Sei sulla pagina 1di 305

Informazioni su questo libro

Si tratta della copia digitale di un libro che per generazioni è stato conservata negli scaffali di una biblioteca prima di essere digitalizzato da Google
nell’ambito del progetto volto a rendere disponibili online i libri di tutto il mondo.
Ha sopravvissuto abbastanza per non essere più protetto dai diritti di copyright e diventare di pubblico dominio. Un libro di pubblico dominio è
un libro che non è mai stato protetto dal copyright o i cui termini legali di copyright sono scaduti. La classificazione di un libro come di pubblico
dominio può variare da paese a paese. I libri di pubblico dominio sono l’anello di congiunzione con il passato, rappresentano un patrimonio storico,
culturale e di conoscenza spesso difficile da scoprire.
Commenti, note e altre annotazioni a margine presenti nel volume originale compariranno in questo file, come testimonianza del lungo viaggio
percorso dal libro, dall’editore originale alla biblioteca, per giungere fino a te.

Linee guide per l’utilizzo

Google è orgoglioso di essere il partner delle biblioteche per digitalizzare i materiali di pubblico dominio e renderli universalmente disponibili.
I libri di pubblico dominio appartengono al pubblico e noi ne siamo solamente i custodi. Tuttavia questo lavoro è oneroso, pertanto, per poter
continuare ad offrire questo servizio abbiamo preso alcune iniziative per impedire l’utilizzo illecito da parte di soggetti commerciali, compresa
l’imposizione di restrizioni sull’invio di query automatizzate.
Inoltre ti chiediamo di:

+ Non fare un uso commerciale di questi file Abbiamo concepito Google Ricerca Libri per l’uso da parte dei singoli utenti privati e ti chiediamo
di utilizzare questi file per uso personale e non a fini commerciali.
+ Non inviare query automatizzate Non inviare a Google query automatizzate di alcun tipo. Se stai effettuando delle ricerche nel campo della
traduzione automatica, del riconoscimento ottico dei caratteri (OCR) o in altri campi dove necessiti di utilizzare grandi quantità di testo, ti
invitiamo a contattarci. Incoraggiamo l’uso dei materiali di pubblico dominio per questi scopi e potremmo esserti di aiuto.
+ Conserva la filigrana La "filigrana" (watermark) di Google che compare in ciascun file è essenziale per informare gli utenti su questo progetto
e aiutarli a trovare materiali aggiuntivi tramite Google Ricerca Libri. Non rimuoverla.
+ Fanne un uso legale Indipendentemente dall’utilizzo che ne farai, ricordati che è tua responsabilità accertati di farne un uso legale. Non
dare per scontato che, poiché un libro è di pubblico dominio per gli utenti degli Stati Uniti, sia di pubblico dominio anche per gli utenti di
altri paesi. I criteri che stabiliscono se un libro è protetto da copyright variano da Paese a Paese e non possiamo offrire indicazioni se un
determinato uso del libro è consentito. Non dare per scontato che poiché un libro compare in Google Ricerca Libri ciò significhi che può
essere utilizzato in qualsiasi modo e in qualsiasi Paese del mondo. Le sanzioni per le violazioni del copyright possono essere molto severe.

Informazioni su Google Ricerca Libri

La missione di Google è organizzare le informazioni a livello mondiale e renderle universalmente accessibili e fruibili. Google Ricerca Libri aiuta
i lettori a scoprire i libri di tutto il mondo e consente ad autori ed editori di raggiungere un pubblico più ampio. Puoi effettuare una ricerca sul Web
nell’intero testo di questo libro da http://books.google.com
8, -

FIRPO

3945. A

BlBLIOTECA NAll0NALE
ToRINO

"a raso)
- il - i"

chi rapi'd ſi farà pi 'a tetta

Ex libris

LUIGI FIR PO

se o
6 º, 2 /,
-

\
- - ------)=------------------→ ← → • , , ***īFººt- --==== L -
- e

e a
i

- - -- -
GR EGORII CORTESII
M O N A C H I C A S I N A TI S

S. R. E. C A R D I N A L I S

– o M N 1 A,
QUAE HUC USQUE COLLIGI POTUERUNT,
SIVE AB EO SCR I PT A ,

SIVE A D IL LUM SPECT AN TI A .

PA RS PR I M A.

PATAVII , CIOIOCCLXXIV.
Excudebat JOSEPH US COM IN US.
S u p er i o rum Per miſs u .
i
al zusr Riss1Mo, Ac RE ve REND Iss1Mo
-

NICOLAO ANTONIO
J U S T I N I A N O
E P I S C O P O P A T A V IN O,

COMITIQUE SACCENSI &c.


1F.

$ ) Ulli ſane aptius, ac dignius,


quam Tuo, ILLUSTRIssi M. E, ac
R EvERE ND 1ssIME ANTI sr Es,
perhonorifico Nomini inſcribi Opus potuit ,
quod meis nunc impreſſum typis ſumma ani
ºſì 1
V I

mi veneratione Tibi offero, & dico. Non mi


nimam fiquidem Te inter , & Gregorium Car
dinalem Cortefium fimilitudinem intercedere
ex iis intelligo, qui eafdem propemodum no
tas , & rerum lineamenta in Te, atque in il
lo cognofcunt. Ordinem Cafinenfem audio, in
quo uterque Veftrum tum prudentiæ , tum
morum integritatis, tum doótrinæ etiam fuæ
illuftre fpecimen dedit ; audio Ecclefiaftica
rum rerum notitiam cum quadam inaffeéta
ta , & profluente dicendi facilitate conjun
&tam ; fplendidam Generis claritudinem , di
gnitatemque in utroque fufpicio , & admiror.
Neque vero , fi claræ habentur Cardinalis Cor
tefii dotes , Tuæ in tenebris jacent . Novit
Torcellanus Populus , & Veronenfis Civitas ,
qualis , & quantus effes in concredito Tibi Gre
ge pafcendo ; fed noftra præcipue hæc Urbs,
quæ clariffimis femper infignita Paftoribus eo
rum in Te perfimilem fufcitari imaginem fibi *,

gau
VI f

gaudet , ac fentit. Notæ funt nobis ardentes


illæ Conciones, quibus nos fæpenumero ad in
tegerrimæ Vitæ rationem magis, ac magis ac
cendis ; notæ Verfiones Tuæ nitidæ , elegan
tes, ac limatæ ; notæ Epiftolæ plenæ roboris,
& fapientiæ, quam ex facris fontibus plenius
haufifti ; nota demum Tuarum lucida, & in
corrupta exempla Virtutum . Sed , quoniam
inter cætera Animi Tui ornamenta, illa po
tiffimum Virtus eminet, qua nihil magis fa
ftidis, quam laudem, etfi eximiis compara
tam meritis , & , quantum reliquos dignita
tis fplendore præftas, tantum Tibi ipfi foles
vilefcere, præterire filentio cogor tum ea, quæ
maxima, & admiranda a Majoribus Tuis ac
cepifti , tum illa multo magis, quæ plane funt
Tua. Veruntamen in præfentia , & quidem
optimo jure illud mihi dicere poffe videor ,
eos omnes, qui Gregorii fcripta leóturi funt,
tacito quodam mentis fenfu de Te , invito li
Cet ,
v I II

cet, ac relu&tante, de Te, inquam , cogitatu


ros. Non poffum itaque, quin mihi magno
pere gratuler, quod in Te, A M P l 1 ss 1 M E A N
τ 1 sT Es, luculenti Operis, & præclari Viri ta
lem, tantumque Fautorem, ac Maecenatem in
venerim , ut Tuis aufpiciis feliciffimis & Opus
ipfum , & Auótor Operis non fuo folum, fed
Tuo etiam lumine illuftrentur ; quodque etiam
me nulla gratia hominem , nulla commenda
tione fuffultum, fingulari Humanitate Tua ex
edito Dignitatis loco , in quo cunétis prælu
ces, adfpicere nequaquam Ipfe dedignatus fis,
Tuoque præterea induftriæ meæ qualecunque
argumentum præfentiffimo patrocinio muniri
volueris.

Summa Tibi Obfervantia , & Obfequio devin&us


Angelus Cominus. Jof. F.

PRÆ.
$Ã? Liquot jam abbinc ammis Ioannes .Augu
„£& % fíimus Gradomicus C/odienfis antea , nunc
. Ę §|§ vero Cenetenfis Epifcopus , cui egregiae
£É virtutes , ac præclara in literas merita
fummam apud omnes famam jam diu
conciliarunt , Gregorii Cardinalis Cortefi doäiffimi fua
aetate viri memoriam , ac momen revocare fibi ipfe pro
po/uit. Itaque res ab illo geffas defcribere aggreffüs , quae
cumque ad i//um /pe&arent tum ex Cardinalis ipfius editis
/ibris, tum ex plurimis , apud quos ejufdem mentio oc
currit, $criptoribus , tum etiam ex monumentis , quæ in
Benediéfini Ordinis Cænobiis , quibus ille præfuerat, ferva
bantur, denique ex Cardinalis ipßus Patriae, ac mobilif
fimæ familiæ tabulariis diligentiffime co//egit , ac vitam
Clariffimi viri accurate digeffam confcripfit . Hamc ille
deinde ad fpeéfatiffimum Mutinenfem Patricium Ioannem
Baptiffam Marcbionem Corte/ium , quo jamdiu familiari
ter utitur, fumma cum bumanitate tranfmifit , affirmans
nullibi melius quam apud ipfum Opufculum bujufnodi de
poni poffe , quod ad celeberrimum ejufdem Gentis virum
pertineret ; fimulque addens , licere i/li per fe Opufculum
idem aut publici juris facere, aut inter privatae familiæ
A. fu.c
»' 'p R Æ F .A T 1 O .

fuae monumenta, prout opportunius videretur , fervare.


Neque bic do&iffimi Praefulis bumanitas fetit . Uberem
buic vitae praeterea documentorum colleéfionem addidit ,
quibus Gregorii Cardinalis pietas , prudentia, atque eru
aitio, & egregia , qua apud R.omanum Pontificem , &
Cardinalium Collegium do&fofque illius ætatis viros frue
batur , fama luculentius comprobaretur ; atque infuper
Italicarum Gregorii Epiftolarum fafciculum , quarum c
xcmplar ex fecretiore Vaticamo tabulario amici cujufdam
opera Gradomicus idem acceperat; quæ licet fimplici ffi
/o, ac properante ( ut dicimus ) calamo confcriptae ef
fent , dignæ videbantur tamen , quæ ederemtur in lucem ,
tum quod multum illius temporis biftoriae lucem affumde
remt , tum quod in iis etiam Gregorii doëirima , ac pro
bitas præclare eluceret.
Quæ omnia cum ad Cortcfium Marcbionem Gradomi
cus tranfmitteret , fígnificavit etiam , multos jam ante
ammos de mova Gregorii Cardinalis Operum editione fe
cogitaffè, ut doétiffini viri memoriae melius confuleretur ;
quae fcilicet quæcumque ab illo fcripta fuerant, fíve jam
edita effènt , fíve lucem nondum vidiffent, comple£feretur ;
Latinas fcilicet Epiffolas primum, fèd multo emendatio
res, quam quae in Herfíliæ editione vulgatæ fuerant erro
ribus fcatentes , ea/que fecundum temporum fèriem di/po
fítas , cum pleræque baäenus temporis mota carerent ;
argumentis ctiam , atque adnotationibus additis, quæ ad
uberiorem rerum i//uftrationem opportunæ viderentur ;
Græcarum infuper vocum , ac /ocutionum, quæ in illius
Epifto/is frequentes occurrumt , cxplicationem ; Latinorum
denique carminum , tum quæ Cardinalem ipfùm auéìorem
habe
r
T· R Æ F .A/ T* I O. 3

baberent , tu:n quae ad i//um fpeéfarent quoquomodo, /eu


quæ in Herfíliæ editione vulgata jam fuerant , /eu quae
inveniri alibi poffemt, Italicam interpretationem. Sed ad
debat fimul gravioribus regendae Ecc/effe curis fé tunc
impediri , quominus propofítum ipfe fuum exequeretur ;
optandum effè tamem , ut quod ille præffare non poffèt ,
alius quifquam aggrederetur, ac fapientiffimi viri momem ,
ejufque patriam , familiam , atque ordinem novo boc bo
more augeret. -

Haec cum intelligeret Ioannes Baptiffa Marcbio Corte


fus , gratumque erga clariffimum Præfulem amimum te
fíari vellet , qui bominis ex fua gente memoriam , ac
momen tam diligenter, ac ffrenue illußrare aggreffùs fue
rat , Codicem , quem ab i//o manu/criptum acceperat ,
cum nonnullis arffiffimo fibi focietatis, atque amoris vin
cu/o comjuméfis communicavit , offenditque quam præcla
rum cffèt doétiffini Præfulis comffium , quamtumque lau
dis babiturum foret , fi ad exitum aliquando perducere
tur. Qui in ejus fententiam non conceffèrumt /o/um , fed
manum buc etiam , operamque alacriter contulerunt . I
taque alius adnotationes , argumenta , cbromicas notas
Epiftolis addere ; alius Latina carmina Italicis reddere;
alius Latinas voces Græcis explicare aggreffi fùnt. Uti
mam , quod maxime optabam , /iceret bic mibi eorum mo
mima recem/ere. Cum enim egregia fit illorum apud eru
ditos bomines fama , nom parum binc fane meæ buic cdi
tioni ornamenti accederet. $ed quamvis fepe, ac vebe
nemter precibus inftiterim , numquam illi exorari fé paffi
fumt, ut eorum nomina proferre mibi fas effet.
J4t feliciorem apud Marcb. Corteffum meae preces
A 2 ex}-.
4 To R Æ F Α Τ I O.

exitum babuerunt. Cum enim ab ormatiffimo moffræ bujus


Urbis Equite, cui familiare cum Cortefio Marcbione it
terarum commercium intercedit , quæ ba&femus a me re
citata funt forte intellexiffem , illa extemp/o cogitatio a
mimum fubiit , opportumiffimum fore , f bæc omnia meis
typis committerentur. Quamvis enim boc fibi decus Mu
tinenfia praela expofcere viderentur, ut Civis fui præcla
riffimi opera vulgarent , intelligebam tamen , Patavinis
etiam juris aliquid effè , ut Cortefum fuum quodammodo
dicerent. Si enim mom eam folum Patriam dicimus , in
qua mati fumus, aut ex qua originem ducimus , fed il
lam quoque , quæ nos in liberalibus ßudiis aluit , atque
erudivit , profeífo noßram banc Urbem alteram quaß
Patriam appe//affè Gregorius Cortgfius dicendus gff, qui
apud mos utriufque juris ftudio diuturmam ac diligentem
operam dedit , cujus etiam fruéfum amp/iffimum retulit,
cum in mofiro boc Gymmaffo , Nicolao Com. Papadopoli
teffe ( bjff. Gymm. Patav. 7T. II. Lib. I. C. XVI. p. .
3 z. ) Laurea in/ignitus fuit . .Ac fame eam de Patavi
morum ingeniis opinionem animo imbuit Corteffus, ut poff
quam binc excefferat , cum iis tamen , quibus tunc bæc
Urbs abundabat , doéiiffimis viris, amicitiam per literas
excoluerit ; quin etiam ut eorum colloquiis frueretur ,
Ferraria aliquamdo Patavium venerit, ut ex illius Epi
fola ab Herfília eaita conßat ( pag. ;7. ). $ed R.egi
maldi Poli præfertim , cclcberrimi ea aetate viri , fami
/iariffimus fuit, ac Ruvolomi , qui Patavimi agri pagus
ad $. Iuffinæ Monacbos pertinet , aliquot cum illo dies
anno MDXXXVI. fuaviffime tranfegit ; quo tempore
Cortefii do&rinam fé maxime admiratum effe Polus ipfe
ad
T^ 8 AE F JA T I O. ;

ad Card. Contaremum fcribens teffatus efi ( Diatrib. E


piff. Po/i. Par. 1. pag. 2. 99. ). Huc denique accedebat,
7uod Pratalienfi bujufce agri Canobio anno MDXXXVII.
cortefium præfuiffè a monnullis S. Iuftinæ Monacbis au
dieram, quod etiam ex edenda illius vita conftabit , quo
in munere prudentiam ceterafque egregii animi fingulares
dotes nom füis folum , fed Urbi buic univerfe mirum in
modum probavit . Quæ omnia cum mecum ipfè animad
verterem , decere omnimo ftatuebam , ut cujus tam præ
clara effèt apud Patavinos memoria , ejus opera Patavi
mis potiffimum typis vulgarentur . Iraque diutius baud
differendum ratus, Ioannem Baptiffam Marcbiomem Cor
tefium per literas exoravi, ut defiderio meo fatisfaceret.
.Atque ille quidem confilii mei rationem bumamiffime pro
bavit . .At nonnulla erant tamen , quæ primo illum de
terrerent , me mcum confilium probaret . JAjebat enim ,
quamvis doéiiffimus Cenetenfis Epifcopus mulli indußriae
aut labori peperciffet , ut Cortefii fcripta , ac monumen
ta col/igeret , ac mommulla naétus effèt revera , quæ lu
cem momdum afpexeramt , plurima tamen adbuc deeffè ,
quæ quamvis alicubi exiffere Scriptorum camfenfus e
vinceret, fruffra tamen , licet diligentiffime , quæfita ba
άenus fuerant. Haec ipfa quæ inventa effènt tamdem ,
atque in unum colle&ia , varia adeo ac diverfâ invicem
cffe, alia fcilicet Latina , Italica alia , alia ftri&fa ora
tione , alia fòluta , alia denique a Cardinali ipfò , alia
ab aliis confcripta , ut vix unum Opus , cui certa In
fcriptio conveniret, poffèt confici : binc fore , ut ex iis ,
quæ ederentur in lucem , plura ad alios quam ad Corte
fum ipfùm pertinerent, cujus proinde fáma imminui po
tius
6 P R Æ F 4 T 1 o,
tius quam augeri bac editione videretur. .Addebat etiam
certo fibi conftare , virum eruditionis laude clarum de
Latinis Cortefii Cardinalis Epiftolis omnibus tum editis ,
, tum mondum editis in lucem vu/gandis Romæ cogitare ,
uas ideo mom collegerat tantum, fed & fecundum tem
pora diffofuerat , & adnotationibus illuftrarat , eafque
jam typis committere parabat: itaque Cortefanorum'0
perum edendorum confilium facile preoccupatum iri ma
gna ex parte, ac verendum proinde effe , me nofira baec
cditio &* ferius in lucem prodiret , & cum Romana edi
tiome collata vilefceret , præfértim cam bujus curator
multa ex R.omanis Bibliotbecis , ac ZTabulariis colligere
poffet , quæ diligentiam noffram fugiffent. -

Quamvis bæc ferio obiici poffè intelligerem , non ea


tamen effe arbitrabar, quæ me a fufcepto confilio dimo
verent . Itaque ad ea , quæ a Corte/io Marcbione oppo
nebantur, repofui, quamvis moffra baec editio integra , at
que ab/oluta appellari minime poffet , mommulla tamen a mo
bis in lucem vulgatum iri , quæ incognita baäenus fuif
fent , quæque f in tenebris adbuc , ut plura alia ejuf
dem auéforis Opera , delitefcerent , mon modicum Literae
damnum paterentur. Nec vero quod aliæ clariffimi Car
dinalis lucubrationes periiffent , bas etiam , quas felici
ter ma&fi effemus , abiiciendas effè , atque in vetere obli
vione diutius relinquendas . Non omnia certe Gregorii
Cortefii Opera moftram banc editionem complexuram ,
quæ plurima numero effent, ut conftat ex auéìorum feffi
moniis , qui de illo egerunt ; fed nonnulla faltem , quæ
doéiiffimi viri ingenium , atque eruditionem fatis tefía
rentur ; quæque effent bujufmodi , ut bene literis confù
^ . luif
T R AE F A r 1 o, 7

luiſſe videretur, qui de is edendis cogitaſſet. Nonnulla


-
etiam nondum hacienus vulgata noſtra buic editioni ad
denda eſſe, qua ad Cardinalem ipſum pertinerent pro
pius, quibuſaue eſus memoria clarior fieret, nec ſane
celeberrimum virun bonore boc fraudandum , qui ex
iſdem in illum redundaret. Non ſolum vero Cardina
lis Opera typis per nos committi, ſed & eorumdem
fragmenta quotauot erui poſſent, 6 quecumque quo
quomodo ad illum ſpestarent. itaque poſe editionem banc
noſtram Monumentorum ad Gregorium Cardinalem Cor
teſium, quotguot exſtarent, Collectionem jure inſeribi,
quae ſcilicet appellatio Latinas eque, atoue Italicas,
ſoluta, ac ſtrikia oratione conſeriptas res completere
tur, quaque aut Gregorium ipſum auctorem haberent,
aut ab aliis ſcripta illum reſpicerent. Quod ſi dein
ceps feliciore quam battenus fato alia bujuſmodi opu
ſcula ex Bibliothecarum, aut 7 abulariorum ſi riniis e
ducerentur, nibil obſtare, quominus aliud volumen no
ſtrae buie editioni.Appendicis loco adderetur. Hunc ſal
tem denique futurum conſilii noſtri fruttum, ut Herſi
lia emendatior ederetur aliquando, quod omnino fieri
oportere Gradonicus idem exiſtimabat.
Ad Romanam editionem quod attinet, quamvis illa
in lucem prodiret, non propterea inutilem noſtram banc
fore ajebam. quo plures ejuſdem Operis editiones cu
rantur, eo majore illud in pretio baberi, quoque ma
for eſt auctoris fama, eo frequentius illius ſcripta ite
ratis editionibus vulgari. Itaque ſi eodem ferme tempo
re duplex hujuſmodi Monumentorum Colletio ederetur,
majorem bine futuram Corteſi Cardinalis gloriam. Fie
- - -

ri
$ 7• . R AE F 4 r 1 o.

ri quidem poffè, ut editiones iffe invicem difcrepent ali


quándo , aùt aliquid in alterutra defíderetur ; fed fre
quens id effe in ipfis celeberrimorum 0perum editiomi
bus ; immo binc futurum ut altera alteri /ucem atque
illuffrationem mutuo afferat.
His rationum momentis 7oannes Baptiffa Marcbio
Cortêffus adduci fe paffus e/f, ut quæcumque apud i/
/um erant Momumemta ad Gregorium Cardinalem perti
mentia , mibi typis committenda permitteret ; cum prae
fèrtim eruditiffimos Cenetenffs Epifcopi labores publici
juris fieri vebementcr & ipfe cuperet. $upereff, ut quæ
potiffinum Monumenta, quoque ordine digcfta , noftra
bæc editio complexura fit , paucis exponam.
In boc igitur primo vo/umine præfationem banc mo
firam fubfequitur Gregorii Cardinalis Cortefi vita a
7oamme .Auguftimo Gradonico (a) Italice confcripta , cum
Ejufdem adnotationibus ; adjiciumtur Monumenta fèx ad
ejufdem vitæ illuftrationem pertinentia. $ubjicimus non
iiulla clarorum virorum de Gregorio Corte/io reffimo
mit. Subfequuntur Gregorii Epjfo/e Italicae XXVIII.
a fecretiore Vaticamo tabulario eduéiae cum paucis aliis
ve/ ejufdem , ve/ ad eumdem Italice`datis , additis E
pißolarum argumentis cum adnotationibus. 7'um eju/
dem Carmina aliquot Latima cum Italica verfiome ; liber
quoque ejufdem de direptione Urbis Gemuemffs , ex JAuto
grapbo Codice Bibliotbecae R.egiae Parifienfis , cum ad
notationibus , qui nunc primum in /acem prodit. ZTam
dem

(a) Dum haec typis fubiicerentur , cl. Vir, bonorum omnium moerores
£Cgnctæ obiit •
?• R Æ F JA T I O. $

dem ejufdem ZTraäatus adverfus megantem B. Petrum


JApoßolum fuiffe Romæ cum adnotationibus ex bujus
Opufculi editione a cl. JAb. Conffantio Romæ muper
curata ut plurimum excerptis. Volumem alterum com
ple&itur Hieronymi Catenæ epjffolam ad Herfi/iam Cor
teffam , ejufdem Herfíliæ epißolam muncupatoriam ad
©regorium XIII., breviffimam Cortefii vitam ab Her
filia ejufdem epiftolis praefixam, Cardinalis moflri Epi
ftolas omnes Latinas , tum quæ jam fueramt editae ,
fed accuratius digefiae, tum aliæ præterea nonnullæ.
.4dduntur argumenta , . adnotationes , Græcarum vocum
interpretatio, poftea tres Epißole Græcæ cum earum
dem latina interpretatione. In fine utriufgue Volumi
nis babetur index rerum locupletiffimus. .^

- • • * • •
NOI RIFORMATORI
Dello Studio di Padova.

Vendo veduto per la Fede di Reviſione, 8


Approvazione del P. F. Franceſco Antonio Be
noffi Inquiſitor General del Santo Officio di Par
dova, nel Libro intitolato Gregorii Corteſi S. R.
E. Cardinalis Omnia qua hucuſque colligi potuerunt, 6 c.
M. S. non v'eſſer coſa alcuna contro la Santa
Fede Cattolica, e parimente per Atteſtato del
Segretario Noſtro, niente contro Principi, e
buoni coſtumi, concediamo Licenza a Giuſep
pe Comino Stampator di Padova, che poſſa eſſere
ſtampato, oſſervando gli ordini in materia di
Stampe , e preſentando le ſolite Copie alle
Pubbliche Librerie di Venezia, e di Padova,
Dat. li 23. Aprile 1772.
( Sebaſtian Zuſtinian Rif -

( Alviſe Vallareſfo Rif. -

( Franceſco Moroſini Secondo Cav. Proc. Rif.


Regiſtrato in Libro a Carte 94 al Num 778.
Davidde Marcheſini Segret.
Addì 28 Aprile 1772. Regiſtrato nel Magiſtr.
Eccell. de Signori Eſecutori contro la Beſtemmia
in Libro a Carte 47.
Andrea Gratarol Segr.
1 VITA
i - ſºs ºttº zº 7 A: - -

V, n Fg A vºs - º,
º il -- - E , N- -
- SS - N. Si il
- - N º- - -

VITA DEL CARDINALE

GREGORIO CORTESE
è: sº Uantunque in ogni tempo il Sagro Collegio de
Cardinali della S. R. Chieſa ſia ſtato un'Adunanza
di perſonaggi diſtinti per Santità, per Dottrina,
per Naſcita, e per ogni altra qualità, che può
N render pregevole alcun Soggetto ; convien tut
tavia confeſſare, che alle volte più di altre fece
più chiara, e più luminoſa comparſa - Il Ponti
- ficato di Paolo III. ſarà ſempre riguardato come
un'Epoca illuſtre per quel Sagro Conciſtoro; concioſſiachè forſe mai egual
mente florido non ſi vide , così diſponendo Iddio di provedere alla ſua
Chieſa travagliata allora dalle nuove Ereſie di Lutero più che da alcuna mai
delle precedenti ſtata lo foſſe. Chi è, che non ſappia qual ſorta d' Uomini
foſſero il Contarini, il Sadoleto, l'Aleandro, il Polo, il Bembo , il Fre
goſo, ed altri molti del loro compagni ? Biſogna trovarſi affatto digiuni
delle coſe avvenute ne tempi paſſati per non eſſere appieno iſtruiti delle
loro chiariſſime geſta. Come però quelle d' Alcuni d' eſſi abbaſtanza furo
no illuſtrate da abiliſſime, e dottiſſime perſone, ho voluto io pure, quan
tunque di deboliſſime forze, e di ſcarſiſſima abilità, accingermi a rinovare
la memoria d' uno di que celebri Porporati agli altri non punto inferio
re, quale fi fu GREGORIO CoRTESE, della ſua Patria non meno, che dell'
Ordine di San Benedetto, ch' io pure mi glorio di profeſſare , ornamen
to chiariſſimo. Io ben m'avveggo, che troppo forſe ardito io ſono nell'
intrapreſa , degna certamente d'eſſere maneggiata da più abile ſoggetto :
ma ſiccome è lodevole in chi che ſia il tentare coſe grandi , così ſpero
di trovare compatimento del mio ardire nel Pubblico, per cui intraprendo
queſta mia fatica, qualunque ſiaſi per riuſcire, tanto più , che mi ſ"
B 2 pe
EI 2 V I T A .

ſperare di condurla a conveniente fine, giacchè dal Marcheſe Giambattiſta


Corteſe, Cavaliere adorno di tutte le qualità, che a un animo nobile, e
ben formato ſi convengono, mi furono preſtati quel documenti, che a do
vizia nel domeſtico ſuo Archivio geloſamente Ei cuſtodiſce , colla ſcorta
de quali io intraprendo la fedele narrazione delle coſe pel corſo di tutta
la ſua vita da quel Porporato operate in vantaggio della Cattolica Reli
gione, della ſua Patria, e dell'Iſtituto da Lui profeſſato - -- - -

Nacque egli pertanto in Modona ( 1 ) di nobiliſſima, e dovizioſa fami


glia ( 2. ) l' Anno MCDLXXXIII ( 3 ) , e nel Batteſimo gli fu impo
ſto

( 1. ) Serivendo il Cardinale Corteſe al appreſo anche Figliuola adottiva, ch'Egli a


Doge di Venezia Pietro Lando nella Lette ſei di Marzo di quell'Anno aveva promeſ
ra, che tuttora inedita ſi conſerva in un ſa in Iſpoſa a un' Alberto Corteſe: così ſi eſ
Codice del XVI Secolo nella Libreria del Se prime della Nobiltà di queſta Famiglia (o
minario di Padova uſa le ſeguenti eſpreſſioni: pere Toma V. Pag. 253. ) La Famiglia de'
Cum enim ortum atque educationem vo Corteſi per gentilezza di antico ſan
bis, Urbique veſtrae acceptum referre de fi , Nobile in Modona , e Nobi
beam : dal qual modo di dire ſembra , che iſſima in Roma per un ſuo gran Car
ſi dovrebbe credere eſſer Egli nato in Vene dinale cc., e quanto alle ricchezze ſoggiu
zia , e tanto più ciò taluno potrebbe perſua gne poco ſotto , che il ſopra menzionato Al
derſi, quanto in quel torno di tempo, in cui berto era ricco d'Entrate affittate Ducati d'
Egli nacque, fu ſuo Padre Ambaſciatore co oro più di duemila. Era queſto Alberto Fi
là . Ma ſe ſi calcoli il tempo delle Am gliuolo di Lanfranco d'altro Alberto di Pi
baſciate di ſuo Padre, delle quali par pione Corteſe, Cugino del noſtro Cardinale .
Fu Cavaliere dell' Ordine di San Michele
leremo poco ſotto, e quello del Naſcimento del
Cardinale, che or ora ſtabiliremo con ſodi di Francia, dove fu anche Ambaſciatore
fondamenti, riſulterà chiaramente, che Egli per il Duca di Ferrara Alfonſo II. , e Gen
non può aver ſortito in Venezia nè il Naſti tiluomo di Camera del Re Carlo IX , lo che
mento, nè la Generazione; per lo che mi do tutto coſta per autentici documenti nell' Ar
a credere, che il Cardinale in quella ſua chivio de Signori Corteſi di Modena. Ebb'
Lettera più toſto abbia ſtudiata l' eleganza , Egli un Fratello chiamato Pipione Cavalie
e la benevolenza, che la verità ; e ciò tam re, e Conte Palatino, dal quale per retta li
to più , che neppure l' educazione Ei l'ebbe nea di Padre in Figlio i". il Marcheſe
in Venezia, ma bensì per qualche tempo in Giambattiſta vivente, ſenza il di cui favore
una Città del Veneto Dominio, cioè in Pa non avrei io potuto giammai diſtendere eſat
dova , come a ſuo luogo diremo. Che poi pel tamente queſte notizie del Cardinale Don Gre
contrario. Ei naſceſſe in Modona è Egli me gorio, avendo io avuto da Lui tutti li docu
deſimo, che lo aſſeriſce in altra ſua Lettera menti ſpettanti a quel Porporato , e le pro
Italiana parimente inedita, che conſervaſi ve altresì di quella parte d'Albero di ſua
nell'Archivio ſecreto della Città di Modona, Famiglia, ch' io aggiungo volentieri a queſto
e che io ho unita ad altre pure Italiane del luogo, contenendo tutti que” Soggetti, che ſo
ed eſimo in un particolar volume. E' que no viſſuti al tempo del Cardinale, o in quel
ſta diretta : Alli Molto Magnifici Conſerva torno, ond'è, che maggior chiarezza ne pro
tori della Città di Modona, e dice in Eſſa, venga a queſte notizie, nelle quali ſono in ne
che a quella Città Ei doveva l'Origine, ed ceſſità di parlare di molti di loro.
il Naſcimento ſuo. C 3.) Il Corteſe medeſimo in una ſua Let
( 2. ) Sperone Speroni degli Alvarotti nel tera a Dioniſio Faucher ( Greg. Corteſi Epiſi,
la CCCLV ſua Lettera ſcritta da Roma nel famil. Num. CXXIV. , olim ad pag. 259. )
MDLXXVIII. alla Magnifica Madonna Lu dice di ſua Madre: cum me quadrimulo miº
cietta de' Conti da Porto ſua Nepote, e in norem , orbatum patre, educandum ſuſcepiſ
ſet

»
V I T A. I3

ſto il nome di Gian-Andrea ( 4 ), col quale noi pure ſeguiremo a chia


marlo ſino al ſuo Monacato . In età di poco più di tre anni perdette il
padre ſuo Alberto Corteſe, Cavaliere, e Giuriſconſulto chiariſſimo, men
tre ſtava in Venezia Ambaſciatore a quella Republica per Ercole I d'Eſte
Duca di Ferrara, di cui era Conſigliere ſegreto. (5.)
La madre Sigiſmonda di Gherardino della Molza ( 6 ) preſe tutta la
cura di Gian-Andrea, e de Fratelli ſuoi così e per modo , che non aveſ
ſero in conto veruno a ſentir danno della perdita del Lore Padre . ( 7. )
Nobiliſſima fu certo l' educazione , ch Eſſi hanno avuta, nè loro manca
rono abiliſſimi Maeſtri , che gl' iſtruiſſero , e al noſtro Gian-Andrea già
per natura alla pietà, e agli ſtudi inclinato , aggiugneva ſtimoli Severo
Varino Piacentino monaco Ciſtercienſe, che molto faticò ſopra l'Opere di
Ci

ſet ec. Ora eſſendo morto ſuo Padre in Vene quali due documenti ſi comprovano tutti i
zia in ſul principio del MCDLXXXVII, come Caratteri da noi ad Alberto aſſegnati . Era
appare dal ſeguente Mandato d' eſenzione Egli ſtato Ambaſciatore di quel Duca alla
conceduto dal Senato di quella Republica al Signoria di Venezia ſin dall' Anno MCDL
la moglie di Lui rimaſa vedova nel ſuo ritorno XXXI in tempo che graviſſimi, e imbroglia
alla Patria, ne ſegue che il noſtro Cardinale tiſſimi affari vertivano fra que due Princi
naſceſſe appunto nell' Anno MCDLXXXIII. pi, venuti poi all'aperta rottura, onde è
Auguſtinus Barbadico Dei gratia Dux Ve che il Corteſe da Venezia a Corbola ſi ri
netiarum &c. tirò ſulla fine dell'Anno ſteſſo, come può ve
Univerſis, & Singulis tam amicis, quam derſi nella Par. II. Cap. X. Pag. 241. delle
fidelibus praeſentes litteras inſpecturis Salu Antichità Eſtenſi del Muratori, ma conclu
tem, & ſincera dile&tionis Affectum . ſa poi la pace in Chiarega Terra del Bre
Proficiſcitur Ferrariam magnifica uror ſciano a VII. di Agoſto del MCDLXXXIV ſi
quondam magnifici D. Alberti Corteſii Ora reſtituì il Corteſe di bel nuovo in Venezia ,
toris Domini Illuſtris Ducis Ferrariae Filii come ſcrive nel citato Capitolo il Muratori
noſtri chariſſimi nuper defunti, idcirco ..... alla Pag. 251. , e come pare poco dopo. Che
Datum in noſtro Ducali Palatio die prima ſe così è : vi ritornò poi Egli certamente nel
Martii Indićtione V. Anno MCDLXXXVII. MCDLXXXVI. , tome coſta del citato Diplo
( 4 ) Che così prima del ſuo Monacato ſi ma del Duca Ercole, e da un Mandato di
s chiamaſſe il noſtro Cardinale coſta da varii eſenzione ad eſſo Alberto conceduto dal Doge
documenti, e fra gli altri dalla Donazione ad Agoſtino Barbarigo, e dal Senato Venezianº
Eſſo medeſimo fatta dall' Abate, e Monaci die XI. Decemb. Indictione V. MCDLXXXVI.
di Polirone l'Anno MDXLIV della quale ſi appunto in occaſione, che in qualità di Am
parlerà a ſuo luogo. baſciatore ſi trasferiva in Venezia, dove mo
( 5. ) Che queſto Alberto foſſe il Padre rì in ſul principio dell'Anno ſeguente, come
del noſtro Cardinale ſi prova da più Carte. coſta dall'altro Mandato di eſenzione con
Baſterà qui citarne una ſola, cioè il Rogito ceduto alla Vedova ſua moglie più ſopra ci
dell' Ordinazione di Gian-Andrea in Diaco tato -
no, e Sacerdote, dove ſi dice, ch' Egli era ( 6. ) Il nome, ed il Caſato di queſta il
Figlio quondam magnifici, Sc generoſi Equi luſtre Donna ſi ricava da vari documenti
tis juris conſulti clariſſimi Domini Alberti nell'Archivio de Signori Corteſi, e noi forſe
de Corteſiis; il quale in un Diploma del Du ne faremo uſo di alcuni più ſotto.
ca Ercole dato l' Anno MCDLXXXVI. viene (z.) E' deſo medeſimo il Corteſe, che fa
chiamato Spectabilis , 8 eximius jureconſul a ſua Madre queſto bell'elogio nella ſovrac
tus, Conſiliarius ſecretus , ac Venetiis Ora citata Lettera al Faucherio : Cum me qua
tor noſter dilectiſſimus Dominus Albertus: coi drimulo minorem, orbatum Patre, educan
- dum
14 V I T A.

Cicerone. (8.) Era a dir vero il genio del Corteſe portato per gli Studi
di Erudizione , e pei Sagri , ma per tutto queſto non tralaſciò di appli
carſi ancora parte in Bologna, e parte in Padova ( 9 ) alla Giuriſpruden
za, intraprendendo un tale ſtudio per compiacere a ſuoi Fratelli nel do
diceſimo anno di ſua età, e riportandone la Laurea nel decimo ſettimo ,
dopo di che paſsò a Roma al ſervigio di Giovanni de' Medici Cardinal
Diacono di Santa Maria in domnica in qualità di ſuo Uditore delle Cauſe.
( 1o. ) Facil coſa è a penſarſi che belliſſime ſperanze ſi ſaranno concepute
dagli Amici, e Congiunti del Corteſe degli avanzamenti , e vantaggi di
Lui, molto promettendo il ſuo talento, e il ſuo ſapere ſuperiore d' aſſai

all'
º,

dum ſuſcepiſſet, Filios praeterea complures logia D. Niccolò Baccezio, o Baccetti Abate
tanta cum charitate, 8 diſciplina enutri Ciſtercienſe Fiorentino intitolata : Monachus
vit , ut nullum nobis locum reliquerit Pa Severus defenſus ; che non so, ſe ſia ſtampa
tris deſiderio. Dalla medeſima Lettera ſi ta, non facendone parola nè il Negri nella
ha , ch' Eſſa morì dopo quarantun anno di Storia degli Scrittori Fiorentini, nè il Mazzu
Vedovanza, ſicchè venne a mancar di vita chelli negli Scrittori d' Italia, quantunque l'
nell'Anno MDXXVIII. Infatti in quell'An uno , e l' altro citi l' Ughelli, che pur ne
no feee Ella in Roma ai tre di Gennajo il fa menzione ne Veſcovi d' Urbino, parlando
ſuo Teſtamento, che porta il MDXXVII. come appunto del noſtro Gregorio. Che che ſi foſſe
dove a notarſi, incominciandolo dall'Incarna di un tal Fatto, ſi allontanò certamente d'
zione ; e in eſſo laſcia d' eſſere ſeppellita o Italia il monaco Severo, e il Corteſe in una
nella Chieſa de XII. Apoſtoli, o nell'Ara ſua inedita Lettera Italiana al Cardinal
Caeli, come foſſe ſtato in piacere di ſuo Figli Contarino data da Verona li XVI Febbrajo
uolo Jacopo, del quale ſi avrà occaſione di l'Anno MDXXXVI. lo eſorta , e prega ad
parlare più ſotto. uſare ogni opera per rivocarlo in Italia, co
Del merito di queſta chiariſſima Signora ſe me perſona, che poteva eſſer utile alla Chieſa .
ne può far argomento dalla ſtima, in cui la (9. ) Che il noſtro Cardinale ſi applicaſſe
ebbe il Canonico Giambattiſta Corteſe di Lei alla Giuriſprudenza in Padova , non meno
Cognato, che per benemerenza della ſua vir che in Bologna, lo dicono preſſo che tutti colo
tù , e probità , come Egli ſi eſprime, fu in ro, che hanno parlato di Lui, ma non con
º" a farle una conſiderabile donazione l' vengono a quale di quelle due Univerſità Egli
Anno MCDLXXXXIV, a 'XIII, di Gennajo. prima ſi portaſſe , e in quale pigliaſſe la
(8.) Tanto ſi ha da una Lettera di eſſo Laurea Dottorale - Lodovico Vedriani nelle
Severo al Corteſe, e da altra del Corteſe a Vite, ed Elogi de' Cardinali Modoneſi Pag.
Lui impreſe fra le Latine del Corteſe medeſi 63. , e nel Catalogo de' Veſcovi Modoneſi
mo Epiſt. Num. LXXXXIII. & Epiſt. Num. Pag. 12 1. lo dice addottorato in Bologna ,
LXXXXIV olim ad Pag. 138. , e ſegg. Fu e indi vuole, che ſi trasferiſſe a Padova ,
tacciato da Alcuni queſto Religioſo d'eſſere onde perfezionarſi negli Studi . Pel contra
ſtato complice , o conſapevole almeno della rio il Papadopoli ( Hiſtor. Gymnas. Patav.
Congiura contro Papa Leon X. , e che perciò Tom. II. Lib. I. Cap. XVI. Pag. 52. ) ſo
fºgg ſe in Germania, come può vederſi preſi ſtiene , che ricevette la Laurea in Padova
ſo il Porcacchi nella nota alla stanza XIII. terminati i ſuoi Studi. Noi però su queſta
del Canto XLVI del Furioſo, nella quale dubbiezza niente di preciſo abbiamo de
credeſi da taluno, che fra i Letterati del ſuo terminato nella Vita.
tempo ſia dall'Arioſto nominato queſto monaco ( 1 o.) Tutto eio , che noi quì raccon
Severo. A ſoſtenerlo innocente ſcriſſe un'Apo tiamo in propoſito del noſtro Gregorio , allora
Gian
v I T A. 1;
all' età ; e molto più potendoſi attendere dall'amore, e dall' autorità di
quel Principe, al cui ſervigio ſi era accomodato , e pel cui mezzo non
dubito, che otteneſſe dal Pontefice i decoroſi Titoli di Cameriere ſegreto,
e continuo Commenſale di Sua Santità . ( 1 1. ) Ma non potendo il noſtro
Gian-Andrea ritrovare nel diſturbi di quell'impiego quell'ozio letterario,
ch Ei ſolamente deſiderava , non era troppo del ſuo ſtato contento . A
queſto ſi aggiunſe, che per due volte in ſoli ſette meſi, ch'Egli ſi trat
tenne allora in Roma, fu da graviſſima malattia travagliato, per lo che
ſeguendo la comune opinione de' Medici, laſciar dovette quella Corte, e
ripatriare.
Si luſingava Egli nella Patria fra le domeſtiche mura goder quella
quiete, e quell' ozio, che invano fra gli ſtrepiti della Corte deſiderava ,
ma dopo pochi anni andarono deluſe le ſue ſperanze ; concioſſiachè eſſendo
morto nel MDIV. ai x. di Settembre Jacopo Corteſe Fratello Cugino di
Lui, Rettore della Parrocchial Chieſa del SS. Nazaro, e Celſo d' Albare
to , non che Canonico della Cattedrale, e Vicario Generale della Dioceſi
di Modona , (12.) i ſuoi Congiunti dopo averlo proveduto nel dì mede
ſimo dell' indicata Parrocchia, la di cui collazione ad Eſſi apparteneva,

gli

Gian-Andrea ſino al ſuo Monacato, quan il Canonicato del Defunto , e coll' altro la
do non gli aggiungiamo particolare notazio- -- Parrocchiale d'Albareto al noſtro Gian-An
ne , tutto è tratto da una Lettera da Lui drea . E da notarſi, che le dette Collazio
ſcritta al Cardinale Giovanni de' Medici , mi ſono fatte da Lanfranco Corteſe Canonico
che leggeſi fra le Latine del Corteſe medeſi di Modona , e Fratello del Defunto , e ch'
mo Epſt. Num. I. olim ad Pag. 22 o. Egli ſi chiama Vicario , e Vicegerente del
(11. ) In un documento del MDVI in Veſcovo di Modona; ma cio ſi deve intendere
Atti di Giovanni Paganello da Prignano , per quei ſoli Atti : Vicario, e Vicegerente
nel quale è regiſtrata l'ordinazione in Dia deputato ſi legge nell'uno, che corriſponde
cono, e Sacerdote del noſtro Gian-Andrea , all'eſpreſſione dell' altro Vicarius, & Viceſ
viene Egli con queſti Titoli decorato , che gerens in hac parte del medeſimo Veſcovo ,
non ſaprei dire quando preciſamente ſi foſſero Non fu dunque Lanfranco anteceſſore del
da Eſſo ottenuti. noſtro Gian-Andrea , come potrebbono far
( 12. ) Nell' Archivio de Signori Corteſi credere i citati documenti male inteſi , eſ
ſi trovano documenti, che comprovano, che ſendo certo dalla citata Lettera del noſtro
eſſo Jacopo era Vicario Generale del Veſcovo Cardinale, che egli ſuccedette nella Vicaria
di Modona ſino nel MDI., nel qual Anno li Generale di Modona ad uno , ch era ſtato
di VI. di Luglio conferì a Franceſco ſuo Ni repente de medio ſublatus : vale a dire, ch'
pote , Figliuolo di Pipione Corteſe la Chieſa era morto. Fu bensì Lanfranco Vicario Ge
di San Geminiano di Prato nella Dioceſi di nerale della Dioceſi d' Imola nel MCDLX
Reggio con diſpenſa dalla reſidenza per Bolla XXXIX. come coſta per altri documenti, e
di Aleſſandro VI. La ſua morte poi ſi rileva viveva ancora nel MDAXXIV nel quale
da due documenti nel medeſimo Archivio ; fece il ſuo Teſtamento a VII. di Settembre
con uno de quali nello ſteſſo giorno della in Atti di Franceſco Pignetti, laſciando ſuoi
ſua morte ſi conferiſce al predetto Franceſco eredi Gian-Andrea , e Iacopo Figliuoli di
Gio
I6 V I T A .

( 13.), gli furono toſto attorno unitamente cogli Amici, acciò anche al
carico di Vicario Generale Ei ſottentraſſe, al quale più per la coſtoro
importunità, che per proprio genio ſi ſottomiſe. Tra le occupazioni gra
viſſime del ſuo miniſtero pensò a ricevere gli Ordini più Sagri, non eſ.
ſendo egli allora che Suddiacono ſemplicemente : ma perchè non poteva
toglierſi alle continue faccende, e frapporre quel tempo, che tra l' un
Ordine, e l'altro da Canoni è ſtabilito, avendo ottenuta la neceſſaria di
ſpenſa degli Interſtizii da Niccolò Lomellino Protonotario Apoſtolico , e
prolegato di Bologna nel di Xxv 1 Luglio, giorno di Domenica a titolo
de' ſuoi Benefici, che due ne poſſedeva (cioè l' Arcipretura d' Albareto
ſopra indicata, e la prebenda di S. Giovanni Battiſta ( 14 ) fondata nella
Cattedrale di Modona ) ricevette il Diaconato, e parimenti in Domenica
ai xv1. d'Agoſto il Sacerdozio dalle mani di Monſignore Eraſmo de Ber
nardi da Crema Veſcovo Arrienſe, e Suffraganeo del Veſcovo eletto di
Modona (15.) l' Anno MDVI., del che ne fu rogato publico Iſtromento
da Giovanni di Pietro Paganelli da Prignano Cittadino di Modona , e
Notajo . Ma poco più oltre continuò Gian-Andrea in quel laborioſiſſimo
Miniſtero, concioſſiachè non trovandovi quell'ozio letterario, e quel com
modo di coltivare lo Spirito , e l' eſercizio delle Criſtiane virtù , che
aveva ſempre ſin da ſuoi più teneri anni deſiderato, ſi riſolſe abbandonare
le
in domeſtiche mura, e quello quantunque decoroſiſſimo impiego, e ritirarſi
un Monaſtero. l

Fioriva allora con univerſale ſtima di Letteratura e grande odore di


Santità la Congregazione di S. Giuſtina di Padova dell' Ordine di San Be
nedetto , incominciataſi poco prima a chiamar Caſineſe per l' unione ad
Eſſa

Giovanni ſuo Fratello, il qual Gian-Andrea ( 14.) Poſſedeva Gian-Andrea queſta Pre
è quel deſſo, che fu coſtituito ſuo erede an benda ſin dall'Anno MD. come raccoglieſi
che dal noſtro Cardinale, come ſi dirà a ſuo da un Atto di concordia frà Eſſo , e i ſuoi
luogo. - Fratelli ſtipulato quell'Anno nel di III. d'
( 13.) Jacopo, Pipione, il ſopraddetto Lan Aprile in Atti di Bartolommeo Paganelli.
franco, e Giovanni Fratelli, e Figliuoli di ( 15. ) Da queſto documento riſulta, che
Franceſco Corteſe, e Cugini del noſtro Car nel Luglio del MDVI. non vi era in Modona
dinale, avendo fatta iſtanza al Papa Aleſs Veſcovo attuale , ma ſolo , che il Veſcovo di
ſandro VI d'ottenere il Giuſpatronato d'eſſa Modona era già eletto; perciò io ſoſpetto, che
Arcipretura d'Albareto , eſibendoſi d' ac ſin d allora aveſſe già ottenuta in Commen
creſcerne i fondi , e di riedificare la ca da quella Chieſa il Cardinale Ippolito d'Eſte,
dente Chieſa , ottennero Bolla data il dì e non la otteneſſe ſe non nell'Anno ſeguente
IV di Gennajo MCDLXXXXVI. , in vigor MDVII, come ſcrive l' Ughelli (Ital. Sac.
della quale avendo Eſſi adempiuto le loro Tom. II in Mutinenſibus ) . se così foſſe
promeſſe, furono inveſtiti di quel Giuſpatro non ſi ſarebbe ſervito quel cardinale per
nato da Antonio Calora Dottore, Canonico , Suffraganeo del ſolo Tommaſo Forni, come ha
e Vicario Generale di Modona, e Commiſſa lo ſteſſo Ughelli, ma prima del Forni avreb
rio Apoſtolico in queſto affare nel di XL Apri be a tal uopo adoperato Eraſmo de Bernar
le del MCDLXXXXIX. di , il di cui nome dovrà aggiungerſi nella
Serie
V I T A. 17

Eſa di Montecaſino , ( 16. ) onde parve al noſtro Gian-Andrea , che


quell'Iſtituto molto ſi adattaſſe a ſuoi deſideri, quali per rendere più
compiuti, ſcelſe fra molti Monaſteri, che eſſa Congregazione compone
vano, quello di S. Benedetto di Polirone nella Dioceſi di Mantova, sì
perchè eſſendo edificato in una ſolitudine, veniva ad eſſer lontano da tut
ti i diſturbi del Secolo, sì perchè preſiedendovi Euſebio Fontana Patrizio
Modoneſe, uomo molto erudito, che allora pur governava per la terza
volta tutta la Congregazione , ( 17. ) ed avendo ivi poco prima abbrac
ciato l'Iſtituto monaſtico Luciano degli Ottoni da Goito, e Giambatti
ſta Folengo Mantovano ( 18. ), verſati ambidue nelle Greche, e Latine
Lettere, veniva ad eſſere quel Monaſtero un Liceo di Erudizione, nel
quale perciò d' aſſai buon animo ſi raccolſe il noſtro Gian-Andrea in ſul
principio dell'Anno MDVII., cangiandovi inſieme coll' Abito il nome
ancora , ed aſſumendo quello di Don Gregorio.
Poco dopo di Lui entrò nello ſteſſo Monaſtero Dioniſio Faucher na
tivo d' Arles Città della Provenza , che ſi diede ad applicare ſotto il
Corteſe con molto ſuo profitto, e vantaggio ai buoni ſtudi ( 19. ), a'
qua

Serie de Veſcovi Arienſi dataci dal chiariſ po non ſi facea uſo fra Caſineſi de'Cognomi,
ſimo Senatore Flaminio Cornaro nella Parte non è difficile, ch' Eſſo ſia ſtato confuſo con
III della ſua Creta Sacra Tom. II. Pag. altro Euſebio da Modon a parimente Caſineſe,
172., ſicchè però dopo Antonio Mina aggiun che fiorì poco dopo, cioè Euſebio de Valenti
gaſi Carlo Boſello Vicario Generale del Veſco ni, e che a queſto Secondo ſieno ſtate attri
vo di Breſcia Paolo Zane, che nel dì XV. buite le opere ancora del Primo. D' una
Maggio dell'Anno MCCCCLXXXX, poſe la elegante Orazione detta dal Fontana in San
prima pietra della Chieſa di S. Maria degli Germano all' occaſione di prendere il Poſſeſſo
Angeli di Breſcia, come ſi ha in antica me di Montecaſino fa certamente menzione il
moria citata dal dotto Sacerdote Carlo Do Gattola (Hiſtor. Caſin. Sec. XI. Pag. 641.);
meda Pag. 61. delle ſue Notizie Iſtoriche del del reſto eſſo Fontana profeſsò la Regola di
Monaſtero di Santa Croce di Breſcia ; e poi San Benedetto nel Monaſtero di S. Niccolo
queſto Eraſmo de Bernardi, che ordinò il del Lido di Venezia l'Anno MCCCCLXXI.
noſtro Cardinale Diacono nel Luglio, e Sa ai xxv d' Aprile. Fu Abate di vari Mo
cerdote nell'Agoſto del MD VI. naſteri, e fra gli altri venne deſtinato a
( 16. ) Segui queſta Unionc nel MDM). per reggere il primo quello di Montecaſino, dopo
Bolla di Giulio II, nel dì primo Dicembre, che fu unito alla Congregazione di S. Giu
che può vederſi nel Bollario Caſinoſe Par. I. ſtina. Gcvernò tre volte come Preſidente Ge
Pag. 1c9. ed altrove. nerale tutta la Congregazione medeſima , e
(17.) 9uantunque nè il VVon (Lign. Vi finì di vivere in Patria intorno al MDIX.
tae lib. Il.), dove parla degli Scrittori dell' ( 18. ) Queſti due dotti Uomini , circa i
Ordine di San Benedetto , mè l' Armellini quali ſi può vedere l'Armellini nella Bi
nella ſua Biblioteca Caſineſe parlino di que blioteca Caſineſe, entrarono nel Monaſtero
ſto Prelato , anzi l'Armellini non lo anno Polironiano l'Anno MDVI. , e ne profeſſaro
veri nemeno fra quelli , de quali non è no no la Regola l'anno appreſſo. -

to, ſe ſcriveſſero coſa alcuna, benchè abbia (19.) Vegganſ le Memorie Iſtoricocritiche
no avuto fama di Uomini dotti; pure fu Eſ intorno la Vita, e gli Scritti di Dioniſio
ſo per la Dottrina lodato dal Cavaccio (Hi Faucher da me ſcritte, e pubblicate nel To
ſtor. Monaſter. S. Juſtin. Pat. Lib. VI. Pag. mo IV della Nuova Raccolta d'Opuſcoli
257. ) , e da altri. Come però in quel tam ſcientifici, e Filologici.
18 V I T A .

quali tutto ſi era dedicato Gregorio con grandiſſima ſua ſoddisfazione, e


contento, quando il Cardinale Giovanni de' Medici mal volentieri tolle
rando, che fra quelli di ſua Corte più non ſi doveſſe annoverare un tal
uomo, condiſcendendo più all'amore, che per Lui nodriva, e al pro
prio intereſſe, che ai riguardi della Religione (2o. ), ſcriſſe al Corteſe
una fortiſſima Lettera per rimoverlo dall' abbracciato Iſtituto , e ridur
lo di bel nuovo fra ſuoi Familiari, cui riſpoſe Gregorio in modo da
diſtorre quel Cardinale da fargli più mai ſimili eſortazioni ; ( 21.) dopo
di che altra Lettera Ei ſcriſſe a quel Porporato degna d'eſſer letta da
chicheſſia sì per li gravi ſentimenti, del quali è piena, sì per l'eloquen
za, colla quale è diſteſa per confermarlo nell'intenzione, che avea con
ceputa di i la pingue Penſione ritenutaſi ſopra il Monaſtero di
Montecaſino nella rinunzia, che fece Eſſo alla Congregazione ( 22. ), a
motivo della qual Penſione non ſi potea ridur quel Monaſtero all'intera
Oſſervanza, ond'è, che per queſta dimiſſione, e col mezzo de' ſuoi Am
baſciatori, e con ſue Lettere molto anche ſi adoperò il Re Cattolico Fer
dinando, benchè poi non ſe ne veniſſe a capo ſe non nel MDXIII. quan
do lo ſteſſo Cardinale col nome di Leon X montò la ſuprema Cattedra
della Chieſa.
Ter

( 2 c. ) L'eſpreſſione è tolta dalla Lettera verità era sì grande l'aggravio, che per eſſa
iſteſa del Corteſe : plus amori, quam Reli Penſione ne ſentiva quel Monaſt che il Re Cat
gioni concedens. tolico per mezzo de' ſuoi Ambaſciatori, e di ſue
( 21. ) Queſta appunto è la Lettera del Lettere procuro, che riſervati tre mila Duca
Corteſe a Giovanni de' Medici più ſopra ci ti d'oro al Cardinale de' Medici ſopra i Be
tata e nefici del Regno di Napoli, altrettanto de
(22.) Sta queſt'altra Lettera al Cardi deſe Egli di quella Penſione, come puo ve
nale de' Medici fra quelle del Corteſe ſegna derſi in Eraſmo Gattola. ( Hiſtor. Caſin.
ta Num. II., olim ad Pag. 234., e tali ſo Sec. XI. S. III. ) ora eſſendo date le Let
no le eſpreſſioni di quella , che ſembra per tere di quel Monarca nel Giugno del MDVII,
verità ſcritta prima , che quel Cardinale ri nel qual anno fu anche Preſidente della
nunziaſſe la Commenda di Montecaſino; ma Congregazione Caſineſe per l'ultima volta
certa coſa eſſendo , che quella Rinunzia ſe Euſebio Fontana, vado penſando, che allo
guì nel dì XXII. Novembre dell'Anno MDIV., ſteſſo anno appartenga pure la Lettera del
come ſi ha dal VVon (Lign. Vitae Lib. I. Corteſe . Che ſe alcuno pretendeſſe eſſervi
Cap. XIV. ) , e da Altri, non avrebbe in qualche alterazione nella stampa dall'Ori
quell'anno il Corteſe, che non era ancor ginale, e la voleſſe ſcritta nel MDIV., nel
monaeo, chiamato Euſebio Fontana Ordinis quale pei maneggi del Re Ferdinando, e di
noſtri Praeſidens, come pure l' appella in Conſalvo Ferrando, dei quali in Eſſa ſi fa
quella Lettera, ſicchè io mi do a credere , menzione, ſeguì infatti la Rinunzia di quel
che per mezzo d' Eſſa abbia voluto eſortare Cardinale alla Commenda, alla qual Ri
quel Cardinale a rinunziare la grave Pen nunzia intervenne per la Congregazione ap
ſione di quattro mila Ducati d'oro di Ca punto Euſebio allora per la ſeconda volta
mera ; cinquecento Rubbi di grano; e mille Preſidente di Eſſa , io non ſarò punto alte
libre di cera bianca lavorata per ciaſcunº no dalla coſtui opinione, e godrò anzi di ve
anno, non oſtante qualunque infortunio di dere intereſſato il Corteſe pei Caſineſi prima
guerra , peſte, o altro, che poteſſe avveni ancora, ch' Egli penſaſſe di abbracciare il
re, ch' eſſo Cardinale ſi era riſerbata. E per Loro Iſtituto. - .
V I T A. I9

Terminato l'Anno di probazione, ſecondo il conſueto, fece il Corte


ſe la ſolenne Profeſſione de Voti nel dì XXI di Maggio dell'Anno
MDVIII. (23.), e prima diſpoſe de ſuoi Beni, avendone laſciata erede
Sigiſmonda ſua Madre, e quindi mutato conſiglio li donò anzi a quel Mo
naſtero, cui ſe medeſimo era per conſagrare. (24 ) Volle Eſſo così di
moſtrare la ſua propenſione, ed amore per l'Iſtituto da ſe abbracciato,
e che non laſciò mai di favorire quando ſe gliene preſentarono le occa
ſioni ſiccome ſi anderà riferendo in appreſſo. -

Avvenne non molti anni dopo, val a dire nel MDXV. che Agoſtino
Grimaldi Principe di Monaco, e Veſcovo di Graſſa (25.) moſſo dalla
fama, che per ogni dove ſi era ſparſa della Congregazione di Monteca
ſino, deſideraſſe, che da Religioſi di quella, riformato foſſe il Monaſte
ro Lerineſe a Lui commendato, ſiccome anche avvenne.
Fra primi, che colà vennero deſtinati, furono Dionigio Faucher, e il
noſtro Corteſe, che il Grimaldi non ceſsò di obbligarſi con ogni genere
d' attenzioni. Infatti un Luogo a bella poſta avea Egli fatto edificare
lungi da ogni romore, cui aggiaceva dilettevole non meno, che ſolita
rio paſſeggio ( 26.), acciò poteſſe Gregorio ſenza diſturbo attendere co
modamente agli Studi , provvedendolo inoltre non ſolamente di copia
grande di Libri, ma ancora di Amanuenſi , onde far Ei non doveſſe la
nojoſa fatica di traſcrivere ciò, che andava componendo. ( 27. ) Quanto
queſto Soggiorno il dilettaſſe è manifeſto dalle ſue Lettere, e molto più
dall'
( 23. ) Ne eſiſte tuttavia il documento credito Cardinale di quanto per cagion d'Eſ
ſcritto di ſua mano nell'Archivio di San ſo era a quel Monaſtero pervenuto. Donazio
Benedetto, e Copia autentica ne tengono i ne, che fi
anche confermata con Bolla di
Signori Corteſi. Paolo III, come ſi dirà più ſotto.
(24 ) Tanto raccoglieſi dagli Atti di una (25. ) Nelle mie Memorie di Dionigio
cauſa ſeguita in Roma dopo la morte del no Faucher Pag. 262. io ho attribuito al noſtro
ſtro Cardinale fra i di Lui Domeſtici, ed Corteſe l' unione della Badia di Lerino alla
Erſilia ſua Nepote . Dal Teſtamento della Congregazione Caſineſe ſul fondamento di una
Sigiſmonda ſua Madre potrebbe ſembrare, che Lettera dello ſteſſo Gregorio, che ſta fra le
la Donazione di Gregorio al Monaſtero non ſue ſtampate di preſente ſegnata Num. CXI.
aveſſe avuto effetto, perchè ſi dice in quel olim ad Pag. 229. ma meglio eſaminata
Teſtamento di Lui, che tempore ſui ingreſ quella Lettera, Eſſa non appartiene all' uº
ſus Religionis ipſam Dominam Teſtatricem nione, ma alla conſervazione di quella Ba.
univerſalem Haeredem inſtituit . Ma io m' dia, di che ſi parlerà più oltre. Quanto
immagino, che queſta prudentiſſima Donna alla perſona di Agoſtino Grimaldi io ne ho
volendo beneficare quel ſuo Figliuolo col far parlato nelle citate Memorie del Faucher,
lo eguale agli Altri nel caſo, che per qua ed è nota per la Storia, si poſſono però ve
lunque evento ſortiſſe di Religione, volle ben dere gli Autori della Gallia Criſtiana sì ne'
ricordare il da Lui ricevuto Beneficio, ma Veſcovi di Graſſa, che negli Abbati Leri
22dl e
non già l' eſſerne poi ſtata privata ; perchè -

per altro, ch'Egli iſtitu ſe Erede il ſuo Mo ( 26. ) Lettera di Faucher al Corteſe fra
naſtero, oltre li citati Atti di Cauſa , lo quelle di queſt'ultimo ſegnata Num. LX. ,
manifeſta ancora la Ridonazione, che l'A olim ad Pag. 194.
bate, e i Monaci di Polirone fecero a Lui (27. ) Lettera di Gregorio al Grimaldi
C 2 - far
ºo V I T A

dall' elegante deſcrizione, ch Ei fece di queſta Iſola in un'Ode Saffica,


quantunque alieno foſſe dalla Poeſia (28.) , alla quale per altro non a
vea laſciato da giovine di applicarſi. (29. )
La prima cura, ch Ei ſi preſe in Lerino, fu di raccogliere i pochi -

avanzi, che reſtavano di Eucherio, e di Ilario, di emendarli, e di pub


blicarli, al quale effetto mandati gli aveva all' Abbate di Monteferrato.
( 3o.) Dalla Lettera, che a quel Prelato Egli ſcriſſe ſu tal propoſito,
nella quale molto ragionatamente deferive il Carattere di que due Auto
ri , ben si intende quanto ſottil Critico ſi foſſe il noſtro Gregorio , e
quanto ſi compiaceſſe in vedere le coſe ſacre trattate con eleganza, e pu
rità di ſtile. Queſto appunto era ciò, ch Egli deſiderava, che le mate
rie Teologiche, non meno di quelle, che appartengono alla Filoſofia,
foſſero di quella venuſtà , e di quella lindura riveſtite, delle quali da
lungo tempo la barbarie degli Scolaſtici ſpogliate le avea. Molto Egli
per queſto ſi affaticò, nè vi riuſcì malamente, cogliendo da ſuoi ſtudi
non piccolo frutto reſo più ſecondo per l' appoggio, che il Grimaldi vi
preſtava. ( 31. ) Come però non era egli il noſtro Gregorio contento d'
eſſere il ſolo, che ſi affaticaſſe co ſuoi Monaci a queſta impreſa, co
sì per moltiplicarne i mezzi, che la poteſſero facilitare, pensò ad aprire
in Lerino un'Accademia fioritiſſima, dove ogni genere di ſtudio foſſe
coltivato : e a queſto effetto ſpedì Meſſi al Re Franceſco I. in Pavia ,
e al ſuo Segretario Guglielmo Langeo, ( 32. ) confidandoſi, che la Real
Protezione di quel Monarca, e l'appoggio d'un tanto Miniſtro foſſero
molto valevoli , onde vieppiù ſtabile rendere l' aperta Accademia , e
più frequente. Infatti era bello il vedere in quell' Iſola come lo ſtudio
della Pietà, e delle Lettere andaſſero a gara, (33 ) ond' è, che ſparſa
eſſendoſene per ogni dove la fama, molti concorrevano a quell'Iſola per
accertarſene co propri occhi , trovando, che contro il coſtume, minore
era la fama del fatto. Così appunto avvenne a Stefano Sauli , ( 34. ) e a
Criſtoforo Longolio, che non per altro navigò da Roma ſino a Lerino,
che º
fra quelle del Corteſe ſegnata Num. XCVI, viene lodato dal Corteſe per i coſtumi, e per
olim ad Pag. 179. la moltiplice dottrina.
( 28. ) Egli ſteſſo in una Lettera ad Eli ( 33.) Lettera del sadoleto ſegnata Num
eº Monaco ſegnata Num. VII. , olim ad XIX , olim ad Pag. 4., e altra al Longo
Pag. 152. lio ſegnata Num. IX, olim ad Pag. 9.
( 29.) Ciò raccoglieſi da nna Lettera all' (34.) Lettera a Benedetto Teocreno ſegna
Abbate Girolamo di Monferrato ſegnata Num. ta Num. XXIV., olim ad Pag. 2 o5.; quan -
NVI , olim ad Pag. 155. to al Sauli, che era Fratello del Cardina
(3o. ) Altra Lettera al med. Ab. di Mon le Bandinello ſi raccoglie dal Corteſe, che
ferrato ſegnata Num. XI., olim ad Pag. 83. fu uomo di Lettere: quanto poi al Longolia
( 31. ) Lettera al Grimaldi ſopraccitata. è da vederſi la di Lui Vita premeſſa ai quat
(32. ) Lettera ad eſſo Guglielmo ſegnata tro Libri delle ſue elegantiſſime Epiſtole.
Num. XF , olim ad Pag. 14z, il quale
-
V I T A. 2 I

che per conoſcere il noſtro Gregorio ; ( 35. ) e quindi fu, che Eſſi, ed
Altri ancora volevano in quell'Iſola trattenerſi per tre anni almeno, on
de approfittarſi in ogni genere di Erudizione ; e dal noſtro Gregorio ſu
invitato a tener loro compagnia Benedetto Teocreno, (36.) che avendo
ſotto la diſciplina del Corteſe applicato alla Filoſofia, ( 37. ) tal poi di
venne, che meritò eſſer deſtinato ad iſtruire il Figlio del Re di Fran
cia. ( 38. )
Non era però l'unica occupazione del Corteſe quella d' ammaeſtrare
la Gioventù , ma intento era ancora a comporre delle utili Opere, che
io non dubito foſſero dirette a vantaggio della Religione, e a confutare
gli Eretici del ſuo tempo. Dirigevano Queſti tutti li loro sforzi ad an
nientare, ſe aveſsero potuto, il Primato de Romani Pontefici ; lo che
per ottenere più facilmente vi fu Ulrico Veleno, che per eradicare da'
ſondamenti queſto Primato , s'ingegnò di perſuadere, che San Pietro
non mai foſse ſtato in Roma ; al quale prima d'ogni altro ſi oppoſe il
noſtro Corteſe, validamente confutandolo, e indirizzando l' Opera ſua,
che noi leggiamo ſtampata colle ſue Lettere Latine, al Sommo Pontefice
Adriano VI , nè altro ſcopo, che la confutazione degli Eretici hanno
certamente que molti Trattati, che vengono regiſtrati fra le coſe ſcritte
dal noſtro Corteſe, e che altro forſe non ſono che parti d' una grand'
Opera, ch'Egli avea ideato di comporre diviſa in trentaſei libri in ſei
tomi partiti, della quale il ben lungo Proemio indirizzò a Stefano Sau
li. ( 39.) E per verità che verſar queſta doveſſe ſulle controverſie, che
allora vertivano contro gli Eretici, parmi, che ſi poſſa non oſcura
mente raccogliere da una Lettera del Sadoleto , (4o.) colla quale gli ſi.
gnifica avergli ottenuta dal Pontefice la permiſſione di tenere , e leggere
i Libri di Lutero , qual permiſſione tanto più volentieri conceduta gli
veniva dal Papa , quanto che Egli era perſuaſiſſimo, che il Corteſe non
ad altro fine leggere li voleſſe, che per meglio poterli confutare.
La continua applicazione, che Egli impiegava nello ſtudio, non lo
toglieva però agli Eſercizi di pietà, ch anzi formavano la principal ſua
occupazione, giacchè ſiccome Egli ſi eſprime in una ſua Lettera al Lon
golio (41. ) non tanto bramava il vano nome di uomo dotto, quanto il
Com

(35.) Lettera a Lamberto Arbaud Veſcovo Corteſe al Teoereno ſegnata Num. XCII.,
di Venoſa ſegnata Num. LXIV , olim ad olim ad Pag. 185. a
Pag. 176. -
(39.) Lettera del Corteſe al Sauli ſegnata
( 36.) Lettera al Teocreno ſopraccitata al Num. XXV, olim ad Pag. 1 - -

la Nota 34. (4c. ) Fra quelle del Corteſe ſegnata N.


(37.) Lettera del Teocreno al Corteſe fra LXXXIX., olim ad Pag. 75.
quelle di queſt'ultimo ſegnata Num. XLV, ( 41.) Sta ſegnata al Num. XXXVII, o
olim ad Pag. 1o9. lim ad Pag. 59. s.

(38. ) Tanto rilevaſi da altra Lettera del


º l - V I T A .

comparire, e l'eſſere veramente uomo religioſo, e dabbene ; perchè al


trimenti, quando dall'arrivare a queſta perfezione lo aveſſero gli ſtudi
diſturbato, gli avrebbe giudicati pernicioſi, e tralaſciati ; e quindi è,
che gli ſteſſi ſuoi paſſatempi, tanto a ricreare lo ſpirito neceſſari, erano
oneſtiſſimi non ſolamente, ma affatto conformi all'Iſtituto monaſtico,
conſiſtendo unicamente nell'eſercizio delle mani, e nella coltura degli Or.
ti, e principalmente nel nodrire gli Ulivi (42.), e nel lavorare al
Torno.
Dopo avere alcuni anni paſſati con ſua ſingolar ſoddisfazione nel de
ſcritto modo di vivere in quella ameniſſima Iſola, incominciò a ſoffrire
degli incomodi di ſalute, che più ſi facevano ſenſibili al ſoffiare dell'O
ſtro, e pei quali dovette interrompere il lavoro dell' Opera da Lui in
trapreſa, e da noi già indicata . Una moleſtiſſima diſtillazione di capo
poco men che mortale l'obbligò ancora ad abbandonare per qualche tem
po il ſoggiorno di Lerino, e di paſſare a Genova, dove da tutta la Con
ſorteria de Sauli era con ogni genere d'offici trattenuto, e dove ancora
ſi vide in perfetta ſalute rimeſſo. (43.) Quivi Egli ſi occupava a legge
re i Commentari degli antichi Greci autori ſopra i libri divini, de qua.
li pareagli poter arrivare omai a rilevarne i più profondi, ed intimi ſen
timenti, medianti gli autori ſteſſi , de quali l' Opere in antichi copio
ſiſſimi Codici da Roma , da Firenze, da Venezia, e dalla Grecia raccol
ti poſſedeva Filippo Sauli Veſcovo di Brugneto, Fratel Cugino del Car
dinale Bandinello, e di Stefano amiciſſimo del noſtro Corteſe, il quale
ſerviva di compagnia allo ſteſſo Filippo, occupato allora a ripulire la
Verſione da Lui fatta dal Greco de Commentari di Eutimio monaco ſo
pra i Salmi. (44 )
Volle in appreſſo Gregorio rivedere la Patria, e i Suoi , e a queſto
fine paſsò da Genova a Modona, dove penſava trattenerſi per venti , o
trenta giorni al più ; quando con lettere ben tre volte replicate gli fu
ordinato dal Preſidente della ſua Congregazione, ch Egli doveſſe , per
non ſo quali faccende, trasferirſi a Roma, dove non avrebbe fatta lunga
dimora (45.) Gli convenne ubbidire, e perciò da Modona, partendoſi al
la fine di Novembre o al principio di Dicembre (46.), ſi trattenne in
Ro

(42. ) Lettera a Caſſiano Camillo ſegnata cher ſegnata Num. x LI., olim ad Pag. 24t.
al Num LXXXV., olim ad Pag. 99.3 e al Intorno a Filippo Sauli può vederſi l'Ughel
tra ad un Amico ſegnata Num. LXIX., o li ne' Veſcovi di Brugneto.
lim ad Pag. 26o. (45. ) Lettera al Fregoſo Arciveſcovo di
(43. ) Ciò tutto raccoglieſi da vari luoghi Salerno ſegnata Num. XLIII. olim ad Pag.
1 o6.
delle ſue Lettere ſegnate Numeri XXXIII.
MXXIV. XXXVIII, XXXIX. LXXX. olim ad ( 46.) Ciò raccoglieſi dalla Riſpoſta del Fre-.
Pag. 34. 38. 66. 132. 133. 134 goſo alla ſopraccitata Lettera, e leggeſi fra quel
(44. ) Lettera al Monaco Dionigio Fau le del Corteſe ſegn. al N. XLIV, olim ad P. 1oz.
V I T A. 23

Roma fin verſo le Calende di Maggio, donde ideato avea di paſſare a


Piſa, e per la via litorale reſtituirſi a Genova. Ma continuando Egli ad
eſſere moleſtato dalle ſue infermità , ſuſcitate in Lui forſe di bel nuovo
dall'aria del Quirinale (47. ) , che quantunque decantata comunemente
per la più ſana di Roma, pure eſperimentò Egli a ſe ſempre pernicio
ſa, dovette per conſiglio de' Medici di Firenze mutar direzione, e paſ
ſare ai Bagni d'Aquario nel Modoneſe, dove ſi trattenne per più di ſeſ
ſanta giorni. Quindi d' ordine del Pontefice ai XIX. di Luglio ſi trasferì
a Ferrara, ed accomodati alcuni affari con quel Principe, paſsò a Pado
va per iſtrignere alleanza cogli uomini dotti, che ſi trovavano allora co
là , e quindi ſi reſtituì a Modona, e poi a Genova, che Egli a cagione
de molti amici, che vi avea, chiama ſua Patria, e della ſteſſa Modo
na più cara , (48. ) e della quale Egli pianſe però moltiſſimo le diſav
Venture ,

Furono queſte cagionate dalle Fazioni, che riduſſero quella Città ad


un fieriſſimo ſacco, cui dovette ſoggiacere nella notte dei XXX., e nel
giorno XXXI. di Maggio dell'Anno MDXXII., quando entrati i Ceſa
rei in quella Città, oppreſſa ſu la Fazione de Fregoſi ſtrettiſſimi amici
del Corteſe, e prevalſe la parte degli Adorni, e de Fieſchi. Antoniot
to Adorno, ſu dichiarato Doge della Città , ma le coſe più importan
ti paſſavano per le mani di Girolamo ſuo minor Fratello, come quello,
ch'era d'ingegno più vivace, e più abile della perſona. (49. ) A Lui
per tanto ſi direſſe il Corteſe pien di Filoſofia la lingua, e 'l petto con
una graviſſima Lettera diſteſa con Apoſtolica libertà, e tutta ſpirante ze
lo, e dottrina, onde correggerlo dell' abuſo da Eſso laſciato correre
del canto di laſciviſſime canzoni al buon coſtume, e all'oneſtà pregiu
dizievoli ; ( 5o. ) donde ſi può raccogliere quanto di fama acquiſtato ſi
aveſse, e d'autorità col ſuo ſapere, e coll'integerrima ſua vita il no
ſtro Gregorio, che prima del finire di quell'anno medeſimo a Genova
ſi reſtituì , onde tentar di mettere in pace quella Città troppo dalle Fa
zioni, e dai Partiti ancora diviſa (51.), quantunque quello degli Ador
ni aveſſe prevaluto. -

Nel

(47.) Aveano una volta i Caſineſi in Luciano ſegnata Num. CXXXV. , olim ad
Roma la Loro Reſidenza colla Chieſa di S. Pag. 78. ; e da una al Teocreno ſegn. Num.
Saturnino, che poi ad Eſſi fu mutata in quel XLVIII. , olim ad Pag. 57.
la di San Caliſto in Traſtevere, da che Pao ( 49.) Vegganſigli Annali di Genova del
lo V. volle convertire in uſo del Palazzo Giuſtiniano al Libro VI , e la Storia del Fo
Pontifizio le Loro Abitazioni del Quirinale, lieta al Libro XII.
( 48.) Tuttociò che di queſto viaggio del (so. ) Leggeſi queſta graviſſima Lettera ſe
Corteſe noi qui diciamo, riſulta dalla cita gnata al Num. LXXII. , olim ad Pag. 63.
ta Lettera al Fregoſo ſegnata Num. XLIII., e ſegg. -

ol m ad Pag. 1oc. ; da altra al monaco º, Tanto raccoglieſi da una Lettera


a Dio
24 V I T A

Nel mentre , ch Egli ſtava occupatiſſimo in un'affare di tanta im


portanza, non abbandonava però lo ſtudio, anzi gli venne in penſiero di
apprendere la Lingua Santa ſotto il dottiſſimo Veſcovo di Nebio Agoſti
no Giuſtiniano , lo che poi non potè eſeguire per la partenza di quel
Prelato dalla Città (52. ), dalla quale non credo, che tardaſſe molto ad
uſcire anche Gregorio per renderſi a Lerino. - -

Era Egli ſtato eletto qualche anno prima a Priore di quel Monaſte
ro, lo che fu per Lui di non piccolo diſpiacere, conſiderando che da
un quieto ozio, che lo laſciava in libertà d' applicarſi agli Studi , do
vea paſſare ad un impiego pieno di ſollecitudini, le quali poco meno
che tutto lo avrebbono agli Studi involato. Conſiderava le difficoltà, la
fatica , i pericoli a quali dee ſoggiacere chi ha la cura di reggere al
trui, e la poca ſua ſalute finiva di atterrirlo. Quindi quantunque ben
ſapeſſe, che ubbidir biſognava alla Religiore, che così di Lui avea di
ſpoſto , pure deſiderava quanto il ſapea, e potea d'eſſere da tale Uffi
cio diſpenſato. -

Criſtoforo Longolio ſuo amico, che ben ſapea quali erano i ſentimen
ti del Corteſe, e che ne conoſcea l'animo, ſperando fargli coſa grata,
maneggiar ſi volea in Roma , intereſſando ( ſe anche aveſſe biſognato )
il Sadoleto per ottenergliene la diſpenſa. Era però alieniſſimo il Corteſe
da tali maneggi , li ricuſava, li condannava come a buon Religioſo ſi
conviene, e voleva ottener le ſue brame ſolo da ſuoi Superiori, ai qua
li perciò caldamente aveva ſcritto, intereſſandovi ancora gli uffici del
Veſcovo di Graſſa Grimaldi, che un luogo a Gregorio avea deſtinato
più dello ſteſſo Lerino delizioſo, ed ameno, dove Egli le ſue opere po
teſſe proſeguire agiatamente, e riparaſſe in certo modo quel tempo, nel
quale era ſtato tolto agli ſtudi dalle occupazioni della addoſſatagli digni
tà. Infatti ſe queſta a Lui fu laſciata, ottenne però la diſpenſa delle
occupazioni, che porta con ſeco l'eſercizio di quella (53.): ma non go
dette per queſto lungamente l'ozio deſiderato. Non poteva la molta vir
tù, e dottrina del Corteſe non eſſere a tutti manifeſta, e principalmente a
ſuoi Religioſi, i quali però quantunque Egli nol deſideraſſe ſolo, ma anzi
ne foſſe alieniſſimo, lo elevarono nell'Anno MDXXIV. all'Abaziale Di
gni

a Dioniſio monaco ſegnata Num. LXIII., o gnata al Num. LXXXII. olim ad Pag. 93.
lim ad Pag. 198., nella quale avviſandolo Perciò, che appartiene alla Vita , e agli
della morte poco prima ſucceduta del Longo scritti del Giuſtiniano può vederſi quanto ne
lio, che come ſi ha dalla ſua Vita morì ai ſcrive Egli medeſimo ne' ſuoi Annali di Ge
III di Settembre dell'Anno MDXXII., rac nova Ltb. V. ſotto l'Anno MCCCCLXX. O
coglieſi, che ſul fine dell'Anno ſteſſo fu quel berto Folieta negli Uomini chiari della Li
la ſcritta, che però era già attora il Corte guria ; l'Ughelli ne' Veſcovi di Nebio; ed
ſe a Genova ritornato, - Altri & c. - - -

(52.) Lettera a Giambattiſta Fieſco ſe ( 53. ) 9ueſti ſuoi ſentimenti, e queſti


car
V I T A. 7;
gnità, la quale ſe ſu per Lui importuna, perchè tolto ſi vedeva di bel
nuovo a ſuoi Studi; opportuniſſima però fu agli intereſſi della Congrega
zione, e del Monaſtero di Lerino, che a Lui fu dato a governare. (54)
Il grande amico , e fautore del Corteſe Agoſtino Grimaldi, abbando
nando in queſt'anno medeſimo il partito del Re Franceſco I., ſi diede a
quello di Ceſare, perlochè vennero a quel Veſcovo tolte le ſue Rendi
te in Francia, e date al Cardinale di Bourbon in compenſazione de Be
ni, che l'Imperadore aveva ad eſſo confiſcati. (55.) Un tale cangiamen
to poco mancò, che non faceſſe perdere alla Congregazione de Caſineſi
il Monaſtero di Lerino, e molto ci volle , perchè foſſe ſoſtenuto , nè
minor uomo a ciò ſi richiedeva del Corteſe.
Scriſſe Egli ben toſto ſupplichevole, ed efficaciſſima Lettera al Veſco
vo Antonio de Prat ( 56. ) Cancelliere del Regno di Francia, che vo
leva da Lerino sbanditi i Monaci Italiani , lo che non portava minor
conſeguenza della diſtruzione di quanto per dieci anni avevano operato i
Caſineſi per reſtituire in quell' Iſola l' antica diſciplina , ma per ottene
re più facilmente il ſuo intento, ſi portò Egli medeſimo in Lione, do
ve riſiedeva Madama Luigia Reggente allora del Regno . Quivi era fre
quentemente con Federico Fregoſo Arciveſcovo di Salerno grande ſuo a
4 mico ( 57. ), i di cui buoni uffici è ragionevole il credere, che facili
taſſero il maneggio del Corteſe, che dopo alcuni meſi ebbe un'eſito for
tul

fatti ſi raccolgono da due Lettere al Grimal Abate Commendatario di Lerino, ma Abate


di ſegnate Num. LXXXXVI. , e Num. XL. sì bene. Regolare dal MDXXIV al MDXXVII.
olim ad Pag. 179., e 25 1. se da una a Ste come ſi vede aggiuſtatamente ſegnato dagli
fano Sauli ſegnata Num. L., olim ad Pag. ſteſſi Autori nella Colonna ſeguente, dove
27, e da una al Longolio ſegn. N. XXXVII. danno il Catalogo degli Abati Regolari al
olim ad Pag. 59. , non che da altra del Numero VI. ſotto il nome di Gregorio da Mo
Longolio al Corteſe, che è la decimaottava dona.
del primo Libro di quelle del Longolio, e la (55. ) Vegganſ le mie Memorie di Dio
XXXVI. fra le Noſtre. nigio Faucher a Pag. 269.
( 54 ) Lettera di Vitale Monaco al Cor (56.) Lettera del Corteſe a quel Cancel
teſe, e ſua Riſpoſta fra quelle del Corteſe liere ſegnata Num. CVI., olim ad Pag. 237.
ſegnate Num. LXXXXVII , e LXXXXVIII. Di queſto celebre uomo, che arrivò a ſom
olim ad Pag. 2o8., e ſegg. mi onori, e al Cardinalato ancora , ottime
Gli Autori della Gallia Criſtiana, a notizie ſi hanno nel gran Dizionario Iſtori
vendo letto in Papirio Maſſone, che Grego co del Moreri - Celebre Egli è principalmen
rio Corteſe fu per più anni Abate di Leri te per il Concilio Provinciale di Sens da Lui
no, regiſtrarono il di Lui nome nella Serie convocato nel MD XXVIII., perchè i vi furo
degli Abati Commendatari di quel Monaſte no condannate le falſe opinioni de' Novato
ro alla Colonna MCCVII del Tomo III. fra ri, e propugnata quella Dottrina , che fu
Gio di Bellay, e Gulielmo Pelliſſier. Da poi ſtabilita dall'Ecumenico Concilio di Tren
quanto Io ho narrato circa quel Monaſtero to. Pallavicino Iſtoria del Concilio di Tren
colla ſcorta d'autentici, e ſincroni documen to Par. I. Lib. II. Cap. XII.
ti nelle mie Memorie di Dioniſio Faucher, ( 57. ) Lettera al Sadoleto ſegnata Num
ſi comprende, che il Pelliſſier al Bellay ſuſ. CVII., olim ad Pag. 212. l
ſeguì immediatamente, nè il Corteſe fu mai Da
2 6. V I T A .

tunato, avendo ottenuto Lettere Patenti dalla Regina ſegnate il dì VII.


d'Agoſto dell' Anno MDXXV. , colle quali veniva riconfermata l'unio
ne di Lerino alla Congregazione Caſineſe, e laſciati erano in pace que
Monaci, che colà ſi trovavano, e nel pieno poſſedimento di ciò, che
Loro era ſtato nell'unione aſſegnato. ( 58. )
Ridotti colà al deſiderato fine gli affari del ſuo Monaſtero, ſe ne par
tì accompagnato ſino a Vienna da Perpetuo Pnriotto (59. ), donde paſ.
sò a Taraſcona per mettere argine ad alcuni diſordini delle Monache de'
Santi Onorato, e Niccolò di quella Città al Monaſtero Lerineſe unite
( 6o.). Quivi , e in Arles ebbe Gregorio ſempre a fianco i Fratelli del
ſuo dilettiſſimo diſcepolo Dioniſio Faucher, cui non laſciò di render con
to delle coſe da Lui felicemente operate a pro di un Monaſtero tanto
caro ad Entrambi - ( 61. ) Si reſtituì poi a Lerino, e poco dopo andò
a Genova , donde dal Preſidente de Caſineſi con frequenti Lettere era
chiamato a Mantova, ma Egli credeva doverſi per lungo tempo in Ge
nova trattenere a motivo di graviſſimi affari, del quali noi ſiamo all'o
ſcuro, ma che Egli non mancò di ſignificare al Capo della ſua Congre
gazione. ( 62. )
Le graviſſime moleſtie, ch'Egli per motivo delle continue Guerre,
degli incomodi di ſua ſalute, e del contraſti del ſuo Monaſtero fu obbli
gato a ſoffrire ( 63. ), gli fecero diventar noioſo quel ſoggiorno, che
tanto lo aveva in altri tempi dilettato, ed a ricercare i ſuoi Superiori
perchè nel Loro Capitolo Generale del MDXXVII. gli aſſegnaſſero luogo
in Italia. Infatti ne fu compiaciuto , ſendogli ſtato deſtinato il Governo
del Monaſtero di San Pietro nella ſua Patria , nel qual tempo ſoffrì l'
amara perdita della madre mancata in Roma nel principio dell'Anno ſe
guente, la quale ſiccome ſempre gli diede contraſſegni d'amore in vita,
volle ancora morendo teſtificarglielo, poichè laſciando ſuoi eredi in par
ti eguali Niccolò, e Giacopo ſuoi figliuoli, e Alberto di Lei Nipote Fi
glio di Gian Franceſco altro di Lei Figliuolo premorto, ordina che ſe
per qualunque evento foſſe per avvenire, che il noſtro Gregorio ſortife
dal

Del Fregoſo può vederſi l' Ughelli ne' no dette da me nelle Memorie di Dioniſio
Veſcovi di Gubbio, e negli Arciveſcovi di Faucher.
Salerno: il Folieta negli Elogi degli Uomini (61. ) Lettera al Faucher ſegn. Num. CXI.
Chiari della Liguria; e il Padre Abate Sar olim ad Pag. 229.
ti de Epiſcopis Eugubinis a Pag. 216., e ſe (62.) Lettera ſteſſa al Faucher, ed altra

ghenti. al Monaco Euſebio de Valentini da Modoma


(58.) Vegganſ le mie Memorie di Dioni ſegnata Num. CX II., olim ad Pag. 233.
ſio Faucher al luogo ſopraccitato. (63.) Lettera all'Arciveſcovo di Salerno
(59. ) Lettera allo ſteſſo Enriotto ſegn. Num. Federico Fregoſo ſegnata Num. LAV , olim
CX., olim ad Pag. 227. ad Pag. 1o3.
(6o.) Di queſte Monache molte coſe ſi ſº
V I T A. 27

dalla Religione, doveſſe Egli entrar cogli altri in egual porzione (64).
Lo ſteſſo Anno MDXXVIII. fu eſſo deſtinato Abbate di San Pietro di
Perugia ( 65.), ch Ei governò ſino all'Anno MDXXXII., paſſando poi
a regger quello di San Giorgio Maggiore di Venezia. (66.)
Avevano i Religioſi di quel Monaſtero nel cadere del Secolo quintode
cimo precedente incominciato a dar nuova forma e più elegante alla Lo
ro Iſola, che come può vederſi dalla rariſſima Carta di Venezia di Al
berto Durero, o come vogliono piuttoſto alcuni Critici di Andrea Man
tegna, nell'Anno MD. ( 67.) conſervava ancora l'antica ſtruttura. Ave
vano gettate già le fondamenta , ed erette le mura maeſtre dell'auguſto
Dormitorio, cui a compiere diede toſto mano il noſtro Abbate, come
intendentiſſimo, ch'Egli era d'Architettura ( 68. ) ; ed infatti il vide
ridotto a coperto ſotto il ſuo governo (69. ), nel quale altri incremen
ti avrebbe certamente dati al Monaſtero, ſe una mal avventurata Lite col
Fiſco, dopo averla agitata per qualche anno, non lo aveſſe ancora co
ſtretto a vendere alcuni Fondi per ricuperare uno Stabile ſulla medeſi
ma Iſola edificato, e per ſentenza del Giudice quaſi interamente perdu
to . (7e.) -

Tra queſte ſue occupazioni , e diſturbi molto il ricreava la converſa


zione del dotti uomini, che frequentemente lo viſitavano in quel Mona
ſtero ( 71.), e talora prendeva ſollievo portandoſi Egli a viſitare quel
Letterati, che erano in Padova a quella ſtagione, fra quali fu più vol
te dal Bembo nel MDXXXIV. , nel qual anno medeſimo dopo il meſe
d'Ottobre credeva ſi paſſare a Roma, ( 72. ), ignorandone però noi la
cagione, come altri fatti di Lui, che ſe ci foſſero paleſi, meglio ci fa
rebbero conoſcere quanto grande uomo Egli ſi foſſe. Poco pertanto era
per sì grand'uomo reggere un ſolo Monaſtero, quindi fu deſtinato a vi
ſitarne parecchi, Viſita, che dopo ſei meſi di giro era per terminare nel
Febbraio del MDXXXVI. (73.) Forſe dagli incommodi del viaggio pro

Ven

(6 4.) Dal Teſtamento della Sigiſmonda nell' d'Architettura ſi vede da una ſua Lettera
Archivio de Signori Corteſi. ſegnata Num. CXXXV., olim ad Pag. 142
( 65. ) Puccinelli Chronologia Abbatum C 69. ) Memorie nell'Archivio di San Gior
Generalium Congreg. Caſin. & c. Pag. 79. gio Maggiore,
(o6.) Flaminius Cornelius Eccleſ. Venet. (zo.) Altre memorie in detto Archivio in
Decad. XI. Par. I. Pag. 196. : Fortunato ol Proceſſo particolare.
mo: Hiſtoria Monaſteri Sancti Georgii Ma (71.) Tanto raccoglieſi dai Dialoghi d'An
joris MS. nella Libreria di eſſo Monaſtero; tonio Bruccioli della morale Filoſofia ſtampati
ed altre Memorie ivi pure manoſcritte, nel MDXXXVII. Lib. I. Dialogo XI.
( 67.) Veggaſi intorno a queſta Carta il To (72. ) Lettere volgari del Bembo Vol. I. O
no XII. delle Memorie per ſervire alla storia pere Tom. III. Pag. 42.
Letteraria d'Italia.
(73.) Libro Maeſtro di quell'Anno del Mo
( 68-) 9aanto il Corteſe foſſe intendente naſtero di San Giorgio : e Lettera Italiana
l) 2 del
28 V I T A.

venne, che nella ſuſſeguente Quadrageſima verſo la fine foſſe Gregorio


aſſai veſſato da accidenti di vertigini, che tali reliquie nel di Lui capo
laſciarono che interamente al principio di Luglio non ne era ancora libe
rato, coſicchè da Medici gli era proibito affatto lo ſcrivere, e poco per
meſſo di leggere. (74 ) Non terminò quello ſteſſo meſe di Luglio, che
Papa Paolo III. buon conoſcitore, e rimuneratore degli uomini utili al
la Chieſa, col parere , e conſiglio del celebre Cardinale Gaſparo C on
tarini (75.) amiciſſimo del Corteſe, ſpedì a Queſti replicato Breve (76.),
col quale gli comandò in virtù di ſanta ubbidienza, che terminata l'eſti
va ſtagione trasferir ſi doveſſe in Roma, onde con altri da Lui deſtinati
a comporre una Congregazione Preparatoria all'intimato Concilio Ecu
menico intervenire Ei doveſſe - Ubbidì Egli ſenza dimora, avviandoſi a
quella volta ſul principio di Settembre ( 77.), eſſendo ſtato prima nell'
antecedente Agoſto a viſitare, e trattenerſi per qualche giorno col Signo
re Riginaldo Polo, il quale ſe la paſsava in Ruvolone, Villaggio del
Territorio Padovano , dove gli teneva compagnia Marco da Cremona
Abate Titolare Caſineſe, e uomo dottiſſimo ( 78.), deſtinatogli da Mo
naci di Santa Giuſtina di Padova, a quali eſſa Villa appartiene , ond'è,
che aggiuntoſi alla compagnia il noſtro Corteſe, ebbe a ſcrivere il Po
lo al Contarino, che gli parea trovarſi fra Enoc, ed Elia. ( 79. )
Il Cardinal Contarino, il Carafa, che fu poi Papa col nome di Paolo
IV. , il Sadoleto, il Polo , il Fregoſo , l'Aleandro, il Giberti, il no
ſtro Corteſe, e il Badia Maeſtro del Sagro Palazzo compoſero quella
Congregazione, (8o ) -

Non

del Corteſe al Cardinale Contarini data da ſparo contarini .XII. -

Verona il dì xVI. Febbrajo MDXXXVI. Que (zé.) Uno ſolo di queſti Brevi ſi conſerva
ſta Lettera con altre molte del noſtro Grego nell'Archivio de Signori Corteſi, e porta la
rio allo ſteſſo Cardinale ſi conſerva nell'Ar data de'XIX Luglio del MDXXXVI., e noi
chivio ſegreto Vaticano, da dove colla per lo daremo in fine di queſta Vita per eſteſo fra'
miſſione della Felice Memoria del Regnante Documenti al Num. I. Per altro, che tal Rre
allora Sommo Pontefice Clemente XIII. , ot ve foſſe replicato ſi rileva da Lettera del Cor
tenutami dalla buona Memoria dell'Eminen teſe al Contarini data li XXVII. d'Agoſtº
tiſſimo Cardinale Tamburini, e coll'aſſiſten di quell'Anno nell'Archivio ſegreto Vatica
za del dottiſſimo Monſignor Garampi mio buo 0

no amico, e Cuſtode di quell'Archivio, mi º czz.) Libro Maeſtro di San Giorgio Maggio


è riuſcito avere l'eſatta Copia di queſte Let re curato,
zere, che mi ſembrano aſſai intereſſanti per (78. ) Intorno a queſto dotto Monaco vegga
l'Iſtoria di que tempi, e che però giudicarei ſila Cremona Letteraria dell'Ariſio, e la Bi
bene foſſero ſtampate. Io ne anderà facendo blioteca Caſineſe dell'Armellini.
uſo in appreſſo. -
(79.) Lettera del Polo al Contarini in Dia
gz4.) Lettere del corteſe de I Giugno, trib. pr. Part. Epiſtolarum Poli Pag. 299.
e dei vi. Luglio al Contarini nell'Archivio ſe (8o. ) Pallavicino Iſtoria del Concilio di
greto Vaticano. - - Trento Lib. IV, Soave ſtoria del Concilio Tri
(75.) Beccatelli: Vita del Cardinale Ga dentino Lib, I. -
V I T A. 29
Non convengono i Letterati tra Loro del tempo, nel quale Eſſa ſi a
dunò, aſſegnandola altri al MDXXXVI. , altri al ſeguente, e finalmente
portandola alcuni ſino al MDXXXVIII. L' Eminentiſſimo Quirini (81. )
ha creduto poterſi ricavar qualche lume intorno a queſto punto da una
Lettera del noſtro Gregorio al Polo, da Eſſo Lui pubblicata (82. ),
poichè portando queſta ſemplice inſcrizione All'Illuſtriſſimo Signor Riginal
do, la credette ſcritta prima, che il Polo foſſe Cardinale, ma, come oſ.
ſervò rettamente il dotto Abate Coſtanzi ( 83. ), era in que tempi
tanto proprio il Titolo d'Illuſtriſſimo a Cardinali, quanto oggi lo ſa
rebbe quello d' Eminentiſſimo, baſtevole da per ſe, e ſenza altro aggiun
to a dinotare un Cardinale : e ciò tanto più ſi fa manifeſto , che le
Lettere dirette al medeſimo Polo, prima che foſſe Cardinale ſono ſen
za quel titolo , e colla ſemplice iſcrizione al Signor Riginaldo. Con
vien dunque cercar maggior lume da altri Documenti . Da una
Lettera del noſtro Gregorio ſcritta da Venezia (84 ) a XXVII. d'Ago
ſto del MDXXXVI. al Cardinal Contarino ſi ha, come Egli penſava
partire ai II. di Settembre, e fare viaggio a piccole giornate ſermandoſi
in più Luoghi, e che al tempo medeſimo incirca ſarebbe partito il Po
lo, che avrebbe poi tenuta altra ſtrada , cioè quella della Toſcana , de
clinando ancora agli Eremi di Vallombroſa, e di Camaldoli, ſicchè pre
vedeva, che ſolo al principio di Ottobre ſi ſarebbono trovati in Roma
quelli , che vi ſi dovevano per l'ideata Congregazione trasferire. Era
Egli certamente ancora in viaggio alli VIII. di Ottobre (85. ), ſicchè
ſi può con fermezza ſtabilire, che quel novenvirale Congreſſo non ebbe
principio ſe non dopo la metà di quel Meſe.
Frat

(31.) Epiſtolarum Reginaldi Poli Par. I. data nel MCDIV., e che fu ſoppreſſa da Cle
in Diatriba Cap. VI, Pag. 353. &c., & ſeq. mente IX. nel MDCLXVIII , come può riſ
C 82.) ini Poli Par. I. Pag. 485. contrarſi nelle Chieſe Veneziane del Corna
ro alla Decade XL
C 83. ) Nelle Note alla Vita del Sadoleto
ſcritta da Antonio Florebello, e dallo ſteſſo (84.) Fra quelle, che ſi conſervano nell'
Abate Coſtanzi premeſſa alla ſua Edizione Archivio ſegreto Vaticano, ed è la medeſima
delle Lettere del Sadoleto in IV Volumi pub da noi ſopraccitata. Con queſta confronta una
blicata in Roma nel MDCCLIX., e nel ſeg. del Polo ſcritta da Ruvolone l'ultimo d'A
MDCCLX. Pag, 56. & c., e ſegg. nelle No goſto. (Epiſtolarum Poli Par. I Pag. 479. )
te medeſime a Pag. 54. Lo ſteſſo per altro di (85') Altra Lettera fra quelle dell' Ar
ligente e accurato, quanto dotto, ed erudito chivio ſegreto Vaticano al Cardinale Conta
Annotatore ha preſo un'abbaglio per equivoco rini data da Gubbio. Anche il Polo in quel
circa il noſtro Don Gregorio, chiamandolo A tempo era ancora in viaggio, e alli X. di Ot
bate di San Giorgio in Alga , in cambio di tobre ſi trovava in Siena (Epiſtolarum Poli
dirlo Abate di San Giorgio Maggiore, dove Par. I. Pag. 483. ). Da queſte due Lettere
dall'Anno CMLXXXII ſin'oggi hanno ſem è manifeſto eſſerſi ingannato il Dudicio, che
pre dimorato i Benedettini; laddove nell' I nella Vita del Polo ( Num. IX. nello ſteſſo Vo
ſola di San Giorgio in Alga vi abitava una lume di Lettere Pag. 13.) afferma averfatto il
9ºngregazione di Canonici, che da quell'I Polo col Corteſe quel viaggio di compagnia :
ſola ſteſſa portava il Nome, perchè ivi fon inganno però, che deve attribuirſi al Becca
tel
3o V I T A.

Frattanto che Eſſi tenevano le Loro Adunanze, Papa Paolo ſempre


intento al bene della Chieſa , promoſſe nel XXII. di Dicembre alcuni di
Eſſi alla Porpora ; vale a dire il Polo , il Sadoleto, il Carafa, e l' A
leandro, che però ritenne ancora in petto per certi giuſti riguardi (86.):
e tal promozione fu forſe fatta dal Pontefice, onde vieppiù valorarli nel
la Loro intrapreſa, che io non dubito di aſſerire aver Eſſi ridotta a ter
mine ſul principio del ſuſſeguente Anno MDXXXVII. Infatti a XXVIII.
Marzo di quell'Anno ſteſſo era già il Corteſe in Perugia (87.), e pri,
ma di Lui era partito il Polo, che trovaſi da Roma allontanato fin dal
li XV. del precedente Febbrajo (88. ), e che già allora terminato aveſſe
in quell'illuſtre Congreſſo le ſue incombenze. Di là ſi raccoglie paleſe
mente, che la Scrittura contenente il riſultato delle Loro Seſſioni fu dal
Cardinale Scombergio ſpedita in Germania (89. ), e ſappiamo dalla ſua
Inſcrizione Sepolcrale in Santa Maria della Minerva (9o.), che Egli man
cò di vita agli VIII. di Settembre di quell'Anno,
Da perſonaggi sì chiari per lo zelo della Religione, per la Santità
della Vita, e per la cognizione delle ſcienze non ſi poteva non aſpettare
coſa degna della Loro pietà , e dottrina ; e infatti nella indicata Loro
Scrittura, che intitolarono conſilium de emendanda Eccleſia, la quale ( a i
giudizio di uomini grandiſſimi ſarebbe ſtata baſtante per riformare tutta
la Criſtianità ) (91.), eſpoſero i diſordini, e gli abuſi introdotti nel
Reggimento della Chieſa univerſale, e nel governo di quella di Roma
in particolare. Ma come pur troppo avviene aſſai volte, che quello, ch'
eſſer dovrebbe lenitivo, e mezzo di pace fra due contendenti, più gli
animi d'entrambi inaſpriſce, o perchè offuſcata in eſſi la retta ragione,
niente eſtimano giuſto ſe non ciò, che loro piace; o perchè quantunque
conoſcano il loro torto, per un certo aſtio ſeguir vogliono le conteſe,
o perchè temono finalmente, che facendoſi forte l' uno degli Avverſari
ſu ciò, che l'altro cede, ne debba a chi cede un piccolo danno deriva
re; così è ſucceduto nel caſo preſente, che quantunque gli Eretici eſcla
maſſero doverſi prima d'ogn'altra coſa riformare la Corte di Roma, e
quantunque confeſſaſſero i Cattolici, che ve n'era il biſogno, pure pro

poſta

tello nella Vita dello ſteſſo Polo. (Inter eiu del contarino de'xv di Febbraio di quell'An
ſdem Poli Epiſtolas Par. V. Pag. 364. ), no ſtampata fra quelle del Polo º ºg,483.
che fu dal Dudicio tradotta. (s9.j Pallavicino e ſtoria del Concilio di
(86) Vitae, S& Res geſtae Pontificum Roma Trento Lib. IV. -

norum, & S.R.E.Ca " del Ciaconio, conti (9o. ) La riferiſce il Ciaconio al Tomo III.
nuate dall'OldoinoT.III.Col.6oo.,& ſeg.e altri. citato. Col. 568.
( 87.) Lettera del Corteſe al Contarino fra (91.) Così ſi eſprime Antonio Caracciolo
quelle dell'Archivio ſegreto Vaticano data da Cherico Regolare nella ſua manoſcritta Vita
Eugubio alli V. di Aprile MDXXXVII, di Paolo IV, citata dall'Armellini Biblio
(s8.) Tanto è manifeſto da una Lettera teca Caſineſe Par. I. Pag. 185.
V I T A. 31

poſta la Riforma, e da tali uomini propoſta, ch'erano maggiori d'ogni


eccezione, pur Eſſa non piacque nè ai Cattolici, nè agli Eretici, quan
tunque per dir vero queſti ſi moſtraſſero più oſtinati, eſsendoſi Eſſi fat
ti più animoſi, ed arditi, laddove gli Altri diedero per verità opera ſe
non intieramente, almeno in parte alla ſtabilita Riforma. (92.)
Non è però da maravigliarſi, ſe aſſai differentemente ſi penſaſſe, e ſi
ſcriveſſe sì da' Cattolici, che da Proteſtanti intorno a quella Scrittura, e
che ancora ai dì noſtri ſe ne ſia diſputato fra due Letteratiſſimi Amici,
ma di differente Comunione, il Profeſſore Schelornio, e il Cardinal Qui
rini. Alle dotte Loro Opere potrà ricorrere chi maggiori lumi bramaſſe
intorno a queſto affare, mentre eſſendoſene già per noi detto quanto ba
ſtava al fine propoſtoci , e forſe più i ripiglieremo la narrazione del fat
ti del noſtro Don Gregorio Corteſe.
Verſo la Paſqua del MDXXXVII. terminate le ſue incombenze in Ro
ma ( 93. ), e con viaggio aſſai diſaſtroſo ſe ne andò al ſuo Monaſtero
di Profeſſione , onde riſtorarſi alquanto, e pigliarvi l' Acque de Bagni
per Conſiglio de' Medici di Venezia, e di Padova. (94 )
Deſiderava Egli nei vicini Comizi di ſua Religione eſſere deſtinato A
bate di Montecaſino ( 95. ) , ma gli fu anzi dato a governare, nè ſenza
ſua compiacenza, il Monaſtero di Praglia . ( 96. ) Mentre colà ſi trova
va, gli fu ſpedito dal Pontefice un Breve, col quale gli comandava, che
unito al Nunzio Apoſtolico, o al Patriarca di Venezia riconoſceſſe le ra
gioni di certo Giorgio da Medelago condannato come Eretico dal Veſco
vo, e dall'Inquiſitore di Bergamo. (97.)
L'Anno appreſſo MDXXXVIII fu deſtinato Abate del ſuo Monaſtero
di San Benedetto di Polirone (98. ) , il primo, e più onorato luogo,
ed il maggiore, ſecondo il parere del Bembo ( 99. ), che aveſſe allora
la Congregazione Caſineſe. In ſul bel principio del ſuo governo ebbe
Egli la conſolazione di dare la Monaſtica Cocolla a Pietro allora , Don
Lorenzo Maſſolo Gentiluomo Veneziano già di coſtumi intieramente mu
tato, e che riuſcì poi uomo di molte Lettere ( 1oo.), che dal Cardinal

s Bem

( 92.) Pallavicino: Luogo citato, al cardinal Contarini nel medeſimo Archi


(93. ) Lettera dei V Aprile ſopraccitata vio Vaticano.
all' Annotazione 87. ( 97.) Il Breve ſi conſerva originale nell'
C 94.) Dalla Lettera iſteſa dei V Aprile, Archivio di S. Benedetto di Mantova in O
e da altra al medeſimo de' XXV. dello ſteſſo gni Santi Capſ L. Num. 37.
Meſe , e da altra dei VI. Luglio, tutte nel (98.) Puccinelli: Chronolog. Abbat. Ge
lo ſteſſo Archivio. neral. Congr. Caſin. Pag. 28.
(95.) Lettera citata del di XXV Aprile, ( 99.) Lettere volgari Vol. I. Lib. XII, o
come vedeſi all'Annotazione 94. pere Tom. III. Pag. 86.
(96) Lettera de'XXVI. Maggio MDXXXVII. (1oo. ) Nel dì xXIV Giugno dello ſteſſº
An
32 V I T A .

