Sei sulla pagina 1di 13

Seo Debate Claudia de Lima Costa

Universidade Federal de Santa Catarina

Eliana vila
Universidade Federal de Santa Catarina

Gloria Anzalda, a conscincia feminismo mestia e o feminismo da diferena


esumo: Resumo Este artigo situa a contribuio fundamental de Gloria Anzalda sobre a conscincia mestia na histria do feminismo, enfocando sua perspectiva epistemolgica da diferena interseccional na articulao de uma poltica de coalizo contra a excluso da alteridade dos lugares privilegiados da construo da modernidade. Ancorando-se nas reflexes acadmicas sobre os escritos de Anzalda, as autoras destacam as maneiras pelas quais a teoria da identidade mestia de Anzalda est antecipando no apenas crticas aos conceitos de sujeito, diferena e modernidade, mas tambm aquelas que enfatizam as distines entre verses capitalistas e verses crticas do hibridismo cultural. alavras-chave: Palavras-chave interseccionalidade, hibridez, teoria queer, poltica identitria, poltica de alianas.

I began to think, Yes, Im a chicana but thats not all I am. Yes, Im a woman but thats not all I am. Yes, Im a dyke but that doesnt define all of me. Yes, I come from working class origins, but Im no longer working class. Yes, I come from a mestizaje, but which parts of that mestizaje get privileged? Only the Spanish, not the Indian or black. I started to think in terms of mestiza consciousness. What happens to people like me who are in between all of these different categories? What does that do to ones concept of nationalism, of race, ethnicity, and even gender? I was trying to articulate and create a theory of a Borderlands existence. I had to, for myself, figure out some other term that would describe a more porous nationalism, opened up to other categories of identity. [Comeei a pensar: Sim, sou chicana, mas isso no define quem eu sou. Sim, sou mulher, mas isso tambm no me define. Sim, sou lsbica, mas isso no define tudo que sou. Sim, venho da classe proletria, mas no sou mais da classe proletria. Sim, venho de uma mestiagem, mas quais so as partes dessa mestiagem que se tornam privilegiadas? S a parte espanhola, no a indgena ou negra. Comeei a pensar em termos de conscincia mestia. O que acontece com gente como eu que est ali no entre-lugar de todas essas categorias diferentes? O que que isso faz com nossos conceitos de nacionalismo, de raa, de etnia, e mesmo de gnero? Eu estava tentando articular e criar uma teoria de existncia nas fronteiras. [...] Eu precisava, por conta prpria, achar algum outro termo que pudesse descrever um nacionalismo mais poroso, aberto a outras categorias de identidade.] Gloria E. Anzalda, Interviews

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 320, setembro-dezembro/2005

691

CLAUDIA DE LIMA COSTA E ELIANE VILA

Copyright 2005 by Revista Estudos Feministas 1 ANZALDA, 2000a.

Sobre amasamientos culturais e a constituio do sujeito mestio


A importncia de Gloria Anzalda para o surgimento da discusso sobre diferena no bojo do feminismo norteamericano no pode ser menosprezada. Co-organizadora de uma das mais importantes antologias emblemticas do feminismo da diferena, This Bridge Called My Back: Writings by Radical Women of Color,2 Anzalda trouxe, a partir de seu lugar de escritora chicana s margens do cnone, intervenes das mulheres feministas de cor, lsbicas, judias e mulheres do Terceiro Mundo, entre outras, para o centro do debate feminista norte-americano, at ento dominado pela miopia das feministas consideradas brancas, anglfonas, heterossexuais, protestantes e de classe mdia. Com a irrupo dessas vozes histrica e estruturalmente reprimidas ou sem espao, a discusso sobre diferena se desloca do plano de uma dicotomia de gnero (a diferena entre homens e mulheres, entre masculino e feminino) e caminha rumo explorao das diferenas entre as mulheres e no interior das mulheres tnica que marcou principalmente as preocupaes intelectuais e prticas militantes feministas na dcada de 1980, revelando o reconhecimento de que o campo social est intersectado por vrias camadas de subordinao que no podem ser reduzidas unicamente questo de gnero. Esse foi um perodo em que, com a entrada dos debates sobre ps-modernismo e ps-estruturalismo na academia norte-americana, assistimos a uma massiva desestabilizao de certezas, verdades, desintegrao de epistemologias e a explorao, dentro do feminismo, das mltiplas opresses constitutivas das diferenas entre as mulheres. Teresa de Lauretis, Adrienne Rich, Elizabeth Spellman, Maria Lugones e Norma Alarcn (para arbitrariamente citar apenas algumas autoras) percorrem o curso aberto por Anzalda, examinando e polemizando as questes sobre diferena: diferena sexual para alm das formulaes dicotmicas, diferena racial, diferena tnica, diferena ps-colonial. O feminismo da diferena, portanto, distancia-se das determinaes biolgicas para salientar as inscries socioculturais dos sujeitos alm do gnero, o que abrir, nos anos 1990, curso para a anlise da interseccionalidade do gnero. Segundo as discusses de Michle Barrett e de Nancy Fraser sobre o conceito de diferena,3 os anos 1980 mostraram como as diversidades culturais, raciais, de classe, etc. contriburam para as distintas experincias das mulheres, entre as mulheres e entre as mulheres e os homens. Enfim, a poca do discurso

