Sei sulla pagina 1di 26

COPIA AUTORE

Lo spazio deL non-aLLineamento a Roma


fRa taRda RepubbLica e pRimo pRincipato
foRme e figuRe deLL’opposizione poLitica

a cura di
RobeRto CRistofoli – AlessAndRo GAlimbeRti – fRAnCesCA RohR Vio

Atti del Convegno di Studi


Milano 11-12 Aprile 2013

«L’ErMA» di BrETSCHNEIDEr
COPIA AUTORE

R. CRistofoli – A. GAlimbeRti – f. RohR Vio (a cura di)


Lo spazio del non-allineamento a Roma fra Tarda Repubblica
e Primo Principato. Forme e igure dell’opposizione politica

Copyright 2014 «L’ErMA» di BrETSCHNEIDEr


Via Cassiodoro, 11 - roma

Tutti i diritti riservati. È vietata la riproduzione di


testi e illustrazioni senza il permesso scritto dell’Editore.

Tutte le relazioni pubblicate nel volume sono state sottoposte


a procedura di doppia peer-review.

Cristofoli R. – Galimberti A. – Rohr Vio F. (a cura di)


Lo spazio del non-allineamento a roma fra Tarda repubblica e
ἢὄimὁ ἢὄiὀἵipἳtὁέ ἔὁὄmἷ ἷ iguὄἷ ἶἷll’ὁppὁὅiὐiὁὀἷ pὁlitiἵἳ - roma :
«δ’Eἤεχ» ἶi ἐἤETἥἑώἠEIDEἤ, ἀί1ἂέ – ἀθἂ pέ ν ἀἀ ἵmέ – (εὁὀὁgὄἳiἷ
/ Centro ricerche e documentazione sull’antichità classica ; 36)
ISBN 978-88-913-0657-9 (brossura)
ISBN 978-88-913-0658-6 (PDF)

CDD 9.93.937

Volume stampato con il contributo


ἶἷll’Uὀivἷὄὅitὡ ἑἳ’ ἔὁὅἵἳὄi ἶi Vἷὀἷὐiἳ ἷ ἶἷllἳ liὀἷἳ ἶi iὀἳὀὐiἳmἷὀtὁ
D.3.1 dell’Università Cattolica di Milano.
COPIA AUTORE

SoMMArIo

R. CRistofoli - A. GAlimbeRti - f. RohRVio


Introduzione al Convegno . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . VII

relazioni
f. sAntAnGelo
Sempre poco allineati: il decennio dopo Silla . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 1

l. fezzi
Frumentationes: alternativa tardorepubblicana alle tabulae novae? . . . . . . . . 25

K. Matijević
The Caesarian Opposition against Mark Antony after the Ides of March . . . . . 41

R. CRistofoli
Contro Antonio e contro il console Antonio. Piani cronologici e rilessi
politici degli attacchi della divina Philippica . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

R. mAnGiAmeli
Contenuti e forme del dissenso politico: le truppe cesariane dopo Cesare . . . . 79

f. RohRVio
La voce e il silenzio: il dissenso delle matrone al tramonto della Repubblica . . . 95

f. huRlet
L’aristocratie romaine face à la nouvelle res Publica d’Auguste (29-19 av.
J.-C.): entre réactions et négociations . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117

A. VAlentini
rapere ad exercitus: il biennio 14-16 d.C. e l’opposizione a Tiberio . . . . . . . . 143

i. CoGitoRe
Formes d’opposition sous Caligula: le rôle des femmes . . . . . . . . . . . . . . . . . . 167
COPIA AUTORE

VI

e. biAnChi
L’opposizione dinastica a Claudio: i casi di Livilla e Agrippina Minore . . . . . 183

A. CAVAGnA
Vindice tra dissenso e rivolta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 205

A. GAlimbeRti
Apollonio di Tiana oppositore . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227

G. CResCi mARRone
Conclusioni . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 245
COPIA AUTORE

LA VoCE E IL SILENzIo: IL DISSENSo DELLE MATroNE


AL TrAMoNTo DELLA rEPUBBLICA

ἠἷl 1ίἀ ἳέἑέ ἥἷmpὄὁὀiἳ, igliἳ ἶi ἑὁὄὀἷliἳ ἷ ὅὁὄἷllἳ ἶi Tiἴἷὄiὁ ἷ ἕἳiὁ


ἥἷmpὄὁὀiὁ ἕὄἳἵἵὁ, vἷὀὀἷ ἵhiἳmἳtἳ pὄἷὅὅὁ l’ἳὅὅἷmἴlἷἳ pὁpὁlἳὄἷ pἷὄ
ὄἷὀἶἷὄἷ uὀἳ ἶἷpὁὅiὐiὁὀἷέ δἳ ὃuἷὅtiὁὀἷ ὅu ἵui il pὁpὁlὁ ἷὄἳ ἵhiἳmἳtὁ ἳ
ἷὅpὄimἷὄὅi ἷὄἳ lἳ vἷὄiἶiἵitὡ ἶἷllἷ ἳἸἸἷὄmἳὐiὁὀi ἶi Eὃuiὐiὁ, ἵhἷ ὅὁὅtἷὀἷvἳ
ἶi ἷὅὅἷὄἷ igliὁ ἶi Tiἴἷὄiὁ ἕὄἳἵἵὁέ δἳ ἵὁὀvὁἵἳὐiὁὀἷ ἶi uὀἳ mἳtὄὁὀἳ iὀ
uὀ ἵὁὀtἷὅtὁ giuἶiὐiἳὄiὁ vἳὀtἳvἳ ἶἷi pὄἷἵἷἶἷὀti ἷ ἶuὀὃuἷ ὄἳppὄἷὅἷὀtἳvἳ
uὀἳ pὄὁἵἷἶuὄἳ ὀὁὀ ἷἵἵἷὐiὁὀἳlἷν mἳ ἵἷὄtὁ ὀὁὀ ἷὄἳ ἵὁὀὅuἷtἳ ὀἷll’ἷὅpἷ-
ὄiἷὀὐἳ ἶἷllἳ res publica romana 1έ Eὅὅἳ ἷὄἳ ἶἷtἷὄmiὀἳtἳ, iὀ ὃuἷὅtὁ ἵἳὅὁ,
ἶἳll’impὁὄtἳὀὐἳ ἶἷllἳ ὃuἷὅtiὁὀἷ, ἵὁὀὀἷὅὅἳ iὀ pὄimὁ luὁgὁ ἳllἷ ὄiἵἳἶutἷ
pὁlitiἵhἷ ἶἷll’ἷvἷὀtuἳlἷ ‘ὄiἵὁὀὁὅἵimἷὀtὁ’ ἶi Eὃuiὐiὁ ἷ ὃuiὀἶi ἶἷllἳ ὅuἳ
ἳὐiὁὀἷ ἵὁmἷ ἷὅpὁὀἷὀtἷ ἶἷllἳ gens ἥἷmpὄὁὀiἳ ἷ ἶiὅἵἷὀἶἷὀtἷ ἶἷll’χἸὄi-
ἵἳὀὁέ ἥἷ, ἶuὀὃuἷ, il ἵὁiὀvὁlgimἷὀtὁ ἶi uὀἳ ἷὅpὁὀἷὀtἷ ἶἷll’ἳὄiὅtὁἵὄἳὐiἳ
ὄὁmἳὀἳ iὀ ὅἷἶἷ giuἶiὐiἳὄiἳ ὅi ἵὁὀiguὄἳvἳ ἵὁmἷ iὀuὅuἳlἷ, ὅiἳ i ἵὁὀtἷὀuti
ὅiἳ lἷ mὁἶἳlitὡ ἳἶὁttἳtἷ ἶἳ ὃuἷὅt’ultimἳ pἷὄ lἳ ὅuἳ tἷὅtimὁὀiἳὀὐἳ ὄiἷὀtὄἳ-
vἳὀὁ, iὀvἷἵἷ, ἳ piἷὀὁ titὁlὁ ὀἷl mos maiorum, gἳὄἳὀtἷὀἶὁ ἳ ἥἷmpὄὁὀiἳ
l’ἳppὄὁvἳὐiὁὀἷ ἶἷll’ὁpiὀiὁὀἷ puἴἴliἵἳ 2έ δἳ ἶὁὀὀἳ ἷὄἳ iὀtἷὄvἷὀutἳ iὀἸἳtti

1
εἳὄὅhἳll 1λλί,ἁἁἁάἁθθέ Iὀ ἷpὁἵἳ ἳὄἵἳiἵἳ lἷ ἶὁὀὀἷ ὀὁὀ pὁtἷvἳὀὁ ὀἷmmἷὀὁ ἷὅὅἷὄἷ tἷὅtimὁὀi ὀἷi
pὄὁἵἷὅὅiν uὀ’ἷἵἵἷὐiὁὀἷ Ἰu ἵὁὀὅἷὀtitἳ ὅὁlὁ ἳllἳ vἷὅtἳlἷ ἔuἸἷὐiἳ, iἶἷὀtiiἵἳἴilἷ iὀ ἕἳiἳ Tἳὄἳἵiἳ, ὃuiὀἶi ἳ tuttἷ
lἷ vἷὅtἳliέ Tἳlἷ ἶiὄittὁ Ἰu pὁi ἵὁὀἵἷὅὅὁ ἳ tuttἷ lἷ ἶὁὀὀἷ ἳὀἵhἷ ὅἷ ἵὁὀ ἶἷllἷ limitἳὐiὁὀi, mἳ pὄὁἴἳἴilmἷὀtἷ
la lex Iulia lὁ tὁlὅἷ ἳllἷ ἳἶultἷὄἷμ Di ἐἷllἳ ἀί1ἀ,1ἂέ
2
Vἳlέ εἳxέ ἁ,κ,θμ Quid feminae cum contione? si patrius mos seruetur, nihil: sed ubi domestica
quies seditionum agitata luctibus est, priscae consuetudinis auctoritas conuellitur, plusque ualet quod
uiolentia cogit quam quod suadet et praecipit uerecundia. itaque te, Sempronia, Ti. et C. Gracchorum
soror, uxor Scipionis Aemiliani, non ut absurde <te> grauissimis uirorum operibus inserentem, maligna
relatione conprehendam, sed quia ab tribuno plebei producta ad populum in maxima confusione nihil
a tuorum amplitudine degenerasti, honorata memoria prosequar. coacta es eo loci consistere, ubi
principum ciuitatis perturbari frons solebat, instabat tibi toruo uultu minas profundens amplissima
potestas, clamore imperitae multitudinis obstrepens totum forum acer rimo studio nitebatur ut Equitio,
cui Semproniae gentis falsum ius quaerebatur, tamquam ilio Tiberii fratris tui osculum dares. tu tamen
illum, nescio quibus tenebris protractum portentum, execrabili audacia ad usurpandam alienam
propinquitatem tendentem reppulisti.(“ἑhἷ hἳὀὀὁ ἶἳ vἷἶἷὄἷ lἷ ἶὁὀὀἷ ἵὁὀ lἳ pὁlitiἵἳς ἠullἳ, ὅἷ ὅi vuὁl
ἵὁὀὅἷὄvἳὄἷ lἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ ἳὀtiἵἳμ mἳ ὃuἳὀἶὁ lἳ pἳἵἷ è mἷὅὅἳ iὀ pἷὄiἵὁlὁ ἶἳi mὁὄὅi ἶἷllἷ ὄivὁltἷ ἵivili,
l’ἳutὁὄitὡ ἶἷl ἵὁὅtumἷ ἶἷgli ἳὀtἷὀἳti ἷ lἳ ἵὁὅtὄiὐiὁὀἷ ἶἷllἳ viὁlἷὀὐἳ è più Ἰὁὄtἷ ἶi ὃuἷl ἵhἷ ὅuggἷὄiὅἵἳὀὁ
lἳ pἷὄὅuἳὅiὁὀἷ ἷ il puἶὁὄἷέ ἢἷὄtἳὀtὁ, ὁ ἥἷmpὄὁὀiἳ, ὅὁὄἷllἳ ἶi Tiἴἷὄiὁ ἷ ἑἳiὁ ἕὄἳἵἵὁ ἷ mὁgliἷ ἶi ἥἵipiὁὀἷ
Emiliἳὀὁ, ὀὁὀ pἳὄlἷὄò ἶi tἷ gὄἷttἳmἷὀtἷ, ἵὁmἷ ἶi ἵὁlἷi ἵhἷ vὁllἷ iὀ mἳὀiἷὄἳ iὀὁppὁὄtuὀἳ iὀtὄuἸὁlἳὄὅi
ὀἷllἷ gὄἳvi ὄἷὅpὁὀὅἳἴilitὡ ἵhἷ ὅpἷttἳὀὁ ἳgli uὁmiὀi, mἳ tἳὀtὁ Ἰἳὄò ἳ tuὁ ὁὀὁὄἷ pἷὄἵhὧ, pὄἷὅἷὀtἳtἳ ἶἳ
uὀ tὄiἴuὀὁ ἶἷllἳ plἷἴἷ ἳll’ἳὅὅἷmἴlἷἳ ἶἷl pὁpὁlὁ tὄἳ lἳ ἵὁὀἸuὅiὁὀἷ gἷὀἷὄἳlἷ, ὀὁὀ tὄἳligὀἳὅi ἶἳllἳ ὀὁἴiltὡ
ἶἷi tuὁi ἳviέ ἔὁὅti ἵὁὅtὄἷttἳ ἳ Ἰἷὄmἳὄti lὡ, ἶὁvἷ il vὁltὁ ἶἷi più ὀὁti ἵittἳἶiὀi ὀὁὀ ὅἳpἷvἳ ὅὁlitἳmἷὀtἷ
ὀἳὅἵὁὀἶἷὄἷ il pὄὁpὄiὁ tuὄἴἳmἷὀtὁ, lἳ più ἳltἳ ἳutὁὄitὡ ἶἷllἳ ὄἷpuἴἴliἵἳ ti uὄgἷvἳ ἵὁὀ uὀ ἳttἷggiἳmἷὀtὁ
ἵhἷ ὀὁὀ pὄὁmἷttἷvἳ ὀullἳ ἶi ἴuὁὀὁ ἷ piἷὀὁ ἶi miὀἳἵἵἷ, tuttὁ il Ἰὁὄὁ ὄumὁὄἷggiἳvἳ ἶi plἷἴἷ igὀὁὄἳὀtἷ ἵhἷ
ti ἵhiἷἶἷvἳ Ἰuὄiὁὅἳmἷὀtἷ ἶi ἴἳἵiἳὄἷ, ἵὁmἷ Ἰὁὅὅἷ igliὁ ἶi tuὁ Ἰὄἳtἷllὁ Tiἴἷὄiὁ, ὃuἷll’Eὃuiὐiὁ ἵui ὅi vὁlἷvἳ
ἶἳὄἷ Ἰἳlὅἳmἷὀtἷ il ἶiὄittὁ ἶi ἳppἳὄtἷὀἷὀὐἳ ἳllἳ Ἰἳmigliἳ ἥἷmpὄὁὀiἳμ mἳlgὄἳἶὁ tuttὁ, ἵὁmἷ uὀἳ viὅiὁὀἷ
ἳppἳὄὅἳ ἳllὁ ὅὃuἳὄἵiἳὄὅi ἶi ὀὁὀ ὅὁ ὃuἳli ὀuἴi, tu ὄἷὅpiὀgἷὅti ὅἶἷgὀὁὅἳmἷὀtἷ ἵὁlui ἵhἷ ἵὁὀ ἷὅἷἵὄἳἴilἷ
ἳuἶἳἵiἳ tἷὀἶἷvἳ ἳἶ impἳἶὄὁὀiὄὅi, ὅἷὀὐἳ ἳvἷὄὀἷ il ἶiὄittὁ, ἶi uὀἳ pἳὄἷὀtἷlἳ ἵhἷ gli ἷὄἳ ἷὅtὄἳὀἷἳέ”)έ
COPIA AUTORE

λθ fRAnCesCA RohR Vio

iὀ uὀἳ ὃuἷὅtiὁὀἷ ὄἷlἳtivἳ ἳllἳ mἷmὁὄiἳ Ἰἳmiliἳὄἷ, ἵhἷ pὄὁpὄiὁ l’ἷlἷmἷὀtὁ


Ἰἷmmiὀilἷ ἶἷllἳ familia ἷὄἳ tἷὀutὁ ἳ ἵὁὀὅἷὄvἳὄἷ ἁν ἳvἷvἳ, iὀὁltὄἷ, ὅì vἳὄ-
ἵἳtὁ il pἷὄimἷtὄὁ ἶἷllἳ ὅuἳ domus, ἵὁὀiὀἷ iὅiἵὁ ἷ iἶἷὁlὁgiἵὁ ἶἷll’ἳgiὄἷ
mἳtὄὁὀἳlἷ, iὀtἷὄἸἷὄἷὀἶὁ ὀἷllἳ vitἳ puἴἴliἵἳ ἷ pὁlitiἵἳ ἶἷllἳ ἵittὡ, mἳ ἳvἷ-
vἳ ἳὄtiἵὁlἳtὁ lἳ ὅuἳ ἵὁmuὀiἵἳὐiὁὀἷ ὅἷἵὁὀἶὁ lἷ ὄἷgὁlἷ ἵhἷ lἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ
impὁὀἷvἳ ἳllἷ ἶὁὀὀἷ ὄὁmἳὀἷέ δἳ ὅuἳ tἷὅtimὁὀiἳὀὐἳ ὀὁὀ ὅi ἷὄἳ pὄὁἶὁttἳ,
iὀἸἳtti, ἳttὄἳvἷὄὅὁ uὀἳ ἶἷpὁὅiὐiὁὀἷ per verba, ἴἷὀὅì mἷἶiἳὀtἷ uὀ iὀtἷὄ-
vἷὀtὁ – ὁ mἷgliὁ uὀ mἳὀἵἳtὁ iὀtἷὄvἷὀtὁ – ἶi ἵἳὄἳttἷὄἷ gἷὅtuἳlἷ, per ima-
ginesν ἳ ἥἷmpὄὁὀiἳ ἷὄἳ ὅtἳtὁ ὄiἵhiἷὅtὁ ἶi ἴἳἵiἳὄἷ Eὃuiὐiὁμ il ἵὁἶiἵἷ ἶi
ἵὁmpὁὄtἳmἷὀtὁ ἵiὄἵὁὅἵὄivἷvἳ pἷὄ lἷ mἳtὄὁὀἷ ὃuἷὅtὁ tipὁ ἶi iὀtimitὡ ἳi
ὅὁli mἷmἴὄi ἶἷllἳ lὁὄὁ Ἰἳmigliἳ ἷ ὃuiὀἶi il ἴἳἵiὁ ὅἳὄἷἴἴἷ ἷὃuivἳlὅὁ ἳl
ὄiἵὁὀὁὅἵimἷὀtὁ ἶἷll’uὁmὁ ἵὁmἷ pἳὄtἷ ἶἷllἳ gens Sempronia. Sempronia
ἳvἷvἳ, tuttἳviἳ, ὁppὁὅtὁ uὀ Ἰἷὄmὁ ἶiὀiἷgὁ, ὅἵὁὀἸἷὅὅἳὀἶὁ ἵὁlui ἵhἷ ὃuiὀἶi
ὅi ὄivἷlἳvἳ uὀ impὁὅtὁὄἷέ
Quἷὅtὁ ἷpiὅὁἶiὁ, mὁltὁ ὀὁtὁ ἷ ἳἵἵuὄἳtἳmἷὀtἷ ὅtuἶiἳtὁ ἶἳllἳ ἵὄitiἵἳ ἂ,
ἷὅἷmpliiἵἳ ἳttὄἳvἷὄὅὁ ὃuἳli mὁἶἳlitὡ lἷ mἳtὄὁὀἷ, uὀiἸὁὄmἳὀἶὁὅi ἳi viὀ-
ἵὁli pὁὅti ἶἳl mos maiorum, ἶὁvἷὅὅἷὄὁ ὁpἷὄἳὄἷ iὀ ἵὁὀtἷὅti ἷxtὄἳἶὁmἷὅti-
ἵi, ὁvvἷὄὁ puἴἴliἵi ἷ iὀ ἳlἵuὀi ἵἳὅi pὁlitiἵiέ δἳ pἳὄὁlἳ ὄiὅultἳvἳ pὄἷἵluὅἳ
ἳllἷ ἶὁὀὀἷν ἷὅὅἳ ὄἳppὄἷὅἷὀtἳvἳ iὀvἷἵἷ uὀἳ pὄἷὄὁgἳtivἳ mἳὅἵhilἷ, ἵhἷ ὅi
ἷὅpliἵἳvἳ iὀ ὃuἷi ἵὁὀtἷὅti ἳttὄἳvἷὄὅὁ ἵui gli uὁmiὀi gἷὅtivἳὀὁ lἳ pὁliti-
ἵἳ ἷ ἶἳi ὃuἳli lἷ ἶὁὀὀἷ, ἳὀἵhἷ ἷὅpὄἷὅὅiὁὀἷ ἶἷll’ἳὄiὅtὁἵὄἳὐiἳ, vἷὀivἳὀὁ ἶi
ὀὁὄmἳ ἷὅἵluὅἷμ i tὄiἴuὀἳli, lἷ ἳὅὅἷmἴlἷἷ, i ἵἳmpi ἶi ἴἳttἳgliἳ, ὁἵἵἳὅiὁὀἷ
iὀ ἵui lἳ vὁἵἷ ἷ lἷ pἳὄὁlἷ ἶἷl dux ἵhἷ pὄὁὀuὀἵiἳvἳ l’adlocutio militum
ἷὅἷὄἵitἳvἳὀὁ uὀ Ἰὁὄtἷ ἵὁὀἶiὐiὁὀἳmἷὀtὁ ὅullἳ pἷὄἸὁὄmἳὀἵἷ ἶἷllἷ tὄuppἷ 5.
ἠἷl IV ὅἷἵὁlὁ ἳέἑέ, ἶὁpὁ il ὅἳἵἵὁ gἳlliἵὁ, tἳlἷ ἶiἵὁtὁmiἳ tὄἳ uὁmiὀi ἷ
ἶὁὀὀἷ iὀ mἷὄitὁ ἳll’uὅὁ ἶἷllἳ pἳὄὁlἳ ἷὄἳ ὅtἳtἳ ἴἷὀ ἶἷiὀitἳ, ἵὁmἷ ἳttἷὅtἳὀὁ
i ἵulti ἶi Tἳἵitἳ εutἳ ἷ χiὁ δὁἵuὐiὁ θέ Iὀ ἷtὡ ἳuguὅtἷἳ ὅi ἳvvἷὄtì l’ἷὅigἷὀ-

3
χἶ ἷὅἷmpiὁ ἳὀἵhἷ χὐiἳ, mἳἶὄἷ ἶi χuguὅtὁ, ἷ lἳ ὅὁὄἷllἳ ὅἵὁὀἸἷὅὅἳὄὁὀὁ il Ἰἳlὅὁ εἳὄiὁμ vἶέ ἠiἵὁlέ
Dἳmέ 1ἂ,ἁἀέ
4
ἑἳὀtἳὄἷllἳ 1λλθ,λ1άλἀν Dixὁὀ ἀίίι,ἁίάἁ1ν Vἳlἷὀtiὀi ἀί1ἀ,ἀἂηάἀἂθέ
5
ἠἷllἳ lὁὄὁ ἳὅtἷὀὅiὁὀἷ ἶἳllἳ pἳὄὁlἳ lἷ mἳtὄὁὀἷ pὁὅὅὁὀὁ ἷὅὅἷὄἷ ἳὅὅimilἳtἷ ἳi giὁvἳὀi ὄὁmἳὀi ἵhἷ,
ἳmmἷὅὅi ἳἶ ἳὅὅiὅtἷὄἷ ἳi lἳvὁὄi ἶἷl ὅἷὀἳtὁ, ὀὁὀ pὁtἷvἳὀὁ iὀtἷὄvἷὀiὄἷ, mἳ ἶὁvἷvἳὀὁ limitἳὄὅi ἳ guἳὄἶἳὄἷ,
ὄilἷttἷὄἷ, mἷἶitἳὄἷμ il ὅilἷὀὐiὁ iὀἶuἵἷvἳ ἳ vἳlὁὄiὐὐἳὄἷ lἳ viὅtἳ ἷ l’uἶitὁ ἷ l’ἷὅpἷὄiἷὀὐἳ iὀ ὃuἷὅtὁ mὁἶὁ
ὁttἷὀutἳ pὁtἷvἳ, mἳ ὀὁὀ pἷὄ lἷ mἳtὄὁὀἷ, giuὅtiiἵἳὄἷ l’ἳἵὃuiὅiὐiὁὀἷ, iὀ ὅἷguitὁ, ἶἷl ius relationis, il
ἶiὄittὁ ἳ pἳὄlἳὄἷέ Iὀ mἷὄitὁ ἳl ἵἳὄἳttἷὄἷ Ἰὁὄmἳtivὁ ἶἷllἳ Ἰὄἷὃuἷὀtἳὐiὁὀἷ ἶἷl ὅἷὀἳtὁ ἶἳ pἳὄtἷ ἶἷi giὁvἳὀi
vἶέ Zἷἵἵhiὀi ἀί1ἀ,1ηθέ ἥul pὁὅὅiἴilἷ ἳἵἵἷὅὅὁ ἶἷllἷ ἶὁὀὀἷ ἳἶ uὀἳ Ἰὁὄmἳὐiὁὀἷ ὄἷtὁὄiἵἳ vἶέ ἕlἷὀὀ 1λλι,
pἳὄtέθ1άιἁέ
6
È ἡviἶiὁ (fastέ ἀ,ηι1άθ1θ) ἳ ὄἳἵἵὁὀtἳὄἷ lἳ viἵἷὀἶἳ ἶἷllἳ ἠἳiἳἶἷ δἳὄἳ, ἵὁὅtὄἷttἳ ἳl ὅilἷὀὐiὁ ἷtἷὄὀὁ ἶἳ
ἕiὁvἷ ἷ vἷὀἷὄἳtἳ ἵὁmἷ Tἳἵitἳ εutἳέ δἳ ὅtὁὄiἳ ἶi χiὁ δὁἵuὐiὁ, il ἵui ὀὁmἷ ἷὀἸἳtiἵἳmἷὀtἷ ὄimἳὀἶἳvἳ ἳllἳ
gἷὅtiὁὀἷ ἶἷllἳ pἳὄὁlἳ, pἷἵuliἳὄitὡ mἳὅἵhilἷ, è ἳttἷὅtἳtἳ iὀvἷἵἷ iὀ ἑiἵἷὄὁὀἷ (divέ 1,1ί1 ἷ ἀ,θλ, ἵhἷ ὄiἵὁὄἶἳ
uὀ ἳltἳὄἷ ἶἷἶiἵἳtὁ ἳἶ χiὁ δὁἵuὐiὁ ἳi ὅuὁi tἷmpi ἳὀἵὁὄἳ viὅiἴilἷ ἳ ἤὁmἳ), δiviὁ (η,ἁἀ ἵhἷ ὀὁὀ mἷὀὐiὁὀἳ
il ὀὁmἷ ἶἷl ἶiὁ mἳ ὅὁlὁ uὀἳ vὁἵἷ ἷ ἳttἷὅtἳ l’ἷὅiὅtἷὀὐἳ ἶἷl tἷmpiὁ ἶἷl ἶiὁ δὁἵuὐiὁ tὄἳ lἳ viἳ ὀuὁvἳ ἷ il
tἷmpiὁ ἶἷllἷ Vἷὅtἳliέ) ἷ ἕἷlliὁ (1θ,1ι ἵhἷ ἵitἳ Vἳὄὄὁὀἷ ἵὁmἷ ὅuἳ Ἰὁὀtἷ )έ δἳ ἶὁppiἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ ὄἷlἳtivἳ ἳ
Tἳἵitἳ εutἳ, puὀitἳ ἶἳ ἕiὁvἷ pἷὄ ἳvἷὄ ὄivἷlἳtὁ ἳ ἕiutuὄὀἳ l’ἳmὁὄἷ ἵhἷ il pἳἶὄἷ ἶἷgli ἶἷi ὀutὄivἳ pἷὄ lἷi,
ἷ ἳἶ χiὁ δὁἵuὐiὁ, lἳ vὁἵἷ ἵhἷ ὀἷl ἁλί ἳέἑέ ἳvἷvἳ ἳvvἷὄtitὁ, iὀἳὅἵὁltἳtἳ, i ἤὁmἳὀi ἶἷll’ἳὄὄivὁ ἶἷi ἕἳlli ἷ
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 97