Bembo gli fu aſſai raccomandato. (1 o 1.) Ma pochi meſi dopo ſoffrì gra
viſſimo cordoglio in vedere il ſuo Monaſtero tutto inondato dalle Acque
del Po a motivo di aver rotto quel fiume nel dì IV. Novembre a Mi
raſole nel Luogo detto cornione: e benchè non ha dubbio avere il Mo
naſtero ſofferto qualche danno, la vigilanza però , e la provvidenza del
noſtro Abate impedì, che non ne ſuccedeſſero de maggiori. ( 1o2.)
Riparati i danni dell'Inondazione, ſembra ch'Egli prendeſſe a rego
lare le Fabbriche di quel vaſto Monaſtero, e dar voleſſe compimento al
la maeſtoſa Libreria ( 1o3. ), forſe prima ideata dall'Abate Giovanni
Cornaro. ( 1 o4.) Nol fece però per eſſerſi valuto delle Colonne, che a
quel ſuperbo Edifizio ſervir dovevano, nel riſtorare, o piuttoſto rinovare
coll' aſſiſtenza del celebre Giulio Romano la Chieſa del Monaſtero, la
di cui Fabbrica da quarant'anni giaceva : ( 1o5. ) ed è coſa da ſtupirſi,
come poteſſe Egli a tante coſe badare nel tempo iſteſſo, ch'Egli era in
continui viaggi per le occorrenze della ſua Congregazione. ( 1o6 ) L'
abilità ſua in ogni genere di maneggio, e le ſue grandi aderenze dovean
eſſere la cagione, che così foſſe occupato ; ma Egli, cui lo ſtudio facea
le ſue ſole delizie, deſiderava eſſere allontanato dalla Lombardia , e de
ſtinato in qualche luogo di ſolitudine, fra i quali quel della Cava del
Regno di Napoli ſarebbe ſtato di ſua ſingolar ſoddisfazione. (1 o7.) Non
parve però bene a ſuoi Religioſi di compiacerlo, che anzi nel Loro Ca
pitolo Generale del MDXL., oltre il confermarlo nel governo del Mo
naſtero di Polirone, lo eleſſero di bel nuovo per uno de Viſitatori del
la Congregazione ( 1 o8. ) , qual Viſitazione dalla ſua Congregazione de
ſtinatagli fu forſe malamente interpretata per una viſita Apoſtolica. Vi
ſita

Anno MDXXXVIII. Veggaſi la vita di Pie 35. dice, che fu ſolamente fatta riſtorare dal
tro Maſſolo nell' Eſtoria degli Scrittori Vene Corteſe, ma il Lucchino Cronica citata cap.
ziani di F. Giovanni degli Agoſtini Min. xC. aſſeriſce, che fu rinovata. Io nel mio
Oſſer. Tom. II. Pag. 577. calendario Polironiano illuſtrato a pag. 4o.,
C 1or.) Lettera ſopraccitata del Bembo. e 66. ho creduto doverſi aderire al Lucchino
( 1o2.) Benedetto Lucchino: Cronica dell' come a quello , che ricevette il primo Abito
ºrigine, e º azioni della Conteſſa Matilda. monaſtico, e la Cocolla ancora dal Corteſe,
Cap. XCVII. avendo fatta la ſua Profeſſione appunto nell'
( 1o3. ) Lo ſteſſo Corteſe in una ſua Let Anno medeſimo, ch'Egli ſcrive eſſerſi data
tera ſegnata Num. CXXxv, olim ad Pag. mano a quell' opera.
14z ſembra, che parli di queſte Fabbriche, (1o6.) sua Lettera al Contarino del dì
e di quella Libreria. zXVII Marzo MDXL. nel più volte citato
( ro4. ) Lucchino : Cronica ſopraccitata Archivio ſegreto Vaticano.
Cap. LXXXIX. Vegganſi ancora le mie Me (roz.) Altra Lettera al Contarino de XXIV.
morie intorno all' Abate Cornaro ſtampa Aprile MDXL, nel ſuddetto Archivio ſegreto
te nella nuova Raccolta d' Opuſcoli ſcien Vaticano.
tifici, e Filologici Tom. Il pag. 279. (1 o8.) Altra al medeſimo de II. Maggio
- (1o5 ) Il Bacchini nell' Iſtoria del Mona di detto anno nello ſteſſo Archivio.
ſtero di S. E nedetto di Polirone Lib. I. Pag.

.
V I T A. 33

ſitatore Apoſtolico di tutta Italia eſſere Egli ſtato deſtinato da Paolo III.
per ſuggerimento del Cardinale Carafa ha detto l' Armellini nella Bi
blioteca Caſineſe ſull' autorità di Antonio Caracciolo Cherico Regolare
nella ſua Vita inedita di Paolo IV. : ma io non ne ho trovato verun
fondamento , nè ha biſogno il Corteſe, che falſi pregi gli ſi attribuiſca
no, abbondando Egli abbaſtanza di fatti veri, e pregevoli. E per ve
rità mentre il Corteſe per il ſuo inpiego di Viſitatore della Congrega
zione Caſineſe dalla ſua Religione per la ſeconda volta affidatogli, come
già abbiamo detto, ſi trovava in Genova, giunſero a lui raddoppiate Let
tere dei Cardinali Farneſe, e Contarino, che il chiamavano a Roma.
( 1o9. ) -

Stavaſi allora a compiacenza di Carlo V. Ceſare, e del Re Ferdinan


do per unire un Colloquio in Vormazia preparatorio alla Dieta di Ra
tisbona, dove ſi pretendeva dar pace alla Germania dall'Ereſie in parti
diviſa ; e sì il Cardinal di Nicaſtro Legato preſſo Carlo V. in Germa
nia, che il Nunzio Regio inſtavano, perchè da Roma colà ſi mandaſſe un
Legato Apoſtolico, e una brigata di dotti uomini, che ſoſtener poteſſero
le ragioni del Cattolici : ma dubitando il Papa, che forſe non veniſſero u
ſate colà al Legato le dovute convenienze, moſtravaſi alieno dallo ſpedirvelo.
Come prudente però, che Egli era, rimiſe l'affare a tre Cardinali, Contarino,
Ginucci, e Aleandro, che penſarono differentemente da Lui, e gli ſuggeri
rono di ſpedirvi il Cardinal Contarino, come accettiſſimo a Ceſare con vari
uomini celebri per dottrina, ſcelti da Loro medeſimi: ma perchè lo ſteſſo
Ceſare aveva al Papa inſinuato di non mandar Legato, ma un Prelato
di minor rango, e il Veſcovo di Verona Giberti , cui il Papa avrebbe
inclinato, dubitavaſi non accetto agli Alemanni, che lo ſtimavano parziale
a Franceſi; ſu da i tre menzionati Cardinali preſcelto Tommaſo Campeg
gi Veſcovo di Feltri , che infatti vi ſi portò, e quattro Teologi deſti
nati furono a tenergli compagnia , fra quali due però ſoli ve n' erano
del numero di quelli, che i tre Cardinali aveano ſcelti , vale a dire il
Badia Maeſtro del Sacro Palazzo, ed il noſtro Corteſe. ( 1 1o. ) Erano
i Regolari fra tutti i Cattolici di mal' occhio veduti da Luterani, e per
ciò fu uſata l'attenzione di non mandarne di più , eſſendo ſtati fra tutti
traſcelti queſti due ſoli come maggiori per le Loro inſigni virtù d'ogni
eccezione, oltre che per il Corteſe v' era una ragione di più , paleſata
dal

(1og.) Lettera al Contarino de X. Otto nati Cardinali al Papa, che ſta manuſcrit
bre MDXL, conſervata nell'Archivio mede ta nella Vallicelliana di Roma nel Codice
ſimo. ſegnato L. 4 , la quale ci fu gentilmente
( i 1o.) Tutta la narrazione di queſto fat comunicata da un amico, e ſtimiamo a
te l' abbiamo raccolta dal Libro IV della propoſito inſerirla intiera negli aggiunti De
Storia del Concilio di Trento di sforza Pal cumenti al Numero II.
lavicinº, e da una Lettera dei tre nomi
P.
34' v I T A .

dal Cardinal Aleandro a Niccolò Ardinghello Referendario, e Segretario


del Papa , ( 1 1 1. ) vale a dire , che oltre eſſer Egli Teologo d'ingegno
molto deſtro, ed acuto, era anche molto dotto in Greco, e ſcriveva
eccellentemente in Latino, e però ſe aveſſe biſognato ſcrivere alcuni at
ti di quel Colloquio, non doveſſero i Cattolici in queſto genere eſſere
inferiori agli Eretici, ma aveſſero chi contrapporre al Melantone. Ciò
non oſtante ſono tuttavia dubbioſo, ſe Egli a quel Congreſſo interve
niſſe, che ſi diſciolſe ſenza alcun frutto. Cercò certamente di ſcuſar
ſene alla meglio, ( 112. ) e maſſimamente col giuſto preteſto della ſua
ſempre cagionevole ſalute; ma forſe poſpoſe ogni ſua convenienza ai bi
ſogni della Chieſa, e vi ſi trasferì ( 1 1 3. ) , donde ritornato, e reſtitui
toſi al ſuo Monaſtero di Polirone, per graviſſima malattia fu in proſſi
mo pericolo di perder la vita. ( 114 )
In queſt' anno medeſimo ſi credeva comunemente , ch'Egli doveſse eſ
ſere promoſſo al Cardinalato ( i 15. ) , e tanto ſe ne divulgò la fama,
che come già foſse la ſua Promozione ſeguita, ne ricevette dagli amici
le Lettere di congratulazione ( 1 16. ), e perchè non ſi dovea così crede
re? Doveva infatti ſembrare a tutti il Corteſe nato fatto per quell'emi
nente poſto, e principalmente in quelle circoſtanze di tempo , ben tutti
ſapendo e quanta deſtrezza, e abilità aveſse nei maneggi, e quai nodriſ
ſe ſentimenti di pietà , e quanta foſse la di Lui Dottrina ( requiſito al
lora forſe il più neceſsario ai biſogni della Chieſa ), ſicchè non ſolo era
amato, e riverito, conoſciuto , e ſtimato da tutti gli uomini di Lette
re, che in quella ſtagione vivevano, ma a Lui pure, e alla di Lui cen
ſura aſsoggettavano alcuni le loro Opere, come ſappiamo aver fatto fra

gli

(1 1 1.) Nel Codice medeſimo ſta pur que detta Lettera trovaſi fra le noſtre ſegnata
ſta Lettera del Cardinale Brunduſino, ma Num. CXXXVIII. , e l'Armellini non du
con altra direzione, cioè al Cardinal Far bita d' aſſerirlo francamente nella ſua Bi
neſe a Viterbo, forſe perchè ad Eſſo pure fu blioteca Caſineſe; dicendo di più, che vi ſo
mandata. L'Autografo dell'Archivio ſegre ftenne graviſſime fatiche.
to Vaticano, da cui noi ne abbiamo avuta (114.) Cio raccoglieſi dalla ſopraccitata
copia per gentilezza di Monſignore Garam Lettera del Faucher.
pº, porta la direzione all'Ardinghello. Noi (115.) Ciò ſi fa manifeſto dalla Lettera
la daremo intera fra i Documenti al Nu ſcrittagli dal Cardinal Bembo , quando il
r2gero III,
corteſe fu promoſſo al Cardinalato . Bembi
( 1 12.) Ciò ſi raccoglie dalle ſue Lettere Epiſtolar. Familiar. Lib. VI. Epiſtola CXV.
di quell'anno al Cardinale Contarins fra opere Tom. IV, pag. 255., quae inter noſtras
quelle dell'Archivio ſegreto Vaticano. eſt Epiſtola CXLV.
(1 13. ) Che nel MDXL,, o nel MPXLI. ( 1 i 6.) Uno di queſti fu Dioniſio Faucher
foſſe ſtato il corteſe per verità in Germania ſuo cariſſimo diſcepolo, come raccoglieſi da
ſembra , che ſi raccolga da una lettera di due ſue Lettere allo ſteſſo Corteſe a pag. 1 17.,
Dioniſio Faucher a pag. 276 della Crono e z8, dalla Par. II. della Cronologia Sac.
logia Lerineſe di Vincenzo Barrali, e la ſud, Inſul. Lerineſe del monaco D. Vincenzo Bar
- , rali,
V I T A. 35

gli altri il Sadoleto ( 117. ), e il Flaminio ( 118.). Quindi è, che


con grandiſſima ſtima ne avea di Lui parlato al Papa, oltra il Bembo,
( 1 19. ) il Contarino, che in propoſito di farlo Cardinale aveva detto al .
Papa queſte preciſe parole: Padre Santo, io l'ho in tal conto , che per
ſervizio di queſta Santa Sede io mi trarrei il Cappello di capo per riporlo ſo
pra di Lui, parendomi, che molto meglio di me poſſa ſervire in queſto gra
do. ( z2o. ) Nè così la penſava il ſolo Contarino ; ma il Sadoleto anco-.
ra, quell'uomo grande, e a tutto il mondo notiſſimo, e come appun
to il Contarino più chiaro per le ſue virtù, che per lo ſplendore della
Porpora, non dubitò ſuggerire al Pontefice l'Abate Corteſe pel Cardi
nalato , ſiccome quello , di cui non vi era chi non ſapeſse avere in ſe
ſteſso eccellentemente raccolti tutti quel pregi, che deſiderar ſi poſsono
in un Cardinale, l'ingegno, il conſiglio , l' eloquenza, la dottrina , e
ciò che importava più , la pietà , la continenza, la religione, e tale in
ſomma che ſolo era atto a riparare la perdita fatta dal Sagro Conciſtoro
nella morte del Cardinale Federigo Fregoſo (12 1.). Tuttochè però tan
to degno della Sagra Porpora foſſe dagli altri tenuto il Corteſe,
non ne era Eſſo punto curante, e non per motivo di Lui, ma per il
bene della Chieſa, e per la gloria del Pontificato tanto ſi maneggiavano
que buoni conoſcitori della di Lui ſcienza , e virtù ( 122. 2 , co
ſicchè ſi moſſe finalmente il Pontefice a eleggerlo Cardinale il dì
II. Giugno dell'Anno MDXLII ( 123. ) , mandandogliene la Berret

ta

rali, le quali due Lettere ſono fra le noſtre neſciat quaecumque in magno, 8 bono Sa
al Num. CXXXIX. , e CALIV. cerdote poſtulanda ſunt, omnia in eo excel-.
( 1 17.) Veggaſi la Lettera VI del Lib. XV lenter ineſſe, ingenium, eloquentiam , do
delle Latine del Sadoleto, o ſia la Lettera trinam , & quae his quoque laudabiliora
CDVIII. ſecondo l'edizione del Coſtanzi, la ſunt , quoniam chriſtianis moribus ſunt pro
quale leggeſi a pag. 359. della Parte III. priora , pietatem praeterea, continentiam ,
Lo ſteſſo ſi conferma da una Lettera ſcrit- religionem. Neque vero aliter de eo San
ta al Sadoleto dal Bembo di Padova li XVIII. 6titas ſua judica vit, tum cum eum vocandum
Gennaro MDXXXIII. fra quelle del sado- in Conſilium maximarum rerum putayit .
leto nella edizione del Coſtanzi al Num. Hunc igitur ego in ſupplendo Cardinalium
CLXVIII. alla pag. 1o9. della Parte II. Collegio Sanctitati tu e vehementer cupio
(1 18.) Lettera del Flaminio fra quelle di eſſe commendatum, & eo magis, quod Fe
diverſi al Bembo ſtampate in Venezia per derico Fregoſio tanto, 8 tam praeſtanti Car
il Sanſovino Lib. I. pag. 49. dinali nuper amiſſo, dolorem, quem ex il
(1 i9. ) Bembo : Lettera citata. lius morte incredibilem accepimus, hujus ho-,
( 12o.) Beccatelli: Vita del Cardinale Ga- nore, ſi tua voluntas fieret, conſolabimur.
ſpare Contarini S. XIII. (122.) Sadoleto: Lettera citata.
C 121. ) Epiſtolar. Lib. XII. Epiſt. Oper. ( 123.) L'Armellini nella Biblioteca Ca
Tom I. pag. 18. qua inter noſtras eſt CXXXVII. ſneſe dice, che fu creato Cardinale nel di ul
Is autem eſt ( queſte ſono le formali parole timo di Maggio, moſſo dall'autorità dell'
del Sadoleto al Pontefice ) Gregorius Corte- Oldoino, che incolpa di errore coloro, che
ſius Abbas, de quo nemo eſt profeito, qui diconlo creato ne' IL di Luglio: e quanto al
E 2 me:
36 V I T A.

ta per Cornelio Bellencini ſuo nipote di ſorella . ( 124 )


Se crediamo a certe memorie del Monaſtero di San Benedetto, dov
Egli allora ſi trovava, giunſe inaſpettata colà la ſua Promozione , e in
tempo di più, ch Egli andava a qualche traverſia ſoggetto ( 125. ) ; lo
che non ſarà forſe difficile il conciliare con ciò, che di Lui abbiamo
detto, ſe ſi rifletta, che la virtù quanto più creſce , tanto è più invi
diata , e dai più , che non la ſeguono a tutto lor potere depreſſa ;
e che la fortuna quando non è colta in un punto , che ſembri
favorevole, par che rivolga per ſempre le ſpalle. Quindi ſi dee
forſe dire, che non eſſendoſi veduto promoſſo il Corteſe nel MDXLI.
quando comunemente tutti il credeano, ſi giudicaſſe poi già trapaſſato il
fortunato ſuo punto ſenza che più doveſſe ritornare, e quindi i maligni
non avendo più che temere di Lui ſecondo il loro torto giudizio, pren
deſſero anſa di moleſtarlo. Ma Iddio, che tutto a ſuo volere diſpone,
e con ammirabile provvidenza allora appunto ſi diletta inalzare la vir
tù, quando è più depreſſa, fece sì , che differito foſſe il meritato pre
mio al Corteſe, onde gli perveniſſe in tempo più alla ſua gloria oppor
tuno ; lo che fu fatto con ſommo piacere di tutti i buoni , che in folla
concorſero a rallegrarſene con amoroſiſſime lettere., fra i quali non fu l'
ultimo Pietro Lando Doge di Venezia, che ſe ne congratulò con una
pieniſſima Lettera, e al Cardinale molto onorifica. ( 126.)
A neſſuno però riuſcì di maggiore allegrezza la di Lui Promezione di
quello che lo foſſe a Modona ſua Patria ; e ben ne avea ragione , con
cioſſiachè Ei foſſe ſtato promoſſo inſieme col Badia Maeſtro del Sagro Pa
laz

meſe di Luglio. Egli ha certamente ra della lor Profeſſione , ſotto il nome del Cor
gione , ma non così quanto al gior teſe vi è la ſeguente nota : Hic dum Abbas
no, venendo quel giorno, e meſe conferma erat hujus Monaſterii, dumque hic Comitia
to e dalle memorie dell'Archivio de' Signo Generalia agebantur , nonnullaque pate
ri Corteſi, e dalle Matricole iſtoriate della retur, in numero Cardinalium ex inopinato
Congregazione Caſineſe, che ſi trovano ma adoptatus fuit ; Vir apprime eruditus, ſed
noſcritte in diverſi Monaſteri, e dalla citata in Graecis Litteris praecipue. Io non ſo qual
Lettera del Bembo, e da altre gratulatorie fondamento poſſa avere queſta Annotazione,
a Lui ſcritte, e dalla ſteſſa Lettera del Pon tanto più , che non ſembra poſſibile, che ai
tefice, che pure viene dall' Oldoino rappor due di Giugno continuaſſe tuttavia il Capi
tata , e che leggeſi colla riſpoſta fra le Let tolo Generale del Caſineſi, -

tere del Corteſe, che è ſegnata Num. CXL. ( 126.) Molte di queſte Lettere di congra
olim ad Pag. 269. tulazione colle riſpoſte del Corteſe furono pub
( 124.) Lettera del Pontefice citata, nella blicate colle altre ſue. Quella poi del Doge
quale aſſai loda il noſtro Cardinale. Nell'Al Lando, che non fu ſtampata, conſervaſi nell'
bero al Num. XLII. è notata queſta ſorella Archivio de Signori Corteſi in Modona, e
del noſtro Cardinale, che fu madre del Bellen la riſpoſta del Cardinale leggeſi in un Codi
sini, che a Lui portò la Berretta Cardinalizia. ce Cartaceo del decimofeſto Secolo , conte
( 125. ) In una Matricola del Monaſtero mente Lettere di molti uomini Illuſtri, e già
di San Benedetto, nella quale ſono regiſtra poſſeduto dal Profeſſore Facciolati di chia
ti i nomi di quelli che profeſſarono la vita riſſima memoria , da cui fu donato alla Li
religioſa in quel luogo coll' anno , e giorno breria del Seminario di Padova. Io ne ten
go
V I T A. 37

lazzo, e Modeneſe anch' Eſſo, e col Morone, che quantunque Milane


ſe, pure perchè da gran tempo godeva e la Cattedra Veſcovile, e la
Cittadinanza di Modona, fra Modoneſi ſi poteva computare. Furono a
dunque per più giorni fatte ſolenni Feſte in Modona per pubblico De
creto, ſendo ſtate affiſſe le Armi dei tre Cardinali in tutte le parti della
Città i furono fatte macchine di fuochi, e falò, e ſparati mortari in cia
ſcun giorno: ſi fecero riſuonare armonioſe ſinfonie nella Ringhiera del
Palazzo all' ora del pranzo, e della cena, e al tramontar del Sole con
Trombe , Flauti , Oboè, Timpani, e altri ſtromenti . Fu in ciaſcuna
ſera illuminato il pubblico Palazzo , la Torre maggiore della Cattedra
le, e la Torre dell'Orologio; ſi ſuonarono a feſta le Campane mattina,
e ſera di ciaſcun giorno , furono introdotte le Ferie di Palazzo , grazia
ronſi molti prigioni della libertà, deſtinandoſi inoltre al noſtro Gregorio
Ambaſciatore per congratularſi ſeco Lui in pubblico nome della conferi
tagli Dignità Giambattiſta Taſſoni Priore del Conſervatori della Città ,
che dal Cardinale fu grazioſamente accolto, e rimandato con Lettere di
credenza, e di ringraziamento. ( 127.)
Si trasferì in appreſſo Egli ſteſſo a Modona nel dì IV. di Luglio del
lo ſteſſo anno , e vi ſi trattenne per circa due meſi, e mezzo, parte
paſſandoſela in Città fra i Congiunti, ed amici, e parte nel Caſtello di
Spezzano in caſa ſempre di Jacopo ſuo Fratello, di cui ci converrà far
parola fra poco. (128.) In queſto tempo concluſe egli le nozze di Ca
milla Corteſe ſua pronipote figliuola del Cavaliere Alberto figlio di Gian
Franceſco ſuo fratello col Cavaliere Sigiſmondo figlio del Cavaliere Bar
tolommeo Morano, ( 129.) che fu poi pel Duca Alfonſo II. d'Eſte Go
vernatore di quella parte di Romagna che a lui apparteneva, e Amba
ſciatore per il medeſimo a Maſſimiliano II. Imperadore; (13o) nelle quali
nozze tanto più volentieri preſe parte il noſtro Cardinale, quanto oltre
ai vincoli del ſangue gli era anche congiunta Camilla per l'amore delle
buone lettere, ond'è che meritò eſſere commemorata dal Vedriani fra le
- let

go una copia comunicatami dal dotto, e gen pure ſta la Lettera del Cardinale, che qui
tile Sacerdote Don Jacopo Morelli Venezia indichiamo, non che quella de Signori Con
no ; e queſta comunicataſi da me ai Signo ſervatori a Lui, le quali noi abbiamo unite
ri Corteſi, ſi dà ora alle Stampe unitamen alle altre ſue Italiane.
te a quella del Doge Lando fra le Epiſtole ( 128.) Ciò rilevaſi dagli Atti più ſoprac
Latine ai Numeri CLV. , e CLVI. citati, e che altre volte citeremo del litigio
( 127.) Tutto ciò raccoglieſi dal Libro in fra Erſilia ſua Nipote, e di Lui Famiglia
titolato: A6ta Reformationum, Conſiliorum, rz »
& Proviſionum Magnifica Civitatis Mutinae (129.) Da varii Documenti eſiſtenti nell'
ad Annun MDXLII. deſcripta per Andream Archivio de Signori Corteſi.
Mazolum, & Andream Barocium Cancellarios ( 13o.) Dal Teſtamento di eſſo Bartolom:
dictae Magnifica Civitatis , eſiſtente nell' meo, e da altri Documenti favoritimi dal
Archivio ſegreto della Città di Modona, dove Marcheſe Corteſe. -
38 V I T A .

letterate Donne del ſuo tempo. (131.) Ma ben di più gran momento
fu l'affare concluſo dal noſtro Gregorio a pro della ſua Patria nel dì
primo di Settembre in compagnia dei Cardinali Morone , e Sadoleto,
che a tal fine nel dì XXX. d'Agoſto ſi era ridotto alla Patria ( 132. ) ,
e del Veſcovo allora di Fano, poi Cardinale Pietro Bertano anch'eſſo
Modoneſe.
Le novità introdotte da Lutero nella Germania davano motivo di di
ſcorrere aſſai non ſolamente colà , ma in tutta l'Europa , e in Italia
ancora, dove ſe molta ſtata non foſſe la vigilanza, forſe non minori, che
altrove, ne ſarebbono ſtate le ſuneſte conſeguenze. Erano i diſcorſi egual.
mente comuni fra il volgo, e fra i dotti, e le mancanze delle perſone
religioſe pur troppo a dir vero in que tempi rilaſſate n'erano l'ordina
rio ſcopo. Come però le perſone di lettere ne diſcorrevano più ragiona
tamente, dietro le quali ſuole andare il volgo all'impazzata, cosi ſopra
di quelle più attentamente vegliavano coloro, a quali apparteneva la cus
ra di ſoſtenere la Religione, nè laſciavano di chiamare a rigoroſo ſquit
tinio ogni loro detto, e fatto. Tali ſoſpetti nacquero ancora contro Mlo
dona, dove non men liberamente , che altrove ſi diſcorreva , e in mag
gior oſſervazione erano alcuni Letterati, che colà fiorivano, e in una
Accademia ragunavanſi . Male di loro ſi penſava in Roma, e preciſe
commiſſioni di là erano ſtate mandate al Veſcovo, e all'Inquiſitore, ac
ciò foſſe chiamata ad eſame la loro dottrina . Si fece un tale eſame, nè
ſi trovò, che alcuno foſſe inſetto di maſſime , e ſentimenti biaſimevo
li. Quindi è, che fu preſo l'eſpediente allora uſitatiſſimo di fare ſot
toſcrivere ad eſſi , e a tutti gli altri ſoſpetti un Formolario mandato da
Roma, e in più Articoli diviſo, a quali fece il Sadoleto col ſuo elegan
tiſſimo ſtile la Prefazione, ſoſcrivendoſi poi ad eſſi li Conſervatori della
Città, e i Letterati dell'Accademia, ſiccome fu loro da que Porporati
propoſto , onde liberare i loro Concittadini dalla taccia non ſo ſe dalla
malignità , o dall'ignoranza di taluno ad eſſi impoſta. (133. )

Di

(131.) Ne Dottori Modoneſi pag. 2oz., do- , Degna, che ſi celebri in proſe , e iº
ve riferiſce li ſeguenti verſi in lode di Lei rime.
inſeriti da Giulio Arioſto nel ſuo Poemetto - --

intitolato : ( 132.) Dal Libro delle Riformazioni di


Modona poc'anzi citato.
P R 1 M A V E R A. (133.5 Deſcrive minutamente tutto queſto
falto il Chiariſſimo Muratori nella ſua Vita
3, Come gemma oriental quì ſi dimoſtra di Lodovico Caſtelvetro, uno de' Letterati dell'
Accademia , e de' ſottoſcritti al Formolario,
, Di valor , di beltà chiara , e ſublime che noi, come pezzo utile alla Storia di que”
tempi, daremo fra i Documenti al Numerº
s, Camilla la Corteſe all' età noſtra
V I T A . - 29

Diſtribuite frattanto tutte le coſe ſue, ſi accinſe al viaggio di Roma, e


vi fece la ſua entrata nel di V. d'Ottobre, (134) ben accolto da ogni or
dine di perſone, e principalmente dal Pontefice, che ai XVI. dello ſteſ,
ſo meſe gli conferì il Titolo di S. Ciriaco alle Terme , ( 135.) vacato
per la morte del Cardinale Pompeo Ceſi, e gli aſſegnò la Congregazio
ne la più importante allora di tutte deſtinata alle coſe del già intimato
Concilio, (236.) e ai VI. del ſuſſeguente meſe fu dallo ſteſſo eletto a
Veſcovo d'Urbino in luogo del Cardinale Laurerio , ( 1 37. ) provveden
do così quella allora ſoltantanto Veſcovil Sede d'un Prelato altrettanto
dotto, quanto lo era il poco prima defunto, aggiungendovi per di più
il Privilegio di uſar l' abito di Porpora, come era ſtato dal medeſimo
Pontefise conceduto a Filippo de la Chambre Franceſe, e Benedettino
anch'eſſo, acciò ſiccome erano pari nella dignità, così lo foſſero anco
ra nel veſtito. (138.) -

Aveva in Roma il Cardinale un Fratello, che vi abitava da ſorſe


trent'anni per nome Jacopo, maggiore a Lui d'età, che avendo rice
vuto la Laurea Dottorale in Parma nel dì XXIV. Luglio dell'Anno M DI.
riuſcì di molta perizia nelle Leggi , e valoroſiſſimo nell'Avvocatura , e
ch'era ſtimato altresì per le ſue Rendite, le quali ſi computavano mon
tare a mille ottocento Scudi d' oro di Camera annui, non compreſa la
ſua porzione di facoltà paterne, nè ciò, che a Lui proveniva dai mol
ti acquiſti da Eſſo fatti in Roma, e in quelle vicinanze, nè ciò che gli
proveniva dall'eſercizio dell' Avvocatura. Gli accreſceva riputazione il
favore da Lui goduto di tre Pontefici Giulio II. , Clemente VII. , e
Paolo III. , de quali fu eſſo Famigliare, e Cameriere "
partici
pante, avendo avuto oltra di ciò in varii tempi le riſpettabili dignità,
ed impieghi di Protonotario, Uditore, Commiſſario, ed Eſattore Apoſto
lico, di Scrittore, e Abbreviatore delle Apoſtoliche Lettere, e di Cava
liere della Milizia di San Pietro , godendo oltra a ciò da trenta Bene
fici eccleſiaſtici fra Canonicati , Prevoſture, Prebende, Titoli di Chieſe,
Commende, Penſioni, e altro. Un uomo di tanto credito, e sì favori
to ſembra, che alcender doveſſe a maggiori onori , lo che forſe non è

avve
-

(134.) Atti di Cauſa ſpeſſo citati, e da Sacra ; e Memorie nell'Archivio Arciveſce


citarſi. vile d' Urbino. -

( 135. ) La Bolla del Papa, colla qua- (138.) Ioannes Bapt. Marus: ad Supple
le gli conferì il Titolo, ſarà da noi ri- mentum Placidi Romani de viris i"
ferita fra i Documenti al Numero V. bus Caſinenſibus impreſſ Romae annoMDCLV.
( 136.) Oldoino nelle Vite de' Pontefici, ad pag. 35. citato dall' Armellini Bibliot.
e Cardinali parlando del noſtro Grego-
º 40 e
ci Par. I pag. 184
( 137. ) Ughelli nel Tomo I dell' Italia
4o V I T A.
avvenuto per eſſerſi egli tenuto lontano dagli Ordini Sagri , (139.) for
ſe perchè ben conoſceva, non oſtante le comuni ſcoſtumatezze d'allora,
che non bene conveniva alla ſantità di quelli tenerſi a fianco una don
na , e quel ch'è peggio, donna altrui, ſiccome egli fece di Giulia Fo
rina, moglie di Franceſco Perez Capitano, e Pretore di Tocco , dalla
quale ebbe anche una figlia, partoritagli nel dì primo Novembre dell'
anno MDXXIX., la quale nel batteſimo fu chiamata Erſilia, (14o.) che
riuſcì poi Donna di molte Lettere, e di gran maneggio, e d'invitta
coſtanza : le quali di lei virtù facendoſi conoſcere ſin dalla ſua più tene
ra età, induſſero il Padre a chiederne , ed ottenerne la legittimazione
ne XV., e XXVII. di Giugno del MDXLI. da Ranuccio Farneſe Prio
re di Venezia, e dell'Oſpitale di San Giovanni Geroſolimitano, giuſta
l'ampliſſima facoltà avuta da Paolo III. , e dal Veſcovo Tommaſo Con
te Palatino a tenore de Privilegi a eſſo dall' Imperadore conceduti ; e il
noſtro Cardinale a non iſdegnare di riconoſcerla per Nipote, e di vi
vere con eſſo lei in comunanza d'alloggio, e di Beni sì vivente , che
morto il di lei Padre, li di cui coſtumi però erano dal Cardinale di
ſapprovati , e condannati. (141.)
Infatti abitavano Eſſa , e Jacopo in una Caſa di propria ragione nella
Piazza del Parione; ma non eſſendo queſta ſufficiente per la loro Fami
glia, e per l'altra del Cardinale, che tra Famigliari, e ſervitori mon
tava a cinquantanove ſ" fra le quali molte d'illuſtre ſangue, ſic
come Jacopo Corteſe ſuo cugino, Girolamo, Giovanni, e Annibale Bel
lencini ſuoi Nipoti, Ippolito Bentivoglio, Antonio Livizzani, e Luigi
Montecatino, fu preſo a pigione da Jacopo il Palazzo de Gottofredi
contiguo alla ſua Caſa, colla quale ſi aprì la comunicazione, e il Car
dinale fermò in eſſa il ſuo alloggio, giacchè era egli riputato più neceſ
ſario ai biſogni della Chieſa univerſale , che al governo della particola
d' Urbino. Infatti lo voleva il Pontefice a ſe vicino, e nell'anno appreſº
fo movendo il Papa da Roma ai XXVI. di Febbrajo, (142.) per por
tarſi a conferire coll' Imperadore Carlo V. ſopra la tanto deſiderata ,
tanto maneggiata, e non ottenuta pace col Re delle Gallie Franceſco I,
lo

(139.) Jacopo, le di cui notizie ſi ſono trat- Corteſi molti Documenti ſi conſervanº intor
te tutte da autentici Documenti nell'Archi- no all'Erſilia, Donna, che per la ſua dot
vio de Signori Corteſi, non era certamente trina, per la ſua coſtanza, e per le altre
in Sacris l'anno MDXXVIII. , nel quale ai ſue rare doti meriterebbe, che alcuno ſi pi
XIX. Novembre ottenne da Clemente VII, gliaſſe la cura d'illuſtrarne le memorie.
Bolla di conceſſione di poter ritenere più Be ( 141. ) Lettera al Cardinale Contarino
nefici, e di non poter eſſere obbligato a pren degli VIII Marzo MDxxXVI nell'Archivio
dere gli ordini Sagri dentro lo ſpazio di ſet ſegreto Vaticano. -

te anni, - -
(142.) Pallavicino: Storia del Concilio di
(14o,) Nell'Archivio medeſimo de'signori Trento Lib. I. Cap. II. -- -
º y I T A. 4I

lo ſeguitò il noſtro Cardinale, partendoſi da Roma ai V. di Marzo,


(143.) e fu ſempre al fianco Pontifizio in tutto il giro fatto dal Papa,
e a tutti i Conciſtori per quella occaſione tenuti , e minutamente regi
ſtrati dal Pallavicino nell' Iſtoria del Concilio di Trento; e ſcioltoſi
ſenza frutto il Congreſſo di Buſſetto ſi reſtituì a Roma non troppo ſol
lecitamente forſe per eſſerſi ammalato in Bologna, donde fu obbligato
a farſi traſportare in Lettica a Roma, ove non giunſe che alli XXV.
Settembre, e ai XXX. Dicembre dello ſteſſo anno rinunciò a favore di
Giacopo Corteſe ſuo Nipote una Cappellania perpetua allegata all' Alta
re di San Severo nella Cattedrale di Modona, che era Giuſpatronato di
ſua Famiglia. (144)
Nel ſuſſeguente Anno MDXLIV. ſi vide privato dell'amatiſſimo ſuo
Fratello Jacopo toltogli dalla morte nel dì KXV. d'Agoſto, nel quale
incontro Papa Paolo III. volendogli dare nuovi riſcontri del ſuo amore
gli conferì nel giorno medeſimo quattro Chieſe vacate per la morte di
eſſo Jacopo, vale a dire S. Salvatore, e S. Stefano di Foiano; S. Bene
detto di Cetraro ; S. Michele di Diano ; e S. Giambattiſta di Spezzano,
(145.) oltra le quali poſſedette certamente l'Arcipretura d'Albareto, che
già era ſtata goduta da Lui , come abbiamo detto, prima anche del ſuo
Monacato, e ch Egli in queſt' anno rinunziò al Canonico Jacopo, Fi
glio di Giovanni Corteſe ſuo Cugino, non meno che la Prevoſtura di
Santa Maria della Pompoſa. (146.) -

Li Monaci di S. Benedetto di Mantova volendoſi dimoſtrare non meno


del Papa amoroſi del Corteſe, da cui non poco favore aſpettavano, che
molto avea cooperato al bene del loro Monaſtero, e che colla ſua Por
pora, e colla ſua Dottrina aggiugneva ad eſſi non picciolo luſtro, radunati
ſi col proprio Abbate nel loro Capitolo il dì K. Novembre del medeſimo
anno, gli fecero ampla Donazione di tutti i diritti, gius, azioni, e
ragioni, e di tutti i beni mobili, e immobili, e coſe prezioſe, che
foſſero in qualunque modo pervenute ad eſſo Monaſtero per cagione del
lo ſteſſo Cardinale ; inveſtendone Lui , e ſuoi Eredi in perpetuo, Do
nazione, che nel dì V. Dicembre ſu dal Papa con particolar Bolla con
fermata. ( 147. )
Accre

(143) Atti di Cauſa ſeguita dopo la mor morie eſiſtenti nell'Archivio medeſimo.
se del Cardinale: ſtanno nell'Archivio Cor ( 147) Nel medeſimo Archivio de' Signori
teſe. Corteſi pure ſi conſervano autentiche e la Do
C 144.) Il Documento ſta nell'Archivio de' nazione de Monaci , e la Bolla di confer
Signori Corteſi. ma di detta Donazione, qual Donazione ſi
( 145.) Si ha pure la Bolla di tal Colla incontra pure ne' Documenti ſerbati nell'Ar:
aione nell'Archivio Corteſe. chivio di quel Monaſtero.
4 146.) Tutto ciò coſta da autentiche me
F
42. V I T A.

Accreſciuto così di nuove rendite il noſtro Cardinale, pensò ad ulte .


riormente beneficare il Canonico Jacopo, e però il provvide nel dì XVI.
Gennaio del MDXLV. colla ceſſione della Cappellania perpetua di S. Se
vero nella Cattedrale di Modona, e ai XXV. di Novembre dello ſteſſo
anno cedette a Giovanni Livizzani Cherico d'anni XIII., e ſuo Pronipote
la Prevoſtura di S. Luca di Modona a condizione, che in eſſo ſi tornaſſe
nel caſo, che detto Giovanni a Lui premoriſſe. (148.)
In queſto anno medeſimo egli fu ancora molto proficuo al Capitolo
della Cattedrale della ſua Patria, concioſſiachè eſſendo ſtate impoſte per
ogni dove molte taſſe ſu i Beni Eccleſiaſtici a motivo delle grandi ur
gentiſſime neceſſità, nelle quali ſi trovava la Chieſa, eſſo unitamente al
Sadoleto, e al Badia tutti e tre Cardinali Modoneſi, ottenne, che a quel
Canonici foſſero moderate le predette impoſizioni, come riſulta da Bolla
di Paolo III. a quel Capitolo data nel giorno XXVII di Luglio. (149)
L'anno appreſſo MDXLVI, qualunque ne foſſe la cagione, il già no
minato Canonico Jacopo Corteſe con indulto di Paolo III. Papa, e
col conſenſo de Compatroni rimiſe in mano del noſtro Cardinale l'Ar
cipretura del SS. Nazaro, e Celſo di Albareto di Giuſpatronato della Fa
miglia Corteſe, e in oltre ancora le due Parrocchie, ch'eſſo godeva in
Modona di S. Agneſe , e di S. Marco , quali tre Chieſe novellamente
nell'anno appreſſo furono rimeſſe a detto Jacopo colla riſerva però de'
frutti al Cardinale ſua vita durante, e che a lui doveſſero aſſolutamente
tornare nel caſo, che premoriſſe il detto Canonico. Non ſi può negare,
che queſti giri non foſſero una ſpecie di mercato di Beni Eccleſiaſtici, e
che tanta moltiplicità di eſſi in una ſola perſona non foſſe un grave a
buſo introdotto nella Chieſa; e biſogna ben dire, che aſſai ſalde, e pro
fonde aveſſe piantate le ſue radici, ſe un Cardinale così dotto, e così
pio, com'era il Corteſe, ſi era laſciato nel comun vortice aſſorbire : e
molto ſapientemente la Chieſa ben vedendo lo ſcandolo, che ne pren
devano gli Eretici, tolſe queſt'abuſo, ſorpaſſando la legge comune ſo
lamente in certi caſi, che eſiggono particolar rifleſſione, quali però è da
deſiderarſi , che non ſieno troppo frequenti.
Non potendo frattanto il noſtro Gregorio per ſe medeſimo aſſiſtere
alla Chieſa d' Urbino, non laſciava però di prenderne da lontano quel
la cura, che gli era poſſibile, onde procurare la ſalute delle anime a
ſe commeſſe.
Di ciò ben chiara riprova ne abbiamo in una ſua Lettera al Cardinal
Po

(148.) Ei Ricapiti di queſta Rinuncia, e (149.) Eſiſte tal Bella nell'Archivio del
delle altre indicate in appreſſº ſi conſervano Capitolo dei Canonici della cattedrale di
nel ſuddetto Archivio Corteſe. Modona.
S
V I T A. 43
Polo data in Roma nel dì XXX., colla quale lo prega ottenergli dal
Commiſſario Generale de Cappuccini un Predicatore di quell' Ordine,
che agli Urbinati annunziaſſe la Divina parola ne tempi dell'Avvento,
e della Quareſima. (1 so.) Poco più per altro poteva egli fare per quel
la Chieſa, concioſſiachè ſi ſentiva omai vicino a mancare, nè però la
ſciava di applicarſi continuamente allo ſtudio, e d'approfittarſi di quel
moltiſſimi libri, che ſeco avea dal Monaſtero di S. Benedetto di Poliro
ne traſportati, e di quegli altri numeroſiſſimi , de quali avea fatto ac
quiſto in Roma. (151. ) Dava però anche tempo alle coſe ſue domeſti
che, ch' egli penſava diſporre prima di uſcir di vita, ond'è che otten
ne la permiſſione dal Ponteſice di teſtare nel dì XIV. d'Aprile del
MDXLVII., ed eſteſe il ſuo Teſtamento ai XXX. d'Agoſto MDXLVIII.
(152.) Volendoſi però ſpogliare di ogni attacco prima della ſua morte,
e impedire per quanto potea i litigi, che prevedeva forſe potere eſſer
moſſi ( come infatti moſſi furono dopo la ſua morte ) dall' Erſilia ſua
Nipote con atto rogato li XV. Febbraio del medeſimo anno ceſſe tutte
le ragioni de' Beni patrimoniali, e de Fedecommeſſi a quelli , a quali
Per natura doveano , lui morto, appartenere. ( 153. )
Nel ſuo Teſtamento poi beneficò li ſuoi Famigliari colla diviſione del
ſuo ſpoglio, detratti alcuni particolari legati ad alcuni di eſſi, ed il pa
gamento di un conſiderabile debito a Girolamo Bellencini ſuo Nipote .
De Fondi poi, e d' ogni Bene immobile laſciò erede Giannandrea figlio
di Giovanni Corteſe ſuo Cugino, e deſtinò ſuoi Commiſſari li Cardi
nali Polo, e Gambara, e l'Arciveſcovo di Sorrento Maſtro di Camera
del Papa. -

Aggravatoſegli il male, e ſentendoſi vicino a morte, rivolto ad uno


de' ſuoi Famigliari : ormai ( diſſe ) ſiamo ſtati parecchj anni Cardinale , e
che ce ne ſentiamo è quanto faria ſtato meglio eſſer morto alla Religione, do
ve era manco pericolo dell'anima! ( 154 ) Finì egli di vivere nel dì XXI.
di Settembre dello ſteſſo anno, compianto da tutti non ſolamente in Rg
ma , ma ovunque era conoſciuto, e lo era ovunque ſi conoſcevano le
Lettere, ( 155.) e ſiccome egli comandò nel ſuo Teſtamento, fu ſepolto
nella Baſilica de Santi Apoſtoli dinanzi all'Altare di S. Eugenia , dove
prima la Madre ſua era ſtata tumulata.
Ma

(15o.) Inter Epiſtolas Reginaldi Poli ab Corteſe; così pur e il Teſtamento.


Eminentiſſimo Quirino editas Par. IV. pag. (153. ) Ivi pure ſi cuſtodiſce il quì men
3o. , & inter noſtras enunciata eſt
CLX.
ri zionato Documento -
(154.) Pietro Ricordato: Iſtoria monaſti
( 151. ) Dagli Atti di Cauſa più volte ca. Giornata IV, pag. 459.
citati. (155.) Lettera di M. Roberto Geronda º
(152. ) gueſta Bolla ſta nell'Archivio Meſ. Paolo Manuzio: ſta a pag. 128. del
F 2
Ma già della vita del Corteſe ſi è per noi detto abbaſtanza, e forſe
anche più , che non faceva meſtieri, avendo noi avuto riguardo in cer
te coſe d' eſtenderſi oltre quello, che ad altri parrà neceſſario, o per
maggiormente illuſtrare qualche Soggetto della famiglia Corteſe, o per
mettere in più chiara viſta le deplorabili circoſtanze , e certi punti di
storia di que tempi, ne quali viſſe il noſtro Cardinale. Ora ci reſta a
dire delle Opere di lui, le quali comodamente fi poſſono ridurre ai ſe
guenti capi: Epiſtole; poeſie , Opere ſtoriche ; Fatiche ſopra la Scrittu.
ra, ed i Padri ; Opere di Filoſofia , e Teologia , delle quali tutte in
particolare ora ci facciamo a diſcorrere,
E per incominciare dalle Epiſtole. Quelli, che ci hanno dato il Ca
talogo delle Opere di lui, parlano la maggior parte delle ſole Latine,
perchè ſtampate, ma alcuni annumerano diſtintamente due volumi di
iettere da eſſo compoſte, l'uno contenente le Latine, e l'altro le I
taliane. E quanto alle Latine ſono eſſe ſcritte con molta eleganza, e
molto ſi pregiarono mai ſempre dagli Eruditi. Così intorno ad eſſe ſi
eſprime il Bembo: (156.) Le Epiſtole del Reverendiſſimo Don Gregorio mi
ſono piaciute grandemente, ed hanno ſuperato l'opinione , ch'io aveva ben
grande, e ben onorevole della ſua eleganza. Nè ſarà uom, che giudichi ,
non leggendo il loro Titolo, che elle ſiano di Monaco, e per dir più chiaro
di Frate. Nella qual coſa egli merita intanto maggior laude, che delet macu
lam jam per tot ſecula inuſtam illi hominum generi di non ſaper ſcrive
re elegantemente. Queſte ſono non ſolamente Latine, ma ancora elegantemente
Latine, e piene della erudizione , e candor di quelli buoni secoli, che poco
tuttavia durò, e ſono oltre a ciò gravi, e ſante , che anco le fa più belle
e più ebiare. E Benedetto Teocreno: ( 157.) Efferunt ſe in primis, atque oſ
tentant in verbis deletus eximius, incredibilis candor, admiranda vis, cº
efficacia ; in ſententiis ſuum, atque adeo conſentaneum pondus, jucunda va
rietas , docentiſſimus lepor, utrobique perſpicuitas, quantum vix bodie pre
ftari poſſa crediderim & c.
Alle teſtimonianze di due Italiani quella aggiugneremo di un France
ſe. Si è queſti il Padre Lyron nella ſua Opera delle ſingolarità iſtori
che, e letterarie ſtampata a Parigi preſſo Didot nel 174o. al Tom. IV.,

do

Lib. IV della nuova fcelta di Lettere di di gonſ nel Libro Il pag. 141 dell' Edizione
verſi nobiliſſimi uomini, ed eccellentiſſimi nell'anno MDXLVIII. in 8. Venetiis ex Of
ingegni di M. Bernardo Pino in Venezia ficina Eraſmiana Vincentii Valgriſii.
MDLXXXII, in 8. , qual Lettera noi la (156. » Lettere Lib. V. Vol. I. Opere Tom.
remo fra i Documenti f"
il Num. VI. Era III. pag. 4o -
ſtato il Geronda Famigliare del Corteſe, cui (i 5z.) Inter Epiſtolas Gregorii Corte
per tale effetto raccomandato lo avea Mare ſti, qua eſt Epiſt. LXXV. , olim ad pag.
Antonio Flaminio con alcuni verſi, che leg 1 2 7. -
V I T A. 45
dove del Corteſe, e delle ſue Lettere ſi eſprime così: », De quelque
, cotè qu'on le regarde c'etoit ſans difficultè un grand homme . Ses
, Lettres ſont une excellente peinture de ſes excellentes qualitès, & de
, ſes eminentes vertus . . . . . on y voit combien Cortes etoit ſeavant
, dans les langues Greque, 8 Latine, une profonde doctrine, une beau
,, tè d'eſprit ſinguliere, une grand politeſſe, 8 une ſolide pietè . . . ..
,, Cet excellent homme mourut dans de grands ſentimens d'humilitè. “
Non ſono differenti i giudici degli altri Dotti, ma gli addotti baſte
ranno ai noſtri Lettori. Di queſte Lettere ven ha una ſola, e rara E
dizione fatta eſeguire dalla Erſilia di lui Nipote a compiacenza de Let
terati di quel tempo, e principalmente di Gian Girolamo Catena, (158.)
la quale è in forma di quarto, e porta il ſeguente Titolo :
Gregorii Corteſii Mutinenſis S. R. E. Presbiteri Cardinalis Epiſtolarum Fami
liarium Liber.
Ejuſdem Trattatus adverſus negantem Beatum Petrum Apoſtolum fuiſſe Ro
me ad Adrianum VI. Pont. Max. duplici annexo indice : quorum alter no
mina eorum ad quos Epiſtole miſe ſunt, reliquus vero ſcitu digniora comple
ttitur. Venetiis apud Franciſcum Franciſcium Senenſem MDLXXIII.
Epiſtole così eleganti meriterebbero una Edizone più corretta, e una
nuova facendoſene , ſi potrebbe di molto accreſcere e con qualche Let
ra dello ſteſſo Corteſe, e molto più con quelle d' altri a lui , che non
“ſono in queſta Edizione, e verrebbono ſomminiſtrate dagli Epiſtolari del
Polo, del Sadoleto, del Longolio, d' Iſidoro Clario, e di Dioniſio
Faucher , e forſe da altri.
Quanto alle Lettere Italiane noi abbiamo procurato d'unirne un vo
lume per noſtro ſtudio, e ſono quelle , che ſin ora abbiam ſaputo ri
trovare , cioè due al Cardinal Bembo, e ſtanno nelle Lettere da diver
ſi ſcritte allo ſteſſo, e ſtampate in Venezia nel MDLX. dal Sanſovino,
fra mezzo le quali una ve n'ho collocata dello ſteſſo Bembo tratta dal
le di lui Opere: a queſte ſeguono ventotto Lettere ſcritte dal Corteſe
al Cardinale Contarino, che non ſenza fatica ho potuto ottenere dall'
Archivio ſegreto Vaticano. A queſte tien dietro una Gratulatoria della
Città di Modona al Corteſe, colla di Lui riſpoſta tratte dall'Archivio
ſegreto di quella Comunità , e finalmente una ve n' ho aggiunta al no
ſtro Cardinale ſcritta da Claudio Tolomei , e ſta fra le Lettere di que
ſto Autore ſtampate in Venezia dal Giolito nel MDXLVII. Poche per
verità ſono queſte Lettere, ma in qualche modo poſſono ſupplire al Vo
lume indicatoci da alcuni di coloro, che hanno teſsuto il Catalogo del

le

(158.) Io. Hieronymi Catena Acade- apud Hieronymum Bartholum MDLXXVII,


mici Affidati Latina Monumenta. Papiae Lib. VII.
46 V I T A.
le opere di lui. Eſse Lettere non ſono del merito delle Latine , ſe ſi
riguardi l'eleganza dello Stile ; ma quelle ſcritte al Contarino, per le
materie che contengono, ſono molto più intereſſanti.
Venendo ora alle Poeſie , l' Armellini nella Biblioteca Caſineſe facen
do il Catalogo delle Opere del Cardinale così nota (159) ſotto il Num.
III. Poemata ad imitationem catulli Venetiis ex ºfficina Aldi, ſimul cum o
pere sannazarii de Partu Virginis : dai quai modi di dire ſembra, che Al
do pubblicaſſe molti verſi del Corteſe. Io mi trovo avere però una Edi
zione del Poema del Sannazaro de Partu Virginis uſcita appunto Venetiis
in AEdibus haredum Aldi, ci andree Soceri MDXXXIII. in 8., nella qua
le del noſtro Gregorio non vi ha che una ſola Ode a pag. 31. ſotto
queſto titolo : G. C. M. ad Virgines in Diva Maria Virginis die Feſto, che
incomincia : Suave dicite Virgines &c.
Queſta medeſima Ode leggeſi parimenti a pag. 21o. del Libro intito
lato T. Proſperi Martinengii Monachi Caſinenſis pia qua dam Poemata &c.
ſtampato in Roma da Franceſco Zanetti nel MDXC in 4 , ſebbene l'
Armellini la riferiſca ſotto il N. VII, quaſi Opera diſtinta. S'incontra an
cora queſt'Ode a pag. 296. del Libro intitolato: Baſilii zanchii Bergomen
ſis Poematum Libri IP., Laurentii Gambare Poematum Libri III. Baſilea per
Joannem oporinum MDLV. ; e finalmente fu anche pubblicata nelle Lettere
del noſtro Cardinale a pag. 15o.
Dopo queſta, due altre Ode noi ricordaremo in verſo Saffico indicate
dall'Armellini ſotto i Num. V., e VI. ; la prima ha per oggetto le lo
di dell'Iſola, e Monaſtero di Lerino ; la ſeconda quelle di S. Onorato
Titolare del Monaſtero medeſimo. Entrambe ſi leggono inſerite nelle
Lettere del Corteſe, la prima a pag. 153., l'altra a pag. 157. Entram-
be parimenti ſi incontrano nella Chronologia Santiorum, ci aliorum virorum
illuſtrium, ac Abbatum Sacra Inſulae Lerinenſis di Vicenzo Barrali ( 16o.),
la prima a pag. 18., la ſeconda pag. 17. Di queſte due Odi ſe ne rife
riſce altra Edizione nella Biblioteca volante del Cinelli (161.) con que
ſto Titolo : Gregorii Corteſii Carmen Saphicum in honorem S. Honorati Tºa
troni, ci Fundatoris Monaſterii Lirimenſis ; atque de ſitu, ci laudibus Sacre
Inſulae Lerina in Provincia Provincia prope Antipolim , & Forojulium Civi
tates. Tariſiis apud Rollinum Thiems MDXCVII. in 8. Tradotte poi in Ita
liano, e ridotte in una ſola Canzone da Don Angelo Griſelli Fiorentino
Monaco Caſineſe, leggonſi ſtampate nell'Iſtoria Monaſtica di D. Pietro
Ricordato
( 162. ) impreſſa in Roma appreſſo Venanzio Accolti l'anno MDLXXV.
- - i

dal

( 159.) Par. I. Pag. 184 (161-) Edizione del Padre Calogerà Tom.
( 163, stampata nel MDCXVI Lugduni il pag. 2oi
ſu inptibus Petri Rigaud in 4 (º2.) Giornata ſeconda pag. 245.
v I T A. 47 /

Altra Ode parimente Safica ſi legge fra le ſue Lettere a pag. 162.
Ad Divum Honoratum pro Graſſenſi Pontifice Hieroſolymam navigante. Altra
finalmente da lui compoſta prima, che foſſe Monaco, e però col nome
di Gian-andrea in lode di Paolo Corteſe abitante in Toſcana in S. Ge
miniano ſi legge al principio del Libro intitolato Corteſi Pauli Libri Ip.
in quibus completitur omnia tum , que ſunt apud Divos Auguſtinum , Hie
ronymum , Chryſoſtomum & c., tum qua Divus Thomas, Magiſter Sententia
rum , ci eſus loci reliqui habent. Baſilea per Henricum Petrum MDXL. (in
Foglio ); nè altri verſi di lui ho io potuto trovare. Il Ricordato però
( 163.) dice , ch Egli compoſe molti Inni, e Verſi di più ſorte ; e l'
Armellini al Num IV. riferiſce aver compoſto il noſtro Gregorio Quam
plurima Carmina in laudem Divi Petri Apoſtoli, qua impreſſa reperiri autu
mat Placidus Romanus in ſupplemento de Viris illuſtribus Caſinenſibus Cap.
XXXI , e al Num. XIII. Hymnorum diverſorum Liber I ; e il Padre Mae
ſtro Franchini Minor Conventuale in certe memorie di Letterati Modo
neſi, che laſciò manuſcritte, e che ſi conſervano nella Biblioteca de ſuoi
Religioſi in Modona: Poemata quaedam Calicolaum Regi dicata; l'Oldoino
(164.) Poemata quaedam ad imitationem Catulli. Anche Girolamo Briani
( 165.) riferendo l' Opere del noſtro Cardinale ſotto il Numero IX re
giſtra : Hymnorum, o carminum Liber. , qual Libro d'Inni eſſere ſtato
ſtampato ſuppone Antonio Teiſſier, (166.) ch'io però credo s'inganni,
quando come ſtampate ci indica tutte le Opere del Corteſe, ſenza però
indicarne nè il luogo, nè l'anno della pubblicazione, nè il nome dello
Stampatore.
Due Opere in genere di Storia ſi riferiſcono del noſtro Cardinale: la
prima ſegnata dall' Armellini ſotto il Numero XIV. porta queſto Tito
lo : De Direptione Urbis Genovenſis, nella quale deſcriſſe il ſaccheggio di
quella ricca Città da noi nella Vita ricordato, qual Opera ſappiamo dal
Montfaucon (167.) ſerbarſi inedita nella Biblioteca Reale di Parigi, Co
dice 1o435. L'Altra poi, che l' Armellini annovera ſotto il Num. XV.
avea queſta Iſcrizione : De Viris illuſtribus Ordinis Monaſtici Liber I. , di
queſto Libro così notò Arnoldo VVion : ( 168.) Hic erat manuſcriptus ,
coopertus viridi in Bibliotheca noſtra S. Beneditti Mantuani , ut Catalogus
Librorum, qui apud me eſt manuſcriptus in membranis prodit; ex qua tamen
furto ſublatus non reperitur. Il Teiſſier lo aſſeriſce ſtampato , come già

ab
a

(163. ) Iſtoria Monaſtica citata: Giorna- additions. A Utrecht chez Francois Kalma
ºa quarta pag. 459. MDCXCVII. in 12. Partie Premiere pag. 16.
( 164.) Athen. Rom. pag. 291. è 167.) Bibliotheca Bibliothecar. Manuſcri
C 165.) Iſtoria di Modona Lib. VII. ptor. Tom. II. pag. 915.
C 166.) Les Eloges des Homes ſcavans ti (168. ) Lign. Vitae Lib. II. Cap. IX.
rez de l' Hiſtoire de M. de Thou avec des pag. 216, -

º
48 V I T A .

abbiam detto aſſerir egli di tutte l' Opere del noſtro Cardinale da lui
ricordate. Il Padre Lyron aggiugne, che forſe altr Opera in queſto
genere potrebbe aver ſcritto , vale a dire l' Elogio del Cardinale di
Yorch, naſcendo ad eſſo queſto ragionevol dubbio dalla Lettera del Cor
teſe a Girolamo Ghinucci, che è la Lettera fra quelle della vecchia E
dizione a pag. 1o 1
Ora è da dirſi delle fatiche del noſtro Cardinale intorno alla Scrittu
ra, ed i Padri ; e prima d' ogn'altra ricordarſi dee quella, che l' Ar
mellini riferiſce al Num. VIII. , cioè : Novum Teſtamentum vulgata Fdi
tionis corretium, cº reſtitutum Pietro Ricordato, che ſi può conſiderare
per ſuo contemporaneo nella ſua Storia Monaſtica, che ſu impreſſa ſolo
ventiſette anni dopo la morte del Cardinale, fa menzione di queſt' O
ra colle parole ſeguenti: correſſe alla verità Greca il Teſtamento Nuovo
volgato, il quale fu ſtampato da Giunti in Venezia. ( 169.) Io veramente
non ho potuto ritrovare per diligenze uſate una tale Edizione, ma non
vi è ragione per credere il contrario . Veriſimilmente il Corteſe non a
vendo fatto ºProlegomeni, nè Annotazioni, non fù eſpreſſo il ſuo no
me nell' Edizione, e perciò non poſſiamo indagare in qual anno preciſa
mente foſſe eſeguita. Potrebbe eſſere uſcita nel MDLXXII. in 8. unica
Edizione preſſo il Giunti del ſolo Nuovo Teſtamento in que tempi ri
ferita nella Biblioteca Sacra di Jacopo le Long accreſciuta da Criſtiano
Federico Boemero. (17o.) Ma forſe più probabilmente fu l' altra del
MDXXXVIII. in 16. , di cui ven ha un eſemplare nella copioſa, e ſcel
ta Libreria de Somaſchi in Venezia, della qual' Edizione mi piace rife
rire il Titolo ; perchè ſembrami molto corriſpondente a quanto ſi dice
aver fatto il Corteſe intorno al Nuovo Teſtamento: Teſtamentum Novum
juxta veterem Translationem, 5 Graca Exemplaria recognitum, ac diligentiſ
ſime caſtigatum & c. Venetiis ex officina Luca Antonii Junta . MDXXXVIII.
Rettamente ſi dice: juxta veterem Translationem, cº Graeca Exemplaria re
cognitum, perchè la verſione è in molti luoghi differente dalla Vulgata,
e perchè in fine a tutte l'Epiſtole di S. Paolo ſi trova la traduzione di
quelle brevi poſtille , che ſi leggono negli Eſemplari Greci, e ommeſſe
furono per lo più nelle Edizioni della Vulgata, con le quali poſtille ſi
accenna, donde ciaſcuna Piſtola fu ſpedita, e per mezzo di chi
Per ciò che riguarda ai Padri furono certamente le ſue prime fatiche
intorno ad Ilario, ed Eucherio, ond'è che a ragione il Briani fra il
Catalogo dell' Opere di eſſo al Num. IV. riferiſce : Hilarii, ci Eucherii
fragmenta, que extant & c. Qual fatica faceſſe intorno a que Scritti il no
ſtro

i 169.) Luogo citate (1zo, Antucrpia : MDCCIX. Par I


Pag. 657.

!
V I T A. 49

ſtro Cardinale l'abbiamo noi già dimoſtrato nella ſua Vita, ma eſſendo
ſi ſmarrita l'Opera di lui, il ſuo amatiſſimo Dioniſio Faucher ne riparò
in parte la perdita, ſiccome io ho indicate nelle memorie dello ſteſſo
Dioniſio. (171.) Traduſſe pur anche il noſtro Gregorio nella Lingua La
tina alcune Opere de' Padri Greci. A eſſo viene attribuita da quaſi tutti
quelli , che hanno teſſuto il Catalogo delle ſue Opere, una verſione del
Libro della Virginità falſamente attribuito a S. Baſilio ; ma nella Vita
del Cardinale premeſſa alle ſue Lettere fatte ſtampare dall' Erſilia ſi dice
eſſere di S. Cipriano : e quindi il Briani nell'enumerare le Opere del
Cardinale così notò al Num. III. : De Greco in Latinum traduxit Cypria
ni, vel, ut aliis placet, Baſilii Trattatum de Virginitate, alla qual traduzio
ne altre ne aggiunge nello ſteſſo luogo il Briani da altri non ricordate,
cioè a dire: Nazianzeni Orationem de laudibus praefati Cypriani , cº Chry
ſoſtomi etiam nonnulla. -

Della traduzione dell' Orazione di S. Gregorio Nazianzeno fatta dal


noſtro Cardinale ne laſciò egli ſteſſo memoria nel Proemio del ſuo
Trattato contro Ulrico Veneno , (172.) e quanto al Trattato di S. Ci
priano della Virginità, che il Lyron vuole aſſolutamente che ſia di S.
Baſilio, l'Oldoino, ( 173.) e ſu la di lui autorità l'Argellati (174) vo
gliono, che non dal Greco nel Latino , ma dal Latino nell' Italiano lo
traduceſſe. Lo ſteſſo Argellati poi (175.) ci dà notizia d'altra Tradu
zione del Corteſe ſtampata, che porta il ſeguente Titolo: Sermone di S.
Bruno , Dottore Tariſienſe, Canonico della Chieſa Rhemenſe, 3 Fondatore dºl
Santiſſimo Ordine della Certoſa ſopra la Naſcita di Noſtra Signora la Beata
Vergine Maria dalla Latina portato nella Italiana favella da D. Gregorio Cor
teſe Monaco caſineſe. In Milano per gli Eredi di Franceſco Ponzio ( ſenza
anno ) in 8. (176. ). Ci fa ivi anche ſapere eſſervi del traduttore una
preghiera alla Beata Vergine per ottenere dal ſuo Divino Figliuolo la
remiſſione del peccati. Rapporto poi alle verſioni di S. Giovanni Gri
ſoſtomo, ecco come lo ſteſſo Corteſe ſi eſprime in una Lettera a Filip
po Sauli, che è la Lettera nella vecchia Pdizione a pag. 61. Chryſoſtomi
opus cum primum accepero, dabo operam diligentiſſime, ut ad vos duplex
revertatur ; libenter tentaturus quidnam in eo genere poſim , quod felicius

Ca

(17 1. ) Sonoſi già citate altrove, e ſtan- (174. ) Biblioteca de'Volgarizzatori Tom.
no nella nuova Raccolta d' Opuſcoli Scien- I. pag. 267.
tifici, e Filologici Tom. V.; di queſta fatica ( 175.) Ivi pag. 192.
di Dioniſio Faucher ſi parla ſotto i Numeri (176.) Di queſt'opera per diligenze fat
VIII e IX. a pag. 293., e ſegg. te uſare in Milano, e fuori, non mi è ſta
(172. ) A pag. 323. - to-poſſibile rinvenirne un ſolo Eſemplare, nè
( 173.) Athen. Rom. pag. 281. l' Argellati ci dice, dove l'abbia veduta .
G
5o V I T A .

caſurum opinor, quam in Nazianzeno ceciderit . Addent ſtimulos expettata


ex chio, ci conſtantinopoli volumina i deſiderio enim, nove lettionis, jam
prevideo animo, me interpretandi laborem illum confeſtim devoraturum
tfIt . -

º reſta ora a dire delle Opere di Filoſofia, e Teologia , intorno al


le quali facoltà non è da ſtupirſi, che abbia il noſtro Cardinale lavora
to , ſe appunto, come già per noi ſi è altrove oſſervato , a null'altro
fine aprì la ſua Accademia in Lerino, ſe non perchè queſte Scienze ſoſ
ſero con eleganza trattate. Se entrambe queſte abbracciaſſe la grand' O
pera da Gregorio ideata, e in XXXVI Libri diviſa, della quale il ben
lungo Proemio eſſo indirizzò a Stefano Sauli , come abbiamo indicato
nella ſua Vita, o ſe piuttoſto queſt' Opera ſole Teologiche coſe abbrac
ciaſſe, non ſaprei dirlo. Certo però è, che e di Filoſofia, e di Teolo
gia ſcriſſe il noſtro Cardinale, e l' Armellini numerando le di lui Ope
re ſotto il Num. X. così notò: De Theologia, ci philoſophia Traftatus. Di
queſti ſuoi Trattati di Filoſofia nulla ſaprei particolarmente indicare ſe
non una ſua Parafraſi dei Libri d'Ariſtotile de Moribus indicata dal Briani
ſotto il Num. I. Varii trattati bensì di Teologia ſi enumerano da quelli,
che ci han dato il Catalogo dell' Opere del noſtro Gregorio, vale a di
re: De Theologica Inſtitutione. De peccato originali : De Poteſtate Eccleſie ;
e quel ſuo bel Trattato, col quale egli prima d' ogn'altro confutò Ul
rico Veneno intitolato Trattatus adverſus negantem Beatum Petrum Apo
ſtolum fuiſſe Rome ad Adrianum VI. ront. Max. duplici annexo indice e quo
rum alter nomina eorum ad quos Epiſtole miſſae ſunt ; reliquus vero e c. , e
che fu ſtampato colle Lettere Latine del noſtro Cardinale a pag. 3oo. ,
o ſegg., e di cui ve n' ha un Eſemplare manoſcritto nella Vaticana ſe'
gnato Num. CCCLV. in 4. ( 177.) l
Furono parimenti al noſtro Cardinale attribuiti da molti, come ſi può .
vedere nell' Armellini, ( 178.) i quattro inſigni Libri ſopra il Maeſtro
delle Sentenze : ma eſſi per oſſervazione del Maro citato dal medeſi
mo Armellini non ſono Opera del Cardinale, ma di Paolo Corteſe Pro
tonotario Apoſtolico ; (179.) lo che più manifeſtamente appariſce dall'
eſsere ſtati i predetti Libri lodati dal noſtro Cardinale allora giovine con
una ſua Ode, come più ſopra abbiamo detto,

In

i 1-z. ) Armellini in Addit., & Correct. gerſi la vita premeſſa al di lui Dialogo De
l'iblioth. Bened. Caſin. pag. 4 - Hominibus doctis ſtampato per la prima vol
( 178. ) Biblioth. Caſin. Par- I pag. ta in Firenze l'anno MDGCXXXIV, dal
1 85. a . Paperini in 4, -

( 129.) Di queſto sºggettº e degna di leg


V l T A. 5I

Infiniti quaſi ſono gli Autori , che con lode hanno parlato del
noſtro Cardinale , d' alcuni de quali ne formò il Catalogo l' Ar
mellini nella Biblioteca Caſineſe. Noi non li abbiamo tutti veduti,
e forſe in alcuno vi ſarà qualche notizia , che avrebbe giovato al
mio lavoro. Io però mi luſingo aver ſoddisfatto abbaſtanza al mio
impegno, e avere ſcritto intorno al Cardinale Gregorio Corteſe già
Monaco Benedettino Caſineſe quanto baſta per farlo conoſcere un Uo
mo degno di perpetua memoria , e meritevole di quella Porpora, col
la quale fu da Papa Paolo III. onorato.

FINE DELLA VITA ,

G 2. ID O
52

D o C U M E N TI
c IT A TI N E L L A v I T A. t

I.

Ex Autographo in Archivo DD. de Corteſiis.


D" Filio Gregorio de Mutina Abbati Saniti Georgii Majoris Venetiarum
ordinis Santti Beneditti
T'aulus Pp. III.

Ilette Fili ſalutem, ci Apoſtolicam Benedictionem . Ex debito paſtoralis


officii noſtri nuper ediximus Synodum generalem , & ſtudium omne, di
ligentiaque a nobis intenditur, ut viri dottrina, experientia , probitate inſi
gnes, quique de catholica Fide ſint benemeriti ex Natione qualibet evocentur,
qui in tam laudabili opere nobiſcum laborent . Quibus virtutibus cum tu in
primis eniteas, ut multorum apud nos teſtimonio commendaris , volumus, &
ita tibi in virtute Sanita obedientiae injungimus, ut cum primum per eſtivo
rum caumatum remiſſionem licebit, in Urbem hanc te conferas, adfuturus una
cum ceteris omnibus huc aſcitis immuni Chriſtiani dogmatis reſtitutioni , º u.
niverſali orthodoxa Fidei, Fideliumque Reip. beneficio.

Datum Roma apud Santum Marcum ſub annulo piſcationis die XIX, Julii
MDXXXVI. Pontif noſtri anno ſecundo.
Fabius Vigil,

II.

Ex Codice Vallicellano L. 4. Pagg. 213., 214., & 2 15. & c.


- TP, Tº, O. B.

B E A T I S S I M E P A T E R.

R Ecepute ſabbato proximo le Lettere del Reverendiſs. Cardinal de


Nicaſtro Legato, 8 del Rev. Poggio Nuncio, mandateci per ordi
ne di V. Santità , 8 per ciaſcun di noi lette, 8 ben conſiderate, hieri
ne reduceſſimo inſieme, 8 dappoi maturamente diſcuſſa la coſa, finalmen
e per quanto patiſce la neceſſità del negozio, 8 del tempo ci pare re
ferir
D O C U M E N T I. 53
ferir al ſapientiſſimo giudizio di V. Santità quello, che per l'incluſi Ca
pitoli ſi degnerà veder, 8 già era io Cardinal Contarino in ordine per
partir queſta mattina, ſe non che hierſera di notte il Dandino ci mo
ſtrò alcune Lettere del Reverendiſs. , 8 Illuſtriſs. Monſignor di Farneſe
con nova commiſſione, che penſaſſemo elegger alcun Prelato, non Car
dinal idoneo per andar al Colloquio di Wormatia in luoco del Cardinal
Legato; Per il che hoggi ſimilmente redotti inſieme in tanta penuria di
Prelati ad ciò idonei, ci è parſo il meglio Monſignor Veſcovo di Fel.
tre per la Età , Dottrina , Bontà, Pratica della Corte, Experientia di
queſta materia , eſſendoſi exercitato in tal coſa in compagnia del q. Re
verendiſs. Campeggio, quando fu Legato in Germania, nella qual detto
di Feltre è ben ſtimato , 8 amato, 8 non meno in la Corte Ceſarea ,
& del Sereniſs Re del Romani, 8 altri Principi di quella Nazione , 8
potrà ancora ſupplir in luoco di quello Canoniſta & pratico della Corte,
che nelli Capitoli incluſi ſi ſcrive doverſi procurar.
Et per ſupplirmento di quello, che gli manca nella Theologia ( della
qual però non è nudo , havendo primo ſtudiato in Philoſophia,
che nelle Leggi, 8 dappoi aſsai ben exercitatoſi nella Lettion della Scrit
tura Sacra 2 ci è parſo, ſotto correttione ſempre di V. Santità, aggiunger
vi quelli dotti, che nei Capitoli ſono nominati, ſicchè, da tutto que
ſto Choro ne reſulta un concento di Theologia, Leggi , Philoſophia,
elegantia di Lingua Greca, S: Latina, Pratica della Corte, Experien
tia delle coſe, che ſi trattano, havendo molti di Loro letto con dili
gentia, & ſempre impugnato le Dottrine Lutherane, 8 ſopra a tutto
bontà, prudentia, & religione.
Et perchè nel reſto delli Capitoli, quali mandamo, non ci è parſo fin
quì nova cauſa di altra mutazione, gli mandamo così come erano pri
ma concetti , 8 ſcritti, non biſognando mutar ſenò il nome d'un Car
dinale Legato in quello del Veſcovo di Feltre Nuncio : Il tutto però
remettemo alla ſingolar prudentia , S beneplacito di V. Beatitudine , li
cui Santiſſimi Piedi reverentemente baſiamo.
Di Roma alli VI. di Settembre MDXL.
E. Santit. V. Humillime Creatura -

Hier. Card. Ghinuccius.


- Gaſ. Card. Contarenus.
- Hier. Card. Brunduſnus.

Et multis, ci eiſdsm maxime efficacibus rationibus per Reverendiſſimum


Dom. Cardinalem Neocaſtrenſem Legatum, º Dom. Joannem Poggium Nun
cium Apoſtolicum adduttis , ci per diverſas Eorum Litteras toties repetitis,
non videtur locus conſultationi relittus de mittendo an non mittendo hine Lega
to
$+ j) O C U M1 }E N T I.

to ad colloquium die XXV1I1. Ottobris proxime futura //ormatiæ habendum


Quimimmo im primis neceffarium videtur , ut quanto citius fieri poterit Reve
rendifs. Dom. Cardinalis Contaremus Legatus iter Germaniam verfus capiat
pradiíto colloquio interfuturus.
Scribatur jam nunc ad Reverendiffimum Dom. Neocaflrenfem , & in curiam
Romanorum Legatum praediétura brevi difceffurum » & duffurum fecum viros
probos , & do&fos. -

Scribendum ad eumdem Reverendiffimum Neocaflrenfem , det operam , ut


habita ratione tauti negotii, omnino Dom. de Grandhele mittatur ad prædiífum
Colloquium , tum propter authoritatem Tcrfonae apud Cæfarem primariæ , tum
quia traétavit alias &- faepe hanc materiam : omittimus pietatem , & probi
tatem viri , qui etiam aliquos viros doëios , & præfertim Hifpanos , & Flan
dros im comitatu habeat.
Idicat Revcrendifs. Neocaftrenfis Cæfari, poffe merito , & debere Maiefiatem
fuam praediítum Dom. de Granduele ad illud Colloquium mittere ,-tam ob ra
tiones fupra di£tas , quam quod non diu carebit fervitiis , & prafentia ejus.
Trocuret idem Reveremdifs. 'Neocaflrenfis , ut per Litteras Cæfarae Majefta
tis fòllicitetur Seremiffimus Romanorum Rex ad mittendum ad idem colloquium
aliquem virum gravem , & iis , quos S. D. TNofier , & Cafareae Majeflas
nmittunt , merito conformem , qui c* ipfe aliquos viros doëtos pro parte prædi
Éti Regis fecum ducat.
Scribatur hinc Dom. Mutinenfi , ut c%- ipfe accedat ad præditium Colloquium
€- ferat fecum fcripturas omnes quafcumque habere poterit ad bos tra£fatus
pertinentes.
Cum praediífo Legato Contaremo eamt viri , qui fequuntur , do£ti , & boni.
Dom. Generalis Minor. Conventualium .
Dom. Gregorius Cortefius Ord. Samíti Benediíii.
ÀMagifter Sacri Talatii.
Dom. Petrus Ortiz. : &* fiat verbum de hoc Marchioni de JMnguilar iuxta
litteras Dom. Toggii.
Pom. Tetrus Martyr Ord. Camomicor. Regularium ,
Dom. Flamimius.
£t qui mittuntur eant tamquam familiares Dom. Legati.
Camonifla , &* curialis idoneus quæratur, ficut Reverendiß. Dom. Ghinuc
cius dixit fe curaturum. -

scribatur Reverendifs. Dom. Neocaftrenfi , ut procuret quam primum _ex


peditionem Litterarum Salvi condu£tus pro Reverendifs. Legato hinc difceffuro ,
& Ejus Comitatu , &- mittantur Littere Ei obviam ufque ad Ifpruk , quia
Ipfe non expeäatis Litteris , prius hinc , favente Domino , difcedet .

III.

:
D O C U M1 E N T I. 5 5.

1 II.

Dall'originale nell'Archivio Segreto Vaticano,

Foris Al Rev. Sig. come Fratello Cariſs. Niccolò Ardinghelli Reſe


rendario , 8 Secretario di N. S.
Intus Rev. Sig. come Fratello Cariſs.

Lº nominati dotti per andar col Nunzio ſono molto ben cogniti a No
ſtro Signore almen per la maggior parte. Io non laſcierò però fare
alcun diſcorſo ſopra di eſſi, 8 prima.
/
Q" Generale dappoi la promozion ſua al Generalato ha fatto molte
bone prove d'integrità in tutto il ſuo Ordine. È ſtato in alcuna
parte di Germania alla viſita delli ſuoi Conventi, per ovunque è "
etiam in habitu, più preſto è ſtato onorato, che altramente , in ſumma
da niun di quelli populi oltraggiato : ſempre ſi ſtimato nella ſua Reli
gione di molto ingegno, e dottrina Teologica ſcolaſtica. Poi ha ſtu
diato la Scrittura ſacra con molto ſtudio; letto, ed impugnato le coſe
Luterane, e io ho veduto altre volte una ſua epiſtola a me molto ele
gante. E' eziamdio molto deſtro nel praticare. -

Del Maſtro del Sacro Palazio non vidi mai uomo più ſincero.
La ſua dottrina ſolida più in receſſo, che in apparenzia, di buon
giudicio, e miglior volontà. E' ſtato Reggente nella via ſcolaſtica moltiſ
ſimi anni tra li ſuoi Religioſi con boniſſimo nome. Poi si è dato alli
Studi delli Dottori Sacri antiqui, ed è di boniſſima conſcienzia, e tutto
del Reverendiſſimo Contareno, e mio non poco, eſſendo Confeſſor di
ambeduoi.
Don Gregorio Corteſe fu Legiſta prima che Monaco. Poi datoſi alla
Scrittura ſacra è d' ingegno molto deſtro, ed accorto, ben dotto in
Greco ; in Latino ſcrive molto bene, il che deſidera il Reverendiſſi
mo di Nicaſtro, ſe biſognaſſe ſcriver atti di quel colloquio , acciò non
ſiamo inferiori nè anche in queſto a Melanton, e agli altri Complici di
quella Setta. E' l' occhio deſtro del Reverendiſſimo Contareno.
Simil offizio di ſcriver bene potria far anche il Flaminio bon Poeta ,
e bon Oratore, ben dotto Grace, e per molti anni datoſi alla Scrittura
ſacra, e Dottori antiqui, ben ſtimato per il commento ſopra alcuni Sal
mi . Il detto è molto familiar del detto Reverendiſſimo Contareno , e
trovaſi ora in Napoli,
Il Dottor Ortiz è ſtato nominato per eſſer ben verſato nelle Diſpute
Pariſine, e Scrittura Sacra, e perchè il Reverendiſſimo di Nicaſtro di
là l' ha richieſto, che compariſſe tra li Ceſariani. E' tenuto s"to
Cla
57 D O C U Ml D. N T I.
elato nelle Diſpute, e largo nel dire facilmente ogni minimo errore eſi
ſer ereſia, però non piace molto al Reverendiſſimo Contareno , al Re
verendiſſimo Ghinucci , ed a me piace e per la dottrina , e bona
mente, che dimoſtra, e perchè giovarà, che ſi cognoſchi da più bande
della Criſtianità eſſer dotti dalla noſtra parte ; oltracchè ſarebbe per no
me di Ceſare, e quella elazion ſi temperaria per il Nunzio, e li altri
dotti, ed in ogni modo, non ha da comparir così per le ſtrade, nè an
che nel colloquio delli Deputati Germani, ma ſervirà d'inſtruzione col
Nunzio nelle coſe ſacre, e credo , che admonito di quella aſprezza ſi
modererà , perchè ha ingegno.
Non cognoſco Don Pietro Martire Canonico Regolare. Il Reveren
diſſimo Contareno per relazion del Flaminio ne dice miracoli della dot
trina Teologica ed altre, ed eziamdio delle Lingue Greca, e Latina ,
e credo anche in qualche parte della Ebraica ; il che è molto da conſi
derare tra quelli, che ſi mandano , perchè li Luterani maggior profeſ
ſion fanno, e più ſi vagliono delle lingue, che d'ogni altra coſa , e
però biſogna alle volte cretiſare contra Cretenſes.
Se ſi aveſſe potuto aver Teologi Preti Seculari d'Italia ſarebbe ſtato
molto meglio, ma di queſto ben manca la Italia , e biſogna ſervirſi di
Religioſi, e credo , che non ſaranno così mal viſti , come molti penſa
no, e giovaranno alla Cauſa.
Se parerà a Noſtro Signore mandar queſti , bene quidem ; ſin minus bi.
ſognerà penſare ad altri, delli quali per la brevità del tempo è difficile
averne così preſto copia, e che ſiano noti. -

Sento da più bande lodare Maſtro Cornelio. Io non l'ho praticato,


nè udito ſe non una volta in Venezia, e mi parſe molto Cattolico, ed
ingegnoſo , ma perchè è ſtato recuſato omnino da uno del noſtro Trium
virato , però non dico altro. -

Io non ho voluto mancar di far a Voſtra Signoria queſto diſcorſo delli


ſopraddetti , acciocchè con la opportunità ſupplichi a Noſtro Signore, ſi
contenti, che li leggiate queſta, non per altro, ſe non perchè S. San
tità intendi quello, che cognoſco della virtù loro, e ch'io deſidero con
tutto il cuore ſervir S. Beatitudine, li cui Santiſſimi piedi umilmente ba
cio ; e prego voſtra Signoria non moſtri ad altri queſta per ogni bon
riſpetto , alla quale mi offero e raccomando.
Di Roma alli VI. di Settembre M.D XL.
Di V. S. - -

Come Fratello
il Cardinal Brunduſno

IV.
D o c U M E N T I. 37

• «
IV. - -

Ex A$is Reformationum , Confiliorum , & Provifionum Magnificae Civi


tatis Mutinæ ad Annum MDXLII. defcriptis per Andream Man
zolum , & Andream Baroccium Cancellarios diétæ · · · · ·
Magnificæ Civitatis. • -

'MDXIII. IE prima Septembris. Congregati more folito Magnifici Conferva


tores Mutinæ, diífum fuit quod Reverendiffimus Dom. Cardinalis
Sadoletus dixit , quod in collegio Sam&fae Romanæ Ecclefiae Cardinalium Reve
vendiffìmorum pluries propofitum fuit de aliquibus hujus Patriæ notatis de labe
Hgrefis , cui propofitioni multum obviavit , &- fe oppofuit pro honore hujus
Civitatis , & ideo inter ipfòs Reverendiffimos • Dom. €ardinales Sadoletum ,
Moromum , &• cortefium conclufum fuit , quod ifti tales fubfcribere fe debe
rent J4rticulis tranfmiffís ex Roma huc , &- im hujufmodi fubfcriptione fcri
bere quod credunt , &* fe remittunt determinationi sanétæ Romanæ Catholicæ
Ecclefiae ; & Magnificus Dom. Joannes caflrovitreus tumc Prior diétorum con
fervatorum expofuit fequens Troa-mium , Articulis inde fubfcribendis compofi
tum per diífos Reveremdiffimos Cardinales ob amorem Civitatis , quod infra
ante J4rticulos fubjicitur ; fubjungens ipfe prgfa£ius Dóm. Joannes cafirovitreus
hoc confultum fuit , fieri , & obfervari per Rever., &* Illußr. Sanétæ Roma ,
næ Ecclefiæ Cardinales tres Sadoletum , Moromum , & cortefium infimul in hac
Civitate commorantes , vel qui moram fecerunt , ita fewtientes , & conclu
dentes ad delendam omnis Hgrefis labem hujus civitatis , & quod bene Ipfa
fentit , & a fimili morbo eft aliena ; qui omnes DD. Confcrvatores , & DD.
-4djunífi affenferunt , & confenferunt quod omnino , qui requifitus fuerit , fe
fubfcribat , confitendo credere quidquid credit S. R. E. c. , cujus declarationi
im omnibus fe fubmittere volunt. -

F R O QE M I U M.

UM non fine gravi animi noßri dolore , ac follicitudine Nos tres S. R. E.


€ardinales intelligamus hujus nobis chariffimæ TPatriæ momen eo apud re
liquas Italiæ Civitates male audire , quod aliquot cives noftri in fufpicionem
venerimt multa de Fide Chrifli Domini Noflri fentire , quæ a c. S. R. E. De
cretis » ac Inftitutis , atque a majorum noßrorum fanéiiffimorum, virorum fen
tentiis abhorreant , qua quidem ignominiæ labe nulla effè major potefl : Ncs
pro moflra in Tatriam charitate huic Ejus infamiæ fuccurrere cupientes , id ha
£otiffmum ratione confequi poffe judicavimus , fi eorum , qui ex civitate no
flra reliquis vel auäoritate , vel doârina pr*flant , quique totius civitatis
non fpeciem modo gerunt , fed vim etiam in fe , ac pondus continent » fiws
. * .. • PH dt?, '
;8 D O C U M E N T I.
animus, & re£ia mens cuntiis tefata fit , atque nota. sic enim exiftimamus;
fi tales cives magno aliquo » & illuftri argumento perfpeëium fuerit catholi
zæ, ac sanäa Romanæ Matris Ecclefiae veros effe Filios , neque eos quicquam
a re£io , quod illa prgmonftrat itinere » defletfere , fore , ut a prudentibus viris
idem de reliquorum civium fenfu, ac probitate judicari poffit. Nec tamen il
lud aquum effe cenfemus , ut fi qui forte in hac Urbe imperiti , ac leves ho
mines pravas aliquas de Fide opiniones proferant » paucorum eorum obfcurorum
hominum amentia , ac perverfitas plus ad violandam hujus civitatis exiflima
tionem poffit , quam plurimorum » eorumque infignium civium im vera pieta
te , atque orthodoxa Fide conftantia , & gravitas ad eam ab omni' impietatis
labe, ac dedecore vindicandam , praefertim cum multis fæpe in rebus hæc ci
vitas fuam eximiam erga Deum religionem , erga homines charitatem , erga
famítam R. Ecclefiam obfervantiam declaraverit, & quotidie declarare fit para
ta . Quapropter ut omnis ab hac Catholica civitate impietatis fufpicio depella
tur , atque ex noflra Cumêtorum, quorum Nomina fubfcripta erunt, Fidei fin
ceritate , quid ceteri quoque Cives fentiant , ut diximus , exiftimari poffit ;
'vifum eß Nobis infrafcriptas Sententias Fidei , ut exiftimamus, Catholicae , ac
Samétiffimorum Conciliorum Decretis congruentes confenfu , & fubfcriptione no
ftrorum Nominum comprobare.

ARTICULI ORTHODOXAE PROFESSIONIS.

Prima Interrogatio. Q'; ef? , effe Chriftianum ? -

Refp. Effe chriftianum eft , effe membrum chrifti , ei incor


p0ratum per Fidem , &* Fidei Sacramenta .
Secunda Interrogatio. Membra omnia chrifli fumt ne unius tantum modi *
Refp. Minime. Nam quaedam in chrifio vivunt, qugdam, vero mom vi
-
Ἀ » licet quodammodo poffent dici effe im Chrifto , &* effe
Chrißi.
membra

Tertia Interrogatio. Quæ funt Membra , qu£ vivunt in chrifio *


Refp. Chriftiani illi , in quibus per Fidem , & charitatem inhabitat
$piritus Santfus ; Spiritus chrifti per quem accipimus adoptionem Fi
liorum » in quo clamamus JAbba Pater , quæ dona pretiofa , & ex
celfa promeruit nobis chrißus.
Quarta Interrogatio. Quænam funt Membra in chrifio, mortua tamen ?
Refp. chriftiani iiì, qui per Baptifma confecrationem , & Caraâerem
Chrifti acceperunt , fed spiritu sán£to carent , vel ob fiäionem , cum
qua accefferunt ad Baptifma , & in qua perfeverant , mam Spiritus
Sanéius difciplin£ effugiet dolum ; vel quem ob pravitatem amiferunt.
Quinta Interrogatio. Quid fentiendum de sacramentis Ecclefi£ fecundum Fi
dem Ortbodoxam , &* Catholicam ;
Refp. Sacramenta effe fenfibilia figna invifibilis gratia , quae fufceptione
infunditur per Fidem ?affionis chrißi, per quam nobis remittuntur pec
C4t4 ,
D o c U M E N T t: $9

tata , &• datur spiritus Sanäus 5 datufque fovetur, & augetur ju?
xta diífum .4poftoli ad Romanos : quem Deus pofuit Propitiatorem
per Fidem in Sanguine Ejus j item , per quem accepiftis Spiritum
Adoptionis Filiorum Dei ; item , ut Pollicitationem Spiritus San
&i accipiamus per Fidem ; item , ut in Ipfo crefcamus. Haec omnia .
expreffe dicuntur a Beato Thoma im fua Summa.
Sexta Interrogatio. Quot funt Sacramenta vifibilia , & quæ Sigma , que
dicis ?
Refp. septem in fumma , quamvis non eadem penitus ratione dican
tur omnia hæc Sacramenta , fed hæc Quaeftio non eft hic difcutienda.
Septima Interrogatio. Quænam funt bgc feptem Sacramenta?
Refp. Baptifina ; chrifma ; Euchariflia3 Pamitentiæ Sacramentum ; Extre
ma Unëtio 5 Ordo ; «%* Matrimonium.
O&ava Interrogatio. Quid fentiendum de Baptifmate fecundum Fidem Ortho
doxam ?
Refp. Baptifma effe Jablutionem corporis exteriorem , quæ perficitur aqua
fimplici , & verbo invocatione Samätæ Trinitatis , juxta Formam tra
ditam in Evangelio ; & Baptizantes eos in Nomine Patris , & Fi
lii , & Spiritus San&i : & JApoßolus ad Epbefios , mundans Eccle
fiam lavacro Aquæ in verbo. Interior vero gratia eft confecratio ,
feu charaéier, quo Baptizatus inferitur Chrifto; ac deinde Spiritus Sam
tius , feu gratia , qua adoptamur in filios Dei juxta illud J4poftoli:
mifit Deus Spiritum Filii fui in corda veftra clamantem Abba .
In ladultis per Fidem Paffionis chrifti , & ejus virtutis & confe
cratio , &- Spiritus ejus recipitur pr«cedente pænitentia veteris vitae ;
quod fi fi&ie accedant, intendant tamem baptizari, recipiunt utique con
fecrationem , fed mom recipiamt Spiritum Santfum. J4 Tueris vero per
Fidem Ecclefi£ , a qua offerumtur , utrumque recipitur.
Nona Interrogatio. Quid fentiendum de Chrifmate fecundum Fidem Orthodo
3r4M3 ?

TRefp. Effe Un&ionem exteriorem , qu£ fit in fronte oleo mixto balfamo
fub prgfcripta forma verborum cum invocatione Trinitatis. Hoc Sa
cramentum colligitur ex nonnullis Scripturæ locis aperte, licet non fiat
mentio Un&ionis , «* Olei ; nam ca-litus in igne vifibili Spiritus Sam
{ius defcendebat per impofitionem manuum J4poftolorum , quo deficiente
ex Divina Trovidentia , ne vilefcerent miracula , & fruftra fierent
jam fide diffufa ; Ecclefia divimitus inftituta , & per traditionem J£
poßolorum fufficit Olei unítionem. Hoc Sacramento omnes Ecclefi£ utun
* tur ; fed Græci flatim poß Baptifmum ungunt Chrifmate ; ideo Diony
fius de hac un£iione mentionem fecit cum tra£tat de Baptifmate. lnte
rior effe&ius bujus sacramenti eft confecratio primum , qua deputatur
chrifmate uníus inter perfe&ios chrifti profeffores , qui non egeant la
{ie , fed folido cibo , & palam Chriftum profi:eantur. Datur itens
H a de
&5 D. G) C U M E: N T. I. ,

devote , & cum fide accedentibus spiritus Sanéii robur.,


I)ecima Interrogatio. Quid fentiendum de Euchariflia ? *.

Refp. Duplici figno hoc Sacramentum conflare, Tane triticeo fcilicet , &
' ' Pino ex uvis co- fe&fo , quæ utraque conficiunt unum corporis nutrimen
tum. Confecratur utraque fpecies certa forma verborum , de qua non
eft nu;ic dicendum ; neque rite altera fpecies poffet fine altera. confecra
' ri. Sumitur autem ut fpirituale J4nimæ nutrimentum, fi cum fide per
*
feífa per charitatem fumatur. Sumitur ad judicium , ut inquit Tau
*
lus ad Corinthios. : • • . . . . .

Undecima Interrogatio. Tofi Confecrationem ef ne fub fenfibilibus illis fìgnis


fubftantia Tanis , an verum corpus Chrifti ; - - -

* Refp. Toft confecrationem nom eft fub fenfibilibus illis fignis fubftantia
Tanis , feu Pini , fed verum corpus Chrifti , &- Ejus Sanguis . Quod
perfpicuum eft ex fenfu totius Ecclefiac , & Do&forum omnium . 1tem
ex declaratione f;;$ta in Concilio Lateranenfi fub lnnocentio III. , fed
ifta omittantur . Perba Chrifti hoc aperte adftruunt , qui cum , dixit ;
Hoc eft Corpus meum , quod pro vobis tradetur , & Sanguis ,
qui pro vobis fundetur , oftendit fubftantiam eam , quæ digito de
nmonftrari poteft , ratione accidentium fenfibilium effe corpus , & San
3uinem Chrifti , non autem Tamem , feu Vìmum . . Ex Græcis , &* La
timis Doítoribus amtiquis idem clare percipitur .
Duodecima Interrogatio. Senfibilia in Euchariftiae sacramento aliud me figni
ficant praeter Corpus , & Sanguinem Chrifti , quæ vere continent ?
Refp. Utique praeter verum corpus , & Sanguinem chrifti , quæ continen
tur, fignifi:ant etiam Corpus Chrifti mifiicum, Unitatem Sanótæ Ecclefiæ;
quod cum a quihufdam Do£toribus quandoque dicatur, fumpferunt mon
mulli feditiofi occafionem , ut dicerent, Hoc Corpus Chrifti , Mifticum
tamtum fignificari hoc Sacramento , mom autem Perum contineri.
Decimatertia Interrogatio. T>oft confecrationem in Eucbariftia eft me chrifti
ivinitas ?
Refp. Utique. Nam quis dubitare queat, cum ibi fit corpus Chrifti ve
re , quod non fit eo modo , quo extitit ? Exiftit autem in verbo Dei
unica perfona exiftente Deo , & Homine ; quare nemo , mifi infipiens »
diceret ibi non effe Divinitatem & Sanguinem , ceteraque omnia »
quæ in chrifto fumt. Ex vi tamen confecrationis tamtum corpus in
Tane eft , & in Pino sanguis. ', -
• •
" • •

Decimaquarta Interrogatio . Remanent ne corpus, chrifti , & San&uis in


Euchariftia , donec fpecies illg remament ? • • * . -

Refp. Quis fanus mente poffet de hoc ambigere ? Nam vis, Confecra
tionis `fèmper durat donec res confecratas duraverit , & , ideo nihil
confecratum denuo confecratur ; unde Baptifma ; sanëium cbrifma , &
ordinis Sacramentum , quibus confecratio confertur, nunquam iterantur »
• fi fciantur rite tradita effe. - * * * * • • • . . s.)
.. & - IDe~

:
D O C U M E N T I. 61

Psij; Interrogatio. J4dorandus eft Chriftus in Euchariftia exiftens *'


Refp. Quis ambiget Regem terrenum , ubicumque fuerit , honorandum
effe ut Regem decet ? Item quis ambigat , ubicumque cbriftus Deus ,
& Homo fuerit , ibi effe adorandum ? - : -

IDecimafexta Interrogatio. Quid fentiendum de Miffa ? an fit Sacrificium?


Refp. Miffa , ut omnes antiqui Doétores, & juniores dicunt, ef Sacrificium.
Decimafeptima Interrogatio. Quonam modo Sacrificium eft ? Cum multa fìiit
Sacrificiorum gemera ? - * - • , • . • • 'v,
1{efp. Miffa eft Sacrificium laudis ; eft Sacrificium gratiarum a£tiónis ;
, -^,… eft Sacrificium , quia eft memoria unici illius Sacrificii , * quo. Chri
-,,, . ftus fe pro mobis obtulit Patri per Spiritum Sanétum . Eft etiam Sa
, , ,, crificium, quia eft oblatio , qua offerimus Chriftum , ejufque Taffionem ,
«
' - ., ut inquit J4uguftinus in X. de Civitate Dei , & totam Ecclefiam per
Chriftum Deo Omnipotenti , ut Ei inhæreamus pcr Chriftum , tamquam
.,• . ...* Supremo ommium Bono. • , • .. . . . .
Decimaoétava Interrogatio . Quemnam fruítum percipiunt in Miffa ij , qui
adfumt , & illi pro quibus fit oblatio ? ' - -t

* Refp. Hic animadvertendum, oblationcm, illam Sacerdotis , & Opus illud


- mom effe novum Sacrificium propitiatorium aliquid addens propitiationis
præter propitiationem faíiam nobis per Chriftum y fed pie credendum
eft , ut tota Ecclefia fentit , quod ex Oblatione Sacerdotis illi omnes,
qui funt viva membra chrifti , qui Ei inhgrent per Fidem , & cha
ritatem , aliquid virtutis fpiritualis capiunt ex participatione , feu in
fluxu merit: Paffionis chrifti ; & illi præfertim qui adfunt , & de
vote interfunt ; & illi , pro quibus offertur , fi fuerint viva membra
Chrifti , quia omnes offerunt , fi fuerint viva membra Chrifli , quia
- - omnes offerunt Chrifium , & per fe Chriftum Deo , ut illi inhæreant ».
per Miniflerium , &* in TPerfona Sacerdotis.
IDecimanona Interrogatio. Quid prodeft Miffa illis , qui mom funt viva mem
•• . . -bra Chrifti ?
-* „ Refp. Ex vi oblationis expertes funt fru£ius omnis , ut dicit Sanétus
Thomas ; fed credendum eft juvari ex Orationibus in Miffa , di&iis a
s.-Sacerdote in Perfona Ecclefiæ , & impius etiam fi fuerit , gratu;
-ì', ; •.• ,., Deo. . - • - …, * -

Vigefima Interrogatio. Quid prodef Miffa Defunéiis ? - - -

· · Refp. Defunëiis , qui ad felicem in Dco vitam devenerunt , quantum


-• • , ,. pertinet ad Ecclefiam , & civitatem Chrifti , & hoc Sacrificium
*. • • eft Univerfalis Ecclefi£ , ac ideo, eorum fit commemoratio , ut di
cit J4uguflimus in XX. Libro de Civitáte Dei : nihil melius fit ex
• • •, & Miffa , fcilicet laus , & bonor tribuitur ; & mos , qui adhuc jaéîamar
• . . . mundanis fluétibus , oramus in eorum Confortium admitti, ac interim com
municantes cum eis votis noßris, ut Sümmo B0n0 inhgreamus , per Fidem
* … ambulamus ad fpeciem: aliis vero, qui nondum eo felicitatis pervenerunt »
; ' aff4-.
-.
6z - ID O C U M E N T I.
attamen dum viverent meruerunt , ut eis prodeffemt , Sacrificia Mifit
farum, orationes , & Eleemofynæ profunt , ut dicit JMiguftinus de cu
ra agenda pro Mortuis ; fruftra namque fierent pro eis orationes in
AMiffa ab univerfa Ecclefia tam Gr£ca , quam Latina , nifi profuturæ
eis effent. Pium quoque eft credere , quoniam funt membra chrißi vi
va, cum tota Ecclefia fieri participes fatisfatiionis , & sacrificii chri
fi; illos præfertim , quorum fit privatim Commemoratio.
vigefimiaprima Interrogatio. Eft ne in Miffa neceffaria communicatio corpo
ris , &* Sanguinis Chrifti ?
Refp. Utique. Neceffaria eft communicatio per Fidem , & charitatem ,
fi quibus profutura eft Miffa , & Sacramentalis , fcilicet Sacerdoti tan
tum , qui gerit Perfonam totius Ecclefiæ , & præfertim J4fiantium ;
quod fi qui præfentium communicarent etiam Sacramentaliter laudandi,
dummodo non fumant indigne.
Vigefimafecunda Interrogatio. Eft ne Laicis communicandum fub una tantum
fpecie , vel fub utraque fpecie ?
Refp. cum Sacramentum fit propter rem, quam confert , non autem res
propter Sacramentum » idcirco cum fub utraque fpecie fimul , & fub
altera feorfum , utravis fuerit fpecies , totus Chriftus contineatur , ut
fupra diximus, ac per hujus Sacramenti fumptionem qu£ramus conjun
gi chrifto , ut fpirituali mutrimento ; nihil refert five fub una , five
fub utraque fumatur : fed mos Ecclefiæ fuæ fervandus eft cuique. Grae.
ci fumunt a fuis Sacerdotibus fub utraque fpecie ; Latini fub una tan
tum , donec aliter fit ftatutum . Ob multa namque fcandala vitanda
Ecclefia Latina bunc morem fufcepit 5 Sacerdos autem pro Topulo Ca
licem fumit. -

Vigefimatertia Interrogatio. Quid fentiendum de Sacramento Pænitenti£ fe


cumdum Fidem Orthodoxam ?
Refp. Sacramentum Tænitentiae , cujus forma , & perfe£tio ef}…Abfolu
tio Sacerdotis , fecunda tabula ef? , qua Membra chrifti mortua refur
&unt ad fpiritualem vitam ; nam per Baptifma generantur , &* imfe
runtur Chrifto , per pænitentiam revivifcumt , & refurgunt.
Vigefimaquarta Interrogatio. Unde vim habet sacramentum Pænitentia *
Refp. J4 Fide Paffionis chrißi , ut dicit Beatus Thomas ; nam ficuti di
cif J4poftolus im pluribus locis : Remiffio peccatorum , & Recomciliatio
cum Deo non fit nifi per chriftum , & ejus merita , cui conjungimur
per Fidem , ut accipiamus spiritum, per quem vel nova creatura ef
ficiamur ut in Baptifmate ; vel refur3amus , & revivifcamus ut in
Sacramento paenitemtiac. ^
Vigefimaquinta Interrogatio. Qu£ funt neceffaria Pænitenti ad affequemdam
Jabfòlutionem Sacerdotis , ac per eam ex. mcritis Chrifti fpiritualcm
•vitam r ` .
Refp. Utique neceffarium primum eß, ut eum veteris vitae pamiteat, ac
drin *;

,
D O C U M E N T I. 63
aeinde ut peccata mortalia , quorum fibi eß confcius, confiteatur, difcuf
fis diligenter fuis aäionibus ; nam Chriftus conftituit in Jabfolutione sá
cerdotem judicem , non tantum miniftrum ut in êaptifmate , cum &
auäoritatem dederit, ut in Evangelio
remittendi , &* retinemdi peccata Ei
legitur; quod judicio quodam faciat oportet:judicare autem nemo poteß,
qu£ ignorat ; a confitente igitur neceffe eft » ut ea noverit. Requiritur
etiam propofitum imitandi chriftum , ut fcilicet fuo modo fatisfaciat ,
quæ tamen fatisfaéiio mitatur Chrifti fatisfaítione } fecus autem nihil
effet. cbriftianus enim chriftum imitari debet pro fuo modo , ut fimul
patiatur pro peccatis quibufque fuis » pro quibus & chriftus paffus
eft , ut cum chrifto pervemiat ad Refurre&ionem ex mortuis , c%- ad
vitam gternam. -

Vigefimafexta Interrogatio. cur in Baptifmo fufcipiendo nom imponitur fatisfa


&fio ; im J4bfolutione vero sacerdotis requiritur?
Refp. Quoniam ei , qui peccavit , & poft peccatum idem remanet , a
liqua fatisfaítio debetur ut Chriftum imitetur , & aliqua juftitie fpe
cies fervetur ; quod fi is, qui peccavit , non remaneat , fed moriatur ,
ac novus homo generetur , fatisfaíiio locum non habet ; fed ficuti ad
novam generationem per quam fit membrum chrifti ». fufficit chrifti
meritum , ita fufficit fatisfaéiio Chrifti , nec ab eo ulla requiritur, ut
aliquo modo fpecies juftitig fervetur. Non enim amplius eft fecundum
imputationem homo, qui peccavit , fed novus homo , ac in yivifica
tione membri Chrifti mortui is remanet vivificatus , qui prius fuerat
mortificatus , ideo diverfo modo meritum , & fatisfaäio Chrifti huic,
&* illi applicatur, quem diverfum modum oftendunt diverfa Sacramen
torum genera ; nam fi eodem prgcifo modo fieret applicatio Chrifti Paf
fionis Taenitenti , ©* Baptizato, eodem utique Sacramento uti in utro.
que deberemus. Sacramentum eft vifibile fignum invifibilis applicationis,
feu infufiomis Gratiae. Ex diverfitate ergo figmi convincitur diverfus im
fufionis , & applicationis modus. Hanc diverfitatem ex diverfitate sa
cramenti compertam , &* perfpicuam nonnulli noftris temporibus nom in
telligentes , putaverunt eodem modo renafci per Taenitentiam , ficu
ti per Baptifma renafcitur, ex quo aufi funt improbare fenfum Univer
falis Ecclefi£ im hoc l4rticulo, quos monitos velim , ut bene attendant
quod diximus. Nam ficuti impium effet iterum Baptifma Paenitenti
conferri , ita erroneum exiflimare debent eumdem effe in utroque Bapti
zato fcilicet , &* Taenitente applicationis modum.
Vigefimafeptima Interrogatio. 4n Confeffio Laico faíia , c* 4bfolutio a Lai
co praeftita valeat , &• vim habeat Sacramenti ?
Refp. Quamvis in cafu neceffitatis Deo fit grata ea confeffionis humili
tas » mihilominus Laicus non debet , neque poteft abfolvere : orare ta
men Deum poteft , ut Confitentem abfolvat : quod fi is evaferit peri
culum , ad Sacerdotem , ut accedat , neceffe eft , &: ab eo .4bfolutio
rep.;
64 ID O C U M E N T I.
nem impetret , prius peccata mortalia , quorum fibi confcius eß ,
confeffus .
Vigefimao&ava Interrogatio. J4m Confeffio fafta Sacerdoti non proprio valeat,
& fi is sacerdos poffit abfolvere Confitentem ? (*) .
Refp. In cafu neceffitatis , quæ diverfis modis contingere poteft , valet ,
& confitens eft abfolutus ; fecus non valet , meque eft abfòlutus: quo
miam cum Sacerdos judex fit in Sacramento Taemitentiæ , neceffe eß
quod confitens fit ejus curæ fubditus , ut in eum poffit Jurifdiétionem
• exercere. Canones idem pr«cipiunt » & confuetudo Univerfalis Eccle
fiae femper hoc admifit. '
vigefimanona Interrogatio. Jam Abfolutio fa£ia a Sacerdote proprio Pecca
tore , & lndigno valeat , fimiliter adminiftratio aliorum Sacrainento
yum ?

