Przegld Geologiczny, vol.

58, nr 8, 2010

Zoa wglowodorw w utworach cechsztyskiego dolomitu gwnego (Ca2) na bloku Gorzowa

Edward Czekaski1, Krzysztof Kwolek2, Zbigniew Mikoajewski2
Hydrocarbon fields in the Zechstein Main Dolomite (Ca2) on the Gorzw Block (NW Poland). Prz. Geol., 58: 695703. A b s t r a c t. By discoveries of hydrocarbon deposits in the Polish part of the Southern Permian Basin, Western Poland became a key explorational area. The most spectacular discoveries have been done on the Gorzw Block which borders the Fore-Sudetic Monocline from the south and the Szczecin Swell from the north. This is the area where the biggest oil field Barnwko MostnoBuszewo (BMB) have been discovered and the group of oil and gas E. Czekaski K. Kwolek Z. Mikoajewski deposits LubiatwMidzychdGrotw (LMG). Detailed litho- facies analysis of Main Dolomite carbonates and seismic surveys (mainly 3D) contributed to good recognition of depositional architecture in this part of the Main Dolomite basin. An interesting issue is the relationship of the discovered deposits with carbonate depositional zones and diverse chemical composition of hydrocarbons. Most of deposits is related to carbonate platforms and microplatforms. Less important are platform slopes but basinal zone is and was considered as the area where source rocks occur. Discovery of the Lubiatw oil deposit at the foot of the Grotw Peninsula opened new possibilities in searching for hydrocarbons. Later negative results of drillings in this zone did not affected the fact that there are still explorational hopes for this type of carbonates. Hydrocarbons which can still be discovered in this interval are still not known based on calculations done in the recent years. It seems, that better geochemical recognition and advanced look on diagenetic evolution and depositional architecture will bring about new discoveries in the Main Dolomite interval on the Gorzw Block. Keywords: Zechstein Main Dolomite, Gorzw Block, oil and gas fields

Basen cechsztyskiego dolomitu gwnego (Ca2) obejmuje znaczny obszar Polski i stanowi cz rozlegego basenu epikontynentalnego, zwanego poudniowym basenem permskim. Utwory dolomitu gwnego maj charakter zarwno ska macierzystych, jak zbiornikowych, ktre izolowane ewaporatami tworz zamknity system naftowy (Kotarba & Wagner, 2007). Odkrycia duych z ropy naftowej i gazu ziemnego spowodoway, e utwory te stay si najintensywniej eksplorowanym poziomem na Niu Polskim (Czekaski i in., 2002, 2008; Dyjaczyski i in., 2006; Sikorski, 2002, 2006; Wolnowski, 2002, 2006). Znaczny wzrost efektywnoci poszukiwa nastpi dziki zastosowaniu sejsmiki 3D (Grski i in.,1999; Czerwiska i in., 2008). Najwiksze zoa zwizane s z blokiem Gorzowa jednostk tektoniczn pooon na pograniczu monokliny przedsudeckiej i niecki szczeciskiej (ryc. 1) oraz z pnocn czci platformy wielkopolskiej (tzw. pwysep Grotowa) (ryc. 2). W strefach tych odkryto m.in. najwiksze nagromadzenie ropy naftowej w Polsce zoe Barnwko MostnoBuszewo (BMB) (Mamczur i in., 1997) oraz zesp z LubiatwMidzychdGrotw (LMG) (Dyjaczyski i in., 2006). O wysokim potencjale naftowym dolomitu gwnego na bloku Gorzowa wiadczy take fakt, e zoa wglowodorw odkryto rwnie na izolowanych platformach wglanowych (mikroplatformach) pooonych w strefie rwni basenowej (Dyjaczyski i in., 2009). Dziki pracom wiertniczym i sejsmicznym udao si zrekonstruowa paleogeografi utworw dolomitu gwnego (Ca2) (Wagner i in., 2000) (ryc. 2).

Najwiksze nadzieje, odnonie wystpowania wglowodorw w utworach Ca2 na omawianym obszarze, wizano z barierami, a take z wewntrznymi obszarami platform i izolowanych mikroplatform wglanowych. Na bloku Gorzowa w strefach tych odkryto dotychczas 24 zoa ropy naftowej i gazu ziemnego. Lokalizacja dwch pozostaych z odpowiada strefie podna platform wglanowych. W 1972 r. przypadkowo odkryte zostao niewielkie zoe ropy naftowej Sulcin, pooone u podna mikroplatformy wglanowej o tej samej nazwie (Kwolek & Mikoajewski, 2010). Odkrycie w 2002 r. zoa Lubiatw pooonego u podna pwyspu Grotowa drugiego pod wzgldem zasobw zoa ropy naftowej w Polsce poszerzyo front poszukiwa o stref podna platformy wglanowej (pogranicze stoku platformy i rwni basenowej), uwaanej do tej pory za obszar wystpowania jedynie ska macierzystych. W ostatnim czasie odwierconych zostao w tym rejonie kilka otworw wiertniczych, niestety nie day one pozytywnych wynikw. Nie tylko nie odkryto w nich akumulacji wglowodorw, ale w niektrych przypadkach nie potwierdzia si nawet interpretacja zapisu sejsmicznego, wskazujcego na obecno miszego i porowatego dolomitu. Podwayo to wiarygodno stosowanej dotychczas metodyki poszukiwawczej i skonio do rozwaa nad opracowaniem kryteriw identyfikacji potencjalnych puapek zoowych w utworach dolomitu gwnego u podna platform i mikroplatform wglanowych (Kwolek & Mikoajewski, 2010). Bardzo wane przy planowaniu kolejnych otworw wiertniczych jest lepsze poznanie systemw naftowych w ukadzie platforma stok rwnia basenowa.

