Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Andrea Crivellini
Università Politecnica delle Marche
Corso di Fluidodinamica
Introduzione
Campo di pressione:
p( x, y , z, t )
Campo di velocità:
u ( x , y , z , t ) = u ( x, y , z , t ) i + v ( x, y , z , t ) j + w ( x, y , z, t ) k
Campo di accelerazione:
a ( x, y , z, t ) = a x ( x, y , z, t ) i + a y ( x, y , z, t ) j + a z ( x, y , z, t ) k
Queste (e altre) variabili di campo definiscono il campo di moto.
Prende il nome dal matematico svizzero Leonhard Euler (1707-
1783).
Lagrangiana Euleriana
Approccio Euleriano e
Lagrangiano
Lagrangiano:
r ( t ) = x ( t )i + y ( t ) j + z ( t ) k
u (t ) = u(t )i + v (t ) j + w(t )k
Euleriano:
u( x, y , z, t ) = u( r , t ) =
= u( x, y , z, t )i + v ( x, y , z, t ) j + w( x, y , z, t )k
Il campo di velocità dipende dalla posizione e dall’istante temporale
Fluidodinamica Cinematica dei Fluidi
Derivata sostanziale
⎛d ⎞ ⎛ ∂u ∂u dx(t ) ∂u dy (t ) ∂u dz (t ) ⎞
= ⎜ u ( x(t ), y (t ), z (t ), t ) ⎟ = ⎜ + + + ⎟ =
⎝ dt ⎠ r0 ,t0 ⎝ ∂t ∂x dt ∂y dt ∂z dt ⎠ r0 ,t0
⎛ ∂u ∂u ∂u ∂u ⎞
=⎜ +u +v +w ⎟
⎝ ∂t ∂x ∂y ∂z ⎠ r ,t
0 0
u = u ( r , t ) = u ( x, y , z , t )
u ( r + ∆r , t + ∆ t ) − u ( r , t )
a = lim
∆t →0 ∆t
r + ∆ r r + u ( r , t ) ∆t ⇒ ∆ r u ( r , t ) ∆ t
∆x = u∆t ∆y = v∆t ∆z = w∆t
Accelerazione Totale
u ( x(t ), y (t ), z (t ), t )
du ∂u ∂u dx ∂u dy ∂u dz
a= = + + +
dt ∂t ∂x dt ∂y dt ∂z dt
r (t ) ≡ ( x(t ), y (t ), z (t )) u ≡ (u , v, w)
dx dy dz
u= ; v= ; w= .
dt dt dt
du ∂u ∂u ∂u ∂u ∂u
a= = + u+ v+ w= + u ⋅∇u
dt ∂t ∂x ∂y ∂z ∂t
⎧ du ∂u ∂u ∂u ∂u ∂u ⎡ ∂u ∂v ∂w ⎤
⎪ax = dt = ∂t + u ⋅∇u = ∂t + ∂x u + ∂y v + ∂z w ⎢ ∂x n.b. Il gradiente
⎪ ⎢ ∂x ∂x ⎥⎥
di un vettore è
⎪ dv ∂v ∂v ∂v ∂v ∂v ⎢ ∂u ∂v ∂w ⎥
a
⎨ y = = + u ⋅∇ v = + u + v + w ∇ u = ⎢ ∂y
un tensore
⎪ dt ∂t ∂t ∂x ∂y ∂z ∂y ∂y ⎥
⎢ ⎥
⎪ dw ∂w ∂w ∂w ∂w ∂w ⎢ ∂u ∂v ∂w ⎥
⎪az = = + u ⋅∇w = + u+ v+ w ⎢⎣ ∂z
