Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
LXVII
LA CONOSCENZA SCIENTIFICA
NELL’ALTO MEDIOEVO
TOMO PRIMO
FONDAZ IONE
C EN TR O I TA LI ANO DI STU DI
S U LL’ALTO M EDIOE VO
SPOLETO
2020
ISBN 978-88-6809-283-2
IRENE CAIAZZO
* Desidero ringraziare Luca Bianchi (Università degli Studi di Milano) per aver rilet-
to parte del presente contributo.
1. T. GREGORY, Considerazioni per una storia del pensiero scientifico altomedievale, in
« Studi medievali », ser. 3a, LIX (2018), pp. 271-282. La riflessione sulla natura ha occu-
pato un posto di rilievo nella produzione scientifica di Tullio Gregory; si vedano alme-
no: L’idea di Natura nella filosofia medievale prima dell’ingresso della fisica di Aristotele, in La
Filosofia della Natura nel Medio Evo. Atti del III Congresso internazionale di Filosofia
Medievale (Passo della Mendola, 31 agosto - 5 settembre 1964), Milano, 1966, pp. 27-
65; La nouvelle idée de Nature et de savoir scientifique au XIIe siècle, in The cultural context of
Medieval learning, Proceedings of the First international Colloquium in philosophy,
science and theology in the Middle Ages (September 1973), (eds.) J. E. MURDOCH - E.
D. SYLLA, Dordrecht-Boston, 1975, pp. 193-218; Cosmogonia biblica e cosmologie cristiane,
in Cosmogonie e cosmologie nel Medioevo. Atti del Convegno della Società Italiana per lo
Studio del Pensiero Medievale (Catania, 22-24 settembre 2006), a cura di C. MARTELLO
- C. MILITELLO - A. VELLA, Louvain-La-Neuve, 2008, pp. 169-194.
1060 IRENE CAIAZZO
ché il Dio cristiano crea dal nulla tutti gli esseri, rompendo con la
tradizione filosofica precristiana. La natura viene dunque ad assu-
mere un nuovo statuto epistemologico, perché si presenta come
« un’espressione diretta della voluntas Dei » 2, secondo l’insegna-
mento di Ambrogio e Agostino, autori guida nell’Alto Medioevo.
Ciò comporta l’annullamento della distinzione tra natura e contra
naturam, in quanto Dio può modificare la natura delle cose da lui
create e, conseguentemente, cambiare l’ordine del cosmo. La na-
tura è un libro scritto da Dio e « andrà studiata con gli strumenti
ermeneutici applicati al testo biblico, secondo il doppio registro
historice-allegorice » 3. Tale « metodo ermeneutico nel continuo
passaggio dall’historia all’allegoria permette la piena conoscenza
(explanatio) della natura delle cose perché, proprio in quanto paro-
le di Dio, gli esseri creati trovano la loro ragione non solo nella
posizione occupata nell’universo creato, ma nel significare verità
più profonde » 4. Codesta explanatio viene chiamata con un ter-
mine forse equivoco, secondo Tullio Gregory, « scienza altome-
dievale della natura » 5. In ogni modo, egli non intende margina-
lizzare gli scritti de natura rerum o di astronomia o di geometria,
che non presentano interpretazioni allegorico-tipologiche, quanto
piuttosto ricordare « che il pensiero ‘scientifico’ medievale – pri-
ma dell’ingresso della fisica aristotelico-araba – trova la sua fonte e
il suo fondamento non nei pochi lacerti di scienza ellenistica tra-
smessi dalla manualistica tardo-antica, ma nella Bibbia e innanzi-
tutto nella Genesi » 6. Queste, per sommi capi, le direzioni di ri-
cerca propugnate da Gregory. In definitiva, sono due i fattori de-
cisivi: la creatio ex nihilo che, in rottura radicale rispetto al sistema
di riferimento precristiano, confina la natura a espressione della
volontà di Dio, e l’assenza dell’Aristotele naturale.