Cherre MORAGA e Gloria ANZALDA, 1981. Veja tambm ANZALDA, 2000b. 3 Seria importante observar que, ao usarmos o termo feminismo da diferena, estamos fazendo aluso trajetria norteamericana desse conceito. No contexto do feminismo norteamericano, com o qual os escritos de Anzalda dialogam, o discurso da diferena, em sua primeira fase, esteve muito marcado pelos debates sobre as diferenas entre mulheres e homens, que por sua vez estavam influenciados pela noo de sistemas de sexo/gnero, de Gayle RUBIN, 1975. Como explica Susan FRIEDMAN, 1998, embora houvesse discordncias quanto explicao dessas diferenas (biologia, cultura ou uma combinao de ambos os fatores), a diferena de gnero era vista como a categoria de anlise mais significativa e determinante. A influncia do feminismo da diferena francs nos debates norte-americanos (influncia esta somente sentida nos anos 1980 a partir da publicao da coletnea New French Feminisms, organizada por Elaine MARKS e Isabel de COURTIVRON, 1979) teve o efeito de intensificar o ento discurso dominante da diferena de gnero e de sua estrutura binria ( interessante observar que antes da publicao dessa coletnea, somente um artigo de Hlne CIXOUS The Laugh of the Medusa, 1976 havia sido traduzido e publicado nos Estados Unidos). O desafio a uma anlise ancorada somente na diferena de gnero dentro do feminismo norte-americano
2

692

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

GLORIA ANZALDA, A CONSCINCIA MESTIA E O FEMINISMO DA DIFERENA

surgiu a partir das intervenes das feministas no-brancas, particularmente as feministas negras. Argumentando que a opresso das mulheres no poderia ser entendida unicamente pelo vis da diferena de gnero, feministas negras, judias, lsbicas, operrias, do Terceiro Mundo e chicanas, entre outras (ou uma mistura de todas essas categorias) demandaram ateno para as diferenas mltiplas entre as mulheres, abrindo, portanto, o espao para o que mais tarde veio a ser denominado abordagem interseccional, a qual expandiu o conceito de gnero e passou a formul-lo como parte do conjunto heterogneo das relaes mveis, variveis e transformadoras do campo social. Os escritos de Anzalda so precursores dessa viso interseccional dentro do feminismo contemporneo. Para maiores exploraes sobre a discusso norte-americana do feminismo da diferena, veja Michle BARRETT, 1987; Nancy FRASER, 1996; FRIEDMAN, 1998; e Claudia de Lima COSTA, 2002. Para um estudo sobre as relaes entre o ps-estruturalismo francs e o feminismo norte-americano, veja, por exemplo, Alice JARDINE, 1985; Jane GALLOP 1982; Nancy , K. MILLER, 1988; e Diana FUSS, 1989. No contexto europeu, o feminismo da diferena toma outros contornos, especialmente a partir das discusses francesas e italianas. Para essas outras acepes da diferena (incluindo a diferena sexual), veja Toril MOI, 1985; Teresa de LAURETIS, 1994; Naomi SCHOR e Elizabeth WEED, 1994; e Rosi BRAIDOTTI, 1994 e 2002. 4 Para uma maior compreenso de como a diferena foi articulada nesse perodo do feminismo norte-americano, veja GILLIGAN, 1983; CHODOROW, 1978; e SPENDER, 1980. 5 ALARCN, 2003. 6 STEPHENSON, 2003.

da diferena no feminismo norte-americano: da voz diferente de Carol Gilligan, das diferenas salientadas por Nancy Chodorow na constituio das subjetividades a partir da reproduo da maternidade e das diferenas entre homens e mulheres no uso da linguagem, enfatizadas por Dale Spender.4 Em breves pinceladas, esse o contexto em que Anzalda lana, em 1987, seu livro Borderlands/La Frontera: The New Mestiza, o qual se situa entre vrios gneros textuais e registros discursivos, simultaneamente empregando-os e subvertendo-os. Mistura de poesia, autobiografia espiritual, fico, discurso analtico e escrito em vrios idiomas (ingls, espanhol, vrias lnguas e dialetos indgenas), Borderlands visto por algumas feministas como a tentativa de Anzalda de ir mais alm do feminismo da diferena do incio dos anos 1980, das abstraes desconstrucionistas ou sinais da diferena pura de algumas vertentes ps-estruturalistas, para um escrutnio (geo)poltico das mestiagens e hibridismos presentes na explosiva zona de contato que caracteriza a fronteira entre Mxico e Estados Unidos. Em outras palavras, a nova mestia de Anzalda, com sua conscincia polivalente e por meio de uma prtica performtica/textual transversiva, ocupa, em constante sobreposio/deslocamento, os interstcios dos vrios vetores da diferena resultantes dos desequilbrios histricos e das excluses mltiplas. Norma Alarcn,5 realizando uma leitura bastante incisiva da nova mestia (leitura esta que vem acompanhada de comentrios no menos incisivos de Marcia Stephenson),6 argumenta que Anzalda, ao assumir posies resistentes de sujeitos nas figuras da Mulher- Cobra [Snake Woman], La Chingada, Tlazolteotl, Coatlicue, Guadalupe, La Llorona, etc., no apenas questiona o sujeito autoritrio e coerente das representaes eurocntricas, mas tambm invoca outros sistemas simblicos para recuperar e recodificar os mltiplos nomes da Mulher que no se encontram contidos dentro dos registros hegemnicos ocidentais e dos modelos psicanalticos freudianos e lacanianos. Segundo Stephenson,
Dado que os sistemas de significao predominantes desautorizam qualquer sentido poltico, cultural e terico de residncia para a chicana, ela figura tanto como presena e ausncia nas representaes textuais e nos discursos prevalecentes do estado-nao. Anzalda reivindica as fronteiras a partir da criao de uma comunidade imaginria utpica ou de um terceiro espao, um lar que est aberto para a ilegal, a deslocada, a pria e a Queer. Esse terceiro espao tambm demanda uma forma diferente de conhecer e sentir. [...] [E]ssa re-apropriao do lar privilegia a

