Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
*"(%&)')$'()(" (")&!+(" &"%&("#&"
85*/ "+6+8'=':'4 "#+9;9;3' ;9'*'";8'1'8:'
/6+8:+49/'*'2'.9;':;1+'*''4*/3'4':+1'4'4*'8'.9+9+58'4-(+8'*'*/':'9
33-;4:;19/9:52/1*'4
33-;4:;1*/'9:52/1/+:3+8;6'1'49'2'.9':;)'8';4:;1
3+4;8;41'4 ./6+8:+49/ 6'*' 2'49/' #+:'6/ :+81'*'4- 2'49/' ('4>'1 >'4- :/*'1 6':;.
:+8.'*'6*/+:./6+8:+49/.'2:+89+(;:*/1'8+4'1'46+4-+:'.;'4>'4-1;8'4-*'8/2'49/'/:;
9+4*/8/ +4+2/:/'4 /4/ (+8:;0;'4 ;4:;1 3+4-/*+4:/,/1'9/ .;(;4-'4 6+4-+:'.;'4 *+4-'4
1+6':;.'4*/+:./6+8:+49/6'*'2'49/'>'4-3+4-'2'3/./6+8:+49/*/ '4:/%8+*.'.'83'
'1:/'9/.";8'1'8:'
+9'/4 6+4+2/:/'4 >'4- */-;4'1'4 >'/:; *+9)8/6:/, )58+2':/54'2 *+4-'4 6+4*+1':'4
)8599 9+):/54'2 6'*'
8+9654*+4 6+4*+8/:' ./6+8:+49/ +4-'3(/2'4 9'36+2 */2'1;1'4
*+4-'4:5:'29'362/4-
'9/2 6+4+2/:/'4 3+4;40;11'4 ('.=' 2'49/' >'4- (+86+4-+:'.;'4 ('/1 *'4 6':;.
:+8.'*'6*/+:./6+8:+49/9+('4>'12'49/'
2'49/'>'4-(+86+4-+:'.;'4('/1*'4
:/*'1 6':;. :+8.'*'6 */+: ./6+8:+49/ 9+('4>'1 2'49/'
2'49/' >'4-
(+86+4-+:'.;'4);1;6*'46':;. :+8.'*'6*/+:./6+8:+49/>'/:;
*'42'49/'>'4-
(+86+4-+:'.;'4);1;6*'4:/*'16':;.:+8.'*'6*/+:./6+8:+49/9+('4>'12'49/'
4'2/9/9 *':' 3+4--;4'1'4 2'3(*' *+4-'4 4/2'/ 158+2'9/ 9+(+9'8
*'4 4/2'/ 6
<'2;+ '26.' >'4- '8:/4>' '*' .;(;4-'4 6+4-+:'.;'4 *+4-'4 1+6':;.'4 */+: ./6+8:+49/
6'*'2'49/'>'4-3+4-'2'3/./6+8:+49/
+8*'9'81'4 6+84>':''4 */ ':'9 *'6': */9/36;21'4 ('.=' '*' .;(;4-'4
6+4-+:'.;'4 *+4-'4 1+6':;.'4 */+: ./6+8:+49/ 6'*' 2'49/' >'4- 3+4-'2'3/ ./6+8:+49/ */
'4:/%8+*.'.'83''1:/'9/.";8'1'8:'
()%" +4-+:'.;'4/6+8:+49/+6':;.'4/+:/6+8:+49/
>6+8:+49/54 /9 ' )54*/:/54 /4 =./). 54+@9 (255* 68+99;8+ /9 '(5<+
33-
/+: /9 54+ 5, :.+ ='>9 :5 25=+8 :.+ .>6+8:+49/54 /4 :.+ +2*+82> 5=+<+8 3'4> 5, :.+3
953+:/3+9 *5 45: 5(+> :.+/8 .>6+8:+49/54 */+: *;+ :5 :.+/8 5=4 2')1 5, 145=2+*-+ #.+
5(0+):/<+ 5, :./9 8+9+'8). /9 :5 /4<+9:/-':+ :.+ )588+2':/54 (+:=++4 145=2+*-+ '4*