⎩ dt ∂t ∂t ∂x ∂y ∂z ∂z ∂z ⎥⎦
du ∂u ∂u ∂u ∂u
a= = + u+ v+ w
dt ∂t ∂x ∂y ∂z
d i ∂i ∂i ∂i ∂i
= +u +v + w =
dt ∂t ∂x ∂y ∂z
La derivata convettiva è il prodotto
∂i
= + u ⋅∇ ( i ) scalare tra il vettore velocità e
∂t l’operatore differenziale gradiente
∂i ∂i ∂i
∇ (i) = i +
n.b. Il gradiente di uno scalare è un
j+ k vettore
∂x ∂y ∂z
dρ ∂ρ ∂ρ ∂ρ ∂ρ
= +u +v +w
dt ∂t ∂x ∂y ∂z
der. locale der. convettiva
dr dx dy dz
= = =
u u v w
Fluidodinamica Cinematica dei Fluidi
Linee di corrente
⎧ dx u dx d r
⎪ = ⇒ =
⎪ dr u u u
⎪
⎪ dy dy d r d r dx dy dz
dr u ⎪ v
= ⇒⎨ = ⇒ = ⇒ = = =
dr u ⎪ dr u v u u u v w
⎪
⎪ dz w dz d r
⎪ = ⇒ =
⎪⎩ d r u w u
ω = rotu = ∇ × u
i j k
∂ ∂ ∂ ⎛ ∂w ∂v ⎞ ⎛ ∂u ∂w ⎞ ⎛ ∂v ∂u ⎞
ω= =⎜ − ⎟i + ⎜ − ⎟ j + ⎜ − ⎟k
∂x ∂y ∂z ⎝ ∂y ∂z ⎠ ⎝ ∂z ∂x ⎠ ⎝ ∂x ∂y ⎠
u v w
k
er y
θ eθ
x r
u = ur er + uθ eθ + wk
⎛ 1 ∂w ∂uθ ⎞ ⎛ ∂ur ∂w ⎞ ⎛ 1 ∂ (ruθ ) 1 ∂ur ⎞
ω =⎜ − ⎟ er + ⎜ ∂z − ∂r ⎟ eθ + ⎜ r ∂r − r ∂θ ⎟k
⎝ r ∂θ ∂z ⎠ ⎝ ⎠ ⎝ ⎠
Rotazione rigida:
uθ = Ωreθ = uθ eθ
1 ∂ 1 ∂
ω=
r ∂r
( ruθ ) k =
r ∂r
( Ω r 2
) k = 2Ω k
Vortice potenziale:
K 1 ∂K
uθ = eθ ω= k =0
r r ∂r
Esempio di moto
rotazionale:
u = ( u, v ) = x 2i + ( −2 xy − 1) j
⎛ ∂v ∂u ⎞
ω = ⎜ − ⎟ k = ( −2 y − 0)k
⎝ ∂x ∂y ⎠
Schematizzazione di un tornado
•Nell’occhio la
velocità è molto
bassa,
comportamento di
una rotazione rigida.
•All’estremità
comportamento di
un vortice potenziale
(irrotazionale)
Γ= ∫ u ⋅ ds
c
Γ = ∫ ω ⋅ ndA
A
Vortice Potenziale
2π K
Γ=∫ rdθ = 2π K
0 r
1
rotazione = (α − β )
2
1
dist. angolare = (α + β )
2
Fluidodinamica Cinematica dei Fluidi
Tensore Velocità di Deformazione
⎧ u (0,0) in O
⎪
u = ⎨u (ξ ,0) in A u ≡ ( u, v )
⎪ u (0,η ) in B
⎩
⎧
Sviluppo in serie di Taylor attorno ad O:
⎪
⎛ ∂u ⎞ ⎪ ui + vj in O
u (ξ ,0) = u (0,0) + ξ ⎜ ⎟ + ...
⎝ ∂x ⎠0,0 ⎪⎪⎛ ∂u ⎞ ⎛ ∂v ⎞
⇒ u = ⎨⎜ u + ξ ⎟ i + ⎜ v + ξ ⎟ j in A
⎛ ∂u ⎞ ⎪ ⎝ ∂x ⎠ ⎝ ∂x ⎠
u (0,η ) = u (0,0) + η ⎜ ⎟ + ...