Refp. Fa , quae funt tantum Ordinis fafta a Sacerdote quamtumvis in


digio, &- T>eccatore , femper valent, nam virtus , & meritum chri
fti non inquinatur , & diminuitur a malis Miniftris : Ea vero , quæ
funt jurifdióiionis , vel jurifdiótionem annexam requirunt, item valent ,
mifi habeat Sacerdos impedimentum Canonicum ut fufpenfionis, & hu
jufmodi.
Trigefima Interrogatio . J4n aliqui defun&ii in Chrifto non ftatim admittan
tur ad felicem vitam , fed purgentur per ignem a maculis peccatorum ,
&* a pæna reatus , quam funt meriti ?
IRefp. Ex fuperius diífis jam comperta effe potefi-folutio hujus Qu«flio
vis ;

(*) Nomine proprii Sacerdotis hic intelli Minifter hujus Sacramenti, & illi foli con
gunt Cardinales Sacerdotem habemtem jurif fefíio fieri debet neceffario -- Mox fuam ex
victionem in pænitentem , ßvc ea jurifä&#io plic.: ms fèntentiam fùbdit : duo hic afferi
ordinaria fit , fîve fubdelegata ad fenfum Cap. imus, quae fimul funt neceffaria Miniftro hujus
5'II. Seff. XIV. Concilii Tridentix, -- quo Sacramenti. Primum eft Ordo Sacerdotalis,
niam igitur natura , & ratio Judicii illud fecundum necelfarium diximtis effe jurifli
expofcit , ut fententia in fubditos dumtaxat &ionem , hoc eft fuperioritatem, & præla
ferattir , pcrfuafum femper in Ecclefia Dei tionem , qua fecunlum diftributionem Ec
fuit , & vcriflinum efîe Synodus hæc confir clefiæ fubditos habet , quorum animarum
rnavit , nullius momenti abfo!utionem eam curam gerat . Tandem pág. 2: 9. h.ijc do
effe debere, quem Sacerdos in eum profert, &#rinam explicans addut : Sed eit in fpecia
1n quem ordinariam, aut fubdelegatam non li circa eam advertendum , quibus relation!
habct jurifdi&tionem -- Neque vero quem bus Sacerdos jurifdictionem habeat , ut ali
piam m;overe debet , qaod Cardinales ad id quem abfolvere poffit. In communi quidem
fignificandum uff fint vocibus Sacerdotis pro certum eft dupliciter id contingere, fcilicet
prii, fetu habemtis curam confitentis. Is e/z///2 vcl ordinaria via , vel delegata. Nam or
loqttc;;ii modius ufitatus e/? apted difp:/tatores dinariam quidem jurifdiótionem habent pro
ejus temporis. Sic Peartus de So/? Ord. Pr« prii Epifcopi , & Parrochi , & denique qui
nicatorum in fuo pr«claro Tra£}:tu de In Praefečti funt gubernan !a- plebi in ([irirtù
4heu:ione sa&erdótum logizem: de Aftnifro : li3us. Delegatam vero habent , quibus ab
confeffionis pag. 2*7* edationis. Dilung& a;a;po iftis committitur ve! in generali, vel iii
AMDLVIII. Äut -- Solus Saccrdos jurifíiííio fpccial:,
j, cnm habei;s , & fùpcrioritatci* eit prop:us

!
I). O C U M E N T I. {5
nis ; nam fi in Mffa fit Oratio ab Ecclefia pro Defunëiis ; f in Ta
nite, te aliqua requiritttr fatisfafiio : manifeftum eft aliquos poß obitum
detineri , ut per ignem falvi fiant.
Trigefimaprima Interrogatio. J4i Saníii ftatim evolent ad Cælos , vel omnes
expeífent Refurreëtionem corporum antequam a:!mittantur ad Vitam æ
té)'/14772 ?

Refp. Qui ex hac vita decedunt foluti a vinculis peccati , ©* abluti in


Sanguine Chrifti a peccatorum m.tculis » nullique reatus pænæ obnoxii ,
coufeflim ad Beatitudinem perveniunt a iim9 , & Spiritu donec San&fo
rum , &* Ele£torum numero completo cum corporibus immortali jus , in
tegra faíta n.ttura , perfeëft omnino Beatitudine perfruantur . Hic eft
Ecclefiae fenfus ; ex Evangelio dixit Chriftus Latroni : ho3ie mecum
eris in Paradifo. Item Taulus : nunc donec fumus in corpore pere
grinamur a Domino. Melius multo eft peregrinari a corpore, & ef
fe cum Domino. Item : cupio diffolvi , & effe cum Chrifto . Item :
fcimus enim , quod fi terreftris noftra domus hujus tabernaculi
deftruatur , ædificationem ex Deo habemus , Domum non manu
fàótam æternam in Coelis. -

Trigefimafecunda Interrogatio. Quid fèntiendum de Extrema ty£tione?


Refp. Extrema Uictio $ignum `vifibile eft , cujus Materia ef? oleum in
bunc ufum confecratum fub pr«fcripta forma verborum in oratio;iis
modum ad tollendas peccati reliquias , feu etiam ad abolenda peccatt
venialia , ut quidam Theolqgi dicunt. Jacobus in Epiftola fua hujus
Sacramenti mentionem facit. J't'et item, ad tollendas Ægritudincs Cor
poris , fi ita ad falutem agroti expediens fuerit. Utriufque commodi Ja
cobus meminit .
Trigefimatertia Interrogatio. Quid fèntienduin de Sacramento Ordinis , cum
ex Dictis Tetri J4pofloli , &• Joannis in J4pocalypfi omnes Chriftiani
videantur effe Sacerdotes ?
Refp. Omnes Chriftiani per Baptifma Confecrationem , &- Characterem
confequuntur, qui eft Character Sacerdotii Chrifli , unde efficiuntur par
ticipes illius Sacerdotii , ut fcilicet offerant fpirituales hoflias Deo per
Jefum Chriftum . Hoc Sacerdotium moa pertinet ad Sacramentum Ordi
dis , de quo agimus ; nam Ordo , de quo tractamus , efl fpiritualis
Toteftas , & fpirituale Officium , feu fignaculum , & Confecratio, qua
traditur privata alta quædam Totef!:ts Ordinatis &• fuper Corpus Chri
fli verum , &* fupcr Corpus mifticum , fcilicet Sacerdoti , confecrandi
Corpus Chrifti , & abfolvendi fubditum fibi Gregem a peccatis in Sa
cramento Tænitentiae . Sed de Sacris Ordinibus tam majoribus , quam
. . minoribus tractare non eft præfentis megotii .
Trigefimaquarta Interrogatio. quid fentit Ecclefia catholica de Matrimonio ?
Refp. Senfus Ecclefia eft de Matrimonio non tantum legitimo, quod in Infi
delibus effe poteft in natur« Officium ; fèd de perfecto, quod eft in Chri- _
I flia
66 ID O C U M E N T I.
flitnis hominibus , Matrimonium effe Sacramentum , quia cft vifibile
figi:um conjunéiionis Chrifti , & Ecclefia , ut dicit J4poftolus in Epi
flola ad Ephefios. Nec obftat quod quidam fcioli dicunt ,.Apofloium fci
licet dixiffe effe magnum Sacramentum , dico autem in Chriflo , &
in Ecclefia 5 mam Graece JApoftolus fcripft Mflerium , arcanum innu
ens fub hoc vifibili Matrimonio , tamquam fub f3ao fe/fibili arcanum
illud contineri. Multa difcutiuntur a Theologis circa hoc Sacramentum ,
qu£ non pertinent ad pr£fens Ne3ot, um .
Toft Sacramenta , & Fidem, quibus vivimus in Chriflo tamquam
Membra unius corporis , cujus Chriftis eft Caput , reflat , ut quadam
difcutiamus inftituto modo quæ pertinent ad Corpus hoc miflicum , quo
ad ipfius vit£ cultum , & gubernationem . Tartes unius Ecclefiæ funt
Defunëti in Chriffo , & qui in hac vita peregrinantur , five grana ,
five paleæ fint ; nam , ut inquit .4ugufli us in Libro de unitate Ec
clefiæ : omnes Chriftiani baptizati funt in eifdem Sacramentis Eccle
fíæ , Chriflo per Baptifma confecrati.
Trigefimaquinta Interrogatio . Quid fentiendum de ratione vivendi , &
cultus Ecclefiae ? JMm fcilicet unufquifque Chriftianus fit liber a Cg.
remoniis , &- aliis humanis Legibus , & Ritibus , ficuti Taulus
videtur dicere : in libertate , inquit , qua Chriftus nos donavit ,
ftate ? -

Refp. Chriftus Chriftianos omnes libcravit a cgremoniis , & judicialibus


Tr«ceptis legis Mofaic £ , quia foluto flatu ejus Topuli , abrogatae e
tiam funt Leges, quibus is Topulus continebatur , c* quæ illi Topulo
tantum dat£ erant . Item Cæremoniae , quibus Chriflus ver turus figni
ficabatur, abolite funt poft Chriffi Refurreëiionem. Chriftia- is etiam da
ta eft libertas in hujufmodi Cæremo.iis , Ritibus , & Leg.bus , quia
nihil mobis præfcriptum fuit a Chrffo præter Sacramenta ; non tamen
accipere debemus datam effe Chriftiano Topulo libertatem , ut nullo or
dine , nullo Ritu, nulla cgremonia in communi utamur , fcilicet ut vi
vamus more Cyclopum , ut Homerus ; ut fcilicet pro arbitrio qu fiue
fibi Cgremonias conflituat , & rationem viven:li pro arbitrio fequatur ;
mam haec vit£ ratio potius pertinent ad Babylonem , qu.tm ad Eccle
fiam Chrifli , quæ efl ejus corpus diftin£ium , &- compa?iiatum per
Mmembra in unitate Spiritus. Haec ergo a chrifto data nobis libertas
( prgter libertatem a fervitute Peccati ) ita eft accipienda , quod Chri
ftus nihil prgfèripfit , neque quoad vitam civilem terream in 3udicia
libus Træceptis, neque quo ad vitam politicam Chriftianam , fcüicet reli
quit hgc ut miuora , & qu£ pro ratione locorum , &- temporum fæpe ma
tari poffìnt , &- debeant arbitrio Trincipum , & Epifcoporum . Nam
cum hùmana vita fine his duci non poffit , neque fervari unitas que
at , nifi in commuji ferventur , utique feditiofi homi;is , & parum
fani effet velle Cbriftianam Ecclefiam facere Bäbylonem , & cyclopum
ccle
D O C U M E N r r. &5
Ecclefiam. ?rincipibus vero in Legibus, quas ftatuunt, parere debemus
dummodo mom difcrepent a Lege divina , &- naturali. Scriptum ef? :
Obedite Regibus , & Principibus * Epifcopis in Legibus , & Ritibus
pertinentibus ad Chriftianam TPoliticam ; nam itidem fcriptum eß : O.
bedite Praepofijs vcftris , & fubjacete eis ; ipfi enim vigilant pro
animabus veftris , tamquam rationem reddituri. Servandi funt' er
go viro Chr.ftivio Ritus , Cæremoni£ , & obfervanti£ a Majoribus no
flris inftitatæ , & univerfali Fcclefia recept£ ; quoniam quaedam , ut
inquit J4'guftinus ad Januarium , funt recepte ab univerfali Ecclefia ,
me que memoria fupereft earum Iaftitutionis , quæ credendæ funt fuiffe
inftitutæ ab J4po£olis ; quaedam vero privat £ Epifcopatus alicujus , qu e
in co fuit ferva id.c , & qui eas non fervat , peccat contra juflitiam,
ad quam pertii et Obedientia præfta .da Træpofitis moftris ; &* contra
charitatem , utpote quod quantum im fe eft, fcindit Ecclcfiac unitatem,
quemadmodum in vita civili Civis peccaret , fi vellet immuttre ra
tio.:em vivendi jtm a Civitate receptam , &* imftitutam. E contra fi
obedit humiliter ex corde, chriftiane, & ex charitate operatur , &
'vivit , cujus vitae merces copioft eft in Cælis 5 meque tamen propterca
dicimus hos cultus effe , quibus mereamur Remiffionem Teccatorum ,
que folum eft nobis per Chriftum , in quo habemus Redemptionem ,
& Remiffio;iem TPeccatorum , ut inquit JMpoftolus , &* eft clare exp0
ftum a Beato Thoma.
Trigefim.fexta Interrogatio. Ecclefíæ univerfalis eft ne aliquod caput , a
quo dirigatur in vita Chriftiana?
Refp. Utique. Nam & caput eft chriftus , a quo infunditur fenfus &
motus , &- vita fpiritualis cuique Chriftiano , qui vivit im Chrifto »
� interius eam dirigit , ©* fanífificat * item inferiori ratione , &* m0
do Caput Ecclefiae eft Vicarius Chrifti , Petri Succeffor TP. TP. Roma
mus , qui non interius infundit vitam, fed exterius Eam regit , &* gu
bernat ; mam impoffibile eft » multitudinem im unum convenire , &* con
tij;eri mifi ab uno. Ecclefiam vero Chriftianam maxime unam oportet
effe , utpote quæ nov civitas una , fed unum corpus diífa fit in Sa*
cris Litteris » idcirco ab uno capite contineri debet. Sunt hujus rei ex
preffa teftimo;iia in Evangelio ; & evidentiffima Sententia D. D. 0
mnium antiquorum , &- modernorum poft T>ontificem Romamum funt
civitatum Epifcopi ; poft hos alii Curati Sacerdotes , de quibus nom
eft inftitegi me30tii fingillatim agere. -

Trigefimafeptima Interrogatio. J4n in Ecclefia Chriftiana , quæ in fui guber


natio;;e gradibus quibuftam diftinífa eft Laicorum fcilicet , Ó* Clerico
rum , & in clericis Sacerdotali , Ep:fcopali , & TPontificali Ordine, fit
admittendus Religiofòrum Status , c* qualis fit , & quæ fint vota fu
pererogationis Dei ?
Refp. Civitas Chriftiana , fcilicet Ecclefia mullo perfeífioiiis ftatu inferior,
A I 2, effe
68 ID O C U M E N T I.
effe debet civitate terrena , in qua , ut Thilofophi produnt , duplex
efi hominum vita , eorum fcilicet , qui verfantur in aëtionibus , & ne
gotiis civilibus , & eorum , qui fe emanciparunt fpeculationi . Ita de
cet in Ecclefia Dei , effe ftatum quorumdam , qui ( contemptis omni
bus a£tionibus ) intendant in perfe£tionem charitatis Chriftianae , &*
fint , veluti , perfeëti viatores, qui abjeítis omnibus impedimentis con
tendunt omnibus viribus , ut magis , ac m 13is accedant ad deft:iiatum
fibi locum ; fic hi contendant ad Terfeëtionem Charitatis , abjeífis im
pedimentis vitæ civilis, quæ confueverunt curfum hujufmodi tardiorem
efficere ; ideo re ipfa compertum omnibus effe poteft , fuiffè femper in
Ecclefia Dei horum hominum Statum . Légat Chriftianorum Hiftorias »
qui hoc non credit nobis : pleni funt Libri. In Aegypti folitudine adhuc
ea tant veftigia Monafteriorum celeberrimorum : Pitæ .Antonii, Hylarii ,
Tauli, & aliorum litteris mandatae fanéiiffîmorum , & do6tiffimorum homi
mum opera . Dionyfius antiquiffimus J4u£for meminit hujus Ordinis Mo
maftici ; Bafilius vivendi mormam fuis Monacis confcripfit , qui adhuc
frequentiffimi in Græcia florent. De Votis Monafticis im fuis lAfciticis
7meminit Benediífus apud Latinos celeberrimus , & antiquiffimus Mona
Jticæ vitæ Auéior. Horum ftatus exercitium eft , a quo etiam apud
Graecos dicuntur J4f;itæ , ideft Exercitatores y &* Beatus Thomas in
Secunda fecundæ dicit frequentiffime : religiones Monachorum effe Exer
citia tendentium ad perfeëtionem Charitatis : meque Opera Supereroga
tionis ob id dicuntur, quod fuperent Træcepta Charitatis , fed quoniam
in Exercitiis , quibus ad Charitatis perfeëìionem tenditur, plus erogent »
quam communis hominum Chriftiamorum vita , qui tantum exercitan
tur , quantum eft neceffarium , & fine quo vita Chriftiana confifterc
mon poffet . Neque audiendi fumt feditiofì quidam , qui impingunt Ec
clefiam , quod fentiamnus per hujufmodi exercitia nos confequi vitam
aeternam , & nom per Chriftum , & quod pomimus Opera , quæ exce
dunt præcepta charitatis . Minime omnia dicuntur mifi ab imperitis »
nminora funt confilia de Religione tradita » quam praecepta Charitatis »
immo illis deferviunt ; minora , imquam , immo nec conferenda cum & ra
fia , &- fpiritu, quem habemus per Chriftum , fed illi inferviunt » ut
fcilicet amoveantur ea, quibus folemus amoveri a via chrifti , vel fal
tem retardari , & in eis verfari , quibus magis proficiamus in Gratia
chrifti. H«c ef? sententia Ecclefiae , & do&forum hominum , mem fùperior
illa, quam nobis volunt impingere. omitto confilia ggta in Evangeli?
& a paulo de hac vita , & de hoc ftatu perfeëtior, quia funt vul
3ata .
Trigefimao&ava Interrogatio. Quid fentiendum de Cultu , & Invocatiom? ,
qua Ecclefia utitur » idef? cum dicimu$< Sanéte Petre ora pro nobis?
Refp. Sanétì funt viventia , &- mobiliffìma mcmbra Cbrifli , quos Chri
ßùs adeo voluit exaltare , ut in Evangelio dicat : in fine Saeculi i
? pfos
ID O C U M E N T* I. 69
pfos quoque Mundum judicaturos effe , fedentes fuper Sedes; ide6
nulli dubium effe debet, quod Inftitutum Ecclefig fanétiffimum fit in ve
neratione Sanétorum, ut pro nobis orent. Neque timendum , ne non audiant
nos, ut fapientes quidam moflra hac tempeftate dicunt, eo quod non fint
tubique Sancti ; etenim dicimus Santfos in Deo videre nos , &- ea , quæ
hic geruntur , ea im quantum quod Deus vult illis revelare . v4ngeli
fuperiores nain hominibus vi natur£ hoc affequuntur; homines Beati ex
divina tantum revelatione. De J4ngelis in Apocalypfi , in Tobia »
in A&is Apoftolorum , & frequentiffime im Sacris Litteris funt te
ßimonia. De JAnimabus fanëtis expreffe im J4pocalypfi eft textus de vi
ginti quatuor Semioribus præcipuis , fcilicet Sanétis hominibus , ut i
bidem patet , qui Odoramenta Deo offerebant, quae funt Orationes San
tiorum , idef juflorum, qui omnes folent ab Apoftolo appcllari Sanéti ,
quia fa- ctificati funt in chrifto. Indotiorum ergo eft , & feditiofòrum
velle hoc in contrwverfiam pomere.
Trigefimanona Interrogatio. Quid fentiendum de Imaginibus , & Tiífuris
S.tnêforum ?
Refp. In feptima Synodo fub conftantino, & Hyrene decretum fuit Ima
gines , tamquam Libros ldiotarum , &* ut afpeëiu Doëios moveant »
&- excitent ad venerationem , &• initatiomem optimorum bominum , in
Ecclefia admitte, das , & venerandas effe ; mom quidem ut eis veneratio
deferatur , fèd San&iis per eas . Quamobrem non probandum cenfemus
illorum ufum in Ticiuris , & Imaginibus Sanéìorum , ut JMrtificis pe
ritia ofteadatur ; & deleétatio vel vana , vel turpis ex earum afpe
êfu videntibus offcratur ; nullam habent rationem Inftitutionis Ecclefiæ
in Imagi, ibus admittendis , immo ea abutuntur in lafciviam , vel i
manem obleétationem.
Quadragofima Interrogatio. Qugnam veneratio adhibenda eft San£fis ?
Refp. Non ea , qua Deum veneramur tamquam primum Trincipium
omnium , & fupremum Bonum , quo inhæreamus , & cujus participa
tio, e fclices fimus , quæ Latria dicitur ; nec veneratio , qu£ debetur
chrifto , qui folus vere mediator eft Dei , & Hominum ; fed inferior
qu.tdam , quæ JMmicis Dei , & membris Chrifti conveniat , im quorum
veteratione pium , & Chriftianum eft illud fervare , ut femper in eis
veuerandis recordemur Chrifti , cujus funt membra ; & Dei , cujus
funt v/mici , & filii 5 mam f propterea Eis honorem deferimus , quia
funt membra Chrifti , & amici Dei , nimirum rationi confentaneum
eft , ut ia Eis venerandis , m0, oblivifcamur Dei , & Chrifti Domi
ni Noftri.
Quadragefima prima , & ultima Interrogatio. Quid fentiendum de orationi
bts , qu£ fiunt a viris idiotis , qui eas non intelligunt ?
' Refì. Seutiendum valere ex affeétu animi , & intentione , qua intcmdunt
D:u;n orare , & San£los , licet Won intelligant quod petant ; carent,
- t477?£?
*7o D O C U M E N T I.
tamen eo fruífu , quem pcrciperent , f Orationes eas , quas ore pro
ferunt , etiam intelligerent ; mam &- fpeciatim intenderent animum ,
&- mentem in Deum , ut ab Eo impetrent etiam fpeciatim ea , quæ
ore petunt , &* magis gdificarentur ex fenfu pio earum Orationum ,
quas ore proferunt. Carent ergo hoc fruífu , non tamen fruftra orant.
TNam , ut inquit JApoftolus Taulus : Spiritus orat pro nobis gcmi
tibus inennarabilibus, quatenus dirigit Orationes noftras ad Deum , &
animum noftrum furfum erigit. Item ad Corinthios : Spiritus orat;
fubdit poftea , mens autem fruétu vacat , eo fcilicet , quem caperet ,
ut fupra diximus , fi intelligeret is , qui orat » et qu£ dicit . Idcirco
bortandi funt Idiotg , ut orent , etiam fi non intelligant ; melius ta
men orarent fi difcerent , &- fcirent fenfum Orationum , quibus fre
quenter utuntur , ut Orationis Dominicæ , & Salutationis J4ngelicae ,
quæ in ore omnium folent effe ; mam & fpiritu orarent , & eorum
mens non careret eo fruífu , de quo fupra diximus. ,
Latus De0 .

Ego Jacobus , Tituli Sanâi Callifli S. R. E. Presbiter Cardinalis Sadole



tus hos omnes Articulos , tamquam Catholicos , approbo , & appro •.

bandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in his, & ceteris o


m nibus judicio S. C. , & R. Ecclefiæ. -

Ego Joannes S. R, E. Presbiter Cardinalis Moronus hos omnes Articu


los , tamquam Catholicos , approbo , & approbandos cenfeo , fubji
ciens me tamen femper & in his , & ceteris omnibus judicio San
&tæ Catholicæ , & Romanæ Ecclcfiae.
Ego Gregorius S. R. E. Presbiter Cardinalis Cortefius hos omnes Arti
culos , tamquam Catholicos , approbo , & approbandos cenfeo , fu
bjiciens me tamen femper & in his & ceteris omnibus judicio Sanétæ
Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Joanncs Dominicus Sigibaldus , Epifcopatus Mutinæ Vicarius hos
omnes Articulos, tamquam Catholicos , approbo , & approbandos
cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in his , & ceteris omnibus
judicio Sanétæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Caffiodorus , Abbas Monafterii S. Petri de Mutina , hos omnes Ar
ticulos , tamquam Catholicos , approbo , & approbandos cenfeo ,
fubjiciens me tamen femper & in his , & ceteris omnibus judicio
Sanítæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Francifcus Græcus hos omnes Articulos , tamquam Catholicos ap
probo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in
his , & ceteris omnibus judicio S. Catholicæ, & Rom. Ecçlefiæ.
Ego Andreas Civ9linus Archipresbiter Cathedralis Mutinæ hos omnes
Articulos , tamquam Catholicos approbo , & approbandcs cenfeo ,
fub.

!
ID O C U M E N T I. 71

fubjiciens me tamen femper & in his , & cetcris omnibus judicio


Sanétæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ. -

Ego Bonifàcius Valentinus Præpofitus Cathedralis Mutinæ hos omnes Ar.


ticulos , tamquam Catholiços approbo , & approbandos cenfeo , fu
bjiciens me tamen femper & in his , & ceteris otmnibus judicio San
&tæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Laurentius Burgomotius Canonicus Cathedralis Mutinæ hos omnes
Articulos , tamquam Catholicos approbo , & approbandos cenfeo ,
fubjiciens me tamen femper & in his , & ceteris omnibus judicio
Sanétæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Theophius Furnus Canonicus Cathedralis Mutinæ hos omnes Articu
los , tamquam Catholicos approbo , & approbandos cenfeo , fub
jiciens me tamen femper & in his , & ceteris omnibus judicio San
êtæ Catholicae , & Romanæ Ecclefiae.
Ego Andreas Caputbovus Canonicus Cathedralis Mutinae hos omnes Arti
culos , tamquam Catholicos approbo , & approbandos cenfeo » fu
bjiciens me tamen femper & in his, & ceteris omnibus judicio San
&tae Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Peregrinus Herrus hos omnes Articulos , tamquam Catholicos ap
probo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in
his , & ceteris omnibus judicio S. Catholicæ , & Rom. Ecclefiæ .
Ego Gabriel Fallopius hos omnes Articulos , tamquam Catholicos appro
bo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in his ,
& ceteris omnibus judicio S. Catholicae , & Rom. Ecclefiæ.
Ego Joannes Caftrovitreus Juris utriufque Dcétor , nec non Eques , &
«Comes ad præfens Prior Magnificorum Dominorum Confervatorum
Reipublicæ Mutinæ hos omnes Articulos , tamquam Catholicos ap
probo , & approbandos cenfeo , fubjicicns me tamen femper & in
his , & ceteris omnibus judicio S. Catholicæ , & Rom. Ecclcfiae. •
Ego Lodovicus Eques a Furno, nunc Caput Bancæ Magnificæ Communita
tis Mutinæ hós omnes Articulos , tamquam Catholicos approbo , &
approbandos cenfeo, fubjiciens me famen femper & in his , & cete
ris omnibus judicio San&tæ Romanæ Ecclefiæ.
Ego Joannes Baptifta Taffonus Juris utriufque Doétor , & ex numero
Confervatcrum Civitatis Mutinæ hos omnes Articulos , tamquam Ca
tholicos approbo , et approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen fem
per & Ecclefiae
manæ in his , . & ceteris omnibus judicio Sanétæ Catholicæ, & Ro
- I.

Ego Bartolomeus Marefcottus Juris utriufque Doétor , & Sindicus Gene


ralis Magnificæ Communitatis Mutinæ hos omnes Articulos , tam
quam Catholicos approbo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me ta
men fempcr & in his , & ceteris omnibus judicio Sanétæ Catholi
cae » & Romanæ Ecclefiæ.
Ego
••
/ •
I) O c U M E N T I.
T.go Hieronymus Manzolus civis, ex numero Confervatorum Civitatis Mu
tinæ hos omnes Articulos, tamquam Cathclicos approbo , & appro.
bandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in his , & ceteris o
mnjbus judicio Sanétæ Catholicæ , & Rómanæ Ecclefiæ.
Tgo Angelinus Zocchus Civis , & ex numcro Confervatorum Civitatis
Mutinæ hos omnes Articulos , tamquam Catholicos approbo , & ap
probandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in his , & cete
ris omnibus judicio San&tæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Bartholomæus Fontana Civis , & ex numero Confervatorum Civita
tis Mutinæ hos omnes Articulos , tainquam Catholicos approbo, &
approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in his , & cete
ris omnibus judicio Sanctæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Egò Antonius Grillenzonus Civis , & ex numero Confervatorum Civita
tis Mutinæ hos omnes Articulos tamquam Catholicos approbo , &
approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & jn his, & ce
tetis omnibus judicio San£tae Catholicæ , & Rom. Ecclefiæ.
Petrus Baranzonus Civis , & ex numero Confervatorum Civitatis
Mutinæ hos omnes Articulos , tamquam Catholicos approbo , &
approbandos cenfeo, fubjiciens me tamen femper & in his , & cete
rjs omnibus judicio Sanétæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Joannes Nicolaus Flordebelus Civis , & Campfor Mutinæ hos o
mnes Articulcs , tamquam Catholicos approbo , & approbandos cen
feo , fubjiciens me tamen fempcr & in his , & ceteris omnibus judi
cio San&tæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Gafpar Rangonus Mutinenfis hos omnes Articulos, tamquam Catho
licos approbo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper
& in his , & ceteris omnibus judicio S. Cath., & R. Ecclefiæ.
Franci(cus Bellencinus Notarius Mutinenfis hos omnes Articulos tam
quam Catholicos approbo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me ta
men femper & in his , & ceteris omnibus judicio Sanétæ Catholi
cæ , & I{omanæ Ecclefiæ . .
Alfonfus Sadoletus Do&or , & £ques minimus , ac Comes hos o
mnes Articulos, tamquam Catholicos approbo, & approbandos cen
feo , fubjiciens me tamen femper & in his , & ceteris omnibus ju
dicio Sanétæ Catholicæ , & Römanæ Ecclefiae.
Ego Lodovicus Caftrovitreus hos omnes Articulos, tamqtiam Catholicos
approbo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in
his , & ceteris omnibus judicio S. Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
£go Joannes Politianus hos omncs Articulos tamquam Catholicos appro
bo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in his,
& ceteris omnibus judicio S. Catholicæ, & Rom. Ecciefiæ.
Ego HierQnymus Teggeteus hos omnes Articulos, tamquam Catholicos
approbo , & aPprobandos ccnfeo , fubjiciens me tamén femper & in
his , ,
D O C U M E N T I. 73

his , & ceteris omnibus judicio San&tæ Catholicæ , & Romanæ Ec


clefiæ.
Ego Auguftinus Bellencinus Juris utriufque Do&or , & Comes hos o
mnes Articulos , tamquam Catholicos approbo , & approbandos cen
feo , fubjiciens me tamen femper & in his , & ceteris omnibus ju
dicio Sanétæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Francifcus Bellencinus hos omnes Articulos tamquam Catholicos ap
probo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in
his , & ceteris omnibus judicio S. Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Elias Carandinus Juris utriufque Doétor hos omnes Articulos tam
quam Catholicos approbo , & approbandos cenfeo , fubjicicns me
tamen femper & in his , & ceteris omnibus judicio Sanéte Catho
licæ , & Romanæ Ecclefiæ. .

Ego Philippus Valentinus Juris utriufque Do&or hos omnes Articulos tam
quam Catholicos approbo , & approbandos cenfeo, fubjiciens me ta
men femper & in his, & ceteris omnibus judicio Sanétæ Catholicæ ,
& Romanæ Ecclefiæ.
Ego Bartholomæus Grillenzonus Juris utriufque Doétor Mutinenfis hos
omnes Articulos tamquam Catholicos approbo , & approbandos cen
feo , fubjiciens me tamen femper & in his , & ceteris omnibus ju
dicio Sanótæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Frater Seraphinus de Martinengo Ordinis Prædicatorum, Prior Con
ventus SanSti Dominici de Mutina hos omnes Articulos tamqtia'm
Catholicos approbo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen
femper & in his , & ceteris omnibus judicio S. C. , & R. Ecclefiæ.
Ego Frater Auguftinus de Caftroguisfredo Ordinis Prædicatorum , Sub
prior Conventus San&i Dominici de Mutina , & Vicarius Reveren
di Domini Inquifitoris , hos omnes Articulos tamquam Catholicos
approbo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in
his , & ceteris omnibus judicio S. Catholicæ , & Rom. Ecclefiæ.
IEgo Frater Michael de Mutina Ordinis Prædicatorum , LeCtor Conven
tus San&i Dominici de Mutina hos omnes Articulos tamquam Ca
tholicos approbo , & approbandos cenfeo, fubjicicns me tamen fem
per & in his , & ceteris omnibus judicio Sanétæ Catholicæ, & Ro
manæ Ecclefiæ.
Ego Frater Albertus Carpenfis Ordinis Prædicatorum , & Prædicator hos
omnes Articulos, tamquam Catholicos approbo, & approbandos cen
feo, fubjiciens me tamen femper & in fiis , & ceteris omnibus judi
cio Sanétæ Catholicæ , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Frater Auguftinus de Mutina Ordinis Servorum hos omnes Articu
los tamquam Catholicos approbo , & approbandos cenfeo , fùbjiciens
ríe, íamen femper & in his , & ceteris^ omnibus judicio Sanétæ Ca
tholicæ , & Rómánæ, Ecclefiae, -

K Pgo
74 D O c U .M E N T I.
Ego Gulielmus Spinellus Artium , & Medicinæ Do&or , & Almi Col
legii Medicorum Inclitæ Civitatis Mutinæ Prior eleétus, hos omnes
Articulos tamquam Catholicos approbo , & approbandos cenfeo , fu
bjiciens me tamen femper & in his , & ceteris omnibus judicio San
&ae Catholicae , & Romanæ Ecclefiæ.
Ego Alexander Fontanus. Phyficus hos omnes Articulos tamquam Catho
licos approbo , & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper
& in fiis , & ceteris omnibus judicio S. Cath. , & Rom. Ecclefiæ.
AEgo Pius Taffonus Medicus hos omnes Articulos tamquam Catholicos
approbo , & approbandos cenfeo, fubjiciens me tamen femper & in
his , & ceteris omnibus judicio S. Catholicae , & Rom. Ecclefiæ.
Ego Nicolaus Macchellus hos omnes Articulos tamquam Catholicos ap
probo, & approbandos cenfeo, fubjiciens me tamen femper & in his,
& ceteris omnibus judicio S. Catholicæ , & Rom. Ecclefiæ.
Ego Joannes Grillenzonus hos omnes Articulos tamquam Catholicos ap
probo, & approbandos cenfeo , fubjiciens me tamen femper & in his,
& ceteris omnibus judicio S. Catholicæ , & Rom. Ecclefiae.

V. -

Ex autographö in Archivo DD. de Cortefiis.


JMulus Epifcopus fervus fervorum Dei. Dile&io Filio Gregorio tituli San£ti
Ciriaci in Thermis Tresbitero Cardinali falutem , &- J4poftolicam Bcnedi
êfionem .
Decet Romanum Tontificem , quem Taftor ille cæleftis univerfis Orbis
Ecclefiis prætulit , ut Fratres fuos , quos ad Cardinalatus honorem , ut una
fecum umiverfalis Ecclefiæ onera fòrtiantur, affumpfit , Ecclefiarum titulis decora
fe » & eorum Perfùiias condignis honoribus fublimare . Nuper fiquidem Te ,
qut /n JAltiffimus magnis Gratiarum muneribus , c* Providentiæ donis multi }
pliciter illuftravit , ex certa noftra fcientia , ac de Fratrum noftrorum
confilio , &• J4poftolicæ Sedis plenitudine inter nonnullos alios in Sanítæ Roma
fic Ecclefiæ Cardinales affuinptos , in ejufdem S. R. E. Tresbyterum cardina
lem ad Cardinalatus honorem Apoftolicâ au£toritate duximus affumendum . . Cu
Piemtts igitur Te ut , prout juris diétat ratio, peramplius honorare , Tibi de
fimilibus confilio , &• poteftatis plenitudine , ac auëtoritate , & fcientia præ
diëiis , Titulum Ecclefiæ San&ii Ciriaci im Thermis de Urbe concedimus , &* af
fi3namus , Teque eidem Ecclefiæ Sanóti Ciriaci in Cardinalem praeficimus , cu
*am , &- adminiftrationem illius Tibi im fpiritualibus , &- temporalibus ple
marie committendo in illo » qui dat gratias , &• largitur præmia , confidentes,
quod gratia Tibi affiftedte divina , Ecclefia San5ii Ciriaci bujufmodi per tuae
Circum/pe£iionis indi/friau* fnultiplicia fifcipiet incrementa, sic igitur de bo
710
D O C U M E N T I. 75
no in melius virtutum ſtudiis intendas , ut merito ipſa Romana Eccleſia tale
membrum ſibi gaudeat invenire. -

Datum Romae apud Sanctum Petrum Anno Incarnationis Dominice Milleſi:


mo quingenteſimo quadrageſimo ſecundo, die decimo ſeptimo Kal. Novembris,
Tontificatus noſtri Anno ottavo.
- - L. de Torreſ,
- Viſa. D. Ferrarius. -

Foris Rº in Secretaria Apoſtolica.

VI.

Dal Libro Quarto della nuova ſcelta di Lettere di diverſi nobiliſſimi


Uomini, ed eccellentiſſimi Ingegni di M. Bernardino Tino. –
In Venezia M.D.LXXXII. in 8. pag. 128.

A M. Paolo Manuzio -

RA ultimamente mi avveggo , che ſi può ben variare luogo , ed


aria, ma non già i penſieri, e le paſſioni dell' animo, concioſſiac
chè partito che fu dal mondo a miglior vita il Reverendiſſimo Car
dinal Corteſe , mio già padrone di molti anni, ora e padrone, ed in
terceſſore perpetuo, mi venne in odio sì la ſtanza di Roma , dove egli
dopo morte laſciò viva la memoria del nome ſuo, che feci penſiero par
tendomi di trovar refrigerio altrove. Ma ecco, che a pena giunſi in que
ſta nobiliſſima Città, che la piaga del duolo, la qual penſava che ſi
-
foſſe riſaldata, tornò ad incrudelirſi in guiſa, che non la ſento punto
minore in Venezia, che in Roma la ſentia, vedendo, che ancor quì la
memoria di lui reſtò ſcolpita , anzi viva nel petti di ciaſcheduno Id
avvengachè il danno ſia ſtato univerſale, io nondimeno per conto mio ſo
no sforzato di piangerlo come particolare ancora . Quì non dirò, come
ſua mercè , io era tanto dentro ne ſervigi di Sua Signoria Reverendiſſi
ma quanto ogni altro, che di merito, e di lungo ſervire mi foſſe ſupe
riore: ma ſol dirò, che avendoſi degnato di pormi in compagnia degli ſuoi
ſtudi, e di meco comunicar coſe, peravventura non mai inteſe, mi rc
putava il più avventurato di quei tempi: laddove ora mi ſtimo, e ſono
invero il più diſavventurato, che viſſe mai. E qui non mi ſtenderò, al
trimenti per non inacerbir il mio cordoglio, rinovando la cagione, ond'
egli è nato. Or poi, che la mutazione de luoghi non può ſcemare, non
che togliere queſta interna doglia, venni per conſiglio, e per conforto
da voi, Signor mio onorato, aſſicurato dalla fama della voſtra benigni
tà, la quale in queſto lido Adriatico accoglie, come ſicuro porto dopo
K 2. le
D o c U M E N T I
le 78
tempeſte º nºn ſolo i gran Litterati pari a voi, ſe pur ſe ne ritro
vano, ma quelli ancora che moſtrano avere , come io » ombra di lette
re, con deſiderio maggiore. Il conſiglio ebbe queſto fine, ch'io tentaſſi
un altra via di conſolazione º migliore, e più diritta ſarebbe l'acqui
firmi un padrone, che nelle qualità dell'animo º aſſomigliaſſe, quanto
poſſibil foſſe, al primo. SoPrº che penſando lungamente , poi che qui ;
non per acquiſto di teſori, o di quelli onori, che il Mondo promette,
ma per vivere tranquilla, e virtuoſa vita mi conduſſi, ho finalmente Pro
ini di ſervire a voi ſolo in cui ſi veggono non pur lampi, ma vivi rag
gi di vera virtù stimo perciò, dove a Voi piaccia di accettarmi » che
i ſarà non picciolo riſtoro alla grandiſſima mia perdita º promettendo
vi di me, quanto all' amore, cººº di Fratello, quanto alla diligenza cº
me di Servitore il più fedele, ed amorevole, che vi abbiate Di che
pio renda contento parimentº l'uno , e l'altro,
Roberto Geronda,

NON
NONNULLA DO CTORUM VIRO RUM

D 1a

G R E G O R II C O R T E S II
S. R. E. Cardinalis Dottrina , eſuſque
Scriptis teſtimonia. -

M. ANTONIUS FLAMINIUS,

Lib. V. Carminum, carm, V. Patavii 1727, p. 114

È ORTESI venerande, ſi quid unquam


Incenſe officio rogationes
Apud te valuere, ne recuſa
Gregi adſcribere candido tuorum
Robertum unanimem meum ſodalem ,
Florentem ingenio, fide , pudore,
Bt Grace optime, 8 optimº Latine
º
-
scientem
seu junito, juvenem
pede, ſeupium
velis: eleganº
ſoluto
posium ſcribere, tam tui colentem
Quam qui maxime 2 & omnium bonorum
Dignum amicitia. Ergo 2 mi Patrone
Magne, quod petimusº fine impetrare.
Sic tibi Deus Optimus ſenectam
concedat viridem, diuque lºtum
Servet; ſic homines tua ſupremº
virtuti tribuant pares honorº.

r DIO
38 T E S T I M O N I A.

in 1 o N Y s 1 U s FA U c H E R 1 U s.
In ejuſlem
Epiſtola ad Iſidorum Clarium
In Chron. SS. Inſul. Lerin. Vincen. Baralli pag. 292.

Uanto autem gaudio me affici credas, ſi quando Eccleſiae Chriſti


CORTESII noſtri , ac tui ſimiles reſtores multos praefici videam :
quorum doétrina , 3 caſtiſſimis moribus vita inſtituta majorem in popu
los auétoritatem ſit habitura, quam gradus ipſe, aut Cathedra ſibi ven
dicet. . . . . . . . e « e » • • • • • - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - -

I O A NN E S C A s A,

In Vita Petri Bembi.

( Ultus eſt Romae Bembus, cum a bonis pleriſque omnibus Contare


no, Sadoleto , CORTESIO , Morono Cardinalibus ampliſſimis,
hominibuſque eruditiſſimis &c.

P E T R U S B E M B U S.

Epiſtolarum Famil. Lib. VI. ad Franciſcum Molſam.

S" tibi, mi Molſa, primum, quod ab Apennini radicibus Ro


mam uſque una cum Sadoleto iter, ut ſcribis, conſeciſti ; . . . . . .
- - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - - poſtremo, quod in

ea luce hominum verſaris, quae aliquanto eſt nunc, quam antea fuerit,
clarior, propter eorum ſplendorem, quos ad Urbem Paulus Pont. Max.
evocavit , quibuscum te frequenter eſſe non dubito, Sadoleto ipſo meo,
Federico Epiſcopo Salernitanorum , Reginaldo Polo, quo eſt uno longe
Britannia illuſtrior, GREGORIO CORTESIO optimo, dotiſſimoque vi
ro cive tuo, Priolo etiam noſtro, cujus te conſuetudine, litteris, mo
ribus deleſtari majorem in modum cognovi. Quibus cum viris eſſe tibi
quotidie cum liceat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . -, atque tantis bonis
fui te, quis omnino tibi non invideat? Praeſertim cum hoc tempore pau
ci ſint, qui unum modum, tantulumq. bonum teneant. &c.

IDEM
T E S T I M O N I A. 79

I 1D E M.

L E T T E R E I r . . . as .

Lettera a Jacopo Sadoleto Veſcovo di Carpentraſſo. Di Padova


XXVIII. Gennaro MDXXXIII. Vol. I. Lib. VII.
Pag. 217.

o dato jeri al Rev. Padre Don GREGORIO da Modona Abate di San


Giorgio di Vinegia, che ora è qui per ſue biſogne, il voſtro Libro
a vedere. Petiit enim , cum de eo locuti eſſemus. E molto di V. S., ed
È dotto , e buono, e rara perſona. -

I D IE M.

Lettere Italiane a ſuoi Congiunti, ed Amici. Lettera a Gird.


lamo Quirino a Vinegia . Di Roma III. Agoſto
- MDXLI. Lib. XI. pag. 284.

O avuto piacer del piacer voſtro, il qual credo ſia ſtato maggiore in viſi
tare , e veder D. Lorenzo ( eius Filium ) , che lo Imperadore . I
ſaluti del qual D. Lorenzo mi ſono ſtati cari , e grati, e così del Molto
Reverendo Abate ſuo , del qual mi duole il mal , che mi ſcrivete della
febre continua , che S. Signoria aveva. Ed hammi punto il cuore quel dir
voſtro, che la mattina ſeguente gli volevano trar ſangue. E debiliſſimo di
compleſſione, nè credo faccia per lui il trar ſangue . A queſti dì il primo
Medico di Roma per trar ſangue al più ricco gentile uomo Romano dell'età
appunto di D. GREGORIO , ma molto più robuſto di lui, l ha morto. Saria
gran peccato, che quello ottimo, e ſavio, e ſanto padre ne mancaſſe.

REGINALDUS POLUS S. R. E. CARDINALIS.

In una ſua Lettera al Contareno nelle Epiſtole del Quirini


Decad. III., Epiſt. V. pag. 21.

R.A io vengo dal Conſiſtorio ſtracco del corpo, e molto conſolato nell'
animo di queſta operazion del Spirito di Dio nella mente di S. San
tità circa la creazion di queſti dui novi Collegi , cioè D. GREGORIO , e
il
8o “T E S T I M O N I A.
il padre Maeftro , o più prefto tre » adiungendo il terzo , che fu il primò
nominato in queft4 creaxiome » cioè il /efcovo di Modoma , che non reputo
manco Opus Chrifti ,
ONU P H R I U S P A N V I N I U S.

In additamentis ad Tlatimam de Vitis Romanorum Pontificum in


Vita Tauli III. pag. 389.

-• • • • • PRçj; igitur Senatorum leétionibus aliquot inter multos ad


XX. amplius feleétos Cardinales creavit , onnes fummo Sa
cerdotio digniffimos, quos ut in fuam Rempublicam adlegeret , e totius
Orbis Chriftiani Senatibus decerpfit . . . . . . • • • • • • • • • • .
• • * • •

( Hic poft alios recenfitos Cardinales fubdit ) . . . . . . . • • • • • • • • • • • •


Petrus Bembus , Federicus Fregofius , D. GREGORIUS CORTESIUS
Mon. Cafinas , F. Thomas Badia , Ranutius Farnefius alius nepos, quem
majorem Pœnitentiarium fecit , Græcis , Latinifque litteris eruditus , &
alii multi numerantur vel nobilitate clariffimi , vel omni virtutum , do
&rinarumque genere cumulatiffimi, ut ita non immerito Refpublica Chri
ftiana plurimum ei debeat , cujus unius gravi , prudentique deleótu Am
pliffimo Senatui Orbis Chriftiani ornamento fuus eft honor reflitu
tus . &c.

ANTONIUS P O S S E V I N U S.

In Libro cui Titulus Apparatus Sacer ,

REGORIUS CORTESIUS Mutinenfis , Monachus , & Abbas San&i


Benediéti , ut ajunt , de Padolirone in Agro Mantuano Ordinis S.
Benedi&ti Congregationis Caffinenfis vir do&iffimus S. R. E. Cardinalis
Presbiter Tituli S. Ciriaci in Thermis . . . . . • • • • • • • . ' • • • • • • •

Panvinius in utraque Epitome ; Catalogi Archivii Monafterii Sanéti Be


nediéti de Mantua plura illum ferunt compofuiffe , quæ temporum inju
ria magna ex parte interierunt. Quæ vero extant hæc funt. &c. (*)
LEAN

(*) omittuntur , cum jam fingula enumerentur in Pita.


T E S T I MI O N E A, 31

L E A N D E R A L B E R T I,

Nella Deſcrizione d'Italia, ove parla di Modona, pag. 32e.


ono uſciti di eſſa città aſſai nobili ingegni , che hanno dato fama non ſo
lamente ad eſſa, ma anche a tutta Italia, fra quali ( hic primo lo
quitur de Jacopo Sadoleto ob ejus merita a Paulo III. ad Cardinalatum
eveſto Anno MDXXXVII., & inde ſubdit ) parimente furo fatti Cardina
li dall' antidetto Papa per le ſue egregie virtuti GREGORIO CORTESE dell'
ordine di San Benedetto, e Tommaſo Badia dell'Ordine de Predicatori, già
Maeſtro del Sacro Palagio. Tutti tre queſti Reverendiſſimi Cardinali ſolamente
per le ſue eccellenti virtuti furono aſſunti a tanto grado Crc.

J O ANNES M ATHAEUS TOSCANUS,

In Peplo Italia,

GREGORIUS CoRTESIUS CARDINALIs,

Qui, neget Traétas


hunc magnum, tot ubi poſt ſecula , primus
Catulli barbiton ?
Sed nimium laſciva tui quod plectra Catulli
- Ad meliorem uſum vocas, -

Coelicolumque dicas Regi , debere fatetur -

Tibi Catulli barbitos,

I D . E M.

In collettione Carminum Illuſtrium Poetarum Italorum. Tom. II.


Lutetiae MDLXXVII.

Mola velut teneri, ſancti ut CORTESIUS oris


- Tertius es Mutinae,tu Sadolete nitor. -
Tertius haud tamen ipſe gradu, nec tempore, quandà
Vos ſtudiis aetas una, eademque dedit. -

Illorumque licet neutrum Mutina ipſa tuliſſet,


Ampla ſatis patria cauſa nitoris eras,
-
s. . . -

L - - - - - J O; -º
32 T E S T I M O N I A

yo A L B E RT Us F A BR I CI U s.
Biblioth. Eccleſiaſt. Tom. I. Cap. XXXI. pag. 2oo. in Supplemen.
Tlacidi Diaconi Virorum Illuſt. Caſin. Annotat.

NTObiliſſima Familia CORTESIORUM ortum ſuum habuit a quodam


Imperiali Vicario, qui nomine Ludovicus Cortes inter Gallos no
biliſſimus , cum eſſet a conſiliis Pipini Regis Italiae, Caroli Filii, Civi
tatem Mutinam inhabitaverat . Ex ea GREGORIUS noſter natus eſt ;
vir quidem Graecis, Latiniſque Litteris inſtructiſſimus &c. Ejus poſtea
virtutis, probitatis, ac ſcientiae fama inductus Paulus Papa III. in Col
legium Cardinalium adſcivit incredibili totius Senatus conſenſu. &c. . . .
- - - - - - Plura hujus Viri Clariſſimi monumenta relicta ſunt,
videlicet &c. (* ) - -

A NT o N 1 U s T E 1 ss1 E R 1 U s.
Elog. Tom I. car. 14. Addition.
D" le dernier Siecle il V eut deux ſcavans hommes, qui portoient
le nom de CORTES. L'un nommé Paul Protonotaire Apoſtolique
. . . . . . . L'autre appellé GREGOIRE , dont M. de Thou
ſait l' Eloge, qui fut élevé a la dignité de Cardinal , 8 qui ſe fit re
marquer dans le Monde par ſon ſcavoir , par ſa prudence, 8 par ſa
pieté. Il toit Moine de l'Ordre de S. Benoit , 8 Abbé du Monaſtere
de Lerins en Provence, 8 il merita l'eſtime des Cardinaux Bembe, S&
Sadolet, 8 de tous les ſtavans hommes de ſon Siecle,

A L P H O N s Us c1 Acc o N I Us,
In Tom, III Edit Roma MDCLXXVII. pag. 685. , & ſeqq.
Ad Amum MDXXXIV, -

C" GREGORII fama apud Principes, & praeſertim apud Paulum


III Pont. Max., qui tanti viri virtute, probitate, religione, ac
ſcientia induétus, ex Abbate Mantuano in Colleg Cardinalium illum in
credibili totius Senatus conſenſu adſcivit . . . . . . . . . .
Ni
--- - - - - -

( * ) omittuntur ob rationem ſuperius allatam.


-
T E S T I M O N I A. 3,
Nihil tamen ob novam dignitatem candoris, nihil probitatis, nihilque
antiquae comitatis amiſit, ſed omnibus gratus ſacrarum in litterarum ſtu
diis innocenter , ac pie nocteſque, dieſque tranſegit . Cum doétiſſimis
viris per totam fere Europam familiaritatem habuit , & frequens per e
iſtolas colloquium, & a Bembo, 8 Sadoleto Cardinalibus celebratur ob
ingenium prope divinum , atque doétrinam excellentem . . . . . Plurima
hujus Clariſſimi Viri monumenta relicta ſunt, ingenium eius, ac do tri
nam teſtantia &c. -

- - e

F E R D I N A N D U S U G H E L LI U S.

In Italia sacra de Epiſc. Urbinatibus Tom. Il pag. 799.


REGORIUS CORTESIUS Mutinenſis . . . . . . . . . .
antequam Monachum indueret , ſub Severo Monacho Septimiano
Ciſtercienſis Ordinis e Varina gente nobili Placentino ad ſummam in u
traque lingua eloquentiam pervenit, indeque hauſtis nobilioribus diſci
plinis inter doctos eruditiſſimi illius Saeculi memoratus eſt . . . . .
inde cum fama probitatis, & doStrinae apud Paulum III inclaruiſſet ,
cum id minus cogitaret, ab eo Sacri Senatus Purpuram tulit cumulatiſſi
mam , ac Urbinatenſium Praeſul eſt dictus . . . . Romam cum ve
niſſet, doctis omnibus propemodum miraculo fuit.

N A T A L IS A L E X A N D E R.

Hſt. Eccleſie sacul. XIV , º XV. Tom. VIII,


REGORIUS CORTESIUS Mutinenſis Abbas Caſinenſis a Paulo III.
- Pont. Max, in Collegium Cardinalium anno MDXLII. cooptatus ,
Vir utriuſque Juris , ac Theologiae peritiſſimus.
LU D O VICUS EL LIES D U - PI N IUS ,

Dans le Tome, qui traite des Auteurs Eccleſiaſt. du Seizieme


Siecle a car. 617.

REGOIRE CORTEZ ſorti d' une illuſtre Famille de Modene, a


pres avoir appris les langues Grecque , & Latine en perfections
etudia le droit Canonioue, & Civil . . . . . . Sa Science, Se
ſa Vertu lui acquirent beaucoup de reputation ſous le Pontificat de Leon
L 2 X. Les
84 “r E S T I M O N I A:
x Les Cardinaux Bembe , S. Sadolet lui donnerent part a leur amitiè
Le Pape Paul III, l'envoia en qualitè de Nonce en Allemagne, & a ſon
retour le fit Cardinal en 1542. Cette dignitè ne diminua rien de ſa can
deur, de ſa ſimplicitè, & de ſa courtoiſe, il continua de mener, comme il
avoit fait juſq'alors, la vie innocente d'un homme appliquè a l'etude &
aux oeuvres de pietè. ( Loquitur hic de pluribus elus ſcriptis & ſubdit : )
on ne peut pas écrire avec plus d'elegance, º d'agrèment qu ècrit cet
Auteur'. Il ètoit ſgavant, moderè, equitable, 8 avoit toutes les quali
tez, que on peut ſouhaiter, dans un honnète homme , & dans un ha
bile Ecrivain. - -

I D E M.

Dans le méme Tome a Car. 623.

Nº" Ioindrons a CORTEZ, & a Sadolet Chriſtophe Longueil,


quoi que mort pluſieurs anneès avant eux, a cauſe de la liaiſon
d' amitiè, & d'etude, qui a eté entr'eux. ( poſtea inferius ſubdit ) Il
fut liè d'amitiè avec Bembe, Sadolet, CORTEZ, & les autres ſcavans
d'Italie, qui avoient fait revivre la puretè de la Langue Latine. A leur
imitation il ſe fit un ſtyle Ciceronien , dans le quel il 6crivit &c.
H E N R I C U S S P O N D A N U S.

In continuatione Amalium ad Amnum MDXLVII, Tom II., pag.


5 1 1. Num. XXX.

F" , qui exiſtimaret GREGORIUM CORTESIUM Cardinalem , qui


hoc tempore doctrina, & pietate Sacrum Collegium illuſtrabat, ex
eadem, qua Ferdinandus familia ſuiſſe i grandi hallucinatione, cum ille
Medellini in Hiſpania Betica . . . . ortus ; Cardinalis autem Mutinae in
Italia ; qui litteris Graecis, & Latinis excultiſſimus , factus Monachus
Benedictinus, Monaſterio apud Lerinum Inſulam Provinciae & diu , &
ſanctiſſime preſuit. Factus inde Abbas Caſinenſis Bembo, Sadoleto, aliis
que magnis ejus aevi viris laudatiſſimus, demumque a Papa Paulo III. An
no MDXLII. abſens creatus fuit Cardinalis, inducto ad id ſingulari eius
probitate , religione, integritate, ac dottrina, ut diſerte teſtatus eſt lit
teris illis, quas ad eum ſcripſit nuncias Dignitatis . . . . . . . . . . .
De cuius virtutibus, S multiplicibus Lucubrationibus plura legas in Ad
ditionibus ad Ciacconium: - - e
-
-
-
- - - -

NI,
1.
T E S T I M O N I A 8;

NICOLAUS COMNENUS PAPADOPOLI.


In Gymnaſio Patavino Par. II, pag. 54. Num. xc.
REGORIUS CORTESIUS Cardinalis nobili Familia Mutinae proge
nitus ; adoleſcens bonis litteris Graecis, & Latinis, Civili, ac
Pontificio Juri primum Bononiae operam dedit, deinde Patavii ubi etiam
confecto ſtudiorum curriculo, Laurum ex merito conſecutus eſt . . . .
Deinde rerum humanarum pertaſus, & quietis piae, ac litterariae cupi
dus, in Sacro D. Benedicti Coenobio Agri Mantuani vitam monaſticam
profeſſus eſt; eoque in genere vivendi ita profecit, ut munera Coenobi
tici Inſtituti ſumma cum laude emenſus, ſumma itidem nominis celebri
tate apud omnes inclaruerit, prafertim apud principes viros. Inde &c.

D. L U D O V I C U S M O R E R I U S.
è
Grand Dictionaire Hiſtorique Tom. II.

ORTEZ, ou CORTESIO GREGOIRE . . . . Il etoit natif de Mo


dene en Italie, 8 s'acquit beaucoup de reputation aupres de Leon
X. Il avoit une grande connoiſſance de toutes les beautez de la Langue
Latine, 8 de la Grecque, & ctoit habile Theologien . . . .
H I E R O N Y M U s B R I A N I Us.

e Iſtoria di Modona MS. Lib. VII, all'Anno MDXXXIX. -

R.A a queſto tempo il Reverendiſs. D. GREGORIO coRTESE Abate del


i li Monaci di s. Benedetto, ed era un uomo di graviſſima letteratura, non
ſolo eſſendo verſato in ogni ſcienza, ma exiandio ſommamente nella lingua
Greca, Latina, e Toſcana, nelle quali in ciaſcuna di eſſe parlava, e ſcri
veva con grande ſicurezza, e ſomma eleganza, come della Latina lo moſtra
un volume di ſue Epiſtole, che non ſi diſcoſtano punto da quelle di Cicerone,
onde eſſendo poi arrivato ancora al Cappello roſſo, la Città di Modona, buona
riconoſcitrice del merito di un sì elevato ingegno, diede allo ſteſſo in quella
occaſione moltiſſimi diſtinti ſegni della ſua preſa allegrezza. 6 c.
36 T E S T I M O N I A,

A U B E R T U S M I R AE U s.

in audario de script. Eccleſiaſticis a Fabricio in Biblioth. Eccleſ.


edito. Tom, II, pag. I 5 O,

G" cORTESIUS Mutinenſis, Abbas Caſinenſis a Paulo III.


Cardinalium numero, Anno MDXLII., adſcriptus, Gracis litteris
cumulate inſtructus . . . . . . . Scripſit multa ad Theologiam
ſpe&tantia . . . . . . .

L U D O VI C U S V E D RI A N U S.

Vite, ed Elogi de Cardinali Modoneſi.

olto ( ideſt de CORTESIO ) vi ſarebbe da dire di queſto dottiſſimo


Cardinale, che datoſi da ſuoi primi anni ardentemente all'acquiſto del
le virtù, e delle buone lettere, con la facilità dell'ingegno ſuo qualificato fe
ce tanto progreſſo nella cognizione delle lingue Latina, e Greca , ch' ancor
fanciullo vi parlava perfettamente, e altresì vi componeva . . . . . . . . .
D'indi portatoſi a Padova ſpeſe molto tempo in quella Univerſità per arriva
re al poſſeſſo d' ogni ſcienza, come avvenne con così felice ammirabile riuſci
ta, e ſopra tutto nella Sacra Scrittura , che fece ſtupire ognuno . . . . . . .
Taſſato alla Vita Monaſtica tanto profittò , che in tutte le Dignità della ſua
Religione impiegato, ed onorato, le maneggiò ancor tutte con gran prudenza,
e ſoddisfazione univerſale. Quanto giovaſſe al criſtianeſimo allora, che ſi tro
vava nell'Iſola Lerinenſe, detta oggidì Sant' Onorato vicino alla Provenza,
nel confutare gli errori dell'ignoranza eretica, che come cancro andavano ſer
pendo, i Sapienti di quel Secolo ne rendono chiara teſtimonianza, di modo
che crebbe vieppiù la fama del ſuo ſapere , e governo appreſſo i Principi, e
ſopra tutti gli altri appreſſo Paolo III. . . . ſichè per le ſue virtù, fatiche
e Scritti, mercè de quali tanto giovò alla Repubblica criſtiana, e per tante
teſtimonianze del ſuo valore, il detto Papa lo fece cardinale crc.

Iſtoria di Modona Par II. Lib. XVIII. pag. 532

Ueſti noſtri tre cardinali ( ideſt Moronus Mutinae Epiſcopus, Tho


mas Badia Ord. Praedicat., & GREGORIUS CORTESIUS Abbas
Bene
T E s T I M o N I A, 87
BenediStinus, per dottrina erano tre Luminari di S. chieſa, e in queſto
tempo non eravi altra città, che aveſſe tre Porporati, come la Noſtra, im
piegati ne più importanti affari di S. Chieſa.

D. A U B E R Y U s.

Piſtoire Generale des Cardinaux. Par. IV. Car. 64.

C" nouvelle qualité ( de corTESIo loquitur ) luy ayant donné


– encore plus de moyen de ſe faire paroiſtre, 8 de répandre au loin
la bonne odeur de ſa vie, é la reputation de ſa doStrine, il fut pre
ſque en même temps employé, & connu par Paul troiſéme, qui le
chargea d'un Voyage , ou d'une Nonciature en Allemagne , qui étant
inſectée , comme elle est'encore à preſent, des erreurs de Luther, reſſem
ble proprement à ces terres en friche, qui laſſent beaucoup plus qu'elles
ne contentent le travail, 8 les ſoins des plus robuſtes, & diligens la
boureurs. Et au retour ayant eſté ſurpris d'une fort aigué, & perilleu
ſe maladie, l'on peut dire avec verite, qu'il n' en reſchappa que par
miracle , 8 que le Ciel èut eſte aucunement coupable de priver ſi toſt
l'Egliſe des ſervices d'un ſi grand homme, & de denier a Sa Sainétetè
la gloire, qu'elle devoit s acquerir en le creant &c.
I D E M.

Au lieux cité . Car. 67.

Pres quoy ( loqui ſequitur de corresio ) il ſeroit ſuperflu de re


marquer qu'on luy confera une ſi eminente dignité ſans l'avoir
briguée, & que s'il euſt voulu ſuivre ſes particuliers ſentiments, il ſe
fuſt contenté de l'avoir merité , ſans en accepter les ornemens, ny les
marques. J'adjouteray ſeulement qu'il fut a peu prés crée de la meſme
ſorte qu' on eliſoit autrefois les Eveſques, auſquels le merite ſeul, &
non pas la faveur, ny les brigues procuroit inopinement le baſton Paſto
ral, & la Mitre. Car nous apprenons par les Epiſtres du Cardinal Sa
dolet, que le Pape luy a yant demandé qui il jugeroit le plus digne de
la Pourpre, celuy la nomma à Sa Sainéteté l'Abbé CORTESE , com
me celuy, dans le quel ſe rencontroit eminemment tout ce que l'on pou
roit deſirer en un ſage, & accomply Prelat. C'eſt pourquoy entre au
tres faveurs, outre l' Eveſché d'Urbin, dont Sa Sainéteté le gratifia de
Puis ſa promotion , elle luy donna place dans la Congregation des Car
dinaux
S3 T E S T I M O N I A.
dinaux , qui auroient ſoin des preparatifs neceſſaires pour la convocation
du prochain Concile, du quel il nefaut point douter qu il n'eſt eſté
Preſident, ou Legat à ſon tour , s'il n'euſt pas ſi toſt quitté les ſoucis,
& les peines de l'Egliſe Militante pour les felicités, & les joyes de la
Triomphante . . . . . . . Le Preſident de Thou ſe fache dans
ſon Hiſtoire, que le public ayet ſi peu de part qu'il a aux eſcrits, &
aux oeuvres d'un ſi grand homme, comme eſt le Cardinal CORTE
SE . &c.

-.
IGNATIUS HYACINTUS AMAT DE GRAVESON.

Hiſt. Eccleſ. Tom VII. Col. II, pag. 123 , ci ſeq.

D depravatos Clericorum mores corrigendos, & ad reſtaurandam


- collapſam Eccleſiae diſciplinam Paulus III. inſtituit Caetum graviſſi
morum , 8 doétiſſimorum quatuor Cardinalium , 8 quinque Praeſulum,
quibus adjunxit GREGORIUM CORTESIUM Abbatem S. Georgii ve
netiarum Ordinis Benedictini , 8 Thomam Badiam Magiſtrum Sacri Pa
latii, Ordinis FF. Praedicatorum, qui ut vehementi Summi Pontificis
deſiderio facerent ſatis, Libellum confecerunt, quo praecipua Reformatio
nis capita ad tollendos ſerpentes abuſus, ad rectam Univerſe Eccleſiae diſci
plinam, 8 ceconomiam, ipſiusmetque Pontificis, & Epiſcoporum officium
pertinentia, ſummo candore, 8 pari diligentia comprehenderunt, illum
que Romano Pontifici obtulerunt anno MDXXXVIII. Ha cIReformatio
nis capitula, ſeu ſelectorum Cardinalium, & Praelatorum ad Paulum III.
monita, ſuerunt Antuerpiae edita anno MDXXXIX.; Pariſiis anno MDCXII.
eaque integra Petrus Crabbe Ordinis Minorum in ſua Conciliorum edi
tione prapoſuit Synodo Tridentina, velut eius exordium. - .

I D E M. .
Hiſt. Eccleſiaſt. Tom. VII, Tom.
Chronol. pag. 429. 3 453.
IX, pag. in continuat. Tabulae
e

Bdit Eccleſiae Seculo XVI. Ordo S. Benediati quinque Scriptores Ile.


cleſiaſticos, quorum primus ſuit GREGORIUS CORTESIUS, Pa
tria Mutinenſis, Abbas Caſinenſis a Paulo III. Pont. Max. in Collegium
Cardinalium adſcriptus , qui Theologiae, 8 utriuſque Juris peritiſſimus
Commentarios exarºYº - . . .
-

- - -- --- - - - - - - --

SFOR
T E s T I M O N I A. 89.

SFORTIA PALLAVICINUS S. R. E. CARDINALIS.


rſtor. Concil. Trid. Par. I. Lib. IV. Cap. V. all'anno MDXXXVII.
- pag. 269. Edit. Nap. MDCCLVII.
Nitamente ſi diede opera alla Riformazione, deputandoſi da capo una
Congrega di quattro Cardinali, e di cinque Prelati ſegnalatiſſimi. I car
dinali furono Contareno, Sadoleto, Carafa, che poi divenne i" e P0 -

lo ritornato già dalla Legazione. I Prelati aſceſero poi tutti èlla maggior di
gnità fuorchè uno, il cui merito rimaneva a ragione inchiodato, benchè
da colpa non ſua: queſti fu il Giberti, ch'ebbe in quell'opera per colleghi
Federigo Fregoſo Arciveſcovo di Salerno, il quale con ammirabil eſempio die
de il ripudio alla Porpora, nè l'accettò ſe non coſtretto dall'ubbidienza; l' Ar
civeſcovo Aleandro; GREGORIO CORTESE Abbate Benedettino di Venezia,
e F. Tommaſo Badia Maeſtro del Sagro Palazzo , ammendue Modoneſi chiari
di probità , e letteratura.

I D E M.

Al cit. Lib. IV. Cap. Xf. all'Anhö MDXL. pag. 3o3.


Ccompagnollo il Pontefice ( loquitur de Thoma Campegio Feltriae E
A piſcopo, quem Pontifex miſt ad Colloquium VVormatia ) per
conſiglio di Carlo, e di Ferdinando con quattro principali Teologi. Queſti furo
no Tommaſo Badia Maeſtro del Sagro Palazzo ; GREGORIO CORTESE Ab
bate dell' ordine Benedettino , ammendue nominati da noi fra coloro , che for
marono il conſiglio della Riformazione, Pietro Gerardo Franceſe, ed un altro
do:to Scozzeſe, che ſoggiornava in Roma ſalariato dal Papa -

I D E M.

Iſt. cit. Lib. V. Cap. I. all'Anno MDXLII. pag. 335.

Itornando alle azioni di Paolo. Aveva egli in que giorni accreſciuto il


Collegio d' uomini idonei all'impreſa del Concilio con annoverarvi sì Cri
ſtoforo Madrucci Veſcovo, e signor di Trento per aggiugnerli autorità, ed aſ
fezione al promoverla, sì due Teologi riguardevoli, come furono il Badia » e
'l CORTESE , e fuor di queſti il Morone guernito di varia dottrina , e raffi
natiſſimo in quelle faccende; Marcello creſcenzio gran Legiſta, come ſi ſcorge dalle
ſue celebri deciſioni, ed altri di paragonata prudenza negli affari del Mondº:
M IDEM1
9o -r E s T I M O N I A.

M A R I A N U S A R M E L L I N U S.
In Biblioth. Benediíi. Cafim. Tom. I. pag. 183.
IREGORIUS nobili Cortefia Familia Mutinæ ortus &c. . • . ;
præter Philofophiæ, ac Theolggiæ intima arcana , triumque lingua
,um ïatinæ, Græcæ, & Hetrufcae abfolutiffimam notitiam , Sacrarum quo
que Litterarum , & omnigenæ eruditionis ditiffimam copiam eft affequ
útus , quam Juris utriufque Laurea » & Poeticæ Artis flores plurimum
augebant . &c. • • • • •
I - D IE M, *

I.oco citato,
ED Do&rinae , Prudentiæ , Probitatis, ceterarumque ejus virtutum fà
ma longe » lateque pervadente, cum S. Georgii Majoris Venetiarum
Abbas effet , a Paulo IIi. acerrimi judicii Pontifice Romam eft accerfi
tus, ut una cum aliis doâiffimis , & integerrimis viris , quæ ad Dei
gloriam , & Ecclefiæ Reformationem magis conducere viderentur , fibi
prQponeret , & optimis confiliis adefTet in Tarduis illis Catholicæ Ecclefiæ
anfra&ibus , &c, T .

I ID E. M.

L0C0 citato.

IĘ autem Script6res CORTESIUM noftrum fummis laudibus ex


- tollunt. Præcipui funt Arn. Wion loco fupra citato ( idef in Lign.
Kitae II. Cap. IX. pag. 2 1 6. ), qui GREGORIUM vocat virum doétiffi
Jmum » & tam Græce , quam Latine peritiffimum ; & eodem Lib. II.
CaP LXI. pag. 393, in Fræfatione, ubi eum aperte , acute, & nitide di
cere' affirmat. • • , . . .

I D E M,

Loco citato.

s • • • PĘ; RicQrdatus Hift. Monaft. Dialog. IV. pàg. 459. ubi dicit
eum (id% CoRTESIUM) a puero educätum fìiì Rê , deinde
omni
T E S T I M O N I A 9i
omnibus ſcientiis ornatum, precipue Graeca lingua, Latina, Hetruſca
que, quibus elegantiſſime tum ſcribebat, tum loquebatur, maturi, 8 ra
rijudicii, eminentis ingenii, & venuſta , grataque facie. . . . . .
I D 1: M

Loco citato.

Lures Clariſſimi, ac Doétiſſimi Cardinalis ( CORTESII ) Lucubra


tiones temporum iniuria , vel Majorum negligentia perierunt , haud
parva equidem Reipublicae litterariae jačtura. ( º ) Quae vero ſuperſunt,
hac ſunt &c.

D. L A D V O C A T.

Diffionaire Hiſtorique Portatif. Tome Tremier,

ORTEZ, ou CORTESIO GREGOIRE ſcavant Cardinal , natif de


Modene, d'une Famille noble, 8 ancienne . . . ſon mérite
l'eleva aux premieres Charges ſes ouvres ſont eſtimés.
LU.
ac debuit Polus Vir apprime doctus, & lit
(* ) Neque temporum injurie, negue Ma
jorum incuria tribuendam cum Armellino ar terarum amantiſſimus ; ideoque aliis nullo
butramur Corteſianorum Operum jačturam , modo de ea re ſollicitis, Scripta hac potuit ſi
ejuſque rei culpam in aliam potius cauſam bi vindicare. Neque id gratis aſſeritur. Cla
rejiciendam eſſe cenſemus . Ex Gregorii Te riſſimum fa ti hujus argumentum eruitur ex
ſtamento, cuius tabula authentica in Muti Hieronymi Catena ad Herſiliam Corteſiam
nenſi Corteſiorum Archivo aſſervantur, con Epiſtola, quan Latinis Gregorii Epiſtolis pra
ſtat Gregorium, poſt complura in familiarium ponimus. In hac narrat Hieronymus Herſi
ſuorum favorem legata, ſcripto herede Joan liam, cum de Patrui operibus edendis cogi
ne Andrea egus Conſobrino, Teſtamenti Ca taſſet, ad ultimam Britanniam homines de
ratores conſtituiſſe Cardinales Gambaram, legaſſe , ut ibi conquirerent, colligerentºtte ,
& Polum , atque Archiepiſcopum Surrenti qua alibi fruſtra quaſita nullo loco reperta
num. Ipſiſſima Teſtamenti verba ha e ſanti fuerant. Nequicquam diligentia omnis adhi
Executores autem hujus ſul Teſtamenti, Sc bita eſt, vel quod fortaſſe poſt mortem Poli
ultime voluntatis norninavit, & eſſe voluit hujuſmodi hereditas ad litterarun ignaros
Reverendiſs. Dom., Dom. de Gambara, Sc pervenit, qui ea monumenta ſciderunt, quia
Polum Anglicum Cardinales, & Reverendiſs. nihil lucri continebant, vel probabilius, ut ait
Dom, Archiepiſcopum Surrentinum SS. D. idem Catena, quoduti nunc ſunt tempora in
Noſtri Papae Magiſtrum domus, quibus, & his locis perditiſſimorum hominum ha retico
ipforum cuilibet in ſolidum dedit omnem rum manuseo odio, quod in veram,atque an
facultatem, Se poteſtatem plenam, & am tiquiſſimam Religionem habent, cum his Li
pliſſimam &c. Tum legatariis, tun heredi bris nil eſlet religioſius, lacerarunt. Itaque
nulla probabiliter cura fuit de Operibus aliaſ ex his, mi fallimur, clare e vincitur Corte
que Scriptis , cx quibus fortaſſe lucri nihil, ſianorum Operum aſportationem in Angliam
attue utilitatis ſibi pollicebantur. Eorumdem jure merito que habendam eſſe ut potiſſimam
tamen pretium pra ceteris agnoſcere potuit , eorundem ladtura cauſam,
-
M1 2
92 T E S T I M O N I A.

LUDOVICUS ANTONIUS MURATORIUs.


Annali d'Italia. Tom. X all'Anno MDXXXVII. pag. 25o.
- Edizione di Milano,

A" a lui ( ideſt Pontifici ) ſtava così a cuore la riforma della chie
ſa , che , ſiccome dicemmo, ſenza aſpettare il Concilio, ſeriamente s'
applicò egli ſteſſo a curarne le piaghe, e ſopra tutto a levare gli abuſi della
ſua corte. A queſto fine con immenſa ſua lode chiamò nell'anno precedente a
Roma dei Perſonaggi più illuſtri nelle ſcienze, e nella pietà, e ſpecialmente
Reginaldo Polo Ingleſe parente del Re d'Inghilterra; Gian-Tietro Carafa Na
poletano Veſcovo Teatino, cioè di Chieti ; GREGORIO CORTESE Modoneſe
Abbate di S. Benedetto di Mantova ; e Girolamo Aleandro da Iſtria Arcive
ſcovo di Brindiſi A queſti Ingegni eccellenti avendo uni
to Tommaſo Badia parimente Modoneſe, dottiſſimo Maeſtro del Sacro Palazzo,
avea poi dato Papa Paolo l'incombenza & c. - - - -
I D E M.

Tom. cit. all'Anno MDXLII. pag. 273.

Mº in queſto medeſimo anno Papa Paolo aveva fatta una Promozione


nel dì II. di Giugno, in cui fra gli altri egregi Perſonaggi ottennero
la Porpora il ſuddetto Giovanni Morone Peſcovo di Modena , e GREGORIO
CORTESE, e Tommaſo Badia ammendue Modoneſi illuſtri per la loro dottri
ma , e per altre doti.

I D E M.

Vita del Caſtelvetro nelle Opere Critiche del med. pag. 13.
N4 i ſia lecito il dire, che ſalì ben alto allora la gloria di queſtº città,
perciocchè Modona da ſe ſola, e allora ſenza corte e ſºlº altrui
influſſo produſſe tanti , e sì valenti, e celebri Letterati » che poche altre d
Italia la pareggiavano, e non so , ſe altra le andaſſe innanzi in queſto pre
gio; imperciocchè in un ſteſſo tempo potè Modona moſtrare per gloria ſua “Ul
venti , e ſuoi Cittadini ( hic prius memorat Sadoletum , S. Badiam , &
inde ſubdit ), e GREGORIO coFTESI anch'eſſo cardinale, prima Abbate
di San Benedetto di Mantova , e degno emulatore del Sadoleto nella perizia
delle lingue Greca, e Latina » e illuſtre Poeta, e gran Teologo anch'eſſo, co
º º
N
T E S T I M O N I A. 93
me pur anco lo dimoftrano i fuoi Libri dati alla luce. J4 quefi; fplendid; pe,.
fonaggi credo bem io di poter aggiungere &c. ,
P. MAGISTER FRANCHINUS ORD. MIN. CONVENT.

MS. nella Biblioteca de' Min. Convent. di Modena.


It Trattato , adverfus negantém Beatum Petrum Apoftolum fuiffe Ro
mæ, cui CORTESIUS Hadriano VI. Pont. Max. Epiftolam dedicato
riam luculenter fcriptam præfigit , lo divide egli in XVIII. Diffuafioni , che
iwtitola adverfus Perfuaforem , giacchè l'.-Autore , che vieme da lui confu
tato , aveva divifo il fuo Libro im Terfuafioni in vece di Capitoli. Premet
te il CORTESE una dilucida Cronologia delle gefta di S. TPietro concernenti a?
tempi , & a' luoghi , che fempre mota . Toi ferma l'J4fferto fuo com molti
tefti di Santi Padri , &- Ißorie. Indi com grave TProfopopeja di S. Tietro, con
mobile majeflà riprendo il Terfuafêre dell' Impoftura.
Le Lettere poi fono di ftile Ciceroniamo , ma com lindura fpirante cortefia.
PHILIPPUS DE MONTIBUS S. R. E. CARDINALIS.

In Elogiis S. R. E. Cardinalium .

A Dhuc adolefcentem própter præftantiffimum ingenium , magnamque


doétrinam Joannes Cardinalis Medices ab epiflolis, negotiifque do
mefticis eum fibi adfcivit . ( nempe GREGORIUM moftrum £ Quo Pon
tifice Leonis X. Nomine creato , graviffimum munus audiendarum caufà
rum fumma integritate exercuit . . . . PauIus III. Viri probitate ,
fcientia , ac religione permotus , ex Abbate Cardinalem creavit . Fir
miter fperamus ( inquit in datis ad eum litteris ), quod his difficillimis
temporibus tua opera , & confilio nobis & ornamento futurus fis , &
adjumento. Romam cum veniffet Urbinatenfis Ecclefiæ Preful nominatur,
ac rebus ad Concilium fpe&antibus , cum le&tis aliis Cardinalibus , præ
ficitur. Cum do$tis viris per totam fere Europam fàmiliaritatem, & fre
quens per epiftolas Commercium habuit , celebratus ab omnibus ob in
genium prope divinum , doétrinamque mire excellentem , ut ejus opera
teftantur &c.

ANGELUS MARIA QUIRINUS S. R. E. CARDINALIS.


.4d Epiftolam Reginaldi Cardinalis Poli Decad. III. Epift.
V. pag. 22-, & feq.
Mgistj; autem Urbis præclarum prorfus ornamentum exhibent jam
jam recitatæ Reginaldi Poli Litteræ , quandoquidem ex tribus ,
quos memorant ad Cardinalatus Dignitatem unica die prove&os , binis ,
nimirum , GREGORIO CORTESIO Abbati Benedi£tino , & Ty* 3
94 *r E S T I M O N r A
PAa;, Ord. prædicat. Sacri Palatii Magiftro Urbs illa natale folum tri
buit ; infulas Joanni Morono . De hac Cardinalium triade ita loquitur,
Polus in alia Epiftola ad eundem Contarenum : Mi allegro com /, S. Re
verendifs. un' altja voltt di quefta trinità di novi Cardinali , da li quali non
afpetto major frutto che qucfto , che fiano uniti fempre in eodem Spiritu , &
iíón tres , féá unum cor » & una anima in illo , cujus Spiritu illos
ele&os effe mihi perfuadeo ; & quefta è la mia allegrezza. Infigne ex ea
triade , non Mutinenfi tantum Civitati , fed Rei Chriftianæ præfidium,
& decus acceffiffe , nemo in dubium revocabit , quod valde clarum fibi
nomen apud omnes géntés jam comparaffent iis virtutibus , quæ Roma
nae Ecclefiæ Senatorem maxime decent. Ampliffima Petri Bembi , & Ja
cobi Sadoleti de CORTESIO tantum teftimonia hic afferam , ut iis re
citatis, fingulariter honori confulam Benediétini Ordinis mei , & infu
per Cœnobii Mutinenfis » cujus olim Alumntis CORTESIUS , & cujus
juris eft Latifundium S. Cæfarii. -

Hic fubdit Quirinus partem Epiftolarum Bembi, & Sadoleti , quas omitti
mus , cum alibi fuum locum obtinuerint.
f D E M.

IEpift, VII. Decad. III. pag. fr.


A Fferám áutem ipfe quod maxime fàcit ad demonftrandum quanto
in pretio forent apud Polum divinæ CORTESII virtutes , illius
fcilicet teftimonium ex Ëpiftola Cardinali Contareno data , qua COR
TESIUM gratulatus a Paulo III. ad Sacram Purpuram eveétum , nihi!
fibi ea re jucundius accidere potuiffe demonftrat ; collaudatque quam ma
xime Contarenum , qui de eo honore CORTESIO deferendo eas apud
Pontificem partes egerat , ut clare pateret : ( ita Contarenum alloquitur )
€he il Signor Iddio l'abbia in ogni modo ufata per primo , e principal inftro
memto in quefla fanta elezione ( CORTESIO Thomam Badiam Pontifex
fociaverat ) per quello , che V. S. Reveremdifs. ha altre volte arricordato a
Sua $antità ragionando di uno , e dell' altro.
I ID Ë M.

Decad. VI. Epift. IX. pag. 1 1.


POETA: dum Patavium , & Venetias incoleret, antequam fcilicet Ro.
mam a Paulo III. evocaretur , fingularem illum Divinarum Littera
rum amorem animo fuo imbibiffe ex intima confuetudine , quæ ipfum
devinxit tribus do&iffimis Benediétinis Afcetis , nimirum Marco Cremo
nenfi, GREGORIO GORTESIO Mutinenfi , Ifidoro Clario Brixiano,
innotéfcit ex pIuribus Poli Epiftolis a me fùo loco recitatis. GREGO
RII, & Marci mentioncm conjungunt cæ , quas ad Cardinalem Contare
1) U1TI\
“T E S T I • M • O N I A. 9$

num dedit anno MDXXXVI. ex Agro Patavino , dum Royolone ( quod


prædium ad Monachos S. Juflimæ modo etiam pertinet ) verfaretur. Quamdiu
ç ait ) in hoc loco verfabor , quem nofti quam amoenus fit , fed tamen
maxime amœnus , quando duobus his comitatus Hortos perambularem ,
ui me fuo fermone fic pafcebant , ut cum Enoch prorfus , & Helia
ambulare mihi vifus fim in Paradifo Dei ? Quoties vero te in noftro fer
mone defideravimus , ut felicitatem noftram compleres? ' . .
I ID E M.

Loco fupra citato.


. : ..ar…REGORII CORTESII in Græcis , Latinifque litteris præftan
tiam commendat inter ceteros Antonius Brucciolus in Dialogis
de Philofophia Ethica impreffis Anno MDXXXVII. Venetiis. Eorum
unus Venetiis in Hortis Monafterii S. Georgii habitus inter Polum , &
Theogenum defcribitur a Bernardo Feliciano, qui his verbis orationi fuæ
initium ponit. Queffa mattina mi era per tempo partito di Cafà per ire a
vifitar il signore Jabbate di sam Giorgio ( CORTESIUM ) vero onore del
le $acre Lettere Greche , e Latine. c*c,
I ID E. M.

Loco citat0 .

Egí CORTESIUM una cum Gafpare Contareno Cenfores adhibue


rat Flaminius fuæ in Pfalmos explicationis ; nam de hac ad Bembum
ita fcribit in Epiftola inter Italicas ad eundem Bembum recitata.
Quantumque le Sentenxie foffero tolerabili , e tali, quali mi affermna il cla
riffìmo Monfig. Gafpare contarimi , e 'l Rev. D. GREGORIO CORTESE, non
però fùm ficuro , che l' elocuzione non fia vile , e plebea.
HENRICHETUS VIRGINIUS NATTA S. R. E. CARDINA LIS

Ex Mutinenfi J4pographo ejus Theologiæ Dogmaticæ , cujus erat pu.


blicus in Mutinenfi Uiiiverfitate Profeffor JAnno MDCCXXXIX,
im Saeculi Ecclef. X/I. Differtatione » »Appendice Cap,
III, §. VII.

C®; imponant egregii hujus Sæculi Scriptores Mutinenfes Cat


dinalis Jacobus Sadoletus elegans Scripturæ Interpres ; Carolus Si
gonius egregius Hiftoricus; Cardinalis GREGORIUS CÖRTESIUS Theo
logiae , & utriufque Juris peritiflimus , quibus adne&i poteft Albertus
Pius Carporum Princeps , qui concertationes Litterarias habuit cf, De
1de
96 T E S T I M O N I A.
fiderio Erafmo . Utinam vero Concivium veftrorum exemplo vividior
fìudiorum amor in vobis excitetur.

vINC, ALEXANDER coNSTANTIUS.


In Prolegomenis nuperrimae Cortefiani Opufcoli Editionis de Rómano
itimere . pag. I 5.

E* quo Jacobi Cardinalis Sadoleti Epiftolas in quinque tomos diftri


butas in lucem emifi , non deftiti de iis etiam evülgandis ferio co
gitare, quas GREGORIUS CORTESIUS ex Abbate Benédiétino.Cafinen
fi S. R. E. Cardinalis ob communis patriæ vinculum , ftudiorumque fi
militudinem Sadoleto conjun&iffimus , non minori certe doétrina ele
gantiaque confcripfit. Neque enim folum do&orum hominum de eo ju
dicia id poftulare videbantur , ut quem illi honorificentiffimis verbis or
naffent , ejus Scripta in tenebris bibliothecarum abdita ne ' laterent , aut
difperfa pluribus in libellis , quorum aliquem comparare fibi quivis haud
fàcile poterat'» circumferrentur , fed rerum quoque ipfàrum , quas tra
çtandas fufcepit, dignitas atque utilitas hortabatur, ut hanc CORTESII
operum partim jamdiu editorum recognofcendi , partim , quæ ad manus
hominum nondum pervenerant , colligendi evulgandique curam , licet
aliis quibuflam rebus diftraéti occupatique , minime negligeremus.

I D E M.
Loc. cit. pag. 16,
TYTUjus interim ( idef? coRTESII ) evulgandi operis de Romàno itine•
re , Geftifque Principis Apoftolorum confilium fufcepi ; quo vix
ullum aut CORTESIANO nomine dignius , aut Ecclefiafticarum rerum
cultoribus utilius poterat reperiri. Quum enim illud doétiffimus author
ad fàlfiffimas Udalrici Velenii Lutherani hominis Perfuafiones penitus e
yertendas profligandafque confcripferit anno reparatæ falutis MDXXII.
haud fàcilè di&ú efl quantis do£rinae , fàpientiæque præfidiis in tanta
eorum temporum obfcüritate ad fcribendum accefferit , qui tam multis »
tamque reconditis rei Chronologicæ , Criticæque artis luminibus » fuum
hunc libellum illuftrare exornareque potuerit:
LETTERE VOLGARI
D I

GREGORIO CORTESE
C A R D I N A L E
N O N P I U S T A M P A T E,
- 99
L E T T E R E V O L G A R. I
I

GREGORIO CORTESE
C A R D I N A L E
Non più ſtampate.
L E T T E R A P R I M A,

Al Reverendiſs. Monſign., e Sig. mio Colendiſſimo Monſign. Cardi


male Contarini. In Roma ( 1 )
A R G O M E N T O,

Non molto grato rieſcirà al Corteſe per la lontananza del Contarini il ſoggiorno
di Venezia, che per la preſenza di lui prima erali giocondiſſimo. Racco
manda poi il noſtro Gregorio al Contarini medeſimo Don Severo Varino ,
affinchè l'autorevole di lui mediazione gli ottenga di poter ritornare in
Italia, e raccomanda altresì le perſone del Polo, e del Fregoſo, accioc
chè al merito d'entrambi ſi renda quella giuſtizia, che ſi conviene.

ON penſo nè di accuſarmi, nè di eſcuſarmi del


non avere finora ſcritto, quantunque a far l'uno,
e l'altro m'occorreſſero cauſe convenienti; ma ſe
vi è punto di errore, emendarollo con ſcrive
re più frequente da ora innanzi. Poichè di Ve
nezia partii da V. S. Reverendiſs., che ſono
meſi ſei , ſono ſtato in continuo moto , ut ne
momentum quidem quietum fuerit, nè dopoi ho
viſta Venezia, dove al preſente anderei con gran conſolazione, ſe io
ſapeſſi dove vado, ma penſando dover mancare della preſenzia di V. S.
par

(1. ) Le ventotto Lettere Italiane, che gio aſſai cognito nella Storia di queſti tem
qui ſi danno eſtratte dalla Biblioteca Vati- pi, pure daremo ancor quì qualche con
cana ſono tutte ſcritte al Cardinale Con- tezza di lui. Lo ſteſſo ſi farà in progreſſo
tarini. Quantunque ſia queſti un perſonag- in ordine ai Soggetti, che di mano in ma
N 2 m0
roo L E T T E R E.

parmi dovere eſſere al tutto ſolo, e benchè fin ora in queſto noſtro pe.
regrinaggio mi foſſe moleſto carere ci voluptate, di fruttu jucundiſſima
conſuetudinis tua, fiebat tamen ut neſcio quo patto memetipſum deciperem,
volendomi quaſi perſuadere dovere ritrovare V. S. Reverendiſs. nel ritor
no, ſed amplius non erit locus deceptionis. A tal chè quella abitazione, al
la qual ſolea andare con tanto deſiderio, ora mi è quaſi in orrore, e
tanto più , che mi manca il noſtro Don Onorato ( 1 ), del qual ſono
già meſi, che non ho nova alcuna con mia grandiſſima moleſtia , dubi
tando, che non li ſia occorſo qualche ſiniſtro, non eſſendo ſua conſue
tudine di commettere negligenzia in ſcrivere. Quando ſia ivi in Roma
con Voſtra Reverendiſs. Signoria, paratus ſum pati omnem injuriam, pa
rendomi, che io ancor inſieme con lui mi vi ritrovi ; quando ſia altra
mente, mi è aſſai moleſto , e grave.
Sono ſtato in continuo deſiderio d'intendere quonam reciderint preclari
illi tui cogitatus, come V. S. ſtii ſana , e ſi accomodi a quell'aere, a
uello nuovo modo di vivere, e novi coſtumi ; an ſint aliqui conſortes
ejuſdem prepoſti, an ſit ali tua ſpes reſtituenda Reipublicae, ed in ſomma
tutti quelli diſcorſi, che ſoleamo fare alla preſenzia. Video quam inepte
agam, qui eamdem nunc a te facilitatem requiram, quam ſolebam ; verun
tamen perſpecti tui mores, & mirus amor cogunt me dignitatis tua obliviſci.

Hlic

no ſaranno nominati, quando ſi potrà , e Venezia, ed ivi, mentre egregiamente com


ſaprà dirſene alcuna coſa, il che però non piva gli impieghi di Senatore, aſſente, e
ci verrà ſempre fatto. Per quelli, de qua ſenza penſarvi fu creato Cardinale da Pao
li quì non parleremo, potrà ricorrerſi alle lo III nel MDXXXV. Queſti l'inviò Le
Lettere Latine, nelle quali ne abbiamo da gato in Alemagna nel MDXLI. Lo nomi
to contezza ſeguendo lo ſteſſo metodo, al no per preſiedere come Legato al Concilio,
quanto più ampiamente. Nacque dunque in che voleva farſi in Mantova, o Vicenza, e
Venezia di Luigi Contarini, e di Poliſſe che poi feceſi a Trento. Sopravvenute le
na Malipiero Gaſpare, di cui qui ſi parla. difficoltà, che impedirono l'eſecuzione del
Dalla fanciullezza diede tali contraſſegni primo diſegno, fu mandato Legato a lìolo
della ſua inclinazione alle Lettere, che il gna, ove in età di cinquanta nove anni mo
ri l'anno MDXLII. il primo giorno di Set
Padre ſi vide obbligato a laſciargliela ſecon tembre; nel tempo ſteſſo, che il Papa lo
dare , non oſtante le diverſe idee, che a
veva ſopra di lui. Studiò prima in Vene aveva ancor nominato per andar Legato a
Carlo V. Ha compoſte molte Opere beniſ
zia, poi in Padova ſotto Pomponazio, con
tro di cui in altri tempi ſcriſſe un'Opera ſimo ſcritte in Latino, ma gli è ſtata da
ſull'immortalità dell'Anima. La Repubbli ta la caccia d' eſſere più profondo nella
ca lo nominò ſuo Ambaſciatore a Carlo V., Filoſofia, che nella Teologia.
ed egli ſoddisfece si bene al ſuo impiego, ( 1 ) Forſe qui ſi parla di D. Onorato
che nel ritorno fu premiato con un gover nato in Iſernia d'Abbruzzo l' anno Mf)I.
no conſiderabile. Poco dopo fu mandato Ami da Marco della nobile Famiglia Faſcitelli,
baſciatore a Roma, e di lì ſi adoperò per e da Margherita Carracciolo. Ei profeſsò l'
la liberazione di Clemente VII. dopo il Inſtituto Monaſtico in Monte-Caſino l'an
Sacco di Roma del MDXXVII. Ritornò a no MDXIX. Fu adorno di molta dottrina»
e di
L E T T E R E. roI

Huc accedit, che parlando col noſtro Meſ. Marco Antonio Flaminio (1.
mi ha detto V. S. Reverendiſs. averli data licenzia di ſcrivere quidquid
in buccam venerit, quod ſtatim , perinde quaſi mihi dictum eſſet, arripui,
non verens ut illud mihi Auguſti dicasi neſciebam me tibi adeo familiarem
eſe. -

Mi occorre avanti tutte le altre coſe raccordare a Voſtra Signoria del


noſtro Don Severo (2. ) , qui ſi adluc in humanis agit, è perſona che
merita, che ſi facci ogni opera per revocarlo in Italia, e del quale
in ogni buona opera, che ſi abbia a fare, penſo che debbia eſſere tanto
accomodato inſtrumento quanto alcuno altro, che al preſente ſi ritrovi ;
conſiderando in lui la litteratura , la indole, e i di lui coſtumi. Sicchè
prego aſſai V. S. ſii contenta fra le altre ſue graviſſime cure fare, che
queſta non ſii la poſtrema , eſſendo tanto utile , e proficua, quanto al
cuna altra, -

Tºroxime accedit il noſtro Illuſtre Signore Ranaldo Polo, ( 3. ) del


quale niuno pare a me ſteſſe meglio e di dignità, e di conſigli congiun
to a Voſtra Signoria Reverendiſſima , ci pro reſtituendis rebus Britannis
jam funditus everſis tanto accomodato, quanto ſi poteſſe immaginare, e

ſareb

e di varia erudizione; ſeppe bene il Greco, ſione di lui fu il primo, che eſprimeſſe aſ
ed il Latino, e con queſti aiuti ſpiegò ſapien ſai bene in verſo latino la maeſtà de' Salmi
temente, ed illuſtrò le Sagre Scritture. Per di Davide. La debolezza della ſua compleſ
eſſerſi reſo celebre, Giulio III. lo diede per ſione arreſtò sì bella carriera, e mori aſſai
Maeſtro ad Innocenzo Monti adottato dal giovine nel MDL. , o MDLI, Paolo IV. ,
Papa per Nipote. Dallo ſteſſo Pontefice fu che non era allora che Cardinale, e che
nel MDLI. fatto Veſcovo dell'Iſola in Re molto lo amava, aſſiſte al letto di lui mo
gno di Napoli. Intervenne al Concilio di ribondo.
Trento. Fa eccellente Poeta , ed in molta Fu dubitato della retta di lui creden
ſtima preſſo i Letterati di quel tempo, qua za, non ſo però ſe con abbaſtanza di ra
li furono Paolo Giovio, Pietro Bembo, di gione. Egli è certo, che preſſo molti tanto
cui v' è una bella lettera allo ſteſſo Ono crebbe tal concetto del Flaminio , che l'a
rato, Giovanni della Caſa, Girolamo Seri verlo il Cardinal Polo tenuto preſſo di ſe,
pando, Marco-Antonio Flaminio, Pietro contribuì a far credere il Cardinale medeſi
Vittorio, ed altri. Ciò ancora ci perſuade, mo fautore de Proteſtanti. Ma ſembra al
che di lui qui ſi parli, poichè quaſi tutti tresì poterſi francamente aſſerire , che co'
i ſopraccitati erano anche amici del Corte ſuoi coſtumi, e ſuoi ſcritti ſinentì ogni ſi
ſe. Dopo aver undici anni governata la ſua niſtro concetto formato della di lui fede,
Chieſa, la rinunziò per attendere all'ani e che da buon Cattolico morì piamente, e
ma con maggior quiete, e due anni dopo ſantamente in Viterbo.
m r1 in Roma del MD LXIV. ( 2.) Egli è quel Don Severo Varino ,
Q 1.) Marco-Antonio Flaminio nativo d' di cui ſi è già detto abbaſtanza nelle Let
Imola fu buon Poeta , eccellente Oratore, tere Latine.
intendentiſſimo delle Lingue, ed abi e Fi (3.) Anche del Polo, e dell'Arciveſco
loſofo . Per lungo tempo fu domeſt co del vo di Salerno, cioè del Fregoſo, che poco
Cardinale Aleſſandro Farneſe; godè molto ſotto ſi nomina, ſi è detto aſſai nelle ſteſ
la grazia del Cardinale Polo, ed a perſua ſe Lettere Latine.
1 o2 L E T T E R E,

ſarebbe queſta la ſeconda azione veramente Romana del Papa : eſſendo


in lui congiunti ſomma nobiltà con ſomma litteratura, atque adeo pii
mores, ut mihi pietate certare videatur cum propinquorum ſuorum impietate:
pro nihilo enim ducit preclaros illos titulos , di ampliſſimas dignitates, &
cum Moſe eligit affligi cum populo Dei, quam temporalis peccati habere ju
cunditatem, majores di vitias aſtimans theſauro Anglico improperium Chriſti:
E chi può penſare quantum rebus Anglicis acceſiſſet, Romaniſque defeciſet
ſi oblatis conditionibus voluiſſet uti? Son certiſſimo di Voſtra Signoria Re
verendiſſima, che non ſi tardata ſino a queſt'ora a ſuggerire queſte co
ſe vere a Noſtro Signore , nec tantum mihi arrogo , che io mi perſuadi
o di meglio cognoſcere, o di più amare il Signor Ranaldo, che Voſtra
Signoria, ovvero di più deſiderare, che pervenga a quel grado, che
merita ; ſed amor meſcit legem ; ſono però ſtato avviſato, che cum litte
ris di V. S. Reverendiſs., ed anche di alcuni altri è ſtato invitato a Ro
ma , ci quod jam accingit ſe itineri.
Non mancarò di ricordare a V. S. Reverendiſs. Monſignore Arciveſco
vo di Salerno, qual mi ſcriſſe aver viſitata quella nella ſua andata a Pe
roſa. Non ſcio, ſe N. S. abbia cognizione della Perſona, ſtando lui vo
lontieri aſcoſo, º nihil minus cogitans, che li onori, e dignità del Mon
do; ſed tales non eligendi modo, ſed cogendi etiam eſſent per bene univer
ſale.
Del ſtare noſtro non mi occorre per ora che altro ſcrivere, ſe non
che fino a tempo del Capitolo ſtarò in San Georgio ; poi non ſcio che
ſarà , ſed quidquid futurum eſt, nihil ſine conſilio tuo, º ut verum fatear,
già comincio a deſiderar quelle parti, e forſe che fluttus Comitiorum noſtro
rum mi vi potriano eijcere. Ma di queſto più diffuſamente altra volta
ſcriverò a V. S. alla quale umilmente bacio la mano.
Verona XVI. Feb, MDXXXVI.
Di V, S. Reverendiſs.

Umile Servitore
D. Gregorio Monaco,
L E T T E R E. Io 3

2 Al medeſimo.

Itinova la memoria del rammarico, che prova per l'aſſenza del conta
rini, la quale ſolamente in parte è compenſata dalla preſenza del Po
lo, e di Marco-.Antonio Flaminio, Loda un inſigne Opera di queſt'
ultimo ſopra il XII. della Metafiſica d'Ariſtotile, ed un'altra del Tolo
ſopra gli affari correnti della Religione in Inghilterra, dalla quale per
altro non riman luogo a ſperare vantaggio. Avviſa il Contarini d'eſ
ſere il Lampridio andato al ſervizio del Signor di Mantova. Rende
conto dell'anguſtia, in cui lo pone l'impreſtito ordinato al Clero dalla
Repubblica , per la porzione, che ne tocca al ſuo Monaſtero, come
ancora dell'altra, che li cagiona la condotta di Jacopo ſuo fratello.

Uando è piacciuto al Signore Dio ritornato a Venezia, quaſi come


per prima non ſapeſſi l' abſenzia di V. S. Reverendiſs. così m' ha
parſo di intrare in una deſertiſſima ſolitudine, e quaſi ingannando me me
deſimo andando alli luoghi già di compagnia frequentati, mi intervenia
quel che ſuole alle irundini, delle quali è ſtato deſerto il nido, che
penſando ritrovarnelo, poichè ſi vedono ingannate, dolendoſi , vanno
vagando. Accreſce queſto tedio la abſenzia del noſtro Don Onorato, qual
pur penſava, al ritorno noſtro tardato tanto, ritrovarlo in San Giorgio 5
ma nè lui ho ritrovato, e molti meſi ancor ſono, che da eſſo non ho
lettere. Mi reſta adunque ſolo conſolarmi con una viva imagine di
Voſtra Signoria Reverendiſſima, che è il noſtro Signor Rainaldo, col
quale ſono ogni giorno , e ritrovandoſi ancor lui in par deſide
rio, ci conſoliamo l'un l'altro mutuis colloquiis per la maggior par
te di quello, che deſideriamo . A caſo anche mi ſi è augumentato al
quanto di refrigerio, che il noſtro M. Marco Antonio Flaminio venne
di compagnia da Verona, e ſtaraſſi meco tutta la Quadrageſima , il che
non ſolo di giorno, ma anche buona parte della notte, mi è di gran
diſſima conſolazione: e così di una diviſa compagnia V. S. Reverendiſs.
ha M. Galeazzo ( 1. ) , ed io M. Marco-Antonio , qual è in queſta
Terra a effetto di fare ſtampare la Parafraſe ſua fatta ſopra il XII.
della Metafiſica; e già vi è dato principio, nè dubito, che ſii Opera
per
-
C1.) Credo, che quì debba intenderſi Ga- oſtinato nell'Ereſia. Si ſa, ch'egli fu gran
leazzo Caracciolo eſperto nel meſtiere dell' de amico del Flaminio, ed è perciò, che
Armi, ed amante delle Lettere. Queſti poi io penſo, che egli ſia l'indicato in queſto
ºPoſtatò dalla Cattolica Religione, e morì luogo. -
Io4 L E T T E R E.
per piacere ſommamente prima per la bellezza, e celſitudine della ma
teria, poi perchè ancora è ſcritta in un ſtile molto proprio, candido, ed
elegante. Ed in vero ſempre mi ho promeſſo molto del giudizio, ed in
gegno di M. Marco-Antonio; ma in queſta coſa ſuperavit etiam opinionem
meam, e tanto più , quanto per avanti non ſi era eſercitato a ſcrivere
in ſoluta oratione ; ed or queſto pare uno ſtile eſtrattatiſſimo, a tal che
judicio meo non cede ad alcuni di quelli, che oggi ſcrivono , e tanto è
dilucido, e plano, che ſe il reſiduo delle coſe di Ariſtotile ſoſſe trat
tato in tal modo, facilmente ſarebbe pervio ad ognuno, e vi ſarebbo
no più perſone dotte.
Lo Illuſtre Sig. Rainaldo nella afflizione di animo, quale ſa V. S.,
ſe la paſſa con tanta equanimità, ut mirandus ſit omnibus ; proſeguiſce
egli quella opera ſua pia , dotta, e veramente Criſtiana, della quale
ha mandata buona parte a V. S. , nè mi pare in eo genere aver viſta co
ſa alcuna più comodamente ſcritta , oltra il ſtile , che è ſuo proprio
per tutta l'opera pieno di gravità, e diſcorſi ottimi. Eſſo era in qual
che opinione di farla ſtampare, ma dicendo, che non dubita, anzi tie
ne certiſſimo, che non debbia in parte alcuna medicare le putrefatte pia
ghe di quel Tiranno i pare a me che ſarebbe cauſa ſolo di far male a
ſe, e non far bene ad altri ; nè ancor ſi puote ſperare, che ſia di al
cuna medicina alli Popoli, li quali tutti penderanno dall'animo, e vo
lontà del Signore. Mi parea ancora , che l' ingreſſo, e principio dell'
opera doveſſe eſſere più aſſodato, e fare nel Prologo quello, che dopo
fa, di mitigare l'animo del Re, e conciliarſelo, acciocchè forſi incon
tinente, letto il principio, non abjiceret totum; e tanto più , quanto ivi
quodammodo deplora la morte del Moro, e Roffenſe, del che niuna co
ſa puote eſſere più aſpra al Re. -

Queſto ho ſcritto, perchè come è conveniente, tutto il giudizio di


quello, che ſi debba fare, ſarà riſervato a V. S. Reverendiſs., la qua
le, viſta tutta l'opera , ordinerà tanto quanto ad eſſa parerà , e ſua Si
gnoria non penſa fare altro. Parmi ſia ſtato , e ſia ottimo conſiglio
il ſuo ſuperſedere in Venezia, e non venire per ora in Roma, come an
cora finalmente ſi è riſoluta V. S. Reverendiſs.
"Non tacerò come a giorni paſſati eſſendo in Mantoa fui pregato da
quell'Illuſtriſs. Signore ( 1. ) di fare, che M. Lampridio ( 2. ) andaſſe
a ſta.