Non è affatto mia intenzione contestare la lettura allegorica
della natura e del cosmo nell’Alto Medioevo e contrapporre una
spiegazione meramente razionale dei fenomeni naturali, retaggio
della scienza classica e ellenistica. Del resto i lavori di Pierre Ha-
7. P. HADOT, Le Voile d’Isis. Essai sur l’histoire de l’idée de nature, Paris, 2004. Si ve-
dano anche le indicazioni sul background filosofico in G. D. ECONOMOU, The Goddess Na-
tura in Medieval Literature, Cambridge (Mass.), 1972; Notre Dame (Ind.), 2002.
8. N. GERMANN, Natural philosophy in earlier Latin thought, in The Cambridge History
of Medieval Philosophy, ed. by R. PASNAU, Cambridge, 2009, pp. 219-231.
9. Rinvio alle lezioni Obrist e Juste pubblicate nel presente volume.
1062 IRENE CAIAZZO
10. IOHANNES SCOTTUS, Periphyseon, III (PL 122, col. 693C), ed. E. JEAUNEAU, Tur-
nhout, 1999 (CCCM, 163), p. 492: « (Versiones I-III) N. Transeamus igitur ad secundi
diei considerationem. Ac prius dicendum quod de allegoricis intellectibus moralium in-
terpretationum nulla nunc nobis intentio est, sed de sola rerum factarum creatione se-
cundum historiam pauca disserere, deo duce, conamur. A. Nec hoc quaero. Satis enim a
sanctis patribus de talium allegoria est actum ». Le 5 versioni edite da Jeauneau sono
concordanti.
11. Per la discussione sulle acque sopracelesti, si veda, ibid. III (PL 122, coll. 695A-
697, ed. JEAUNEAU, pp. 498-507.
12. REMIGIUS AUTISSIODORENSIS, Expositio super Genesim, Prologus, ed. B. VAN NAME
EDWARDS, Turnhout, 1999 (CCCM, 136), pp. 4-5.
13. ISIDORE DE SÉVILLE, Traité de la nature, Praef. 1-2, Introduction, texte critique,
trad. et notes par J. FONTAINE, Paris, 2002, p. 167: « [...] et quaedam ex rerum natura uel
causis a me tibi efflagitas suffragandum »; « Neque enim earum rerum naturam noscere
superstitiosae scientiae est, si tantum sana sobriaque doctrina considerentur ».
FILOSOFIA DELLA NATURA E FISICA ELEMENTARE 1063
14. F. WALLIS, « Si naturam quaeras ». Reframing Bede’s ‘Science’, in Innovation and Tra-
dition in the Writings of the Venerable Bede, ed. by S. DE GREGORIO, Morgantown, 2006,
pp. 65-99.
15. Non è possibile citare in questa sede la bibliografia completa pertinente. Per un
utile panorama, cfr. R. MCKEON, Medicine and Philosophy in the Eleventh and Twelfth
Centuries: The Problem of Elements, in « The Thomist: A Speculative Quarterly Review »,
XXIV (1961), pp. 211-256; B. PABST, Atomtheorien des lateinischen Mittelalters, Darmstadt,
1994; B. OBRIST, La Cosmologie médiévale: textes et images. 1: Les fondements antiques, Fi-
renze, 2004.
1064 IRENE CAIAZZO
16. Per un’introduzione sintetica sulla tradizione latina antica del Timeo (Cicerone,
Apuleio, Calcidio, Agostino) si veda C. HOENIG, Plato’s Timaeus and the Latin Tradition,
Cambridge, 2018; CALCIDIUS, Commentaire au Timée de Platon, éd., trad. et commentaire
par B. BAKHOUCHE, 2 vol., Paris, 2011. Si veda anche I. CAIAZZO, La forme et les qualités
des éléments: lectures médiévales du Timée, in Il Timeo. Esegesi greche, arabe, latine, a cura
di F. CELIA - A. ULACCO, Pisa, 2012, pp. 307-345, che riprendo parzialmente nelle pagi-
ne seguenti.
