/ c/iam /o:us sub/crrancus in quo cx/a/ :ocmc/crium an/iquum
quod :/audi/ur c/ in quo adsun/ mu//a :api/a c/ ossa dcjun:/orum sc:us muros
in scpu//a c/ supcr /un: /o:um asscri/ur cssc s/abu/um domini Gaspari Piva/di.
Pcr /ransi/um cx/a/ vas /apidcum, quod asscri/ur o/im juissc jon/cm bap/isma/is
in quo San:/a Fran:is:a Pomana jui/ bap/iza/a. Ix/an/ duo dcposi/a supcr /crram
dominorum dc Carpincis /umi /radcndorum.
26
PANCIROLI 1600, . 1S2-1S3: rIcordando I'InscrIncnIo dI S. Agncsc In Agonc
Ira I /i/u/i rcsLIIcrIaII dI Rona da arIc dI Lconc X suonc InIaIII cIc cI Ios-
sc sIaIo IaIIo IorsI con anIno cIc con I nagnIIIca IaLrIca IIIusIraIa nc sarIa
una s ccIcLrc, cI anIIca ncnorIa dI Rona.
426 ILDLRICO GUIDOBALDI
nc, cr un rcsIauro o un rIIacIncnIo cIc noLIIIII II suosIo Iuo-
go dcI narIIrIo dcIIa sanIa. Lcco Ic suc aroIc: SoIo c ncravI-
gIIa cIc InIIn Iora sIa IascIaIa ncIIa sua anIIca Iorna c cIc non
sI sIa IrovaIo ancora cII s dcgna ncnorIa IaLLIa cssaIIaIa con
IaLLrIca dcgna dI s gIorIosa SanIa Ronana
27
. II ncccnaIc, au-
sIcaIo daI PancIroII sI nanIIcsI, In cIIcIII, doo soIo 26 annI c
InIaIII II MarIIncIII, cIc Iu II rIno a uLLIIcarc ncI 1653 I'IscrI-
zIonc dI CaIIIsIo II (IIg. 15), IIno aIIora rcgIsIraIa soIo In nano-
scrIIII, Ia coI roLaLIIncnIc oco rIna dcIIa dcnoIIzIonc dcI-
Ia cIIcsa (agosIo-scIIcnLrc 1652), cIc dcIIn IuIIosIo conc ora-
27
PANCIROLI 1625, . 7S6.
IIg. 15 - IscrIzIonc rcIaIIva aIIa rIconsacrazIonc dcIIa cIIcsa dI SanI'Agncsc da
arIc dI aa CaIIIsIo II (1123). TrascrIzIonc dI IIoravanIc MarIIncIII cIc Iu II
rIno a uLLIIcarIa (Poma cx c//ni:a sa:ra, Rona 1653), . 52.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 427
IorIo parvum, a/ :c/cbrc c/ vcncrabi/c
2S
c cIc quIndI dovcva csscrc,
aI noncnIo dcII'IsczIonc (cIoc, ovvIancnIc, rIna dcIIa sIana
dcI voIunc), ancora In IcdI.
I docuncnII IInora cIIaII - scsso oco rccIsI (anzI quasI scn-
rc sonnarI) ncIIc dcscrIzIonI c conunquc I aIIcnII agII ascI-
II dcvozIonaII cIc a qucIII sIruIIuraII -, ossono csscrc uIIIncn-
Ic InIcgraII da qucIII graIIcI cIc, IorIunaIancnIc, sono aLLasIan-
za dcIIagIIaII In rcIazIonc aII'uIIIno crIodo dI vIIa dcIIa vcIusIa
cIIcsa dI S. Agncsc, cIoc oco rIna dcIIa dcnoIIzIonc dcI 1652,
quando varI rIIIcvI Iurono cscguIII cr ncgIIo sIruIIurarc II ro-
gcIIo dcIIa nuova LasIIIca.
AncIc Ia IanIa a ncnorIa dcII'UgonIo u csscrc InIaIII In-
IcgraIa c ncgIIo conrcsa sc conIronIaIa con I rIIIcvI dI GIovan
BaIIIsIa MoIa c dI aIIrI conIcnorancI, cscguIII ncI 1651-52 c uL-
LIIcaII rIna In arIc daIIo HcncI
29
c oI daIIo LIncr
30
. QucsII
dIscgnI, InsIcnc ad aIIrI ancora - rcIaIIvI cr aI rogcIII cr Ia
nuova cIIcsa - sI Irovano aII'AILcrIIna dI VIcnna, ncgII ArcIIvI Do-
rIa PanIIII c ncIIa BILIIoIcca CorsInIana, na quI csanIncrcno
soIo I I sIgnIIIcaIIvI In rcIazIonc aIIa cIIcsa ncdIcvaIc.
CI rIIcrIano a duc rIIIcvI dcI MoIa
31
, uno (dcI 1651), I son-
narIo daI unIo dI vIsIa rcdazIonaIc na dI IaIIo I anIo c dcI-
IagIIaIo, rIroducc ur sc arossInaIIvancnIc, Ia sIIuazIonc rca-
Ic c I'aIIro (dcI 1652), I csscnzIaIc c rccIso, c I aIIcnIo aIIc
sIruIIurc orIanII c quIndI oncIIc Ic sIruIIurc osIIccc o conun-
quc dI rcccnIc cosIruzIonc. InIzIano da qucsI'uIIIno ncI quaIc c
ancora cvIdcnzIaIa Ia sIruIIura a Irc navaIc (IIg. 16), ncnIrc Ic
I rcccnII aggIunIc cIc IInIIavano I'anIczza dcIIa cIIcsa sono
rIorIaIc con un unIInaIo.
QucsIa IanIa, ur csscndo I'uIIIna cscguIIa rIna dcIIa dIsIru-
zIonc dcIIa cIIcsa, cI d - Iorsc scnza avcrnc avuIo I'InIcnzIonc -
un'Idca aLLasIanza rccIsa dI qucIIa cIc dovcva csscrc Ia sIruIIu-
ra InIcrna ncdIcvaIc cIc In qucsIa uIIIna Iasc cra sIaIa, aIncno
In arIc, rccucraIa.
L cvIdcnIc cIc I'Ingrcsso cra dI nuovo qucIIo da vIa dcII'AnI-
na, na ancIc qucIIo su Iazza Navona cra aIIIvo con duc scaII-
naIc cIc coIIcgavano I'csIcrno sIa con I saccIII scnIsoIIcrrancI sIa
2S
MARTINLLLI 1653, . 52, cIr. ancIc Ia noIa 7.
29
HLMPLL 1924, . S9-90 c IIg. 40.
30
LIMLR 1970, Iav. VIII, IIg. 14.
31
SI IraIIa In cIIcIII dI duc IanIncIrIc dcIIa cIIcsa dI S. Agncsc c dcIIc co-
sIruzIonI adIaccnII cscguIIc II 25 novcnLrc 1651 c II 1 gcnnaIo 1652. QucsII In-
orIanII docuncnII rovcngono daIIa coIIczIonc SIoscI c sono conscrvaII aII'AI-
LcrIIna dI VIcnna con Ic scgnaIurc 35 c 54a c sono rIrodoIII daIIo LIncr rI-
scIIIvancnIc ncIIc Iavv. VIII, IIg. 14 c XII, IIg. 20.
42S ILDLRICO GUIDOBALDI
con Ia cIIcsa, ancIc sc non c cIIaro conc vcnIssc sucraIo II dI-
sIIvcIIo - ccrIancnIc csIsIcnIc In coca ncdIcvaIc - Ira I duc nu-
cIcI.
