Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
Informazioni codicologiche sulla diffusione dell’Isagoge e dei suoi commentari sono date dal
catalogo di manoscritti dell’Aristoteles Latinus, ed. L. Minio Paluello, voll. 1-3, codices descripsit G.
Lacombe, A. Birkenmajer, M. Dulong, E. Franceschini adiuvantes, Libreria dello Stato, Roma, [poi]
Desclée, Bruges ‑ Paris, 1939-1961, da G. Becker, Catalogi bibliothecarum antiqui, Bonn 1885 (repr.
Hildesheim 1973) e in J. Marenbon, Medieval Latin Commentaries and Glosses on Aristotelian Logical
Texts Before c. 1150 A.D., in C. Burnett ed., Glosses and Commentaries on Aristotelian Logical Texts :
The Syriac, Arabic and Medieval Latin Traditions, Warburg Institute, London 1993 (Warburg Institute
Survey Texts 23), pp. 77-127, p. 99.
Questo codice (oggi conservato a Roma presso la Casa Generalizia dei Padri Maristi) è così
denominato per essere appartenuto a Leidrat, vescovo di Lione ed esponente della prima generazione
di maestri carolingi, nonché amico di Alcuino.
Il canone della Logica Nova vedrà poi prevalere nei manoscritti di logica l’Isagoge come introduzione
ai testi dell’Organon aristotelico, a fronte di una decisamente minore frequenza dei commentari boeziani.
In merito alla diffusione dei testi boeziani di dialettica Margaret Gibson ha notato che i mss. che li
tramandano costituiscono una « solid evidence that texts which had been available but rare in the
ninth century were being studied more widely in the tenth, and (I would argue) studied in class » (M.
Gibson, Boethius in the Tenth Century, in W. Berschin ed., Lateinische Kultur im X. Jahrundert. Akten
des I. Internationalen Mittelateinischerkongresses. Heidelberg, 12.-15.IX.1988, Anton Hiersemann,
Stuttgart 1991 [= Mittellateinisches Jahrbuch, 24/25, 1991], pp. 117-124, p. 119).
——————————————————————————
« Documenti e studi sulla tradizione filosofica medievale » XXIV (2013)
32 ernesto sergio mainoldi
– Roma, Casa Generalizia dei Padri Maristi, sec. VIII‑IX (795-814), Lyon, « Codex
Leidradi » : Isagoge, Ps-Augustinus Cathegoriae X, [Alcuino] Dialectica, Apuleius
Periermeneias, Boethius in Periermeneias editio prima.
– Vercelli, Bibl. Cap. Sant’Eusebio, cxxxviii (143), IX sec. : Isagoge, Liber Cathegoriarum
X, [Ps.-Augustinus] Cathegoriae X, Augustini Dialectica, Aurelii Augustini De musica.
– Paris, BN, lat. 12949, sec. IX, Corbie : Periermenias ; Augustinus De dialectica, Prologus
Alkuini in Categorias metrice ; Categoriae ab Augustino translatae [Heirici Autissiodorensis
cum glossis] ; Varia mathematica et computistica ; Sermo Anon. ; Isagoge [Israelis Grammatici
cum glossis, saec. IX ex./X sec.] ; Boethius De trinitate ; Praefatio in Periermenias ; Periermenias
Apuleii ; Boethius in Periermenias editio prima [incompl.].
– Sankt-Petersburg, Rossijskaja Nacional’naja Biblioteka, Cl. lat., F.v. 7, sec. IX-X, Corbie :
[Ps.-Augustinus] De dialectica, Isagoge, Praedicamenta, [Ps.-Augustinus] Cathegoriae X.
– Einsiedeln, Stiftsbibliothek 315, sec. X : BIs II.
– Einsiedeln, Stiftsbibliothek 338, sec. X : BIs II.
– København, Kongelige Bibliotek, Thott, sec. X, 167 fol., Francia : Isagoge, BIs II.
– København, Kongelige Bibliotek, Thott, sec. X, 168 fol., Francia : BCat.
– Avranches, BM, 229, sec. X e XII (Mont Saint‑Michel) : BIs I, BCat, Isagoge
(fragm.).
– Città del Vaticano, BAV, Ross. 537, sec. XI [le iniziali imitano lo stile tipico della
scuola di Tours del IX sec.1/2] : BIs I, BIs II, BCat.
– München, Clm 14516, sec. XI [foll. 74-130 provenienti da un ms. del sec. X], St.
Emmeram (Regensburg) : Isagoge, BIs II, BCat (foll. 50r‑130v).
– München, Clm 6403, sec. XI, Frisingia : BIs I, BIs II, BCat.
– Orléans, BM, 269, sec. XI ex., Fleury : BIs I, BIs II, Schemata logicalia, BCat.
– Paris, BN, lat. 8672, sec. XI ; Bis I.
– Paris, BN, lat. 11129, sec. XI, S. Willibrod (Echternach) : BIs I, BIs II, BCat.
– Oxford, BL, Laud. lat. 49, sec. XI (Hildesheim ?) : Isagoge, BIs I, BIs II, Dialogus regis
Karli et Albini magistri eius de Praedicamentis, Praedicamenta, BCat.
– Sankt Gallen, Stiftsbibl. 831, sec. XI : Isagoge, BIs I, BIs II.
– Firenze, Bibl. Med. Laur., Gadd. Plut. LXXXIX sup. 80, sec. XI‑XII : Isagoge, BIs II,
[Ps.-Augustinus] Cathegoriae X.
Nella lista qui riportata, che segue l’ordine cronologico dei mss., adottiamo le seguenti
abbreviazioni : Boethius in Isagogen commentarius editio prima = BIs I, Boethius in Isagogen
commentarius editio secunda = BIs II, Boethius in Cathegorias [uel Praedicamenta] commentarius =
BCat, Isagoge secundum translationem quam Boethius fecit = Isagoge.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 33
Se tra gli innumerevoli meriti della cultura carolingia deve essere annoverato
anche il contributo alla diffusione del manuale porfiriano, alla cui lettura la
storiografia ha ricollegato — tanto in epoca medievale quanto in epoca moderna
— gli inizi del dibattito medievale sugli universali, non ancora trasparenti allo
sguardo della Textgeschichte risultano i percorsi e i momenti che hanno determinato
la diffusione dell’Isagoge nell’alto‑medioevo latino e, in particolare, carolingio.
Questa incertezza intorno alle origini e alle prime fasi della tradizione carolingia
dell’Isagoge non manca peraltro di richiamare un’analogia con un’altra opera che
ebbe a svolgere un ruolo didattico essenziale nelle scuole franche, il De nuptiis
Mercurii et Philologiae di Marziano Capella.
Nelle pagine che seguono ci proponiamo di raccogliere ed esaminare alcuni
dati utili a fare luce intorno a queste origini, cercando in particolare di valutare
il ruolo avuto nella diffusione dell’Isagoge dall’autore a cui va riconosciuto uno
dei più notevoli contributi allo sviluppo dello studio delle arti liberali in epoca
carolingia, e al quale va nondimeno ricondotto — sebbene in modo non esclusivo
— l’inizio della fortuna del De Nuptiis, ossia Giovanni Scoto Eriugena.
Tra alto‑medioevo e prima età carolingia, Porfirio, piuttosto che come maestro
di dialettica, è stato ricordato soprattutto per la sua posizione apologetica
anticristiana. Autori come Beda, Wigbodo, Giona di Orleans, Rabano Mauro,
Walafrido Strabone o Aimone di Halberstadt lo menzionano come avversatore
della Chiesa, associandolo a eretici e apostati della caratura di Simon Mago, Ario,
Eunomio o Giuliano l’Apostata. Simili riferimenti non devono stupire, dacché
conseguenti al tradizionale topos paolino-patristico — ancora ben vivo in età
Ermanno di Tournai, in particolare, riferiva di due approcci alla dialettica, riconducendo la
peculiarità e la novità dei vocalisti alla lettura dei filosofi che si sono allontanati dall’insegnamento
di Boezio e degli antichi esegeti latini : « Sciendum tamen de eodem magistro <Odo>, quod eandem
dialecticam non iuxta quosdam modernos in voce, sed more Boetii antiquorumque doctorum in re
discipulis legebat. Unde et magister Rainbertus, qui eodem tempore in oppido Insulensi dialecticam
clericis suis in voce legebat […] in Porphirii Aristotelisque libris magis volunt legi suam adinventitiam
novitatem quam Boetii ceterorumque antiquorum expositionem » (Liber de restauratione monasterii
sancti Martini Tornacensis, in MGH SS. XIV, 275) ; passi citati e commentati da W. J. Courtenay,
Nominales and Nominalism in the Twelfth Century, in J. Jolivet, Z. Kaluza, A. De Libera edd., Lectionum
varietates. Hommage a Paul Vignaux (1904-1987), Vrin, Paris 1991, pp. 11-48, p. 14, nn. 17 e 18.