FILOSOFIA DELLA NATURA E FISICA ELEMENTARE 1065
25. Ibidem: « Hae vero naturae licet sint contrariae, habent tamen aliquam ex ipsa
contrarietate parilitatem – tam enim similia similibus quam dissimilia dissimilibus com-
parantur – et haec est analogia, id est ratio continui competentis: quod enim est acumen
adversum obtunsitatem, hoc subtilitas iuxta corpulentiam, et quod subtilitas iuxta corpu-
lentiam, hoc mobilitas adversus immobilitatem ».
26. PROCLUS, Commentaire sur le Timée, III, Traduction et notes par A. J. FESTUGIÈRE,
Paris, 1967, p. 48.
27. Ibid., p. 69: « De la même façon aussi, si tu prends les moyens entre les deux cu-
bes 8 et 27, l’un des moyens, 12, qui est près de 8, a eu deux côtés de 8, un côté em-
prunté à 27 – car 12 = 22 x 3 –, l’autre moyen, 18, à l’inverse – car 18 = 32 x 2 –, et le
côté de 27 est 3, comme celui de 8 est 2. Par conséquent, il y a accord entre la doctrine
physique de Platon sur les éléments du monde et les faits mathématiques ». Festugière
non menziona Nicomaco nell’apparato delle fonti. Nicomaco è menzionato nella tradu-
1068 IRENE CAIAZZO
zione inglese, cfr. PROCLUS, Commentary on Plato’s Timaeus, III: Book 3, Part I, Proclus on
the World’s Body, Translated with an Introduction and Notes by D. BALTZLY, Cambrid-
ge, 2007, p. 9. Proclo cita esplicitamente Nicomaco laddove spiega che certi autori ri-
tengono che la medietà geometrica è la migliore proporzione possibile (cfr. PROCLUS,
Commentaire sur le Timée III, ed. FESTUGIÈRE, p. 48).
28. Ibid., p. 68.
29. MACROBIUS, Commentarii in Somnium Scipionis, I, 6, 22-24.
30. Ibid., I, 6, 25-33.
FILOSOFIA DELLA NATURA E FISICA ELEMENTARE 1069
31. BOETHIUS, De institutione arithmetica, II, 46, éd. et trad. par J.-Y. GUILLAUMIN, Paris,
1995, pp. 153-155.
32. L’Excerptum de quattuor elementis è stato pubblicato in Cassiodori Senatoris Institutio-
nes, ed. by R.A.B. MYNORS, Oxford, 1937, pp. 167-168; per i manoscritti contenenti la
redazione D, ibid., pp. XXX-XXXIX. Per il diagramma, si veda MCKEON, Medicine and
Philosophy in the Eleventh and Twelfth Centuries, p. 223; J. E. MURDOCH, Album of Science,
1070 IRENE CAIAZZO
Antiquity and the Middle Ages, New York, 1984, p. 351; e, soprattutto, OBRIST, La Co-
smologie médiévale cit. (nota 15), pp. 284-289.
33. Cassiodori Senatoris Institutiones, ed. MYNORS, p. XXXIV. Si veda il recente contributo
di P. STOPPACCI, A proposito di una recente edizione digitale: la redazione D delle ‘Institutiones’ di
Cassiodoro. Stratigrafia di un manuale, in « Scriptorium », LXIX/2 (2015), pp. 236-271.
34. Excerptum de quattuor elementis, ed. MYNORS, p. 168: « Quod ab exemplo virgula-
rum quae subsunt facilius contemplabimur. Earum a summo dispar obliquitas paribus
conserta dispendiis sic in adversorum plenitudinem deficit, ut per obvios coetus vicissim
et alterni generis substantias pariant et insertis in se diversitatibus congregentur. Hoc il-
lud nexibile mundani foederis vincululum, haec elementorum colligativa cognatio ».