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

693

CLAUDIA DE LIMA COSTA E ELIANE VILA

STEPHENSON, 2003, p. 371 traduo das autoras. Todas as tradues que aqui aparecem so das autoras, exceto quando explicitadas.

noo de migrao, multiplicidade e de um tempo provisional: nas Amricas hoje, os processos de deslocamentos sociopolticos do imprio e da construo da nao ao longo desses 500 anos de histria aconteceram de tal forma que a noo de lar se tornou to mvel quanto as populaes, um lar sem territrio geopoltico juridicamente nacionalizado.7

Marcado por uma subjetividade nomdica moldada a partir de excluses materiais e histricas, o sujeito subalterno/chicano de Anzalda articula uma identidade mestia que j antecipava a crtica ao pensamento binrio e a modelos de hibridismo cultural ancorados em noes de assimilao e cooptao. Enfatizando que os terrenos da diferena so mais que nunca espaos de poder, a autora complica radicalmente o discurso feminista da diferena. Migrando pelos entre-lugares da diferena, mostra como esta constituda na histria e adquire forma a partir de articulaes sempre locais suas mestiagens mltiplas revelam simultaneamente mecanismos de sujeio e ocasies para o exerccio da liberdade. Em um dos trechos mais citados e de grande fora retrica de La conciencia de la mestiza, Anzalda conclama:
Como mestiza, eu no tenho pas, minha terra natal me despejou; no entanto, todos os pases so meus porque eu sou a irm ou a amante em potencial de todas as mulheres. (Como uma lsbica no tenho raa, meu prprio povo me rejeita; mas sou de todas as raas porque a queer em mim existe em todas as raas.) Sou sem cultura porque, como uma feminista, desafio as crenas culturais/religiosas coletivas de origem masculina dos indo-hispnicos e anglos; entretanto, tenho cultura porque estou participando da criao de uma outra cultura, uma nova histria para explicar o mundo e a nossa participao nele, um novo sistema de valores com imagens e smbolos que nos conectam um/a ao/ outro/a e ao planeta. Soy un amasamiento, sou um ato de juntar e unir que no apenas produz uma criatura tanto da luz como da escurido, mas tambm uma criatura que questiona as definies de luz e de escuro e d-lhes novos significados.8

ANZALDA, 1987, p. 80-81.

Devemos lembrar que esse amasamiento que constitui o sujeito de Anzalda se refere ao processo de traduo cultural abalizando a lgica do hibridismo noassimilacionista. A ambigidade e a indecidibilidade que acompanham o ato tradutrio no qual Anzalda se engaja tm o efeito de perturbar os binarismos culturais. Como tradutora e traidora (j que no existe traduo fiel, ou seja, toda traduo uma prfida fidelidade), a nova mestia opera dentro de uma referncia epistemolgica distinta

694

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

GLORIA ANZALDA, A CONSCINCIA MESTIA E O FEMINISMO DA DIFERENA

do modelo que estrutura as relaes entre centro e periferia, tradio e modernidade. Ela produto da transculturao, sincretismo e diasporizao que criam disjunturas entre tempo e espao (a fronteira) e deslocamentos dos discursos sobre origens e essncias. Seu cronotopo a limiaridade/ insterstcio e sua prtica, a traduo. No que tange ao conceito de traduo cultural presente no processo da hibridizao, Homi Bhabha esclarece:
Essa teoria da cultura est prxima a uma teoria da linguagem, como parte de um processo de tradues usando essa palavra, como antes, no no sentido estritamente lingstico de traduo, como, por exemplo, um livro traduzido do francs para o ingls, mas como um motivo ou tropo como sugere Benjamin para a atividade de deslocamento dentro do signo lingstico. Perseguindo esse conceito, a traduo tambm uma maneira de imitar, porm de uma forma deslocadora, brincalhona, imitar um original de tal forma que a prioridade do original no seja reforada, porm, pelo prprio fato de que o original se presta a ser simulado, copiado, transferido, transformado, etc.: o original nunca acabado ou completo em si. O originrio est sempre aberto traduo [...] nunca tem um momento anterior totalizado de ser ou de significao uma essncia. O que isso de fato quer dizer que as culturas so apenas constitudas em relao quela alteridade interna a sua atividade de formao de smbolos que as torna estruturas descentradas atravs desse deslocamento ou limiaridade que surge a possibilidade de articular prticas e prioridades culturais diferentes e at mesmo incomensurveis.9

BHABHA, 1990, citado em traduo em Lynn Mario T. Menezes de SOUZA, 2004, p. 125. Para uma discusso esclarecedora sobre os conceitos de hibridismo e traduo cultural em Bhabha, ver SOUZA, 2004. Para uma anlise da traduo cultural em relao ao feminismo e transnacionalismo, veja COSTA, 2004.
9

BUTLER, 2004, p. 228. Para uma reflexo instigante sobre a noo de zona de contato, veja Mary Louise PRATT, 1999. Para uma melhor compreenso de como essa noo se relaciona proximamente com o conceito de entre-lugar, veja Silviano SANTIAGO, 1978.
10 11

Judith Butler, escrevendo sobre feminismo e transformao social, entende a mediao tradutria de Anzalda (sempre cruzando mundos e identidades chicana, mexicana, lsbica, americana, acadmica, pobre, escritora, militante) como uma prtica de questionamento de nossas certezas epistemolgicas buscando a abertura para outras formas de conhecimento e de humanidade. Como enfatiza Bulter, Anzalda nos mostra que somente atravs de existirmos no modo da traduo, constante traduo, que teremos alguma chance de produzir um entendimento multicultural das mulheres ou, de fato, da sociedade.10 Mas, perguntamos, no atual cenrio de divisas fragmentadas, zonas de contato11 e epistemologias da fronteira, qual seria a contribuio especfica de Anzalda para uma prtica feminista de traduo?