Una fonte per la diffusione della memoria del Porfirio apologeta del paganesimo è da identificarsi
nel Contra philosophos, testo composto da sentenze tratte dalle opere di Agostino e opposte a sentenze
attribuite a Porfirio (ed. CCSL 58A). L’opera di Porfirio Contro i cristiani venne distrutta per ordine
dell’imperatore Teodosio II.
Limitandoci a una breve crestomazia di passi, cfr. Beda Venerabilis, Allegorica Expositio in
Parabolas Salomonis, PL 91, 949A ; 984A ; Wigbodus, Quaestiones in Octateuchum, PL 96, 1126A ; Ionas
Aurelianensis, De cultu imaginum, PL 106, 382C ; Hrabanus Maurus, Commentarium in Matheum, PL
107, 874C ; Expositio in Proverbia Salomonis, PL 111, 691D ; Walafridus Strabo, Liber Proverbiorum,
PL 113, 1097D ; Haymo Halberstatensis, Expositio in Apocalypsin, PL 117, 1116A.
34 ernesto sergio mainoldi
« Haec commentario sermone de isagogis Porphyrii dicta sufficiant. Nunc ordo postulat ad
Aristotelis categorias nos transire » (Alcuinus Eboracensis, De dialectica, PL 101, 654C).
Alcuinus Eboracensis, Disputatio de rhetorica et de virtutibus sapientissimi regis Caroli et Albini
magistri, PL 101, 947.
10
« Suisque, ut ita loquar, utens argumentis, non in humana sapientia persuasibilibus verbis,
nec secundum introductiones dialecticae artis, quas Graeci Isagogas vocant, sed miro et ineffabili
modo introducit ad se, nunc inspirationibus ad divina intelligenda, nunc quae humanitatis ejus sunt
demonstranda, nunc se venturum repromittens in gloria Patris » (Paschasius Radbertus, Expositio in
Matthaeum, PL 120, 556C).
11
Cfr. inoltre Sedulio Scoto : « Antequam hanc definitionem euisceremus, prius sciendum est,
quinque species esse isagogae (id est introductionis), sine quibus nullae definitiones constare possunt :
genus species differentia accidens proprium » (Tractatus in Donati Artem minorem, ed. B. Löfstedt,
1977, CCM 40c, p. 8).
12
« Diuiditur etiam dialectica in ysagogas, in cathegorias, in topycas, in periermenias, in
diffinitiones : isagoge sunt introductiones, et sunt species earum V » (Epistola ad Grimaldum abbatem,
ed. E. Dümmler, MGH Epistolae V, Ep.Kar.Aev. III, pp. 534-579).
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 35
13
Cfr. infra.
14
Cfr. C. Baeumker, B. S. von Walterhausen edd., Frühmittelalterliche Glossen zu des Angeblichen
Jepa zur Isagoge des Porphyrius, Münster i. W. 1924 (Beiträge zur Geschichte der Philosophie des
Mittelalters, XIV, 1), p. 28, lin. 23 s.
15
« De Isagogis Porphyrii. Post Philosophiae definitiones, in quibus generaliter omnia continentur,
nunc Isagogas Porphyrii expediamus. Isagoga quippe Graece, Latine introductio dicitur, eorum scilicet
qui Philosophiam incipiunt : continens in se demonstrationem primarum rationum de qualibet re
quid sit, sua que certa ac substantiali definitione declaretur » (Isidorus Hispalensis, Etymologiarum
siue Originum libri XX, II, 25, 1, ed. W. M. Lindsay, Clarendon Press, Oxford 1911). Il riferimento
storiografico sulla fortuna latina dell’Isagoge fornita nel prosieguo del medesimo passo dallo stesso
Isidoro non valeva certo da solo a dissipare l’equivoco : « Isagogas autem ex Graeco in Latinum
transtulit Victorinus orator, commentum que eius quinque libris Boetius edidit » (Isidorus Hispalensis,
Etymologiarum siue Originum libri XX, II, 25, 9).
16
« Philosophiae divisionibus definitionibus que tractatis, in quibus generaliter omnia continentur,
nunc ad Porphyrii librum qui Isagoges scribitur accedamus. Isagoges Porphyrii tractat de partibus
quinque — de genere, de specie, de differentia, de proprio, de accidenti » (Cassiodorus, Institutiones,
II, 3, 8, ed. R. Mynors, Clarendon Press, Oxford 1961, p. 112). « Isagogen transtulit Victorinus orator ;
commentum eius quinque libris vir magnificus Boethius edidit » (ibid., II, 3, 18, p. 128). È probabile
che quest’ultimo passo di Cassiodoro abbia ispirato l’epiteto magnificus che leggiamo in riferimento
a Boezio nel Periphyseon di Giovanni Scoto (cfr. PP IV, 769C).
17
Citiamo il passo dalla seconda serie di glosse eriugeniane alla dialettica marzianea contemplata
dall’edizione di Cora Lutz, serie che a nostro avviso può vantare maggiore plausibilità di essere
autenticamente eriugeniana ; per i problemi critici comportati dall’edizione delle Annotationes
rimandiamo a E. S. Mainoldi, Iohannes Scottus Eriugena, in P. Chiesa, L. Castaldi edd., La trasmissione
dei testi latini del medioevo. Mediaeval Latin Texts and their Transmission, SISMEL-Edizioni del
Galluzzo, Firenze 2005 (Te.Tra. 2), pp. 186-263, pp. 212-215.
36 ernesto sergio mainoldi
sed propter duo proloquia, quae diximus I sagoge . Diffinitio id est speties. Cur
non necessario converti, debemus intendere differentiam post genus in secundo loco
omnia, quae proloquiis attribuuntur, per posuit, cum non sit fecit in ordine
quae recte aut non recte proponi possunt, isagogarum ? […] Ideo proprium in fine
ut verum aut falsum possint ostendere. isagogarum ponitur.
haec autem quinque sunt iam superius
demonstrata : genus, differentia, accidens,
definitio et proprium.
in prima autem parte quaeritur quid sit genus, ‘isagogae’ introductiones et est prima pars
quid forma, quid differentia, quid accidens, artis dialecticae et sunt quinque numero :
quid vero proprium… genus species uel forma differentia proprium
accidens.
isagogae autem dicuntur introductiones,
quia sine illis diffinitio non potest esse et
per notitiam earum peruenitur ad decem
cathegorias, id est praedicamenta.
La conoscenza dell’Isagoge da parte di Giovanni Scoto, quale trapela dalla
Annotationes in Marcianum, può dunque essere spiegata attraverso fonti indirette,
come i testi di Isidoro o Cassiodoro, oltre ai quali si può aggiungere l’insegnamento
dialettico di Marziano Capella. Tuttavia in altre opere di Giovanni Scoto ricorrono
espressioni testuali tali da avvalorare l’ipotesi che il maestro palatino abbia
avuto una più circostanziata, sebbene non dichiarata, conoscenza della materia
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 37
18
Per l’analisi di tali contatti terminologici e dottrinali tra Giovanni Scoto e Porfirio rimandiamo
a C. Erismann, Processio id est multiplicatio. L’influence latine de l’ontologie de Porphyre : le cas de
Jean Scot Erigène, « Revue des Sciences Philosophiques et Théologiques », 88, 2004, pp. 401-460.
Il Conspectus auctorum dell’edizione del Periphyseon curata da Édouard Jeauneau riporta una
concordanza con l’Isagoge, una con il primo commentario boeziano all’Isagoge e due con il secondo
commentario boeziano all’Isagoge.
19
Per la discussione di questa fonte, utilizzata da Eriugena in De praedestinatione, cfr. G. Théry,
Scot Érigène traducteur de Denys, « Bollettin du Cange. Archivium latinitatis medii aevi », 2, 1931,
pp. 222‑224 ; E. S. Mainoldi, Le fonti del De praedestinatione di Giovanni Scoto Eriugena, « Studi
Medievali », 45, 2004, pp. 651-697, pp. 692-694.
