Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
DERIVATE
1. GENERALITÀ
Definizione 1.1)
La derivata è un operatore che ad una funzione f associa un’altra funzione e che obbedisce alle seguenti
regole:
( ) ( )
|
(1) D a0 xn = a0 xn = na0 xn −1 derivata di un monomio
ESEMPI
( ) = 2 ⋅ 3⋅ x =
D 3x 2 2 −1
6x
D (5x ) = 4 ⋅ 5 ⋅ x
4 4− 1
= 20x 3
D ( −4 x ) = 3 ⋅ ( −4 ) ⋅ x
3 3− 1
= − 12 x 2
ESEMPI
D ( 7x ) = 1 ⋅ 7 ⋅ x 1− 1 = 7x 0 = 7 ⋅ 1 = 7 , D (10x ) = 10 , D ( 3x ) = 3
ESEMPI
D ( 4) = 0 , D (10) = 0 , D ( 25) = 0
( )
(5) D x n = nx n −1 derivata di un monomio con a0 = 1
225
Ricordando le regole delle potenze:
1
n
a) an = a
1
b) a − n =
an
1
− 1
c) a n = n
a
seguono varie proprietà applicate nei seguenti
ESEMPI
( )
D x 3 = 3x 3−1 = 3x 2 , D x5 ( ) = 5x 5−1 = 5x 4 , D x8 ( ) = 8x 8 −1 = 8 x 7 , D x ( ) 2
= 2x 2 −1
,
D x1+( 3
2
) = (1 + 2 ) x 3
3
2
1
Se α = allora si ha:
n
1 1
1 n −1 1
1− n
1 1
D x n = x = x n = ⋅ n− 1
n n n
x n
che si può scrivere, in modo più semplice, come segue:
(6) D ( x)n
=
n n
1
x n− 1
derivata della radice n-esima
ESEMPI
D ( x) =
2
1
x 2− 1
=
2
1
x
, D ( x)
3
=
1
3 3 x 3− 1
=
3
1
3
x2
, D ( x)
5
=
1
5 5 x 5−1
=
5 5
1
x4
ESEMPI
( x − 4 x + 2)
|
( )=
3
3x 2 − 4
D x − 4x + 2
3
=
2 ( x − 4 x + 2)
3 2 −1
2 x 3 − 4x + 2
226
( 4 x + 6x − 5)
|
( )
3 2
12 x 2 + 12 x 4x 2 + 4 x
D 3
4x + 6x − 5 =
3 2
= =
( 4x + 6x − 5) (4x ) (4x )
3− 1 2 2
3 3 3 2
3 3 3
+ 6x − 52 3 3
+ 6x 2 − 5
( 5x + 3)|
D ( 5
5x + 3 = ) =
5
=
1
5 5 (5x + 3) 5 5 ( 5x + 3) ( 5x + 3) 4
5− 1 4 5
[ ]
(8) D a f ( x) ± b g ( x) = a D f ( x ) ± b D g ( x) derivata della somma ( o differenza ) e linearità
ESEMPI
( ) ( ) ( )
D 5x 4 + 3x 2 + 7x + 6 = 5D x 4 + 3D x 2 + 7 D ( x) + 6D (1) = 20x 3 + 6x + 7
D ( 6x − 2x + 4x − 6) = 6D ( x ) − 2D ( x ) + 4D ( x ) − 6D (1)
3 2 3 2
= 18x 2 − 4 x + 4
D ( −4 x + 7 x) = − 4 D ( x ) + 7 D ( x) = − 12x + 7
3 3 2
[
(9) D f ( x ) g( x ) = ] [ f ( x )g( x )]' = f '( x ) g( x ) + f ( x) g '( x) derivata del prodotto
ESEMPI
[( ) ] ( )
D x 2 − 1 (5x + 2) = x 2 − 1 (5x + 2 ) + x 2 − 1 ( 5x + 2) = 2x (5x + 2) + x 2 − 1 5 =