Ma I'ascIIo cr noI I InIcrcssanIc c II raIIronIo dI qucsIo
dIscgno con Io scIIzzo dcII'UgonIo cIc, con cInquc arcaIc IncIusa
qucIIa dcI orIIco, corrIsondc aIIa soIa arIc anIcrIorc dcIIa cIIc-
sa c non IncIudc, conc IuIII IInora rIIcncvano, I'oraIorIo soIIcr-
ranco conosIo da duc anLIcnII c ancor oggI csIsIcnIc. AIIIan-
cando I duc dIscgnI (IIg. 17) quanIo dcIIo rIsuIIa cvIdcnIc: sc sI
consIdcra InIaIII II nuncro dcIIc arcaIc rcsc In consIdcrazIonc,
cIc sono cInquc cr arIc In anLcduc I dIscgnI. A qucsIo unIo
sI dcvc rIIcncrc, conc aLLIano gI anIIcIaIo c conc rIsuIIa d'aI-
Irondc daI IcsIo ugonIano, cIc Ia dcnonInazIonc dI sa:c//um inji-
mum cra aIIrILuIIa sIa aI rcIroaIIarc (quInIa arcaIa), sIa agII an-
LIcnII ancora osIcrIorI ad csso c cIoc aI duc saccIII sucrsIIII, cIc
non sono rIorIaII In IanIa daII'UgonIo, Iorsc crcI aI noncn-
Io dcIIa scconda rcdazIonc (IcsII aggIunII aIIa . 363), csscndo ro-
LaLIIncnIc In corso I IavorI dI rIsIruIIurazIonc dcIIa cIIcsa, non
oIcvano I csscrc conIronIaII con Ia sIIuazIonc orIgInarIa, ornaI
IIg. 16 - GIovannI BaIIIsIa MoIa, arIIcoIarc dcIIa IanIa dcI conIcsso dI San-
I'Agncsc c aIazzo McIIInI (gcnnaIo 1652), WIcn, AILcrIIna n. 54a (da SIMONLTTA,
GIGLI, MARCHLTTI 2003-2004).
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 429
nodIIIcaIa, c non oIcvano quIndI csscrc aggIunII ncIIo scIIzzo
gI cscguIIo In rcccdcnza c InscrIIo a . 362.
D'aIIrondc I'aIIro dIscgno dcI MoIa (IIg. 1S), rcccdcnIc dI un
anno a qucIIo cIc aLLIano nosIraIo, na I dcIIagIIaIo oIcI
rIsondcva ad csIgcnzc InvcnIarIaII dcgII anLIcnII IuIIosIo cIc
ad uno sIudIo sIruIIuraIc dcgII cIcncnII orIanII, nosIra Ia sIIua-
zIonc doo I rcsIaurI curaII daI nuovI gcsIorI dcIIa cIIcsa, cIoc I
CIIcrIcI RcgoIarI MInorI, cIc rIorIarono I'cdIIIcIo ad una ccrIa
IunzIonaIII ur sc con nczzI nodcsII c con noIcvoII sacrIIIcI dcI-
Io sazIo InIcrno.
NcI arIIcoIarc con Ia soIa IanIa dcIIa cIIcsa, sI vcdc Lcnc
Ia rIduzIonc dI IungIczza, dccIsa Iorsc cr IsoIarc aIncno In ar-
Ic I'anLIcnIc ccnIraIc daII'unIdII cIc dovcva csscrc II roLIcna
rIncIaIc dcII'cdIIIcIo vIsIo da UgonIo.
Sc conIronIIano qucsIo dIscgno con qucIIo dcI 1652 (IIg. 19)
noIIano cIc In qucsI'uIIIno Ic sIruIIurc gI rcaIIzzaIc c rcscnII
ncI dIscgno dcI '51, sono IndIcaIc con un unIInaIo Iorsc cr cr-
ncIIcrc una I cIIara crcczIonc dcIIc arII I anIIcIc rIscI-
Io a qucIIc osIIccc osIc roLaLIIncnIc ad IsoIarc Ia arIc ccn-
IIg. 17 - PIanIa dcIIa cIIcsa dI SanI'Agncsc rcdaIIa daI MoIa (cIr. IIg. 16) c con-
IronIo con Io scIIzzo dI Ponco UgonIo. L cvIdcnIc cIc qucsI'uIIIno avcva cscIuso
I saccIII I LassI ncI suo dIscgno (cIaLoraz. graIIca dI IIavIa ScarcrIa).
430 ILDLRICO GUIDOBALDI
IIg. 1S - GIovannI BaIIIsIa MoIa, IanIa dcI conIcsso dI SanI'Agncsc c aIazzo
McIIInI, rcdaIIa ncI novcnLrc 1651, WIcn, AILcrIIna n. 35 (da LIMLR 1970-1971,
Iav. IX, IIg. 15).
IraIc da qucIIa osIcrIorc cIc cra Ia I unIda. L InIaIII dcI IuIIo
roLaLIIc cIc Ic sIruIIurc cIc rIdusscro Ic dIncnsIonI dcIIa cIIc-
sa Iosscro dI naIcrIaII IacIIncnIc rInovILIII, conc gII aIIarI cIc
Ia vIsIIa dcI 1627 cI dcscrIvc conc IIgncI.
L craIIro InIcrcssanIc noIarc cIc sIa gII aIIarI dcscrIIII daI-
I'UgonIo, sIa I gradInI dI acccsso aIIa cIIcsa c qucIII InIorno aI-
I'aIIarc naggIorc, a qucsIo unIo, non sono I rInIraccIaLIII ncI
nuovI dIscgnI.
Pcr sIcgarnc Ia ossILIIc sconarsa non sI u cIc IoIIzzarc
cIc I IavorI svoIII duranIc II onIIIIcaIo dI CIcncnIc VIII, o oco
oIIrc, avcsscro rIaIzaIo noIcvoIncnIc II avIncnIo (conc cra gI
IndIcaIo d'aIIrondc ncI dc:rc/a dcIIa sacra vIsIIa dcI 1574), annuI-
Iando Ic sIruIIurc rcccdcnII c rIcorcndo II avIncnIo anIIco c Ic
suc vcIusIc IonLc. DcIIc cIgraII dI qucsIc uIIInc, InIaIII, II GuaI-
dI (1576-1657) nc rIorIa una dcI 1475 c un'aIIra dcI 1570 c aIIrc
ancora scnza daIa, na rcIaIIvancnIc anIIcIc, cIc sono sIaIc In-
scrIIc ncIIa raccoIIa dcI IorccIIa, II quaIc ovvIancnIc non Ic vIdc,
nc sacva Ia coIIocazIonc rccIsa oIcI ncI conncnIo In caIcc a
cIascuna dI cssc sccIIIca cIc Ic IrascrIvc daI GuaIdI cIc Ic avc-
va coIaIc da un non sccIIIcaIo nanoscrIIIo
32
. Va quI rccIsaIo
32
CIr. IORCLLLA 1S77, . 514-515, nn. 100S-1011.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 431
cIc Ic IscrIzIonI rIorIaIc ncI codIcc LarLcrInIano dcII'UgonIo non
sono sIaIc rcsc In consIdcrazIonc n daI GuaIdI, n, quIndI, daI
IorccIIa, cr cuI scnLra ossILIIc IoIIzzarc cIc, ncnIrc I'UgonIo
sIcsso cLLc Ia ossILIIII dI osscrvarc c IrascrIvcrc qucIIc cIc cra-
no ancora in si/u, I'auIorc dcI nanoscrIIIo da cuI II GuaIdI rcsc
Ic aIIrc oIcva avcr vIsIo qucsIc uIIInc duranIc Ic rInozIonI con-
ncssc con IavorI dI rIsIruIIurazIonc o dI dcnoIIzIonc.