.>6+8:+49/54*/+:5(+*/+4)+/4:.++2*+82>=/:..>6+8:+49/54':.'83''1:/'9/.;89/4-
53+5,";8'1'8:'
#./9 8+9+'8). ;9+* :.+ *+9)8/6:/<+ )588+2':/54'2 '6685'). =/:. :.+ )8599 9+):/54'2
*+9/-4 :5
.>6+8:+49/54 8+9654*+4:9 #.+ 9'362+9 5, 8+9+'8). =+8+ :'1+4 (> ;9/4- :.+
:5:'29'362/4-:+).4/7;+
#.+8+9;2:95,8+9+'8).9.5=:.'::.+4;3(+85,:.++2*+82>=/:.-55*145=2+*-+'4*
=/:..>6+8:+49/54*/+:5(+*/+4)+/9
:.':5,:.++2*+82>=/:.-55*145=2+*-+(;:
=/:.5;:.>6+8:+49/54*/+:5(+*/+4)+/9
:.':/,:.++2*+82>=/:.,'/8145=2+*-+
'4* =/:. .>6+8:+49/54 */+: 5(+*/+4)+ /9
45=2+*-+.>6+8:+49/54'4*.>6+8:+49/54*/+:
:2>A=.8.; A?6. E.;4 /2>2?68< @6;446
6=2>@2;?6.@.AE.;492/651682;.912;4.; @2>5.1.= =2;E.86@=2;E.86@ 1242;2>.@63
?2/A@.;=2;E.86@1.>.5@6;446.1.9.5?A.@A ?2=2>@6 =2;E.86@ 7.;@A;4 8<><;2> & !
82.1..; 16:.;. @28.;.; 1.>.5 ?2?2<>.;4 56=2>@2;?6 16./2@2? :2996@A? -5;:
/2>.1. 16 .@.? /.@.? ;<>:.9 .@.A <=@6:.9 >2A:.@68 1.; 8.;82> (.9.5 ?.@A
E.6@A
::4 A;@A8 ?6?@<968 1.;
=2;E.86@ E.;4 1612>6@. <925 9.;?6. E.6@A
::4 A;@A8 16.?@<968 &2;E.86@ 6;6 56=2>@2;?6&.1. =<=A9.?6 A?6. 9.;7A@
168.@24<>68.; ?2/.4.6 :.+ 9/2+4: */9+'9+ .;48. =2;E.;1.;4 @28.;.; 1.>.5 @6;446
8.>2;.=2;12>6@.@61.8:2;42@.5A616>6;E. 92/65 /.;E.8 9.46 16.9.:6<92592/65 1.>6
:2;461.= 56=2>@2;?6 ?2/29A: ?2=.>A5=<=A9.?6<>.;4/2>A?6.16.@.?
7A4.:2;42:A8.8.;
:2;6;48.@?256;44./2>=2>.;/2?.>1.9.: /.5C. 1.E. 6;4.@ ?2?2<>.;4 6@A ?.9.5
:2;6;48.@8.; .;48. 827.16.; 56=2>@2;?6 ?.@A;E. 16=2;4.>A56 <925 A:A> 2;4.;
4>6;.
".;?6. 9.;7A@ A?6. .1.9.5 /2>@.:/.5;E. A:A> ?2?2<>.;4 1.=.@
=2;1A1A8 E.;4 /2>A?6.
@.5A; 82 .@.? /2>=2;4.>A5 =.1. =2>@.:/.5.;
(@.@6?@68 ;1<;2?6.
".;?6. =2;42@.5A.; E.;4 16=2><925;E. .8.;
@2@.=6 =.1. A:A>A:A> @2>@2;@A 167.168.; >232>2;?6 =2;296@6.; ?29.;7A@;E.
82:.:=A.; =2;2>6:..; .@.A :2;46;4.@ @2;@.;456=2>@2;?6
?A.@A =2;42@.5A.; .8.; /2>8A>.;4
4<2? 188
62@ :2>A=.8.; ?.9.5 &2;296@6.; 6;6 169.8A8.; 16 &.;@6
?.@A 0.>. A;@A8 :2;A>A;8.; 56=2>@2;?6 ,>215. 5.>:. .8@6 !.?65 (A>.8.>@.