1 Polskie Grnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. w Warszawie, Oddzia w Zielonej Grze, ul. Westerplatte 15, 65-034 Zielona Gra; edward.czekanski@zzgnig.com.pl 2 Polskie Grnictwo Naftowe i Gazownictwo S.A. w Warszawie, Oddzia w Zielonej Grze, pl. Staszica 9, 64-920 Pia; krzysztof. kwolek@pgnig.pl; zbigniew.mikolajewski@pgnig.pl

695

Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 8, 2010

n Po iecka me po ran mo ian rsk Tro a wa Po p ug h me om niec ran or szcz ka sk ian a Szcz eciska Sw ecin ell Trou gh w

blok Gorzowa Gorzw Block

Fo ok p re- rz Su eds de ud SU tic ec SU DE Blo ki DE TY ck TE S kredowa niecka pnocnosudecka Cretaceous North-Sudetic Trough kredowa niecka rdsudecka kredowa niecka Cretaceous opolska Intra-Sudetic Cretaceous Trough Opole Trough
0 25 50 75 100 km

mo Fo nok re- lin Su a p de rze tic ds Mo ud no eck cli a ne bl

ni P eck oc a p k T o ro ck ug a h

mo Ma nokl zu ina ry- m Po azu dla rs sie koMo pod no las cli ka ne

ka dz ugh ka ro ec T ni d
GZW USCB

d p o l s k i
nie Pu cka p aw u y T aws rou ka gh
ni a sk ia dz gh ni ou ka Tr ec ida N

KARPATY CARPATHIANS

brzene nasunicie karpackie frontal Carpathian thrust

zasig kompleksu cechsztysko-mezozoicznego extent of the Zechstein-Mesozoic complex

Ryc. 1. Lokalizacja bloku Gorzowa na tle geologicznego podziau Polski (wg Dadleza, 1998 zmieniony) Fig. 1. Location of the Gorzw Block on the background of the geological regional subdivision of Poland (after Dadlez, 1998 modified)

Zarys budowy geologicznej bloku Gorzowa Blok Gorzowa zwizany jest z NW czci wau wolsztyskiego podniesieniem w podou permo-mezozoiku. Cignie si ono od okolic Krotoszyna na SE po Mylibrz na NW i wchodzi w skad eksternidw waryscyjskich. Podniesienie ma charakter izolowanych blokw, ktrym towarzysz rozlege pokrywy ska wylewnych dolnego czerwonego spgowca, a take serie utworw klastycznych dolnego czerwonego spgowca wystpujce w obnieniach. Ostace erozyjne w podou cechsztynu miay znaczcy wpyw na rozwj nadlegego kompleksu cechsztysko-mezozoicznego. W czasie sedymentacji wczesnocechsztyskiej rozwijay si na nich misze platformy anhydrytowe (majce niekiedy ponad 300 m miszoci), bdce podstaw platformowej sedymentacji utworw dolomitu gwnego. Badany obszar pooony jest w strefie wystpowania tektoniki solnej. Midzy platformami siarczanowymi werry pojawiaj si poduszki i soczewy soli starszej (cyklotem stassfurt), nad ktrymi utworzyy si szerokopromienne antykliny solne oddzielone strefami synklinalnymi. Te ostatnie wystpuj dokadnie nad platformami siarczanowo696

wglanowymi (anhydryty werry i dolomit gwny). Na omawianym terenie obserwuje si inwersj planw strukturalnych nadkadu (utwory mezozoiczne) w stosunku do planu strukturalnego dolomitu gwnego. Sugeruje to odpyw czci soli (gwnie cyklotemu stassfurt) z obszaru pooonego nad wspomnianymi platformami w kierunku formujcych si poduszek i soczew solnych. Na podstawie nieznacznego przyrostu miszoci utworw grnego triasu i jury w obnieniach w stosunku do osiowych partii antyklin solnych mona sdzi, e ruch mas solnych by bardzo powolny i rozoony w czasie, a jego pocztku naley upatrywa w pnym triasie (kajperretyk). Historia odkry wglowodorw na bloku Gorzowa Pocztki naftowego rozpoznania bloku Gorzowa sigaj drugiej poowy lat 50. XX w. Wykonano wwczas pierwsze regionalne profile sejsmiczne oraz otwr badawczy Gorzw Wielkopolski IG-1. Niekorzystne wyksztacenie facjalne dolomitu gwnego (Peryt, 1978), a take brak dowodw wskazujcych na obecno bituminw, przyczyniy si do osabienia perspektywicznoci tego rejonu. Dalsze prace sejsmiczne, przeprowadzone pod koniec lat

Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 8, 2010

Mylibrz GN-1

BASEN CENTRALNY CENTRAL BASIN

MIKROPLATFORMA ZIELINA ZIELIN MICROPLATFORM

Barnwko-1 Mostno-1

PLA T GO FORM RZ A G Buszewo-1 W PLA ORZO TFO WA RM

MIKROPLATFORMA KROBIELEWKA KROBIELEWKO MICROPLATFORM

MIKROPLATFORMA CYCHR CYCHRY MICROPLATFORM

Cychry-1
MIKROPLATFORMA CHARTOWA-GRZYCY CHARTW-GRZYCA MICROPLATFORM

Gorzw Wlkp. IG-1

Jeniniec-1

ZATOKA NO NOTE B TECI AY

P W GRO YSEP GR TW P E N O T O WA Lubiatw-1 INSU LA

Z A Y IC N Y IT A W B A A K IC O N T IT W

NIEMCY GERMANY

Chartw-1

PLA W I ET F O R LKO MA W PO LSK IELK A P OPO LAT LSK FOR A M

MIKROPLATFORMA SULCINA SULCIN MICROPLATFORM

Sulcin-1

ZATOKA RZ RZEPIN EPINA BAY

5 km zoa ropy naftowej oil fields zoa ropy naftowej i gazu ziemnego oil and gas fields platforma wglanowa oglnie carbonate platform in general przykrawdziowa bariera oolitowa outer oolite barrier wewntrzplatformowa pycizna oolitowa intraplatform oolite shoal obnienie platformowe platform depression stok platformy wglanowej platform slope rwnia basenowa cz gbsza basin floor deeper part rwnia basenowa cz pytsza basin floor shallower part zatoka bay wypitrzenia highs otwory wiertnicze boreholes

zoa gazu ziemnego gas fields

Ryc. 2. Rozmieszczenie z ropy naftowej i gazu ziemnego w utworach dolomitu gwnego na bloku Gorzowa na tle mapy paleogeograficznej dolomitu gwnego w Polsce wg Wagnera i in. (2000) Fig. 2. Location of oil and gas deposits in Main Dolomite carbonates on the Gorzw Block on the background of paleogeographical map of the Main Dolomite in Poland (after Wagner et al. 2000)