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

695

CLAUDIA DE LIMA COSTA E ELIANE VILA

Sobre a especificidade histrica da interseccionalidade de diferenas


Em uma perspicaz discusso sobre feminismo, experincia e representao, Nelly Richard observou que, na diviso global do trabalho, o trnsito da teoria entre os centros metropolitanos e as periferias se faz a partir de uma troca desigual: enquanto o centro acadmico teoriza, espera-se da periferia o fornecimento de estudos de caso.12 Em outras palavras, a periferia reduzida ao lado prtico da teoria (ou, usando uma outra oposio binria perversa, a periferia torna-se o corpo concreto em oposio mente abstrata do feminismo metropolitano). No entanto, a mestia de Anzalda, como temos salientado aqui, questiona o que Walter Mignolo identifica como colonialidade do poder,13 interrompendo a prtica de apropriao metropolitana atravs de um nmero de estratgias textuais articuladas a partir do cronotropo da diffrance derridiana em oposio noo simplista de diferena. Seu hibridismo brinca com os modelos metropolitanos, suas dicotomias e revela as estruturas descentradas dos mesmos, ao mesmo tempo que inaugura outros tipos de conhecimento ou epistemologias da fronteira. Como afirma Anzalda, [s]abia de coisas muito antes de Freud.14 Susan Friedman, ao analisar o discurso feminista da diferena, argumenta que a mestia de Anzalda aponta para um lugar alm da diferena.15 No entanto, afirmar esse espao do alm no significa incorrer no discurso problemtico do ps (ps-feminismo ou feminismo psdiferena), veiculado com tanto fervor pela mdia.16 Ao contrrio, seu hibridismo mvel aponta, primeiro, para a formao de um feminismo migratrio que resiste tendncia da teoria em fixar, esquematizar, organizar, classificar e estabilizar a fragmentao e fluidez do pensamento e da existncia.17 Segundo, alinhava uma crtica preocupao exagerada do feminismo com a diferena custa de qualquer reconhecimento do desejo pela identidade. Como Henrietta Moore enfatiza,
identidade e diferena no tratam somente de agrupamentos categricos, mas de processos de identificao e diferenciao. Ns nos engajamos em tais processos, de maneiras distintas, com o desejo de pertencimento, de ser parte de alguma comunidade, ainda que provisria. Pertencer invoca o desejo e neste desejo que reside muito da paixo pela diferena.18

12

RICHARD, 2002.

13

MIGNOLO, 2003.

14

ANZALDA, 1987, p. 33.

15

FRIEDMAN, 1998.

Para uma reflexo inspiradora dos discursos sobre psfeminismo ou sobre a morte do feminismo, veja Mar y HAWKESWORTH, 2004.
16 17

FRIEDMAN, 1998, p. 102.

18

MOORE, 1994, p. 1-2.

O alm de Friedman o alm (beyond) de Bhabha, no sentido de um movimento dialgico entre o idntico e

696

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

GLORIA ANZALDA, A CONSCINCIA MESTIA E O FEMINISMO DA DIFERENA

TAUSSIG, 1993. Veja FRIEDMAN, 1998, para a discusso sobre Taussig.


19

20

ANZALDA, 1990, p. 224.

21

Veja Diane FOWLKES, 1997.

Veja, a esse respeito, por exemplo o debate entre FRASER, 1997a e 1997b; e BUTLER, 1997. 23 LORDE, 1984, p. 47-48.
22

a diferena, ou mesmo na definio que Michael Taussig lhe d : o movimento entre mmese e alteridade na inscrio da diferena pelo etngrafo. 19 Para Friedman, esse movimento no significa um retorno ao lugar rseo da irmandade feminista dos anos 1970 e incio dos anos 1980, e sim viajar constantemente entre mundos, explorando os espaos de suas diferenas, formados negativamente e positivamente a partir de misturas e divises. Assim, uma das grandes contribuies da prtica terica de Anzalda desenvolver uma perspectiva articulando, simultaneamente, poltica identitria e poltica de alianas, de modo que esses parmetros de agenciamento cultural, mesmo que aparentemente antitticos, possam se reforar e tambm se interromper dialogicamente, enriquecendo-se com suas limitaes mtuas. Ao elencar quatro caminhos necessrios para uma possvel poltica de alianas que no dispense (nem despense) a fora estratgica de polticas identitrias, Anzalda prope o verbo to sandbar, referindo-se ao banco de areia que conecta a ilha ao continente mas que se mantm s vezes submerso, s vezes visvel, dependendo da mar.20 Para Anzalda, formar alianas um processo que requer estratgias flexveis e transitrias, histricas, contingentes a cada circunstncia especfica.21 Uma das importantes ramificaes dessa contribuio perturbar o argumento de que os estudos de sexualidade no passam do mbito meramente cultural, ou seja, no passam de um mbito supostamente inferior ao dos estudos de classe estes tidos como parmetro absoluto de constituio do sujeito abjeto (portanto, materializado como objeto) do humanismo.22 Em contraponto a esse argumento que Audre Lorde definiu como hostilidade horizontal23 que surge no bojo de polticas identitrias essencialistas, a teorizao de Anzalda reflete o surgimento, alinhado aos estudos feministas, de uma perspectiva interseccional que recusa qualquer reduo de subjetividades histricas complexas a categorias identitrias fixas, desconectadas entre si. Anzalda tambm demarcou sua resistncia ao redirecionamento de discursos normatizantes sobre a perspectiva interseccional desenvolvida por teorias feministas e queer a partir dos anos 1980. Enfatizou a necessidade de se manter uma perspectiva de alianas sem perder de vista a especificidade histrica de cada instncia de luta: longe de antecipar qualquer garantia de correspondncia entre uma poltica supostamente homognea de se viver a fronteira e o contedo emancipatrio que se pode esperar dela, a teoria de Anzalda exige discernir cada construo de contedos

