Sei sulla pagina 1di 20

Goinia, jan./fev.

de 2011 Ano III n 2

Jornal Informativo Intercultural do Ncleo Takinahak de Formao Superior de Professores Indgenas Licenciatura Intercultural UFG

LINGUAGEM E ARTE EM CONTEXTOS INTERCULTURAIS:

AUTORIA E AUTOREPRESENTAO INDGENAS


ANTOLOGIA DE TEXTOS E REFLEXES SOBRE LINGUAGEM E ARTE POR AUTORES E AUTORAS INDGENAS

2
LINGUAGEM, ARTE, CULTURA, IDENTIDADE, LITERATURA INDGENA:

REFLEXES EM TORNO DOS TEMAS

LITERATURA INDGENA Indionor Guarani


Se fosse comparar o termo Literatura com a origem portuguesa, que a princpio estava relacionada diretamente com a Letra, diramos que nunca existiu literatura na cultura indgena, uma vez que na antiguidade essa sociedade desconhecia a escrita, as Letras, o seu forte era somente a oralidade. Hoje, eu acredito que, pelo menos aqui no Brasil, todos os povos indgenas j tm uma escrita prpria. A vem a pergunta: E por que agora tem escrita, se antes no tinha? O problema que o no-indgena invadiu o espao indgena e comeou a observar as lnguas faladas, da grandes estudiosos criaram as letras e a grafia para cada lngua falada. Da at hoje. S que, o que sabemos agora que nem mesmo a sociedade no-indgena segue esses princpios ao p da letra. Hoje est mais para a oralidade e foge totalmente de um compromisso com a gramtica, ou seja, a grafia no o que importa na literatura, e sim a criatividade expressa atravs da fala, da escrita ou at mesmo de ilustraes. Agora, colocando o meu ponto de vista quanto Literatura Indgena, pelo que eu pude entender de Literatura, acho que tem e que sempre teve. Porque cada povo tem suas lendas a contar aos seus descendentes. Geralmente, os mais velhos educam os seus filhos atravs de um mito, que muito valorizado dentro da comunidade. Portanto, eu acho que eles contam: de roa, caada, pescada, mitos e lendas. Esta a verdadeira literatura, porm eles no sabiam que isso era classificado como literatura, ou melhor, no sabiam da existncia dessa tal literatura.

A identidade que nos d os valores culturais, os valores das nossas identificaes pessoal e cultural que so ligadas s nossas artes, identificando a nossa histria, as nossas origens, aprendendo as msicas, pinturas, as confeces dos artesanatos e suas linguagens.
Fabinho W. Tapirap; Aurilene I. Tapirap e Fabola M. Tapirap

LITERATURA INDGENA Wasari Karaj


Durante o estudo da literatura, observei que o texto literrio est vinculado cultura do povo que produz, do espao onde se relaciona nos aspectos sociais, fsicos e culturais. Pois, analisando essa experincia, no meu ponto de vista, a literatura do povo indgena, na minha concepo, particularmente, talvez seja o que ns fazemos no cotidiano, como as danas, pescas, ritos, brincadeiras, histrias, cantos, entre outros mais que esto relacionados na nossa literatura, que surgida atravs dos saberes tradicionais e da natureza.

De acordo com nosso povo Apiwa, decidimos juntar este conjunto de comunicao que nos identifica como povo Apiwa, porque a arte um dos objetos que pertence cultura, uma linguagem que comunica as pessoas, identificando quais pessoas ns somos. A linguagem sempre vem afirmando o significado da arte, ou seja, a pintura corporal mostra o smbolo da linguagem para identificar a cultura e a identidade daquele povo.
Xawapai Tapirap; Arakae Tapirap e Bismarck W. Tapirap

expediente

Jornal Informativo Intercultural do Ncleo Takinahak de Formao Superior de Professores Indgenas