FILOSOFIA DELLA NATURA E FISICA ELEMENTARE 1071
12 x 48 = 576, 12 x 96 = 1152
24 x 24 = 576, 24 x 48 = 1152, 24 x 96 = 2304
48 x 12 = 576, 48 x 24 = 1152, 48 x 48 = 2304
96 x 12 = 1152, 96 x 24 = 2304
35. Città del Vaticano, BAV, Reg. Lat. 123, f. 129r. Si veda G. PUIGVERT, El manu-
scrito Vat. Reg. Lat. 123 y su posible adscripción al Scriptorium de Santa Maria de Ripoll, in
Roma, magistra mundi. Itineraria culturae medievalis: Mélanges offerts au Père L.E. Boyle à
l’occasion de son 75e anniversaire, (éd.) J. HAMESSE, Louvain-la-Neuve, 1998, pp. 285-316.
Per le figure degli elementi presenti nella redazione spagnola delle Etymologiae di Isidoro
di Siviglia, rinvio a OBRIST, La Cosmologie médiévale cit. (nota 15), pp. 278-284.
1072 IRENE CAIAZZO
lation: the Latin commentary tradition, 800-1700, in The Cambridge Companion to Boethius,
(ed.) J. MARENBON, Cambridge, 2009, pp. 257-259 (su Remigio).
38. Il commento di Remigio è tuttora inedito, eccezion fatta per gli estratti reperibi-
li in diversi studi. Per il commento sul l. III, m. 9, si veda E. T. SILK, Saeculi Noni Auc-
toris in Boetii Consolationem Philosophiae Commentarius, Roma, 1935, Appendix, pp. 334-
335: « TU NUMERIS ELEMENTA LIGAS id est coniungis. NUMERIS id est quatuor monadibus.
Nam quatuor sunt elementa quorum sex sunt coniunctiones quas Graeci sinzugias vo-
cant. Quorum quatuor sunt inmediatae et duae mediatae. Inmediatae sunt istae. Aer ca-
lidus et humidus est. Huius caliditas coniungitur caliditati ignis qui est calidus et siccus.
Ignis est calidus et siccus. Huius caliditas aeris caliditati coniungitur siccitas autem terrae
copulatur quae est frigida et sicca. Terra frigida est et sicca. Huius siccitas ignis siccitati
coniungitur. Frigiditas vero aquae frigiditati nectitur. Aqua frigida est et humida. Eius
frigiditas terrae frigiditati humiditas autem aeris humiditati sociatur. Mediatae sinzugiae
hae sunt, id est quae contrariae sunt nec possunt coniungi sine aliqua medietate. Ignis et
aqua contraria sunt, quia ignis calidus est et siccus, aqua frigida et humida. Nam ut frigiditas
aquae ignis conveniat caliditati terrae frigiditas est media. Ut autem aquae humiditas siccitati
ignis aptetur aeris humiditas media intervenit. UT FRIGIDA FLAMMIS: terra frigida coniungitur
igni ex ea parte qua siccus est. ARIDA CONVENIANT LIQUIDIS: terra arida coniungitur aquae ex
ea parte qua est frigida. NE PURIOR IGNIS EVOLET: ignis duobus crassioribus se elementis tene-
tur aqua scilicet et aere ne ad sedem suam evolet ». Sulle sizigie in Remigio d’Auxerre, si
vedano anche le osservazioni lessicali di D’ONOFRIO, Giovanni Scoto e Remigio di Auxerre: a
proposito di alcuni commenti altomedievali a Boezio cit. (nota 37), pp. 625-627.
1074 IRENE CAIAZZO
39. M. CAPPUYNS, Le De imagine de Grégoire de Nysse traduit par Jean Scot Érigène, in
« Recherches de théologie ancienne et médiévale », XXXII (1965), pp. 205-262 (p. 257,
l. 28). Cfr. Saturnalia, VII, 7, 19; De opificio hominis, PL 67, col. 401B.