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

697

CLAUDIA DE LIMA COSTA E ELIANE VILA

como uma instncia interseccional e vivencial especfica. Assim, Anzalda enfatiza a tenso necessria entre as foras simultneas de especificidade e comunidade que tornam as alianas possveis entre sujeitos intersticiais:
A fronteira especfica tematizada neste livro a fronteira entre o Mxico e o sudoeste dos E.U.A.Texas. As fronteiras psicolgicas, as fronteiras sexuais e as fronteiras espirituais no so exclusivas a essa regio. As fronteiras se tornam fisicamente presentes em todos os lugares onde duas ou mais culturas se tocam, onde pessoas de raas diferentes ocupam o mesmo territrio, onde as classes mais baixas, baixas, mdias e altas se tocam, onde o espao entre dois indivduos se encolhe na intimidade.24

24

ANZALDA, 1987, p. 17.

nesse mesmo sentido de interseccionalidade que, alertando para a cooptao do termo queer como apenas mais uma nova categoria identitria e homogenizante, reproduzindo assim a lgica hegemnica, Anzalda enfatizou a dinmica transitria pela qual
[q]ueer costuma ser usado como um termo abrangente, falsamente unificador, sob o qual todos os queers de todas as raas, etnias e classes so aglomerados. Por vezes precisamos dessa abrangncia para solidificar nossos postos contra quem nos oprime. Mas mesmo quando buscamos abrigo sob esse termo no devemos nos esquecer de que ele homogeniza e oculta nossas diferenas.25

ANZALDA, 1991, p. 250. ANZALDA, 1991, p. 251. 27 Nikki SULLIVAN, 2003, p. 66. A teorizao queer no se resume mera inverso de hierarquias, mas coloca em xeque a prpria conceitualizao de categorias semnticas, impedindo sua fixidez. Em Anzalda, o conceito queer se entrelaa com os de borderlands/ la frontera e conscincia mestia, estrategicamente transgredindo parmetros identitrios de raa e sexualidade e demolindo qualquer mito de pureza epistemolgica ou identitria, de razo ou raa pura, que impea o deslocamento e a transgresso abjeta de fronteiras simblicas/materiais. La Frontera onde vive o que imprprio e proibido: Los atravesados vivem aqui: o vesgo, o perverso, o queer, o atrapalhado, o hbrido, o mulato, o mestio, o meio-morto; em suma, todos os que atravessam, cruzam ou transgridem os confins do normal (ANZALDA, 1987, p. 3). 28 BENHABIB, 1986. 29 ANZALDA, 1991, p. 252-253.
25 26

Nesse contexto, sintomtico que, mesmo tendo sido pioneira no uso interseccional do termo queer em seu livro influente de 1987, e tendo criticado seu uso abstracionista e esbranquiante,26 Anzalda raramente citada ou reconhecida por sua contribuio aos estudos queer, j que seu trabalho tende a ser categorizado sob a rubrica singular de teorias de raa,27 por sua vez tidas como sendo isoladas de outros parmetros identitrios. contra essa ideologia que Seyla Benhabib argumenta que a teoria de Anzalda rejeita o mbito da subjetividade singular coletiva para abraar aquele, bem mais complexo, da intersubjetividade.28 De fato, ao considerar as dinmicas de opresso e resistncia cultural, Anzalda contraria os argumentos pela priorizao de um paradigma constitutivo sobre outro, ou seja, de um modelo aditivo de opresso e resistncia identitria. Para ela, a
identidade no um amontoado de cubculos estufados respectivamente com intelecto, sexo, raa, classe, vocao, gnero. Identidade flui entre, sobre, aspectos de cada pessoa. Identidade um [...] processo.29

698

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

GLORIA ANZALDA, A CONSCINCIA MESTIA E O FEMINISMO DA DIFERENA

AnaLouise KEATING, 1993, p. 110.


30

31

ANZALDA, 1987, p. 79.

Nesse processo, a nova mestia quem busca reinterpretar a histria universalizante, contrapondo-a atravs de uma nova consincia que recusa tanto o identitarismo essencialista quanto o hibridismo hegemnico. Reconhecendo que a dinmica corporativa contempornea capitaliza-se ainda mais ao absorver diversas formas de resistncia cultural, 30 Anzalda argumenta que preciso incorporar essa dinmica em cada luta, ao invs de ignor-la: nada eliminado, o bom, o ruim e o feio, nada rejeitado, nada abandonado. [A nova mestiza] no s sustm contradies como tambm transforma as ambivalncias em uma outra coisa.31 Ainda assim, como afirma Michael Hames-Garcia,
a necessidade de fazer distines entre instncias de hibridez resistente e no-resistente no deve ser confundida com o impulso para descobrir a forma perfeita de resistncia que no possa ser recuperada por foras de dominao.32

32

HAMES-GARCIA, 2000, p. 111.