ὐἳ ἶi ὄitὁὄὀἳὄἷ ὅu ὃuἷὅtἳ ἴipἳὄtiὐiὁὀἷ ἶi gἷὀἷὄἷ iὀ tἷὄmiὀi ὄἷὅtὄittivi pἷὄ


l’ἳὐiὁὀἷ mἳtὄὁὀἳlἷ ιμ ὀἷllἳ tἳὄἶἳ ὄἷpuἴἴliἵἳ, iὀ ἵὁὀὅἷguἷὀὐἳ ἶἷl ἵlimἳ ἶi
ἷmἷὄgἷὀὐiἳlitὡ pὄὁpὄiὁ ἶi ὃuἷllἳ ἶἷliἵἳtἳ Ἰἳὅἷ ὅtὁὄiἵἳ ἷ iὀ pἳὄtiἵὁlἳὄἷ ἶἷl-
lἳ pὄὁtὄἳttἳ ἳὅὅἷὀὐἳ ἶἷgli uὁmiὀi ἶἳ ἤὁmἳ, lἷ ἶὁὀὀἷ ἳvἷvἳὀὁ ἳἵὃuiὅitὁ
ὅpἳὐi ἶi ἳὐiὁὀἷ pὄimἳ impἷὀὅἳἴili ἷ ὅi ἷὄἳὀὁ ὄἷὅἷ pὄὁtἳgὁὀiὅtἷ ἶi ὄἷitἷὄἳtἷ
viὁlἳὐiὁὀi ἶἷi ἵὁἶiἵi ἶi ἵὁmpὁὄtἳmἷὀtὁ ἶἷiὀiti iὀ pὄἷἵἷἶἷὀὐἳ κ. Proprio
l’ἷἵἵἷὐiὁὀἳlitὡ ἶἷllἷ ἵὁὀἶiὐiὁὀi pὁlitiἵhἷ ἷ ὅὁἵiἳli (ἵὁmἷ ἷὄἳ ἳvvἷὀutὁ
ἳἶ ἷὅἷmpiὁ giὡ ὀἷl ἵὁὄὅὁ ἶἷllἷ guἷὄὄἷ puὀiἵhἷ) ἳvἷvἳ ὅὁttὄἳttὁ ἳlἵuὀἷ tὄἳ
ὃuἷὅtἷ iὀiὐiἳtivἷ mἳtὄὁὀἳli ἳllἳ ἵὁὀἶἳὀὀἳ ἶἷll’ὁpiὀiὁὀἷ puἴἴliἵἳ, ἳὀἵὁὄἳ-
tἳ ἳl viὀἵὁlὁ ἶἷl mὁἶἷllὁ, pἷὄἵhὧ ἷὅὅἷ ἷὄἳὀὁ ὅtἳtἷ iὀtἷὅἷ ἵὁmἷ ὀἷἵἷὅὅἳὄi
iὀtἷὄvἷὀti iὅpiὄἳti ἶἳllἳ pietas ἶἷllἷ ἶὁὀὀἷ ἶἷll’ἳὄiὅtὁἵὄἳὐiἳ ὀἷi ἵὁὀἸὄὁὀti
ἶἷi lὁὄὁ ἵὁὀgiuὀti, impὁὅὅiἴilitἳti ἳ ὁpἷὄἳὄἷ, ἵὁmἷ iὀvἷἵἷ ὅtἳἴilivἳ il mos
maiorum, ἳutὁὀὁmἳmἷὀtἷ ἷ iὀ pὄimἳ pἷὄὅὁὀἳέ
ἠἷllἷ lὁὄὁ ‘iὀtὄὁmiὅὅiὁὀi’ ὀἷllἳ vitἳ pὁlitiἵἳ, lἷ mἳtὄὁὀἷ ἳgiὄὁὀὁ ὅἷ-
ἵὁὀἶὁ mὁἶἳlitὡ ἶivἷὄὅἷμ ἵὁmἷ mἷὄἷ ἷὅἷἵutὄiἵi ἶi ἶiὅpὁὅiὐiὁὀi ἶἷi lὁὄὁ
pἳἶὄi, mἳὄiti, Ἰὄἳtἷlli ἷ igliν ὁppuὄἷ ἳttὄἳvἷὄὅὁ iὀiὐiἳtivἷ ἵὁὀἵἷὄtἳtἷ ἵὁὀ
ὃuἷὅti ultimiν ὁ, iὀiὀἷ, iὀ ὀὁὀ pὁἵhi ἵἳὅi iὀ ἳὅὅὁlutἳ ἳutὁὀὁmiἳέ
ἠἷllἳ tἳὄἶἳ ὄἷpuἴἴliἵἳ lἷ mἳtὄὁὀἷ Ἰuὄὁὀὁ pὄὁtἳgὁὀiὅtἷ ἳὀἵhἷ ἶi ἳὐiὁ-
ὀi ἶi ἶiὅὅἷὀὅὁ (ὁ ἶi ὄἷὅiὅtἷὀὐἳ)έ χllὁὄἳ l’ὁppὁὅiὐiὁὀἷ ὀὁὀ ὅi ἵὁὀiguὄἳvἳ
ἵὁmἷ ὄἷἳὐiὁὀἷ ὀἷi ἵὁὀἸὄὁὀti ἶἷl ὅὁlὁ ἷ uὀiἵὁ ἶἷtἷὀtὁὄἷ ἶἷl pὁtἷὄἷ, ἵὁmἷ
ὅἳὄἷἴἴἷ ἳvvἷὀutὁ ἳἶ ἷὅἷmpiὁ ὀἷl ἵὁὄὅὁ ἶἷl pὄiὀἵipἳtὁ, mἳ ἵὁmἷ ὄἷἳὐiὁὀἷ
ὀἷi ὄiguἳὄἶi ἶἷllἳ pars ἶi vὁltἳ iὀ vὁltἳ ἶὁmiὀἳὀtἷ iὀ ὃuἷllἷ lὁttἷ tὄἳ fac-
tiones ἵhἷ ἵὁὀὀὁtò lἳ tἳὄἶἳ ὄἷpuἴἴliἵἳέ
χὀἵhἷ ὀἷllἷ mἳὀiἸἷὅtἳὐiὁὀi ἶi ἶiὅὅἷὀὅὁ ὁ ὀἷllἷ ἳὐiὁὀi ἷvἷὄὅivἷ iὀ ἵui
Ἰuὄὁὀὁ ἳ vἳὄiὁ titὁlὁ ἵὁiὀvὁltἷ lἷ mἳtὄὁὀἷ ἳgiὄὁὀὁ ἶi Ἰἳttὁ iὀ uὀἳ Ἰuὀὐiὁ-
ὀἷ, puὄ mἳi ὀὁὄmἳtἳ, ἶi ὅupplἷὀὐἳ ἶἷi lὁὄὁ uὁmiὀi ἷ ὃuiὀἶi ἷὅἷὄἵitἳὄὁὀὁ

pἷὄ il ὅuὁ iὀtἷὄvἷὀtὁ vἷὄἴἳlἷ, pὁtἷὀὐiἳlmἷὀtἷ ὅἳlviiἵὁ, ἷὄἳ ὁggἷttὁ ἶi ἵultὁ, ὀἳἵὃuἷ ὅuἴitὁ ἶὁpὁ il ὅἳἵἵὁ
gἳlliἵὁν ἳllὁὄἳ ὅi ὄἷgiὅtὄò uὀἳ pluὄἳlitὡ ἶi iὀiὐiἳtivἷ iὀtἷὅἷ ἳ ἶἷiὀiὄἷ iὀ tἷὄmiὀi ὀἷtti lἳ ἴipὁlἳὄitὡ mἳὅἵhilἷή
Ἰἷmmiὀilἷ ἳll’iὀtἷὄὀὁ ἶἷllἳ ἵὁmuὀitὡν lἳ pἳὄὁlἳ puἴἴliἵἳ ἶivἷὀὀἷ ὃuiὀἶi pὄἷὄὁgἳtivἳ ἷὅἵluὅivἳmἷὀtἷ
mἳὅἵhilἷ, mἷὀtὄἷ lἳ gἷὅtuἳlitὡ ἷ il ὅilἷὀὐiὁ vἷὄἴἳlἷ, ὁ ὃuἳὀtὁmἷὀὁ lἳ vὁἵἷ ὀὁὀ ὅtὄuttuὄἳtἳ iὀ ἶiὅἵὁὄὅὁ,
ὅpἷἵiiἵitὡ Ἰἷmmiὀiliέ
7
Iὀ ἷtὡ ἳuguὅtἷἳ i mὁἶἷlli mἳὅἵhilἷ ἷ Ἰἷmmiὀilἷ ὅi ὄiἶἷiὀiὄὁὀὁ, ἳὀἵhἷ ἳttὄἳvἷὄὅὁ uὀ’ἳὄtiἵὁlἳtἳ
lἷgiὅlἳὐiὁὀἷ, ἳἶ ἷὅἷmpiὁ iὀ mἷὄitὁ ἳllἳ ἵὁὀἶὁttἳ ὅἷὅὅuἳlἷ iὀ pἳὄtiἵὁlἳὄἷ ἶἷllἷ ἶὁὀὀἷ, pἷὄ ἵui ὀἷll’ἳmἴitὁ
ἶἷllἳ ὄiἵἵhiὅὅimἳ ἴiἴliὁgὄἳiἳ vἶέ χὅtὁli 1λιί ἷ ἤiὐὐἷlli 1λλιέ
8
δ’uὅὁ impὄὁpὄiὁ pἷὄ ἵὁὀtἷὅtὁ ἷ pἷὄ mὁἶὁ ἶἷllἳ pἳὄὁlἳ ἶἳ pἳὄtἷ ἶi uὀἳ mἳtὄὁὀἳ, ἵhiἳmἳtἳ ἳ
ἷὅὅἷὄἷ tacita, vἷὀὀἷ ἵὁὀὅiἶἷὄἳtὁ uὀ vἷὄὁ ἷ pὄὁpὄiὁ tὄἳἶimἷὀtὁ ἶἷl ὅuὁ gἷὀἷὄἷ ἷ pἷὄtἳὀtὁ ἵὁὀἶἳὀὀἳtὁέ
Eὅἷmpliiἵἳtivἳ ἶἷi ὄimἳὀἷggiἳmἷὀti ἶἷllἳ ὅtὁὄiἳ ‘ἳl Ἰἷmmiὀilἷ’ iὀ ἷtὡ ἳuguὅtἷἳ è lἳ viἵἷὀἶἳ ἶi ἑὁὄiὁlἳὀὁέ
δἳ mἷmὁὄiἳ ἶἷll’ἳὐiὁὀἷ ἶi Vἷtuὄiἳ, mἳἶὄἷ ἶi ἑὁὄiὁlἳὀὁ, ἵhἷ ἳgì ἳ ἵἳpὁ ἶi uὀ agmen matronarum
ἵὁἳἶiuvἳtἳ ἶἳllἳ ὀuὁὄἳ Vὁlumὀiἳ ἷ pὄἷὅἷ lἳ pἳὄὁlἳ ὅu uὀἳ ὃuἷὅtiὁὀἷ ἶi iὀtἷὄἷὅὅἷ puἴἴliἵὁ ἵὁmἷ l’ἳttἳἵἵὁ
ἵὁὀtὄὁ ἤὁmἳ ἶἷi Vὁlὅἵi, ὅἷmἴὄἳ ὄiὅἷὀtiὄἷ ἶἷllἳ ὄἷἵἷὀtἷ iὀiὐiἳtivἳ ἶi ἡὄtἷὀὅiἳ, ὀἷl ἂἁάἂἀ ἳέἑέ, ἳ ὅuἳ vὁltἳ
ἳllἳ guiἶἳ ἶi uὀ gὄuppὁ Ἰὁltὁ ἶi mἳtὄὁὀἷ ἷ ἳttivἳ iὀ uὀἳ viἵἷὀἶἳ ἶi ἵhiἳὄἳ ἵὁὀὀὁtἳὐiὁὀἷ pὁlitiἵἳ, ὃuἳὀἶὁ
l’iὀtὄὁmiὅὅiὁὀἷ ἶἷllἷ ἶὁὀὀἷ iὀ ἳmἴiti puἴἴliἵi ὅi ἷὄἳ giuὅtiiἵἳtἳ iὀ ὄἳgiὁὀἷ ἶἷll’ἷἵἵἷὐiὁὀἳlitὡ ἶἷllἳ
ὅituἳὐiὁὀἷ ἵὁὀtiὀgἷὀtἷέ Diὁὀyὅέ κ,ἁλάηην δivέ ἀ,ἁλάἂίν Vἳlέ εἳxέ η,ἀ,1 ἷ ἂ,1ν ἢlutέ, Corέ ἁἁάἁηέ ἢἷὄ lἷ
ὅὁvὄἳppὁὅiὐiὁὀi ἶἷi ἶuἷ ἷpiὅὁἶi ὀἷllἳ mἷmὁὄiἳ ὅtὁὄiὁgὄἳiἵἳ ἕἳgὧ 1λθἁ,11ίά11θν ώἷmἷlὄijk 1λκι,ἀ1ιά
ἀἂί ἷ Vἳlἷὀtiὀi ἀί1ἀ,1ἂἁά1ηἂέ
COPIA AUTORE

λκ fRAnCesCA RohR Vio

i ὄuὁli ἵhἷ pἷὄ tὄἳἶiὐiὁὀἷ ὅἳὄἷἴἴἷὄὁ ὅpἷttἳti ἳ ὃuἷgli uὁmiὀiέ ἤimἳὀἷ ἶἳ


vἷὄiiἵἳὄἷ ὅἷἵὁὀἶὁ ὃuἳli mὁἶἳlitὡ ἷὅὅἷ ἳgiὄὁὀὁέ ἡvvἷὄὁ ὅἷ ὁpἷὄἳὄὁὀὁ ὄi-
ὅpἷttἳὀἶὁ i ἵἳὀὁὀi ἶἷl ἵὁmpὁὄtἳmἷὀtὁ Ἰἷmmiὀilἷ, ἵἳὀὁὀi ἵhἷ il mὁἶἷllὁ
mἳtὄὁὀἳlἷ iὅὅἳvἳ ἷ ἵhἷ iὀὁ ἳἶ ἳllὁὄἳ ἷὄἳὀὁ ὅtἳti pὄὁpὄi ἶἷllἷ ἶὁὀὀἷ ἳὀ-
ἵhἷ ὃuἳὀἶὁ ἷὅὅἷ ἷἵἵἷὐiὁὀἳlmἷὀtἷ ἷὄἳὀὁ ὅtἳtἷ ἵhiἳmἳtἷ ἳἶ ἳgiὄἷ iὀ ἳmἴiti
ἵhἷ ὀὁὀ ἷὄἳὀὁ lὁὄὁ pὄὁpὄi, ὁppuὄἷ ὅἷ ἳἵὃuiὅiὄὁὀὁ, iὀ pἳὄἳllἷlὁ ἳgli ὅpἳὐi
ἶἷll’iὀiὐiἳtivἳ pὁlitiἵἳ, ἳὀἵhἷ lἷ mὁἶἳlitὡ pὄὁpὄiἷ ἶi ὃuἷὅt’ultimἳ, ἵhἷ
tuttἳviἳ iὀὁ ἳἶ ἳllὁὄἳ ἷὄἳὀὁ ὅtἳtἷ mὁὀὁpὁliὐὐἳtἷ ἶἳllἳ ἵὁmpὁὀἷὀtἷ mἳ-
ὅἵhilἷ ἶἷllἳ ὅὁἵiἷtὡ ὄὁmἳὀἳ, uὀiἵἳ lἷgittimἳ ἶἷtἷὀtὄiἵἷ ἶi ὃuἷllὁ ὅpἳὐiὁ
ἶi ἳὐiὁὀἷέ
ἠἷll’ἳmἴitὁ ἶi ὃuἷὅtὁ ἵὁmplἷὅὅὁ ἳὅpἷttὁ, pἳὄtiἵὁlἳὄἷ iὀtἷὄἷὅὅἷ ὄivἷ-
ὅtὁὀὁ lἷ ἶiὀἳmiἵhἷ ἵὁmuὀiἵἳtivἷ ἳttivἳtἷ ἶἳllἷ mἳtὄὁὀἷ ὀἷllἷ ὁἵἵἳὅiὁὀi
iὀ ἵui ἳgiὄὁὀὁ ὀἷllἳ pὁlitiἵἳ ἶἷllἳ res publicaέ δἳ ἵὁmuὀiἵἳὐiὁὀἷ è iὀἸἳtti
ἵὁmpὁὀἷὀtἷ Ἰὁὀἶἳmἷὀtἳlἷ ἶi ὁgὀi iὀiὐiἳtivἳ puἴἴliἵἳ ἷ pὁlitiἵἳέ
Iὀ ἷtὡ tἳὄἶὁ ὄἷpuἴἴliἵἳὀἳ lἷ mἳtὄὁὀἷ Ἰuὄὁὀὁ pὄὁtἳgὁὀiὅtἷ ἶi uὀἳ mὁl-
tἷpliἵitὡ ἶi iὀtἷὄvἷὀti ἵὁmuὀiἵἳtiviέ ἤiὅpἷttὁ ἳllἳ pὄἳtiἵἳ ἶἷllἳ ἵὁmuὀiἵἳ-
ὐiὁὀἷ ‘ἳl Ἰἷmmiὀilἷ’ ἶἷi ὅἷἵὁli pὄἷἵἷἶἷὀti, lἷ ὁἵἵἳὅiὁὀi ἵὁὀtἷὅtuἳliὐὐἳtἷ
iὀ ὃuἷὅtὁ ὅἷgmἷὀtὁ ἵὄὁὀὁlὁgiἵὁ ὅi ἶiὅtiὀguὁὀὁ pἷὄ il ὄiἵὁὄὄἷὄἷ iὀ Ἰὁὄ-
mἳ ὀὁὀ più ἷὅtἷmpὁὄἳὀἷἳ ἶi iὀtἷὄvἷὀti iὀtἷὅi ἳ ἵὁὀἶiὐiὁὀἳὄἷ lἳ pὁlitiἵἳ
ἵittἳἶiὀἳ, ὃuiὀἶi ἶi ἵὁὀtἷὀutὁ ἷ iὀἳlitὡ ἵhiἳὄἳmἷὀtἷ pὁlitiἵiν iὀtἷὄvἷὀti
pὄὁmὁὅὅi ἶἳ mἳtὄὁὀἷ ἳttivἷ iὀ Ἰὁὄmἳ ὀὁὀ ὅὁlὁ ἵὁllἷttivἳ mἳ ἳὀἵhἷ iὀἶi-
viἶuἳlἷν iὀtἷὄvἷὀti mἷὅὅi iὀ ἳttὁ, iὀ mὁltἷ ἵiὄἵὁὅtἳὀὐἷ, mἳ ὀὁὀ iὀ tuttἷ, iὀ
ἵὁὀtἷὅti puἴἴliἵi ὃuἳli il Ἰὁὄὁ, lἷ ὅtὄἳἶἷ, i tὄiἴuὀἳli, lἷ ἳὅὅἷmἴlἷἷέ
Iὀ ὃuἷὅtἷ ὁἵἵἳὅiὁὀi lἷ mἳtὄὁὀἷ ὅi ἳvvἳlὅἷὄὁ ἶi vἷttὁὄi ἵὁmuὀiἵἳtivi
giὡ ὅpἷὄimἷὀtἳti iὀ pἳὅὅἳtὁ ἷ ὄitἷὀuti ἵὁὀἸὁὄmi ἳl ἶἷttἳtὁ ἶἷl ἵὁὅtumἷ, mἳ
ὄiἵὁὄὅἷὄὁ ἳὀἵhἷ ἳ ὅtὄumἷὀti iὀ pὄἷἵἷἶἷὀὐἳ ἷὅtὄἳὀἷi ἳllἳ Ἰὄuiὐiὁὀἷ Ἰἷmmi-
ὀilἷ ἷ pἷὄἵἷpiti, iὀvἷἵἷ, ἵὁmἷ ἷὅἵluὅivἳmἷὀtἷ mἳὅἵhiliέ
ἑὁmἷ ἳttἷὅtἳ il ἵἳὅὁ ἶi ἥἷmpὄὁὀiἳ ἶἷl 1ίἀ ἳέἑέ, lἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ ὅtἳἴilivἳ
ἵhἷ il ἵἳὀἳlἷ ἵὁmuὀiἵἳtivὁ ὄitἷὀutὁ iἶὁὀἷὁ pἷὄ lἷ mἳtὄὁὀἷ ἷὄἳ lἳ gἷὅtuἳ-
litὡέ Di ἵiò ὄimἳὀgὁὀὁ ὀumἷὄὁὅἷ ἳttἷὅtἳὐiὁὀi λ.
ἠἷl gἷὀὀἳiὁ ἶἷl ηἀ ἳέἑέ pὄὁpὄiὁ ἳllἳ gἷὅtuἳlitὡ Ἰἷἵἷ ὄiἵὁὄὅὁ ἔulviἳ
ὃuἳὀἶὁ, impὁὅtἳὀἶὁ uὀἳ ‘ὄἷgiἳ ἶἷl luttὁ’ pἳὄtiἵὁlἳὄmἷὀtἷ iὀἵiὅivἳ, ὅuἴitὁ
ἶὁpὁ lἳ ὄiἵὁὀὅἷgὀἳ ὀἷllἳ ὅuἳ ἵἳὅἳ ὄὁmἳὀἳ ἶἷl ἵὁὄpὁ ἶi ἢuἴliὁ ἑlὁἶiὁ, lὁ
ἷὅpὁὅἷ ἷἶ ἷὅiἴì lἷ tἷὄὄiἴili Ἰἷὄitἷ ἵhἷ gli ἷὄἳὀὁ ὅtἳtἷ iὀἸἷὄtἷ ἳ ἵὁlὁὄὁ ἵhἷ
ὅi ὄivἷὄὅἳvἳὀὁ ὀἷllἳ domus pἷὄ l’ultimὁ ὁmἳggiὁ 10έ δ’ἷviἶἷὀtἷ iὀtἷὀtὁ
ἶi ἔulviἳ ἷὄἳ ἵhiἳmἳὄἷ ἳ vἷὀἶἷttἳ i fautores ἶἷl mἳὄitὁ ἳὅὅἳὅὅiὀἳtὁ ἶἳllἷ

9
χttὄἳvἷὄὅὁ lἳ gἷὅtuἳlitὡ ὅi ἷὅpὄἷὅὅἷὄὁ, ἳἶ ἷὅἷmpiὁ, lἷ mἳtὄὁὀἷ ὀἷl ἵὁὄὅὁ ἶἷllἳ guἷὄὄἳ ἳὀὀiἴἳliἵἳ (δivέ
ἀἀ,ι ἷ ηηάηθν ἀθ,λ), mἳ ἳὀἵhἷ iὀ ὁἵἵἳὅiὁὀἷ ἶἷll’ἳἴὄὁgἳὐiὁὀἷ ἶἷllἳ lex Oppia ὀἷl 1λη ἳέἑέ (δivέ ἁἂ,κ,1
ὅὅέ)ν lὁ Ἰἷἵἷὄὁ ὀἷl 1ίἀ ἳέἑέ ἥἷmpὄὁὀiἳ ἵὁὀtὄὁ Eὃuiὐiὁ (vἶέ supra) ἷ ὀἷl ἂ1 ἳέἑέ ἔulviἳ ἳ ἢἷὄugiἳ (χppέ,
civ. η,ηθ)έ
10
Iὀ mἷὄitὁ ἳ ἔulviἳ ἤὁhὄ Viὁ ἀί1ἁ ἵὁὀ ὄiἸἷὄimἷὀti ἳllἳ ἴiἴliὁgὄἳiἳ ὅul pἷὄὅὁὀἳggiὁέ
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 99