|
( ) |
( )
= 10x 2 + 4 x + 5x 2 − 5 = 15x 2 + 4x − 5
[
D ( 2 x + 3) x 2 + 2 x ( )] ( )
= ( 2x + 3) x 2 + 2 x + ( 2 x + 3) x 2 + 2 x
|
( )
|
( )
= 2 x 2 + 2x + ( 2 x + 3) ( 2x + 2) =
= 2x 2 + 4 x + 4 x 2 + 4x + 6x + 6 = 6x 2 + 14x + 6
[(
D 3x 3 + 4x + 1 3x 2 + 4 )( )] ( )(
|
= 3x 3 + 4x + 1 3x 2 + 4 + 3x 3 + 4x + 1 3x 2 + 4 ) ( )( ) |
=
(
= 9x2 + 4 ) ( 3x 2
) ( )
+ 4 + 3x 3 + 4 x + 1 6x = 27 x 4 + 36x 2 + 12 x 2 + 16 + 18x 4 + 24 x 2 + 6x =
= 45x 4 + 72x 2 + 6x + 16
227
ESEMPI
( x )| ( x 2 + 1) − x ( x 2 + 1)
|
x x2 + 1 − x ⋅ 2x 1− x2
D 2 = = =
x + 1
(x ) (x ) (x )
2 2 2
2
+1 2
+1 2
+1
x3
D =
( x ) ( 4 − x) − x ( 4 − x )
3 | 3 |
=
3x 2 ( 4 − x) − x 3( −1)
=
−2 x 3 + 12x 2
4 − x ( 4 − x) ( 4 − x) (4 − x)
2 2 2
1 + x2
D =
(1 + x ) ( 4 + x ) − (1 + x ) ( 4 + x )
2 | 2 2 2 |
=
(
2 x 4 + x 2 − 1 + x 2 2x ) ( ) =
4 + x2 (4 + x ) ( )
2 2
2
4 + x2
6x
=
(4 + x )
2
2
[ ]
(11) D f g( x ) = f ' [.....] g ' [.....] = f ' g( x ) g '( x ) [ ] derivata di funzioni composte
ESEMPI
( )
|
( ) ( 4x )
1
1 | 8x 4x
D 4x − 3 = 4x 2 − 3 2 =
2 2
−3 = =
2 4x − 3 2
2 4x − 3
2
4x 2 − 3
|
3
) [( 2 x )]
|
( ) ( ) ( ) (
2 3
5 2 5 2 2 − |
D 2 x + 1 = 2 x + 1 = 2x + 1 5 =
3 3
2x3 + 1 5 3
+1 =
5
2
2 12x
= 6 x 2
=
( ) ( )
3 3
5 5 2x3 + 1 5 5 2x 3 + 1
( )
|
2x − 7
( ) ( ) (x )
1 1
1 2 −1 |
D 3
x − 7x
2
= x2 − 7x 3 = x − 7x 3 2
− 7x =
( )
2
3 3 3 x2 − 7x
[(
D 3x 2 − x )]
5
= 5 3x 2 − x ( ) ( 3x
5 −1 2
−x )
|
(
= 5 3x 2 − x ) ( 6x − 1)
4
(12) D e f ( x) [ ] = e ( ) f '( x) f x
derivata di funzioni esponenziali
ESEMPI
(
D ex
2
+ 5x + 2
) = ex
2
+ 5x + 2
(x 2
+ 5x + 2 )
|
= ex
2
+ 5x + 2
( 2 x + 5)
D (e ) ( 3x ) (9x )
3x 3 + 7 x 3
+ 7x | 3
+ 7x
= e 3x 3
+ 7x = e3x 2
+7
228
x 32 + 3
x +1
D e = e
x3 + 3
x 2 +1
x 3 + 3
| x3 +3
2 = e x +1
2
( ) (
3x 2 x 2 + 1 − x 3 + 3 2x
= e
)
x3 + 3
x2 +1
x 4 + 3x 2 − 6x
x + 1 ( ) ( )
2 2
x 2
+ 1 x 2
+ 1
2 x 22+ 4x 2x 2 + 4x
D e 3x + 5 = e 3x + 5 2
2 2 x 2
+ 4 x
| 2 x 2 + 4x
= e 3x + 5
2
( ) (
4 x 3x 2 + 5 − 2x 2 + 4x 6x
= )
3x + 5 ( )
2
3x + 5
2
2 x2 +4 x
−24 x 2 + 20x
= e 3 x 2 +5
( 3x )
2
2
+5
f '( x )