38 ernesto sergio mainoldi
neque corpus esse, neque distendantur, tamen ita in corporibus sunt, corpus album,
incorporeum, sed medium ut ab his diuelli nequeant aut separari prius erit cor-
quoddam, quod corporale aut, si a corporibus separata sint, nullo pori tribus
dicitur atque sensibile ? modo permaneant. quas licet quaestiones constare di-
arduum sit ipso interim Porphyrio renuente mensionibus
dissoluere, tamen adgrediar, ut nec anxium quam esse al-
lectoris animum relinquam nec ipse in bum.
his quae praeter muneris suscepti seriem
sunt, tempus operam que consumam.
Primum quidem pauca sub quaestionis
ambiguitate proponam, post uero eundem
dubitationis nodum absoluere atque
explicare temptabo.
20
L’espressione si ritrova anche in Macrobio, autore che sappiamo rientrare tanto tra le fonti
di Boezio quanto tra le fonti di Giovanni Scoto : « Hoc loco admonendi sumus quod omne corpus
longitudinis, latitudinis et altitudinis dimensionibus constat. ex his tribus in lineae ductu una dimensio
est — longitudo est enim sine latitudine — planities vero quam Graeci ejpifavneian vocant, longo
latoque distenditur, alto caret, et haec planities quantis lineis contineatur expressimus, soliditas autem
corporum constat cum his duabus additur altitudo » (Macrobius, Commentarii in Somnium Scipionis,
I, 5, 9, ed. J. Willis, Teubner, Leipzig 1970, p. 16). Questa definizione viene elaborata da Boezio in un
senso differente rispetto all’inquadramento fisico-geometrico seguito di Macrobio, ovvero in senso
ontologico‑categoriale. Il fatto che Giovanni Scoto, che altrove nel Periphyseon (III, 663B) mostra
di aver presente anche l’interpretazione fisico-geometrica delle tre dimensioni della corporeità,
propenda qui per l’interpretazione dialettico-ontologica, parlando di colore e forma come qualità
del corporeo, come in Boezio, ci induce a pensare che quest’ultimo, e non Macrobio, sia qui fonte
dell’esegesi eriugeniana (cfr. anche PP I, 478A-B ; III, 695A). È dunque verosimile che Giovanni Scoto
abbia introdotto la citazione relativa alle tre dimensioni spaziali dal commentario alle Categorie al fine
di esplicitare cosa Boezio intendesse con i tres spatia menzionati nel testo dell’In Isagogen.
40 ernesto sergio mainoldi
PP I, 441A, ed. Jeauneau, CCM 161, p. 3 : Boethius, In Porphyrii Isagogen commento-
rum editio secunda, ed. cit., p. 160 :
N. Saepe mihi cogitanti diligentiusque Omne quod intellegit animus aut id quod
quantum uires suppetunt inquirenti rerum est in rerum natura constitutum, intellectu
omnium quae uel animo percipi possunt concipit et sibimet ratione describit aut
uel intentionem eius superant primam id quod non est, uacua sibi imaginatione
summamque diuisionem esse in ea quae depingit. Ergo intellectus generis et
sunt et in ea quae non sunt horum omnium ceterorum cuiusmodi sit quaeritur, utrumne
generale uocabulum occurrit quod graece ita intellegamus species et genera ut ea
FUCIC, latine uero natura uocitatur. quae sunt et ex quibus uerum capimus
intellectum, an nosmet ipsi nos ludimus,
cum ea quae non sunt, animi nobis cassa
21
Questa constatazione ci porta ad escludere una dipendenza tra la divisione incorporeum-corporeum
in Boezio e in Eriugena, divisione che sottende in realtà una tripartizione, e la definizione datane da
Agostino, la quale presuppone unicamente una bipartizione ontologica, corrispondente alla divisione tra
sensibile e intelligibile, assente tanto in Boezio, quanto in Eriugena : « Omne quod est aut corporeum
est aut incorporeum ; corporeum sensibili, incorporeum autem intellegibili specie continetur. Omne
igitur quod est, sine aliqua specie non est. ubi autem aliqua species, necessario est aliquis modus ;
et modus aliquid boni est » (Augustinus Hipponensis, De diuersis quaestionibus octoginta tribus, ed.
A. Mutzenbecher, Brepols, Turnholti 1975 [CCSL 44A], Quaestio 6, lin. 2). Torneremo più sotto sul
significato delle differenze di classificazione dei tre stati dell’essere in Boezio e Giovanni Scoto.
22
Questa ipotesi si accorda con i dati codicologici di cui disponiamo, per cui rimandiamo alla
recensio codicum dell’Aristoteles Latinus che abbiamo riportato in apertura di questo saggio.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 41
23
In relazione ai due canoni testuali dei trattati di dialettica sopra rintracciati (quello del IX sec.
e quello del X‑XI sec.) e al ruolo centrale occupato da Giovanni Scoto nella scuola tardo carolingia,
nonché alla sua fama come maestro di dialettica, ci possiamo chiedere se il pensatore irlandese abbia
avuto un ruolo nell’evoluzione dal primo al secondo canone testuale, contribuendo all’affermazione
dei testi boeziani nell’insegnamento della dialettica : l’assenza del canone porfirio-boeziano tipico del
X-XI sec. dai codici del IX potrebbe essere dovuta a una semplice lacuna codicologica spiegabile con
il rimpiazzamento dei codici più antichi, cosa non certo straordinaria trattandosi di testi didattici,
ma l’univocità di orientamento testimoniato dai codici dialettici del X-XI sec. ci fa propendere per
l’ipotesi che vede il momento nodale dell’evoluzione di questo canone testuale proprio nella tarda
scuola carolingia e, verosimilmente, nell’insegnamento di Eriugena.
42 ernesto sergio mainoldi
che ha animato il Periphyseon, sin dalle battute iniziali, era chiamato a volgere.
Il discepolo chiede delucidazioni sulla condizione delle nature nello stato di
adunatio in Deo ; in particolare egli si domanda in che modo la natura di ogni essere
creato persisterà nel reditus escatologico in Dio (qui inteso come quarta species
naturae, « quae non creatur et non creat »), citando l’insegnamento di Massimo
il Confessore intorno alla deificatio per gratiam, che stabilisce la divinizzazione
integrale dell’uomo senza annullamento del suo essere umano per natura24.
Dal momento che per Giovanni Scoto la dialettica è l’arte divina — che
precede ed è archetipo della dialettica umana — nelle cui regole si rispecchia
il vero ordine della creazione25, ovvero la divisione creazionale (DIAIRETIKH) in
generi e specie di tutte le cose « quae sunt » e « quae non sunt », per spiegare la
riunione escatologica (ANALUTIKH) degli individui, delle specie e dei generi di
tutte le cose create nel Verbo divino, il maestro palatino si richiama alle regole
della dialettica, in quanto arte che descrive l’operazione divina che dall’unità del
Verbo porta alla creazione (processio-explicatio) e viceversa dalla molteplicità
creata riporta all’unità escatologica nel Verbo (reditus).
La spiegazione dialettica vale inoltre a rendere evidenti i contenuti della
sentenza dell’auctoritas di turno — in questo caso Massimo il Confessore — circa
il reditus omnium. La dottrina esposta dal Padre orientale porta infatti l’Irlandese
a comprendere una persistenza sostanziale dell’individualità delle anime persino
nella condizione di adunanza in Dio : « Simili modo de animae natura animique
non aliter [Maximum] intellixisse opinor, non transituras, sed singulas quasque in
propria substantia permansuras » (PP V, 880D). Di fronte alla perplessità manifestata
dal suo Alumnus per questa soluzione, il Nutritor offre spiegazione richiamando
la triade dionisiana oujsiva-essentia, duvnami~-uirtus, ejnevrgeia-operatio, i cui elementi,
pur essendo distinti, costituiscono una « inseparabilis unitas » :
« N. Cur te talia mouent multum admiror, cum tibi, prout potui, suaserim
intelligibilium naturarum adunationem fieri posse sine cumulo et compositione,
proprietatibus obseruatis et incommutabiliter manentibus. Tria etenim sunt, quae
in omni substantia siue corporibus adhaerente siue omni corpore absoluta. […]
essentia, uirtus, et naturalis operatio. Nunquid haec tria unum sunt, et non unum
24
« Totus quidem homo manens secundum animam et corpus per naturam, et totus factus
deus secundum animam et corpus per gratiam » (PP V, 880 C‑D, ed. Jeauneau, CCM 165, p. 30 ;
cit. da Maximus Confessor, Ambigua ad Iohannem, III, 378-380, CCSG 18, p. 33).