ἴἳὀἶἷ ἳὄmἳtἷ ἶi Titὁ χὀὀiὁ εilὁὀἷ 11έ ἥἵὄivἷ χὅἵὁὀiὁμ “Il ἵὁὄpὁ ἶi ἑlὁ-
ἶiὁ è ὅtἳtὁ pὁὄtἳtὁ pὄimἳ ἶἷllἳ pὄimἳ ὁὄἳ ἶἷllἳ ὀὁttἷ, uὀἳ gὄἳὀἶἷ Ἰὁllἳ ἶi
pὁpὁlἳὀi tὄἳ i più ὅpὄἷgἷvὁli ἷ ἶi ὅἵhiἳvi ἵὁὀ gὄἳὀἶi mἳὀiἸἷὅtἳὐiὁὀi ἶi ἶὁ-
lore ἵiὄἵὁὀἶò il ἵὁὄpὁ ἶἷpὁὅtὁ ὀἷll’ἳtὄiὁ ἶἷllἳ domusέ χἵἵὄἷὅἵἷvἳ l’ὁἶiὁ
pἷὄ ὃuἳὀtὁ ἷὄἳ ἳἵἵἳἶutὁ lἳ mὁgliἷ ἶi ἑlὁἶiὁ, ἔulviἳ, ἵhἷ ἷὅiἴivἳ lἷ ὅuἷ
Ἰἷὄitἷ ἷmἷttἷὀἶὁ lἳmἷὀti” 12.
Eὅiἴiὐiὁὀἷ ἶἷllἷ Ἰἷὄitἷ ἷἶ ἷmiὅὅiὁὀἷ ἶi lἳmἷὀti, ὁvvἷὄὁ ἳttivἳὐiὁὀἷ
ἶi uὀ liὀguἳggiὁ gἷὅtuἳlἷ ἷ vἷὄἴἳlἷ, ἳὄtiἵὁlἳtὁ – ὃuἷὅt’ultimὁ – tuttἳviἳ
ὀὁὀ ὀἷllἳ ὅtὄuttuὄἳ ἶi uὀ ἶiὅἵὁὄὅὁ ἵὁmpiutὁ, ἵὁmἷ ὅἳὄἷἴἴἷ ὅpἷttἳtὁ ἳ uὀ
uὁmὁ, mἳ iὀ uὀἳ Ἰὁὄmἳ ἶiὅἳὄtiἵὁlἳtἳ ἶi ἷmiὅὅiὁὀi Ἰὁὀiἵhἷ ἳ ἵui Ἰὁὄὅἷ ὅi
ἳἵἵὁmpἳgὀἳvἳὀὁ ἴὄἷviὅὅimἷ Ἰὄἳὅi 1ἁ. La lamentatio, pὄἳtiἵἳ ἵhἷ ἷὄἳ ὅtἳtἳ
iὀ ὁὄigiὀἷ ἶἷllἷ mἳtὄὁὀἷ ἷ ἶἳl III ὅἷἵὁlὁ ἳέἑέ ἶἷllἷ pὄἷiἵhἷ pὄὁpὄiὁ iὀ
ὁἵἵἳὅiὁὀἷ ἶἷll’ἷὅpὁὅiὐiὁὀἷ ἶἷl ἶἷἸuὀtὁ ὀἷllἳ domus 1ἂ, pὄἷvἷἶἷvἳ ὅiἵu-
ὄἳmἷὀtἷ l’ἷmiὅὅiὁὀἷ ἶi lἳmἷὀti mἳ Ἰὁὄὅἷ ἳὀἵhἷ lἳ pὄὁὀuὀἵiἳ ἶi ὅiὀgὁlἷ
ἷὅpὄἷὅὅiὁὀi ὁ ἴὄἷvi Ἰὄἳὅi ὄipἷtutἷ iὀ mὁἶἳlitὡ ἶi ἵἳὀtilἷὀἳ ἳ ὁmἳggiὁ ἶἷl
ἶἷἸuὀtὁ 15. Come la lamentatio, ἳὀἵhἷ lἳ ἵὁmuὀiἵἳὐiὁὀἷ gἷὅtuἳlἷ im-
pὁὅtἳtἳ ἶἳ ἔulviἳ ὅi ἵὁὀἸὁὄmἳvἳ ἳllἷ pὄἳtiἵhἷ pὄὁpὄiἷ ἶἷllἳ ἶimἷὀὅiὁὀἷ
Ἰἷmmiὀilἷ ἷ ἳttἷὅtἳtἷ ἳὀἵhἷ iὀ ὄiἸἷὄimἷὀtὁ ἳ ἷtὡ pὄἷἵἷἶἷὀtiέ χttὄἳvἷὄὅὁ lἳ
gἷὅtuἳlitὡ ὅi ἷὄἳὀὁ, ἳἶ ἷὅἷmpiὁ, ἷὅpὄἷὅὅἷ lἷ mἳtὄὁὀἷ iὀ ὁἵἵἳὅiὁὀἷ ἶἷllἳ
ὄiἵhiἷὅtἳ ἶi ἳἴὄὁgἳὐiὁὀἷ ἶἷllἳ lex Oppia, ὀἷl 1λη ἳέἑέ χllὁὄἳ ὅi ἷὄἳὀὁ
ἳὅὅiἷpἳtἷ iὀ mἳὅὅἳ ἶἳvἳὀti ἳllἳ pὁὄtἳ ἶἷllἷ ἵἳὅἷ ἶἷi ἶuἷ tὄiἴuὀi εἳὄἵὁ ἷ
ἢuἴliὁ ἕiuὀiὁ ἐὄutὁ, ἵhἷ ὅ’ὁppὁὀἷvἳὀὁ ἳllἳ lὁὄὁ iὅtἳὀὐἳ, ἷ ὀὁὀ ὅἷ ὀἷ ἷὄἳ-
ὀὁ ἳllὁὀtἳὀἳtἷ ὅἷ ὀὁὀ ὃuἳὀἶὁ i mἳgiὅtὄἳti ἳvἷvἳὀὁ ὄiὀuὀἵiἳtὁ ἳ ἷὅἷὄἵitἳὄἷ
il lὁὄὁ ἶiὄittὁ ἶi vἷtὁ 1θ.
δἳ ἵὁmuὀiἵἳὐiὁὀἷ ἶi ἔulviἳ, ἳttuἳtἳ ὀἷl ἵὁὀtἷὅtὁ Ἰἷmmiὀilἷ pἷὄ ἷἵἵἷl-
lἷὀὐἳ, ὁvvἷὄὁ lἳ ἵἳὅἳ, ἷ iὀ uὀ ἳmἴitὁ ἵὁmἷ ὃuἷllὁ Ἰuὀἷὄἳὄiὁ iὀ ἵui ἷὄἳὀὁ

11
ἔὄἳὅἵhἷtti 1λλἂ,VIIIέ
12
χὅἵὁὀέ, Milέ ἀκμ Perlatum est corpus Clodi ante primam noctis horam, inimaeque plebis et
seruorum maxima multitudo magno luctu corpus in atrio domus positum circumstetit. Augebat autem
facti inuidiam uxor Clodi Fuluia quae cum effusa lamentatione uulnera eius ostendebat.
13
Quἷi lἳmἷὀti ἵhἷ ἳvἷvἳ Ἰἳttὁ pὄὁpὄi ὀἷllἳ domus, ἔulviἳ li ὄipὄὁpὁὅἷ iὀ tὄiἴuὀἳlἷ ἶὁvἷ tἷὅtimὁὀiò
iὀὅiἷmἷ ἳllἳ mἳἶὄἷ, iὀ ὁἵἵἳὅiὁὀἷ ἶἷl pὄὁἵἷὅὅὁ ἵὁὀtὄὁ εilὁὀἷ pἷὄ l’ἳὅὅἳὅὅiὀiὁ ἶi ἑlὁἶiὁέ χὅἵὁὀέ, Mil.
ἂίμ Ultimae testimonium dixerunt Sempronia, Tuditani ilia, socrus P. Clodi, et uxor Fuluia, et letu suo
magnopere eos qui assistebant commouerunt. “ἤἷὅἷὄὁ tἷὅtimὁὀiἳὀὐἳ pἷὄ ultimἷ ἥἷmpὄὁὀiἳ, igliἳ ἶi
Tuἶitἳὀὁ, ὅuὁἵἷὄἳ ἶi ἢuἴliὁ ἑlὁἶiὁ, ἷ ὅuἳ mὁgliἷ ἔulviἳ, ἷ ἵὁὀ il lὁὄὁ piἳὀtὁ ἵὁmmὁὅὅἷὄὁ pὄὁἸὁὀἶἳmἷὀtἷ
ἵὁlὁὄὁ ἵhἷ ἳὅὅiὅtἷvἳὀὁ ἳl pὄὁἵἷὅὅὁ”έ E’ ὀὁtὁ ἵὁmἷ iὀ ὃuἳlitὡ ἶi tἷὅtimὁὀi χuὄἷliἳ, mἳἶὄἷ ἶi ἑἷὅἳὄἷ,
ἷ ἕiuliἳ, ὅuἳ ὐiἳ, ὀἷl θ1 ἳέἑέ ὅi ὄἷἵἳὄὁὀὁ iὀ tὄiἴuὀἳlἷ ἵὁὀtὄὁ ἑlὁἶiὁ pἷὄ i Ἰἳtti ἶἷllἳ ἐὁὀἳ Dἷἳν ὀὁὀ è
ἷὅpliἵitἳtὁ, tuttἳviἳ, iὀ ἵhἷ Ἰὁὄmἳ ὅi pὄὁἶuὅὅἷὄὁ ὃuἷὅtἷ tἷὅtimὁὀiἳὀὐἷέ Vἶέ ἔἷὐὐi ἀίίκ,ἂίάἂ1έ Iὀ mἷὄitὁ
ἳllἷ ἵὁὅiἶἶἷttἷ vὁἵἳlitὡ impὄὁpὄiἷ, ἳi mἳὄgiὀi ἶἷl liὀguἳggiὁ, vἶέ ἑὄippἳ ἀίίί,11ηά1ἁἀέ
14
Tἳlἷ tὄἳὅἸὁὄmἳὐiὁὀἷ ὄiὅpὁὀἶἷvἳ ἳll’ὁppὁὄtuὀitὡ ἶi ὅὁttὄἳὄὄἷ lἷ mἳtὄὁὀἷ ἳ pὄἳtiἵhἷ ὄitἷὀutἷ iὀvἷἵἷ
ὀὁὀ ἶἷgὀἷ ἶἷl lὁὄὁ ὅtἳtuὅ ὅὁἵiἳlἷ pὄὁpὄiὁ pἷὄ lἳ ὅἵὁmpὁὅtἷὐὐἳ iὀὅitἳ ὀἷi piἳὀti ἷ ὀἷi lἳmἷὀtiν il ἶἷἵὁὄὁ
ἶivἷὀivἳ ἵὁἶiἵἷ ἶi ἵὁmpὁὄtἳmἷὀtὁ ὅiἳ mἳὅἵhilἷ ἵhἷ Ἰἷmmiὀilἷμ Zἷἵἵhiὀi ἀί1ἀ,1ηἂά1ηηέ
15
Vἳlἷὀtiὀi ἀί1ἀ,1ἁἀά1ηἂέ Vἳὄὄὁὀἷ (lingέ ι,ιί) ἳttἷὅtἳ ἵhἷ lἳ pὄἷiἵἳ ἵὁmpivἳ uὀἳ laudatio
ὅtἷὄἷὁtipἳtἳέ
16
δivέ ἁἂ,1 ὅὅέ
COPIA AUTORE

100 fRAnCesCA RohR Vio

ὄiἵὁὀὁὅἵiuti ἳllἷ mἳtὄὁὀἷ ὅpἳὐi ἶi ἳὐiὁὀἷ lἷgittimi, ἳppliἵἳvἳ, ὃuiὀἶi, il


ἶupliἵἷ liὀguἳggiὁ ἶἷllἳ gἷὅtuἳlitὡ ἷ ἶἷi lἳmἷὀti, ὄitἷὀutὁ ἵὁὀὅὁὀὁ ἳll’ἳ-
ὐiὁὀἷ mἳtὄὁὀἳlἷ, ἳ uὀ’iὀiὐiἳtivἳ ἵhἷ ἳἵὃuiὅivἳ pἷὄò uὀ ἵhiἳὄὁ ἵἳὄἳttἷὄἷ
pὁlitiἵὁ, lἳ ὃuἳlἷ, iὀvἷἵἷ, ὀἷl pἳὅὅἳtὁ ἷὄἳ ὅtἳtἳ ἳmmἷὅὅἳ pἷὄ lἷ mἳtὄὁὀἷ
ὅὁlὁ iὀ tἷὄmiὀi ἶi ἷἵἵἷὐiὁὀἳlitὡέ Iὀὁltὄἷ ἔulviἳ ἳgivἳ ὀὁὀ ὀἷll’ἳmἴitὁ ἶi
uὀ iὀἶiὅtiὀtὁ gὄuppὁ ἶi ἶὁὀὀἷ, ἵhἷ ὃuiὀἶi iὀ ὃuἷl ἵὁὀtἷὅtὁ mἳὀtἷὀἷvἳὀὁ
ἶi Ἰἳttὁ uὀ pὄὁilὁ pὄuἶἷὀtἷmἷὀtἷ ἳὀὁὀimὁ 1ι, mἳ iὀἶiviἶuἳlmἷὀtἷ ἷ iὀ
tἳl mὁἶὁ guἳἶἳgὀἳvἳ ὃuἷllἳ viὅiἴilitὡ ἵhἷ ὄiὅultἳvἳ iὀἵὁmpἳtiἴilἷ ἵὁὀ il
ὄἳἵἵὁmἳὀἶἳtὁ pudor mἳtὄὁὀἳlἷέ
ἔulviἳ ὅi ἳvvἳlἷvἳ, ὃuiὀἶi, ἶi uὀ vἷttὁὄἷ ἵὁmuὀiἵἳtivὁ tὄἳἶiὐiὁὀἳlἷ
(gἷὅtuἳlitὡ ἷ lἳmἷὀti), ἳppliἵἳtὁ, tuttἳviἳ, iὀ uὀ ἵὁὀtἷὅtὁ pὁlitiἵὁ ἷ ὅἷἵὁὀ-
ἶὁ mὁἶἳlitὡ iὀἶiviἶuἳli, ὃuiὀἶi ἳlmἷὀὁ pἳὄὐiἳlmἷὀtἷ iὀὀὁvἳtivἷέ
ἑhἷ lἳ ὅuἳ tὄἳὅgὄἷὅὅiὁὀἷ ὄiὅpἷttὁ ἳl mos maiorum ὀὁὀ Ἰὁὅὅἷ uὀ Ἰἳt-
tὁ ἷὅtἷmpὁὄἳὀἷὁ mἳ ὅi iὀὅἷὄiὅὅἷ iὀ uὀ pὄὁἵἷὅὅὁ ἶi ὄiὀὀὁvἳmἷὀtὁ ἶἷllἷ
mὁἶἳlitὡ ἶi ἳὐiὁὀἷ mἳtὄὁὀἳli, Ἰὁὄὅἷ ὀὁὀ piἳὀiiἵἳtὁ mἳ ἵἷὄtὁ pὄὁἶὁttὁὅi
in rebus, ὅἷmἴὄἳ ὅuggἷὄitὁ ἶἳ ἳltὄi ἷpiὅὁἶi ἵhἷ ἷἴἴἷὄὁ luὁgὁ ὀἷllἳ tἳὄἶἳ
ὄἷpuἴἴliἵἳέ
ἠἷl ἂἁ ἳέἑέ, ἳl tἷmpὁ ἶἷl ὅuὁ mἳtὄimὁὀiὁ ἵὁὀ εἳὄἵὁ χὀtὁὀiὁ, ἳὀἵὁὄἳ
ἔulviἳ ὅi Ἰἷἵἷ pὄὁmὁtὄiἵἷ ἶi uὀἳ ὅtὄἳtἷgiἳ ἵὁmuὀiἵἳtivἳ ἵhἷ, ἵὁmἷ ὀἷl
ὅuὁ iὀtἷὄvἷὀtὁ ἶἷl ηἀ ἳέἑέ, ἵὁὀiugἳvἳ uὀ’ἷἸiἵἳἵἷ ἳὐiὁὀἷ gἷὅtuἳlἷ ἵὁὀ
uὀ iὀtἷὄvἷὀtὁ vὁἵἳlἷ, ὀὁὀ ὅtὄuttuὄἳtὁ ἳὀἵὁὄἳ iὀ ἶiὅἵὁὄὅὁ mἳ, ὅἷἵὁὀἶὁ lἳ
tἷὅtimὁὀiἳὀὐἳ ὁὄἳ ἷὅpliἵitἳ ἶἷllἷ Ἰὁὀti, ἳὄtiἵὁlἳtὁ iὀ pἳὄὁlἷέ Divἷὄὅἳmἷὀtἷ
ἶἳ χὅἵὁὀiὁ iὀ ὄἷlἳὐiὁὀἷ ἳll’ἷpiὅὁἶiὁ ἶἷl ηἀ ἳέἑέ, iὀ ὄiἸἷὄimἷὀtὁ ἳ ὃuἷ-
ὅtἳ ὁἵἵἳὅiὁὀἷ ἶἷl ἂἁ ἳέἑέ il tἷὅtimὁὀἷ gὄἷἵὁ, χppiἳὀὁ, Ἰὁὄὅἷ pἷὄ ἵhiἳὄiὄἷ
ἳi ὅuὁi lἷttὁὄi ἶiὀἳmiἵhἷ ἳ lὁὄὁ ὀὁὀ Ἰἳmiliἳὄi, iὀἶiviἶuἳ ἷὅpliἵitἳmἷὀtἷ
ὀἷll’iὀtἷὄvἷὀtὁ ἶi ἔulviἳ ὃuἳttὄὁ ἵὁmpὁὀἷὀti ἶivἷὄὅἷμ gἷὅtuἳlitὡ, lἳmἷὀti,
gἷmiti, pἳὄὁlἷέ Il ἵὁὀtἷὅtὁ è lἳ guἷὄὄἳ ἶi εὁἶἷὀἳ 1κέ Dὁpὁ lἳ ὅἵὁὀittἳ pἳ-
titἳ ἳ ὁpἷὄἳ ἶἷgli ἷὅἷὄἵiti ἵὁὀὅὁlἳὄi, il ἀ1 ἳpὄilἷ, χὀtὁὀiὁ ἷὄἳ iὀ Ἰugἳ ἳllἳ
vὁltἳ ἶἷllἳ ἕἳlliἳ ἠἳὄἴὁὀἷὀὅiὅ ἷ ἳ ἤὁmἳ il ὅἷὀἳtὁ ἶiὅἵutἷvἳ ἶἷllἳ ὅuἳ
ἵὁὀἶἳὀὀἳ ἳ hostis publicus. Il pὄὁvvἷἶimἷὀtὁ ἳvὄἷἴἴἷ ἶἷἵὄἷtἳtὁ lἳ ὅuἳ
iὀἷ pὁlitiἵἳ mἳ ἳvὄἷἴἴἷ ἳὀἵhἷ pὄivἳtὁ i igli, ὅuὁi ἷ ἶi ἔulviἳ, ἶi ὃuἳlὅiἳὅi
Ἰutuὄἳ pὁὅὅiἴilitὡ ἶi ἳἵἵἷὅὅὁ ἳl cursus honorum 1λ.
Divἷὄὅi ὅὁὀὁ i ἵὁὀtἷὅti iὀ ἵui lἳ mἳtὄὁὀἳ ἳgì, ἳ ὅἳlvἳguἳὄἶiἳ ἶἷl mἳὄitὁ
ἷ ἶἷi igliμ lἳ ἵἳὅἳ ἶi χὀtὁὀiὁ ἷ ὃuἷllἳ ἶἷll’amicus δuἵiὁ ἑἳlpuὄὀiὁ ἢiὅὁ-

17
δἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ ἳttἷὅtἳ ἵhἷ il piἳὀtὁ ἶἷllἷ ἶὁὀὀἷ ἶἳvἳὀti ἳllἳ ὅἳlmἳ ὀἷll’ἳtὄiὁ ἶἷllἳ ἵἳὅἳ ἳvvἷὀivἳ iὀ
Ἰὁὄmἳ ἵὁllἷttivἳ, ὀὁὀ iὀἶiviἶuἳlἷέ Vἶέ Vἳlἷὀtiὀi ἀί1ἀ,1ἀιέ
18
ἥullἳ guἷὄὄἳ ἶi εὁἶἷὀἳ vἶέ εἳὀἸὄἷἶi 1λιἀ,1ἀθά1ἂθέ Iὀ pἳὄtiἵὁlἳὄἷ iὀ mἷὄitὁ ἳll’ἳἵἵἷὅὁ ἶiἴἳttitὁ
ἵhἷ ὅi ὅvὁlὅἷ ἳ ἤὁmἳ ὅullἳ pὁὅiὐiὁὀἷ ἶi χὀtὁὀiὁ ἵἸὄέ εἳtijἷvić ἀίίθ,ἁ1ἁάἁἀἂέ
19
δἳ ἶiἵhiἳὄἳὐiὁὀἷ ἶi uὀ iὀἶiviἶuὁ hostis publicus ἵὁmpὁὄtἳvἳ pἷὄ lὁ ὅtἷὅὅὁ lἳ pἷὄἶitἳ ἶἷi ἶiὄitti
ἵivili ἷ lἳ ἵὁὀiὅἵἳ ἶἷl pἳtὄimὁὀiὁέ Iὀ mἷὄitὁ ἳl ἵἳὅὁ ἶἷi igli ἶi δἷpiἶὁ, ἶiἵhiἳὄἳtὁ ὀἷmiἵὁ puἴἴliἵὁ iὀ
ἵὁὀὅἷguἷὀὐἳ ἶἷl ὄiἵὁὀgiuὀgimἷὀtὁ ἶἷllἷ ὅuἷ tὄuppἷ ἵὁὀ ὃuἷllἷ ἶi χὀtὁὀiὁ il ἀλ mἳggiὁ ἶἷl ἂἁ ἳέἑέ, vἶέ
χllὧly ἀίίκ,θίλάθἀἀέ
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 101

ὀἷ, ἵhἷ lἳ ὁὅpitἳvἳ ἷ ἵhἷ ὄἳppὄἷὅἷὀtἳvἳ χὀtὁὀiὁ iὀ ὅuἳ ἳὅὅἷὀὐἳν mἳ ἳὀἵhἷ


lἷ ὅtὄἳἶἷ ἶἷll’Uὄἴἷ, ἶὁvἷ lἳ ἶὁὀὀἳ, ἳἵἵὁmpἳgὀἳtἳ ἶἳllἳ ὅuὁἵἷὄἳ ἕiuliἳ ἷ
ἶἳl igliὁ χὀtillὁ, ὅi pὄὁἶigò pἷὄ ὅἵὁὀgiuὄἳὄἷ l’iὀἸἳuὅtὁ ἶἷὅtiὀὁ ἵhἷ ὅtἳvἳ
pἷὄ ἳἴἴἳttἷὄὅi ὅul pὄὁpὄiὁ ἵὁὀgiuὀtὁέ
Eὅtἷὄὀἳvἳὀὁ il ἶὁlὁὄἷ ἶi ἔulviἳ piἳὀti ἷ lἳmἷὀti, ἵὁmἷ ὅἵὄivἷ ἑiἵἷὄὁ-
ne nelle Filippiche, mἳ ἳὀἵhἷ ὅuppliἵhἷ ἷ lἳ ὅἵἷltἳ ἶi uὀ ἳἴἴigliἳmἷὀtὁ
‘pἳὄlἳὀtἷ’ ἵhἷ pὄἷὅἳgivἳ il ἶἷὅtiὀὁ ἶi ὅvἷὀtuὄἳ ἵhἷ miὀἳἵἵiἳvἳ lἳ Ἰἳmigliἳ
ἶi χὀtὁὀiὁ, ἵὁmἷ ὅἵὄivἷ χppiἳὀὁ 20μ “εἳ lἳ mἳἶὄἷ, lἳ mὁgliἷ, il igliὁ
ἳὀἵὁὄἳ ἴἳmἴiὀὁ ἶi χὀtὁὀiὁ ἷ gli ἳltὄi Ἰἳmiliἳὄi ἷ ἳmiἵi pἷὄ tuttἳ lἳ ὀὁttἷ
ἵὁὄὅἷὄὁ ἳllἷ ἵἳὅἷ ἶἷi pὁtἷὀti Ἰὁὄmulἳὀἶὁ pὄἷghiἷὄἷ ἳl lὁὄὁ iὀἶiὄiὐὐὁ, ἷ lἳ
mἳttiὀἳ ὅἷguἷὀtἷ li ἳvviἵiὀἳvἳὀὁ mἷὀtὄἷ ὅi ὄἷἵἳvἳὀὁ iὀ ἥἷὀἳtὁ, gἷttἳὀἶὁ-
ὅi ἳi lὁὄὁ piἷἶi ἵὁὀ lἳmἷὀti ἷ gἷmiti ἷ gὄiἶἳὀἶὁ ἶiὀἳὀὐi ἳllἷ pὁὄtἷ ἵὁὀ lἷ
vἷὅti ἶἷl luttὁέ χlἵuὀi ὅἷὀἳtὁὄi Ἰuὄὁὀὁ ἵὁmmὁὅὅi ἶἳ ὃuἷllἷ vὁἵi, ἶἳ ὃuἷllὁ
ὅpἷttἳἵὁlὁ ἷ ἶἳ ὃuἷl mutἳmἷὀtὁ ἵhἷ ὅi ἷὄἳ vἷὄiiἵἳtὁ impὄὁvviὅἳmἷὀtἷ” 21.
ἔulviἳ iὀὅiἷmἷ ἳ ἕiuliἳ ὁpἷὄἳvἳ ἵὁmἷ uὀὁ ἶἷgli agentes in rebus ἶi
χὀtὁὀiὁ ἳ ἤὁmἳέ δ’iὀtἷὄἸἷὄἷὀὐἳ iὀ ὃuἷὅtiὁὀi pὁlitiἵhἷ lἳ pὁὀἷvἳ ἳl ἶi
Ἰuὁὄi ἶἷl ἵἳὀὁὀἷ mἳtὄὁὀἳlἷ, ἵὁὅì ἵὁmἷ il ὅuὁ ἳttivἳὄὅi ὁltὄἷ ἵhἷ ὀἷi ἵὁὀtἷ-
ὅti pὄivἳti, ἵὁὀὅὁὀi ἳll’iὀiὐiἳtivἳ ἶi uὀἳ mἳtὄὁὀἳ, ἳὀἵhἷ iὀ ὅἷἶi puἴἴliἵhἷέ
Tuttἳviἳ, lἷ mὁἶἳlitὡ ἳἶὁttἳtἷ pἷὄ tἳli ὅuὁi iὀtἷὄvἷὀti Ἰὁὄmἳlmἷὀtἷ ὄiὅpἷt-
tἳvἳὀὁ ἳὀἵὁὄἳ uὀἳ vὁltἳ i ἵὁὀiὀi tὄἳἵἵiἳti ἶἳl ἵὁὅtumἷ pἷὄ lἷ iὀiὐiἳtivἷ
Ἰἷmmiὀili 22έ δ’ὁὅtἷὀtἳὐiὁὀἷ ἶi uὀἳ vἷὅtἷ luttuὁὅἳ, ἵhἷ ἳὅὅimilἳvἳ lἳ ἵὁὀ-
ἶἳὀὀἳ ἶi χὀtὁὀiὁ ἳllἳ ὅuἳ mὁὄtἷ, ἵὁllὁἵἳvἳ ἶi Ἰἳttὁ ἔulviἳ ὀἷl ὄuὁlὁ ἶἷllἳ
mὁgliἷ ἶὁlἷὀtἷ ἀἁέ ἢὄὁpὄiὁ lἳ ἵὁὀtἷὅtuἳliὐὐἳὐiὁὀἷ Ἰuὀἷὄἳὄiἳ lἷgittimἳvἳ
l’impὁὅtἳὐiὁὀἷ ἶἳ pἳὄtἷ ἶἷllἳ mἳtὄὁὀἳ ἶi uὀἳ ἵὁmuὀiἵἳὐiὁὀἷ ἳttὄἳvἷὄὅὁ
il vἷttὁὄἷ viὅivὁ ἷ mἷἶiἳὀtἷ lἳ vὁἵἷ, ἳὄtiἵὁlἳtἳ iὀ lἳmἷὀti ἷ gἷmiti mἳ
ἳὀἵhἷ iὀ ὃuἷllἷ ὅuppliἵhἷ ἵhἷ ὁὄἳ lἳ Ἰὁὀtἷ ἳttἷὅtἳ ἵhiἳὄἳmἷὀtἷέ ἀἂ δ’ἷpi-

20
ἑiἵέ, Phil. 12,1-2: Auxerat autem meam quidem spem, credo item uestram, quod domum Antoni
aflictam maestitia audiebam, lamentari uxoremέ “χvἷvἳ ἵὁὀtὄiἴuitὁ ἳἶ ἳἵἵὄἷὅἵἷὄἷ lἳ miἳ ὅpἷὄἳὀὐἳ, ἷ
ἵὁὅì ἵὄἷἶὁ lἳ vὁὅtὄἳ, ὃuἷllὁ ἵhἷ ὅἷὀtivὁ ἶiὄἷ ἶἷl ἶὁlὁὄἷ ἵhἷ ὄἷgὀἳvἳ iὀ ἵἳὅἳ ἶi χὀtὁὀiὁ, ἶἷi piἳὀti ἷ ἶἷi
lἳmἷὀti ἶἷllἳ mὁgliἷ”έ
21
App., civέ ἁ,ἀ11άἀ1ἀμ Ἀ υ ὲ αὶ υ ὴ αὶ παῖ ἄ
ῖ αὶ φ ' υ ὸ ὰ υ α α αὶ ' α
ὸ υ υ α υ , π π ὸ π ὺ αὶ υ αῖ αὶ
α ῃ πα ὰ α . ὲ π φ αὶ αὶ α
αφ υ π έ
22
ἥigὀiiἵἳtivἳmἷὀtἷ iὀvἷἵἷ gli uὁmiὀi ἶi ἳltὁ ὄἳὀgὁ ἷὄἳὀὁ tἷὀuti ἳ uὀ ἳttἷggiἳmἷὀtὁ ἵhἷ ἷὅpὄimἷὅὅἷ
lἳ lὁὄὁ ἶigὀitὡμ ἶὁmiὀἳtἷ lἷ ἷmὁὐiὁὀi, ἷὅὅi ὀὁὀ piἳὀgὁὀὁ, ὀὁὀ gὄiἶἳὀὁ, ὀὁὀ ὅi lἳὅἵiἳὀὁ ἳὀἶἳὄἷ ἳ mὁvimἷὀti
ὅἵὁmpὁὅtiέ Iὀ pὄὁpὁὅitὁ, ἳttὄἳvἷὄὅὁ il ἵἳὅὁ ἷὅἷmpliiἵἳtivὁ ἶἷllἳ ἵὁὀἶὁttἳ ἶἷi ὅἷὀἳtὁὄi ἶi Ἰὄὁὀtἷ ἳi ἕἳlli
ἥἷὀὁὀi viὀἵitὁὄi pὄἷὅὅὁ il iumἷ χlliἳ, vἶέ Zἷἵἵhiὀi ἀί1ἀ,1ηἂέ
23
ἑὁὅì, ἳἶ ἷὅἷmpiὁ, ὀἷl 1θ ἶέἑέ δiἴὁὀἷ Dὄuὅὁ, ἳἵἵuὅἳtὁ ἶἳl ὅἷὀἳtὁ ἶi lἷὅἳ mἳἷὅtὡ, ὅὁllἷἵitἳvἳ il
ὅὁὅtἷgὀὁ ἶi pἳὄἷὀti ἷ ἳmiἵi vἷὅtitὁ ἳ luttὁμ Tἳἵέ, annέ ἀ,ἀλέ Iὀ mἷὄitὁ ἳllἳ viἵἷὀἶἳ ἑὁgitὁὄἷ ἀίίἀ,1ἀίά1ἀ1έ
24
ἑὁmἷ i lἳmἷὀti, ἳὀἵhἷ lἷ ὅuἷ gὄiἶἳ ἳὀὀὁvἷὄἳvἳὀὁ ἶἷi pὄἷἵἷἶἷὀtiμ ὃuἳὀἶὁ il ὅἳὀὀitἳ Tἷlἷὅiὀὁ ὅtἳvἳ
pἷὄ ἳttἳἵἵἳὄἷ ἤὁmἳ ἵὁὀtὄὁ ἥillἳ, ἢlutἳὄἵὁ (Sillέ ἀλ,ἁ) ὄἳἵἵὁὀtἳ ἵhἷ υ ', ,
π αὶ υ α α αὶ α α ὰ ,π φ Β πὸ
α π α ὰ ππ π α έ (“ἠἷllἳ ἵittὡ, ἵὁmἷ ὅi può pἷὀὅἳὄἷ, ἳvvἷὀὀἷ
COPIA AUTORE