40. Traduzione italiana a cura di I. RAMELLI, in SCOTO ERIUGENA, REMIGIO DI AUXER-
RE, BERNARDO SILVESTRE E ANONIMI, Tutti i commenti a Marziano Capella, Milano, 2006, p.
96. Iohannis Scotti Annotationes in Marcianum, ed. by C. E. LUTZ, Cambridge (Mass.),
1939, p. 4: « CAMENA. [...] Universalis mundi huius visibilis structura quatuor contexitur
elementis: igne videlicet, aere aqua et terra, quorum elementorum dico singula proprias
possident qualitates; ignis quippe qualitas est caliditas, aeris humiditas, aquae frigiditas,
terrae ariditas. Ex quibus IIII qualitatibus sex sizygias, id est coniugationes, naturali co-
pula confici fysica perhibet ratio. Quarum IIII inmediate, id est nullius medietatis indi-
gentes sunt, ideoque sibimet connexae dicuntur. Nam caliditas ignea terrene ariditati
copulata, nulla medietate interposita, unam efficit sizygiam; alteram similiter eadem
ignea caliditas aerie coniuncta humiditati immediate perficit; tertiam frigiditas aquosa
humidis halatibus adiuncta; quartam deinde postremamque eadem liquida frigiditas cum
pulverulenta terrena siccitate determinat sizygiam, et hae sunt quas nexas philosophi di-
cunt coniugationes. Duae vero residuae sibi invicem absque medietate adiungi non va-
lent, contradicente qualitatum diversitate, ideoque eas mediatas, hoc est medietate copu-
latas, phisici appellant, ac per hoc et dissonas. Non enim caliditas ignis cum contraria
FILOSOFIA DELLA NATURA E FISICA ELEMENTARE 1075
aquatica frigiditate sine aeria humiditate interposita efficit sizygiam. Similiter humiditas
aeris cum terrena siccitate copulam non gignit, nisi mediante aquarum frigiditate, sed et
hoc per vices, id est per vicissitudines temporum. Non enim simul uno eodemque tem-
poris intervallo humiditas aeris caliditatem ex igne recipit, et frigiditatem ex aqua; ea-
dem ratione frigiditas aque non simul aerie humiditatis et ariditatis terrene capax est. Si-
quidem videmus aquam frigidam congelatam terrene ariditatis similitudine, moxque so-
lutam aerie humiditatis et volubilitatis naturam recipiens. His rationibus consideratis in
laude Hymenei Marcianus hunc versum posuit. COMPLEXUQUE SACRO DISSONA NEXA FOVES.
Dissona quidem quae sine medietate coniungi non possunt; nexa vero quae absque me-
dietatis adminiculo sibi invicem iunguntur insinuare volens ».
41. A. DAN, Les Solutiones ad Chosroem de Priscien de Lydie et les transferts de savoirs pen-
dant l’Antiquité tardive et le Moyen Âge, in « Orbis disciplinae ». Hommages en l’honneur de Pa-
trick Gautier Dalché, (éds.) N. BERNOUX - A. DAN - G. TOLIAS, Turnhout, 2017, pp. 557-606.
42. M.-T. D’ALVERNY, Les Solutiones ad Chosroem de Priscianus Lydus et Jean Scot, in
Jean Scot Érigène et l’histoire de la philosophie, (éd.) R. ROQUES, Paris, 1977, pp. 145-160.
43. PRISCIANUS LYDUS, Solutiones ad Chosroem, VII, in Supplementum Aristotelicum, II,
ed. I. BYWATER, Berlin, 1886, pp. 81-82: « Harum quoque differentiarum quattuor sex
quidem sunt copulationes; uerum tamen, quoniam contraria non inest naturaliter co-
niungi, merito spernendae sunt duae. Calidum enim et frigidum esse id ipsum, et ite-
rum humidum et aridum impossibile. Itaque elementorum quattuor existentium quat-
tuor sunt copulationes; calido quippe et sicco facientibus ignem, calido uero et humido
aera, etsi quidam eum frigidum et humidum esse dicant sursum gelatis attendentes, et
iterum frigido et humido constituentibus aquam, sic deinde terram arido et frigido. [...]