25
« Ac per hoc intelligitur quod ars illa, quae diuidit genera in species, et species in genera resoluit,
quae DIALEKTIKH dicitur, non ab humanis machinationibus sit facta, sed in natura rerum, ab auctore
omnium artium, quae uere artes sunt, condita, et a sapientibus inuenta, et ad utilitatem sollertis rerum
indagis usitata » (Iohannes Scottus Eriugena, Periphyseon, IV, 749A, ed. Jeauneau, CCM 164, p. 12).
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 43
26
Iohannes Scottus Eriugena, Periphyseon, V, 881A-B, ed. Jeauneau, CCM 165, p. 31.
27
In PP III, 622 C‑D, uita è la terza nell’ordine della causae promordiales.
28
Un altro luogo del Periphyseon sembra confermare come Eriugena consideri corporeum come
sinonimo di corporale, ovvero della terza condizione di tutto ciò che è creato : « N. Totius itaque
conditae naturae trinam diuisionem esse arbitror. Omne enim quod creatum est aut omnino corpus
est, aut omnino spiritus, aut aliquod medium, quod nec omnino corpus est nec omnino spiritus, sed
quadam medietatis et extremitatum ratione ex spirituali omnino natura, veluti ex una extremitate
et superiori, et ex altera (hoc est ex omnino corporea) proportionaliter in se recipit ; unde proprie et
connaturaliter extremitatibus suis subsistit » (PP III, 695A, ed. Jeauneau, CCM 163, p. 109).
44 ernesto sergio mainoldi
29
In De praedestinatione, I, 1, 358A ad es., parlando dei quattro metodi della dialettica, Eriugena aveva
definito la ANALUTIKH come di quella parte che « composita in simplicia separando resoluit ».
30
Nonostante Giovanni Scoto conoscesse gli Opuscula sacra e considerasse Boezio magnificus
uir, egli non si richiama mai esplicitamente al suo insegnamento in contesti di riflessione teologica né
tantomeno usa affiancarlo alle auctoritates patristiche ; sulle citazioni di Boezio nel primo Eriugena cfr.
E. S. Mainoldi, Le fonti del De praedestinatione liber di Giovanni Scoto Eriugena, « Studi Medievali »,
45, 2004, pp. 651-697, pp. 666-682.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 45
31
Gregorius Nazianzenus, Orationes, VII, 21 (PG 35, 784A ; SC 405, p. 234, 19). Maximus Confessor,
Ambigua ad Iohannem, XVII, 172-173 (CCSG 18, p. 141).
32
Iohannes Scottus Eriugena, Periphyseon, V, 884A‑B, ed. cit., pp. 35-36.
33
Iohannes Scottus Eriugena, Periphyseon, V, 884A‑B, ed. cit., p. 36. Questo argomento era stato già
anticipato nel secondo libro del Periphyseon : « Motus itaque humanae naturae ad ea administranda
quae sibi ad uindictam praeuaricationis diuini praecepti adiuncta sunt — uindictam autem dico non
46 ernesto sergio mainoldi
« Nam et angelos tales creatos fuisse sapientes tradunt. Eos siquidem spiritus
incorporeos [=angeli] et spiritualia corpora [=homines] omni corruptione carentia
constitutos esse non dubitant, hominibus uero et praeuaricantibus angelis poena
peccati terrena et corruptibilia corpora aeriaque superaddita esse, terrena quidem
hominibus, aeria uero angelis. Sed quod nobis superadditum est, quoniam ex
redemptore nostro assumptum est, qui « se ipsum exinaniuit, formam serui
accipiens » [Phil 2, 7], mouebitur in spiritum et in ipsam substantiam primitus
a deo creatam, quando absorbebitur mors in uictoriam, et totus homo, exterior
uidelicet et interior, sensibilis et intelligibilis, in unum adunabitur. Si cui autem
incredibile uidetur corpus quidem terrenum mutari posse in spiritum, uideat
quomodo sensibilium rerum qualitates in semet ipsas transmutantur, manentibus
substantiis quarum qualitates sunt. Videat quomodo aquatilis qualitas in igneam
uertitur qualitatem ; uideat quomodo nubes de aere conglobatae in aera purissimum
resoluuntur, ita ut nihil de densitate earum remaneat »34.
In merito a questa dottrina e ai fini del nostro discorso è importante notare che
per Eriugena il corpo spirituale non differisce dal corpo mortale nella sostanza,
bensì negli accidenti, che gli furono sovraggiunti (superadditi) a causa della
trasgressione. In base a questa precisazione, relativa alla differenza accidentale
tra i due corpi, Giovanni Scoto arriva a interpretare la dottrina di fede per cui il
corpo mortale — nelle parole dell’Apostolo qui citate dal maestro palatino (I Cor
15, 44) — « risorgerà spirituale », utilizzando l’argomento della distinzione degli
attributi (che sono mutevoli), dalla sostanza (che è immutabile) :
« Nulla enim qualitas seu quantitas seu quodcunque aliud accidens per se ualet
subsistere. Ac per hoc non temere, ut arbitror, dixerim ipsum reditum, de quo nunc
irascentis dei ultionem sed miserentis exercitationem — non irrationabiliter extra terminos essentialis
nostrae trinitatis relinquitur. <Et ne aestimes, nos his verbis docere uelle praedictam humanae naturae
trinitatem ad imaginem dei in paradiso conditam priusquam peccaret omnino corpore caruisse. Absit,
absit a nobis hoc credere aut quodam modo putare ! Semel enim et simul animas nostras et corpora
in paradiso conditor creauit, corpora dico caelestia spiritualia, qualia post resurrectionem futura
sunt. Tumida nanque corpora mortalia corruptibilia, quibus nunc opprimimur, non ex natura sed ex
delicto occasionem ducere non est dubitandum>. Quod ergo naturae ex peccato adoleuit, eo profecto
renouata in Christo et in pristinum statum restituta carebit. Non enim potest naturae esse coaeternum
quod ei adhaeret propter peccatum, et intra substantiales eius constitutiones non connumerari non
incongruum, ut arbitror » (PP II, 571C-572A, ed. Jeauneau, CCM 162, p. 62-63).
34
Iohannes Scottus Eriugena, Periphyseon, V, 884C‑885a, ed. Jeauneau, pp. 36‑37.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 47
« Sed non omnis res simul atque est aliquam accipit qualitatem, ipsa enim materia
sub quantitatis quidem principium cadit, quod una est, sub qualitatem vero
minime ; ipsa enim cunctis est interim qualitatibus absoluta, superaddita vero forma
quadam afficitur qualitate : per se autem numero quidem una est, qualitate vero
nulla ; quocirca si res omnis simul atque est cadit in numerum, non autem omnis
res mox ut est statim suscipit qualitatem, recte prius de quantitate proposuit. Est
quoque alia causa cur prius de quantitatis ratione pertractet. Omne enim corpus ut
sit, tribus dimensionibus constat, longitudine, latitudine, altitudine […] »36.
35
Iohannes Scottus Eriugena, Periphyseon, V, 885c, ed. Jeauneau, p. 37.
36
Boethius, In categorias Aristotelis, De quantitate, PL 64, 201C-202B.
48 ernesto sergio mainoldi
37
Cfr. P. Hadot, The harmony of Plotinus and Aristotle according to Porphyry,in R. Sorabji ed., Aristotle
Transformed: The Ancient Commentators and Their Influence, Duckworth, London 1990, pp. 125-140.
38
Cfr. G. d’Onofrio, Boezio filosofo, in A. Gallonier ed., Boèce ou la Chaîne des savoirs, Peeters,
Louvain-la-Neuve 2003 (Philosophes Médiévaux 44), pp. 381-419 ; M. Zambon, Aristotelis Platonisque
sententias in unum revocare concordiam. Il progetto filosofico boeziano e le sue fonti, « Medioevo »,
28, 2003, pp. 17-49.
39
« Itaque haec sunt quidem in singularibus, cogitantur uero uniuersalia nihil que aliud species
esse putanda est nisi cogitatio collecta ex indiuiduorum dissimilium numero substantiali similitudine,
genus uero cogitatio collecta ex specierum similitudine. sed haec similitudo cum in singularibus est, fit
sensibilis, cum in uniuersalibus, fit intellegibilis, eodem que modo cum sensibilis est, in singularibus
permanet, cum intellegitur, fit uniuersalis. subsistunt ergo circa sensibilia, intelleguntur autem praeter
corpora. His igitur terminatis omnis, ut arbitror, quaestio dissoluta est. ipsa enim genera et species
subsistunt quidem alio modo, intelleguntur uero alio, et sunt incorporalia, sed sensibilibus iuncta
subsistunt in sensibilibus » (Boethius, In Porphyrii Isagogen commentorum editio secunda, liber I,
cap. 11, ed. S. Brandt, Brepols, Turnhout 1908 [CSEL 48], p. 166, lin. 14) ; « Intelleguntur uero ut per
semet ipsa subsistentia ac non in aliis esse suum habentia. sed Plato genera et species cetera que non
modo intellegi uniuersalia, uerum etiam esse atque praeter corpora subsistere putat, Aristoteles uero
intellegi quidem incorporalia atque uniuersalia, sed subsistere in sensibilibus putat ; quorum diiudicare
sententias aptum esse non duxi, altioris enim est philosophiae » (ibid., p. 167, lin. 10 ss.).