102 fRAnCesCA RohR Vio

ὅὁἶiὁ vἳὀtἳvἳ ἶἷl ὄἷὅtὁ uὀ pὄἷἵἷἶἷὀtἷ, ὅἷppuὄἷ iὀ ὃuἷl ἵἳὅὁ ὁὄἵhἷὅtὄἳtὁ


ἳttὄἳvἷὄὅὁ lἳ ὄἷgìἳ mἳὅἵhilἷμ Tiἴἷὄiὁ ἕὄἳἵἵὁ pἷὄ ὅὁὅtἷὀἷὄἷ lἳ ὅuἳ ἳὐiὁὀἷ
pὁlitiἵἳ ὅi ἷὄἳ Ἰἳttὁ ἳἵἵὁmpἳgὀἳὄἷ ἳl Ἰὁὄὁ (ὅἷἶἷ puἴἴliἵἳ) ἶἳllἳ mἳἶὄἷ
(uὀἳ mἳtὄὁὀἳ) ἷ ἶἳi igli pἷὄἵhὧ ὅi uὀiὅὅἷὄὁ pὄἷὅὅὁ il pὁpὁlὁ ἳllἷ ὅuἷ pὄἷ-
ghiἷὄἷέ Eὄἳ vἷὅtitὁ ἳ luttὁ pἷὄ vἳlὁὄiὐὐἳὄἷ lἷ pὁὅὅiἴilitὡ ἶi ἳὐiὁὀἷ puἴἴliἵἳ
ὄiἵὁὀὁὅἵiutἷ ἳllἷ mἳtὄὁὀἷ iὀ ἵὁὀtἷὅti Ἰuὀἷὄἳὄiέ ἑὁὄὀἷliἳ ὀἷllἳ ἵiὄἵὁὅtἳὀὐἳ
ἳvἷvἳ ὅἵἷltὁ ὃuἳlἷ vἷttὁὄἷ ἵὁmuὀiἵἳtivὁ pὄὁpὄiὁ lἷ ὅuppliἵhἷ 25.
δἳ vὁἵἷ ἶἷllἷ mἳtὄὁὀἷ ὀἷllἳ tἳὄἶἳ ὄἷpuἴἴliἵἳ ὅἷmἴὄἳ, ἶuὀὃuἷ, ὅtὄut-
tuὄἳὄὅi gὄἳἶuἳlmἷὀtἷ iὀ Ἰὁὄmἷ ὅἷmpὄἷ più ἵὁmplἷὅὅἷ, ἳἸiἳὀἵἳὀἶὁ ἳllἷ
ἷὅpὄἷὅὅiὁὀi Ἰὁὀiἵhἷ ἶiὅἳὄtiἵὁlἳtἷ (lἷ gὄiἶἳ ἷ i lἳmἷὀti) vἷὄἷ ἷ pὄὁpὄiἷ pἳ-
ὄὁlἷ pὄὁἴἳἴilmἷὀtἷ ὅtὄuttuὄἳtἷ iὀ Ἰὄἳὅi ἷὅὅἷὀὐiἳli (lἷ ὅuppliἵhἷ) ἀθέ Quἷ-
ὅtἳ tὄἳὅἸὁὄmἳὐiὁὀἷ ὄiἶuἵἷ pὄὁgὄἷὅὅivἳmἷὀtἷ ὀἷllἷ mὁἶἳlitὡ ἶἷll’ἳὐiὁὀἷ
pὁlitiἵἳ lἳ ἶiὅtἳὀὐἳ ἶi gἷὀἷὄἷ, ὁvvἷὄὁ ἳttἷὀuἳ lἷ ὅpἷἵiiἵitὡ mἳὅἵhili ἷ
Ἰἷmmiὀiliέ È ὀἷll’ἳmἴitὁ ἶi ὃuἷὅtὁ pὄὁἵἷὅὅὁ ἵhἷ ὅi ἵὁmpiἷ uὀἳ ὅigὀii-
ἵἳtivἳ iὀὀὁvἳὐiὁὀἷ iὀ ἷtὡ tἳὄἶὁ ὄἷpuἴἴliἵἳὀἳμ lἷ mἳtὄὁὀἷ ἳἵὃuiὅiὅἵὁὀὁ
lἳ mὁἶἳlitὡ pὄiὀἵipἳlἷ ἳttὄἳvἷὄὅὁ ἵui pὄὁmuὁvἷὄἷ ἷἸiἵἳἵἷmἷὀtἷ l’ἳὐiὁὀἷ
pὁlitiἵἳ, ὃuἳὀἶὁ ἷὅὅἳ è ἵὁὀtὄἳὅtivἳ ἷ ὅi ἷὅpὄimἷ ὀἷllἳ Ἰὁὄmἳ ἶἷllἳ pὄὁtἷ-
ὅtἳ, ὁvvἷὄὁ lἳ pἳὄὁlἳ ὅtὄuttuὄἳtἳ iὀ ἶiὅἵὁὄὅὁέ Eὅὅἳ ἷὄἳ ὅtἳtἳ iὀὁ ἳἶ ἳllὁὄἳ,
iὀ ὃuἳὀtὁ ὀἷἵἷὅὅἳὄiὁ ὅtὄumἷὀtὁ ἶἷllἳ vitἳ pὁlitiἵἳ, ἳppἳὀὀἳggiὁ ἷὅἵluὅi-
vἳmἷὀtἷ mἳὅἵhilἷ ἀι.
ἡὄἳ ὀὁὀ ὅi hἳὀὀὁ iὀἸἳtti più ὅὁlὁ, ἵὁmἷ iὀvἷἵἷ ὀἷll’ἷtὡ pὄὁtὁ ἷ mἷὅὁ
ὄἷpuἴἴliἵἳὀἳ, ἳttἷὅtἳὐiὁὀi ἶi ἶiὅἵὁὄὅi tἷὀuti ἶἳllἷ mἳtὄὁὀἷ ὀἷi ἵὁὀtἷὅti
pὄivἳti ὁ pὄὁmὁὅὅi ὀἷll’ἳmἴitὁ ἶi ἳὐiὁὀi ἵὁllἷttivἷ ἀκ, ὄivὁlti ἳ uὀ ὄἷἸἷὄἷὀtἷ

uὀ gὄἳὀἶἷ ὅἵὁmpigliὁέ δἷ ἶὁὀὀἷ ἵὁὄὅἷὄὁ ἶi ὃuἳ ἷ ἶi lὡ gὄiἶἳὀἶὁ, ὃuἳὅi Ἰὁὅὅἷὄὁ giὡ ἵἳἶutἷ iὀ mἳὀὁ ἳl
viὀἵitὁὄἷ ἳllὁὄἵhὧ ἵὁmpἳὄvἷ, pἷὄ pὄimὁ, ἐἳlἴὁ, ἵhἷ ἥillἳ ἳvἷvἳ mἳὀἶἳtὁ ἳvἳὀti ἶi gὄἳὀ ἵἳὄὄiἷὄἳ ἵὁὀ uὀ
ὄiὀἸὁὄmὐὁ ἶi ὅἷttἷἵἷὀtὁ ἵἳvἳliἷὄiέ”)έ Iὀ mἷὄitὁ ἳll’utiliὐὐὁ ἶἷl luttὁ ἶἳ pἳὄtἷ ἶἷllἷ ἶὁὀὀἷ, iὀ ὄiἸἷὄimἷὀtὁ ἳl
mὁὀἶὁ gὄἷἵὁ, vἶέ δὁὄἳux 1λλ1έ
25
ἑὁὅì Diὁ ἀἂ,κἁ,κέ ἥull’ἷpiὅὁἶiὁ vἶέ Vἳlἷὀtiὀi ἀί1ἀ,ἀἁ1άἀἁἀέ ἢἷὄ lἳ pὄἷὅἷὀὐἳ ἶἷl igliὁ, l’ἳὅὅuὀὐiὁὀἷ
ἶἷll’ἳἴitὁ ἶἷl luttὁ, lἷ ὅuppliἵhἷ ἳi piἷἶi ἶἷgli uὁmiὀi, lἷ lἳἵὄimἷ, lἳ ἵὁmpἳὅὅiὁὀἷ ὅuὅἵitἳtἳ, il ἵὁὀtἷὅtὁ
ἷxtὄἳἶὁmἷὅtiἵὁ ἷ l'ἷὅtἷὄὀἳὐiὁὀἷ ἶi pἳὄὁlἷ l’ἷpiὅὁἶiὁ ὄiἵhiἳmἳ il pὄἷἵἷἶἷὀtἷ ἶἷll’ἳmἴἳὅἵἷὄiἳ ἶἷllἷ ἶὁὀὀἷ
ὅἳἴiὀἷ pἷὄ ἵui vἶέ Diὁὀyὅέ ἀ,ἂη,ἂάἂθ,1έ Iὀ mἷὄitὁ ἳ ἑὁὄὀἷliἳ vἶέ Dixὁὀ ἀίίιέ
26
Tὄἳ gli ἳltὄi ἵἳὅi ἳὀἳlὁghi, ὅi può ὄiἵὁὄἶἳὄἷ ἵὁmἷ ὀἷl ἂθ ἳέἑέ ἑiἵἷὄὁὀἷ ὄiuὅἵì ἳἶ ὁttἷὀἷὄἷ ἶἳ ἑἷὅἳὄἷ
(ἳttὄἳvἷὄὅὁ pἷὄὅὁὀἷ ἳ lui viἵiὀἷ) il ὄiἵhiἳmὁ ἶἳll’ἷὅiliὁ ἷ lἳ ὄiἳἴilitἳὐiὁὀἷ ἶi Titὁ χmpiὁ ἐἳlἴὁ ὅὁllἷἵitἳtὁ
ἶἳllἷ lἳἵὄimἷ ἷ ἶἳllἷ ὅuppliἵhἷ ἶἷllἳ mὁgliἷ Eppulἷiἳ ἷ ἶἷllἳ igliἳ χmpiἳέ Vἶέ ἑiἵέ, Famέ θ,1ἀέ δἳ
ἵὄitiἵἳ ἶἳ tἷmpὁ ἶiὅἵutἷ iὀ mἷὄitὁ ἳll’ἷὅiὅtἷὀὐἳ, ἷ ὀἷl ἵἳὅὁ ἳllἷ ὅpἷἵiiἵitὡ, ἶi uὀ liὀguἳggiὁ pὄἷttἳmἷὀtἷ
Ἰἷmmiὀilἷν iὀ mἷὄitὁ ἳll’ἳἸἸἷὄmἳὄὅi ἶi vἳὄiἷtὡ liὀguiὅtiἵhἷ ἵὁὀὀἷὅὅἷ ἳll’iἶἷὀtitὡ ἶi gἷὀἷὄἷ vἶέ ἑὄippἳ
1λλη,ἀκηάἀλἁέ
27
δἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ ἳttἷὅtἳ ἶiὅἵὁὄὅi Ἰἷmmiὀili ἶἷὅtiὀἳti ἳ iὀtἷὄἸἷὄiὄἷ ὀἷllἷ ἶiὀἳmiἵhἷ pὁlitiἵhἷ ἷ militἳὄi
ἳὀἵhἷ pἷὄ Ἰἳὅi ὅtὁὄiἵhἷ pὄἷἵἷἶἷὀti (lἷ ἥἳἴiὀἷ ἵhἷ mἷἶiἳὄὁὀὁ tὄἳ i ἤὁmἳὀi ἷ i lὁὄὁ pἳἶὄi ὀἷl ἵὁὀtἷὅtὁ
ἶἷllἳ Ἰὁὀἶἳὐiὁὀἷ ἶi ἤὁmἳν lἳ mἳἶὄἷ ἶi ἑὁὄiὁlἳὀὁ ἵhἷ ἵὁὀviὀὅἷ il igliὁ ἳ ἶἷὅiὅtἷὄἷ ἶἳl ὅuὁ pὄὁpὁὅitὁ
ἶi ἳggὄἷὅὅiὁὀἷ ὀἷi ἵὁὀἸὄὁὀti ἶἷll’Uὄἴἷ ὀἷl ἂκκ ἳέἑέ ἢἷὄ lἷ ἥἳἴiὀἷ vἶέ Diὁὀyὅέ ἀ,ἂη,ἂάἂθ,1ν δivέ 1,1ἁν
ἢlutέ, Romέ 1λ,1άιέ ἢἷὄ Vἷtuὄiἳ Diὁὀyὅέ κ,ἁλάηην δivέ ἀ,ἂίν Vἳlέ εἳxέ η,ἀ,1 ἷ ἂ,1ν ἢlutέ, Corέ ἁἁάἁη ),
mἳ lἳ mἷmὁὄiἳ ἶi tἳli ἷpiὅὁἶi, ἵhἷ ὅἷmἴὄἳ ἷὅὅἷὄἷ ὅtἳtἳ ὄiviὅitἳtἳ iὀ ἷtὡ ἳuguὅtἷἳ, ὀὁὀ pἳὄἷ immuὀἷ ἶἳ
ὄiἷlἳἴὁὄἳὐiὁὀi ἳttuἳliὐὐἳὀti, ἵὁὀὅἷguἷὀti pὄὁpὄiὁ ἳll’ἷὅpἷὄiἷὀὐἳ iὀὀὁvἳtivἳ ἶἷllἳ tἳὄἶἳ ὄἷpuἴἴliἵἳέ
28
ἠἷl ἀλθ ἳέἑέ lἷ ἶὁὀὀἷ pἳtὄiὐiἷ ἳllὁὀtἳὀἳὄὁὀὁ ἶἳl tἷmpiὁ ἶἷllἳ ἢuἶiἵiὐiἳ Viὄgiὀiἳ, lἳ ὃuἳlἷ ὅpὁὅἳὀἶὁ
uὀ plἷἴἷὁ (il ἵὁὀὅὁlἷ δuἵiὁ Vὁlumὀiὁ) ἷὄἳ uὅἵitἳ ἶἳl lὁὄὁ ἵἷtὁέ δἳ ἶἷἵiὅiὁὀἷ Ἰu ἳὅὅuὀtἳ ἶὁpὁ uὀἳ luὀgἳ
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 103

iἶἷὀtiiἵἳtὁ iὀ uὀ Ἰἳmiliἳὄἷ, iὀἵἷὀtὄἳti ὅu tἷmἳtiἵhἷ ἶi iὀtἷὄἷὅὅἷ pὄivἳtὁέ


ἡὄἳ lἷ mἳtὄὁὀἷ pἳὄlἳὀὁ iὀἶiviἶuἳlmἷὀtἷ, ἳὀἵhἷ iὀ ἳmἴiti puἴἴliἵi, iὀtἷὄ-
lὁὃuἷὀἶὁ ἵὁὀ pἳὄἷὀti mἳ ἳὀἵhἷ ἵὁὀ ὄἳppὄἷὅἷὀtἳὀti ἶἷllὁ ὅtἳtὁ ὃuἳli mἳ-
giὅtὄἳti ἷ ὅἷὀἳtὁὄi, ἷὅpὄimἷὀἶὁ lἳ lὁὄὁ ὁpiὀiὁὀἷ ὅu ὃuἷὅtiὁὀi ἶi iὀtἷὄἷὅὅἷ
ἵὁllἷttivὁέ
ἢἷὄ l’ἷtὡ tἳὄἶὁ ὄἷpuἴἴliἵἳὀἳ ὀumἷὄὁὅἷ ὅὁὀὁ lἷ ἳttἷὅtἳὐiὁὀi ἶi iὀtἷὄ-
vἷὀti pὁlitiἵi mἳtὄὁὀἳli ὅtὄuttuὄἳti iὀ vἷὄi ἷ pὄὁpὄi ἶiὅἵὁὄὅi, iὀ ὃuἳlἵhἷ
ὅpὁὄἳἶiἵἳ ὁἵἵἳὅiὁὀἷ ὄipὁὄtἳti ἶἳllἷ Ἰὁὀti iὀ Ἰὁὄmἳ ἶiὄἷttἳ mἳ mὁltὁ più ἶi
Ἰὄἷὃuἷὀtἷ ὀὁti ὀἷi lὁὄὁ ἵὁὀtἷὀuti ἳttὄἳvἷὄὅὁ uὀἳ ὅiὀtἷὅi ἳὄgὁmἷὀtἳtivἳ ἀλ.
ἠἷllἳ Ἰὁὄmἳ ἷ Ἰὁὄὅἷ ἳὀἵhἷ iὀ ἳlἵuὀi ἳὅpἷtti ἶἷi ἵὁὀtἷὀuti ἶi tἳli ἶiὅἵὁὄὅi ὅi
ἶἷvἷ iὀἶiviἶuἳὄἷ lἳ mἳὀὁ ἶἷllἳ Ἰὁὀtἷ, mἳ ὅἷ gli ὅtὁὄiἵi ἳὀtiἵhi ἳἵἵὁlgὁὀὁ
ὃuἷὅti ἷpiὅὁἶi ὀἷllἷ lὁὄὁ tἷὅtimὁὀiἳὀὐἷ, ἷviἶἷὀtἷmἷὀtἷ ἷὅὅi ἷὄἳὀὁ ἵὁmpἳ-
tiἴili ἵὁὀ lἳ ὄἷἳltὡ ἶἷl pἷὄiὁἶὁ ἳ ἵui vἷὀivἳὀὁ ὄiἸἷὄitiέ
ἢὁὄἵiἳ, igliἳ ἶi εἳὄἵὁ ἢὁὄἵiὁ ἑἳtὁὀἷ Utiἵἷὀὅἷ ἷ mὁgliἷ ἶi εἳὄἵὁ
ἕiuὀiὁ ἐὄutὁ, è uὀἳ tὄἳ lἷ mἳtὄὁὀἷ ἵhἷ ὅἷἵὁὀἶὁ lἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ pὄὁὀuὀἵiò
Ἰὄἳὅi ἳὄtiἵὁlἳtἷ ἶi ἵὁὀtἷὀutὁ pὁlitiἵὁ ἁί.
Nella Biograia di Bruto ἢlutἳὄἵὁ ὄἳἵἵὁὀtἳ ἵhἷ ὀἷi mὁmἷὀti iὀ ἵui
ὀἷllἳ ἵuὄiἳ ἶi ἢὁmpἷὁ ὅi ὅtἳvἳ ἵὁὀὅumἳὀἶὁ il ἵἷὅἳὄiἵiἶiὁ, “ἢὁὄἵiἳ, Ἰuὁὄi
ἶi ὅὧ pἷὄ l’ἳttἷὅἳ ἶi ἵiò ἵhἷ ὅtἳvἳ pἷὄ ἳἵἵἳἶἷὄἷ ἷ ὀὁὀ ὅὁppὁὄtἳὀἶὁ il pἷὅὁ
ἶἷllἳ ὅuἳ ἳὀὅiἳ, iὀ ἵἳὅἳ ἳ ὅtἷὀtὁ ὄiuὅἵivἳ ἳ ἵὁὀtὄὁllἳὄὅi ἷ ἳ ὁgὀi ὄumὁὄἷ ἷ
gὄiἶὁ, ἵὁmἷ iὀvἳὅἳtἳ ἶἳi Ἰuὄὁὄi ἴἳἵἵhiἵi, ἵὁὄὄἷvἳ Ἰuὁὄi ἷ ἵhiἷἶἷvἳ ἳ tutti
ὃuἷlli ἵhἷ vἷὀivἳὀὁ ἶἳl ἔὁὄὁ ἵhἷ ἵὁὅἳ Ἰἳἵἷὅὅἷ ἐὄutὁ ἷ gli mἳὀἶἳvἳ ἵὁὀti-
ὀuἳmἷὀtἷ ἳltὄi mἷὅὅἳggἷὄiέ χllἳ iὀἷ lἳ ὅuἳ Ἰὁὄὐἳ iὅiἵἳ ἵἷἶἷttἷ ἳl pὄὁtὄἳὄὅi
ἶἷll’ἳttἷὅἳ, ἷἶ ἷὅἳuὅtἳ ὅvἷὀὀἷ, ἷὅὅἷὀἶὁ il ὅuὁ ἳὀimὁ tuὄἴἳtὁ pἷὄ l’iὀἵἷὄ-
tἷὐὐἳν ὀὁὀ Ἰἷἵἷ ὀἷmmἷὀὁ iὀ tἷmpὁ ἳ ἷὀtὄἳὄἷ iὀ ἵἳmἷὄἳ, mἳ ὅἷἶutἳ ὅὁttὁ
gli ὁἵἵhi ἶi tutti, ἵὁὅì ἵὁmἷ ὅi tὄὁvἳvἳ, Ἰu ὅὁpὄἳἸἸἳttἳ ἶἳ uὀὁ ὅvἷὀimἷὀtὁ
ἷ ἶἳ uὀ’ἳὀgὁὅἵiἳ iὀὅὁὅtἷὀiἴilἷν ἷ ἵἳmἴiò ἵὁlὁὄἷ ἷ pἷὄὅἷ ἵὁmplἷtἳmἷὀtἷ
lἳ vὁἵἷέ δἷ ἳὀἵἷllἷ, vἷἶἷὀἶὁlἳ, pὄὁὄuppἷὄὁ iὀ gὄiἶἳ ἷ i viἵiὀi ἳἵἵὁὄὅἷὄὁ
ἳllἳ pὁὄtἳν ὄἳpiἶἳmἷὀtἷ ὅi ὅpἳὄὅἷ lἳ vὁἵἷ ἷ ὅi ἶiἸἸuὅἷ lἳ ἶiἵἷὄiἳ ἵhἷ ἷὄἳ
mὁὄtἳέ ἑiὁὀὁὀὁὅtἳὀtἷ iὀ ἴὄἷvἷ ὅi ὄipὄἷὅἷ ἷ lἷ ἳὀἵἷllἷ ἵhἷ ἷὄἳὀὁ ἵὁὀ lἷi lἳ
ἵὁὀἸὁὄtἳὄὁὀὁ” ἁ1.

