1

Fizik 102-Fizik II 2011-2012/II

AKIM, DREN VE ELEKTROMOTOR KUVVET

Nurdan Demirci Sankr Ofis: 364, Tel: 2924331
TOBB Ekonomi ve Teknoloji niversitesi
Kaynaklar: Giancoli, Physics, Principles With Applications, Prentice Hall Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk Young & Freedman, University Physics, Pearson Addison Wesley

erik
Elektrik Akm Diren

ve Ohm Kanunu letkenlik in Bir Model ce Scaklk Enerjisi ve G

Elektriksel Diren

Elektrik

Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk

Bu blmde elektrik yklerinin hareket halinde olduu durumlar inceleyeceiz. Yklerin uzayn herhangi bir blgesine doru ak hzn yani akm tantacaz. Akmn mikroskopik tanmnda, iletkenlerde yk akn zorlatran baz elementlerden, yani direnlerden bahsedilecek.

Halliday, Resnick, Walker, Fundamentals of Physics, John Wiley & Sons Inc.

Elektrik Akm
Elektrik akm bir alandan geen yklerin ak hzdr. t zaman aralnda bu bir A alanndan geen yk miktar Q ise, ortalama akm (Ior); Ykn ak hz zamanla deiirse, akm da zamanla deiir. Ani akm,

Akmn birimi (SI) sisteminde ampere (A) dir.

Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk

1A=1C/1s

Elektrik Akm
Pozitif ykn ak yn, elektrik akmnn yn olarak seilir. Bu yzden, basit bir iletkendeki akmn yn, elektronlarn ak ynne zttr. letken bir telde btn noktalar ayn elektrik potansiyeldedir ve iletkenin yzeyinde ve iinde elekrik alan sfrdr. Elektrik alan sfr olduu iin net yk iletimi yoktur. Tel, bir pile balanrsa bir elektrik alan ve dolaysyla bir elektrik akm oluturur. Mikroskopik lde yk tayclarnn hareketiyle akm ilikilidir (hareketli pozitif veya negatif yk)

rnek (25.7)
Bir teldeki akm I=55A-(0.65 A/s2)t2 eitlii dorultusunda zaman iinde deiim gstermektedir. a) t=0 ve t=8.0 s zaman aral ierisinde telin kesit alanndan ka coulomb yk geer? b) Ayn zaman sresi ierisinde ne byklkte bir sabit akm ayn yk akn salar?

Akmn Mikroskopik Modeli

Kesit alan A , uzunluu x olan olan dzgn bir iletken parasndaki yk; Q=(nAx)q ile verilir. Burada n birim hacim bana den hareketli yk taycsnn says, q ise her bir parack zerindeki yktr. Yk tayclar vs hz ile hareket ederse alacaklar yol x=vst olur. Q=(nAvst )q

Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk

Yk tayclarnn vS hz, ortalama hzdr ve srklenme hz denir.

Akmn Mikroskopik Modeli

Halliday, Resnick, Walker, Fundamentals of Physics, John Wiley & Sons Inc.

I0=I1+I2

rnek

18-lekli bakr telin (genellikle ampul kablolar iin kullanlan boyut) ap 1.02 mmdir. Bu tel 1.67 A lik akm 200 wattlk bir ampule tamaktadr. Serbest elektronlarn younluu metre kp bana 8.5x1028 elektrondur. a) Akm younluunun b) Srklenme hznn bykl nedir?

Diren ve Ohm Kanunu

Elektrostatik dengede olmayan iletkenler iinde elektrik alan mevcuttur. A kesit alanl ve I akm tayan bir iletkeni ele alalm. letken iindeki akm younluu, birim alan bana den akmdr;

J=I/A =nqvS Bir iletkenin ular arasna bir potansiyel fark uygulanrsa, iletken iinde bir J akm younluu ve bir E elektrik alan meydana gelir. J=E
Burada , orant katsaysna iletkenin iletkenlii denir. Bu kurala uyan iletkenlere de Ohm kanuna uyduklar sylenir.

11

Diren ve Ohm Kanunu

Akm younluu (J); J=E= V/l Bir A kesit alanndan geen akm ;

J dA I = JdA = J dA = JA
I= I J= A
Halliday, Resnick, Walker, Fundamentals of Physics, John Wiley & Sons Inc.

10

Diren ve Ohm Kanunu

Ohm Kanununun pratikteki uygulamas; A kesitine ve l boyuna sahip dorusal bir tel paras Vb-Va potansiyel fark uyguladnda

V=El J=E= V/l V=(l/ )J=(l/A)I Burada l/A niceliine

iletkenin direnci (R) denir.

Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk

SI birim sistemine gre direncin birimi ohm () dur.

12

Diren ve Ohm Kanunu

Bir maddenin iletkenliinin tersine zdiren () denir.

Burada , Ohm-m birimindedir.

Her malzeme zel bir zdirence sahiptir ve bu parametre malzemenin zelliklerine ve scakla baldr. ok iyi iletkenler ok dk zdirence (yksek iletkenlie), yaltkanlar ise ok yksek zdirence (dk iletkenlie) sahiptir.