=.1. 9.;?6. .8@<> :.8.;.; 82=.@A5.; =.1. /A9.; 2/>A.>6 A;6
162@ :2>A=.8.; 5.9 E.;4 =2;@6;4 A;@A8 '.;0.;4.; =2;296@6.; E.;4 164A;.8.;
16=2>5.@68.; =.1. =2;12>6@. 56=2>@2;?6 .1.9.5 *+9)8/6:/, )58+2':/54'2 E.6@A
&2;12>6@. 56=2>@2;?6 ?2/.68;E. =.@A5 =2;296@6.; E.;4 169.8A8.; A;@A8
:2;7.9.;8.; 162@ 56=2>@2;?6 .4.> 1.=.@ :2;42@.5A672;6?@6;48.@5A/A;4.;.;@.>.
:2;024.5 @2>7.16;E. 8<:=968.?6 E.;4 1A. B.>6./29 .@.A 92/65 @.;=. :29.8A8.;
92/65 9.;7A@ &2;12>6@. 56=2>@2;?6 5.>A? =2>A/.5.; @.:/.5.; .@.A :.;6=A9.?6
@2@.= :2;7.9.;8.; 162@ 56=2>@2;?6 ?2@6.= @2>5.1.= 1.@. E.;4 :2:.;4 ?A1.5 .1.
5.>6 12;4.; .1. .@.A @61.8;E. ?.86@ 1.; &2;296@6.; 6;6 :2;44A;.8.; 12?.6;
427.9. E.;4 @6:/A9 .9 6;6 16:.8?A18.; =2;296@6.; )8599 9+):/54'2 E.6@A =2;296@6.;
.4.> 82.1..; @28.;.; 1.>.5 =2;12>6@. </?2>B.?6<;.9.;.96@68E.;4169.8A8.;1.;
56=2>@2;?6 @2@.= ?@./69 ?256;44. 1.=.@ 16.:.@6 1.9.: ?.@A C.8@A
@2>56;1.> 1.>6 =2;E.86@ 56=2>@2;?6 1.; $.?25A16;$.;.;4
&<=A9.?6
8<:=968.?6;E. 4>6;.
&2;296@6 =.1. =2;296@6.; 6;6 E.6@A
9.;?6. E.;4
@2>@.>68 A;@A8 :29.8A8.; =2;296@6.; 1.>6 :2;12>6@. 56=2>@2;?6 12;4.; 8>6@2>6.
:.?.9.5 E.;4 161.=.@8.; 1.>6 9.@.> 6;89A?6 (.:=29 =.1. =2;296@6.; 6;6 E.6@A
/29.8.;4 :.8. 1.=.@ 16>A:A?8.; ?29A>A5 9.;?6. E.;4 :2;12>6@. 56=2>@2;?6
:.?.9.5 1.9.: =2;296@6.; 6;6 .1.9.5 ?2/.;E.8
9.;?6. )28;68 =2;4.:/69.;
.1.8.5 5A/A;4.; =2;42@.5A.; 12;4.; ?.:=29 =.1. =2;296@6.; 6;6 :2;44A;.8.;
82=.@A5.;162@56=2>@2;?6=.1. 9.;?6.E.;4 :5:'2 9'362/4- E.6@A @28;68 =2;2;@A.;
:2;4.9.:6 56=2>@2;?6 16 &.;@6 ,>215. ?.:=29 12;4.; :2;4.:/69 ?29A>A5
5.>:. .8@6 !.?65 (A>.8.>@. )A7A.; .;44<@. =<=A9.?6 ?2/.4.6 >2?=<;12; .@.A
1.9.: =2;296@6.; 6;6 E.6@A ?.:=29 (A46E<;<
6=<@2?6? 16
:2;4612;@6368.?6 @6;48.@ =2;42@.5A.; 1.9.: ?A.@A =2;296@6.; /2>.>@6 7.C./.;
9.;?6. E.;4 :2;4.9.:6 56=2>@2;?6 ?2:2;@.>. =2;296@6.; =.@<8.; 1A4. .@.A
:2;4612;@6368.?682=.@A5.;162@56=2>@2;?6 1.969 ?2:2;@.>. E.;4 82/2;.>.;;E. .8.;
=.1. 9.;?6. E.;4 :2;4.9.:6 56=2>@2;?6 16/A8@68.; 1.9.: =2;296@6.; @2>?2/A@
:2;4612;@6368.?6 5A/A;4.; =2;42@.5A.; $<@<.@:<7<
56=2>@2;?6 :.;3..@ /.46 9.;?6. 1.=.@ =2>@.;E..; E.;4 @29.5 16A76 B.9618.;
:2:/.;@A 9.;?6. A;@A8 :2;6;48.@8.; !A26<;2> @2>?2/A@ 16/.468.; 82=.1.