Lc vcduIc dcII'csIcrno dcIIa cIIcsa cI IornIscono quaIcIc uI-
IcrIorc cIcncnIo dI rIIIcssIonc. QucIIc rcsc da ovcsI cI danno II
roIIIo su vIa dcII'AnIna c quIndI nosIrano Ia IaccIaIa anIIca dcI-
Ia cIIcsa.
La I IsIruIIIva c Ia IanIa roscIIIca dcI TcncsIa, dcI 1593
(IIg. 20a), In cuI, sc sI guarda II dcIIagIIo rcIaIIvo aIIa IaccIaIa (IIg.
20L), sI dIsIInguono non soIo I'Ingrcsso dcIIa cIIcsa na ancIc una
scrIc dI arcII IngIoLaII ncI nuro cIc non csIIIano a rIIcncrc un
cosIcuo rcsIo dcI roscIIo csIcrno dcIIa zona ccnIraIc dcIIo SIa-
dIo. NcIIa sIcssa vIsIonc ravvIcInaIa (cIr. IIg. 20L) scnLra rIcono-
IIg. 19 - RaIIronIo Ira Ic duc IanIc dI G. B. MoIa (IIg. 16 c 1S).
432 ILDLRICO GUIDOBALDI
IIg. 20a - AnIonIo TcncsIa, PIanIa roscIIIca dI Rona dcI 1593 (da IRUTAZ
1962, Iav. 271).
IIg. 20L - ParIIcoIarc dcIIa IIg. rcccdcnIc con
vcduIa dcIIa IaccIaIa dI SanI'Agncsc.
scILIIc ancIc quaIcIc IraccIa dI una dccorazIonc IIIorIca dcIIa
IaccIaIa: sI oIrcLLc cnsarc aI dIInIo dcIIa VcrgInc, ora aIIIsso
suI rcIro dI S. Agncsc (IIg. 21), rcsso II quaIc sI Irovava, I In
Lasso, I'IscrIzIonc dI CaIIIsIo II. Ma non rIsuIIa cIIaro, ncIIc scar-
nc dcscrIzIonI cIc nc aLLIano, sc IaII cIcncnII Iosscro ncIIa Iac-
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 433
cIaIa InIcrna IuIIosIo cIc In qucIIa csIcrna. Ncssuna sIruIIura ar-
cIIIcIIonIca dI coronancnIo sI noIa conunquc ncIIa IaccIaIa (cIr.
IIg. 20L) a cuI sI sovraonc un coro dI IaLLrIca con una IIIa
dI IIncsIrc cIc saIano csscrc uIIIIzzaIo cr I CIIcrIcI. Lo sIcsso
vaIc cr Ic anaIogIc IanIc roscIIIcIc dI qucsIo IaIo, conc In
qucIIa dcI 161S dI MaIIIacus GrcuIcr (IIg. 22a)
33
(non consIdcraIa
daI Dc GrcgorI), na ccrIo aIIcndILIIc In cuI nancano, In arIIco-
Iarc (IIg. 22L), Ic arcaIc c quaIunquc Idca dcI IcIIo cIc non cL-
Lc Iorsc naI una sIruIIura a duc sIovcnII na cIc conscrv ro-
LaLIIncnIc I'csIradosso anIIco dcI odIo con cvcnIuaII sovrasIruI-
Iurc IndIcndcnII daIIa IanIa LasIIIcaIc, Io sIcsso vaIc cr Ia vc-
duIa I scIcnaIIca dcI MaggI (IIgg. 23a c L), dcI 1623
34
. In IuIII
qucsII docuncnII graIIcI c Invccc Lcn cvIdcnIc un cananIIc Ior-
sc ncdIcvaIc - o ancIc oco I Iardo - cIc dovcIIc soravvIvc-
rc IIno aIIa dIsIruzIonc anIIIIana.
33
IRUTAZ 1962, Iav. 291. La nosIra IIIusIrazIonc dI IIg. 22 c IraIIa conunquc
non daIIa rIroduzIonc dcI IruIaz na daII'orIgInaIc, cr gcnIIIc conccssIonc dcI-
Ia BILIIoIcca NazIonaIc CcnIraIc dI Rona cIc quI rIngrazIo vIvancnIc.
34
Ibidcm, Iavv. 314-315.
IIg. 21 - Rona, LasIIIca dI SanI'Agncsc, roscIIo osIcrIorc scIccnIcsco con In-
scrIncnIo dcII'cdIcoIa In cuI c cusIodIIa Ia IIIura ncdIcvaIc dcIIa VcrgInc con
LanLIno un Icno suIIa IaccIaIa dcIIa cIIcsa ncdIcvaIc (IoIo I. GuIdoLaIdI).
434 ILDLRICO GUIDOBALDI
IIg. 22a - PIanIa roscIIIca dI Rona dI MaIIIacus GrcuIcr, 161S: PIazza Na-
vona (daII'unIco orIgInaIc csIsIcnIc ncIIa BILIIoIcca NazIonaIc CcnIraIc dI Rona,
cr gcnIIIc conccssIonc dcIIa ncdcsIna).
IIg. 22L - ParIIcoIarc dcIIa IIg. rcccdcnIc con
vcduIa dcIIa IaccIaIa dI SanI'Agncsc.
Lc vcduIc rcsc Invccc suI IaIo csI, cIoc suIIa Iazza Navona,
I nuncrosc c dcIIagIIaIc, sono uIIIIssInc cr dcIInIrc Ia sIIua-
zIonc dI qucI roscIIo IongIIudInaIc dcIIa Iazza sIcssa con I a-
IazzI cIc vI sI Irovavano rIna dcII'unIIIcazIonc dI gran arIc dcI
IaIo csI voIuIa daI PanIIII. Lssc cr IascIano vcdcrc soIo gII In-
grcssI nInorI (osIcrIorI) dcIIa cIIcsa, o, IuIIosIo, I roscIII dcI-
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 435
IIg. 23a - PIanIa roscIIIca dI Rona dI GIovannI MaggI dcI 1625: PIazza Na-
vona (da IRUTAZ 1962, Iav. 315).
IIg. 23L - ParIIcoIarc dcIIa IIg. rcccdcnIc con
vcduIa dcIIa IaccIaIa dI SanI'Agncsc.
Ic cascIIc sovraosIc aI soIIcrrancI, na, dI IaIIo, csIcrnI aIIa cIIc-
sa sIcssa, cIc IcrnInava aIcunI ncIrI rIna dcI roIIIo dcgII cdI-
IIcI aIIaccIaII suIIa P/a/ca Aona/is.
