Volmnia aos ps de Coriolano, Nicolas Poussin - 16521653 (circa)
Renato Roque Maro 2014 Cultura Clssica !! - "#$P Sinopse %ste tra&al'o a(resenta u) resu)o *a +i*a *o 'er,i len*rio ro)ano Coriolano, to)an*o co)o -ontes (rinci(ais o con'eci*o te.to *e Plutarco e) Vidas Paralelas, *e*ica*o a /lci&0a*es e a Coriolano, e a (ea *e 1'a2es(eare so&re este 3eneral ro)ano4 5e(ois, a (artir *a (er3unta 6Co)o 7usti-icar t8o 3ran*e interesse (or u)a (ersona3e) len*ria *e ' *ois )il e quin'entos anos9: coloca)os e *iscuti)os al3u)as ra;<es que nos (arece (o*ere) 7usti-icar a atrac8o re(eti*a (ela (ersona3e), ao lon3o *a 'ist,ria, e co)(reen*er a -or)a co)o ela te) si*o inter(reta*a (or *i+ersos autores e cria*ores, o que nos (er)ite concluir que a co)(le.i*a*e e as caracter0sticas a)&i+alentes e contra*it,rias *e Coriolano o trans-or)a) nu)a eni3)tica -i3ura e l'e (er)ite) assi) u)a conte)(oranei*a*e sur(reen*ente4 "inal)ente, tenta)os i*enti-icar +alores 3re3os e ro)anos (resentes e) Coriolano, a (artir *e al3u)as lin'as (aralelas entre ele e os 3uerreiros 3re3os e troianos na Ilada, o&ser+an*o que a 6arete: 3re3a, co)o +alor su(re)o no (oe)a 'o)=rico, (arece ter si*o trans-or)a*a na 6-i*es: ro)ana e) Coriolano4 ndice >n*ice4444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444 2 14!ntro*u8o e curta &io3ra-ia *e Coriolano4444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444 1 24/s -ontes44444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444 3 34Co)o 7usti-icar o interesse (or u)a (ersona3e) len*ria *e ' *ois )il e quin'entos anos94444444? 44@s +alores 3re3os e ro)anos na -i3ura *e Coriolano444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444410 54Ai&lio3ra-ia444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444444 13 A contemporaneidade em Coriolano Have you felt anything in Coriolanus like you? Perhaps I have! "hirley, CB/R#@CC% AR@NCD 1 1. Introduo e curta biografia de Coriolano @ te.to *e Plutarco so&re Coriolano, escrito no in0cio *o s=culo !!, +ai ser a nossa -onte &io3r-ica -un*a)ental (ara narrar)os a 'ist,ria *este 'er,i co)(le.o e a)&i+alente4 18o con'eci*os outros relatos so&re Coriolano, tanto *e autores ro)anos co)o *e 3re3os, que nos conta) u) con7unto *e e(is,*ios se)el'antes, )as que ta)&=) re+ela) al3u)as *i-erenas e at= contra*i<es entre si4 Pela i)(ortEncia que *ese)(en'a na nossa cultura, (areceu-nos (ertinente usar ta)&=), (ara al=) *as -ontes ro)anas e 3re3as, a (ea Coriolano *e Fillia) 1'a2es(eare 2 , escrita no s=culo GH!!, que alis te+e co)o ins(ira8o (rinci(al o te.to re-eri*o *e Plutarco4 %s(era)os *esta -or)a (o*er alar3ar os 'ori;ontes *a nossa re-le.8o a outros Coriolanos, que o Coriolano (ri)e+o cont=) e) e)&ri8o *entro *e si4 Gaio (Gneu) Mrcio Coriolano 3 (e) lati)I #aius $artius Coriolanus) ter si*o 4 u) 3eneral *a Ro)a /nti3a que +i+eu no s=culo H a4C4 %le = u)a *as )uitas -i3uras que a7u*ara) a contar, e) ter)os *e len*a, a 'ist,ria *a Ro)a /nti3a, *es*e a i*a*e *o &ron;e at= J =(oca clssica, ou se7a, *es*e o *ese)&arque *e %neias no #cio, at= ao (er0o*o contur&a*o *a Re(K&lica4 %ste (er0o*o a&ran3e os *escen*entes *e %neias, R,)ulo e Re)o, a -un*a8o *e Ro)a, to*os os reis latinos, sa&inos e etruscos, *os )ais *e *u;entos anos *e )onarquia, e (or -i) os (ri)eiros s=culos *a Re(K&lica4 Coriolano ter +i+i*o (recisa)ente nos (ri)eiros anos *a Re(K&lica, (er0o*o *e (ro-un*as trans-or)a<es (ol0ticas e sociais4 %sta insta&ili*a*e (rolon3ou-se e )arcou to*o a Re(K&lica4 / ci*a*e *e Ro)a se)(re -oi inst+el4 Muitas +e;es a uni*a*e (ol0tica -oi conse3ui*a )e*iante o in0cio *e u)a 3uerra e.terna4 / 3uerra *es+ia+a a aten8o *os (le&eus *e suas (r,(rias rei+in*ica<es e (er)itia aos (atr0cios e.ercere) seu (o*er *e )an*o co) )ais tranquili*a*e4 "oi o que ocorreu *urante a no+a ca)(an'a contra os Lquos e Holscos (ois a !!!%res%ente e&alta'(o da ple)e levou as pertur)a'*es internas a serem %ausa de uma guerra no e&terior+ e por sua ve, esta %on%orreu para fa,er %essar as dis%-rdias %ivis! L interessante notar u) certo (a*r8o narrati+o4 %) nen'u) )o)ento Cito #0+io a*)ite que as *isc,r*ias ci+is -ora) (ro+oca*as (ela 3anEncia *os (atr0cios ou (or a&usos co)eti*os (elos sena*ores4 "&io *e @li+eira Ri&eiro, #uerra e Polti%a em .oma/ anota'*es so)re 0) Vr)e Condita 1i)ri @ (ri)eiro -eito atri&u0*o a Coriolano (or Plutarco = o *e ter co)&ati*o co) enor)e &ra+ura, ain*a )uito 7o+e), contra o rei Carqu0nio-o- 1o&er&o, que -ora e.(ulso *e Ro)a e que, alia*o aos etruscos e a outros (o+os ini)i3os *os Ro)anos, (rocurara recu(erar a ci*a*e 5 4 1 %) *ilo3o so&re a (ea Coriolanus *e F4 1'a2es(eare, entre Caroline Bel*stone e Ro&ert Moore, no ro)ance 1'irleM *e C'arlotte ArontN, (u&lica*o e) 1O4P4 2 Po*er-se- questionar ter)os utili;a*o o Coriolano *e 1'a2es(eare, te.to *o s=culo GH!!, co)o u)a *as -ontes (rinci(ais (ara este tra&al'o so&re u)a len*a ro)ana *o s=culo H a4C44 Mas tere)os *e recon'ecer que, se 'o7e Coriolano continua a ser u)a (ersona3e) (o(ular, tal se *e+e so&retu*o J tra3=*ia *o *ra)atur3o in3lQs, que = re(resenta*a co) -requQncia4 %ste -oi, alis, o )oti+o (or que i)e*iata)ente escol'e)os Coriolano *a lista *e len*as a tratar4 C0n'a)os +isto a (ea e) 1PPP, no Ri+oli, encena*a (or Ror3e 1il+a Melo, e +i)os recente)ente no CN1R u)a encena8o co)(leta)ente *i-erente *e Nuno Car*oso4 Pareceu-nos (or isso interessante 7untar al3u)as re-le.<es e) que reala)os al3uns as(ectos retira*os *a (ea, que nos (arecera) (articular)ente rele+antes, que ressalta) *e u) Coriolano concreto, *e carne e osso, que -ala connosco, que +e)os triste e ale3re, que senti)os enrai+eci*o co) os tri&unos *a (le&e ou terno co) a )ul'er e co) a )8e4 3 Coriolano (ertenceria a u)a ilustre -a)0lia ro)anaS seria *escen*ente *o rei sa&ino /nco Mrcio4 %ti)olo3ica)ente o no)e 3ent0lico est li3a*o a Marte, *eus *a 3uerra4 Taio e Tneu a(arece) co)o o(8o *e no)e (r,(rio e) *i-erentes autores, constituin*o )ais u) )oti+o *e )ist=rio na (ersona3e)4 4 @ to) *e *K+i*a que o -uturo co)(osto 6ter si*o: coloca aqui lo3o no in0cio *a &io3ra-ia e que encontrare)os ao lon3o *o te.to e) al3u)as -rases relati+as a Coriolano, (reten*e realar o carcter len*rio *esta (ersona3e), e) cu7a 'ist,ria *e +i*a se )isturar8o 'ist,ria e len*a4 5e -acto, co)o +ere)os ao lon3o *este tra&al'o, as )uitas contra*i<es, que as suas &io3ra-ias ostenta), (er)ite) questionar a +eraci*a*e *a sua 'ist,ria4 5 1'a2es(eare utili;a esta in-or)a8o *e Plutarco, co)o u)a (ro+a *e &ra+ura (recoce4 Na tra3=*ia, no acto !, HolK)nia, sua )8e, e.ulta co) os -eri)entos *o -il'oI 1 %ra ain*a u) 7o+e) quan*o (artici(ou na sua (ri)eira ca)(an'a )ilitar4 !sso aconteceu na =(oca e) que Carqu0nio, *e(ois *e ter reina*o e) Ro)a e *e ter si*o e.