( 1.) Federico II Gonzaga Duca di Man- Roma , e v'inſegnò la lingua Greca, e


tova , che in queſto tempo non aveva al- Latina. Dopo la morte di Leon X. l'an
tri figli che Franceſco III. di queſto nome, no MDXXI. ſi ritirò a Padova, ove s'im
che li ſu Succeſſore. - - - piegò ad ammaeſtrare la Gioventù con più
(2.) Benedetto Lampridio di Cremona riguardo al proprio intereſſe, che alla glo
Poeta celebre ſeguitò Giovanni Laſcaris a ria. Federico Gonzaga lo chiamò a Man
tova
-

L E T T E R E, 1 o5
a ſtare con lui ad effetto, che il ſuo unico Figliuolo aveſſe la creanza
ſotto eſſo, ed anco deſiderando il prefato Signore avere una compa
gnia con la quale alle volte poteſſe eſercitarſi in ragionamenti virtuoſi,
e così concluſa la coſa , M. Lampridio ſen'è andato con proviſione
di trecento Ducati, e le ſtanze, e le ſpeſe per tre bocche, e ſpero deb
bia eſſere di utilità e a quel Signore, e anche a tutto quel Stato. Il che
ho ſcritto a V. S. Reverendiſs., perchè ſo, che lo Illuſtriſs., e Reve
rendiſs. Cardinale di Mantova (1.) altre volte cercò d'averlo a ſuoi ſer
vigi, perchè eſſo conclude, che la ſervitù ſua foſſe deſtinata a quella
Illuſtriſſima Caſa, e perſuadeſi al preſente eſſere a ſervizi dell' uno , e
l'altro Signore.
Io ſto ſano come ſempre in queſta Terra, e ſtarei con gran quiete di
animo, ſe non mi travagliaſſe queſto Mammona iniquitatis , eſſendo a -
ſtretto contra l'animo, e compleſſion mia travagliarmi in re pecuniaria
per queſto impreſtito del Clero , ſe non pubblicato, ſaltem concluſo ,
nel qual vedo tanta difficoltà per il Monaſterio , che mi fa penſare di
far altra provviſione a me medeſimo, ed in queſto travaglio deeſt mihi
conſilium tuum, in quo uno acquieſcebam, e puote V. S. Reverendiſs. co
noſcere quanti apud me erat conſilium , che ſolo a comunicare etiam cum
abſente molto mi riſtora - Il Capitolo noſtro è vicino , e allora ſi deli
bererà . Ho ſcritto di ſopra, che ſono molti meſi, che non ho nuova
di Don Onorato, e così è, del che anche ſto con l'animo ſoſpeſo, du
bitando non li ſi occorſa qualche infermità. Manco ſo, che ſucceſſi ab
biano avute le coſe ſue, ſe non che per alcune congetture penſo , che
poco vi abbia giovato per la qualità del tempi,
Il magnifico M. Matteo oggi mi ha ſalutato a nome di V. S. e fatta
eſcuſa del non aver riſpoſto ad una noſtra ſcritta in Verona. Prego quan
to poſſo V. S. Reverendiſs. , che ſi perſuadi, che 'l ſcriver noſtro ſolo
è per una inenarrabile voluttà, qual ſento come in ragionar con eſſa, non
che io preſupponga, che quella ſi debbia affaticare in fare riſpoſta; sì per
chè ſo , quod hoc deſiderio peccarem in publica commoda i sì anche perchè
non dubito Voſtra Signoria molto eſſere affaticata in riſp ndere dove più
importa, non avendo le lettere noſtre aliquid gravioris, ſeveriorſve rei.

- Du

tova per confidarli l'educazione del Figlio d'imitar Pindaro, ma non ha aſſai di for
nel tempo, che ci marca la Lettera . E' ze per ſeguire i voli di queſto gran Poe
oſſervabile, che egli era si timido, che gli ta. Mori l' anno M DXL.
Amici non poterono mai perſuaderli di par v 1.) Il celebre Cardinale Ercole Gonza
lare in pubblico. Si hanno di queſt'Auto ga Fratello del Duca, poi Titore de Ni
re degli Epigrammi, e de Verſi Lirici tan p ti , ed Amminiſtratore de oro Stati :
to in Greco , che in Latino, Le Odi ſono che fu uno de' Preſidenti del Concilio di
gravi, e ſagge, cd ha procurato in eſſe Trento,
O -
Io6 IL E T TI E R E .

Dubito, che M. Jacopo mio fratello ( 1.) non ſi ſtato a far riveren.
zia a V. S. la cauſa è , perchè ſo, che li era pervenuto a notizia, che
l'aveva pregata, che faceſſe officio con lui di che la ricercai. Se è co
sì, mi perſuado che non poſſa mancare che alla giornata non le capiti.
Saprà adunque V. S. Reverendiſs. che, non potrei avere al mondo coſa
iù grata, che ſe li foſſe dimoſtrato in quanto errare ſi ritrova, ut a:
liquando reſipiſceret, del che avrei grandiſſima ſperanza nell' autorità di
V. S. Dicam enim cum Apoſtolo : triſtitia enim mihi magna eſt, ci continu
us dolor cordi meo pro fratre meo ſecundum carnem ; ma per non eſſer più
lungo, e tedioſo, baciate le mani a V. S., alla buona grazia ſua u
milmente mi raccomando.
Venetiis VIII. Martii MDXXXVI.

3 - vAl medeſimo,

Dopo d'eſſere ſtato per lungo tempo impedito dallo ſcrivere per un grave
incomodo di ſalute, non vuole ormai più indugiare a farlo . Spera
poterſi ritrovare in Mantova col Contarini , che ſente deſtinato fra i f
Treſidenti del Concilio ivi intimato, o ſe non in Mantova , altrove,
quando il Concilio non ſi effettuaſſe . Sul ſuppoſto, che il Contarini ab
bia la nota di alcuni Articoli da diſcuterſi nel Concilio, deſidera a
verne copia per poterli ſtudiare, e a ciò far meglio deſidera la licenza
in iſcritto di leggere i Libri Luterani ſullo ſcrupolo, che li reca il fi
darſi della ſola licenza avutane a bocca da Clemente.

O interpoſto tanto tempo in ſcrivere a V. S. , non per le molte


occupazioni, che quelle mai non mi avriano potuto impedire da
tanto debito , nè anche ſon mancato per incomodità del portatori, qua
li avrei avuti frequenti; ma è mancato ſolo per deſiderio, ch'io aveva
di ſcrivere io ſteſſo, e di propria mano, dal che ſono ſtato impedito
per un grave accidente di vertigine, che mi occorſe queſta Quadrageſi
ma ; dopo il quale ſon rimaſto con continuo dolor di capo, e ſtrepiti
nella teſta , dal che penſando preſto liberarmi , e ſoddisfare al debito
mio , andava differendo , ma vedendo che fin ora non ceſſa , e che gli
Medici in tutto mi proibiſcono il ſcrivere, non ho voluto più tardare
di fare il debito. Spero però per la buona cura convaleſcere da tal mo
leſtia, ed allora ſoddisfar più a pieno.
E

(i) Di Jacopo fratello del Cardinal noſtro, ſcrive nella Vita del Cardinale,
dimorante in Roma. Veggaſi quanto ſe ne - -
L E T T E R E. Io7

E' piaciuto alli Padri noſtri, che io ritorni a San Giorgio a fornire
il noſtro quinquennio, dove, per la clemenza dell'aere già a me ritro
vato ſalubre, me la paſſerò alla meglio potrò. Del reſto al preſente non
vi ho coſa, che più mi ſia grata, che raccordarmi la brevità del tem
po, e queſto per diverſe cauſe, ma la precipua è per mancarmi quel.
lo, che, ut homo loquar, più mi vi tenea conſolato, cioè le grate, e
fruttuoſe converſazioni, delle quali al preſente in tutto ſon privo. Non
mi occorre già che giudizio io deggia fare dell'anno futuro ; ma pen
ſando, che è inditto il loco del Concilio a Mantova, ſpero pur accor
rere a far riverenzia a V. S., e forſi mi ſarà fatta grazia di reſtarvi
tanto quanto durerà eſſo Concilio ; ſe per caſo non foſſe impedito tanta
buona opera da qualche eſtraneo accidente, come ſi vede prepararſene
infiniti. Se queſto pur non ſuccedeſſe, forſe che quelli flutti delli no
ſtri ( utita dicam ) comizii mi potriano efficere oltra l'Apennino , alla
qual coſa , tantum abeſſet, ut obſiſterem , quod etiam id maximopere ſim
deſideraturus; non mi movendo però a queſto deſiderare alcun ſenſual ap
petito, ma ſolo la volontà, ch'io ho d'eſſere appreſſo V. S. Reverendiſs.
Per Monſignor Lauredano, ed alcuni altri venuti da quelle parti, quin
etiam publica id teſtante fama, ho inteſo V. S. Reverendiſs. eſſer eletta
fra gli Prefetti di eſſo Concilio ; la qual coſa, benchè da me ſteſſo mi
immaginaſſi dover eſſer così, mi ſono però rallegrato, che il Santo Spi
rito indirizzi le coſe al cammino, che debbono andare . Per queſto ef,
fetto il noſtro M. Gio: Battiſta Ramnuſio ( 1.) ricercato da Monſignor
Lauredano ha eſcuſſa tutta la Biblioteca di San Marco, e ritrovati alcu
ni belli Libri de Concilij, quali aſpetto , che mi mandi, acciò che
avanti che venga a Roma , V. S. Reverendiſs. ſia avviſata, che coſa ſa
rà. Ho inteſo, che Ella abbia avuti da alcuni Letterati, che ſono ſtati
in Alemagna, alcuni di quei Articoli, quali ſi penſa deggiano eſſere li prin
cipali , che accaderà diſcutere nel Concilio ; il che quando ſia , mi ſa
rebbe gratiſſimo, ſe ſenza di ſconcio di V. S. Reverendiſs. ne poteſſi a.
ver copia , per aver un poco da eſercitarmi per quel tanto di tempo,
che mi permetteranno li Medici il ſtudio. E perchè vivendo la felice
memoria di Papa Clemente, ottenni in viva voce di poter vedere li
Libri Luterani, eſſendo all'ora ozioſo, e deſiderando di eſercitarmi in
ſcrivere , mi è venuto ſcrupolo, ſe per la morte ſua eſpira tal li
cenzia ;

(1.) Era nativo di Venezia , Figlio di nò più volte di accompagnare gli Amba
Paolo Giureconſulto, e ſi reſe abiliſſimo ſciatori, che inviava a Principi ſtranieri.
nelle Scienze, e nelle Lingue. La Repu- Sul fine della vita ſi ritirò a Padova, do
blica di Venezia ſi ſervì di lui 43. anni ve morì l' Anno MDLVII. in età di ſet
intieri negli affari più importanti. Lo im- tantadue anni. -

piegò in qualità di Secretario, e li ordi


O 2
Y 63 L E T T E R E.
cénzia ; e perchè non vorrei mi interveniſſe quello intervenne a Meſ.
Marc-Antonio la ſettimana ſanta, precipue ſe Monſignore di Chieti ( 1 )
lo ſapeſſe; prego V. S. Reverendiſs, ſia contenta dirne una parola a No
ſtro Signore, e della volontà ſua avviſarmene per una lettera, nella
quale non ſi contenga altro che queſto avviſo , ed io la terrò appreſſo
me in perpetuo teſtimonio, e di queſto aſſai ne prego V. S. Reveren
diſs. ; perchè il veder quelli lor Libri apre molto gli occhi a quel, che
ſi puote dire contra gli loro mendacii. Il noſtro Don Onorato mai non
è venuto a Venezia, ma è andato verſo la Ceſarea Maeſtà. Troppo par a me,
ut ita dicam, rabbioſo in quel ſuo negozio, nel quale penſo non deg
gia far più di quello ha fatto fin quì , ponendoſi a pericolo di ſoccom
bere alle fatiche per la ſua invalida compleſſione ; ma forza è laſciar
ſecondarlo la ſua volontà. Nè altro occorrendo, farò fine baciando le mani
a V. S. Reverendiſs. , la quale il Signore Dio ſi degni conſervar ſana.
Di Venezia alli XXII. di Giugno MDXXXVI.

4 Al medeſimo.

Ter avere ſaputo, che ſono ſtate trattenute alcune ſue Lettere al conta
rini, replica in queſta quanto aveva detto in quelle, cioè l'incomodo
l
della propria ſalute ; il diſpiacere della lontananza del Contarini da
Venezia ; il deſiderio, e la ſperanza di ritrovarſi con lui a Mantova
all' occaſione del Concilio ; la brama d'aver copia degli Articoli da
diſcuterſi , e di ottener la licenza de Libri proibiti. Lo prega d' ot
tener la Diſpenſa della Irregolarità per certo ſuo Monaco. Eſpone l'
avvenuto del Libro del Polo mandato in Inghilterra, e gli inviti di
quel Re , perchè il Polo medeſimo ſi porti colà , alli quali per altro
non crede nè conveniente, nè ſicuro il fidarſi.

O ſtava tutto ſoſpeſo d'animo, perchè, dopo che io ſon ritornato dal
Capitolo, ho ſcritto due lettere aſſai copioſe a V.S. Reverendiſs., e
non avendo avviſo alcuno della riceputa , intendendo poi, che la ſi ſen
tiva alquanto indiſpoſta , ſtavo con gran moleſtia, che il male foſſe
maggiore di quello che poi ho inteſo . Ed ultimamente ancora il Ma
gnifico M. Tommaſo, al quale aveva date eſſe lettere, mi ha chiarito,
che mai non ſono andate, benchè lui le deſſe in Caſa del Magnifico

Am

(1.) Il Carafa , che fu poi Paolo IV., que maniera deſſe anche remotamente da
feveriſſimo in ogni tempo a procurare, e ſoſpettare di ſe in materia di Religione.
volere la punizione di chiunque in qualun
L E T. T E R E. Io9

Ambaſciatore. E quantunque da lui non abbia inteſa la cauſa, perchè


ſiano ſtate intertenute, di fuori però ſi è detto, che non quelle fole,
ma niuna altra ancora de privati è ſtata laſciata. Per il che non vi eſ
ſendo ſtato altro impedimento, che un poco di ſoſpetto, non mi diſpero
al tutto, che ancora non deggiano capitare. Replicarò però nella pre
ſente quello, che mi raccordarò, che in eſſe foſſe ſcritto.
E prima, che V. S. Reverendiſs. forſi non ſi maravigliaſſe, che le
lettere noſtre ſiano d'altra mano; Ella ſaprà come la paſſata Quadrage
ſima circa il fine ſui veſſato molto aſpramente da accidenti di vertigine,
la qual laſciò tal reliquia di ſe , che dappoi in qua ſempre ſono ſtato
con gravezza, e tremito di capo , a tal ch'io ſono aſtretto per libe
rarmi tentar quella via da me tanto abborrita di ponermi in man de'
Medici ; nè però ancora ſono giunto a termine, che mi ſia permeſſo il
leggere ſe non poco, e facile, eſſendomi il ſcrivere in tutto interdet
to . Spero però per la buona cura e con qualche ſpazio di revalere .
Ma non manco mi dà travaglio, che io intenda V. S. ſentirſi in
diſpoſta , e ſto in continuo deſiderio aver nova che la ſii liberata , il
che a Dio piaccia che ſi preſto. Io mi ricordo altre volte aver ſcritto
a V. S. Reverendiſs., che dopo la partita di quella, nihil oble&iamenti
mihi reſiduum erat in hac Civitate , ſed omnia ſordeſcere, omnia ſquallere
videbantur. E così ogni giorno più mi ſi rappreſenta maggior ſolitudi
ne, e maggior ſquallore, il che è ſtato cauſa che, contra il coſtume
noſtro, nelli anni ch' io ſon ſtato qua più preſto avrei avuto la conſo
lazione di eſſerne levato, e traſportato di là dall'Apennino, che di eſ
ſervi confirmato. Nientedimanco con quiete d'animo mi accomodo a
quello che piace al Signor Dio , e due coſe più , che le altre mi con
ſolano ; una, che queſto è il mio ultimo anno, come ancora V. S. Re
verendiſs. mi ha ſcritto, e dovendomi partire l'anno ſeguente, così po
trebbe qualche ſpirito ſpingermi di là, come laſciarmi di qua. L' al
tra , che eſſendo inditto queſto tanto eſpettato , e neceſſario Concilio a
Mantova, dove ancora ſi debbe celebrare il noſtro Capitolo Generale,
ſono come certo di ſtarmi con V. S. Reverendiſs., ſorſi quanto eſſo Con
cilio durerà , ſe però qualche nuovo infortunio, o tempeſtate non im
pediſſe tanto buona opera, come aſſai ſi dubita per li grandiſſimi flutti,
che conquaſſano queſta Navicula: il che mi ſarebbe di grandiſſimo diſ,
piacere. E perchè non vorrei , che le coſe di eſſo Concilio in tutto mi
foſſero nuove, e mi è ſtato detto, che appreſſo V. S. Reverendiſs. è
un Summario di tutte quelle coſe, che veriſimilmente in quello ſi deb
bono trattare, ( quando ſia lecito ) deſidererei l'averne una copia, acciò
che quel poco di ſtudio, che mi ſarà permeſſo, lo poſſi collocare in
tal materia. Ed acciocchè più liberamente ci ſoluto animo lo poſſi far,
e leggere tutte quelle coſe, che ſi poſſono da ogni parte dire, deſidera
-
- - - -

rei veder tutte quelle coſe, che in ſimile materia hanno ſcritto queſti
To
I 1 o L E T T E R E.
Todeſchi. E benchè altre volte per viva voce otteneſſi da Papa Clemen
te di poter ſenza riſpetto, e pericolo di cenſura leggere ogni coſa,
nientedimanco non ſo, pare, che me ne impauriſca , del che volendo
mi aſſolvere, prego V.S. Reverendiſs., che eſſendole comodo, quan
do ſi ritroverà con Noſtro Signore , voglia di nuovo impetrarmi tal li
cenzia , e farmene fede per una ſua , nella quale non ſi contenga altro
che queſto. E perchè mi raccordo, che il predetto Papa Clemente diſ
ſe , che a niuno Prelato della Chieſa di Dio era proibita tal lezione,
ma ſolo a ſudditi , ed a privati, volontieri intenderei, ſe Noſtro Si
gnore è della medeſima mente. E per inculcar più coſe a un tratto, e
non paſſar il fine della verecondia, deſidererei da V. S. Reverendiſs. un'
altro ſervigio col predetto Noſtro Signore. Abbiamo in Caſa D. Bene
detto da Ferrara , la integrità , e bontà, e ſufficienza del quale ſono
cognite a V. S. Reverendiſs. benchè già abbia molti anni nella Religio
ne, nientedimanco non ha alcuno ordine nè Sacro, nè Minore, e per
conſeguente è inabile ad omnia munia Eccleſiaſtica, ci velut vas inutile.
Queſto è , perchè eſſendo ſecolare, ed uſorato, ira commotus per aſſai
legittima cauſa , propriam uxorem interfecit - Non mi ſaria ſtato difficile
per via della Penitenziaria, e con qualche ſomma di danari ottenere la
Diſpenſa ; ma per ſcoprir in tutto la mente mia con V. S. Reverendiſs.
non me ne ripoſa nè l'animo, nè la conſcienzia, ed in queſto non an
derò più avanti. Ora ſe pareſſe a V. S. per conſolazione, e pace di
queſto povero Religioſo eſponere il caſo ſuo a Noſtro Signore, e che
foſſe contento per viva voce abilitarlo , o commettere a me la aſſolu
zione, e di lui abilitazione, ſarebbe coſa gratiſſima a tutto queſto Con
vento. Ed in tal coſe non ſi ſuol aver quel riſpetto in Religioſi, che
ſi ha in Secolari, non enim veniunt ad notitiam multorum , ci per conſe
quens non tranſeunt in exemplum . Il tutto però in queſta coſa rimetto in
arbitrio, e volontà di V. S. Reverendiſs. , la qual tanto ne farà , quan
to le inſpirerà il Signor Dio. E ſe pur lo otteneſſe, medeſimamente ſarà
contenta con una ſua renderne teſtimonio, e quella baſterà a quiete del
la coſcienzia di tutti noi. Or paſſando ad altre coſe, dico , che il no
ſtro Sig. Rainaldo a giorni paſſati eſſendo a Verona ebbe di Anglia il
ſuo Nonzio , quale aveva mandato al Re a portarli il Libro ſuo , e
come gli riferì, lo aveva accettato con aſſai ilarità, mentre che eſſo ſtet
te là, non vide ſe non ſegno di mente quieta. Poi ha ſcritto ad eſſo
Sig. Rainaldo eſortandolo per ogni modo andar in Aglia, del che mi
perſuado, che V. S. Reverendiſs. ſarà nella medeſima opinione , che ſo.
no tutti gli altri ſuoi amici, cioè che a patto alcuno non vada. Tanti
eſempi ſi ſono viſti di quell'Uomo (ſi homo appellandus eſt ) , che da
lui ſi deve aſpettare ogni male ; nè credo, che foſſe alcuno, che dubi
taſſe che egli non cerchi di allettarlo per aggiongerlo alli altri Martiri,
avendo per aſſai minor cauſa, che eſſo forſi non reputava tanto, fatto º
aſſai
L E T T E R E. I I 1

aſſai peggio. Per il che, s'io non penſaſſi , che V. S. Reverendiſs.


da ſe ſteſſa lo farà , la pregherei quanto io poteſſi, che li voleſſe ſcri
vere, ed eſortarlo a non andare, perchè niuna coſa appreſſo di lui puo
te eſſere di più efficacia, che le lettere di V. S. Reverendiſs., benchè
per quanto mi pare comprendere, eſſo non ſia già molto diſpoſto di
andarvi , pur alla giornata fa diverſi diſcorſi, gi dum in dubio eſt, ani
mus paulo momento huc , vel illuc impellitur. Ho fatta coniettura par
lando con quel ſuo ritornato da Anglia, che 'l Re non deggia con
tra di lui far movimento alcuno, ſe ſtarà da queſte parti, perchè nol
to teme, che quel Libro ſi ſtampi, il quale egli penitus ha ſuppreſſo
in quelle parti, perchè dubita, ſe ſi divulgaſſe, che faceſſe qualche tu
multo nel Popolo, qua re mihil illi magis eſt timendum. Adunque nel ſtar
qua del Signor Rainaldo non li vedo pericolo alcuno, e nell'andare, o -
gni coſa diſperata. Don Onorato noſtro è andato verſo lo Imperatore ,
nè da lui ho lettere poiche paſsò a Parma. Credo vi averà fatica, e
travagli aſſai , e forſe alfine perderà il tempo . Egli non ſi contenta a
patto alcuno d'eſſer mutato a Napoli, e per ogni modo vuole venire
a San Giorgio, e ſtarvi quanto vi ſtarò io. Non poſso mancare di con
ſolarlo, 8 alla prima Dieta , che ſarà del meſe di Agoſto, s' io potrò
farvelo deputare; poi a tempo ſuo ambidoi inſieme andaremo cercar altri
paeſi. Io ebbi a giorni paſsati una lettera di V. S. Reverendiſs., nella quale
moſtrava deſiderare, che il Tramezzino Libraro foſse compiaciuto di una
delle Botteghe noſtre di Merzaria, il che ſi farà, come più preſto ſi potrà,
e come ancora a lui ho detto. Sono forſi ſtato troppo lungo, non ſo ſe
imaginandomi non di ſcrivere, ma di eſsere con V. S. Reverendiſs. a ſpaſso
nell'Orto di San Giorgio, o forſi nel Giardino di Santo Apoſtolo, il
quale quando io foſſi a Roma, tanto più ſarebbe da me frequentato,
quanto è più propinquo a Monte Cavallo , che il Giardino di Palazzo.
Fra quattro, o ſei giorni penſo andare al noſtro Roncaglietto ( 1 ) ,
e ſtarvi tanto, quanto piacerà al Reverendiſs. Monſignor di Chie
ti, «ual dice volervi venire anch'eſso, ma non lo credendo fin che
non lo veggia, così vi ſtarò ſol quanto piacerà a me. A V. S. Reve
ren iſs bacio la mano, ed umilmente mi raccomando.
Venetiis VI. Julii MDXXXVI.

(1.) Villa preſſo Padova de Monaci di S. Giorgio di Venezia,


1 I2 L E T T E R E,

5 Al medeſimo.

guanto era ſtato inquieto il noſtro Gregorio per le cattive nuove della
ſalute del Contarini, tanto ſi proteſta ora conſolato dal ſentirle miglio
ri. Lo conſiglia per conſervarla d intermettere le applicazioni, come
è ſtato conſigliato a ſe ſteſſo. Lo avviſa , che quanto prima avrà il
piacere di paſſare alcun poco di tempo in villa con alcuni ſuoi illuſtri
Amici, e li rende conto degli affari di alcun altro del medeſimi. Lo
ringrazia per averli ottenuto ciò, di che lo avea pregato nelle let
tere precedenti -
-

Sº" ſtato molti giorni con grande moleſtia per li molti avviſi, che di
qua erano della indiſpoſizione di V. S. R., il che ancor eſſa nella ſua
lettera conferma eſſer ſtato vero. Adunque oltra l'ordinaria conſolazione
delle lettere di quella, vi ho di aggionta la recuperazione della ſua ſanità;
al che non mi par di dire altro, ſe non eſortarla a quello, che ella ſteſº
ſa promette di voler fare, cioè d'intermetter li ſtudi, viver allegro, e ſe
i" ſi ritrovano Stoici in quelle parti, ſcacciarli in malam cruccm; con
iglio non molto diverſo da quello, che è ſtato dato a me da un'eccel
lente Medico, qual mi commenda in loco di caſſia il temperato eſerci
zio; in luoco di Reubarbaro il viver lieto, e ſenza penſieri , in luo
co di Scamonea, non leggere, nè ſcrivere. Oh Medicum excellentem, º
me docilem ad eſusmodi diſciplinam ! Io aveva penſato in loco di ſtudiar,
farmi leggere, ed io ſtare ad aſcoltare, ſed comperi aures meas nimium
eſſe delicatas, e più fatica durare, e più tempo perdere in revocando ana
gnoſte, che io non averia a ſtudiare io ſteſso; e però penſo aderirmi al
conſiglio di V. S. Reverendiſs, , e far che altri ſtudi per me, come an
cor ſi legge aver fatto molti eccellenti antiqui. Io al preſente ſto alquan
to più comodamente, eſſendoſi reſoluta queſta mia infermità in una
alterazione, che ha periodo , come la terzana, ma ſenza febbre, e ſpe
ro pur anco con li medicamenti ſopraddetti cacciar queſti paroſiſmi. Do
mani vado a ritrovar il Signor Rainaldo, qual col Padre D. Marco (1.)
è a Rovolone, ſequeſtrato in quel Luoco, e con quella Compagnia per
ingannar le moleſtie di quelle ſue male nove, e tanto più, quanto di

giore

(1.) Forſe queſti potrebbe eſſere un tal uomo dotto, eccellente Teologo, e molto
Don Marco da Breſcia, che in Breſcia me- verſato nello ſtudio de Santi Padri . In
deſima ſi fece Monaco del MPV , e che tervenne poi con altri Teologi Caſſineſi al
poi fu Abate di S. Vitale di Ravenna, Fu Concilio di Trento,
L E T T E R E. 1I3
giorno in giorno aſpetta l'ultima reſoluzione di quello, che puoſſi ſpe
rar delle coſe ſue. Io ſtarò là quanto eſſi mi vi riteneranno; doppoi ritor
no a Roncaglietto, dove aſpetto da una banda il noſtro magnifico M.
Matteo Dandolo, dall'altra Monſignor di Fano , e Monſignor Bembo,
a tal ch' io potrò molto ben ſatisfare a quel noſtro modo di curazione.
Il noſtro Scotto Caldeo dopo la morte del Fratello tutto è immutato,
e divenuto sì ſtoico , ut nihil ſuperſit priſtine hilaritatis ; ſpero però, che
la giornata potrà quello, che fin'ora non ha potuto la ragione; altrimenti
in tutto può dirſi divenuto ſtoico, e fino contra la natura, e genio ſuo
amplexus eſt curam rei familiaris , ci pupillorum curationem. .
Don Onorato, come ho per ſue lettere del primo di queſto, ſi ritro
vava in Saviliano in Piemonte, dove ancora era lo Imperatore, e pareva
a lui fin d' allora aver ottenuto tutto quello, che poteva ſperar di ot
tenere da chi non concede molto largamente ; e ſpedito di là voleva an
dar a ritrovar il Preſidente noſtro , per far opera di eſſer confirmato in
San Giorgio fin al Capitolo, e a quel tempo poi inſieme con me pro
vederſi d'altri Paeſi, il che penſo li ſarà facile da ottenere. Ringrazio
aſſai V. S. Reverendiſs. delle ſue grazie ottenute da Noſtro Signore ; e
benchè nella prima, cioè di leggere Libri Luterani non ſia molto per
affaticarmi , non mi eſſendo permeſſo leggere li migliori , mi è però di
gran piacere, quando accade di potermi chiarire con qual ragione con
fermano Eſſi le loro falſe opinioni. L'altra grazia poi dell' Ordinazioni
di Don Benedetto, penſo, che tanto deggia eſſere grata a tutto il Con
vento di San Giorgio, quanto poche altre coſe, perchè di vaſe, ut ita
dicam , inepto, ci inutili, erit vas in honorem . E quello che ordinaria
mente io faccio , avendo li Fratelli congregati nel Capitolo di far me
moria di V. S. Reverendiſs. , lo farò ora per li comandamenti delle let
tere ſue, alla quale, dopo le baciate mani, umilmente mi raccomando.
Da Praglia alli XXII. di Lujo MDXXXVI.

6 Al medeſimo.

Ricercato dal Papa di portarſi a Roma, ſcrive Gregorio d'eſſer diſpo


ſto ad incamminarviſi quanto prima, che alla ſteſſa Parte andranno
pure il Tolo, il Giberti, ed alcuni altri, che l'Egnazio ha di
buon grado abbracciata l' Opera impoſtali. A norma dell'ordine rice
vutone rende conto di quanto ha ritrovato nelle Biblioteche di Vene
zia ſpettante ai Concilii.

Bbi il ſecondo Breve di Noſtro Signore inchiuſo in uno di V. S.


Reverendiſs., dal quale però non ho più ſtimolo di quello aveſſi
avuto dal primo, eſſendomi già diſpoſto, e preparato alla venuta, ſpro
P naIl
I 14 L E T T E R E.
randomi non tanto la eſecuzione di queſto Precetto, quanto il deſiderio
i far reverenzia a V. S. Reverendiſs., e così piacendo al Signor Dio
alli due di Settembre penſo di partir da Venezia, e con piccole giornate
per li caldi, che ancora di quà ſono ecceſſivi , fare il noſtro viaggio,
fermandomi due, o tre giorni a Mantova, 8 a Modena, e poi in Eu
gubio quanto piacerà a Monſignor Reverendiſs. di Salerno, in compa
gnia del quale vorrei venire in Roma. -

Il Signor Rainaldo ancor lui ſi prepara per il medeſimo tempo e ver


rà di compagnia di Monſignor di Verona, ( :.) e Monſignor di Chieti,
e con Loro il Flaminio, e M. Adam ; ma anderanno a diverſo cammi
no, perchè vogliono far il viaggio di Toſcana, e declinar alli Eremi di
Valle Umbroſa, e di Camaldoli, a tal che mi perſuado, che tutti poi
circa il principio di Ottobre ſi ritroveranno in Roma. Monſignore Egna
zio ( 2. ) amplexus eſt toto animo l'opera, che V. S. li propone, e cer
to per quanto io ſo di Lui, non dubito, che non ſia per fare una coſa
molto bella, S utile, benchè ſi eſcuſi non poterla fare con le gravezze,
che al preſente ha della Lezione, e della Procuratia ; e più avanti dice,
che a far tal coſa non li baſta Cellarino, ma vorrebbe, che li foſſe pro
viſto per lui, per li Anagnoſti , 8 Amanuenſi, come credo, ch'egli
ſcriva chiaro a V. S. Reverendiſs.
A giorni paſſati ricercato da Monſignor Legato ( 3. ) di far diligenzia
in eſcutere tutte le Biblioteche di Venezia ſe ſi ritrovaſſero coſe perti
nenti a Concilii, fui nella Biblioteca di San Marco, ci excuſis omnibus
foris, vi ritrovai pur aſſai coſe, ma molte duplicate, S in ſomma vi
ſono quegli otto principali, e più celebrati Concilii univerſali, 8 alcuni
altri

( 1.) Era queſti Matteo Giberti figlio na (2.) Gio Battiſta Egnazio inſegnò lungo
tu 1ale di Franceſco Giberti Genoveſe Gene tempo le belle Lettere in Venezia ſua Pa
rale dell'Armata Navale del Papa. Nacque tria con riputazione. Era egli di buona Fa
in Palermo; divenne in poco tempo uno de' miglia, ma povera. Si reſe si abile ad iſtrui
più dotti, e pii uomini del ſuo tempo. Leone re la Gioventù, che allorchè domandò per
X., e Clemente VII. lo tennero preſſo di l'avanzata età la Giubilazione, la Repub
fe in qualità di Datario, ed ebbe molta par lica non potè riſolverſi ad accordargliela
te negli affari di Stato, durante il loro Pon per il pregiudizio, che venivano a ricever
tificato. Il ſecondo lo fece Governatore di ne gli ſtudioſi. Ottenne poi finalmente nell'
Tivoli ſulla fine del MDXXIII., e dopo il eſtrema vecchiezza la dimiſſione, e furonlila
MDXXIV. fu fatto Veſcovo di Verona, ed ſciati dalla Repubblica tutti gli emolumenti
in tal guiſa reſſe quella Chieſa, che alcuni di prima, e conceſſa per tutti i ſuoi Beni l'
zelanti, e pii Veſcovi s'applicarono a con eſenzione da ogni ſorte d'impoſizioni. Ha
durre la loro Greggia ſul modello del Veſco egli compoſte molte Opere. Morì in Vene
vo di Verona, e ſtabilirono i medeſimi ordi zia d' ottant'anni nell' anno MDL III.
ni, ch'ei ficeva oſſervar nella propria. Pier (3.) Crederei poteſſe intenderſi il Ver
Pranceſco Zini diede al Pubblico l'idea d'un gerio ſpedito l'anno avanti in Alemagna
Veſcovo perfetto ſulla vita del Giberti. Egli dal Papa per gli affari della Religione, e
amava molto le Lettere, e le proteggeva. principalmente per concludere la celebrazio
Terminò glorioſamente la ſua vita ai XXX. ne del Concilio. - -

Decembre del MDXLIII.


L E T T E R E, I 15
altri provinciali, però ancor loro celebrati, come ſono Ancirano, Neo
ceſarienſe, li Affricani, 8 altri ſimili, tutti con la ſua eſpoſizione a
ciaſcuno Canone. Vi ſono poi li Atti delli Concilii di Baſilea, e di Con
ſtanzia ſcritti con tanta diligenzia, e longhezza , che fanno faſtidio ſola
mente a vederli, perchè ſono due Volumazzi di altezza di un cubito ;
vi ſono ancora tutti gli Atti del Concilio Fiorentino ſcritti in Grcco.
Cercai poi nella Libreria di Sant' Antonio, nella qual ſono molte coſe,
ma niuna oltra di quelle delle Librerie di San Marco. Il più bel Libro
di tutti in tal materia ho ritrovato nella Biblioteca dello Egnazio, qual
ſolo contiene tutti li Concilii antiqui, ma molto ordinati, e con una
diligente eſpoſizione del Zonara . Tutte queſte coſe però, e forſi anche
delle altre penſo, che ſi ritrovino nella Biblioteca Vaticana. Ma pen
ſando bene, e ripenſando, non ſo intendere che tanta utilità ſi poſſa ca
vare da quelli Libri , ſed de bis alias. Altro non mi occorre , a Vo
ſtra Signoria Reverendiſſima bacio la mano, 8 umilmente mi racco
mando - -

Veretiis XXVII. Auguſti MDXXXVI.

7 Al medeſimo.

Intrapreſo dal Corteſe il viaggio per Roma, giunto già egli a Gubbio,
avviſa il Contarini di ritrovarſi ivi preſſo quel Prelato , e che in
compagnia del medeſimo, e di Don Onorato fra non molto proſeguirà
il viaggio. Io avviſa ancora delle diſpoſizioni allo ſteſſo fine degli
altri chiamati a Roma, cioè del Teatino, di Monſignore di Verona,
e del Tolo.

Dº" la partita mia di Venezia non ho ſcritto a V. S. Reverendiſs,


occupato nelli diſturbi del viaggio. Ora eſſendo gionto qua in Eu
gubio alli VI. di queſto, e fatto di me ripreſaglia da Monſignor Ar
chiepiſcopo, penſo vi ſtarò fino alli XVI. perchè fino a quel zorno pen
ſa ſua Signoria differir la ſua partita , e deſidera, che veniamo di com
pagnia, S io mi accommodo volontieri a farli piacer. Vi ſi aggionge
ancora, ch'il P. D. Onorato non è ancor venuto, qual ritornato dallo
Imperator, ha voluto andar fino a Venezia a ricognoſcer li amici, e
debbe capitar quà , acciò che tutti accompagnati veniamo a far riverenza
a V. S. Reverendiſs. E' ritornato aſſai bene e ſpedito delle coſe ſue , a
tal che è accaduto a lui quello che a pochi altri, che da quelle parti
ſe ne viene contento. Monſignor Reverendiſs. di Verona aſſai ben ſanato
da quel ſiniſtro, che li accadde per il caſo del cavallo, e ſpettava in Ve
rona Monſignor Teatino, 8 il Signor Ranaldo, qual Teatino doveva
partir da Venezia alli XX del paſſato; e tutti inſieme doveano
P 2
si
per
d
I l6 L E T T E R E.
la via di Fiorenza, avendo anche diſegno di andar a viſitar li Eremi di
Valle ombroſa , e di Camaldoli. Ma non ſcio poi ſe tanti diſegni ſi
coloriranno, e parmi ſiano conjuncti Saturno, e Marte, perchè uno ſol
lecita, e l'altro tarda , 8 il Signor Ranaldo, come Mercurio, ſi acco
moda all'uno, 8 l'altro. Altro non mi occorre di ſcrivere a V. S. Re
verendiſs., reſervandomi alla preſenzia » alla quale, dopo le baciate ma
ni, umilmente mi raccomando.
Di Eugubio alli otto di Ottobre MDXXXVI.
(
8 Al medeſimo.

Informa il Contarini del viaggio da Roma fino a Gubbio, ove ora ri


trovaſi preſſo il Fregoſo, e lo informa di qualche diſcorſo tenuto con
queſto. Dice di aver ſentito con grave rincreſcimento differito il con
cilio, e con timore, che non affatto ſvaniſca. Li dà le nuove avute
di Francia del Polo, e quelle del proſeguimento del proprio viaggio.

Pºi partii da V. S. Reverendiſs., con peſſimi tempi, e is peg


giori vie, gionſ a Peroſa alli XXVII. di Marzo, dove ſono ſtato
il Sacro giorno di Paſqua. Doppoi accompagnato dalli medeſimi e tempi,
e vie ſono venuto ad Eugubio, dove la preſenzia di Monſignor Arcive
ſcovo alquanto mi ha ricreato del ſiniſtro patito nel viaggio. Fra li al
tri ragionamenti noſtri, avendo la Apologia del Rev. F. Franceſco Geor
gio ( 1. ), quella ne ha dato un longo parlare ; e finalmente avendo
eſſo Monſignore appreſſo di ſe un Ebreo grandiſſimo Cabaliſta , hanno
riconoſciuti tutti li luoghi, ne quali il prefato Padre ſi fonda, a tal che
ogni Ebreo Cabaliſta ſi può appellar più Criſtiano, che alcuno ottimo
Criſtiano, eſſendo tutte quelle Fabule appo loro receptiſſime, e tanto li ve.
do eſſer pertinaci, ut nulla ſpes ſuperſit di poterli perſuader altramente.
Ho inteſo di nuovo anco da S. Signoria per lettere di Roma del XXIX.
di Marzo la deliberazione del Concilio al tempo ſtatuto al tutto eſſer an
data in fumo, e ſotto nome di dilazione eſſerſi quodammodo extintia; la
qual coſa mi è ſtata ſopra modo moleſta, parendomi molto diverſa dal
la deliberazione fatta in Roma avanti, che io mi partiſſi , & anco da
quello grande animo, che ſempre ho viſto in noſtro Signore. E benchè
non ſapendo la cauſa di tal dilazione ſia temerario giudicarne, ſi puote
però giudicare ſenza temerità , che tutti quelli , che con deſiderio eſpet
taVa
È

( 1.) Non credo facile l'indovinare chi forſe egli è quel Giorgio di Medelago, di
foſſe il Frate di cui parla la Lettera, ma cui ſi fa menzione nella Vita.
- L E T T E R E. I 17
tavano tanto ſanta impreſa, ne reſteranno diſconſolati, e tutti faranno
giudicio, che il nome di dilazione ſi poſſi eſponere per oblivione, ſed,
ut dixi, nihil audeo temere judicare. Spero alla giornata meglio intendere la
verità, e forſi più remanere fatisfatto. -

Ho anco inteſo dal predetto Monſignore per lettere de' ſuoi Agenti in
Franza, Monſignor Reverendiſs. d'Ingletterra eſſer gionto a Leone ſalvo
con la compagnia , il che mi è ſtato di conſolazione grande. Starò qua
º doi giorni in Eugubio, poi pigliarò il cammin noſtro verſo Fano, dove
anco ſpero più eſſere certificato della verità di quanto di ſopra ho detto
del Concilio, penſando che la giornata più debbia chiarire il tutto. Et
eſſendo ſtata queſta noſtra ſolo per viſitare, e fare reverenzia a Voſtra
Signoria , altro non mi occorre, ſe non inſieme col noſtro D. Iſidoro
baciarle la mano.
Da Eugubio alli V. Aprile MDXXXVII.

9 Al medeſimo.

Giunto a San Benedetto, rende conto al Contarini del proprio viaggio e


di quanto ha quivi ritrovato al ſuo arrivo. Incerto del proprio de
ſtino bramerebbe il ſoggiorno di Monte Caſino, ma lo diſtolgono da
tal deſiderio i tumulti di que” di San Germano . Trega il Contarini
d'interporre la ſua autorità per calmarli , e quando ciò ſia fatto ,
perſiſterà in tal deſiderio.

P" debito quante volte


mie lettere reverenzia a V. S.
mi ſi offeriſce l' occaſione di fare con
Reverendiſs. di non doverlo traſcura
re; al preſente ne profitto col darle nova del gionger noſtro a San Be
nedetto a ſalvamento per cammini non ſolo difficili, ma anco pericoloſi
per li diluvii grandiſſimi di acque, che in ogni loco abbiamo ritrovato,
il che certo ne è ſtato di impedimento, e fatica grande. Appropinquati
poi qua a S. Benedetto, abbiamo ritrovato tutto il Paeſe circondato da
Soldati, la qual coſa non ſolamente ne ha difficultato il viaggio, ma
- ancor quà nel Monaſterio non ne ſtiamo ſenza diſturbo. Sono gionto ſa
no inſieme con la compagnia. Il Padre noſtro D. Iſidoro ( 1. ) ſe n' è
andato alla ſua Abbadiola , ut ibi cum muſis oblettetur in ſolitudine. Qua
da Mantua ſi è inteſa la reſoluzione fatta di differire il Concilio, la
qual coſa faccia il Signor Dio, che ſia a benefizio univerſale della Repub:
blica Criſtiana. \

Non

( 1. ) Cioè il Clario,
I 18 L E T T E R E.
Non poſſo fino al preſente dare avviſo a V. S, Reverendiſs. di quello
che io penſi debbia eſſer di me, non ne potendo ancor fare conjectura
alcuna, e tanto più , eſſendomi mancato alquanto del diſegno, del qual
mi ricordo più volte aver parlato con Lei, che era per la vicinità di
V. S. Reverendiſs. andare a Monte Caſino. Ma poichè ho inteſo quelli
omini di San Germano eſſerſi quodam modo ribellati, di populariter tenta
re di privare quel Sacro Monaſtero della principal ſua priſtina dignità,
mi riſolvo non mi volere opponere a tali flutti , quando però per inter
vento di V. S. Reverendiſs. non foſſe proviſto , e ripercoſſa quella ſua
inſopportabile inſolenzia, nel qual caſo non avrei loco al mondo, che
più di quello mi foſſe grato. Prego però quanto poſſo V, S. Reverendiſs.
che a quello, che ordinariamente io ſo che farebbe per ſua benignità in
tutte le coſe della Congregazione, voglia anco in queſta cauſa aggiun
ger qualche particolare, e più caldo favore, perchè in vero ſi tratta
della totale ruina del primo, e più onorato Monaſterio, che abbia la Re.
ligione Criſtiana.
Di giorno in giorno ſi aſpetta il Reverendiſſimo di Mantua, al quale
facendo reverenzia avrò nova di V. S. Reverendiſs., alla quale umilmente
bacio la mano.
Di San Benedetto XXV Aprile MDXXXVII,

Io - Al medeſimo.

Rende informato il Contarini della ſua deſtinazione a Praglia ; de mos


tivi , che gliela rendono gradita; d'aver dovuto differire l'abbocca
mento convenuto con certo Frate, e d'eſſere incerto ſulle varie nuo
ve, che vengono del Polo. Lo avviſa d' aver veduta certa
Stampa de Luterani , la quale non dubita giunta anche in Roma ,
e che ciò nulla oſtante entra in qualche ſperanza di buon eſito degli
affari per l'abilità de Soggetti preſcelti a maneggiarli. Lo informa
finalmente della deſtinazione del Clario a Modena. -

Hº fatta molta interpoſizione di tempo in viſitare V. S. Reverendiſs.


perchè io deſiderava darle reſoluto avviſo di quanto ſarebbe ordi
nato del fatto noſtro. Ora eſſendo piacciuto al Signor Dio, ch'io ſia
deputato in Praglia , Loco, del quale eſſa ha piena cognizione, par
mi darle avviſo, come me ne ritrovo molto conſolato, immaginandomi
per un anno almanco quiete, e ripoſo grandiſſimo , aggiungendoviſi la
vicinanza di Padova, e di Venezia, che ſaranno cauſa, che alle volte
potrò godere quelli eccellenti Spiriti, che ſono in l'uno, e l'altro luo
co; il che tanto più ripoſatamente farò, quanto ch'io mi ritrovo li
bero da tutti gli eſtraordinari peſi della Religione, Li Studi noſtri po
chi ,
L E T T E R E. 119
chi, e tepidi, ſaranno in aſcoltar altri, e non in leggere, avendomi
proviſto di uno Anagnoſte molto accomodato al mio guſto , così
in Greco, come in Latino. Una ſola incomodità porta ſeco queſta no
ſtra ſtanzia , ch'io non potrò in preſenzia eſſere con V. S. Reverendiſs.
ma quello che così mi ſarà denegato, ſupplirò con maggior frequenzia
di lettere, non eſſendo moleſto a V. S. Il Padre Fra Franceſco Giorgio
è andato al Capitolo ſuo, che è ſtato in cauſa, ch'io non l'ho potuto
vedere, e fare quell'officio di carità , ch' io deſiderava . ll Nepote
ſuo Meſſer Domenico Triviſanò mi è ſtato a ritrovare , e fattomi in
tendere, che ha avuti quelli ſcritti di V. S. Reverendiſs. , e che anco
vi ha fatto riſpoſta. Come ſia ritornato , farò opera di veder l'uno, e
l'altro , e non mancherò della debita carità.
Qua ſi parla diverſamente del Reverendiſs. Legato Monſignor Polo.
Alcuni dicono che è di ritorno, e già propinquo ; alcuni altri, che ſia
retirato, e fermato in Cambraia ; & altri, diverſe altre coſe, per il che
ſto in deſiderio grandiſſimo di averne qualche certezza.
De Concilio quid futurum fit, non ſcio. E' venuta in queſta terra in ſtam
pa una coſa de Luterani, nella quale, eſpoſitis diverſis rationibus, non
ſolamente negano voler venir al Concilio, ſed & totam Concilii rationem
improbant. E mi perſuado, che la medeſima ancora ſia capitata in Ro
ma. Ma poco è da curarſi e di loro, e di Concilio, ſe ſeguitaſſe quel
buono effetto , che V. S. Reverendiſs. per l' ultime ſue mi ſcrive, ch'
io poſſo ſperare ; e certamente conſiderata la mente ſanta , e buona di
Noſtro Signore, e la qualità di quelli quattro iſtrumenti ( 1. ) deputati
a tal'opera, non poſſo ſe non ſperar ottimo effetto ; nè ſi manca di
continuo pregar il Signor Dio per il deſiderato ſucceſſo di tal impreſa;
della qual coſa aſpetto intendere da V. S. Reverendiſs. quello , che ne
ſarà ſeguito, perchè ad altri non crederei . E perchè penſo Voſtra
Signoria Reverendiſſima averà grato intendere nuove del noſtro
Padre Don Iſidoro , la ſaprà come eſſendo eſſo già da molti anni
affezionato alli genii , ed ingegni Modeneſi , ora ſi è ridutto ad a
bitare con loro, fatto Priore di quel Monaſterio , dove per la bel
la , e grata converſazione , non dubito , ſarà conſolatiſſimo. Nè al
tro mi occorre, ſe non baciar la mano a V. S. Reverendiſs., e ſalutar
il noſtro Rev. Padre Maeſtro del Sacro Palazio.
Venetiis XXIII. Maji MDXXXVII.

.Al

(i: Lo ſteſſo
Cardinali Cardinale
Sadoleto, Contarini,
Carafa, ritornato dalla ſua Legazione d' Inghil
e Polo egiàli terra.
12 o L E T T B R E.

1 Al medeſimo .

Ter i tumulti, che produce in alcune Città la maniera di predicare


di alcuni in ordine alla Divina grazia , e di eſporre le Scritture,
deſidera, che vi ſi pongano que ripari opportuni, che non impe
diſcano lo ſpargere la Divina parola, ma che ad un tempo aſſicu
rino i Fedeli ſu ciò, che hanno a credere, e ſperare. Eſpone il
deſiderio del Concilio, e la credenza univerſale, che però non
ſegua . Dice d'aver parlato con quel tal Frate, e che a bocca ſi
ſpiega in modo , che le propoſizioni di lui non hanno quel cattivo
ſenſo, che moſtrano ſcritte ,

Are a me, che Meſſer Pietro Boemo, quando diſſe a V. S.] Re


verendiſs. della Lezione del Padre Don Marco, diceſſe quello, che
ſaprà, ed in parte divinaſſe. Saprà bene del frutto grande, qual fa in
quella Città, ma della mente del Padre Abbate di Santa Giuſtina era
male informato, perchè non ſolo non è per impedirlo, ma gli preſta
ogni aiuto, ed ogni favore. E' ben vero, che alquanto è infaſtidito per
li tumulti, e controverſie nuovamente eccitate dalli Oppugnatori della
divina grazia, la qual coſa non ſolo dà moleſtia a Sua Paternità, ma
in queſti Paeſi interturbat omnia, a tal che, ſe quelli , a cui ſpetta, non
vi fanno matura proviſione, dubito aſſai di qualche inconveniente gran
de. Il più fervido, ed impetuoſo in queſto movimento ſi è lo Epiſcopo
Suffraganeo di Vicenza ci re, ci nomine Graculus, qual imbuto della
opinione di tutti quelli ſuoi Scrittori, concivit maximas turbas. Onde
prego V. S. Reverendiſs. che voglia interponere tutta quella grande au
torità, che ha in queſto preſidio della divina grazia, talmente che diſ
cuſſa ogni coſa con maturità li poveri Idioti, che per queſte contro
verſie non hanno ſe non incertitudine di ſe medeſimi, ſappino quello,
che debbono e credere, e ſperare. Venendo a Mantova ſono paſſato per
Verona, e viſta quella Città mirabilmente fruttificare per le buone ſe
menze, che il Signore Dio vi getta per la lingua, ed eſempio del
Signor Camillo; ma il medeſimo tumulto molto pur ivi moleſta . Vi
ſi leggono pubblicamente gli Evangelii per Meſſer Tullio, le Epiſtole
di San Paulo per un Frate Reginaldo dell' Ordine de'Predicatori. E'
ancora paſſato queſto fervore fino in Mantova, dove il noſtro Frate Pie
tro da Modena con grandiſſima e gratiſſima audienza legge ancor eſſo
le Epiſtole di San Paulo, e gli Evangelii ſicchè molto ſi ha da pena
re, come ſi debbano ordinari tali coſe ſenza interrompere il corſo del
verbo divino. Il prefato Signor Camillo mi ha detto averne ſcritto a
V. S. Reverendiſs & al Reverendiſs. Teatino, ed anco a Noſtro Signore
mcl
L E T T E R E . 12 i
te ſicchè per ogni modo vi ſi aſpetta buona proviſione , e vi ſoi.
no alcuni, che tanto la eſtimano , che penſano, che a queſto effetto
V. S. Reverendiſſima debbia venire in queſte parti , il che Dio vo
glia . Io deſidero aſſai , che ſeguiti lo effetto del Concilio , che
V. S. mi ſcrive dover ſeguitar a queſto autunno, e ſo certo, che eſſa
penſa dover eſſer così, ma non ſo come in queſte parti da niuno ſi cre
da , nè penſo ſi crederà, fino che riſolutamente non ſe ne veda l'effet
to , il quale più ſpero per opera di V S., che per alcun altro conto.
Io fui a giorni paſſati in longhi ragionamenti col Padre Frate Fran
ceſco Giorgio, ed in concluſione viſta ancora la riſpoſta li ha fatta Vo
ſtra Signoria, reſta con eſcuſarſi, quod nihil dixit aſſerendo, ſed problema
tice inquirendo. Et in vero a ſentir di bocca ſua quelle medeſime coſe,
ma dette in altro modo, non hanno tanto di abſurdo; a tal che non
ſapendole, o non volendole ſcriver meglio di quello, che ha ſcritto ,
al giudizio mio ſarebbe ſtato manco male a tacerle. Credo ne ſcriverà dif.
fuſamente a V. S. Reverendiſs. alla quale, altro non occorrendo, bacio
la mano, ed umilmente mi raccomando .
Mantua XX. Junii MDXXXVII,

I2 Al medeſimo.

Implora l'aſſiſtenza del Contarini, acciocchè per un caſo ſimile all'


eſpoſto nella Lettera IV. ſia diſpenſato dall' Irregolarità un Giovine
Gentiluomo Veneziano reſoſi Monaco, ed eſpone ciò, che lo rende
non indegno di tal grazia. -

Sſendo venuto quà a S. Benedetto per pigliar l'Acque de'Bagni per con
a ſiglio de Medici e di Venezia e di Padova, vi ritrovai uno Giovine di
Anni XVIII. Gentiluomo Veneziano da Ca Maſſolo, unico del ſuo Pa
dre, e forſe anco della ſucceſſione di quella Caſa, quale avendo fatta
inſtanzia grande a queſti venerabili Padri di eſſer admeſſo nel conſorzio,
loro a ſervir Dio, era ſtato accettato, parendo in Lui eſſere ottima,
voluntà , ornati coſtumi, e ſufficiente litteratura .
Ora da lui ſteſſo ſi è inteſo, che eſſendo ſtato uſorato circa meſi
XVII. all' ultimo per ſdegno ed anco per qualche ſoſpetto ha ammaz
zata la moglie. D:mum duttus panitentia, intendendo, che queſto proprio è
ordinato da Canoni, deliberò farſi Monaco. Avendo adunque eletto hoc
genus vite, e moſtrando molto fervore, ſon venuto in opinione, che ſia
ſtato permeſſo incorrere in tale errore, per riconoſcerſi e di quello,
e degli altri cum optimis fruttibus panitentia , e ne ho l'eſempio davanti
del noſtro Don Benedetto da Ferrara, ma quella difficultà medeſima,
che occorſe in Don Benedetto, occorre anco in coſtui, eſſendo inabile
Q ad
1 … 2 L E T T E R T .

a3 ogni Ordine Ecc!efiafico , e Sacro ,e non Sacro , a tal che fe ne ftarà fra
gli ältri tanquam flirps inutilis , & , ut ita dicam , «quivoce monachus . Egli
Íteffo mi ha detto voler aver ricorfo a V. S. Reverendifs. per il medefi
mo ajuto , qual' ebbe Don Benedetto , e perfuadendofi , che le lettere
noflre apprefio quella fiano di molto pefo , mi ha affai pregato , che le
ne voglia fcrivere caldamente , e raccómandarlo , il che faccio con * tutts
jl core, parendomi Giovine , che meriti d' effere aiutato , avendo tante
buone pafti , e ciò che è più , buona volontà di fervir a Dio : Credo
ancora , che da Venezia ne farà fcritto a V. S. Reverendifs. caldamente.
Non mi eflenderò più in attediarla , e baciandole la mano , umilmqnte
mi raccomando. -

Da San Benedetto alli VI. di Luglio MiDXXXVII.

Toft hanc Epifíolam fequitur quodam dubium tenoris fequentis.

Uidam N., dum effet in faeculo uxoratus, manu propria uxorem fuam
interfecit , deinde duétus poenitentia , prout hortantur Canones , in
greffus cft Monafterium , in quo per annos fex fan&te , & laudabiliter
converfans , & teftimonium miræ probitatis ab omnibus Fratribus habens
ad nullos fàcros ordines ob inhabilitatem eft promotus. Tandem Abbas
ipfius , confideratis ejus vita , & moribus , ipfo nequaquam id requiren
te , obtinuit a Summo Pontifice vivæ vocis Oraculo , ut cum ipfó dif
penfàretur , quatenus, non obftante prædiéto homicidio , poffet ad Sacros
Ordines promoveri. Quod cum ab Abbate fuo intellexiffet , dixit fe aliud
etiam homicidium manu propria perpetraffe. Fuerat enim ille moribus
deditus , quibus illud hominum geniis implicari fòlet. Tunc Abbas vifus
eft fibi poffe interpretari mentem Summi Pontificis , quod non ab uxori
cidio tantum, fed ab oinni ejus generis inhabilitate voluerit eum abfol
vere. Dixerat enim quoniam effeétus fuerat ex Saulo Paulus, fe libenter
cum eo difpenfare , & fic ad omnes Sacros Ordines ufque ad Sacerdo
tium exclufive promotus in illis faepius miniftravit. Nunc autem a qui
buflam in dubium verti cæpit , an fit cum eo fufficienter difpenfàtus .
Idcirco pro quiete confcientiæ tam ipfius N.,monachi , quam etiam Ab
batis præfati , petitur per Sanétiffimum D. Noftrum vel dcclarari cum il
lo fufficienter difpenfátum fuiffe , vel quatenus opus fit denuo difpenfári,
ut ad Sacerdotium promoveri poffit , & in jam fufceptis Ordinibus mi
niftrare. Jam elapfi funt o&to anni , ex quo in Dei fervitio cum maximo
fpiritus fervore perfeverat ; neque novum eft hoc concedi ingredientibus
Religionem , quinetiam generáliter id aliquibus Congregationibus con
ceffum eft per privilegia Apoftolica, quorum unum ego vidi conceffum
Canonicis Regularibus San£ti Spiritus de Venetiis, ut fcilicet poffint dif
penfare cum omnibus profitentibus in Religione fua , ut non obflantibus
— > --^ etiam
L E T T E R E . 123

etiam pluribus homicidiis manu propria perpetratis, poſtguam converſi


fuerint in novos viros, poſſint ad quoſcunque Ordines promoveri.
Ex alia parte hujus pagina habentur hac verba.
Informazione per Don Benedetto da Ferrara.
t

13 Al Medeſimo.

Scrive di paſſarſela bene ſenza pericolo di provar nocumento dall'aria


di Praglia, in cui poco ſi trattiene, fermandoſi anzi in altro ſito,
che ritrova più ſalubre, e più giocondo per la compagnia, che vi
gode di Spiriti elevati, e per quella, che vi ſpera all' occaſione
del Concilio. Deſidera aver copia di certa Opera ſcritta dal defunto
Veſcovo di Fano. Loda il Flaminio , ed un opera di lui. Doman
da , che ſe li tolga uno ſcrupolo, che cade ſul caſo eſpoſto dopo la
Lettera precedente .

O ho avuto una lettera di V. S. Reverendiſs. la quale mi è ſtata


molto grata, e tanto maggiormente, quanto per colpa mia era ſtato
molti giorni ſenza ſue lettere. Dico per colpa mia, perchè io era man
cato di ſcriverle non mi parendo di aver coſa degna di lettera a lei diret
ta; e non ſapea penſare, che la facilità ſua mi permetteſſe ſcrivere
quicquid in buccam venerit, come farò ancora al preſente, non avendo
altro ſubbietto. E prima le ſcriverò del mio ben ſtare ſenza paura dell'
aere di Praglia nel quale non ſono ſtato ancora in tutto quindici giorni ;
e vederò ancora intertenermi per l'advenire, che nè il freddo, nè l'umi
do di quel luoco mi ſia di nocumento, maſſime avendo quà il luoco di
S. Urbano e comodo, e di buono aere, ove ciò, che più mi diletta,
è la converſazione di molti Spiriti elevati, quali in verità cercano il Si
gnor Dio, perchè quantunque pare, che in ogni loco ſe ne ſenta qual
che germoglio, vedo però che il Signor Dio benedixit hanc Civitatem
largiori benedictione; per il che non mi maraviglio , ſe è ſtato inſpira
to, che ſi faccia il Concilio quà propinquo al tempo ſuo, nel quale eſi
ſend io viſitato da tanti , quanto V. S. Reverendiſs, preſume, mi sfor
zarò di temperare la oſpitalità con tanta frugalità , che ve ne ſarà per
ognuno, non aſpettando aiuto alcuno dalla Congregazione, della quale
ogni membro è tanto veſſato, che troppo ha da fare da Caſa ſua. Il mi
rincreſce di replicare nella mente di V. S. Reverendiſs. la memoria di º,

quella ſanta anima dello Epiſcopo di Fano (1); ma perſuadendomi che in


Lei

( r . Coſimo Gºrio di Piſtoia, nipote di Giovine di nobile indole, ed Oratore


Goro Geri parimente Veſcovo di Fano, di non volgare eloquenza . Appena ſor.
Q 2 tito
I :4 L E T T E R E.
Lei viva ancora, non averò riſpetto di ſcriverlene novamente. Mi è ſta
to detto, che il noſtro Meſſer Aloiſio Beccadello ha moſtrata un Opera
ſia intitolata De lumine naturali, 6 ſupernaturali, molto commendata ,
per il che ſono venuto in tanta volontà di vederla, ut non poſſim ferre
deſiderium. Quando per favore di V. S. Reverendiſs. ne poteſſi aver co
pia, mi farebbe coſa ſopra modo grata, e appreſſo di me rimarrebbe
come reliquia di quella ſanta memoria . Eſpetto fra pochiſſimi giorni
quà, e a Praglia Meſſer Marcantonio Flaminio, qual viene per far ſtam
pare una Parafraſe ſua ſopra trenta doi Pſalmi, coſa digniſſima di quello
ingegno, e di quel ſpirito. Non è conciſa , come fu quella del Campen
ſe, ma diffi, e larga, e penſo debbia eſſer molto utile. Mi duol be
ne, che per l'infirmità ſua non poſſa proſeguir più avanti, che già que
ſto poco in tutto gli avea levato il ſonno. Io mi ricordo eſſendo in Ro
ma di aver parlato con V. S. Reverendiſs del caſo di I on Benedetto da
Ferrara. Benche in quanto al mio poco giudicio io non aveſſi di lui mol
ta dubitazione, niente di manco il Reverendo Padre Don Marco, al
quale più credo, che a me medeſimo, me lo fa ſcrupoloſo; e però per
quiete ancora della noſtra coſcienza ſupplico V. S. Reverendiſs. che lo vo
glia far declarare, e ſcrivermene con ſua comodità: nè altro occorren
do al preſente, in buona grazia fua mi raccomando.
Tadua XII. Novembris MDXXXVII.

I4 Al Medeſimo.

Trega il contarini, perchè s' interponga preſſo la Repubblica di Ve


nezia, affinchè ſia levata la Taglia, che per delitto commeſſo al
ſecolo fu impoſta ſul Maſſolo, ora Monaco già da due anni.
-

O ſo, che V, S. Reverendiſs. ha piena informazione del caſo di Don


A Lorenzo da Venezia noſtro Monaco, al quale eſſendo ſecolare inter
venne quel diſgraziato caſo, per purgazione del quale ſi ritirò quà nel
Monaſtero, dov'è ſtato, ormai ſono paſſati due anni, con buona ſati
A

sfazio

tito dagli anni della pubertà, fu per pri- ni giunto a quel ſegno, cui pochiſſimi
vilegio eletto Veſcovo di Fano nell'An- i" in una lunga carriera, con
no MDXXX, Il Bembo ſcrivendoli lo ingolar dolore degli uomini dotti mo
chiama ornamento degli uomini eruditi, rì non ancor conſegrato Veſcovo nel
e nobilmente adorno delle più nobili MDXXXVII. di anni XXIV. di ſua
diſcipline. Eſſendo in breve giro d'an- età e - -
L E T T E R E 125

fazione; e perchè mi par coſa abſurda, che uno dedicato in queſto abito
al Signor Dio, che continuamente abita in loco ſacro, ſtia con Taglia
addoſſo, e con pericolo di profanare eſſo loco , mi è parſo di tentare, ſe
per via di Noſtro Signore ſi poteſſe impetrare da quella Illuſtriſs. Signo
ria, che gli foſſe levata la Taglia almanco in Terre aliene, e fuori del
Dominio; e queſto Monſignor Reverendiſs. Bembo molto amico degli
magnifici ſuoi Padri, e Zii ha promeſſo nella partita ſua di Venezia fa
re ogni opera, ma non mi contento di queſto. M'è parſo aggiungervi il
favore di V. S. Illuſtriſſima , e per ſua naturale inclinazione allo ajuto
di tutte le cauſe pie, e per la particolare protezione della Religione no
ſtra, della quale eſſo pur ſi ritrova eſſere membro . Penſo non neghe
rà di voler preſtare ogni favore a queſto Giovine , acciò ſia li
berato da tanto pericolo, 8 ancor ſia liberato d' una anſioſa pau
ra , che continuamente mi preme, eſſendo egli commeſſo alla cu
ra noſtra ; per il che prego V. S. Reverendiſſima che ricercata dal
noſtro Padre Procuratore ſi vogli degnare di favorire queſto negozio, il
che mi ſarà tanto grato, che ſe lecito è a dirlo, me le ſentirò più
obbligato di quello, che ſono, e nella buona grazia di V. S: Illuſtriſ
ſima, dopo le baciate mani, mi raccomando.
Di San Benedetto a XVI di Ottobre MDXXXIX.

15 - - vAl medeſimo,

Rimuova le premure fatte nella Lettera precedente per il Maſſolo, e


queſte ſpera coadjuvate dal Bembo, di cui fa l'elogio. Avviſa il
Contarini del motivo , per cui ora ritrovaſi in Parma, di dove
ritornato a Mantova, preſto poi paſſerà a Verona per rivedere il
Tolo i vigiunto. Loda, e raccomanda due ſuoi Monaci dimoranti in Roma. -

EIº avuta una di man propria di V. S. Reverendiſs. quale mi è ſtata


di tanta conſolazione, quanto non potrei dire. Io avea già inteſo
quella eſſere andata a Loreto nel medeſimo tempo, che noſtro Signore ſi
poſe in viaggio, e penſava, che forſe per tutto queſto verno la doveſſe
ſtare abſente, la quale coſa mi facea manco noioſo il noſtro non venire
a Roma : ma intendendo ora, che vi è ritornata, non potendo con la
preſenzia, non mancherò con lettere eſſere con Lei ſpeſſe volte. Scriſſi
alli giorni paſſati di quel noſtro Monaco, qual deſiderarei, che per ope
ra, e favore di V. S. Illuſtriſſima foſſe liberato dal pericolo grande, nel
quale di continuo ſi ritrova, il che non gli è di poeo impedimento nel
la via del Signor Dio; e già ho avuto nuova dal Padre Procuratore no
ſtro, che vi è buona ſperanza, nè però voglio mancare, che di nuovo
nol raccordi a Voſtra Signoria. Medeſimamente ne fu ſcritto a Monſi
- gnor
126 L E T T E R E.
gnor Reverendiſs. Bembo, dal qual certo ſtavo in eſpettazione intendere
quello che V. S. Reverendiſs. mi ſcrive, avendo ſempre cognoſciuto in
Sua Signoria un grandiſſimo candore di mente accompagnato con uno ec
cellente ingegno, e voltando ora l'uno , e l'altro dalle coſe del mondo
al ſervizio del Signor Dio non dubito, che ne debbia reſultare neſcio
quid perfettiſſimum a comune utilità della Santa Chieſa , e aſſai più lo
accenderà l'uſo, e converſazione continua con Voſtra Signoria Re
verendiſſima - - -

Io mi ritrovo al preſente in Parma, dove ſiamo congregati per la pro


viſione di dui Monaſteri, li Abbati dei quali ſono mancati fra pochi
giorni; e cosi con grandiſſima pace, e concordia avemo fatta nova pro
viſione. Ma dopoi viſitando Monſignor Reverendiſs. Legato ( 1 ) ho da
Sua Signoria inteſo, che 'l noſtro Reverendiſs. Polo ſi ritrova in Verona,
la qual coſa mi è ſtata di tanto gaudio, che non lo potrei eſprimere,
e tanto maggiore, quanto che m'ha detto, che 'l penſa, che per tut
to queſto verno il debbia ſtare di quà. Subito, che io ſia ritornato a
Mantua, andarò a viſitarlo, e farli reverenzia , poi me ne ritornerò a S.
Donato. Piacemi aſſai, che la converſazione di quelli noſtri Ven. Padri
Priore, e Procuratore ſia grata a V. S. Reverendiſs. e certo mi perſua
do, che di continuo più le debbia piacere, perchè io cognoſco l'un, e
l'altro di ottima indole, e virtuoſo, quali quanto poſſo li raccomando
inſieme con tutta la Congregazione; e a V. S. Reverendiſs. umilmente
bacio la mano.
Di Parma alii XV. di Novembre MDXXXIX.

I6 Al medeſimo.

confeſſa la propria mancanza per avere tardato a ſcrivere ; ne


adduce però qualche ſcuſa , e la principale è quella d eſſere ſtato
in vari giri, i quali ora terminati ſi fermerà in San Benedetto ſi
no al Capitolo , dopo il quale ignora qual deſtino abbia a toccarli .
Dice di aver perdute le ſperanze, che ſulle relazioni d'alcuni avea
concepite del ravvedimento de Luterani, e che queſte ſono ſmenti
te dai Libri d' alcuni di eſſi, che ha letti.

II, Ven. Padre Procuratore noſtro mi ſcrive V. S. Reverendiſs. doler


ſi , che già tanto tempo ſia mancato del debito mio in viſitarla , e
farle riverenza, del quale errore certamente graviſſimo non m'occorre altra
eſcu

C1 ) Il Cardinale Farneſe Nipote del Papa mandato. Legato in Iſpagna.


L E T T E R E. 127

eſcuſazione, che una pura , e ſincera accuſazione , perchè invero ſon


mancato e dell' officio , e del debito, della qual coſa molto mi dole .
Uſarò però a conſolazione mia quella volgata ſentenza di Marco Tul
lio Non tam mihi moleſtum fuit accuſari abs te officium meum , quam jo
cundum requiri . Per dir però qualche coſa, benchè non baſti ad eſcuſar
mi , darò la colpa al ſtar in continuo moto per le quotidiane occor
renze della Congregazione. Sono alcuni meſi , che ſono ſtato in conti
novi viaggi, e l'ultimo fu a Verona , dove ſtetti longamente col no
ſtro Signor Camillo, dal quale tanto imparai , quanto ſe pur in parte
ſapeſſi metter in opera, beato me ! Pur al fin mi ſon ridotto al Mona
ſtero, dove più non mi partirò finchè non ſia fornito il noſtro Capito
lo, dopo il quale anderò dove m'indrizzarà il Signor Dio. Parmi aver
inteſo , che V. S. Reverendiſs. ſia per venir queſta eſtate a Venezia, la
qual coſa ſe è così, quello ſarà il noſtro viaggio. In queſte noſtre par
ti mira referuntur di Alemagna , degli movimenti de Luterani, quali
per alcuni ſi dicea, che foſſero ſopiti , e m'erano ſtati mandati alcuni
Capitoli quaſi più che Criſtiani, ma ho compreſo, che ſono finti per
un'Opera del Melantone, che novamente m'è capitata alle mani , nella
quale reprende , corregge , caſtiga nominatamente tutti gli Dotteri e
Greci, e Latini, che ſono ſtati dopo gli Apoſtoli, e al giudicio mio
ſpeſſe volte in quelle coſe, nelle quali più che nell'altre meritano d'eſ
ſere commendati. Non dirò poi della moltitudine d'altri libri che alla
giornata naſcono, e ſono non ſolamente pubblicamente letti, ma ancora
appreziati, per il che volontieri intenderei ſe ſi penſa mai di provveder
vi, vel ſi bac cura ſit in miniſtris. Ho inteſa la venuta di Monſignor
Reverendiſs. di Salerno a Roma, la quale mi è ſtata di grandiſſima con.
ſolazione, che io penſo , che ne debbia pigliare Voſtra Signoria, e gli
Reverendiſſimi Bembo, e Inghilterra. Altro per ora non mi occorre.
Nella bona grazia di Voſtra Signoria mi raccomando.
Di San Benedetto il XXVII Marzo MiDXL.

17 Al medeſimo,

Animato dalle premure del contarini non laſcia di ſcriverli , benchè


ſenza poſitiva ragione. Dice eſſere ſtato ragguagliato dal cardinale
di Mantova ſugli affari correnti. Eſorta il Contarini d' andare a
Monte-Caſino, ove ſente, che vada anche il Polo, qual Luo'o
ſpera il più ſicuro dalle minacciate Epidemie. Se poi mai andaſ
Iſe a Venezia deſidera eſſerne informato a propria regola. -

Iº mi raccordo, che quando prima V. S. Reverendiſsima andò a Ro


ma , m'impoſe per ſue lettere, che ſpeſſo la doveſſi viſitare, e per
- uſare
I 28 L E T T E R E.

uſare le ſue proprie parole: ſcribendo quidquid veniſſet in buccam, Queſta


coſì m'ha dato ardire, che ſpeſſe volte, nullo etiam proposito argumen
to, ho ſcritto tutto quello, che è uſcito dalla penna, Nella qual coſa
dubitando commettere errore, ſono però ſtato novamente riconfirmato
dal Ven. Padre Abbate di San Paolo, qual gionto quà in San Benedet
to, mi ha quaſi detto chiaramente, che V. S. Reverendiſs. ſi duole,
che non le ſcriva, e il medeſimo m'ha fatto intendere Meſſer Jacomo
mio Fratello. Aſſicurato adunque da queſti teſtimoni della mente ſua,
ecce ſeribo quicquid in buccam venit. Il m occorre ſpeſſe volte eſſere col
mio Rev. Cardinale di Mantoa, dal quale ho ie buone nuove
di V. Signoria, & anco, intendo aſſai il ſtato, e procedere di tutta la
Corte, e nuovamente eſſendo egli ſtato a Ferrara per viſitare il Reverendiſ.
Cardinale da Eſte, ed oggi ritornato, eſpetto eſſer chiarito di molte co
ſe. Ho inteſo dal prefato Padre Abbate, che il Reverendis. d' Inghilter
ra è per andare a Monte Caſino, e forſe ſtar là per queſta Eſtate, della
qual coſa ho auto grandiſſimo piacere; e quando ancor V. Signoria vi
andaſſe per ſuo ſpaſſo, ſpero, che ne riportarebbe conſolazione, perchè
in vero è loco veramente religioſo; per il che eſorto V. Signoria ad an
dar là , dum pueris omnis Pater, c Materoula pallet; ed ancor io, for
rito il noſtro Capitolo, ſe mi toccarà la ſtanza di San Benedetto,
penſo trasferirmi ſul Lago di Garda . D ogni intorno in queſti
iPaeſi ſi odono peſſime nuove della Sanità ; morti repentine, faſtidio
ſe infirmità, è anco principio di peſtilenza, la quale pare, che
tanto ſi diffonda , che io dubito, quod ubicumque fuerimus erimus omnes in
eadem navi. E ſe vi è loco alcuno di ſicuro, penſo, che ſarà il Caſinen
ſe, ovvero con D. Onorato noſtro a Sant' Anna. Ho ancora in
teſo, che 'l Reverendiſſimo di Salerno penſa di ritornare a ripatriare,
nec improbo hominis consilium. Volontieri intenderei, ſe V. S. Reve
rendiſs. ha penſiero alcuno di venire queſta Eſtate nelle parti di Ve
nezia per poter indrizzare le coſe mie a comodità di poter venire a
ſarle riverenza. Non occorrendomi altro, dopo le baciate mani a V.
S. Reverendiſs. mi raccomando. - - -

Di San Benedetto il XII Aprile, MDXL.

18 vAl medeſimo,

scrive d'aver con molta ſoddisfazione dal Cardinal d' Eſte nuove
ſue , e de preſenti affari, e che con eſſo Cardinale ha veduto il Ver
gerio, il quale ſi raccomanda anche al contarini per eſſere liberato
da certa Penſione. Loda un'orazione compoſta dal Clario. Si racco
manda, perchè la Congregazione Casineſe sia almeno in parte
ſollevata dalla preſtazione della ſomma impoſta dal Papa. No
-
tiſi
L E T T E R E 129

tifica il desiderio di venir deſtinato al Monſtero della cava in


Regno, e finalmente aſſicura il Contarini, che le Commendatizie di
Lui ſaranno ſempre considerate da ſuoi Monaci siccome meritano, e
come a lui piacerà .

L giorno d'oggi eſſendo quà per tranſito il Reverendiſs. & Illuſtriſs.


l Cardinale da Eſti ( 1 ), ho ricevuta una di Voſtra Signoria tanto a
me grata, quanto non potrei eſprimere, perchè ha cauſato longhiſſimo
ragionamento con il predetto Signor Illuſtriſſimo e di V. S., e di quelle
coſe, che da Lei ſono deſiderate, per il che, benchè del reſto ſia per
ſona al giudicio mio molto reſervata, ci ſiamo però aſſai profundati nel
parlare delli modi, nelli quali ſi procede circa dare ordine alle coſe del
la Chieſa a tale che mi pare eſſerne rimaſto informatiſſimo. E benchè
aſſai ci veda che fare, niente di manco ho havuta grandiſſima conſola
zione, parendomi vedere in quel Signore una ottima volontà, una in
dole grande, e mente ſinceriſſima, e ſe averà appreſſo di ſe qualche
perſona di buon conſiglio, e timore di Dio, ſpero, che debbia riuſcir
molto utile per Santa Chieſa . Al preſente ſi ritrova con Sua Signoria
il Vergero (2 ) Epiſcopo di Capo d'Iſtria, qual moſtra un ardentiſſimo
deſierio dell'onore del Signor Dio, e penſo, che pur debbia fare qual
che frutto. Eſſo Monſignore di Capo d'Iſtria mi ha fatta molta iſtanzia
che debbia raccomandarlo a Voſtra Signoria per una certa penſione,
qual' è ſopra il ſuo Veſcovato, e deſidera eſſerne liberato : e perchè
mi pare giuſtiſſima petizione, il raccomando con tutto il core a V. S.
Reverendiſs. Dice eſſerli data qualche ſperanza, che a quello, a cui Eſ.
ſo paga, ſia dato qualche contraccambio. Il noſtro Ven. Padre D. Iſido
ro al preſente ſi ritrova quà per conto del Capitolo, 8 ha portata con
ſe una Orazione al mio giudicio belliſſima, il ſtato della quale è con qual mo
do ſi debbono uſare le ricchezze, la quale avendo fatta ſtampare, ne man
do una quì alligata, 8 un'altra ne ho data al Reverendiſs. da Eſti. Vos
glia il Signor Dio, che ſia ben ſtudiata, 8 anco eſeguita da quelli, ai
qua

(1) Ippolito d'Eſte, detto il Cardinale di te ſoſpettare di ſe, ma procurò in


Ferrara, figlio d'Alfonſo I. Duca di Fer che di giuſtificarſi. Quando s'accorſe di
rara, e di Lucrezia Borgia, celebre in non poterlo più fare, e quindi ſi vide
queſti tempi per gli affari, che ebbe a chiuſo l'adito ai maggiori onori della
trattare, e per la ſtima univerſale , che Chieſa, che ambiva , ſcoprì affatto la
sì acquiſtò, principalmente preſſo la Co ſua non retta credenza, ma per timore
rona di Francia ; e per la protezione dell' Inquiſizione andò in eſilio volon
delle Lettere , e de' Letterati, e per la tario preſſo i Grigioni nel MDXLVIII.
grandezza d'animo. Ivi fu Miniſtro de' Proteſtanti, e vi
(2 ] Non mantenne queſti lo zelo, ed at compoſe varie Opere contro la Chieſa
taccamento, che moſtrava da principio Romana . ».

Per la Cattolica Religione. Fece più vol


R
: 3a L E T T E R E.
quali nihil ſatis eſt. Scrivendo la preſente è ſopraggiunta una lettera del
Padre Procurator noſtro, qual ſcrive a queſti Padri, come Noſtro Si
gnore vuole dalla Congregazione Ducatoni XX M. la qual coſa ha pro
Iſtrati li animi di tutti queſti noſtri Padri, che ſanno, come ſiamo afflit
ti & attenuati, e benchè mi perſuado che ne debba fare qualche remiſſio
ne, ſon però certo, che tanto fumo non ſarà ſenza gran foco, Tutti
abbiamo ogni ſperanza a V. S. Reverendiſs. la quale ſon certo non man
carà di quanto ajuto le ſarà poſſibile. Sono circa anni doi che Sua San
tità ebbe medeſimamente Ducatoni XX M., per li quali furono dati per pa
gamenti tutti li Beni ſtabili di una Abbadia. Al preſente dubito biſo
gnerà darvi quella di un'altra. In niuna coſa però mancaremo della
ſperanza nel Signor Dio. Io ſto in deſiderio di levarmi di Lombardia,
e ritirarmi in qualche ſolitudine del Regno, 8 a me molto piacerebbe
un Monaſtero nominato la Cava, nel quale, benchè mai non ſia ſtato, è
però commendato da ognuno per loco ſingolare alli ſtudi, S: al vivere
quieto. Queſti padri fin ora non hanno voluto intendermi, e vi ſi ren
i" molto difficili; non mancarò però di farne ogni iſtanza poſſibile,
Circa quanto ſcrive V. S. Reverendiſs delle ſue lettere commendatizie,
benchè tutte ſieno per eſſere appreſſo queſti noſtri Padri del peſo, che è l
debito, niente di manco per queſto ſuo avviſo ſi aſſicureranno d'inter
pretare l'animo di quella ſecondo però la ſubiecta materia, ſapendo be
niſſimo , che la non pote mancare alli amici di queſto civile officio,
A V. S. Reverendiſſima dopo le baciate mani mi raccomando,
Di San Benedetto XXIV Aprile MDXL. - -

19 - al medeſimo,
Aſſicura il Contarini, che in ordine a certe premure della comunità di
Capua riguardanti il Moniſtero di quella Città, ſoggetto a Monte
caſino, è già ſtato fatto in parte, e ſi farà pure in appreſſo quan
to potrà contribuire alla ſoddisfazione della medeſima. Quantunque
li Soggetti deſtinati in addietro per il Monſtero di Verona non ab
biano incontrata la ſoddisfazione di quel Prelato, che vivamente ,
brama amorevole alla Congregazione, ſpera, ed entra mallevado
re , che la provviſione fatta recentemente li ſarà pienamen
te gradita.

O viſto quanto Voſtra Signoria Reverendiſs. ſcrive di quello, che


ricerca la Comunità di Capua, e perchè io ſo , che il Mo
naſtero di Santa Scolaſtica di Capua dell'Ordine di San Benedetto è
ſubietto al Monaſtero noſtro di Monte Caſino ne ho parlato col Reveren
do Abbate per averne più piena informazione. Sua Paternità mi ha riſ
poſto -
L E T T E R E. 13 1
poſto, che avanti la ſua partita da Monte Caſino ha mandato, per il debi.
to dell'officio ſuo, doi Padri a viſitarlo, quali con grandiſſima ſatisfa
zione di quella Città hanno dato ordine a quanto per ora hanno potu
to , & anco per lo advenire non ſono per mancare. Per l'onore del Si
gnor Dio , e per il riſpetto di V. S. Reverendiſs. non mancheranno di
fare quanto ſi conviene, e così ritornando a V. S. li Agenti di quella
Comunità, potrà mandarli ſatisfatti . Circa a quello ſcrive V. S.
Illuſtriſs. di Monſignore di Verona io in vero da me ſteſſo era in quella
medeſima conſultazione, perchè non deſidero altro ſe non conſervare Sua
Signoria, che come a me è Signore, e Patrone, così anco ſia unito con
tutta la Congregazione. Vero è, che fin ora non ho avuto queſto ſuc
ceſſo bono in la provviſione di queſto Monaſtero, che io deſiderava. Al
preſente ſpero, che ſarà talmente provviſto, che rimarrà ſatisfattiſſimo.
Sua Signoria ricerca quelli, nè più degli altri , perchè di quelli ſoli ha
più piena cognizione; ma avanti che io aveſſi la lettera di Voſtra Signo
ria già era fatta provviſione di perſona, che io per lui voglio intrare in
ſicurtà, che 'l ſarà unito in un volere ſolo con Sua Sign., e quando così
non ſia, io ne voglio ſopra di me la condennazione. Mi perſuado ancora
che da eſſo Monſignore la Signoria Voſtra Reverendiſſima ne ſarà rag
guagliata; nella buona grazia della quale mi raccomando.
Di San Benedetto alli XXVI d'Aprile MDXL.
2O iAl medeſimo,

Terminato il Capitolo Generale avviſa il contarini di varie deſtina


2ioni, e provviſte in eſſo fatte, e di eſſervi ogni coſa proceduta con
molta quiete, ſe ſi eccettui la moleſtia, che a tutti reca la grave
Impoſta ordinata dal Tapa, per minorar la quale di nuovo ſi rac
comanda.

Ggi , che è il ſecondo giorno di Maggio, abbiamo con pace, unio


ne, & amore grandiſſimo eſpedito il noſtro Capitolo Generale,
nel quale ſecondo l' ordinario corſo della Religione è eletto Preſidente
il Reverendo Padre D. Leonardo da Pontremoli Abbate di Santa Giuſti
na. In San Paulo è confirmato quello, che vi era, ed io in San Benedet
to; aggiungendo a queſto peſo troppo grave ancor la moleſtia della Vi
ſitazione. Il noſtro Padre Deſiderio di nuovo è creato Abbate, ma per
avere nelle mani un'Opera , la qual penſo debbia eſſere al Pubblico di
utilità grandiſſima, è ſtato collocato in un Abbadia, nella quale non
averà altra moleſtia, che il leggere , & il ſcrivere , eſſendo ſolo
con doi compagni ſenza alcuna gravezza di Offici divini al Coro.
A Verona è provviſto del Padre Don Vincenzio da Mantova, 8 io
R 2 ſono
1 32 L E T T E R E .
ſono ſtato autore di tal provviſione, eſſendomi aſſai cognito il guſto di
Monſignore Epiſcopo, e di ogni ſua mala ſatisfazione. Il predetto Pa
dre non avendo molti negozii al ſuo Monaſterio ſi intertenirà buona
parte del tempo fra qua S. Benedetto, & a Verona: benchè ſi dubita aſ
ſai, che Monſignore debbia ſtar longamente in Venezia per quelli ſuoi
moleſti negozi, che il travagliano. Il reſiduo della Congregazione e di
Voſtra Signoria, e noſtra, ſecondo la umana imperfezione paſſa molto
quietamente; ſolo ne moleſta quella iniquo Mammona da diverſe parti,
ma più che l'altre per queſta nuova impoſizione di Roma, dalla qual in
vero ſiamo molto travagliati, e che partito ſi ſia preſo, potrà Vo
ſtra Signoria Reverendiſſima intenderlo dalli Commiſſari deputati a
queſto effetto. Li Padri noſtri, ſe hanno qualche ſperanza , tutta è col
locata nella grazia di Voſtra Signoria Reverendiſſima con diſminuire la
ſomma, come anco di aver tempo, della quale ho teſtificato, e teſtifico
continuatamente a Padri, che ſupererà l' eſpettazione loro . Nè al
tro occorrendo, a Voſtra Signoria Reverendiſs., dopo le baciate mani
mi raccomando.
Di San Benedetto alli II. di Maggio MDXL. -

21 - Al medeſimo .

Giacchè vede ſvanite le ſperanze, che unitamente al clario avea


concepite di preſto vedere il contarini ſu ciò, che ſi era ſentito di.
re, ſpera, che queſte rimangano appagate altra volta . Loda certa
opera di freſco uſcita, che reputa fra le migliori veduteſi dopo in
ſorte l'Ereſie, e deſidera ſapere ſe tale giudizio ne formi egli an
cora. Preſagiſce ogni bene a i Popoli di Mantova per il Governo,
dopo la morte del Duca, aſſunto recentemente dal Cardinale, cui fa
grandi elog) .

O era in eſpettazione grande della venuta di V. S. Reverendiſs. in


queſte parti, della quale e da Roma, e da Venezia avea certiſſimo
avviſo; ma ſubito mi è ſtata tagliata queſta ſperanza. Io avea ritirato
quà a me il noſtro Padre D. Iſidoro con animo, che di compagnia ve
niſſe a fare riverenzia a V. S. ovunque la foſſe, ma eſſendo piacciuto al
Signor Dio di rimutare queſto penſiero, averemo pazienzia, perſuaden
domi, che così ſia ordinato per ben pubblico, e privato di V. S. Re
verendiſs, per cauſe a noi incognite. Forſi che quello, che al preſente
ci è ſtato negato, ne ſarà conceſſo un'altra volta con maggior frutto .
Di quà ſi dicono coſe grandi, e pazze de Luterani, che procurano pur
ſtracciare queſta inconfutile Tunica del Salvatore. A giorni paſſati mi è
capi
;
L E T T E R E; I 33
capitato nelle mani un'Opera fatta per lo Epiſcopo di Colonia (1) intitolata
Concilia Colonienſia, della quale pare a me non avere viſto più ſincera, più
modeſta, pia, e vera Opera, poichè ſuſcitarono queſte Ereſie abbomi
nande, e pare a me, che con grande ingegno, dottrina, e pietà in
ſtruiſca tutti li Criſtiani , ed everta le munizioni delli Eretici.
E perchè io mi perſuado, che V.S. Reverendiſs, la debbia aver viſta ,
mi ſarà gratiſſimo, che la ſi degni di ſcrivermi il parer ſuo, acciochè
io forſi non m'ingannaſſi di giudicio, perchè fin ora parmi non vi aver
viſto coſa alcuna, che non ſia ſommamente religioſa, e pia ; anzi che poſſi
eſſere forma a tutti li altri Epiſcopi per riformare ſe ſteſſi, e le ſue Dioceſi.
Con l ultima noſtra, che io ſcriſſi a V.S. Reverendiſs., vi era alligata una
Orazione del noſtro Padre D. Iſidoro. Con queſta ne è alligata un'al
tra , qual'è quella Pareneſi fatta a Luterani, qual è propria di V. S.
per eſſere a Lei dedicata . - º
Avrà inteſo V. S. la morte del Signor Duca di Mantova, per la
quale al preſente è rimaſto in mano del Reverendiſſimo Cardinale tutto
il Governo. E vedeſi fin'ora tale principio per indirizzo della giuſtizia,
e per eſonerazione delli Populi aſſai più del giuſto aggravati, e di
verſi altri ordini a ſalute della Città , ch'io mi perſuado per
certo, che queſto di Mantoa debbia eſſere feliciſſimo Populo, e queſto
Governo efficace eſemplo a tutti li altri Principi, perſeverando Sua Si
gnoria, come comprendo ha intenzione di volere perſeverare; del
che ſo, che V. S Reverendiſs. ne averà ſomma conſolazione, eſſendo
lui, ut ita dicam, ſua Creatura. A V. S. Reverendiſs., dopo le baciate
mani, mi raccomando. - - e -

Di San Benedetto IV. di Luglio MDXL.

Al

( 1 ) Hermanno di Moeurs, csnte di Colonia i ed anzi lo ſteſſo Imperato


VVicd, il quale dopo eſſere ſtato per re, ed il Sommo Pontefice nulla laſcia
molti anni Veſcovo non ſolo di Co rono intentato per ricondurlo ſul buon
lonia, ma ancor di Minda, d' Oſna ſentiere ; ma eſſendo riuſciti inutili tut
brug , e di Munſter ; nell' Anno ti i loro tentativi, fu finalmente da
MDXLIII. allacciato dalle luſinghe de' Paolo III. ſpogliato d'ogni dignità
piaceri, e ingannato dalle aſtuzie de'No nell'Anno MDXLVI. e li fu dato per
vatori, e di Bucero principalmente, ab Succeſſore nel Veſcovato di Colonia A
bandonata vergognoſiſſimamente la Chie. dolfo de' Conti di Schovemburg. Cac
ſa Cattolica, paſsò al partito de Lutera ciato per tanto nel MDXLVII. dal
ni - , Moſſi a compaſſione della cadu la ſua Sede, morì miſerabilmente preſº
º di un sì riguardevol ſoggetto il ſo i Luterani nel MDLII.
Senato, il Popolo, il capitolo di
I 34 - L E T T E R E.

2 2 Al medeſimo.

Raccomanda al Contarini certo Predicatore. Spera di preſto vederlo,


quando ſi verifichi la venuta del Papa a Bologna. Rrama ſapere
ſe abbiano a crederſi alcune buone nuove, che diconſi d'Inghilter
ra, e ciò brama anche a conſolazione di certo buon monaco In
gleſe. Spera, giovevole la venuta del Veſcovo di Verona in
Mantova per avvalorare il Cardinale nelle ottime coſe in
trapreſe - .. -

Enendo a Roma il mio cariſſimo Padre Frate Rafael arden


te Predicatore del verbo di Dio, e diſideroſo di far riveren
zia a Voſtra Signoria Reverendiſſima, mi ha data occaſione inſieme
di ſatisfare al debito mio in viſitarla, come anche di raccomandarle
ſua perſona, perchè certamente mi par perſona molto utile in an
nunziare ſemplicemente la verità evangelica : e benchè abbia avuta qual
che moleſtia in la Città di Breſcia, niente di manco al giudizio mio
da alcuni ha avuto biaſimo, da quali meritava grandiſſima laude. Di qua
è ſparſa nuova, che Noſtro Signore debbia venire a Bologna, il che
quando foſſe il vero, pur ſperarei di godere la preſenzia di Voſtra Si
gnoria Reverendiſs. , e però mi ſarà gratiſſimo, ſe ne potrò intendere
la verità. Oltra di queſto il noſtro buon Padre D. Anſelmo Ingleſe
la tatus eſt in his, que dita ſunt ipſi, avendo inteſe alcune bone nove d'
Inghilterra, e fra le altre, che l'Artefice di tutti i mali ſia perito con
l'arte ſua , ma deſidera ſaperne più apertamente la verità, e però mi ha
fatta in ſtanzia , che io preghi V. S. Reverendiſs., che ſi degni farne ſa
pere qualche coſa tanto a me, come al noſtro Reverendiſs. Cardinale
Anglico, perchè eſſendovi qualche buona nuova, ſarà di conſolazione
inennarrabile a queſto povero vecchio. Eſpettiamo fra quattro giorni in
Mantova Monſignor di Verona , la venuta del quale mi ſarà gra
tiſſima per corroborare il Reverendiſſimo Cardinale nelle Opere tan
to magnanimamente cominciate a reformazione di queſta Città , della
qual coſa ſpero fra pochi giorni ſcriverne un volume a Voſtra
Signoria Reverendiſſima ; nella buona grazia della quale mi racco
mando. - - - - -

Da San Benedetto XVIII. Julii MDXL.

guan
L E T T E R E. 135

23 - val Medeſimo -

guanto era rimaſto diſguſtato di alcuni capitoli predicati in Breſcia da


certo Eremita, altrettanto ſcrive ora d' eſſer rimaſto contento della
Terſona, che ha ritrovato operare di buona fede; quindi eſſere proce
duta la diverſità di ſcrivere al Vicario di Breſcia , ed al Contari
mi : non eſſer però frattanto ſe non bene , che l'Eſame ſiaſi ridotto
a Roma . Rinova gli elogi del Concilio Colonieſe , e gode , che fa
vorevole giudizio ne formi pure il contarini, cui però confeſſa eſſer
vi un luogo, che ſarebbe bene di eſporre più chiaramente. Accuſa
d'empietà um'Opera di freſco uſcita da un Luterano . Eſalta nuova
mente il Governo del Cardinale di Mantova, e ſopra tutto lo zelo
di lui per la gloria di Dio. Avviſa per ultimo il Contarini d'al
cune deſtinazioni fatte in una Dieta tenutaſi in Padova , e d'avere
goduta la compagnia d'alcuni comuni Amici.

O una di V. S , Reverendiſs. inſieme con una copia di quella no


- ſtra lettera ſcritta a Mionſignore Vicario di Breſcia delli Capitoli
dello Eremita , la quale mi ſcrive , che le pare molto diverſa da
quella, che lui ſteſſo dopo portò , del che non mi maraviglio .
Pur chi bene diſtinguerà, conoſcerà , che non ſono ſcritte d'una mede
ſima materia , perchè la prima lettera dava giudicio delli Capitoli per
lui divulgati in Breſcia , la ſeconda della perſona ſua . Et acciocchè la
Signoria Voſtra Reverendiſs. reſti meglio riſoluta, intenderà , come non
avendo io prima cognizione di quello Eremita, mi furono mandati per
il prefatto Monſignor Vicario quelli Capitoli ricercandone il parer mio,
dalli quali eſſendo io molto offeſo , perchè mi pareano pieni di grandiſ
ſima arroganza, 8 anco in alcuna parte ſcandaloſi con un procedere non
molto diverſo da Luterani, giudicai ancora, che uno , che predicaſſe
tali Capitoli di coſe tanto gravi , 8 in tal modo, doveſſe eſſer perſona
forſe ben letterata, ma infetta di ſue opinioni , e poco prudente ed
allora ſcriſſi a Monſignor Vicario quanto ha viſto V. Signoria Illuſtriſs.
Venne dopo a S. Benedetto eſſo Eremita, col quale longamente parlando ,
conobbi in lui un'ottima volontade, un gran zelo, ma forſi con manco
aſſai di mediocre ſcienzia ; & allora non mi maravigliai , che tali coſe
inſieme aggionte aveſſero prodotto quello effetto, che ſempre ſogliono
produrre: e li diſſi amorevolmente quello, che il Signore Iddio m'inſpi
rò, eſortandolo a predicare puramente quello , di che egli era capace ,
e perchè predicava alcune novità , li raccordai quel proverbio : Non
eſe movendum malum quod bene jaceret. Al fine parvemi vedere in lui l'
animo aſſai diverſo da quella arroganza, che dimoſtravano li ſuoi i
tOll »
136 L E T T E R E.
toli , e la mente trattabile , e facile ad cedendum recte momenti ; per il
che ricercato da lui ſcriſſi a Voſtra Signoria Illuſtriſs. , non ſapendo,
che Monſignore Vicario aveſſe mandato la noſtra lettera a Roma , che
n'avrei fatto menzione con maggior diſcorſo. Ma ſia come ſi voglia ,
non mi è diſpiacciuto, che lo eſamine di tal perſona ſia ridotto in Ro
ma, perchè mi perſuado, che anco V. S. Reverendiſs. li avrà aggionta
l' adortazione ſua, la qual ſpero debba eſſere efficace a reſtringerlo
nelle ſue Zippe, acciocchè poſſi fare quel frutto, che il Signore Iddio
li permetterà , non paſſando il termine della dottrina, che 'l Spirito San
to li ha limitato . Del Concilio Colonieſe mi è ſtato ſopra modo grato
averne il giudicio di VS. Reverendiſs. perchè in vero ſon molto affeziona
to a quell' Opera ; e benchè ancor io prima facie foſſi offeſo da quanto
la mi ſcrive, conſiderando però bene, parvemi , che non parlaſſe abſo
lute, ma per una falſa ſuppoſizione di quelli , qui contendunt ( utitur
enim hoc verbo) Matrimonium poſt votum validum eſſe , come diceſſe: e on
cedendoſi ancora queſto, quantunque non vero ; nunquam tamen evadent
quin graviter peccent, quia priorem fidem irritam fecerunt , e poi per de
clarazione rimette la verità ad uno univerſal Concilio , o vero a quello
Tpiſcopo, al quale ſpetta , intendendo, come ſon certo, il Romano .
Queſto ancor eſſer vero mi perſuade , che conſiderando l'altre parti di
luel Libro, parmi, che vadi molto cattolicamente, e ſe in queſto luoco
i debbe reprendere, ſolo in queſto al giudicio mio è reprenſibile , che
non parla tanto chiaro, quanto dovrebbe. - - - -

Ho inteſo, che di nuovo ſi riſtampa con alcuni additamenti. Potreb


be forſi eſſere, che riformerà forſi ancora queſto luoco. Mi è poi capi
tato alle mani un altrº Opera fatta per un Giovine Calvino Luterano in
titolata: Inſtitutio Religionis Chriſtiane di molta , e mala erudizione , qual
mi pare ſia compoſta direttamente contra queſto Concilio, perchè non
ſolamente tratta le medeſime materie , ma ancora col medeſimo ordine ,
cioè eſponendo il Decalogo, la Orazione Dominicale ec. , ma procede
aſſai diverſamente, 8 al giudicio mio ſino al preſente non è fatta Opera
alcuna Luterana più atta ad infettare le menti i tanto il buono è meſco
lato con quel ſuo veneno. - - -

Di Monſignore noſtro Reverendiſs. di Mantoa potrei , come la mi


cicerca, empire un giuſto volume; ma benchè Voſtra Signoria beniſſimo
ronoſca quella indole, le dirò però in pochi verſi quello, che è la ve
ritade. Si conoſce per ogn'uno niente farſi da lui o per ſatisfare all' au
ra popolare, ovvero con fuco alcuno, ma tutto con quella ſua bella in
genuitade, ſolo a onor d'Iddio, e reformazione de'Popoli º con mente
alieniſſima da ogni ſpezie di cupiditate, con natura tanto facile e beni
gna , che ancor con pubblici proclami ha invitati li Popoli alla conti
nua Audienza, nella quale lo veggio eſſere indefeſſo; la qual coſa fa,
che non puote eſſere ingannato da Officiale alcuno. Ogni giorno ri smo Ve
L E T T E R E . 137
move qualche gravezza impoſta da qualche Anno addietro, con animo
di rivocare ogni coſa alla forma de tempi de ſuoi Maggiori tanto cele
brati; ma quello, che ſopra tutto mi piace, è la cura grande che tiene
dell'onore d'Iddio, e della ſalute delle Anime, come in provvedere
alle blasfemie, alli mali contratti, ed altre ſimili coſe, e tutto con
amor grandiſſimo, e grazia de'Popoli. Monſignor Reverendiſs. di Ve
rona è ſtato alcuni giorni con Sua Signoria, e con ſuoi buoni conſigli
ſpero avrà fatto frutto aſſai, addendo calcaria ſponte currenti. Solo una
coſa mi par dia alquanto di faſtidio ad eſſo Reverendiſs. che è il trava
glio della Badia di Lucedo, qual per oſſervanza di Noſtro Signore, ed
amore del Reverendiſs. Farneſio deſidera , che pigli qualche indirizzo,
e certo io lo vedo molto diſpoſto, eſſendomene occorſo parlare
molte volte con Sua Signoria Reverendiſſima ; ma in queſti particolari
farò fine , perchè dubito, che io giungerei alla menſura del vo
lume. - - - -

Abbiamo celebrato una Dieta quà nel Monaſtero di Santa Giu


ſtina, nella quale per la morte del Padre D. Michele Zarotto abbiamo
creato Abbate il noſtro Ven. Padre Procuratore, perſona al giudicio mio,
e di ognuno, benemerito di quel grado. Abbiamo ancor diſtribuiti li
XIV mila, Ducatoni ſopra li Monaſteri particolari, la eſazione de quali
però ſarà alquanto difficile ; e dubito biſognerà, che vi intervenga in
qualche parte l'autoritade di V. S. Reverendiſs, come da eſſo Padre Pro
curatore penſo ſarà informata, e che non abbiamo avuto quel gran
male, del quale ognuno temeva. Tutti queſti Padri Reverendi il rico
noſcono dall'amore di V. Signoria Reverendiſs. e le ne referiſcono infi
nite grazie. Hanno ancora ſecondo che quella ricercava, deputato in San
Paulo il Padre D. Antonio Pretino per ſatisfazione del Reverendiſs. Car
dinale Angelico, e certo dopo V. S. Illuſtriſſima non è perſona, che
ſopra la Congregazione noſtra abbi più aſſoluta autoritade, che il preſa
to Signore. a .

Io ho viſitato più volte quà in Santa Giuſtina il noſtro D. Placido,


del quale Voſtra Signoria pote ſtare conſolatiſſimo, perchè in vero con
gran fervore currit viam mandatorum Domini, facendo ogni giorno più
profitto nella vita ſpirituale. Ancor paſſando per Verona venne un gior
no a deſinare al Monaſtero noſtro il clariſſimo Meſſer Tommaſo inſieme
con Monſignor di Verona, e ſteſſimo tutto quel giorno in grande con
ſolazione; eſſendovi anche il Padre D. Iſidoro.
Il Clariſſimo Meſſer Matteo Dandolo quivi preſente, mentre ſi ſcrivea
queſta Lettera, bacia le mani a Voſtra Signoria Reverendiſſima, 8: io
a quella, ed al Reverendiſſimo Angelico inſieme con D. Benedetto da
Ferrara feriore della preſente. - º

e Di Padova alli XXIX. di Agoſto MDXL.


- - - - - -
-- - - - - -- - - - - - -
- - - - -- - - - --- - - - - --- - - - - -- -

S - a
138 L E T T E R E.

24 val medeſimo,

Interpone l'autorità e la grazia del Contarini per togliere alcune dife


ficoltà inſorte ſullo ſtabilito pagamento, ſu di che lo prega d'aſcol
tare il Preſidente della Congregazione,

Oichè io ſcriſſi le ultime a V. S. Reverendiſs. li Padri noſtri Reve


rendi conſultando di poter ſatisfare al debito contratto delli XIV M.
Ducatoni per la Impoſta di Noſtro Signore, vi ritrovano alcune difficol
tà molto importanti, al remedio delle quali giudicano eſſer biſogno il
conſiglio, ed aiuto di V. S. Reverendiſs., della qual coſa più a pieno ho
ſcritto al Ven. Padre Procuratore, qual tutto comunicherà con eſſa : per
il che quanto io poſſo a nome del Reverendo Padre Preſidente, e di
tutti gli altri Padri la prego, che voglia eſſer contenta ponervi quel
ſalubre remedio, che parerà al ſuo prudentiſſimo conſiglio; perchè quan
do non vi ſi provvedeſſe fra pochi giorni, ne ſeguitarebbe la ruina del
la Congregazione, il che è molto lontano e dall'animo, e dall'eſpet
tazione di V.S. Reverendiſs, nella bona grazia della quale, dopo le baciate
mani, mi raccomando.
Di S. Benedetto Mant. alli XII di Settembre MDXL,

25 vAl medeſimo,

Sulle Notizie avute del congreſſo fiſſato tra cattolici, e Luterani en


tra in fiducia di buon eſito del medeſimo, atteſa la qualità de'
Soggetti , che debbono intervenirvi . Quantunque per molti rifleſſi
abbia a ſe recata ſorpreſa, non meno che travaglio la chia
mata a Roma, pure ad ogni maniera ſi dichiara pronto, e diſpo
ſto ad obbedire ſollecitamente e nulla omettere di quanto potrà,
e ſaprà .

Itrovandomi in Piacenza col Reverendiſſimo cardinale verulano (1)


A inteſi per lettere dalla Corte Ceſarea l'ordine preſo del Congreſſo di
quelli
( 1 ) Ennio Filonardi di Bauco nell'Abbruz- impiego reſtò ſotto Adriano VI., e Cle
zo fatto Veſcovo di Veroli da Aleſſandro mente VII e da Paolo III. Cardinale s
VI.; da Giulio II. Vicelegato di Bolo- nel MDXXXV. Fu anche Veſcovo, di
gna, e Governatore d'Imola : da Leo- Albano, e Sorrento, e morì d' ottanta
ne X. Nunzio agli Svizzeri, nel qual tre anni in Roma nel MDXLIX.
L E T T E R E. 139
quelli dotti Germani, e Luterani, e Cattolici, e come per parere di Sua
Maeſtà vi dovea anche intervenire qualche perſona mandata da Sua Si
gnoria; Del tutto ebbi grandiſſima conſolazione, parendomi ritrovato una
via, che facilmente potrebbe poner fine a tanta confuſione, quanta al pre
ſente è nella Religione Criſtiana, procedendoſi con caritade, come la
qualità delle perſone elette mi perſuadeva, che ſi doveſſe fare ; & aſſai
più mi parea riuſcibile queſta via, che il gran travaſo di un Concilio
generale, e così tutto pieno di allegrezza, non penſando in conto alcu
no a me ſteſſo, me ne venni a Genoa per viſitare queſti noſtri Monaſte
rj; dove poi ho avuto le lettere di V.S. Reverendiſs., e dell'Illuſtriſs. e
Rmo Farneſe, nè ſolo le indrizzate a Genoa, ma ancora l'altre per San
Benedetto, quali da quelli Padri mi ſono ſtate mandate per meſſo a
poſta. Ed in vero mi hanno poſto in grandiſſimo travaglio, e faſtidio,
conſiderando la brevità del tempo, la mia poca galiardezza , e lo eſſere
ſopraggiunto ſprovviſto d'ogni coſa, le quali coſe non obſtante non
voglio, che da me manchi, che non faccia tutto quello, che mi ſarà
poſſibile. E così domane, piacendo al Signore Dio, piglierò il cammi
no verſo Verona, nè poſſo mancare di fermarmi in S. Benedetto per tre
giorni al manco per provvedermi di cavalcature, e d'altre coſe neceſſarie a
così lungo viaggio, e alla abſenzia di tanto tempo: e ſe in Verona ancora
ſaranno li altri, mi accomoderò in ogni coſa al volere loro. Se anco
ſaranno partiti, e che abbiano laſciato qualche ordine di me, mi sfor
zarò di eſeguirlo, ma ſe non foſſe nè l'uno , nè l'altro, eſpetterò nuo
vo ordine da Sua Signoria , movendomi ſolo ad eſeguire quanto mi è
commeſſo il deſiderio di obbedirlo, perchè nel reſiduo poi quanto io ſia
inabile, 8 incapace, niuno meglio lo ſa, nè meglio puote teſtificarlo che
V. S. Reverendiſs., cujus periculo ſtarà ogni mia inettitudine, e inſuffi
cienza. E' ben vero, che con grandiſſimo piacere aſpetto di ritrovarmi
in compagnia con quelle perſone, le quali non ſolo per cauſa delli
comuni Studi ma ancora di ſingolare benivolenza mi ſono conjun
tifſime ; e per potere più preſto eſpedirmi non ſarò più proliſ
ſo . Nella buona grazia di Voſtra Signoria Reverendiſſima mi rac
comando. -

Di Genoa alli X. di Ottobre del MDXL.