Simplicibus quoque corporibus quattuor existentibus summa quidem et sincerissima terra
et ignis; media uero et mixta magis aqua et aer: contraria autem igni quidem aqua, aeri
uero terra; haec enim ex contrariis passionibus constituta sunt ».
44. Remigii Autissiodorensis Commentum in Martianum Capellam: Libri I-II, ed. by C.
E. LUTZ, Leiden, 1962, pp. 67-68.
1076 IRENE CAIAZZO
47. Ibid., pp. 131-133: « Ecce, eadem ratione qua ligantur octonarius et XX septena-
rius per duos medios, id est XII et XVIII, eadem ignis et terra per duo media, id est ae-
rem et aquam, ligantur. Sicut enim diversa sunt latera XX septenarii lateribus octonarii
per paritatis imparitatisque distantiam, sic et qualitates terrae qualitatibus ignis oppositae
sunt per contrarietatis repugnantiam, et sicut duodenarius a proximo octonario duas la-
terum dimensiones ac unam ab altrinsecus posito XX septenario, et X octonarius duas a
proximo XX septenario et unam ab altrinsecus posito octonario sumit, sic aer duas qua-
litates a proximo igne et unam ab altrinsecus posita terra, et aqua duas a proxima terra
ac unam ab altrinsecus posito igne suscipit ».
48. Ibid., p.133: « UT FRIGORA FLAMMIS / ARIDA CONVENIANT LIQUIDIS, NE PURIOR IGNIS /
EVOLET AUT MERSAS DEDUCANT PONDERA TERRAS. Frigora flammis per aeris zinzugiam, id est
copulationem, arida liquidis per aquarum copulationem conveniunt: liquida enim est aqua,
sed liquidior est aer. Qualitates ignis evolationem, qualitates terrae quaerunt dimersionem,
sed sic duobus mediis adinvicem ligantur, ut nec ista dimergi nec ille possit evolare ».
49. Interessante anche il commento al metro 9 del libro III pubblicato da E. JEAUNE-
AU, Un commentaire inédit sur le chant ‘O qui perpetua’ de Boèce, in « Rivista critica di storia
della filosofia », XIV (1959), pp. 60-80. Il commento è conservato nel manoscritto Mo-
naco, Bayerische Staatbibliothek, Clm 14689, dell’inizio del secolo XII, proveniente da
Sant’Emmerano, che contiene le opere di Guglielmo d’Hirsau. Spero scrivere presto
uno studio sul platonismo ‘tedesco’ del secolo XI; per adesso si veda T.J.H. MCCARTHY,
Music, Scholasticism and Reform: Salian Germany, 1024-1125, Manchester, 2009.