40
Per queste concordanze rimandiamo ancora a Erismann, Processio id est multiplicatio cit.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 49
della diuisio dialettica — nella sussistenza degli individui nell’unità finale del
reditus escatologico.
La ricomposizione dialettica delle divisioni (analutikh) ci sembra dunque
discostarsi nel pensiero escatologico eriugeniano dall’idea di ricomposizione
contemplata dall’albero di Porfirio, dal momento che l’Irlandese postula, sulle
scorte della dottrina della praedestinatio in bono, la manenza ipernaturale degli
eletti come individui conosciuti da Dio sin dalla fondazione del mondo41. Dal
momento che la comprensione di questa condizione escatologica va al di là
delle possibilità della dialettica e della ragione umane, Giovanni Scoto si limita a
descriverne le modalità con metafore fisicistiche, come la mescolanza inconfusa
dell’aria e della luce o delle singole voci nel canto polivocale42.
41
La comprensione della dialettica sullo sfondo della teologia del reditus risulta anche dal seguente
passo delle Expositiones in ierarchiam coelestem : « Noster quippe animus ipsa disciplina, que a Grecis dicitur
analutikh, per sacram symbolorum uarietatem illuminatus, in altitudinem superne deificationis reducitur.
Due quippe partes sunt dialectice discipline, quarum una DIAIRETIKH, altera analutikh nuncupatur. Et
DIAIRETIKH quidem diuisionis uim possidet ; diuidit namque maximorum generum unitatem a summo
usque deorsum, donec ad indiuiduas species perueniat, inque eis diuisionis terminum ponat ; analutikh
uero ex aduerso sibi posite partis diuisiones ab indiuiduis sursum uersus incipiens, perque eosdem gradus
quibus illa descendit, ascendens conuoluit et colligit, easdemque in unitatem maximorum generum reducit,
ideoque reductiua dicitur siue reditiua. Ac per hoc rationalis anima, penam preuaricationis sue luens,
in multiplices multiformesque temporalium rerum appetitus ueluti quadam diaeretica ui partita est et
scissa, donec partitionis sue in amore rerum corporalium terminum posuerit, infra quem prodire non
potuit. Sed iterum creatoris sui gratia preuenta, saluata, adiuta, reuocata, quibusdam gradibus analyticis
in seipsam primo recolligitur, ac deinde in unitatem creatoris sui quam peccando sciderat in deificationis
uirtute restauratur. Non ita est in celestibus essentiis, presertimque eminentibus, que nunquam creatoris
sui unitatem disruperant. Non enim eas analutikh, id est reductiua siue reditiua scientia, reduci
estimandum, sed ueluti prima et superexcellenti deificatione repletas iuxta eminentissimam diuinorum
operum scientiam, quantum angelis datur, eas debemus honorificare, quoniam immediate ab ipsa diuina
uirtute et illuminantur et perficiuntur » (ed. J. Barbet, Brepols, Turnhout 1975, pp. 106-107).
42
« Si ergo tot radii in unum confluunt, et nullus alteri confunditur uel miscetur uel componitur, quoniam
singuli intuentium quique proprietatem suam obtinent, dum circa unam eandemque rem mirabili quadam
adunatione uersantur, quid mirum si tota humana natura in unitatem quandam ineffabilem redigatur,
proprietatibus et corporis et animae et intellectus incommutabiliter permanentibus ? Aliud exemplum ex
sensibilibus intuere, quod etiam beatus Dionysius Ariopagita de talibus disputans introduxit. Ponamus ueluti
in quadam ecclesia multas lucernas simul ardentes, et ex diuersis sedibus lampadum fulgentes. Nonne unum
lumen efficiunt, ita ut nullus corporeus sensus sit qui proprietatem luminis singularum lampadum ab alterius
lumine possit discernere ? Eo autem argumento incunctanter apertissimum est multarum lampadum lumina
nullo modo esse confusa, sed solummodo adunata. […] Num simili modo de humanis organicisque uocibus
intelligitur ? Singula quaeque uox, siue humana, siue fistularis uel lirica qualitatem suam habere non desistit,
dum unam armoniam inter se plures unitae congrua analogia efficiunt. Vbi etiam apertum argumentum de
sonis datur quod in se inuicem non confunduntur, sed solummodo adunantur. Nam si aliqua uox ex ipsis
siluerit, sola silebit, nec de melodia silentis inter adhuc sonantes quicquam resultat. Ex quo manifestum
est quod, quando inter caeteras sonuit, proprietatem suae qualitatis obseruauit. Nam si aliis confunderetur,
non posset totam se silendo subtrahere » (PP V, 883B‑D, ed. Jeauneau, CCM 165, p. 34-35).
50 ernesto sergio mainoldi
43
Iohannes Scottus Eriugena, Periphyseon, V, 886c‑887a, ed. cit., p. 39.
44
Cfr. J. Trouillard, La « Virtus gnostica » selon Érigène, « Annales de l’École Pratique des hautes
études », 90, 1981‑1982, pp. 369‑373.
45
Questo ossimoro concettuale configura una sorta di definizione traducibile come ‘accidenti
non-accidentali’.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 51
46
Va tuttavia rilevato che in riferimento all’individualità umana Giovanni Scoto fa comunque
riferimento ai suoi attributi esteriori (aspetto, luogo e tempo di nascita ecc. ; cfr. PP III, 703BC), mentre,
parlando della sua mancata (a causa del peccato) moltiplicazione angelica, fa invece riferimento a
un’individualità intelligibile (numeri intelligibili cfr. PP II, 532D-533A), preludio dell’individualità
superintellegibile che verrà raggiunta nella super-condizione della deificatio.
47
« Horum autem decem generum innumerabiles subdiuisiones sunt, de quibus nunc disputare
praesens negotium non admittit ne longius a proposito recedamus, praesertim cum illa pars
philosophiae quae dicitur dialectica circa horum generum diuisiones a generalissimis ad specialissima
iterumque collectiones a specialissimis ad generalissima uersetur. Sed, ut ait sanctus pater Augustinus
in libris de trinitate, dum ad theologiam (hoc est ad diuinae essentiae inuestigationem) peruenitur,
kategoriarum uirtus omnino extinguitur. Nam in ipsis naturis a deo conditis, motibusque earum
kategoriae qualiscunque sit potentia praeualet, in ea uero natura quae nec dici nec intelligi potest
per omnia in omnibus deficit » (PP I, 463A-463B, ed. Jeauneau, CCM 161, pp. 32-33).
52 ernesto sergio mainoldi
contempo, che nel linguaggio del Periphyseon si traduce nella coincidenza della
seconda e della quarta divisione della natura. L’apofatismo eriugeniano vede come
cifra di fondo il superamento super-razionale e super-intellettuale delle divisioni
e delle contrapposizioni, in un procedimento intellettivo in cui la dialettica può
venire in aiuto di « coloro che vogliono ascendere » (« conscendere uolentium »,
PP III, 1, 365A) attraverso l’utilizzo per translationem delle sue regole.
In accordo con la tradizione platonica e platonico‑cristiana, Giovanni Scoto
concepisce la dialettica come descrizione della razionalità oggettiva dell’uniuersitas,
tuttavia, in relazione alla condizione finale dell’adunatio di tutte le creature in
Dio, la dialettica viene considerata insufficiente a descrivere in senso proprio
l’unità-distinzione escatologica che si avrà tra Creatore e creatura, anche se i
suoi strumenti argomentativi possono essere comunque utilizzati per rimandare
in senso improprio, ovvero per translationem, alla conoscenza delle cose ultime.
La differenza paradigmatica tra l’impostazione di metodo patristica seguita
da Eriugena e quella adottata dalle sue fonti filosofiche ha dunque richiesto
all’Irlandese un profondo ripensamento dei rapporti tra dialettica, ontologia
e teologia, dal momento che, non dovendo i filosofi ellenici confrontarsi con
l’escatologia neotestamentaria e dunque con il problema di una trasfigurazione
del cosmo in un ipercosmo pneumatizzato, mantenendo per contro il caposaldo
dell’eternità del mondo, gli strumenti filosofici da essi elaborati rimangono volti
alla distinzione tra la manenza senza principio e senza fine della realtà cosmica
mutevole e la realtà trascendente, permanente e immutabile.