26 Al medeſimo.

Tartitoſi da Genova, e preſo il cammino per andare a Mantova, dopo


eſſerſi fermato in Pavia, per la nuova ivi ſparſa della malattia,
e morte del Papa ; ſcrive ora da Milano, ove ſi trova ſorpreſo
da indiſpoſizione catarrale. Queſta con ſommo rammarico l'im
- S 2 trage
14o L E T T E R E. -

impediſce di fare quanto erali ſtato ordinato, non oſtante la buoi


ma volontà, che ne avrebbe - Prega perciò il Contarini a far le
ſue ſcuſe e col Papa, e col Cardinale Farneſe.

Nº ſolo con diſplicenzia grande, ma ancor con grandiſſima fatica


ſcrivo queſta noſtra a V. S. Reverendiſs. ritrovandomi molto afflit
to di una indiſpoſizione catarrale con alquanto di alterazione, che m'
impediſcono non ſolo lo ſcrivere, ma ancor ogni altra importante azio
ne. Poichè di Genoa ſcriſſi le ultime a V. S. Reverendiſs., ſubito pi
gliai il cammin noſtro verſo Mantua, e in Pavia ſui ritenuto quattro
giorni da una pubblica nova, quale ſi era divulgata in queſte parti della
graviſſima infirmità di Noſtro Signore, e per alcuni ancora ſi affirmava
della morte, alla qual nova dava fomento il ſubito provedere del Go
vernatore di Piacenza alla cuſtodia di quella Città di gente a piedi, ed
a cavallo, con altri ſegni, che ſi ſogliono fare, quando la ditta nova è
vera , per la quale non più preſto che alli XVIII. venni in Milano: e
benchè per la brevità del tempo foſſi fuori di ſperanza di poter ſatisfare
a quanto mi era ſtato commeſſo, niente di meno ſopravvenendomi poi que.
ſta alterazione, abjeci omnem curam, penſando alla recuperazione della
ſanità, e con quello più comodo modo, che mi ſarà poſſibile, vederò di
redurmi verſo Mantua . E in vero la Stagione è molto male a propoſito
per far ſimili viaggi, nè mi perſuado, che il noſtro Meſſer Marco An
tonio Flaminio vi debbia eſſer più diſpoſto di me, conſiderando la ſua
compleſſione imbecille. A me non manca, nè mancherà mai nè l'ani
mo, nè la volontà di obbedire ogni precetto di Noſtro Signore. Queſto
a me parca tanto ſanto, e laudabile, che non penſava nè a moleſtia ,
nè a fatica alcuna . Ora cognoſco, quod impoſſibilium nulla eſt obbli
gatio - -

Per queſto mi è parſo pregar quanto poſſo V. S. Reverendiſs., che ſi


degni, per quella benevolenzia grande, che ſempre mi ha moſtrata, ſar
noſtra iſcuſa e con Sua Santità, e col Reverendiſſimo Farneſio, di modo
che l'abbiano ad accettare, come però non dubito, che benignamente
faranno, alli quali io non ſcrivo, perch'io non poſſo, e anco nel ſcri
vere a V. S. Illuſtriſſima non ſarò più proliſſo, perchè mi mancano le
forze. Nella buona grazia di quella mi raccomando.
Di Milano alli XIX. di Ottobre MDXL. -

- - e -
-, - -
-
- .
-

- - - a r- aº
- - t. -
- - N. , - - - - a º
-

- º º
-
- . .
- . 2 , v, . ,

- Al
L E T T E R E. I 41

27 Al medeſimo.

Interpellato dal Contarini a porre riparo a certi diſordini, e diviſioni


già tempo fa inſorte nel Moniſtero di Monache di Breſcia ſoggetto alla
Congregazione, eſpone eſſerſi già fatto in addietro quanto ſi è creduto
opportuno; Che ei credeva già ogni coſa ſopita, che non potendoſi più
far altro fuorchè la mutazione del Prelato; queſta pure ſi farà al
Capitolo; ma quando ciò non baſtaſſe, che la Congregazione non a
vrà difficoltà d acconſentire, che le Monache ſi ſottraggano alla ſua
obbedienza . Dice di non moverſi per ora da Mantova a motivo di
ſua ſalute, e che in quelle vicinanze pure ſpera rivedere il Conta
rini , o vada egli in Alemagna, come ſi dice, o vada a Bologna
col Papa .

Pºi io ſon ſtato qua in Mantoa molti giorni, da Monſignor Mat


teo Avvogadro mi è ſtata per meſſo a poſta mandata una Lettera di
V. S. Reverendiſs. circa una materia già longo tempo ventilata, e qual
mi credea, per le provviſioni fatte, già in tutto eſſer ſopita, e tanto più
lo poteva credere, che eſſendo ſtato dieci giorni in Breſcia, nè dalle Mo
niali, nè da Secolari ne ho ſentito movimento alcuno; e benchè la Vi
ſitazione delle Moniali non toccaſſe a me, per aver loro il ſuo partico
lare Viſitatore, niente di manco tutti ad un tempo ci trovaſſimo in Bre
ſcia, e mi perſuado, che ſe vi foſſe ſtato ſtrepito, l'avrei inteſo. Sappia
adunque V. S. Reverendiſs., che nel tempo, che occorſe quel caſo faſti
dioſo, li Padri gli fecero la debita provviſione quanto pativa la qualità
del tempo; e ſe li Secolari tutti aveſſero laſciata la cura del ſuo governo
a cui toccava , molto meglio ſi ſarebbe provveduto, ma eſſendoſi per quel
caſo diviſo il Monaſterio, l'una parte, e l'altra ebbe incontinente la ſua
protezione da Secolari, e di tanta veemenzia, che ſe li Padri non fuſſe
ro proceſſi con deſterità in provvedere al tutto, ne ſeguitava grandiſſimo
ſcandolo: che la indignazione degli animi dal Monaſterio era paſſata nel
la Città, a tal che anco la Perſona del Reverendo Padre Preſidente no
ſtro, che maneggiava tal coſa , fu alle volte bravato, e non ſtette ſen
za pericolo. Nè furono contenti alcuni Gentiluomini di quella Città di
moſtrarſi loro ſoli, ma commoſſero ancora il Duca di Mantua . Per que
ſte, & altre cauſe, che ſarebbe longo ſcrivere, fatte quelle provviſioni ,
che all'hora ſi puotè, fu ſopita la coſa, e ſotto pene gravi poſtole ſilen
zio . Ora di una delle parti, e certamente della più ſana erano capo due
Cognate del Magnifico Meſſer Matteo, Sorelle del Conte Giovan France
ſco da Gambara, Religioſe certamente oneſtiſſime, e degne d'ogni ve
nerazione, e nelle quali in queſto caſo ſi è viſto grandiſſimo zelo, ma
- - ormai
I 42 L E T T E R E. ;
ormai audeo dicere non ſecundum ſcientiam . Ed io deſiderarei , che dagli
loro Propinqui, quanto più ſono dotati di quelle gran virtù, che veriſ
ſimamente ſcrive Voſtra Signoria, fuſſero eſortate, che ( come dice San
Paolo ) con ſilenzio agerent proprium negotium . E ſe V. S. Reverendiſſima
ſi degnarà di credere a quelli, che per eſperienza poſſono giudicare di ta
li caſi, la terrà per certo, che volendo di novo refricare tal piaga , più
preſto ne ſeguiranno maggiori diſordini , e dal canto delli Padri ſo cer
to, che in ſatisfazione delle prenominate Religioſe non ſi può far altro ,
che provvederle di un altro Prelato, non ſi contentando loro di quello,
che vi è al preſente; la qual coſa ſi farà per ogni modo a tempo di
Capitolo. E perchè con lettere non ſi può fignificare il tutto, dirò ſolo
una coſa, dalla quale potrà V. S. Reverendiſs. far conjettura del reſto ;
che ſe quelle Madri più ſi contentano di altro governo, che della Con
gregazione, ſon certiſſimo, che li Padri non vi ſi renderanno in conto
alcuno difficili, e di tal materia non tediarò più V. S. Reverendiſſima -
Io venni a Mantoa, dove ſono ſtato molti giorni, non proſeguendo al
tramenti le noſtre viſitazioni, perchè certo me ne ſentiva al tutto inabi
le, ne penſo per tal effetto andar più avanti, ſe forſe non andaſſi a Ve
nezia, dove comodamente ſi puote andar per barca, ma me ne ſtarò
eſpettando la venuta di V. S. Illuſtriſſima in queſte parti, della qual ſe
guita pur nova, che debbia andar all'impreſa ſua di Alemannia, ma quan
do ancor queſto non ſuſſe, non dubito, che la verrà a Bologna con No
ſtro Signore, e così avrò comodità di farle reverenzia, e nella buona
grazia ſua mi raccomando.
Di San Benedetto alli XX. di Dicembre MDXL.

28 Al medeſimo.

Replica quanto ha detto nella precedente in ordine alle Monache di


Breſcia. Eſpone il giubbilo per aver ſentito, che ſi pone mano alla
riforma, e deſidera avere in appreſſo le nuove di quanto anderà,
ſuccedendo. -

Ncorachè a giorni paſſati aſſai diffuſamente ſcriveſſi a voſtra


Signo
ria quanto mi occorrea circa quel Monaſtero di Breſcia, niente di
manco perchè le lettere alle volte poſſono andar in ſiniſtro, e conoſco
la coſa eſſerle molto a cuore, mi è parſo replicarne almeno per conclu
ſione, facendole prima intendere, che la ſua lettera mi ritrovò partito
da Breſcia già da molti giorni, dove però non inteſi movimento alcu
no, nè ſtrepito di quel Monaſterio , nè gli vedo altra via, che ſe gli
poſi cuſtodir la pace, ſe non come hanno ordinato li Padri noſtri,
quali
L E T T E R E. 143

quali ſecondo la qualità del tempi; provviſto alli caſi occorſi per onor
d un tanto Loco , puoſero ogni opera in metterli pace, e in quietare
gli animi, nè ſolo con adortazione, ma ancora con precetti . Ora mi
perſuado, che quelle nobili Religioſe Cognate del Magnifico Meſſer Mat
teo vorrebbero di nuovo eccitar qualche rumore, e non potendolo fare in
Breſcia, nè appreſſo alli Padri, hanno cominciato moleſtar V.S., la qua
le ſe ſi degna credermi coſa alcuna, ſi contenterà, che ſia queſta, che
ſon certo, che refricar di nuovo queſte piaghe ſuſcitarà rumori, ſcan
doli, e diſordini grandi, de quali quelli, che gli eccitano, non ſi
curano; e però giudico eſſer bene, che anco con l'autorità di V. S.
Reverendiſſima vi ſi ponga ſilenzio. Solo una coſa vi reſta da provvede
re, che il Prelato di quel Monaſterio è Breſciano, e benchè molto da
bene, e integra perſona, niente di manco per la dipendenzia de Paren
tadi ſoſpetto forſi ad una delle parti. A queſto per l'ordinario ſi farà
provviſione a tempo di Capitolo; nè circa tal caſo ſarò più proliſſo, per
che la materia non patiſce non ſolo, che ſi ſcriva, ma nè anco che ſi
dica tutto. Vox audita eſt in terra noſtra , o delettati ſumus in his que di
tta ſunt nobis, che già è dato un gran principio alla Reformazione, or
dinando, che tutti gli Epiſcopi ſtiano nelle ſue Dioceſi, la qual coſa ſe
ſi farà con effetto, e ſi eſeguiſca con li debiti modi, non dubito, quod
principium iſtud habebit pluſquam dimidium fatti, e ſarà ſalute non ſola
mente delli Greggi già per tanto tempo derelitti, ma ancora delli me
deſimi Paſtori; e ſe li altri atti correſponderanno a queſto primo, jam
prevideo animo una bella, e nuova forma della Santa Chieſa. E perchè,
poi che quelli uomini dotti paſſarono in Alemannia per la Dieta di
VVormazia , nè il Reverendiſſimo di Mantua, nè Monſignor di Verona,
nè ancor io dopo la gionta di Granuela ( 1 ) abbiamo inteſo coſa alcu
na ; ſupplico Voſtra Signoria Reverendiſſima, che eſſendovi di nuovo,
ſi degni farne partecipe , e nella buona grazia ſua mi racco
mando . - - -

Di San Benedetto Mantua XXIX. di Decembre MDXL.

LET

( r ) Gran Cancelliere di Carlo V, perſo- Imperatore,


naggio notiſſimo nella storia di queſt'
i 44 l E r r E R E,
LETTERA DEL CORTESE
a a o N si o no a
PI E TR O B E M B O.
Molto Reverendo Monſignor Mio
A R G O M E N T O,

Manda una Lettera del Fregoſo al Bembo, cui ſa che ſarà gratiſſimo
l' averne nuova e - - - - -

Ando a V. S. l'inchiuſa di Monſignor noſtro di Salerno, renden


domi certo, che per l'amore, che con eſſo me Ella gli porta ,
ne debba anco ſtare deſioſa d'intenderne alcuna buona, e freſca novella,
la quale ſpero, che tanto più ancora grata le ſia, quanto per carte di
Lui Eſſa ne ſarà particolarmente avviſata. Nè m occorrendo altro, re
ſto raccomandandomi a lei col noſtro D. Onorato, il quale forſe toſto
le verrà a baciar le mani inſin coſtà, -
- --
:
Di V. R. S. -

Da San Giorgio Maggior di Venezia a 22. Aprile MDxxxII.


- - - - - - - a l
LET

I 3 ſuddetta Lettera è eſtratta dal primo in Venezia nel MDCCXXIX. preſſo


volume delle Lettere da diverſi Re, e Franceſco Hertzhauſer a pag. 86. La
Principi, e Cardinali, ed altri uomini terza tolta pure dal ſuddetto primo vo
dotti a Monſignore Pietro Bembo ſcrit- lume delle Lettere da diverſi Re ec. a
te , e ſtampato in Venezia appreſſo Monſignor Pietro Bembo ſcritte a pag.
Franceſco Sanſovino nel M DLX. in 8. 1 5 1. La quarta e quinta dagli Atti di
a pag. 92. Le altre quattro, che ſe- Riformazioni ec. della magnifica Città
uono, cioè la ſeconda è eſtratta dal Li- di Modena, citati già nella vita. L'ultima
i" X II. delle Lettere di Mon- finalmente tolta " ſettimo libro delle
ſignor Pietro Bembo a Sommi Pon- Lettere di M. Claudio Tolomei ſtampa
tefici , ed a Cardinali ec. nel To- to in Venegia appreſſo Gabriel Gio-,
pao III delle di Lui Opere ſtampate to del Ferrari nel 1547. a pag. 293.
L E T T E R E. I45

L E T T E R A I I.

A D. G R E G o R 1 o C o RT E SE
Abate di S. Benedetto nel Mantovano,
A R G O M E N T O.
Si rallegra col Corteſe, perchè a Lui ſia ſtata conferita la Badia
di San Benedetto di Mantova, quantunque per tal deſtinazione
a ſe ne derivi il danno della maggiore di Lui lontananza. Li
raccomanda di prenderſi particolar cura del Maſſolo per ben
indirizzarlo nell'acquiſto delle ſcienze.

" Onmi in quella parte rallegrato della nuova cura datavi dalla Re
ligion voſtra della Badia di San Benedetto , che ella è il primo,
e più onorato Luogo , ed il maggiore, che la detta Religione abbia, e molto
degno della voſtra bontà, e prudenzia. Comechè in queſta parte io non poſſa
non aver preſo moleſtia, che veggo perciò voi dalle noſtre contrade, nella
quali io vi vedea, e potea vedere più agevolmente, e più ſpeſſo, fatto lon
tano. La qual lontananza poſcia che tanta non è, che io non ſperi poter
venire a vedervi, compenſando la mia incomodità con l' onor voſtro, e con
l'utilità dell'aere, che coſti arete migliore, che quello di Traglia non era;
Noſtro Signore Dio ringraziandone, rimarrò contento di ciò che S. M. di voi
ha ordinato, che ſia, ed in queſto mezzo tempo la penna tempererà il deſi
derio mio, e viſiterovvi con lettere, ſe non crederò eſſer con loro alle con -
templazioni, o pure a penſieri, ed alle cure voſtre moleſto. Siccome ora fo ,
ſpinto in parte dall'amore che io a M. Lorenzo Maſſolo, ed a Madonna Iſa
betta Quirina porto, de quali avete in coteſto Moniſtero così caro pegno, come
naturalmente convien, che ſia un loro unico Figliuolo. Nel quale ripoſti hanno
tutti i loro penſieri,
non guari meno a queſto tempo, che egli alla Religione,
e a Dio s'è donato, che ſe egli nella loro caſa foſſe; e deſiderano ſopra tut
to, che gli ſia dato da V. S. modo da ſpendere quella maggior parte delle
ſue ore, che ſi può nelle buone Lettere, alle quali egli è già inviato con l'
arimo, e con lo ſtudio ſuo. Al qual loro deſiderio veggono eſſere ſtata op.
portuniſſima la elezion della perſona voſtra in quel governo, che avete si
lungo tempo nelle buone Lettere e Latine, e Greche poſto , e sì buon
frutto coltone, come avete. E certo ſe io non iſtimaſſi, che ogni priego fat
tovi ſopra ciò foſſe più che ſoverchio, che non potete ragionevolmente deſide
rio in voi avere alcuno dopo quello dell'acquiſto della Divina grazia, che più
adoperi di queſto, che i voſtri Monaci divengano e dotti, e ſcienziati, ſiccome
- T ſete
I 45 L E T T E R E.
ſete divenuto voi; io vi pregherei con tutto l'affetto del mio animo ad ave
re a quel Giovane riſ;uardo in donargli ogni agevolezza da poter mandare
innanzi profittevolmente il ſuo ſtudio, maſſimamente perciò, che io ho in
teſo, che ſuole la Religion voſtra diſpenſare i due primi anni de' voſtri Monaci
in ogni altra coſa più, che in queſta. Ma non mi pare, che biſogni ciò fare,
che da voi ſteſſo conoſcete quanto ſia giovevole, e profittevole, che la fanciul
la, e giovane età ſi ſpenda in apparar le buone Lettere, e le buone Arti. E
comechè io così ſtimi per abbondanza del mio amore verſo loro, e ſopra tutto
verſo quella buona, e valoroſa Madre, che ſommamente deſidera, che il ſuo
figliuolo ſia da voi adagiato in ciò i quanto più poſſo, e vaglio con voi, vi
prego a farla di tale ſuo oneſto deſiderio contenta , che non ſolo il Padre ed
Ella, ma io ancora inſieme con eſſo loro ve ne ſentiremo eterno obbligo. Nè
ci potrete tutti maggiormente aſtringere alla voſtra corteſia, che con queſta
opera. State ſano. -

Addi 25 di Giugno 1538 di Venegia,

L E T T E R A III.

R e verendiſſimo Monſignor mio.


A R G O M E N T O,

riſponde al Bembo, che niuna coſa compenſerebbe il diſpiacere d'eſſer


lontano da Lui, ſe non li rimaneſſe la ſperanza di ricevere frattanto
ſpeſſo lettere di Lui, e poi di goderne anche in appreſſo perſonalmen
te la compagnia. Ciò egli ſpera a riguardo principalmente del Maſ
ſolo, di cui li dà ottime informazioni in ordine all'incamminamento nei
gli ſtudi, ſiccome anco di certo M. Torquato,

L amplitudine, e celebrità della Badia di San Benedetto, la clemenzia


di queſto Cielo aſſai più ſalubre di Praglia, e più proporzionato
alla compleſſione mia, non ſono appreſſo me di tanto momento, ch'io
voglia equiparar queſt' onore, e comodità alla conſolazione, e piacer
grande, ch'io avea di veder, e godere alle volte V. S. e tardi mi do
glio eſſer mancato di averla goduta più ſpeſſo di quel ch'io ho fatto -
Ma molto mi rallegro, che la mi dà ſperanza, ch'io poſſa riſtorare
tal iattura col promettermi, prima degnarſi di volerne viſitare con ſue
Lettere, e poi, che più mi è grato, venir ancora fin quà , della qual
ſola aſpettazione fin'ora ſto conſolatiſſimo; deſideroſo, che gli effetti cor
riſpondino alle promeſſe, la qual coſa, benchè per molte cauſe mi deb
- bia
L E T T E R E. 147
bia eſſer gratiſſima più che le altre, però ſarà, che la ritroverà il ſuo, e
noſtro D. Lorenzo già inviato al cammino delle buone Lettere. Nè ſolo
di queſte noſtre meritamente chiamate piacevoli, ed umane, ma di quel
le anco più aſpre, dico, Dialettica, e Filoſofia, così Greche, come Lati
ne, e preſto preſto v'entrerà gagliardamente, avendo a tutte le dette fa
coltà idonei Precettori, e molti Giovani, non manco di Lui deſideroſi
di tal prefitto, quali non ſolo gli poſſono far compagnia, ma preceden
doli per lungo intervallo, porgerli la lampa; e di ciò V. S. nè potrà
eſſere ottimo teſtimonio, prima a ſe ſteſſa, e poi anco alli Magnifici M.
Lorenzo, e Madonna Iſabetta.
Priego adunque V. S. non voglia mancar di venir per ſuo ſpaſſo, per
contento noſtro, e per ſoddisfazione delli predetti Magnifici fin quà; nè
mi diſpero, che forſe gli venga ancora il Reverendiſſimo Salernitano,
perchè ſo, che deſidera molto venirvi, ed io con mie importune lettere
lo tengo ſpeſſo ſollecitato. Mi reſta ora dar buona nuova a V. S. del
noſtro M. (*) Torquato, al quale ho udito recitare, ed eſponere con
molta grazia le due prime Egloghe di Teocrito, e più di quelle di Ver
gilio , oltra molti Epigrammi Greci , per la qual coſa giudicandolo fin'
ora degno di Voſtra Signoria, ſpero, che preſto debbia ſuperare l'
aſpettazione d'ogni uno. -

Il Signore Dio vi conſervi ſano.


Da San Benedetto. alli XXX. di Giugno MDXXXVIII,

di V. s. deditiſſimo
D. GR E G o R1 o C o RT E se .

L E T T E R A IV.

Molto Reverendiſs. Monſignore, º Sig. noſtro oſſervantiſs,

A R G O M E N T o.

Li Conſervatori di Modena aſſicurano il Cardinale del giubilo,


che ha provato tutta la Città per la di lui Eſaltazione, e delle
pub

( “ ) Queſti è fuor di dubbio Torquato allora ſtudiava in Mantova ſotto la di


Bembo, figlio naturale di Pietro, che ſciplina di Benedetto Lampridio . G. G.
T 2
- i 48 L E T T E R E.
pubbliche dimoſtrazioni, che ne ha date, ed acciocchè di ciò
meglio rimanga informato, per pubblico decreto inviano il
Taſſono, cui lo pregano di volere uſare corteſia.
-

Uanta allegrezza ſia ſtata a tutta queſta noſtra Città ed a Noi l'avere
Q inteſo la Santa promozione di V S. Reverendiſs. noſtro Concive alla
dignità del cardinalato, diſpenſazione dell'Onnipotente lidio fatta per la Santità
del Summo Pontifice, non ſi potria ſcrivere, e manco lingua eſprimere, alla
quale queſta città è tanto tenuta, ed obbligata, quanto eſſer ſi poſſa per
avere eſaltato la Patria noſtra più che faceſſe mai alcuno altro, e tanto
più conoſcendo, che li lodevoli coſtumi, e virtute di quella abbiano cauſato
queſto. E così, come abbiamo demonſtrato con atti eſteriori, in lodare e rin
graziare Dio, con ſolenniſſime Proceſſioni, fare fuoco, e lumi, come ſi con
veniva a una tal deſiderata impreſa; abbiamo ancora voluto con queſta no
ſtra, e col preſente agente viſitare, congratularſe, ci allegrarſe con detta
v, s. Reverendiſs., & offerirle le noſtre facultate, ſecondo più largamente
eſtorerà Meſſer Giovanni Battiſta Taſſono Concive noſtro, al quale ſerd con
tenta preſtare fede, come faria a noi proprii, la quale Dio conſervi felice: cº
a detta Voſtra Signoria Revendſs umilmente baciando la mano ci rac
comandiamo . -

Di Modana alli XII. Giugno MDXLII.

Servitori
- - - Li Conſervatori della Città di Modena.

1 E T T E R A v.
l

Molto Magnifici Signori Conſervatori.


A R G- o. M E N T o.
) -

Ringrazia li Signori conſervatori di Modena per le molte dimoſtra


zioni dateli di loro benevolenza, e per averli mandata la perſona del
Taſsoni. Li aſſicura, che come per tanti altri titoli è, e deve eſº
ſer grato a Modena, così lo è anche per queſto.

Iº Magnifico Meſſer Giambattiſta Taſſono, dal qual abbiamo ricevuta la


lettera di credenza di V. V. S. S. è ſtato veduto , e aſcoltato da noi
tanto volontieri, quanto meritamente dovea, venendo in nome di quella
- Cit
l
L E T T E R E. 149
Città, alla quale noi dobbiamo l'origine, ed il naſcimento noſtro, e
dalla quale ſe non confeſſiamo di avere ricevuti infiniti benefizi, eſſa
ragionevolmente potrebbe chiamarci ingratiſſimo, oltrechè il detto Ma
gnifico Giambattiſta e per le qualità ſue, e per la conſanguinità, che è
tra noi, non poteva, ne doveva eſſerei ſe non cariſſimo. E venendo al
propoſito, Noi ringraziamo ſenza fine V. V. S.S. delle affettuoſe congra
tulazioni, e delle larghe offerte, che il detto Magnifico Giambattiſta ci
ha fatto da parte di quelle, ed il medeſimo facciamo dei fuochi, e de
gli altri molti ſegni d'allegrezza fatti da Eſſe per noſtra cagione, le
quali coſe tutte ci ſono ſtate gratiſſime, come quelle, che ci hanno dato
teſtimonianza della benevolenza portataci da V.V. S. S., la quale nondi
meno molto prima, che ora, ci era nota per molte dimoſtrazioni in
diverſi tempi fatte verſo noi da quella Magnifica Città, intanto che al
preſente non era neceſſario fare alcuna coſa in teſtificazione della ſua
buona volontà, e certo ci ſarebbe piacciuto, che non ci foſſe fatta ſpeſa
per noſtra cagione ; nè occorrendo altro, ci rimettiamo a quello, che
il Magnifico Giambattiſta riferirà più diffuſamente a bocca alle V. V.
S. S., a di cui piaceri tutto ci offeriamo. - -

Di S. Benedetto il XVII. di Giugno MDXLII.

- come Fratello.
GREGORIO CARDINALE CoRTESIo

( a tergo) -

Alli molto Magnifici Conſervatori della Città


di Modena -

Noſtri Chariſſimi. i A

A Modena i

- LET -
I 5o L E T T E R E.

L E T T E R A v1.
DI M. c L A U DI O T O L O M E I.

Al Cardinal Gregorio Corteſe.


s A RG o M E NT O.

Se in addietro eraſi affezionato il Tolomei al Garimberti per la


ſtima che avea di Lui formata, aſſicura ora, che molto più
per le raccomandazioni del Corteſe ſi farà un piacere d'impe
gnarſi per Lui.

E forſe un ora, ch' io ho ricevuta una voſtra, Reverendiſſimo Monſignor, .


delli quattro di Gennajo, onde vi ſupplico che m'abbiate per iſcuſato, ſe
non v'ho riſpoſto prima, non l'avendo in ſin quì ricevuta. Io onoravo in
manzi M. Angelo Garimberti conoſcendolo pieno di virtuoſe qualità, sì di
dottrina, come di coſtumi, e deſideravo di moſtrarmeli affezionato, dove mi
ſe ne porgeſse occaſione; ma aggiungendoſi adeſso il ſaper, ch' egli è cugi
no voſtro, e 'l vedermelo così caldamente da voi raccomandato, fa ch'io
non aſpettarò più occaſione, ma la cercarò per poter far coſa, che torni in
utile, e onor ſuo; che, eſſendo io così divoto ſervitor voſtro, ve ne farei ora
triſto ſegno ſe in queſta oneſtiſſima ſua domanda mi moſtraſi trepido verſo
le coſe ſue. Se voi non ſapete quanto io ſia obbligato alle ſingolariſſime
virtù voſtre, uſate troppa gran modeſtia nell'iſtimarle, perchè non dirò mai,
che voi vogliate incolpar me di non conoſcerle, o conoſcendole di non l'
adorare.
Di Piacenza a li 6. Febbrajo 1546.

GRE- ſº
GREG, CARD, CORTESII
C A R M IN A
Nanc primum Coll e di a,
ET ILLUSTRATA.
15:

GREGORII CARDINALIS
C O R T E S I I.
C A R M I N A .
I
ODE MONOCOLOS IN LAUDEM PAULI CORTESII,
-

Treinſerta euſdem operi Baſilea impreſſo per Henricum Petrum Anno 154o.
cui titulus: Pauli Corteſii Libri IV. in quibus compleſtitur omnia
, tum quae ſunt apud Divos Auguſtinum, Hieronymum, Chry
i ſoſtomum &c., tum que Divus Thomas, Magiſter
- Sententiarum, & ejus loci reliqui habent, l
t - ,
5 g) si - . . . . -
Xatti Latio culmine Delius,
Et pectus vitrea que tegit egide,
Irati reſides vertice in arduo -

Tºhocis, Pegaſidum cum grege languido


Nuſquam bacciferam Daphnidos arborem 5
Nutribant, fugiens quom ſacer impetus
Menti reſtituit Phoebada priſtina.
Tunc catum ſonitus Pallados impulit .
Currunt continuo pettore fervidi,
Agnoſcunt ſobolem; Tºleiones Nepos IO
A Hic gaudens aderat cum charitum globo,
Inter quos juvenis comptior Arcade ,
Et quavis Charitum Virgine gratior.
Tºurgabat vepribus compita Phocidos
Runcina, ut melius culmina per via I5
Toſſent linigeri ſcandere Flamines,
Senta, cº Corycidos ſumere pocula.
T'aulus Corteſius tunc erat artifex
Retti. Qua deceant ( o genus horridum
Tandem vix hominum ) qui male transfuga 2o
Formidant, referent. Quid tibi Pontifex
Adjunxit è meritis forte ſuperbiam
Sumet : ſi renuit, mitis & integer,
?Nos ex Corteſia Gente reſumimus. 24
In
I53

IN LO DE DI PA O LO CORTESE.
-

i- - - - º- - - - -

- - - a a º
i - - - .

) º Elio, e Colei, ci ricoperſe il petto ;


, Vitrea Lorica dalle Lazie eſpulſi - -

Cime del Campidoglio, irati, e meſti -

Con la languida Turba inoperoſa


Tornaro ai gioghi di Parnaſſo amico;
Nè più curaron di nodrir la ſacra
Arbor di paſhe; ed il divin furore
Non più ſtoteva le Febee Miniſtre.
Pallade allora con ſonora tomba
A concilio chiamò: corſer repente
Que', cui bennata fiamma il petto ardea,
È riconobber la celeſte ſchiatta.
Quì pur fu viſto il Plejoneo Nipote
Con la venuſta ſchiera delle Grazie,
In fra le quali un Giovinetto apparve
Più di quel culto, e più gentile, e bello
D'ogni Fanciulla del vergineo Coro.
Mercè la ſcorta della Dea Runcina
Purgar dai bronchi le Parnaſie ſtrade;
Onde poteſſer meglio ai gioghi aperti
I limigeri Flamini ſalire ;
E attigner l'onde del Coricio Speco.
De la Corteſia gente enor primiero
Paolo, del Retto allor ſi fea Maeſtro:
Oh che l' incolta umana ſchiatta al fine
Far chiare a pena all' univerſo, e conte
Potrà le degne, e le decenti coſe,
Che d'onta, e tema a color ſono obbietto,
Che dal dritto ſentier torcon le ſpalle.
- Che a Te di lume, e d'ornamento aggiunſe
º - Il Roman Vicedio? Da merti ſuoi
e
Superbia forſe Ei prenderà: ſe mite,
Umile, e intatto la diſcaccia, e ſprezza i
- Non l'avrem noi, Corteſia ſtirpe, a vile.

- V . DE:
I5 4

- - - I I. - -

DE LAUDIBUS LERINA: SAPPHICUM, - a

- - e

Pº" ſed felia meritis Lerina iDIcciol, ma dirti lice


Il Pe merti tuoi felice
:
guam, Stygis vitto toties tyranno,
Rite quingenti roſeo ſacrarunt , Lerin, che ad onta, e danno
Sanguine teſtes. Dell' infernal Tiranno
Di ſangue aſperſo io ſento
. Da cinque volte cento
Eroi, che il feron ſacro
Del pronto, e pio lavacro.
ue tot ardentespietate divos, 5 Di tante Stelle pieno
Totque inexhauſti monachos rigoris Non ſplende il Ciel ſereno,
Trotulit, quot non radiant ſereno Quanti bei germi moſtri
- Sidera calo. -
Onor de ſanti Chioſtri, ;
Che furo immagin vera
Della pietà ſevera.
Hec Honoratum gremio recepit, Tu l'inclito Onnorato,
orbis inviſos fugientem honores, Io Che al faſto invidiato
Hac Patrem demum Populis, Du Del Mondo il tergo ha volto,
temque - -
Hai nel tuo grembo accolto 3
Reddidit orbi. E Padre e Duce atteſo
Da te fu al Mondo reſo.
Struxit hic lectas acies Amandus, Schiere elette, e animoſe
Qui diu pugnans numeroſa fudit Quivi Amando diſpoſe i
vagmina, inſignem referens fugato 15 A lunga pugna aperſe
Dite triumphum. - Il varco, e alfin diſperſe
I.'oſtil caterva immenſa,
Ed un trionfo penſa,
- Cui d'onorar dannate
Son l'atre ombre fugate.
Maximum poſt hos ſuperantem idipſum Che il canto mio conſente ?
'Nomen , an blandum eloquium Di Ceſario eloquente
deſerti L'aureo-blanda armonia,
Caſari dicam; an rigidum Comona, O di Maſſimo in pria
Tºolemiumve i 2Q
Dirò, che palma cinſe,
. - -
º E il propio nome vinſe,
Del " Conone,
O di Polemione?
i Sin Cer
- 155
Singulis obſtat numerus, ſed inter Certo è a ciaſcun nimico,
Cateros ſplendet duplicata laurus Il numer vaſto, amico
Hilari, hunc dulce eloquium s & Nè Pallade ricuſa,
remidens
Nè la ridente Muſa
Muſa coronat. Infra de gli altri Ilario
-
Il doppio lauro, e vario,
Che il capo ſuo corona
Del doppio onor ragiona.
o ſatis numquam celebrata tellus, 25 O cara, o Tu non mai
Dulce ſolamen, requieſaue cordis, Terra lodata aſſai:
Calitum Sedes procul a prophani i Dolce Tu ſe dell'alma
Turbine vulgi. Conforto e amabil calma,
D'abitator celeſti -

Sei Magion, che i funeſti


Inganni, e il vulgo inſano
Cacci da Te lontano.
Tu procelloſos Aquilonis itius -

Tu d'Aquilon furente
Spermis, ci fa vi fremitum tri L'ardir; tu del tridente,
dentis, 3d Che freme in mezzo all' onde
Atque in obſtantes ſcopulos furentem Sprezzi l'imper: s'aſconde,
'Nerea frenas - Nè più con fiero orgoglio
Contro l'oppoſto ſcoglio
Scaglia il furor malnato
Nettun da Te frenato .
Arte ſublimi minitaris, alto La Terra tua ſublime,
Imminens Ponto; Iovis ut ſatelles che al Mar preſiede, imprime,
Rupe de celſa timidis minatur 35 Tema, e minaccie move:
Ungue columbis. Così l'Augel di Giove
Da un'alta Rupe all'ime
Colombe al temer prime
Nel minaccioſo artiglio
Inter undarum vitreos receſſus Moſtra il fatal periglio.
Tra i criſtallini ſeni
Ludit exultim pecus omne Prothei,
Et micat ſtringens agili rotata
Di chete onde ripieni
Di Proteo ecco la bella
Litora Delphin. 4o
Greggia ſcherza e ſaltella;
E voltolando il lito
Fertilis Citri tibi bruma ridet
Stringe il Delfin ſmarrito.
Per te ridente il verno
Leta lauretis, Paphiaque Myrto; Del fertil cedro eterno,
Di Pafo mirto, e alloro
Fa al guardo altrui teſoro;
Ed il Decembre auſtero
Et V 2 Spo
I 56
Et tepet grato redolens December 2 Spoglia l'orror primiero,
Germine florum. E la progenie eletta
-
De Fior ſoavi affretta , º
-- - , e E a divenir s'avvezza
r . , Tiepido, e dolce olezza.
Vere gemmatos nemus omne crines 45 Ogni boſchetto fuore
Explicat, ſpirans Arabum liquores, Spande Arabo liquore,
Et vagam Chlorim ſequitur referto De i verdi crin fa moſtra
Copia cornu. Cui Primavera innoſtra.
Ha Copia ivi ſoggiorno,
- --
-

- -
-
- iº - , - E col ripieno corno e

i - i
Segue la vaga Clori.
XMulcet a ſtatem placidus favoni Ivi gli eſtivi ardori
Il zefir redivivo,
Spiritus; mulcent agitata ſenſim 5o
AEquora, exceptat nemus undecunque E il Mar di ſdegno ſchivo
Da mite aura agitato
Frigus opacum. -

Di temperare è uſato;
Onde per ogni parte
- º
-
Il largo Ciel comparte
2 : : ::
-
A quel boſchetto amico
Freſco ſoave, e aprico.
guidi quod inſanos animi tumultus Che più? 'l ridente aſpetto
Ipſa ridentis facies ſerenat -
Dell'aere ſolo iri petto
Placa i tumulti inſani!
Aeris, nudas fugiuntgue cautes 55. -

Livor, ci ira.
- Ira, e livor lontani .
Dai nudi ſcogli ſtanno ,
Che ne paventan danno,
Ergo curarum ſtimuli valete, -
Dunque affannoſe cure,
Qui diu tortos laniante flagro Che ſpeſſo immiti, e dure
Caditis, gnari cupidos latenti D'aſpro flagel sferzate
fisire pa' na . 6o Molt'alme ſventurate;
e
- . -
-

Che l'avido deſire


D'occulto acciar ferire
(Pena maggior ) ſapreſte;
Lungi, lungi da queſte
Care Piagge beate
Cure affannoſe andate.

A D
º
-
I 57

I I I.

m
AD DIVUM HONORATUM SAPPHICUM

cum Graſenſis Pontifex Hieroſolymam navigaſſet.


- -

-
r . - -

Gminis ſacri Pater , atque prin Te del ſacro eſercito


ceps Padre pietoſo, e donno,
guem tremit Pluton, metuunt ſo- Il cui poter paventano,
rores Poichè fiaccar nol ponno,
TNotte prognate, facilis precantum Pluto, e le Suore orribili
vAmnue votis. - Dell'atra notte Figlie,
Tu fa, che il voto pubblico
'. Da te conforto piglie.
Nam Lerinenſis columen caterva, 5 Poichè il fedel preſidio
Cui ſacer frontem decorat tyaras, Del Gregge Lerineſe,
Latus hibernis zephyris quietum Cinto di venerabile li
'Navigat e quor, Tiara il capo, preſe
A ſolcar l'onda iſtabile
- , Lieto, che il Ciel ſereno,
Ed i brumali zefiri
Le fean tranquillo il ſeno,
Heu nimis credens fidei ſilentis Aimè che troppo credulo
Africi, jamjam decimos videbit 1o All'ingannevol fede
Volvier fluttus , tumidamque calum Fu del mal tacit'Africo.
- Lambere Tethin. Tra i ſpeſſi ſcogli vede
Or or ſpumar la decima
Negra procella, e un velo
Coprir le Stelle, e tumida
Teti toccare il cielo.
Summe caleſtis moderator aula, Sommo Rettor che moderi
Cui freta, cºſa vi famulantur aſtus, La Region celeſte,
Omnium ſpes, atque animas in uno 15 A un cui ſol cenno ſervono
Tettore ſerva. Mari, e procelle infeſte,
La comun ſpeme, ed anima,
Che poſta è in fier periglio,
Serbar. ti piaccia incolume
Con provvido conſiglio .
Com- Del
158
Comprime inſanos pelagi minacis Del minaccioſo pelago
Impetus, urge celeres ſecundis Frena il furore inſano:
Flatibus puppes, radietgue fauſto Aura ſoave, e placida
Sidere Pollux. 2o Scorra l' ondoſo piano
Lieve lieve, e le celeri
Navi ſoſpinga al lido:
Di fortunati auſpicii
Splenda Polluce fido.
– Siſtat optata ſtatione claſſem, - Stanza al Sacr'uom concedano
Et Palaſtinas veneretur ades; Que'deſiati porti .
Leta mox illimc redeant ſolutis Di Paleſtina i Tempii
Carbaſa votis. 24 A venerar ſi porti.
Quindi ſi veggan reduci
All'aleggiar de Noti
Del nobil peſo cariche
Le navi, ſciolti i voti,

I V.
I 59

I V.

DE SANCTO HONORATo.
s A P P H 1 c U M.
| T Nde reſplendet jubar hoc coruſca , D" che il
ra luce
Sole di più chia
Luce º curmollis Zephyrus repente -

Diſpulit ſevas hyemis procellas Oggi fiammeggi? con le tepid'


Flamine leni ? ale -

- -

- - - --
Perchè improvviſo ſurſe il mol
le Zefiro ?

Nempe quod feſti rediere ſoles, 5 Certo perchè feſtoſi giorni, e lieti
ueis Honoratus mi veis quadrigis Feron ritorno , onde Onorato
Inſidens, Caelum merita decorus aſſiſo
Fronde petivit. Su niveo cocchio, e il Santo Capo
- ornato

Di meritata fronda il Cielo ag


giunſe.
guid prius dicam, facileſne mores, Qual fia primier del Canto mio
An decus forma, generis vetuſti 1o ſuggetto?
Stemmata, an circum redimita caſtis Forſe il docil coſtume , o del
Tempora vittis ? - ſembiante
Il bel decoro, o della Schiatta
antica
Le glorioſe inſegne, oppur le
Sacre -

Di caſte bende coronate Tempia:


Vendicat primum ſibi jure Carmen Mente ſublime, e generoſa il pri
Imdoles celſe generoſa mentis; ImO
guippe non aſſisfaciens. caduci 15 Onor del verſi degnamente aſ
Culmina Regni, petta ,
Poich ebbe a vile le grandezze
inani ,
Di labil Regno :

Spre Le
16 O.
-

spreverat virgas, trabeam, curules, - Le onorate ſedi,


Et leves plauſus popularis aure, E ſcettri, e pompe diſprezzò; de'
vani
Atque confertos opibus pemates
Te duce Jeſu. 2o Plauſi di popolare aura temuta ,
- º , i E dei ricc " ebbe vit
toria
-
-

- Con te ſua guida, o Salvator


Divino.
Cui puer caſti niveum dicarat Cui fanciulletto dell'intatto corpo i
corporis florem, tenera que fruttus Fe ſacro il niveo fiore, e della
mente ,
Mentis, autturus ſtabilem beato
Famore cenſum . Tenera ancora i non maturi frutti
-
- i - - A ſtabile incremento un dì ſer
bati.

guem nec annoſi lacrimis Parentes, 25 Nè degli antichi Genitori il pianto,


Nec propinquorum vetuere fletus, Nè valſer dei Parenti le que
rele
Quin crucem nudus tulerit, latenti Ad infrenare la naſcoſa forza ,
- concitus aſtro. -

Onde infiammato il ſen, la nuda


Croce -

Nudo abbracciò.

Se ſteſſo al Mar commiſe ;


crediditſenet Pelago, requirens -

Dulcius quiddam patria, ci propin Coſa del patrio Suol , de Suoi


º -

più dolce - e

- quis, 3o
Donec audaci tetigit carina Cercando altrove, inſin che il li
- Littus Achaeum . do Acheo
Toccaſſe alfin l'audace ſuo Na
viglio: -

i Qual languido amaranto dalla falce


Hic velut languens amaranthus, ittu Or or reciſo, o Tu Venanzio, hai
Falcis exciſus, moreris Venanti morte

Inter amplexus, lacrimaſque fratris 35 Infra gli ampleſſi, ed il fraterno


Luce reliita, º i pianto.
e - -
-
-

gui, licet marens, tamen ºrari: Ei ſebben meſto, nel ſommeſſo pet
to

I Lé: è Ser
161
legibus fixis animo, ſepulchri Serba le leggi impreſſe, e a Te
Juſta perſolvit precibus, piague di preci
Mente parentans. 4G Devote è largo, e ſepolcrali o
InOr1 e

Hinc iter flettens ad inhoſpitalem Quinci ad inabitata Iſola volto


Inſulam, favos precibus dracones Il ſuo viaggio, di fugare ottenne
i Expulit ; juges lacrimis dederunt Coi preghi i Dragon fieri ; al
Marmora lymphas. lor dai ſaſſi -

Al dolce lagrimar l' acque ſgor


garo.

Fregit antiqui ſtatuas Leronis 45 Spezzò le ſtatue di Lerone antico


Dona Nautarum, veteriſ pue fani Dei nocchier dono, e del vetu
Impia exurens adyta, º tepentes ſto Tempio -

Sanguine lucos. Su l'empio ingreſſo, e ſu gl'infa


mi boſchi -

Di ſangue caldi ancora il foco


ſparſe.
Haec Honorati domus, hic juventam Quì d'Onorato è la magion; quì
Egit, anfrattus fugiens doloſi 5o traſſe
Orbis, 6 ſolus latitans opaco I giovin Anni; qui del Mondo
Abditus antro. infido
Fuggì gl'inganni, e in una grot
ta orrenda -

Quì naſcoſe i ſuoi dì romito, e


ſolo.

Gaudia, ci luſus juvenis fuere Il canto alterno, onde il Geſſeo


Sancta Ieſſai modulata Regis Monarca
darmina, cº dulci comitata fletu 53 A Dio s'ergeva, rinnovato, e i
Vota, preceſaue. dolci
Voti, e le preci , ed il ſeguace
pianto
Del Santo Giovin fur delizia, e
gioco,
Impetus blanda domuere carnis Il caldo, il gelo , le vegliate
Algor, atque aſtus, vigilata ſom notti,
mi L' onda del fonte ſu la cava
Iman O»

Tem X On
I 66

Tempora , ci ſumens cava destra Onde tazza ſi fec , raccolta i


blandi
potum
Semper ab amme. 6o Moti di Spirto inſidiator do
Irla l'Os

Ut micat tetius, reparataue lucem Come roſſeggia infra le nubi, e il


clarior, vultu rutilante Titan 3 volto
sic nequit caſis tenebris latere Più lucente di poi diſcopre il
vAbdita virtus , -
Sole,
Così non puote alle tenebre in
ſeno
Giacer ſepolta la virtù.
Diffuſe,
Fama mox vulgat periiſe Echidnas 65 Appena Ei quivi poſe il piè, la
Hujus ingreſſu, fluviis ſcatere fama
Dulcibus litus, ſubitáque lucum Che periron le Serpi , ed umor
- Fronde virere. dolce
Surſe dal marin lito, e d'im
provviſa
Fronda d'intorno verdeggiaro i
boſchi.
cuntta feſtinat manus, omnis illimc Ferve il Popolo, e affolla. Agli e
AEger, accepta remeat ſalute, 7o gri Ei dona
Neſciens Chriſlum redit expiatus Salute, e a quei , che ignoran
f
- Fonte ſalubri. Criſto, aſperge -

D'onda ſalubre l'eſpiabil capo.


Infulis demum redimitus , illud Ma già di Mitra adorno, il vigo
Robur, occluſumque animi vigo fermo,
reº -

Che nel petto magnanimo chiu


Tºrotulit, nulla Sathan irruentis 75 dea
- Territus arte. Del feroce Satano all' arti op
poſe.
Toſt famen, frigus, gladios, flagella La fame , il freddo, le percoſſe
Orbe calcato ſuperavit hoſtem, atroci,
Atque virtutis monumenta ma Le ſpade, il Mondo, e il fier
3 ma, - nimico Ei vinſe ,
Magna reliquit - 8o E laſciò mille monumenti il
luſtri
D ammiranda virtù,
le Eo
167
Illius juſſu, mimium procaces - Eolo fremente
AEolus frendens revocavit auſtros, Ad un ſuo cenno gli aquilon
Illius juſſu Telagi tumentis procaci,
Unda reſedit. Che già ſtridevan richiamò, del
Onf1O -

Mare l'onda ſi feo tranquilla, e


ſtette.

Sola vox morbos, variaſque peſtes 85 Sua voce ſola i morbi, e i varii
Sola vox, mirum ! lemures fuga mali, -

bat: Sola (oh portento ! ) i Spirti rei


Sola fatales Lacheſin coegit fugonne:
Volvere fuſos. Sola i fuſi fatali a volger lenti
La non pieghevol Lacheſi co
ſtrinſe .

guin & implexos adamante nexus Ed anzi i nodi d'adamante in


Mortis exolvit ; Stygiacque ſa teſti
“Ulms - 9o Sciolſe di morte; e il rio Noc
Tortitor cimba remeans ſilentes chier di Stige -

Rettulit umbras. Le rapite ritraſſe ombre tacenti.


Or preſſo il Soglio del Tonante e
TNumc penes magni ſolium Tonantis terno

TNuper optatum genus, ci nepotes Mira il bramato Ceppo, ed i Ni


Tºroſpicit gratam ſobolem, ci fe poti -

7 act 95 Grata progenie, e di feraci germi


Germine latam. Ridente , e lieta .

Ad Onorato in dono
Queſti fur dati dall'illuſtre Eroe,
Hanc Honorato aerii Caſin Che all' altero Caſin die leggi, e
Legifer dono dedit, banc edaci queſti
Tempore abſumptas renovare leges, Volle ſerbati a riſtorar le leggi
Sacraque juſſit. Dal tempo dome, e di ſquallor
macchiate
E i Riti ſacri al primo onor
tOrnare ,

Huic opi inniſus Pater , atque Prin Di Monaco il Signor, dei Popol
ceps Padre -

Ille, virtutum ſpecimen , Monacci Laſciò l' avita Rocca, e all'uopo


accorſe
Ar X 2 Fedel
1 64
Arce ab excelſa veniens, laban Fedel ſoſtegno, e di virtudi e
tº5 ſempio,
Erigit AEdes. E il Tempio ruinoſo ad erger

Erigit peſum penitus labantem Io5 Riſtora il Culto omai depreſſo, e


Canobi cultum, reparatgue ſtrata guaſto
Troh pudor! luxu vitiata, inerti & Del Santo Luogo, e i venerabil
uſi
Septa veterno.
Dal luſſo, ed ozio inerte violati
( Oh ſcorno , ed ontal ) di de
cor riveſte.
Igne felici velut arſit ingens
Come lo Xanto traſmutò nel Te
Ilion, mutans Tiberim Scamandro,
bro 9
Tergamis nunquam peritura celſe
Mania Rom e E le Trojane nelle Mura altere
Dell' immortal non mai domabil
Roma
La fiamma avventuroſa, ond'
Ilion arſe e
Sic rigor priſcus periit ſevera
AEdis, ut caſto renovata cultu Così di quel ſevero Luogo il priſco
Sanitior lex imbueret ſalubri 115 Rigor perì : ma al ſuo perir,
Dºgmate mentes. più caſto
Riſurſe il Culto, e più perfetta,
e pura
Legge di Riti, di Conſigli, e d'
Opre
Salubri emerſe a fecondar le
menti.
1o 5

IN DIE ANNUNTIATIONIS
DEIPARAE VIRGINIS,
O D E.

Uave dicite Virgines dolci carmi, o Vergini,


Carmen , ci vario caput Oggi il labbro ſchiudete,
Flore cingite, totus hic Oggi lé bionde treccie
Tranſeat celebris dies, Di vario fior cingete.
Et pia prece la tus. Lieto di preci, e celebre
Si paſſi a feſta il dì.
Splendidum viden'ut micat Ve, come oltr'uſo ſplendido
Lumen, advenit, advenit Il Sole ora balene.
Virgo, qua peperit Deum. Diè vita a un Dio queſt'unica
Sola, que meruit parens , Vergin, che a noi ſen viene ;
Virgoque, ci murus eſſe. 1ò Che d'eſſer Madre, e Vergine,
E Nuora degna uſcì.

2ualis in Libano cedrus, Quale il cedro ſu 'l Libano,


Et velut platanus virens, E il platano fiorente
Explicat patulas comas, Le folte chiome ſpiegano;
guaeque crevit in arduis Qual ſu la cima algente
Collibus cypariſſus; 15 Creſce il cipreſſo ombrifero
D'alpine Selve onor;
Et velut crocea nitet Quale riluce in roſea
Veſte, qua fugat emicans Veſte la Dea, qualora
Diva luciferum, aut nigra Fiammeggia a fugar Eſpero,
Farta mercibus India Qual ſolca il mar talora
Sulcat equora navis; 2o Nave ſuperba, e carica
Dell'Indico teſor ;

Ta Tal
17o

Talis hac graditur roſis Tal Quèſta di purpuree


-
Vintta purpureis caput : Roſe vien cinta il crine,
gua throno ſedet aureo Queſta, che ſiede in aureo
Inter candida lilia , Soglio, cui peregrine
Et rubros amarantos, -
i Frondi, e amaranti, e candidi
- - - ,

Gigli bel fregio fan.


Hinc, ci hinc reſonant chori, Ovunque i Cori echeggiano,
Spirat undique cinnamum , E il cinnamomo olezza;
Aura leniter inſtrepens Soave l'aura mormora
Summa per juga montium. A i ſommi gioghi avvezza
Ridet undique terra. - 3o Ride la terra, e ridono
L'erbe, che adorna l'han.

Ipſa per medios venit Eſſa già vien, già accoſtaſi


Axe quadrijugo ſedens; Su cocchio d'oro aſſiſa i
Cana quan ſequitur fides, La bianca Fè la ſeguita
Et pudiciti e latus Da lei non mai diviſa,
Servat optima cuſtos. Che del pudor vergineo
Cuſtode è ognor la Fe.

Cernis, ut jubar induat Ve come, mentre onorala


Solis, ut pedibus premat Ogni animata ſchiatta,
Lunam , cº ut caput ambiant Veſte il Sole, e alle tempia
Sydera, ut Dominam genus Sidereo Serto adatta ;
Laudet omne animantum ? 4o Come la Luna argentea
Preme co 'l niveo piè !

Ergo vos agite, obvias Su via movete, o Vergini,


Virgini date Virgines, Movete incontro a Queſta -
Splendeat rutilo chorus I Sacri fochi ſplendano;
Igne, thura manu pia E la pia mano preſta
Lucidis date fiammis. 45 Sia l'incenſo odorifero
Su la fiamma a verſar.
Ne tamen maculas pudor Se d'ir preſſo il vergineo
Uſpiam male tra verit Cocchio qualcuna è pronta,
Sordidas, caveat rogo, Deh per pietà pria tergaſi;
Si qua virgineo cupit Non faccia al pudor onta ,
Ire proxima curru. Ned oſi con la ſordida
Mano il cocchio toccar.

Sem Qual
171
sentit illico Virginis, Qual ſente, can ſollecitò
Virgo, ſentit anhelitum 3 Il lepre, s'anco imboſca,
Ut ſagax leporem canis. Tale i non puri aneliti -

Virgo que fuerit, placet La Vergin ſente, e infoſca.


Digna virgine ſocru, Degna di Vergin ſuocera
- Fia chi piacer le vuol .
Nam quot inveniet ſtatim ... Quante di cotal tempera -
Tot nurus faciet ſibi, Ritrova, Nuore accetta .
a

Unicum genuit quidem, E' ver, che figlio ebb'unico


Sed poteſt tamen hoc, Deus Nel ſen queſt'Alma eletta,
Natus unicus ille eſt. do Ma pure il può. Dio moſtraſi
Quell'unico Figliuol.
168

AD JoANNis ANDREÆ coRTE sii


C A R M I N A.

.A D N 0 Z' -4 Z' I O N E $. ;
A D I.

dus Dux Urbinas ; Alexander Farneßus


CUm haec Ode a Poeta primo fuo juven
tutis flore fuerit elaboräta , ideo fabulis, [ poffea Paulus III. Pont. Maximus ) , &•
Graecifmis, & Phoebeo Spiritu conferta , Francifcus Soderimius Cardimales , ßudio mem
non minimam obfcuritatem fapit5 quam ut pe vifendi hominis , cujus judicii maturitate
penitus a legentium tollamus oculis , pri Oraculum haberetur ; de quo alibi dixerat :
imum qua de cauffa hanc compofuerit often Pauli imteritu ingentem fuiffe calamitatem
demus ; deinde verborum fignificationem ve litteris importatam , litterati homines con
terum Scriptorum exemplis explanabimus . queßi funt. Is enim Hißoria , Philofophia , `
Non abs re itaque arbitramur Joannem An ac Theologia , quas Facultates apprime cal
dream ex Š Cortefiorum Mutinenfi lebat, lucem, ac dignitatem ingenio, atque
Familia Carmen hoc ceciniße , cum Paulus eloquentia , fi diutius vixiffet , &• extre
ex eadem Gente Aulæ Romanæ curarum mam, quod ajunt, operibus manum admo
pertæfus oneribus & dignitatibus fimul vale vffet , fuerat allaturus, utpote vir, qui to
dixit ( fuerat enim a Secretis Adriani VI. , tam 4tatem non defidia, aut voluptate , me
& Pii I[ I. Summorum Pont:ficum, Sc Pro que vero in augendis fortunis , fed tantum
tonotarius Apoftolicus e participantium, ut in litteris colendis , ßudiifque traduxit.
ajunt , numero ) & in Oppidum Cortefia ' Et revera Paulum in Oppido Cortefiano
num a S. Geminiani duobüs paffuum milli non otio , fed Mufis , & gravioribus ftudiis
bus diftans , feceffit, ut ftudiis fuis animo vacaffe clare patet ex Opere ibi confeéto ,
tranquillato vmcaret. Non folum enim ex cui titulus eft : Fabula Hyppoliti , & Deja
tctius Qdes contextu , fed multo magis ex mir«, a Lucio Phofphoro Signino Antiftite
vita Pauii Florentinis typis anno 1734, im maxime probato ; & ex Libro , qui infcribi
preffà conftat, Paulum ipfum in diéto Cor tur : De Sacrarum litterarum, omniumque
fefiano Oppido Mufis h6fpitium aperuiffe , difciplimarum Scientia , ut Guillelmus Ca •
& feverioribus difciplinis gymnafium infti. veus memoriæ prodidit. Hinc . eft , quod
tuiffe , quo viri Principes, & homincs in Au&or Odæ hujus, ut poetice detrimentum
omni fcientiarum genere fpeétatiffimi, tam pingeret Mufis , ceterifque difciplínis alia
quam ad Oraculum quam, fæpiffime conveni tum difcefTu Pauli confanguinei fui ex urbs
re confuevermnt. Im montam a villa, ait Au Roma , fingit Apollinem , & Minervam IPoe
&tor , qui illius vitam confcripfit , in mon fis & feveFiorum fcientiarum Præfides , qui
fama villa , Corteffúnum O3pidum appella in Capitolio , quamdiu Paulus ibi fuerat ,
ta , ita quam ipfè res urbanas , aulicafque domicilium collocarant , difcedente eo , i
pertxfus fuò exitum vitæ feceffèrat, dulce Mufa pfos quoque illinc aufugifíe, & in Parnaffi
rum diverfòrium inftituit, quo Principes viri juga iterum demigraffe ; quo ut pervene
quam plurimi fe conferre cónfueverant ; in runt , irati, & defides diu vifi funt, dum
ter quos fpeéfatiffìma prudentia Senex ille Mufarum chorus iners aderat, & Sacerdotes
}ierculet II. Ferrari« Dix s Gaidus Ubal ipfos Phocbi ufitatus furor non •sus; 1S
169
His ha tenus enucleatis, quae poetica nar & Horat. Carm. libro 1. Ode 18.
rationis intelligentiam poterant retardare , Arcanique Fides prodiga, perlucidior vitro.
ad verborum explanationem deſcendamus. 9 e tegat pectus agide, Minerva eſt, ut
( V. 1. l exacti, deſt pulſi vi. Cicero de apud omnes Mythologos patet -
Orat. lib. 3. exzétis Regibus, cº parta li AEgide, ablativus Graecus. AEgidas au
bertate. Et Ovidius Truſt. lib. 4. e eg 3. tem fuit ſcutum, Meduſa capite horridum,
pag. 118. v. 1. 2. juxta editionem operun quod quicumque intuebatur , in ſaxum ver
ejuſdem Ovidii ad uſum Delphini, Vene tebatur. Ovid de rened. amoris pag. 524.
tiis 1731. apud Sebaſtianum Coleti, qua v. 2. Decipit hac oculos egide dives amor .
IlOS ultimili » -
De Minervae egide, quam Vulcani juſſu fa
guo poſtguam dubium pius an ſeeleratus bricabant Cyclopes, ſic ait Virg. AEneid.
Oreſtes -
lib. 8. -

Exactus furiis venerat ipſe ſuis. .. . AEgidaque horrificum turbata Palladis


Culmine latio. Culmen proprie dicitur a rºzza, -

ſtramineum testum, a culmis frumenti cala Certatim ſquamnis Serpentum , aurogue


mis, ut patet ex Ovidio Faſt. lib, 4. pag. polibant,
6oo. V. 8. -
Convexoſque angues, ipſamque in pectore
Tertia res dura culmen inane faba. D2 v4
Veteres enim culmis tegebant tecta domo Gorgona, deſecto vertentem lumina col
0 e
rum, ut oſtendit prae ceteris Virgilius E
gloga 1. - - ( V. 3. l Irati reſides; duo caſus reſti e
Pauperis & tuguri congeſtum ceſpite cul plurali numero, qui ample tuntur Apolli
f27ez , nem, & Minervam , & ponuntur maſculini
Translate autem ſumitur pro ſummitate generis, quia concordant cun nobiliori
cujuſque rci ; Ovid. in Ibin. v. 9. Sedit in perſona , nempe Apolline. Hic ſubintelli
adverſo notturnus culmine bubo, gitur ſtabant reſides , ideſt ſegnes, otio
Quare hoc loco culmen latium idem eſt indulgentes Ovid. Metam. lib. 14. pag.
ac Capitolium - Plautus Trin. act. 1. ſce, 2. 5 2 2 - V. 2o.
E Capitolio, quod in culmine aſtat ſummo. Talia multa mihi longum narrata per
Non me latet, Capitolium , in quo arx annum,
erat Romana, primum collem Tarpeium Viſaque ſunt , reſides, ut deſuetudine -
appellatum, 8 poſtea Capitolium, 8: Cli tardi
vum Capitolinum, quia cum in eo Tarqui Rurſus inire fretum, rurſus dare vela
nius Superbus Jovi templum edificaret, qui jubemur.
terram effodiebant, caput hominis Toli no (V.4.) Phocis, regio eſt non inter Boeotiam
mine invenere, quo Romani caput mundi & Atticam, ſed ſuper utramque ubi eſt Par
ſuturam intellectum eſt : ſed Poeta Culmen naſſus Muſis Sacer, Ovid. Metam. lib. 1.
latium appellat , quod in uno ex ſeptem pag. 2o. v. i v.
Urbis collibus ſitum eſt, Plauti ſententiam separat Aenios Atteis pbesi, ab ar
ſecutus. - - - - var
Delius, Apollo ſic dictus, quod in Delo Terra ferax, dum terra fuit, ſed tempore
AEgei Maris inſula natus. Ovid. Met. lib. in illo -

Io pi 28, v. 1. Pars maris, & latus ſubitarum campus


Delius hunc nuper victa ſerpente ſuperbus a quarun,
Viderat &c. Mons ibi verticibus petit arduus aſtra
( V. 2. ) Vitrea, non quia fragilis, ſed duobus
quia lucidiſſima, ut pote, quae oculos obcae Nomine Parnaſſus, ſuperataue e acumine
nubes
caret, in qua ſignificatione uſus eſt Ovidius
Her epiſt. 1o. pag. 97. v. 7. ex quo patet Phoeidem hoc loco poni pro
-

Tempus erat vitrea quo primum terra pruina Monte Parnaſſo.


spargitur, 6 tette fronde teguntur Pegaſi lun. Greca ethymologia. Muſe
a ves , -
Pegaſides dicte ab Heliconis fonte clariſſi
Y - ImO 3
I- 6

mo, quem i&u ungulae Pegafus alatus equus Sanéius Iliaca fervata eß Phaebade
aperuiiie fingitur .TOvid. Heroid. epift. 1 4• vurgo . -

pag. 144; v. ■ i • - - (V. 8. ). Narrat hic nqfter Vates quid


XAt mihi Pegafides blandiffimae carmisa Pallas egerit, ut Mufas in Parnaffo indulgen
' di&#amt ; -
tes otio vidit s & ait omnes litterarum a
jam canitur toto nomen in Qrbe me matores » qui inibi erant , advocafle , qui
μm. omnes cum Mercurio, & Charitum choro
( V. s.) Arborem bacriferam s intellige cucurrerunt ; in quorum numero erat ju
1aurum ferentem baccas , Ovid. Amor. lib. venis comptior Mercurio ipfo & quavis
2. pag. 333- V. 3. • Charite gratior. Credimus | Authoreim O
iìaì jüöque bacciferam Pallada gratus des in illo juvene innuere nobis Alexandrum
ager • - - Pauli Fratrem , vatem ætatis fuæ celeber
Daphnidos . Genitivus græcus , Ovid. rimum s de hoc enim in Pauli vita fupe
IMetam. lib. 1. pag. 27. v. 14. rius memorata, fic legimus. Fuit Alexán
Primus amor Phaebi Daphne Penej4-, der Pauli Frater latisis Mufis clarus ,
quem noa cujus carmina mon femel formis ante excuf
-

sors Tignara dedis , fed f&va Cupidinis fa, moviffime illußrium Poetarum Italorum
4^4 • poematus imfert* Florentia prodiere. Ufus eft
Daphnis fuit filia Penei Theffaliæ fluvii , hic famiiliariffime litteratis ævi fui viris ,
cujus ripae lauris confitae inveniuntur, unde uti ex Politiani , & Lucii Phofphori Si
datus locus fabulæ s nam laurus Græcis gnini Epifcopi Epiftolis apparet . Et ne de
Inaphne
idem eftdicitur , ideoque arbor Daphnidis
ac laurus. - - • . •
ejus, in omni fcientiarum genere, ingenio
ambigendi nobis locus relinquatur , h6c fa
( V. 6. ) Quom. antiquata locutio, & tis erit argumentum , quod fuit a Diploma
idem fonat ac quamdo , vel cum, ut vide tibus Centumvir , ac Libellionum Trium-.
re
tium,paffim licet
& alios. ' apud Plautum , Teren
- - - t
vir, & Apoftolicus Nuncius, cum vix. XXX,
attigifíet annum, cum e vita deceffit. Non
sacer impetus. Furor Phoebi, quo com immerito itaque fummis eum extulerunt Iau
motae Sacerdotes ipfius tamquam baccantes dibus & Voffius in eo Libro , quem in
rationis ufu' privabantur , & eo fugiente fcribit de hißoricis Eccleßaßicis 5 & Ci
nellius de Scriptoribus Etrufcis ; & Gad
priftinae menti reftituebantur. In hac figni
ficatione ufus eft Ovid. de Remed. amor. dius de Scriptoribus mom Eccleßaßicis ; &
pag. 5o8. v. 1 5. cum aìt : Picus M:randulanus in Epiftola ad ipfum
Et quod nunc ratio e/? , impetus ante {cripta, ait : ob eruditionem, &, ingenium
fuit. -
fingulare Poet« cum prifeis Poetis effe mume
& Metam. lib. 1. pag. 34. v. 23. Nwlleque randum. . Non arbitrabimur igitur divina
inhibente per auras T' re , afferendo Auétorem in illo gratiofo
Ignot4 regionis eant, quoque impetus juvene Alexandrum occuluifle, ut ejus lau
egit •
dibus ad Pauli Fratris laudes fibi aditum
Et de Ponto lib. quarto Elegia fecunda pag. aperiret , cum unius præconium in alterum
3* $• quodammodo tendere videatur.
Impetus ille Sacer , qui vatum peäora ° Cartum, Concilium , Conventum . Ovid.
nutrit. -

de Pont. lib. 3. pag. 293. v. 23.


(V.7,) Phaebadas . Accufativus græcus. Licet Forte Senex quidam cætu cum ßaret in
modo fumatur a Pcetis pro Caflandra, mo ' illo. -

do pro Diana Phoebi forore ; hic Poeta Et Fa/?. lib. z. pag. 475. v. 17.
nofter ufurpat pro qualibet Phaebi Sacerdo ' Cui Dea Virgineos perjura Licaoni coe
te, quæ Phœbei Numinis concepto afHatu fams

in bacchantis imaginem agitabatür, ut ha Defere , nec ca/?as pollue , dixit ,


betur apud ' Servium ; & in hoc fenfu aquas. -

ufus eft etiam Silius Ital. libro 1 ;. v. Sonitu£. ideft rumor & ftrepitus. Ovid.
28 i • - -

Aetam, lib. t. p. 34. v. 3.


. . Et
- 171
. . . . . Et ſo nitu pluſauam vicina fa Cum quibus Alcides s & pius Areas
tigat. - era t a

Et lib. I. pag. 194. v. 5. - Et Lucan. lib. 9. v. 662.


Sed certe ſonituque pedum terrebat . Arcados authoris cithara , liquidaque
Pallados. Gentivus graecus , ut habet paleſtra, -

Ovid. de Art. aman. lib. 2. pag. 46o. Et ſubitus prapes Cyllenida ſuſtulit Har
Vs I le - -

pen . -

Carula quot baccas Pallados arbor ha (V. 13.) Et quavis Charitum ec. Uſitatiſſima
bet . locutio apud Poetas, pro quavis Charite
Et lib. 12. Metam. pag. 443. v. 6. Pal Virgine.
laulos admonitu . Gratior, pro gratioſior , vel magis graa
4 V. io ) Sobolem, nempe progeniem , tus, & acceptus. Ovid. Faſt. lib. 3. pag.
prolem. Cice. lib. 3. de leg. Cenſores popu 5 º 1. V. 17 , -

li cevitates, ſoboles familias , pecuniaſque . . . . Vitio ſi gratior ipſo eſt ?


cenſento. - (V. 14. ] Fingit hic Poeta Deam Runci
Pleiones. Genitivus graecus. Pleione fuit nam interim purgare vepribus ſemitas Par
Nympha Oceani, & Thethios Filia, uxor naſſi, ut facile euntibus illic praeberet adi
Athlantis, Majae mater, ex qua Maji Jup tum, & ut Flamines ipſi ad antrum Cory
piter Mercurium ſuſcepit : quare Hora caeum poſſent permeare. Ni fallor ſub Run
tius libro primo Carm. Od. io. ait. cinae nomine intelliguntur illi, qui ſtudia
Mercuri facunde nepos Athlantis. moderantur; in quorum profecto numero
Et Ovid Heroid. Epiſt. 16. pag. 16o, principem obtinuit locum Paulus Corteſius,
Ve I oa -
qui in libro de Cardinalatu ſtudiorum nor
Athlantis Magni Pleioneſqus Nepos. mam pro unaquaque aetate reliquit ; & in
Et Metam. lib. 2. pag. 82. v. 2. alio de hominibus doctis emunctae ipſum
. . . . . . Cui ſie reſpondit Athlantis, fuiſſe naris apparet in litteratorum inge
Pleioneſque Nepos, -
niis judicandis.
Unde Nepos Pleionis Mercurius eſt, Compita i locus, in quo due, tres, vel
( V. 11. ) Charitum. Gratiae dicuntur plures via concurrunt, tum in urbibus,
latine tres filia: Jovis, & Eunomia, nempe quam in pagis , ubi Sacrificia fiebant.
Aglaja, Thalia, & Euphroſine, Ovidius Ovid. Faſt. lib. 5. pag. 618. v. 22.
Faſt. lib. quinto, pag. 622. v. 21. Compita grata Deo , compita grata
da W2A a
Protinus accipiunt Charites, nettunt que
coronas e -

i lem Amor. lib. 3. Eleg. 1. pag. 346.


Ve I Q.
Globus. Quamvis ha cvox varie ſignifi
cet, hic uſurpatur pro multitudine , Tit. Narrant in multas compita ſecta vias .
Liv. lib. 8. Extrema concio, 6 circa Fa l Phocidos, Genitivus grecus . Lucan.
bium globus increpabant inclementem Di ib. 2.
itatorem . -
- º. . Exuſta Phocidos arva »
(V. 22.) Quis fuerit hic juvenis ſuperius ( V. 15.) Runcina; non eſt diminutivum
a nobis prolatum eſt. - a runca , ut quidam autumant, ſed eſt
Comptior, ideſt ornatior, & eloquentior Dea, quae runcationi praerat ; de qua Au
Tacit. lib. 1 H ſt. cap. 19. ait. comptior guſtinus de Civit. Dei meminit lib. 4.
ſermo. Cape 8.
Et Ovid de medie, faciei pag. 348. Cum runcabantur meſſes, Dea Runcina
Ve 12 e praficiebatur,
Cum comptos habeant ſecula noſtra vi Culmen, quid ſignificet dictum eſt verſu
l'0s e primo, numero 2.
Arcade 3 pro Mercurio, qui natus eſt in Pervia, Sunt loca, que facile poſſunt
Cyllene Arcadiae Monte . Martial, lib. 9. permeari. Ovid Metam. lib. 5, pag. 189.
Epig 35. V, 6 -
Mihi pervia tellus = Prabet iter.

Y 2 Pt
172
Et lib. 14. pag. $ 19. v, 6. in Parnafo agebantur, Paulus in fuo Cor:
Plurima quâ fylva e/? , &• quo loca per tefiano Oppido, non folum , ut fuperius vi
via mom funt. dimus, Mufis , & feverioribus vacabat ftu*
( V. 16.) Linigeri : Sacerdotes , qui li dis, fed moribus etiam informandis totus
neis veftibus induebantur . . Ovid. de Ar erat ; & Operi illi alludit Auétor, cui hæc
te Aman. lib. primo pag. 399. v. z. Ode præficitur, quod cum medulla fit , ut
Neu fuge limg. r« Memphitica templa ju ita lóquar , clariffimorum San&torum Pa
t/e?7 ræ . trum , ex hoc quid nobis vitandum, ample
Idem Metam. lib. 1. pag. 41. .v. 14. &tendumve fit ad beate vivendum, probe
Nunc Dea limigera colitur celeberrimus dignofcimus. - i .
turba . Paulus Corteßus ; ille eft in laudem cus
Quo loco intelliguntur Sacerdotes Ii jus hæc Ode a Poeta fuit elaborata, cujus
dis . opera, nomenque tempus numquam pote.
Flamines ; qui unius täntum Dei Sacra rit abolere . Hunc Paulum Geminim nem
curabant , ut Jovis , Mercurii , Ifidis. f.s fibi fuum civem vindicant ; fed ex Mutt
Nam, ut patet ex Cic. lib. de legibus aliis nenfi Cortefiorum Gente fuiffè , non unum
Divis alii Sacerdotes erant, omnibus Pon eft argumentum . Primum Familia Mu
tifices , fingulis Flamines. Sumebant autem tinenfis clariffimis oftendit tabulis, & non
Flamines nomen ab illo Deo , cujus Sacra interrupta confanguineorum ferie , e nume
curabant , ut Flamen Dialis a Jove, Mar ro Suorum fuiffe ; & infuper cur , & quando
ttalis a Marte , Quirinalis T a Quiri: in S. Geminiani Oppidum demigravit .
no &c. Qvid. Faß. lib. z. pag. 466. Deinde clarius oftendit libri titulus in Cor
v, 3. tefiana villa typis excuffi anno 1 * 1 o. in
Pontifices ab Rege petunt , &. Flamine quo legitur = Corteffus P.*n'us Mutincn
Ia/a/?3 .
fi; de TCardinalatu libri tres, cum Anno
( V. 17. ) Senta adie&ivum nomen ; lo tationibus La&tantii Fratris. Omnem dubita
ca autem fenta iila funt, quæ nu!!us Solis tionem videtur tollere Chriftophorus Lon
£adus pervadere poteft : hię frigida figni golius, qui in Epiftola Graece fcripta ad
ficat • Ovid. Metam. lib. 4. pag. Î47. Äuthorem hujus, Odes, eum laudat non fo
V. I**.
lum Græcæ , & Latinæ linguæ fcientia ,
Pallor , hyemffue tenent late loca fem fed imitatione etiam Pauli Comfanguinei
f4 •
fui, quem in omnibus æmulari cordi e
Virgil. libro fexto Æ 1eid. v. 46». rat. itandem rem, ni fallimur, evincunt
Per lot a fenta fitu cogunt. penitus quae Paulus ipfe ait libro 3. Ope
Corycido, ; Genitivus græcus. Nymphae fue £is de Càrdinalatu prope finem ejus capitis
runt antri Corycii , qucd juxta Párnaffum quod infcribitur de Proteäione Religioforum
ApolIini, Baccho, & Mufis Sacrum Mon per Cardinales - Ejus verba hæc funt. ut
tem fuit. Ovid. Metam. lib. 1. pag. x. 1. fi modo affirmetur Ignatium Lapum , &•
V. 7.
gregorium Cortefium gentilem meum , ho
Cerycidas Mufas , &• Numina montis mines ingenio &• doëtrima pr&ßantes.
adoramt .
Artifex. Auétor , feu moderator. Ovid.
* • Pocula : continens pro re quam conti de Arte amam. lib. 1. pag. 39*. v. 7.
net ; metonymia, tropus ufitatiffimus, quo Me Venus artificem texero pr«fixit amori •
non modo Poetae, fed Scriptores omnes ( V. 1 9. ) Reéfi. Nomen fubftantivum ,
utuntur , unde hic pccula fenta ponuntur & fignificat do$trinam , feu regulam mo
pro aqua frigida antri Corycii . Horat. rum . Ovid. lib. 1. Metam. pag. 8. ver. 3.
Carm. l'b. 1. Ode zz. Natus in ufum lati Aurea prima fata e/? atas, qu4 vimdice
fi« fcyphis = pugnare Thracum eß. mullo
C V. 18. ) Cum ha&enus Poetâ figura sponte fua fine lege Fidem , reäumque
te , ut ita dicam , laudaverit Paulum , colebat.
deinceps aperte ad ejufdem defcendit laudes O. Exultantis interjeétio eft : Teren.
& dicit: duln hæc, quae modo narravimus Andr • i i.

O fù
- 17;
O factum bene, beaſti me: Sed tamen hoc factis adjunge prioribus
. Horridum: non horrificum, & terrorem tera la V72 e

inducens ſignificat, ſed incultum, rude, i Et Faſt. libro 6. pag. 686. ver. 17.
gnarum &c. Cicero de claris Oratoribus - Dicite Pierides quis vos adjunxerit
horrida Oratio; & cap. 17. antiquus ſer. iſti.
mo, & horridiora verba. Et Ovidius Amor. ( V. 23. ) Sumet ; ideſt arrogabit ſibi .
lib. 2. Eleg. 6. ver. 5. º Cicero pro Planco. Quamquam non tan
Horrida pro maſtis lanietur pluma ca tum mihi ſumo, judices , neque arrogo. Et
pillis. ſecundo de Orat. capite 12. Duo illa mihi
( V. 2 c. ) Transfuga ; non ſolum dicun promeo jure ſumo.
tur, qui ad hoſtes tranſeunt, ſed etiam Renuit; recuſat , ſuperbiam a ſe removet,
quicumque vetera inſtituta relinquunt ; unde Ovid. Amor. lib. 2, pag. 319. ver. 5.
Horat. Carm. lib. 3. Ode 16. - Qud renuis, fingiſaue novos ingrata tie
Transfuga, divitum - Partes linquere pnores ? -

geſtio . Et Heroid. Epiſt. 17. pag. 183.


(V. 2 1. Poſtguam Poeta Paulum lauda Credere me tamen hoc oculo renuente nee
verit ob ſua praclara merita, ſubdit: Pon gavi - -

tifex quid tibi honoris adjunxit : Forte, in Mitis. humilis, urbanus. Ovid. Amore
quit , ob hac ſuperbiet: at ſi a ſe ſuper lib. 1. pag. 252. ver. 12.
biam arcet, &, ut eſt, humilis, & procul Mite nec in rigido pectore pone caput -
vitiis perſeverat, Nos ex Gente Corteſia in Et Cicer. ad Atticum lib. 2. Nihil tam vi
noſtrorum numero reſumimus. Vel, ut aliis di mite, nihil tam placatum , quam tam
melius placet : Si Paulus honores ſibi a Pon meus frater erat in ſororem tuam
tifice ob'atos reſpuit, nos ex Gente Corte Integer. Purus, & abſque vitiis. Horatº
ſia illos ſumimus ; nam tunc temporis tres Carm. lib. 1. Od. 22.
ex hac Familia Roma: max mo erant in ho Integer vita , ſceleriſque purus.
nore ; Lanfrancus Corteſius, & Jacobus, Et Cic. in Ver. 6. Non loquor de integrisi
& Joannes Andreas hujus Odae author 3 innocentibus, religioſis. - - -

ambo ex Fratre nepotes; qui omnes & non ( V. 24. ] Familia Corteſia Mutinenſis ,
paucis Cardinalibus, & ipſis Romanis Pon quae erat Pauli conſanguinea. -

tificibus fuerunt acceptiſſimi. Reſumimus. Iterum acceptamus; vel non


Pontifex. Romanus Antiſtes, qui Paulum negamus eſſe ex progenie Corteſia. Plin.
Corteſium ob ſua in Apoſtolicam Sedem lib. 2. Epiſt. 18. Et illam dulciſſimam eta
merita , honoribus, de quibus ſupra memo tem quaſi reſumo. Et Ovid. Metam. lib. 9.
ratum eſt , decoravit. pag. 342. ver. 13.
( V. 22. ) Adjunxit? addidit, vel quod Inque vicem ſumptos ponit , poſitoſane re
incrementum dedit. Ovid. ex Pont. libro 3. ſumit .
Eleg 2, pag. 287. ver, 9.

I I.
A D I 1,

S Apphicum hoc tranfmittit Gregorius no epiftolæ S. Paulini Nolani Epifcopi, qui eo


fter Helifæo cuidam monaco cum epi præceptore ufus fuerat ;
ftola, quæ in veteri editione , habetur pag. ( V. 17. ) Maximus Lerinenfis monacus
1 52., in noftra vero Num. VII. De I.eri poft Honoratum fuit Abbas Monafterii e
nenfi Infula , cujus laudes hic celebrat, vide jufdem Lerinenfis anno 416, exinde Epif
quæ habentur in annotatione num. 9. fub copus Rejenfis anno 433. Concilio Arela
je&a eideni epiftolæ VII. tefifi interfuit , ficut & aliis compluribus
( V. 3. ) De quingentis hifce martiribus vicinarum regionum . Anno 439. fubfcripfit
vid. eamdem annotat, num. 9. Concilio Rejenfi, anno 44 1. adfuit Arau
( V. 9. ) Honoratus in lucem venit ex ficano . Anno 439. Rcmam venit impetra
perilluftri familia, ex qua jampridem Ro turus confirmationem privilegiorum, qu.bus
mani Confules, aliique celebres viri prodie Arelatenfis Ecclefia gaudebat , Concilio
re. Compertum eft in Gallia ortum Ê quoque III. Arelatenfi interfuit anno 45 5 •
fe , ignotum tamen ex qua provincia. Pa- ' Tandem anno 466. , vel 462 1 die 27 Nov
trem habuit Ethnicum , íed Honoratus Chri occubuit , eique in Epifcopali Cathedra
ftianae Religioni nomen dedit , atque ba fuccefIit Fauftus. Miraculis claruit ante , &
ptifmate ablutus, faeculo renuntiare propo poft obitum. Multas confcripfit homilias ,
fuit una, cum fratre Venantio . Bonis in quæ prodierunt nomine Eufcbii Emiffeni,
pauperes erogatis , inftituendos fe fe tradi Ambrofii , Eucherii • . . -

derunt S. Câprafio folitudinis incolæ in In (V. 19.) Cæfarius fub S. Porcarii Lerinens
fulis Maffilienfibus ; hinc in Achajam tranf fis Abbatis difciplina inftitutus, Arelatem
*migrarunt , ibique idem vitæ propofitum veniens , ut ex 'infirmitate quadam conva
fecuti funt. Venantio Metone defiin&ò, Ho lefceret , ibidem Sacerdotio imitiatus eft
noratus in Galliam Narbonen(em rediit , & ab Eonio Epifcopo Arelatenfi , cui fucceffit
I.eoatii Foro-julienfis Epifcopi virtute illc anno circiter 5o2. Anno so6. Concilio Ag
$tus, incolendam felegit Infülam Lerinen denfi , 527. Carpentora&tenfi , 349. Vafio
{em , quæ tum Epifcopi ejufdem Foro-ju fienfi , & II. Arauficano præfuit } præfuit
lienfis juriflictioni fuberat'. Expulit inde quoque alteri , in quo Cohtumeliofus Epi
angues , quibus Infula divexabatür, atque fcopüs Rejenfis in judicium addu5tus , di
anno. circiter 4 io. . Coenobium erexit , ad gnitate (poliatus eft. Romam venit, ut in
quod ex omnibus terræ partibus cito quam viferet Simmacum Summum Pontificem , a
plurimi convenerunt . patroclo Arelätenfi quo pallium recepit. Die 27. Aug. s 44•
Epifcopo anno 426. vita fun&o fuffecerunt diem `claufit extremum. Superfunt ejufdem
Arelatenfes Honoratum , quem die 16. ja Opera complura , atque complures homiliæ
nuarii anni 429. obiiffe communis fert opi quae impreffæ habentur in Bibliotheca Pa
nio • Non eadem tamen omnibus opinio eft trum.
quoad tempus, quo Honoratus venit in In « V. 43.) Hilarius Gallus S. Honorati in
fulam Lerinenfeim. Placet nonnullis id ac. Lerinenfi Monafterio difcipulus, Honorato
cidifTe ann9.375: , nonnullis anno 391 • , eodem defun&o , compulfus eft e folitudine
aliis probabiliüs initio fæculi Iv. S.THi. exire, ut ejus Epifcopálem Cathedram af
#
piut .
Arelatenfis ejufdem vitam defcri cenderet. Anno 439. Concilio Rejenfi præ
fuit , Arauficano I. anno 441. & alteri an
QV. 13; ) Fortaffe Amandus, de quo hic no 444. Nonnullas ob contentiones inter
áuêtgr, ille eft qui faeculo v. fiiit Epifcopus Ecclefiám Arelatenfem, atque Viennenfem
Burdigalenfis , ad quem complures extant Romam profe&us ad Leonem I. Summum
Pontificem , apud eum oftendit , eo quod
aC€r
17 §
acerrime tueretur jura , quæ fibi afferebat. viventem maxima moleftia affecerat, mor
Itaque cum nihil profeciffet , ad propria tuum collaudavit , atque eximiæ ejufdem
revérfus totum fe dedit corporis affliétationi virtuti præclarum teftimonium dedit. Cum
bus, & ftudio pietatis , omniumque Chri. gmulta pie , & erudite fcripfiffet, obiit die 5.
ftianarum virtütum , S. Leo , qui Hilarium Maii 449. - -,

A D III.

Ælifeo Monaco, ad quem tranfmife Grimaldo Graffenfi Pontifice, cui S. Ho


rat fuperius Sapphicum , hoc quo norati opem implorans , fauftum e Hiero
que tranfmittit Auétor una cum epiftola , folyma reditum precatur, vide annot. 9. 1 o.
quæ in hac noftra editione habetur Nu 1n epiftolis latinis.
mero VIII- olim pag. 161. De Auguftino

A D IV,

Ieronymo Monferratenfi Abbati in XVI. De Hieronymo Monferratenfi vide


fcribitur hoc Carmen de laudibus annotat. 1 z. ad Epiftolam XI. De S. Ho
S. THonorati , quod Auétor nofter eidem norato quae fupra diximus ad Carmen
dat cum epiftola, quae in vetcri edit. ha I I. .•

betur pag. 135 , in noftra vero Numero

A D

Armen hoc ceciniffe hunc noftrum an tica Profperi Martinengii Monachi Caf.
no 1524. vide ex annotat. 34. ad finenfis. -

Epiltolam XCV, Epiftola hæc in veteri C V. 1o. ) Minus quidem ufitatus eft ti
editione habetur pag. 149. , & infcribitur tulus Nurus , & Socrus , quem hic Auétor
Dionyfio monaco, nempe Faucherio , Au tribuit Mariæ Virgini, novus tamen non
&toris noftri amiciffimo, de quo vide am eft , nec ab ipfo primum excogitatus.
notat. 1 4. ad Epiftolam XLI. Hoc idem Eum in Libro de Κ Virginitatis
carmcn habetur T etiam inter Opera poe Cap. XXI. adhibuit Aldhelmus Epifcopus
Schir.
g.76 plicat, ut Maria Virgo dicatur nurus Pa
Schirburnenſis Saeculo VII., vir teſte Beda tris AEterni quatemus et Chriſti Filii Spon
Lib. V. Cap. XIX. , undecumque doctºſſi ſa , quia ſponſa quoque venit nomine nu
mus, nam & ſermone nitidus, & Scriptu rus. Leg. VI. &c. f de grad. Conſ.: ap
rarum tam liberalium, quam Eccleſiaſti pellatur autem Socrus Sanctarum Anima
carum eruditione mirandus . Proſequens rum, earum ſcilicet, qua in ſententia Al
enim laudes B.M. Virginis ait inter catera E dhelmi ſanctae ſunt corpore , S& ſpiritu ,
B.M Virgo perpetua, aurora Solis, nurus Pa ideſt virgines, quarum decus praecipuum
tris, genetrix, cº germana Filii, Sancta " ut ſint & vocentur Sponſe Chri
rum ſocrus Animarum = Theophilus Ray
le
naudus Tom. VII. Oper editionis Lugduni
MDCLXV. pag. 428. hos titulos ita ex

- GRE
GREGORII CORTESII
DE DIREPTIONE GENUÆ
L I B E R.

E Codice MS. Bibliotbecae Regiæ Pariffenffs


N. 62. 6 1. olim 1 o43 y.

Z G R E.
-
M UT IN ENsIs, c A s I N A T Is M o N Ac H I
DE DIREPTIONE GENUÆ

IL I B E R.

ST hoc in rerum naturae legibus pofitum, ut


nihil aeque rebus omnibus robur, incremen
tumque præftet , uti congruens inter fe par
tium unitas , & fumma confenfio ; quod item
poteft in regendis, adminiftrandifque impe
riis , idem pro communi fàlute animus atque
concordia . Hoc ipfum quoque cum cognofci poffit in divinitatis operi
bus, quæ non diuturna tantum , fed etiam fem piterna ea produxit, qui
bus nulla infita eft naturalis, interiorque caufà diffidii ; magis adeo in
iis, quæ mortalium cura inventa , atque conftituta ab iifJem reguntur ,
intueri licet. Si namque quæramus quid minimas urbes ad opes maximas,
imperiaque provexerit , nihil erit quod re&ius refpondere poffimus, quam
Y 2 ani
j 8e ID E D I R E P T I O N E G E N U Æ.

animorum conjunétionem , & ad ipfàs ftabiliendas , eofJem omnium co>


gitatus , & voluntates . Si vero rurfum confideremus quid jam ad fum
mum fplendorem , gloriamque proveétis excidium tulerit ; continuo ani
morum diffenfionem, atque difcordiam inveniemus. Nec vero difficile no
bis effet complures , maximafque refpublicas enumerare , voluntatum uni
tate conftitutas » diffipatas feditione, nifi ad hæc omnia unicum fatis effet
exemplum Romani imperii , quod optimis artibus & belli , & pacis in
tantam rerum amplitudinem diuturna confenfione excreverat , ut humana
aliqua vi non everti modo, fed nec debilitari poffe videretur. Verum
tamen ad id , quod rerum ufùs, ratioque fieri poffe negabit, confiiium
invenere principum in Republica virorum confliétus atque diffenfio , ut
non fatis intelligere poffimus , clariorne fuerit in fecundis , profperifque
rebus fplendor , & amplitudo , an in clade, & ruina cafus, atque calami
tas miferabilior. Eadem nempe Civitas, quæ deviétis omnibus nationibus
praedam , triumphofque reportarat, præda ipfâ deinceps extitit propemo
dum omnium nationum : mirumque magnopere eft, cum id omnes hómi
nes & videant , & intelligant » ipfis tamen aétionibus, & toto vitae tens:
re reprobare. Senfit idem nuper Genuenfis Civitas rebus terra, marique
geftis abunde potens , atque magnifica , quæ demum inteftinis agitata
difcordiis ejufmodi paffa eft calamitatem, ut illam ab excidio magis for
tuna, quam humanum confilium, aut ratio liberaverit ( 1 ). Qua de re
quoniam nobis fcribere eft animus , priufquam hujufcemodi narrationem
$.
aggredior , quis rerum ftatus fuerit , cum ea acciderunt, quam pauciffimis
declarabo.

Cruen

( 1) De inteffinis difçordiis, quibus saecuto Mediolani Anno 1 57r\ qui difcordias Fre:
XVI. agitata Civitas Genuenfi, ejufmodi goffam inter &• Adornam familiam tribuit
Paffa eft calamitatem, ut iilafh ab excidio ambitiofo mobilium hominum faffui, ac ple
magis fortuna , quam humanum confilium, rumque homines populares defendit , quos a
aut ratio liberarit, confulendus eß Ubertus Reipub. admimjîratione injuria exclafo ;
Foglieta in dialogis inferiptis Delle cofe aiait.
della Republica di Genova rurfus editis

.
DE D I R Ε Ρ Τ I O N E G E N U Æ. 1 §r

Cruento illo prælio , quo Rex Gallorum Francifcus exercitu Helvetio


rum pene ad internecionem apud Mediolanum profligato ( 1 ), robur ,
fpiritufque ferociffimæ gentis maxime attrivit , tantum nominis, & famæ
' rebus Gallicis accreverat, ut futurum videretur uti deinceps abfque ejus
nutu , atque authoritate nulla res gravior in Chriftiana Republica admi
niftrari
poffet ; quo fà&tum eft, ut Leo decimus Pontifex Maximus , qui
eventum belli expe&ans ad eam diem medium fe Gallorum , & Helve
tiorum gefferat, ad partes viétoris coeperit inclinare, mifìfque ad Regem
Legatis placuit locum medium utriufque colloquio deligi , ut de fummis
Chriftianæ Reipublicæ negotiis inter fe agitarent. Locus Bononiæ dele
&us eft, quo paulo poft & Rex ipfe, & Pontifex convenere . Ibi magis
de privatis utriufque commodis, quamt de communi Chriftianorum flatu
traétatum effe vulgo creditum eft. Pontifex certe Placentiam, & Par
mam , quæ Regni Mediolanenfis effe putantur, & quas Ludovico XII.
Callorum Regi Julius II. Pontifex Maximus ademerat, abfque mora re
ftituit, pa&us ut in recuperanda Ferraria , quam vi , atque injuria ab
Eftenfibus occupari dicebat , cum juris illam Summi Pontificis effe con- .
ftaret, copiis , & auétoritate Regis uti poffet ( z ). Soluto conventu
Principes diverfi , Romam alter , alter in Galliam, conceffere. Subfccuta
funt paulo poft inter Urbini Ducem , & Leonem bella ( 3 ), quibus quo
quo modo compofitis , is ftatus rerum fucceffit , ea quies temporum , ut »
quod jam inde ab Augufti temporibus nunquam accidiffe conftat, pace
terra marique parta, univerfus orbis a bellis quiefceret (4) j cujus di

fur.
τ t Y Gallorum Regis victoriam ad Am- Fodem autem Anno Oâavianus Frcgofius
num 1 * 1 5. refert Cl. Ludovicus Antcmius Genuemffum Dux Genuam tradidit Gal
AMuratorius , Italicorum Ammalium Tomo lorum Regi , ut habetur ex Annalibus Ci
X, pag. 1 1 6. feq. editionis Mediolamenfîs amni vitatis Genuenfîs ab Augußino Iußiniano
1749. ibique ex Anonimi Patavimi au£torita editis Gentiæ Anno 1537. -

te m arrat ad ioooo. Helvetios cafos fuiffe. ( 3 ) Subfcquuta inter Leonem , &• Urbi
( z ) Conventum inter Leonem X. , ni Ducem bella pertinent ad annum 1 % 16.
Francifcum 1. Muratoriut (loc. cit. pag. ( 4 ) ' Pax, qua univerfus orbis a bellis
1 zo. ,-feq. ) ad eumdem Annum referí. quievit, mandari debet anno 1 $ 17•
-
-
18: D E D I R E P T I O N E G E N U Æ.
ma $ange initium fiâum eft a Gallis. Cum enim nuper ii qtiibus ea
facultas demandata efl , Imperatorem Romanum elegiffent Carolum Hif
paniarum Regem ; (i) Franciftus qui Regnum ab utroque latere illi finiti
mum haberet, tantae potentiæ incrementum fufpeëtum habere coepit , ne
que, dum Regnum illius everterct , jtire an injuria id affequeretur , quic
quam penfi habebat. Erant fub Caroli ditione , præter ea quæ recepta
jam confuetudine Imperatoribus conceffa funt, utraque Hifpania , & longe
maxima pars Belgicæ Galliæ; præterea in Germania Auftriam , Sti
riam, & cherintiam ; in Italia Regnum Neapolitanum poffidebat , pater
na illa, Hoc autem materna fucceflione. Accedebant Sicilia , Sardinia , &
Baleares Infulæ ( * ). Opportunum igitu r Francifco vifum eft Regu
lum quemdam Robertum Marchiæ Dominum in eâ Belgicæ parte , quam
inferiorem Germaniam appellant, qui nuper a Carolo defecerat , in tute
lam fufcipere. Nec co contentus, fáéto de improvifb incurfu in Navarræ
Regnum quae olim Vafconia dicebatur ; illud ipfum modico negotio oc
cupavit ; fecutus deinde viétoriæ curfum , in ea Cantabriæ parte , quae eft
inter Oceanum, & Pyrenei radices, unde fàcilis in Hifpaniam ex Gallia
eft tranfitus , fontem Rabinum & natura loci, & manu munitiffimum
oppidum cepit. Conflato igitur bello inter potentiffimos Reges, Leo Pon
tifex, qui ad eam diem rebus Gallicis fìvere vifus fuerà*, nova cepit con
filia , quod fe fraudatum a Francifco in re Ferrarienfi vjderet ; quippe
qui Alphonfum Eftenfem opibus, & authoritate tutaretur , ne dum ut ia
ea expeditione Pontificem copiis adjuvaret. Præterea vim magnam pecu
niarum, Leonis permiffu , ex Sacerdotiorum decumis exaéìam , contra at
que jilius voluntas effet , interverterat. Tulerat eam contumeliam opinio
ne omnium acerbius Leo , vir tamen & fuopte ingenio , & communi
more gentis fuae , ad fimulandum diffimulandumque aeque habilis ; qtiam
ex illa injuria indignationem conceperat , tantifper tacitus intra fe com
pref

f 1 ) Caro'us p. eleâus fuit Romaworum ( * } Anno 1 5 . i. Gallorum Rex diffur


Imperator ammo 1 5 1 9. ' • bamd« pacis imitium fecit. .. •
* D E DIREPT I O N E G E N U Æ. 183;
preffit , quoad vindi&ae facultas vifà eft fibi præberi. Clam igitur fœdere
jao cum Garolo Imperatore , communicatoque confilio, cum Mediolanen
fibus quibufqam adyerfae Regi fìétionis , de expellendis Italia Gallis oc
culte agere cœpit ( 1 ). Quæquæ Civitates ad id opportunae vifae , in his
confilia . proditionis ad certum diem funt -conftituta . Dies fuit oótavo
Κalendas. Julii, qui ritu anniyerfario Joanni Baptiftae eft dicatus. Verun
tamen , decreta proditione , fumptoque crudeliter de Nobilibus aliquot
fupplicio, aperto bello: Gallos perfequi Pontifex omnino conftituit. Decla
rato igitur Copiarum Duce (*) Profpero Columna, viro belli fcientiflimo,
ingenio acri , & providentia fere fupra humanum modum, , conceffaque
Federigo Mantuano Principi authoritate ferendi Signa Romani Pontificis ,
cum ut opportunitate urbis Manfuanae in eo bello pofTet uti, tum etiam
quod Principem ipfum maximo fibi ufui fore fperaret ; Parmam primo
impetu conjunétis copiis invadunt ; qua aliquot menfes obfeffa , cum ex
pugnatio parum procederet, altero Federico Gonzaga Mantuani Principis
Confobrino , qui rebus Gallicis fàvebat » urbem impigerrime defendente ,
magis ex re yifum eft impetum omnem in arcem ipfàm , caputque belli
Mediolanum convertere. Ob eam rem Legationem fibi in Caftra fufcepit
Julius Medices Cardinalis , Summi Pontificis Confobrinus, vir maximi a
nimi, atque confilii , qui deinde Pontificatum Maximum adeptus , Cle*
• - .*

. . mens

*.