Lo scIcna dIsIrILuIIvo dcIIc varIc dInorc csIsIcnII suI qucI
IaIo dcIIa Iazza rIna dcIIc rIcdIIIcazIonI anIIIIanc sI dIsIIn-
guc cIIarancnIc ncIIa scnIIcIssIna xIIograIIa IncIusa ncIIa dc-
scrIzIonc dI Rona nodcrna cIc PonIIIo ToIII uLLIIc ncI
436 ILDLRICO GUIDOBALDI
163S
35
(IIg. 24) c cIc II Dc GrcgorI Ia gIusIancnIc rIrcso In con-
sIdcrazIonc
36
. ParIcndo da sud: sI vcdc II rIno cdIIIcIo aLIIaIo
daI PanIIII, oI Ia IccoIa casa dcI Dc RossI, II aIazzo dcI Cy-
Lo, I'InoncnIc aIazzo dcI McIIInI con Ia sua Iorrc ncdIcvaIc, su-
LIIo doo sI noIano Ic Lassc cosIruzIonI aLIIaIIvc crIIncnII aIIa
cIIcsa dI S. Agncsc, addossaIc aI IaIo osIcrIorc dI cssa c quIndI
sovraosIc aI saccIII soIIcrrancI, con I nodcsII IngrcssI cIc davano
acccsso ancIc aI saccIII sIcssI. II aIazzo RIvaIdI con Ia grandc
Iorrc-aIIana sI addossava a qucsIc scnIIcI cosIruzIonI suI IaIo
nord c oI, doo I'unIca sIrada IrasvcrsaIc cIc InIcrroncva quc-
sIa quInIa sccnograIIca dI PIazza Navona sI svoIgcva Ia Iunga Iac-
cIaIa dcI aIazzo dc CuIs (oI Ornano), I'unIco soravvIssuIo IIno
aI nosIrI gIornI.
Tra Ic nuncrosc vcduIc rcanIIIIanc dcIIa Iazza cIc so-
no cIIaIc daI Dc GrcgorI c da SInoncIIa, GIgII c MarcIcIII c da
scgnaIarc, cr II naggIor dcIIagIIo, II dIInIo a oIIo aIIrILuIIo dcI
IIIorc ausIrIaco 1oIann WIIIcIn Baur (1607-1642)
37
(IIg. 25) cIc
nosIra Ia Iazza InIorno aI 1630 c In cuI Ic caraIIcrIzzazIonI dcgII
cdIIIcI sono ancor I rccIsc. Nc nosIrIano II soIo IaIo occIdcn-
IaIc In cuI sI vcdc In rIno Iano II aIazzo PanIIII oI Ia Ic-
coIa aLIIazIonc dcI Dc RossI, II aIazzo CyLo, Ia LcIIa Iorrc gII-
35
TOTTI 163S, IIg. a . 232 con dIdascaIIc a . 232-233.
36
DL GRLGORI 1926, Iav. XX
37
SIMONLTTA, GIGLI, MARCHLTTI 2003-2004, . 64-65, IIg. 3. In qucsIa sIcssa
uLLIIcazIonc c rIrodoIIa ancIc una InIcrcssanIc IncIsIonc con vcduIa dcIIa
Iazza ancIc qucsIa su dIscgno dcI Baur (. 79, IIg. 30).
IIg. 24 - VcduIa dcI IaIo ovcsI dI PIazza Navona In una IncIsIonc dcI 163S. 1)
PaIazzo dcI CardInaIc PanIIII (rIna rcsIdcnza), 2) Casa dcII'avv. Dc RossI, 3)
PaIazzo dcI PrIncIc dI Massa (MaIasIna-CyLo), 4) PaIazzo McIIInI, 5) CIIcsa
dI S. Agncsc (Ingrcsso osIcrIorc aI soIIcrrancI), 6) PaIazzo RIvaIdI, 7) PaIazzo
Dc CuIs (da TOTTI 163S).
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 437
LcIIIna dcI McIIInI con II aIazzo dI qucIIa anIIca IanIgIIa, oI
Ic cascIIc sovraosIc aI soIIcrranco dI S. Agncsc c InIInc I aIaz-
zI RIvaIdI c dc CuIs.
Conunquc Ic vcduIc dI qucsIo IaIo non cI oIIrono IndIcazIo-
nI uIIcrIorI suIIa sIruIIura dcIIa cIIcsa ncdIcvaIc dI SanI'Agncsc
cIc rIsuIIa csscrc sIaIo un cdIIIcIo rIcavaIo In ccononIa In una
sIruIIura rccsIsIcnIc cIc Iu uIIIIzzaIa IaI quaIc ancIc con Ic voIIc
anIIcIc, con II Ioro dIgradarc, ccrIo InsoIIIo cr una cIIcsa. Quc-
sIo InscrIncnIo In una sIruIIura scnza rcsc dI Iucc c un aIIro cIc-
IIg. 25 - 1oIann WIIIcIn Baur (1607-1642), Piazza Navona (arIIcoIarc dcI IaIo
ovcsI), Musco dI Rona (da SIMONLTTA, GIGLI, MARCHLTTI 2003-2004).
43S ILDLRICO GUIDOBALDI
ncnIo dI InccrIczza cr Ia nosIra rIcosIruzIonc: doLLIano InIaI-
II rIIcncrc cIc Ia cIIcsa Iossc csIrcnancnIc LuIa c saIano co-
nunquc cIc I'aIIarc cra osIo In un /o:us u/iinosus c/ obs:urus
conc cI dIcc I'UgonIo. Una rcsa dI Iucc oIcva IrovarsI In Iac-
cIaIa o nagarI oIcva csscrc rIcavaIa In quaIcIc sucrsIIIc vomi-
/orium na scnLra roLaLIIc cIc non sI sIa dIsdcgnaIo dI IascIa-
rc I'InIcrno IuIIosIo scuro cr rcndcrc I'Idca dcI Iuogo Iurc c
nascosIo In cuI Ia IradIzIonc onc II narIIrIo dcIIa sanIa.
In ognI caso aLLIano IndIcazIonI dcI IuIIo InsuIIIcIcnII cr
gII aIzaII dcIIa arIc aI dIsora dcI IIvcIII dcIIc voIIc dcIIo SIadIo
dI DonIzIano, ncnIrc cr Ia IanIa c cr Ia arIc InIcrIorc dcIIa
cIIcsa vcra c rorIa (cscIusI I saccIII scnIsoIIcrrancI), IIno aIIc
voIIc sIcssc, cIc roLaLIIncnIc crano ancora qucIIc orIgInarIc dI
cI IIavIa, non c dIIIIcIIc roorrc una rIcosIruzIonc, cIc d'aIIron-
dc c qucIIa gI suggcrIIa ncgII sIudI rcccdcnII.
In conIrasIo con qucsII uIIInI - c, quIndI, ancIc con Ic InIcr-
rcIazIonI IInora avanzaIc a roosIIo dcIIa "IcIIura dcIIo scIIzzo
dcII'UgonIo - c Invccc Ia nosIra IoIcsI rIcosIruIIIva dcIIc sIruIIu-
rc anIIcIc dcIIo SIadIo ncIIa sua arIc vcrso Ia P/a/ca, ovc sI Iro-
vano gII anLIcnII cIc osIIarono oI I saccIII scnIsoIIcrrancI. In
qucsIa zona, InIaIII, Ia osIzIonc orIgInarIa dcI nurI donIzIancI
non u csscrc qucIIa roosIa ncIIa IanIa rIcosIruIIIva dcI CoII-
nI c oI uIIIIzzaIa In gran arIc dcgII sIudI succcssIvI.
Lc rcccnIIssInc rIccrcIc condoIIc daIIa coIIcga c cara anIca
PaoIa DI Manzano cIc, con grandc dIsonILIIII, Ia voIuIo conu-
nIcarncnc I rInI rIsuIIaII, Ianno nosIraIo cIc Ia sIruIIura dcI
saccIII c anIIca c quIndI sI dcvc roorrc, cr Ia arIc I Las-
sa dcIIc sosIruzIonI, una IanIncIrIa Lcn dIvcrsa da qucIIa IInora
rcsa In consIdcrazIonc (IIg. 26).