60. XX., doprowadziy do odkrycia podniesie strukturalnych Cychry, Dbno i Mylibrz. W otworze Mylibrz GN-1 (1970) z utworw dolomitu gwnego uzyskano bardzo saby przypyw gazu ziemnego, a w otworze Cychry-1 (1972) doszo do erupcji gazu charakteryzujcego si nisk zawartoci wglowodorw (ok. 9% obj.) i niewielk domieszk H2S (0,34% obj.). Pierwszy przypyw ropy naftowej (w ilociach przemysowych) z utworw Ca2 na bloku Gorzowa uzyskano z otworu Sulcin-1 (1972). Dziki kolejnym wierceniom odkryto zoe gazu ziemnego take w szczytowej partii tej struktury, jednak charakteryzowa si on bardzo nisk zawartoci wglowodorw (< 5% obj.). Prowadzone w latach 70. XX w. szczegowe prace sejsmiczne wykazay istnienie wielu nowych podniesie m.in. Barnwko, Chartw, Dzieduszyce, Jeniniec, Krobielewko, Lubiszyn, Murzynowo, Namylin, Rasko i Zielin. Na dwch z nich, w 1980 r., wykonane zostay otwory wiertnicze. W otworze Gorzw Wielkopolski-2 (podniesienie Murzynowo) uzyskano przypyw zgazowanej wody zoowej, a w otworze Krobielewko-1 (podniesienie Krobielewko) doszo do erupcji gazu o niskiej zawartoci wglowodorw (ok. 8% obj.) i domieszce H2S sigajcej 3,36% obj. Po kilkuletniej przerwie w wierceniach, zwizanej zarwno z czynnikami technicznymi, jak i ekonomicznymi, odwiercono otwr Chartw-1 (1984), z ktrego

otrzymano przypyw gazu ziemnego o zawartoci wglowodorw ok. 19,5% obj. W 1986 r. podczas wykonywania otworu Jeniniec-1 odkryto zoe ropy naftowej, ktremu nadano tak sam nazw. Reinterpretacja profili sejsmicznych z lat 19691979 oraz wykonanie w latach 19881990 uzupeniajcego zdjcia sejsmicznego przyczyniy si do uszczegowienia ksztatu czci podniesie, a take do wykrycia nowych (m.in. Buszewo i Mostno). W obrbie mikroplatformy ChartwGrzyca, na ktrej stwierdzono wczeniej zoe gazu ziemnego Chartw, odkryto w 1989 r. zoe ropy naftowej z czap gazow Grzyca oraz zoe gazu ziemnego Ownice. W 1992 r. odkryto na N od tego rejonu dwa zoa ropy naftowej (Zielin i Lubiszyn), a take zoe gazu ziemnego Rasko, o zawartoci wglowodorw ok. 58% obj. i H2S ok. 9,5% obj. W celu dokadnego rozpoznania budowy geologicznej tej struktury w 1993 r. wykonano pierwsze w Polsce zdjcie sejsmiczne 3D (Geofizyka Toru). W latach 19931994 odkryto niewielkie zoe ropy naftowej Chrzypsko, a dziki wykonaniu otworw Mostno-1, Barnwko-1 i Buszewo-1 najwiksz akumulacj ropy naftowej w Polsce, tj. zoe BMB. W celu ucilenia wiedzy nt. jego budowy wykonano, w latach 19941996, kolejne zdjcie sejsmiczne 3D (Barnwko Lubiszyn). Do dnia dzisiejszego na obszarze bloku Gorzowa Geofizyka Toru wykonaa 16 zdj sejsmicznych 3D, 697

Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 8, 2010

dziki czemu budowa geologiczna tego obszaru zostaa do szczegowo rozpoznana. W latach 19941996 odkryto dwa zoa ropy naftowej (Dzieduszyce i Namylin) oraz dwa zoa gazu ziemnego (Ponica i Stanowice). Gaz ze zoa Stanowice zawiera ok. 25% obj. wglowodorw oraz ok. 1% obj. H2S, natomiast ze zoa Ponica odpowiednio 17% obj. i 0,25% obj. Nastpnych odkry dokonano w latach 20012004, kiedy to rozpoznano 5 z gazu ziemnego (Baczyna, Ciecierzyce, Midzychd, Racaw, Santok) oraz 3 zoa ropy naftowej (Lubiatw, Grotw i Sierakw). Najistotniejsze byo jednak odkrycie zespou z LMG. Lubiatw okaza si drugim pod wzgldem zasobw zoem ropy naftowej w Polsce. Ostatnim sukcesem poszukiwawczym byo odkrycie w 2009 r. zoa ropy naftowej Kamie May (pnocna cz mikroplatformy Chartowa Grzycy). Charakterystyka paleogeograficzna i mikrofacjalna dolomitu gwnego na bloku Gorzowa W analizowanej czci basenu morze cechsztyskie wkroczyo na zrnicowan morfologicznie powierzchni. Znaczne deniwelacje przyczyniy si do podziau zbiornika na strefy gboko- i pytkowodne. Na wyniesieniach powstaway platformy i mikroplatformy siarczanowe cyklotemu werra, na ktrych w wyniku kolejnego cyklu transgresywnego rozwiny si platformowe utwory dolomitu gwnego (stassfurt). Szczegowa analiza tych ostatnich wykazaa, e mamy do czynienia ze znacznym zrnicowaniem mikrofacjalnym, bdcym efektem rnic batymetrycznych (Peryt & Dyjaczyski, 1991; Protas & Wojtkowiak, 2000; Jaworowski & Mikoajewski, 2007). Pocigao to za sob zmiany reimw sedymentacyjnych i przyczynio si do powstania stref wysoko- i niskoenergetycznych. Dobre rozpoznanie sedymentologiczno-facjalne umoliwio zrekonstruowanie rodowisk depozycji dolomitu gwnego. Utwory te deponowane byy w strefie platform i mikroplatform wglanowych (bariera, rwnia platformowa), na ich stokach i u podna, jak rwnie na obszarze rwni basenowej. Model zaproponowany przez Jaworowskiego i Mikoajewskiego (2007), ukazuje przestrzenne relacje rodowisk depozycji podczas wysokiego stanu poziomu morza (HST highstand systems track), kiedy to powstaa wikszo osadw na obszarach platform wglanowych (ryc. 3). Model ten dotyczy rejonu Midzychodu, jednak moe by z powodzeniem stosowany take do innych obszarw bloku Gorzowa.