( i ) Eodem anno 1 32 1. poßriäie Id. Maj bellice fcienti« taudem promeritus e/? im ea>
cum Carolo V. initffe Faedus Leonem X. re pue , Suff& , altarumque urbium expugnatio
fer: Muratorius (loc. cit. ?ag. 146. J _ . : tione • strenue item dimicavit in . ob/ìdione
Q 2 ) Profper- Antonii Salermitani Princi Patavii, Crem«, Bergomi ; fed cum anno
pis filius, Trajeéti Dux , &• Fundorum 1 5 16. itinera Gallis intercludere vellee me
comes. Eo tempore quo Curolus . VIII. .Nea Alpes tranßrent , ab iifdem captus fu t,
politano regno potiri^aggreffus eff , Gallgrum dum Will4.framca apud Padum pranderet.
partes eß jecuius , ab illis poftea difceffit ut Captivus luétus eß in Gallias , fèd in li
})ofiium pärtes fequeretur . Id illi vertunt bertatema reftitutus , ut recentem injuriam
crimimi Galli fériptores , Pugnavit Pro/per averteret, majori robore decertavit. Anno
pro Ferdimamdo' Aragonio, qui Neapolim , &• 1 5*2. Gallos etiam profligavit in B.cocenfi
arbes alias recuperavit anno 1496. Pugnis pragma , in Meduolamenß expugnatione multa
interfuit prope Barulum , &• ad Lurim praffutit
fuit 3c., Dec.
&• tandem
15» 3. 71. annum agens occu
• -

flumen , qiia Gallis fuerunt adverf« ; pofthac


184 D E D I R T P T I O N E G E N U Æ.
mens VII. fuit ; tulitque cafus, ut poft illius adventum brevi Mediofano
potirentur, magis, ut vulgo creditum eft , fortuna , & in re militari Gal
1orum imperitia, quam confilio, aut ratione. Paucis deinde menfibus ,
quod refiduum fuit' Mediolanenfis Regni , arcibus quibufdam dumtaxat ex
ceptis, in Pontificis , Imperatorifque poteftatem conceffit ( 1 ). Nihil
jam amplius erat , quod in Italia Galli poffiderent præter Genuam » cujus
ditionem aliquot ante annos O&aviantis Fregofius , qui in Republica Prin
ceps fuerat, eumque gefferat Magiftratum, quem illi. Ducem appellant ,
de Senatus authoritate in Francifcum Regem tranftripferat , adje&is ta
men conditionibus ut penes fe Reipublicæ procuratio permaneret, nihilo
que efíet libertas civium quam antea immingtior ; arcem vero cuftodiret Prae
fe&us a Rege ad id miffus. Sed quoniam rerum Genuenfium gratia fermonem
hunc inftituimus , res poftulare videtur & illius Reipublicæ converfiones,
& urbis fitum paucis exponerc . Qui mortales Genuam , & qua tempefta
te condiderint, a nemine pro certo traditum comperi , cujus authoritas
merito fequenda videatur. Prima ejus mentio fit in rebus Romanis per
fecundi belli Punici tempora, quando a Magone Duce Carthaginenfium
direpta , & pene funditus everfa fuit , & Senatus Confulto deinceps per
Sp. Lücretium inftaurata atque reftituta . Cumque jam inde ab eo tem
pore ob loci opportunitatem maritimaque commercia , maxima rurfùs in
crementa cepiffet , alteram paffa eft calamitatem & cladem , per Conradi
Romani Imperatoris tempora , qui fuit primi Henrici Filius , Sarracenis
illo profeétis cum valida numerofàque claffe , qui non modo urbem ip
fàm populati funt , fed igni etiam pleraque devaftantes , partem longe
maximam incolarum captivam abduxerunt . Ab eo periculo , quod incidit
in annum nongentefimum trigefimum & quintum , res Genuenfium apud
Scriptores illuftriores, clariorefque efle ceperunt , five quod tum denique
Civi

(i\ Ma* om»iae ammw 1 f • 1• geßae fiun* , eß Leo X. Kal. Dec.


ac profe finem ejufJem anni vita fun&us
HD E D IRE P T I O N E G E N U AE. 18;
£ivitati ctira fuerit confcriptis annalibus res domi, forifque geftas memo
riæ commendare, five quod eadem loci habilitas ad peregrinas merces in

vehendas, exportandafque opibus & domeßicis, & externis Rempubli


` cam brevi prefperam , potentemque fecerit. Ingentes claffes parare , &
mole quadam immenfà navigiorum , & numero formidabiles, amicis por
tare auxilium, inimicis terrori formidinique effe . Foffem hic memorare
maximas hoftium claffes fùfàs fùgatafque ; expugnatas direptafque orbes,
& moenibus , & locorum natura, & numero hofiium munitiffimas ; po
tentiffimam Venetorum Rempublicam crebris in bello, altera fuper alte.
ram acceptis cladibus, ad tantam rerum fuarum defperationem devenif
fe, ut ultro fàcultatem Genuenfibus obtulerit dandi fibi quafcumque vel
lent conditiones; fufàm , fugatamque aliquando Hifpaniarum Regis claf
fem, eoque prælio tres Reges captivos fa&tos ; ex Syria denique, Cy.
pro, Peloponnefo , Thracia, Afia reportatos triumphos : poftremo in ex
tremis oris ad Thracium Bofphorum & Cherfonneffum Tauricam non de.
du&as tantum , fed ædificatas etiam Colonias, Capham , & Peram. Li
beri item juris tunc illam fuiffe natura gentium , æque leges declarant ,
æque Refpublicæ, quafque ex fefe, ut ita dicam , ortas , conftitutas, &
ftabilitas propriis etiam legibus, & moribus vivere permittunt, & quod
nulla apud illos fervitutis antiquæ veftigia refident , ac fi quid ab Impe
ratoribus, Summifve Pontificibus juris accepere, id non uti fubditis, fed
veluti amicis, & de fe meritis optime conceffum apparet ; cum etiam in
ter eas leges , quæ fere totius orbis confenfione funt receptae , capita
quædam fint , quibus fumma Genuenfium libertas afferitur . Primum im
perii nomen apud ipfos Confulum fuit , qui quaterni , interdum feni,
eleéti ex ipfis Civibus fummam omnium authoritatem habebant , qu o
demum Magiftratu abrogato , Praetores habere cœperunt. Unicus elige
batur » qui annuum Imperium, & Reipublicæ procurationem haberet ; nec
ita diu poftea immutato more ipfo, formaque adminiftrationis , degeneranti
bus jam vocibus etiam Magiftratuum in barbara vocabula , Capitaneos
A a COm•
I 36 D E DI R E P T I o N E GEN Uae,
conftituerunt , qui bini Reipublicæ præerant ; permanfitque., is.. Maè
giftratus ufque ad annum , millefimum trecentefimum trigefimum , no
ntm , quo demum Duces cœperunt habere , primufque Simon Boc-,
canigra eum gcffit Magiftratum , a quo paulo poftea cafù : quodam
deje&us fùccefsorem habuit ( 1 ) Joannem. Valentem •, fub quQ Ci-.
yitas ipfa. infignem calamitatem perpefsa eft. Cum emim prius arridente
fortuna Imperatoris Græci, Venetorumque , & Hifpanorum Clafsem, con
junétis viribus , & animis adverfum, fe profeétam , quæ novcm & o&o
ginta triremes habuerat, Genuenfes ipfi fexaginta tantum triremibus ,
Præfe&o Pagano Auria, apud Chalcedonem complures depreffißent, disjecif.
fent alias, partim etiam captivas duxiflent ; Veneti Hifpanique ignominiam
non ferentes, reparata o&oginta longarum navium claße , apud Sardiniam
cum claffe Genuenfium , cui præerat Antonius Grimaldus, conflixerunt. Fue
rat prior pugna adeo cruenta vi&oribus, ut triremium longe pars maxima
inanis pene vacuaque propugnatoribus tunc reperta fit , quare ex roftratis
navibus fexaginta , pluribus amiffis, reliquae decem & novem , nautis , mi
litibufque femiplenæ, & debilitatæ , primæ omnium de amißa Clafìe ,
hoßiumque vi&oria, civibus fuis nuncium attulerunt. Quare Civitatis at
tritis viribus , cum nec ex navalibus tantum fupplementi. deduci pofset ,
quod fatis effet ad reparandam Claffem , verfàrenturque in maxima pecu
niarum anguftia , extrema omnia experiri ftatuerunt, potius quam in no
mine Genuenfi cjufmodi ignominiam refidere paterentur. Præceps igitur
ex indignatione confilium , & quod deinde juxta, urbi: & civibus , perni
ciem attulit , publice iniere. Florebant tunc Vicecomitum in Italia opes ,
**• . n. * •
a *

« - * •• . * divi

( t ) Po/? Simonem , qui anno 1344. de. mum Marchionem, Pallavicinwm . Elap/o.
3e&us fuit , nonnulli collocant quemdam Jo vix anno tertio pr«fe£tum ejeeerunt Genten-*
annm de Mutta , qui prope finem anni fes , atque tunc iterwm. Ducem elegerunt Si
1 3 ;o. occubuit. Poß hunc eleétus eß Joan monem. Prohibuit hic , ne nobiles arma fer
w?; valens , de quo hic , qui die 9. Ofo renf., potentiores * elegaevi* , cum Vicecomiti
bri, i 3 * 3. fe magißratu abdicavit , ae tum &us bellum geffit , &• tandem veneno interiit
Genuâ]es fé fe fubjeceruat Jo8:ani, Vigg: anno 1 363. , eique tum fucceffìt G abriel A
ri, qui Genua pr«feótum con/tituit Gwglie!• dorm wr ad ammám reftrae i 37o.
D E D I R E P T I O N E G E N U Æ. m 87
divinaque omnia , & humana Mediolanenfis Regni in poteftate Joannis
erant , qui ejus Civitatis & Princeps & Pontifex , poftremo longe laté
-que majorem quam acceperat Vicecomitum ditionem reliquit. In hunc
corjeéto animo Gcnuenfes , pa$i prius ut pecuniam pro Clafle ìnftauran
da reprefentaret , fefè urbemque fuam in Vicecomitum vìm, poteftatcm
que tradidere. Sic potens, opulentiffimaque Civitas iracundia , odioque ,
peflimis ufa confultoribus, in fpontaneam recidit fervitutem ; qua adeo
deinceps accifa , depreffaque eft , ut omnem cladem , omnemque ignomi
niam, fi quæ deinceps ' fecutæ funt, peffimo illo confilio poffit acceptas
referre. Quamvis enim ejufmodi conditionibus fe fe dediderint Genuenfes ,
ut amici magis fœderatique Vicecomitum quam fubje&i effent , & legi
bus, moribufque fuis uti permitterentur; Præfe&um tantum Mediolano
acciperent, qui nihil abfque eorum confilio , autoritateque ageret , qui publico
nomine pro gubernanda Republica a Civibus deliguntur ; vifà tamen eft
hæc caufà graviffima, quare in pofterum qui Regno Mediolanenfi poti
rentur , pcrfuafum haberent pari jure Genuenfium. quoque urbem ditio
nis fuæ effe . • • •• • ' : * * -, .
- Reda&o igitur in ordinem Joanne Valente, Præfeétum a Vicecomite
accipiunt tertio & quinquagefimo fupra trecentefimum & millefiinum an
„num a falutis initio , fueruntque in eo rerum ftatu triennio , quo exaéto ,
affumptoque jam ex humanis Joanne Vicecomite, Genuenfes quod non ex
fœdere, fed fuperbe nimis a Barnabove illius Nepote cœptum effet impe
ritari , populariter defecerunt ; rurfufque Simone Duce inftituto prifti
nami omnino libertatem fibi recuperaffe videbantur. Sed cum Imperii, vi
tæque finis illi accidiffet oétavo anno, ex quo iterum Dux creatus fuerat,
publico Patrum Suffragio in defun&i locum fufficitur Gabriel A
durnus ;primus ex ea fàmilia Magiftratu illo funéìus , qui fexto de
inde anno populari tumultu a loco, graduque dejeétus fucccfforem ha
buit Dominicum Fregofium , qui, dignitatem illam primus Sk ipfe in do
mum fuam intulit , idibus Augufti Dux creatus, adjeétis feptuaginta an
A a : nis
188 , DE DIRE E T I ON E G E N U Æ.
nis ad mille & trecentos. Tum vero primum excitatis feditionibus , civi
tas fà&iones habere coepit; pars Patriciorum Adurno , alii Fregofio fàve
re ; illi vero ita fe gerere, quafi non á Civibus fuis, fed paterna, avita
que fucceffione legitimum , hæreditariumque Imperium haberent. Cum
enim liberum Civitati effe debeat quem potiffimum velit e Plebe Ducem
eligere ; nam Patricii periitus ab eo Magiftratu repelluntur ; cœpit ex
eo tempore utraque Familia decertare , non ut meritis in Renpublicam al
tera alteram fuperaret ; non ut virtute tantum ad eam grafferentur dignita
tem, cujus dandæ , adimendæque libera poteftas populo efie deberet ; fed
qui extorres funt, tanquám paterna fibi hæreditate adempta, moliri, pa
rare , fibi externa auxilia adjungere, opes fuæ fá&ionis implorare, preci
bus fatigare vicinos Principes, dies, no&efque tantifper non quiefcere, dd
nec Rempublicam ab aliis crudeliter occupatam viciffim & ipfi crudelius
invadere poffìnt. In ejufmodi certamine Patria ipfà , quae media eft, im
pie, nefàrieque dilaceratur. Quid enim reliquum fit Reipublicæ præter
excidium, cum privatim potentiae , dominationifque cupiditas , & libido
vigent , publice autem libertas, æquabilitafque, qui fe tueantur, non inve
niunt ? Inter has fà&idnes diu multumque alternante fortuna , devenit il
la fumma poteftas ad Antoniottum Adurnum, qui Imperium , opefque
fuas majori quadam fubnifas potentia j munitiores fore confidens , feque ,
urbemque fuam Gallorum Regi dedit , iifdem ferme paétionibus , qui
bus olim. . Vicecomitibus fe fe dediderant , ufus præcipue confilio Ci
vium faétionis fuæ , qui fibimet libertatique Reipublicæ juxta praveque
confulentes, nìhil penfi , habuerunt, dum fibi in poflerum plus timoris
potentiæque adderent ; at quæ pars Civium longe major , meliorque erat,
magis invita repugnans tantam pertulit contumeliam. Habuere deinde diu
Præfeétos interdum a feipfis, interdum a Principibus Mediolani, interdum
a Regibus conftitutos, donec in Patricios excitata Plebs Nobilitatem om
nem Genua expulit, pariterque eum , qui Regis noìnine procurationem
habebat Civitatis . Ufaque pro libidine ejufmodi rerum fucceffu Ducem
quem
DΕ D 1 R E P T I O N E G E N U Aë. 189
άuemdam delegit infimæ fortis hominem } præterea feditiofos ' conftituit
Magiftratus : Cumque magis ftudio partium accenfa quam ex fono Rei
publicæ univerfa moderaretur } folutaque vis quædam , atque difperfa p o
tius , quam ratio aut confilium univerfà regeret ; locum dedit fàétioni
Nobilium ; quæ magis confenfione pollebat, paulo poft Regem reducen
di, qui verbo quidem modeftiam , manfuetudinemque in multitudinem ,
quæ deliquerat , præ fe ferens , cceterum reipfa afperrime viétoria ufus eft 5
quod nullis amplius pa&ionibus, nulla fœderum lege fe aftri&um efíe di
ceret , quando vi , & armis, non fpontanea Civium deditione Genuam re
cuperaflet. Primumque in Suburbano Civitatis , in excelfo quodam pro
montorio , quod Genuenfes Caput Phari vocant , Arcem conftruxit , adeo
& natura loci & manu munitam , ut ea præcipue de caufà freno illi no
men fit inditum ; quod perfuafum haberet hac ipfâ veluti frenis quibuf
dam aftriétos Genuenfes affidue deinde in fide permanfuros . Populares ,
quod ufum no&urni luminis nautis præberet Portum, cui imminebat , in
gredientibus , honeftiore vocabulo Laternam appellabant . Hanc ipfàm
igitur , & alteram Arcem , quæ a continenti imminet Civitati , firmis
præfidiis munivit, impofitoque Præfe&o , qui non jam ex priftino foede
re , fed ficuti bello captæ urbi jura adminiftraret , robur omne , & ner
vos popularis fà&ionis excidit . Verum haud ita diu poftea expulfis per
Julium II. Pontificem Maximum Italia Gallis » cum Antoniottus , &
Hieronymus Adurni Fratres vix altero , & vigefimo die urbi præfuiffent ,
ab O&aviano Fregofio , qui Julii opibus nitebatur , expulfi fuere. Ipfe
autem Dux conftitutus Arcem Capitis Phari, coa&is qui in Præfidio erant
poft longam obfidionem deditionem fàcere , funditus evertit , ut nec ve
ftigium quidem fuperfit maximi , magnificentiffimique Operis , cui , dum.
extaret , ut opinio hominum ferebat , nihil erat in eo genere ufquam
gentium quod æquari poffet. Qua in re admirabilis omnibus vifà ef} fa
pientiffimi viri animi magnitudo , a quo cum expugnata ejufmodi arce ,
& in fui poteftatem redaâa » fatis intelligeretur facile eventurum , ut ali
quan
* 9o D E D I R IEP T I O N E G E N U Æ.
quando fibi privatim non ufui tantum maximo , fed fàluti etiam effe pof
{et, rebufque fuis & robur , & authoritatem, fi incolumis fervaretur, con
ciliaturam, rationem tamen in primis habendam duxit & Patriæ libertatis,
& Fidei, quam civibus fuis dederat . Si quidem futurum effe intellige
but , ut opportuniffimo loco fìta , non fecus atque appellabatur, frenum
' fplendidiffimæ Civitati affidue in pofterum «ffet. :Quare non minori confi
'lio , atque animi magnitudine illam funditus delevit » quam antea vir
tute, atque perfeverantia expugnaffet , nondum expletis annis feptem ; ex
quo Ludovicus Rex fundamenta pofuerat. Coeterum Julio fatis conceden
te, eleótoque Leone Florentino Pontifice Maximo , O&tavianus animum
illius erga fe fufpeétum haberis , quo majoris cujufpiam potentiæ vi , at
que authoritate principatum fuum ftabilem tutumque redderet, fimulque
1 oftibus eflet formidini , id quod jam diximus fœdus pepigit cum Franci
fco Rege Gallorurh , tantumque rebus Gallicis fávoris & roboris adjeétum
eft , ejus Principis, Genuenfifque Reipublicæ acceffione , ut quicquid de
inde vel virtute, vel fortuna Francifcus Rex geffit, ut id gerere poffet ,
ex hoc fœdere affectitus effe videatur. Ufus eft namque trito, fìcilique
itinere in trajicienda maxima parte exercitus 'per Ligurum fines , cum
aliunde ubique afperi, impeditique tramites efTent , & fub radicibus Al
pium confediffent Helvetii, quo fìcilius Gallos tranfitu prohiberent. Com.
pluribus infuper cohortibus auxiliaribus Liguftiin pecuniaque in ßiperi
dium a Gentienfibtis fuppeditata exercitum fuum fìma , heftes autem ter
rore affecit. Nec interim tamen ipfemet O&avianus quievit , fèd coa&a
voluntariorum militum haud contemnenda manu , Alexandriam Cifalpinae
Galliæ urbem, opportuniffimo loco ad invadendum Mediolanenfe Regnum
fitam , vi , confilioque occupavit , ut demum fuperatis Alpibus potuerit
Rex per pacata ab hoftium incurfionibus loca Mediola num ufque conten
dere • Parta deinde maxima viétoria, occupatoque Mediolanenfi Regno ,
cum Regis Præfeéti magis ex libidine, avare, & fuperbe , quam ex Ita
lorum moribus Regnum adminiftrarent , in Italia omnia illi adverfì ac
cide
DE DIREPT I O N E GENU Æ. 191

cidêrunt, Fufi, deletique, exercitus , popularium animi. » Civitátes ipfae


alienatæ. In Gallia vero parum profperae res , fpes longe difficillima. A
tergo & lateribus Carolus Imperator , & Henricus Britanniæ Rex violen
tiffimi hoftes. Quare prorfus in Italia accifis Francifci viribus , O&avia-.
nus tamen a fœdere non difceflìt . Interea Columnenfis multis, maximif
que præliis victor , bello propemodum jam patrato, nihil fpei aut auxi-,
lii Gallis in Italia reliquum facere yolens, yim omnem impetumque bel
li in O&avianum » Genuamque convertit ( i ). Erant in ejus exercitu quos
dudum nominavimus, Antoniottus, & Hieronymus, Adurni Fratres , per
o&avianum. a Principatu deje&i, & cum iis gentis Spinulæ longe maxi-,
ma pars ; ea namque Familia cum & numero hominum & privatim opi
bus, pene omnibus Genuenfibus præftet , adverfa femper faétioni Frego
fiorum , tandem ferme cum Adurnis ad profperam: adverfamve fortunam
fubire confuevit. Erant praeterea & ex Patribus , & ex Plebe quam plu
rimi Genuenfium , qui extorres ob civiles difcordias fpem maximam re
cuperandæ Patriæ pofuerant in Imperatoris exercitu , Igitur Columnenfis
horum ope fretus, in maximam fpem adduétus Genuæ potiundi, eo cum
exercitu proficifci parat . Oétavianus ubi hoftium confilia intellexit , ta
metfi rationem Gallorum & in adminiftrando bello , & in procuratione
Regni nunquam fàtis probarat , tamen quod jurejurando & fœdere fe ob
ftri&um intelligeret , ppibus & ingenio obviam periculo proficifci decrevit.
Nec enim credibile videbatur Francifcum. Regem commiffurum effe , ut
non quam maximis, & quam promptiífimis auxiliis laboranti Genuæ o
pem ferret , cum quod, in ea folum , eae tunc res in Italia erant, fpes il
a - -
, * • « • • - -

lius

( 1) Qu« fuperius immuis auäor ea pluri. fe. Gemumm III. Kal. Ju7ii. Quare, mendum
bus enarrata videat , apud Juftumianum , irrepßffe videtur in nof?ru a$c#»ris opufcu
Aturatorium , & alios. Qu« vero hic le lum, in quo Genua direpta dicitur /if K ì!.
gumtar ea iulem Muratoruu3 ( loc. cit. pag. Julii, quòd mendum exfcriptori tr:&uemdum
i 63.feq. ) refert ad ammum 1 5 . ». Animad effe putaverim . Neque enim diligentiffimu*
vertendum tamen tum Muratorium , tu n au£tor , qui ea, «tate vivebat, pu'am lus ej?
Juffimiamam adferere direptioni datam fuif ea in re erraffe .
i9£ D E D I R E R T I o N E G E N U Æ.
fius inniti poffe videbatur ; tum praecipue quod cum Regnum finitimum.
figuriæ haberet , terreftres , maritimafque copias parvo negotio illuc
poßet tranfmittere ; nec cur id fàéturus non effet , aliquæ omnino caufæ
occurrebant. Et quoniam in urbe ipfa ob adverfæ fáétionis potentiam ni
hil pene tutum fore Oétavianus putabat, in primis magnam civium mul,
titudinem, uti quifque maxime ei fufpeétus erat, Genuam exire & partim
trans Apennini juga, alios ultra Savonam proficifci imperat. Si qui vel
verbo, vel ætate parere non potuerunt » illis Qmnibus juffum, uti domi
fe continerent , nec deinde in publicum procederet , nifi qui contrariæ
effet Adurnorum faétionis. Legati præterea ex Patriciis duo in Galliam,
qui Francifcum adeant , doceantque quanto in periculo Genuæ res illius
verfentur , quod in Italia maximi fufi, deletique effent exercitus , fuga.
ti Duces, Populorum animi alienati ; nihil proinde a Mediolanenfi Regno
præfidii expeétandum, quando id in Imperatoris ditionem conceffiffet : Cæ
terum Genuæ ad ejufmodi ufus publicum ærarium non haberi ; privatis
porro opibus uti , inter tot diffidia , & fà&iones, quibus ea Civitas la.
boraret , id vero nifi adhibita vi fieri non poffe , quod in tam dubiis re
bus juxta fibi Regique perniciofum fore arbitraretur. Præterea a terra
hoftem fæpius viétorem acriter urgere , & qui fecum in caftris : longe
maximiam Civium partem haberet Gallorum potentiæ, æque ac Fregofio
nomini infeftam ; mari infuper hoftilem Claffem adventare , quae » ut tunc
res fe fe haberent , longe numerofior effet , longeque inftru&ior Genu
enfi ; proinde nifi fibi rebufque fuis confuleret , atque e Gallia maritimæ ,
terreftrefque copiæ auxilio urbi adventarent » brevi fore , ut reliquum
fpei, quod Gallis in Italia fupererat, ipfà quoque Genua in hoftium po
teftatem deveniret . Animo deinde converfus ad moenia Civitatis repa
randa , quod aliquibus in locis yetuftate aut infirma , aut disjeéìa ef.
fent , partim inftaurari jubet , partim intrinfecus du&o de cefpitibus &
materia aggere, rnunitiora reddi : ad hæc loca, quæ fibi magis opportuna
vifà funt ad fummovendos hoftes, ea omnia æreis machinis muniri prae
cepit,
D E D I R E P T I O N E G E N U Æ. I93

cepit. Præterea quicquid aquarum erat in Subtirbiis, nam fere pluvia aqua ex
cifternis Genuenfes utuntur , putritico & ifatide corrumpit , ut inepta fie
ret ad bibendum. Cum vero quidam hortarentur ut veneno ° cifternas in
ficeret, fic enim futurum ut nullo periculo bona pars hoftium imprudens
tolleretur , refpondiffe ferunt , legitima gentium & naturæ jura etiam ad
verfus , hoftes fervanda effe , nec vitianda effe elementa ob injurias homi
num , quæ ad omnium üfus , natura parens fincera , incorruptaque effe vo
luiffet : fortes viros non veneno, aut ejufmodi maleficiis , fed ferro in prae
liis uti confueffe : tum quod in maxima rei pecuniariæ anguftia verfàre
tur , au&is aliquantulum : pro tempore ve&igalibus , exaétifque inde au
reorum nummum triginta millibus, parvam peditum manum collegit , &
ejufmodi ut fàcile conftaret colle&itium tumultuariumque militem effe ;
partim Agricolæ , Artifices alii , plerique vero omnes inermes , infciique
bellorum : virtutis tamen , roborifque plurimum erat in prætoria Cohor
te , quæ cuftodiæ gratia Principem comitari confueverat. Proinde Præ
toriani milites, quibus Nicolaus Fregofius Dux impigerrimus præerat , &
ex Corfica quidam, & pauci præterea jam inde a pueritia in fa&ionibus ,
& civilibus difcordiis verfàti ufum aliquem armorum habere putabantur.
Accidit vero : incommodiffime ut illis ipfis diebus Oétavianus cx dolore
pedum graviffime ægrotaret, nec, ut negotii ratio poftulabat, præfens ipfe
omnia poffet adminiftrare ; qui etfi in tenuiffima etiam valetudine nec no
&turnum quidem tempus quieti concedebat , fieri, tamen nullo paéìo pote
rat , ut quae in rem præfentem dirigenda fuiffent , prompte poffet, obire.
Initio enim cum eas urbis partes fibi tutandas , fufcepiffet , in quibus plus
periculi futurum effe putabatur ; deinceps vi morbi ingravefcente coaéîus
eft decubare ; quare multa negligenter , multa, imperite , complura etiam
trepide funt adminiftrata. Rebus tamen , quemadmodum diximus , ordinatis
hoftium exercitum expe&are conftituit: at, ille rmaturius, opinione omnium
levi prius equitum excurfione fàéta XIII. Calendas Junii, Suburbiis Civi
tatis appropinquavit : ut vero fâcilius , illuftriufque cognofci poffint, pau
B b C3,
194 D E D I R r p r I o N E G E N U Æ.

ca de Urbis fitu quam id breviffime fieri poterit , explanabimus. Pofita


e( Genua in medio ferme Liguriæ traétu , æquali propemodum fpatio
dißans hinc a Navo, inde vero a Macra » qui amnes Liguriam , ille a
Narbonenfì Provincia , alter hic ab Etruria difterminat ; ipfa in parvo
finu pofita duobus hinc inde promontoriis intercepto j alterum quod oc
cidentalius eft Phari , alterum Carignani caput ab incolis appellatur. Ho.
rum frontes duobus inter fe paffuum millibus diftant ; cum vero montes
acclivi defcenfu & a fronte, & a lateribus in mare procurrant , circiter
tamen medium finum inter mare , & montium radices • planicies parva
intercepta eß inæqualiter a&u protenfà , ubi minimum patet , centum ;
quingentorum paffuum , ubi ampliffima eft , quod in media illius longitu
&ine contigit. Ab hujus ferme planiciei occidentali capite originem fumunt
mænia Civitatis , muris in mare procurrentibus , qui ubi paululum per
acclive montis latus afcenderint , parvis vallibus impediti & ea propter
converfi denuo ad planiciem , paulo poft rurfus afcendere incipiunt , ut
illorum figura nullo magis exemplo , quam ferræ dentium exprimi pof
fit ; ficque in orientem extenfi, Arcem primum obviam habent, quæ in
devexo finu montis pofita a Septentrione imminet Civitati ; hanc ipfàm ab
utroque latere compleétentes , & jam inde ad meridiem flexi Orientale
latus ejus Montis , quem Carignanum appellavimus, muniunt , in- praeci
piti quadam ejus parte collocati ; inde in mare vergentes terminant ur•
bem , A littore Civitas immunita eft , finus ipfe profundus maximorum
etiam navigiorum capax. Coeterum difpanfis mirum in modum ab utroque
latere promontoriis, quæ finum muniunt , vim, contumeliamque tempefta
tum naves in eo perferre non poffent , nifi admirandis quibufJam fubftru
&ionibus Genuenfes molem maximam Auftro oppofuiffent, cujus caput in
Africum converfum & ad promontorium vergens , quod eft a latere urbis
occidentali , Portum efficit ejus generis, quod Antiqui Cothona appel
lant , duobus millibus paffuum in mare excurrens, Ejus oppofitu, quamli
bet magnus numerus navium tuto in anchoris poteft confiftere. Sunt ir

prae
DE D I RIE P T I O N E G E N U AE. 195

præterea minores fex Moles , Cives ipfi Pontes appellant , maximis ope
ris , & fumptu extru&ae , exponendarum mercium gratia , & earum re
rum quæ ad quotidianum ufum Civitatis pertinent. In eadem parte Na
vale eft pro opulentia urbis, & maritimarum rerum ufu non àdeo am
plum atque magnificum. Ab Orientali Urbis latere fecundum id promon
torium » quod Carignani Caput appellavimus , Bifamnis fluvius, Feritor
nominatur ab Antiquis , profluit. Ab Occidente vero fecus alterum pro
montorium Porcobera, ut tamen inter Civitatem, & fluvium mons ipfe
intercipiatur. Porcobera in Apennini iugis ortus vallem a fe denomina
tam interfecat , quæ difficillimo undique aditu omnes hoftium impetus a
Genua fummovere confuevit ; nam præter lccorum afperitatem , & itine
rum anguftias frequentius vicis habitata , & afperrimo Montanorum gene
re , quo majores funt exercitus, eo periculofiorem tranfitum per impedi
tos tramites habere folent. Ad hunc ufque fluvium ab Urbis mænibus
continentia Ædificia pertinent , & illa quidem ejufmodi ut & ge
nere ipfo , & magnificentia extruendi , addita diligentia in confe
rendis confeptis agris , omni pomiferarum arborum genere, & præci
pue Citriorum , dubium fit fpecie ipfa , an amaenitate magis intuentes
oble&ent. Cum igitur pauci levis armaturæ equites nemine dubio ad dif
ficiles montium tramites, & Apennini juga ad littus ufque excurfionem
fecifIent, fuga , tumultuque omnia complevere ; priufque auditum eft
paucos , trepidantefque complures fe ex illis locis in urbem recepiffe ,
quam de adventu hoftium quippiam fufpicari poflent. Illi vero licenter
vagari , ingredi domos , & pretiofiffima quæque diripere , fi qua ad Ur- .
bem deferebantur intercipere ; id porro tam foluto animo , otiofoque
fieri indignum Oétaviano vifum eft. Itaque triremes quatuor , quæ forte
tunc in Portu erant ( 1 ), Praefeâo Andrea Auria , qui vir maritimarum \

rerum

(1) Hic ille eß celeberrimus Andreas Au- militiam fecutus Romæ prius Innocentio
ria, qui anno 1466. matus a primis ammis VIII., poffea Regibus Neapolitanis famula
B b 2 t//S
1 96 DE · D I R E P TI ON E G E N U AE.

rerum experientiffimus, pluribus Sarracenorum claffibus captis, depref


fifque , decus fibi maximum , nomenque comparaverat , juflit ad ea litto
ra proficifci , ubi major erat hoftium vis , majorque tumultus , Incolæ,
Petrum in Arenis appellant; ibi Oftia Porcoberæ , & planicies ad littus
ufque pertinens liberum afpeétum longe, laúue ex triremibus in conti
nentem praebent ; eademque parte, cohors peditum præfe&to Philippino
'Auria , terreftri itinere , unde major, tumultus exaudiebatur, eo, profe&a
eft, levique commiffâ pugna, aliquibus utrinque vulneratis confeßim in.
tra urbem fe recepit, captivo quopiam ad Octavianum deducio, qui ex
pofitis prius hoftium itineribus, atque confiliis, liber - abire permif.
fus eß . -

-- Die, quæ infecuta eft , (1) Alphonfus Davulus Aterni , quam nunc Pifca
riam dicunt, Marchio , dimidiaque fere exercitus pars ab occidentali Civitatis

late
-

tus eff, deinde Joanni Roboreo, tTrbini Duci, mavit, ut qui mobiles antea fupremis mune
cujus Filio Francifco Mari« tutor datus eft ribus arcebantur, nequaquam, im poßerum
p3£ mortem patris. . Hanc Genuam rever arceremtur, ex quo faéium eß , ut familia
fuma gewuenfes pr«fecerunt triremibus , quas rum plebejarum depreffîone, Nobilium au
- Re?. . f rvabat pro Rege Ludovico XII. ętoritas, revivifceret . Anno 1 552. qui
Erancifco I. fe adjunxit, qui eum fui Or dam , qui piratis pr&erat Dragutus momine ,
dinis equitem creavit, & pr$feéti claffìs mu inßgnem de Amdrea retulit vic#oriam. Am
nere injìgnivit , , cujus claffis imperiüm , po mo 1 564. Amdreas expugnavit im Corfica S.
teßatemque integram ei demandavit . Utili Florentium , Gallis inde ejeétis ; fed tam
ter , &• egregie Regis Francifei res geffit, im. dem famma jam feneëtute coafectus feceffit
Sardinia pr«feriim , &• prope Neapolim, cu im ades ampliffimas , quas in fuburbanis
jus urbis in portu, tota ipfà urbe infpe£#an Gemua extruxerat , ibique obiit die 2 5. No
te , Imperatoris claffem penitus peffumdedit vembris anno Ær& Vulg. 1 56o. &tatis 94.
anno 1 528. Poffea Caroli V. Imperatoris Genuemfis Refpublica magnificentiffìme ei pa
partes amplexus e/? , &• de hoc quoque pr& remtavit , & fata am pomi juffi* cum hoc
clare meritus e/? cum maxima Gallorum per elogio : ANDRE£ Aut Ri£ civi opriMo FEli
'nicie . Gracia oras maximo terrore affecit., cissimoqu E , viNDici, arque A u Thori pu
Turcifque viriliter licet obßßemtibus Patrus . blicae liberT AT is , SENAT us, PopulusQUE
Achajx , Coroae Peloponneß urbibus e/? po-'. GEN u ENsIs posu Ir. - •'■
titus , in infidelium maeves impetum fecit , ( 1 ) Mendum huc irrepßffe puto , &• pro
eo'qae pr«clare devicit. Carolus V., pro quo Alphonfo legendum arbitror Ferdimamdum
1: i expeditionibus Juli« C«farea , &• Tuneti Davalium ; mam primo Alphonfus , Ferdi
figna tulit Andreas, humc Melphitano Prim mamdo fuperßite , cujus erat confobrimus, mu
ci; a:u domavit , &• aureo vellere ornavit - fquam im hißoriis Pfcari« fed Vi/?hi Mar
, Magno animo recufavit imperium in patria, chionis nuncupationem obtimet ; pr&terea mu ac
cujùs férvatar maluit effe quam Primceps. temporis Alphonfus vix vigefi mum aratis an
Ia h. £ R ipae %hc« adminißrativncm tta ordi nam attingebat , neque facile credendw »
7^6'0)'
D E D I R EPT I O N E G E N U Æ. I 97

latere in ipfis Suburbiis caftrametati funt. Erat inter eos Hifpanorum


deleéta Legio maximæ virtutis, & multorum ftipendiorum Itali etiam ex
Regno Neapolitano plerique , qui omnibus fuperioribus bellis interfuerant,
v *
&
•*

reor immatura adeo 4tate tanti momenti ximus im illo fuit fcientiarum amor • Cum
rem illi magna ex parte demandatam fuif mullos fufcepiffet liberos, h«redem bonoru m
fe; demum prope finem hmjufce opufculi, cum omnium fuorum fcripfit Alphonfum confobri
Auétor moffer fermonem habe: de iis, qua mum . Alphonfus Da valus filius Inmici I I. ,
pr&cipui belli Duces , confecta re, intromif &• Lauræ Samfeverima , Roberti Principis Sa
fí im Sematum edixerunt , poß Colummen lermitani fili& matus eß anno 1 5o2. Dire
fem , &• Sforc iam , mom Alphonfum , fed ptioni Genuenß, de qua hic fermo eß , &•
Ferdimandum Pifcariem fem nomimat. Æque AMediolanemffs ditionis expugmationi procul
tamem im/ignis belli Dux fuit Alphonfus,T&^ dubio adfuit . Ammo 1 5 35. fecutus eß i*
mos de utroque pauca pro more hic fubiicie obfidione Tuneti Imperatorem , qui eum con
m.us. Ferdimandus Francifcus adhuc trimu ßituit fui exercitus pr&feätum. Ajunt in
lus defpomfatus e/? Viétori& pariter trimul& , hae expeditione Alphonfum , cum com/pexif
Pabritii Colummenfìs filiæ, curante Carolo fet im fronte copiarum fuarum Imperatorema
V., qui utriufque famili« consordiam fibi Maurorum jaculis expofitum, rogaffe ut a'i»
coromouiam aufpicabatur . Illufèruores faculi diverteret , &• Carolum ejus volumtati ob
XVI. fcriptorcs pr&claris laudibus cumula fecutum effe , ut faéto comprobaret quanti
runt mulierem , cujus erant eximi& corpo habenda effet difciplinæ militaris cußodia ,
ris , &• am;mi dotes . Anno 1 5 1 z. Ferdi
&• quam obfervandus effet vir , quem impe
mamaus Ravenmatemß pt!gn& imterfuit , &.
rio dignum exißima verat .' Ex eo tempore
-1m hoftium manus vemit. Im captuvitate po Carolus maximas res ejus dexteritati com
fitus egregium de amore dialogum confcri mifit , &• Legati munere decoratum Venetias
pfit , quem uxori mum cupavit . E cuffodia me fit. Subfequente ammo cum Venetias pari
eductu j opera pr«fertim , &• rura Joannis ter mififfet Framcifcus I. Rex Cafarem Fre.
Jacobi Trivultii comfanguinei fui, uterum ar gofium Genuemfem , atque Amtomium Rimco
ma fumpfit in Gallos, &. ffrenue pugnavit mum Hifpanum , Alphonfus eos juffit interfici
pro Carolo V. tum im pugna Bicocenf , &• ex infidiis prope eum locum, ubi Ticimus in
Medielamemfis ditionis recuperatione , tum Padum , effuuditur. Anmo 1 543. Nice« ar
pr«fertim in celebri illo Ticinemfi pr& cem, quam Francifcus Borbonius Dux Engii
ìo ' anni 1 5 * *. im quo` captus eff, Fram obfidebat , obfidione liberavit , fèd non mul.
cifcus 1, Per ea tempora cum tamtam Impe to po/?. Framcifcus idem prælium fecum lum
rialium potentiam mom 4 quis oculis afpice fecit poßridie Id. Aprilis anni 1 544. Cerifò
rent Clemens VII. Pont. Maximur, atque l& prope Carmamiolam , im Gallia Subalpina,
Italici Principes, fædus imire in mentem &• Alphomfo cladem maximam attulit. H;c,
venit , quo Carolum prohiberemt , ulterius Paulo Jovio teffe , veritus ne im hoffitum
progredi. T Pontifex im focietatem fœderis per manus veniret , mutata veße e periculo eva
trahere ßuduit Pifcarienfem , &• im prae fit . Poß Fregofii , &• Rinconi, necem, ultra*
mium, pollicitus illi e/? , Neapolitani Regni quam credi poffit , pertimuit Gallos aliquam
Dominium . Ferunt conditionem ab initio ao mefaria proditioiis ultores. Tunc cum A
non difplicuiffe , fed cum in ejus rei fufpi fa Pompeja difceffît ad Cerifolam pugnatu
cionem veniffet Carolus , Ferdimandus ut fi rus , juffit fibi , hj?e non profligato redeunti ,
bi confuleret , fatemdum duxit fe conditio urbis fores occludi. N:hilo tamen minus po
mem ' non abjeciffe , imo fibi placere ullam ffea urbem ingreffus eß , ibique ignominiam,
eo animo fimulaffe , ut fæderis confilia , &• <&• dolorem ferre mon valems medietatem»
arcama detegeret. Paulo poß Mediolani obuit barbæ fíbi abrafit. Obiit Alphonfus pridie
die : 9. Novembris ejufdem amni 1525. Ma Kal. Aprilis ammo 1 546. , &tatis fmt* 44.
|*

i
\ :
1 98 DE DIRE P TI ON E G E N U Æ.

& militaris difciplinæ peritiffimi habebantur. Poftridie ejus diei Hierony


mus Adurnus in caftra fupervenit, maximum fecum trahens Genuenfium
numerum , plerofque clientes popularefque faétionis fuæ ,. complures
præterea qui partim coaéti , alii fponte , immutationem rerum expeétan
tes , ad eam diem exulaverant . Primum omnium placuit communi con
filio Nuncium ad Senatum Genuenfem mitti , qui eum doceret non eo
animo ipfos illuc profe&os effe, ut Urbi , Civibufve calamitatem aliquam
afferrent ; velle fe, quoniam reliqua Italia depulfi effent Galli , omniaque,
in Imperatoris poteftatem conceffiffent , Genuam quoque ipfàm in liber
tatem afferere. Si senatus, Populique Genuenfis voluntate id fieri liceret,
nihil se hoftile cogitaturos , temperaturofque milites ab injuria , & male
ficio ; fi vero obftinate agere pergerent , fummopere illis cavendum effe ,
ne eandem fortunam fubire cogerentur, quam pleræque Civitates in
curriffent. Nuncius ipfe in urbem intromiffus , confilio quorumdam
Civium qui , quod illis multa, licebant fub imperio fà&ionis fuae,
illud immutari aegre patiebantur , clam obvoluto capite ad Trire
mes dedu&us , nec faéta illi Senatus , aut Principis conveniendi po
teftate , in catenas conjeétus eft . Id porro cum indigniffimum æque ho>
ftibus, ac Civibus ipfis vifum effet , quod gentium jura eo fàcinore violata
viderentur, admoniti Alphonfus , Adurnique vim parandam effe, ad op
pugnandam Urbem mentem, animumque adjecerunt. Principioque in Sub
urbio, quod Incolæ Fafeolum appellant , in ea parte ubi Theodori ædes,
porticufque publica eft , machinas æreas difponere conftituunt. Is locus
portu abluitur , in quo multæ onerariæ naves prope molem ad anchoras
deligatæ ftabant ; intrinfecus vero fecus Navale Auriæ triremes & excel
fior quædam roftrata navis, ex eo genere quæ cum triremibus pene fint
fimiles, remis tamen præ altitudine nequeunt impelli. Nautæ Galleones
appellant. In hanc igitur & triremes ipfas maximo impetu pilæ ferreæ ex
machinis irruere coeperunt, ut tuto jam in Portu confiftere nequirent .
Quare maximo accepto incommodo , longe etiam majore periculo fe ex
- Portu
DE D IR EPT I ON E G E N U Æ. 199

Portu in altum receperunt ; depreffa etiam eft oneraria navis Familiæ


Lomellinæ. Ex continenti vero ad mcenia Civitatis eminus fclopetis utrin.
que certatum eft . Poftridie ejus diei nunciatur Profperum Columnam
univerfi exercitus Ducem ad Orientale latus urbis in valle Feritoris ca
ftra pofuiffe , & cum eo Germanorum peditum Legiones duas , & pau
cos praeterea Equites, quæ res eo majorem civibus timorem adjecit, quod
cum Profpero fimul intelle&um eft ( 1 ) Francifcum Sforciam adventafïe ,
qui nuper expulfis Mediolano Gallis , Regnoque potitus, quod fibi pater
na , avitaque, fucceffione deberi exiftimabat , ita denique fe tutum arbi
trabatur fore, fi Genua quoque effent depulfi. Praeterea ex Patricio Ge
nuenfium ordine Sinibaldus, & Otobonus nobiliffimæ Flifcorum gentis,
quorum adventus maximum momentum rebus jam inclinantibus attulit.
Cum enim longe florentiffima , potenfque fit in Genuenfi Civitatc Flifco.
rum gens, ut eo fere vi&oriam trahere confueverit , quo voluerit incli
nare ; hi tamen potiffimum Fratres inter cæteros longe principes haben
tur , quod in Liguria , ut regionis captus eft , latiffime ipforum patet
imperium. Tum vero cœptum eft in Urbe trepidari, quod fàcile omnes
conje&ura affequebantur tantos ?rincipes nequaquam per femetipfos ex
peditionem illam obituros fuiffe , nifi eo confilio ut tum denique confe&o
negocio, & expugnata urbe difcederentj quodque mirum in modum timo
rem , trepidationemque augebat, Nobiliffimi quique Civitatis , & qui
plurimum opibus, & authoritate pollebant, confilium videbantur cum ho
ftibus communicare, Conjun&is namque viribus Civitatis fàcile quantum
vis maximum numerum , furoremque hoftium fuftineri poffe; at vero di

ftra

( n ) Frameifewf Sforeia III. frater Maxi- sforeia ad tollemdam ex ejuflem animo om


miliani, qui vi ada#us eß amiso 1 3 1 * . di- nem fùfpicionem , jus gentium parvi faciens
tionis fwa imperium tradere Francifco I. execranda perfidia legati caput abfcindi juf
Galli4 Regi.' Franeifeus Sforcia hoc anno fit. Occubuit 9. Kat. Novembris anmi 1 5 3*.
13 **, Mediolam/n/, imperio reßitutus, iterum nullis fufceptis liberis ex uxore Chrißina ,
pvffeas •jeätus,iterumque reffitwtus e/? a Carolo cujus erat pater Chriffiermus ' I /. Dani&
V. Carolus de eo conqueßus eff, quod occultum Λ Rex , mater Elifabeth Caroli V. foror. ;
quemdam Francifci I. legatum admJerit.
2 co DE DI R E PTIONE G E N U Æ.

fra&is civium aniinis a Gcnuenfibus ipfis Genuam fàcillime captum iri


vjdebant ; nec dum etiam quippiam auxilii a Gallorum Rege adventare
nunciabatur. Frumenti maximus erat in Civitate numerus, {ed molitorum
cibariorum raritas , & pene inopia, ut paucis omnino diebus obfidio fufti
neri poffet ; quam eo gravius etiam toleraturi putabantur , quod non pro
Patriæ periculis , fed pro controverfiis fà&ionum omnis haec contentio fiu
' tura videbatur. Auxit Civium timorem quod poftridie ejus diei, quo
haec acciderant, ad mænia Civitatis evertenda in devexo finu montis e
jns, quem Incolæ Promontorium dicunt , pluribus locis machinæ funt
collocatæ, maximoque impetu , & crebris i&ibus ea murorum pars , quæ
in acclivi montis latere ab Archangeli Michaelis Templo ad Portam pro
xime in plano collocatam , Divi Thomæ appellant , extenduntur, impelli
concutique ccepta eft ; tametfi machinis interius quoque difpofitis prope
eam , quam diximus, Portam aliquid incommodi hoftibus afferebatur. Eo
tamen deteriori erant conditione, quod qui extrinfecus muros concutie
bant, certum , diffinitumque fibi delegerant locum , ubi fi muros evertif.
fent, irruptionem fibi putabant in urbem fàcilem futuram. Interius difpo
fita vero tormenta fortuito , & temere, nec certis, ftatutifque locis hofti
bus contumeliam fácere poterant. Dum utrinque hac ratione certatur, re
pente e Gallia triremes tres fupervenerunt, adjun&a biremi unica , & li
burnicis duabus; præterea ejus generis navis, quas Galleones appellari di
ximus; quæ cum in alto vifae effent, animos ejus fàétionis , quae Gallicis
rebus fìvebat, aliquantifper recreaverunt. Proinde experimento compertum
eft navcs illas cladem miferiamque attuliffe, nedum fubfidio fuerint Civi
tati. Auxerunt quippe inaniter animos , cum roboris nihil attulerint .
Erat in cis ( 1 ) Petrus Navarrus , qui maximam difciplinæ militaris
fcien

. f 1) Petrus Navarrus infima forte matus initio Aragonii cardinalis peA, ffrem curfo
in .Cantabria propri*, virtute ad fupremo; rem. Per aliquod tempus iä má-, fi peniia
^militiæ gradtes afcendit • Ferunt fuiffe ab fecit , poßea in Italiam veni,, &. ,.,,,ire:»
Je
p E DIREPT I O N E G E N U Æ. 2o I

fäentiam , maximamque urbium expugnandarum » & defendendarum ar


tem habere putabatur , nihil præterea militum quod exponi pofTet
advexerat , qui cum in confpc&um O&aviani veniffet , comiter ex
ceptum non infacete interogaffe fertur , putaretne Gallorum Rex nunc
tempora Rolandi effe , quando vir unus contra maximos exercitus
proficifci confueverat , & fàbulofis illis geftis vi&oriam reportare.
claffis ipfâ extra Portus fauces fe continuit , conjunétaque eft Aurianis
triremibus. Noéte, quæ infecuta eft, Navarrus naturam locorum, fitum
que Urbis interiorem diligentiffime contemplans , anìmadvertit partem il
lam murorum , quæ tormentis ab hoftibus petebatur » parvo negocio de
bilitari, frangique poffe, & nifi du&o interius, aggere obviam periculo
iretur, non diutius machinarum vim , & contumeliam toleraturam j quod
incommodum cum decubanti Oétaviano indicafTet , propterea quod tempo
ris anguftia prohibebantur quominus aggerem extruere poffent , communi
cönfilio flatuerunt majori - numero militum in ea parte difpofito , locum
illum diligentius quam caetera tueri. Quare Nicolao Fregofio , & Philip
pino, Auriæ, viris, impigerrimis , datum eft negocium cum Cohortibus
aliquot pro ftatione illa excubandi,. Poftridie cum nihil temporis inter
-

· · · · · · f. i * i . . i
- - * mif
- • * - f ff. : · · -

fe addidis Duci euidam Florentino , in Lu mum , Tripolim , aliafque urbts expugna


menfibus bellis, in quibus bellica ejus virtus vit . Danìma tamen plurima perpeffa e/?
im pmmium ore vcrfabastwr , Paulo po/? Com ejus elaffìs im Girb& infula . Reverfum in
falvus , cui propter excellentiam Ducis Ma Italiam aduxerunt Galli captivum im pu
gni nomen inditum erat, copiarum fuarum gn4 Ravennatemfi amni i 5 t ». HJpanus
focium, illum voluit , ejufque opera ufus eß cordi fuit illum im libertatem vim
in- Regni Neapolitami allquifitiome . Anno parum
dicare neque e cußodia eduótus eß amte,
pr«fertim 1 3o3. in. expugnatione Neapolitan4 quam ,Regno potiretur Francifcus I. Ægre
jllius arcis , cui nomen ab ovo ef? , Nvvar
tulit ingrati amimi vitium , &• inurbanita
ri virtus . emicuit . Ibi, omnium , primus fè tem gemtis cujus tam
,
cretos, quibus munc utimur, cuniculos excogi megotiae gefferat bene , atque utiliter
. Idcirco illeétus comitate ,
*avit , licet monnullis placeat inventi hujus Francifci I. hujus partes am
gloriam Genuenfibas dare. In fædere Hfpa *&*fponfíonibus
plextus eff . Ammo 1 5*8. cum Ne*polim de
jiorum ', &• Venetorum adverfws Turcas , duxiffe t Comitam Lautretium , ibi captus
claffs fupremus , Dux fuit . Anno 1 *o9, eff. Eum alii in carcere fuffocatum marrant
ca?dinalis Ximenius Toletamus Archiepifco • juffu Caroli V. Places alii* timoris vi fuiffe
pus Navarrum præfecit copiis , quas in A interemptwm . - -

fricam tranfmifit adverfus Mauros. Aura


C c
• 62 DE DI R E P T I ON E G E N U AE.

miffum effet in concutiendis mænibus , nihilque in ea re auxilii, aut con


filii ii quibus negocium demandatum fuerat , reperiffent ; Sole jam ad
vefperam declinante , pars illa muri , quæ inter Turrim mænianam , &
Michaelis Ædem intercedit, folo penitus eft aequatà. Paucis antea horis
O&aviamus cum abunde omnia a fe præftita opinaretur , & fœderi, quo
Regi obftriétus erat , & hominibus fa&ionis fuæ , cumque nihil auxilii
ex Gallia expe&aretur , quod opportuno tempore jam poffet accedere, &
Urbis incolumitati, & faluti Civium confulere decrevit ; in eam fi qui
dem rem potiffimum animum intenderat uti ne Imperii fui gratia quip
piam gravioris incommodi poffet accidere. Rebus igitur fuis propemodum
jam diffidens , duos ex civibus ad Columnenfem Legatos mittit , qui æ
quiffimis conditionibus oblatis rogarent , uti ab Urbis oppugnatione defì
fteretur ; nec fàtis id tutum före opinatus , cum rem maturius confide.
raffet , ad eofdem Legatos litteras dedit , quibus imperabat ut nifi acceptæ
effent, quas a fe tulerant conditiones , tum denique quacumque ratione
poffent , cum hofte tranfigerent , etiamfi omnino Civitas delenda effet.
Cum alteri ex Legatis redditæ effent litterae , illafque clam Collega fuo le.
giffet , nec in animum poffet inducere, ut deditioni acquiefceret, confcifmis
fimulavit ; quare acci
illico litteris, nihil gravioris rei in illis contineri
dit, ut fpreti confilii , & authoritatis O&aviani Civitas ipfà poenas pera
folveret. Diu enim antea Duces exercitus, quo militum animos ad expu

gnationem Urbis fpe prædæ accenderent , paratiorefque effent ad omnia


pericula fubeunda, Genuam ipfàm militibus , ut capta effet , diri
piendam concefferant, confciis ejus pa&ionis Antoniotto , & Hieronymo
Adurnis fratribus; adie&ae condi&iones ut mulierum pudicitiæ, Sacris Æ
dibus, & corporibus liberis parceretur : & forte Pefchariæ Marchio cum
intellexifíet tra&atum de deditione Urbis apud Profperum haberi , timens
ut eo paâo direptionis conditiones irritæ caderent , ficque maxima præda
quam jam fpe milites devoraverant, fruftrarentur , vehementiffima oppu
gnatione illius confilia antevertere decrevit. Fuit enim in eo viro, etfi
ingens
T. -
D E D I R E P T I O N E G E N U AE. 3 o3

ingens in re militari , virtus, & audacia fere fupra humanum modum ,


conjunéta tamen nimia in milites indulgentia ; quare contigit , ut ejus po
tiffimum aufpiciis pleræque nobiliffimæ Civitates & direptæ, & pene
ad internecionem defolatæ fuerint. Excitati igitur milites fpe direptionis
Urbis ferme omnium opulentiffimæ, & cum præcipue florentis, conjunétis
animis , & viribus quo aditus patebat evolaverunt. Intercedit inter Civi.
tatem, & Montem e regione pofitum parva vallis fecundum murorum
longitudinem, ad eam, quam diximus, Portam ufque protenfâ ; quo fit ut
latere illius Orientali velut aggere munita Civitas arduum omnino, diffi
cilemque afcenfum ad muros præftet ; nec ideo veriti funt hoftes praeci
pitem rupem afcendere & fubire iniquiffimum locum. Primi ad muros
conftiterunt Francifcus Salomon ex Neapoli Campaniae , & Petrus Ono
phrius ex oppido Etruriæ, quod Montolium appellant 5 fecuti deinceps
Auguftinus, & Bartholomeus e gente Spinula Genuenfes', qui finguli
fingulis Italorum peditum Cohortibus præerant. Coeptum eft inter muri
ruinas cruentum prælium ; his qui ab interiori parte ßationem illam tue
bantur, acerrime aliquandiu refiftentibus ; poft ubi parvo fpatio impetum
hoftium fuftinuerant, complures Hifpanorum Cohortes fupervenere, quo
rum adventu loco moti fe fe fugæ mandarunt. Cccfis ab utraque parte
compluribus, nemine jam refißente exercitus hoftium irrumpit. Tum vero
etfi ferebat animus ad predam difcurrere, ignari tamen régionum urbis , -
cum neque fatis haberent compertum motum ne aliquem populares effent
fà&uri, nequaquam interruptis ordinibus, emnes fub fignis ufque ad moe
nia antiquæ urbis , Portam Vaecarum appellant, contendere, dubiique
rerum fuarum, paululum interdum progredi, paululum deinde confiftere;
femper autem undique circumfpeétare : ubi vero omnia fàtis tuta, quie
taque viderunt, depofita penitus trepidatione , ad Prætorias Ædes pergunt
contendere, ubi O&avianus ipfe cum duodecim viris, quibus Reipublicæ
cura demandata erat , de rebus. communibus confultabat. pervenitur inte-.
rim a militibus ad Prætorias Ædes , ubi O&avianus maximis, ut dixi
C c 2 mu$ »
2o4 • D E * DIRE P T I O N E G E N U AE .

mus, pedum doloribus affeétus in le&ulo decubabat. Coeterum audita ho


ftium irruptione, firmatis quoad ipfius fieri potuit veftigiis, confeftim in
Prætorii plateam defcendit, ibi a duobus lateribus videt aditus ad fe op
pugnari , qui ut cancellis ligneis confepti erant , nihil fere impediebant
quin utriufque partis milites veluti in aperto manus confererent : tandem
pauci qui pro platea fteterant , & nultitudine fuperati , & quod recenti
elati viâoria hoftes acrius infiftcrent, qua cuique maxime commodum
vifum eft , fugam arripuere. *

Capta Area , nullo deinceps negocio Ædes ipfæ expugnantur, ibi O


άavianus vivens in cubiculo captus ad Pefcariæ Principis manus pervcnit ,
qui hominem diligentiffima cuftodia affervari juffum in eodem, quo captus
fuerat, cubiculo dereliquit. Interea milites Portam Orientalem urbis, qua
ad Feritorem amnem itur, ruderibus prius obftruétam aperuerunt ; pate
fàétus-que eft ab ea parte Germanis peditibus, Sole jam occidente, ingref
fus in Civitatem 5 ut qui in expugnanda urbe laboris, & periculi expertes
fuerant , in direptione, prædaque participes effeht. Cives porro cum jam,
cladem illam veluti ea , quæ cerni oculis folent, intuerentur ; diverfimo
de » prout cujufque animus fuerat, affe&i erant , Clientes fiquidem Adur
norum popularefque illorum faétionis, nequaquam ex ea re tantum detri
menti fe fufcepturos opinabantur, quantum ex adventu Principum faétio
nis fuæ opis , & dignitatis confecuturos , fperabant . Domi igitur fe con
> tinentes omni aditu diligentiffime obftru&o, futurum : putabant, ut alio
rum fortunam quieti intuerentur ; at qui adverfæ erant partis, plerique
preciofiffimam füpellectilein ad triremes exportarant, partim pro falute
magis , quam pro re folliciti , certi jam fe nihil obfiftere , poffe, & ipfi,
domi abditi maefti , filentefque fortunam Urbis, & eventum rerum præ
ftolabantur. Primis fe intendentibus tenebris milites ad prædam difcurrere.
coeperunt • Habet Urbs Genuenfis breviffimos, anguftiffimofque angipor
tus5 nulla lata » nulla perpetua via , eft : ad hæc magnificæ domus fepe
quaternum , interdum quinum contignationum in miram altitudinem ten
-

* .. 3 dunt.
D E D IR E PTION E G E NU AE. 2 o5

dunt. Via ipſae cum fluviali glarea, tum & coctili latere conſtrata; po
ſtes aedium plera que omnes ferreis induéta laminis, ut facillimum fuerit
vel ex feneſtris immiſſis lapidibus, vel anguſtia illa viarum trabibus, &
longuriis impedita, non ſolum vim, impetumque hoſtium fuſtinere, ſed
trucidare etiam inclufos, impeditoſque, 8 de predatoribus agere pre
dam. Tum vero omnia tumultu miſceri coeperunt ; alia in parte maxima
vi ſtrepituque fores effringebantur, cumque in aliquas domos irrupiſſent ,
proximarum, finitimarumque aedium ſuffodiebant parietes , ut ea ratione
teſti minori cum periculo in alias domos impetum facerent. Pars ipſorum
interim abdita omnia ſcrutari, clauſa, conſePtaque effringere » cives ipſi
trahi, vexari, poſtremo etiam crudelem in modum lacerari, atque tor
queri: non atati, non ſexui, non denique parti alicui corporis parceba
tur, ut ſaltem tormentis perterriti ſi quid occultum, abditumve habe
rent, patefacerent. Ad ha c horrenda Germanorum voces, aſpectus, feri
taſque barbara, clamor, fragorque undigue exauditus, nox ipſa, S tene
brae, terribiliora omnia magiſque timenda faciebant. Inter hac, veluti
iratis Numinibus, repente ex maxima ſerenitate Coelum nubibus obductum
eſt, ſecutaque vis imbrium maxima, immenſo tonitruum ſtrepitu, & fra
gore, tum creberrima fulgura incidentia in trepidantium oculos terrorem,
trepidationemgue omnium augebant . Nulla pars maxima urbis clade hac,
calamitateque vacua ſuit ; qua ex re multitudo hoſtium potuit cognoſci.
In ampliſſima namque urbe nulla ferme aedes, atque adeo nulla vilis
domuncula fuit, in quan non ſeni denique, alicubi etiam viceni impetum
fecerint. Cum vero ad eam urbis partem , quam populares Sergianum
vocant, milites perveniſſent, qui locus frequentiſſime habitatur, pluri
mumque artificibus, 8 infima plebe, ut ſingulas domos pluribus caena
culis ſuſpenſas diverſa interdum familiae habitent ; tum vero numeroſa
illa plebs excitata, quod manuum mercede inopiam tolerans, copias omnes
in uſu quotidiano, S. cultu corporis haberet , futurumque proſpiceret ,
ut modica illa, domeſticaque ſupelle tile direpta nihil reliquum ſibi fie
ret
266 D E D I RE PTIONE G E N U AE,
'.

ret præter miferam animam , repente in ferrum ruere coeperunt , & pha
lange fàéta in prædatores ferri : quod, nifi majoris authoritatis cives ob
ftitifTent, non omnino abfque eventu fuißet illorum motus. Verumtamen
rem altius confiderantes optimatum plerique fummopere verebantur , ut
ejufmodi contumelia irritati milites ignem fupponerent. edificiis , proinde
incendiis, & demurn caedibus omnia complerentur. Erant & quî timerent.
ne excitato tumultu Regii milites, qui , frequentes ad arcem aufugerant ,
conjun&i fa&ioni Fregofiorum repente in turbatos milites : impetum fàce
rent, popularibufque ferrent auxilium ; quare tantum , nunc minis , nunc
precibus, & obteftationibus valuerunt ut concitata plebs ab armis difcef
ferit , licitumque fuerit militibus deinceps in quacumque partem. animus
ferebat impetum fácere. Civitatis porro Genuenfis ea opulentia eft, ut,
nulli non Italiae tantum , fed totius orbis fplendore & magnificentia fit
fecunda : cum enim mercaturæ terra , marique intenfiffime operam defit.
plebei juxta atque Patricii, nemo fere ipforum eft, qui, modo id caute,
& diligenter agere curet, brevi ad maximam opulentiam non perveniat.
Colendis vero agris', ob locorum afperitatem, fterilitatemque foli, mini
x *v •£•? me fùnt intenti ; quo fit ut maxime illorum opes in domeßica fupelle
&ili, in pecuniis, in corporis veftitu atque cultu *urbi, nanis, fuburba
nifque • aedificiis fint collocatæ, pluraque ad divitiarum oftentationem
quam ad ufus ne&effarios comparata ... Nemo enim eft mediocri fortuna
' • ''•. - - - - - - ••

civis, atqe adeo cujufcumque generis artifex , qui copiofa argentea fupel-i
leétili non utatur. Pudor cft referre quid fàéti argenti , quid fericarum
veftium nobis fe amififfe retulerint quidam etiam infra mediocrem
fortunam opifices . Qua ex re facillimum eft conje&uram fácere quid au
ri » & gemmarum, quid preciofae veftis , quid porro nummum apud
principes, opulentiffimofque cives reperiri potuerit. Auxerat ea omnia
longiffimi temporis pax , & , quod plerumque evenit in otio & tranquil
litate vitam degentibus, diuturna' felicitas omnia cumulaverat. Ad hæc
preciofarum mercium tabernæ, & eorum præcipue qui ferico, kanave ope
raban
*

DE D I R E P T I O N E G E N U AE. 2o7

rabantur , cujufvis opinionem fàcile fuperabant, quæ omnia primò impetu


qirepta ita militem præda replevere , ut præter aurum , argentum & gem.
mas cætera omnia pene haberentur contemptui. Fuere ex Civibus, com
plures, qui fe , familiam , refque domefticas ingenti pecuniarum fumma re
demerint 5 alii qui de redemptione ftatutis locis, temporibufque faciena,
hoftibus obfides dederunt. A muliebri pudicitia, caedibufque temperatum
eft j nifi tamen pauci inter tot ftrepitus, & tumultus periere. Auxi: ve.
ro incommodum , quod non unum genus prædantum fuit, fed præter
victores milites, viάi etiam , qui fe fe ex fuga in abdita loca. recepe
rant , audita fáma direptionis , mutatis ftatim infignibus, prædantibus fe
mifcuere, Præterea ex humili'plebe quam plurimi, qui quod domi nihil
quod fervarent habebant , in opulentiores domos impetum fecerunt ; quæ
res longe maximam Civitati perniciem attulit, Cum enim vi&ores ipfi pre
ciofiffima quæquæ diripuiffent , & quorum ufus magis in fplendoris oftenta
tione conftiterat quam in commoditate , poftremi hi nihil pene pauperi
bus etiam, & fui , fimilibus reliquum fecerunt, Subje&a fuit Civitas di
reptioni ab occafu Solis ad alterum occafum , quæ calamitas incidit in
Annum vigefimum fecundum fupra millefimum , &: quingentefimum a par
tu Virginis, tertio Calendas Julii . Prænunciaverunt illam paulo antea
prodigia aliquöt a paucis obfervata tum cum acciderunt. Turris namque
Laurentianæ Ædis, quæ principem locum inter ceteras obtinet , de cœlo
taéta eft 5 renunciatumque Oétaviano in Apennini jugis rubra nive nin
xiffe, quæ magnum loci fpatium occupaffet. Id vero prodigium cum majus
videretur quam cui de facili fides effet adhibenda, miffis. certis, qui verum
nuncium ad fe referrent, rem ita fe habere , ut acceperat , cum & ego
adeflem, intellexit : nec fuperficies folum fànguinei coloris erat , fed ege
£a altius nivé ufque ad terræ folum pertingere vifa eft. Cæterum fub
folis occafum ediéto Ducis milites exire juffi, præcepto paruerunt : pauci
amore prædæ addu&i cum di&o audientes non fuifient , proindeque a ra
pinis non. omnino &e(íåretur., i Hieronyinus Adurnus adhibitis militibus
ad
3 o8 D I. DI R E P r I O N E G E N U Æ.

aa cußodiam corporis fui, luftrataque confeftim urbe , cum Hifpanis qui*


bußam adhuc in direptione perfeverantibus de improvifo fuperveniffet ,
laqueo gulam confringi juftit : quo metu cæteri omnes a maleficio tempe
rarunt. Remanfit poft hæc fácies ipfa Civitatis dies aliquot fœda atque
horribilis , tabernae omnes confra&is poftibus, partim etiam deje&o muro
direptæ , & devaftatæ; privatarum ædium fores arietibus, ferreifque mal
leis labefa&atae , atque convulfae ; binæ præterea , altera gentis Nigrorum
ad Ædem* Divi Laurentii , Cataneorum altera in area ejufdem gentis »
magis ut vulgo creditum eft inhabitantium culpa, quam militum , incen
dio funt abfumptæ. Converfi deinde Principes ad ftatum Civitatis ordi
nandum, egreffo jam milite , O&avianum mulo impofitum , obfervatum
que a, compluribus , ad Cartufianas Ædes quæ fecundo lapide ab Urbe
diflant , captivum duxerunt , fà&o tamen prius per Urbem longiore cir
cuitu , quam ratio itineris poftularet. Id vero fa&um alii putarunt ut
oftentui effet popularibus, quos tantam cladem illius culpa incurriffe opina
ri volebant ; plures , ut undique vaftatam, direptamque urbem , quam.
tantopere diligebat, perfpicere coaétus » dolorem ex ea re quam maxi
mum capere cogeretur : quæ res vi&toribus ipfis non invidiæ tantum , fed
ignominiæ etiam maximæ futura videbatur ; tum quod fuperbe ni
mis, & infolenter vi&oria viderentur abuti, tum præcipue : quod ne
mini dubium erat Adurnis magis, quam OStaviano cladem illa: acce
ptam referri oportere ; quod vulgo etiam cognitum effet , quo tempore.
inita fuere confilia diripiendæ urbis, Adurnos ipfos non folum præfen
tes affentientefque fuiffe, fed utrofque fratres tuliffe , æquo animo, ut re
da&is in fcriptis direptionis conditionibus nomen ipforum afcriberetur :
Deinde etiam fi qui cives pa&ione fe a militum injuriis redemerunt .
quod nemini dubium effet ejufmodi , pa&a obfervari non debere, coa&i
funt , tamen ab ipfis Adurnis quod fe faäuros recepiffent omnino prae
flare . Augebat præterea invidiam recens apud omnes memoria benignita
tis, qua. O&avianus ipfa , in Hieronymum Adurnum ufus fuerat. Cum e

nim
*

DE DIREPT I O N E G E N U AE. 2o9

nim paucis ante annis, pofitis infidiis in Prætorias Ædes noâu impetum
fácere tentaffet , repentino tumultu excitatus Oélavianus, non inermis fo
lum , fed pene nudus & hoftilem impetum fortiffime reppulit , & Hiero
nymum ipfum captivum duxit , quem apud fe honorifice habitum paucis
poftea diebus liberum abire permifit. Cæterum abfumptis diebus duobus
in recuperanda urbis facie , tertio demum , juffu Senatus cives ad confi*
lium funt vocati, inter quos honoratiffimum locum Antoniottus, & Hie
ronymus Adurni fratres tenuerunt . Intromiffifque in Senatum Profpero
columnâ univerfi exercitus Imperatore, Francifco Sforcia Duce Mediola
ni , & Ferdinando Pifcariae Principe, pauca de fe ipfo , & de ratione ad
miniftrati belli Columnenfis differuit , numquam fe eo confilio illuc profe
&tum dicens, ut Urbi fplendidiffimæ cladem aliquam , ignominiamve a£
ferret , cum perfuafum habuiffet O&avianum, Caroli Imperatoris voluntate
intelleéta , cognitoque robore , & rebus geflis ejus inviéti exercitus , præ
terea rerum fuarum imbecillitate circumfpe&a, prudenter rebus fuis con.
fulturum , cum jam rebus Gallicis fàtis fidei præftitiffet : illius potiffimum
pertinaciæ hanc calamitatem, ejus fàâioni, quicquid ignominiæ , damnique
Civitas fibiffet , acceptum effe referendum , multum fe tribuifTe & benevo
lentiæ, qua Oétavianum antea profecutus fuiffet , & amori, quo tunc etiam
Civitatem profequeretur: principio Nuncios pro deditione fàcienda ad Ci
vitatem deftinaffe, quos ipfi contra omnium gentium jura retentos in ca
tenas conjeciffent j fe tamen ne tum quidem pro rei indignitate , & maxi
ma injuria irritatum » viros Deo dicatos complurium Ordinum ad urbem
mififfe , qui Octaviano , & civibus perfuadere nitcrentur, uti finiora confi.
lia fequi vellent ; poftremo cum benignitatem, modeftiamque fuam ludibrio
effe cognofceret , quominus vis adhiberetur, fieri nequiffe 5 fatis etiam Ge
nuenfes ipfos intelligere, quantum ex re Imperatoris fuerit Gallicam ßaio.
nem Genua expelli, quæ haétenus pene univerfam Italiam non dominatione
folum • fed mifera etiam fervitute depreffifTet , proinde quod reliquum fo
ret • Carolum Imperatorem cladem hanc Genuenfium paribus, vel certe
longe majoribus commodis compenfàturum : quod vero ad fe attineret ,
nihil animo fuo carius effe Genuenfium benevolentia, idque adeo deinceps
D d illis
21 6 ' DE D I R E P T I O N E . G E N U Æ.

iliis experiri in promptu effe : quidquid opibus, gratia & bellö poffet ,
pro animi voluntate fumerent ? atque uterentur; fuperaturum fe officiis in
Rempublicam Genuenfium omnium opinionem . His Francifcus Sforcia
pauca in eandem pene fententiam fubjecit, unum addens , uti paterno Re
gno nuper a fe recuperato libere uterentur , perfuafumque haberent ex
duabus civitatibus unam effe faétam. Rogatus deinde Pifcarienfis nec ver
bum quidem fácere dignatus eft ; illis vero cum quidam ex civibus Sena.
tus praecepto accurate eleganterque refpondiffet , ex confilio eft difcef
fum. Principes ipfi paulo poft profeéti ad Ælcs Laurentianas vàs illud
admirandum confpexerunt , quod fecundioribus rebus fuis, maxima adepta
viétoria , ex Syria Genuenfes advexerant. Cum enim pro recuperandis
Hierofolymis, atque adeo ipfà Syria , quæ plures jam annos a Saracenis
occupabatur, feptuaginta inftruétiffimis triremibus Balduino Regi opem
tuliffent, vi demum expugnata , direptaque Cæfarea Paleftinæ urbe mari
tima, quam a fe inftauratam Herodes Rex in honorem Augufti Cæfaris
Cæfaream appellarat , Templo etiam ad portus fauces ejus nomini dicato »
vas illud ex eo ipfo Templo in partem prædæ Genucnfes acceperunt ,
quod ex unica Smaragdina gemma fexangulari excavatum ita omnium
judicio pretiofum aeftimatur, ut fàcile tamen omne pretium fuperare pe
riti rerum ejus generis affirmare non dubitent . Non enim ex gemma
tantum eft pretiofiffimi generis , fed viriditate etiam , & fplendore omnes
in eo genere, quotquot ei comparari potuerunt , longiffimo præftat inter
vallo ; tantæ præterea magnitudinis , ut vix trium palmorum linea circum:
dari queat. Quod integrum tamen , ut jam diximus , adjeéta etiam in in
feriori fui parte rotunda bafi, & duabus hinc inde anfis unica tantum
gemma fculptum , fabrefa&umque cernitur . Hoc cum diu fpeétatum
Principes admodum adtnirati effent, die quæ infecuta eft , Genua conceffe
re, urbe ut bonis omnibus fpoliata , fic in populi manibus , quod ipfi
ajebant , priftinæ libertati reftituta. Juffu demum Senatus advocato con
filio, cives fefìinatiffimis fuffragiis Antoniottum Adurnum Ducem crea
vere , cujus ætati ab Hieronymo fratre modeftiffimc eft conceffum ,
'• - GRE
GREGORII CORTESII
7° R. JA C 7* A 7" U S -

A D V E R SUS NEG A NTEM

B. P ET R U M APOSTOLU M

FUISSE ROMÆ.
-
-
-
-

- -- - - -
- - - -

-
- - -
-

- - -

- - - -
GREGORII CORTESII
IN 7'R A C 7'.A 7* U M ( a )
DE IT IN E R E RoMANo S. PETRI
AD ADRIANUM VIA
P O N T. M A X. (b )
? R £ F 4 T 1 9.

E fst mundum , quæ quæ in eo funt univerfa maximo confilio , providenha


que divinitatis regi, &- adminiflrari, jam fere univerfo hominum generi
perfuafum eft , id ipfum tamen præcipue in Republica Chriftiana tam cer
tum effe videtur , tamque expreffum , quam ea , quæ fenfibus, experimentove
per

(a) Tra&atum hunt, quern ad falGffimas que eruditifTimis notis hiftorico-criticis at


[Udalrici Velenii Lutherahi hominis perfua xit. Textum , qualem Conftantius protulit ,
fiones penitus evertendas, profligandafque tranfcribimus, notas fere omnes omittimus”.
confcripfit Cortefius, hic áôïí, . Prodie Ornamenti ΚΕ ( fatemur quidem in
rat jam Venetiis Typis Francifci de Fran genue y noitræ huic editioni acceilifIet , fi
cifcis Senenfis ad calcem Latinarum ejufdeum notas etiam clariffimi auctoris ex integro
Epiftolarum. Ea editio typographicis men apponere placuiffet , fed cum nobis propòli
dis adeo fcatet , adeo manca eft, atque im tüi fit ea folum nunc in lucem proferre ,
perfe&a , ut idem opus nuperrime anno quæ propius ad Gregorium Cortéfium fpe
MDCCLXX. in hominum lucem celebrita &ant, notafque hujufmodi do&iffimas a pro
temque veniffe jure, meritoque dici , poffit pofito noftro alienas effe nemo non videat,
ftudio, ac labo*e cl. Vincentii Alexándri veniam dabit , ut confidimus, humaniffiumus,
Coaftantii, qui illud Romæ typis Generofi & clariffimus Conftantius, fi difquifitioni
Salomonii evülgavit, atque infcripfit de Ro bus criticis omiflis, breviores dumtáxat ejuf
mamo itinere , ' geffifque Principis Apoßolo. dem notas apponimus, neque ex integro c
rum. Ex Vaticanæ Bibliothecæ Codice 35 5 z. jus labores in ufum noftrum convertimus • .
diligenter , accurateque illyd defcriyfi;, at (& ) Àdriagi VI. Vitâua a Paulo Joyiq
- - - EPi£.
* r4 - -
- °p R Æ F Α Τ Ι ο.
* • -.

percipi confueverunt . Ut enim miranda illa omittam , quibus hiftoriæ omnes


jam inde a chr.fti obitu funt refertæ , ex quibus manifeftis conje£turis affequi
poffumus ex horrenda tempeftate irruentibufque procellis , folo ' divinitatis gu
bernaculo Petri navem fæpius &* receptam , & confervatam ; illud certe divi
nitus procuratum fuiffe , neminem adeo profanum fore arbitror, ut megare au
deat , qutlia fcilicet pericula fuerint , quantique labores Reipublicae Chriftianae ,
fic etiam tales tantofque propugnatores extitiffe. Si enim initio nafceptis Eccle
fiae non defuerunt , qui adverfus Nerones » Domitiamos , Decios , Diocletianofque
cum animi robore , tum etiam proprio fanguine decertarent ; pace demum a Ti
rannis undique parta , cum in ipfò fimu reipublicæ perniciofa do3 ìatum diffidia
quotidie orirentur, adverfus J4rium, Manicheum , Eumoffnium , £;; £juf
modi ptfles , Didimus, Naxianzenus, Bafilius , Hieronymus , J4uguftinus, &
plerique alii doçtrina , & fanëtitate excellentes , Dei Optimi Ma*. beneficio funt
conceffì . Jam vero quis mom videt , miferis illis temporibus , quibus ltaliam;
omnino Longobardorum furor, impetufque devaftabat , prius Benediétum apud Ca
[inum montem , deinde vero Romæ Gregorium fumma divinitatis providentia im
Jvlatium tantae calamitatis repente , velut e cælo delapfos effe ? Et in Gregorio
quidem ea magnitudo animi , ea vis confilii viguit, ut cum vitam ejus , m0
vefque confidero, intueri mihi videar par illud pulcherrime compofitum , fortem
fcilicet virum cum adverfa fortuna decertantem . JAb eo vero tempore cum
jam Reges ex hoftibus fervi Chrifti effeäi effent , nec in dogmatum veritate
•. ulla

Epifcopo Novocomenfi illius aetatis hiftori hunc adverfus Udalricum Velenium Luthe
co confcriptam , Florentiæ edidit Petrus Vi ranum negantem B. Petrum Apoftolum Ro
6torius an. 1 5 48. Natus Adrianus Traje&i mæ fuiffe a Cortefio noftro, qui tunc Ge
in figni inferioris Germaniæ urbe ad Belgi: nuæ commorabatur, nuperrime hortatu ami
cum Oceanum , poftridie Kal. Martii 1439. corum confcriptum , benigne excepit. Ab
patre FlorentioT de Florentiis viro animi Genua per Delphini, Liburni Pifani , Cen
probitate, & civili induftria potius , quam tumcellárum , Oftiaeque portus ad Urbem
honeftis opibus infigni , & Kalend. Julii adve&us; die quarto Kalendas Septembris
an. 1 5 17. Caroli V. Cæfaris , cui præce ejufdem anni 1 522. a D. Pauli templo ex
ptor contigit , precibus in facrum Cardina tra portam Trigeminam ad Vaticanas aedes
ium ordinem a Leone X. Pont. Max. coo -folemni pompa deduétus eft. In quibus ædi
ptatus , dum Hifpaniarum regnis ejufdem bus vix ânno exa&to, decefsit xvi 1 1. Kal.
Caroli regis authöritate praeeffet, tam lon O&obris 15 23. Corpus ejus temporario pri
ge abfefis & nil tale cogitans, Romæ dis mum tumulo conditüm in Bafilica D. Petri
ix. Januarii anni 1 s •».'in demortui Leonis juxta Pics Piccolomineæ _familiae Pontifi
locum ab amplifTimis Collegis, quibus ne ces, poftea in templum Deiparæ Virginis
de facie quidem erat cognitüs, Reipublicae Germänorum ad Circum Flaminium trans
Chriftianæ Pontifex ele&us eft. Tahtae rei -latum fuit in marmoreo monumento , quod
nuncio, Viétoriam Vellicam Cantabriæ ur optimo Pontifici VVilhelmus Enckenivoirt il
bcm ad Adrianum perlato, nomen mutare lius bemignitate, &• aufpiciis tit. S. Jo. &%•
noluit, ftatimque Romano itineri fefe cona Pauli Presb. Card. Dertufem. faciundum cw
mittens, per Derthufiam, in qua civitate ravit s quemadmodum in infcriptione eidera
fuerat Epifcopus, Tarraconem ad mare prq monumento adpofita legitur • Vixit ana•
fe&tus , Öenuàm lenifsimis tempeftatibus per vxiu. Menf. vi. d. xiii.
venit ; ubi quum triduo fubftitiffet , librurp
T· R Æ F 4 T t o., 213 .
ulla amplius effèt controverfia , ut pleraque mortalium fe habere confueverunt,
diuturnum otium & tranquillitatem morum corruptio , «* vitæ luxuria funt
confequuta . Quae mit'a tamquam animarum caligines , ut facilius diffipari pof
fert , Dominicus , & Francifcus repente exorti , veluti duo foles , univerfum or
bean adventu fuo exhilararunt. Jam vero mofiris hifce temporibus , cum omnia
calamitatum g£;era , vclut repentilio terræ fætu de improvifò fimul eruperint,
in eam rerum omnium non difficultatcm modo , fed pene etiam defperationem per
vcntum eft , ut omnibus Reipublicæ membris peffime affeëiis, idoneum fatis re-
medium non adhiberi modo , fcd nec excogitari quidem poffe videatur . Rempu
blicam Chriftianam oppugnat violcntiffimus hoffis , & poft Macedomas , Romanof.
que , omnium , qui aliquando fuerunt, rex maximus atque potentiffimus. JMt vc
ro longe faevior , perniciofiorque peflis adhæret vifccribus : crudelius namque in
ter fe bellum Chrifliani reges gerunt , quam a Turcarum Imperatore ipfis chri •
ft.anis inferatur . T>eflfera infuper contagioiie & inopia ita fere in univerft
Europa laborari ftimus , ut pene altera peflis alterius folatium futura videatur.'
'Nuper vero pulcherrimam Bjetica partem prius terræ motu concuffam , deinde
repentino terræ hiatu abforptam , nemo fere efl , qui non audierit. Qui mores
autem fint omnium ordinum , quæ in Deum pietas , quæ reli3io » mom minus do
lore , quam verecundia , ne dicam abfterreor. Nam , ut fide/n attingam , memo
eft , qui nefciat , quam perniciofa da3mata , quam mefariæ in facris ritibus opi
miomes muper cmerferint , ut aufi etiam fuerimt quidam, Petrum ipfum a Roma
mo Tontificatu deturbare. Inter tot clades , & ærumnas , tibi potiffimum, Ha
driane Sexte Pontifex Maxime , Chriftianum orbcm admij:iflrandum communi
fuffragio Tatres concefferunt: & ea quidem ratione, ut nemo tam vehemens ho
flis providcnti.e exiflat , qui id divino faëtum confilio audeat denegare. Ignarus
fi quidem , & in extremis orbis partibus agens , ad fupremum dignitatis fafli
gium es evc&fus , quam tibi potiffimum illi commiferunt , quibus liberum erat
præfentem , &* ex fe ipfis 1'ontificem creare , cum , ne nomine dicam , certe fe
re nemo effet , qui te de facie cognofceret. Quid vero ex mira hac eleétione fla
tim omnes fperare cæperint, ita vulgo ja£fatum eft , ut citra motam affentatio
mis , quæ tam ab auribus tuis, quam ab inftituto .oflro abcffe dcbet-, litteris
commendari poffît. Pollicentur fiquidem fibi de te omnes animi magnitudinem ,
vitæ immocentiam , providentiam im adminiflrandis , in co/ ftituendis vero rebus
folertiam , pacem poftremo illam J4uguftam. Quantum denique affequi poterimus ,
fi Deum Opt. Max., in cujus vi & poteftate regum imperatorumque animi funt ,
humano generi prius conciliaveris. Nec id quidem dico , ut te admoneam , qui
haétenus munus tuum tam prgclare obiifti, quam mirifice tibi antea commiffum
fuit ; fed ut ope divinitatis noftra quoqae gtate par tantis grummis pr£fidium
concellum effe , aliorum temporum exemplo fperare non dubitemus. cum vero
multa fint , & infinita , in quibus tibi elaborandum effe video, illud potiffimum
dignum arbitror, in quo mervos omnes intendas & amimi, & ingenii tui, ut
m0va permiciofaque dogmata , quibus perpetuam Chrifti veftem quidam lacerare
nituntur, a chriftiano orbe confilio au£ìoritateque penitus extermines . Qua in
- jre
-
3 16 p R Æ F 4 r 1 o.
, .„ viderem quofdam arcem ipfam » caputque totius Religionis chriftianæ
„„entis machinifque oppugnare • £0 potiffîmum , ut opinor , confilio , ut penitus
abrogata Romani fpontificis au£ioritate , reliqua corporis pqrs trunca capite , ima
Vis, penitufque inutilis abjiceretur, nifus fum pro virili 5uic ulceri peffimo , &
jam diutius ferpere incipienti, falubre medicamentum apponere : non quin illa fu
prema Romani Tontificis majeftas » & vi fua , qu£ ope divinitatis innititur , &*
ömnium gentium opinione faiis firma perfifteret , fed quod plerique facrarum lit
Åm ignari, commentitiis fabulis defipi poffe videbantur. Id vero mihi prg
cipue illuftrandum effe proprio quodam jure fum opinatus , quod ab ipfa juven
ìte in cafinatem familiam nomen dederim , qu£ a 1{omanis primum Tontifici
bus plantata » eifdem fecundum Deum robur, incrementumque pr£ftantibus , in
oam' djvinorum , atque humanorum amplitudinem crevit, ut merito de referen
da gratia, quoad ipfius fieri poffit, debeat cogitare. Tu£ igitur cenfur£ opus fubji.
cio, quod nuper adverfus eum fcripfi , qui primus negare aufus eft , Petrum
.Apoftolum non modo Romanum Tontificem fuiffe , fed omnino in ea Urbe decef
fiffe, quam aliquando videre non potuerit. Etfi fufpicionem mihi injiciebat , mom
 ex animo id eum feciffe , quodque ipfi ita perfuafum foret , quam ut tali
facinore nomen , & famam apud pofteros proderet. Confilium fiquidem animum
que fuum vifus eft ipfemet declaraffe, cum fronti operis vulgata illa carmina
infcripfit
aude aliquid brevibus Gyaris & carcere $ignum;
Si vis effe aliquid; probitas laudatur & alget. Vale.

GRE
GR E GORI I CORTES II
D E ROM A NO I TIN E RE

D I v I L 1 B E R
P E T R I
T R 1 M U S .

C"eſſent,me utſaepius complures maxima pietate, 8 ingenio viri hortati


in novo hoc Theologiam profitendi genere, quo iam
conſtituti ritus, receptie caremonie, fundate ſtabiliteoue conſue
tudines velut quibuſdam machinis adhibitis frangi, debilitarique vider
tur, judicium meum interponerem , multis graviſſimi ſque de cauſis diu
tius id facere renui. Quamquam enim me omnino imparen tanto oneri
fore non ambigebam , duplici preterea ratione non tutum modo, ſed ho
neſtiſſimum etiam ſilentium noſtrum fore arbitrabar. Ea ſquidem que ha
tenas diſputata fuere, partim eiuſmodi ſunt, ut utrinque ſacrarum litte
rarum auctoritati inniti videantur, ut nec diligentiſſime intuenti facile ſit
in alterutram partem judicium : quae etſi ſecus nemini perſuaderi debent ,
ac paſſim inſtitutis moribuſque Eccleſiae ſunt recepta, non tamen, qui al
terutrum defendere velit ex ſacris litteris, certum omnino judicium pro
ferre poteſt : partim vero eiuſmodi ( ſunt ), ut magis conſuetudine riti
buſque, quam divinis libris, aut exemplis Apoſtolorum inniti videantur.
Qua cum cognoſcerem non magis ambigua, quam difficilia explicatu, ho
neſtius mihi videbatur, quod neſciebam fateri neſcire, quan temere arro
ganterque in graviſſimis rebus iudicium meum interponere. Praeſertim
cum mihi ſemper perſuaſum fuerit, quantumlibet privatim complures diſ
Putent, 8 diutius eaſdem quaeſtiones conterant, numquam tamen futu
rum, ut hoc attritu fiamma veritatis eluceat; ſed ita demum controver
ſias omnes auferri poſſe, ſi ( quod alias ſape factum eſt ) communi Pa
trum omnium totius orbis Chriſtiani decreto , de his omnibus ſtatutum
E e fue
3 18 D E I T I N E R E R O M A N O
fuerit. Nemo enim eft , qui ainbigat , jure indi&is habitifque conventibus
pro fidei pietate, non pro contentione fummi facerdotii ( quod poftremis
fere omnibus Conciliis fà&um eft ) Rempub!icam Chrìftianam inftitutis ,
legibus, placitis , auétam , ornatam , ftabilitamque fuiffe . I!lud quoque
magnopere ut filerem hortabatur, quod inter eos, qui haétenus hæc tra
&tarunt , non tam exemplis , rationibufque aétum eft , quam conviciis ,
& maledi&is: nec Chriltiana pietate, fed ( quod quidam dixìt ) canina
facundia : ut mihi in animum induxiffe videantur , ita demum fe vi&ores
in caufà futuros, fi in maledicendo fuiffent . Nec jurgiis modo, fed quod
di&u quoque nefàs eft , in graviffirmis rebus , jocis & fcommatis libros re
ferferunt. Enimvero , qui veritatis indagandæ ftudio fcribunt , mites -mo
deftofque feipfos exhibent Chrifti exemplo , qui cum ipfà effet veritas ,
in fe ipfo quoque manfuetudinem prædicavit , tantumque abfuit , ut ul
tro maledixerit, ut etiam , quod Petrus ait , maledicenti non minaretur .
Simus enim ita affeéti oportet , ut nec inferre injuriam velimus, nec fi
acceperimus , referre. Jam vero fi fànétiffimos , doétiffimofque viros enu
meráre velim , qui cum adverfus apertos fidei hoftes fcribêrent, a Chri
fìiana tamen modeftia non recefferunt ; illis, opinor , mirum videbitur ,
qui remotis jurgiis, & qbtre$tationibus, ipfum , verum nec fatis reéte in
quiri, nec fàcile inveniri poffe arbitrantur. Scribint Origenes in Celfum ;
Eufebius in Porphyrium ; Bafilius , Nazianzenus in Julianum, quem Grae
ci (a) rapagârlw vocant. At quos hoftes , quam acres , quam impios bo
ne Deus! Ai guunt illi quidem infaniam , furorem oppofita ratione , vel
uti quibufdam catenis injeétis compefcere nituntur, hoftem denique appel
lant , ea tanen ratione, ut non ftomacho indulgere , fed pietatis ratic
nem habere videantur. Nec tamen adverfus eos fcribebant, qui diverfo
fenfu , atque cæteri quippiam in fàcris litteris interpretarentur , aut qui
divinos libros impietati fuæ patrocinari vellent , fed eos , qui tamquam
furiis exagitati , aris » templis , univerfaeque reipublicæ Chriftianae bellum •
indixerant. Paullo fortaffe vehementior Nazianzenus cuipiam in Julianum
videatur; verumtamen in tam impio hofte, tamque dolofo , nihil erat »
quod levius dici poffe videretur: qui non tormentis aut armis , fed dolis »
infidiis , & aftu viros innocentiffimos perfequebatur. Cum vero contra
- Eunomianos fcriberet , qui fe Chrif}ianos dici volebant , tum ( b ) ατλ&y
yyoi; rarprxj|; moveri fe conteftatur , deinde etiam ( c ) %xv; 3 &j£λ£«; no
minat. Quid ? nonne Bafilius in eundem Eunomium tantum abeft , ut
contumeliis utatur, ut feftivis etiam interrogationibus urgeat ( d ) 7); & r3
μύρμηκος φύα ἐς. Sic Bafilii frater Gregorius in Apollinarium » in Euno
imium , in Manichæum 5 Tertullianus adverfus Valentinianum » •, comnes.
- 3ere

(•) Prævaricatorem, yulgo apoftatam. (e ) Amicos, & Fratres.


c&) Vifceribws Paternus • (4) Qgaenam Formicx natura.
D. . p E T R I L I B. I. *19
hærefes ; Augußinus in Manichaeos, in Donatiftas 5 in Eutychen Leo ,
adverfus alios alii ; longum eft enim omnes enumerare. Sciebant enim ,
fàcile pro maledi&is malediéta referri, fed ratione pugnare , id vero lon
ge effé difficillimum. Quare non defuerunt, qui non fàtis probarent Hie
ronymi in Ruffinum , rurfufque Ruffini in Hieronymum aétiones , quod
aliefium quippiam a Chriftiano more habere viderentur. Auguftinus certe
cum ipfos aJ pacem revocat, ne ea afpergant obteftatur , quæ deinceps
delere non poterunt.
Cum igitür diutius in eadem opinione perftitiffem, detulit ad me Otto
bonus Flifcus libellum , qui Pefrum non modo non Romæ mortuum, fed
nec aliquando Romam vidiffe affirmat ( a ). Quo leéto cum dixiffem ( quc
niam in capita divifus eft , quæ author perfuafiones appellat ) , id ipfum
nequaquam mihi illis perfuafionibus perfuaderi ; rogarunt me complures
amici , potiffimumque is , qui librum attulit & ftudio facrarum littera
rum obleétatur, ut quid ita fentirem fcribere non gravarer. Quod qui
dem omnino fácere renui , timens fcilicet ne huic affertioni , ut puto,
veriffimae , pro rationibus jurgia , pro teftibus malediéta rependerentur .
Quod ego viciffim facere , ut fortaffe poffim fi velim , certe non velim
etiamfi poffim , cum id tam a moribus meis , quam ab inftituto fit alie
num. Verumtamen cum iili inftarent , egoque, fæpius quidnam id operis
effet , perfcrutarer, cafu incidi in hæc verba. Candidum le&iorem admoneo ,
ne protinus ipfo libri titmlo offendatur , & rurfus confcientiam meam obteflor ,
nullas hic fraudes, mulla mendacia , nec dolos me intrudere voluiffe. Tum ve
ro intra memetipfum cogitare cœpi, cum qui candorem ab aliis expofce
E. e 2 r€t »

t a \ Peftiferi hujus libelli, quem ftatim perfuaßonibus San&um Petrum nunquam Ro


Cortefius nofter fibi confutandum fufcepit , mæ fuiffe, fed Jerofolymis martyrii palmam
author fuit Udalricus Velenus homo hære adeptum effe , evincere ftudet ; in altera ve
ticus. Hic impio atque infano adverfus Ro ro Catholicorum argumentis ( eavillos hae
mani Pontificis ÉÉ furore abre reticus appellat ) fatisfacere contendit. Fal
fiffimas É perfuaßones , etfi poftea amba
ptus, quemadmodum Lutheri difcipulum de
çebat, ut fcilicet petra, qua fuper Ecclefia bus ulnis amplexi fint omnes fere recentio
ædificata eft , funditus, fi 'valeret , everfa , rum haerefum feétatores, nullum tamen ad
aedificium quoque deftrueret univerfum , quum verfus Romanum Divi Petri iter argumen
D. Petri Primatum aegre nimis falfum a tum protulerunt, quod ex Ve'eni opufculo
Magifìro fuifque affeclis fuaderi poffe ani depromptum non fit, quod etiam obferva
madverteret , eo tandem devenit , ut Ro vit Bellarminus lib. 1. de Rom. Pontif. a
manum Principis Apoftolorum Epifcopatum s de9 ut inftituta hæc ejufdem opufculia Cor
quin vel ipfum Romam verfus ejufdein iter, tefio noftro fatis diligens, & áccurata con
commentitium evincere, & omnino fábulo futatio, ad evertendas quoque Calvini, Fun
£um contenderit , quamquam nihil in tota &tii, Balei, Ofiandri, Ottii, Illyrici, Saf
Ecclefiaftica hiftoria illuftrius , nihil cer. mafii, Spanhemii , Langii, caeterorumque
aius, nihil antiquius atque teftatius effe vi novatorum oppofitiones comparata efle yi
deatur. Porro Veleni libellus in duas partes deatur.
diflribuitur, in quarum prima decem & o&o
22o D E I T I N E R E R O M A N O
$ret , viciffim quoque fe candidum exhibiturum : dixique, contra aliorum
opinionem non rationibus, fed jurgiis & maledi&is pugnare , non candidi
elt , non ingenui , non doéti , fed ineruditi , petulantis, invidi , & ejus »
qui bellum indixerit veritati. Porro rationibus mifcere contumelias, per
inde cft , ac fi puriffimæ lutulentam aquam mifcueris, quo fit ut utraque lu
tulenta evadat. Cum igitur ab eo ipfo , qui illa confcripfit , candoris ac
confcientiæ pignus haberem, fubito mutata voluntate ad fcribendum ac
ceffi , quod mihi vifus fum non dubiam, fed ìlluftrem, non difficilem ,
fed perfpicuam caufàm habere. Accedit etiam quod nihil mihi gratius ,
nihil jucundius accidere poteft , quam in fàcrarum litterarum ftudiis cum
exercitatis hominibus affidua exercitatio. Sic enim facile quod verum eft
jnveniri poteft , præfertim fi , ut nunc fore confido, nihil aliud quam ve
ritas , immo Deus ipfe quæratur, quem ipfam veiitatem effe ex facris lit
teris didicimus. At vero Le&ores admonitos velim, me nihil de Ponti
ficis Romani au&oritate, nihil de donatione Conftantini , nihil de Petri
. inter cæteros Apoftolos loco difputaturum : non quin id copiofe fàcere
- queam , præfertim cum nihil fit hoc tempore clarorum virorum ingenio
tritum , elaboratumque magis ; fed eo potiffimum confilio , quod cuin ea
proprium opus defiderent, nunc id tantum , quod nuper in eo libello in
controverfiam vocatum eft » fueritme aliquando Romæ Petrus , accepimus
difcutiendum. Prior vero ante Perfuaforem in hac opinione fuiffe vide
tur celebris ille impietate Marfilius Patavinus , qui in Ludovici Bavari
gratiam a Joanne XXII. diris execrationibufque ab Imperio deje&i , opus
edidit contra Romanos Pontifices, quod etfi belli maximi feminarium ,
ipfe tamen pacis defenfórem appellavit (a). Quare id folum quærimus »
po

[ a) De Ludovico Bavaro, deque Joannis fubvertere , &• in nihilum redigere conatus


XXII. in eum execrationibus , T vide quae eß. Scripfit is ante ammos ducentos ad Lu
habentur apud Raynaldum in Annalib. Eçcl. dovicum Bavarum temporibus Joamnis XXII.
'tom. v. ad an. 1 327. Liber autem Marfilii a quo ille excommunicationis vinculo inno
Patavini a Cortefio noftro fupra citatus , datus fuerat , ex contumace h«reticum fa
fervatur MS. in Biblioth. Vatic. n. 3974. cere fatagens , velut Apologiam quamdam
meritoque in tenebris , quibus ob Póntifi adverfus auétoritatem Pontificiam , cui de
ciam profcriptionem, digniffimus erat, ad fenforis pacis titulum fecit , cum eamdem
huc defitefcéret , nifi iIIum Lutheranæ im omni ßudio eliminet ab Eccleßa. Fuit homo
pietatis affec!æ fæc. xv 1. in lucem edidif .Ariftotelicus magis quam Chrißiamus, atque
fent . Confutavit tunc impias Marfilii opi ex illius magis quam Chrißi inßitutis mo
niones , atque haerefes a Novatoribus amba vam Eccleßaßica bierarchia formam coma
bus ulnis amplexas atque ab inferis excita tus effingere , quamvis facras litteras , &•
tas celeberrimus, Catholicæ veritatis affertor Amáórum Patrum fententias , fed fuo more
Albertus Pighius Jib. v. Hterareh. Ecclefiaff. intelleâtas , fine fine & modo congerat , ve
ubi cap. 1. Tde eodem Marfilio . Patavino , ritatique confidemtiffime objiciat, ubique fe
deque ejufdem nefarijs fcriptis haec habet : ipfum viäorem pronnntians, fed ante viäto
Xemo diligentius , vehementiu*, aut etiam riam s tam amarus, tam virulentus im Ro
copiofius caufam f&cularis poteßatis adverfus manos Pontifices, ut merito dubitares , nif?
Æccleßaßicam egiffe legitur , quam plane tempora disjungerent , hic ne a Luthero, an.
114
D. P E T R I L I B, I.aii
potueritne Petrus Romam aliquando proficiſci, ut ex ejuſmodi profectio
ne nihil contrarium, nihil pugnansiis, quae in ſacris litteris habentur,
omnino reſultet. Quod cum, ut ſpero, dilucide oſtenſum fuerit, reli
quum erit tantum, ut illorum auétoritatibus innitamur, qui proxime ad
Apoſtolos accedunt & tempore & ſanctitate, qui uno ore ejuſmodi profe
ctionem ad urbem Romam tam vere, quam conſtanter aſſeverant .
A Chriſti morte ad annum poſtremum Imperii Neronis, quo demum
tempore Petrum cruci affixum fuiſſe authores fere omnes conſentiunt, ſe
ptem & triginta anni fuere paucis menſibus detra6tis. Siquidem Tiberius
annis viginti tribus in Imperio vixit, quorum decimo o tavo duobus Ge
minis Rubellio & Fufio Conſs. paſſum fuiſſe Chriſtum , nemo fere eſt ,
qui ambigat. Nam Tertulliani opinio in libro, quem adverſus Judaeos
ſcripſit ( cap. 8. ) manifeſte repugnat teſtimonio Luca. Scribit enim quin
to decimo anno Tiberii Chriſtum actum ſuiſſe in crucem , habentem an
nos, ut illius verbis utar, quaſi triginta cum pateretur . Lucas vero quo
tempore a Joanne baptizatus eſt, quod accidit anno quinto decimo Tibe
rii Caeſaris, Jeſum ſcribit tum demum annum trigeſimum attigiſſe ; cum
tamen ex Evangelii hiſtoria certum ſit, eumdem poſtea vixiſſe annis tri
bus, ut quemadmodum diximus, ejus mors inciderit in decimum oétavum
annum Tiberii, ut ſuperſint ad mortem Tiberii integri anni quinque .
Tiberius enim ſeptimo, Chriſtus v1 1 1. Calend. Aprilis deceſſere . His
adde Caii cognomento Caligulae triennium & menſes decem , quaternos
denos Claudii & Neronis annos, ſimul cmnes plus minus ſeptem & tri
ginta colliguntur. In quibus non ſemel tantum, ſed iterum ac tertio po
tuiſſe Petrum Romam proficiſci, manifeſtiſſimis argumentis convinci po
teſt. Sed quoniam primam eius profeſtionem in ſecundum Claudii annum
rejecit Hieronymus, qua ratione id fieri potuerit, diligentius inquiren
dum eſt. Cumque omnes conſentiant, Paulum anno primo a Chriſti mor
te evocatum fuiſſe ad fidem, idem anno quarto Hieroſolymas veniſſe, 8.
vidiſſe Petrum, concedant neceſſe eſt. Siquidem triennio poſt illam evoca
tionem ( ut ipſe ait epiſi. 1. ad Galat. ) aſcendit Hieroſolymas, ci manſit
apud eum diebus quindecim, anno ſcilicet Tiberii vigeſimo ſecundo . Ad
quem diem variis conie&turis aſſequi poſſumus, Petrum ex Judaea & fini
timis locis non diſceſiſſe. Statim vero dimiſſo Paulo, profestus eſt Lyd
dam

Lutherus ab iſto ſuam didicerit rhetoricam , dum tom 14. ad an. 1327, n. 27. me
nam uterque alterum in hac parte conatur morantur Alvarus Pelagius Silvenſis Epiſco
vincere. Caeterum auctores coaevi, qui Mar pus in libro de planctu Eccleſia , Alexan
ſilii errores oppugnarunt, preter Joannem der de S. Elpidio Ep. Ravennas in lib. de
XXII. in eruditiſſimo decreto damnationis juriſdictione Imp. & authorit. Sum. Pont.
Marſilii & Joannis de Janduno eius magiſtri & Petrus de Palude Ord. Pracd. in lib. de
dato Avenione x. Kal. Novembr. Pontifica
cauſa immediata Eccleſiaſtica poteſtatis -
tus ſui an. x1 1. ( quod extat apud Raynal
2.2.2 ' D E I T I N E R E R O M A N O
dam ( J4tf. cap. x i. ) ubi Æneam Paraliticum ' faluti reftituit s accerfitus
deinceps a difçipuiis Joppem, Tabitham mortuam revocavit ad vitam .
Cumque dies aliquot apud Simoiiem , ut Lucas ait , coriarium hofpitatus ef
fet ; accitus Cæfaream a Cornelio Centurione ( J£t. cap. x. ) primum ex*
gentibus trophæum erexit , fic enim appellant facrae litterae eos, qui ex
Judaeorum fe&ta non erant. ' Anno demum feptimo rurfus Hierofolymas
derelinquens, Cæfaream profe&us eft , cum Simone Samarita difputaturus s.
paucifque ejufJem anni interpofitis menfibus , pervenit Antiochiam , ut
refert Clemens in primo Recognitionum libro. At vero mira incrementa
vera Religio acceperat Antiochiæ, jam inde ab obitu Stephani : eo enim.
pervenerant difcipuli profugi ex Judæa, quo deinde quoque juffu Apofto
lorum prof€&tus Barnabas, adjunéto fibi Paulo, qui a fuga ex Hierofoly
mis ad eam diem in Cilicia ociofus fcderat , ejufmodi adjumentum jam
invalefcentibus rebus praeflitit , ut prjmo Antiochiæ fint appellati chriftia
mi ( J4tt. x 1. ) Ibi vero hoc eodem feptimo anno a Chrifti obitu , facer
* dotii Cathedram Terro erexerunt difcipuli , ut in poftremo decimo libro e
jufJem operis idem Clemens teftatur. Ut vero conftat Paulum eo tempo
re Antiochiæ non fiiiffe, quippe quem non deinceps videre Petrus ufque
ad annum duodevicefimum a Chrifti m.orte potuit ; fic rurfus a plerifque
dubitatur , quot annis ipfe Petrus Antiochenam Sedem tenuerit. Nam fe
ptennium Damafi , & Platinæ , falva auétoritate graviorum hiftoricorum ,
defendi non poteft. Ego vero quinquennio ab ea die Petrum in Afia fe
continuiffe non dubito, & eas regiones circuiffe , quas ipfe in epiftola fua
enumerat , cum interim tamen Pontifex Antiochenus haberetur . Unde.
cum rurfus undecimo poft Chrifti mortem anno Hierofolymas veniffet ,
ea acciderunt, quae de Jacobo fratre Joannis fcribuntur in Apoftolorum
Aëtis : quod fecundo Claudii anno eveniffe credo , & rationem , quare ita
credam afferre poffum . Duo fuerunt eodem tempore cognomento Herodes ,
alter Antipas Tetrarcha Galileæ, ejus filius qui pueros trucidarat . Hic
Chrifto illufit vefte alba, hic violato fanguinis & hofpitii jure uxorem
Herodiadem a fratre Philippo abduxit, hic denique humana , divinaque
permifcens , in Macherunté`caßello jugulavit Baptiftam . Alter natus Ari
flobulo, filio Herodis regis & Mariannae, „Agrippa, in gratiam generi Au
gufti Cæfaris appellatus ,Ta Cajo Caligula Rex Judææ, fimulque Philippo
defunéto Tetrarcha Itureæ, & Traconitidis regionis conftitutus; poftremo
etiam Abellæ tetrarchiam, quæ Lyfaniæ dicebatur, obtinuit. Inter hos
Herodes diu occultæ inimicitiae odiâque intercefferunt , nutriente potiffi
mum Herodiade alterius forore, uxore alterius , fæmina vehementis in
genii , & fupra muliebres fpiritus. Poftremo tamen Antipa a Cajo Te
trarchia multato , pulfoque cum Herodiade Lugdunum in . exilium » pars
quoque ea Syriæ ceffit Agrippae, qui primus poft Herodem Idumæum ,
partém Syriâ longe maximam folu$ obtinuit. Hic quo munitior effet ad
omnes cafus , contra vim dolofque & fororis & Antipæ fi populariuea
- - 2A0$r
D. P E T R I 1. I B. r. 353
animos fibi conciliaret, gentem Judaeorum fatuit infigni aliquo munere
demereri. Cumque vehementer illos infenfos Chriftianis fciret , injecit
manus , ait Lucas, ut malis afficeret quofdam de Ecclefia. Trucidato igitur
Jacobo fratre Joannis , Petrum , qui illis diebus, ut diximus, Hierofoly
mas venerat , conjecit in carcerem : qui divino beneficio Angelique mifii
fterio edu&tus, exiens abiit in alium locum ( J4tt. x 1 1. 1. 2. &c. ). Quæ
omnia fecundo anno Claudii contigerunt. Siquidem Lucas , defcripta fi
mis acerbitate, qua fub eo Principe per univerfum orbem laboratum eft ,
ftatim fubjunxit illud tempus , fcilicet quo fames invaluerat, nec illud
Poftea accidere potuit •, quando, ut Jofephus, & Egefippus fcribunt, ter
tio Claiidii anno, Agrippa ipfe, qui Petrum conjecit in carcerem , fato
concefîit. Cujus cum tam late pateret imperium, vim furoremque decli
naturus Petrus, fimul etiam ut Simonis Samaritæ veftigiis infifteret , . Ro
mam profeétus eft , nec ejus ulla eft deinceps in A&is Apoftolorum men
tio, ufque ad tempora conventus Hierofolymitani, in quo de circumci
fione aítum eft, ut feptein Petri annos Lucas filentio praeterierit . Cum
igitur Romam perveniffet per initia imperii Claudii , ut Orofius fcribit
(lib. 7. cap. 6. ) fiye qugd nequaquam diverfum eft , anno fecundo , ut
git Hieronymus, ejufmodi Religionis fundamenta pofuit , ut poftea ad
IRomanos fcribens Paulus, quos nondum viderat , gratias agat Deo, quod
illorum fides in univerfo mundo nunciaretur. Jam fi ab hoc tempore fup
putetur annorum ratio ad poftrgma Neronis tempora, quinque & viginti
invenientur, tot nempe , quot fcribit Hieronymtis, ut illiis verbis utar ,
cathedram facerdotalem tenuiffe. Nec tanen toto eo fpatio Romæ perman
fit. Inciderunt namque deinceps ea tempora, quibus Judaei tumultuantes ,
cum in proprium excidium præcipites ferrentur, Roma expulfi funt , ne
que id ego in odium Chriftianorum fàétum effe opinor : fecerat enim i
dem antea Tiberius , qui nobis non modo non adverfatus eft , fed Chri
fti etiam imaginem ï in arcano. Cum enim confueffent Judæi vim
auri magnam ad templi ornatum, ex omnibus provinciis quotannis Hie
ro(olymas portare, M. Tullio Cicerone Cof. ut ipfe ait in Oratione pro
Flacco : judicavit Senatus aurum exportari non oportere. Quod cum fub Ti
berio feciffent quidam ex Judaeis , Roma , Jofepho. & Egefippo teftibus, o
mnes expulfi fünt. Quqs publice odio fuiffe , praeter ea , quæ funt apud
Trogum , etiam ex Quintiliano conjicimus: Eft conditoribus ( inquit ) ur
bium infamia, contraxiffe aliquam perniciofam ceteris gentem , qualis. ef. pri
mus Judaicae fuperfiitionis auóior. Minime autem mirum eft in tam magna
civitate, Judæos tumultum excitare potuiffe, cum multi forent ex Roma
nis illorum fuperftitioni addiéti. Unde illud Juvenalis
Quidam fòrtiti metuentem fabbata patrem
TNil praeter nubes & cæli numen adorant, •
* . -

-

Quod `
/
322; D E I T I N E R E R O Mi A N O
* Quod manifèftius ipfc teflatur Cicero pro L. Flacco ( mum* 98. ) Sequi
tur, inquit , auri illa invidia Judaici ; hoc nimirum eft , quod mon longe a
gradibus JMureliis hæc caufa dicitur. ob hoc crimem , hic locus abs te, Leli,
atque illa turba qu rfita eft . Scis quanta* fit manus , quanta concordia , quan
tum valeat in concionibus, fummjfa voce agam , tantum ut Judices audiant .
'Neque enim defunt, qui iftos in me atque optimum quemque incitent . Nihil
igitur mirum, fi fub Claudio quoque tumultus & novarum rerum cupidi
non fecus atque fub aliis Imperatoribus , vexati funt, maxime cum , ut
Tacitus ait, illis ipfis diebus Cumano procuratore Judaeae , mom tumultum mo
do, fed pene etiam juftum bellum in Syria excitarint. Quare a Principe ut
ingenii obtufi & ftupidi , fic praecipiti iracundia , Roma expulfi fuere ,
quod Apoftolorum quoque aéta teftantur . Denique Tranquillus in Clau
dio: Jud eos , inquit, impulfore Chrifto affidue tumultuantes Roma expulit .
Cum namque novum illud nomen ex Judæa audiret, vulgoque ja&aretur
nuper Chriftianorum exortam faétionem , in quam ipfe & Dion & Taci
tus adeo impie invehuntur, credidit tumultus illos a CHRIsTo , qui tamen
multis jam ante annis obierat , excitari. Ut erant fere omnes ignari eo
rum , quæ de Chrifto loquerentur , quod probat contra Celfum Orige
nes, & apud Tertullianum ridiculus ille Ononychites , & quod quidam
Galilæos, Nazarenos quidam, non Chriftianos appcllabant , quin & emen
dati Codices Tranquilli, non chriflum, fed Chreftum habent . Cum nam
que caufàm ignorarent facrofanâi nominis, non ( a ) &r} 73 yp/;$i;, ysi
¢*, &»' ἀπὸ τὰ χρ33i; xpmçâ, dici putabant, 'quod La&antius tum in libro
de vera fapientia, tum : lnftit. ( lib. I v. cap. v 1 1. ) & Tertullianus in
Apologetico ( lib. 1 1 I. ) teftantur. Expulfos etiam a Claudio non Chri
ftianos , fed Judæos iilud maxime probat , quod ut Tertullianus ait , &
cæteri confentiunt , non ille , fed Nero primus in Chriftianos defeviit .
Quo nomine Petrus , qui gente Judæus erat , ex Bethfayde vico Galileæ
fumul cum caeteris difcedere eft coa&us , quod Prifcillæ quoque & Aqui
læ accidiffe , fcimus ex Apoftolorum A&is. Eo igitur tempore Hierofo
]ymas rurfus adveniens Petrus, quo per totum orbem fame laborabatur,
cujus hiftorici fere omnes meminerunt , Paulum vidit, qui Antiochia in
Judæam fimul cum Barnaba profe&us erat . Quandoquidem opulentiores
Antiocheni, qui nec pofleffiones vendiderant , nec largitionibus exhaufe
rant patrimonia , ea fubminiftrabant pauperibus Hierofolymitanis , quæ
tunc Barnabas, Paulufque detulerunt. Id vero circa Claudii annum no
num accidiffe poteft, qui duodevigefimus fuit a Chrifti morte, quando
Paulus contulit cum ipfis Evangelium ne forte in vanum curreret. verO