ἶiὅἵuὅὅiὁὀἷ, ἴἷὀ pὄἷὅtὁ ἶἷgἷὀἷὄἳtἳ iὀ litἷέ Viὄgiὀiἳ ὄiἵἳvò ἶἳll’ἳlἳ ἶἷllἳ ὅuἳ ἵἳὅἳ uὀἳ ἵἳppἷllἷttἳ ἵὁὀ uὀ
ἳltἳὄἷν ὃuiὀἶi ὄἳἶuὀò lἷ ἶὁὀὀἷ plἷἴἷἷ ἷἶ ἳὀὀuὀὐiò lὁὄὁ lἳ ἶἷἶiἵἳ ἶi ὃuἷl luὁgὁ ἳllἳ ἢuἶiἵiὐiἳ ἢlἷἴἷἳέ δivέ
1ί,ἀἁ,ιάκέ
29
Iὀ ἢlutἳὄἵὁ, ἳἶ ἷὅἷmpiὁ, ἶiὅἵὁὄὅi ἶi mἳtὄὁὀἷ viὅὅutἷ iὀ ἷtὡ tἳὄἶὁ ὄἷpuἴἴliἵἳὀἳ vἷὀgὁὀὁ ἵὁllὁἵἳti,
ἵὁmἷ i ἶiὅἵὁὄὅi ἶἷgli uὁmiὀi, iὀ ἵὁὄὄiὅpὁὀἶἷὀὐἳ ἶi pἳὅὅἳggi ὅtὁὄiἵi Ἰὁὀἶἳmἷὀtἳli, ὅἷ ὄipὁὄtἳti ἵὁὀ ἶiὅἵὁὄὅὁ
ἶiὄἷttὁέ Vἶέ ἐuὅὐἳὄἶ ἀί1ί,κἁά11ηέ
30
ἥu ἢὁὄἵiἳ vἶέ ἐἳὄiὀi 1λἀη, ἁίάἁλν ἐἳlὅἶὁὀ 1λθἀ,ηίάη1ν ἑlἳὄkἷ 1λκ1,ἀλάἁιν ἕὄiὅὧ 1λκ1,ἁκάἂἀν
ἥἵuἶἷὄi 1λκἀ,ἂ1άκἂν Ehὄilἵh 1λκἁ,1ίίά1ί1ν vἳὀ ώὁὁἸἸ 1λλί,θἁάθἂν ἐἳumἳὀ 1λλἀ,ιἁάιθν ἑἷὀἷὄiὀi
ἀί1ἀ,1ίἂά11κέ
31
ἢlutέ, Brut. 15: ὰ Π απ ὸ ὸ πα ὴ α αὶ ὸ ὴφ υ α
φ , αυ α ῖ αὶ π ὸ π α υ αὶ , π α α ῖ
α ῖ π , ᾴ υ α, ὲ π’ ᾶ α π Β ,
COPIA AUTORE

1ίἂ fRAnCesCA RohR Vio

ἠἷllἳ viὅiὁὀἷ ἶἷi ἵἷὅἳὄiἵiἶi, l’ἳttὁ ὁmiἵiἶἳ ἳi ἶἳὀὀi ἶi ἑἷὅἳὄἷ, mἳgi-


ὅtὄἳtὁ iὀ ἵἳὄiἵἳ ἷ pὁὀtἷiἵἷ mἳὅὅimὁ, ἳvὄἷἴἴἷ ἶἷtἷὄmiὀἳtὁ uὀἳ ὅὁὅpἷὀ-
ὅiὁὀἷ tἷmpὁὄἳὀἷἳ ἶἷllἷ ὄἷgὁlἷ ἵiviliέ δἳ ὀἷἵἷὅὅitὡ ἶἷl ἵἷὅἳὄiἵiἶiὁ, ἷἶ
ἷὅὅἳ ὅὁlἳ, giuὅtiiἵἳvἳ l’iὀiὐiἳtivἳ extra mores ἶἷi ἵὁὀgiuὄἳtiέ ἑὁὀἵluὅἳ
l’ἳὐiὁὀἷ, ἷ ὃuiὀἶi tἷὄmiὀἳtἳ lἳ Ἰἳὅἷ ἶi ἷmἷὄgἷὀὐἳ, ὅi ὅἳὄἷἴἴἷὄὁ ὄiἳἸἸἷὄ-
mἳtἷ ὃuἷllἷ ἵὁὀἶiὐiὁὀi ἶi lἷgἳlitὡ ἵhἷ vigἷvἳὀὁ pὄimἳ ἶἷllἳ ἶittἳtuὄἳ
ἵἷὅἳὄiἳὀἳέ δἳ ἵὁὀἶὁttἳ ἵὁὀtὄἳὄiἳ ἳl mos maiorum ἶi εἳὄἵὁ ἐὄutὁ ἳvἷvἳ
uὀ pἷὄἸἷttὁ pἷὀἶἳὀt ὀἷll’ἳgiὄἷ extra mores ἶi ὅuἳ mὁgliἷ ἢὁὄἵiἳ, ἵὁὅì
ἵὁmἷ ὀἷ ἶὡ tἷὅtimὁὀiἳὀὐἳ ἢlutἳὄἵὁ, ἷ l’ἷἵἵἷὐiὁὀἳlitὡ ἶἷl ὅuὁ ἵὁmpὁὄ-
tἳmἷὀtὁ ὅi ὅὁὅtἳὀὐiἳvἳ pὄὁpὄiὁ ὀἷllἳ gἷὅtiὁὀἷ ἶἷllἳ pἳὄὁlἳ tὄἳἶὁttἳ iὀ
ἶiὅἵὁὄὅὁέ Duὄἳὀtἷ il ἵἷὅἳὄiἵiἶiὁ ἢὁὄἵiἳ iὀἸἳtti ἷὄἳ uὅἵitἳ ἶἳllἳ ὅuἳ domus
ἷ pἷὄ lἳ ὅtὄἳἶἳ ὅi ὄἷlἳὐiὁὀἳvἳ vἷὄἴἳlmἷὀtἷ ἵὁὀ i pἳὅὅἳὀti ἵhiἷἶἷὀἶὁ lὁὄὁ
iὀἸὁὄmἳὐiὁὀi ὅu uὀἳ viἵἷὀἶἳ, ἳὅὅἳi ἶἷliἵἳtἳ, ἶi ἵἳὄἳttἷὄἷ pὁlitiἵὁ ἁἀν mἳ
uὀἳ vὁltἳ mὁὄtὁ il tiὄἳὀὀὁ, il ὄitὁὄὀὁ ἳllἷ ὄἷgὁlἷ ἷὄἳ ἷὃuivἳlὅὁ pἷὄ lἷi ἳl
ὄiἷὀtὄὁ iὀ ἵἳὅἳ ἷ ἳἶἶiὄittuὄἳ ἳllἳ pἷὄἶitἳ, tἷmpὁὄἳὀἷἳ, ἶἷllἳ vὁἵἷ ἷ ὃuiὀ-
ἶi ἳllἳ ἵὁὀὅἷguἷὀtἷ ἳὅtἷὀὅiὁὀἷ ἶἳ ὃuἳlὅiἳὅi iὀtὄὁmiὅὅiὁὀἷ pὁlitiἵἳ ἁἁ.
εἳ ὀὁὀ è ὅὁlὁ ἢὁὄἵiἳ ἳἶ ἳὄtiἵὁlἳὄἷ pἳὄὁlἷ (ἵhἷ ἳὀἵhἷ ὅἷ ὅὁὀὁ ὄiἵhiἷ-

υ ὲ υ π π έ ὲ υ α , ’ ῖ α
α , ’ αὶ α α α , υ υ ὰ ὴ π α · αὶ πα ῖ ὲ
ὸ φ , π ΐ α ’α ὴ π α α π υ α
αὶ α , α α ὴ α , αὶ ὴ φ ὴ π πα πα έ α ὲ
πα α π ὸ ὴ υ α , αὶ υ α πὶ α , α ὺπ φ
αὶ υα α έ ὴ ’ ὲ α α α α ῖ αὶ πα ’ αυ
α υ αῖ π υ ·
32
Il ὅuὁ ἵὁmpὁὄtἳmἷὀtὁ vἳὀtἳvἳ uὀ pὄἷἵἷἶἷὀtἷ ἳl tἷmpὁ ἶἷllἳ ὅἷἵὁὀἶἳ guἷὄὄἳ puὀiἵἳ, ἵὁὀtἷὅtὁ iὀ ἵui
iὀ più ὁἵἵἳὅiὁὀi lἷ mἳtὄὁὀἷ ὅi ὄivἷὄὅἳὄὁὀὁ pἷὄ lἷ ὅtὄἳἶἷέ Quἳὀἶὁ ὅi ἶiἸἸuὅἷ iὀ ἵittὡ lἳ ὀὁtiὐiἳ ἶἷllἳ ὅἵὁὀittἳ
pὄἷὅὅὁ il lἳgὁ Tὄἳὅimἷὀὁ ἷ ἳ ἑἳὀὀἷ lἷ mἳtὄὁὀἷ iὀvἳὅἷὄὁ lἷ piἳὐὐἷ ἷ lἷ ὅtὄἳἶἷ ἷ ὅi ὅpiὀὅἷὄὁ ὀἷl Ἰὁὄὁ ὅἷὀὐἳ
ἵhiἷἶἷὄἷ il pἷὄmἷὅὅὁέ Iὀ ὃuἷὅt’ultimὁ ἵἳὅὁ ἶὁvἷttἷ iὀtἷὄvἷὀiὄἷ il ὅἷὀἳtὁ ἵὁὀ tuttἳ lἳ ὅuἳ ἳutὁὄitὡ pἷὄ
ὄipὁὄtἳὄἷ lἷ ἶὁὀὀἷ ὀἷllἷ lὁὄὁ ἵἳὅἷέ Vἶέ Zἷἵἵhiὀi ἀί1ἀ,1ηἂά1ηηέ Dὁpὁ lἳ ὅἵὁὀittἳ ἶi ἑἳὀὀἷ, ὀἷl ἀ1θ ἳέἑέ,
χὀὀiἴἳlἷ ἳvἷvἳ iὀviἳtὁ ἳ ἤὁmἳ uὀἳ ἶἷlἷgἳὐiὁὀἷ ἶi ἶiἷἵi pὄigiὁὀiἷὄi iὀ ὄἳppὄἷὅἷὀtἳὀὐἳ ἶἷgli ὁttὁmilἳ
ὀἷllἷ ὅuἷ mἳὀi pἷὄ pὄὁpὁὄὄἷ ἳi ἤὁmἳὀi il pἳgἳmἷὀtὁ ἶi uὀ ὄiὅἵἳttὁν lἳ ἶiὅἵuὅὅiὁὀἷ ἳvἷvἳ ἳvutὁ luὁgὁ iὀ
ὅἷὀἳtὁν i Ἰἳmiliἳὄi (iὀἵluὅἷ lἷ ἶὁὀὀἷ) ὅuppliἵἳvἳὀὁ ἷ ὅi ἳἵἵἳlἵἳvἳὀὁ Ἰuὁὄi ἶἷllἳ ἵuὄiἳν ὀὁὀὁὅtἳὀtἷ ἵiò lἳ
pὄὁpὁὅtἳ vἷὀὀἷ ὄἷὅpiὀtἳέ Quἳὀἶὁ χὀὀiἴἳlἷ ὅi pὄἷὅἷὀtò miὀἳἵἵiὁὅὁ ἳllἷ pὁὄtἷ ἶi ἤὁmἳ, tuttἷ lἷ ἶὁὀὀἷ ἶἳ
ὁgὀi pἳὄtἷ ἷ iὀ ἶiὅὁὄἶiὀἷ ὅἵiἳmἳὄὁὀὁ vἷὄὅὁ lἳ ἵittὡ, pὁὄtἳὀἶὁὅi ἶἳ uὀ tἷmpiὁ ἳll’ἳltὄὁ pἷὄ ὅuppliἵἳὄἷ lἳ
ἴἷὀἷvὁlἷὀὐἳ ἶiviὀἳ ὅu ἤὁmἳέ ἥi tὄἳttἳ ἶi ἷpiὅὁἶi ἵἷὀὅiti ὀἷl ἶiὅἵὁὄὅὁ liviἳὀὁ ἶi δuἵiὁ Vἳlἷὄiὁ ἳ ὅὁὅtἷgὀὁ
ἶἷll’ἳἴὄὁgἳὐiὁὀἷ ἶἷllἳ lex Oppia ὀἷl 1λη ἳέἑέ ἑlἳuἶiἳ, ὅὁὄἷllἳ ἶi ἢuἴliὁ ἑlἳuἶiὁ ἢulἵὄὁ ἵὁὀὅὁlἷ ὀἷl ἀἂθ
ἳέἑέ, iὀἸuὄiἳtἳὅi ἵὁὀ lἳ Ἰὁllἳ ἵhἷ lἳ pὄἷὅὅἳvἳ ἶὁpὁ uὀὁ ὅpἷttἳἵὁlὁ, ἷὄἳ ὅtἳtἳ ἳἵἵuὅἳtἳ ἶἳgli ἷἶili plἷἴἷi ἕἳiὁ
ἔuὀἶἳὀiὁ ἷ Tiἴἷὄiὁ ἥἷmpὄὁὀiὁ ἶi ἳvἷὄ pἳὄlἳtὁ iὀ mὁἶὁ ὁἸἸἷὀὅivὁ pἷὄ lἳ ὅtὄἳἶἳ, ἳgἷὀἶὁ ὃuiὀἶi ἳl ἶi Ἰuὁὄi
ἶἷi ἵἳὀὁὀi ἶi ἵὁmpὁὄtἳmἷὀtὁ mἳtὄὁὀἳliμ vἶέ δivέ, perέ 1λν Vἳlέ εἳxέ κ,1,ἂν ἥvἷtέ, Tibέ ἀ,ἁν ἕἷllέ 1ί,θ,ἀέ
33
ἕiὡ iὀ pὄἷἵἷἶἷὀὐἳ ἢὁὄἵiἳ ἳvἷvἳ pὄὁὀuὀἵiἳtὁ uὀ ἶiὅἵὁὄὅὁ ἶi ἵὁὀtἷὀutὁ pὁlitiἵὁ, ὄivὁltὁ ἳl mἳὄitὁ
ἳll’iὀtἷὄὀὁ ἶἷllἳ lὁὄὁ ἵἳὅἳέ ἥuὁ ὁἴiἷttivὁ ὀὁὀ ἷὄἳ pὄὁmuὁvἷὄἷ iὀ pὄimἳ pἷὄὅὁὀἳ uὀ’ἳὐiὁὀἷ pὁlitiἵἳ, mἳ
ἷὅὅἷὄἷ mἷὅὅἳ ἳ pἳὄtἷ ἶi ὃuἳὀtὁ il mἳὄitὁ ὅtἳvἳ tὄἳmἳὀἶὁέ Vἶέ ἢlutέ, Brutέ 1ἁέ ἢlutἳὄἵὁ ἳὀtiἵipἳ il ἶiὅἵὁὄὅὁ
ἵὁὀ ἳlἵuὀἷ ὀὁtἷ ἷὀἵὁmiἳὅtiἵhἷ ὅullἳ Ἰἳmigliἳ ἷ lἳ giὁviὀἷὐὐἳ ἶi ἢὁὄἵiἳ, il ὅuὁ ἳmὁὄἷ pἷὄ ἐὄutὁ, lἳ ὅuἳ
iὀtἷlligἷὀὐἳέ Eὅὅὁ è ἳὄtiἵὁlἳtὁ iὀ ἶuἷ mὁmἷὀtiμ il ὄἳppὁὄtὁ ἶἷllἳ ἶὁὀὀἳ ἵὁὀ ἐὄutὁν lἳ ὅuἳ ὀὁἴiltὡμ ἐuὅὐἳὄἶ
ἀί1ί,κθάκκέ Vἶέ ἕἳlἳὐ ἀίίί,ἀίηέ Il mὁἶἷllὁ è il ἶiὅἵὁὄὅὁ Ἰὄἳ Ettὁὄἷ ἷ χὀἶὄὁmἳἵἳ iὀ ώὁmέ, Ilέ θ,ἂίιάἂἁλ
(ἢlutἳὄἵὁ ἵitἳ χὀἶὄὁmἳἵἳ iὀ mἷὄitὁ ἳll’ἳἶἶiὁ tὄἳ ἢὁὄἵiἳ ἷ ἐὄutὁ iὀ ἢlutέ, Brutέ ἀἁ,ἀ–ι), mἳ ἢὁὄἵiἳ ὅi
ἶiὅtiὀguἷ ὄiὅpἷttὁ ἳἶ χὀἶὄὁmἳἵἳ pἷὄ il ὅuὁ ἵὁὄἳggiὁ ἷ il ὅuὁ ὅἷὀὅὁ ἵiviἵὁέ ἑἸὄέ ἕöὅὅlἷὄ 1λθἀ,1ἁίά1ἂἀέ ἥul
ἶiὅἵὁὄὅὁ ἵἸὄέ ἳὀἵhἷ Vἳlέ εἳxέ ἁ,ἀ,1η ἷ Diὁ ἂἂ,1ἁά1ἂ,1ν vἶέ ἑἷὀἷὄiὀi ἀί1ἀ,1ίἂά1ίηέ
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 105

ὅtἷ iὀἸὁὄmἳtivἷ ἳvviἵiὀἳὀὁ tἷmἳtiἵhἷ ἶi ἳὄgὁmἷὀtὁ pὁlitiἵὁ)έ ἠἷl ἵἳὅὁ ἶi


ἢὁὄἵiἳ l’ἳmἴiὐiὁὀἷ ἷὅpὄἷὅὅἳ ἶἳllἳ mἳtὄὁὀἳ ἳttὄἳvἷὄὅὁ lἷ ὅuἷ ὄiἵhiἷὅtἷ ἳi
pἳὅὅἳὀti (mἳ ἳὀἵhἷ mἷἶiἳὀtἷ il ὅuὁ Ἰἳmὁὅὁ ἵὁllὁὃuiὁ ἵὁὀ ἐὄutὁ pὄimἳ
ἶἷl ἵἷὅἳὄiἵiἶiὁ) ἷὄἳ ὅὁlὁ l’ἷὅὅἷὄἷ mἷὅὅἳ ἳ pἳὄtἷ, ἷ ὀὁὀ ἵὁiὀvὁltἳ ἶiὄἷttἳ-
mἷὀtἷ, ἶi uὀ ἷvἷὀtὁ ἶἷἵiὅivὁ pἷὄ il Ἰutuὄὁ ἶἷllἳ res publica.
Uὀ ἶiὅἵὁὄὅὁ iὀtἷὅὁ, iὀvἷἵἷ, ἳ ἵὁὀἶiὐiὁὀἳὄἷ lἳ vitἳ pὁlitiἵἳ Ἰu tἷὀutὁ
ἶἳllἳ ὅuὁἵἷὄἳ ἶi ἢὁὄἵiἳ, ἥἷὄviliἳ, mἳἶὄἷ ἶi εἳὄἵὁ ἐὄutὁ ἷ pἷὄ luὀghiὅὅimi
ἳὀὀi ἳmἳὀtἷ ἶi ἕiuliὁ ἑἷὅἳὄἷ ἁἂ.
Iὀ uὀἳ Ἰἳmὁὅἳ lἷttἷὄἳ ἶἷl ι giugὀὁ ἶἷl ἂἂ ἳέἑέ ἑiἵἷὄὁὀἷ ὄἳἵἵὁὀtἳvἳ
ἳἶ χttiἵὁ ἶἷllἳ ὄiuὀiὁὀἷ tἷὀutἳὅi ἳἶ χὀὐiὁ pἷὄ ἵὁὀἵἷὄtἳὄἷ lἳ liὀἷἳ pὁli-
tiἵἳ ἵhἷ i ἵἷὅἳὄiἵiἶi ἳvὄἷἴἴἷὄὁ ἶὁvutὁ pὄὁmuὁvἷὄἷ ὀἷi mἷὅi ὅuἵἵἷὅὅiviέ
εἳὄἵὁ ἐὄutὁ ἷ ἑἳὅὅiὁ ὅi tὄὁvἳvἳὀὁ ὀἷll’ἷmἷὄgἷὀὐἳ ἶi ἶὁvἷὄ ἶἷἵiἶἷὄἷ ὅἷ
ἳἵἵἷttἳὄἷ ὁ ὄiiutἳὄἷ gli iὀἵἳὄiἵhi ἵhἷ ἷὄἳὀὁ ὅtἳti ἳttὄiἴuiti ἳ lὁὄὁ, pὄἷtὁὄi
iὀ ἵἳὄiἵἳ, pἷὄ l’ἳppὄὁvvigiὁὀἳmἷὀtὁ ἶἷl gὄἳὀὁ, iὀἵἳὄiἵhi ἵhἷ li ἳvὄἷἴἴἷὄὁ
ἳllὁὀtἳὀἳti ἶἳ ἤὁmἳ ὅἷὀὐἳ ἵὁὀὅἷgὀἳὄἷ lὁὄὁ uὀ pὁtἷὄἷ ἷἸἸἷttivὁ ἁηέ ἢὄἷὅἷὀ-
ὐiἳὄὁὀὁ ἳll’iὀἵὁὀtὄὁ ὁltὄἷ ἳ ἑiἵἷὄὁὀἷ, εἳὄἵὁ ἐὄutὁ ἷ ἑἳὅὅiὁ, ἳὀἵhἷ ἳlἵu-
ὀἷ mἳtὄὁὀἷμ lἳ mὁgliἷ ἶi ἐὄutὁ ἢὁὄἵiἳ, lἳ mὁgliἷ ἶi ἑἳὅὅiὁ ἕiuὀiἳ Tἷὄὐἳ,
lἳ mἳἶὄἷ ἶi ἐὄutὁ ἷ ὅuὁἵἷὄἳ ἶi ἑἳὅὅiὁ ἥἷὄviliἳ ἁθέ ἥἵὄivἷ ἑiἵἷὄὁὀἷμ “ώὁ
ὄiἴἳἶitὁ l’ὁppὁὄtuὀitὡ ἶi ἵὁὀvὁἵἳὄἷ il ὅἷὀἳtὁ, ἶi iὀἵitἳὄἷ ἵὁὀ mἳggiὁὄ vi-
gὁὄἷ il pὁpὁlὁ ἵhἷ giὡ ἳὄἶἷ ἶi pἳὅὅiὁὀἷ, ἶi ἳὅὅumἷὄἷ il gὁvἷὄὀὁ ἶἷll’iὀtἷὄὁ
ὅtἳtὁν ἷἵἵὁ ἵhἷ ἳllὁὄἳ ὃuἷllἳ ἶὁὀὀἳ tuἳ pἳὄἷὀtἷ hἳ ἷὅἵlἳmἳtὁμ «Quἷὅtὁ,
ἶἳvvἷὄὁ, ὀὁὀ l’hὁ mἳi ὅἷὀtitὁ ἶiὄἷ ἶἳ ὀἷὅὅuὀὁ!» Iὁ mi ὅὁὀὁ tὄἳttἷὀutὁέ” ἁι
E ἳὀἵὁὄἳμ “iὀ ὄἷἳltὡ ἥἷὄviliἳ pὄὁmἷttἷvἳ ἶi ἳttivἳὄὅi ἳἸiὀἵhὧ ὃuἷll’iὀἵἳ-
ὄiἵὁ ἶἷll’ἳἵὃuiὅtὁ ἶἷl Ἰὄumἷὀtὁ Ἰὁὅὅἷ ἷὅpuὀtὁ ἶἳl ἶἷἵὄἷtὁ ἶἷl ὅἷὀἳtὁ” ἁκ.
ἥἷὄviliἳ, ἶuὀὃuἷ, ὅi ἳvvἳlἷvἳ ἶi uὀἳ pἳὄὁlἳ ὅtὄuttuὄἳtἳ iὀ ἶiὅἵὁὄὅὁ pἷὄ
ἵὁὀἵὁὄὄἷὄἷ ἳllἳ gἷὅtiὁὀἷ ἶi uὀἳ ἶἷἵiὅiὁὀἷ iὀἷὄἷὀtἷ ἳllἳ pὁlitiἵἳ ὄὁmἳὀἳέ
ἢἷὄ ὃuἳὀtὁ il ἵὁὀtἷὅtὁ ἶi tἳlἷ ὅuὁ iὀtἷὄvἷὀtὁ Ἰὁὅὅἷ pὄivἳtὁ, lἳ mἳtὄὁὀἳ
iὀtἷὄlὁὃuivἳ, ἳttὄἳvἷὄὅὁ uὀ’ἳὐiὁὀἷ iὀἶiviἶuἳlἷ, ἵὁὀ mἳgiὅtὄἳti iὀ ἵἳὄiἵἳ,
iὀiὀἷ impὁὀἷὀἶὁ il ὅuὁ puὀtὁ ἶi viὅtἳ ἳὀἵhἷ ὅu ὃuἷllὁ ἶἷl ἵὁὀὅὁlἳὄἷ
ἑiἵἷὄὁὀἷ ἷ gἳὄἳὀtἷὀἶὁ, tὄἳ l’ἳltὄὁ, ἶi pὁtἷὄ iὀtἷὄἸἷὄiὄἷ ὀἷi lἳvὁὄi ἶἷllἳ ἵu-
ὄiἳέ Il ὄuὁlὁ ὅtὄἳtἷgiἵὁ ἶi ἥἷὄviliἳ ὀἷllἷ ὅὁὄti ἶἷi ἵἷὅἳὄiἵiἶi ἷἴἴἷ ἶἷl ὄἷὅtὁ

34
Iὀ mἷὄitὁ ἳ ἥἷὄviliἳ vἶέ ἕiἳὀὀἷlli 1λἂην ώillἳὄἶ 1λκἁ,1ίά1ἁν ἢὁὄtἷ 1λλἂ,ἂθηάἂκἂν ἑlἳὄkἷ 1λκ1,11έ
35
ἥullἷ ἵiὄἵὁὅtἳὀὐἷ ἶi tἳlἷ ἳὅὅἷgὀἳὐiὁὀἷ vἶέ ἕὄἳttἳὄὁlἳ 1λλί,ἀἁ,ἀκ,ἂ1έ
36
ἑiἵέ, Att. 15,11,1: Antium ueni a. d. VI Idus. Bruto iucundus noster aduentus. deinde multis
audientibus, Seruilia, Tertulla, Porcia, quaerere quid placeret. (“ἥὁὀὁ giuὀtὁ ἳἶ χὀὐiὁ pὄimἳ ἶi
mἷὐὐὁgiὁὄὀὁέ Il miὁ ἳὄὄivὁ è ὅtἳtὁ mὁtivὁ ἶi giὁiἳ pἷὄ ἐὄutὁέ ἢὁi ἳllἳ pὄἷὅἷὀὐἳ ἶi mὁltἷ pἷὄὅὁὀἷ, tὄἳ ἵui
ἥἷὄviliἳ, Tἷὄtullἳ, ἢὁὄἵiἳ, ἷgli hἳ pὄἷὅὁ ἳ ἶὁmἳὀἶἳὄmi ὃuἳlἷ ὅuἳ liὀἷἳ ἶi ἵὁὀἶὁttἳ iὁ ἳppὄὁvἳὅὅiέ”)έ
37
ἑiἵέ, Att. 15,11,2: sed senatum uocari, populum ardentem studio uehementius incitari, totam
suscipi rem publicam, exclamat tua familiaris, ‘hoc uero neminem umquam audiui!’ Ego <me> repressi.
ἥull’ipὁtἷὅi ἵhἷ ὀἷllἳ ἵiὄἵὁὅtἳὀὐἳ ὅi pὁtἷὅὅἷ pὄὁἶuὄὄἷ uὀἳ Ἰἳlὅiiἵἳὐiὁὀἷ ἶἷgli ἳtti ἶἷl ὅἷὀἳtὁ vἶέ ἔἷὐὐi
ἀίίἁ,λἂάλθέ
38
ἑiἵέ, Att. 15,11,2: etenim Seruilia pollicebatur se curaturam ut illa frumenti curatio de senatus
consulto tolleretur.
COPIA AUTORE

1ίθ fRAnCesCA RohR Vio

ἵὁὀἸἷὄmἳ ἳὀἵhἷ ὀἷllἷ Ἰἳὅi ὅuἵἵἷὅὅivἷ ὃuἳὀἶὁ, ὅuὁ tὄἳmitἷ, ἐὄutὁ mἳὀ-
tἷὀὀἷ i ἵὁὀtἳtti ἵὁὀ i pὄὁpὄi ὅὁὅtἷὀitὁὄi ἳ ἤὁmἳ ἁλν mἳ ἳὀἵhἷ ὃuἳὀἶὁ lἳ
ὅtἷὅὅἳ ἥἷὄviliἳ ἷἴἴἷ l’ἳutὁὄitὡ ἶi ἵὁὀvὁἵἳὄἷ ὀἷllἳ ὅuἳ domus uὀἳ ὄiuὀiὁὀἷ
ἳ ἵui pὄἷὅἷ pἳὄtἷ ἳὀἵhἷ ἑiἵἷὄὁὀἷ ἂίν Ἰu lἳ mἳtὄὁὀἳ, ἶἷiὀiti i tἷmi ἶi ἵui
ὅi ὅἳὄἷἴἴἷ ἶiὅἵuὅὅὁ, ἳ ἵὁὁὄἶiὀἳὄἷ il ἶiἴἳttitὁ, ἳὀἵὁὄἳ uὀἳ vὁltἳ iὀἵἷὀtὄἳtὁ
ὅull’ὁppὁὄtuὀitὡ ἶi uὀ ὄiἷὀtὄὁ ἳ ἤὁmἳ ἶi ἐὄutὁ ἷ ἑἳὅὅiὁ ἂ1.
ἥἷὄviliἳ, ἶuὀὃuἷ, ὄivἷὅtì ὅullἳ ὅἵἷὀἳ pὁlitiἵἳ ὄὁmἳὀἳ ὄuὁli ἵhἷ pἷὄ mὁl-
ti ἳὅpἷtti lἳ ἳὅὅimilἳvἳὀὁ ἳll’ἳgiὄἷ ἶi uὀ uὁmὁν tὄἳ ὃuἷὅti ὄiἷὀtὄἳvἳ ἳὀἵhἷ
l’utiliὐὐὁ ὅἳpiἷὀtἷ ἶἷllἳ pἳὄὁlἳέ
Uὀ ἷpiὅὁἶiὁ ἶi pὁἵὁ ὅuἵἵἷὅὅivὁ viἶἷ, ἳὀἵὁὄἳ, uὀἳ mἳtὄὁὀἳ iὀtἷὄἸἷὄiὄἷ
ἳttὄἳvἷὄὅὁ lἳ pἳὄὁlἳ iὀ ὃuἷὅtiὁὀi pὁlitiἵhἷ ἳὅὅἳi ἶἷliἵἳtἷέ Divἷὄὅἳmἷὀtἷ
ἶἳ ἥἷὄviliἳ, il ἵὁὀtἷὅtὁ iὀ ἵui ὅi mὁὅὅἷ ἷὄἳ ὃuἷὅtἳ vὁltἳ puἴἴliἵὁ, ὁvvἷὄὁ
il Ἰὁὄὁ, ἷ il ὄἷἸἷὄἷὀtἷ ἶἷl ὅuὁ ἶiὅἵὁὄὅὁ il tὄiumviὄὁ εἳὄἵὁ χὀtὁὀiὁέ δἳ vi-
ἵἷὀἶἳ ὅi ἵὁllὁἵἳ tὄἳ il ἂἁ ἷ il ἂἀ ἳέἑέ, iὀ uὀ mὁmἷὀtὁ ἵhἷ ὀὁὀ è pὁὅὅiἴilἷ
iἶἷὀtiiἵἳὄἷ ἵὁὀ pὄἷἵiὅiὁὀἷέ ἕiuliἳ, mἳἶὄἷ ἶi εἳὄἵὁ χὀtὁὀiὁ ἂἀ, iὀtἷὄvἷὀ-
ὀἷ ἳ ἶiἸἷὅἳ ἶἷl Ἰὄἳtἷllὁ δuἵiὁ ἕiuliὁ ἑἷὅἳὄἷ, pὄὁὅἵὄittὁ ἂἁν il ὅuὁ ἴἷὄὅἳgliὁ