(ulso, quis, na sequQncia *e +rios co)&ates e *errotas, co)o que 7o3ar os seus Klti)os *a*os4 / )aioria *os #atinos, assi) co)o )uitos outros !tlicos, unira)-se ent8o a ele e) ca)(an'a e tentara) recu(erar Ro)a, n8o tanto (ara l'e a3ra*ar, )as so&retu*o (orque tin'a) )e*o e u)a in+e7a ca*a +e; )aior *os Ro)anos, a que) (reten*ia) *errotar4 Nessa &atal'a, que (en*eu tanto (ara u) la*o co)o (ara o outro, Mrcio, que (or )uitas +e;es se re+elou u) luta*or +i3oroso aos ol'os *o *ita*or, +iu u) sol*a*o ro)ano cair (erto *e si e n8o o a&an*onou4 Pelo contrrioI (Us- se *e (= *iante *ele, (ara o *e-en*er, lanan*o-se contra o ini)i3o e )atan*o-o4 Por ter sa0*o +ence*or, o 3eneral coroou-o entre os (ri)eiros, co) u)a coroa *e -ol'as *e car+al'o4 Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano Po*er este e(is,*io *e u) rei tirano que, *e(ois *e e.(ulso *a $r&e, se re&ela contra Ro)a, ser consi*era*o co)o u) sinal (re)onit,rio *o que 'a+eria *e suce*er a Coriolano9 5e acor*o co) o relato *e Plutarco, *urante o (rocesso (olitico que se se3uiu J e.(uls8o *e Carqu0nio-o- 1o&er&o, caracteri;a*o (or inK)eras re+oltas (o(ulares e (ela consequente a&ertura *o (o*er (atr0cio J (le&e, Coriolano nunca se ter coi&i*o *e )ani-estar a&erta)ente e e) (K&lico a sua (osi8o conser+a*ora, (elo que n8o era -i3ura (o(ular4 Mas quan*o os Holscos ataca) Ro)a, (rocuran*o tirar (arti*o *as *i+is<es internas na ci*a*e, Coriolano )ostrou u)a +e; )ais a sua +alentia co)o sol*a*o e ter si*o *eter)inante (ara a +it,ria *os Ro)anos4 Plutarco *escre+e co) 3ran*e (or)enor os co)&ates e) Cor0olos, on*e Taio Mrcio ter )ereci*o o e(0teto *e Coriolano 6 I Vuan*o a )ulti*8o (arou *e acla)ar e a(lau*ir, Co)0nio reto)ou a (ala+ra e *isseI WConci*a*8os, n8o (o*eis o&ri3ar este 'o)e) a aceitar estes (resentes se ele n8o quer rece&Q-los4 Mas o-erea)os-l'e al3o que n8o (o*e recusar4 Hote)os e conce*a)os-l'e o uso *o no)e 6Coriolano:, se = que as suas ac<es n8o l'o outor3ara) 7, antes *e n,s4X Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano Mrcio re3ressa a Ro)a co)o 'er,i4 Continua) as -ric<es entre (atr0cios e (le&eus, a3ora so&retu*o (or -alta *e (8o (ara o (o+o que )orria *e -o)e4 / 3uerra contri&u0ra (ara a -alta *e ali)entos na ci*a*e4 Neste conte.to tur&ulento, Coriolano = u) )o*elo *e cora3e) (ara os (atr0cios, que (rocura) -a;Q-lo cUnsul4 Cen*o si*o aceite co)o can*i*ato, = *e(ois recusa*o (elo (o+o (or in-luQncia *os tri&unos *a (le&e4 5es(eita*o, Coriolano n8o se ter coi&i*o *e continuar, *e u)a -or)a -rontal e *este)(era*a a )ani-estar as suas o(ini<es *e anta3onis)o e) rela8o a al3u)as *as conquistas e *as (retens<es *os (le&eus4 Cen*o -inal)ente c'e3a*o tri3o a Ro)a, Plutarco relata co)o ele no 1ena*o se o(<e J sua *istri&ui8o J (o(ula8o es-ai)a*a4 2"entarmo3nos para votarmos doa'*es e distri)ui'*es+ tal %omo fa,em os #regos mais demo%ratas+ %om %erte,a promover a deso)edi4n%ia para a nossa runa %omum5 Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano /(ro+eitan*o o entusia)o *os seus a(oiantes, a(esar *a o(osi8o sensata *e (atr0cios )ais +el'os, continua o seu *iscurso in-la)a*o (erante o 1ena*o e (rocura a(ro+ar u)a )o8o contra os tri&unos *a (le&e4 2"e formos sensatos+ a%a)aremos %om o seu tri)unato+ 6ue %orr-i o %onsulado e divide a %idade+ 6ue 78 n(o apenas uma %omo %ostumava ser+ mas 6ue se dividiu de tal modo 6ue n(o voltaremos a estar em harmonia e em %omunh(o+ %omo n(o a%a)aremos de fa,er mal uns aos outros+ lan'ando mutuamente a dis%-rdia entre n-s!5 9 HolK)nia - Cer 3ran*es cicatri;es (ara )ostrar ao (o+o quan*o recla)ar o consula*o4 Na e.(uls8o *e Carqu0nio rece&eu sete -eri*as no cor(o4(/cto !!, Cena !) 6 Po*e)os encontrar u)a e.(lica8o con*icente e) Cito #i+io, ain*a que )enos es(ectacular4 $) *os 7o+ens sol*a*os no aca)(a)ento )ais *estaca*os era Tneu Mrcio, u) 7o+e) *e &o) 7u0;o e se)(re *is(osto J ac8o que )ais tar*e rece&eu o so&reno)e *e CoriolanoY/ -a)a que Mrcio 3an'ou ecli(sou co)(leta)ente a *o cUnsulY Cito #0+io, /& Hr&e Con*ita (2,33) ? Plutarco a(resenta no seu li+ro as (ala+ras *o (r,(rio Coriolano, contri&uin*o assi) (ara u)a *escri8o +i+a e realista *a (ersona3e)4 2 Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano Perante tal a-ronta, os tri&unos a&an*ona) a sess8o e incita) a (le&e J re+olta4 @ 1ena*o conse3ue a(a;i3uar o (o+o, )as este e.i3e que Coriolano se retrate (u&lica)ente4 :s tri)unos levantaram3se e disseram 6ue+ uma ve, 6ue o senado mostrava sensate,+ o povo %ederia em tudo o 6ue fosse 7usto! $as e&ortaram $8r%io a falar em sua defesa relativamente ao seguinte/ podia ele afirmar 6ue n(o dese7ava a runa da %onstitui'(o e a desuni(o do povo+ ao in%itar o senado a deso)ede%er ao seu apelo e+ no fim de tudo+ ao promover a guerra %ivil+ por )ater nos edis e trat83los de forma ultra7ante no foro e por levar os %idad(os a pegar em armas? 0o afirmarem isto+ ou 6ueriam humilhar $8r%io pu)li%amente ;%aso ele fosse levado pelo medo a reveren%iar a multid(o+ o 6ue seria %ontr8rio < sua nature,a= ou a virar a ira do povo %ontra ele ;%aso ele agisse de a%ordo %om a sua nature,a+ mantivesse o seu orgulho e revelasse o seu %ar8%ter=! >ra pre%isamente isto 6ue esperavam+ pois tinham avaliado o homem %orre%tamente! Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano /conteceu o que se es(era+a que acontecesse, (ois Coriolano n8o -oi ca(a; *e *ei.ar *e *i;er o que (ensa+a e, *e(ois *e )uitos tu)ultos que o seu *iscurso (ro+ocara, as *uas (artes aca&ara) (or concor*ar e) -a;er u) 7ul3a)ento a Coriolano4 /ca&aria (or ser con*ena*o, acusa*o *e trai8o4 L -ora*o ao e.0lio4 !ra*o contra a sua ci*a*e, Coriolano *eci*e 7untar-se aos Holscos e ao seu ini)i3o *e se)(re Culo Zcio O (ara atacar Ro)a4 Mas 'a+ia u) trata*o *e (a; entre os *ois (o+os e -oi necessrio criar u) (rete.to (ara reiniciar 'ostili*a*es, con+encen*o os Ro)anos *e que os Holscos se (re(ara+a) (ara atacar4 @s Holscos que esta+a) e) Ro)a (ara (artici(are) nuns 7o3os -ora) e.