Petrus

fa ) Non a xpi*a Sa* quod eft tingere benignum, bonum. Sed talia yertere opus
ypkj*, fcilicet unctum feda xpivsa, quod inutile.
f^i; commodare χρηστὸr, fcilicet commodum,
** ^ D. ' p E r R r L 1 B. I. 2zy
vero ab hac die Romam noh venit ufque ad poftrema Neronis temporas
ut abfuiffe poffit annis plus minus quindecim , io quibus rurfus Antiochiam
reverti , & id accidere potuit , quod eft in epiftola ad Galatas, difcepta
tio quoque de circumcifione in Conventu Hierofolyrnitano » & quæ de
obitû Deiparæ Virginis a Dionyfio funt tradita . Contra Simonem de
mum Samaritam rurfus difputaturus Romam venit poftremo Neronis an
no , ubi de morte ea fubfecuta funt, quæ confenfu omnium fcriptorum
memoriæ funt commendata. Si enim vitæ ejus decurfum fic diftinxérimus,
nihil eft , ut opinor, quod facris literis * repugnet ; & maximorum {an
&iffimorumque au&orum de illius profe&ione ad Romanam urbem tam
pie, quam vere tuta erit opinio. Supereft , ut quoniam nihil obftare di
vinos libros. affertioni noftræ oftendimus , auétores quoque enumeremus ,
qui in hac nobifcum. opinione fuerunt. Enimvero non eadem differendi
ratio eft in difciplinis , & in rerum geftarum indagatione . In illis enim
minimum valet au&oritas, ut fi enunciati alicujus veritatem , vel naturæ
vim, vel quippiam in divinis, poftremo quid expetendum fugiendumve
fit quærimüs, tunc neceffe eft , ut ratio fibi ipfa argumenta conquirat , a
primis manifeftifque initiis proficifcens, ut confequentium certa fiat often
fio. Cum vero quærimus, vel de hiftoriæ alicujus veritate, vel de geftis
inßitutifque majorum , omnis diligentia verfetur neceffe eft in indagan
dis iis, quæ au&ores memoriæ prodiderunt, & fi inter ipfos contrarium
' aliquid videatur, tunc difcuffuomi relinquitur locus, fi forte ex quaefitis ra
tionibus convenire poffìnt : at fi id nequit , fupere[t , ut quid potiffimum
verum fit inveftigemus . Quoniam igitur au&oritatibus nobis tantum agen
dum eft , priufque illud quod longe videbatur difficillimum abfolvimus ,
confequens eft , au&ores, qui opinioni noftrae confentiunt, enumerare. Et
quoniàm, ut fpero, in caiifà admodum fácili & explicata verfabimur, non
erit nobis cum adverfario fummo jure agendum : quin etiam cum quip
piam de jure noftro concefferimus, ita tanen erimus fuperiores , ut du
bitaturus fit nemio, fecundum nos judicare. Scriptores igitur, ut ita di
cam , minorum gentium adverfario donabimus, quales funt Orofius ( hift.
lib. 7. ) , Eutropius, Suidas , Platìma , Blondus ; & in divinis Rufinus ,
Beda, Remigius , & ejus generis complures. Magnos etiam illos viros ,
qui au&oritatis fuae viribus totam caufam noftram finguli fuftinere pof
fent , Clementem fcilicet Romanum, Damafum (a), Gregorium (b), Leo
- Inenn

(a) Damafi aü&oritas petitur ex fibro de prolegomena iri librum Pontificafem fub A
vitis Pontificum , qui Cortefii aetate fan&o naftafii Bibliothecarii nomine editum .
huic Pontifici falfo`tribuebatur. Quem qui ( á ) Vide S. Gregorii M. epift. 37. lib.
dem librum diverforam au&orum farrági 6. ad Eulogium Patfiarcham Alexandrinum,
nem eße, patet tum ex ftilo Dämafo indi in qua de tribus fedibus Patriarchalibus ita
gno, tum ex pugnantibus inter fe rebus qui fcribit . Illa tres ab eodem Principe Apofto
bus fcatet, tum demum ex S. Hieron. filen lorum Petro fundata fumt . Itaque cum mul
tio. Vide cl. praefulis Franc. Blanchinii ti fint Apoßo'i, pro ipfo tamen primcipatu
fola


> z6 D E 1T1 NERE R OMANo
nemque. (a) omittemus. Quoniam, fi Deo placet , hac deritum tetnpefta=
te, éo devenimus, ut licet viri fànétiffimi, & graviffimi , quoniam tamen
Romani Pontifices fuerunt, eo nomine fufpe&i effe poffint , & Clementis
difputationibus, quibus, tantum & C hryfoftomus & Leutherius tribuunt ,
& quas doârinam vere apofìolicam continere dicit Jcannes. Picus, quaf
que a fe in latinum converfas Hieronymus ait in interpretatione Com
mentariorium Origenis in Epiftolam , ad Romanos, licet : nunc, a Rufino
converfas habeamus, non tuto credi » fcribit hujus novæ opinionis affer
tor : quafi non tantum in dogmatis , fed in rerum quoque geftarum fide
fit corruptus ( quamquam in Clementis nomine hominem errare fimus o
ftenfuri ). Leonem vero nuper Lutherus ita fevere accepit , ut magnope
re verear , ut denuo in eadem fere caufa loqui audeat . Jam Ambrofius
Mediolanenfis Pontifex filentio quoque praetereundus eft , qui quoniam ci
vis Romanus fuit , nimium patriæ tribuiffe & viâeri & argui poteft (b ).
Donabimus quoque ex hac noftra teftium affluentia Auguftinum ( e ) ;
Hieronymum etiam donaturi, nifi ín quæftione hac ita comparatum ef
fet, ut fi ea vera concefferimus, quæ hic novus affertor comminifcitur ,
fit omnino vel puidendi erroris , vel impudentiffimi mendacij Hieronymus
expoftulandus, feu quod aeque reprehendendum eft , fibimet manifeftiffime
cohtrarius conftitui poffit. Ille, inquam, Hieronymus , quo nemo fuit in
hiftoriarum veritate indaganda diligentior , in explicanda eloquentiör ,
cautior in conferenda: ille , qui modo hoc fabulan , modo illud confiffum
mendacium , ( ut erat veritatis affertor ingenuus ) dicere nen verebatur .
\ . Epfius

fta Apo?o'orwm prineipis sedes in am fori fre, venire non metuis ; trophaum Cruci*
tate convaluit, quæ im tribus locis unius eff : Chrißi &omanis arcubus inferem*, quo te di
Ipfe enim fublimavit fedem , (;Romanam vimis praordinationibus anteibat &• honor pe
fcilicet ) , um qua etiam quiefcere &• praefem teßatii &• gloria paffionis, &-c.
tem vitam finire dignatus . Ipfe decoravit ( b ) Vid. S. Amárofii fermonem de Iss
fedem, im qua Evangeliffam difcipulum miß* fìlicis non tradendis contra Auxentium.
( nempe Alexandrinam quam per S. Marcum U e ) S. Âuguftinus lib. z. contra literas
fundavi; ). Ipfe firmavit fedem , im qu* Petiliani Donati[tae cap. $ 1. Verumtamen ,
feptem annis quamvis difceffurus fedit, ( mi ( inquit ) ß omnes per totum orbem tales
miram Afatica hem; m ). Cum ergo *aius at •ffenf, quales va* iffime crimimaris ; Cathe
que una ß fedes , cui ex au£foritate divi dra tibi quid fecit Ecc!efia Rom vn4 , in qua*
ma tres »**c Epi/copi praßdeat 5 q*i*q*i* Perru* feiut , &• im quae hodie Atmaßaßw*
de vobis nanc boni audie, hoc mihi impu fedet , vel Ecclefia Hierofo/y»itae me , &• in
ta &-c. 4uae Jacobws fedet . &• im quæ hodie. Joan
{a) S. Leo Sermone I. in Natali Apo nes fe4iae , qaibws nos in Cath•'•• w»itare
fto!orum Petri & Pau!i : Beatiffìmus Petrus, cowmeäimer , &• a qwbus vos nefario faro
inquit , Princeps Apoßolici ordinis, ad ar re fep vraffis ? guare appellar Cathedram pe
cen» Ro »a mi deffimatar Imperii, 5 ut lux: ve filentia » Catheäram Atpofolicam r Vide , e-,
ritatis, qu« in omnium gentium revelaba tiarn ejufdem Augußimi epiftolam 53. alias
*ier f,';ut?, efficacias fe ab ipfo capite per to • 65. datam ad Generofuiu , nec non egê
ει m m wmdi corpus effunderet. Et infra. Ae* ftolam 13*- alias 4&.
Aa:.c ergo Urbem tu, B;atiffime Aeg^y?ole Pe
!
D. P E T R I L I B. I. 2:27

Ipſius nempe illud eſt: qua de divinis ſcripturis teſtimonium rom habent, ca.
dem facilitate contemni, qua probari; ipſius quoque in libro de viris illu
ſtribus baptizati Leonis, rurſuſque in Daniele Suſanna fabula ( a ). Hic
ipſe Hieronymus, ut ſibi contrarius, ut malos ſequutus authores repre
henditur, vir certa ut omnibus latinis multorum iudicio praferendus ,
ita fortaſſe cuivis Graeco, judicio, dottrina, S eloquentia comparandus .
Hic, quod ipſe in opere contra Jovinianum teſtatur, annis quadringentis
elapſis a Chriſti morte jam ſenex ſcribebat, ut certum ſit, ad id tem
pus, quo primo adoleſcens adhuc Rcm: m venit, a morte Petri, qui an
nis duodequadraginta poſt Chriſtum vixit non plus annos cec. fluxiſſe ,
ut ſere adhuc Roma veſtigia mortis Petri impreſſa eſſent. Cum igitur lo
cum illum in epiſtola ad Galatas tra&taret, quo ſe ſcribit Paulus in fa
ciem Cepha reſtitiſſe, ſic ait . sunt qui Cepbam non tutent Apºſtolum , ſed
alium de LXX. diſcipulis ſo vocabulo numcupatum , ci dicunt , requaquafn
I ctrum a convittu gent.um ſe poteſſe ſubtrabere, qui Centurionem Cornelium
F f 2. - ba

(a ) Quanvis S. Hieronymus , rum in Hebraicis Danieli, exemplaribus deſideran


raefatione in Danielem, tuni Comment. in tur apert ſſime refragatus fuerit . Quam
i" xxx1x 22. tum demum lib. 2. adverſ. quam & Origenes, ſcripta de hoc argu
Jovinianum Suſanna hiſtoriae ( fabulam mento epiſtola Africani objectionibus egre
Corteſius appellat , propriam latinamgue gie reſpondert, & quemlibet Catholicum
vocis ſignificationem ſequutus: eſt enim La etiam ante Tridentina Srnodi ſententiam ad
rimis res paſſim divulgata ſive vera, ſive earumdem hiſtoriarum veritatem aſſerendam
ficta ſit, a fari ) minus aequus videatur , movere debuiſſet, tum conſtans traditio &
uod eam hiſtoriam apud H braos nuſquam Eccleſia illos libros ſemper in Canonem re
i", quemadmodum nec hymn un trium cipientis authoritas , tum Patrum Graeco
puerorum , nec Reli Draconiſ e fabules ; rum & Latinorum omnis aetatis ex iiſdem
ramen idem ipſe Hieronymus ejus ditti in ſententias tamquam e reliquis ſcripturis Ca
invidiam a Rufino vocatus, reſpondet Apoio nonicis laudantium, teſtimonia. Vide Igna
getic. lib. 2. Non enim quid pſe ſenſiſſero , rium Martyrem epiſtola ad Magneſianos ,
ſed quid illi ( Hibrai i contra nos dicere Tertullianum lib. de corona militis, Atha
ſoleant, explicavi . Et Comment. in Iſai. naſ epiſt. ad Serapicn. & ad Marcell. &
rap. 1 1 1. verſ. 1. tradit de illis: In toto in Synopſi. Ambroſ. lib. 3. de Spir. S. cap. 3.
orbe diſperſa ſunt, addens a Grae is omni Cypr. spºſi. Xi. Clementem Alexand. lib. 4.
bus & Latinis , Syris pariter & AEgyptiis Strom. Origenem epiſt. ad African. item
legi probarique - Ceterum, ut ad Suſanna traffat. 31, in Matth. & hem. 1. in Levut.
hºſforiam revercamur, quae ex Graeca Theo Chryſoſtomum hom. de Suſanna, Metho
dotionis verſione cap. r 1 1 1. Danielis legi dium ſingulari opere de Daniele c Saſan
tur , non mirum º Corteſio noſtro ante ma , cujus meminit Georgius Syncellus ,
Concilii Tridentini tempora ſcribenti illius Gregorium Nazianzenum hom, 18. in lau
author:tas ſuſpecta eſſe potuerit, quum non den S. Cypriani, Severum Sulpitium lib. 2.
ſolum Hieronymus de euf dem veritate du hiſi. Sacra, Rufinum lib. 2. adverſus Hiero
b taſſe videatur ( licet ioſtea , ut modo di nymum, Auguſtint m ſerm. 43. nov. edit. a
ctum eſt, ſententiam ſuam melius explica lioſque . Confule etiam Natalem Alexan
verit ) ſed Julius quoque Africanus in ſua drum hſt. veter. Teſtam. tom. 2. nec non
ad Origenen , epiſtola, laudatis Suſarrae , Auguſtinum Calmet in prolegomenis ſve in
Beli , 6 Draconis narraticnibus, quae in braſation e Commentarior, in Danielem,
328 D E I Τ I N £ R £ R O M A N O
baptizarat, maxime cum Lucas fcriptor hiftori e mullam bujus diffenfonis faciat
mentionem , nec dicat umquam Tetrum .4ntiochiæ fuifle cum Paulo. Et paullo
poft : Non mirum eft , inquit , fi Lucas hanc rem tacuerit , cum & alia mul
ta , quae Paulus fuftinuiffe fe replicat, hiftoriographi licentia pretermiferit. De
nique primum Epifcopum .4ntiochenae Ecclefiae Petrum fuiffe accepimus , &
Roinam exinde translatum » quod Lucas penitus omifìt . Poterat vel hic tan
tum locus filentium imponere cuilibet fecus opinanti ; fed longe expreffio
ra funt , quae in libro de viris illuftribus {cripfit : ubi cum id tantum a
geret curaretque vir omnium diligentiffimus , ut quæ de unoquoque certa
„erant affirmaret, notaretque dubia , nequaquam fit verifimile , aüt vulgi
tantum opinionem , aut quod Perfuafor ait, do&as fabulas fecutum : præ
fertim cum id nequaquam de Hieronymo dici poffit, quod paffim func
in Theologos, nec fàtis fkio, an fàlfo ja&ant , non fàtis fcilicet fuifíe
verfatum hominem in facris litteris, ut pugnantia confequentiaque non
videret. Sic yero ait. $imom Petrus poft Epifcopatum Jaentiocbenfis Ecclefiae
g%- praedicationem difperfionis eorum , qui de circumcifione crediderant , in TPom
to , Galatia , Cappadocia , .Afia , & Bithimia , fècundo claudii anno ad expu*
gnandum Simonem Magum Romam pergit , ibique vigintiquinque amnis Cathe
dram Sacerdotalem tenuit , ufque ad ultimum , ideft quartum decimum Nero
nis ammum , a quo affixus cruci » martyrio coronatus eft capite ad terram verfâ,
Idem contra Luciferianos fcribens dicit , Beatus cyprianus ad stephanum
tunc Romanae Urbis Epifcopum , qui a Beato Petro vigefimus fextus fuit,
Sed a Hieronymo ad ejufJem aetatis yirum , quo nemo fanéìior , nemo
gravior apud Graecos, Joannem Antiochenum dico Conftantinopolitanum
Pontificem, ob eloquentiam cognomento Chryfoftomum . Hic in epifto
Jam ad Timotheum pofteriorem , ubi Paulus ait : salutant te Eubolus , &*
£Pudens , &* Limus , & claudia , apud Latinum interpretem fic habet. Hunc
timum ajunt quidam fecundum pofi Petrum Romanae Fcclefi.e Epifcopum fuiffe.
Quo in loco verbum ajunt ( de quo tam multa verba Perfuafor facit , ut
etiam ad grammaticos defcendat } præter id , quod de re multis jam an
nis ante praeterita , aliter loqui non poterat : patet etiam non ad Petri in
Romana urbe facerdotium , fed quod tunc agebat ad Lini fucceffionem
referendum effe: dubitarique non utrum Linus fecundus fuerit a Petro Ro
manae Ecclefiae Pontifex, fed an unus idemque il!e effet , de quo Paulus
in epifíola meminit , & is, qui Pontifex Romanus . fuit. Theophilaéìus
quoque Bulgariae Pontifex , cujus Commentarios Chryfoftomi epitomas
dixeris , nihil enim fere apud ipfum eft non a Chryfoftomo, eadem pror
fus repetit verba . Corpus praeterea Pauli, de quo aeque ac de Petro ne.
gat Perfuafor Romae quiefcere, idem Chryfoftomus in ea a&ione, quam
habuit contra obfervantes Neomenias : Nuper , inquit, cum Paulum lauda
rem , non fecus geftiebatis, ac fi ipfum vidiffetis prafentem . Et quidem cor
pps ejus in Regina Roma pofitum tf . Utrumque vero in. Differtatione ,
quod Chriftus Deus eft. Sic enim ait : Romæ, quae omnibus pofthabitis ad
fe
HD. P E T R I L I ß. I. 279
fepulchra pifcatoris & coriarii currunt Reges. In commentariis quoque epi
flolæ ad Romanos , truncatum capite Romæ Paulum fuiffe fcribit ( a ),
Verumtamen ad fuperiora tempora veniendum eft , quæ quo fuerint ipfius
JPetri morti propinquiora , eo minus dubitationis habere poterunt . Vixit
Magni Conftantini ætate Eufebius Cæfareæ Pontifex, in indaganda verita
re , digerendifque rerum geflarum temporibus ita diligens , ut non eru
buerit Hieronymtis opus, quod ille ( 1 ), xpovixæ infcripfit, multis etiam in
fine additis, interpretari , quod nifi fpreta ejus obteftatione, in annotatio
ne temporum , innumeris manifeflifque mendis fcateret , non adeo nunc
nobis effet elaborandum . In eo enim & adventum Petri ad urbem Rc
mam , & mortem , fignatis etiam annis dilucide pofuit ( b ). Scripfit etiam
Jibrum Ecclefiaflicæ hiftoriæ , in quo & idem fæpius de Petro affirmat ,
& magni nominis au£tores fe fecutum teftatur ( c ) , Eadem quoque æta
te Laëtantius , qui in poftrema feneâute Crifpum Conftantini filium li
foeralibus difciplinis erudiit , vir cmnium Chriftianorum dìfertiffimus, in
libro de vera fapientia fic ait . Difcipuli vero ( Chrifti ) per provincias
difperfi fumdamemta £cclefiae ubique pofuerunt, facientes & ipfi in momime ma
giftri Dei magna , & pene incredibilia miracula , quia difcedens inflruxerat eos
z/irtute & poteftate , qua poffet novae annuntiationis ratio fundari & confirma
ri , fed & futura aperuit illis omnia , quae Petrus «%- Paulus Romæ prædicá
verunt , & ea praedicatio in memoriam fcripta permanfit . Deinde fubdit.
Itaque poft illorum obitum , cum eos Nero interemiffet , Judaeorum nomen &
3£*•

C a ) En D. •Chryfoftomi verba loc. cit? rum refiimonium quarere extrinfecu* fwper


pimirum hom. 33. Non ita Cælum fplemde fuum puto, cum rem geßam ufque in hodier
fcit, quando radios fuos Sol ex fe dimittit, num & fplendid ffima eorwm monumenta te
quem j, modum Romanorum urbs duas illas /fem tur.
iampades ubi que terrarum effumdem s . Hinc { c ). Idem Eufebius lib. m. hift. Eccl. cap.
* *pietur Paulus , h.mc Petrus, Confiderate 13. poftquam de Simone mago in cap- prae
&• horrete quale fpcâaculum vfura ßt Ro cédehti fcripfiffet , fubdit , Caterum i/fa nos
ma, Paulum videlucet repente ex theca illas ad longinquum temporis fpatium ex fenteatis
cum Petro refurgentem , in occurfum Bomi silli 7:%%. Nàm e veßigio fu& ipfo Claw
mi furfum ferri. dii Imperio benigna &• propitiae Dei totius
(b) Eufebius in Chronico anno xlv. Pe Hujus univerfitatis Re&toris erga humanwm
zrus marione Galilaeus Chrißianorum Ponti gemus providentia , fortem ac prepetentem ,
*x primus , cum primum Antiochenam Ec &• reliquorum omnium Apoßolorum propter
clefiam fundaffet , Romam proficifcitur , ubi virtutis amplitudinem facile principem Pe
JEvamgelium pradicans xxv. anmis ejufdem trum Romam verfus ad ejufmodi pt/£feram.
urbis Epifcopus perfeverat , Idem lib. z. hi(t. vita humama corruptelam delendam , qaafi
cap. z 5. Igitur ANero ut apertum fe hoffem manu deduxit . Vide etiam ejufdem libri
divimitatus pietatifque prof ffus e/? , ipforum cap. 14. feu 1 ■ • -

prius Apoßolorum , quippè qui duces &• fgni c 1 ) Chronica , Temporum defcriptio
feri eramt i m populo Dei , expetit meces s &• nes , monumenta , rationarium tempo
Paulum qu idem capite in ipfa urbe Roma, ruin.
JPetrugm ver o Crwcis patubwlo condemnat. Ho.
/
23o D E I T I N E R E R O M A N O
gentem Vefpafiamus extinxit , fecitque omnia quae illi futura praedixerant (a),
Dicamus & hos mentiri falfamque vulgi opinionem (ecutos , quorum al
ter innumeris probatiffimifque teftibus innititur , alter ufque ad fua tem
pora praedicationem in memoriam fcriptam ait permanfffe . Eadem fere æta
tc Alexandriæ Petrus Pontifex quem Graeci 'itpop.aprupa ( 1 ) vocant ,
regulas quafdam edidit ab illis fervandas , qui minus conflantes in mar
tyrio fuiffent . In earum 1 x. fic ait , ut graeca interpretemur . Petrus
-J4poflolis Traefeífus faepe captus & conje&ius in carccrem g%- ludibrio habitus,
poflrcmo Rom e affixus eft cruci. Aeque etiam fplendidiffimius Taulus , in ea
dem urbe capitali fupplicio eft affeëtus ( b ). Cyprianus præterea Carthagi
nenfis Pontifèx ( c ) , de cujus laudibus extat Nazianzeni Oratio elegantìf.
fime fcripta , quam nos latinam fécimus, adeo manifefte Romanorum Pon
tificem Petrum fuiffe teftatur , ut impudentiffimi nendacii femet reum
cor{ìituat, qui id aufiis fuerit denegare. Ait enim ad Cornelium fcribens
lib. i. epift. 3. Poft fta adhuc infuper Tfeudo-Epifcopo fibi ab baereticis confi
tuto mavìgare audent ad Tetri Cathedram , atque ad Ecclefiam principalem,
unde unitas facerdotalis exorta eft , a fchifmaticis & prophanis litteras ferre ,
nec cogitare eos effe Romanos ( quorum fides Apoftolo praedicante laudata eft )
ad quos perfidia habere non poffit acceffum . Sed jam propius ad Apoftolo
rum tempora accedamus , & eos authores , qui fi non ipfi Petrum vide,
runt , potuerunt quidem certe & locum & genus mortis de illis audire ,
qui forte affuerant. Floruerunt fub Severo principe & Antonino cogno
mento. Caracalla Tertullianus Afer , & Alexandrinus Clemens , qui cum
fenes jam fcrjberent , poterant certe memoriam habere Antonini Pii tem
porum, qui Severum praeceifit annis circiter quinquaginta , paulo pluri
bus diftans a Nerone , ut verifimile fit temporibus Pii aliquos fuperfuif
fe, qui Petrum viderant, quofque Tertullianus & caeteri , quos poftea te
fles accerfemus, alloqui potuerunt . Tertullianus igitur , ut illius libri te
ftantur, vir fuit acerrimi ingenii » guem & Cyprianus martyr praeceptoren*
folitus eft appellare , & Laétantius in omni genere litterarum peritum fuiffe
fcrjbit. Hic in libro ad Severum , quem infcripfit Japologeticam fic ait ,
Difcipuli quoque diffufi per orbem ex pr ecepto magiftri Dei paruerunt , qui &
ipfi a Judaeis infequentibus multa perpeffi , utique pro fiáucia libentes Rom e ,
poftremo per Neronis faevitiam fanguinem Chriftianum feminaverunt . Video
quomodo quidam heic fe jaétaturi funt , quod Petrum & Pa lum pon
nQ£n!

( a ) Haec La&an;ii verba a Cortefio al Et de Nerone paulo poft , Petrum crusi


lata Jeguntur lib. 4. divinarum inftitut:ongum affixit , &• Paulum I gladio ) interfecit.
c. v. i. apprime quæ cónveniunt cum iis, quae 1 b ) Vid. Concil. Harduini tom. 1. col,
idem La£taiitius five aliuts ejufdem aetatis 23o, edit. Parif. an. 17 1 s.
fcriptor habet lib. de perfecutione fuperio ( c ) Floruit San&us Cyprianus mcdio ter
re íeculo tam feliciter reperto , & a Ste .tio Ecclefiae feculo. -

phano Baluzio in lucem edito : Cwmque jam ... ( 1 ) Sacrum Martyrem.


Aero imperaret , Petrus Romam adveait *
D.; p. p. T R f . L I B. I. 3; t
nominarit. At id minime neceffe erat : ad illos nempe fcripfit , quibus s
cum Chriftianum nomen cognitiffimum effet , nomina tamen Apoßolorum
omnino fuiffent incognita . Ceterum quid refert in rei cujufpiam notatio*
ne , nomine, an finitione utamur ? Ita enim defcribit Petrum & Paulum »
ut nemini dubium effe poffit , alios quo£lam intelligi non debere . Eum
E$ dicit praecepto magiftri, multaque perpeffos a Judæis infequenti
us, poftrem6 interemptos a Nerone. Enimvero a contentionibus abfifta
mus , & longe manifefliorem ex eodem au&ore citemus locum . Scribit
enim quarto adverfus Marcionem libro ( c. 5. ) , Kideamus quid etidm
Romani de proximo fonent , quibus Evangelium & Tetrus &* Paulus fangni
ne quoque fuo fignatum reliquerunt ( a ). Clemens vero Alexandrinus , qui
eadem ætate , qua Tertullianus vixit ille eft in cujus nomine erra
vit nofler hic novæ opinionis affertor : credidit namque eum, qui librum
{cripfit , cui'rornen ( 1 ) trorurJesu, Clementem Romanum Pontificem fuifle.
Q iare idcirco ejus au&oritatem redarguit, quod non fit tutum illius libris
credere , quod fuppofititii fint , quod fàlfo Clementi adfcripti , quod de
nique ab hæreticis magna ex parte depravati. Qui fi, ut fàlfo diftinguere
voluit inter duos Marcos, fic vere duos Clementes diffinxiffet, non utique
in tam manifeftum incidiffet errorem. Duo fiquidem Clementes fuerunt ,
a'ter Romanus & Petri difcipulus, qui librum fcripfit Recognitionum apud
quem nihil eorum reperitur, quæ Perfuafor citat } nec ejus nos opera ab
fiaereticis potiffimumqüe Eunomiiianis in quibufdam quae ad dogmáta fpc
άant, corrupta negamus ( b) } alter Alexandrinus , praeceptor Origenis ,
qu1

( 1 ) Imagines expreffae. Hieronymus ver cium , fegitur pag. 484. Eos primum latine
tit informationes. Auétor quoque. ab authore fcriptos fuilfe, dein de vero gra
ι a ] Idem Tertul!ianus *; de praefcri ce verf s, & iterum e graeco in latinum a
ptione adverfus haereticos quem, Pamelio Rufino translatos, exiftimant Anaftafiu, Bi
auétore an. circ. Chr. xo3. fcripfiffe vide bliothecarius in epift. ad Joannem Diaco
tur. Si Ital •, inquit, aJjaces , habes Ro num Romanum, & Huetius de claris inter
mam , unde mobi* queque . •a&orita* pra/?• pretibus pag. 246. perperam tamen , que
eff. 14a quam felix Eccleßa , cui totam de madmo düm adnotávit Fabricius in Cod.
ifrimam Apoßoli tum fangawime fuo profude apocrypho N. T. pag. z6». Extat adhuc
rant , ubi Petras paffiomi iJomimica adaquae hoc opus ex verfiobeTRufini , qui in epi
fur , ubi Pau'ur Joannis exitu coronatur. $ola ad Gaudentium Epifcoptima ( quàm
Hm !ibro autem de Baptifmo : Necqnidqwam Sixtus Senenfis lib. 1. Biblioth. San&a:, &
refert, ait, inter eos , 4ao, Joannes in for Bcllarminus de Scriptoribus &cclefiaßicis
dane , c$* Petrvs in Tiberi finxit . Et in fuppofitam effe immerito fufpicantur ) fen.
Scorpiaco cap. 1 *. Vita* C«farwm legimws, tire videtur ab ipfo Clemente primum fuif
orientem fidem Roma primus Nero cruenta fe fcriptum , & ab Ebionitis inde corru
vit. Twnc Petras ab altero sumgitwr, eum ptum . Atque hæc eft Cortetii noßri fen
cruci adf?ringitur. tetitia , quam fequi videtur Epiphanius hae
( b ) De hibris decem Recognitionum S. re(. 3o. num. ■ *. Neque ab éa abhorret
Clementi Papae falfo tribwtis, veterum te pfeudo-Athanafius fecüli v. author in Sy
ftimonia habes apud Cotelerium in colle&t. nopfi Sac. Scripturae ; ait enim ex eo ve
Patrum Âpoftolicorum edit. Antuerp. pag. riora quaedam fele&a fuiffe & a Deo infpi
4^9. Ipfius autem Cotelerii de illis judi rata ; & ex recentioribus Calmetus in Pro
ieg
231 D E i T 1 N E R E R O. M A N o .
qui cum alia plurima tum eum quem jam diximus librum corhpofüit à
Hieronymo latine informatiomum appellatum . Quod opus , ficut nec alia
ejufJem ( extant enim etiam ad hanc diem complura ) corruptum fuifTe
mihi perfuadeo. Nam cum id affirmare voluiffet Rufintis in opere quod
infcripfit de adulteratione. librorum origenis ,. eo potiffimum argumehto ,
quod nequaquam illi credibile videretur eruditum adeo catholicumque vi
rùm vel fibi contraria fenfiffe , vel ea quæ de Deo credere irnpium eß ,
fcripta reliquiffe , Hieronymus in hæc fere verba refpondet . Si conceditur
ut quidquid in libris omnium reperitur ab aliis corruptum fit , nihil eorum
erit, quorum fertur nominibus , & quomodo , inquies , in libris eorum vitiofa
monnulla fumt ? Si me caufas vitiorum mefcire refpondero , mom ftatim illos bae
reticos judicabo ; fieri enim poteft , ut fimpliciter erraverimt , vel alio fenfu
fenferint , vel certe antequam in JAlexandria , quafi demonium meridianum lar
rius nafceretur , immocenter quaedam & minus caute locuti fumt , &* quæ mom
poffunt perverforum hominum calumniam declimare. Cum Hieronyrno igitur,
non modo Clementis Alexandrini fcripta adulterina non effe opinor, fed
eo magis illis fidem adhibendam puto, quod Alexandrinus patria , nec ita
multum diftans a Marci Evangeliftae temporibus, ea quæ fcripfit, ab illis
potuit accepiffe , qui rebus geftis interfuiffent. Ait vero: Cum Petrus Ro
mae Evangelium divulgaret , rogatum Marcum ea , qu:e a praeceptore dice.
bantur excepta publicaffe ; quod cum intellexiffet Petrus , tantmm abfuit ut
&ravate tulerit , ut etiam mirum im modum fit deleíiatus (a) , Accedat nunc
teftis
leg. in A&a Apoßolorum , ubi yerofimilli quentiæ, & tam fcripturarum divinarum ,
müm putat, aliquem certe ex D. Petri di quam fæcularis litteraturae confperfa fiori
fcipulis abfque dolo opus illud primo fcri bus ; Prophetarum , Apoftolorum , Évange
pfifie , deinäe vero ab hæreticis ` fuiffe cor liftarum , Philofophorum , PoetarumqueTte.
ruptum, ideoque inter apocrypha rejeétum. ftimóniis varie contexta : quod maxime in
Efiimvero ejüs locum refert Origenes in iis libris elucefcit , quos propterea Stroma
Philocalia c; p. 23., nec femel laudatur ab tum infcripfit. Praetér o&o hujus operis li
Auétore Operis Hmperfeéti , ut praeteream bros, adhortationem ad gentes, & tres li.
Ifidorum , Bedam , aliofque a Cotelerio l. bros Pædagogi , nihil óperum Clementis
c. laudatos. Attamen Photius in Bibl. cod. A!exandrini fupereft , Nam o&o Hypotipof «•
1 , 4. a Lucio Charino magni nominis Ebio libri , fummariam locorum vet. & nov. Te
nita conditum cenfet , & Guilielmus Cave ftamenti explicationem continentes, ex qui
tum in vitis PP. primit. in Clemente tom. bus multa reprehenfione digna notavit Pho
1. n. 1 1., tum in hift. liter. tom. 1. pag. tius Biblioth. Cod. 109. &• feq. librum prae
14. quod amphiffimum Bardefaais Syri frag terea de pafebate , alium de jejunio , alium
mentum ex libro de fato eifdem quibus le de obtreâatione , unum hortatorium ad pa
gitur apud Eufebium verbis, occurrat nono nientiam , anuum ad mmper baptizatos, unum
Recognitionum libro, operis totius compila de Canonibus Eccleßaßicis &* adverfus eos,
torem fuiffe Bardefanem coniicit . qai Judeorum fequantur errorem, quem Ale
(a) Floruit Clemens Alexandrinæ Ecclefiæ xandro Hierofolymorum Epifcopo nuncupa
Presbyter Severi & Antonini ejus filii impera vit , alium denique, cui titulus guifiam
*orum temporibtis. Fuit Pantæni difcipulus, dives ille fit , qui falvatur ? inter deperdita
eoque e vivis erepto fcholam Alexandrinam ejufdem Clementis opera enumcrantür. De
renuit, & Catechëfeos habendarum fufcepit ejus fcriptis legendi Bufebius lib. 6. cap. x.
Pr9vinciam . . Infignia in Ecclefiae bomüm S. Hieronymus in gat. Script. Ecckfiaft,
volumina edidit, 5lena eruditionis &c clo. cap. 49. & Photius koc. cit.
D. p E T R I L I. B. I; 23j
teftis magno praeceptore difcipulus longe maximus Origenes, qui in li
bro 1 1 1. Explanationum in Genefim fcribit. ,, Petrus Pontum fortitus , &
» quas in epiftola fua enumerat provincias Judæis tantum prædicans cir*
», cumiit ; poftremo in urbe Roma commorans , ibi & crucifixus eft
,, &c. ,, . Verum enim vero quoniam in re manifefta longiores effe nolu
* mus , difficileque eft omnes enumerare , qui hoc idem de Petro teftan
tur, quatuor poftremo curfim citabimus , qui fi npn finguli , at certe o
mnes non minus apud do&os authoritatis habebunt , quam hic nofler »
qui novam hanc opinionem tutari eft conatus : non enim puto inferio
res futuros tum eloquentia , tum fàcrarum litterarum cognitione , tum
-fàn&itate & moribus ; poftremo etiam fuperiores propinqui
tate temporis, quippe qui , ut ita dicam, refperfàm adhuc terram vide
rint fànguine Apoftolorum . Horum primus Juftinus martyr cognomen
to Philofophus , in Apologetico ad Antoninum : fcripfit enim & alte
rum ad gentes. In priore igitur omnia illa , quæ de Simone Samarita a
cæteris di&a funt, longiffime profecutus eft. Alter Egefippus vicimus, ut
Hieronymus ait , temporibus Japoßolorum , in tertio libro operis ( de exci
dio Hierofolymae cap. 2. ) quod Ambrofius Mediolanenfiüm Pontifex la
tinum fecit , adventum Petri ad Urbem fub Nerone , difputationem cum
• Simone Samarita , mortem denique tam luculenter, quam vere defcripfit.
Accedit tertius Iraeneus Lugdunenfis Pontifex , Polycarpi Smirnaei Epif.
copi difcipulus , qui fuit Apoftoli Joannis auditor. Hic enim divinarum
fcripturarum indicem texens , fic fcribìt . ,, Matthæus Hebræis propria
» eorum lingua confcriptum edidit Evangelium , cum Paulus & Petrus
», in urbe Roma annunciarent, ibique Ecclefiae fundamenta £olidarent , , .
Idem Hyginum ait monum ab -Apoftolo Epifcopum Romanae urbis fùiffe in
1 1 1. adverfus haerefes libro ( a). Poftremus accedat Papias Hieropolita
nus Pontifex, Papias, inquam, Joannis Evangeliftae auditór , qui, ut Eufe
bius , Hieronymufque teftantur , Petrum dixit priorem epiftolam Romæ
fcripfifle , in qua tropice Romam , Babiloniam nominavit (b ). Ii funt nem
G g pc

(a ) Texit Irenæus ejufdem libri cap. 3. ;, Papias , inquit, & hoc dicit , quod Pe
Catalogum Romanorum Epifcoporum , & ,, trus in prinia epiftola fua, quam de uf
primo loco ponit Petrum & Paulum , fe ,, be Roma fcripfit, meminerit Marci , in
cundo Linum , tertio Anacletum , quarto ,, qua tropice Romam . Babylone nomina
Clementem, & caeteros ufque ad Eleuthe ,, vit , cum dicit : Salutat vos ea , qua
rium , qui tunc fedebat , & nominatim de ,, in Babylone eß eleéta Ecclefis , &• Mar
Clemente , Sixto , & Eleutherio rcpetit , ,, cus filius meus ,,. Quae profe&o fentcn
quod Apoftolis fuccedant , Clementem di tia non poterat a Papia Joannis difcipulo
cens tertium ab Apoftolis , Sixtum fextum, prodire , & ab aliis tam a vide recipiat

Eleutherium duodecimum . At profe&o non que probari , nifi eo tempore traditio re


poteft vere dici , Romanos Epifcopos Pe ceptâ non fuiflet , Petrum Romæ aliquan
tro fuccedere, fi Romae Petrus Epifcopus do fuiffe . An ille cum Apofto!orum £u
ditoribus diu, multumque verfatus • hæc
non fuit.
(4) Eufcbius lib. x. hiftor. cap. 13. ,; excogitaget, fi illi noYiflènt PetrummRomæ
urna.
» ;4 D E I T I N E R 1E R O M A N O
ºpe an&ores, quorum fidei haec veritas innititur 5 hos omnes redarguat
ficceffe eß , qüi diu inolitam opinionem voluerit infirmare . Iftis, obii
cienda eft facrarum litterarum ignorantia. Aéta Apoftolorum , & Pauli
epiftolas non fàtis diligenter evolviffe dicendi funt : quorum plerique vel
in Paulum ediderunt Commentarios, vel propriis commentationibus Reip.
Chriftianæ mirum in modum profuerant , dicendi erunt temporum ratiò
'nem non habuiffe, qui ut nos qua quidque ætate geftum eft fciamus ,
' labore , & diligentia , fua perfecerunt . Ad fummam, pene ea , quæ vide
' runt, dicendi funt ignoraffe. Enim vero fi hoc temerarium , fi omnino
alienum a Chriftiana moderatione , fi denique impium tot facris autho
ribus fidem abrogare, divinis libris , ut fatis patuit , non adverfantibus,
eorum opinioni omnino eft accedendum, nec committendum eft , üt vel
odio in Romanum Pontificem, vel in mbres Deo dicatorum hominum, fi
fbrtaffe a prifca feveritate difcefferunt, mendacii alicujus patrocinium af
'fumamus ; ftudium magis omne & cura ad id committenda funt, ut vel no
ftris moribus caftigatis, cæteris exemplum vitæ effe poffimus : cum ple
rofque fciamus aliquando labentibus & pene jam everfis Chriftianorum
rebus , morum tnagis integritate, quam adverfus peccantes contumeliis&
opprobriis tuliffe opem . Adhibenda eft quidem feveritas orationis , pau
fo etiam incitatiores adhortatiofies habendae , caftigatio denique vehemen
tior gravitate conjunéta , & hæc omnia , fi ita prius nos inftituerimus ,
ut cum ardua , auit difficilia , cum denique Chriftianæ religioni confen
' tanea nos oftenderimus defiderare , nobis ipfis pareamus, decretifque no
ftris ; ne cnm vita pugnet oratio . Quod ii mihi facere videntur , qui
non pia eruditione, fed conviciis & malediétis libros referciunt. Si enim
index vitae morumque eft oratio , fútis patet eos, qui mente effrænata a
ninoque præcipiti ad m;ledicendum feruntur, interius æftu , tumultuque
p**im rgm affeétuum laborare. Enimvero quoniam diximus , nihil no
bis illis perfuafio tubus perfuafum effe , rationem quoque quare id dixerimus
*afferre neceffe eft.

GRE- ,

nimqu^m fuifTe ? An ifle, qjj ij?r<emio quid alii Apoßoli, quid eorum Difcipuli,
librorum fuorum teßatur , (e fo!irum fuif- •qui tunc in vivis erant , signorare potuit,
fe ex Apofto'orum difcipu!is diligenter quae- tibi Petriis fuerat , cujus di$ta ab ipíius di
rere, quid Andreas , quia Petrus dixerit , •{cipulis acceperat ?
GREGORII CORTESII
D E ROM A NO I TIN E RE

D I V I P E T R I
L 1 B E R s E c U N D U S.
P E R S U A S I O I.

Uthores, qui dicunt Petrum Romam veniſſe , non conſentiunt inter ſe


de tempore quo venerit . Nam oroſius dicit veniſſe in exordio regni
Claudii , Hieronymus dicit anno 1 1. Claudii , Faſciculus temporum dicit anno
IV. euſdem Claudii, Paſſionale de vitis Sanctorum dicit anno XIII. Claudii.
Praeterea mira varietas invenitur in Petri ſucceſſoribus numerandis . Nam
quidam poſt Petrum immediate ponunt clementem , ut Tertullianus de praſ
cript. 9 Hieron. in cap. 52. Iſaia : alii poſt Petrum ponunt Linum , ci
poſtea clementem tertio loco , ut optatus lib. 2. contra Parmenianum , ci
Auguſtinus in ep. 165. Alii poſt Petrum ponunt Linum & Cletum ſive A
nacletºim, cº tandem Clementem quarto loco , ut Irena us lib. 3. cap. 3.
Euſebius in Chronico , Epiphanius bareſi 27 ci Hieronymus de viris illuſtri
bus in Clemente. Adde quod iſti omnes ex Cleto & Anacleto unum faciunt.
i". nihil certi ſtatui poteſt. Diſcordia enim
itatis.
authorum argumentum eſt fals
-

G g 2 DIS
236: D E I T I N E R E R OM A N O

D I s s U A s I o.
PĘ igitur perfuafio , diverfitati , quæ inter authores eft , inniti vi
detur. Quod fi maxime effet , non tamen illico effet confequens
fàlfum effe quod afferunt . Quot namque hiftorias legimus , quas qui
fcripfere non omnino in temporibus confentiunt , cum de rebus ipfis
nulla fit ambiguitas . Et ut omittam extera , nonne idem in facris hi
ftoriis contigit , in quibus , quoniam neque Mofes , neque Jefus Nave,
neque Samuel , neque Eflras, nec cæteri qui fcripferunt , aut Olym
piadibus , aut annis , aut alia fimili ratione , ut graeci latinique fcri
ptores , annotarunt tempora , varia deinceps de rerum geftarum tempo
ribus , authores prodiderunt ? Mofen {cribit Tertullianus annis trecentis
ante Trojæ excidium fuiffe , nongentis Laétantius , aliter alii. In quam
multis difcrepat ab Africano Eufebius , ab utroque Orofius . Cum igi
tur tam variæ fint , tamque in multis diverfae fententiæ , illud quidem
fieri non poteft, ut plus una vera fit , nec tamen contra neceffe eft ,
ut falfae fint omnes , quoniam non de re gefta , fed de tempore tan
tum dubitari contingit . Id vero quod nos , quærimus de prima Petri
profe&ione ad urbem Romam nihil habet controverfiae . Hieronymus
namque anno Claudii fecundo , Orofius per initia Imperii ejus eveniffe
fcribunt , quibus in verbis quid contrarium fit non video (a ). Nam de
fafce illo temporum a Perfuäfore citato , etfi is ego fum , qui non li
benter de fcriptore aliquo gravius judicare velim , cum omnes quoad i
pforum fieri poteft , pro communi omnium utilitate laborant , illud ta
men nunc cogor dicere, in Fafce illo non ordinis, non temporum, non
denique veritatis ullam.rationem haberi : & fi fingula exequi `vellemus ,
in quibus peccaffe convincitur , do&is , ut opinor fupervacuum videri
poteft ; apud quos jam ejufmodi de illo præjudicium fà&um eft , ut
•quofdam audierim qui Fafcem mendaciorum non temporum appellarent .
IPicus certe in de£enfione Origenis feftive fimul & graviter opus illud
exagitat . Nam de libro , qui San&orum vitas continet a Perfuafore ci
tato , fuperfluum eft omnino loqui . Præter enim, eadem, cum fafce illo
peccata , fcimus ( authore Hieronymo ) quod ad Apoftolos •tis,*

{4) Si enim regnum Claudii tres in par &ores , qui petrtim afferunt Romae fediffe
*es dividas , ideft in exordium , mediüm , annis xxv. & anno xiv. Neronis obiifle ,
& finem annum {ecunduin ad exórdium per videlicet Damafus , Ifidorus , Beda , Fre
•inere videbis . Cum Hieronymo in lib. de culphus , Ado Viennenfis , aliique . Neque
Scriptoribus Ecclefiaft. in Petro , & Oro enim funt anni xxv. ufque ad annum xi *.
£io hift. lib. 7. a Cortefio laudatis , con Neronis, nifi a fecundo ' Claudii numerare
{entiunt Eufebius in Chronico , Ado Tre incipiamus •
virenfis in Martyrologio , omnefque illi au
D. p r. T R I L I B. II. 237
hil effe fincerum (a). Ejufmodi igitur authores , fi quis in deliciis ha
bere voluerit , per me habeat licet : nos certe aemulos non habebit .
Cæteri vero quî pofterius fcripfere , & quos Perfuafor hic citat , a Hie
ronymo, Eufebiò , Oro(ioque non diffentiunt , ut ibi mirus , fit autho
rumi confenfus , ubi hic nofter potìifimum fuper eorum diffenfione in
nitebatur . Nam quod ait, fi Petrus Romanorum fuit Pontifex , dicant quis
in locum ipfius fit fuffe&ius , nihil eft , quod facilius explicare poffim
(b). Clementem enim dicam , & eo potiffimum authore , qui proximus
fuit temporibus Apoftolorum s Tertulliano inquam in libro de Praefcript.
baereticorum ( cap. 32. ) , qui cum aliquot Apoftolicos viros enumeraf
fet ( fic enim ipfe difcipulos Apoftolorum nominat ) qui præceptoribus
in pontificatu fücceffiffent , ordinatum fcribit a B. Petro Clementem , R0
manum Epifcopum . Chryfoftomus quoque in eo loco epiftolæ ad Timo
theum qüem citavimus : J4junt , inquit, fecundum a Petro Linum fuiffe
romanum Pontificem ; fciens fcilicet priorem illo fuiffe Clementem .
Hieronymus porro nihil affirmat , plerofque tamen Latinorum ait Ter
tulliano acceffiffe . Enimvero ipfemet Clemens in epiftola ad Jacobum
Epifcopum Hierofo!ymitanum , fi illam recipere velimus , illud ipfum
quod Tertullianus , fcribit . Demumque totidem fere verbis repetitum
eft a Simeone , quem Graeci Paraphraflen vocant . Addam præterea Eu
cherium priùs in Lerina Infula Monachum , deinceps Epifcopum Lug
dmnenfem , qui eadem ætate qua S. Auguftinus vixit , non minus ce
Hebrem eloquentia , quam fàn&itate , qui in epiftola ad Valerianum ait :
cle

{b) Merito igitur tum paffionale de vi. fimul juméta non effi
Claudii & Neronis
I tis Sanétorum , tum fafciculus temporum ciunt majorem fummam quam annorum
a Cortefio noßro cdntemnuntur, praefertim xxvii. menf. iv. dierum xviii. ex quibus fi
quum fafciculi illius author Mariaaum Sco tollas annos 111. menfes v. dies xy1II. quos
tum fequutus fit , qui fecum ipfe & cum vult Marianus Scotus effluxiffe &e imperio.
veritate apertiflìmc pugnat. Ait enim Ma claadii antequam Petrus Romam veniret ,
riatus Scotus in fuo Chronico , Petrum foli fupererunt anni xx 1 1 1. menfes xi. I
anno iv. Claudii Romam veniffe, poftremo gitur áut Petrus obiit poft Neronem , aut
anno Neronis obijffe, & tamen fediße in non fedit annos vigintiquinque
Romano Epifcopatu annis xxv. & menfibus (e) Ncs vero non adeo id facile, ut fibi
Juobus, qtiae nullo modo inter fe cohæ «Cortefius perfuadet, explicari poffe putanus,
rent . Regnavit enim Claudius in univer neque veremur Perfuafori concedere tam va
fum annis x111. menf. v111. diebus xx. Ne rias effe tamque inter fe difcrepantes vete
ro autem regnavit annis x111. menf. viii. rum fcriptorum de proximis B. Petri Apo
diebus xxviii. tefibus Dione Caffio , Sve ftoli Succefforibtis opiniones, ut nonnifi dif
tonio Tranquillo , Eufebio, & ipfo etiam ficillime aut etiam emnino certa ratione eo
Mariano Scoto. Nam quod in Chronico rum feries ac tempora poßint definiri. Etfi
Eufebii tribuuntur Neroni an. 14. m. 7. d. enim plane ignoraremus , quis Petro pro
28. plane eft , errore librariorum fa&um xime fuccefíerit , non tamen propterea in
effe ; fiquidem poftea cum anni finguli mi 8ubium revocari debct an aliquis fucceffe
3nerantur, non inveniuntur nifi 1 3. & a πι£ • -

digti:d amplius . Jam vero haec tempora


23 D E I T I N E R E R O M A- N O
clemens vetufla profapia fenatvram , atque etiam ex fiirpe Caefarum omni
fcientia refertus , onmiumque liberalium artium peritiffimus , ad hanc juflo
rum viam tranfit , itaque in ea excellenter effloruit , ut Principi quoque J4
poftolorum fucceffor extiterit . Nec in hac parte Græci a Latinis difcre
pant , etfi aliqui dixerunt in exercendo Pontificatu , Linum Cletumque
præceffiffe . Siquidem omnes confentiunt , vivente adhuc Petro, qui fè
re toto tempore fui Pontificatus abfens fuit , illos Románæ Ecclefiae
curam geffiffe ; mortuo deinde Petro, Clementem cui ab illo defignatus
fuerat, fucceffiffe. Hoc Rufinus in Proœmio interpretationum ipfiufmet
Cfementis Recognitionum , complurefque alii affirmavere . Quod fi da
remus , nefcire nos quis Petro fuêcefTerit , num idcirco ftatim fequere
tur , Petrum Romæ non fuiffe ? quæro quis locus argumentandi fit ,
qualis fit hæc obje&io 5 quam fi concefferimus , nihil tamen inferior
caufa noftra futura fit . Quod rurfus dicemus de illa nominum Pontifi
calium congerie , de quorum temporibus dubitat Perfuafor nofter.
P E R S U A S I O II.

P# non potuit Romam venire ante XVIII. annos a paffione Domini ;


nam cum fieret Concilium Hierofolymitamum J4&. 1 5. adbuc erat Petrus
in Judaea ; faétum eß autem illud concilium anno XVII1. a paffione Domini ,
ut colligit B. Hieronymus in cap. z. ad Galat. 'Nam Taulus poft annos tres
a comverfione fua vehit in Hierufalem videre Petrum , Galat. I. Deinde poß
annos XI/. rediit in Hierufalem ad concilium , Galat. z. quibus fi addas. u
mum ammum , qui fluxit a paffione Domini, ufque ad converfionem Pauli, fient
amni 18. JMdde quod Petrus dicitur fuiffe quinque anmis in Judaea , deinde
feptem annis JAntiochiae , tum multis annis aliis in Ponto , Galatia , cap
padocia , JAfia , & Bythinia. Nec enim uno die poterat tot locis praedica
re. Itaque ut minimum XVIII. anni fluxerunt , antequam Romam Petrws
venire poffet . Praeterea fi ante annum XVIII. Petrus Romam veniffet , ve
miffet certe anno fecundo Claudii , ut nos fupra diximus : & id fieri nom p0
teft , tum quia illo anno nondum s. Tetrus ex vinculis liberatus fuerat , in
quae illum comjecerat Herodes. Contigit emim ea liberatio anno tertio claudii,
ut ex Luca •4tfor. 1 2. &* ex Jefepho lib. 1 9. JAntiquit. cap. 7. colligitur ,
tum etiam quia mandaverat chrifius JMpoflolis, ut ex Hierafalem ante ammos
XII. mon recederent , ut ex Thrafea Martyre refert Eufebius l. $. biß. cap.
18. Incidit autem annus X11. a cbrifti refurre£iione in annum 1 1 1. claudii .
'Non igitur anno fecundo Claudii Tetrus Romam venit ; fed poft amnum IX.
qmi erat XVIII. a paffîone Domini . Dicitur autem Petrus fediffe Romae amnis
vigintiquimque a Damafo , Eufebio , Hieronymo , & aliis $ fupervixit ergo
asque ad anmum XLIII. a paffiome Domini : fed tunc jam obierat Nero » imo
etiam Galba , Otho » Vitellius , & imperabat Vefpafianus . Igitur tempore
Vefpafiani obiit Tetrus . Sed Vefpafiamus fuit mitiffimus Imperator, nec ullos
Chrj- ~
D. P E T R I L I B. II. 339
chriftianos Romae •ccidit , ut omnes tegantur. Vide Tertullianum cap. 3. -*
polqgetici , &* J4u3uftinum lib. de Civitate Dei 3. cap. 3 1. Eu/ebium, Sul
pitium , Orofium , & caeteros omnes biftoricos . Petrus igitur alibi obiit ,
quam Rom e.

D I S S U A S I O.

(YUod vero ad fecundam Perfuafionem attinet , etfi fàtisfácere pote


< rant quae diximus, rurfus tamen quædam repetere non gravabimur.
Ita a nobis digefla funt Petri tempora , ut feptem annis dixerimus in
Judaea fletiffe , deinceps profeétum Antiochiam , fumptaque Sacerdotii
Sede , eas circuiffe regiones , quas & ipfe & Hieronymus enumerant :
Undecimo demum anno Hierofolymam profe&um , & inde a fuga car
-ceris Romam perveniffe anno fecundo Claudii ; quo fit ut , annis circi
ter quinque moram traxerit Antiochiæ . Quod vero Platina ait de fe
ptennio , fibimet dilucide contrarius eft ; idem enim fecundo Claudii
anno Romam profeétum fcribit . Nec quifpiam gravis author » quem
ha&enus legerim, feptennium illud approbat . Hieronymus certe & Eu
febius non definito tempore , quo ibi moram traxerit , Antiochia Ro
mam profè&um fcribunt . Mirifica deinde fequitur Perfuaforis hujus ar
'gumentatio : quomiam, inquit , amno duodevigefimo a Chrifti morte Hierofo
lymis erat Petrus , patet illum non antea Romam potuiffe proficifci . At ve
'ro iftud non dicet Hieronymus » qui & fecundo Claudii anno Romam
' profe&um , & Hierofolymis duodevigefimo a Chrißi morte fuiffe fcri
tit , ut nifi impudenter dicere velimus Hieronymum fibimet contra
rium , neceffe fit confiteri Roma Hierofolymas revertiffe . Quod nos
tunc accidiffe dicimus , cum ab Urbe expulfi fuere Iudæi . Liberrima au
tem funt nobis tempora de Petro judicandi ab o&avodecimo anno a
Chrifti morte ad feptimum & trigefimum . Nec enim ulla in A&is
.*Apoftolorum Petri mentio fit poft id tempus , in quo quæftio incidit de
circumcifione. Quod vero leginus , Petrum Romanum Pontificem an
-nis vigintiquinque fuiffe , miror quid in mentem venerit Perfuafori opi
'nari confequens effe illum eo intervallo non alio in loco quam Romæ
-moram trahere potuiffe. Quafi minus futurus fuerit Romanus Pontifex ,
'fi , quod Paulo contigit , cura omnium Ecclefiarum folicitaretur. At ve
-ro affiduum non fuiffe Romae , Hieronymus quoq *e , quod paulo ante
diximus , teftatur , ubi fecundo Claudii anno Romam profeétum dicit ,
'& Cathedram annis vigintiquinque tenuiffe . Rurfus autem in epiftolam
• ad Galatas quæftionem illam de circumcifione , & congreffiim Petri &
Pauli Hierofolymis reiicit in annum duodevigefimum a Chrifti morte ,
• feptimum fcilicet ab eo , quo primum Romam pervenerat . Nihil igitur
obftant facrae litteræ , qui dicamus & fecundo Claudii anno ' Romam
pro
z4o ID E I T I N E R Ε R O M A N O
profe&um, & poftremo Neronis , qui fuit ab illo quintus & vigefimu$
aétum in crucem fuiffe. -

P E R S U A S I O III.

Enique, quod ne nono quidem ejufdem Imperii claudii anno 3 illuc ve


mire potuiffet Petrus , Tranquillus in claudio eft autior , qui chriftia
nos tunc temporis Roma fuiffe pulfos fcribit : = claudius , inquit , Judaeos ,
impulfore Cbriffo affidue tumultuantes, Roma expulit = . Ubi Orofius addu
bitat , utrum contra Chriftum tumultuantes Judaeos coerceri & comprimi juf
ferit , am etiam €briftianos fimul velut cognatae religionis homines uoluerit
expelli . Qui profe&io, fi vel hißoriam rerum geßarum ab Japoftolis, vel fal
tem Paulinas legiffet epißolas, non ambigeret cbriftianos Judaeorum impietate
«%* verfutia Caefarem ac populum Romanum ad vindičtam excitante , wma cum
iifdem Roma pulfos fuiffe. Quippe vel -Apoflolo ad Romanos in epißola id te
ffante; inter alios mamque Chriftianos , quos falvere jufferat ; = falutate (in
quit ) Prifcillam &- J4quilam adjutores meos in Chrifto Jefu , qui pro ani
ma mea fuas cervices fuppofuerunt = ; quos fane , mifi Chriftianos Japoßolus
noviffet , in catalogo falutamdorum chrifti fidelium meutiquam repofuiffet.
JMttamen quo modo Judaeus gemere J4quila ille fuerat , quamvis in €briftum
una cum conjuge crediderit , mihilomimus hunc tamen Lucas im 4fiibus Judaeum
'ponticum nominat im haec verba . = Poß hæc ( iuqait ) egreffus ab JAthenis
T>aulus, vemit Corintham , &* inveniens quemdam Judaeum momine JMquilam
Ponticum genere, qui nuper venerat ab Italia , & Prifcillam uxorem ejus , eo
quod praecepiffet claudius difcedere omnes Judaeos a Roma, acceffit ad eos , &r
quia ejufdem erat artis , manebat apud eos , & operabatur = . Et nequis du
bitet chriflianos eos fuiffe , addit Lucas in calce capitis duodevigefimi di
cens : = /udaeus quidam J4pollo nomine , JAlexandrinus genere , vir clo
quens » devenit Ephefum , potens in fcripturis , hic erat do&us viam Do
mini & fervens fpiritu loquebatur , & docebat diligemter ea , quæ fune
Jefu , fciens tantum baptifma Joannis , quem cum audiffet Prifcilla &- J4
quila affumpferunt eum: , & diligentius expofuerunt ei viam Domini = .
Haec Lucas ad verbum , & totum hoc caput declarat Prifcillam &- J4qui
lam chrißianos ex Jud.eis faétos , Roma una cum aliis expulfos fuiffe . Quod
iterum doceut ?aulim c litterae , quas moviffime j.tm ubi tempus refòlutionis
fuae propinquaverat , ad wnice dileétum difcipulum Timotheum fuum mife
rat ; = faluta , inquit , Trifcillam &- J4quilam E. Unde mo;i folum chri
ftianos , fed fimceriffimos quoque chriftianos eos fuiffe conftat , ut pote quos
Japoftolus data modo occafione nunquam non falutabat . Nihil hic miror ,
quod Stapulenfis tam in hac ad Timotheum , quam ad Romanos Epiflola in
7iovat , verba apoftolica ad bunc modum exponens : falutat vos. Prifcilla,
& JMcyla , vel prifca » & -4cyla • Originem , Chryfoflomum , Jambro
fium ,
j). p E T R I • L I B. II. 224*
fium , &• tot do&iiffimos. alios interpretes , imo & veterem ipfam tradu£tio
nem , cui in hac parte Erafmus nihil derogat , hic fequi malo . Quid refiat
igitur aliud dicere » quam ?etrum ad nonum ufque Claudii annum Romam
non vemiffe ? Qui enim illac venire tumc potuerit , cum caeteri omnes cum
Judaei , tum Cbrifliami inde pellerentur , eofque in tantum fomacharetur Ro
na , qui fi pofthac Romam aliquando vemerit , ac XXJ^. illic delituerit an
nis , Pefpafiano ejus imputaretur martyrium . Quod de benigniffîmo erga o
mnes primcipe crcdere nefas eft , & nemo eft ommium , qui hoc affirmare
audeat. -

ID I S S U A S I O .

Uod de exturbatione Judæorum ab urbe Roma fcribunt Lucas &


Tranquillus , nequaquam de Chriftianis intelligi debere, manifeftis
ut opinor argumentis oftendimus ( p. 223. & feq. ) quandoquidem ut
Tertullianus caeterique teftantur , primus Nero^ Chriftianos poenis affici
juffit , & tunc denique per tempora illius calamitatis meminerunt Chri
ftianorum Tacitus , Dion , & Tranquillus , cum ante nulla apud ipfos
gentis noftræ mentio fit . Petrus vero , Prifcilla , & Aquila , & quot
quot gente erant Judæi, Roma coaéti funt difcedere. At fi ediélo Clau
dii utrique comprehenfi effent , poterat quidem Tranquillus , vel certe
Lucas , ut Judæos , fic & Chriftianos nominare . Quod vero Perfuafor
ait de Aquila & Acyla , miror hominem non vidiffe , quod opinor
omnibus & lippis notum & tonforibus eft , ut Flacci utar 'verbis , ni
hil illa inter fe differre , & alterum Latinum , alterum Graecum effe .
Cum enim fecundo nominis Aquilæ careant Græci elemento , fimilem
effe&um fpeciemque effe fcribit Fabius ejus , quod fecundum eft in no- .
mine JMcyla. Quare quod nos dicimus Quintum , illi ( ! ) wi\rov , Var
rone -quoque id atteftante initio lib. quinti de lingua latina ; ut patet a
pud Jofephum de Cyrimo , qui Quirinus eft apud Latinos , licet apud
Lucam ( z ) Cyreneus legatur , & apud Paulum in wuapro qui eft
quartus .

P E R S U A S I O IV.

Pig; jam eo ordine offendere , ne ad vigefimum quidem annum poß


Chrifti paffionem , vel im cælum lAfcenfionem , petrum Ro;nam venire
potuiffe . Quod ex verbis Japoftoli , a fufpicione apud Galatas fefe purgantis
clariffimum eft . Dicit enim in ea quam “;
Galatas dedit epißola , won a
„ '' H. qu0

C 1) Sunt nomina propria Latina , Quin- ( x ) Cyreneus qui eft apud Lucam
tus , Qgartus. Ab Auâore ponitur. J Xvpyws Cyrenius.
24s. D E I T I N E R E R oM A N o
quoquam hominum , fed folo chrifli munere , Evangelicam miniflerium fibi.
contigiffe , &* qaod dixerat , me cuiquam videretur falfuns , probat , in
quiems , poft miraculofam fuam `ad fidem Chrifti converfionem , mom in Hieru
falem ad .Apoftolos effe profeëium , fed protinus in -£rabiam abiiffe , tamdem
iterato Damafcum repetiiße , «%* tum tertio loco primum tribus revolutis
annis , Hierofolymam videndi Petri gratia petiiffe : poft quindecim autem dies
cum Tetrum & Jacobum fratrem domimi vidiffet , iterum Hierofolymis reli
tfis , in partes Syriae &- ciliciae deveniffe . Qui deinde affumpto Barmaba &
Tito , poft integros quatuordecim annos rurfum Hierofolyma rediit , quo E
vangelium , quod in gemtibus praedicaverat , cum bis , qui videbantur co
lumnae , conferret , & iterum Petrum una cum Jacobo & Joanne illic repe
rit , &- fic certum eft totis illis feptemdecem amnis Hierofolymis &- im cir
cumvicinis regionibus Petrum fefe continuiffe , nec umquam . Romam acceffif
fe . JAdditis enim quatuordecim ammis , poft quos Hierofolyma reverfus erat
ad annos tres , quibus proxime poft comverfionem fuam vifitaverat Hierofoly
n*a , decem & feptem ammi proveniunt . Demum poftquam Petrus aliquam
diu citra Taulum moraretur , JAntiochiam veniens , in eum incidit , quem
ille acerrime illic objurgavit , & eidem in faciem reflitit , eo quod non re
&fe ambulaffet ad veritatem Evangelii , & fimulationi non modo ipfe fuerit
obnoxius, fed-ad hamc alios quoque jam tum pertraxerit'. = Dixi , inquit ,
Cephæ coram omnibus , fi tu cum Judaeus fis gemtiliter vivis , &* mon íu
daice , quomodo gentes cogis judaizare = ? Inter quam reprehenfionem Pe
tri , & priftinam eorum ab invicem diflenfionem , aliquid temporis certe in
tervenerat . J4d haec poft Chrifti .Afcenfionem , mom mox Paulus Chriftum
agnovit , nimirum qui dum Stephanus faxis obrueretur , enecareturque affi
flens , mortem ipfius in deliciis habuerat 5 dicitur enim J4tforum cap. 7.
= - Teftes autem depofuerunt veftimemta fua fecus pedes adolefcentis qui vo
cabatur. Saulus , ° & ipfemet infra cap. 2 z. ad Chriftum queribumdus lo
quitur ; ° cum funderetur fanguis stephami teftis tui, ego affabam, & con
fentiebam , & cuftodiebam veftimenta interficientium illum = . ¥ide quam
hoc tempus ab .Afcenfione chrifti ad ufque objurgationem Petri JAntiochiae a
Taulo fatiam , facile viginti etiam ammos fuperet , quibus tamen Tetram
certum eft Romae momdum ire potuiffe , quamvis nec poftea unquam illic fue.
rit . Merum demus hoc adverfariis , quod Petrus anno vigefimo Romam ap
puliffet , jam ad tredecimum ufque ammum Imperii claudii ille adventus pro
rogaretur . Quod fi huc trahantur 2 5. anni , quibus Romamam moderatus eft
Ecclefiam , interim /efpafiani tempori ejus mors irrogaretur. Quod omnes om
nium hiftoricorum libri , ut falfiffimum averfantur . Producamus huc Roma
morum Imperatorum tempora , quo res fiat evidemtior . Lucas Evangelii fui
cap. 3. ammo Imperii Cæfaris Tiberii quintodecimo chriftum dicit verbum Dei
praedicare incæpiffe , qui tamdem poft tres annos & aliquot menfes pradica
tionis fuae mortem tulit • a 1mo ejufdem Imperii XVIII. vel ultra , Tiberio
poft paffionem ipfius annis tribus imperante . Toft hunc c. caligula annis tri
bus ,
D. p E T r 1 L 1 B. m. 243
fus , menfibus decem , & otio diebus imperans vita fumtfus ef* . claudius
anno xiy. imperii moritur . Nero totidem annos im Imperio expleffe dicitur.
Otho Salvius infra Xc/. dies imperium alteri ceffit. 4. Witellius PIII. menfi
bus imperavit ; poft hunc J^efpafiamus fefe Imperatorem praeftitit , fub quo
chriftiani pacifice Romae degebant , mullis ab eo vexati perfecutionibus. Quae
igitur iniquitas in tam benigniffimum Principem banc reiicere injuriam , tam
quam ille Tetri interfeéior aliquamdo fuerit ?
ID I S S U A S I O.

TEC ita multum laborandum fuerat in quarta, ut ifte opinatur , pér


fuafione . Jam enim conceffimus , Hieronymo tefte , duodevigefi
mo poft Chrifti mortem anno Petrum Paulumque fimul Hierofolymis
congreffos . Illud vero mirum eft quod ait : certum eft totis illis feptem
decim amnis Rierofolymis &* im collimitaneis regionibus Petrum fefe continuif
fe , mec unquam 1{omam acceffìffe . ,, Unde ißud tibi adeo certum ? O*
pinor Petriis dum claudum ëüraret , claudus ipfe evaferat , qui non po
tuerit tot annorum fpatio Antiochia Romam , rurfufque Roma Hierofo
lymas proficifci : quin etiam objurgationem Pauli , quam ifte anno vi
gefimo accidifle auguratur , in vigefimum fecundum , fi illi commodum
fit , reiiciemus. Polliciti enim fumus multa nos de jure noflro conceffu
ros . At fi contentiofe agere animus effet , poteramus certe , ut Beda •
ante primum Petri adventum ad Urbem omnia hæc accidiffe contendere.
Poteramus etiam cum iis , quos Eufebius recitat , alterum Cepham al
terum Pstrum effe affirmare . Quid ? quod Sophronius ille adeo lauda
tus a Hieronymo , Petrum etiam dicit ad Hifpanias acceffiffe ; nonne
eodem itinere Romam profe&um potuiffemus afferere , quod fe fà&urum
Paulus ad Romanos fcribit ? Attamen id omnino vitare eft animus ,
quod tantopere in aliis ducimus reprehendendum , cum perfpe&a fcili
<et jamque cognita verìtate luétari . Accidit igitur haec Pauli redargutio
non modo po(t id tempus , quo Petrus Roma profe&us ef} Hierofoly
mas , verum etiam poft ipfius Pauli cum Petro Jacoboque pa&i conven
tionem ; cujus cum Lucas non meminerit , licentia , ut Hieronymus ìn
quit , hiftoriographi , mentio habetur in epiftola ad Galatas . Hac ìgi
tur ratione , ' quod Perfuafori tantopere iniquum videtur , nulla fiet
Vefpafiano injùria , cautumque erit, ne eo nomine a quopiam tanti cri
mìnis expoftuletur. -
244 D Ε Χ T I N E R E. R O M A N O

P E R S U A S I O V.

UB baec neqüe tunc temporis , quando Paulus, Romanis fcripferat, Petrum


Romæ fuiffe , haec ipfa epiftola ad Romanos porreéia argumento eft ,
quam quidem fatis longo tempore ab v4poftolo mom fuifse defcriptam conftat ,
im qua ipfe , ut Origemes meminit, omnibus numeris abfolutior fuerat , quam
dum corinthiis fëripferit , & idcirco poft utramque ad Corinthios epiftolam
hanc fcriptam fuiffe contendit Origemes . JAethamafius vero c* poft primam
quoque ad Theffalonicenfes , attamen alteram ad Corinthias , mom mox poft
eam , quae prior eft , exaravit . J4poftolus fiquidem im ea quæ prior eft ,
imceftum quemdam corinthiorum Ecclefie feniorem , qui cum uxore patris
rem babuerat , acriter taxat , c* ex unitate fidelium emamcipandum praeci
pit ; humcque fpiritui maligno in poteftatem tribuit , modo fpiritus in diem
Domini cbrifti Jefus falvus fieret . In altera vero poftquam ille^refpuit, ac
admifsum digna compunétione ac pænitudine ( fic ) deflevit , rurfum umitati
membrorumque chrifti communiomi reftitutus eft . JMc tandem poft mifsas ad
4Theffalonicenfes litteras , ubi jam tertio Corintbum venerat , per Phæbem
cenchreenfem faemiiiam ad Romanos epiftolam direxit , in cujus calce multos
fratrum nominatim falvere jubet , & qui pridem illius opera in Chriftum
crediderumt , & qui quapiam in eum dexteritate ufi funt . Tum qui Eccle
fiae illius amtiftites ac femiores fuerunt , veluti Narcifum , J4ndronicum ,
Juniam , TPrifcillam &- .Aquilam . Qui igitur fieri potuit , fi Taulus Pe
trum tumc Romae fuiffe credidiffet , ut digna hunc falutatione mom dignare
tur , cujus ille obfervantiffimus effe , & mihil honoris ei non deferre pro
fua camicie , & .Apoftolatus honeftate debuerat ? sed inelu£iabilis eft ratio ,
?Petrum Romae tunc temporis non fuiffe. -

ID I S S U A S I O ;

Sjg; difficile illud & inelu&abile argumentum ; quod ad Romanos


fcribens Paulus Petrum non falutarit , omnino parum urbane &
ab officio difcedens ; fiquidem tum Petrus Romae fuit . Quid vero r
peccatum ne Pàuli confitébimur ? qui nec ad Hebræos fcribens nomina
tim Jacobum falutavit ? Sed dicent, neminem ibi falutari j fortaffe e
tiam Pauli negabunt effe epiftolam . Alio igitur confugiendum eft. Nec
enim illud dicere audebimus , aut immemorem Paulum, aut ab eo Pe
tro contemptum . Cum igitur Perfuafor ipfe confiteatur , poft fecun
dam ad Corinthios , prioremque ad Theffalonicenfes , epiftolam ad Ro
manos fcriptam fuiffe , cum jam tertio Corinthum veniffet , ipfe idem
nodum folvit , qui ante implicuerat . Satis vero conftat per Neronis
tempora , aut certe poftremis Claudii annis fcriptam , in qua ait : Sa
lutant vos Timotheus cooperarius meus & Lucius & Jafom . Eni£ Ti
mOthCU1S
^, D. p E T R I L I B. II, 245

motheus jam eiapfis viginti & eo amplius annis a Chrifti mörte adhæfit
praeceptori. Dimifso enim conventu Hierofolymitano, in quo de circum
cifione a&um e[t , Paulus profeétus eft Antiochiam, nec multo poft ac
cidifse par eft , & Perfuafor ipfe concedit , quæ de Petri redargutione
fcripta {unt in epiftola ad Galatas ab ipfomet in vigefimum annum a
Chrifti morte reje&a . Nam ut Apoftolorum a&a narrant , orta inter
Barnabam & Paulum difceptatione , . poft eum quem diximus conven
tum & digrefsum ab Antiochia , pervenit Paulus Derben & Lyftras ,
ubi erat difcipulus nomine Timotheus , cui cum teftimonium redderent
fratres , qui erant Lyftris & Iconii , voluit illum Paulus fecum profi
cifci. At vero vigefimo anno a Chrifti morte , qui undecimus fuit Clau
dii , fàtis oftenfum eft , Petrum Romæ : non fuifse , nec deinde ad an
num ufque trigefimum {eptimum , qui fuit Neronis tertiufJecimus. Heic
vero inftabit Perfuafor., cum fcriberet Paulus ad Romanos , Prifcìllam
& Aquilam ibi fuifse , qui fimul cum Petro Roma difcefserant • Sed liquet
authore Origene in ejufdem epiftolæ commentariis , jam iterum ipfos il
luc revertiße . Ait namque Paulus ; Salutate Prifcillam &- J4quilam ad
3utores meos in chrifto Jefu , qui pro anima mea cervicem fuam fuppofue
rumt . Sed cum primiim Roma cum Petro difcedere funt coa&i ediéto
claudii , nondum pro Paulo cervices fuppofuerant , quos tum demum
Corinthi na&us eft Paulus , cum Roma profugi in Achajam pervene- '
runt , ut Apoßolorum A&a teftantur . Si igitur , ut manifefte oftendi
mus -,-non ante decimum Claudii annum fcripta eft epiftola , fortafse
& illud confequens eft , nec temporibus Claudii fuifse datam , cujus edi
&to Judaei Urbe Roma prohibiti fuere . Quare fupereft ut dicamus Ro
mæ Petrum ea tempeftate non fuifse , qua ex Cheneris portu Corinthiaco
epiftolam per Phoebem dedit Apoftolus ad Romanos . ' Enimvero quod
Perfuafor dicit de ordine epiftolarum Pauli ex Athanafio , fateor me
numquam opus illud Athanafii legifse . Sed nec Hieronymus , qui o
mnium fere ejus ætatis commentationes enumerat , nec in Athanafii Epi
cedio Nazianzenus , nec is , qui fere illius authoritate utitur, Damafce
nus ejufmodi commentariorum meminere. Video autem Perfuaforem cre
didifse, cornmentarios Theophila&i , qui paffim converfi habentur , ef$e
Athanafii ; quod falfum eße , ex authoribus , qui in eo opere citantur
cautus leétor animadvertere poterat , cum quidam illorum pofteriores
Athanafio fuerint. Devenerunt autem ad manus meas Theophila&i Com
mentarii in totum novum Teftamentum, Graece fcripti } in quibus illi
quoque funt , qui latine fub nomine Athanafii circumferuntur , ea prae
cipue de caufa , quod ita ab interprete funt infcripti , accedente etiam
Theodori Gazæ authoritate . Quae res autem errori caufam dederit , fà
tis conftituere non potui.

PER
*246 D E I T I N E R E RoM A No
P E R s U A s I o , vI.

ccedit e* iftud ad corroborandum , quod Petrus ad ea tempora , qui


bus Paulus Romanis litteras deftinaverat , Romae nom fuiffet ; quia
divus J4mbrofius fuper epiftolam ad Romanos , in quibufdam vetuftis^ codici
bus dicit , fe legifse , Narcifsum illo tempore Romae presbyterum fuifse, cu
jus domum falvere jubet . Hic tamen ( inquit divus Hieronymus ) qfficio pe
regrimi fungebatur , exhortatiomibus firmans credentes . . . . Porro apud pri
mitivam Ecclefiam nulli fuerunt qui dicerentur Summi Pontifices , cardina
les , TPatriarchae , JMrchiepifcopi : nempe quae duos folum Ecclefiafticos ha.
buit ordines Tresbyteros videlicet , & Diacomos , ut ' ex ea claret , quam
Thilippenfibus Japoftolus e Roma dederat epiftola : = Paulus ( inquit ) &•
Timotbeus fervi Jefu chrifti , omnibus Sanäis qui funt in Chrifto Jefu, qui
funt Philippis cum Epifcopis & Diaconibus = . Nam iidem vocabantur pres
byteri , epifcopi , vel feniores , ut ex epiftolis Paulinis eft manifeftiffimum.
AQuin in JAëtis quoque Japoftolorum ad Ephefimae Ecclefiae presbyteros inquit :
= quia vos Spiritus Sančtus pofuit Epifcopos regere Ecclefiam Dci = &*
T'etrus , qui &- ipfe Tresbyter multarum Ecclefiarum fuerat , ad presbyte
ros difperfionis Ponti , Galatiae , cappadociae , JAfiae & Bithyniae fcribens ,
Jenivrem fe nominat , dicens : = feniores ergo , qui in vobis funt obfecro ,
comfenior , & teftis chrifti paffionum . = Et ut regrediamur ad priora ,
presbyteri dicebantur , qui Ecclefiis veluti quidam proceres praeerant . Unde
J4poftolus in priori ad Timotheum epiftola * = qui bene ( inquit X praefunt
presbyteri , duplici honore digni habeantur • = Et ad Titum : = Hujus rei
3ratia reliqui te Cretæ , ut ea quae defamt corrigas , & conftituas per ci
vitates presbyteros , ficut ego praefcripfi tibi . = 'gitur hic Narcifsum ,
presbyterum feniorem , aut Epifcopum Romanae Ecclefiae fuifse intelligimus .
gui non modo ejus , fed & aliarum circumjacentium Eccle(iarum «%- cbri
ftifidelium curam gerebat , cujus etiam familiam , ob ingenuas ejus virtu
tes » Taulus falutare pr.rcepit . Infuper J£ndromicus &- Jumia duo e feptua
3ita duorum -Apoftolorum numero , ut Origenis eft opinio , Romae ea tem
peftate fuerant , quos kac praerogativa honoris , ad Romanos in epiftola fa
lutat ~Apoftolus : = salutate ( inquit ) JAndronicum &- Jumiam cognatos
ameos , & concaptivos meos , qui funt mobiles in Japoftolis , qui & ante
me fuerunt in Chrifto Jefu . = -adde quod Prifcilla &- 4quila , ut JMm
brofii fuffragatur authoritas , non ociofe Romam venerant , qui quoniam pro
penfiores erant in devotione , ideo ad comfirmationem Romanorum niffi fuiffe
intelliguntur : de quibus ad hunc modum Taulus loquitur ; = salutate
?Prifcillam &- J4quilam adjutores meos in Chrifto Jefu , qui pro amima mea
Juas cervices fuppofuerunt = . Ea propter quid opus I{oma tunc habuerit
?etro veteramo , & jam viribus dejetto » non comiicio . Nempe cum habue
1*A*
* * * D. p E T R I L I B. \ II. 24#
a.

rit legitimum presbyterum Narciffum , .Apoßolos chrifli doärina infignes -£m


dromicum , & Juniam , & cooperatores in Evangelio non contemnendos Jae
quilam &* Prifcillam . Sed hoc citra omnem controverfiam verum eft , quod
Romae tunc temporis nom. fuerit : nam fi meminem non falutat eorum J4pofto
lus , vel qui feniores fuerant , vel qui cognati &* cogniti , quomode unum
Tetrum non falutaffet , quocum firmiffimam amicitiam & focietatem jampri
dem iniverat , & ejus videndi defiderio antea Hierufalem petere mom dubita
verat ? & hinc apparet ufque ad Neroniami Imperii tempora Tetrum R0
mae mom fuiffe . Quod fi viginti &- quinque annis illic refederit , a quo
tamdem mortem pafus eft ? Hic tuffiunt Romani fycophantae , non fecus ac
indoéti quique cantores , qui locum fecerunt proverbio , haefitatio cantorum
( ut communiter dicitur ) tuffis eft.

.*
D I s S U A s I o,

ΤUlla mihi cum Perfuafore controverfa eft de J4rchiepifcopis & Pa


triarchis , fiquidem nemo quod fciam tam ignarus antiquitatis fuit ,
' qui Apoftolorum temporibus hæc nomina dixerit in Ecclefia extitiffe, cum
fupereffent ipfi ad quos omnia referebantur. Nam quæ fertur Anacleti
epiftola de ejufmodi ordinibus , fiétitium nefcio quid nobis fubolere vi
detur . Sed & quawdoque eofdem fuiffe Epifcopos & Tresbyteros , Hie
ronymus in Commentariis epiftolæ ad Titum , dilucidius ad Evagrium
fcribens nos admonuit , ad follendaque diffidia , & regendam multitudi
nem fequenti tempore , toto orbe decretum fuiffe , ut unus caeteris
praeeffet . Quod item opinor poftea de iis , quos nunc .4rchiepifcopos
& Patriarchas vocant , accidiffe , ordinatos fciiicet ad tollendas contro
verfias , quæ in unaquaque provincia oriebantur , Hieronymus enim
contra Luciferianos , & Bizantinæ & Piceni provinciarum Epifcopos no
minat . Illud vero mihi commune eft cum Perfuafore , quod jam dixi
mus Petrum eo tempore Romae non fuiffe , quo ad Romanos fcripfit.
Apoftolus . Quod vero Epifcopum Romanum quempiam Narciffum nomi
nat , vix mihi perfuadere poteft eadem credidiffe quæ fcripfit : diu e
nim credidi dum hæc legerem , Petro urbis Romæ facerdotio dejeéto ,
& velut reda&o in ordinem , vel Apoftolum quempiam , vel aliquem
ex iis qui proxime ad Apoftolos authoritate accedebant fuffe&tum iri .
In Urbe enim totius orbis longe principe , & omnium pene- gentium
viétrice , & rerum domi*a , quo ex omnibus regionibus ìnfinita illa
hominum multitudo confluebat , ubi ftatim ab ipfa Chriftiani nominis
prædicatione conventus pro copia civitatis ampliffimi funt inftituti , ubi
denique futurum erat » ut primo adverfus impetum , gladios , cruces ,
ignefque Neronis , non verbis jam , fed cervicibus & fanguine decer
tarent 5 confentaneum eft parem tanto oneri , & non folum moribus
&
248 D E. • I T I N E R E R O M A N O
& fàn&itate , fed loco etiam & authoritate inter cæteros præcipue or
dinatum . At hic nofter Narciffum quemdam expifcatus eft , ut du
plicem jam de Narciffo fabulam habeamus , quem nec Ambrofius o
mnino affirmare audet Presbyterum fuiffe , fed tanquam vagum quen
&am , & ut ita dicam erronem defcribit . Mirum praeterea cum adeo
exa&e omnes Romani Pontifices a do&iffimis, diligentiffimifque viris e
numerati fìnt , in illo faltem fàfciculo temporum aut fupplemento alicu
jus ( i ) xpoyixä, Narciffum , nec inter tot fomnia aliquando obfervatum .
Quatuor certe infignes Ecclefias videmus , dum adhuc fides adolefceret
celebrari , & eæ potiffimum fuere , quæ in fplendidioribus amplioribuß
que civitatibus congregatæ erant . Rationi quoque confentaneum eft, quo
plures mortales confluebant , ibi cæteris ' honoratiores fuiffe praefe&os .
Quaere qui fuere Pontifices : eo ordine , quo fibi fingulatim fucceffe
runt , a majoribus noftris memoriae funt commendati . Quod non item
de cæteris accidit . Sic Hierofolymis poft Jacobum Simeon , Juftus ,
Marcus , Caffianus , Publius : Alexandriae , quæ ea tempeftate , ut
Surabo , Jofephus & Marcellinus teftantur , poft Romam principem lo
cum in univerfo orbe obtinebat , Marcus , Annianus , Abilius , Cer
dos : Antiochiæ autem , ubi primum Chriftiani appellati funt , poft
Apoftolos Evodius , Ignatius , Eros . Similis quoque cura fuit Romanos
Pontifices recenfere , & eo diligentius , quo plus cæteris omnibus urbs
ipfa præftabat . Cam igitur numerent Petrum , Clementem , Linum, &
qui fequuntur , quis iftius Narciffi unquam nomen audivit ? Rogo quae
nova hæc fingendi licentia eft , hiftoriafque evertendi, ut quidquid no
bis in mentem venerit , etiam contra receptas San&orum opiniones ;
nequidquam diffidentes a facris litteris , illico verum efTe contendamus ?
Hac certe ratione , nemo erit qui non fibi ex cubiculo hiftoriam poffit
proferre . Sed videamus Perfuafor hic quibus argumentis utitur s
Chriftum , inquit , praedicabat Narcißus : audio : non Romæ , {i
credis Ambrofio . Age vero , Romae etiam praedicabat , quafi non cæte
ri idem facerent , Andronicus , quem infignem inter Apoßolos & ante
fe in Chrifto fuìffe , Paulus fcribit ; Urbanus illius auditor , cæteri
que complures , quos longum eft enumerare . Dicamus & quempiam
illorum , vel certe fi ita libuerit omnes fimul Romanos Pontifices fuif
fe : dum Petrus exturbetur , turba non deerit eorum , qui Pontifices
dici poffint.

PER

(1) Chroniccrum.
ID, P. E T R I . L I B. , II. ; 349
- - -
- -

*» .* ,, -- _ `)
. -

, , . ' ' P E R s U A s 1 o vit.


t. Ic producam , quod JMpoftolus ad Galatas narrat in epiftola : =.
f.M.l. Creditum , eft , inquit , mihi Evangelium præputii , ficut &* Petro
circumcifionis , qui namque mperatus eft Tetro im 'v4poftolatum Circumcifio
mis , operatus eft &- mihi^ inter gentes = .” Tandem mamifeftat , ^ quomodo
paétus fuiflet cum Jacobo , Tetro , &* Joanne im Synodo , quae Hierofolymis
fuper legalium obfervatione^ habita cft , ut ipfi in circumcifionem , hic vero
inter gentes cum Barmaba praedicatum proficifceretur. Quomodo itaque tam
cito Petrus paéti immemor fieri potuit , & alienas partes fibi ufurpare, cum
Roma totius paganifmi mater tunc fuerit * Quin imo fi circumcifionis fuerat
J4poflolus , quomodo Romae tot ammis , fi ufque ad Tauli videmus illuc ad
ventum cum Judæis nihil ei fuerat negotii ? J4dveniemte mamque illuc Tau
lo , ut Lucas im J4ttis .Apoftolorum ait , dicunt Judaei ad eum : de fetfa hac
motum eft mobis , quia ubique ei contradicitur » rogamus etiam te audire quae
feutis : nos enim meque litteras accepimus de te , neque adveniens aliquis
fratrum nunciavit , aut loquutus eft quid de te malum . . Quos tandem co
piofa illa ac uberrima oratione fua alloquutus eft TPaulus a mane ufque ad
vefperam , fermonem protrahems . := E quibus aliqui diêtis crediderunt , qui
dam ver6 renuerunt credere , &- numquam antea audita auribus audientes ,
ad invicem tumultuabantur , &* multam inter fe habebant quaeftionem E .
Quid ergo Romae tanto temporis intervallo faceret Petrus , fi Judaeis ea qu.e
a Taulo audierant , nova &* inaudita videbantur , mec aliquem fe prius au
diviffe dixerunt , qui ejus feëtae inftituta &- ritus eis declaraffet ? Et pro
inde Paulum , ut quae fentiat » . diceret , velut uno ore pofiulabamt omnes.
Κideat, qui vult , quam fit tutum Romae Tetrum aliquando fuiffe credere. '
- - -

D I S S U A S I O.

Uod adhuc maxima cum animi tranquillitate a me fà&um eft , ut


maledi6tis , & calumniis temperarem, id ufque ad calcem diligentif.
fime me obfervaturum effe confido , quando nullo odio Perfuaforis
aut ftomacho, fed veritatis amore ad fcribendum arceffi . . Enimvero fi
unquam locus, fuit , in quo conviciis agendum effet , hic potiffimum* oc
currebat , ubi adeo manifefle verbis Lucae contradicit , ut omnino * ipfo
rum alterum mendacii reum oporteat conftituere. Ait namque, Judaeos
qui Romae Tauli orationem audiverunt , aliquos quidem credidiffe, aliquos ve
ro renuiffe credere. Ha&enus reéte . Quod vero fubdit ; &- numquam am
tea audita auribus audientes ad invicem tumultuabantur } iftud certe omnino
apud Lucam non legi ; quin imo id quqd magis contrarium videri pof
fit. De feíia autem hac notum eft nobis, inquiunt , quia ubique ei contradi
citnr : quomodo ergo nobis motum, fi antea Iinauditum r Nonne illud prae
i t€rea
x 5 o. D E: I T I N E R E R O M ATN O
terea certum eft , Paulum cum ad Romanos fcriberet , quorüm fidem aw*
nunciari dicit in univerfo mundo , plerofque effe : offini fcientia, ut caeteros
admonere poffent, id potiffimum tentaffe , ut Judæos gentilefque ( qui
crediderant ) invicem conciliaret ? Nempe illi Judæi erant , qui aád;o
Petro crediderant . Illa omnis Romana Ecclefia fidem fecundun, Deûm
acceptam referebat Petro . Etfi enim authore Clemente , anno a Chrifti
morte feptimo Barnabas Romae Chrißum nunciaverat , çonftat tamen ad
pauciffimös ejus prædicationem perveniffe. Nam quod ait Perfuafor , . fi
ita dixerimus confequens, effe ut Petrus temere in alienas poffeffiones in
vaferit, tam facilis obviaque eft refponfio , quam objeétio ipfa levis &
inconfiderata. Si enim Perfuafor , reéte meminiffet quo tempore dicant
authores Petrum Romam profeéìum , rurfufque quo tempore pa&um inie
rit, ut Paulus inter gentes, ipfe vero Judæis prædicaret , illud ipfum po
[}erius integro feptennio invenietur. Aliud enim undecimo , duodevigefi
mo aliud anno cóntigit a Chrifti morte. Nec fi fecus effet , ftatim mihi
videretur pa&um illud ita intelligi oportere, ut utrique non licuerit ubi
cumque cómmodum accidiffet , annunciare , fed ut praecipua cura effet
Pauli in gentibus, Petri autem inter Judaeos. Alioquin circumfcriptis fibi
quibufdam veluti cancellis , Petrus ipfe cæteris longe inférior invenire
tür, quibus aliquo paâo interdi&um non erat ubi licuiffet prædicare .
Nonné ipfà Babilon & Arabia, ubi annunciaffe Petrum dixit fe credere
Perfuafor , gentium erat , non Judæorum ? Quin & Paulus deinde in Sina
gogis, & Judæa publice annunciavit. Notum eft præterea quod Petrus di
xit in A&is ( cap. xv. v. 7. ) /iri fratres vos fcitis , quod ab antiquis
diebus Deus in nobis elegit per os meum , audire CENTEs verbum Evangelii ,
& credere. Num pa&um Apoftoli inirent , quod divinis decretis effet con
trarium , ut Petrus Judæis folum , non etiam alienigenis Chriftum an
nunciaret?

P E R S U A S I O VIII.

Tl4m ad ea ufque pervenimus tempora , quibus Judaeorüm coatius infolen•


J tia Paulus ad caefarem appellavit , ac Romam deduéius , catemis horren
dis im carcerem conjefius eft , illicque in condufio fuo , quod ei carceris fue
rat, loco , toto biennio permanfit . Nec profeäo parva haec erat manfio , ut
Hieronymus in epißolam ad Philemonem loquitur , ad quam Judaeorum turbae
quotidie confluebant . Nam fufcipiebat omnes , ut in JMftis Lucas fcribit ,
qui ingrediebantur ad eum , prædicans regnum Dei , & doccns, quae
funt de Domino Jefu Chrifto cum omni fiducia fine prohibitione , alle
άans ad fidem chrifti homines , ut verbis , ita & litteris. Multos enim
eo concionante, mon modo. plebeos , fed & de Regia Neronis , Chrifli fidem fu
fcepiffe , ipfius, epiftolae oflendunt. JMd. Philippenfes enim e condu&io fuo fcri
ptitans : Salutant vos ( inquit ) omnes fanéti ac quidem maxime , & qui
de
D. P E T R I L I B. II. 25 1

de Cæfaris domo funt . Quin epiflolas quoque aliquot in vinculis diífave


rat , pia admonitione & Chriftiana pietate plenas , ne Ecclefiae Chrifti pul
chre ab eo inftitutae , ejus abfentia , im deterius laberentur. Nam quos viva
voce convenire non poterat , fcriptis tantifper admonebat , ne fuae profeffionis
obliti , a Cbrifto aliquando exciderent ; praecipue Galatis poß Tfeudoapoftolos
retro a Chrifli fide ac fuis rudimentis abeuntibus , epißolam e Roma fcribere
non dubitavit ; verbis etiam afperioribus eos commonefaciens , me vafritia &
' aftu a Chrifto abduci fefe paterentur : Deum obteftans , quod quaecumque il
lis im mandatis dederat , ea mom ab hominibus , meque per homines na&ius
umquam fuiffet , fed fola benignitate Jefu Chrifti . Nimirum quibus tam fir
miter credi oporteat , ut fi JMygelus quoque , vel ipfemet , fecumdario ad eos
aliquando venerit , ac diverfum quiddam docere voluerit , profanum ac exe
crabile id fieret , im qua epiflola Tetri aliquot locis meminit , cujus teflimo
mium im hoc negotio , ut Galatis quod dixerat facilius perfuaderet , mirum
im modum illi fuerat neceffarium . Non tamem ufpiam ejus mentionem facit ,
am Romae ipfum tunc habuerit collegam , vel fi eis quae fcripferat , &* ille
fubfcribere voluerit. Qui certe fi tum Romæ fuiffet , faltem ejus nomine eos
falutaffet , quo facilius tam eminentis -Apoftoli vocabulo permoti refipifcerent ,
& ab extranea doëirima fegregati , ad mentem redirent quandoque. .Attamen
nihil horum fecerat Japoftolus , quod maximo eft teflimonio , neque ea tempe
fiate Pctrum Romae fuiffe, cum tamen viginti quinque anni, vel fecundum quof
dam viginti feptem a Chrifti paffione aut afcemfione praeterierint . ceterum
meque in ea , quam ad Epbefios Romæ fcripferat epiflola , ullam ejus men
tionem facit , cujus tamem haec femper alias fuerat confuetudo , ut collega
rum fuorum nomine in Chriftum credentes falutaret. -

D I S S U A S I O.

Uod quatuor deinceps capitibus perfuadere nititur Perfuafor , paucis


omninoque iiflem verbis diffuaderi potef* . Jam enim dedimus ab eo
tempore, quo fub Claudio expulfi fuere Judæi, Romam Petrum non
revertiffe ufque ad poftrema Neronis tempora. Quare nec quando Paulus
a Judæa deduStus eft , Romæ fuit. Accidit enim adventus Pauli per ini
tia regni Neronis , fiquidem Lucæ hiftoriam ufque ad quartuin illius an
num perveniffe dicit Hieronymus. Nec tamen ita diu Romæ permanfit ,
profeétus ad Occidentis partes . Minime igitur mirum , fi in epiftolis ,
quas Romae confcripfit , nulla prorfus de Petro mentio habeatur . Atque
hec quidem refponfio tres etiam, quæ proxime fequuntur, perfuafiones'o
mnino tollit.
3 5> ID E . I T I N E |\ E IV O M1 - A N O
r.

P E R s U A s I o ix,
I$j; funt Tetrum tempore Pauli Rom e non fuiffe , & litterae , quas
per Epaphroditum ad Philippcafes dederat vApoflolus , in quibus multorum
t os admonet , & quae erga illum tunc temporis gerebantur , manifeftat ; ma
xime autem quantum illic in Evangelio profecerit , dicens , fua occafione
Romae Evangelium praedicari ab omnibus , eodem quidem impetu , quamvis
diverfò fludio . Quidam enim vinculis & conflantia ipfius animati , fincero af
feífu &- vera Chrifliana intentione fidem Chrifti , ommi timore exuto, evulga
bant : quidam vero fola cupiditate nocendi Paulo , ad Evangelizandum Chri
fum trahebantur . Tutabant emin fore , quod Neronis tyrannis cui momen
Chrifti fuerat perofum , provocata iracundia , Taulinae gloriae in Evangelio fa
cefferet , ac tyrannus in eum , uti ejus profeffionis auëiorem , gravius animad
verteret. Fit enim quae maximé mobis mocitura fciverint, five hoc ad moftram
permiciem inimici palam evulgant. Tum ait Paulus , fibi non effe curae , dum quo
vis modo Evangelium ammumti*tur , & Chriflus Orbi innotefcat , five hoc ad
vitam five ad mortem illi fit ceffurum. Maluit enim cum Evangelii lucro mori,
quam ex profeétu vivere. l{es profeéfo miraculo digna , f Tetrus tunc Romae
fuerat ; quemadmodum multis jam ammis inibi agere debuerat , quomodo Chrifti
nomem tam molefle a Taulo Roma audierit ; ut fubormati in hoc etiam ple
rique omnes dolofi , fub Chrifti praedicationis obtentu , Pauli exitium quae
rerent. 'Num vero otiofus tot anmis illic delituerat , &- chrifli occulta
verat fidem Petrus , timens me im eum faeviffet tyrannus , utque facilius
eorum infidias , qui adverfabantur chrifto , fubterfugerit ? Nam fi , ammua
tim Evangelium Romae prædicaverat , ea res non debuit effe Paulo timo
ri , fiquidem Roma tot jam annis antea chriftum patientiffime a Tetro au
dierit . Imo quamtumcumque tumultuante Roma , tyramnus ad vindiífam ir
ritaretur , in Tetrum primitus refultaffet haec injuria , ut pote qui caput
ejus negotii fuerit. Ecquid igitur formidarat Taulus me faba h.ec in fuo ,
quod dicitur , cuderetur capite non video. JMd haec im fine ejufdem epiftolae
fubdit : Salutant vos omnes fanéti , maxime vero , qui de Caefàris aula
funt ; maxime prorfus dicere debuit , Tetrus omnium noftrum veluti qui
dam antefignamus . Em , quam imfecurum eft dicere , etiam tumc temporis
?Petrum Romae fuiffe , dum Paulus captivus illuc temeretur , hac perfuafione
clariffimum eft.
D I S S U A S I O. ,

Q'; fallax fit argutia, quae ex eo loco petitur , quod non Petri né
mine Paulus eos, ad qüos fcripferat, fàlutarit , adeo dilucide, opi
nor, demonftratum eft fuperius, ut fupervacaneum omnino fit pro
Pofteriori perfuafionis parte quidquam ampliùs in medium afferre . Ad
prio
D. p E T R I L f B. II. ' 25 §

priorem tantum refpondebimus, quæ profe&o nihil habet momenti qti;


perfuadere poffit , Petrum non fuiffe Romæ. Neque enim repugnat , ut
antequam Paulus Romam adveniffet , Petrus una cum aliis ad Chrifti
fi dem converfis illic Evangelium aliquandiu docuiffet , quamquam brevi
tempore in Urbe permanferit , & iidem tamen Chriftifi3eles præfentia
Pauli magis magifque inflam nati vehementius ardentiufque id ipfum fà
cerent , quod antea incoeperant . Annon experimur quotidie ligna quæ
pauilo ante in fornace lentius arferunt , appofita aridiore materia vali
dius accendi ? neque jam excitatum ardorem , prioribus lignis imputari ,
fed huic potius , quod poftremo fuit adje&urm ? ita quid prohibet , qua
modo Chrifti prædicati jam recens exorta flamma Paulo magis adfcribe
retur, quam Petro , aliifque qui Paulum in hoc negotio præcefferunt ?
ut interim fileam , quantus ignis præ cæteris Chriftianæ fidei propagatori
bus , in ipfius i'auii peétore flagrabat : • ut nemini mirum effe debeat , fi
per acceffum Pauli Evangelii prædicatio magis ac magis incaluerit . Sed
& Judæi majori odio Paulum , quam Petrum profequebantur , præfertim
quod pfeudo-prophetis , atque evangeliftis , qui ex , Judæis converfi ,
circumcifionem & legem una cum Evangelio fervari volebant , acerrime:
Paulus reftiterat , & contra eos ad Galatas , ad 'Hebræos , & ad Roma
nos fcripferat. Poftremo , qùid prohibet ita verba Paùli interpretari ,
ut fi quæ fibi perfecutio excitabatur , communis erat cum Petro , fibi
tantum id difcriminis a pfeudoapoftolis creari tamen fcripferit , quo- eo
rum cæcam imprudentiam manifeftiorem faceret , qui privato in eum ,
odio , Evangelii prædicatione abutebantur ? Nihil certe ob eam rem
æquus judex Petri dignitatiº ademptum exiftimare poterit , fi fuàm cau-i
fam* agens Paulus , reticendum quod fibi commune erat cum Petro'
( ita fortaffe re poftulante & tempore ) fapientiflime & vidit & fta
tu1t'. - - :

P E R S U A S I O X.

C%£j? per Tychicum & omefimum fcribens Taulus, in receffu epi- •


ftolae addit : Salutat vos Ariftarchus concaptivus mens , & Marcus .
confobrinus Barnabæ, & Jefus, qui dicitur Juftus, qui funt ex circum
cifione ; hi foli funt adjutores mei in regno Dei, qui mihi fuerunt fo
latio : Salutat vos Epaphras qui veftrus eft, fervus Jefu Chrifti : Salutât :
vos Lucas medicus chariffimus & Demas. Pide quam omnes nominatim enu- •
neret , qui ei aderant , &* cooperatores ejus erant im regno Dei. H ec eft Ec- •
cle(ia 'chrifti. Gregor.us enim , inquit, fæpe in facro eloquio regnum cælo
rum, præfentis temporis Ecclefia dicitur. Et Chriftus apud Lucam . Re- .
gnum Dei, inquit , intra vos eft. Quas ob res Paulus dicit : Hi foli funt
adjutores mei in regno Dei. Quid ergo Petrus ? mum quid tamquam vete**
ramus quidam ac emeritus miles in otium fe receperat, ut mom pro virili e-*
'Varì
254 D Ε I T I N E R E , R O M A N O
vangelicas adjuvaret partes, cooperatorque in regno Chrifti mom fieret ? quod
de Petro fentire horret animus : proinde non te habwit tumc Roma Tetre :
mam fi fuiffes Rom e &- Paulum eumdem chriftum praedicantem nom juveris,
ejus jam fačtionis fuiffes JApoftolus , qu e mon Chriftum aedificaret, fed deftrue
ret ac demoliretur : omne eninm regnum ( Chrifto dicemte ) in fe divifum
defolabitur , ac domus fupra domum corruet.
D I S S U A S I O.

EH£$ perfuafio , eadem omnino , quam fupra attulimus , refponfione


diffuadetur , Petrum fcilicet per hæc tempora Romae non fuif
fe. Qua in re cum Perfuafore ipfo confentimus , tunc Petrum non fuif
fe Romæ . -

P E R S U A S I O XI.

O%#; , quem Phrygem genere quidam fuiffe putant , Philemonis co~


loffaei fervus , compilatis rebus quibufdam ipfius , Romam fugiens ve
merat , illicque Paulo de Chrifto conciomante , audito , chrifti nominis fatius
eft candidatus ac baptifmate im Chrifticolarum confórtium adfcitus . Torro me
quid labis , priftimae fceleftae vitae im eo remaneret , confcientiam JMpoftolo
aperuit , & injuriam quam Domino fuo intulit , rebus quibufdam illius fur
reptis , confeffus eft. Quem Paulus , quia nimium adamarat , mom fibi tem
perare potuit , quim protinus benigno ac fcito epiftolio eum Philemomi reconci
liaffet , hanc fibi injuriam in Philemonem benemeritus donari poftulans , &
fi quid damni in re pecuniaria , aut alia quavis , onefimi profugio accepe
rit » pro eo fe vadem ponens , omhiaque fe depenfurum ejus loco promittens ,
& in epiftolii principio TPhilemonem , lipphiam uxorem ipfius , . & J£rchip
pum Colofsenfis Ecclefiae Epifcopum falutans , quo id facilius , pro quo imter
pellaverat , ut fenfit chryfoftomus , impetraret , Timothei momen adjungit ,
dicens : Paulus fervus Chrifti Jefu , & Timotheus frater Philemoni ,
&c. cur hic Petri nomen im falutatione Taulus fupprimit , fi Timothei ap
pofuit , qui facilius tam magni Evangelici praeconis authoritate motus , offen
fam forte onefimo condonaßet : Proh ! pudet me tot feculorum , quibus Pau
linæ litterae tineis corrofe , fitu , ac paedore fædatae intra angulos delitue
rant , paffimque ab omnibus megligcbantur , quarum leëtio tot erroribus , me
im Ecclefia fubnafceretur , vel fòla occurrere potaerit. Quid enim tam ma
nifefte oftendere potuit Petrum Romae non fuifse , quam baec ad Philemo
mem epiftola , a Roma per Onefìmum tranfmifsa ? Sed mumquid forte Thile
monem , &- TPresbyterum colofsenfem J4rchippum , nomine Petri falvere ju
bet .4poftolus ? Ad finem epiftole properemus . Salutant te Epaphras ,
inquit , concaptivus meus , Marcus , Ariflarchus , Demas , & Lucas
adjutores mei. o infelicem Tetrum , fi tum Rom.e fuerat , & Taulum in
hoc honeftiffimo deflituit negotio.
DIS
D. - P E T R I L I B. II.' 255

D 1 s s u A s I o.
Etrum toto eo tempore, quo Paulus Romae in domo condu&ta Ver
bum Dei libere praedicavit, quoque eas ad Philemonem aliofque
litteras dedit , jam fupra dedimus, ab Urbe abfuiffe, ut mirum non fit ,
fi in epiftolis ab Apoftolo Romæ confcriptis, nulla prorfus de Petro men
tio habeatur. Et fane quifquis obfervavit , quanta diligentia Paiilus
fuam tueri ftudeat au&oritatem , is fàcile perfpiciet , quod neque etiam
repugnaret , Petrum Romæ tunc fuiffe , & tamen Paulum nullam ejus
omnino mentionem feciffe. Quoties enim ad Ephefios litteras mittit , fe
mel fcilicet ad ipfam Ecclefiam , & bis ad Timothæum eo loci commo
rantem , & nihilominus Joannis Apoftoli , qui tunc erat Ephefiorum
Epifcopus nufquam meminit? Et rurfum ex Italia fcribens ad Hebræos,
Jacobi tamen Hierofolymitanorum Epifcopi nullam omnino mentionem
fàcit. Sed & ad Ephefios cum fcriberet e Roma , quemadmodum ante
diximus , ne verbo quidem Timothei meminit , qui tunc Ephefi erat.
Ceterum cum neque tanti fuiffet ea res , quam Paulus ab ipfo Phile
mone poftularat , neque fatis apparet , quam Petrus cum Philemone
confuetudinem ante habuiffet , nullam video rationem , qua Petri mo
men in ea epißola debuiffet adjungi . Inepte igitur heic Perfuafor ex
clamat , inquiens : Proh ! pudet me tot faeculorum , quibus Taulinae litte
rae , timeis corrofae , fitu ac paedore fœdatae , intra angulos delituerant ,
paffimque ab omnibus negligebantur , quarum le&tio tot erroribus ne in Ec
clefia fubnafcerentur vel fola occurrere potuerit : quafi non effent prifci illi
Theologi in his epiftolis pervolutandis diu no&uque verfati , Orige
nes , Tertullianus, Athanafius , Chryfoftomus , Ambrofius , Hierony
mus , Auguflinus , & ceteri Græci Latinique fcriptores , quorum nemo
ita oculatus fuit', ut hunc errorem deprehendere potuerit , quem jam, fi
I)eo placet , reperit Perfuafor. Quod fi le&io , fola caufà fùit , cur
ille his erroribus potuiffet occurrere , mirum quanam ratione tot
tamque præclara ingenia nulla in re magis , quam in Pauli epiftolis e
xercitata ' ufque adeo caecutierint , ut ea videre non potuerint , quæ
nunc tam acute detegit Perfuafor , tot fcilicet locis Paulinis repugnare ,
Petrum Romæ fuiffe,

i- P E R S U A S I O X II,

P£gj; jam diífo biennio , multifque Romæ ad fidem chrifti converfis ,


ac epiftolis hinc imde per Ecclefias tranfmiffis , tandem paulum in liber- '
fatem afseruit Nero , e compedibufque dimittere fecit , quod ipfemet ad Ti
motheum teftatur Paulus, dicens : Liberatus fum de ore Leofiis. captivitas
£tenim baec intra hoc quinquennium fuerat , de quo Trajanum Imperatorem ,
- Sex.
: ;6 D E • I T I N E R E- R O M A N O
Sex. JMurelius Pi&for dicere folitum mem;orat , procul diftant cunëii principes à
Meronis quinquemmio . J4deo , enim commis, beni3:us , affabilis , &* modeflus
quinque primis fui imperii annis TNero fuerat , ut de eo Tranquillus fcribems,
a pietate hunc imperii exordia feciffe dixerit , &• tantum aberat , ut infra hoc
quinquennium Nero morti devoveret quempiam , ut molefte & indignanter cis,
qui mortis femtentiam in aliquem pronunciaverimt , pro confuetudine fubfcribere .
etiam fuerit folitus . Nam femel admonitus , ut in fupplicio cujufdam capite
damnati , ex more fubfcriberet , quam vellem » inquit , nefcire litteras. Hic
igitur pro fua erga omnes benevolentia , Taulum tunc temporis dimifit libe
rum : reliquis autem movem Imperii fui amnis , in cmmem luxum , turpitudi
mem , truculentiam adeo fe effudit , ut impietate omnes facile fcelefliffimos e
tiam homines fuperaffet : quamvis Jofephus. libro JAntiquitatum xx. cap. v i.
nimis incertam de Nerone, effe bifloriam tradat . Dicit , namque : multi de
Nerone hiftoriam confcripferunt , quorum quidam pro gratia beneficio
rum ejus , neglexere veritatem , alii vero propter odium & ejus iriimi
cjtias , fic imprudenter mendaciis in voluti funt , ut aperta reprehenfione
fint digni . Ideo faeviente jam Nerone , ac Tyranno, mom Imperatore exiften
te, poft decemmium iterum Taulus im vincula relapfus eft , & pejus quam um
quam antea ab eo habitus ... Unde epiflolam illam , quae ad Titnotheum habe
tur, alteram fcribens prioris captivitatis meminit his ferme verbis: In prima.
mea defenfione nemo mihi aftitit , fed omnes me dereliquerunt : nön il-.
lis imputetur . Dominus autem mihi aftitit , & confortavit me , , ut per
me prædicatio impleatur , & audiant omnes gentes , & liberatus fum ex
ore leonis . Ubi tunc Tetrus fuiffe cenfendus eß ? Romae revera non fuit : a
lioqui Paulo caufam pro capite apud Neronis tribunalia peroramti , &* fefe de
fendenti eum non adfuiffe, iniquum prorfus fuiffet . Quem fi ex induftria quo
que dereliquerit , nulla excufatione deinceps dignus haberetur . Ego tamem mit
iies tolerabilius judico, Tetrum numquam Romae fuiffe credere, quam hanc
calumniam , quod Taulum deflituiffet , in tam fublimem Apoflolum rejicere.
D I s s U A s I O. ;
- - * r. -

^\UO tempore Paulus Romam ab Hifpaniis & aliis occidentis parti


bus reverfus fuerit ( fi modo illuc, profeétus eft ) fcriptores non .
adeo conftanter affirmant , ut unum fit quidpiam certum afferere.
Conje&uris tamen affequimur circiter poftremum Neronis annum id ac
cidiffe . Prirna autem Pauli defenfio eo tempore contigit , ut ipfemet
Perfuafor affirmat , quo primum ex Judaea Romam deduéìus eft . Cum
autem dixerimus ea tempeftate abfuiffe Petrum , fupervacaneum eft quæ
rere , cur Paulo coram Nerone r.on affuerit. - -- *

· · PER
D. p E T R I L I B. II. ' *57

P E R S U A S I O XIII.

otum eft , Lucam Evangelifam , &* J4poftolicarum a5fionum hiftoriogra


phum , indivulfum totius peregrinationis Paulin e fuiffe fòcium , quem
ille filii femper dilexit loco, bonorificamque ejus mentionem plerifque facit in
locis, dicens , illius maximam laudem in Evangelio fuiffe.. Nam cum omnes
etiam a Taulo defecerint , hic folus numquam ei nom adh.erebat, mom minis ,
non vinculis , non fexcentis perturbationibus perterritus , cujus hiftoria ad haec
ufque tempora , quibus Taulus vim&ius e Hierofolymis Romam perduétus , ibi
que in condutio a milite cuftoditus eft , pervenit ; veluti ejus rei capite ulti
mo copiofè meminit ; quomodo videlicet Taulus Romam perduétus fuerit ; quo
modo fratres , qui eo tempore Romæ fuerant , ad JMppii forum ei obviam ve
merint ; quomodo trium dierum fpatio evoluto, Judaeos ad fe accitos habuerit ;
quomodo colloquutus cum eis fuerit 5 quomodo eos confutaverit , & fingula or
dinatim profequitur : Nullam tamem alicubi mentionem de Tetro facit , an
vel allojuio Paulum aliquando dignatus fuiffet toto hoc biennio , vel quid re
rum Petrus Romae fecerit interim , dum TPaulus verbum Dei ardentiffime il
lic tum praedicaffet . Et tamen tumc temporis hanc hifloriam fuiffe fcriptam
creditur, quando Paulo Rom.e in catenis degenti , ille intrepide miniftraverat :
qui ufque adco Tauli ftudiofus fuerat , ut quicquid haífemus de eo compererat ,
cunéia in fuam hifloriam diligentiffîme congeffeyit ! etiam Hieronymo de Viris
illuftribus attefiante ; Lucæ ( inquit ) hìfloria ufque ad biennium Romæ
commorantis Pauli pervenit , ideft ufque ad quartum Neronis annum »
ex quo inte!ligimus in eadem Urbe librum effe compofitum . Igitur vi
fionem Pauli & Teclae , & totam baptizati Leonis fabulam , inter apo
cryphas fcripturas computamus. Quale enim eft , ut individuus comes
Apoftoli inter ceteras ejus res hoc folum ignoraverit ? Haétenus Hierony
mus. J£t quid hoc ? Nonne mom folum apocrypbum, fed plus quam falfiffimum
erit , Petrum Romam fecundo Claudii amno veniffe , ibique viginti quimque
annis Epifcopatum tenuiffe ? Cujus Lucas im tam praeflantiffima diligentiffi
maque hifloria mullam mentionem facit , qui dubio procul , fi tunc Romae
fuiffet , non hoc toto biennio otiofus , complicatis , ut dicitur , manibus illic
fediffet , vel faltem non fic delituiffet , quim a Paulo vel Luca confpici inve
mirique imterdum potuerit.
D I S S U A S I'O .