=2;42@.5A.; @2;@.;4 56=2>@2;?6 1.; 9.;?6. E.;4 :2;12>6@. 56=2>@2;?6
:2;6;48.@8.; 82=.@A5.; 162@ 56=2>@2;?6 82:A16.; 9.;?6. @2>?2/A@ 161.:=6;46
:.;3..@ /.46 6;?@6@A?6 =2;16168.; E.6@A A;@A8 :2;7.C./ =2>@.;E..; E.;4 .1.
5.?69 =2;296@6.; 165.>.=8.; :2:=2>8.E. 168A2?6<;2> @2>?2/A@ 1.; 161.:=6;46
96@2>.@A> 69:A 82=2>.C.@.; 1.; :.:=A =2;296@6 ?.:=.6 ?292?.6 (2@29.5
=2;4A:=A9.; 1.@. 169.8A8.; 82:A16.;
9.;48.5 ?29.;7A@;E. E.6@A .;.96?. 1.@. ?2:.86; /67.8?.;. ?2:.86; /.;E.8
&2;296@6.; 6;6 :2;44A;.8.; .;.96?. 6;3<>:.?6 E.;4 167A:=.6 1.; ?2:.86;
A;6B.>6.@ 1.; .;.96?. /6B.>6.@ ;.96?. /.;E.8 5.9 E.;4 1682>7.8.; ?256;44.
A;6B.>6.@ .1.9.5 .;.96?6? E.;4 :2;.:/.5 =2;42@.5A.;;E. @2>A@.:.
:2;44.:/.>8.; 8.>.8@2>6?@68 ?2@6.= @2>=.=.>;E. 6;3<>:.?6 1.>6 =2;1168.;
B.>6./29 .;.96?. A;6B.>6.@ .8.; @2>?.76 6;3<>:.91.>6=2@A4.?82?25.@.;:2;42;.6
1.9.: /2;@A8 16?@>6/A?6 3>28A2;?6 =2;E.86@;E.
,61E.?.>6;68.
;.96?. )./29
A;6B.>6.@ 1.9.: =2;296@6.; 6;6 :296=A@6 6?@>6/A?6>28A2;?6)6;48.@&2;16168.;
@6;48.@ =2;42@.5A.; 82=.@A5.; 162@ ".;?6.E.;4#2;4.9.:66=2>@2;?616
56=2>@2;?6 A?6. 1.; @6;48.@ =2;16168.; &.;@6,>215.5.>:. .8@6!.?65
;.96?. /6B.>6.@ .1.9.5 .;.96?6? E.;4 (A>.8.>@.;
169.8A8.; A;@A8 :2;42@.5A6 82@2>8.6@.;
1A. B.>6./29 ,61E.?.>6;68.
&2;16168.;
>28A2;?6 &2>?2;@.?2
A/A;4.;=2;42@.5A.;12;4.;82=.@A5.; @2>.856>
162@ 56=2>@2;?6 =.1. 9.;?6. E.;4 (
:2;4.9.:6 56=2>@2;?6 16A76 12;4.;
9.:/1. ".:/1. 164A;.8.; A;@A8 (#&
:2;42@.5A6 5A/A;4.; .;@.>. B.>6./29
(#
;<:6;.9;<:6;.9 .@.A ;<:6;.9<>16;.9
.59.;
A8A=
)./29 :2;A;7A88.;/.5C.