33

ANZALDA, 1990, p. 227.

34

ANZALDA, 1987, p. 3.

35

HAMES-GARCIA, 2000.

nesse sentido que, em sua discusso sobre uma possvel poltica de alianas, Anzalda ressalta a necessidade de engajar (ao invs de resolver ou dissolver) as tenses subjacentes a qualquer narrativa justificadora de opresso e excluso: os termos soluo, resoluo, progredir e ir adiante refletem conceitos culturais dominantes do Ocidente.33 Respaldados por ideologias salvacionistas, tais conceitos culturais precisam ser reconhecidos enquanto veculos de violncia, j que se materializam em relaes gravemente assimtricas: A fronteira E.U.A.Mxico es una herida abierta em que o Terceiro Mundo range contra o primeiro e sangra.34 Tal nfase sobre a fronteira enquanto uma ferida aberta nada tem em comum com a ideologia de suposta transcendncia de barreiras celebrada por teorias hegemnicas de hibridismo e transculturalismo. Ao contrrio, ela exige que se atente para a especificidade histrica de toda assimetria intercultural. Segundo Hames-Garcia, Anzalda representa essa crise contra a lgica hegemnica que reproduzida tambm internamente na cultura chicana, cujo movimento nacionalista buscou dissipar seus conflitos internos sob mitos nacionalistas de unidade identitria. 35 Pretensamente protegendo a famlia chicana do capitalismo e racismo anglocntricos, a ideologia resolucionista do movimento ignorou as desigualdades internas legitimadas pelo mito patriarcal de identidade nacional. Por exemplo, um dos principais documentos do nacionalismo cultural chicano, El Plan Espiritual de Aztln, concebe o nacionalismo como uma chave para a organizao que transcende todas

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

699

CLAUDIA DE LIMA COSTA E ELIANE VILA

36

El Plan, p. 2.

Sobre a crtica nacionalista a Anzalda, veja Denise A. SEGURA e Beatriz M. PESQUERA, 19881990, p. 72-75; sobre a crtica importncia dada por Anzalda s opresses por orientao sexual, veja Deena J. GONZLEZ, 1998, p. 48-50. 38 ANZALDA, 1987, p. 21-22.
37

A nova mestia de Anzalda antecipa, nesse sentido, o argumento de Paul GILROY (1993) para redifinir tradio enquanto modernidade em relao histrica diante de um passado no fixo, mas em transformao incessante, com ressonncias e ressignificaes atuais. 40 Por exemplo, para April Shemak, as identidades produzidas nas fronteiras so automaticamente livres de restries, especialmente quando a interpretao que Anzalda faz dessa nova cultura parte de noes arcaicas da cultura indgena prcolombiana para simular um modo de vida mais puro ou autntico. [...] Anzalda constri um indigenismo estagnado, mistificado [que ignora] como o indigenismo pode ser (e ) manipulado por estados-naes para reproduzir formaes tnicas/raciais perniciosas que sustentam o nacionalismo (SHEMAK, 2002, p. 86). Sobre essa crtica ao indigenismo em Anzalda, veja tambm Scott MICHAELSEN e David JOHNSON, 1997. 41 ANZALDA, 1987, p. 5.
39

as faces ou fronteiras religiosas, polticas, econmicas.36 esse o contexto discursivo criticado por Anzalda por homogenizar e, assim, encobrir os conflitos internos sociedade. No surpreende, portanto, que suas crticas tenham sido reduzidas a mero faccionalismo nesse contexto discursivo, ou seja, a mero antipatriotismo em cumplicidade com os inimigos da cultura chicana.37 Em contraponto, Anzalda declara: No me convencem os mitos da tribo em que meu nascimento me inseriu. [...] Recuso-me a glorificar os aspectos da minha cultura que me feriram, e que me feriram em nome de me proteger.38 Ainda segundo Hames- Garcia, a lgica hegemnica interna cultura chicana reproduzida tambm pelo mito de retorno ao passado idlico de Aztlan. Para Anzalda, a narrativa de retorno a Aztlan, que enfatiza a desterritorializao dupla dos chicanos e chicanas (como astecas e como mexicanos colonizados), portanto com direito (duplo!) de posse sobre a terra usurpada pelos Estados Unidos, ignora a opresso de mulheres como base da dominao asteca sobre os povos pr-colombianos. Ela problematiza, portanto, esse mito legitimador das dominaes internas entre chicanos e chicanas. Sua viso sobre a narrativa de retorno a Aztln mais bem compreendida como reapropriao, reinterpretao ou reviso histrica do que como qualquer volta a uma pureza original idealizada segundo valores patriarcais. Na viso de Anzalda, a nova mestia recusa o conforto simulado de mecanismos arbitrrios de resoluo e dissoluo de conflitos, sustentado pela iluso modernista de temporalidade linear e, portanto, de uma fronteira intransponvel entre tradio e modernidade. 39 Se consideramos tal recusa como uma interveno histrica, torna-se claramente inconsistente a crtica segundo a qual a teorizao de Anzalda sobre a nova mestia implica um hibridismo que dissolve diferenas, transpe contingncias histricas ou idealiza o perodo prColombiano, desproblematizando seu legado histrico patriarcal. 40 Contra essa reduo do conceito de mestiagem de Anzalda a uma dissoluo de restries calcada por um indigenismo idlico des-historicizante, importante notar que seu livro Borderlands/La Frontera comea justamente com uma crtica contundente representao acrtica de um retorno mtico ao passado asteca, ou seja, representao que ignora sua problemtica ordem patriarcal, representada pela guia e sustentada pela subjugao das mulheres, simbolizadas pela serpente.41 Recusando as fronteiras arbitrrias entre tradio e modernidade, e perplexa em meio encruzilhada de los intersticios, os espaos entre os mundos

700

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

GLORIA ANZALDA, A CONSCINCIA MESTIA E O FEMINISMO DA DIFERENA

42

ANZALDA, 1987, p. 20.