⎝ ∂y ⎠0,0 ⎪⎛ ∂u ⎞ ⎛ ∂v ⎞
⎪⎜ u + η ⎟ i + ⎜ v + η ⎟ j in B
⎩⎪ ⎝ ∂y ⎠ ⎝ ∂y ⎠
Fluidodinamica Cinematica dei Fluidi
Tensore Velocità di Deformazione
⎧
⎪
⎪ u ∆ti + v∆tj in O
⎪⎪⎡ ∂u ⎤ ⎡ ∂v ⎤
r = ⎨ ⎢u + ξ ⎥ ∆ti + ⎢ v + ξ ⎥ ∆tj in A
⎪⎣ ∂x ⎦ ⎣ ∂x ⎦
⎪⎡ ∂u ⎤ ⎡ ∂v ⎤
⎪ ⎢u + η ⎥ ∆ti + ⎢ v + η ⎥ ∆tj in B
⎪⎩ ⎣ ∂y ⎦ ⎣ ∂y ⎦
⎛ ∂u ⎞
x A′ − xO′ ξ + ⎜u + ξ ⎟ ∆t − u ∆ t ξ + ∆ ξ
⎝ ∂x ⎠
⎛ ∂v ⎞
yB′ − yO′ η + ⎜ v + η ⎟ ∆t − v∆t η + ∆η
⎝ ∂y ⎠
∂u ∂v ∂w
S xx = S yy = ⇒ S zz =
∂x ∂y ∂z
y A′ − yO′ x −x
tan α = tan β = B′ O′
ξ + ∆ξ η + ∆η
1 1 1 1
(α − β ) + (α + β ) = α (α − β ) − (α + β ) = β
2 2 2 2
Rotazione Distorsione Rotazione Distorsione
angolare angolare
1 1 1 1
Ω z = lim (α − β ) S xy = lim (α + β )
∆t → 0 ∆ t 2 ∆ t → 0 ∆t 2
1 ⎛ ∂w ∂v ⎞ 1 ⎛ ∂w ∂v ⎞
S yz = ⎜ + ⎟ Ωx = ⎜ − ⎟
2 ⎝ ∂y ∂z ⎠ 2 ⎝ ∂y ∂z ⎠
1 ⎛ ∂w ∂u ⎞ 1 ⎛ ∂u ∂w ⎞
S xz = ⎜ + ⎟ Ωy = ⎜ − ⎟
2 ⎝ ∂x ∂z ⎠ 2 ⎝ ∂z ∂x ⎠
Fluidodinamica Cinematica dei Fluidi
Tensore Velocità di Deformazione
Le velocità di deformazioni lineari e angolari possono essere
combinati in un Tensore simmetrico del secondo ordine
⎡ ∂u 1 ⎛ ∂v ∂u ⎞ 1 ⎛ ∂w ∂u ⎞ ⎤
⎢ ⎜ + ⎟ ⎜ + ⎟⎥
⎢ ∂x 2 ⎝ ∂x ∂y ⎠ 2 ⎝ ∂x ∂z ⎠ ⎥
⎡ S xx S xy S xz ⎤
⎢ 1 ⎛ ∂v ∂u ⎞ ∂v 1 ⎛ ∂w ∂v ⎞ ⎥
[ S ] = ⎢⎢ S yx S yy
⎥
S yz ⎥ =⎢ ⎜ + ⎟ ⎜ + ⎟⎥
⎢⎣ S zx S zy S zz ⎥⎦ ⎢ 2 ⎝ ∂x ∂y ⎠ ∂y 2 ⎝ ∂y ∂z ⎠ ⎥
⎢ ⎥
⎢ 1 ⎛⎜ ∂w + ∂u ⎞⎟ 1 ⎛ ∂w ∂v ⎞ ∂w ⎥
⎜ + ⎟
⎢⎣ 2 ⎝ ∂x ∂z ⎠ 2 ⎝ ∂y ∂z ⎠ ∂z ⎥⎦
Esempio di campo di
moto a divergenza
nulla
u = ( u, v ) = (0.5 + 0.8 x )i + ( −1.5 − 0.8 y ) j
⎛ ∂v ∂u ⎞
ω = ⎜ − ⎟ k = (0 − 0)k = 0k
⎝ ∂x ∂y ⎠
S xx = 0.8; S yy = −0.8; S zz = 0
∇ ⋅ u = S xx + S yy + S zz = 0
B (t ) = ∫
V (t )
ρβ dV = ∫ Aρβ dx
x1
x2 + u2 ∆t
B ( t + ∆t ) = ∫
V ( t +∆t )
ρβ dV = ∫
x1 + u1∆t
Aρβ dx
x2
B ( t + ∆t ) − B ( t ) 1
∆t
=