Reitor: Edward Madureira Brasil Vice-Reitor: Benedito Ferreira Marques Pr-Reitora de Graduao: Sandramara Matias Chaves Instituies Parceiras: FUNAI, Secretarias de Estado de Educao de Gois, Tocantins e Mato Grosso e Secretaria de Estado de Educao do Maranho Ncleo Takinahak de Formao Superior de Professores Indgenas Faculdade de Letras - Sala 48 - Campus II - Caixa Postal 131 - CEP 74001-970 - Goinia - Gois - Brasil e-mail: takinahaky@yahoo.com.br Coordenao: Vice-coordenador: Editor: Colaboradores: Projeto grfico: Ilustraes da capa: Impresso: Tiragem: Maria do Socorro Pimentel da Silva FL/UFG Leandro Mendes Rocha FH/UFG Andr Marques do Nascimento - marquesandre@yahoo.com.br Professores e acadmicos da Licenciatura Intercultural da UFG Periodicidade semestral Ricardo Rafael de Almeida Campos - CEGRAF Leandro Lariwana Karaj, Mauro Kurumar Karaj e Txiarawa Karaj CEGRAF 3.000 cpias

LINGUAGEM E ARTE EM CONTEXTOS INTERCULTURAIS


mente quando dialogam entre si, ovas experincias com a ceitos como representao, esterepossam construir, reconstruir e reescrita. Este foi o intuitipos, auto-representao e autoria criar suas cosmovises. Desta forto inicial na concepo do indgenas. Os momentos fundamenma, os textos que compem este nEstudo Complementar Portugus tais do curso, no entanto, coerentemero do JORNAL TAKINAHAK Intercultural VII, trabalhado no mente com a prpria concepo das refletem um pouco dessa experincurso de Licenciatura Intercultural, aulas de Portugus Intercultural, cia de autoria dos professores e produrante a etapa de estudos na UFG foram os que os professores e professoras indgenas, atravs de suas de julho/agosto de 2010, sob orienfessoras indgenas usaram a escrita criaes e suas recriaes escritas tao dos professores e professora em lngua portuguesa para exercitaem lngua portuguesa e tambm em Andr Marques do Nascimento, rem a expresso de sua subjetividasuas primeiras lnguas. Na primeira Marco Tlio Urzda e Tnia Ferreide, atravs de uma linguagem livre parte deste nmero, so apresentara Rezende. Buscou-se, assim, criar de amarras e muito criativa. Esta das as reflexes de alguns dos acaoportunidades para experincias que proposta se pauta na possibilidade dmicos e acadmicas indgenas, da fossem alm das funes da escrita de que novos e mais livres usos da turma de 2007, sobre o que seria a j abordadas at ento no trabalho lngua portuguesa pelos professores literatura indgena, bem como sobre com a lngua portuguesa na Licene professoras indgenas possam, de as intersees entre linguagem, arte, ciatura Intercultural. Experincias alguma maneira, fazer com que a escultura e identidade, em contextos que permitissem aos professores e crita na lngua do outro consiga se de interculturalidade. A segunda s professoras indgenas novas praproximar de suas percepes de si, parte apresenta as produes autoticas escritas, livres do imediatismo do mundo e do outro, percepes esrais desses acadmicos pragmtico, objetivo, e acadmicas. O JORde textos necessrios NAL TAKINAHAK em arenas de comuNovas experincias com a escrita. Este foi apresenta, ainda, uma nicao intercultural. o intuito inicial na concepo do Estudo terceira parte, na qual Experincias que propiComplementar Portugus Intercultural contos tradicionais inciassem simplesmente a dgenas, originrios expresso criativa, subVII, trabalhado no curso de Licenciatura das comunidades rejetiva, artstica e esttiIntercultural, durante a etapa de estudos na presentadas pelos acaca da escrita indgena, UFG de julho/agosto de 2010. dmicos e acadmicas sem que, no entanto, se da turma de 2009, so perdessem de vista as recontados atravs da dimenses polticas e escrita bilngue, outra vertente funscio-culturais inerentes ao ato prsas perfeitamente expressas em suas cional da escrita em contexto de prio da escrita de autoria indgena. primeiras lnguas e/ou variedades interculturalidade, trabalhado nas Desta forma, as aulas de Portugus lingusticas. Como ressalta Abadio aulas de Portugus Intercultural II, Intercultural VII priorizaram a refleGreen, ex-presidente da Organizasob orientao do professor Andr xo sobre o conceito de literatura, o Nacional Indgena da ColmMarques do Nascimento. Com toda bem como a coerncia, ou no, de bia, os contextos de interculturalicerteza, as produes de autoria insua aplicao s produes escritas dade nos quais os povos indgenas dgena aqui apresentadas enriquecede autoria indgena, no que vem seninteragem atualmente requerem, por ro ainda mais o dilogo interculdo chamado, no Brasil, de literatura inmeras razes, que a lngua do tural implementado no mbito do indgena. Alm disso, os professores no-indgena seja conhecida com curso da Licenciatura Intercultural e professoras indgenas analisaram profundidade em todas as suas nuda UFG e, principalmente, colabocriticamente obras de autoria indgeances. De acordo com Green, o uso raro com a afirmao da riqueza e na e no-indgena, nas quais a figura potico da lngua hegemnica seria da diversidade culturais indgenas. do ndio abordada. Neste sentido, uma das nicas vias para que os diforam trabalhados importantes conferentes povos indgenas, especial-