Rwnia basenowa. Wystpuj tutaj gwnie muy wglanowe. Mikrofacjalnie s to madstony ze sporadycznym udziaem bioklastw i grubszego materiau ziarnistego, zwizanego z dystalnymi czciami spyww turbidytowych. Nieliczne oznaki biostabilizacji mog wskazywa na okresy spowolnienia lub na przerwy w sedymentacji (Jaworowski & Mikoajewski, 2007). Podne stoku oraz stok platformy wglanowej. Zalenie od morfologii stoku wystpuj tutaj muy wglanowe, muy piaszczyste, piaski wglanowe, zlepiece i brekcje wglanowe. W niektrych profilach obecne s take zlepiece oraz brekcje anhydrytowe. Mikrofacjalnie s to madstony, pakstony, flotstony i rudstony. Geneza przewarstwie rednio- i gruboziarnistych wglanw, wystpujcych u podna platform w obrbie kompleksu muw wglanowych, jest przedmiotem dyskusji naukowych. Niektrzy uznaj je za materia nagromadzony w wyniku redepozycji zwizanej z progradacj krawdzi platformy wglanowej (Jaworowski & Mikoajewski, 2007; Sowakiewicz & Mikoajewski, 2009), inni natomiast wi je z cigiem systemw depozycyjnych niskiego stanu morza, zbudowanych w znacznej mierze z materiau autochtonicznego (Zdanowski, 2003a, b; Zdanowski, 2004a, b). W utworach tych bardzo czsto obecne s struktury deformacyjne oraz redeponowane fragmenty warstw. Niektre zlepiece, brekcje oraz piaski wglanowe z rozproszonymi okruchami, w ktrych obserwuje si uziarnienie frakcjonalne odwrcone, s debrytami (Jaworowski & Mikoajewski, 2007). Powstay one w wyniku kohezyjnych spyww grawitacyjnych. Uziarnienie frakcjonalne normalne wiadczy o wystpowaniu turbidytw (Jaworowski & Mikoajewski, 2007). Bariera. Bariery wglanowe wystpuj gwnie wzdu krawdzi platform i mikroplatform wglanowych, izolujc obszar rwni platformowej od otwartego morza (bariera zewntrzna). Mog powstawa take w wewntrznej strefie platform, gdzie tworz bariery wewntrzne dzielce rwni platformow na obszary nisko- i wysokoenergetyczne (Jaworowski & Mikoajewski, 2007). Osady barierowe reprezentuj rodowisko aktywne, zwizane z najwysz energi wd. Dominuj w nich pery- i sublitoralne piaski wglanowe oraz utwory mikrobialne (Jaworowski & Mikoajewski, 2007), rzadsze s wglanowe muy piaszczyste i zlepiece wglanowe. Pod wzgldem mikrofacjalnym s to: greinstony i bandstony, rzadziej pakstony, wakstony, flotstony i rudstony.

a er ri r ba nne i

a zn tr n r w rie ze ar a b er r ri ute ba o

a a ni w t w o la r orm m-f f at or pl latf p

a a ni w t w o la r orm m-f f at or pl latf p

n ew a w tr zn ier rr ba

pod n toe- e st of-s oku lope

platforma platform

basen basin

ok st ope sl

Ryc. 3. Model architektury depozycyjnej utworw dolomitu gwnego w rejonie Midzychodu podczas wysokiego stanu wzgldnego poziomu morza (HST) (wg Jaworowskiego & Mikoajewskiego 2007, zmienione) Fig. 3. Depositional model of the Main Dolomite in the Midzychd region. The model shows maximum development of sedimentation during the sea-level highstand (after Jaworowski & Mikoajewski 2007, modified)

698

Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 8, 2010

Rwnia platformowa. Na obszarze rwni platformowej panoway warunki pytkowodne, a niewielkie rnice w batymetrii powodoway powstanie stref wysoko- i niskoenergetycznych. Strefom wysokoenergetycznym odpowiadaj gwnie greinstony ooidowe z poziomami bandstonw. Powszechna jest biostabilizacja osadw. Strefy niskoenergetyczne zwizane z platformowymi obnieniami zdominowane s przez madstony, wakstony i pakstony peloidowe z onkoidami i licznymi bioklastami (limaki, maoraczki, otwornice, mae). Intraklasty i ooidy byy dostarczane w wyniku znoszenia ze stref wysokoenergetycznych (Jaworowski & Mikoajewski, 2007). Skay macierzyste i zbiornikowe w utworach dolomitu gwnego na bloku Gorzowa Przez wiele lat sdzono, e skaami macierzystymi w omawianym poziomie s utwory wystpujce w gbszej czci basenu (ryc. 4A). Najnowsze badania wykazay jednak, e nie uczestniczyy one na wiksz skal w procesach ekspulsji i migracji i nie mogy wypeni puapek w strefach platform wglanowych (Kotarba & Wagner, 2007). W zwizku z tym poszukiwania ska macierzystych skoncentrowano na obszarze tych platform oraz w obrbie ich stokw. Zwrcono rwnie uwag na wystpujce tam skay pochodzenia mikrobialnego i glonowego (ryc. 4BD), ktre mogy by rdem substancji organicznej (Depowska, 1997; Wagner & Kotarba, 2004; Kotarba & Wagner,
1 cm