In qucsIa nuova Iorna sI InscrIscc In nodo IIncarc Ia cIIcsa
ncdIcvaIc conscrvaIa In gran arIc IIno aI IcnI dcII' UgonIo (IIg.
27), cIc, conc vIsIo In rcccdcnza (cIr. IIg. 17), non avcva IncIu-
so ncI suo scIIzzo I saccIII scnIsoIIcrrancI ur sc II avcva cIIaII
ncIIa dcscrIzIonc.
SuIIa Lasc dcI daII rIcavaLIII daI dIscgnI dcI MoIa ossIano
oI IndIcarc, ur sc soIo In vIa IoIcIIca, gII cIcncnII dcIIc IrasIor-
nazIonI voIuIc da CIcncnIc VIII (IIg. 2S), cIc corrIsondono aI-
I'uIIIna Iasc rcanIIIIana.
A qucsI'uIIIna IrasIornazIonc doLLIano ancIc aIIrILuIrc qucI-
I'InnaIzancnIo dcI IIvcIIo avIncnIaIc a cuI aLLIano gI acccn-
naIo c cIc oIrcLLc csscrc ancIc cosIcuo sc consIdcrIano cIc
Ia sconarsa dcI gradInI dI Ingrcsso ncIIc uIIInc IanIc oIrcL-
Lc corrIsondcrc aII'InIcrrancnIo dcI gradInI sIcssI, II cIc avrcL-
Lc conorIaIo un InIcrrancnIo dI oIIrc un ncIro.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 439
IIg. 26 - RIcosIruzIonc dcIIa arIc ccnIraIc dcsIra dcIIo SIadIo dI DonIzIano. A
sInIsIra sccondo Ia roosIa dcI CoIInI, a dcsIra sccondo Ia nosIra rIcosIruzIonc
LasaIa suI rIsuIIaII dcIIc rcccnIIssInc IndagInI dIrcIIc da PaoIa dI Manzano (cIa-
LorazIonc graIIca dI I. ScarcrIa).
IIg. 27 - Zona ccnIraIc csI dcIIo SIadIo dI DonIzIano: A - rIcosIruzIonc dcIIc
sIruIIurc dI cI IIavIa, B - sIruIIurc aggIunIc In cI ncdIcvaIc c osI ncdIcvaIc
(In grIgIo) cr I'adaIIancnIo dcIIa cIIcsa dI SanI'Agncsc aII'InIcrno dcIIc sosIru-
zIonI dI cI ronana (cIaLorazIonc graIIca dI I. ScarcrIa).
A B
440 ILDLRICO GUIDOBALDI
3S
LIMLR 1970-1971, IIg. a . 94.
RcsIano Invccc IuIIosIo IrrIsoIII I roLIcnI dcII'Inquadrancn-
Io cronoIogIco. L'unIco unIo Icrno c I'InIcrvcnIo dI CaIIIsIo II, a
cuI sI u coIIcgarc Ia Iasc sIruIIuraIc soravvIssuIa IIno aI XVI
sccoIo, con Ia quaIc I'IscrIzIonc dcdIcaIorIa dcI 1123 scnLra cs-
scrc sIaIa cocrcnIc, daIo cIc cra IncororaIa ncIIa IaccIaIa c an-
cora in si/u aIIa ncI dcI XVII sccoIo, IuIIavIa non sI u ccrIo
cscIudcrc cIc qucII'InIcrvcnIo Iossc soIo II rIIacIncnIo c Ia rIcon-
sacrazIonc dI un cdIIIcIo rccsIsIcnIc.
LIcncnII dccoraIIvI dI una Iasc cosnaIcsca sono conunquc
rIcavaLIII ancIc soIIanIo daIIc dcscrIzIonI dI UgonIo c dcIIc aIIrc
IonII: LasIa rIcordarc II IaLcrnacoIo a nosaIco cIc sI Irovava dIc-
Iro I'aIIarc naggIorc c I rcsII dI IIIurc c dI avIncnII con :ru-
s/ac narnorcc, ncnzIonaII conc csIsIcnII ncIIa cIIcsa. TuIIavIa
gII unIcI cIcncnII ancora oggI conIroIIaLIII sI Irovano ncI sucr-
sIIII anLIcnII soIIcrrancI cIc, soraIIuIIo cr noIIvI dcvozIona-
II, sI voIIcro conscrvarc IngIoLandoII ncIIc IondazIonI dcIIa nuova
cIIcsa conc rIsuIIa cIIarancnIc da un dIscgno dI Iranccsco RI-
gII dcI 1653
3S
(IIg. 29).
DIsonIano conunquc, cr qucsII anLIcnII, ancIc dI una Ian-
Ia cscguIIa In occasIonc dcIIc rcccnIIssInc IndagInI dcIIa SorIn-
IIg. 2S - CIIcsa dI SanI'Agncsc In Agonc: A - sIIuazIonc aIIa ncI cIrca dcI XVI
sccoIo, B - aggIunIc c IrasIornazIonI (In grIgIo) corrIsondcnII aIIa rIsIruIIura-
zIonc dI IInc XVI - InIzIo XVII sccoIo (cIaLorazIonc graIIca dI I. ScarcrIa).
A B
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 441
Icndcnza SccIaIc cr I BcnI ArcIcoIogIcI dI Rona, dIrcIIc, conc
Io gI rIcordaIo, daIIa dr.ssa PaoIa dI Manzano, aIIa quaIc rInno-
vo II nIo I sInccro rIngrazIancnIo ancIc cr avcrnI crncsso
dI uIIIIzzarc c uLLIIcarc qucsIa (IIg. 30) cd aIIrc dcIIagIIaIIssInc
docuncnIazIonI graIIcIc aIIcsIIIc In qucII'occasIonc.
SI vcdc ncII'anLIcnIc 3 I'accuraIo rIIIcvo dcI avIncnIo cosna-
Icsco cIc, cr IaIIura, u csscrc coIIcgaIo con II XII sccoIo (IIg.
31) na c soraIIuIIo I'anLIcnIc 2 cIc rIvcsIc cr noI arIIcoIarc
InIcrcssc oIcI In csso sI c conscrvaIo I'cIcncnIo dccoraIIvo I
sIgnIIIcaIIvo daI unIo dI vIsIa cronoIogIco oIcI u orIarcI,
ncI Icno, assaI I IndIcIro dcII'InIcrvcnIo dI CaIIIsIo (IIg. 32).
IIg. 29 - Iranccsco RIgII: rIIIcvo dcI soIIcrrancI dI SanI'Agncsc aarIcncn-
II aIIa cIIcsa I anIIca c IngIoLaII ncIIc IondazIonI (In ncro) dcIIa nuova
LasIIIca (1653) (da LIMLR 1970-1971).
442 ILDLRICO GUIDOBALDI
MI rIIcrIsco aI avIncnIo a nosaIco a grandI Icsscrc narnorcc c
orIIrcIIcIc cnIro anncIII, cIc IuIIora sI vcdc In qucI IccoIo va-
no, IcgaIo aIIa ncnorIa dcI narIIrIo dcIIa sanIa.
ALLIano a suo Icno gI roosIo uno sIudIo dI qucI nanu-
IaIIo
39
dI cuI cI rcsIano duc grandI anncIII quadraII cIascuno con
un IIorc InscrIIIo a oIIo cIaII c dIscIcIIo narnorco ccnIraIc (IIg.