AUTORIA INDGENA
INY HAWYY
Mais um vez nasce o belo sol, iluminando as belas paisagens do rio Araguaia, seus lindos bosques, as lindas praias. Onde as rainhas dos lares Karaj comeam logo cedo suas atividades domsticas. As ndias karaj so verdadeiras chefes da casa, onde os homens so submissos a elas. Os homens so verdadeiros soldados que protegem as suas rainhas de qualquer inimigo que queira invadir o territrio. Organizao perfeita era a sociedade Iny, onde cada um respeitava um ao outro, do pequeno ao grande, at aparecerem os homens estranhos, com a pela branca como a praia, rosto coberto de pelo, introduzindo as suas crenas os seus costumes, uma nova cultura, inferiorizando a organizao Iny mahdu. Nova cultura nasce, novo horizonte, as ndias procuram competir com os homens, mostram que so intelectuais como os homens e so donas de si. Rompem o limite que ela tem. O dinheiro do homem traz orgulho para a sociedade Iny, assim comea a existir a desigualdade.

Wasari Karaj, Txiarawa Karaj, Leandro Lariwana Karaj, Mauro Karaj

Entre os homens comea a surgir o desrespeito com as suas rainhas. Aonde chegaremos com essa nova cultura que, cada vez mais, novas tecnologias so introduzidas na organizao do povo Iny?

Sinvaldo Karaj, Maurehi Karaj, Weura Karaj

O NDIO HOJE

NO MEIO DE UMA SOCIEDADE, EM QUE TODOS SO BRASILEIROS, NO OLHAR DO NO-INDGENA FALTA SENSIBILIDADE PORQUE ELES PENSAM QUE NO TEM MAIS NDIOS DEVIDO ALGUNS SAREM DA ALDEIA E MORAR NA CIDADE, OU PORQUE TEM CELULAR, USA COMPUTADORES CLARO QUE POR ISSO NO DEIXAM DE SER NDIOS OU TEREM IDENTIDADE O NDIO HOJE CORRE ATRS DE SEU DIREITO RECUPERA SEU TERRITRIO PARA A SUA SUSTENTABILIDADE NO NOSSO MODO DE PENSAR FALTA RESPEITO DIFERENA COM RIGOR RESPONSABILIDADE e SEM MAIS NADA QUE FALAR, DEIXAMOS AQUI QUE A INTERCULTURALIDADE A FORMA DE SER NDIO HOJE.

PRESERVAO DE NOSSAS FLORESTAS


I Aqui nas nossas florestas existem nossas aldeias, nossas vidas local onde nascemos e onde queremos morrer, porque ali esto sepultados os nossos ancestrais II Aqui nas nossas florestas existem: o local para morar e para plantar o rio para pescar e as matas para caar III Aqui na floresta est o futuro de minha sociedade, onde no aceitamos a destruio do nosso habitat pelo homem branco (que consideramos tori na nossa lngua) e com certeza lutaremos com unhas e dentes para preserv-la IV E digo mais, no lutaremos como nossos ancestrais, com arco e flecha e borduna pelos nossos direitos, os instrumentos de nossa batalha hoje a caneta, ou seja, a educao, lutaremos bravamente de igual para igual com a sociedade envolvente
Wajurema Karaj, Manaij Karaj, Jucelino Karaj

5
Ns indgenas no Brasil sofremos muita discriminao, preconceito. A viso do no-indgena pensa que somos preguiosos, irracionais, incapazes.