(13) D [ln f ( x )] = derivata di funzioni logaritmiche
f ( x)
ESEMPI
[(
D ln 3x 2 + 2 )] =
1
3x + 2
3x 2 + 2
2 ( )
|
=
6x
3x + 2
2
[( )] 1
( 3x 2 − 2
)
|
D ln x 3 − 2 x − 1 = x 3
− 2 x − 1 =
x3 − 2x − 1 x3 − 2x − 1
|
2x2 + 4 x 3x 2 + 5 2 x 2 + 4 x 3 x 2 + 5 −24 x 2 + 20 x −24 x 2 + 20 x
D ln = =
(2x ) ( 3x )
=
3 x + 5 2x2 + 4x 3x2 + 5 2x2 + 4 x ( )
2 2
3x2 + 5
2
+ 4x 2
+5
Osservazione: riteniamo opportuno richiamare l’attenzione dello studente su alcune proprietà dei logaritmi
che si riveleranno particolarmente utili soprattutto per lo studio di funzioni:
• log a ( b ⋅ c) = loga b + loga c con a, b > 0 e a≠1
• log a ( b)
n
=
1
n
log a b con a, b > 0 e a≠1 e n intero positivo
log a N
• logb N = formula del cambio di base con N intero positivo
log a b
229
Inoltre, sfruttando la definizione classica di logaritmo, è facile verificare l’equivalenza delle seguenti
espressioni:
z = loga b ; az = b ; a log a b = b ;
In generale si è soliti indicare con ln o anche con log il logaritmo naturale o Neperiano, cioè in base e.
y = x n , n ∈ℵ y ' = nx n−1
y = xα , α ∈ℜ e x > 0 y ' = α xα −1
1
y = x y' =
2 x
m
y = n
xm , n > m y' =
n n
x n− m
y = sinx y' = cosx
y = cosx y ' = − sinx
1
y = tgx y' = 2
= 1 + tg 2 x
cos x
1
y = ctgx y' = − 2
= − 1 − cotg 2 x
sin x
y = ex y' = ex
y = xx y ' = x x (1 + lnx )
1
y = lnx, x > 0 y' =
x
1
y = log a x, x > 0, a > 0, a ≠ 1 y' = logae
x
230
π π 1
y = arcsinx, − <y< y' =
2 2 1 − x2
1
y = arccosx, 0 < y < π y' = −
1− x2
1
y = arctgx y' =
1+ x
2
1
y = arcctgx y' = −
1+ x
2
Riportiamo adesso un elenco di derivate di funzioni elementari ottenuto dalla tabella precedente sostituendo
alla variabile indipendente x una certa funzione f ( x) di cui si conosca la derivata ed applicando poi la
y = [ f (x) ]n
y ' = n [ f ( x )]
n−1
f ' ( x)
f '(x)
y = f (x) y' =
2 f (x)
[ f ( x)]
n
m m
y = y' =
[ f ( x )]
n− m
n
n
1
y = tg f ( x ) y' = f ' ( x)
cos f ( x)
2
1
y = ctg f ( x ) y' = − f ' ( x)
sin f ( x)
2
1
y = arcsin f ( x) y' = f '( x)
1 − [ f ( x )]
2
1
y = arccos f ( x) y' = − f '( x)
1 − [ f ( x )]
2
1