33). La IIoIogIa dI crIIncnza c Lcn dcIInIIa c IIIcancnIc rona-
na, con cscnI dcI VI sccoIo c dcII'InIzIo dcI VII c con una rcIIca
cr ora IsoIaIa ncI Icno IX sccoIo. TuIIavIa ncIIa sIcssa scdc avc-
vano anncsso cIc Ia IaIIura dcI nosaIco suscIIava quaIcIc cr-
IcssII. La conosIzIonc c InIaIII Iroo rcgoIarc, Ic Icsscrc sono
scsso Lcn roIIIaIc c Ia gconcIrIa c rIscIIaIa In nodo dcI IuIIo
InsoIIIo cr qucII'coca c cr qucIIa IIoIogIa avIncIaIc
40
.
NcgII cscnI I anIIcII, conc qucIII cIc IuIIora vcdIano a
San CIcncnIc, dcIIa rIna ncI dcI VI sccoIo (IIg. 34), II du:/us
39
GUIDOBALDI, GUIGLIA 19S3, . 435-440 c IIgg. 149-150. II CIausscn cIIa quc-
sIo Iavoro In rIIcrIncnIo aII'anLIcnIc 3 con II avIncnIo cosnaIcsco (CLAUSSLN
2002, . 49) ncnIrc c ncII'anLIcnIc 2 cIc sI Irova II sc:/i/c-IcsscIIaIo: roLaLII-
ncnIc sI IraIIa cr dI un crrorc IIograIIco cIc sI sana scanLIando dI osIo
Ira Ioro Ic noIc 17 c 1S.
40
Ibidcm, . 437-440.
IIg. 30 - PIanIncIrIa dcI saccIII soIIcrrancI dI SanI'Agncsc ncIIo sIaIo aIIuaIc,
cr gcnIIIc conccssIonc dcIIa SorInIcndcnza SccIaIc cr I BcnI ArcIcoIogIcI dI
Rona (dIscgno dI Susanna RIva c 1oscI M. PucIc).

L
A

C
H
I
L
S
A

M
L
D
I
L
V
A
L
L

D
I

S
.

A
G
N
L
S
L

I
N

A
G
O
N
L

4
4
3
IIg. 31 - ParIIcoIarc dcIIa IIgura 30: anLIcnIc 3. Pcr gcnIIIc conccssIonc dcIIa SorInIcndcnza SccIaIc cr I BcnI
ArcIcoIogIcI dI Rona, dIscgno dI Susanna RIva c 1oscI M. PucIc.
4
4
4

I
L
D
L
R
I
C
O

G
U
I
D
O
B
A
L
D
I
IIg. 32 - ParIIcoIarc dcIIa IIgura 30: anLIcnIc 2. Pcr gcnIIIc conccssIonc dcIIa SorInIcndcnza SccIaIc cr
I BcnI ArcIcoIogIcI dI Rona, dIscgno dI Susanna RIva c 1oscI M. PucIc.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 445
dcI dIscgno c, Invccc, cr Io I IrrcgoIarc c Ic Icsscrc sono dI dI-
ncnsIonI non Iroo grandI, gII sIcssI caraIIcrI II rIIrovIano In aI-
IrI conIcsII onogcncI conc qucIIo dI SanIa MarIa AnIIqua, dcI VI
sccoIo avanzaIo (IIg. 35), c scnnaI ncII'unIco cscnIo dI cI ca-
roIIngIa, cIoc qucIIo dcI Ss. QuaIIro CoronaII, cIc Ic Icsscrc sono
I grandI c IaIvoIIa IcndcnII aI quadraIo (IIg. 36), IuIIavIa In quc-
sIo caso, a dIIIcrcnza dI qucIIo dI S. Agncsc, rcvaIgono gII cIc-
IIg. 33 - PanncIII nusIvI In sc:/i/c-IcsscIIaIo InscrIII ncI avIncnIo dcII'anLIcnIc
2, rIna dcI rcccnIc dIsIacco a scoo dI rcsIauro. Pcr gcnIIIc conccssIonc dcIIa
SorInIcndcnza SccIaIc cr I BcnI ArcIcoIogIcI dI Rona.
IIg. 34 - Rona, San CIcncnIc, anncIII nusIvI In sc:/i/c-IcsscIIaIo ncI avIncnIo
dcIIa cIIcsa InIcrIorc aIIrILuILIII aII'InIcrvcnIo dI GIovannI II, 533-535 (IoIo I.
GuIdoLaIdI).
446 ILDLRICO GUIDOBALDI
41
Ibidcm, . 41S-435.
42
BUSIRI VICI 1S91, . 177: [...| In qucII'anno [1S59| vcnncro roscguIII I rc-
sIaurI dcI avIncnIo ncIIa cacIIa dcIIa sanIa [Agncsc|.
ncnII In opus sc:/i/c cIc IaIvoIIa canIscono ancIc I'InIcro an-
ncIIo
41
.
II roLIcna dcII'InIcrrcIazIonc sIIIIsIIca sI cra cIIarIIo In arIc
quando avcvo oIuIo coIIcgarc II rcsIauro dI qucI avIncnIo con
I'InIcrvcnIo dI Andrca BusIrI VIcI, arcIIIcIIo dcI DorIa-PanIIII
aIIa ncI dcI XIX sccoIo. NcgII annI '50 dI qucI sccoIo Iurono In-
IaIII cscguIII rIIacIncnII dcIIa crIIa scoIcraIc dcIIa IanIgIIa Do-
rIa-PanIIII, cIc dcIIcnc Io IusaIronaIo dcIIa cIIcsa, c Iu curaIo
ancIc II rcsIauro dcI soIIcrranco c dcI avIncnIo sIcsso, conc c-
raIIro sI acccnna ancIc In una uLLIIcazIonc dcIIo sIcsso arcIIIcI-
Io
42
. Una IraccIa dI qucsIo rcsIauro dccIsancnIc crsonaIIzzaIo
scnLra sI ossa vcdcrc ancIc ncIIa rcgoIarII dcIIa sIcIIa a oIIo
IIg. 35 - Rona, SanIa MarIa AnIIqua, anncIII nusIvI In sc:/i/c-IcsscIIaIo ncI a-
vIncnIo dcIIa cIIcsa dcI VI sccoIo (IoIo I. GuIdoLaIdI).
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 447
IIg. 36 - Rona, SanII QuaIIro CoronaII, anncIII nusIvI In sc:/i/c-IcsscIIaIo ncI
avIncnIo dcIIa cIIcsa dcI IX sccoIo (IoIo I. GuIdoLaIdI).
unIc cIc rIsuIIa aII'InIcrno dcI IIoronI c cIc, conc nI c sIaIo rI-
IcrIIo dagII sIcssI BusIrI VIcI
43
, c un cIcncnIo araIdIco dcIIa IanI-
gIIa. QucIIa rcgoIarII (cIr. IIg. 33), In cIIcIII, non sI rIsconIra naI
ncgII cscnI anIIcII.
I rcccnII scavI arcIcoIogIcI cscguIII aI dI soIIo dI qucI nanuIaI-
Io Ianno oggI InoIIrc dInosIraIo, conc aLLIano arcso cr uIIc-
rIorc conunIcazIonc dI PaoIa dI Manzano, cIc II rcsIauro Iu radI-
caIc c conorI Ia IoIaIc rInozIonc c rIconosIzIonc InIcgraIIva
dcI nanuIaIIo.