NDIOS
BRASILEIROS

Os no indgenas do cacetadas, sem conhecerem a realidade dos povos indgenas, o que so. Ns somos ricos em cultura, lngua, costume, tradio, respeito, humildade, festas, alimentao tpica, somos trabalhadores. Ns no somos iguais ao que o no ndio pensa. Fazemos a roa bem grande, para festejar no dia a dia da festa tradicional, dana de Aruan, dos espritos de animais, tori, tapirap, xavante e kaiap. Plantamos muito, mandioca, melancia, abbora, milho, macaxeira, amendoim. Pescamos e caamos para sobrevivncia da famlia. Na verdade, ns temos outros tipos de trabalho, mas os no-indgenas j tm outra viso, no mundo capitalista, que mesmo de acabar com a natureza. Ns que somos filhos desta terra nunca tivemos pensamento de mudar o espao da nossa terra, mas os estranhos que chegaram aqui, eles invadiram a nossa me e roubaram a nossa riqueza que existia na nossa mo, por isso alguns dos nossos parentes sofrem com a doena de alguns no-indgenas que a fome. Ns indgenas sofremos, como foi citado acima, mas somos ricos em terra, ouro, diamante, mas no daremos para os invasores e ladres que invadiram a nossa me terra.
Maluhereru Karaj, Idjeressi Karaj, Uziel Lahiri Karaj, Luiz Kurikal Karaj

Paulo Kumare Karaj, Melcia Karaj, Rivael Idjamoa Karaj, Indionor Guarani e Suzilar

Antes...

Antes, nossas florestas eram bonitas, pois pssaros de todas as espcies cantavam, cantavam, cantavam... As guas eram vivas, pois nasciam em seus afluentes e corriam, corriam, corriam... O ar era mais fresco, pois s havia o oxignio que as rvores soltavam no ar. Tudo isso porque estavam sob o olhar do ndio, meio que ingnuo, s tinha o que preservar. No havia doenas malficas, porque no tinha de onde se manifestarem. No havia corrupo, porque isso no era do lugar. No havia transtornos de enchente, porque a prpria natureza era de acatar. Tudo isso porque estavam sob o olhar do ndio, meio que ingnuo, s tinha o que preservar.

6
UMA NOITE DE LUAR
O canto de Aruan desperta o sono da bela ndia do sono vem a lembrana, fica na noite de luar A ndia se apaixona com a msica da noite A msica reflete ao longo do tempo milenar Cada dia nasce outro momento de canto diferente Hoje em dia escuta a msica de baile Funk Deixando a sua paixo de msica da noite de luar Uma tristeza para todos indgenas, uma preocupao to grande para todas novas geraes Uma cultura forte da Ocidental que est enfraquecendo a noite de luar A noite fica vazia, s na memria da ndia

Ademir Kurisiri Java e Tewaxixa Karaj

Lzaro Lopes do Rosrio Tapuia

LUA

Welington V. B. Tapuia

RAIZADA

Se a lua me ajudasse a fazer minha construo construiria minha casinha l no meio do serto entre os arvoredos l da rea do carreto buscando a madeira da capoeira ouvindo o cantar dos passarinhos invadindo meu corao subir naquela linda vereda dos palmares de buriti cortar palhas, juntar palhas para minha casa cobrir trabalhar o dia todo at o anoitece, se a lua clarear mais servio vou fazer aproveitando o claro da lua para as palhas cortadas eu trazer que quando amanhecer o dia a minha casinha tecer deixando ela pronta uma famlia vou ter para ser muito feliz e ver a minha famlia crescer.