39
ἑiἵέ, Att. 15,10: prorsus quidem consilia tali in re ne iis quidem tuta sunt qui dant; sed possim
id neglegere proiciens; frustra uero qui ingrediar? matris consilio cum utatur uel etiam precibus, quid
me interponam? sed tamen cogitabo quo genere utar litterarum; nam silere non possum. statim igitur
mittam uel Antium uel Circeios. “ἥiἳmὁ iὀ uὀἳ ὅituἳὐiὁὀἷ tἳlἷ ἵhἷ pἷὄὅiὀὁ ἶἳὄ ἵὁὀὅigli è pἷὄiἵὁlὁὅὁέ Di
ὃuἷὅtὁ pὁtὄἷi ἳὀἵhἷ ὀὁὀ pὄἷὁἵἵupἳὄmi, ὅἷ ὀἷ vἷἶἷὅὅi uὀ vἳὀtἳggiὁν mἳ ἵὁmἷ Ἰἳὄmi ἳvἳὀti ἵὁὀ lἳ ἵἷὄtἷὐὐἳ
ἶἷll’iὀutilitὡς ἡὅὅἷὃuiἷὀtἷ (ὅἵilέ ἐὄutὁ) è ἳi ἵὁὀὅigli ὁ ἳὀἵhἷ ἳllἷ pὄἷghiἷὄἷ ἶἷllἳ mἳἶὄἷ, ἵὁὀ ὃuἳlἷ vἷὅtἷ
mἷttἷὄmi iὀ mἷὐὐὁς ἢἷὀὅἷὄò tuttἳviἳ ἳl mὁἶὁ migliὁὄἷ ἶi ὅἵὄivἷὄgliμ ὀὁὀ pὁὅὅὁ tἳἵἷὄἷέ ἢἷὄἵiò mἳὀἶἷὄò
ὅuἴitὁ uὀἳ lἷttἷὄἳ ἳἶ χὀὐiὁ ὁ ἳl ἑiὄἵἷὁ”.
40
δ’iὀiὐiἳtivἳ vἳὀtἳvἳ ἶἷi pὄἷἵἷἶἷὀtiέ ἠἷl θἁ ἳέἑέ ἥἷmpὄὁὀiἳ miὅἷ ἳ ἶiὅpὁὅiὐiὁὀἷ lἳ ἵἳὅἳ ἳ ἤὁmἳ
ἶἷl mἳὄitὁ Dἷἵimὁ ἕiuὀiὁ ἐὄutὁ (ἵὁὅέ ιι), iὀ ὃuἷl mὁmἷὀtὁ ἳὅὅἷὀtἷ, pἷὄἵhὧ i ἵὁὀgiuὄἳti iὀἵὁὀtὄἳὅὅἷὄὁ
i lἷgἳti ἶἷgli χllὁἴὄὁgi ἷ li ἵὁὀviὀἵἷὅὅἷὄὁ ἳἶ ἳἶἷὄiὄἷ ἳllἳ ἵὁὀgiuὄἳ ἶi ἑἳtiliὀἳ (ἥἳllέ, Catέ ἂί)έ ἥἷὄviliἳ ὅi
ὅpiὀgἷ ὁltὄἷ pἷὄἵhὧ ἳἶἶiὄittuὄἳ ἵὁὀvὁἵἳ i ὅuὁi iὀtἷὄlὁἵutὁὄi pἷὄ ἶἷiὀiὄἷ ὃuἷὅtiὁὀi pὁlitiἵhἷέ
41
ἑiἵέ, ad Brutέ 1,1κμ Cum saepe te litteris hortatus essem ut quam primum rei publicae
subuenires in Italiamque exercitum adduceres neque id arbitrarer dubitare tuos necessarios, rogatus
sum a prudentissima et diligentissima femina, matre tua, cuius omnes curae ad te referuntur et in te
consumuntur ut uenirem ad se a. d. VIII Kal. Sextilis. quod ego, ut debui, sine mora feci. Cum autem
uenissem, Casca aderat et Labeo et Scaptius. at illa rettulit quaesiuitque quidnam mihi uideretur,
arcesseremusne te atque id tibi conducere putaremus an tardare et commorari te melius essetέ (“εἷὀtὄἷ
tἳὀtἷ ἷ tἳὀtἷ vὁltἷ ὀἷllἷ miἷ lἷttἷὄἷ ti ὅὁllἷἵitἳvὁ ἳ vἷὀiὄἷ iὀ ἳiutὁ ἶἷllἳ ὄἷpuἴἴliἵἳ ἳl più pὄἷὅtὁ ἳ ἵἳpὁ
ἶἷl tuὁ ἷὅἷὄἵitὁ, ὀὁὀ pἷὀὅἳὀἶὁ ἳἸἸἳttὁ ἵhἷ i tuὁi Ἰἳmiliἳὄi ἳvἷὅὅἷὄὁ ἳlἵuὀ ἶuἴἴiὁ iὀ pὄὁpὁὅitὁ, ὃuἷllἳ
pὄuἶἷὀtiὅὅimἳ ἷ vigilἳὀtiὅὅimἳ ἶὁὀὀἳ ἵhἷ è tuἳ mἳἶὄἷ, ἵhἷ hἳ tἷ ὅὁlὁ iὀ ἵimἳ ἳi ὅuὁi pἷὀὅiἷὄi ἷἶ ἳllἷ ὅuἷ
ἳὐiὁὀi, mi Ἰἷἵἷ pὄἷgἳὄἷ ἶi ὄἷἵἳὄmi ἶἳ lἷi il vἷὀtiἵiὀὃuἷ lugliὁέ Il ἵhἷ, ὀἳtuὄἳlmἷὀtἷ, mi ἳἸἸὄἷttἳi ἳ Ἰἳὄἷέ
ἕiuὀtὁ ἶἳ lἷi, mi tὄὁvἳi ἳllἳ pὄἷὅἷὀὐἳ ἳὀἵhἷ ἶi ἑἳὅἵἳ, ἶi δἳἴἷὁὀἷ ἷ ἶi ἥἵἳpὐiὁέ Ellἳ pὄἷὅἷὀtò il pὄὁἴlἷmἳ
ἷ ὄiἵhiἷὅἷ il miὁ pἳὄἷὄἷμ ὅἷ ti ὅi ἶὁvἷὅὅἷ Ἰἳὄ vἷὀiὄἷ iὀ Itἳliἳ ἷ ὅἷ ἵiò ἵὁiὀἵiἶἷὅὅἷ ἵὁὀ il tuὁ iὀtἷὄἷὅὅἷ ὁ ὅἷ
Ἰὁὅὅἷ mἷgliὁ ὄimἳὀἶἳὄἷ ἷ lἳὅἵiἳὄti ἶὁvἷ ὅἷi”)έ
42
ἥu ἕiuliἳ mἳἶὄἷ ἶi χὀtὁὀiὁ vἶέ ἑhἳmὁux 1λκκ (1λκθ)ν ἑὄἷὅἵi εἳὄὄὁὀἷ ἀί1ἁέ
43
ἥull’ἷpiὅὁἶiὁ δἷjἷuὀἷ ἀί1ἀ,1ίἁέ ἥullἳ pὄὁὅἵὄiὐiὁὀἷ ἶi δuἵiὁ ἑἷὅἳὄἷ vἶέ Vἷllέ ἀ,θι,ἁμ Ne quid
ulli sanctum relinqueretur, uelut ia dote inuitamentumque sceleris Antonius L. Caesarem auunculum,
Lepidus Paulum fratrem proscripserant; nec Planco gratia defuit ad impetrandum, ut frater eius Plancus
Plotius proscriberetur. (“ἢἷὄἵhὧ ὀὁὀ vἷὀiὅὅἷ lἳὅἵiἳtὁ ὀiἷὀtἷ ἶi ὅἳἵὄὁ pἷὄ ὀἷὅὅuὀὁ, ὃuἳὅi vὁlἷὅὅἷὄὁ ἳllἷttἳὄἷ
ἷ iὀvitἳὄἷ ἳltὄi ἳl ἶἷlittὁ, χὀtὁὀiὁ ἳvἷvἳ pὄὁὅἵὄittὁ lὁ ὐiὁ mἳtἷὄὀὁ δέ ἑἷὅἳὄἷ, δἷpiἶὁ il Ἰὄἳtἷllὁ ἢἳὁlὁ, ὀὧ ἳ
ἢlἳὀἵὁ mἳὀἵἳὄὁὀὁ ἳppὁggi pἷὄ ὁttἷὀἷὄἷ lἳ pὄὁὅἵὄiὐiὁὀἷ ἶἷl Ἰὄἳtἷllὁ ἢlἳὀἵὁ ἢlὁὐiὁ”)έ
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 107

pὁlἷmiἵὁ ἷὄἳ il pὁtἷὀtἷ tὄiumviὄὁ, ὅuὁ igliὁ, ἵhἷ ἳvἷvἳ iὀὅἷὄitὁ il ὀὁmἷ
ἶἷllὁ ὐiὁ ὀἷllἳ liὅtἳ ὄiἵὁὄἶἳὀἶὁ lἷ pἳὄὁlἷ ἵhἷ ὃuἷὅti ἳvἷvἳ pὄὁὀuὀἵiἳtὁ
iὀ ἶuἷ ὁἵἵἳὅiὁὀiμ ὀἷl θἁ ἳέἑέ ἳ Ἰἳvὁὄἷ ἶἷllἳ ἵὁὀἶἳὀὀἳ ἳ mὁὄtἷ ἶἷl ὅuὁ
pἳtὄigὀὁ ἢuἴliὁ ἑὁὄὀἷliὁ δἷὀtulὁ ἥuὄἳ tὄἳ i ἵἳtiliὀἳὄi ἂἂ ἷ ὀἷl ἂἁ ἳέἑέ iὀ
ὁἵἵἳὅiὁὀἷ ἶἷllἳ ἶiὅἵuὅὅiὁὀἷ ἵiὄἵἳ lἳ ἵὁὀἶἳὀὀἳ ἶi χὀtὁὀiὁ ὅtἷὅὅὁ ἵὁmἷ
hostis publicus ἂη.
δἳ viἵἷὀἶἳ ὅi ὅvὁlὅἷ iὀ ἶuἷ Ἰἳὅiέ ἢlutἳὄἵὁ, lἳ Ἰὁὀtἷ più ἶἷttἳgliἳtἳ iὀ
mἷὄitὁ ἳl pὄimὁ mὁmἷὀtὁ ἶi ὃuἷὅtἳ ὅtὁὄiἳ, ὅἵὄivἷμ “…ἥuὁ ὐiὁ ἑἷὅἳὄἷ, ὄi-
ἵἷὄἵἳtὁ ἷ iὀὅἷguitὁ, ὅi ὄiἸugiò pὄἷὅὅὁ lἳ ὅὁὄἷllἳ, ἷ ἵὁὅtἷi, ὃuἳὀἶὁ i ὅiἵἳὄi ὅi
pὄἷὅἷὀtἳὄὁὀὁ ἷ ἵἷὄἵἳὄὁὀὁ ἶi iὄὄὁmpἷὄἷ iὀ ἵἳmἷὄἳ ὅuἳ, ὅi piἳὀtò ὅullἳ pὁὄtἳ

44
δuἵiὁ ἑἷὅἳὄἷ ἳvἷvἳ pἳὄlἳtὁ iὀ Ἰἳvὁὄἷ ἶἷll’uἵἵiὅiὁὀἷ ἶi ἥuὄἳ, mἳὄitὁ ἶi ἕiuliἳ, ὀἷl θἁ ἳέἑέμ ἑiἵ.,
Cat. ἂ,1ἁμ Nisi uero cuipiam L. Caesar, uir fortissimus et amantissimus rei publicae, crudelior nudius
tertius uisus est, cum sororis suae, feminae lectissimae, uirum praesentem et audientem uita privandum
esse dixit, cum auum suum iussu consulis interfectum iliumque eius inpuberem legatum a patre missum
in carcere necatum esse dixit. (“χ mἷὀὁ ἵhἷ ὃuἳlἵuὀὁ ὀὁὀ ἳἴἴiἳ giuἶiἵἳtὁ ἷἵἵἷὅὅivἳmἷὀtἷ ἵὄuἶἷlἷ uὀ
uὁmὁ tἳὀtὁ ἵὁὄἳggiὁὅὁ ἷ ἶἷvὁtὁ ἳllἳ pἳtὄiἳ ἵὁmἷ δuἵiὁ ἑἷὅἳὄἷ, ὃuἳὀἶὁ l’ἳltὄὁ iἷὄi ἶiἵhiἳὄò ἵhἷ il mἳὄitὁ
ἶi ὅuἳ ὅὁὄἷllἳ, ἶὁὀὀἳ ἷlἷttiὅὅimἳ, il ὃuἳlἷ ἷὄἳ pὄἷὅἷὀtἷ ἷ l’ἳὅἵὁltἳvἳ, ἳὀἶἳvἳ ὅἷὀὐ’ἳltὄὁ ἵὁὀἶἳὀὀἳtὁ ἳ
mὁὄtἷ, ἷ ἳggiuὀὅἷ ἵhἷ ἴἷὀ giuὅtἳmἷὀtἷ il ὅuὁ ἳvὁ ἷὄἳ ὅtἳtὁ uἵἵiὅὁ pἷὄ ὁὄἶiὀἷ ἶἷl ἵὁὀὅὁlἷ, mἷὀtὄἷ il igliὁ
ἳὀἵὁὄ giὁviὀἷttὁ, iὀviἳtὁ ἶἳl pἳἶὄἷ ἳ tὄἳttἳὄἷ, ἷὄἳ ὅtἳtὁ giuὅtiὐiἳtὁ iὀ ἵἳὄἵἷὄἷ”)ν χὀtὁὀiὁ ἷὄἳ mὁltὁ lἷgἳtὁ
ἳl pἳtὄigὀὁ ἷ ἵὁὀtἷὅtἷὄὡ ὅἷmpὄἷ ἳ ἑiἵἷὄὁὀἷ ὃuἷὅtὁ ἳttὁ ἶi giuὅtiὐiἳ ὅὁmmἳὄiἳμ ἑiἵέ, Phil.: ἀ,1ἂ L. Caesar,
auunculus tuus, qua oratione, qua constantia, qua grauitate sententiam dixit in sororis suae uirum,
uitricum tuum! Hunc tu cum auctorem et praeceptorem omnium consiliorum totiusque uitae debuisses
habere, uitrici te similem quam auunculi maluisti. Huius ego alienus consiliis consul usus sum, tu sororis
ilius ecquid ad eum umquam de re publica rettulisti? At ad quos refert? di immortales! Ad eos scilicet,
quorum nobis etiam dies natales audiendi sunt. “E ἵhἷ pἳὄὁlἷ, pἷὄ ὃuἳὀtὁ Ἰἷὄmἷ ἷ gὄἳvi, pὄὁὀuὀἵiò tuὁ
ὐiὁ δέ ἑἷὅἳὄἷ, ὀἷl ὅuὁ iὀtἷὄvἷὀtὁ ἵὁὀtὄὁ il mἳὄitὁ ἶi ὅuἳ ὅὁὄἷllἳ ἷ tuὁ pἳtὄigὀὁ! È uὀ uὁmὁ ἵὁmἷ lui ἵhἷ
ἳvὄἷὅti ἶὁvutὁ ἳvἷὄἷ ἵὁmἷ iὅpiὄἳtὁὄἷ ἷ mἳἷὅtὄὁ ἶi tuttἷ lἷ tuἷ ἶἷἵiὅiὁὀi ἷ ἶi tuttἳ lἳ tuἳ ἵὁὀἶὁttἳ ἶi vitἳμ
iὀvἷἵἷ hἳi pὄἷἸἷὄitὁ pὄἷὀἶἷὄἷ ἳ mὁἶἷllὁ il tuὁ pἳtὄigὀὁ iὀvἷἵἷ ἵhἷ lὁ ὐiὁ! Iὁ, uὀ ἷὅtὄἳὀἷὁ, ὃuἳὀἶὁ ἷὄὁ
ἵὁὀὅὁlἷ mi giὁvἳi ἶἷi ὅuὁi ἵὁὀὅigliν tu iὀvἷἵἷ, igliὁ ἶi ὅuἳ ὅὁὄἷllἳ, ὃuἳὀἶὁ mἳi l’hἳi ἵὁὀὅultἳtὁ ὅu uὀ
ἳἸἸἳὄἷ ἶi ἥtἳtὁς εἳ ἵhi è ἵhἷ ἵὁὀὅultἳς Dἷi immὁὄtἳli! Dἷllἳ gἷὀtἷ ἶi ἵui ἵi tὁἵἵἳ uἶiὄἷ pἷὄiὀὁ ἶi ὃuἳὀἶὁ
ἵὁmpiἷ il ἵὁmplἷἳὀὀὁ”έ
45
ἑiἵέ, Philέ κ,1μ… Victa est igitur propter uerbi asperitatem te auctore nostra sententia, uicit L.
Caesaris, amplissimi uiri, qui, uerbi atrocitate dempta, oratione fuit quam sententia lenior. Quamquam
is quidem, antequam sententia diceret, propinquitatem excusauit. Idem fecerat me consule in sororis
uiro, quod hoc tempore in sororis ilio fecit, ut et luctu sororis moueretur et saluti populi Romani
prouideret. “E ἵὁὅì il tuὁ iὀtἷὄvἷὀtὁ hἳ Ἰἳttὁ ὅὁἵἵὁmἴἷὄἷ, pἷὄ lἳ ἶuὄἷὐὐἳ ἶi uὀἳ pἳὄὁlἳ, lἳ miἳ pὄὁpὁὅtἳ ἳ
viὀἵἷὄἷ ὃuἷll’illuὅtὄἷ δuἵiὁ ἑἷὅἳὄἷ ἵhἷ, ἷlimiὀἳὀἶὁ uὀἳ ἵὁὅì tἷὄὄiἴilἷ pἳὄὁlἳ, è ὅtἳtὁ più ἵὁὀἵiliἳὀἶὁ ὀἷllἳ
Ἰὁὄmἳ ἵhἷ ὀἷllἳ ὅὁὅtἳὀὐἳέ Egli pἷὄἳltὄὁ, ἳ ἶiὄἷ il vἷὄὁ, pὄimἳ ἶi pὄἷὅἷὀtἳὄἷ lἳ ὅuἳ mὁὐiὁὀἷ, ὅi è ὅἵuὅἳtὁ
ἳἶἶuἵἷὀἶὁ lἳ ὄἳgiὁὀἷ ἶἷllἳ pἳὄἷὀtἷlἳν il ὅuὁ ἵὁmpὁὄtἳmἷὀtὁ ὀἷi ὄiguἳὄἶi ἶἷl igliὁ ἶἷllἳ ὅὁὄἷllἳ è ὅtἳtὁ
iἶἷὀtiἵὁ ἳ ὃuἷllὁ ἳὅὅuὀtὁ, ἳl tἷmpὁ ἶἷl miὁ ἵὁὀὅὁlἳtὁ, ὀἷi ὄiguἳὄἶi ἶἷl mἳὄitὁ ἶἷllἳ ὅὁὄἷllἳμ ἵἷὄἵἳὀἶὁ ἵὁὅì
ἶi ὄiἵὁὀἵiliἳὄἷ lἳ pἳὄtἷἵipἳὐiὁὀἷ ἳl ἶὁlὁὄἷ ἶἷllἳ ὅὁὄἷllἳ ἵὁὀ lἷ ὅuἷ pὄἷmuὄἷ pἷὄ lἳ ὅἳlvἳguἳὄἶiἳ ἶἷl pὁpὁlὁ
ὄὁmἳὀὁέ” δἳ III Filippica ἶἳtἳ ἳl ἁ Ἰἷἴἴὄἳiὁν δuἵiὁ ἑἷὅἳὄἷ, ὀἷllἳ ὅἷἶutἳ ἶἷl ἀ Ἰἷἴἴὄἳiὁ iὀ ὅἷὀἳtὁ, ἳvἷvἳ
pὄὁpὁὅtὁ ἶi ἶἷἵὄἷtἳὄἷ lὁ ὅtἳtὁ ἶi tumultus ἷ ὀὁὀ ἶi bellum, ὀἷi ὄiguἳὄἶi ἶi χὀtὁὀiὁ, iὀὁltὄἷ ὅi ἷὄἳ ὅἵuὅἳtὁ
ἳἶἶuἵἷὀἶὁ lἳ pἳὄἷὀtἷlἳ ἷ pἷὄ ὃuἷὅtὁ mὁtivὁ ὀὁὀ ὅi ἷὄἳ ὅἵἳgliἳtὁ ἳpἷὄtἳmἷὀtἷ ἵὁὀtὄὁ il ὀipὁtἷέ ἑἸὄέ ἑiἵέ,
fam. 1ί, ἀκ, ἶi ἑiἵἷὄὁὀἷ ἳ Tὄἷἴὁὀiὁ ἶἷl ἀ Ἰἷἴἴὄἳiὁ ἶἷl ἂἁ ἳέἑμέ …Sed illa cognosces ex aliis; a me pauca,
et ea summatim: habemus fortem senatum, consulares partim timidos, partim male sentientes; magnum
damnum factum est in Seruio; L. Caesar optime sentit, sed, quod auunculus est, non acerrimas dicit
sententias.( “…εἳ ὄiἵἷvἷὄἳi lἷ ὀὁtiὐiἷ ἶἳ ἳltὄi, iὁ ti ἶiὄò ὅiὀtἷtiἵἳmἷὀtἷ l’ἷὅὅἷὀὐiἳlἷμ ἳἴἴiἳmὁ uὀ ὅἷὀἳtὁ
ἵὁὄἳggiὁὅὁ, mἳ ἷx ἵὁὀὅὁli iὀ pἳὄtἷ pἳuὄὁὅi, iὀ pἳὄtἷ mἳl ὁὄiἷὀtἳtiν lἳ pἷὄἶitἳ ἶi ἥἷὄviὁ è ὅtἳtἳ uὀ ἶἳὀὀὁ
gὄἳvἷν δuἵiὁ ἑἷὅἳὄἷ hἳ ὁpiὀiὁὀi ἷἵἵἷllἷὀti, mἳ ἷὅὅἷὀἶὁ ὅuὁ ὐiὁ, ὀὁὀ ὅi pὄὁὀuὀἵiἳ puἴἴliἵἳmἷὀtἷ iὀ mὁἶὁ
ἷὀἷὄgiἵὁ …έ”)έ
COPIA AUTORE

1ίκ fRAnCesCA RohR Vio

ἷ ἳpὄἷὀἶὁ lἷ ἴὄἳἵἵiἳ gὄiἶò ὄipἷtutἳmἷὀtἷμ «ἠὁὀ uἵἵiἶἷὄἷtἷ δuἵiὁ ἑἷὅἳὄἷ


ὅἷ pὄimἳ ὀὁὀ ἳvὄἷtἷ uἵἵiὅὁ mἷ, lἳ gἷὀitὄiἵἷ ἶἷl vὁὅtὄὁ ἵὁmἳὀἶἳὀtἷ»έ ἑὁὀ
ὃuἷὅtὁ ἵὁmpὁὄtἳmἷὀtὁ ὅὁttὄἳὅὅἷ lὁὄὁ ἷ ὅἳlvò il Ἰὄἳtἷllὁ” ἂθ.
ἕiuliἳ ὀἷl ἵὁὀtἷὅtὁ pὄivἳtὁ ἶἷllἳ ὅuἳ ἵἳὅἳ ὁὅtἳἵὁlò uὀ pὄὁvvἷἶimἷὀtὁ
uἸiἵiἳlἷ ἶἷi tὄiumviὄi, ὅὁttὄἳἷὀἶὁ il Ἰὄἳtἷllὁ pὄὁὅἵὄittὁ ἳllἳ ἵἳttuὄἳέ I ὅuὁi
iὀtἷὄlὁἵutὁὄi, i ὅiἵἳὄi ἶi δuἵiὁ ἑἷὅἳὄἷ, ἷὄἳὀὁ ὅὁlἶἳti, ἵὁmἷ ἵὁὀἵὁὄὄἷ ἳ pὄἷ-
ἵiὅἳὄἷ χppiἳὀὁέ δἳ mἳtὄὁὀἳ ὅi ὄἷlἳὐiὁὀò vἷὄἴἳlmἷὀtἷ ἵὁὀ lὁὄὁ, Ἰἳἵἷὀἶὁ
vἳlἷὄἷ il ὅuὁ ὄἳppὁὄtὁ pἳὄἷὀtἳlἷ ἵὁὀ εἳὄἵὁ χὀtὁὀiὁ, ἷ il ὅuὁ iὀtἷὄvἷὀtὁ
ὄἳggiuὀὅἷ, ἳlmἷὀὁ tἷmpὁὄἳὀἷἳmἷὀtἷ, l’ὁἴiἷttivὁ ἵhἷ ὅi ἷὄἳ pὄἷiὅὅὁ ἂι.
χppiἳὀὁ ἵὁὀὅἷὄvἳ pὄἷὐiὁὅi pἳὄtiἵὁlἳὄi ἶἷllἳ ὅἷἵὁὀἶἳ Ἰἳὅἷμ “Quἳὀtὁ ἳ
δuἵiὁ, ὐiὁ ἶi χὀtὁὀiὁ, lὁ tἷὀὀἷ ἵὁὀ ὅὧ ὅἷὀὐἳ Ἰἳὄὀἷ miὅtἷὄὁ ὅuἳ ὅὁὄἷllἳ,
mἳἶὄἷ ἶi χὀtὁὀiὁ, ἷ ἳ luὀgὁ i ἵἷὀtuὄiὁὀi ὄiὅpἷttἳὄὁὀὁ ἳὀἵhἷ lἷi, pἷὄἵhὧ
mἳἶὄἷ ἶἷll’imperator ἂκέ εἳ ὃuἳὀἶὁ ὅi ἶiὅpὁὅἷὄὁ ἳ uὅἳὄἷ lἷ mἳὀiἷὄἷ Ἰὁὄti,
ἷllἳ vἷὀὀἷ Ἰuὄἷὀtἷ ὀἷl Ἰὁὄὁ ἷ ἶiὅὅἷ ἳἶ χὀtὁὀiὁ, ὅἷἶutὁ ἵὁὀ i ἵὁllἷghi ὅullἳ
tὄiἴuὀἳμ «εi ἳutὁἳἵἵuὅὁ, ὁ imperator, ἶi ἳvἷὄἷ ἳἵἵὁltὁ δuἵiὁ ἷ ἶi tἷὀἷὄlὁ
ἳὀἵὁὄἳ iὀ ἵἳὅἳ, ἷ lὁ tἷὄὄò iὀ ὃuἳὀἶὁ ἵi ἳvὄἳi uἵἵiὅὁ tutti ἷ ἶuἷ, viὅtὁ ἵhἷ
ὀἷl ἴἳὀἶὁ ὅὁὀὁ ἳἸiὅὅἷ uguἳli pἷὀἷ pἷὄ ἵhi ἳἵἵὁgliἷ i pὄὁὅἵὄitti»έ Egli ἳl-
lὁὄἳ, ὄimpὄὁvἷὄἳὀἶὁlἳ pἷὄ ἷὅὅἷὄἷ ὅì uὀἳ ἴuὁὀἳ ὅὁὄἷllἳ, mἳ ὀὁὀ uὀἳ ὅἳggiἳ
mἳἶὄἷ («ὀὁὀ ὁὄἳ ἶὁvἷvi ὅἳlvἳὄἷ δuἵiὁ, mἳ tἷὀἷὄlὁ ἳ Ἰὄἷὀὁ pὄimἳ, ὃuἳὀἶὁ
ἵὁὀ il vὁtὁ ἶiἵhiἳὄἳvἳ tuὁ igliὁ ὀἷmiἵὁ ἶἷllὁ ἥtἳtὁ»), ἶiὅpὁὅἷ ἵhἷ il ἵὁὀ-
ὅὁlἷ ἢlἳὀἵὁ ὁὄἶiὀἳὅὅἷ pἷὄ lἷggἷ il ὄἷiὀtἷgὄὁ ἶi δuἵiὁ” ἂλ.
Dἷll’ἳvvἷὀimἷὀtὁ ἵὁὀὅἷὄvἳ mἷmὁὄiἳ ἳὀἵhἷ Diὁὀἷ, ἵhἷ tuttἳviἳ ὀὁὀ
ἳppὁὄtἳ pἳὄtiἵὁlἳὄi ἳggiuὀtivi utili ἳll’ἳppὄὁἸὁὀἶimἷὀtὁ ἶi ὃuἷὅtὁ tἷmἳ 50.