!A>.;4
:2:69686 A?6.
@.5A; 9.;?6. :2:69686 =2;42@.5A.;
?256;44. ?2:.86; @A. A:A> ?2?2<>.;4 /.68 9.;?6.
:2:69686
=2;42@.5A.; 0A8A= 1.; @61.8 .1. 9.;?6. )./29:2;A;7A88.;/.5C.
E.;4 :2:69686 =2;42@.5A.; 8A>.;4 9.;?6.
=.@A51.9.:162@56=2>@2;?6
(2/.46.;/2?.> >2?=<;12;/2>=2;42@.5A.; 1.; 9.;?6. @61.8 =.@A5 1.9.:
/.68 5.9 6@A 168.>2;.8.; =65.8 &.;@6 162@ 56=2>@2;?6 (2/.46.; /2?.> >2?=<;12;
9.;4?A;4 :2:/2>68.; ?.>.;. 6;3<>:.?6 =.@A5 1.9.: :2;7.9.;8.; 162@ 56=2>@2;?6
82=.1. 9.;?6. ?256;44. ?2/.46.; /2?.> (.>.36;<
:2;1236;6?68.;
>2?=<;12; ?A1.5 :2;42>@6 @2;@.;4 82=.@A5.; 82@..@.; ?2/.4.6 @6;48.@
=2;E.86@ 56=2>@2;?6 1.; 162@ 56=2>@2;?6 =2;12>6@. 1.9.: :29.8?.;.8.; 0.>.
$<@<.@:<7< 168A@6= 1.9.: =2;4</.@.; 1.; =2>69.8A E.;4 16?.>.;8.;
,.C.;2C6
:2;E.@.8.; /.5C. <925 1<8@2> .@.A <>.;4 9.6; !2=.@A5.;
=2;42@.5A.; :2>A=.8.; 5.?69 G@.5AH 1.; 7A4. 1.=.@ 161236;6?68.; ?2/.4.6 ?A.@A
6;6 @2>7.16 ?2@29.5 <>.;4 :29.8A8.; =2>A/.5.; =2>69.8A 1.>6 =2>69.8A E.;4
=2;46;12>..; @2>5.1.= ?A.@A </728 @61.8:2;@..@6=2>.@A>.;82=2>69.8AE.;4
@2>@2;@A &.1. 5.?69 =2;296@6.; 16=2><925 :2;@..@6=2>.@A>.;
/.5C.
9.;?6. /2>=2;42@.5A.; /.68 .9.: =2;296@6.; @2>?2/A@
:2>28. ?2/.46.; /2?.> :2;42@.5A6 161.=.@8.;5.?69/.5C.@6;48.@82=.@A5.;
@2;@.;4 =2;42>@6.; 56=2>@2;?6 =2E2/./ >2?=<;12; E.;4 .1. 16 &.;@6 @2>?2/A@
56=2>@2;?6 @.;1. 1.; 427.9. 56=2>@2;?6 ?2/.46.; /2?.> =.@A5 1.9.: :2;7.9.;8.;
8<:=968.?6 56=2>@2;?6 =2;024.5.; 162@ 56=2>@2;?6 :2;A>A@ &>.;<@<
56=2>@2;?6 1.; 162@ 56=2>@2;?6$A4><5< :2;E.@.8.; /.5C. =.@A5 .1.9.5 ?A8.
:2;E.@.8.;
@292B6?6 (2/.46.; /2?.> =2;42@.5A.; /.5C. =2>69.8A /2>8.6@.; 12;4.;
:.;A?6. 16=2><925 :29.9A6 :.@. 1.; 82/6.?..; E.;4 1.=.@ :2;45.?698.;
@296;4. ?256;44. =2;44A;..; =.;0.6;1>. ?2?A.@A E.;4 /2>?63.@ =<?6@63 :.A=A;
@2>5.1.= ?A.@A 6;3<>:.?6 ?.;4.@ ;24.@63 (256;44. :2:=2;4.>A56
=2;@6;4.9.: =2;296@6.; 6;6 ?.9.5 ?.@A =2;12>6@. 56=2>@2;?6 A;@A8
3.8@<> E.;4 :2:=2;4.>A56 @6;48.@ /2>=2>69.8A /2>@6;1.8 =.@A5 @61.8;E.