∆t ∫ ( ( ρβ A)
x1
t +∆t
− ( ρβ A)t ) dx +
x2 + u2 ∆t x1 + u1∆t
1 1
+
∆t ∫
x2
ρβ Adx −
∆t ∫
x1
ρβ Adx
= ⎜ ∫ ρβ Adx ⎟ +
dt ∂t ⎜⎝ x1 ⎟
⎠
⎛ 1 1 ⎞
+ lim ⎜ ( ρβ A)( x +λu ∆t ,t +∆t ) u2 ∆t − ( ρβ A)( x +λu ∆t ,t +∆t ) u1∆t ⎟ =
∆ t → 0 ∆t ∆t
⎝ 2 2 1 1
⎠
∂⎛ 2 ⎞
x
(
= ⎜ ∫ ρβ Adx ⎟ + ( ρβ A)( x ,t ) u2 − ( ρβ A)( x ,t ) u1
∂t ⎜⎝ x1 ⎟ )
⎠
2 1
dB ∂ ⎛ 2 ⎞
x
= ⎜ ∫ Aρβ dx ⎟ + ∫ ρβ u ⋅ ndS
dt ∂t ⎜⎝ x1 ⎟ S (t )
⎠
Essendo A funzione solo dello spazio:
dB ⎛ 2 ∂ρβ ⎞
x
dt ⎜⎝ ∫x1 ∂t
=⎜ Adx ⎟ + ∫ ρβ u ⋅ ndS
⎟ S (t )
⎠
V0 = V (t ) = V + V1 V (t + ∆t ) = V + V2
dB
= lim
∫V ( t +∆t )
ρβ dV − ∫ ρβ dV
V (t )
=
dt ∆t → 0 ∆t
= lim
∫ ( ( ρβ )
V ( t +∆t ) )
− ( ρβ )( t ) dV
+ lim
∫ V2
ρβ dV − ∫ ρβ dV
V1
∆t →0 ∆t ∆t →0 ∆t
∂ρβ ∫ (
( ρβ )(t +∆t ) − ( ρβ )(t ) dV )
∫V0 ∂t dV = ∆lim
V
t →0 ∆t
∆t → 0 comporta V → V0
∫ ρβ dV − ∫ ρβ dV ∫ ρβ u ⋅ nˆ∆tdS − ∫ ρβ ( −u ⋅ nˆ ) ∆tdS
V2 V1 S2 S1
lim = lim =
∆t → 0 ∆t ∆t → 0 ∆t
ˆ − ∫ ρβ ( −u ⋅ nˆ ) dS =
= ∫ ρβ u ⋅ ndS ∫ ρβ u ⋅ ndS
ˆ
S2 S1 S0
∆t → 0 comporta S1 + S 2 → S0
dB ∂ρβ
=∫ dV + ∫ ρβ u ⋅ ndS
ˆ
dt V0 ∂t S0
Termine1 Termine2
d
= ∫ ρβ dV + ∫ ρβ ur ⋅ ndA
dt V ( t ) s
V (t0 + ∆t )
u r ∆t
u ∆t
O
n uS ∆t u r ∆t ⋅ ( − n )
W (t0 + ∆t )
V (t0 )
Fluidodinamica Cinematica dei Fluidi
Volume di Controllo Mobile
d ∂ρβ
dt ∫V ( t )
ρβ dV = ∫V ∂t
dV + ∫ ρβ u ⋅ ndA
s
∂ρβ d
∫V ∂t dV = dt ∫W (t ) ρβ dV − ∫ s ρβ uS ⋅ ndA
(derivata valutata seguendo il volume arbitario)
d d
dt ∫V ( t )
ρβ dV = ∫ ρβ dV − ∫ ρβ uS ⋅ ndA +
dt W ( t ) s ∫ s
ρβ u ⋅ ndA
d d
dt ∫V ( t )
ρβ dV = ∫ ρβ dV + ∫ ρβ ur ⋅ ndA
dt W ( t ) s
d d d
dt ∫V ( t )
ρ dV = ∫ ρ dV +
dt W ( t ) ∫ s ρ ur ⋅ ndA = dt ∫W ( t ) ρ dV
0
d ∂ρ
∫
dt W ( t )
ρ dV = ∫
V ∂t
dV + ∫ s
ρ u ⋅ ndA
Fluidodinamica Cinematica dei Fluidi
Casi Speciali