(ulsos e, (or isso, sentin*o-se ultra7a*os, -i;era) e.i3Qncias e a 3uerra *e-la3rou4 @s Holscos, con*u;i*os (or Coriolano, (arecia) i)&at0+eis4 Vuan*o Ro)a (arecia (er*i*a, *e(ois *e +rias tentati+as *e (a; -al'a*as, u)a e)&ai.a*a *a )8e e *a es(osa, aco)(an'a*as (or u) 3ru(o *e )atronas (atr0cias, conse3ue con+encer Coriolano a n8o atacar a ci*a*e4 Por a)or e -i*eli*a*e J )8e, Coriolano aceita tr=3uas P 4 /cusa*o ent8o *e trai8o (elos Holscos, Coriolano teria si*o )orto e) (lena asse)&leia +olsca, (or 'o)ens a sol*o *e Culo, i)(e*in*o assi) a sua *e-esa, que eles te)ia)4 !. As fontes Coriolano, u)a (ersona3e) 'ist,rico-len*ria *e Ro)a, interessou +rios 'istoria*ores *a /nti3ui*a*e4 / 'ist,ria *e Coriolano -oi, na /nti3ui*a*e, conta*a (or +rios autores e a (ersona3e) -oi cita*a a)iK*e co) inten<es =ticas e (ol0ticas4 Mas o )ais curioso = que a -i3ura *o 3eneral ro)ano ne) se)(re -oi usa*a co) os )es)os o&7ecti+os, sen*o u)as +e;es e+oca*a co)o e.e)(lo *e 'ero0s)o (ositi+o, outras +e;es co)o (rot,ti(o *e ne3ati+i*a*e (ela trai8o que assu)ira contra Ro)a4 Nuno 1i)<es Ro*ri3ues, Introdu'(o a Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano *e Plutarco O N8o e.iste consenso e) torno *o se3un*o no)e *e Culo4 Na +ers8o *o te.to *e Plutarco que us)os ele = c'a)a*o *e Zcio4 1'a2es(eare c'a)a-l'e Culo /u-0*io, o que coinci*e co) outras e*i<es *o te.to *e Plutarco4 $) outro (or)enor interessante = +eri-icar)os que na 'ist,ria *e Cito #0+io, Culo = c'a)a*o Zcio CKlioS e quan*o se narra o e.0lio *e Coriolano entre o Holscos, *-se a enten*er que Coriolano n8o tin'a nen'u) ,*io es(ecial (or Culo, (arecen*o at= que os *ois se n8o con'eceria) antes4 5is-rutou *a 'os(itali*a*e *e Zcio Culio, que era o 'o)e) )ais i)(ortante nesse te)(o entre os Holscos e ini)i3o *e Ro)a4 Cito #0+io, 0) Vr)e Condita, (2,35) P Plutarco a(resenta esta iniciati+a *as )ul'eres co)o *e ins(ira8o *i+ina e (or isso os Ro)anos teria) constru0*o u) te)(lo a "ortuna "e)inina no (onto on*e Coriolano e a )8e se ter8o encontra*o4 %ste e(is,*io (o*e ta)&=) ser a(resenta*o co)o re(resentati+o *a 6(ietas: ro)ana 3 C0cero 10 ter si*o o autor ro)ano )ais anti3o a escre+er so&re Coriolano, na (ri)eira )eta*e *o s=culo ! a4C4, )encionan*o-o e) +rios te.tos e se)(re *e u)a -or)a (ouco -a+or+el4 Cito #0+io conta a sua +i*a no se3un*o li+ro *a sua 'ist,ria *e Ro)a 11 , escrito (or +olta *e 25 a4C4, assi) co)o 5ion0sio *e Balicarnasso, 'istoria*or e cr0tico literrio 3re3o *a Zsia Menor, no te.to 0ntiguidades .omanas ;livros VI+ VII e VIII=+ pu)li%ado a 9 a!C4 @s trQs autores s8o (ortanto quase conte)(orEneos e to*os *o s=culo ! a4C4 C0cero, (or e.e)(lo, o autor )ais anti3o con'eci*o a re-erir-se a Coriolano, te)-no -un*a)ental)ente co)o o (rot,ti(o *o trai*or e a i)a3e) que *e-iniu no s=culo ! a4C4 )ante+e-se *urante )uito te)(o e co)o )o*elo (ara +rios outros autores anti3os4 R Cito #0+io a(resenta Coriolano co)o u) *os 'er,is *o (assa*o ro)ano, ain*a que co) u)a 'ist,ria in-eli;I u) 3ran*e 3eneral )as u) esta*ista -al'a*oY 1e3uin*o a lin'a li+iana, 5ion0sio *e Balicarnasso, nas suas /nti3ui*a*es Ro)anas, (u&lica*as e) ? a4C4, intro*u; Coriolano i3ual)ente co)o u)a *as -i3ura (roe)inentes *o (assa*o re)oto *e Ro)a4 %) s0ntese, (o*e)os a-ir)ar que o Coriolano *e 5ion0sio = u) 'o)e) cu7a +i*a aca&a *e u)a -or)a tr3ica (orque -oi inca(a; *e conciliar os seus i*eais =ticos e (ol0ticos co) as conce(<es *a (le&e )aioritria4 Nuno 1i)<es Ro*ri3ues, Introdu'(o a Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano *e Plutarco Mas o te.to clssico )ais con'eci*o so&re Coriolano = o *e Plutarco, na sua o&ra Vidas Paralelas, 7 *o in0cio *o s=culo !!, que ter si*o ins(ira*o nos te.tos anteriores, o *e Cito #0+io e so&retu*o o *e 5ion0sio *e Balicarnasso4 $) *os as(ectos que ressalta i)e*iata)ente no te.to *e Plutarco = a sua a&or*a3e) racional, que o 6o&ri3a: a a(resentar +ers<es *i-erentes *a )es)a 'ist,ria, se elas e.istire), ou a (rocurar a(resentar as ra;<es que (o*er8o e.(licar ca*a aconteci)ento 12 , outro = a -or)a co)o *escre+e co) )uitos (or)enores e co) 3ran*e +i+aci*a*e )uitos e(is,*ios, co)o (or e.e)(lo as 3uerra contra os Holscos, os con-litos e) Ro)a no 1ena*o que con*u;e) ao 7ul3a)ento e J e.(uls8o *e Coriolano, as lutas *este ao la*o *os Holscos e os aconteci)entos ao )es)o te)(o na ci*a*e *e Ro)a4 $tili;a )es)o )uitas +e;es *escri<es que, n8o (arecen*o essenciais (ara a narrati+a, acrescenta) enor)e realis)o e colori*o ao te.to4 /o +ere) as )ul'eres correre) (ela ci*a*e *e u) la*o (ara o outro e os +el'os ire) co)o su(licantes aos te)(los c'orar e ro3ar, e que (or to*o o la*o -alta+a a cora3e) e (lanos (ara se sal+are), recon'ecera) que o (o+o tin'a ra;8o4 Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano Plutarco recorre ta)&=) -requente)ente ao *iscurso *irecto, conse3uin*o *essa )aneira u)a caracteri;a8o (sicol,3ica *os (ersona3ens, co)o neste e(is,*io -inal e) que Coriolano ce*e (erante a )8e, *e(ois *e u) lon3o e co)o+ente *iscurso *esta4 WVue )e -i;este tu, )8e9X 3ritou Mrcio4 %le le+antou-a, a(ertou -orte)ente a sua )8o *ireita e *isseI WTan'aste[ % esta = u)a +it,ria a-ortuna*a (ara a (tria, )as -atal (ara )i), (ois s, (or ti )e +ou *aqui, *errota*o4X Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano 10 Vuis clarior in Traecia C'e)istocle, quis (otentior9 qui cu) i)(erator &ello Persico seruitute Traecia) li&erauisset (ro(terque inui*ia) in e.siliu) e.(ulsus esset, in3ratae (atriae iniuria) non tulit, qua) -erre *e&uit, -ecit i*e), quo* .. annis ante a(u* nos -ecerat Coriolanus4 Bis a*iutor contra (atria) inuentus est ne)oS itaque )orte) si&i uterque consciuit4 ?e 0mi%itia, C0cero (G!!4 40) Centati+a *e tra*u8o *o lati) *o te.to *e C0ceroI @uem foi na #r%ia mais ilustre e mais poderoso 6ue Aemsto%les? >m)ora %omo general salvasse a #r%ia da servid(o na guerra persa e tivesse sido e&ilado por inve7a+ n(o suportou a in7usti'a da p8tria ingrata+ %omo deveria+ e fe, o mesmo 6ue+ vinte anos antes+ fi,era Coriolano entre n-s! B(o foi en%ontrado ningum %omo aliado deles %ontra a p8tria/ por isso+ um e outro se sui%idaram4 %sta +ers8o *i-erente e) C0cero *a )orte *e Coriolano = )ais u) ele)ento *e )ist=rio que )ereceria (or+entura al3u)a re-le.8o4 11 Cito #0+io conta u)a +ers8o *a 'ist,ria *e Coriolano, que no essencial Plutarco res(eita, ain*a que )enos (or)enori;a*a e )enos *ra)ati;a*a, no li+ro 2 *a sua o&ra 0) Vr)e Condita, sec<es \2,33] a \2,52]4 Cito #0+io ter si*o o (ri)eiro autor a contar a 'ist,ria *e +i*a *e Coriolano *e u)a )aneira relati+a)ente e.austi+a, ano a ano, consula*o a consula*o, *e 4P3 a4 C a 4O? a4 C4, *escre+en*oI os -eitos )ilitares, as lutas na ci*a*e e a o(osi8o J (le&e, o e.0lio *e Ro)a, a aliana co) os Holscos, o cerco a Ro)a e a inter+en8o *as )ul'eres4 12 @ e(is,*io relata*o (or Plutarco *a esttua *a "ortuna "e)inina, constru0*a (ara a3ra*ecer a sal+a8o *a ci*a*e (elas )ul'eres, e que teria -ala*o (or *uas +e;es (ara *i;er 6Mul'eres, = caro aos *euses o que )e *e*icastes:, = (ara*i3)tico *a tentati+a *o autor *e e.(licar racional)ente as(ectos *a 'ist,ria )ais in+eros0)eis4 4 /s &atal'as, on*e (artici(a Mrcio (Coriolano), contQ) *escri<es *e realis)o que (arece) *e que) as ti+esse +i+encia*o4 / ci*a*e -oi assi) to)a*a e a )aioria ocu(ou-se *o saque e *a (il'a3e) *e rique;as4 %nt8o, Mrcio 3ritou in*i3na*o que era o-ensi+o que enquanto o cUnsul e os seus conci*a*8os (ro+a+el)ente ca0a) e luta+a) contra os ini)i3os, eles se (reocu(a+a) e) enriquecer ou que so& o (rete.to *o enriqueci)ento -u3ia) *o (eri3o4 N8o -ora) )uitos os que -i;era) caso, )as ele le+ou consi3o os +oluntrios e se3uiu (elo ca)in'o que (erce&eu ser aquele (elo qual o e.