y = arctg f ( x ) y' = f '( x)
1 + [ f ( x) ]
2
1
y = arcctg f ( x ) y' = − f '(x)
1 + [ f ( x )]
2
231
y = e f (x) y' = e f ( x) f ' ( x)
1
y = ln f ( x ) y' = f '(x)
f ( x)
1
y = log a f ( x) y' = logae f ' ( x )
f ( x)
g( x )
[ f ( x )]
g ( x)
[ f ( x )] ( ) g ' ( x) log f ( x ) + f ( x ) f ' ( x )
g x
y = y' =
232
ESERCIZI PROPOSTI
5 x 3 7x 2 3x 15 2 3
y= − − +9 4 x − 7x − 5
4 2 5
y = x(x – 1)3 [− (2x + 1)(x − 1)2]
[(x-1)^2(4x-1)] =============
y = (1 + x 2)(2x – 5) [6x 2 − 10x + 2]
y = (2x – 1)2(3 – 7x)5 [(2x – 1)(3 – 7x)4(− 98x + 47)]
y = (2x + 3)(x 2 + 3x – 1) [6x 2 + 18x + 7]
y = (1 – 2x 2)(3x + 1) [– 18x 2 – 4x + 3]
233
y = (3 – 2x – x 2)(x 4 – 2x 2) [2x(– 3x 4 – 5x 3 + 10x 2 + 6x – 6)]
y = x 2(4 + x)(5x + 1) [x(20x 2 +63x + 8)]
y = (8x – 1)10 [80(8x – 1)9]
y = (x – 1)2(x – 2) [(x – 1)(3x – 5)]
y = (5 + x 3)(1 – 2x – 4x 3)2 [(1 – 2x – 4x 3)(– 36x 5 – 10x 3 – 117x 2 – 20)]
y = (1 – 3x)4(1 + x) [(11 + 15x)(3x – 1)3]
y = (2 – x)2(x 3 + 2x) [(2 – x)(– 5x 3 + 6x 2 – 6x + 4)]
y = (x – 2)3(x + 1)2 [(x + 1)(x – 2)2(5x – 1)]
y = (x 2 + x + 1)3(x – 1)4 [(x 2 + x + 1)2(x – 1)3(10x 2 + x + 1)]
y = (x 6 + 1)(3x + 1)8 [6(3x + 1)7(7x 6 + x 5 + 4)]
y = (x 2 + 2x – 3)3(4 – x 2)7 [2(12 + 33x – 17x 2 – 10x 3)(x 2 + 2x – 3)2(4 – x 2)6]
y = 2(x + 2)2(x 2 + 4x – 3) [4(x + 2)(2x 2 + 8x + 1)]
y = x 2(x 4 + 1)3 + 3x(x 2 + 1)] [2x(x 4 + 1)2(7x 4 + 1) + 3(3x 2 + 1)]
5 5
y= − 2
x +1 ( x + 1)
x +1 1
y= − 2x 2
2x
x−3 1
y= − 2
x−4 ( x − 4 )
2x − 3 1
y= 2
3x − 4 ( 3 x − 4)
x +1 4
y= − 2
x−3 ( x − 3 )
x ( 5 − 3x )
3x − 4
y= 2
x −1 ( x2 − 1)2
234
y=
1 − 2 x
x −1
2
( x2 − 1) 2
4x2 + 1 ( 2 x + 1)( 2 x − 1)
y=
x x2
x2 − 3x − 1 x2 + 2x − 2
y=
x +1 ( x + 1)
2
(1 − x ) ( x − 1)( x + 1)
2
y=
x x2
4x
3x2 − 5
y=
x2 − 1 ( x 2 −1) 2
19 x 2 − 34 x + 7
4x2 − 5x + 3 −
y= 2
x − 6x + 5 ( x 2 − 6 x + 5 )2
4 ( x2 + 3 x − 2 )
3x 2 − 2 x + 3 −
y= 2
x − 2x −1 ( x 2 − 2 x − 1)2
1 1
y= − x2
x
1 3 3 x5 + 3 x − 1
y = 2 − + x3
2x x x3
1 6 x3 + 9 x 2 − 1
y = 3x2 + 9x +
x x2
x 2 + x 6 − 3x 3 2 3
y= − x 3 + 2x + x 2
x4
5 2 2 5 6
y = x3 − 2 x − + 3 3 x − 2 + x 2 − x 4
x x
2x 6