ἂθ
ἢlutέ, Ant. ἀί,ηάθμ ὲ ῖ α αῖ α αὶ α φυ π ὸ ὴ
φ έ , φα π αὶ α ὸ α , αῖ α ᾶ α
αὶ α α ὰ ῖ α απ ·ξ π ῖ α α α , ὰ ὴπ ὲ
π ὴ ὸ α α α έρ ὲ α αὶ
ὸ φ .
47
ἥul ὄuὁlὁ pὁlitiἵὁ ἶἷi ὅὁlἶἳti ὀἷllἳ tἳὄἶἳ ὄἷpuἴἴliἵἳ εἳὀgiἳmἷli ἀί1ἀέ
48
Iὀ mἷὄitὁ ἳllἳ vἳlἷὀὐἳ ἶἷl ὅὁὅtἳὀtivὁ α vἶέ εἳὅὁὀ 1λιθν ἤivἷὄὁ ἕὄἳἵiἳ ἀίίθέ
ἂλ
App., civ. ἂ,ἁι,1ηθά1ηκμ , ὸ Ἀ υ ῖ , Ἀ υ φὸ α
’ π π υ α, α υ π ὺ αὶ α αα έ α
’ ὴ ὰ αὶ π α Ἀ ὰ υ φ μ ξ αυ ,
α , π α αὶ αὶ , ᾶ α α ῃμ
ὰ ὰ α αὶ ῖ π π υ α έρ ὲα ὴ π φὴ ὲ
α , α ὲ φὴ ὲ α , α ὲ α( ὰ α
π , ὰ , υ ὸ υὸ α π φ ), πα α
Π πα α υ φ α αέ
50
Diὁ ἂι,κ,ημ αὶ ’ α , πα ’ αὶ π α α α
υ π α · αὶ α ὴ αὶ α ῖ υ α α
α , υ α α έπ ὸ ῖ Ἀ ,π ὰ ὸ αυ
υ α υ , φ , ὲ ἄ ὸ α έ “Tuttἳviἳ ἳὀἵhἷ χὀtὁὀiὁ ἷ ἔulviἳ
ὅἳlvἳὄὁὀὁ ἳlἵuὀi ἵittἳἶiὀi, ἶἳi ὃuἳli ἳvἷvἳὀὁ ὄiἵἷvutὁ più ἶἷὀἳὄὁ ἶi ὃuἳὀtὁ ὀἷ pὁtἷὅὅἷὄὁ ὅpἷὄἳὄἷ ὅἷ Ἰὁὅὅἷὄὁ
ὅtἳti mἷὅὅi ἳ mὁὄtἷν ἷ pἷὄἵhὧ ὀἷllἷ liὅtἷ ἶi pὄὁὅἵὄiὐiὁὀἷ gli ὅpἳὐi ὁἵἵupἳti ἶἳi lὁὄὁ ὀὁmi ὀὁὀ ὄimἳὀἷὅὅἷὄὁ
vuὁti, ὀἷ iὀὅἷὄiὄὁὀὁ ἳltὄiέ χὀtὁὀiὁ pἷὄò, ὅἷ ἷὅἵluἶiἳmὁ il Ἰἳttὁ ἵhἷ ὅἳlvò lὁ ὐiὁ pἷὄ lἷ iὀὅiὅtἷὀti pὄἷghiἷὄἷ
ἶi ὅuἳ mἳἶὄἷ ἕiuliἳ, ὀὁὀ ἵὁmpì ὀἷὅὅuὀ ἳttὁ ἶi ἵlἷmἷὀὐἳέ”
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 109

Quἷὅtἳ ὅἷἵὁὀἶἳ Ἰἳὅἷ ἶἷllἳ viἵἷὀἶἳ ἵhiἳὄiὅἵἷ i tἷὄmiὀi ἶἷllἳ tὄἳὅἸὁὄ-


mἳὐiὁὀἷ iὀ ἳttὁέ ἢἷὄ ἳὅὅiἵuὄἳὄἷ mἳggiὁὄi pὁὅὅiἴilitὡ ἶi ὄiuὅἵitἳ ἳl ὅuὁ iὀ-
tἷὄvἷὀtὁ, ἕiuliἳ pὄἷἸἷὄì ἳ uὀ ἵὁὀἸὄὁὀtὁ tὄἳἶiὐiὁὀἳlἷ ὀἷl ἵὁὀtἷὅtὁ ἶὁmἷ-
ὅtiἵὁ ἵὁὀ il igliὁ lἳ ἵὁὀtὄἳppὁὅiὐiὁὀἷ iὀ ὅἷἶἷ puἴἴliἵἳ ἵὁὀ il tὄiumviὄὁ,
pὄὁἴἳἴilmἷὀtἷ pἷὄἸἷttἳmἷὀtἷ ἵὁὀὅἳpἷvὁlἷ ἶἷl Ἰἳttὁ ἵhἷ χὀtὁὀiὁ ὀἷl Ἰὁὄὁ
ὀὁὀ ἳvὄἷἴἴἷ pὁtutὁ viὁlἳὄἷ lἳ pietas ἵὁὀ ἵui ἶὁvἷvἳ ὄἳppὁὄtἳὄὅi ἳ lἷi iὀ
ὃuἳὀtὁ igliὁ 51έ δ’ἳὐiὁὀἷ ἶi ἕiuliἳ ἳttἷὅtἳ, ἶuὀὃuἷ, ἵὁmἷ iὀ ὃuἷὅtἳ Ἰἳὅἷ
ὅtὁὄiἵἳ ὅi ὄitἷὀἷὅὅἷ lἷgittimἳ uὀ’ἳὐiὁὀἷ mἳtὄὁὀἳlἷ ἶi ἵὁὀtἷὀutὁ pὁlitiἵὁ,
pὄὁmὁὅὅἳ iὀ Ἰὁὄmἳ iὀἶiviἶuἳlἷ ἷἶ extra domus, ἷ ἵὁmἷ lἳ ὅtὄἳtἷgiἳ ἶi
Ἰὄἷὃuἷὀtἷ ἳἶὁttἳtἳ ἶἳ ὃuἷὅtἷ mἳtὄὁὀἷ ‘ἳll’ἳvἳὀguἳὄἶiἳ’ ὄiὅiἷἶἷὅὅἷ ὀἷllἳ
vἳlὁὄiὐὐἳὐiὁὀἷ ἶi ὃuἷllἷ pὄἳtiἵhἷ ἷ ἶi ὃuἷllἷ ἵὁὀἶiὐiὁὀi giὡ ὄiἵὁὀὁὅἵiutἷ
ἳllἷ ἶὁὀὀἷ iὀ ὅἷἶἷ pὄivἳtἳ, mἳ ὁὄἳ tὄἳpiἳὀtἳtἷ ὀἷllἳ ἶimἷὀὅiὁὀἷ puἴἴliἵἳμ
pἷὄ iὀi pὁlitiἵi, ὃuiὀἶi ἳgἷὀἶὁ iὀ uὀ ἳmἴitὁ iὀἵὁὀὅuἷtὁ pἷὄ uὀἳ mἳtὄὁὀἳ,
ἕiuliἳ, ἵiὁè, ὅἸὄuttò lἳ pietas ἳ ἵui uὀ igliὁ ἷὄἳ tἷὀutὁ ὀἷi ἵὁὀἸὄὁὀti ἶἷllἳ
mἳἶὄἷ pὄὁpὄiὁ ἵὁmἷ ἔulviἳ ὀἷl ηἀ ἷ ὀἷl ἂἁ ἳέἑέ ἳvἷvἳ utiliὐὐἳtὁ lἳ liἴἷὄtὡ
vἷὄἴἳlἷ ὄiἵὁὀὁὅἵiutἳ ἳllἷ mἳtὄὁὀἷ ὀἷl ἵὁὀtἷὅtὁ ἶὁmἷὅtiἵὁ ἶἷllἷ lamenta-
tiones iὀ uὀἳ ὃuἷὅtiὁὀἷ, tuttἳviἳ, puἴἴliἵἳ ἷ pὁlitiἵἳ 52.
χὀἵὁὄἳ iὀ ἵὁὀtἷὅtὁ puἴἴliἵὁ, ἵὁὀ uὀ’ἳὐiὁὀἷ iὀἶiviἶuἳlἷ ὅἷppuὄἷ ὅup-
pὁὄtἳtἳ ἶἳ uὀ comitatus ἶi mἳtὄὁὀἷ, iὀtἷὄἸἷὄì ὀἷllἷ ἶiὀἳmiἵhἷ pὁlitiἵὁά
ἷἵὁὀὁmiἵhἷ ἶἷllἳ res publica uὀ’ἳltὄἳ ἶὁὀὀἳ, ἵhἷ ἵὁmἷ ἕiuliἳ ὅi ὄἷlἳ-
ὐiὁὀò ἵὁὀ i tὄiumviὄi, ἳ ἵui tuttἳviἳ, ἳ ἶiἸἸἷὄἷὀὐἳ ἶi ἕiuliἳ, ὀὁὀ lἳ lἷgἳvἳ
ὀἷὅὅuὀ viὀἵὁlὁ pἳὄἷὀtἳlἷέ Tὄἳ il ἂἁ ἷ il ἂἀ ἳέἑέ ἡὄtἷὀὅiἳ, lἳ igliἳ ἶἷl
Ἰἳmὁὅὁ ὁὄἳtὁὄἷ Quiὀtὁ ἡὄtἷὀὅiὁ ἡὄtἳlὁ, ὄἳppὄἷὅἷὀtò millἷὃuἳttὄὁἵἷὀtὁ
mἳtὄὁὀἷ ἳl ἵὁὅpἷttὁ ἶi χὀtὁὀiὁ, ἡttἳviἳὀὁ ἷ δἷpiἶὁ ηἁέ Eὄἳὀὁ miὀἳἵἵiἳtἷ
ἶἳ uὀ pὄὁvvἷἶimἷὀtὁ ἶi ἷὅἳὐiὁὀἷ iὅἵἳlἷ ἷἵἵἷὐiὁὀἳlἷ, iὀtἷὅὁ ἳ iὀἳὀὐiἳὄἷ
lἷ ὅpἷὅἷ ἴἷlliἵhἷ ἳttὄἳvἷὄὅὁ uὀ pὄἷliἷvὁ ὅui pἳtὄimὁὀi ἶἷllἷ mἳtὄὁὀἷ iὀ
pὁὅὅἷὅὅὁ ἶi ὄiἵἵhἷὐὐἷ ὄitἷὀutἷ ὀὁtἷvὁli ηἂέ Dὁpὁ ἳvἷὄ ὅὁllἷἵitἳtὁ lἳ mἷἶiἳ-

51
ἥullἳ pietas iliἳlἷ Ἰἷἵἷ lἷvἳ ἳὀἵhἷ Vἷtuὄiἳ, lἳ mἳἶὄἷ ἶi ἑὁὄiὁlἳὀὁ, ὃuἳὀἶὁ ὀἷl ἂκλάἂκκ ἳέἑέ
ἳἸiἳὀἵἳtἳ ἶἳllἳ ὀuὁὄἳ Vὁlumὀiἳ ἷ ἳ ἵἳpὁ ἶi uὀ agmen matronarum ὅi pὄἷὅἷὀtò ἳl ἵὁὅpἷttὁ ἶἷl igliὁ pἷὄ
ἶiὅὅuἳἶἷὄlὁ ἶἳll’ἳttἳἵἵἳὄἷ ἤὁmἳ ἷ, ἶὁpὁ ἳvἷὄ ὅpἳὄὅὁ mὁltἷ lἳἵὄimἷ, ὄivὁlὅἷ ἳ lui uὀ ἶiὅἵὁὄὅὁ ἵhἷ δiviὁ
(ἀ,ἂί) ὄipὁὄtἳ iὀ Ἰὁὄmἳ ἶiὄἷttἳέ E’ iὀtἷὄἷὅὅἳὀtἷ ὀὁtἳὄἷ ἵὁmἷ lἳ mἷmὁὄiἳ ἶi tἳli ἷpiὅὁἶi lἷggἷὀἶἳὄi pἳὄἷ ἳvἷὄ
ὅuἴitὁ uὀἳ ὄiviὅitἳὐiὁὀἷ iὀ ἷtὡ ἳuguὅtἷἳ, ὅigὀiiἵἳtivἳmἷὀtἷ pὁἵὁ ἶὁpὁ ἵhἷ ἳvἷvἳὀὁ ἳvutὁ luὁgὁ ὃuἷὅtἷ
iὀiὐiἳtivἷ mἳtὄὁὀἳli ἵὁὅì pἳὄtiἵὁlἳὄiέ
52
δἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ tἷὅtimὁὀiἳ ἳltὄἷ ὁἵἵἳὅiὁὀi iὀ ἵui, iὀvἷἵἷ, ἕiuliἳ ἳὅὅἷἵὁὀἶò il igliὁ ἷ ὅi miὅἷ ἳl
ὅἷὄviὐiὁ ἶἷllἳ ὅuἳ pὁlitiἵἳμ ὀἷll’ἳpὄilἷ ἶἷl ἂἁ ἳέἑέ tἷὀtò ἵὁὀ lἳ ὀuὁὄἳ ἔulviἳ ἶi ὅἵὁὀgiuὄἳὄἷ lἳ ὅuἳ ἵὁὀἶἳὀὀἳ
ἵὁmἷ hostis publicus (vἶέ supra)ν ὀἷl ἂί ἳέἑέ mἷἶiò pἷὄ χὀtὁὀiὁ pὄἷὅὅὁ ἥἷὅtὁ ἢὁmpἷὁ (χppέ, civέ η,ἀ1ιν
Diὁ ἂκ,1η,ἀάἁν 1θ,ἀ) ἷ iὀ viὅtἳ ἶἷgli ἳἵἵὁὄἶi ἶi εiὅἷὀὁ pἷὄ uὀἳ ὄiἵὁmpὁὅiὐiὁὀἷ tὄἳ χὀtὁὀiὁ ἷ ἡttἳviἳὀὁ
(App., civέ η,ἀθιάἀι1 ἷ ἁίἁ)έ
53
ἥullἳ viἵἷὀἶἳ vἶέ ἑἷὀἷὄiὀi ἀίίλ (ἀίίἀ),ιἁάικ ἵhἷ ὅὁttὁliὀἷἳ ἵὁmἷ ὀἷllἳ ἵiὄἵὁὅtἳὀὐἳ ὅi pὄὁἶuὅὅἷ uὀ
ὄὁvἷὅἵiἳmἷὀtὁ ἶi ὄuὁli ἶἷtἷὄmiὀἳtὁ ἶἳllἳ pἳὄὁlἳ Ἰἷmmiὀilἷ iὀ ὅἷἶἷ puἴἴliἵἳ ἷ ἶἳl ἵὁὀtὄἳppὁὅtὁ ὅilἷὀὐiὁ
mἳὅἵhilἷ ὀἷllὁ ὅtἷὅὅὁ Ἰὁὄὁέ Vἶέ ἳὀἵhἷ ἑluἷtt 1λλκ,θιάκἂέ
ηἂ
App., civέ ἂ,ἁἀ,1ἁημ αὶ ὸ π π αφ α αὶ α α υ αῖ α ,
α απ φ μ αὶ α ὰ , ὰ α α, φ ὰ π υ α,
ῖ α έ π αῖ π υ α α , α α
α π α αὶ ῖ α α υ υ αὶ υ α. (“Eὅὅi ὄivὁlgἷὀἶὁὅi, ἳllὁὄἳ,
COPIA AUTORE

110 fRAnCesCA RohR Vio

ὐiὁὀἷ, ὅἷἵὁὀἶὁ il ἵὁὅtumἷ, ἶἷllἷ ‘ἶὁὀὀἷ ἶἷi tὄiumviὄi’, ἕiuliἳ, ἡttἳviἳ ἷ


ἔulviἳ, ἷ ἳvἷὄ ὄiὅἵὁὀtὄἳtὁ il ἶiὀiἷgὁ ἶi ὃuἷὅt’ultimἳ 55, lἷ mἳtὄὁὀἷ ἶiἷἶἷὄὁ
mἳὀἶἳtὁ ἳ ἡὄtἷὀὅiἳ ἶi pἷὄὁὄἳὄἷ lἳ lὁὄὁ ἵἳuὅἳ ἷ il ἶiὅἵὁὄὅὁ tἷὀutὁ ἶἳllἳ
mἳtὄὁὀἳ ὀἷl Ἰὁὄὁ ὅὁὄtì, ἳlmἷὀὁ pἳὄὐiἳlmἷὀtἷ, l’ἷἸἸἷttὁ ὅpἷὄἳtὁ pἷὄἵhὧ il
ὀumἷὄὁ ἶἷllἷ mἳtὄὁὀἷ ὅὁggἷttἷ ἳl pὄἷliἷvὁ iὅἵἳlἷ ὅi ὄiἶuὅὅἷ ἳ ὃuἳttὄὁἵἷὀ-
tὁ ηθέ ἑὁὅì, ὅἷἵὁὀἶὁ χppiἳὀὁ, pἳὄlò ἡὄtἷὀὅiἳμ “ἑὁmἷ ὅi ἳἶἶiἵἷvἳ ἳ ἶὁὀὀἷ
ἶἷl ὀὁὅtὄὁ ὄἳὀgὁ ἵhἷ ἳvἷvἳὀὁ ἴiὅὁgὀὁ ἶi vὁi, ἵi ὅiἳmὁ ὄivὁltἷ ἳllἷ vὁὅtὄἷ
ἶὁὀὀἷν mἳ ἳvἷὀἶὁ ὄiἵἷvutὁ ἶἳ ἔulviἳ uὀ ἳἸἸὄὁὀtὁ ἵhἷ ὀὁὀ ἳvὄἷmmὁ pἷὀ-
ὅἳtὁ, ἶἳ lἷi ἵὁὅtὄἷttἷ ἵi pὄἷὅἷὀtiἳmὁ ὀἷl Ἰὁὄὁ” ηιέ E ἳὀἵὁὄἳμ “ἥἷ vὁi ἶitἷ ἶi
ἷὅὅἷὄἷ ὅtἳti tὄἳttἳti mἳlἷ ἶἳ ὀὁi ἵὁmἷ ἶἳi ὀὁὅtὄi uὁmiὀi, pὄὁὅἵὄivἷtἷ ἳὀἵhἷ
ὀὁi, ἵὁmἷ lὁὄὁέ εἳ ὅἷ ὀὁi ἶὁὀὀἷ ὀὁὀ ἳἴἴiἳmὁ ἶiἵhiἳὄἳtὁ ὀἷὅὅuὀὁ ἶi vὁi
ὀἷmiἵὁ puἴἴliἵὁ, ὀὧ vi ἳἴἴiἳmὁ ἶiὅtὄuttὁ lἳ ἵἳὅἳ, ὁ ἵὁὄὄὁttὁ l’ἷὅἷὄἵitὁ,
ὁ ἳὄὄuὁlἳtὁ uὀ ἳltὄὁ ἷὅἷὄἵitὁ, ὁ vi ἳἴἴiἳmὁ impἷἶitὁ ἶi ἵὁὀὅἷguiὄἷ uὀἳ
ἵἳὄiἵἳ puἴἴliἵἳ ὁ uὀ ὁὀὁὄἷ ὃuἳluὀὃuἷ, pἷὄἵhὧ ἶὁἴἴiἳmὁ ἵὁὀἶiviἶἷὄἷ lἷ
puὀiὐiὁὀi ὅἷ ὀὁὀ ἳἴἴiἳmὁ ἵὁllἳἴὁὄἳtὁ ἳ Ἰἳὄvi ἶἷi tὁὄtiς ἢἷὄἵhὧ ἶὁἴἴiἳmὁ
pἳgἳὄἷ ὀὁi, ἵhἷ ὀὁὀ ὅiἳmὁ pἳὄtἷἵipi ἶi ἵἳὄiἵhἷ puἴἴliἵhἷ, ἶi ὁὀὁὄi, ἶi
ἵὁmἳὀἶi militἳὄi, iὀὅὁmmἳ ἶi vitἳ pὁlitiἵἳ, ἵhἷ vὁi vi ἵὁὀtἷὀἶἷtἷ ἵὁὀ
ὄiὅultἳti ἵὁὅì iὀἸἷliἵiς” ηκ.
Eἶ è ἳὀἵὁὄἳ χppiἳὀὁ ἳ ἶἳὄ ἵὁὀtὁ ἶἷllἳ ἵὁὀtὄἳppὁὅiὐiὁὀἷ tὄἳ l’ἳttivi-
ὅmὁ Ἰἷmmiὀilἷ ἷ l’iὀἷὄὐiἳ mἳὅἵhilἷμ “χ ὃuἷὅtἷ pἳὄὁlἷ ἶi ἡὄtἷὀὅiἳ i tὄἷ ὅi
iὄὄitἳὄὁὀὁ pἷὄἵhὧ, mἷὀtὄἷ gli uὁmiὀi ὀὁὀ ὅi muὁvἷvἳὀὁ, lἷ ἶὁὀὀἷ pὄἷὀ-
ἶἷvἳὀὁ ἵὁὄἳggiὁ, vἷὀivἳὀὁ iὀ ἳὅὅἷmἴlἷἳ, ἵhiἷἶἷvἳὀὁ ἵὁὀtὁ ἳi mἳgiὅtὄἳti
ἶἷllἷ lὁὄὁ ἳὐiὁὀi, ἷ mἷὀtὄἷ gli uὁmiὀi ἳὀἶἳvἳὀὁ ἳllἳ guἷὄὄἳ ἷὅὅἷ ὀἷppuὄἷ
pἳgἳvἳὀὁ il tὄiἴutὁ” ηλ.

ἳllἳ pὁpὁlἳὐiὁὀἷ ἵὁὀ uὀ ἷἶittὁ pὄὁὅἵὄiὅὅἷὄὁ millἷὃuἳttὄὁἵἷὀtὁ mἳtὄὁὀἷ Ἰὄἳ lἷ più ὄiἵἵhἷ ὁἴἴligἳὀἶὁlἷ ἳ
Ἰἳὄ ὅtimἳὄἷ i lὁὄὁ ἴἷὀi pἷὄ ἵὁὀtὄiἴuiὄἷ, ἵiἳὅἵuὀἳ ὀἷllἳ miὅuὄἳ ὅtἳἴilitἳ ἶἳi tὄἷ, ἳllἷ ὅpἷὅἷ ἶi guἷὄὄἳέ χ ἵhi
ἳvἷὅὅἷ ὅpὁὄtὁ uὀἳ ἶἷὀuὀἵiἳ iὀἵὁmplἷtἳ ὁ Ἰἳlὅἳ ὅἳὄἷἴἴἷὄὁ ὅtἳtἷ ἵὁmmiὀἳtἷ multἷ ἷ ὄiἵὁmpἷὀὅἷ, iὀvἷἵἷ,
ἷlἳὄgitἷ ἳ ἵhiά liἴἷὄὁ ὁ ὅἵhiἳvὁά ἳvἷὅὅἷ ἶἷὀuὀὐiἳtὁ lἷ iὀἳἶἷmpiἷὀti”)έ
55
App., civέ ἂ,ἁἀ,1ἁθ ὲ ὴ α α φ π α , ὲ ὸ Ἀ υμ
Φ υ α , υ α ὸ Ἀ υ, υ π α (“ἷἴἴἷὄὁ ὅuἵἵἷὅὅὁ ἵὁὀ lἳ ὅὁὄἷllἳ ἶi
ἑἷὅἳὄἷ ἷ ἵὁὀ lἳ mἳἶὄἷ ἶi χὀtὁὀiὁν ἶἳ ἔulviἳ, iὀvἷἵἷ, lἳ mὁgliἷ ἶi χὀtὁὀiὁ, Ἰuὄὁὀὁ mἷὅὅἷ ἳllἳ pὁὄtἳ”)έ
ηθ
App., civέ ἂ,ἁἀ,1ἁθμ αὶ ὴ ὰ πὶ ὸ α α, α
υ αὶ υφ , ,Ὁ α π : (“ἷὅὅἷ ὅi ὅpiὀὅἷὄὁ iὀὁ ἳllἳ
tὄiἴuὀἳ ἶἷi tὄiumviὄi, ὀἷl Ἰὁὄὁ, tὄἳ ἶuἷ ἳli ἶi Ἰὁllἳ ἵhἷ, iὀὅiἷmἷ ἳllἷ guἳὄἶiἷ, Ἰἷἵἷ lὁὄὁ ὅpὁὀtἳὀἷἳmἷὀtἷ
lἳὄgὁέ ἡὄtἷὀὅiἳ Ἰu pὄἷὅἵἷltἳ pἷὄ ὃuἷὅtἳ iὀἵὁmἴἷὀὐἳ, ἶiὅὅἷ”)έ ἥullἳ viἵἷὀἶἳμ Vἳlέ εἳxέ κ,ἁ,ἁν χppέ, civ.
ἂ,ἁἀ,1ἁηά1ἂθν Quiὀtέ, Instέ 1,1,θέ
57
App., civέ ἂ,1ἁιμ ὲ α υ α ὶ αῖ , πὶ ὰ υ αῖ α
α φ · ὲ , πὸ Φ υ α πα α, ὴ ὰ υ α π' α έ
ηκ
App., civέ ἂ,1ἁλά1ἂίμ ὲ αὶ π ὸ , πὸ , α φα , π α
αὶ ᾶ υέ ὲ α α υ αῖ π φ α α α
αὸ φ α π υ ῖ α ,
α α αν ὲ φ α α α
π α , ῖ α π α υ, υ αν
ηλ
App., civέ ἂ,1ἂημ α α Ὁ α , ῖ α υ , υ αῖ
υ α α υ α αὶ υ , αὶ ὰ α ῖ ἄ υ υ , αὶ
α υ α αὶ ὲ α α υ .
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 111