]E$ qua fuperiori 'perfuafioni fatisfà&um eft refponfione , & hæc


decima tertia diffuaderi poteft. Cum enim Paulus vin&us Romam
duceretur , Petrus tunc ab Ürbe abfens erat. Quid igitur mirum , fi
ejus Lucas in A&is non meminit ? Sed demus Petrum tunc Romæ fuif
fe. Num valebit hæc argumeatandi ratio :
-
ig;
K
ejus non neni; re
po
2 58 D E I T I N E R E R O M A N o
ßremo A&orum Apoftolicorum capite ; ergo Petrus ibidem non erät ?
Quid enim Lucas de his quæ toto illo biennio Paulus egit , comme
morat , nifi fummatim , & quam pauciffimis verbis ? Manfit ( inquit )
Taulus biennio toto in fuo conduóto , & fufcipiebat omnes , qui ingredieban
tur ad ipfum , praedicams regnum Dei , ac docens quae funt de Domino Jefu ,
cum omni fiducia , fine prohibitione. Haétenus ipfe Lucas , neque aliud
quidquam de hoc toto biennio narrat. Nihil de illis omnino dixit ,
quos ex domo Cæfaris magna fibi neceífitudine conjunxit Paulus , quo
rum etiam nomine Philippenfes aufus eft fàlutare : Salutamt ( inquit )
vos omnes famíii , maxime , qui de Caefaris domo funt. Nihil de litteris ,
quas certum eft Paulum ex conduéto fuo mififfe Philemoni , variifque
Ecclefis , fcilicet Ephefiorum , Philippenfium , Coloflenfium. Nihil de
Pauli raptu ad Prætorium , aut de fua defenfione , cum tamen Paulus
ad Philippenfes teftetur , vincula fua manifefia fatia fuille in omni praeto
rio , ac ceteris omnibus. Quare Hieronymus hunc locum in epiftolam
ad Ephefios traétans , non mirum effe , ait , fi Lucas hanc rem tacuerit ,
cum & alia multa quæ Taulus fuftinuiffe fe replicae , hißorici licentia prae
termiferit . Et paulo poft : Denique primum Epifcopum Ecclefiae Petrum
fuiffe accepimus , & Romam exinde translatum , quod Lucas penitus o
mifit ,
P E R S U A S I O XIV.

Irciter vigefimum feptimum poft afcemfionem Chrißi ad Patrem , at Ne


romiami imperii quartum aut quimtum annum , Petrum Romae nondum
fuiffe , tam manifeftum eft , quam quod manifefliffimum . Sed quia neque ul
timo Neronis anno , hoc eft pof? paffionem Chrifti xxxvii. illuc venire potue
rit , hoc deducitur. Quoniam Paulus e manibus Neronis elapfus in Hifpa
viam , ut Lyra &* alii quidam volunt c* partes occidemtis iter adornaverat.
Ejus enim intemtionis J4poflolum fuiffe etiam cum Romanis litteras fcripferat ,
certum eft. Teratfis autem ibi decem anmis rurfum ad Neronis mamus deve
mit , &- mortem accelerare videns , fcripto Timotheum commonefacit , ut af
fumpto fecum Marco Romam fefe recipiat » eo quod praeter Lucam , nullus
jara ei refiduus fuerit collega. Sed quomodo tuis diëtis, mi Paule , fidem ha
bere potero , cum tota haec Romana colluvies a fecundo claudii anno ufque
ad finem Imperii Neroniami , Petrum perpetuo Romae duraffe exorta voce
proclamet . . . . Caeterum eadem epiflola fcribit : Det mifericordiam Do
minus Onefiphori domui , quia fæpe me refrigeravit , & catenam meam
non erubuit , fed cum Romam veniffet , follicite me quaefivit & inve
nit . . . . Potuit certe Onefiphorus hic a Petro , fi tunc fuerat Romae , cer
tior effici , quo locorum Paulus fèfe Romæ contineret . . . . Quamobrem ve
riffimam efl , ad ultimum ufque Neronis amitum Petrum Rom e mon fuiße ,
cum nec falvere* jubens Timotheum fratrum qui Romae tumc aderant nomine ,
TPe
D. P E T R 1 L I B. II. » 39
Tetrum admemoret ; Salutant te Eubolus & Pudens , & Linus , & Clau
dia , & fratres omnes. TNon video cur ex induftria fupprimere Tetri m0
mem voluifset , cujus alioqui femper fuerat obfervantiffimus.
ID I S S U A S I O .

Tcat per me Romana colluvies ( fic enim appellat Perfuafor ) Petrum


a fecundo Claudii anno ad poftremum Neronis annum affiduum
Romæ fuiffe : tantum enim abeft ut colluviem illam difcutiam , ut etiam
me nefcire fatear quos hoc nomine admodum certe contumeliofo Per
fuafor velit intelligi . Hieronymus certe , qui ut puto ex illa collu
vie non fuit , idem non dicet ; qui fecundo Claudii anno Romám pro
fe&um , & oétavodecimo a Chrifti morte , quod fæpe jam diximus ,
Hierofolymis fuiffe fcribit . At quænam , inquiet aliquis , paftoris hæc
erat diligentia tot annis a grege abeffe ? Illud fcilicet nequaquam ani
madvertens , non fponte , fed Claudii ediéto coaétum difceffiffe . Nul
lum igitur illi periculum imminebat , ne abfentis locum occuparet alius ,
quando & Linus & Cletus fàcrorum procurationem habebant , & æmu
lus aberat Narciffus , nec minus Romànorum erat Epifcopus Hierofoly
mis quam Romae. Numquid enim non Athanafius eo tempore Alexan
drinorum Epifcopus fuit , quo Arii aétione , impietate Conftantii coa
êtus eft in exilium proficifci ? quorum fententiis cum noluiffet Liberius
Romanus Pontifex fubfcribere , ipfè quoque , ut Ammianus ait, in infu
las eft deportatus. At de Athanafio fcribit Nazianzenus , quod non exi
lium , fed peregrinatio illa fuerit , nempe quod aliquandiu exul pro fi
de , demum revertens , totius Ægypti humeris fit reportatus. Numquid
non item Eufebius Pontifex Vercellenfis erat , cum eadem aëtus tempe
ftate ab Occidente in Orientem delatus eft ? ille inquam Eufebius , ad
cujus reditum Hieronymus fcribit , veftes lugubres lætis univerfam Ita
liam commutaffe . Numquid non Hilarius Pi&avorum erat Pontifex cum
a propria fede exul , univerfam Galliam difceffu fuo afHi&am & con
fternatam , reliquit ? Quod fi omnino abfentes , Pontifices dicendi non
funt , videamus ne illi trecenti decem & oéto a Conftantino Magno e
vocati tantifper Epifcopi non fuerint , quoad Niceæ pro Chriftiana Re
publica, conftituenda funt commorati : idcircoque nihil eo nomine po
tuerint ftatuere. Porro fi epiftola ad Timotheum pofterior anno Nero
nis quartodecimo fcripta fuit , quo tempore nos diximus Petrum Romae
fuiffe , nec illius nomine falutem dicit Paulo difcipulo , mirum videtur
Perfuafori , mihi vero nequaquam. Ut enim mirum fortaffe confitere
mur , fi cum aliunde Romam fcriberet , non falutaffet Petrum, qui prin
ceps in ea Ecclefia erat , fic cum Roma alio fcribit , non neceffe eft o
mnium qui Romæ funt nomine falutem afcribere . Prius namque illud
nifi fáceret , alienum ab officio poffet vig} at vero alieno nomine fa
- IX 2 luta
2 6o ID E I T I N E R Ε Τ R O M A N O

lutare ita demum confuevimus , cum ab ipfis , quorum nomine fàlus eft
adfcribenda » accepimus in mandatis . Nifi fortaffe Paulum per præconem
annunciaffe credimus , quotiefcumque litteras daturus erat, ut illis o
mnium nomina ad fcribcrentur . Pudet , pudet profeéto in puerilibus , ut
Jeviffime dicam , conjeóturis refellendis operam ludere . Si enim fola an
tiquitate tefte uti vellemus , maximum robur haberet, fàcris etiam lit
teris atteftantibus . Quo enim propius aberat a Petri obitu , eo certius
quæ vera erant fcire poterat , quæ deinceps Tper manus tradita ad nos
ufque devenere. Nunc vero cum ad longiffimi temporis perfuafionem ,
fanótiffimi quoque & antiquiffimi authores accedant , fimile eft huic opi
nioni contradicere , ei quod de Gigantibus Poetæ fingunt , pugnare
cum diis. - .

P E R S U A S I O XV.

Pij epiftolas jam diífas Tauli e Roma mifsas , funt qu.edam aliæ fa
miliares refponfivæ epiftolae ipfius ad Senecam Neronis Impcratoris prae
ceptorem fcriptae , quas ego monnullts argumentis tumc fuifse fcriptas arbitror ,
quum Paulus fecundo jam Neroni praefentaretur. Primum , quia jam Nero
Caefar furibundus , atrox » petulcus , adulter , & omni prope vitiorum con
ta3io fuerat pollutus , quod de priori ejus quinquennio nullus credere poteft .
Secando quia id temporis Paulinæ quædam epiftolae » quas ubi im priori
captivitate Romae temeretur , ad quafdam Ecclefias direxerat , ad manus Se
necæ jam tunc devcnerant , ex quibus ille non nihil profecit , quod priori
biennio , quo Romae tenebatur Paulus , fieri mon potuit. Tertio quod Seneca
im una epiftolarum ad Taulum defcriptarum , Romami imcemdii a Nerone fa
Éti memimit , quod ad finem declimante Neronis imperio faéfum eft , quum
Orofius non ita multo poft , TPetrum c%- Taulum commumi mendacio deceptus ,
a Nerone martyrium paßos fcribat , & fequenti mox autummo , peftilentiam
TRomae obortam adeo magnam , ut uno autumno ad triginta millia hominum
vita decefferint , quam peßilentiam Neronis Imperio decrefcente fattam , Sve
tonius in vita ipfius defignat . Illis itaque ambobus Romae degentibus , Pau i
lo in carcere , seneca in Regia Neronis , cum alter de altero magna fibi
polliceretur , & neuter neutrum alloqui potuiffet , vel quod inde utrique im
mineret periculum , quandoquidem lege cautum fuerat , ne quifpiam Chriftia
mum , aut Judæum alloqueretur , vel quod Senecæ non fuerat integrum Pau
lum im carcerem vifitare , ne, quid exinde tyrannum offenderet , aut ipfe quo
que conjiceretur in carcerem . Quapropter epifoliis hanc colloquendi farcie
bant penuriam , & quidem mutuum amorem utrimque praefeferentibus , meu
ter tum Tetri alicubi memimit , qui viginti quinque ammis tum Romae agere
debuerat , nondum tamen fuerat Senecae dočtiffimo in Chriftianofque benigniffi
mo homini cognitus , cui procul dubio mom nihil gratificatus fuiffet , fi quod
Paulus ob carceris impcdimentum non poterat , ipfc ejus defiderio fatisfeciffet ,
«* de
/
-)
D. - P E. T R I L I B. II. 26 I

& de chriflo fecum, confabulatus , in numerum Chrifiifidelium afferuiffet ; quou


*Paulus etiam facere debuit , ut ablata fibi Senecam alloquendi copia , eum
: ad Petrum mull, JApoftolorum poftponendum relegaret , qui mihilo deterius fidei
Chrißianae primordia ei tradiderit . Sed quis mi forte exoculatus mom videat ,
omnia hic repugnare peftiferae huic opinioni , quQd Tetrus Romam umquam ve
merit a Nero)ue paffurus , cum tot -rationibus convincatur , ad ultimum ufque
'Neronis imperii annum , Tetrum Romam mum quam veniffe : tantum abeft, ut
martyrium ab eo pajus fuerit . Nam legitur & in ea , qu e tertia eft Se
neca ad Paulum epiftola , quod ejus plurimum rei-gaufa , Nero .4poflolo
fuerat indignatus , quod a ritu & feíta priflima Jud.eorum , qui Tharifaeus o
lim fuerat non folum ipfe recefferit, fed & aliis hoc fuaferat faciendum. Quod
plane Petrus prior Taulo Romae facere debuerat , fi tot annis ante adventum»
im Urbem ipfius illic refederit. . * -

ID I S S U A S I O .

Uod ad Epiftolas Senecæ & Pauli attinet , credo utique dicenti Hie
ronymo aliquando extitiffe eas quæ veræ germanæque putarentur .
At quae nunc circumferuntur, neutrius effe magnopere contenderim,
fi tamen ibi fit contendendum , ubi neminem alicujus vel ingenii vel ju
dicii virum fecus atque nos opinaturum effe confido , eaque potiffimum
conječtura , quæ pluriamum femper apud doétiffimos quofque valuit , ftili
fcilicet & elocutionis . Si enim ieétioni mixtum debet effe judicium ,
qui Senecaun , qui Apoftc!um paullo diligentius legerit , iftud ipfum ut
puto, ftatim non verebitur affirmare .• Quare non timebo id quod ali
qui hac demum aetate in iis quæ Hieronymi nomine infcribebantur, quod
humaniorum litterarum profeffores in Dialogis Platonis , in Rhetoricis
ad Herennium , in problematis Alexandri , in Luciani Dialogis , in epi
ftolis Phalaridis , quod olim Ariftophanes in eo opere quod Hefiodi di
cebatur , quod denique , ut ait Fabius , identidem feveri illi veteres fe
cerunt , ut libros qui falfo viderentur infcripti , familia fummoverent ,
& ego nunc facio , ut paucas brevefque epiftolas ab eorum quorum no
mine fcriptæ funt elocutione penitus diverfas , ipforum nequaquam effe
pronunciem , præfertim cum adeo gravis haec caufà fit , ut pene Paulo
abftulerit epiftolam ad Hebræos , quod ftilus non Pauli , fed Clementis
effe videretur . Nolim tamen Perfuaforem idcirco hæc di&a effe opina
ri , quod aliter non potuerim iétum illius declinare . Nam etfi illorum
effe concedimus , quorum nomine infcribuntur , nihil ea propter fit cau
fà noftra deterior ; quandoquidem ex Tacito certum eft Senecam duobus
fàltem annis ante Neronis mortem fato conceffiffe . Hieronymus quoque
in libro de Viris illuftribus ; Seneca , inquit , biennio antequàm Petrus &
Taulus coronarentur martyrio, a Nerone interfeëtus eft . Nos vero poftremo
<denique Neronis anno Romam Petrum adveniffe jam diximus , nec tamen
- fi Ro

s …
2.62 D Ε I T I N E R E R O M1 - A N O
fi Romæ fuiffet eo tempore quo fcriptæ finguntur , protinus neceffe effet
Petri mentionem fieri , quod fatis oftendimus, cum de epiftola ad Ti
motheum loqueremur.
P E R S U A S I O XVI.

Mbrofius fermonc 67. dicit de Tetro & Taulo una die , uno in loco ,
unius tyranni toleravere fententiam . J4t Linus in Taffionibus TPe
tri & Pauli, dicit eq; , nec eodem tempore paffos , nec eodem loco, nec eo
dem tyranno jubente . TTPraeterea Jofephus qui tempore Neronis vixit , fcripfit
IRomae hißoriam de bello Judaico , & in ea meminit interfeëtorum a Nerone,
& tamen non meminit Petri , quem certe non omififfet , fi vere a Nerone oc
cifus fuifset . Fuit enim Jofephus Chriftianorum amicus &* libenter data oc
cafione ipforum meminit . Scribit emim de morte Chrifti lib. 18. .Antiquitat.
& Joannis Baptiftae ibidem , & Jacobi lib. 2o. -4dde quod Petrus erat fenex
quando Taulus erat adolefcens ; mam poft paffiomem Domini Taulus vocatur
adolefcens , JMtiorum 7. quo tempore Petrus jam uxorem habuerat , & tam
quam ammofiffimus omnium J4poftolorum , primus inter eos habebatur, & ta
mem Taulus ad fene&iutem etiam pervemit » ut ipfe fcribit in Epiftola ad Phi
lemonem ; igitur mom eft virifimile eos umo tempore obiifse. -

D I S S U A s I O.
P* recentioribus quendam moribus atque do&rinâ hac ætate celebrem ,
ejus candoris effe ex iis quae fcripfit , & quæ graviffimi teftes, tule
runt, nobis eft perfpeétum , ut moribus fuis ceteros fingens , non facile
fibi perfuaderi poffit , aliquos fuiffe , qui a fe fcripta fub aliorum nomi
ne publicarent , quod ut modefte ipfe credit , utinam ita vere nobis per
„ fuaderi poffit . Reéte enim Nazianzenus inquit , eum qui male facere
paratus non fit , non temere etiam id de aliis opinari . Minime igitur
mirandum , fi vir candoris ingenui , Petri & Pauli vitas ab eo fcriptas
credidit , cujus nomine erant infcriptæ » licet ejufmodi non fint , ut Pe
tri Succefforis non authoritate tantum , fed doétrina etiam & fan&itate
dignas fufpicemur . Quare non folum id quod Perfuafor fentimus , fed
eo etiam nomine præclare de illius judicio judicamus ( 1 ). At fi ut Lini
& Dio.

( 1 ) Vir fua aetate möribus atque do mavit : At clarif. Fabricius in Cod. Ap.
&rina celebris, cujus candorem hujus dif N. T. pag. 777. eos non a Fabro- verfos ,
fuafionis initio laudat Cortefius nofter , fed tunc primum latine , prout invenit ,
eft Jacobus Faber Stapulenfis , quem e vülgatos óftendit ; optimôque proinde ju
Græco in Latinum tranftuliffe fjppofití re arguit Sigeberrum le scriptoribus Ecclef.
tios Lini Papæ Libros de Paffione SS. Pe cap. z. necnon Anonymum in vita SS. Ne
*ri , &• Pauli infcriptos , Perfuafar affir rei &• Achullei apud Surium ad ultem 1 ».
Maii
D. e E r R I I. T B. II. 33;
& Dionyfii fuppofitas vitas re&e intellexit , fic eodem judicio caviffet ;
ne argumento uteretur quod contra fe poffet retorqueri , nequaquam tam
kongus fuiffet in iis enarrandis , quæ Jofephus fcripfit . Mirum, inquit ,
quod qui libenter Chriftianos nominat , ?etrum Romae occifum mom dixerit *
quare par eft credere Hierofolymis trucidatum eadem tempeflate , qua Jacobus
«* J4nmianus , quorum im xx. .4ntiquitatum Jofephus mei:tiomem fecit . At
vero illud magis mirandum , fi Petrus Hierofolymis trucidatus eft , ubi
& Jacobus , cur illius , ficut & Jacobi obitum Jofephus non defcripfit .
Nec id quidem advertit Perfuafor , cum tanta Chriftianorum cædes ex
titerit , ut etiam apud Romanos , authore Tacito , ( lib. xv. JAnnal. cap*
44. ) orta fit miferatio ; ejus tamen rei Jofephum omnino non meminif
fe. Pereuntibus , inquit, addita ludibria , ut ferarum tergis contetfi lamiatu
canum interirent ; aut crucibus affixi , aut flammis traditi , atque ubi defe
cifset dies in ufum noíturmi lumimis uteremtur . . . . . . Unde quamquam ad
•verfus fontes , &- moviffìma exempla meritos miferatio oriebatur , tamquam
non utilitate publica, fed in faevitiam unius abfumerentur . Sumpferat nem
pe Jofephus Judæorum res, non Romanorum narrandas. Quod vero fcri
bit Perfuafor' de filiis , uxore, & focru Petri , licet bene latine & ver
bis fìne bonis fibi loqui videatur, nondum plane intelligere potui quid
fibi velit ; auguror tamen ea ætate fibi Petrum confixiffe , ut ad Neronis
poftremum annum pervenire non potuerit . Nos vero fi qua Sybilla po
bis in explicanda fèntentia accefferit , tum demum cum ea declarata fue
rit , refponfionem accommodabimus . . Interim cum nihil ea de re cer
tum acceperimus Perfuafori lapidem hunc relinquimus commovendum (i).
P E R S U A S I O XVII.

stenfo quod Petrus Romae mortem mom receperit , reftat dicere ubi loco
rum pro Chrifti nomine pafsus fit . , Et antequam id probem , id teftor
prius , mullum teftimonium divina ex litteratura huc trahi pofie » quo quis
Taulum indubie Romae pafsum fuifse a Nerone offendat . Nam dum poftre
mo jam Neroni oblatus fuerat , & ad Timotheum fcribens , haec interpofuit
verba ; Ego jam delibor , & tempus refolutionis meæ inftat ; in eis pau
lus decrepitam aetatem , &* non martyrium fuum intellexit , quem interea
- dum,

Maii, Graece eos a Lino fcriptos afferentes, hiff. gracis cap. 9. barbari cujufdam Mo
quemadmodum & Labbeum aliofqne , qui nachi opus videntur . Do&tiffimus tamen
graece & latine eofdem pluries editos affir Chiffietiüs , idem de Paffione SS. Petri &•
marunt • Numquam enim graece g?: Pauli opus Lini nomen `praeferens , fince
runt : qui latine typis extant procufi , hae rum & ab omni Manichaeorum fuligine li
reticis fane opinionibus ncn carent, & jam berum affervari teftatur in antiquiffimis
paucis exceptis , nemo eruditorum eft , qui MSS. Bifontinis. -

fùppofititios non cenfeat. Voffio lib. 2, de ( 1 ) Ex eo enim quod uxorem i;;it


e•
* 64 D E I T I N E R E £X O M A. N O
dum haec fcripferat , valde fenio detritum & decrepitum plane fuifse , fi : non
alio teftimonio , certe vel hoc folo conftat , quoniam ante decem annos Thi
lemoni fuo fcribens , femem fe nominavit : Cum talis fim, inquiens, ut Pau
lys Senex . Quantum vero putas intra hoc decemmium continuis laboribus •
omnium Ecclefiarum follicitudine » corpufculum Tauli exhauftum &- macera.
tum , ut indicarc Timotheo fuo chariffimo cogeretur , quo, Romam accelerarct ,
fuoque adventu mortem ipfius praeverteret , qua ipfe brevi fuerat refolven
dur . Nam quod Spiritu Samäto illuftratus , liberationem fui e carcere prae
'viderit , verba ipfius imdicamt . Significams emim quomodo im priori ante Ne
ronis tribumal flatione , caufam fuam folitarius , & omni patrono deftitutus
peroraverit , a Neroneque ereptus fuerit , fub haec ita loquitur : Liberatus
fum de ore Leonis , & liberabit me Dominus ab omni opere malo , &
falvum faciet in regnum fuum caelefte ; hoc eft ad minifterium corporis fui
myftici Ecclefiae fančtae , quemadmodum per regnum cælefte Gregorii au£iori
tate , Ecclefiam in facris fcripturis faepiufcule momimari diximus . Sicut enim
fua fpes mom illum fefellit , ubi in priori captivitate conftitutus , TPbilemomi
fcripferat : para mihi hofpitium , nam fpero per orationes veftras donari
me vobis ; itaque hic eum decepit . Sumt enim pleraque alia teftimonia ,
eum a Nerone liberatum etiam fecumdario fuiffe , veluti epißola illa senecae,
quam 4poflolo im carcere degenti miferat ipfe . Ex quibus proclive ef? credi
tu , Neronis violentiam Paulum evafiffe . ¥erum ne hic longius juflo im.
moremur , jam Petrum &- TPaulum Hierofolymis paffum , teftimoniis , irrefra
gabilibus confirmabimus . Primitus folius chrifli verbis ad Seribas , & Pha
rifaeos , imo ipfam Hierofolymam apud Matthaeum ( cap. xx 1 1 1. ) & Lu
cam ( cap. x 1 1 1. ) loquentis : Væ vobis Scribae & Pharifæi Hypocritæ,
qui ædificatis fepulchra prophetarum , & ornatis monumenta juftorum .
Et dicitis : Si fuifsemus in diebus patrum noftrorum , non efsemus focii
eorum in fanguine prophetarum . Itaque teftimonio eftis vobis metipfìs ,
quia filii eftis eorum , qui prophetas occiderunt . Et vos implete men
furam patrum veftrorum . . . . . . Iáeo ecce ego mitto ad vos prophetas ,
& fapientes , & fcribas , & ex illis occidetis , & crucifigetis , & ex eis
flagellabitis in fynagogis veftris , & perfequimini de civitate in civita
tem . Ut veniat fuper vos omnis fanguis juftus , &c. Tandem dicit ;
- di
-

fueritque primus Apoftolorum ; non fequi quam follicitudo omnium Ecclefiarum perti
tur Petrum fenem fuiffe quando Paulus érat niebat, fuiffe affumptum . Demus ergo Pe
adolefcens , fed fequitur ad annos tunc vi. trum fuiffe annoruin circiter L. qaando erae
rilitatis perveniffe. Nec eft ullo modo cre Paulus circiter. xxv. hoc eft dúplo fenio
dibile fenes a Chriito fuifle ele&tos ad rem ; tamen adhuc potuerunt ambo efle fe
fummos obeundos labores & orbem terra nes & fimul mori .^ Fuiffet enim poftremo
rum fere totum peragrandum , quemadmo Neronis anno Petrus annorum lxxxv i. &c
dum neque credibile eft , adolefcentulum Paulus lx 1.
Paulum ad Apoftolicam dignitatem , ad
\
D. P E T R 1 L I B. II. 264
Jerufalem , Jerufàlem , quæ occidis prophetas , & lapidas eos , qui ad te
miffi funt &c. Haec loquutum Chriftum mom de prophetis legis veteris , fed
de J4poftolis , exponit Joannes Chryfoftomus homilia in Matthaeum 75. ac ita
dicit . Significat iis verbis Chriltus , Apoftolos , & eos qui cum Apo
ftolis , & poft Apoftolos fuerunt , ex quibus multi etiam prophetabant.
Quod divus Hieronymus litterarum fydus , clarius erga h ec verba Chrifti im
moratus , interpretatur , dicitque fimul hic obfcura juxta J4poftolum fcribentem,
varia efse dona difcipulorum Chrifti, alios fapientes, qui noverunt quan
do habeant proferre fermonem » alios fcribas in Ę , ex qui
bus lapidatus eft Stephanus , Paulus occifus , crucifixü trus » flagel
lati in A&ibus Apoftolorum Apoftoli , & perfequuti eos funt de civi
tate in civitatem , expellentes de Judæa, ut ad gentium populum tranf
migrarent . His verbis Hieronymus clariffime ita & Taulum & Petrum
Hierofolymis paffos declarat . Et me alicujus teftimonium defideretur , Nicolai
etiam Lyrani horum chrifti verborum interpretationem fubmetiamus . Ex Eis
occiDETis , exponit Lyra , ficut Jacobum fratrem Joannis , A&uum cap. 12.
& Stephanum , A&uum capite 7. & multos alios. ET CRUCIFICETIs , ut
Petrum , & Andream fratrem ejus , & multos alios . FLAGELLABITIs ,
ficut Paulum & Sylam , ut A&t. cap. 16. & fecumda ad corinthios cap.
1 1. traditur . Quis contra haec firmiffima teftimomia vel hifcere deinceps
poterit ? Quis reclamare ? Quis non modo Hieronymum , Chryfoflomum , Nico
laum Lyraium , fed & chriftum mendacii arguere poterit ? cum ipfemet âpud
Lucam eadem repeliverit verba de Petro , J4ndrea , &* aliis quibufdam _4>
poftolis , ea /efe loquutum defignat, inquiens : Dico autem vobis amicis meis,
ne terreamini ab his , qui occidunt corpus , & poft haec non habent
amplius quid faciant. Oftendam vobis quem timeatis } timete eum , qui
poft quam occiderit , habet poteftatem mittere in gehennam . Træterea
dicit Chriflus Hierofolymis , &• non Romae : a fcribis & Tharifeis , &• non
ab Imperatoribus Romanis occidendos fuos .Apoftolos , quamvis non negem ,
quofdam etiam extra Hierufalem fuiffe interemptos .
D I S S U A S I O.
-

>\
Ene habet. Tandem aperuit Perfuafor nofter eam , quam de Petri
morte haberet opinionem , nec eam ipfam Phrygis aut Myfi alicu
jus teftimonio fubnìfàm , (ed Hieronymi , inquit , litterarum ßderis : il
lius , inquam , Hieronymi , qui non femel tantum , fed iterum & fae
pius Romae Petrum fuiffe , & a Nerone trucidatum fcripfit ; illius , in
quam , qui cum nuper ipfius Perfuaforis fententia mendax effet & fibi
contrarius , in cœlefte fydus repente eft immutatns . Nempe quod tan
dem adhibitis fidiculis & eculeo vifus eft Perfuafori aliquid confiteri ; iis
quæ fæpius ante dixerat contrarium & repugnans . Sed Hieronymi ver
ba audiamus . Paulus occifus , crucifixus petrus i Ubinam , rogo, Hie
rO
% 66 D E .I Τ I N E R Ε R Ο M A N O.

ronym•? Num Hierofolymis ? Minime id quidem , effem enim hac rá


tione mihimet ipfi contrarius , fed Romae fub Nerone , poftquam de ci
vitate in civitatem , & de Judæa a Judaeis expulfi , ad gentium populum
tranfmigrarunt . Sed haec fortaffe ita intelligi gebere negat Perfuafor .
accedat rurfus ipfe Hieronymus declarator verborum fuorum , qui in
epißolam ad Gálatas , in libro de Viris illuftribus , & plerifque aliis
ii, locis non per verborum involucra , & quæ interprete indigent , fed
manifefte Romæ dicit jugulatum Paulum , crucifixum Petrum . Sed ni
mirum nihil eft contra femet ipfum tam munitum tamque armatum ,
quam mendacium , quam veri diffimilitudo . Extorfit nempe veritas i
pfa ab imprudente Perfuafore , ut quem prius , fi non verbis , re cer.
te ipfà tam male acceperat , nunc , ut vere eft , litterarum ßdus appella
ret , ut verum illud , quod nos afferuimus ejus teftimonio innitatur ,
qui etiam adverfarii verbis tantopere fit commendatus , ut nemo deinde
credere poßit eum mentitum , cui etiam adverfarii tam magnificum ti
tulum tribuere non vereantur . Illud infuper , quod ex Chryfoftomo
cjrat , etiamfi ipfe negaret , nos utique verum efTe contenderemus, J4
poftolos fcilicet ventura praediafse , trwcidatofqae Hierofolymis , ut majorem
minoremquc Jacobum : quare in re non dubia , teftibus utitur minime
necefíariis'. Lyrani vero nobis non vacat , nec fi vacaret , liberet
excutere verba , quem iam faepius Perfuafor ipfe tam acerbe infe$tatus
eft , ut nobifcum ne an cum ipfo fit » magnopere non curemus , prae
cipue cum idem ipfe Lyranus faepius dicat Petrum Paulumque Romae fub
Nerone occifos . T Sed fi numquam id dixiffet , adverfaretúrque omnino
opinioni noftrae , fexcenti fupereffent , quos eidem opponerem , Vincen
tius fcilicet Gallus , Jacobus Varagineus , Joannes Beleth , & ejus ge
neris complures, ut quod vulgo in proverbio eft , cum Bitho Bacchius.
P E R S U A S I O XVIII.

Idere mihi videor , fatis prolixe eorum me fubnervaffe opinionem , qui


Tetrum ut Romanum Epifcopum celebrant , & boc nomine Romanis
Tontificibus nihil .om tribuunt , dum im Summi -Apoftolorum Trimcipis ( vt
ajunt ) ipfi locum fwffe£ii fimt , hanc defultoriam potcftatem , ceu per manus
fibi tradant. JAt vero fi quis reget, quomodo baec falfiffima perfuafio in Eccle
fiam obrepferit , dicam cempendio . Si alia quoque nom mimus nociva , quo
rum recens eß adhuc memoria , negligentia temporum rata habentur . . . .
quid de tam remotis ac perturbatiffimis tcmporibus , Romanae curiae palpones
circa Tetri Romam adventum , paffioncm , & Pomtificatum confingere non po
terant ? . . . . cum eorum temporum mullam certam habeamus hiftoriam ,
praeter commentitias illas de Petro & Paulo paffiones , quae adeo fibi mom
confiant , ut omnibus etiam tacentibus , ipfae fe fatis confutent . Pr;efertim
quæ Græcorum lin3*a confcript.e fumt : quod vel folum argumento effe poffit ,
€ar$
D. p E T R I L I B. II. 2.37
£as falfiffimas effe , cum hæc natio ab omnibus paffim fcriptoribus im bifioria ,
mendacii accufetur , Juvenale dicente : Quicquid audet Grecia- mendax in
hiftoria ; & alibi mon fine joco mendacem Graeculum nominat . Et breviter ;
nemo miretur , hoc apertiffimum mendacium fuos patronos habere ; cum non
defint etiam qui Tufciam patrimonium Petri apellant , qua voce numquam
delirius dici aut cogitari aliquid potuit. Et Plinius haud ignobilis author, nul
lum impudens mendacium inveniri dicit , quod tefle careat.
D I S S U A S I O.

Q';' ad Romani Pontificis primatum fpe&at , etfi me de fola Petri


ad urbem Romam profeéìione nodo traétaturum initio operis pro
mifi , non video tamen , cur ea poteftas res commentitia dici poffit,
4uæ a CHRisTo profeéta teftes habet viros fàn&iffiinos probatiffimofque &
Apoftolicis temporibus æquales aut proximos , in quibus nulla omnino
fufpicio fuboriri poteft , cur eis hoc fingere in mentem veniffet . Sed
& cur Graecis authoribus hac praefertim in re fides adhiberi non debeat ,
omni prorfus ratione caret . Quid enim , fi profàni Græcorum fcripto
res imperiti mendacefque aliquando di&i funt , num & fìcri pariter eo
dem vitio laborabunt? Num mendacii arguemus Dionyfium Corinthiorum
Epifcopum , Cajum , Origenem , Eufebium, Joannem Antiochenum co
gnomento Chryfoftomum, Cyrillum Alexandrinum , & alios , ejufmodi
fexcentos ? Sed neque illud quifquam mente fanus fibi fingere poterit $
Graecos quantumlibet mendaciginos , voluiffe comminifci , quod Petrus
Græcia & Oriente reliétis , Romam fe contulerit, cathedram Sacerdota
lem ibi locaturus : cum ea res magnam Graecis gloriæ fpeciem eripiat .
Quare & Græcis hac in re maxime fides eft adhibenda ,. & ìis potuifi
mum Latinis , qui Apoftolicis ferme temporibus floruerunt , quorum
nmultos fuperius enumeravimus . At folam Tertulliani authoritatem re
petere non gravabimur , qui in libro de Præfcriptionibus adverfus hære
ticos fcriptum reliquit : „ Percurre Ecclefias Apoftolicas , apud quas
,, ipfae adhuc Cathedrae Apoftolorum fuis locis præfident , apud quas ipfae
,, authenticæ litteræ eorum recitantur , fonantes vocem , repræfentantes
», faciem . Proxima tibi Achaja , habes Corinthum : fi non longe es a
,, Macedonia, habes Philipposi; fì potes in Afiam tendere , habes Ephe
» fum: Si autem, Italiæ adjaces ,. habes Romam, unde nobis quoque au
,, thoritas præfto eft ftatuta . Felix Ecclefia , cui totam doétrinam A
„ poftoli cum fànguine fuo profuderunt : , ubi Petrus paffioni Dominicae
,, adæquatur ; ubi Paulus Joannis exitu coronatur : ubi Apoftolus Joan
», nes , pofteaquam in oleum, igneum demerfus , nihil pafsus eft , in
» Infulam relegatur », . Haec , Tertullianus ... Quibus in verbis plura
animadverfione ' digna funt . Primum , quod ex Ecclefiis , quas hic
couaaeaaorat., fola tantum in fide Catholica fupereft Ecclefia Romana ,
- ' . * L I 2 Dein
268 D E I. T I N E R E R O M A N O
I)einde , quod cum Ecclefiae aliæ florerent , ex Ecclefia Romana tan
tum in caeteras fluxit authoritas . Tertio , quod etiam ad noftrum in
ftitutum fàcit , Petrum Romae paffîoni Dominicæ adæquatum fuiffe , hoc eft
cruci affixum - Quarto , Paulum illic Joannis Baptiftae exitu , hoc eft
capitis truncatione fuiffe coronatum. Quihto Joannem Evangeliftam, poft
quam in fervens oleum effet demerfus , cum nihil ex eo damni paffus
effet , in Pathmos infulam fuifle relegatum . Sexto , trium horum A
poftolorum præfentia Romanam Ecclefiam nobilem ac illuftrem effe red
ditam , fed ex eo praecipue felicem , quod Japoßoli duo Petrus &- TPaulus
totam huic Ecclefiae doëirimam una cum fanguine fuo profuderunt . Quot ve
teres tum Græcos tum Latinos fcriptores fuperius produximus , qui o
mnes maximo confenfu Petrum Romæ Epifcopum obiiffe confirmant ?
Si igitur hæc veritas tot nobiliffimis authoribus jam recepta eft , quis nifi
impio furore obcaecatus penitufque delirans, eam in controverfiam am
plius revocare audebit ? Gum præfertim nemo omnino ante mille quin
gentos annos , præter Marfiliutn & Perfua(orem , ne contrarium quidem
fomniaverit ? Quo fit , ut rifu dignifììmum fit , quod Perfuafor opina
tur, Petrum Hierofolymis fato conceffiffe : id quod nemini fcriptorum
unquam antea in mentem venerat . Repetantur omnes ad hanc ufque
diem fcriptae hiftoriæ , legantur facrarum litterarum interpretes quotquot
græce latineque fcripferunt , excutiantur commentaria , nemo penitus re
perietur , qui tam impudens atque immane mendacium aufus fit excogita
re , Verum ufque adeo cæcutit Perfuafor , ut non videat quanam ra
tione cavilli ejus omnes in fuum ipfius caput retorqueantur. Prima enim
perfuafio , quæ diffidio nititur hiftoricorum , novo hoc Perfuaforis com
mento , fàcillime diffuadetur . Natn fi quorumdam hiftoricorum mutua
inter fe contradi&io , hiftoriæ fidem tollit ; quid fieri putabimus ubi cun
&i maxima confenfione repugnant ? Omnes enim una , voce reclamant ,
Petrum non alibi occubuiffe quam Romae . Idem de cæteris perfuafioni
bus dicendum , quas facile fingillatim retorquere poffemus, ni ad exitum
properantes, aétum agere gravaremur . Quamobrem illum unum adde
re fatis fit, quod Perfuafor longe deteriore conditione Petrum fácere co
natur , quam aliorum Apoftolorum quemlibet , cum tamen Petrus Prin !

ceps omnium fuerit . Nam de cæteris ferme omnibus certum. eft , ubi
mortui fint ; de Petro autem juxta hoc mendacium nefcitur , ubi loco
rum martyrio vitam finierit , quo nihil profe&o abfurdius poteft exco
g1tar1 . - -

Abfoluta prorfus quaeftione , cujus gratia laborem hunc fufcepimus •


liberum nobis erat finem facere, ni me moviffent quædam ìn ea parte
operis ,, quam Perfuafor cavillos infcripfit , jam fcilicet prævidens , &
propemodum divinans quid a quoque contradicendum effet . . Quod an
illi commode ceciderit , aliorum erit judicium . Ibi de duobus -Marcis
in facris litteris mentionem haberi magnopere contendit . Quae videlicet
mul
D. p- E T R I L I B. II. ' 2. 69
multiplicatio : certiffimum jam perfugium fáéta eft omnium difficultatum •
$ic nuper tres invenimus Magdalenas , olim autem duos Cephas , duos
Joannes ; nos quoque in latinum converfa Nazianzeni orarione elegantìf
{ìma , ex unico Cypriano duos fà&tcs oftendimus ; nunc vero fi Marcus
ctiam Marcum peperit , ut Plauti verbis utar , omnes conduplicavimus .
Enimvero mea quidem fententia unicus Marcus extitit gente Judæus, di
fcipulus Apoftolorum , primus Alexandriæ Pontifex , qui Romæ, authore
Clemente in Informationum libro, confcripfit Evangelium . Ariftarchus
vero nufquam in divinis libris cognomen eft Marci , ut Perfuafor ait ,
fed hominis proprium nomen ; fuit fiquidem , ut Apoftolica a&a teftan
tur , gente Macedo , patria Theffalonicenfis , qiii fimul cum Paulo a Ju
daea Romam ductus eft captivus, ubi Ariftarchus tantum , non etiam
Marcus appellatur . Quod vero in epiftola ad Philemonem eft Marcus ,
J£rifiarchus , Demas, Lucas ; credo utique Perfuaforem credere ficut Mar
; ci Ariftarchum , fic etiam Demæ cognomen effe Lucam . At vero qui
cumque vel prima rudimenta Grammatices græcæ attigerit , facile intelli
get apud Paulum , Ariftarchum cognomen non effe fàétum: namque ef
fet per articulum , ut Graecis confuetudo eft expreffior fignificatio . Sed
tantùm abeft , ut Marci cognomen fit Ariftarchus , ut illud `ipfum no
men Marcus, fit Joannis cognomen , ut Lucas ait ( 1 ), £raxxxvw*y? μάp
xg . Dixi(fet igitur ( 2 ) μápxo;, ô àp/;apxo; , vel certe μápxo;, ( 3 ) 6; άτο
xxx&rai àp/;apxo; ; poftremo vulgatum ad verbum ( 4 ) άπί»!» , quo fere
in fimilibus Græci uti confuevere, Paulo non excidiffet , fed in epiftola
ad Coloffenfes & Ariftarchum nomen effe fui concaptivi , & alium ef
: fe a Marco , aperte his verbis declarat . Salutat vos J4riftarchus conca
ptivus meus , & Marcus confobrinus Barnabae . Mirum præterea eft ubi
nam apud Philonem Perfuafor legerit 31arcum Alexandriæ Chrifti nc
: men annunciafle : tantum enim abeft , ut apud illum , vel Chrifti , vel
f,
Marci nomen inveniatur , ut fuerint , qui ea , quæ a Philone di&a funt,
affirmarint de Chriftianis intelligi non debere , fed de Effaeorum feéta ,
de quibus fimilia Jofephus fcripfit in libro de Antiquitatibus , atque Phi
lo in libro de Supplicibus . Ejus opinionis fuit Porphyrius . Nec de
fuere , qui de his intelligerent , de quibus tam multa in legibus Mofes ,
& qui a Judæis Nazaræi appellantur . Sunt , & qui in Chriftum cre
, dentes fufpicantur ibi intelligi , fed eos , qui legem Mofeos in figuris
obfervabant . Eufebius tamen Pamphili & cæteri Chriftianorum , qui
de illis meminerunt , id de Marco & ea , quae fub ipfo fuit Ecclefia ,
uti profeéto funt , di&a intellexere . Porro congreffum aliquando cum
Petro Philonem , ut non fummopere contendam , fic non vehementer ne.
gave

: { * ) Qui vocabatur Marcus.


$. 2 ) Marcus Ariftarchus.

\
-
t 3 ) Marcus , qui nominatur Ariftarchus.
Q 4 ) Cognomento. -
27o ID E , I T. * I N E R E R O M A N O

gaverim , quippe qui fciam ejus rei authorem effe Hieronymum , & cum
fatis pateat congredi potuiffe qui gentis fuae legatus diu Romae moratus
eft . Non abfimile &, illud peccatum eft , quod reprobatis omnino iis,
quae fub Lini nomine fcripta paffim leguntur, & de Petro & Paulo bre
viter , & velut aliud agens , Perfuafor adjunxit, quod idem fentirem &
de Hegefippo , paucifque adieétis omnino ut par eft credere latere volens,
curfu pertranfit , quafi vefpa dimiffo aculeo. Credo etiamfi pulam au
fus effet , Hegefippi hiftoriam reprobare voluit , ut fimul interpretem
illius Ambrofium , & qui ejus utuntur teftimonio Hieronymum & Eu
febium reprobaret , complurefque alios maximi nominis . Cum vero
dubium non fit plerofque antiquiores Hegefippo ejufJem rei mentionem
fecifTe , confequens eft verum non efse quod Perfuafor ait , confi£tam
fabulam poft Hegefippum . Equidem opinor illo potiffimum argumento
hominem motum efîe ut falfam narrationem illam crederet , . quia fcili•
cet diligentiffimus hiftoriarum inveftigator , poffem , ait , probare mullum
facellum , nec aliam bafilicam ad aliquot annorum centurias ( fic enim ait
ipfe ) Romae & locis ei adjacentibus exaedificaram fuiffe , adderet faltem
€hriftianorum : quafi vero facelli alicujus aut bafilicæ ve! Hegefippus i
pfe, vel confiíta Lini, hiftoria mentionem fáciat . Platina autem ætate
fiia extitifse ait , ut hodieque extat in memoriam illius rei geftae, quan
do Chrifìus Petro obvius fuit , ædificatum Sacellum . Ut vero prorfus
non dubito per Hegefippi tempora Romae Chriftianorum facras ædes
nufquam fuifse , fic iliud mihi fit verifimile, loca ubi Paulus Petrufque
'capitali fupplicio fuere affeéti, infigni publicoque aliquo monimento fuif
fe fignata , ut fere ea loca efse confueverunt , in quìbus de damnatis fup
plicium fumitur . . Declarant hoc nempe verba ìlla Caii antiqui fcripto
is , ut ait Eufebius ( hift. lib. 2. c. 25. ) contra Cathaphrygas difputan
tis: Ego , inquit » babeo trophæa JMpvßolorum , quæ oftendam.. Si enim pro
cedas via triumphali, quae ad Paticamum ducit , aut via Hoflienfi , invenies
trophæa defixa , quibus ex utraque parte ftatutis , Romama communitur Eccle
fia . Qgod utique tunc dixit, cum nondum Romae Chriftianorum ef$ent
templa conftituta. -

Supereft tantum feftiva fabula de Ægyptia Babylone , adeoque a veri


{imilitudine longe diftans , ut mihi verifimile fiat , Perfuaforem cum
nequaquam id quod fcribebat , crederet , inde tantum quæfiße , ut te
ftatum relinqueret , fe non omnino Cofmographiae fuifse expertem .
Qua quidem in fábula nihil necefse erat Volaterranos » aut Caelios tam
anxie inquirere . Nemo namque ut opinor negaturus fuit , Babyloniam
Ægyptiam extare , cujus cum & Antoniaus & Ptolomæus meminerint ,
originem etiam ex Diodoro fcimus . Conditam namque dicit a captivis
Babylonis Sefoßri Regi in Ægypto fervientibus , a quo cum defecif
fent , bellumque intulifsent Ægyptiis , poftremo ædificandæ civitati lo
cum acceperunt haud procul a Nilo , eamque a patriae fuae neg; ap
pella
D. P E T R I I. I B. II. - 27 I
pellarunt Babyloniam . Jofephus vero in fecundo de Antiquitatibus libro
pofterius conditarn fcribit in ruinis Lyci urbis : a Cambyfe devaftatæ ,
eoque prima die contendifse Hebræos cum Ægyptum eßent deferturi .
Qua in re ne fortafse aiiquando fimilitudine nominum decipi nos con
tingat , fciendum eft , non de ea Lyco Jofephum locutum , quæ cis
Nilum in ea parte Ægypti eft , ubi afperiimi montes Thebaidem a Se
ptentrione finiunt , & a qua Lycopolytes momos , vel ut latine loqua
n,ur Praefeéìura appellata eft , fed de Lyco altera quæ trans Nilum
fuit Arabiam verfus , ubi poftmodum Babyloniam condiderunt . Quod
fàtis patet ex ratione itineris Judæorum , qui ex Gofen difcedentes ( ea
autem au&ore Hieronymo Thebaidos pars eft trans Nilum ad Orien
tem ) & ex Ramefse quae poflea , eodem refte , pagus Arfenoites fuit in
littore rubri maris , verfus Palæftinam coeperunt iter , & ad feptentrio
nem proficifcentes eo devenerunt , ubi Nilus primo fcinditur , in verti
ce ejus partis Ægypti quam Graeci Deltam vocant , ubi poftinodum con
dita fuit Babylonia'; facile vera conje&ura af$equi pofsumus , cujufmo
; di fuerint ejus urbis primordia , cujus egena devaftataque manus , aut
certe fervilis & eje&a , adhuc preffa tot ærumnis & calamitatibus funda
ments jecerit , tam infelicibus etiam aufpiciis , ut per tria prope anno
rum millia nulla frequentia indigenarum , nullo advenarum commercio.
:
£
ad juftam urbis magnitudinem potuerit excrefcere . Per Strabonis nam
gue tempora non civitas , non oppidum erat , fed quod ipfe ( 1 ) •pojpuo,
ipvk*o • arx videlicet munita , quæ Romanorum præfidio tantum teneba
tur » unica ibi difpofita cohorte , quod effet Arabiæ Ægyptoque con
termina : fiquidem Nilus cui appofita eft , ut plerique dicunt , Arabiam
AEgyptumque difterminat : diu quoque in eadem rerum & hominum ege
ftate perduravit , donec per tempora Chriftianæ calamitatis paulo ante
exorta Mahometica impietate, rurfus in fervorum recidit fervitutem , ja
&tifque tum demum fündamentis ibi maximi Imperii , mira incrementa.
accipiens ex ruinis praecipue proximarum civitatum Mempheos, & Helio
poleos , in eam crevit amplitudinem , ut murorum ambitu , & populo
rum frequentia caeteris omnibus longo intervallo urbs ipfà præponenda
fit ; nuper autem everfa fervili tyrannide per Selimum Turcarum Impe
ratorem , maximam quoque partem priftini fplendoris amifit : Cairum au
tem nunc appellant, non quod ibi olim Carre fuerint, ut Platina, Blon
dufque crediderunt , nec quod idem nomen illud fit cum nomine Baby
loniae , ut Perfuafori video perfuafum effe , fed qucd inter ftatum , ut
peritiores ejus linguæ dicunt , bonum re&umque fignificat , cum contra
Babylon fignificet confufionem . Enimvero fi Perfuafori quoque dediffe
mus numquam Romæ fuiffe Petrum , nulla tamen veri effet fimilitudo cur
Crç
p.

'f 1 ) Praefidium tutum ; melius ipfe Au&or , Arx munita . · · ·


17 , D E I T I N E R E R o M a N o .
crederemus ex Babylonia fcripfiffe, aut ibi diutius traxiffe moram. Omit
to quod licet Babylonicæ Ecclefiæ nomine falutem adfcribat , non tamen
continuo neceffarium eft Babyloniæ quoque fcriptam Epiftolam . Pote(&
namque & de abfente Ecclefia illud intelligi , quod Pauli teftimonio con
vincemus . Salutant vos, inquit ad Romanos , omnes Ecclefiae chrifti .
Nunquid nam Paulus aut tunc erat aut olim fuerat apud ofines Eccle
fias ? Rurfus in priore ad Corinthios. Salutant vos omnes Ecclefiae Jaffae ,
cum Philippis fcripta fit epiftola , quæ urbs fuit Macedoniæ , nunc au
tem everfa . . In pofteriore vero 5 Salutant vos omnes famtii , cum pauci
fortaffe admodum tunc effent cum Paulo • Dixiffet certe Petrus fi in
Babylone Ægyptia tunc fuiffet . Salutat vos quae mecum eft Ecclefia,
velut interim Paulus qui mecum funt San£ii , nifi & qualis tunc effet Ro
mæ divinorum humanorumque confufio , eo potiffimum vocabulo fignifi
care voluiffet , tacito proprio Romæ nomine » ne forte , exceptis litteris ,
incitarentur in Ecclefiam Romanorum animis. Quod & Paulus fecit fcri
bens fe ex ore Leonis liberatum, nifi rìdicule non Neronem , fed id ani
mal quod nomen fignificat , velimus intelligere . Omitto præterea ,
quod Papias Apoftoli Joannis auditor , Romam dixit figurate pro Baby
lonia apud Petrum intelligi • . At vero cum non multum a Strabonis æ
tate diftent Petri tempora , credo equidem Perfuaforem opinatum , Pe
trum humanitate du&um in Ægyptum perrexifse , ut milites Romanos
qui illic in præfidio erant, ad Chriftum converteret , ex quibus illa de
mum conflata fit Ecclefia , cujus nomine falutem afcribit. Cum enim
undique folitudines eflent , magno judicio is qui tamquam operarius in
fegetem miffus fuerat , non frequentia populorum celebrem aliquam re
gionem , fed arcem hanc in defertis munitam fibi elegit , ut du&um
quifpiam dicat defiderio vifendarum Pyramidum. Cum vero fciamus ubi
Paulus praedicavit , viciífim quoque fcimus quibus perfuaferit fidem ,
quod item de Jacobo , Thoma » Joanne , & aliis poffumus dicere . At
vero Petrus ipfe , qui primus Chriftum Dei filium confeffus eft , cui fo
li di&um legimus , ut oves agnofque pafceret , qui fe eleétum dicit , ut
per os ejus gentes agnofcerent veritatem ; quæro quidnam in hac foli
tudine tam longo temporis fpatio fecerit ? . Antiochia certe prior illius
Pontificia Sedes Evodium , Egnatium & ne plura profequar ab illorum
difciplina Chryfoftomum nominabit ; Clementem , Dionyfium , Didi
mum , Athanafium , Petrum , Cyrillum Alexandria ; vera autem Petri
Sedes Romana civitas inftituente Petro , non minus in Ecclefiæ primor
diis fànétiffimis do&iffimifque hominibus referta fuit , quam ante Chri
fìum cognitum in difciplina militari clariffimis Imperatoribus.
Quoniam vero in operis peroratione omnino mihi non admonendus fo
ium, fed increpandus etiam Perfuafor effe videtur , pollicitufque fum ,
me non fevere, non acriter , non auftere cum ipfo a&turum effe , fed
leviter , fed urbane ; excitandus mihi effe videtur a fuperis aliquis ex
Apo
D. P E T R I L I B. * I I. 17;
Ápoftolorum familia, qui a Chrifto fibi conceffa libertate utens , opti
smam caufam paullo vehementiori oratione tueatur . Exiftat igitur potiß.
{ime ipfe Petrus , cujus negotium agitur, qui gravitate illa digna Prin
cipe Apoftolorum , tamquam e fublimi aliquo fuggeftu , totius orbis ad
vocata concione , non minore eloquentia quam vi efficaciaque orationis
femet ipfum caufamque fuam defendat , oblitufque paulifper incredibilis
illius jucunditatis qua jam tot feculis fruitur , dignam dolore maximo ,
digram tanta contunelia vocem emittat . Sic igitur ut opinor aget , fic. -*.
doquetur.. Ita ne ego de univerfo hominum genere promeritus fum , non
1modo cum fquallore , catenis , & carcere , quæ quidem perpeffu gravia
& afpera videntur , fed cum immaniffimis-hoftibus, cum crudeliffimo to
tius orbis tyranno, cum flammis , gladiis, crucibus denique die noéteque
decertans , ut nunc demum a loco graduque deje&um in horridas afperaf
que folitudines, velut capite damnatum , relegaretis ? Nonne fatis magno
cum impetu arcem totius orbis fulmen illud prædicationis noftræ concuf
fit , ut qui inde fecutus eft fragor, omnibus notus effe videatur ? Nonne
præclare teftata infcriptaque fanguine noftro trophæa reliquimus , quæ
fixa nunc etiam immotaque perfiftere , nemo ha&enus aufus fuerat dene
gare ? O fruftra fufcepti mei labores, fruftraque fuperata tormenta !
Ego cum genus humanüm , quod affli&um perditumque jacebat • a Deo
«Opt. Maximo excitandum fufcepiflem, ad eam potiffimum partem primas
cogitationes meas converti, quæ non modo pltis cæteris teterrimo morbo
laborabat, fed quæ in reliquas quoque crudelißimæ illius peftis venenum
fundere poffe videbatur. Ego cum portentum ilíud ex Samaria profé
&tum, velut Hydram Hercúlis, fingülari certamine aggreffus , . maximis
viribus perftraviffem; ego denique cum fàlutis vexillum in urbe totius
Orbis lónge principe, atque adéo in ipfo Capitolio erexiffem , mihi nun-.
«quam hoc ufu fperarem venturum, ut quos fudore , quos fanguine meo
maxìme con{ervàtos volueram , ab illis potiffimum , ex ea fede , quam
propr o mihi fanguine paraffem , tanto cum fcelere deturbarer ? Parum
frofe&to vobis erat , quod impia quadam excogitata do&rina gentem
Βohemorum olim hoftibus meis infeftiffimam , nunc in memet ipfum
tanto cum impetu commoviffetis: quod ferocißimos
w. • - . • - - !
- Saxoniæ populos præ

cipuos nominis mei cultores, nefàriis quibufJam perfuafionibus a me alie


naffetis; quod faces denique ficut Ale&o illa per univerfàm Germaniam
atque adeo per totum orbem circumferentes , amiciffimos mihi populos
in me quotidie inflammare niteremini ; nifi etiam a fanétiffimis illis Ro
nanæ urbis penetralibus, ab aditu ipfo templi mei, ab Urbe ipfà , quam
expurgandam fimul & confervandam Chriftus mihi tradiderat , nunc de
mum me expellere tanto cum populorum tumultu conaremini ? Et quo
nam, rogo, me ex tanta hominum cclebritate eje&um relegabitis ? An
potiffimum in Babyloniam & illam quidem non Arabiæ tantum , fed tgr
£ius impietatis arcém atque perfugiunìM? Qiidnam
•• . t m
interroganti Chrift9
ponfuref
274 DE ITINERE ROMANO D. PETRI LIB. II.
ponfurus fum me per tot annos egiffe, quot vos me loca illa inhabitaffe
contenditis ? Quodnam adjumentum teneris adhuc Chriftianæ reipublicæ
incunabulis praeftitiffem? nullus certe ad hanc diem Babylonius , nullus
Arabs auditus eft non modo pro Chrifto depugnaffe , {ed Chriftiani etiam
uominis non inimiciffimus. Siccine vobis verifimile fit , illius quam vos
confingitis Babylonicæ Ecclefiæ a me pofita fuiffe fundamenta , fic Ara
biam me optimis & inftitutis & moribus conftitutam ftabilitamque reli
qujfle, ut fax illa totius erbis, peftis perniciefque religionis Chriftianae
ex illa potiffimum regione exierit , quam ego regendam gubernandamque
fufcepifsem ? & ex qua nihil unquam non modo pietati apoftolicæ con
fentaneum , fed nifi omnino tetrum , impium , fceleflum , deteftandum
que prodiifse non dubitamus.

`~J

f I N I s
P R I M ae P A R T I s.

I N.

~.
*
. .\
( ; -
-

482} -$
275

I N D I C E
DEL LE COS E N OT A BILI

Contenute nelle Opere Volgari di queſta


Prima Parte .
A grandoſi che ſia fatto Abbate di S.
Benedetto di Mantova, e gli racco
Asa de'beni Eccleſiaſtici. pag. 42
.Agoſtino Grimaldi amico, e fautore del
manda il Maſſolo. I 45
Brunduſino ( Cardinale ) ſcrive a Mon
Corteſe. 25. Gli vengono confiſcati ſignor Ardinghelli ſul propoſito del
i beni del Veſcovato per eſſerſi di colloquio di Wormazia. 55. loda la
chiarato contrario al partito di Fran ſcelta del Corteſi. ivi.
ceſco I, Re di Francia. ivi.
Alberti ( Leandro ) nella deſcrizione C
d'Italia loda il corteſi. 81 Cammilla Corteſe annoverata dal Vedria
-Amando ( Veſcovo di Bourdeaux ) 154 mi fra le Donne letterate del ſuo
chi foſſe. 174 ( v. 13. ) tempo. 37
Arcipretura di Alberto, e Prebenda Cammillo uomo di Santa Vita - 12 o
di S. Gio: Battiſta nella Cattedrale Capitolo Generale de Caſſineſi termi
di Modena vacanti per la morte di mato li due Maggio 154o. con la
Jacopo Corteſe conceſſe al Cardinale elezione in Preſidente del P. D.
D. Giorgio, allora Gio: Andrea. 16 Leonardo da Pontremoli Abbate di
S. Giuſtina di Padova. I 3I
B Caracciolo ( Galeazzo ) nominato nel
la Lettera II. 1 o 3. eſperto nel me
Beccadello ( M. Aleſſio ) ſi commemo ſtiere dell'armi. Vedi Annot. (1) Io3.
ra una ſua opera molto lodata De Apoſtatò dalla Religione, e morì Ere
lumine naturali , 8 ſupernatu tico. ivi.
rali. I24 Caraffa nominato dal Papa al Concilio
Bembo ( M. Pietro Cardinale ) ſcri di Roma. I 19. Anot. ( 1 ) -
vendo al Molza loda il Corteſi. 78. Caſa ( M. Giovanni della ) loda il
Scrivendo al Sadoleto lo chiama Corteſe nella vita del Bembo. 78
dotta, e rara perſona. 79. Scriven Caſtelvetro ( Giovanni ) Dottore in
do al Quirino a Vinegia ſi duole ambe le leggi, Cavagliere, e Con
della febbre continua che pativa il te, Priore del Magnifici Conſervado
Corteſe. ivi. Encomiato, e pregato ri di Modena. 71
a maneggiarſi in favore del Maſſo Caſſiodoro Abbate del Monaſtero di S.
lo. 122. Scrive al Corteſe ralle Tºietro di Modena. 7o
Mi m 2 Ce
276 I N D I C E

Ceſario ( Monaco nell'Iſola S. Onorato) cortes ( Lodovico ) Autore della No


154. Vedi breve dettaglio di Lai . biliſſima Famiglia Corteſi di Mode
( v. 19. ) 714 , 8 z.
Ceſſioni fatte dal Cardinale Gregorio al Coſmo Gorio di Piſtoia Veſcovo di Fa
Canonico Jacopo ſuo Nipote. 41. 42 no celebre Oratore. Vedi Annot. (1)
Cirolino ( Andrea ) Arciprete della I 23 -

Cattedrale di Modena. -
7o - - D , - - -

Colonia ( Veſcovo di X Vedi Annot.


( 1 ). I 33 Dandolo ( M. Matteo ) nominato. I 37'
Commiſſione di Roma di eſaminare ogni Dignità, e Scienza di Jacopo Fratello
detto, e fatto del Modeneſi intorno del Cardinale Gregorio. 39, 4o
la Religione. 38 Dioniſio Faucher compagno dei Studj
Congregazione di S. Giuſtina di Tado del Cardinale Gregorio. ITA
va. I 6 perchè ſi chiami Caſſineſe. 17 Diſaventure di Genova. 23.
Congregazione di S. Benedetto di Poli Documenti citati nella Vita del Car
rone. 17. Uomini inſigni che vi fio dinale Corteſi. 52
rirono ivi. Domenico Sigibaldo, Vicario del Veſco
Concilio ſtabilito in Roma al quale ven vato di Modena. 7o
gono chiamati vari ſoggetti vien Donazione fatta al Cardinale Grega
differito. I I6 rio, Eredi, e Succeſſori, dai Mo
Concilia Colonienſia titolo di un'Ope naci di S. Benedetto di Mantova
ra fatta per il Veſcovo di Colonia confermata con Bolla del Papa. 4 E
lodata. r 3 3. di nuovo lodata. I 35 Dottrina de' Letterati di Modena ſoſpet
Conſervadori di Modena ſcrivono let ta di Ereſia. 38
tera, e ſpediſcono il Baſſoni al Cor Dubbio inſorto per una Irregolarità. 12 2:
teſe congratulandoſi della ſua eſal Duca di Mantova morto. I 33.
tazione al Cardinalato. 148 -

Contarino ( Cardinale Gaſpare ) ſcrive E


al Pontefice ſul propoſito del Collo
quio di VVormazia . 53. Propone Edizione delle lettere famigliari del
var) ſoggetti, e fra queſti il Corte Corteſe. , - - --

ſe. 54. Si parla molto di Lui, e Educazione del Cardinale Gregorio. I 3


frequentemente in queſta Opera 3 a Egnazio ( Monſignor Gio Battiſta )
lui ſono ſcritte tutte le 28. lettere viene commemorato dal Corteſe. I 14
Italiane del Corteſe contenute in que come aveſſe di buon animo accettato
ſto primo l’olume. Vedi un riſtretto il fare un opera che gli è ſtata pro
della ſua Vita nell'Annot. ( 1 ) 99. poſta. ivi. Vedi breve dettaglio di
e I Cio - lui Annot ( 2 ) I4
forteſi ( la Famiglia ) ebbe origine Epoca illuſtre del Pontificato di Paolo
da un Vicario Imperiale nominato III per l'Ereſie di Lutero, e per
Lodovico Cortes nobiliſſimo fra Gal gl'Illuſtri ſoggetti, che l'adornaro
li. 82. Fu Conſigliere del Re Pi 710 , - . . I I

Pino ivi, allora abitava in Modena.ivi. Eremita ; quanto diverſo ſiaſi ritro
- a -
- TV.l. 0
D E L L E C O S E N O T A B I L I. 277
vato nel ſuo diſcorſo da ſuoi ſcrit con prefazione del Cardinale Sado
ti. I 35 leto da ſottoſcriverſi da Modeneſi
Ereſie di Ulrico Velenio. 21. confutate per liberarſi della taccia di Ereſia. 38
dal Cardinale Gregorio. ivi. Forni ( Teofilo ) Canonico della Catte
Eſpreſſioni fatte dal Card. Contarini in drale di Modena. 71
torno il Corteſe. 35 del Forno ( Lodovico ) Cavagliere,
Fſte ( Cardinal d' ) Annot. (1 ) 129 capo di Banca della Comunità di
Modena. ivi .
R Fregoſo, Arciveſcovo di Salerno , en
comiato dal Corteſi, e raccomandato
Fabrici ( Gio: Alberto ) dimoſtra di al Cardinal Contarino. 99
qual ſtirpe nobiliſſima venga il Car
dinal Corteſi. 82 G
Fano ( Coſmo Gerio di Piſtoſa Veſcovo
di ) vedi , Annot. ( 1 ) 123 Garimberti raccomandato dal Corteſi al
Farneſe (Cardinale ) Nipote del Papa Tolomei . 15o
ſpedito legato in Iſpagna. I2o Generale de Minori Conventuali eletto
Faſcitelli ( D. Onorato ) nominato dal al colloquio di VVormazia . 54.
Corteſi. 1 oo. Vedi riſtretto della molto ſtimato, e verſato nelle fa.
ſua vita, ed elogio di queſto perſo coltà Teologiche. 55
maggio nell'Annot. ( 1 ) 1 oO Geronda ( Roberto ) ſcrive al Manu
Fatiche del Card Gregorio intorno la zio. 75. trova il Corteſi celebre do
Scrittura, ed i Padri . 48 po morte, e compianto in Venexia,
Faucher (Dioniſio) loda il Corteſi ſcri egualmente che in Roma. ivi.
vendo ad Iſidoro Clario. 78 Giberti ( Matteo, Veſcovo di Verona)
Feltre ( Monſignor Veſcovo di D eletto viene nominato dal Corteſi nel viag
in luogo del Cardinal legato al Col - gio di Roma. I 14 Vedi Annot. (1)
loquio di VVormazia . 53 1 V1 -

Feſte ſolenni fatte in Modena per l'ele Giorgio (Fra Franceſco ) nominato co
2ione del Cardinale D. Gregorio. 37 me autore di certa Apologia. Vedi
Filonardi ( Ennio ) Cardinale Veſcovo Annot. ( 1 ) - - I 16
di Veroli. . 1 38 Giovanni Cardinal de' Medici, ſi cerca
Flaminio ( Marc Antonio ) eletto al diſtorlo dal propoſito di farſi Mona
colloquio di VVormazia. 5 4. Scri co. 18. Sua riſpoſta, e contegno ſu
ve in lode del Corteſe. 77. Vedi tal affare. - ivi.
riſtretto di lui nell'Annot. ( 1 ) 1 o1 Girolamo Abbate di Monferrato, a cui
Si loda dal Corteſe una di lui Ope il Corteſi ſcriſſe un Ode poſta ſotto
ra inſigne ſopra il XII. della Meta il n. 4. p. 15 9. in lode di S. Ono
fiſica d'Ariſtotele. Io3. dovea fare rato. Vedi di lui ſotto il medeſimo
il viaggio di Roma. I 14 ſi aſpet a titolo all'Indice del Tomo II.
ta a Praglia per far ſtampare una Gonzaga ( Cardinal Ercole ) nomina
Tarafraſi dei Salmi. º 2
º t0 - - Io 5
Formolario ſpedito da Roma a Modena Gregorio corteſe fiori ſotto Paolo III. 1 1.
Sua
278 I N D I C E
sua Naſcita. 12. Al Secolo ſi chia Franceſco I. Re delle Gallie. ivi
mava G.cº Andrea. 13. In età di Ottiene al Capitolo della Cattedrale
tre anni perde il Padre. I 3. Tren di Modena moderazione dalle impo
de la laurea Dottorale nella Giuriſ ſizioni ſopra i Beni Eccleſiaſtici. 42.
º
prudenza. 14. E' eletto Uditor delle E' eletto Veſcovo di Urbino con pri
Cauſe del Card. Gior de' Medici. ivi. vilegio di uſarla Porpora. 39. Sue
Titoli decoroſi conceſſigli dal Pontc diligenze per la cura di Urbino. 43.
fice. I 5. A motivo di graviſſima Suo Teſtamento, Morte, e sepoltu
malattia è obbligato laſciar la Cor ra. ivi. Eletto al Colloquio di VVor
te . ivi . Si ordina Sacerdote. I 6. maxia. 54. come ſia verſato nello
riſolve di ritirarſi dal Mondo. ivi. ſcriver latino. 55. Sua amicizia col
Si ritira nella Congregazione di S. Cardinale Contarini. ivi. chiamato
Benedetto di Tolirone. 17. Fa la da Modeneſi in propria difeſa contro
ſolenne profeſſione . 19. Prende il la imputazione di Ereſia. 57. Sot
nome di Gregorio. Laſcia erede il toſcrive gli Articoli ortodoſſi de'
Monaſtero. ivi. E' deſtinato alla ri Modeneſi. 7o. Eletto da Paolo IIF.
forma del Monaſtero Lerineſe. ivi . con ſuo Breve del Titolo di S. Ci
Molti ſi portano in Lerino per ve: riaco. 74 chiamato con un ſecondo
derlo. 2o. Apre in Lerino un Ac Breve dal Papa. 1 1 3. parte da
cademia di lettere. ivi. Sue occupa Venezia a due di Settembre e paſſa
zioni oltre gli Studi. 22. Paſſa da per Modena. I 14. Fa molte ricer
Lerino a Genova. ivi. Si porta a che nelle Biblioteche per rinvenir
Modena, e di là a Roma. ivi. Al coſe ſpettanti a Concilii. ivi. Brama
tri ſuoi viaggi. 23. E' eletto prio aver ſtanza a Monte Caſſino. I 18.
re del Monaſtero di Lerino. 24. Ne E' contentiſſimo eſſer deſtinato a Pra
proccura la diſpenſa, e la ottiene. glia, ivi . gode di ottima e dotta
ivi. E' eletto Abbate. 25. Suo ma compagnia. 123. Deſidera levarſi di
meggio per la ſoſtentazione del Mona Lombardia, e metterſi in pace nel
fiero di Lerino. ivi. Entra nel go Monaſtero della Cava. 13o. si la
verno del Monaſtero di S. Tºietro di gna di certa impoſizione poſta a Be
Modena. 26. E' eletto Abbate di nedettini di Ducati 2 oooo. 14o. In
Terugia. 27. Di S. Giorgio Maggio terpone la grazia del Contarino per
- re di Venezia. ivi. Di Praglia. 31. lo ſtabilito pagamento. 138. Partito
Di Polirone. ivi. Arrichiſce di fa da Genova ſi ritrova a Milano con
briche il Monaſtero di S. Giorgio. 27. indiſpoſizione catterale. 14o. Scrive
Intraprende la viſita di molti Mo al Bembo, e gli dà notizie del Maſ
naſteri, ivi . E' deſtinato dal Ponte ſolo , e di certo M. Torquato. 147.
fice con Breve a riconoſcere le ra : Annot. (* ) . -

- gioni di certo Giorgio dichiarato Ere I


tico. 3 1. E' eletto Viſitatore. 32. E'
eletto Cardinale. 35. Suo ingreſſo in Jacopo Corteſi fratello del Cardinale.
Roma. 39. E' ſempre al fianco del Di lui condotta gravoſa al Cardi
TPapa. 41. Maneggia la pace con nale. I o&
lla
D E L L E C O S P N O T A B I L I. 279
Ilario Monaco, diſcepolo di S. Onorato, ſimo del Cardinale Contarini, e dal
p. 155. Vedi breve dettaglio di lui Cardinale di Brindiſi, e loro Con
174 ( v. 23. ) feſſore. ivi .
Impreſtanza ordinata dalla Repubblica Maniera di predicare di alcuni intorno
di Venezia al Clero. Io i gravoſa la divina grazia eccita oppoſizioni,
al Corteſi. - ivi. e tumulti. I 2o

Iſidoro ( P. Clario ) viene eletto Prio Marco ( Don ) Vedi Annot. (1) i 12
re del Monaſtero di Modena. I 19. Mareſcotti ( Bartolommeo ) Dottore in
vien lodata una di lui Orazione . ambe le leggi, e Sindico della Ma
1 29 gnifica Comunità di Modena. 71
L Maſſimo ( Monaco in Lerino, ora Iſola
S. Onorato ) 154. Fu Abbate del
Lampridio ( Benedetto ) Poeta celebre. Monaſtero dopo Onorato. 174. Vedi
Encomiato. Io4 paſsò al ſervizio ivi breve dettaglio di ſua Vita. . .
di Federico II. Duca di Mantova . Maſſolo Gentiluomo Veneziano nominato
Riſtretto della ſua Vita vedi Annot. 12 r, come chieda eſſer fatto Mona
(2) 1 o4. 195 co, come ſia irregolare. ivi, come
Legittimazione di Erſilia, figlia natu. gli foſſe per delitti commeſſi al ſecolo
rale di Jacopo, donna letterata. 4o impoſta taglia da Veneziani. Il Car
Lerina ( Iſola ) in cui lode compoſe un dinale Contarini per interceſſione del
Saffico il Corteſe. 154 nominata in Corteſi ſi adopera per lui - 1 25
molti luoghi della Vita del Corte Monaſtero delle Monache di Breſcia ,
ſe: ora chiamaſi S. Onorato, Iſola ſoggetto alla Congregazione Caſſine
del Golfo di Lione, - fe; diſordini inſorti, e riparati. 141
Lettere del Corteſi non più ſtampate . Monſignor di Mantova, Cardinale, in
99. tutte dirette al Cardinale Con mano del quale è reſtato il Governo
tarino. dopo la morte del Duca, encomiato
--- del Corteſi al Bembo. I 44 1 36
---- de Conſervatori di Modena al Cor Moroni ( Cardinale ) chiamato da Mlo
teſe congratulandoſi della di lui eſal daneſi in propria difeſa contro la im
ta? ione al Cardinalato. I 47 putazione data loro di Freſia. 57.
---- del Corteſi a Conſervatori di Mo Si ſottoſcrive ai Capitoli ortodoſſi de'
dena. 148 Modeneſi. 7o
Luterani e veggono di mal occhio gli Morte di Jacopo Corteſe Cugino del
Ordini Regolari. 33. negano voler Cardinale Gregorio. I 5
veniee al Concilio. 119, ſempre più Morte di ſua Madre, e ſue ultime diſ
inquieti. , i 32 poſizioni. 27
Morte di Jacopo ſuo Fratello. 41. Suc
Mi - . . cede nelle 4 chieſe vacate per la
di lui morte . ivi.
Maeſtro del Sacro Palazzo, eletto al , - -

colloquio di Wormazia . 54 uomo -- --- - - -- - , ,, - se

di molta riputazione. 55. Amiciſ


'Nie.
28o I N D I ( C E
N Reginaldo ( Frate ) dell' Ordine de'
Tºredicatori : leggeva con frutto in
Niccolò Ardinghelli Referendario, e Verona le Epiſtole di S. Paolo. 12o
Segretario del Papa . 55
- - S -

O
- - Sadoleto ( Cardinale ) ſuggeriſce al
Papa D. Gregorio per Cardinale. 35
onorato ( S. ) Vedi breve raguaglio di è chiamato da Modenesi a difender
iui. 174. leggeſi un'Ode del Gorteſe li dalla imputazione di Ereſia. 57
in di lui onore. 157. ed altra. 159 Si ſottoſcrive agli Articoli ortodoſſi
de Modenesi. 7o. è deſtinato al Con
P cilio come uno de quattro Legati
fi 1 19. Vedi ivi l'Annot.
Taolo Corteſe. Si legge in ſua lode un' ( 1 ), -

ode latina del Cardinale Gregorio, Sanità ſoſpetta nei contorni di Man
con a fronte la verſione Italiana. tova , - I2 3
152. chi foſſe queſto Polo vedi 168. Sentimenti del Bembo, Teocreno , e
e 172 Lyron ſopra le lettere del Corteſe. 44
TPaolo III comanda al Cardinale Gre Severo Varino Tºiacentino Monaco Ci
-
gorio che componga una Congrega ſtercienſe Maeſtro del Cardinal Gre
zione preparatoria al Concilio Ecu. gorio, . l 3
menico intimato. 28. ſoggetti che la
compoſero. ivi - ſcrive un Breve al
Cardinale Corteſe chiamandolo a Ro Taſſoni ( Gio: Battiſta ) Dottore in
ma ad un Sinodo particolare. 52, con ambe le leggi, uno de Magnifici
altro Breve gli dà il Titolo di S. Conſervatori di Modena. 71. Invia
Ciriaco. 74 to da Conſervatori al Cortesi per
Tºietro ( Frate... da Modena) con gran congratularsi della di lui eſaltazione
fervore predica in Mantova . 12 o al Cardinalato. - 148
Toeſie Latine del Corteſe con a fronte Teiſſier ( Antonio ) forma grande elo
la Verſione Italiana. I 52 gio di due della Famiglia Corteſe -
Tolo ( Cardinale ) fcrivendo al Con di Paolo Protonotario Apoſtolico, e
tarini ſi rallegra che sia ſtato creato del noſtro Cardinale. 82
Cardinale il corteſe. 79. E racco Teſtimoni della Dottrina, ed opere del
mandato dal Corteſe al Contarino . Corteſe. - 77
99 Si loda la di lui opera ſugli Tolomei ( Claudio ) ſcrive al Cardi
affari della Religione d'Inghilterra. mal Cortesi ſul propoſito del Garim
1o4. E' deſtinato al Concilio. 119 berti, I5o
-
Tommaſo Campeggi Veſcovo di Feltre
R ſi elegge per Teologo il Corteſe nel
Raffaelo ( Frate ) Predicatore, viene maneggio che aveva di unire la
dal Corteſi raccomandato al Conta e Germania diviſa in fazioni per l'
rini , I34 e Eresia. - 33
- Trc
D E L L E C O S E N O T A B I L I. z31
Treviſano ( M. Domenico ) nominato 114. Vedi notizie di lui alla nota
dal Cortesi per aver avuto gli ſcritti, (3) ivi , commemorato ſotto nome
del Contarino. 119 di Veſcovo di Capo d'Iſtria. 129.
Tulio ( Meſſer Legeva publicamente viene raccomandato dal Cortesi al
gli Evangelj in Verona, lodato dal Contarini, onde sia liberato da cer
Corteſi. - 12 o ta pensione impoſta al ſuo veſcova
V to. ivi. come deſſe ſoſpetto di poca
credenza, e come in fine ſpiegaſſe
Valentini ( Bonifacio ) Prevoſto della carattere. Vedi Annot (2) I 29
Cattedrale di Modena. 8I
Varino ( D. Severo ) raccomandato dal Z
Cortesi al Cardinal Contarino. 99
Vergerio ( Monsignor ) viene dal cor zelo del corteſi nelle fazioni di Ge
tesi nominato ſotto titolo di Legato. 710704 , 25
-

.
*\
•, - - * . \
a8x *. *• -* -*- -* •
- - .
i \

, » t * .• • * - - -
* . - [* *, . , * * •
:

* , N D E X. R. ERUM --
-

> Notabilium , quæ in traétatu de Dire •


-
> -

, .. . . . ptione Genuæ continentur. .


-
-*
..
B.
• • , *, - a *.
-
-
, „ , •• -
*
*

, Durnus Gabriel Simone Duce mortuo Bellum iadiâum inter Leonem x. & Urbi
eo magiftratu a Genuenfibus 'infigni ni Ducem Pax univerfi orbis fubfequi
tur. r 8y tur . 18 r

---- populari tumultu magiftratu dejicitur ib. Bifamnis fluvius Genuam aliuens ab anti
Antóniottus Adurnus afridente fortuna in quis Feritor di&us . 1 9$
Ducem eligitur. 185. fe, & urbem Gal Boccanigra Simon primus Dux Genuenfium.
lorum Regi dedit. ibid. 1 86. eo magiftratu dejicitur. ibid.
Adurni fratres Antoniottus, & Hyeronimus Bononia deligitur pro loco conventus inter
ab O&aviano Fregofio urbe expelluntur . Leonem X. & Francifcgm I* m S8
1 89. a Profpero Columna in exercitu re
cipiuntur. i 91. Adurni , Alphonfufque C
ADava!us in fuburbio Phafeolo di&o ma ?

<hinas ad Genuam oppugnandari difpo Capha , & Pera a Genuenfibus ædifican


nunt. 1 98. Naves & triremes , in portu . tur. 1 86
adoriuntur , coguntque in a!tum fefe re Capitanei in locum Praetorum conftituuntur
cipere . ibid. Hieroiiymus milites a præda • a Genuenfìbus . m 8c
n6n ceflantes ftrangülat . zoz. Antoniot *.
Caro'us V, H fpaniarum Rex in Imperato
tus Dux creatur. 2, 1 o • rem Romanum eligitur . 1 82. ditionum
Alphonfus Eftenfis a Francifco I. opibus, & ejufdem enumerario. ibid. fœdus init cum
authoritate tutatur. 182, Leone Pont.fice ad expellendos Italia
Annales Genuenfium confcribi ineipiunt. 186 - Gallos. m 83
Arx Capitis Phari a Ludovico XII. Gallo Columna Profper,virbelli fcientiffimus, Dux
rum Rege ædificatur . 1 89. evertitur ab copiarum a Pontifice declaratur . i 83•
O&aviano Fregofio. ibid. Mediolanum capit. 184. impetum belli in
Auria Paganus Præfe&us Genuenfium,Vene Cenuam conveitit. 1 9 1. Gefiuenfes patria
torum , Hifpanorumque claffem disjicit a extorres in exercitu excipit. ibid. ad O
pud Chalcedoneni. i 86 rientale latus urbis , 1m valle Feritoris
Auria Andreas vir marittimarum rerum ex caftra ponit. 1 99. urbem capit. 2o3. in
perienti(fimus. 1 95. cum quattuor trire Senatu TGenuenfi de ratione adminiftrati
mibus mitritur contra hoftes. ibid. Phi belli edifferit. ' zo9
lippinus Auria terreftri itinere eodem mit Confules adminiftrandae Reipublicae Genuen
titur . 196. captivos aliquos in urbem de fes praeficiunt. m 85
ducunt. ibid.
AEdes Cataneorum, & Nigrorum incendio ID
:ab(umptæ . 2o8
Davalus Alphonfus Pifcariae Marchio in fu
burbiis Génuae caftrametat . 196. confilia
- de
$ . * .{
I N ' D ' E x '* R E R U M. * * * -
283
' ' deditionis urbis vehementiffima oppugna funditus evertit. ibid. ejus animi magni
tione antevertere ftatuit . aoz. ejus ni• • tudo laudatur . ibid. {ufpectum habet
. mia erga milites indulgentia_ carpitur . Leonem X. Pont. Max. i9o. foedus init
»o3, in urbem irruit . Ibid. OStavianum cum Francifco I. ibid. Alexandriam Cifal
Pregofium vivum capft. 2 o4 ' pinæ Galliæ urbem occupat . ibid. ad de
Direptio Genuæ prodigiis praemunciata, zoz fendendam urbem contra hoftes paratur.
Duces haftilis exercitus ad erigendos mili 19 1. magnam civium fa&ionis^Adurnae
tum animos, direptionem Genuae promit multitudinem Genua exire jub3t,& Savo
tunt . - zo7 nam proficifci. i 92. Legatos ex Patri
Duces deje&is Prætoribus Genuam guber ciis duos ad Regem Gallorum mittit ut
In ant . - 186, auxilium implorent. ibid• moenia urbis
reparat , & munit. ibid. confilium de ci
Ë. fternis veneno inficiendis abnuit , tam
- quam Naturæ contrarium. 193. ve&igalia
Excurfio improvifa ab hoftili equitatu per • pro tempore auget , ex iifque triginta
diiiici!es montium tramites , & Appenni * aureorum millia exigit . 193. Peditum
ni juga ad littus ufque Genuenfe fa manum colligit ex agricolis, &c artificibus
&ta - 19$
-

belli ignaris. ibid. dolore pedum aegro


Exercitus Hifpanorum, Italorumq. in urbem tat unde multa male adminiftrata. ibid.
• irrumpit. z. o3. ad Prætorias ædes per ejufdem faceta ad Navarrum interrogario,
- gir. Ibid- eafdem expugnat. 2o4. Portam • quod naves vacuas miiitibus advexiffet .
Orientalem urbis Germanis peditibus re zoi. Legatos ad Columnam , mirrit , ut
cludit - ibid. urbem diripit - ibid. pacem petant. zoz. expugnato Praetosio
P;
• a Pifcariae duce vivus capitur . r34. mu
* lo- impofitus , & per urbem circuma&as ,
ad Cartufianas ædes captivus ducitur .
Fa&iones Adurnorum, & Fregofiorum Genu - zo8. Hieronymo Adurno vitam, ferva
an difacerant. I 83 * rat .. ibid.
Federicus MantuanusPrinceps au&oritate fe Fregofius Dominicus deje&o Adurno in Du
reudi figna a pontifice ififignitur. 183 * cem eiigitur. 187. ejufdem faétuo contra
Fons Rabifius oppidum in Cantabria muni Aidurnos . - * i88
tiffimum a Fräncifco I. capittir. i { z.
---- Nicolaus Dux Prztorianorum impiger
Francifcus L Rex Gallorum exercitum Hel * rimus : 19;. una cum Philippino Auria
vetiorum apud Mediolanum profligat • ad cuftodiam murorum debiliorum excu
18 1. Bononiae cum* Pontifice convenit , - bat • z.Q1

ibid. Caroli V. in fingeratorem electi po


tentiae incrementum füfpe&um habet. *8s. G -

confilium init de illius regno evertendo.


* ibid. ejufHem fœdus cum TRoberto Mar Gallorum imperitia Mediolanum capitu*.
* chiæ Domino, qui a Carolo- defecerat. 484. in Italia nihil praeter Genuam po£•*
* ibid. incurfum fácit in Navarrae regnum. 6dent - ibid. eorum Rex faâione nobi
* ibid. Fontem Rabinum in Cantabria op-- lium adjuvaate Genuam recuperat .. 189
pidum capit . ibid. A!phonfum Eftenfem Arcem in promontorio Caput Phari di
tutstur. i8x. intervertit vim magnam pe- • &to aed ficat. ibid. hanc , & arcem aliam
cuniarum Leonis permiflu ex Sacerdotiorum praefidi:s munit , P.aefectumque imponit,
decumis exa&am. ibid. Genuam in dedi- . gui urbi jura adminiitret. ibid. Gaili per
tionem ab O&aviano Fregofio accipit . julium it. Italia expelluntur. * * •, ibìd.'
* 1 9. maxima ex hac deditione emonu* Genuenfis civitas intefiigis difcordiis agita
“aventa in Regem profe&a. ibid. ejus vires. tur . 18o. Genuae initia : & conditores
in Italia accif*. ' . . 19t obfcuri- ι84. ejufdem prima nientie .a:'
Frego{ius O$ta vianus Genuæ Dux Senatus Magone direptae , & everfae, poftea a Sp.
authoritate ditionem Genuæ in Francifcum Lucretio reftitutae id rebus Romanis fit .
~I. tranferiôt. 1 s4. AHurnos urbe expei-1 ibid. Calamitas Genuæ per Conradi Im
1ir, 139. arccm Capitis Phari capis, k :geratoris-veraporâÄ.1 <7. Ι. { . 1 ibi '. I.
N n 2. Ge
284 I N. D Ε X. *. R E R U M ,, ,
Genua, & qnae ei adjacent dcfcribuntur . … Plncentiam , & Parmam ad'mit ; . 1£ r.
1 94. a copiis P »ntificis , & Imperatoris Italia Gallos expell1t. i 89 moritur . i 9o
* oppugnatur . 1 98, capitur. 223. diripitur Julius Medices Card. Pontificis confobrinus
- io4. Urbis opul. nria defcribitur. . xo6 legationem in caflra fufcipit. 1 83
Genuenfium res clariores efle incipiuat , ob *
-

. annaiia , & fitum urbis ad commercia - - - •• I.


opportunum. 18$. Clafles ab iifdewm pm
- ráìtur jnnumeræ. ibi ì. Venetorum R em Legati ad CoIumnam mittuntur * ut de ur
• publicam per multas clades in defperatio . bis deditione tra&tent • zoz. Litterms a
hem redigunt. ibid. clafTem Hi{panam fun Fregofio datas fcindunt • ibid.
dunt , tres Reges captivos faciunt , ex Leo X. Pontif. Max. medium fe gerit i m
Syria , Cypro , Pelopponefo , Thracia , ter Galios, & Helvetios • 181. ad partes
Afia. triuniphi. ibid. Colonias ad Thra Francifci vi&oris iaclinat . ibid. Legatos
r.
ciura B fphorum , Cherfonefum Tagricam ad Regem mittit. ibid. celloquium Tutri
deducunt. Caphatu, & Pcrain aedificant - que Bononiae deligunt . ibid. Placentiam
ibid. Magiftratuum eorumdem enumera & Parmam Franci£co I. reßituit. ibid.
iio • • 1 8 5. T& 1 86. c{a{fem Venetorum a paétum init cum eodem pro recuperanda
- pud Chalcedonem disrumpunt - i 86. cla Ferraria. ibid. bellum ejufdem ` contra
. lem maximam accipiunt a Veneris, Hif Vrbini ducem. ibid. fraudatus a Franci£
, panifque apud Sardiniam - ibid. angufkiae co in re Ferrarienfi nova capit confilia.
. ob cladem acceptam . ibid. Vicecomitum 1 8*. fœdus init cum Carolo Imperatore
: potentiam implorant . 187. fe(e , urbem ad expellendos Italia Gallos . r83. diem
c que in poteftatem Vicecomitum tradunt. o&avo Kal. Junii dicatuin D. Joann. Ba
. ibid. Præfe&um a Vicecomite accipiunt - pti itae pro confilio proditionis declaran
, ibid. ab eodem defficiunt. ibid. Simonem do qui )ufdam civitatibus conftituit. ibid.
. Ducem inflituunt • ibid. Libertas recupe fumit fupplicium de nobilibus aliquot, &
- rata . r ibid. ab Antoniqtto Adurno in aperto bello Gallos perfequi conftituit ,
ditionem Regis Gallorum deduntur . 1 88. • ibid. declarat Pro{perum Columnam co
Nobiliatem omnem , pari:erque civitatis larum ducem . ibid
præfe&um Genua expellunt. ibid. infimæ Loruellinae familiæ navis ab hoftibus depri
fortis hominem in Ducem eligunt . 1 89. Irm 1 tulit . 199*
Gcnuenfium terror ob adventum Francifci Lucretius Sp. Genuam a Magone eveifans
Sforciae , & nobilium Geauenfium in ca S- C- reftitut. p8£
ftris Columnae . 199. auxilio triremium
a Gallis accepto aiiquantifper recreantur. M. -

zoo. civium diverfae faétionis variæ affe


&iones defcribuntur. • z^4 Mago Garihagine fium
Dux Genuam poprs
Gonzaga Federicus Parmam impigerrimae de – – latur. \ 1 85
fendit . 1 83 · Mediolanum obfeßá`ab armis Pontificiis .
Grimaldus Antonius Genitenfis cla{fis praefe 383• capitur magis fortuna, & Gallorum
£tus: s86. a Venetis, Hifpanifque apud imperitia , quam confilio. ibid.
Sardiniaum maxima clade aííicitu*. ibid. Mediolanenfis Regni refiduum in Pontificis.
Imperatorifque ditionem concedit. 184
Moenia Genuæ ad partes Tempki D..Michae
H. lis , ad Ę ufque D. ThQgiæ machi
ais impelluntur. zoo. folo æquantur. zo.
Helvetiorum exercitus a Francifco GalJo Moles a Genuenfibus in gortu extru&ae ad
rum Rege profligatus apud Mediola tuenda navigia. 154
1mum. 18s Molitoruas inopia in Genua , 2. Qo»
Hifpana clafTis. fünditur a Genueafibus. 186
N .
- '•-! *. - I • -i , r. •

Navarræ regnum Vafconia, olim- di£tum a


Julius, it. iüdovico xii. Gallorum Regi Erancifco I. occwpatur. . . 18z.
• -*• } • •-
Na
I N D E X R Ε R U M . a8y
1!, Navus, & Macra amnes Liguriae. 194 defficit. 181. fœdus init cnm Francifo
I.* -• * •• • ibid.
Navarras Petrus militari fcientia illußris •• •-

fr. cum triremibus Gallis in auxilium Genuae Romani Imperii everfio ab animorum dif
fupervenit . abo. comiter a Fregofio *ex* fenfione ,`& difcordia profe&a . 18o
`cipitur . aot. de murorum oppugnatorum
r --,
*; àd Senatum £
débilitate Fregofium admonet.
mittitur, $it.
T. ; ibid. • •
-

efeétionem a Gallis perfuadeat. 198. con Salomon Francifcus , & Petrus Onophrius
*.
• . 1• - •
- - -

* --*
• -

ilio quorumdam'civ um in catenas cgnji cum; fingulis cohortibus peditum Italorum


itur. ibid. ' primi ad muros Genuae confiftunt . »o3
Sarraceni Genuam populantur. 1 8£
p. Sfortia Francifcus in Tcaftris Columnæ ad
venit. 199
Parma obfeffà ab armis Pontificiis irrito Simon a Genuenfibus in Ducem ele&us pa
* fucceffu. - * 183 triae libertatem recuperat. 1 87
Phafeolus Suburbium Genuae , in quo Por Sinibaldi, & * Otobeni ex nobiliffima Flifco
tus • ' - 1 98 rum gente in caftris Columnæ adven
Placentia , & Parma quas Julius II. Ludo tuS . 1 99
vico XII. Gallorum Regi ademerat a Pon Spinula familia ex Genuenfibus nobiliffima
tifice reftituuntur. 1St fub fignis Columnae militat , 191.
Plebs infima ad Sergianum habitans militi
* bus praedantibus, & diripientibus obfiftere v
paratur. 2o5. optimatum precibus ab ar
• • mis difcedit. - 2o6
Portus Genuenfium ab antiquis Cothona di Valens Joannes in Ducem eligitur: •• 186
&us defcribitur . 194 Vas pretiofum, & admirandum a Genuenfi
Porcotera bus Syria adve&tum . . io. ad id con
alluens. fluyius ad Occidentem , Genuam
1 9$ *•
fpiciendum P. incipes procedunt. ibid.
Prætores * Confulibus abrogatis , Genuenfes Verieti , Hifpanique reparata clafTe Genuenfi
inftituunt • - - 18; ~tmm claffi apud Sardifiiamcladem maximam
- - R. -* infligunt. • ••*** * r86 -

& _• - .
Urbini Ducis bellum contra Leonem Pont.
Robertus Marchiae dominus a Carolo V. compofitum. 181
-;,^') , -
- ,

-
,
• •* • • _•
. . : * . • ** '*
- .r; **

- n.

- p.

! , '. . . . '•'•

· · ·· ·· · · · ··
*, - - … r*
• * • -, ** oi .
, * , ' ' •. •')
-
*.

t e * • }
- - • • * -* » , • *_
i •i. .* • : * - . *'*. * • • !
- - * - *. u.i' ! *
• • •; - - - • _•
… 286 *. : - J: - - : :: …. t
q.

-*

Quæ in Traétatu de Itinere D. Petri


t . …
notatu dignæ Vifæ funt.
•* j

' . . . . A . ID»

- Mbrofius Epifcopus Mediolanenfis p*g. Damafus Papa • Liber pontificalis ei tribu


-az6. an Egefippi opus de excidio Hye ._ tus. 2. 2 ?
Trifoliimæ e Graeco verterit. s, 3.33 Diffenfio auëtorum Romanum Divi Petri
Apoilo ( Judaeus ) cpnverfus. , ,,.. a4o. I. iter & Epifcopatum afferentium nihil o£i.
Aquila pónticus Roma excedere coa&tus cum ' fi,is hiflóriæ veritati - . 23;
` _ omnibus Judæis a Claudio . . ' . »4o E. - •*

Athanafius Épifcopus Alexandriaus Arii fa


` ëtione coáéíus in exilium profi.ifci . 1*9
an commentarios fcripferit in Epiftolas Eucherius Epifcepus I.ugdunenfis. »s*
Divi Pauli. 2, 45 Eufebius Cæfareae Eptfcopus . 2et 8
Auguftinus ( Aurelius y Epifcopus Hipponae Eutropius. - 32:5
» * lauda;us. * 19. zz6
… - - * p. -

B,
Faber (Jacobus ) Stapulens. » 61. V Ad. (i).
Birnabas perducit Antiochiam Divum Pau Fames quæ Claudio imperante, Romanum,
orbem afflixit . 2+4
lum pag. 22. v. Romae Chriftum. annun
tiaffe feFtur Tiberii tempore. Fafciculus temporum liber nullius au&oritál
t. S - , -*
z56.
- C. - * • . -; . -

. * _ - - - G.
Chryfoftomus ( Joannes J Epifcopus Con
ftantinopolitanus. 2 28 Gregorins Magnus Pontifex maximus fau
Cicero Marcus Tu}]ius. datus. 2 y3 zzr;
Claudius Imperator , qttando ad imperium H.
eveétus. zzz. eo imperantes dira fames *••, . • *y • *,*
Romanorum orbem fere femper afHixit . - • •,• -

zz 4. ejus Imperii annus fecündus ad ex Herodes. Antippas Infántium Bethleemigi


ordium pertinet. » 36. V. Ad. {a). corum , & S. Joaanis Baptiftae: cædis au.
Clemens P. P. I. Iau3atus , z 3 1. libri Re &or..… - * * * * 22&

cognitionum , & Epiftola *ad; Jacobum Herodes Agrippa,*Ariftobuli Filius S. Ja


Epifcopum Hyerofolimitanum ei ; falfo. cobum majorem,occidit , & S. Petrum' in
tributi. .3 1. V. Ad. ( b ). -.. • • • , ' carcerem conjici;; z 13
Clemens Alexandrinus . .*.•..- :;. a3t HerQdiades Philipgi, & Herodis Antippae
Concilium Hyerofolimitanum"quo ann6 ce •.fratruôh uxor. T° 3**, &
lebratum. 238 Hyeronimus Strdonienfis Presbyter. Locus
Cyprianus Carthaginenfis laudatus. 23o. e de Sufannae hjfloria explicatüs. z sz. V.
jus teftimonia de Romano D. Petri E Adnot. f a ) . Locus, ex epiftola ad
Marcellaum. ibid.
pifcopatu . ibid. locus ex ejus epiftola ad
Cornelium Papam. ibid. Hilarius Pictavorum Epifcopus. 2, 3g

-,• I
Jofe
I N D E X R E R U M. 287
p" ad ". Co
I oſenſes, & Epheſios Roma ſcripta. 249.
& ſeqq quare in his nulla Beati Petri
Joſephus Flavius Hiſtoricus. 262. quare in mento habeatur . 2 - 1. 2 ; 2. Romam in
ſuis libris Petri mentionem non fece greſlus biennio in ſuo conducto oratur. 252.
rit. 263 a Nerone in libertatem aſſertus in Italiam
Ireneus Epiſcopus Lugdunenſis. 233. V. ſecedit. 25 5
Adnot. (a ) Petrus Apoſtolus Paulum Hyeroſolimae ex
Judei magnam vim auri quotannis ad tem cipit. 22 1. Eneam paraliticum ſaluti re
pli ornatum Hyeroſolima portabant. 223 ſtituit. 22 . Thabitam revocat ad vitam :
ſclaudio imperante expulſi - ibid. ibid. Cornelium Romanum cum familia
Bapt zat. 228. quotannis Antiochia mo
IL ram tra terit. 2a8. ab Herode in Carce
rem conjećtus Angeli miniſterio liberatur,
La tantius, eſus teſtimonium de Romano 22 3. ejus primus ad urbem adventus ſub
D. Petri Eoiſcopatu. 229 Claudio. 239. adverſariorum argumenta
Leo Magnus Romanus Pontifex - 219. lo eamdem profectionem negantia diluuntur.
cus ex ſermone primo de S-S. Petro & 239. 24o. Claudii edicto Judaei Roma
Paulo. 225 expelluntur . 239. de foedere ab eo inito
Linus Romanus Pontifex. 2 28 cum l'aulo ut hic intergentes, ipſe Judaeis
Ludovicus Bavarus Imperator. 22o. V. Ad predicaret. 25o. ab Ethnicis iterum com
nr.t. (a). prehenſus III. Kal. Julii anno 45. mar
Lucas Evangeliſta multa in actis hiſtorio tyrio coronatur Neronis juſſu. 228. 23o.
i" praetermiſit . 2 8. ejus ſilentium
e Romano Divi Petri itinere in actis
per annos 2 5. Romanum Pontificatum te
nuit . 2 a 8
nihil officit e uſdem itineris veritati. 1b. Pesrus Alexandrinus Epiſcopus. 23e

M R

Marſilius Patavinus . 2, 2 O Remigius. 22 5


Moyſes: Varia de atate in qua vixit vete Rufinus. a 25
rum auctorum ſententiae -
S
(O
Stephanus Proto Martyr ſaxorum ictibus o
O genes. 2t8 brutus. 22 p.

O. oſius Paulus. 23 Suidas . 225

P r
Papias Epiſcopus Hyeropolitanus: 233 Tertullianus. º
Paſſionale de vitis Sanctorum. 237. V. Ad Theofilatus Bulgaria Epiſcopus. 2º3
not. (b) .
Paulus Apoſtolus Hyeroſolima ad Pitrum V
venerandum proficiſcitur - 22i. in Syria
& Cilicia regionibus triennio verſatus a Velenus Udalricus Lutheranus omnium pci
Sancto Barnaba Antiochia perducitur. 2: 2. mus Romanum D. Petri iter, 8c Epiſco
de foedere inito cum Petre ut hic Ju patum ex profeſſo impugnavit . 219. V.
daeis, ipſe vero inter gentes predicaret. Adnot. ( a ).
25o. ejus cum Barnaba diſenſio. 245. E

F I N I S,
-- -*------ – —
·
·---- |-*
****
·,
*
----•-!:----*
* ·*
|-…|-*( 4.
-
· -ae
-------- ***
·*
.•
--
.- -
~
·|×·· -
·----

… * * ·→
|-|
·· · ·*|
·· ·|-|
→|--
* -
·
~| |-
--· • ¶-→
- * *|-|-|-· · · -
* • •-------- «*...*
- , • .· *----
· * * --
· * ••-·
----

.*----|-
*
·
------- »• • • • • ¶----
! - <! -●º º• •
- - --


-

|-
·|-··
… *|
· ·
→ +
-
·rº
----·
-----
·
·••*
-*----- ·
|--
…- -· · * (|-
§ → · ----*****·|-* …
|-***
···• •- …●-----
|-

----|-
----
--------}··
* _ (|
|-|-·!··
·|-*.*·
·|-- :
-----
*
f·:----
----
·
· *-*.
|-|-
* … ·--
|---------
----·:-----|
*--------•
* *• *»- * *
•!b;
·+ ·
* , ,
·-
·* ·· *
• • *.**`-----~
·|-·----
|-!|-·|
----
··|-
|-
*-- .----|
----
-|-*----
- -
|--
|-** **** **----.|
· ·· ·* ** • ••• ••|-* • • -••
** ----| ·∞ .+
|-• • -:',• • • •→ *·----
·
·
*
·
… • •
- - - - -- - - - - - - ----№
± − × , !* = E − −-
! !!!!!-- ~- - - -|-E – №, º *
·
|-25±√∞:',
|-·
||ſ
|łº
|×,
ae},|
*

*
:’

*

Potrebbero piacerti anche