=rcito a+anara4 / )aior (arte *as +e;es, e.orta+a e con+i*a+a os que o se3uia) a n8o *esistire)4 @utras +e;es, ora+a aos *euses (ara que n8o o a&an*onasse) e) co)&ate, (ois c'e3ara a o(ortuni*a*e *e (artil'ar o (eri3o co) os seus conci*a*8os4 Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano Cal+e; (or isso, ' )uitos e(is,*ios, (or e.e)(lo to*a a sequQncia *as &atal'as contra os Holscos, *escrita (or Plutarco, que (arece) ter si*o res(eita*os quase inte3ral)ente (elo *ra)a *e 1'a2es(eare, (or ser+ire) (er-eita)ente J constru8o *ra)tica4 Po*e)os a-ir)ar que Plutarco conse3ue co) os )=to*os que utili;a u)a +i+aci*a*e quase cine)ato3r-ica4 "oi co) certe;a in-luencia*o (elos Poe)as Bo)=ricos - on*e encontra)os as )es)as t=cnicas 3eri*as *e u)a -or)a )a3istral - e) es(ecial (ela !l0a*a, que ele con'ecia &e), ao (onto *e citar +rios +ersos *o (oe)a no seu te.to, (ara su(ortar co) a autori*a*e *e Bo)ero a i*eia *e ins(ira8o *i+ina e) aconteci)entos que a l,3ica te) *i-icul*a*e e) e.(licar4 Vuan*o, a (ro(,sito *os 3ran*es -eitos e *os i)(re+istos, ele (entenda3se Homero) a-ir)a e (rocla)aI 6%nt8o, /tena, a *eusa *e ol'os 3aros, ins(irou-o: Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano Plutarco *esco&re, relati+a)ente aos autores anteriores que nos a(resenta) Coriolano, u)a a&or*a3e) ino+a*ora *a (ersona3e), a(arecen*o co)o u) ser 'u)ano co)(le.o, cu7os con-litos interiores e e.teriores a con*u;e) *a 3l,ria J )orte (or trai8o4 Plutarco a*o(ta o que -oi 7 recon'eci*o co)o u)a Wterceira atitu*eX, a(resentan*o a (ersona3e) co)o u)a -i3ura *e 3ran*es (otenciali*a*es e ca(a; *e atitu*es (ositi+as, )as ta)&=) *etentora *e u) carcter que c'e3a a ser )isantr,(ico e e3o0sta4 $)a *as (ri)eiras -rases escritas (or Plutarco nesta Vita teste)un'a a (ers(ecti+a *o seu autorI %ste )es)o 'o)e) *eu teste)un'o *os que acre*ita) que a nature;a, ain*a que no&re e &oa, se -or *es(ro+i*a *e e*uca8o, (ro*u; )uitas coisas &oas, )as ta)&=) )s, tal co)o acontece na a3ricultura, quan*o u) terreno -=rtil = a&an*ona*o se) cui*a*os (1,3)4 Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano @ que Plutarco tra; *e no+o J caracteri;a8o (sicol,3ica *e Coriolano = a co)(le.i*a*e *o et'os *o 'er,i, ao 'u)ani;ar a sua (ersonali*a*e4 Nuno 1i)<es Ro*ri3ues, Introdu'(o a Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano *e Plutarco Para Plutarco Coriolano = u) 'er,i cora7oso, o&stina*o, at= )a3nEni)o e &e)-intenciona*o, a que) contu*o -alta a socia&ili*a*e e a eru*i8o, que s, a cultura, enten*i*a no senti*o 3re3o (paideia), (o*e *ar4 /in*a que a sua in*i-erena (ara co) os (ra;eres, os so-ri)entos e as rique;as -osse a*)ira*a, c'a)an*o-se a isso )o*era8o, 7ustia e cora3e), *etesta+a) a arro3Encia e in3rati*8o que ele )ostra+a nas rela<es co) os seus conci*a*8os, (ois era) (r,(rias *e u) oli3arca4 Na +er*a*e, *e to*as as coisas &oas que a &ene+olQncia *as Musas *is(ensa aos 'o)ens, nen'u)a = co)o a nature;a quan*o culti+a*a (ela ra;8o e (ela e*uca8o, que assi) se su&)ete J )o*era8o e re7eita os e.cessos4 Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano ^ cora3e), Coriolano associa a no&re;a e o *es(ren*i)ento4 5as )uitas rique;as que tin'a) an3aria*o, co)o ar)as, ca+alos e 'o)ens, or*enou-l'e que to)asse (ara si u) *=ci)o *e ca*a, antes *e *istri&uir (elos restantes4 /l=) *isso, (ela sua cora3e), (resenteou-o co) u) ca+alo equi(a*o4 Mrcio a+anou (or entre a a(ro+a8o *os Ro)anos e *isse que rece&ia o ca+alo e que a3ra*ecia os elo3ios *o )a3istra*o, )as que *is(ensa+a o que acre*ita+a ser u) (a3a)ento e n8o u)a 'onra, e que se contentaria co) a sua (arte4 tal co)o ca*a u) *os restantes4 WMas (eo u) -a+or es(ecialX, 5 *isse, We su(lico (ara que )o conce*a)4 %ntre os Holscos 'a+ia u) ',s(e*e que era )eu a)i3o, u) 'o)e) 7usto e sensato4 %le = a3ora u) (risioneiro e, antes rico e -eli;, = a3ora u) ser+o4 5os )uitos )ales que a3ora o a-li3e), &astar-)e-ia e+itar-l'e u)I o *e ser +en*i*o4X Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano CD / a)&i+alQncia, as contra*i<es e o )ist=rio *a (ersona3e) )antQ)-se at= ao -i), co)o (ressenti)os quan*o Plutarco nos relata que, *e(ois *a sua )orte l'e -ora) conce*i*as 'onras )ilitares entre Holscos e e) Ro)a o luto *e *e; )eses *a tra*i8o4 @ Coriolano *e Plutarco 7 = (ortanto u)a (ersona3e) co)(le.a e contra*it,ria e (or isso ca(a; *e *es(ertar o -asc0nio e) 1'a2es(eare e noutros autores at= J conte)(oranei*a*e4 Plutarco retrata Coriolano co) os )ati;es *e u) carcter tr3ico-(at=tico, latente na essQncia *a (ersona3e), que aca&ar8o (or (ro(orcionar a 1'a2es(eare a )at=ria-(ri)a (ara u)a *as suas o&ras -un*a)entais Nuno 1i)<es Ro*ri3ues, Introdu'(o a Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano *e Plutarco 1'a2es(eare trans-or)a Coriolano nu)a (ersona3e) +i+a tal = o o&7ecti+o )aior *o teatro que nos -ala e que se nos )ostra co)o u)a (essoa real, co) senti)entos e co) e)o<es, )as )ante+e- se &astante -iel ao te.to *e Plutarco, conser+an*o )uitos *os e(is,*ios *o te.to ori3inal, (orque encai.a+a) (er-eita)ente no *ra)atis)o *a (ea4 Mas 1'a2es(eare ta)&=) n8o te+e (e7o e) alterar al3uns -actos, se)(re que tal ser+ia o *esenrolar *a ac8oI assi) (or e.e)(lo trans-or)a *uas re+oltas *os (le&eus se(ara*as (or al3uns anos 14 nu)a Knica re+oltaI o )oti) que a&re o (ri)eiro acto *a (ea = si)ultanea)ente (or (8o e (or )aior (artici(a8o *os (le&eus no (o*er, e ta)&=), co) certe;a (or ra;<es *e *ra)atur3ia, *eci*e colocar o 1ena*o no Ca(it,lio e a elei8o *e Mrcio lo3o a se3uir J 3uerra contra os Holscos, o que n8o acontece e) Plutarco 15 4 1'a2es(eare -oi &uscar esta 'ist,ria a Plutarco, )as trans-i3urou-a J lu; *a !n3laterra *o seu te)(o4 N8o nos a(resentou a 'ist,ria *e Coriolano co)o Plutarco a trans)itiu, )as -e; *ela u)a ale3oria *a luta (elo (o*er e) te)(os *e )u*ana 'ist,rica4 Per*eu-se e) ri3or 'ist,rico, 3an'ou-se e) +alor *ra)tico4 Manuel Resen*e, Botas de Aradu'(o de Coriolano 3 encena8o *e Ror3e 1il+a Melo - %nse)&le *e /ctores Cere)os, (ara ter)inar a *iscuss8o *as -ontes so&re Coriolano, *e so&rele+ar que to*as s8o &astante tar*ias, (ois to*os os te.tos s8o escritos +rios s=culos *e(ois *e Coriolano ter +i+i*o4 % )ais *e )il e quin'entos anos se(ara) o te.to *e Plutarco *a tra3=*ia *e 1'a2es(eare4 %stas con*icionantes le+a)-nos a (erce&er )el'or a -alta *e ri3or 'ist,rico que (o*ere)os es(erar *esses te.tos, )es)o *o *e Plutarco 16 4 @ autor -or)ulou a sua (r,(ria inter(reta8o *o carcter *o 'er,i e i)(U-la J sua +ers8o *os aconteci)entos4 Para o e-eito, ele *is(ensa o ri3or 'ist,rico, (reocu(an*o-se )ais co) a constru8o (sicol,3ica *as (ersona3ens4 Por isso )es)o n8o ser8o *e estran'ar as re-erQncias 'istorica)ente )enos correctas nas Vidas, si)(les)ente (orque Plutarco *is(ensou a (recis8o cronol,3ica, e) &ene-0cio *e outros as(ectos que consi*erou )ais i)(ortantes4 Nuno 1i)<es Ro*ri3ues, Introdu'(o a Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano *e Plutarco 13 %ste e(is,*io *e *es(ren*i)ento *escrito (or Plutarco = res(eita*o inte3ral)ente *o te.to *e 1'a2es(eare4 14 %) Plutarco, a re+olta *e que resulta a no)ea8o *os tri&unos *a (le&e acontece antes *a 3uerra co) os Holscos e os tu)ultos (elo (8o acontece) *e(ois4 15 %) Plutarco, *e(ois *a 3uerra ' )otins (o(ulares (elo (8o, Plutarco *escre+e +rios e(is,*ios associa*os, no)ea*a)ente u)a e.