Raizada, raizada aquela que mexe com as minhas trapalhadas. Raizada de manh, pra ajudar o corpo na manh que vem. Raizada tarde, pra ajudar o corpo na tarde que vem. Oh, raizada, o que seria de mim sem o seu poder curadouro, que vai dando beleza ao meu corpo. Raizada na pinga pra curar meu corao. Raizada no vinho pra curar meu amorzinho, que deixei l no Carreto. Oh, raizada, tu que curas pudeste trazer para mim l do carreto aquela que vai me encher de paixo e curar a minha solido.

A GUA
Rosalina Sibakadi

Queria ser uma gua, passando no organismo de cada pessoa No s nas pessoas, mas em tudo que existe no mundo, fazendo viver tudo os seres humanos, rvores, animais e tambm a terra, to importante pra sobreviver.

7
LUA CHEIA
Silma Aparecida da Silva Maria Helena Xerente

LIVRO

Oh! Lua como so belos os seus raios sobre a imensido do Serto, clareando toda a plantao. A preferida dos namorados. Querida dos bem casados. Predileta dos caadores. Admirada pelos jovens coraes enamorados. Tu s a mais bela menina sobre o cu de rara beleza, que na noite faz toda clareza. Gritam as crianas hoje dia de lua cheia, v se embora papaceia*... Pois queremos brincar na clareira. * papaceia- Estrela Dalva

Um livro parece mudo mas nele a gente descobre tudo, um livro parece mudo mas ele leva a gente longe, longe Quando eu era criana queria voar para o Oriente Criei asas para voar As asas fazem a gente voar longe, longe As asas nos fazem voar em qualquer lugar As asas so muito deliciosas como doce. Criando as asas a gente descobre tudo.

Aparecido Caetano Aguiar

A LUA

A DOR DA SAUDADE
Mrcio Jos de Jesus

Para desenvolver as atividades preciso concentrar pois muito importante as fases da lua observar Na limpeza da pastagem priorizamos a minguante as ervas daninhas crescem menos a pastagem se levanta Para quem tem poucos cabelos e que eles aumentar corte-o na lua cheia vai aumentar e engrossar Na plantao de mandioca, depende do que quer produzir na crescente cresce a rama na minguante a raiz.

A saudade algo repentino, ataca at mesmo menino, mas quem mais sofre com ela, quem d uma de gr-fino. Ela persegue os apaixonados a todo tempo, pois por qualquer coisa est caindo vem sofrimento da perda de seu amor e a ferida vai se abrindo. Oh! Meu Deus, o que fazer para sarar a dor que me vai caindo, mas prefiro morrer de amor e paixo do que ficar sozinho na vida, sem nenhum explicao.

LUA CHEIA
Ilda Nmndi Xerente

Davi Samuru Xerente

A LUA

Lua cheia que clareia as aldeias e os rios e as matas e que faz as plantas crescerem fortes. Lua crescente que ajuda as plantas minguarem. Lua que faz iluminar os caminhos dos pescadores por onde andarem.

Lua, voc uma pessoa que ilumina a terra. Quando eu deito noite no ptio da minha casa vejo voc brilhando, iluminando as pessoas na terra. noite sem a lua as pessoas andam na escurido Com a lua noite as pessoas andam iluminadas.

A BELEZA DA LUA NAS NOITES INESQUECVEIS


Maria Aparecida F. de Lima

Na passagem da lua minguante para crescente nesta fase que alguns casais de namorados da aldeia fazem seus ninhos de amor, pois a escurido o seu esconderijo predileto, onde se deleitaro de amor sem preocupar com quem os vejam em noites escuras. Na fase da lua crescente a que vem o resultado das grandes noites de amor e carcias ao meio das noites escuras um novo ser est desenvolvendo gradativamente na barriga da moa que at aos nove meses venha a nascer e fazer parte deste mundo de construo e de sua beleza.

Na fase da lua cheia a sua beleza incomparvel. Vem saindo na imensa escurido, refletindo a claridade inigualvel que serve para os namorados se acariciarem de amor que invade seus coraes despedaados e fervendo de amor um pelo outro.