TuIIavIa, ur anncIIcndo un InIcrvcnIo assaI crIurLaIIvo, non
sI u non rIIcncrc cIc Io sIcsso noIIvo o, conunquc, Ia sIcssa
IIoIogIa avIncnIaIc, rccsIsIcssc In qucIIo sIcsso sIIo ur sc an-
IancnIc dcIcrIoraIa. Lo Ia cnsarc ancIc II IaIIo cIc, ncI 1S59,
anno dcI rcsIauro, Ic IcsIInonIanzc dI qucIIa IIoIogIa avIncnIa-
Ic crano raIIcancnIc sconoscIuIc a Rona: a S. CIcncnIc gII sca-
vI non crano gIunII aIIa navc ccnIraIc, Ia LasIIIca aIcocrIsIIana dI
S. CrIsogono cra Lcn IungI daII'csscrc scavaIa, cos conc Ia nava-
Ia dcsIra dcIIa cIIcsa dcI SS. QuaIIro CoronaII, Ia LasIIIca dI S.
MarIa AnIIqua, ccc. SoIIanIo S. Lorcnzo I.I.n. sI andava rcsIau-
rando a arIIrc daI 1S57 na non scnLra cIc I IIvcIII avIncnIaII
dcI VI sccoIo Iosscro sIaII gI InIcrancnIc rIncssI In Iucc rIna
dcI 1S62-65.
ScnLra cos dcI IuIIo InroonILIIc cIc II BusIrI VIcI sI sIa
IsIraIo a quaIcosa cIc avcva vIsIo aIIrovc, In aIIrI cdIIIcI aIcocrI-
sIIanI, c quIndI sI dcvc rIIcncrc cIc cgII aLLIa soIo rcInIcrrcIaIo
quaIcosa cIc csIsIcva gI. D'aIIrondc non nancano Ic rovc dcI-
I'csIsIcnza dcI nosaIco sIcsso rIna dcI cIIaIo InIcrvcnIo dI rcsIau-
43
QucsIo arcrc nI c sIaIo csrcsso a suo Icno da AnIoncIIo BusIrI VIcI
cIc cr noIIo Icno sI c dcdIcaIo aIIa rIccrca sIorIca suII'aIIIvII arIIsIIca dcI
varI arcIIIcIII, ncnLrI dI qucsIa IanIgIIa, cIc ocravano a Rona gI daI XVIII
sccoIo.
44S ILDLRICO GUIDOBALDI
ro dcI 1S59. BasIcr rIcordarc I'acccnno dcI PIaIncr dcI 1S42
44
c
Ia I csIIcIIa ncnzIonc dcIIo Hcad cIc, ncI 1S49, dcscrIvcndo II
soIIcrranco, aIIcrn: A snaII orIIon oI IIc ancIcnI avcncnI oI
coarsc nosaIc acars Io Lc ycI In cxIsIcncc
45
.
II avIncnIo a IIoronI con Icsscrc narnorcc c orIIrcIIcIc
dI S. Agncsc, scnLra rcsIarc dunquc I'unIco soIIdo IndIzIo cr aI-
IcsIarc Ia rcscnza dI una Iasc dccoraIIva rccaIIIsIIana ncIIa cIIc-
sa dI Iazza Navona. AncIc sc Ic crIcssII rcIaIIvc aIIa daIazIo-
nc rcsIano conunquc, I'InIcrvaIIo cronoIogIco dI crIIncnza non
u csscrc I anIo dI qucIIo conrcso Ira II VI c Ia ncI dcI
IX sccoIo c, consIdcrando gII cIcncnII cIc sI oIrcLLcro rIIcncrc
IndIcaIIvI dcIIa sIruIIura orIgInaIc, una coIIocazIonc ccnIraIc ncI
crIodo cIIaIo, conrcsa cIoc Ira II VII c I'VIII sccoIo, oIrcLLc
csscrc consIdcraIa IuIIosIo IausILIIc.
ConvIcnc conunquc, a qucsIo unIo, soscndcrc II gIudIzIo -
ancIc In aIIcsa dcI rIsuIIaII dcI rcccnIIssInI scavI arcIcoIogIcI - c
conIcnIarcI dI consIdcrarc cIc qucsIo avIncnIo, daIaLIIc aunIo
aI assaggIo Ira II crIodo aIcocrIsIIano c qucIIo aIIoncdIcvaIc,
sIa I'unIco rcsIo IangILIIc dcIIa Iasc I anIIca dI qucIIa cIIcsa dI
S. Agncsc In Agonc, cIc I'auIorc dcII'IIIncrarIo dI LInsIcdcIn vIdc
cd IncIusc ncIIa sua IIsIa dI cIIcsc ronanc ncI Iardo VIII sccoIo.
ILDLRICO GUIDOBALDI
44
PLATNLR 1S42, . 37S. In rIIcrIncnIo aIIa cacIIa soIIcrranca cos sI csrI-
nc: AuI dcn IussLodcn IsI nocI an ncIrcrcn SIcIIcn aIIc SIcInarLcII und aIIcs
MosaIk zu Lcncrkcn.
45
HLAD 1S49, I, . 461-465, In arI. . 465.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 449
Abstruct
ConsIrucIIon oI IIc rcscnI LasIIIca, IargcIy BorronInIan, oI San-
I'Agncsc In Agonc, sIIuaIcd In Ronc aI IIc ccnIrc oI IIc Ianous PIazza
Navona, Lcgan In 1652 on IIc sIIc oI an carIIcr cIurcI dcdIcaIcd Io IIc
sanc narIyr and aIrcady docuncnIcd In IIc S
II
ccnIury, In LInsIcdcIn's
IIIncrary. OnIy a Icv dcscrIIIons, a nunLcr oI dravIngs and IInIIcd
sIrucIuraI and dccoraIIvc cIcncnIs rcnaIn. TIcsc Iavc Lccn cxanIncd
In rcccdIng sIudIcs, aIIIougI oIIcn scaraIcIy or In an unIonogcncous
nanncr. TIIs sIudy aIIcnIs Io rcvIcv IIc cnIIrcIy oI IIc docuncnIary
and sIrucIuraI cvIdcncc as a sIngIc conIcxI and Io IdcnIIIy IIc cIcncnIs
aIIrILuIaLIc Io IIc carIy ncdIcvaI Iascs, IIosc oI IIc ncdIcvaI crIod,
and IIosc rcIaIIng Io IIc rcconsIrucIIons daIIng Io IIc cnd oI IIc 16
II
-
LcgInnIng oI IIc 17
II
ccnIury. ParIIcuIar aIIcnIIon Ias Lccn dcdIcaIcd Io
IIc dcscrIIIon Ly Ponco UgonIo In a 16
II
ccnIury nanuscrII (BAV,
BarL. IaI. 1994) oI vIIcI a rc-InIcrrcIaIIon Is rooscd.