82=.@A5.;.1.9.5=2;42@.5A.;<925?2/./ @2>5.1.= 162@ 56=2>@2;?6 $6B2;
6@A 12;4.; =2;42@.5A.; E.;4 /.68 :.8. :2;E.@.8.; /.5C. 82=.@A5.;
82=.@A5.; >2?=<;12; 1.9.: :2;7.9.;8.; 16=2;4.>A56 <925 /2/2>.=. 3.8@<> E.6@A
162@ 56=2>@2;?67A4. /.68 >2?=<;12; 92/65 =2;42@.5A.; (2:.86; @6;446
=.@A51.9.::2;7.9.;8.;162@56=2>@2;?6 =2;42@.5A.; :.8. ?2?2<>.;4 .8.; =.@A5
)./29 1.9.: :2;7.9.;8.; 162@ 56=2>@2;?6
6?@>6/A?6>28A2;?6!2=.@A5.;".;?6. ?21.;48.; ?2:.86; >2;1.5 =2;42@.5A.;
E.;4#2;4.9.:66=2>@2;?6@2>5.1.=62@ :.8. ?2?2<>.;4 02;12>A;4 @61.8 =.@A5
6=2>@2;?616&.;@6,>215.5.>:..8@6 1.9.: :2;7.9.;8.; 162@ 56=2>@2;?6
!.?65(A>.8.>@.;
2;4.; 12:686.; =2>69.8A E.;4 161.?.>6
!2=.@A5.; >28A2;?6 &2>?2;@.?2 <925 =2;42@.5A.; .8.; 92/65 9.:.
1.>6=.1.=2>69.8AE.;4@61.8161.?.>6<925
&.@A5
=2;42@.5A.; $<@<.@:<7<
)61.8=.@A5
)<@.9
=2;42@.5A.; >2?=<;12; ?2:.86; =.@A5
@2>5.1.= 162@ 56=2>@2;?6.?69 =2;296@6.;
)<@.9
2/>A.>6
$<@<.@:<7< (
"5*/;3
+4+2/:/'4 +9+.':'4 16?6 '4* 5:'99/;3 /4 :.+
'2B6?6'6;28.6=@. .8.>@. ':.5-+4+9/95,
$<@<.@:<7< ( >6+8:+4:/54 $ #
85359/+9+.':'4*'4 +8/
2'1;+9+.':'4 &) 4<2? 188
;(;4-'4 #/4-1':
'6;28.6=@. .8.>@. +4-+:'.;'4 :+4:'4- '1:58
$<@<.@:<7< (
#+1'4'4 +3+4;.'4/+:
'8'. #/4--/ -.?:6;2 /6+8:+49/ B<95.9
&2;2>72:.5>9.;44. .8.>@. .;16E.5 (6@6
23;+(/*'4'4 #2168.-<4E.8.>@.
&'>'9'4/4' ;9:'1'"'8=545 .59.; (<=6EA16;
":':/9:/1 ;4:;1
8'=/85.'8*05-<4E.8.>@. +*51:+8'4 *'4 +9+.':'4
&A>;<:<
;(;4-'4 #/4-1':
6;1<;2?6.0<: 6.8?2? @.;44.9 +4-+:'.;'4 +4*+8/:'/6+8:+49
%8@</2>
/*+4-'4"/1'6+40'2'4/ /+:
(A46E<;<
9/1525-/+9+.':'4
+4-'8;. +4*/*/1'4 :+4:'4- +4-'4:'8;4:;1 +8'=':*'4 85
/6+8:+49/#+8.'*'6 ,+9/54'2 .8.>@.
+8;('.'4 +4-+:'.;'4 *'4
"/1'6 '49/' */ +9'
'1'3.'0/ '8:'9;8'
-<4. )