A LUA E O SOL
izem que a lua era irm do sol, ento, a sua irm achava bonito e se interessava por seu prprio irmo. O seu irmo no imaginava que a sua irm se interessava por ele. Ento, o sol dormia na takara (casa dos homens ou casa cerimonial) no centro da aldeia, enquanto a sua irm (lua) ficava junto sua famlia, ou seja, na casa da famlia onde sua irm e seu pai moravam. A lua gostava muito do seu irmo, falava bem do seu irmo, sem ele perceber que a sua irm planejava tudo para namorar ele. Ento, toda noite a lua ia visitar e dormia junto com seu irmo dentro da takara denominado casa do homem. A sua irm se apaixonava de verdade e no podia mais se controlar. A sua famlia no sabia de nada do acontecimento que veio acontecendo durante a noite. Durante esse perodo de relacionamento secreto amoroso, foi acontecendo tambm a relao sexual, porque o seu irmo no tinha a mnima ideia do plano da sua irm. Achava que era outra garota, por isso foi desenvolvendo esse relacionamento secreto, ou seja, realizava o sexo com sua prpria irm, mas ela sabia com quem ficava durante a noite. Assim, o seu irmo contava para os seus amigos que estava dormindo com uma moa desconhecida e disse:

- Estou ficando com uma mulher, estou dormindo com uma mulher; toda noite ela est vindo para dormir comigo. Vocs querem conhecer essa mulher desconhecida? Pois ento vou fazer essa nova descoberta da mulher que est comigo durante a noite. Os seus amigos ficaram ansiosos para conhec-la e disseram: - Queremos, sim, conhecer essa mulher! Ento o sol se preparou e levou os seus amigos em busca das frutas verdes denominadas jenipapo. Preparou a tinta da fruta dentro da takara. Logo aps a preparao, o sol pegou a tinta e guardou em cima, esperando anoitecer o dia. - Chegou o momento mais esperado! hoje que vou marcar essa mulher! Passarei a minha mo no rosto dela com a tinta do jenipapo. Eu espero que vocs amanh fiquem atentos, observando o rosto de cada uma delas. A marca da minha mo ficar no rosto dela. Os seus amigos ficaram na sua expectativa, torcendo para o dia passar rpido, esperando a noite chegar. Logo no incio da noite, o seu irmo pegou a tinta guardada na cuia, deixando perto dele, debaixo da sua rede, do lado esquerdo.

9
O sol esperou a mulher desconhecida deitado na sua rede. Logo aps, a sua aldeia ficou no maior silncio, o povo dormindo e ela sai para o centro da aldeia onde ficava a casa do homem. Ento, devagarinho com silncio e sem fazer barulho, deitou na rede e ficaram juntos durante a noite. O sol j estava preparado e seu brao direito se posicionou no rumo da tinta. A sua mo pegou a tinta devagarinho e com muito cuidado levou-a ao rosto da mulher. Ento, os amigos acordaram curiosos e quando eles viram a tinta no rosto da irm dele, eles se assustaram e eles disseram: - Ele est namorando com a prpria irm! O irmo dela tambm viu no rosto dela e ele ficou com muita raiva e disse para seus pais: - Eu vou embora, sua filha muito doida, estou com muita vergonha Ento, o sol foi embora para o cu e os pais brigaram com a irm dele e a lua tambm ficou com raiva por causa do seu irmo ter ido embora. Ela tambm foi embora para o cu. Ento foi assim que aconteceu com os irmos. Esse o mito da lua com o sol.

Koxapao Vanete Tapirap

O QUE SER QUE VAI ACONTECER?


Gilson Ipaxiawyga Tapirap

MARYGATO TA EKWE XIKA?