2007; Sowakiewicz & Mikoajewski, 2010). Powszechno wystpowania tych utworw jest odzwierciedleniem warunkw panujcych w basenie dolomitu gwnego. Ciepe, pytkie i zasolone wody sprzyjay bujnemu rozwojowi sinic i glonw (Wagner i in., 2004). Organizmy te okresowo wytwarzay ogromne iloci biomasy stanowicej gwne rdo materii organicznej, przeksztaconej w trakcie diagenezy w kerogen, z ktrego podczas katagenetycznych transformacji powstaa ropa naftowa i gaz ziemny. Wyniki bada z zakresu geochemii naftowej potwierdziy, e substancj macierzyst dla rop akumulowanych w utworach dolomitu gwnego by cyjanobakteryjno-glonowy, ropotwrczy kerogen typu II. Skay macierzyste wystpuj w dwch podstawowych odmianach: w formie zwartych kompleksw oraz w postaci rozproszonej (Kotarba & Wagner, 2007). Zwarte kompleksy zwizane s z budowlami mikrobialno-glonowymi oraz z warstwami madstonw. Typ rozproszony tworz laminy cjanobakteryjne, stabilizujce osad ziarnisty. Najlepsze wasnoci kolektorskie stwierdzono zarwno w pytkowodnych utworach platformowych (ryc. 5A), jak i w gbokowodnych utworach ich podna (ryc. 5B) (Protas & Wojtkowiak, 2000; Jaworowski & Mikoajewski, 2007; Sowakiewicz & Mikoajewski 2009). Przemiany diagenetyczne, a take wynikajcy z nich rozwj przestrzeni porowej, zachodziy wieloetapowo. Zmiany te zwizane byy zarwno ze strefami diagenetyczno-depozycyjnymi (eodiageneza), jak i z etapem pogrzebania

1 cm

Ryc. 4. Przykady ska macierzystych dolomitu gwnego z obszaru bloku Gorzowa. Fot. Z. Mikoajewski. A madston; B stromatolit; C trombolit; D biostabilizacja osadu ziarnistego Fig. 4. Examples of Main Dolomite source rocks from the Gorzw Block area. Photo by Z. Mikoajewski. A mudstone; B stromatolite; C thrombolite; D biostabilization of grainy sediment

1 cm

1 cm

699

Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 8, 2010

(mezodiageneza). Z punktu widzenia prospekcji naftowej najistotniejsze byo powstanie i zachowanie znacznej porowatoci wtrnej (miejscami > 30%), bdcej wynikiem cakowitego bd czciowego rozpuszczenia wglanowych skadnikw ziarnistych (ryc. 5C, D). Proces ten zachodzi najprawdopodobniej w wyniku oddziaywania wd meteorycznych oraz agresywnych wd wzbogaconych w CO2, ktry powstawa jako produkt przeksztace materii organicznej w bituminy (Clark, 1980; Mazzullo & Harris, 1992; Machel, 2005). Niekiedy bardzo wysoka porowato moe by zwizana z dolomityzacj i rekrystalizacj pierwotnie wapiennej matrycy skalnej (ryc. 5E).

Charakterystyka i rozmieszczenie z wglowodorw na bloku Gorzowa Efektem dotychczasowych prac poszukiwawczych, prowadzonych na obszarze wystpowania poziomu dolomitu gwnego na bloku Gorzowa, jest odkrycie ok. 26 miejsc akumulacji wglowodorw, w tym 12 z gazu ziemnego, 10 ropy naftowej i 4 gazowo-ropnych (ryc. 2). S to zoa masywowe, warstwowe oraz masywowo-warstwowe. Strop utworw dolomitu gwnego zalega w nich na gebokoci od ok. 2680 m (np. Sulcin) do blisko 3300 m (Grotw). Pierwotne zasoby geologiczne zostay osza-

1 cm

E
1 cm
Ryc. 5. Przykady ska zbiornikowych dolomitu gwnego z obszaru bloku Gorzowa. Fot. Z. Mikoajewski. A greinston ooidowo-intraklastowy; B miejscami cakowite rozpuszczenie ziarnistej matrycy skalnej; C porowato moldyczna i midzy- ziarnowa; D porowato powstaa w wyniku cakowitego rozpuszczenia ziarn wglanowych; E porowato midzykrystaliczna (szlif nasycony niebiesk ywic) Fig. 5. Examples of Main Dolomite reservoir rocks from the Gorzw Block area. Photo by Z. Mikoajewski. A ooid-intraclast grainstone, B in places complete dissolution of carbonate grains; C moldic and interparticle porosity; D porosity originated from complete dissolution of carbonate grains; E intercrystalline porosity (thin section with blue resin)