y= 2
3− x ( 3 − x )
6x
1+ x2
y=
4 + x2 ( 4 + x2 )2
235
16 x
x2 − 4
y=
x2 + 4 ( x2 + 4 )2
x3 2x2 ( 6 − x )
y= 2
4−x ( 4 − x )
x2 + 1 5 x 2 − 14 x − 5
y=
5x − 7 ( 5 x − 7 )
2
8x + x5 4 x5 + 5 x 4 + 8
y=
x +1 ( x + 1)
2
4x2 − 5 4 x 2 + 8x + 5
y=
x +1 ( x + 1)
2
2 x 4 + 5 x 2 +1
x
y = 2x −
x +1
2
( x2 + 1)2
5
3
2
5 5
y = 2x +
3 2 x + 2 − 2
x x x
3
4
3
3 3
y = x −1−
4 x − 1 − 1+ 2
x x x
16 x
x2 − 4
y=
x2 + 4 ( x2 + 4 )2
− x 2 −6 x −1
x2 + x + 2
y=
x2 − 1 ( x 2 −1) 2
42 x 2
7 −
y=
(x3
+ 8)
2
( x3 + 8 )3
−2 x3 − x 2 + 2
x
y= 3
x + x +2
2
( x3 + x 2 + 2 ) 2
236
x2 ( 2 x 2 − 6 x + 3)
x3
y= 2
2 x − 3x + 1 ( 2 x 2 − 3x + 1) 2
x3 4 x (8 − x )
y = x2 + 2 + 2
4− x ( 4 − x )
x3 + x + 1 2 x3 − 3x 2 − 2
y=
x −1 ( x − 1)
2
3x −1 15 x + 2
y= 3
( 4 − 5x) ( 4 − 5x )
2
4x2 − 5 4 x 2 + 8x + 5
y=
x +1 ( x + 1)
2
10 x3 + 7
y = 5 ( x + 9) −
2 7
x2
x
1
3 2 x2 +1 2 6 x 4 − x 2 + 1
y = 2 x + ( x 2 − 1)
x x x2
1
y= x 2 x
2x − 7
y= 3
x −7 x
2
3 2
( x − 7 x )
2
x
y = x2 + 2 2
x +2
4x
y = 4x2 − 3
4x − 3
2
3x 2 − 4
y= x3 − 4 x + 2
2 x − 4x + 2
3
2 x 3 + x −1
y = x + x − 2x
4 2
4
x + x − 2x
2
237
2x2 − x + 1
y = ( x −1) x 2 + 1
x +1
2
1 x
y= 3
1− x2 (1 − x 2 )
1
y = 5x + 3
5
5 (5 x + 3 )4
4 x ( x + 1)
y = 3 4 x3 + 6x 2 − 5 3 2
( 4 x + 6 x − 5 )
3 2
x 2− x
y= 2
x+2 2 x ( x + 2 )
12 x 2
( 2x + 1)
2
y= 5 3
5 3
5 ( 2 x + 1)
3
1
y = 8x + x 8 + 2 x
x 1
y = x2 + 1 − x − 1 2 −
x +1 2 x −1
1
y = 2 x + 2x +1 x + 2
2 1
( )
4
( )
5
y = x2 + 2 x 5 x + 2 x 2 x +
x
7 1 3
y = 2 x3 − + 4 4 x3 3 x + 7 8 + 4
x
7
x x
1 x +1
y= 4 x− 4
4
x 4x x
1 6 1 3
y = x7 − 3 3 x + 7 x − 3 2 − 4 3
4
x3 x 4x x
238
2 x −1 x+2
y= 3
x2 + 1 ( x2 + 1)
1 x
y= 1 −
x + x 2 −1 x −1
2
x −1 1
y=
x 2 −1 ( x + 1) x 2 −1
1 4 1 8 1 10
y= − 2 + x − 53 x2 − x2 + x 3 + 2 x − 3 3 x
x x
4 14 1
y = 8 x − 7 3 x2 x − 3 ⋅ 3 x
2 x +44 x
y = 4 x + 16 4 x
x
1 1
y = 25x 2 + −7 50 x − 2 x x
x
4
y = 2 x3 − 4 5 x + 25 3 2 x − 5 4
2
5 x
5x − 3
2
y =x x −13 2
3 2 2
3 ( x −1)
2 5 x2 − x − 5 x 4
x+ +5
x x x2
x4 + 4 x 7 2 2
y= 2 x x + x
x
13 1 5
y = 2x x − x x + 2x6 − 3 3 x − 8 x + 12 x
4
3
x ⋅ 5 x2 23
y= −
30x x
30 23