(e*i8o *e Coriolano J terra *os /nciates (ara saquear )anti)entos4 1, *e(ois *isto, Mrcio concorre a cUnsul e = recusa*o4 Co)o +eri-ica)os 1'a2es(eare, )anten*o o essencial *a 'ist,ria, alterou al3uns -actos4 16 Hrios autores ressalta) incon3ruQncias 'ist,ricas e contra*i<es na narrati+a *e Plutarco, *e que (o*ere)os tal+e; *estacar a i*enti-ica8o *e Cor0olos co)o ci*a*e +olsca, quan*o na reali*a*e seria latina4 !sto -e; co) que inclusi+e al3uns, co)o = o caso *e 1al)on, *e-en*a) a teoria *e que Coriolano era +olsco4 Ceria si*o a +ai*a*e ro)ana a trans-or)ar o +olsco Taio Mrcio nu) ro)ano e, (or conse3uinte, a *errota *os Ro)anos a consequQncia *os -eitos *e u) ro)ano4 Nuno 1i)<es Ro*ri3ues, Introdu'(o a Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano *e Plutarco Curiosa)ente, esta teoria (arece ir *e encontro a inter(reta<es conte)(orEneas *e Coriolano, co)o re-erire)os4 @ e(0teto Coriolanus+ que ta)&=) si3ni-ica nasci*o e) Cor0olos, (o*e ser i3ual)ente -onte *e (ol=)ica4 6 Recon'ece)os (ortanto que os te.tos *e Plutarco e *e outros autores so&re Coriolano *e+er8o ter si*o *es3asta*os (ela eros8o *a tra*i8o oral e )ol*a*os (ela cultura e (elos +alores *a Ro)a (r=- i)(erial ou !)(erial 1? 4 Cere)os (or isso *e assu)ir que o li+ro *e Plutarco, nossa (rinci(al -onte &io3r-ica, = )uito )ais u) escrito (ol0tico e literrio *o que u) trata*o 'ist,rico, a(esar *as &ases 'ist,ricas que cont=), *a sua a&or*a3e) racional e *a sua (reocu(a8o e) *escre+er co) *etal'e to*os os aconteci)entos, co)o salient)os4 ". Como #ustificar o interesse por uma personagem lendria de $ dois mil e %uin$entos anos& Coriolanus )aM &e not as 6interestin3: as Hamlet, &ut it is, _it' 0ntony and Cleopatra, 1'a2es(eare`s )ost assure* artistic success4 /n* (ro&a&lM )ore (eo(le 'a+e t'ou3't Hamlet a _or2 o- art &ecause t'eM -oun* it interestin3, t'an 'a+e -oun* it interestin3 &ecause it is a _or2 o- art4 !t is t'e $ona 1isa o- literature4 C414 %lliot, Hamlet and His Pro)lems, 1P1P @ que torna Coriolano nu)a tal eni3)tica -i3ura9 Co)o 7usti-icar a -or)a co)o atrai tantos autores, )es)o no (resente9 Cal interesse, que o&ser+a)os )anter-se ao lon3o *os s=culos, (o*er co)ear (or 7usti-icar-se (or a 'ist,ria *e Ro)a, no -i) *a )onarquia e nos (ri)eiros s=culos *a Re(K&lica, ser u)a 'ist,ria t8o rica e) aconteci)entos e t8o *i+ersi-ica*a e) solu<es e )o*elos (ol0ticos4 @ (er0o*o, que se3un*o o 'istoria*or ro)ano co&re 364 anos *es*e a -un*a8o *a ci*a*e, = rico e) e.(eriQncias (ol0ticas e )ilitares4 "ora) estas e.(eriQncias que a7u*ara) a *ar -or)a a Ro)a, (re(aran*o-a (ara crescer (or s=culos at= -inal)ente entrar e) *eca*Qncia4 /s (rinci(ais institui<es *a Re(K&lica -ora) cria*as nestes 364 anos4 Ca)&=) -oi neste (er0o*o que o e.=rcito ro)ano atin3iu u) 3rau *e *isci(lina, (ro-issionali;a8o e )aturi*a*e se) i3ual na /nti3ui*a*e4 "&io *e @li+eira Ri&eiro, #uerra e Polti%a em .oma/ anota'*es so)re 0) Vr)e Condita 1i)ri Co) (aciQncia, +a)os encontran*o autores que se a(ro(riara) *e Coriolano4 Po*er0a)os co)ear (or *estacar, (ela sua i)(ortEncia, Maquia+el, que escre+eu no s=culo GH! u)a *e suas (rinci(ais o&ras so& a ins(ira8o *os *e; (ri)eiros li+ros *e 0) Vr)e Condita *e Cito #0+io, que nos narra) a 'ist,ria *e Ro)a *es*e a -un*a8o at= )ea*os *o s=culo !H4 @ o&7eti+o *esta o&ra *e Maquia+el era *e e.trair li<es so&re a (ol0tica e so&re a arte *a 3uerra, a (artir *a (r,(ria Bist,ria *e Ro)a, tal co)o esta -oi relata*a (elo Pa*uano4 @s que estu*are) o que -oi o inicio *e Ro)a, seus le3isla*ores e a or*e) (K&lica que institu0ra), n8o se es(antar8o *e sa&er que tantas +irtu*es ten'a) si*o ali culti+a*as *urante s=culos, e que aquela ci*a*e se ten'a torna*o centro *e i)enso i)(=rio4 Maquia+el, Coment8rios so)re a primeira d%ada de Aito 1vio Para Maquia+el, utili;an*o Cito #0+io co)o -onte, Ro)a -oi ca(a; *e encontrar u) )o*elo (ol0tico *inE)ico, alicera*o nu) esque)a 7ur0*ico equili&ra*o, que 3arantia os *ireitos -un*a)entais e as li&er*a*es *as +rias classes e u)a ca(aci*a*e *e a*a(ta8o J )u*ana se) +iolQncia e.tre)a, (ossi&ilitan*o assi) a so&re+i+Qncia *a ci*a*e e (osterior)ente a constru8o *o i)(=rio4 % Coriolano = usa*o (or Maquia+el co)o u) e.e)(lo (ara*i3)tico *o siste)a (ol0tico a -uncionar, (ossi&ilitan*o aos (le&eus a-astar u) cUnsul que n8o aceita+a)4 5e -acto, Cito #0+io e a Ro)a que ele *escre+e tQ) ser+i*o (ara )uitos estu*os so&re o siste)a (ol0tico ro)ano4 $)a *as (ri)eiras 3ran*es li<es *e (ol0tica re-eri*a no li+ro *e Cito #0+io ocorreu no !nterre3no, e) que os sena*ores 6444co)(reen*era) que era (reciso o-erecer es(ontanea)ente o que iria) (er*er *e qualquer -or)a4: / arte *e *issi)ular = essencial (ara aqueles que (reten*e) 3o+ernar 'o)ens4 /-inal, se)(re -oi e se)(re ser (reciso se )anter a(arente)ente no controle *a situa8o, )es)o quan*o a )es)a -u3iu ao controlo4 Mini)i;ar u)a +it,ria -a;en*o-a (arecer u)a concess8o (o*e ser t8o Ktil quanto trans-or)ar a *errota nu)a +it,ria a(arente4 "&io *e @li+eira Ri&eiro, #uerra e Polti%a em .oma/ anota'*es so)re 0) Er)e Condita 1i)ri 1? Cal -en,)eno (o*e e+i*enciar-se )uito clara)ente na -or)a co)o Her30lio na >neida se ser+iu *a 'ist,ria *e Ro)a (ara alicerar u) (aralelo entre %neiasaR,)ulo e o i)(era*or /u3usto, contri&uin*o (ara -ortalecer a con+ic8o *a sua essQncia *i+ina, co)o 'er*eiro *e H=nus e *e Marte, )8e *e %neias e (ai *e R,)ulo res(ecti+a)ente4 ? %ra so&retu*o esta arte *a *issi)ula8o que Coriolano recusa+a4 Recusa+a-a (orque n8o aceita+a -in3ir ser o que n8o era4 Coriolano (er)ite assi) 'o7e re(resentar *e u)a -or)a acutilante o con-lito uni+ersal entre a inte3ri*a*e (essoal e a necessi*a*e *e (o(ulari*a*e *e que) as(ira a ser l0*er4 % que actual tal con-lito se nos a(resenta nu) )un*o *e *e)ocracia -or)al, tantas +e;es es+a;ia*a *e (rinc0(ios, on*e a 'onra se a7oel'a (erante a necessi*a*e *e conquistar +otos[ Ro)a era ent8o u)a ci*a*e c'eia *e crises e *e contra*i<es4 Ba+ia *uas classes nu)a tens8o (er)anente, o que (ro+oca+a )u*anas