13

Diren ve Ohm Kanunu

Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk

14

Diren ve Ohm Kanunu

Direnlerin ohm cinsinden deerleri, renk kodlu olarak verilir. Bakr gibi omik malzemeler dorusal akm-voltaj ilikisine sahiptir. ok kullanlan yariletken diyodlarda olduu gibi, omik olmayan maddeler dorusal olmayan akm-voltaj ilikisine sahiptir.

Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk

15

Diren ve Ohm Kanunu

Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk

16

rnek
Koaksiyel kablolar, kablolu TV ve dier elektronik aralarda yaygn olarak kullanlr. Koaksiyel kablo, iki silindirik iletkenden ibarettir. letkenlerin arasndaki boluk silisyumla tamamen doldurularak iinde kaak akm bulunmas istenmez. Tpn i yarap a=0,5 cm d yarap b=1,75 cm ve boyu L =15,0 cm dir. letken arasnda lm yapldnda silisyumun direnci ne olur?

Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk

17

Elektriksel letkenlik in Bir Model

Drude Model

Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk Bu model; Elektronun arpmadan sonraki hareketinin arpmadan nceki hareketine bal olmadn, elektrik alandaki elektronlar tarafndan kazanlan fazla enerjinin arpmalarla iletkenlie verildiini kabul eder. arpmalarla atomlara verilen enerji , atomlarn titreim enerjisini arttrr.

18

Elektriksel letkenlik in Bir Model

Yk q, ktlesi me olan hareketli bir elektron E elektrik alannda F=qE kuvvetine maruz kalr. ,olduundan

Elektrona kazandrlan srklenme hz;

19

Elektriksel letkenlik in Bir Model

Btn mmkn olan t ve ve mmkn olan vi hz iin ortalama bir deer alnrsa, ilk hzlarn ortalamas sfr olur ve eitlik aadaki gibi yazlr;
Srklenme hz

Burada arpmalar arasndaki ortalama zamandr.

letkenliin bu klasik modeli Ohm yasas ile uyumasna ramen, baz nemli olaylar aklamakta yeterli deildir. Bu noktada kuantum fizii uygulanmaldr.

20

Elektriksel letkenlik in Bir Model

Srklenme hz, iletken iindeki akm ile ilikilendirilebilir.

nq E J = nqv s = me nq = me 1 me = = 2 nq
2

l ; = v

21

rnek (25.57)
Dairesel kesit alannn ap 2.50 mm, uzunluu ise 14.0 m olan ve yksek akmlar iin tasarlanm bir elektrik iletkeni bulunmaktadr. Bu telin ular arasndaki diren 0.104 dur. a) Malzemenin z direnci nedir? b) letkendeki elektrik alan bykl 1.28 V/m ise toplam akm nedir? c) Malzemede metrekp bana 8.5x1028 serbest elektron varsa b kkndaki artlarda ortalama srklenme sratini bulun

22

Diren ve Scaklk
Bir iletkenin z direnci, belli bir scaklk aralnda yaklak olarak scaklkla dorusal olarak deiir.

=0 [1+ (T-T0)] ; herhangi bir T scaklndaki zdiren, 0; T0 referans scaklndaki zdiren, ;zdirencin scaklk katsays.

Diren, zdirenle doru orantl olduundan;

R=R0[1+(T-T0)]

23

rnek (25.28)
Bir karbon diren termometre olarak kullanlacaktr. Bir k gununde scaklk 4.0 C iken karbon direncin direnci 217.3 dur. Direncin 215.8 oldugu bahar gnnde scaklk ka derecedir?

24

Elektrik Enerjisi ve G
G kaynandan elde edilen elektriksel yk, devre boyunca hareket eder. Bu yk direncin zerinden geerken direnteki atomlarla yapt arpmalar sonucu elektriksel potansiyel kaybeder ve termal enerji oluur. Diren zerinde, Q yknn potansiyel enerji kaybetme hz;
Serway, Beichner, Fen ve Mhendislik iin Fizik 2, Palme Yaynclk

olur.

25

Elektrik Enerjisi ve G
Ykn enerji kaybetme hz, direnteki P g kaybna eittir.

P=IV
Burada P ular arasna V potansiyel fark uygulanan ve I akm tayan herhangi bir aygta verilen gtr.

SI birim sistemine gre gcn birimi watt (W) tr.

Bir batarya veya herhangi bir elektriksel enerji salayan aygta elektro motor kuvvet denir. Genelde emk motor olarak ifade edilir. Bir bataryann potansiyel fark emksna () eittir.

V=Vb-Va= P=I

26

rnek (25.54)
Sradan bir el fenerinde, 17.0 luk direnci olan bir ampule iki adet 1.5 V emlk pil seri olarak balanmtr. a) Pillerin i direnleri gzard edilebilecek kadar kk ise ampule giden g nedir? b) Eer piller 5.0 saat boalyorsa, ampule giden toplam enerji nedir? c) Gerek piller boaldka direnleri artar. Eer balang i direnci gz ard edilecek kadar dkse ampule giden g balang seviyesinin yarsna dt zaman iki pilin toplam i direnci ne olur?