x x
1 + 4 x3 3
y= 2
1 − 4 x3 (
2 4 x 1 − 4 x3
)
239
2 − 3 x2 8
y= − 2
2 + 3 x2 (
3 3 x 2 + 3 x2
)
x3 + x 4 3 3
y= 2 x + 9x − 2 x x + 2 x
2
x +3
105 2
y = (15x 2 − 12 x + 8 ) ( x + 1) 3 2 x x + 1
1
2
3 1 2 5 3 1 3
y = 3 x − x2 + 5 x3 2 x − x + x 3 2 − x + 5 2
2 2 3 x 5 x
x − x2 + 4 x 2 + 4 − x + 28
y=
7x +1 ( 7 x + 1) x 2 + 4
2
2 − x2 + x −3x − 2 + 3 2 − x 2
y=
3+ x ( 3 + x ) 2 − x 2
2
3 − x2 −5x −12 x − 3
2
y= 3
x+2 3 3 ( x + 2 )4
x5 − x 3 x 2 ( 9x 2 − x − 6 )
y=
x +1 2 x +1
x x+2
y=
x +1 2 ( x +1) x + 1
1− x 2x
y = x⋅ −
1+ x 1− x
(1 + x ) 1 + x
2
x2 − 1 1 −2 x 4 + x2 + 4
y= 2 + 2 4 2
x x x x −1
2
y = ln ( 2 x − 1) 2 x −1
1
y = ln ( x + 3 ) x + 3
240
y = ex + 1 [ex + 1]
y = xex [(1+x)ex]
−2 xe5− x
2
y = e 5− x
2
x4 + 1 4x3
y= 4 e4 + 1
e +1
y = xlnx [lnx + 1]
y = x 2lnx + 3x [2xlnx + x + 3]
−
3
2 − x32
y=e x2
3e
x
1 x
y=e x
2 x e
lnx − 1 2
y= 2
lnx + 1 x ( lnx + 1)
1 2 2lnx − 2 + x
y= ln x − lnx + x
2 2x
(
y = ln x + 4 + x 2 ) 1
4+ x
2
241
x 2 1 x2 − 2
y = ln − − 2 3
x −1 x x x ( x − 1)
2lnx + 3 x
y = ln2 x + 3x + 5
x
(
y = x 1 + x 2 + ln x + 1 + x 2 ) 2 1+ x2
2x − 7
y = ln(x 2 − 7x − 8) x2 − 7 x − 8
xln3 x + 3 (x − 1) ln2 x
y = ( x − 1) ln3 x
x
2 ( x − 1) e x − 2x
2
y = e x − 2x
2
x −1
xx−1 x + 1
y = xe x
e ⋅
x
2x
y = ln 5 x 2 + 4
5 ( x + 4 )
2
x 1 1 1
y = ln + − 2 3
x +1 x 2x x ( x + 1)
x 1
y = ln −
x −1 x ( x − 1)
3x2 + 2x
y = ln ( x + x + 8 )
3 2
x3 + x 2 + 8
8x + 5
y = ln 3 4 x 2 + 5 x − 1
3 ( 4 x + 5 x −1)
2
x2 + 1 x 2 + 3x − 1
y = ln
2x + 3 ( 2 x + 3) ( x + 1)
2
242
y = ln ( x 2 + 4 ) x
( ) ( )
x2 + 4 ln x 2 + 4
1 1 1
y = 3 lnx + x 2 + 1 + 2
3 3 lnx + x 2 + 1 x x + 1
2 (
ln 2 2 x + 5 x 1 )
1
(
y = 2 ln3 2 x + 5 x
x
) x3
3
( 5
)
− ln 2 x + x + 6
x2 2x + 5 x
+ 5 4
5 x
y = ln
ex
e
x
( 2 1 + e + e + 2 )
x x
1 + 1+ ex
4 1+ ex
lnx − 1 2
y= 2
lnx + 1 x ( lnx + 1)
3ex
ex + 1
y=
2 − ex ( 2 − ex )2
e x ( x 3 − 2 x 2 − 2x )
ex
y= 3
x + x2
( x + x )
3 2 2
lnx 1
y=
1 + lnx x (1 + lnx )
1
y = ln ( lnx ) xlnx
ex
y = ln ( e x − 2 ) ex − 2
(
y = ln 5 e x
x −1
2
) x2 + x − 1
x2 − 1
x2 + x − 1
ln ( x 2 − 1) + x
1
y= x2 − 1
2
243