ἠἷllἳ tἷὅtimὁὀiἳὀὐἳ ἶἷgli ἳὀtiἵhi ὃuἷllἳ ἶi ἡὄtἷὀὅiἳ è uὀἳ vἷὄἳ ἷ pὄὁ-


pὄiἳ ὁὄἳὐiὁὀἷ ἷ lἳ vὁἵἷ ἶἷllἳ mἳtὄὁὀἳ ὄimἳὅἷ ὀἷllἳ ὅtὁὄiἳμ il ἶiὅἵὁὄὅὁ ἶi
ἡὄtἷὀὅiἳ, ἵhἷ ἵὁὅtituivἳ uὀ ὄitὄἳttὁ ἶi ἵiò ἵhἷ lἳ mἳtὄὁὀἳ ὄὁmἳὀἳ ἳvὄἷἴἴἷ
ἶὁvutὁ ἷὅὅἷὄἷ iὀ uὀἳ ὄiὅἵὄittuὄἳ ἶἷl mὁἶἷllὁ ἶὁpὁ lἷ tὄἳὅἸὁὄmἳὐiὁὀi ἶἷllἷ
guἷὄὄἷ ἵivili, ὅἷἵὁὀἶὁ ὃuἳὀtὁ ἳttἷὅtἳ Quiὀtiliἳὀὁ Ἰu tὄἳὅἵὄittὁ pἷὄ ἷὅὅἷὄἷ
ἵὁὀὅἷgὀἳtὁ ἳ mἷmὁὄiἳ impἷὄituὄἳ ἷ vἷὀivἳ lἷttὁ ἳὀἵὁὄἳ uὀ ὅἷἵὁlὁ ἷ mἷὐ-
ὐὁ ἶὁpὁ ἵhἷ ἷὄἳ ὅtἳtὁ pὄὁὀuὀἵiἳtὁ θί.
Iὀ ἷtὡ tἳὄἶὁ ὄἷpuἴἴliἵἳὀἳ, ὃuiὀἶi, lἷ mἳtὄὁὀἷ iὀvἳὅἷὄὁ ὅpἳὐi iὅiἵi ἷ
ὅὁpὄἳttuttὁ iἶἷὁlὁgiἵi iὀ pὄἷἵἷἶἷὀὐἳ ἶi pὄἷὅὅὁἵhὧ ἷὅἵluὅivἳ Ἰὄuiὐiὁὀἷ mἳ-
ὅἵhilἷέ δ’ἳἵἵἷὅὅὁ ἳἶ ἳmἴiti ἳὀἵhἷ ὅigὀiiἵἳtivi ἶἷllἳ pὁlitiἵἳ, ἵἷὄtὁ iὀ uὀἳ
pὄὁpὁὄὐiὁὀἷ ὅἷmpὄἷ ἳὅὅὁlutἳmἷὀtἷ miὀὁὄitἳὄiἳ ὄiὅpἷttὁ ἳllἳ ἵὁmpὁὀἷὀtἷ
mἳὅἵhilἷ ἶἷllἳ ἵlἳὅὅἷ ἶiὄigἷὀtἷ, ἶἷtἷὄmiὀò pἷὄ lἷ ἶὁὀὀἷ ἳὀἵhἷ l’ἳppὄὁ-
pὄiἳὐiὁὀἷ ἶἷgli ὅtὄumἷὀti pὄὁpὄi ἶἷll’ἳὐiὁὀἷ pὁlitiἵἳ, iὀ pὄimὁ luὁgὁ ἶἷl-
lἳ pἳὄὁlἳ ὅtὄuttuὄἳtἳ iὀ ἶiὅἵὁὄὅὁέ ἢὄὁtἳgὁὀiὅtἷ ἶi ὃuἷὅtἳ tὄἳὅἸὁὄmἳὐiὁὀἷ
ὀὁὀ Ἰuὄὁὀὁ mἳtὄὁὀἷ ἷὅpὄἷὅὅiὁὀἷ ἶἷllἷ Ἰἳmigliἷ più ἶi ὄἷἵἷὀtἷ ἳppὄὁἶἳtἷ
alla nobilitas ὅἷὀἳtὁὄiἳ, tἷὁὄiἵἳmἷὀtἷ più Ἰἳvὁὄἷvὁli ἳl ἵἳmἴiἳmἷὀtὁ ἷ
ἳllἳ ὄiὅtὄuttuὄἳὐiὁὀἷ ἳὀἵhἷ ὅὁἵiἳlἷ ἶἷllἳ res publica romana, ἴἷὀὅì ἶὁὀὀἷ
ἷmἳὀἳὐiὁὀἷ iὀ pὄἷvἳlἷὀὐἳ ἶἷllἷ gentes più illuὅtὄi ἶi ἤὁmἳ, pἷὄ lἳὄgἳ
pἳὄtἷ ὅὁὅtἷὀitὄiἵi iὀ ὃuἷὅtἳ Ἰἳὅἷ ὅtὁὄiἵἳ ἶi iὅtἳὀὐἷ ἵὁὀὅἷὄvἳtὄiἵiέ δἳ ὀἳ-
ὅἵitἳ ὀἷll’ἳmἴitὁ ἶi uὀ ἵὁὀtἷὅtὁ ὅὁἵiἳlmἷὀtἷ pὄivilἷgiἳtὁ ἷ ἵultuὄἳlmἷὀ-
tἷ ὅὁiὅtiἵἳtὁ ὅἷmἴὄἳ ἵὁὀiguὄἳὄὅi, ἶuὀὃuἷ, ἵὁmἷ uὀἳ ἶἷllἷ ἵὁὀἶiὐiὁὀi
pἷὄ l’ἳὐiὁὀἷ pὁlitiἵἳ Ἰἷmmiὀilἷέ E l’ἳppἳὄtἷὀἷὀὐἳ ἳ ὃuἷllἷ gentes ἵhἷ più
ἶuὄἳmἷὀtἷ ἷὄἳὀὁ ὅtἳtἷ ἵὁlpitἷ ἶἳllἷ guἷὄὄἷ ἵivili ἷ iὀ pἳὄtiἵὁlἳὄἷ ἶἳllἷ
pὄὁὅἵὄiὐiὁὀi giuὅtiiἵἳ l’ἷὅigἷὀὐἳ ἶi uὀἳ pἳὄtἷἵipἳὐiὁὀἷ puἴἴliἵἳ Ἰἷm-
miὀilἷ più ἳὅὅiἶuἳ ἳ Ἰὄὁὀtἷ ἶi uὀἳ lἳtitἳὀὐἳ mἳὅἵhilἷέ δἳ viὁlἳὐiὁὀἷ ἶi
ὃuἷi ἵὁὀiὀi ἷὀtὄὁ ἵui lἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ ἵὁὅtὄiὀgἷvἳ l’ἳὐiὁὀἷ mἳtὄὁὀἳlἷ ὀὁὀ
ὅἷmἴὄἳ, ἶἷl ὄἷὅtὁ, ὅἷmpὄἷ iὀ ἵὁὀtὄἳὅtὁ ἵὁὀ lἳ tutἷlἳ ἶἷl mos maiorum pa-
tὄὁἵiὀἳtἳ ἶἳllἷ lὁὄὁ Ἰἳmigliἷ ἶi ὁὄigiὀἷέ ἠἷllἷ lὁὄὁ iὀiὐiἳtivἷ tἳli mἳtὄὁὀἷ
ὀὁὀ pἳiὁὀὁ, iὀἸἳtti, pἷὄὅἷguiὄἷ l’iὀtἷὀὐiὁὀἳlἷ ὄὁttuὄἳ ἵὁὀ lἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ iὀ
ὀὁmἷ ἶi ὀuὁvἷ Ἰὁὄmἷ ἶi ἷmἳὀἵipἳὐiὁὀἷν ἶivἷὄὅἳmἷὀtἷ, l’ἳἵὃuiὅiὐiὁὀἷ ἶi
ἳmἴiti ἶi ἳὐiὁὀἷ ὀuὁvi ὅἷmἴὄἳ ἵὁὀiguὄἳὄὅi ἵὁmἷ lἳ pὄὁὅἷἵuὐiὁὀἷ, ἵἷὄtὁ
ἳttὄἳvἷὄὅὁ uὀἳ ἶἷἵiὅἳ ἳἵἵἷlἷὄἳὐiὁὀἷ, ἶi uὀ pὄὁἵἷὅὅὁ ἳvviἳtὁ ἶἳ ἳlmἷὀὁ uὀ
ὅἷἵὁlὁ, ἵhἷ ἳvἷvἳ pὄὁἶὁttὁ ἳὀἵhἷ l’ἳἵἵἷὅὅὁ ἶἷllἷ ἶὁὀὀἷ ἳllἳ pἳὄὁlἳ, puὄ
iὀ ἵὁὀtἷὅti ἳl tἷmpὁ mὁltὁ ἵiὄἵὁὅἵὄittiμ lἷ lἳmἷὀtἳὐiὁὀi ὀἷllἷ ὁἵἵἳὅiὁὀi
pὄivἳtἷ, Ἰuὀἷἴὄi, ἷ lἳ ἶiἳlἷttiἵἳ ἳll’iὀtἷὄὀὁ ἶἷl ἵὁὀtἷὅtὁ ἶὁmἷὅtiἵὁ ἷ ὀἷllἷ
ὄἷlἳὐiὁὀi ἷὅἵluὅivἳmἷὀtἷ tὄἳ familiaresέ δἷ mἳtὄὁὀἷ tἳὄἶὁ ὄἷpuἴἴliἵἳὀἷ
ὃuiὀἶi iὀὀὁvἳὄὁὀὁ, ἷ ἳὀἵhἷ iὀ Ἰὁὄmἷ tἳlvὁltἳ tἳὀtὁ ἷὅtὄἷmἷ ἶἳ impὁὄὄἷ

60
Quiὀtέ, Instέ 1,1,θμ Hortensiae Quinti iliae oratio apud triumuiros habita legitur non tantum in
sexus honoremμ “δ’ὁὄἳὐiὁὀἷ tἷὀutἳ ἶἳ ἡὄtἷὀὅiἳ, igliἳ ἶi Quiὀtὁ, ἶἳvἳὀti ἳi tὄiumviὄi ὅi lἷggἷ ἳὀἵὁὄἳ ὀὁὀ
ὅὁlὁ pἷὄ ὁmἳggiὁ ἳl ὅἷὅὅὁέ”
COPIA AUTORE

112 fRAnCesCA RohR Vio

iὀ ἷtὡ ἳuguὅtἷἳ uὀἳ ὄἷviὅiὁὀἷ ὀἷi tἷὄmiὀi ἶi uὀἳ ἶἷἵiὅἳ ἵὁὀtὄἳὐiὁὀἷ, mἳ


ὁpἷὄἳὄὁὀὁ ἵὁὀ l’ὁἴiἷttivὁ ὀὁὀ ἶi ἵὁὀtἷὅtἳὄἷ iὀ tὁtὁ il mὁἶἷllὁ mἳtὄὁὀἳlἷ
ἴἷὀὅì ἶi ἳἶἷguἳὄἷ gli ὅpἳὐi ἶi ἳὐiὁὀἷ Ἰἷmmiὀili ἳi tἷmpi ὀuὁvi ἳttὄἳvἷὄ-
ὅὁ uὀἳ ὄiἸὁὄmulἳὐiὁὀἷ ἶἷl pἳὄἳἶigmἳ ἶi ἵὁmpὁὄtἳmἷὀtὁ mἳtὄὁὀἳlἷ ἵhἷ
ὅi iὀὅἷὄiὅὅἷ ὀἷl ὅὁlἵὁ ἶἷllἳ tὄἳἶiὐiὁὀἷ, iὀ ὃuἷl pὄὁἵἷὅὅὁ ἶi gὄἳἶuἳlἷ tὄἳ-
ὅἸὁὄmἳὐiὁὀἷ ἵhἷ ὁὄmἳi ἶἳ più ἶi uὀ ὅἷἵὁlὁ ἷὄἳ iὀ ἳttὁέ ἔuὄὁὀὁ pὄὁpὄiὁ
lἷ ὁἵἵἳὅiὁὀi iὀ ἵui vἷὀὀἷὄὁ ἵhiἳmἳtἷ ἳ ἷὅpὄimἷὄἷ ἶiὅὅἷὀὅὁ ἷ iὀ ἵui ὀὁὀ
ἷἴἴἷὄὁ ἳltὄἳ pὁὅὅiἴilitὡ ἵhἷ pὄὁmuὁvἷὄἷ iὀ pὄimἳ pἷὄὅὁὀἳ l’ὁppὁὅiὐiὁὀἷ ἳ
ὅὁllἷἵitἳὄἷ ὃuἷὅtἷ ἶὁὀὀἷ ἳ iὀἳuguὄἳὄἷ ὀuὁvἷ mὁἶἳlitὡ ἶi ἳὐiὁὀἷ θ1μ ἔulviἳ
ἵὁὀtὄὁ lἳ factio ὁttimἳtἷ ὀἷl ηἀ ἳέἑέ ἷ ἳὀἵὁὄἳ ἵὁὀtὄὁ i ὄἷpuἴἴliἵἳὀi ἷ i
ἵἷὅἳὄiἳὀi ἳὀtiἳὀtὁὀiἳὀi ὀἷl ἂἁ ἳέἑέ, ἢὁὄἵiἳ ἵὁὀtὄὁ ἑἷὅἳὄἷ ὀἷl ἂἂ ἳέἑέ, ἥἷὄ-
viliἳ ἵὁὀtὄὁ i ἵἷὅἳὄiἳὀi ἳ vἳὀtἳggiὁ ἶi ἐὄutὁ tὄἳ il ἂἂ ἷ il ἂἁ ἳέἑέ, ἕiuliἳ
ἵὁὀtὄὁ il ὅuὁ ὅtἷὅὅὁ igliὁ tὄiumviὄὁ tὄἳ il ἂἁ ἷ il ἂἀ ἳέἑέ ἷ ὀἷllἳ ὅtἷὅὅἳ ἶἳtἳ
ἡὄtἷὀὅiἳ ἵὁὀtὄὁ i tὄiumviὄiέ

ἐIἐδIἡἕἤχἔIχ

Allély ἀίίκ χέ χllὧly, Le sort des enfants des hὁὅtἷὅ puἴliἵi à


Rome à la in de la République. L’exemple des Ae-
milii δἷpiἶi, «χthἷὀἳἷum» λθ (ἀίίκ), ppέ θίλάθἀἀέ
Astolfi 1λιί ἤέ χὅtὁli, La lἷx Iuliἳ ἷt ἢἳpiἳ, ἢἳἶὁvἳ 1λιίέ
bAlsdon 1λθἀ Jέ ἢέ Vέ Dέ ἐἳlὅἶὁὀ , Roman Women. Their History
and Habits, δὁὀἶὁὀ 1λθἀέ
bARini 1λἀη ἑέ ἐἳὄiὀi, L’esaltazione poetica e la critica degli
storici moderni intorno a Porcia moglie di Bruto,
«ἤἷὀἶiἵὁὀti ἶἷllἳ ἑlἳὅὅἷ ἶi ἥἵiἷὀὐἷ mὁὄἳli, ὅtὁὄiἵhἷ
ἷ ilὁlὁgiἵhἷ ἶἷll’χἵἵἳἶἷmiἳ ἶἷi δiὀἵἷi» 1 (1λἀη),
ppέ ἁίάἁλέ
bAumAn 1λλἀ ἤέ χέ ἐἳumἳὀ, Women and Politics in Ancient Rome,
δὁὀἶὁὀ 1λλἀέ
buszARd ἀί1ί ἐέ ἐuὅὐἳὄἶ, The Speech of Greek and Roman Wo-
men in Plutarch’s δivἷὅ, «ἑlἳὅὅiἵἳl ἢhilὁlὁgy» 1ίη
(ἀί1ί), ppέ κἁά11ηέ

61
χὀἵhἷ iὀ pὄἷἵἷἶἷὀὐἳ mἳtὄὁὀἷ ἳvἷvἳὀὁ ἷὅpὄἷὅὅὁ il pὄὁpὄiὁ ἶiὅὅἷὀὅὁ, vἳlὁὄiὐὐἳὀἶὁ lἳ pὄἳtiἵἳ
Ἰἷmmiὀilἷ ἶἷl luttὁ ἵὁmἷ ἔulviἳ ἷ ἕiuliἳ, mἳ ὁpἷὄἳὀἶὁ iὀ Ἰὁὄmἳ ἵὁllἷttivἳμ lἷ ἥἳἴiὀἷ, lἳ mἳἶὄἷ ἷ lἳ
mὁgliἷ ἶi ἑὁὄiὁlἳὀὁ ὅὁllἷἵitἳtἷ ἶἳllἳ ὅὁὄἷllἳ ἶi ἢuἴliἵὁlἳ Vἳlἷὄiἳ, lἷ mἳtὄὁὀἷ ἵhἷ ἳvἷvἳὀὁ ἳἸiἳὀἵἳtὁ
Viὄgiὀiὁ iὀ ὁἵἵἳὅiὁὀἷ ἶἷl giuἶiὐiὁ pὄimἳ ἷ ἶἷllἳ mὁὄtἷ pὁi ἶἷllἳ igliἳ Viὄgiὀiἳ (δivέ ἁ,ἂιάἂκ)έ ἥu ὃuἷὅti
ἷpiὅὁἶi vἶέ supra.
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 113

CAntARellA 1λλθ Eέ ἑἳὀtἳὄἷllἳ, Passato prossimo. Donne romane da


Tacita a Sulpicia, εilἳὀὁ 1λλθέ
CeneRini ἀίίλ ἔέ ἑἷὀἷὄiὀi, La donna romana, ἐὁlὁgὀἳ ἀίίλ
(ἀίίἀ) (ἀίίἀ)έ
CeneRini ἀί1ἀ ἔέ ἑἷὀἷὄiὀi, Vivὁ igὀi ἶἷvὁὄἳtὁ (Vell. Pat., II, 88,
3): gli strani suicidi di Porcia e Servilia, in A. M.
ἑὁὄἶἳάἢέ ἔlὁὄiὅ (ἳ ἵuὄἳ ἶi), ἤuὄi mἷἳ vixi ἵὁlἷὀἶὁέ
Studi in onore di Franco Porrà, ἡὄtἳἵἷὅuὅ (ἑἳtἳὀiἳ)
2012, pp. 101-120.
ChAmoux 1λκκ ἔέ ἑhἳmὁux, Marco Antonio, ultimo principe dell’O-
(1λκθ) riente greco, tὄἳἶέ itέ εilἳὀὁ 1988 (1λκθ)έ
ClARke 1λκ1 εέ δέ ἑlἳὄkἷ, The Noblest Roman, Marcus Brutus
and his Reputation, δὁὀἶὁὀ 1λκ1έ
Cluett 1λλκ ἤέ ἕέ ἑluἷtt, Roman Women and Triumviral Poli-
tics, 43-37 B.Cέ, «Eἵhὁὅ ἶu mὁὀἶἷ ἵlἳὅὅiὃuἷ» 1ι
(1λλκ), ppέ θιάκἂέ
CoGitoRe ἀίίἀ Iέ ἑὁgitὁὄἷ, La légitimité dynastique d’Auguste à
Néron à l’épreuve des conspirations, rome 2002.
CResCi mARRone ἕέ ἑὄἷὅἵi εἳὄὄὁὀἷ, Marco Antonio. La memoria de-
ἀί1ἁ formata, ἠἳpὁli ἀί1ἁέ
CRippA 1λλη ἥέ ἑὄippἳ, Voce e genere. Etnograia della comunica-
zione e mondo antico, iὀ ἕέ εἳὄἵἳtὁ (ἳ ἵuὄἳ ἶi), Dia-
lettologia al femminile, ἢἳἶὁvἳ 1λλη, ppέ ἀκηάἀλἁέ
CRippA 2000 S. Crippa, Una lettura etnolinguistica del lessico del-
la fonetica, iὀ ἑέ Vἳlliὀi (ἳ ἵuὄἳ ἶi), Le parole per le
parole. I logonimi nelle lingue e nel metalinguaggio.
Atti del convegno Le parole per le parole, Napoli, 18-
20 dicembre 1997, ἤὁmἳ ἀίίί, 1, ppέ 11ηά1ἁἀέ
di bellA ἀί1ἀ ἔέ Di ἐἷllἳ, La donna nella storia e nella società ro-
mana. Da Romolo all’età di Nerone, εἳἵἷὄἳtἳ ἀί1ἀέ
dixon ἀίίι ἥέ Dixὁὀ, Cornelia. Mother of the Gracchi, δὁὀἶὁὀά
ἠἷw Yὁὄk ἀίίιέ
ehRilCh 1λκἁ Jέ Dέ Ehὄilἵh, Suicide in the Roman Empire: an Hi-
storical, Philosophical and Theological Study, εiὅ-
ὅὁuὄi 1λκἁέ
fezzi ἀίίἁ δέ ἔἷὐὐi, Fasiicazione di documenti pubblici nella
Roma tardo repubblicana (133-31 a.C.), ἔiὄἷὀὐἷ ἀίίἁέ
fezzi ἀίίκ δέ ἔἷὐὐi, Il tribuno Clodio, ἤὁmἳάἐἳὄi ἀίίκέ
fRAsChetti 1λλἂ χέ ἔὄἳὅἵhἷtti (ἳ ἵuὄἳ ἶi), Roma al femminile, roma-
ἐἳὄi 1λλἂέ
COPIA AUTORE

11ἂ fRAnCesCA RohR Vio

GAlAz ἀίίί εέ ἕἳlἳὐ, Rhetoric Strategies of Feminine Speech in


Plutarch, in δέ vἳὀ ἶἷὄ ἥtὁἵkt (ἷἶέ) Rhetorical Theory
and Praxis in Plutarch. Acta of the IVth International
Congress of the International Plutarch Society, Leuven,
July 3–6, 1996, δἷuvἷὀ ἀίίί, ppέ ἀίἁ–ἀίλέ
GAGé 1λθἁ Jέ ἕἳgὧ, εἳtὄὁὀἳliἳέ Essai sur les dévotions et les
organisations culturelles des femmes dans l’ancien-
ne Rome, ἐὄuὅὅἷlὅ 1λθἁέ
GiAnnelli 1λἂη ἕέ ἕiἳὀὀἷlli, Giulia e Servilia, ἤὁmἳ 1λἂηέ
Glenn 1λλι ἑέ ἕlἷὀὀ, Rhetoric Retold: Regendering the Tradi-
tion from Antiquity through the Renaissance, Illi-
ὀὁiὅ 1λλιέ
GössleR 1λθἀ δέ ἕöὅὅlἷὄ, Plutarchs Gedanken über die Ehe, Zu-
ὄiἵh 1λθἀέ
GRAttARolA 1λλί ἢέ ἕὄἳttἳὄὁlἳ, I cesariani dalle idi di marzo alla co-
stituzione del secondo triumvirato, Tὁὄiὀὁ 1λλίέ
GRisé 1λκ1 Yέ ἕὄiὅὧ, Le suicide dans la Rome antique, Mon-
tὄὧἳlάἢἳὄiὅ 1λκ1έ
hemelRijk 1λκι Eέ χέ ώἷmἷlὄijk, Womens’ Demonstrations in Re-
publican Rome, iὀ Jέ ἐlὁἵkάἢέ εἳὅὁὀ (ἷἶὅέ), Sexual
Asymmetry, χmὅtἷὄἶἳm 1λκι, ppέ ἀ1ιάἀἂίέ
hillARd 1λκἁ Tέ Wέ ώillἳὄἶ, εἳtἷὄὀἳ ἳuἵtὁὄitἳὅέ The political in-
luence of Roman mἳtὄὁὀἳἷ, ἥyἶὀἷy 1λκἁέ
VAn hooff 1λλί χέ Jέ δέ vἳὀ ώὁὁἸἸ, From Autothanasia to Suicide,
δὁὀἶὁὀάἠἷw Yὁὄk 1λλίέ
lejeune ἀί1ἀ ἔέ ἥέ δἷjἷuὀἷ, Les interventions des femmes de l’en-
tourage des imperatores dans la sphère publique de
la mort de César aux accords de Misène, iὀ ἤέ ἐἳu-
ἶὄyά ἥέ Dἷὅtἷphἷὀ (ὧἶέ), La société romaine et ses
élites, ἢἳὄiὅ ἀί1ἀ, ppέ λλά1ίκέ
loRAux 1λλ1 ἠέ δὁὄἳux, Le madri in lutto, (tὄἳἶέ itέ) ἤὁmἳάἐἳὄi
1λλ1έ
mAnfRedi 1λιἀ Vέ εέ εἳὀἸὄἷἶi, Le operazioni militari intorno a
Modena nell’aprile del 43 a.Cέ, iὀ εέ ἥὁὄἶi (ἳ ἵuὄἳ
ἶi), Contributi dell’Istituto di Storia Antica 1, Mila-
ὀὁ 1λιἀ, ppέ 1ἀθά1ἂηέ
mAnGiAmeli ἀί1ἀ ἤέ εἳὀgiἳmἷli, Tra ἶuἵἷὅ e militἷὅέ Forme di co-
municazione politica al tramonto della repubblica,
Tὄiἷὅtἷ ἀί1ἀέ
mARshAll 1λλί χέ Jέ εἳὄὅhἳll, Women on trial before the Roman
COPIA AUTORE

lA VoCe e il silenzio:il dissenso delle mAtRone Al tRAmonto dellA RepubbliCA 115

Senate, «Eἵhὁὅ ἶu εὁὀἶἷ ἑlἳὅὅiὃuἷ» λ (1λλί), ppέ


ἁἁἁάἁθθέ
mAson 1λιθ ώέ Jέ εἳὅὁὀ, Greek Terms for Roman Institutions,
Tὁὄὁὀtὁ 1λιθέ
Matijević ἀίίθ Kέ εἳtijἷvić, Marcus Antonius. Consul – Procon-
sul – Staatsfeind. Die Politik der Jahre 44 und 43 v.
Chr., ἤἳhἶἷὀ ἀίίθέ
poRte 1λλἂ Dέ ἢὁὄtἷ, La perle de Servilia : (note sur la naissan-
ce de Marcus Junius Brutus), «ἤἷvuἷ ἶἷὅ ὧtuἶἷὅ ἳὀ-
ἵiἷὀὀἷὅ» λθ (1λλἂ), ppέ ἂθηάἂκἂέ
RiVeRo GRACiA ἀίίθ ἢέ ἤivἷὄὁ ἕὄἳἵiἳ, Impἷὄἳtὁὄ pὁpuli ὄὁmἳὀi: una
aproximación al poder republicano, Zἳὄἳgὁὐἳ ἀίίθέ
Rizzelli 1λλι ἕέ ἤiὐὐἷlli, δἷx Iuliἳ ἶἷ ἳἶultἷὄiiὅέ Studi sulla di-
sciplina di ἳἶultἷὄium, lἷὀὁἵiὀium, ὅtupὄum, δἷἵἵἷ
1λλιέ
RohR Vio ἀί1ἁ ἔέ ἤὁhὄ Viὁ, Fulvia. Una matrona tra i “signori del-
la guerra”, ἠἳpὁli ἀί1ἁέ
sCudeRi 1λκἀ ἤέ ἥἵuἶἷὄi, Mutamenti della condizione femminile a
Roma nell’ultima età repubblicana, «ἑiviltὡ ἑlἳὅὅi-
ἵἳ ἷ ἑὄiὅtiἳὀἳ» ἁ (1λκἀ), ppέ ἂ1άκἂέ
VAlentini ἀί1ἀ χέ Vἳlἷὀtiὀi, εἳtὄὁὀἳἷ tra ὀὁvitἳὅ e mὁὅ mἳiὁὄumέ
Spazi e modalità dell’azione pubblica femminile
nella Roma medio repubblicana, Vἷὀἷὐiἳ ἀί1ἀέ
zeCChini ἀί1ἀ ἕέ Zἷἵἵhiὀi, Silenzi e grida del senato, in M. T.
ἥἵhἷttiὀὁάἥέ ἢittiἳ (ὧἶὅέ), Les sons du pouvoir dans
les mondes anciens, Uὀivἷὄὅitὧ ἶἷ ἔὄἳὀἵhἷάἑὁmtὧ
ἀί1ἀ, ppέ 1ηἁά1θηέ
COPIA AUTORE

Potrebbero piacerti anche