Gli assunti paradigmatici del concetto di creazione spinsero il maestro irlandese
al superamento dei limiti che la dialettica e l’ontologia elleniche oppongono al
pensiero orientato dalla teologia neotestamentaria, ma non per negare in chiave
apologetica la validità conoscitiva della filosofia, bensì per stabilirne i limiti e
riprenderne le tecniche argomentative al fine di facilitare, per quanto possibile,
la comprensione anagogica dei contenuti della Rivelazione. Nel quinto libro del
Periphyseon egli arriva non tanto a contraddire, quanto a superare ciò che egli
aveva argomentato nel primo libro a proposito della divisione dialettica dei generi
e delle specie, e a proposito della superiorità ontologica dell’ousia generalis rispetto
all’accidentalità degli individui, qualificati dai soli attributi transeunti.
Nel quinto libro del suo capolavoro, Giovanni Scoto arriva così a delineare
un linguaggio meta‑dialettico in cui l’uso traslativo delle tecniche argomentative
del pensiero logico mostra la sua capacità di preparare il transitus theoriae verso
il nucleo super‑intelligibile della teologia48, il quale, riposando nell’apofasia
dell’adunatio e della théosis, segna al contempo il confine tra una filosofia della
Sul transitus theoriae in Giovanni Scoto, cfr. T. Gregory, Nota sulla dottrina delle « teofanie »
48
Giovanni Scoto Eriugena, De praedestinatione liber, III, 1, 365A, ed. E. S. Mainoldi, Edizioni del
49
50
Con « struttura latente » facciamo riferimento a quanto osservato da A. de Libera a proposito
del rapporto tra la riposta elusa da Porfirio nell’incipit dell’Isagoge e la problematica filosofica e
storiografica che le fanno da sfondo, in La querelle des universaux. De Platon à la fin du Moyen Age,
Seuil, Paris 1996, p. 39.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 55
51
Dionysius Areopagita, De caelesti hierarchia IV, 1 (PL 122, 1046C) ; passo citato da Eriugena in PP
I, 443B, 516C ; PP III, 644B ; PP V, 903C ; Vox spiritualis X, 36‑37 (SC 151, p. 252 ; PL 122, 289B).
52
L’epistola è pubblicata da E. Dümmler in M.G.H., Epistularium, VI, Epistulae Karolini Aevi
IV, 1925, p. 182-186. Su questa lettera cfr. J. J. Contreni, Three Carolingian Texts Attributed to Laon.
Reconsiderations, « Studi medievali », 17, 1976, pp. 798-802.
53
« …secundum doctrinam Iohannis Scotti » (ed. Dümmler, p. 184, lin. 22). A. mostra inoltre
di conoscere la terminologia dialettica dell’Isagoge : « …dialecticam in mysteriis syllogismorum
procedentium a generalissimis usque ad specialissima » (ibid., p. 183, lin. 30-31).
54
« Sed neque in quadripertita philosophia mysterium aliter habetur nisi discendo aut docendo »
(ed. cit., p. 183, lin. 35-36), di cui si richiama l’affinità con la diuisio proposta da Eriugena in PP
III, 705A‑B : « Si cui autem uidetur quod ista explanatio, quam de tribus primis diebus iuxta uires
intentionis nostrae protulimus, non secundum historiam sit sed secundum leges allegoriae, intentus
perspiciat quadriformem sophiae diuisionem — Et est quidem prima PRAKTIKH (actiua), secunda
FUCIKH (naturalis), tertia QEOLOGIA quae de deo disputat), quarta LOGIKH rationalis), quae ostendit
quibus regulis de unaquaque trium aliarum sophiae partium disputandum » (ed. Jeauneau, CCM
163, pp. 123‑124).
56 ernesto sergio mainoldi
« Non autem est necesse fide purgari corda ad artes videndas ; verum ipsis artibus
purgatur platonicus oculus quo videatur creator omnium Deus. Non est igitur
mysterium musica, sed doctrinalis scientia [Isidorus Hispalensis, Etymologiae 11,
24, 4]55 quae abstractam desiderat quantitatem, per quam queritur mysterium fidei
quo credatur per fidei meritum, donec videatur per ipsius fidei mirabile praemium
invisibilis, immortalis et incommutabilis Deus »56.
« …in lege domini meditemur die ac nocte : qua, corde mundato per fidem et sanato
oculo, non iam Platonico sed diuino, uideamus superessentialem causam omnium
deum »57.
Sulla base di questa e di altre concordanze testuali, lette sullo sfondo del
profilo intellettuale e biografico di Almanno, abbiamo avanzato altrove l’ipotesi
di identificare in Almanno stesso l’autore dell’Epistula ad magistrum E.58.
L’epitaffio altivillarense di Almanno, che ci è noto attraverso la trascrizione
fatta da Mabillon di una sua copia trasmessa in un manoscritto laudunense
oggi perduto, fissa a sua volta nell’interesse filosofico il profilo intellettuale del
defunto presbitero-monaco, riprendendo il topos della purificatio oculi, a fianco
dell’immagine boeziana delle lettere ricamate sulla veste di Filosofia (Consolatio
philosophiae, I, 1) :
55
Cfr. Scholica enchiriadis : « D : Quae sunt mathesis disciplinae ? M : Arithmetica, Geometrica,
Musica, Astronomia. [Delta] : Quid est mathesis ? M : Doctrinalis scientia. D : Quare doctrinalis
scientia ? M : Quia abstractas considerat quantitates. D : Quae sunt abstractae quantitates ? M : Quae
sine materia, id est admixtione corporali, solo intellectu tractantur. In quantitatibus vero multitudines,
magnitudines, paucitates, parvitates, formae, aequalitates, habitudines et cetera, “quae”, ut Boetii
verbis loquar, “ipsa quidem natura incorporea sunt et inmutabilis substantiae ratione vigentia,
participatione vero corporis permutantur et tactu variabilis rei in vertibilem inconstantiam transeunt »
(Musica et scholica enchiriadis una cum aliquibus tractatulis adiunctis, ed. H. Schmid, Bayerische
Akademie der Wissenschaften - C. H. Beck, München 1981 (Bayerische Akademie der Wissenschaften,
Veröffentlichungen der Musikhistorischen Kommission, Band 3), p. 107).
56
Ed. Dümmler, p. 184, lin. 1-5.
57
Almannus Altivillarensis, Epistola ad Sigebodum Narbonnensem episcopum [873‑885], ed. A.
Wilmart, La lettre philosophique d’Almanne et son contexte littéraire, « Archives d’histoire doctrinale
et littéraire du Moyen Age » 3, 1928, pp. 285-320, p. 301, lin. 31-34.
58
Cfr. E. S. Mainoldi, Una proposta di nuova attribuzione ad Almanno di Hautvillers, « Archives
d’Histoire doctrinale et littéraire au Moyen Age », 76, 2009, pp. 7-28.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 57
« Deinde purgatione prima peracta, oportet animum diuino lumine impleri, quatenus
interiore oculo, ratione dico, puro et casto ad contemplationis habitum et uirtutem
ueluti secundo gradu possit subueni ; postremo renouati et reducti ex imperfectione et
uetustate exterioris hominis in nouitatem et perfectionem interioris, qui ad imaginem
59
Epitaphium Almanni, MGH, PLAC, IV, 3, p. 1030.
60
C. Leonardi, Alcuino e la scuola palatina : le ambizioni di una cultura unitaria, in Nascita
dell’Europa ed Europa carolingia : un’equazione da verificare, Settimane di Studio del Centro Italiano
di Studi sull’Alto Medioevo, XXVII, 2 voll., CISAM, Spoleto 1981, vol. I, pp. 474‑475.
61
Cfr. II Cor 4, 16 ; Ef 3, 16.
58 ernesto sergio mainoldi
« Cum enim purgatur animus cuiuslibet sancti et illuminatur […] Post ut euidentius
elusceat, demum exemplum : aer enim, cum inluminatur a sole, totus uidetur lux
perfusus <†> lucis et nihil discernitur ibi aliud nisi tota lux »66.
62
Iohannes Scottus Eriugena, Expositiones in Hierarchiam caelestem, ed. Barbet, CCM 31, p. 64.
63
Ibid., p. 56.