na rela8o *e -oras e no siste)a (ol0tico que a su(orta+a4 @ cresci)ento territorial e as trans-or)a<es (ol0ticas n8o -ora) ca(a;es *e resol+er as *is(utas entre (atr0cios e (le&eus4 / ca*a iniciati+a i3ualitria *os (le&eus, a rea8o (atr0cia -a;ia a ci*a*e retornar J sua tra*i8o *e (re*o)inEncia *e u)a classe so&re outra4 Coriolano re(resenta este cal*o *e trans-or)a8o4 Cer si*o essa e-er+escQncia (olitica e) Ro)a, no te)(o *e Coriolano, u)a *as con*icionantes que atraiu 1'a2es(eare, que (reten*ia co) a (ea -a;er o (aralelo co) a !n3laterra *o seu te)(o, e) que ocorria) re+oltas +iolentas contra a a(ro(ria8o *e terras *as co)uni*a*es, con'eci*as co)o as Re+oltas *as Cerras M=*ias ($idlands Eprising)4 #en*o a tra3=*ia *e 1'a2es(eare +eri-ica)os i)e*iata)ente que ela cont=) u) -orte contorno (ol0tico4 !t is, ar3ua&lM, 1'a2es(eare`s )ost (olitical _or2 an* as suc', 'as &een use* as a tool -or (olitical (ro(a3an*a #aura M4 Nelson + 0ppropriating "hakespeare/ Coriolanus as 20t' CenturM Pro(a3an*a /ssiste-se *urante to*a a (ea a u) conte.to *e luta acesa *e classes4 %ste *iscurso *e u) ci*a*8o ro)ano, *urante a re+olta (o(ular que a&re lo3o o 1b acto, = esclarece*or4 Ci*a*8o Aons ci*a*8os s8o os (atr0cios4 / n,s conta)-nos co)o (o&res ci*a*8os4 @ que so&ra aos *e ci)a 7 nos -arta+a a n,s4 1e quisesse) ce*er-nos os so&e7os antes *e se estra3are), ain*a (o*0a)os (ensar que nos trata+a) co) 'u)ani*a*e4 Mas so)os-l'es *e)asia*o carosI a (enKria que nos conso)e, o esten*al *a nossa )is=ria, = o in+entrio on*e assenta) a sua -arturaS o nosso so-ri)ento = o lucro *eles4 Cire)os *es-oro co) estes -ueiros antes que -ique)os )a3ros co)o es(etos4 Vue os *euses sa&e) que *i3o isto (or -o)e *e (8o e n8o (or se*e *e +in3ana4 (/cto !, Cena !) Coriolano = ele (r,(rio u)a a)l3a)a *e contra*i<esI cora7oso, leal, *e*ica*o e -iel a Ro)a, = ao )es)o te)(o a+esso Js trans-or)a<es que *i)inue) o (o*er *os (atr0cios, )as, )es)o nessa sua to)a*a *e (osi8o conser+a*ora, )uitas +e;es ressalta so&retu*o u)a o(osi8o J )entira e J *e)a3o3ia e J (ol0tica -eita *e en3anos e *e trai<es4 Mas co)o enten*er ta)&=) o -asc0nio *e Arec't (ela -i3ura *e Coriolano9 ^ (ri)eira +ista, u)a leitura si)(lista *o enre*o, centra*o nu)a -i3ura )ilitarista e aristocrtica, (areceria tornar essa atrac8o *i-0cil4 Mas *e -acto Arec't tra&al'ou nu)a +ers8o *e Coriolano nos Klti)os anos *a sua +i*a, e) Aerli), co) o Ferliner >nsem)le4 / nossa inco)(reens8o (o*er recru*escer, sa&en*o que o Coriolano *e 1'a2es(eare -oi u)a (ea c'a+e na (ro(a3an*a na;i *urante *os anos *a Reic's2ultur2a))er *e Toe&&els4 Coriolanus`s actual a)&i+alence a&out t'e (olitics it sta3es, its _illin3ness to air eac' si*e`s case, )a*e it suita&le -or a((ro(riation an*, +ia e.cision an* a**ition, retoolin3 into (ro(a3an*a4 Coriolanus, Ahe BeG Cam)ridge "hakespeare4 !ntro*u8o (or #ee Aliss4 Por ser u)a (ersona3e) co)(le.a e contra*it,ria, Coriolano, na sua a)&i+alQncia, (er)ite leituras *i+ersas, o que (ossi&ilitou o sucesso *a (ea, encena*a e) to*as as =(ocas, e a e.alta8o *e +alores e *e i*eolo3ias )uito *i-erentes4 / +ers8o &rec'tiana intro*u;iu )u*anas na encena8o, co) o intuito *e )u*ar o -oco (ara os con-litos sociais e (ol0ticos que )oti+a) a 'ist,ria4 Arec't (reten*eria ta)&=) esta&elecer u) (aralelo entre as re+oltas (o(ulares na !n3laterra *e 1'a2es(eare e as re+oltas que ele (resencia+a na R5/ e que cul)inara) e) 1? *e Run'o *e 1P53 nu)a 3ran*e )ani-esta8o contra a -o)e4 Arec't`s Coriolan attac2e* t'e rulers t'at )istreate* t'e (eo(le an* -or_ar*e* t'e i*ea t'at t'e )asses nee*e* to re)o+e corru(t lea*ers an* (ro)ote t'eir o_n a3en*a4 C'e e+ents o- Rune 1? closelM )irror t'e e+ents o- t'e Mi*lan*s Re+olt in %n3lan* in 160?Y4 O 1c'olars s(eculate t'at Plutarc', Citus #i+ius an* Menenius /3ri((a _ere i*enti-ie* as sources -or t'e (laM to 'i*e 1'a2es(eare`s (art in t'e riotsY Arec't also *o_n(laMe* 'is role in t'e Rune 1? e+ents to (re+ent e.(osure to t'e 1o+iets4 #aura M4 Nelson + 0ppropriating "hakespeare/ Coriolanus as 20t' CenturM Pro(a3an*a /ssi) a )u*ana )ais e+i*ente na +ers8o *e Arec't = a que ele intro*u; no (a(el *ese)(en'a*o (elos ci*a*8os *a (le&e4 18o )ais racionais, )ais esclareci*os e +8o ser eles que no -i) luta) (or Ro)a contra Coriolano4 Mas Arec't te) o cui*a*o *e n8o -a;er *e Coriolano u)a (ersona3e) ne-asta4 Pelo contrrio conser+a a sua *i3ni*a*e, acentua a sua ce3ueira e at= a sua in3enui*a*e (ol0tica4 %) +e; *e ser +isto co)o u) -antico anti-*e)ocrata, co)o u) aristocrata contra o (o+o, (o*e sentir-se quase co)o u) esquer*ista ra*ical e in3=nuo que se *ei.a le+ar (ela (ai.8o4 / tra3=*ia *e Coriolano = essaI = su&stitu0*o (elo (o+o4 No sena*o, na cena -inal, u) (e*i*o *e luto nacional (ela sua )orte = re7eita*o4 6Re7eita*o: = a Klti)a (ala+ra *a (ea4 Coriolano n8o = a tra3=*ia *e u) 3ran*e 'o)e) in*is(ens+el, (ara Arec't = a tra3=*ia *e u) (o+o que te) u) 'er,i contra si4 RKlia Correia, : interesse de F+ Fre%ht por H! "hakespeare @utra quest8o (or+entura (resente no Coriolano *e Arec't, na o(ini8o *e RKlia Correia, = a cr0tica i)(l0cita ao culto *a (ersonali*a*e *o 'er,i, que aca&aria (or 7usti-icar o seu &ani)ento4 Para al3uns autores conte)(orEneos que inter(retara) Coriolano = )es)o *iscut0+el *i;er que Coriolano est contra o (o+o4 Para esses autores, os tri&unos *a (le&e (o*e) ser +istos co)o con*utores o(ortunistas *e u)a 'or*a (o(ular )ani(ul+el, e n8o co)o +er*a*eiros li*eres (o(ulares, co)o se e+i*encia no -il)e )uito recente *e Coriolano *e Ral(' "iennes (2012)4 Vuer *i;er ent8o que Coriolano est contra o (o+o9 Vue (o+o9 @s 6(le&eus: re(resenta*os (elos *ois tri&unos, Aruto e 1ic0nio, n8o s8o tra&al'a*ores e.(lora*os, )as si) u)a 'or*a lu)(e)(roletria, a ral= sustenta*a (elo %sta*oS e os *ois tri&unos s8o )ani(ula*ores (roto-ascistas *essa 'or*a citan*o cane (ci*a*8o *o -il)e *e Felles), eles -ala) (elo (o+o co)u) (ara que o (o&re (o+o co)u) n8o -ale (or si )es)o4 1e (rocurar)os o que re(resenta 6(o+o:, certa)ente o encontrare)os entre os +olscos 1O 4 Coriolano = u)a )quina *e )atar, u) 6sol*a*o (er-eito:, e e.ata)ente (or ser u) 6,r38o se) u) cor(o: = que n8o = -iel J sua classe e (o*e -acil)ente se colocar a ser+io *os o(ri)i*os co)o -icou claro co) C'e Tue+ara, u) re+olucionrio ta)&=) te) *e ser u)a 6)quina *e )atar:I 6o ,*io = u) ele)ento *e lutaS o ,*io i)(lac+el ao ini)i3o que nos i)(ele (ara al=) *as li)ita<es naturais *o ser 'u)ano e nos trans-or)a e) u)a e-eti+a, +iolenta, -ria e seleti+a )quina *e )atar4 Nossos sol*a*os tQ) *e ser assi)S u) (o+o se) ,*io n8o (o*e *errotar u) ini)i3o &rutal4: 1la+o7 di;e2, Coriolano nosso %ontemporIneo @ Coriolano *e Plutarco, *e 1'a2es(eare e )es)o *e )uitos autores conte)(orEneos continua) a e)ocionar-nos (orque