1078 IRENE CAIAZZO
mente sul finire dell’XI o nei primissimi anni del XII secolo, ri-
conducibile all’insegnamento di un magister Menegaldus 50. L’auto-
re, meglio noto nella storiografia del ventesimo secolo come l’a-
nonimo di Erfurt, fa una presentazione molto completa delle dif-
ferenti teorie sui legami tra gli elementi, commentando il metro 9
del libro III. Egli cita, presumibilmente via il commento attribuito
a Remigio di Auxerre, le zinzugiae (che chiosa con coniunctiones)
mediatae e immediatae, che si realizzano tra gli elementi grazie alle
quattro qualità aristoteliche 51. Ciò nondimeno l’anonimo menzio-
na anche le sei qualità neoplatoniche. Espone poi la soluzione
neopitagorica, basata sul De institutione arithmetica di Boezio o, più
probabilmente, conosciuta tramite Adalboldo di Utrecht. Per di
più, egli propone una spiegazione che definisce ad similitudinem,
ossia per legare la terra e il fuoco Dio ha introdotto due elementi
intermedi, come nel caso dei numeri solidi: l’aria che ha due qua-
lità identiche e una qualità differente con il fuoco, e l’acqua che
ha due qualità identiche e una qualità diversa con la terra. Siamo
quindi, secondo l’anonimo commentatore, nell’ambito di un di-
scorso metaforico, ad similitudinem 52. Non è finita qui: egli ag-
giunge che gli elementi possono anche essere legati per similitudine
con i numeri piani, che hanno due dimensioni. Per questo secon-
do tipo di unione, il commentatore si serve delle quattro qualità
aristoteliche: nel caso in cui due elementi non abbiano qualità co-
53. Ibid., p. 309: « Potest quoque alia similitudine dici ELEMENTA ligata esse NUMERIS,
scilicet ad modum planorum numerorum. Plani numeri dicuntur qui tantum habent
duas dimensiones, scilicet longitudinem et latitudinem, ut bis bini et ter terni. Hic vero
uno medio possunt coniungi sic: [...]. Nam si demus igni siccum et calidum et aque hu-
midum et frigidum poterunt hec duo copulari per aerem qui ab igne calidum recipit et
ab aqua humidum. Et per terram similiter que ab aqua frigidum et ab igne recipit sic-
cum firma copulatione ».
54. D. JUSTE, Les Alchandreana primitifs. Étude sur les plus anciens traités astrologiques la-
tins d’origine arabe (Xe siècle), Leiden-Boston, 2007, pp. 265-271. Un’altra compilazione è
studiata da D. JUSTE, La sphère planétaire du ms. Vatican, BAV, Pal. lat. 1356 (XIIe siècle).
Une pièce inédite de l’astronomie de Gerbert?, in Mélanges offerts à Hossam Elkhadem par ses
amis et élèves, (éds.) F. DAELEMANS - J.-M. DUVOSQUEL - R. HALLEUX - D. JUSTE, Bruxel-
les, 2007, pp. 205-221.
55. Il titolo nel ms. Oxford, Bodleian Library, Digby 83, f. 1r: « Incipit Opusculum
de ratione spere, ex summorum disciplinis philosophorum cum labore et diligentia
excerptum ».
1080 IRENE CAIAZZO
stotelici nel VII libro dei Saturnali. Sappiamo, per esempio, che
esso è stato utilizzato da Abbone di Fleury nel Commento al Calco-
lo di Vittorio d’Aquitania, sebbene Abbone non riveli la sua fonte,
o forse la ignorava 56. Il libro VII è trasmesso adespoto e anepigra-
fo nel manoscritto miscellaneo Paris, BnF, Latin 7412, ff. 80r-89v,
del secolo XII, segnalato da Lawn 57; si può supporre che un ma-
noscritto di questo tipo sia stato consultato da Abbone. Abbiamo
poi i Problemata pseudo-aristotelici (43 quesiti per esser precisi)
nella cosiddetta vetustissima translatio (termine coniato dagli editori
dell’Aristoteles latinus all’inizio del ventesimo secolo), editi la prima
volta da Valentin Rose a partire dal manoscritto di Bamberg, col-
lazionato su quelli di Bruxelles e di Berlino 58, Problemata ripubbli-
cati in ultimo, sulla base del solo manoscritto di Bamberg, da Ul-
rich Stoll (che ha edito l’integralità del compendio medico del
manoscritto di Bamberg comprendente la vetustissima translatio).