700

Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 8, 2010

cowane na ok. 120 mln ton ropy naftowej i ok. 70 mld m3 gazu ziemnego. Blisko poowa odkrytych zasobw ropy zwizana jest ze zoem BarnwkoMostnoBuszewo. Do wikszych z nale take: Lubiatw (ok. 28 mln t), Grotw (ok. 12 mln t), Sierakw (ok. 10 mln t), Dzieduszyce (ok. 3,5 mln t), Grzyca (ok. 2,7 mln t) oraz Kamie May (ok. 3 mln t). Pozostae s zdecydowanie mniejsze, a ich zasoby rzadko przekraczaj 0,5 mln t. Najwiksze pod wzgldem pierwotnych zasobw geologicznych gazu ziemnego s zoa: Cychry (ok. 20 mld m3), Barnwko MostnoBuszewo (ok. 12,5 mld m3), Krobielewko (ok. 15 mld m3), Midzychd (ok. 11,5 mld m3). Gazy z tych z rni si zarwno zawartoci wglowodorw (np. Zielin ok. 75% obj.; Sulcin < 5% obj.) jak i H2S (np. Krobielewko ok. 9,5% obj.; Ownice 0,16% obj.). Pierwotne cinienia zoowe, zarejestrowane w obrbie rnych z, s take zrnicowane (np. Midzychd 41,6 MPa; Zielin 68 MPa). Charakterystyczne jest rozmieszczenie odkrytych z w odniesieniu do stref paleogeograficznych. Zdecydowana wikszo pokrywa si ze strefami platform (14 z) i izolowanych mikroplatform wglanowych (10 z). Tylko dwa zoa ropy (Sulcin, Lubiatw) odpowiadaj strefom zazbiania si utworw stokowych z rwni basenow. Zoa na platformach wglanowych. Zoa te zwizane s z platform Gorzowa oraz z pwyspem Grotowa, bdcym najbardziej na pnoc wysunit czci platformy wielkopolskiej. Na platformie Gorzowa odkryto 10 z wglowodorw (2 ropy naftowej, 7 gazowych oraz 1 ropno-gazowe), natomiast na pwyspie Grotowa 4 zoa (3 ropy naftowej oraz 1 gazu ziemnego). Najwiksze znaczenie miao jednak rozpoznanie platformowego zoa BMB, ktre scharakteryzowano poniej. BarnwkoMostnoBuszewo. Zoe ropno-gazowe (ryc. 2, 6A), odkryte w latach 90. XX w. Jest to zoe typu masywowego, ktrego ska zbiornikow s zarwno porowate greinstony ooidowe, jak i budowle organogeniczne. Jak dotychczas jest to najwiksze zoe ropy naftowej w Polsce (Mamczur i in., 1997). W otworze Mostno-1 (1993) uzyskano przypyw gazu ziemnego, w otworze Buszewo-1 (1993) ropy naftowej, a w otworze Barnwko-1 (1994) gazu ziemnego w stropie, a ropy naftowej w spgu dolomitu gwnego. Nie przypuszczano wwczas, e otwory te znajduj si w obrbie jednego, duego zoa. Miszo utworw Ca2 w obrbie BMB jest zrnicowana. Najwiksza stwierdzona zostaa w strefie bariery zewntrznej (np. Barnwko-5, 84,3 m; Mostno-3, 83,5 m), natomiast w strefie rwni platformowej (rejon Buszewa) tylko sporadycznie przekracza 40 m. rednia miszo efektywna waha si od 22,95 m (czapa gazowa) do 25,5 m (strefa ropna), porowato efektywna wynosi ok. 17%, rednia przepuszczalno zoa 17,4 mD i 12,2 mD (odpowiednio dla czapy gazowej i dla zoa ropy naftowej). Eksploatacj zoa rozpoczto w marcu 2000 r. (przy stanie 32 odwiertw). Pierwotne zasoby, wedug dodatku do dokumentacji geologicznej z roku 2006, s nastpujce: ropa naftowa ok. 60 mln t, gaz ziemny ok. 28 mld m3 (Liberska, 2006). Zoa na izolowanych mikroplatformach wglanowych. Zoa te zwizane s z izolowanymi mikroplatformami o rnej wielkoci, wystpujcymi w strefie basenowej. Na bloku Gorzowa odkryto dotychczas 10 z tego

typu (3 ropy naftowej, 4 gazu ziemnego oraz 3 ropno-gazowe). Generalnie na wikszoci mikroplatform wystpuj pojedyncze zoa wglowodorw o rnej wielkoci, natomiast na mikroplatformie ChartowaGrzycy odkryto a cztery niezalene zoa (Chartw, Grzyca, Ownice i Kamie May). Bardzo ciekawym przykadem zoa zwizanego z izolowan mikroplatform wglanow jest struktura Zielin, ktr opisano poniej. Zielin. Struktura ropno-gazowa Zielin (ryc. 2, 6B) zostaa odkryta w1992 r. Jest to zoe typu warstwowego. W jego obrbie stwierdzono wystpowanie autuskiego stoka wulkanicznego grujcej nad okolic formy, zwizanej z sedymentacj niewielkich iloci wapienia cechsztyskiego oraz bdcej miejscem powstania lokalnej platformy siarczanowej werry, a nastpnie na pocztku cyklotemu stassfurt niewielkiej, izolowanej platformy wglanowej dolomitu gwnego. Ska zbiornikow s porowate i miejscami silnie zeszczelinowacone utwory ziarniste (greinstony, pakstony) oraz fragmenty budowli organogenicznych. Ich miszo nieznacznie przekracza 20 m. Efektywna miszo zoa wynosi ok. 18 m, porowato rednia ok. 6%, a przepuszczalno ok. 3,5 mD. Eksploatacj zoa rozpoczto w sierpniu 1992 r. Pierwotne zasoby oceniono na ok. 293 tys. t (ropa naftowa) i ok. 472 mln m3 (gaz ziemny). Zoa u podna platform i mikroplatform wglanowych. Na bloku Gorzowa w tej strefie paleogeograficznej odkryto tylko dwa zoa ropy naftowej: Sulcin (1972) oraz Lubiatw (2002). Odkrycie zoa Lubiatw byo najwaniejszym wydarzeniem od czasu odkrycia zoa BarnwkoMostnoBuszewo. Lubiatw. Zoe ropy naftowej Lubiatw (ryc. 2, 6C) zostao odkryte podczas wykonywania otworu Lubiatw-1 w 2002 r., ktry zaprojektowano w oparciu o wyniki zdjcia sejsmicznego 3D MidzychdSierakw (2001 2002). Jest to zoe typu strukturalno-litologicznego, ktrego ska zbiornikow s porowate dolomity ooidowo-intraklastowe, przechodzce lateralnie w nieporowate dolomity i wapienie wyksztacone w litofacji muw wglanowych (madstonw). Zoe Lubiatw zbudowane jest z dwch czci pnocnej i poudniowej poczonych wskim przesmykiem (200300 m). Obie maj ksztat nieregularny o obrysie zblionym do elipsy i kierunku duszej osi: W-E (cz poudniowa) i NNE-SSW (cz pnocna). Miszo utworw Ca2 w czci poudniowej zmienia si od ok. 7080 m (wg danych sejsmicznych) na NE od otworu Lubiatw-1 do ok. 50 m w czci rodkowej zoa, natomiast w kierunku SW i W, tj. w kierunku zapadania stropu utworw Ca2, redukuje si do ok. 20 m, czyli do miszoci odpowiadajcej granicy widzialnoci (limit of visibility) w metodzie sejsmicznej 3D. rednia miszo efektywna zoa waha si od 9,78 m dla czapy gazowej do 24,07 m dla strefy ropnej. Porowato efektywna wynosi odpowiednio 8,21% i 12,41%, a rednia przepuszczalno 5 mD. Zoe aktualnie jest w trakcie zagospodarowywania. Zasoby geologiczne ropy naftowanej szacowane s w nim na ok. 28 mln t, a towarzyszcego jej gazu ziemnego na ok. 5,5 mld m3 (Szczawiska, 2004). Perspektywy poszukiwawcze Blok Gorzowa, mimo prowadzenia na nim od lat 90. XX w. intensywnych prac poszukiwawczych, wci pozostaje obszarem perspektywicznym. Wedug aktualnego sta701

Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 8, 2010

W-1 MO-3 MO-1 BA-12 BA-9 BA-13K BA-4

Z3

Na4 Na3

Z2 Na2

1 km
Z-3 Z-1

LU-1

Na3 Z3

Z3 Na2 Z2 Ca2str Ca2sp Na1

1 km 1 km

Z2 Ca2str

Z2

Ryc. 6. Przekroje sejsmiczne przez zoa wglowodorw zwizane z rnymi strefami paleogeograficznymi dolomitu gwnego na bloku Gorzowa: A zoe ropno-gazowe BarnwkoMostnoBuszewo (BMB) (zdjcie sejsmiczne 3D BarnwkoLubiszyn, Geofizyka Toru 1996), B zoe ropno-gazowe Zielin (zdjcie sejsmiczne 3D Zielin, Geofizyka Toru 1997), C zoe ropy naftowej Lubiatw (zdjcie sejsmiczne 3D MidzychdSierakw, 2002), Na1 sl najstarsza, Na2 sl starsza, Na3 sl modsza; Z2, Z3, Ca2str, Ca2sp horyzonty sejsmiczne zwizane z odbiciami od stropw: anhydrytu podstawowego (Z2), anhydrytu gwnego (Z3), porowatych (Ca2str) i nieporowatych (Ca2sp) utworw dolomitu gwnego Fig. 6. Seismic cross-sections through hydrocarbon deposits related to different paleogeographical zones of the Main Dolomite on the Gorzw Block: A BarnwkoMostnoBuszewo (BMB) oil-gas deposit (BarnwkoLubiszyn 3D seismic survey, Geofizyka Toru 1996), B Zielin oil-gas deposit (Zielin 3D seismic survey, Geofizyka Toru 1997), C Lubiatw oil deposit (MidzychdSierakw 3D seismic survey, 2002), Na1 Oldest Halite, Na2 Older Halite, Na3 Young Halite; Z2, Z3, Ca2str, Ca3sp seismic levels derived from reflections from the tops of: Basal Anhydrite (Z2), Main Anhydrite (Z3), porous (Ca2str) and not porous (Ca2sp) Main Dolomite rocks respectively

702

Przegld Geologiczny, vol. 58, nr 8, 2010

nu wiedzy najwiksze szanse udokumentowania nowych zasobw wglowodorw w basenie dolomitu gwnego zwizane s z rozpoznaniem: poudniowego podna mikroplatformy Cychr; pnocnego zasigu zoa ropy naftowej Kamie May, odkrytego w efekcie wykonania otworu Kamie May-1 w pnocnej czci mikroplatformy ChartowaGrzycy; poudniowo-wschodniej czci mikroplatformy ChartowaGrzycy, wraz z jej wschodnim i poudniowym podnem; zachodniego podna mikroplatformy Sulcina; ropononej strefy Sierakowa, we wschodniej czci pwyspu Grotowa, potwierdzonej wynikami bada przeprowadzonych w otworze Sierakw-1; zasobnego zoa Krobielewko, zlokalizowanego na mikroplatformie o tej samej nazwie, odkrytego podczas wiercenia otworw Krobielewko-1, -2 i -5. Dodatkowego rozpoznania bdzie wymagaa rwnie zachodnia cz zatoki Noteci, na zachd od izolowanej platformy wglanowej Krobielewka. Na podstawie bada sejsmicznych 2D w zatoce tej wykartowano m.in. niewielki obiekt strukturalny w stropie granicy sejsmicznej Z2, przypominajcy roponon mikroplatform wglanow Jenica. Literatura
CLARK D.N. 1980 The sedimentology of the Zechstein-2 Carbonate Formation of eastern Drenthe, the Netherlands. Contr. Sedimentology, 9: 131165. CZEKASKI E., DZIADKIEWICZ M. & JANKOWSKI K. 2002 Potencja wydobywczy z ropy naftowej w dolomicie gwnym. Konferencja Naukowo-Techniczna, Pia. 4149. CZEKASKI E., DZIADKIEWICZ M. & MAMCZUR S. 2008 Strategia przyrostu zasobw i zwikszenia wydobycia ropy naftowej i gazu ziemnego w PGNiG SA Oddzia w Zielonej Grze. IV Krajowy Zjazd Brany Grnictwa Naftowego, agw Lubuski. 4359. CZERWISKA B., POMIANOWSKI P. & SOLARSKI T. 2008 Rola sejsmiki 3D w odkryciach i rozpoznawaniu z wglowodorw w zachodniej Polsce. IV Krajowy Zjazd Brany Grnictwa Naftowego. agw Lubuski. 6575. DADLEZ R. (red.) 1998 Mapa tektoniczna kompleksu cechsztysko-mezozoicznego na Niu Polskim. Pastwowy Instytut Geologiczny. DEPOWSKA A. 1997 Opracowanie litologiczno-facjalne osadw dolomitu gwnego w rejonie Gorzowa Wielkopol- skiego. Archiwum Geologiczne. Pia. DYJACZYSKI K., MAMCZUR S. & DZIADKIEWICZ M. 2006 Od Rybakw do LMG. 45 lat wydobycia ropy naftowej na Niu Polskim. Konferencja Naukowo-Techniczna. Pia. 5976. DYJACZYSKI K., KWOLEK K., MIKOAJEWSKI Z., PERYT T.M. & SOWAKIEWICZ M. 2009 Microplatforms of the Main Dolomite (Ca2) in western Poland in the aspect of hydrocarbon prospection. 6th Annual Conference of SEPM-CES SEDIMENT 2009, 2425 June, Krakw. 1415. GRSKI M., KRL E., KUNICKA-GRSKA W., TRELA M. & URBASKA H. 1999 Wydzielenie puapek wglowodorw w utworach poziomu dolomitu gwnego poprzez rozpoznanie zmian litofacjalnych i strukturalnych na podstawie zintegrowanej interpretacji sejsmiki 3D i danych otworowych w rejonie Gorzowa. Prz. Geol., 47: 10801095. JAWOROWSKI K. & MIKOAJEWSKI Z. 2007 Oil- and gas-bearing sediments of the Main Dolomite (Ca2) in the Midzychd region: a depositional model and the problem of the boundary between the second and third depositional sequences in the Polish Zechstein Basin. Prz. Geol., 55: 10171024. KOTARBA M. & WAGNER R. 2007 Generation potential of the Zechstein Main Dolomite (Ca2) carbonates in the Gorzw WielkopolskiMidzychdLubiatw area: geological and geochemical approach to microbial-algal source rock. Prz. Geol., 55: 10251036.