64
Cfr. J. Marenbon, From the Circle of Alcuin to the School of Auxerre, Cambridge University
Press, Cambridge 1981, p. 175. A questo proposito non va dimenticata l’ipotesi di identificazione
del magister E, corrispondente di A. [=Almanno], con Eirico di Auxerre, per cui cfr. Mainoldi, Una
proposta di nuova attribuzione ad Almanno di Hautvillers cit., p. 21 ; Contreni, Three Carolingian Texts
cit., pp. 799-800.
65
Sulla ricezione dell’insegnamento eriugeniano ad Auxerre cfr. É. Jeauneau, Les écoles de Laon
et Auxerre au IXe siècle, in La scuola nell’Occidente latino nell’Alto Medioevo. Settimane di Studio del
Centro Italiano di Studi sull’Alto Medioevo, XIX, CISAM, Spoleto 1972, pp. 509 ss. ; J. J. O’Meara,
Eriugena’s Immediate Influence, in W. Beierwaltes ed., Eriugena Redivivus. Zur Wirkungsgeschichte
seines Denkens im Mittelalter und im Übergang zur Neuzeit, C. Winter, Heidelberg 1987, pp. 19-24 ;
per l’eriugenismo di Eirico cfr. É. Jeauneau, Dans la sillage de l’Erigène une homélie d’Heiric d’Auxerre
sur le Prologue de Jean, « Studi Medievali », 11, 1970, pp. 937-955.
66
Ed. Marenbon, From the Circle of Alcuin to the School of Auxerre cit., p. 201.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 59
dal ms. Firenze, BML, Gadd. Plut. LXXXIX sup. 80, dove la metafora incentrata
sul tema dell’atmosfera illuminata dalla luce solare lascia spazio a un’equivalente
versione ‘metallurgica’, destinata ad avere una discreta fortuna anche nei secoli
successivi67 :
« materia]]68 Materia est forma ipsa massa uel substantia. unde est id aliquid quod
est uel unde habet suum esse, sicut et corpus est esse hominis a quibus homo accipit
ut sit, et ipsum aes metallum quod ex terra sumitur rubicundi coloris, non dicitur
secundum terram quod est eius materia, sed secundum aeris figuram, i.e. colorem.
Dicit autem iohannes scotus ferrum de terra tollitur, et lapis calore solutus in aes
conuertitur, ideo autem eius materia est terra uel lapis »69.
67
Cfr. E. S. Mainoldi, L’influenza eriugeniana sulla dottrina della beatitudo nel XII secolo, in M.
Bettetini, F. D. Paparella edd., Le felicità nel Medioevo. Atti del XIII Convegno della Società Italiana
per lo Studio del Pensiero Medievale (Milano 12-13 settembre 2003), Féderation Internationale des
Instituts d’Études Médiévales, Louvain‑la‑Neuve 2005, pp. 183 ss.
68
Il passo commentato è il seguente : « Rebus enim ex materia et forma constantibus vel ad
similitudinem proportionem materiae speciei que constitutionem habentibus (quemadmodum statua
ex materia est aeris, forma autem figura), sic et homo communis et specialis ex materia quidem
similiter proportionaliter consistit genere, ex forma autem differentia, totum autem hoc animal
rationale mortale homo est quemadmodum illic statua » (Isagoge sec. translat. quam fecit Boethius,
ed. L. Minio-Paluello, Desclée, Bruges 1966 (Aristoteles Latinus I, 6-7), p. 18, lin. 9.
69
La parte della nota con il riferimento a Eriugena è trascritta nel catalogo dell’Aristoteles Latinus.
Diamo qui il testo completo della glossa secondo la trascrizione di Yukio Iwakuma, che ringrazio per
avermi messo a disposizione il materiale da lui raccolto.
60 ernesto sergio mainoldi
Prima ocia est simplex ierarchiuum omoni- Num OYCIA in generibus generalissimis et
mum. Secunda, ut homo, deductiuum in generibus generalioribus, in ipsis quoque
omonimum a primo ierarchiuo - - - aug- generibus eorumque speciebus, atque iterum
mentiuum superiorum duorum trionimum. specialissimis speciebus, quae atoma,
Quarta, genus comprehensiuum quadrino- id est individua dicuntur, uniuersaliter
mium trium superiorum. OCYA generalis- proprieque continetur ? A. Nil aliud esse
sima, - - collectiuum omonimum a primo video, in quo naturaliter inesse OYCIA
ierarchico simplici processiuum. Ab hac possit, nisi in generibus et speciebus, a
generalissima usia componamus ordinem summo usque deorsum descendentibus, hoc
analiticum usquc ad simplicissimam usiam. est, a generalissimis usque ad specialissima,
Genus processiuum bionimum ad compara- id est, individua ; seu reciprocatim sursum
tionem generalissima usiae. Animal, quae est versus ab individuis ad generalissima. In his
tertia, intentiuum trionimum. Homo, quae enim veluti naturalibus partibus universalis
quarta, descensiuum trionimum. Iterum OYCIA subsistit.
usia prima simplex continet — inter aliam
ociam — generalissimam ; haec tria, et est PP I, 487B :
prima et nouissima, ut quod nouissima Et hoc generaliter de omni OYCIA sive
prima et omnia in prima et nouissima sine generalissima, sive specialissima, sive media,
distinctione unum in prima quod in nouis- non incongrue quis dixerit.
simaa. Prima simplex in qua omnia creata
fuerunt secundum Euangelium : « Quod
factum est in ipso uita erat »b. Cum autem
apparuerit, ecce iam in gradibus usque ad
generalissimam usiam de simplici producta,
in qua mouentur et sunt omniac.
a
Cfr. Mt 20, 16. b
Io I, 3-4. c
Cfr. Act 17,
28.
eum quod est, nec componunt, sec extra substantiam intelliguntur, et informi
materia sine motu quasi tunc proprie Dei […] »70.
70
Ed. Marenbon, From the Circle of Alcuin cit., p. 199.
71
Per i codici rimandiamo ancora alla recensio data in apertura del saggio.
72
L’abrasione delle due ultime lettere ha portato a una lunga serie di attribuzioni dovute a diversi
studiosi, che vi hanno letto tra gli altri i nomi di Eriugena e Hucbald (di Saint-Amand), prima di
approdare alla soluzione più coerente con Colette Jeudy, nel saggio Israël le grammairien et la tradition
manuscrite du commentaire de Remi d’Auxerre à l’« Ars minor » de Donat, « Studi medievali », 18,
1977, pp. 185-250 [751-814], pp. 770-771 [204-205], soluzione ripresa e corroborata da É. Jeauneau,
Pour le dossier d’Israël Scot, « Archives d’histoire doctrinal et littéraire du Moyen Age », 60, 1985, pp.
7-72, pp. 16‑17.
73
Per l’edizione delle glosse si veda : Baeumker, von Walterhausen edd., Frühmittelalterliche Glossen
zu des Angeblichen Jepa zur Isagoge des Porphyrius cit. Dal momento che le glosse al Categoriae decem
trasmesse da questo codice sono attribuite espressamente ad Eirico di Auxerre si potrebbe supporre
un nesso tra il lavoro di glossatura di Israele e l’ambiente auxerrese.
62 ernesto sergio mainoldi
« Sed hae quidem quae divisivae sunt differentiae generum, completivae fiunt et
constitutivae specierum »74.
74
Isagoge, ed. Minio-Paluello, p. 17.
75
Frühmittelalterliche Glossen, ed. cit., p. 43.
76
« [N.] Et quia de oppositionibus et similitudinibus deque differentiis est dictum, de earundem
reditu atque collectione ea disciplina quam ANALUTIKHN philosophi uocant breuiter dicendum uideo.
A. Hoc quoque ordo poscit. Nulla enim rationabilis diuisio est siue essentiae in genera siue generis in
formas et numeros siue totius in partes (quae proprie partitio nominatur) siue uniuersitatis in ea quae
uera ratio in ipsa contemplatur, quae non iterum possit redigi per eosdem gradus per quos diuisio prius
fuerat multiplicata, donec perueniatur ad illud unum inseparabiliter in seipso manens, ex quo ipsa
diuisio primordium sumpsit. Sed prius de ETUMOLOGIA ipsius nominis quod est ANALUTIKH pauca
edisseras — non enim mihi plane patet — necessarium esse uideo. N. ANALUTIKH a uerbo ANALUW
deriuatur, id est resoluo uel redeo ; ANA enim re, LUW uero soluo interpretatur. Inde etiam nomen
nascitur ANALUCIC, quod in resolutionem uel reditum similiter uertitur. Sed ANALUCIC proprie de
solutione propositarum quaestionum dicitur, ANALUTIKH uero de reditu diuisionis formarum ad
principium eiusdem diuisionis. Omnis enim diuisio, quae a Graecis MERICMOC dicitur, quasi deorsum
descendens ab uno quodam diffinito ad infinitos numeros uidetur, hoc est a generalissimo usque ad
specialissimum, omnis uero recollectio ueluti quidam reditus iterum a specialissimo inchoans et usque
ad generalissimum ascendens ANALUTIKH uocatur. Est igitur reditus et resolutio indiuiduorum in
formas, formarum in genera, generum in OUCIAC, OUCIArum in sapientiam et prudentiam, ex quibus
omnis diuisio oritur in easdemque finitur » (PP III, 526A‑C, ed. Jeauneau, CCM 162, p. 4-5).