43

ANZALDA, 1987, p. 80.

diferentes que ela habita,42 a nova mestia o sujeito intersticial do feminismo contemporneo: apesar de dolorosa, a conscincia mestia proposta por Anzalda nasce do movimento criativo contnuo que rompe incessantemente com o aspecto unitrio de cada novo paradigma.43

Referncias bibliogrficas
ALARCN, Norma. Anzaldas Frontera: Inscribing Gynetics. In: ARREDONDO, Gabriela; HURTADO, Ada; KLAHN, Norma; NJERA-RAMREZ, Olga; and ZAVELLA, Patricia (eds.). Chicana Feminisms: A Critical Reader. Durham: Duke University Press, 2003. p. 354-369. ANZALDA, Gloria. Borderlands/La Frontera: The New Mestiza. San Francisco: Aunt Lute Books, 1987. ______. Bridge, Drawbridge, Sandbar or Island: Lesbians-of-Color Haciendo Alianzas. In: ALBRECTH, Lisa; and BREWER, Rose M. (eds.). Bridges of Power: Womens Multicultural Alliances. Philadelphia: New Society Publishers, 1990. p. 216-33. ______. To(o) Queer the Writer: Loca, Escrita y Chicana. In. WARLAND, Betsy (ed.). In: Versions: Writing by Dykes, Queers and Lesbians. Vancouver: Press Gang, 1991. p. 24963. ______. Interviews. Ed. AnaLouise Keating. New York: Routledge, 2000a. ______. Falando em lnguas: uma carta para as mulheres escritoras do Terceiro Mundo. Trad. dina de Marco. Revista Estudos Feministas, v. 8, n. 1, p. 229-236, 2000b. BARRETT, Michle. The Concept of Difference. Feminist Review, n. 26, 1987, p. 29-42. BENHABIB, Seyla. Critique, Norm, and Utopia: A Study of the Foundations of Critical Theory. New York: Columbia University Press, 1986. BHABHA, Homi. The Third Space. In: RUTHERFORD, Jonathan (ed.). Identity: Community, Culture, Difference. London: Lawrence and Wisehart, 1990. p. 207-221. Interview. BRAIDOTTI, Rosi. Nomadic Subjects: Embodiment and Sexual Difference in Contemporary Feminist Theory. New York: Columbia University Press, 1994. ______. Metamorphoses: Towards a Materialist Theory of Becoming. Cambridge: Polity Press, 2002. BUTLER, Judith. Merely Cultural. Social Text, n.15, v.3/4, 1997, p. 265-277. ______. Undoing Gender. New York: Routledge, 2004. CHODOROW, Nancy. The Reproduction of Mothering: Psychoanalysis and the Sociology of Gender. Berkeley: University of California Press, 1978. CIXOUS, Hlne. The Laugh of the Medusa. Signs, v. 1, n. 4, 1976, p. 875-893. COSTA, Claudia de Lima. O sujeito no feminismo: revisitando os debates. Cadernos Pagu, v. 19, p. 59-90, 2002. ______. Feminismo, traduo, transnacioanlismo. In: COSTA, Claudia de Lima; SCHMIDT, Simone Pereira (Orgs.). Poticas e polticas feministas. Florianpolis: Editora Mulheres, 2004. p. 187-196. El Plan Espiritual de Aztln. In: ANAYA, Rodolfo A.; and LOMEL, Francisco A. (eds.). Aztln: Essays on the Chicano Homeland. Albuquerque: University of New Mexico Press, 1991. p. 1-5. FOWLKES, Diane L. Moving from Feminist Identity Politics to Coalition Politics Through a Feminist Materialist Standpoint of Intersubjectivity in Gloria Anzaldas Borderlands/La Frontera: The New Mestiza. Hypatia, v. 12, n. 2 , 1997, p. 105-24.