Brian Lawn ha segnalato altri codici contenenti la vetustissima tran-
slatio, ossia otto in tutto 59, la cui provenienza mostra che la diffu-
sione della traduzione fu geograficamente ampia: almeno Monte-
cassino, Lorsch, Chartres. A mo’ d’esempio, si consideri il quesito
34 sulle acque pluviali, che illustra perfettamente l’approccio ma-
terialistico dei fenomeni naturali: « Quare aquae pluviales leviores
sunt. R. Quia quaeque in eis plus graviores sunt in aere dimise-
runt » 60. Valentin Rose aveva inoltre pubblicato, a partire dal ma-
noscritto Cotton Galba E. IV (del XII secolo), le Quaestiones medi-
cinales dello pseudo-Sorano (ripubblicate di recente da Klaus-Die-
trich Fischer 61), un testo estremamente interessante tradotto dal
greco nella tarda antichità, che affronta problemi metodologici e
56. Si veda la tesi di dottorato di Clelia Vittoria CRIALESI che ha studiato e messo in
parallelo Abbone e Macrobio: L’aritmetismo teologico nei secoli X e XI: Abbone di Fleury e
l’Explanatio in Calculo Victorii, XXXI Ciclo di Dottorato, Roma Tor Vergata - Ecole
pratique des Hautes Etudes (Paris), a.a. 2018-2019, pp. 237-252.
57. B. LAWN, I quesiti salernitani: Introduzione alla storia della letteratura problematica me-
dica e scientifica nel Medio Evo e nel Rinascimento, Trad. ital. a cura di A. SPAGNUOLO, Cava
de’ Tirreni, 1969, p. 33. B. Lawn segnala anche un manoscritto del XIII sec. e un altro
del XVI sec. (contenente solo alcuni estratti).
58. V. ROSE, Aristoteles pseudepigraphus, Leipzig, 1863, pp. 666-676.
59. LAWN, I quesiti salernitani cit. (nota 57), pp. 31-32.
60. ROSE, Aristoteles pseudepigraphus cit. (nota 58), p. 675.
61. Si veda la lezione Fischer nel presente volume.
FILOSOFIA DELLA NATURA E FISICA ELEMENTARE 1081
62. LAWN, I quesiti salernitani cit. (nota 57), pp. 26-28; si veda anche G. BAADER, Die
Anfänge der Medizinischen Ausbildung im Abendland bis 1100, in La Scuola nell’occidente lati-
no dell’alto medioevo. Atti della XIX Settimana (Spoleto, 15-21 aprile 1971), t. II, Spoleto,
1972, pp. 669-718.
63. Sorani quae feruntur Quaestiones medicinales: Lateinischer Text beider Versionen mit
deutscher Übersetzung und Anmerkungen, ed. K.-D. FISCHER, Cuenca, 2017, p. 31: « (2.1)
Quid est definitio? Quae de singulis rebus quali sint ratione significat. (2.2) Definitio
constat ex genere et specie et differentia accidentium, quae per resolutionem ad deter-
minationem proferuntur ». La definizione è leggermente differente nell’edizione del
Rose; cfr. V. ROSE, Anecdota graeca et graecolatina. Mitteilungen aus Handschriften zur Ge-
schichte des Griechischen Wissenschaft, t. II, Berlin, 1870, p. 247. Fischer pubblica il testo
delle Quaestiones secondo la versione del manoscritto di Chartres e secondo quella di
Lincoln, Cathedral Chapter Library, Cod. 220.
64. Sorani quae feruntur Quaestiones medicinales, ed. FISCHER, p. 127: « (160.5) Platon
[sic] autem philosophus igniti elementi abundantiam causam esse dicebat morborum. [...]
(160.7) Straton autem qui de natura scripsit, ait cum imus calor ad superficiem uenerit; clau-
sis enim meatibus includitur calor et inclusus maior efficitur et ita morbi generantur ».
65. T. SILVERSTEIN, Adelard, Aristotle and the ‘De natura deorum’, in « Classical Philolo-
gy », XLVII (1952), pp. 82-86 (nota 13, p. 86).
1082 IRENE CAIAZZO
***
68. C. BURNETT, Physics before the Physics: early translations from Arabic of Texts concer-
ning Nature in Mss British Library, Additional 22719 and Cotton Galba E IV, in « Medioe-
vo », XXVII (2002), pp. 53-109.
I. CAIAZZO TAV. I