s8o o&ras que (ara al=) *e nos contare) u)a 'ist,ria 'ist,rica--icciona*a rica e) aconteci)entos nos re+ela) e) Coriolano, co) as suas contra*i<es e )Klti(las *i)ens<es, a co)(le.i*a*e *a nature;a 'u)ana4 Para testar u)a +er*a*eira o&ra *e arte, &asta (er3untar)os co)o ela so&re+i+e J *esconte.tuali;a8o, J trans(osi8o (ara u) no+o conte.to4 Cal+e; a )el'or )aneira *e *e-inir u) clssico se7a *i;en*o que ele -unciona co)o os ol'os *e 5eus e) u)a i)a3e) reli3iosaI n8o i)(orta a nossa (osi8o no recinto, a i)a3e) se)(re (arece estar ol'an*o (ara n,s4 1la+o7 di;e2, Coriolano nosso %ontemporIneo % continua) a e)ocionar-nos ta)&=) (orque, quer Plutarco quer 1'a2es(eare, -ora) ca(a;es *e construir, e) torno *e u)a 'ist,ria -ascinante e uni+ersal, o&7ectos est=ticos que nos *eslu)&ra)4 Por isso Coriolano (o*e ser t8o ins(ira*or e t8o *esa-ia*or (ara os cria*ores conte)(orEneos, na +is8o *e conte)(oranei*a*e *e Tior3io /3a)&en4 Pertence real)ente ao seu te)(o, = +er*a*eira)ente conte)(orEneo aquele que n8o coinci*e (er-eita)ente co) ele, ne) se a*a(ta Js suas e.i3Qncias e = (or isso, nesse senti*o, inactual4 Mas, 7usta)ente (or isso, a 1O 1eria interessante *iscutir esta inter(reta8o li3a*a J 'i(,tese *e-en*i*a (or 1al)on *e que Coriolano seria +olsco4 P (artir *o seu a-asta)ento e *o seu anacronis)o, = ca(a; *e (erce&er e *e ca(tar o seu te)(o )el'or *o que os outros4 444 / conte)(oranei*a*e =, assi), u)a rela8o sin3ular co) o nosso (r,(rio te)(o, que a ele a*ere e *ele se *istancia e) si)ultEneo4 444 @s que coinci*e) *e)asia*o (lena)ente co) a =(oca, que concor*a) (er-eita)ente co) ela, n8o s8o conte)(orEneos, (orque, 7usta)ente (or isso, n8o conse3ue) +Q-la4 Tior3io /3a)&en, e) ensaio : 6ue o ContemporIneo 3 Bude, 1P / rique;a (sicol,3ica *e Coriolano, a sua a)&i3ui*a*e, as contra*i<es (essoais, sociais, culturais e (ol0ticas e) que se )o+e (ro(icia) terreno -=rtil (ara a (ro*u8o *e (ersona3ens que ro)(e) co) o seu te)(o, que n8o 6coinci*e) *e)asia*o co) a =(oca e) que s8o cria*as:4 Coriolano (arece conter to*os os in3re*ientes (ara (o*er estar J -rente *este e *e to*os os te)(os e assi) (o*er ser a(ro(ria*o (elos conte)(orEneos *e to*as as =(ocas4 @s Coriolanos, que tantos autores )ol*ara) ao lon3o *e s=culos, co)o )et-oras *os aconteci)entos *os seu te)(o, *es*e 1'a2es(eare a Arec't, a Ral(' "iennes ou J co)(an'ia Aei7in3 Peo(lees /rt C'eatre *e Pequi), (arece) ser *isso (ro+a su-iciente4 '. (s )alores gregos e romanos na figura de Coriolano 5ulce et *ecoru) (ro (tria )ori Borcio, :des (!!,2,13) "oi e) 1'a2es(eare que a (oss0+el li3a8o *e Coriolano J e(o(eia 'o)=rica se tornou e+i*ente (ara n,s4 Cen*o li*o a Ilada ' (ouco te)(o, as cenas +i+as *e &atal'as e) (alco, na encena8o recente *e Coriolano, que +i)os no CN1R, recor*ara)-nos a +i+aci*a*e *os co)&ates no (oe)a 'o)=rico4 Pareceu-nos que est+a)os co) Coriolano, e) )uitos as(ectos, na (resena *e u) 3uerreiro (ri)iti+o *a !l0a*a, *e u) 5io)e*es, *e u) /7a. ou *e u) /quiles4 % -ic)os -eli;es ao con-ir)ar que outros (ensa+a) o )es)oI @ carcter *e Coriolano (arece ter si*o i3ual)ente )ol*a*o so&re os as(ectos )arciais e irasc0+eis *o /quiles =(ico, *e u)a -or)a que aca&a (or contri&uir (ara a 7usti-ica8o *o seu *esaire co)o esta*ista4 %-ecti+a)ente, a ira *e Coriolano asse)el'a-se e) )uito ao a)uo *o 'er,i 'o)=rico4 Cal co)o as +irtu*es *o arquet0(ico /quiles s8o u)a *es3raa (ara os seus ini)i3os, ta)&=) Coriolano se re+ela u) a*+ersrio in+enc0+el (ara os ini)i3os *e Ro)a e (osterior)ente (ara a (r,(ria ci*a*e4 Nuno 1i)<es Ro*ri3ues, Introdu'(o a Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano *e Plutarco %ste la*o 3uerreiro (ri)iti+o ta)&=) (o*e ser intu0*o e) Plutarco4 Co)o situar ent8o Coriolano no conte.to 'o)=rico9 Cal co)o os 3uerreiros *a Ilada, = no ca)(o *e &atal'a que Coriolano &usca a e.celQncia, a 6arete: *os Tre3os4 Mas Coriolano, ao contrrio *os 3uerreiros 3re3os, nunca se (reocu(a co) o (r=)io4 @s (r=)ios, que (ara os Tre3os era) o recon'eci)ento (elos outros *essa e.celQncia, = *es*en'a*o (or Coriolano4 Plutarco -risa (or )ais *e u)a +e; o *es*=) *e Coriolano (elos (r=)ios, co)o naquele e(is,*io aci)a transcrito, on*e o 3eneral Co)0nio (reten*e (re)i-lo (ela sua +alentia contra os Holscos, o-erecen*o-l'e u) *=ci)o *o saque4 % Coriolano or3ul'a-se )ais u)a +e; *o seu *es(ren*i)ento quan*o se a(resenta a CuloI 6N8o 3an'ei nen'u) outro (r=)io *aqueles )uitos tra&al'os e (eri3os sen8o o no)e, )arca *a )in'a ini)i;a*e (ara con+osco4: Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano /o contrrio *e /quiles que se re+olta (a c,lera -unesta *e /quiles) quan*o /3a)=)non l'e retira o (r=)io, (ro+a *a 6ti)e:, Coriolano re+olta-se quan*o os tri&unos l'e c'a)a) trai*or *e Ro)aI a -i*eli*a*e (-i*es) a Ro)a = (ara ele o +alor )aior4 Mes)o o -acto *e Coriolano se re+oltar contra 1P / (ala+ra 6conte)(orEneo: = 'o7e (eri3osa, u) -also a)i3o, (ois (o*e ser usa*a (ara si3ni-icar coisas )uito *i-erentes4 !*enti-ica)os (elo )enos trQs si3ni-ica*os )uito *istintosI 14 o que = *o nosso te)(oS 24 u)a atitu*e art0stica *e ru(tura *as -un*a<es *a arte, tal co)o ela era at= ao )o*ernis)oS 34 o si3ni-ica*o que l'e = *a*o (or /3a)&en *e estar J -rente *o seu te)(o4 L (or isso necessrio e) qualquer te.to clari-icar qual o senti*o e) que a (ala+ra 6conte)(orEneo: se utili;a4 /qui esta)os a us-la co) o senti*o que /3a)&en l'e atri&ui4 10 Ro)a (o*e ser inter(reta*o co)o u)a *e-esa *a 6-i*es:4 5e -acto, co)o a-ir)a M4B4 Roc'a Pereira o seu li+ro >studos de Cultura Cl8ssi%a II 6%sta fides = u) 7ura)ento que co)(ro)ete ambas (su&lin'a*o nosso) as (artes na o&ser+Encia *e u) (acto &e) -ir)e:, co)o ela co)(ro+a co) o +erso *e Lnio nos 0nais 6Rece&e e * a fides e -or7a u)a aliana &e) -ir)e: 20 4 / )es)a 6-i*es:, que 7usti-ica a 'eroici*a*e *e Coriolano, (o*e assi) e.(licar a sua re+olta, (or Ro)a a ter que&ra*o4 1'a2es(eare acentua esse la*o *e 3uerreiro (ri)iti+o, ao a-ir)ar no seu te.to que Coriolano = u) sol*a*o e n8o +alori;a a (ala+ra, so&retu*o a (ala+ra a*orna*a, (ersuasi+a4 / *eter)ina*a altura, (erante u) *os tri&unos *a (le&e, Coriolano a-ir)a 6Contu*o, eu, que os 3ol(es n8o a&ala), *e (ala+ras -u7o4 N8o )e a*ulastesS lo3o, n8o -eristes4: Curiosa)ente, esta i*eia = contraria*a )ais *o que u)a +e; no te.to *e Plutarco, co)o quan*o *escre+e a a(resenta8o *e Coriolano (erante os Holscos4 /ssi) que -oi c'a)a*o, Mrcio *iscursou (ara a )ulti*8o, re+elan*o-se n8o )enos ca(a; co) as (ala+ras \*o que na 3uerra], quer (ela sua inteli3Qncia quer (ela not+el cora3e)4 Por isso, -oi *esi3na*o 7unta)ente co) Culo co)an*ante (leni(otencirio (ara a 3uerra4 Plutarco+ Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano