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

701

CLAUDIA DE LIMA COSTA E ELIANE VILA

FRASER, Nancy. Equality, Difference, and Radical Democracy: The United States Feminist Debates Revisited. In: TREND, David (ed.). Radical Democracy: Identity, Citizenship, and the State. New York: Routledge, 1996. p. 196-208. ______. Justice Interruptus: Critical Reflections on the Postsocialist Condition. New York: Routledge, 1997a. ______. Heterosexism, Misrecognition, and Capitalism: A Response to Judith Butler. Social Text, n. 52/53, 1997b, p. 279-289. FRIEDMAN, Susan Stanford. Mappings: Feminism and the Cultural Geographies of Encounter. Princeton: Princeton University Press, 1998. FUSS, Diana. Essentially Speaking: Feminism, Nature and Difference. New York: Routledge, 1989. GALLOP Jane. The Daughters Seduction: Feminism and Psychoanalysis. Ithaca: Cornell , University Press, 1982. GILLIGAN, Carol. In a Different Voice: Psychological Theory and Womens Development. Cambridge: Harvard University Press, 1983. GILROY, Paul. The Black Atlantic: Modernity and Double Consciousness. Cambridge: Harvard University Press, 1993. GONZLEZ, Deena J. Speaking Secrets: Living Chicana Theory. In: TRUJILLO, Carla (Ed.). Living Chicana Theory. Berkeley: Third Woman, 1998. p. 47-77. HAMES-GARCIA, Michael. How To Tell a Mestizo from an Enchirito: Colonialism and National Culture in the Borderlands. Diacritics, v. 30, n. 4, 2000, p.102-122. HAWKESWORTH, Mary. The Semiotics of Premature Burial: Feminism in a Postfeminist Age. Signs, v. 24, n. 4, 2004, p. 961-984. JARDINE, Alice. Gynesis: Configurations of Woman and Modernity. Ithaca: Cornell University Press, 1985. KEATING, AnaLouise. Writing, Politics, and las Lesberadas: Platicando com Gloria Anzalda. Frontiers, v. 14, n. 1, 1993, p. 105-30. LAURETIS, Teresa de. The Essence of the Triangle or, Taking the Risk of Essentialism Seriously: Feminist Theory in Italy, the U.S., and Britain. In: SCHOR, Naomi; and WEED, Elizabeth (eds.). The Essential Difference. Bloomington: Indiana University Press, 1994. p. 1-39. LORDE, Audre. Sister Outsider: Essays and Speeches. Trumansburg, NY: Crossing Press, 1984. MARKS, Elaine; and COURTIVRON, Isabel de (eds.). New French Feminisms: An Anthology. Amherst: University of Massachusetts Press, 1979. MICHAELSEN, Scott; and JOHNSON, David E. Border Secrets: An Introduction. In: MICHAELSEN, Scott; and JOHNSON, David E. (eds.). Border Theory: The Limits of Cultural Politics. Minneapolis: University of Minnesota Press, 1997. p. 1-39. MIGNOLO, Walter. Histrias locais, projetos globais: colonialidade, saberes subalternos e pensamento liminar. Belo Horizonte: Editora UFMG, 2003. MILLER, Nancy K. Subject to Change: Reading Feminist Writing. New York: Columbia University Press, 1988. MOI, Toril. Sexual/Textual Politics: Feminist Literary Theory. New York: Methuen, 1985. MOORE, Henrietta L. A Passion for Difference: Essays in Anthropology and Gender. Bloomington: Indiana University Press, 1994. MORAGA, Cherre; and ANZALDA, Gloria (eds.) This Bridge Called My Back: Writings by Radical Women of Color. New York: Kitchen Table Press, 1981. PRATT, Mary Louise. A crtica na zona de contato: nao e comunidade fora de foco. Travessia: Revista de literatura, n. 38, p. 7-30, 1999.

702

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

GLORIA ANZALDA, A CONSCINCIA MESTIA E O FEMINISMO DA DIFERENA

RICHARD, Nelly. Experincia e representao: o feminino, o latino-americano. In: ______. Intervenes crticas: arte, cultura, gnero e poltica. Belo Horizonte: Editora UFMG, 2002. p. 142-155. RUBIN, Gayle. The Traffic in Women: Notes on the Political Economy of Sex. In: REITER, Rayna R. (ed.). Toward an Anthropology of Women. New York: Monthly Review Press, 1975. p. 157-210. SANTIAGO, Silviano. O entre-lugar do discurso latino-americano. In: ______. Uma literatura nos trpicos. So Paulo: Perspectiva, 1978. p. 11-28. SCHOR, Naomi; and WEED, Elizabeth (eds.). The Esssential Difference. Bloomington: Indiana University Press, 1994. SEGURA, Denise A.; and PESQUERA, Beatriz M. Beyond Indifference and Antipathy: The Chicana Movement and Chicana Feminist Discourse. Aztln, v. 19, n. 2, 1988-1990, p. 69-92. SHEMAK, April. Re-membering Hispaniola: Edwidge Danticats The Farming of Bones. Modern Fiction Studies, v.48, n. 1, 2002, p. 83-112. SOUZA, Lynn Mario T. Menezes. Hibridismo e traduo cultural em Bhabha. In: ABDALA JUNIOR, Benjamim (Org.). Margens da cultura: mestiagem, hibridismo e outras misturas. So Paulo: Boitempo Editorial, 2004. p. 113-134. SPENDER, Dale. Man Made Language. New York: Routledge and Kegan Paul, 1980. STEPHENSON, Marcia. Response: Inscribing Gynetics in the Bolivian Andes. In: ARREDONDO, Gabriela, HURTADO, Ada, KLAHN, Norma, NJERA-RAMREZ, Olga; and ZAVELLA, Patricia (eds.). Chicana Feminisms: A Critical Reader. Durham: Duke University Press, 2003. p. 370-375. SULLIVAN, Nikki. A Critical Introduction to Queer Theory. New York: New York University Press, 2003. TAUSSIG, Michael. Mimesis and Alterity: A Particular History of the Senses. New York: Routledge, 1993.

Feminism Gloria Anzalda, Mestiza Consciousness, and Feminism of Difference Abstract: Abstract This article situates Gloria Anzaldas influential La Conciencia de la mestiza / Towards a New Consciousness within the history of feminism, focusing on her epistemological perspective of intersectional difference to articulate a politics of coalition against the exclusion of alterity from privileged sites of modernity construction, in both space and time. Drawing on various academic sources of Anzalda criticism, we highlight some important ways her theory of mestiza identity actually anticipates not only critiques of the concepts of the subject, difference and modernity but also distinctions between capitalist and critical versions of cultural hybridity, all of which require sensitivity to discourses of dehistoricization, cooptation and assimilation. Words ords: Key Words intersectionality, hybridity, queer theory, identity politics, coalition politics.

Estudos Feministas, Florianpolis, 13(3): 691-703, setembro-dezembro/2005

703

Potrebbero piacerti anche