Resume
La consIrucIIon dc I'acIucIIc LasIIIquc dc SaInIc-Agncs In Agonc, cn
grandc arIIc ouvrc dc BorronInI, sIIuc au ccnIrc dc Ia cIcLrc PIacc
Navonc Ronc, IuI cnIrcrIsc cn 1652 I'cnIaccncnI d'unc gIIsc an-
IrIcurc ddIc Ia narIyrc ronaInc, dj ncnIIonnc au VIII
c
sIccIc,
dans I'IIInraIrc d'LInsIcdcIn. II nc rcsIc quc dc rarcs dcscrIIIons, qucI-
qucs rcIcvs cI dc naIgrcs rcsIcs dc Ia consIrucIIon cI du dcor dc I'dI-
IIcc Ius ancIcn, quI onI I dj rIs cn conIc ar dcs Iudcs anI-
rIcurcs, naIs dc nanIcrc arIIcIIc ou non Ionogcnc. CcIIc Iudc rcrcnd
I'cnscnLIc dc Ia docuncnIaIIon dIsonILIc cI Ics sIrucIurcs, dans un con-
IcxIc unIquc, cn cIcrcIanI IdcnIIIIcr Ics IncnIs ccrIaIncncnI IIs
Ia Iasc du IauI noycn gc, au noycn gc, uIs Ia IIn du XVI
c
sIc-
cIc ou au dLuI du XVII
c
. Unc aIIcnIIon arIIcuIIcrc a I rscrvc Ia
dcscrIIIon nanuscrIIc dc Ponco UgonIo (BAV, BarL. IaI. 1994), Ia
IIn du XVI
c
sIccIc, cn cn roosanI unc nouvcIIc IccIurc.
450 ILDLRICO GUIDOBALDI
BIBLIOGRAIIA
BARTOLINI 1S5S - D. BARTOLINI, G/i a//i dc/ mar/irio dc//a nobi/issima vcrinc ro-
mana S. Ancsc i//us/ra/i :o//a s/oria c :oi monumcn/i, Rona 1S5S.
BAV - BILIIoIcca AosIoIIca VaIIcana.
BUSIRI VICI 1S91 - A. BUSIRI VICI, uaran/a/rc anni di vi/a ar/is/i:a. mcmoric s/o-
ri:/c di un ar:/i/c//o. anno 1890, Rona 1S91.
CANCLLLILRI 1S11 - I. CANCLLLILRI, I/ mcr:a/o, i/ /ao dc//A:qua Vcrinc cd i/ Pa-
/azzo panji/iano nc/ Cir:o Aona/c dc//o vo/armcn/c Piazza Navona, Rona
1S11, . 205.
CIAMPINI 1697 - G. CIAMPINI, Dc S.P.I. vi:c:an:c//ario i//iusquc numcri au:/ori/a/c,
c/ po/cs/a/c..., Rona 1697.
CLAUSSLN 2002 - P. C. CLAUSSLN, Dic /ir:/cn dcr s/ad/ Poma im mi//c/a//cr 1050-
1300, I, SIuIIgarI 2002.
COLINI 1943 - A. COLINI, S/adium Domi/iani, Rona 1943.
DL BLLLOC 1S93 - 1. T. DL BLLLOC, Sain/c Ancs c/ son sic:/c, LIIIc - ParIgI 1S93.
DL GRLGORI 1926 - L. DL GRLGORI, Piazza Navona prima di Inno:cnzo X, In Poma,
IV, 1926.
LIMLR 1970-1971 - G. LIMLR, La jabbri:a di S. Ancsc in Navona, 2 voII., SIockIoIn
1970 (I voI.), 1971 (II voI.).
IORCLLLA 1S77 - V. IORCLLLA, Is:rizioni dc//c :/icsc c da//ri cdiji:i di Poma, voI.
IX, Rona 1S77.
IRA MARIANO DA IIRLNZL - IRA MARIANO DA IIRLNZL O.I.M., I/incrarium Urbis Po-
mac. Con InIroduzIonc c noIc dI . LnrIco BuIIcIII O.I.M., Rona 1931.
IRUTAZ 1962 - P. A. IRUTAZ, Lc pian/c di Poma, Rona 1962.
GUIDOBALDI, GUIGLIA 19S3 - I. GUIDOBALDI, A. GUIGLIA GUIDOBALDI, Pavimcn/i mar-
morci di Poma da/ IV a/ IX sc:o/o, CIII dcI VaIIcano 19S3.
HLAD 1S49 - G. HLAD, Pomc a /our oj many days, 3 voII., Londra 1S49.
HLMPLL 1924 - L. HLMPLL, Fran:cs:o Eorromini, VIcnna 1924.
HULLSLN 1927 - CH. HULLSLN, Lc :/icsc di Poma nc/ mcdiocvo. Ca/a/o/i cd ap-
pun/i, IIrcnzc 1927.
1UBARU 1907 - I. 1UBARU S. 1., Sain/c Ancs vicrc c/ mar/yrc dc /a voic Nomcn/a-
nc daprcs dcs nouvc//cs rc:/cr:/cs, ParIgI 1907.
MARTINLLLI 1653 - I. MARTINLLLI, Poma cx c//ni:a sa:ra san:/orum Pc/ri, c/ Pau/i
apos/o/i:a pracdi:a/ionc projuso sanuinc, Rona 1653.
NIBBY 1S39 - A. NIBBY, Poma nc//anno MDCCCXXXVIII, Rona 1S39.
PANCIROLI 1600 - O. PANCIROLI, Tcsori nas:os/i dc//a/ma :i// di Poma, Rona
1600.
PANCIROLI 1625 - O. PANCIROLI, Tcsori nas:os/i dc//a/ma :i// di Poma :on nuovo
ordinc ris/ampa/i, c/ in mo//i /uo/i arri::/i/i, Rona 1625.
PLATNLR 1S42 - L. Z. PLATNLR, C. BUNSLN, L. GLRHARD, W. ROSTLLL, L. ULRICHS,
Ecs:/rcibun dcr S/ad/ Pom, III, 3, SIuIIgarI 1S42.
ROMANO, PARTINI s.d. - P. ROMANO, P. PARTINI, Piazza Navona nc//a s/oria c nc/-
/ar/c, Rona s.d.
LA CHILSA MLDILVALL DI S. AGNLSL IN AGONL 451
SALLRNO 1970 - L. SALLRNO, La :/icsa di S. Ancsc in Aonc, In AA.VV., Piazza Na-
vona, iso/a dci Pamp/i/j, Rona 1970, . 225-23S.
SCHUSTLR 1921 - I. SCHUSTLR O.S.B., Limpcria/c abbazia di Farja. Con/ribu/o a//a
s/oria dc/ du:a/o romano nc/ mcdio cvo, Rona 1921.
SCIUBBA, SABATINI 1962 - S. SCIUBBA, L. SABATINI, S. Ancsc in Aonc, Rona 1962
(C/icsc di Poma, n. 69).
SIMONLTTA, GIGLI, MARCHLTTI 2003-2004 - G. SIMONLTTA, L. GIGLI, G. MARCHLTTI, San-
/Ancsc in Aonc a Piazza Navona, voI. I. Ec//czza Proporzionc Armonia nc/-
/c Fabbri:/c Pamp/i/i, voI. II, Immainc Lu:c Ordinc Suono nc//c Fabbri:/c
Pamp/i/i, Rona 2003-2004.SPLZI 192S - P. SPLZI, Eib/iorajia mc/odi:o-ana-
/i/i:a dc//c :/icsc di Poma. Saio dc//a /c//cra A, Rona 192S.
TOTTI 163S - P. TOTTI, Pi/ra//o di Poma modcrna, Rona 163S.
WALSLR 19S7 - G. WALSLR, Dic cinsicd/cr Ins:/rij/cnsamm/un und dcr Pi/crju/rcr
dur:/ Pom (:odcx Iinsid/cnsis 326), Fa:simi/c, Ums:/rij/, bcrsc/zun und
Kommcn/ar, SIuIIgarI 19S7.

Potrebbero piacerti anche