/ (ersonali*a*e *e Coriolano = e) Plutarco e 1'a2es(eare (ro-un*a)ente )arca*a (ela -i3ura austera *a )8e, que ta)&=) (o*e ser li*a co)o u) s0)&olo cor(ori;a*o *a sua -i*eli*a*e aos +alores ro)anos4 Muitas -ora) ent8o as &atal'as e as 3uerras le+a*as a ca&o (elos Ro)anos4 Mas n8o 'ou+e u)a sequer *e que ele re3ressasse se) u)a coroa ou u) outro (r=)io 'onroso4 %nquanto (ara outros a )eta a alcanar era a e.celQncia, (ara ele a )eta era a ale3ria *a )8e4 %sta, quan*o o +ia coroa*o ou ou+ia os a(lausos que l'e *iri3ia), a&raa+a-o e c'ora+a *e ale3ria, o que ele consi*era+a o )aior +alor e o enc'ia *e -elici*a*e4 !&i*e) %) 1'a2es(eare, este 3uerreiro in*o)+el e *esinteressa*o (elos (r=)ios, que Plutarco nos a(resenta, assu)e carcter *e rele+o 21 4 /s )o*i-ica<es que (o*e)os i*enti-icar na 'ist,ria *e Coriolano na +ers8o *e 1'a2es(eare relati+a)ente ao te.to *e Plutarco (arece) ter si*o (ensa*as (ara intensi-icar o e-eito *ra)tico e) torno *o (rota3onista4 20 4/cci(e *aque -i*e) -oe*usque -eri &ene -ir)u)4 21 Coriolano re+ela ao lon3o *e to*a a (ea *e 1'a2es(eare u)a cora3e) se) li)ites e u)a atrac8o -0sica (elo co)&ate, e) (articular contra o seu 3ran*e a*+ersrio +olsco Culo4 Coriolano Meio co) )eio an*asse o )un*o Js turrasa % ele *o )eu la*o, eu *esertaraa 1, (ara o co)&ater4 %le = le8oa Vue *e caar )e or3ul'o (/cto !, cena !) Hrias +e;es na (ea, Coriolano -risa co) *eter)ina8o o *es(re;o (elos (r=)ios e) troca *a sua +alentia e *a *e*ica8o a Ro)a4 Vuan*o Co)0nio, c'e-e *as tro(as ro)anas l'e *i; (ara escol'er o que (reten*e *o saque, *e(ois *a +it,ria so&re os Holscos ele res(on*eI Coriolano /3ra*eo, 3eneral4a N8o consi3o (or=) que )eu (eito aceitea Pa3a (ela )in'a es(a*aS recuso issoa % s, (reten*o a (arte que (ertencea / to*os que assistira) na e)(resa (/cto !, Cena !G) Perante a o-erta *e u) lu3ar *e cUnsul tenta *es*e o in0cio a escusa, 5e notar que aqui a 'ist,ria *i+er3e *e Plutarco, on*e esta a+ers8o e recusa *o lu3ar *e cUnsul n8o a(arece4 Coriolano - Vueri*a )8e,a /ntes quero ser+i-los a )eu )o*o a Vue ao seu os co)an*ar4 (/cto !!, Cena !) 1en*o -ora*o a aceitar o lu3ar, o Coriolano *e 1'a2es(eare )ostra o seu *escon-orto, co)o noutras (assa3ens *a (ea, (erante elo3ios (K&licosI Coriolano - Per*oai-)ea Mas antes as )in'as -eri*as se a&risse) *e no+oa 5o que ou+ir co) as -i;4 (/cto !!, Cena !!) Na (ea, )ais u)a +e; -u3in*o ao te.to *e Plutarco, Coriolano recusa )ostrar as -eri*as ao (o+o, co)o era costu)e (ara (ro+ar a 'eroici*a*eI Coriolano - Peo-+os (or tu*o,a Pou(ai-)e a tal costu)e (ois n8o (ossoa / tKnica +estir e *esco&ertoa !nstar a que )e *Qe) seus su-r3iosa Por )or *as )in'as -eri*as4 Consentia Vue o n8o -aa4 (/cto !!, Cena !!) @r3ul'oso , Coriolano recusa-se a (e*ir *escul(a aos tri&unos *a (le&e4 Men=nio - Pe*ir *escul(a (elo que -i;este4 Coriolano / eles9 N8o consi3o -a;Q-lo ante os *euses4a / eles o -arei9 (/cto !!!, Cena !!) "inal)ente, renitente, aceita usar as 6(ala+ras &astar*as:, as 6-alas *e cor e cola*as s, J l0n3ua:, co)o l'e aconsel'ara a )8e e *is(<e-se a +estir a 6al)a *e ra)eira: que a )8e l'e o-erece4 Coriolano f Pronto[ Ce) *e ser[a 1o)e-te )eu carcter[ Vue entre e) )i)a $)a al)a *e ra)eira[(/cto !!!, Cena !!) No entanto, enquanto a )8e te) u)a (erce(8o (ol0tica, e) 1'a2es(eare Coriolano = quase s, u) 'o)e) *e ac8o, se) a)&i<es *e lu3ares (ol0ticos4 5e(ois *e ter encoleri;a*o os tri&unos *a (le&e e arrisca*o (er*er o lu3ar *e cUnsul, que l'e -ora (ro)eti*o, a )8e (rocura -a;Q-lo reconsi*erar4 Coriolano - Porque )e quereis )ais &ran*o9 aVuereis que se7a a "also ao que sou9 HolK)nia - 1en'or, sen'or4a @ teu (o*er *e+eras ter -ir)a*oa /ntes *e o es&an7ar4 (/cto !!!, Cena !!) 11 "a;en*o o (aralelo *e Coriolano co) /quiles, (o*er0a)os ta)&=) esta&elecer u)a rela8o entre Culo e Beitor e entre HolK)nia e a *eusa C=tis4 Parece 'a+er assi) na len*a *e Coriolano e na tra3=*ia *e 1'a2es(eare a re+isita8o *a e(o(eia4 1e3uin*o a anlise *a in-luQncia =(ica no *esen'o *o (er-il *e Coriolano, Culo = u)a es(=cie *e Beitor Y HolK)nia, alter-e3o *a C=tis 'o)=rica, = u)a )et-ora *a (r,(ria $r&e Nuno 1i)<es Ro*ri3ues, Introdu'(o a Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano *e Plutarco Parece-nos no entanto, e) -ace *o que a(resent)os, que esta)os na (resena *e u) 3uerreiro *istinto *o 'er,i 3re3o4 %sta *i-erena tra*u;ir a *istEncia entre o que si3ni-ica+a ser 3re3o ou ser ro)ano na /nti3ui*a*e4 %nquanto os Tre3os (re;a+a) so&retu*o o in*i+0*uo e a li&er*a*e in*i+i*ual, e (ortanto +alori;a+a) a sua i)a3e) (erante a co)uni*a*e (6ti)e:), os Ro)anos assu)e) co)o +alor su(re)o a -i*eli*a*e J (tria, o in*i+0*uo se)(re ao ser+io *e Ro)a e *o !)(=rio, que o +erso *e Borcio, que us)os co)o e(03ra-e *este ca(0tulo, t8o &e) sinteti;a e que 7 Cito #0+io sinteti;araI L +irtu*e ro)ana a3ir e so-rer4 Cito #0+io, 0) Vr)e Condita / 6arete:, co)o +alor central *a aristocracia 3re3a, (arece assi) ter si*o trans-or)a*a na 6-i*es: ro)ana 22 4 22 %) ri3or (o*er-se-ia a-ir)ar que o +alor ro)ano )ais i*enti-ic+el co) a 6arete: 3re3a = a 6+irtus:4 L +er*a*e, )as aqui a(enas (reten*e)os relacionar os *ois +alores que nos (arece) ser o leitmotiv *os 'er,is 3re3os e ro)anos res(ecti+a)ente4 12 *. +ibliografia 14 AGAMBEN, Giorgio, Nudez, tra*u8o *e Mi3uel 1erras Pereira, Relgio de gua, 2010 2. BLISS, Lee, Coriolanus-The New Cambridge Shakespeare. Edited by Lee Bliss, a!bridge "#i$ersity %ress, 2000 34 AR@NCD+ CB/R#@CC%, "hirley, @.-or* $ni+ersitM Press, 200O 44 C>C%R@, ?e 0miti%ia, 'tt(Iaa___4t'elatinli&rarM4co)aciceroaa)ic4s't)l 54 C!CR@N!, M4, 1iteratura de .oma 0ntiga, tra*u8o *e Mar3ari*a Miran*a e !sa0as Bi(,lito, "CT, 1PP? 64 C@RR%!/, RKlia, : interesse de F! Fre%ht por H! "hakespeare ?4 B/#!C/RN/11@, 5ion0sio *e, 0ntiguidades .omanas, li+ros H!, H!! e H!!!- 'tt(Iaa(enelo(e4uc'ica3o4e*uaC'aMera%aRo)anaCe.tsa5ionMsiusgo-gBalicarnassusa'o)e4't)l O4 B%!N!CB, Nat'alie, Pour en Jinir ave% la @uerelle de lK0rt Contemporain, #e%c'o((e, 2000 P4 #!H!$1, Citus, 0) Vr)e Condita, 'tt(Iaa)ca*a)s4(osc4)u4e*uat.taa'a#i+Main*e.4't)l, tra*u8o in3lesa *e Canon Ro&erts 104 M/V$!/H%#, Coment8rios so)re a primeira d%ada de Aito 1vio, tra*u8o *e 1=r3io Aat', $NA, 1PP4 114 N%#1@N, #aura M4, 0ppropriating "hakespeare+ Coriolianus as LMth Century Propaganda 124 P%R%!R/,M4B4 Roc'a, >studos de Hist-ria da Cultura Cl8ssi%a N Cultura .omana, "CT,2013 134 P#$C/RC@, Vidas Paralelas/ 0l%i)ades e Coriolano, tra*u8o *e N4 1i)<es Ro*ri3ues, %CB, 2010 144 R!A%!R@, "&io @4, #uerra e Polti%a em .oma/ anota'*es so)re 0) Vr)e Condita 1i)ri+ LMCD 154 1/#M@N, %4 C4, Histori%al >lements in the "tory of Coriolanus, CV 24a2, 1P30 164 1B/c%1P%/R%, Fillia), Coriolano, tra*u8o *e Manuel Resen*e, %*i<es /-ronta)ento, 1PPO 1?4 d!d%c, 1la+o7, Coriolano nosso %ontemporIneo, tra*u8o *e Ro3=rio Aettoni, 2011 13