77
Per la fortuna dell’insegnamento dialettico di Giovanni Scoto e in particolare del metodo
dialettico della diuisio cfr. G. d’Onofrio, Die Überlieferung der dialektischen Lehre Eriugenas in den
hochmittelalterlichen Schule, in Eriugena Redivivus. Zur Wirkungsgeschichte seines Denkens im
Mittelalter und im Übergang zur Neuzeit cit., pp. 47‑76.
78
Pour le dossier d’Israël Scot cit., pp. 30, 36 et passim.
79
La glossa appartiene a una famiglia di codici del Commentum in cui sono state aggiunte
annotazioni dovute all’insegnamento di Israele, che è cronologicamente successivo a quello di Remigio :
cfr. Jeudy, Israël le grammairien cit., pp. 188-189.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 63
rende evidente come Israele insegnasse una dottrina gnoseologica debitrice nei
confronti della me-ontologia e della me-gnoseologia eriugeniane :
« Dicitur autem res secundum Israhelem quicquid sentitur, uel intelligitur, uel
latet. Sentiuntur corporalia, spiritualia intelliguntur, latet uero Deus et informis
materia »80.
« Natura generale nomen est omnium rerum et earum quae uidentur et quae
mortalibus latent »81.
80
Remigii Autissiodorensis in Artem Donati minorem Commentum, ed. W. Fox, Leipzig 1902, p.
11 ; cfr. il commento in Jeauneau, Pour le dossier d’Israël Scot cit., pp. 18‑19.
81
Ed. Marebon, From the Circle of Alcuin cit., p. 186.
82
« Die Universalienfrage als besonderes sachliches Problem wurde im 9. Jahrhundert also noch
nicht diskutiert. Die Glossen, die die Universalien betreffen, werden auch in der übrigen zu ihnen
gehörigen Glossenmasse auf keine Weise hervorgehoben — dies taten erst Cousin und Haureau,
die einseitig nur diese Ausführungen veröffentlichten. In den vorliegenden Isagogeglossen sind die
Notizen über die Universalien sogar erst später eingefügt worden ; die drei Fragen des Porphyrius
standen eben nicht im Vordergrund des Interesses » (von Walterhausen, Frühmittelalterliche Glossen
zu des Angeblichen Jepa cit., p. 24).
64 ernesto sergio mainoldi
Porphyrius sec. translationem quam fecit Israel Scottus, Glossae in Porphyrium, edd.
Boethius, Isagoge, ed. L. Minio-Paluello, 1966 C. Baeumker, B. S. von Walterhausen, pp.
(Aristoteles Latinus, I, 6-7), p. 5, r. 10 : 30-31, gl. 22 Frühmittelalterliche Glossen :
Mox de generibus et speciebus illud quidem Prima q(ue)stio est, utrum genera et
sive subsistunt sive in solis nudis puris que speties uere sint. sed sciendum est, quod
intellectibus posita sunt sive subsistentia non esset disputatio de eis, si non uere
corporalia sunt an incorporalia, et subsisterent. nam res omnes que uere sunt
utrum separata an in sensibilibus et sine his esse non possunt, an corporalia
circa ea constantia, dicere recusabo ista sint an incorporalia. quod duobus
(altissimum enim est huiusmodi negotium modis accipitur. nam genus , si in eo quod
et maioris egens inquisitionis) ; illud vero genus sit, non que res natura constet,
quemadmodum de his ac de propositis consideratur, semper incorporale est. […]
probabiliter antiqui tractaverint, et horum cum uero res consid<er>>atur, unde genus
maxime Peripatetici, tibi nunc temptabo et speties dicuntur, q(uan)do corporalium
monstrare. diuisio fit per genera in speties et eorum
propria et differentiae nominatur, hec
sensibili<a> esse, id est corporalia non
dubium est.
« Ideoque trinitas Deus, non trinus neque triplex. Nam trinus et triplex nomina
sunt numeri quibus in rebus constat numerabilibus, id est multitudine rerum. […]
83
« Ergo in numero quo numeramus repetitio unitatum facit pluralitatem ; in rerum vero numero
non facit pluralitatem unitatum repetitio, vel si de eodem dicam “gladius unus mucro unus ensis
unus”. Potest enim unus tot vocabulis gladius agnosci ; haec enim unitatum iteratio potius est non
numeratio, velut si ita dicamus “ensis mucro gladius,” repetitio quaedam est eiusdem non numeratio
diversorum, velut si dicam “sol sol sol,” non tres soles effecerim, sed de uno totiens praedicaverim. Non
igitur si de patre ac filio et spiritu sancto tertio praedicatur deus, idcirco trina praedicatio numerum
facit. Hoc enim illis ut dictum est imminet qui inter eos distantiam faciunt meritorum » (Boethius,
Quomodo trinitas unus Deus ac non tres dii, cap. III, in Opuscula Sacra, edd. H. F. Stewart, E. K.
Rand, S. J. Tester, Harvard University Press, Cambridge (MA) - London 1973, p. 14).
84
Sul ruolo della teologia trinitaria in questa disputa cfr. De Libera, La querelle des universaux
cit., p. 127.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 65
Sicut uerbi gratia, cum dicitur ‘sol, sol, sol’, istae tres unitates, id est tres unius
nominis repetitiones, non faciunt trinam substantiam, nec multiplicant numerum
rei in eo quod ipsa est, licet multiplicatio sit in uoce »85.
85
Israele ad Rotbertum archiepiscopum, ed. Jeauneau, Pour le dossier d’Israël Scot cit., p. 28.
86
Sulla scuola vocalista, di cui Roscellino sarebbe espressione e le cui origini andrebbero fatte
risalire a un certo Ioannes, attivo verso la fine degli anni Ottanta del Mille, cfr. Y. Iwakuma, ‘Vocales,’
or Early Nominalists, « Traditio », 47, 1992, pp. 40ss.
87
Cfr. G. d’Onofrio, Anselmo e i teologi moderni, in P. Gilbert, H. Kohlenberger, E. Salmann eds.,
Cur Deus homo. Atti del Convegno Anselmiano Internazionale, Centro studi anselmiano, Roma 1999,
pp. 87-146, passim.
66 ernesto sergio mainoldi
88
« Solum tamen hominem ad imaginem dei factum manifeste diuina perhibet scriptura. De
Platone sileo, ne uidear sectam illius sequi, qui diffinit angelos esse animalia rationabilia immortalia »
(PP III, 732D, ed. Jeauneau, CCM 163, p. 163) ; « …quamuis Plato angelum diffiniat animal rationale
et immortale. Sed quod auctoritate sanctae scripturae sanctorumque patrum probare non possumus,
inter certas naturarum speculationes (quoniam temerarium est) recipere non debemus » (PP IV, 762B,
ed. Jeauneau, CCM 164, p. 31). Sulla ricezione di Platone in Giovanni Scoto cfr. E. S. Mainoldi, « Plato
vero, philosophorum summus ». Indagine sulla ricezione di Platone in Giovanni Scoto, in Princeps
philosophorum, pater philosophiae. Platone nell’Occidente tardo-antico, medievale e umanistico.
Convegno di Studi del dottorato Fitmu, Fisciano (SA), 12-13 luglio 2010, in stampa.
89
Cfr. supra nota 7.
90
Cfr. R. Savigni, « Sapientia divina » e « sapientia humana » in Rabano Mauro e Pascasio Radberto,
in Gli umanesimi medievali, SISMEL - Edizioni del Galluzzo, Firenze 1998, pp. 604-605.
la ricezione di porfirio in età carolingio -ottoniana 67
91
Libellus de studio poetae, qui et scolasticus, MGH, PLMA, V, p. 20.
68 ernesto sergio mainoldi
Abstract