KWOLEK K. & MIKOAJEWSKI Z. 2010 Kryteria identyfikacji obiektw litofacjalnych jako potencjalnych puapek zoowych w utworach dolomitu gwnego (Ca2) u podna platform i mikroplatform wglanowych w rodkowo-zachodniej Polsce. Prz. Geol., 58: 426435. LIBERSKA H. 2006 Dokumentacja geologiczna zoa ropno-gazowego BarnwkoMostnoBuszewo (BMB) w kategorii B. Dodatek nr 1. Archiwum Geologiczne. Zielona Gra. MAMCZUR S., RADECKI S. & WOJTKOWIAK Z. 1997 O najwikszym zou ropy naftowej w Polsce BarnwkoMostnoBuszewo (BMB). Prz. Geol., 45: 582588. MACHEL H.G. 2005 Investigations of burial diagenesis in carbonate hydrocarbon reservoir rocks. Geosci. Canada, 32, 3: 103128. MAZZULLO S.J. & HARRIS P.M. 1992 Mesogenetic dissolution: its role in porosity development in carbonate reservoirs AAPG Bull., 76: 607620. PERYT T.M. 1978 Wyksztacenie mikrofacjalne dolomitu gwnego w pnocnej czci monokliny przedsudeckiej. Prz. Geol., 26: 163168. PERYT T.M. & DYJACZYSKI K. 1991 An isolated carbonate bank in the Zechstein Main Dolomite basin, western Poland. Jour. Petrol. Geology, 14: 445458. PROTAS A. & WOJTKOWIAK Z. 2000 Blok Gorzowa. Geologia dolnego cechsztynu. Przewodnik LXXI Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego. 163171. SIKORSKI B. 2002 Rezultaty poszukiwa w utworach dolomitu gwnego. Konferencja Naukowo-Techniczna, Pia. 714. SIKORSKI B. 2006 Rezultaty prac poszukiwawczych z perspektywy 50-lecia dziaalnoci Poszukiwa Nafty i Gazu NAFTA sp. z o.o. w Pile. Konferencja Naukowo-Techniczna, Pia. 513. SOWAKIEWICZ M. & MIKOAJEWSKI Z. 2009 Sequence stratigraphy of the Upper Permian Zechstein Main Dolomite carbonates in Western Poland: a new approach. Jour. Petrol. Geology, 32: 215234. SOWAKIEWICZ M. & MIKOAJEWSKI Z. 2010 Upper Permian Main Dolomite microbial bioherms and microbialites and their role in hydrocarbon generation (W Poland). Marine and Petroleum Geology (in review). SZCZAWISKA I. 2004 Dodatek nr 1 do dokumentacji geologicznej zoa ropy naftowej Lubiatw w kategorii C. Archiwum Geologiczne. Pia. WAGNER R., DYJACZYSKI K., PAPIERNIK B., PERYT T. M. & PROTAS A. 2000 Mapa paleogeograficzna dolomitu gwnego (Ca2) w Polsce [W:] Kotarba M.J. (red.) Bilans i potencja wglowodorowy dolomitu gwnego basenu permskiego Polski. Archiwum WGGiOOE AGH, Krakw. WAGNER R. & KOTARBA M. (red) 2004 Algowe skay macierzyste dolomitu gwnego i ich potencja wglowodorowy jako podstawa dla genetycznej oceny zasobw ropy naftowej i gazu ziemnego w strefie GorzowaMidzychodu. Archiwum PGNiG. Warszawa. WAGNER R., JAWOROWSKI K., MIKOAJEWSKI Z., WICHROWSKA M. & PROTAS A. 2004 Mikrobialne skay macierzyste w utworach cechsztyskiego dolomitu gwnego (Ca2). Polska Konferencja Sedymentologiczna, VIII Krajowe Spotkanie Sedymentologw, Zakopane. WOLNOWSKI T. 2002 Prognoza zasobnoci dolomitu gwnego w basenie permskim Niu Polskiego w wietle nowych technik poszukiwawczych. Konferencja Naukowo-Techniczna, Pia. 1528. WOLNOWSKI T. 2006 Perspektywy poszukiwa zz ropy naftowej i gazu ziemnego na Niu Poskim (po 50 latach poszukiwa). Konferencja Naukowo-Techniczna, Pia. 1533. ZDANOWSKI P. 2003a Lowstand systems tract deposition of the Main Dolomite in the Gorzw region (Polish Zechstein Basin). 22nd IAS Meeting of Sedimentology, Opatija. ZDANOWSKI P. 2003b Lowstand fans and wedges of the Main Dolomite in the Gorzw Wielkopolski region (Polish Zechstein Basin). 12th Bathurst Meeting International Conference of Carbonate Sedimentologists, 810 July, Durham. ZDANOWSKI P. 2004a Stratygrafia sekwencji dolomitu glwnego (cechsztynu) w rejonie gorzowskim ze szczeglnym uwzglednieniem utworw LST. VIII National Meeting of Sedimentologists, Polish Sedimentological Conference, 2124 June, Zakopane. ZDANOWSKI P. 2004b Wide restricted lagoons (salinas) of the Main Dolomite as a final stage deposition of carbonate lowstand systems tracts in the Gorzw Wielkopolski region. 23rd IAS Meeting of Sedimentology, 1517 September, Coimbra. Praca wpyna do redakcji 07.07.2010 r. Po recenzji akceptowano do druku 13.07.2010 r.

703