Gilson Ipaxiawyga Tapirap

Se a natureza acabar? Se os alimentos que consumimos desaparecerem? Se os rios secarem? Se os espaos se tornarem desertos? O que ser que vai acontecer? Se o sol que nos d luz se transformar em noite? Se a lua que nos ilumina transformar em escurido? Se o ar que respiramos se transformar em efeito estufa? O que ser que vai acontecer? Se a nossa lngua desaparecer? Se a nossa cultura desaparecer? Se o nosso costume desaparecer? Se o nosso comportamento mudar? O que ser que vai acontecer? Se o terremoto nos atingir Se o furaco nos carregar

Maemae kaxypwa ram? Xerexemio kaxypwa ram? Yrypwa ram? Yeyjme? Marygato tae ekwe xika? Kwra ypytona ram xerawak ram? Xay ypytomimiga ram xerawka ram? Ywytokato ywytoaiwa ram xerawka ram? Marygato ta ekwe xika? Xerexeega pwa ram? Xerexeka pwa ram? Marymaryn xerekawa pwa ram? Xerexeka xeratyryka ram? Marygato ta ekwe xika? Ywykat xerexewe waema ram? xikawiewie maryn, xerekakatoeyma

Hoje tudo pode acontecer se no nos cuidarmos Se no pensarmos Se no cuidarmos direito do nosso espao

Xerexeapeaweyma xereywy rere kakatoeyma

10

POESIA

Arakae Tapirap
Ie Apywa Tajpe m aka Axeeg m xerexeegimo Axeeg m maira ram Ie Twa rerekwara Xetwa xapii Xeraty Apywa Xewax axepepa wexaty pe Xairojro Kotatai Axepe Konom Xerowa Apywa Xey Apywa ran Xerywyragy Apywa ran Xerenyragy Apywa ran Ao m xerexemio Taxao ka, Kai, Myto, ipira, Xawaxi Xeep xerexemio xaparemo re Kaa pypiara aoxekatoete temio ram Werot tekakato xane we Kaa ropi m aenop weawo wekawo Temiara xeega, wyrawyra xeega Iaroaroi m kaa ropi ataawa Ataaramo haawa Iaroaroi m temiara xokaawa oywa pe Kaa ropi Oywa xexemakaiwa Oywa temiara xokawa, ipira, wyra Eu sou Tapirap Eu fico na aldeia Eu falo na minha lngua Eu falo tambm em portugus Eu sou lder da aldeia Minha aldeia Xexeu Minha esposa Tapirap Tenho cinco filhos na minha esposa Tenho quatro meninas Tenho um menino Meu pai Tapirap Minha me tambm Tapirap Meu irmo tambm Tapirap Minhas irms tambm Tapirap Eu como a minha comida Porco assado, macaco, mutum, peixe, jabuti Eu gosto da nossa prpria comida A comida que vem da mata muito bom para ns Traz a sade para ns Na floresta sempre ouvi o canto dos animais, canto dos pssaros muito bonito andar na floresta Caando os animais muito bonito matar os animais com a flecha na floresta A flecha a minha arma A flecha matadora de animais, peixe, pssaro

Sou ndio brasileiro


Paxawarii (Korimaxoi) Tapirap

Sou ndio brasileiro, gosto da natureza, gosto da pescaria, gosto de tomar banho na gua fria do crrego. Gosto de ouvir o canto de pssaro, gosto de ouvir a histria do meu povo Tapirap, gosto de consumir alimento

tradicional do meu povo. No gosto de destruio da natureza, a cultura no se separa com a natureza. No deixarei de ser ndio, sempre vou estar vivendo no meu modo de ser ndio.

11

MITO DO POVO APYWA


SURGIMENTO DO MACACO QUATI E TAMANDU
Xawapai Tapirap muito tempo o povo Apywa se organizava para uma festa dos meninos que passavam para a fase do Xyreii rapazinho. Todos Apywa ficavam no momento de alegria. Com um pouco tempo chegou o comentrio de Petora, que deixava as pessoas virarem animais. Por este motivo os Apywa promoveram vrios tipos de arma tradicional com a inteno de matar Petora. Ento o povo se dividia em grupo, um desses grupos preparava Ywyra borduna e outro realizava Yapema tipo de borduna, assim por diante os Apywa reagiram com esta preocupao, na tentativa de pegar de surpresa Petora. Petora era um homem esperto, mgico, ningum conseguia matar. Certo dia, o homem chegou para os meninos no local que os meninos se pintavam para transformar os Xyreii definitivamente como macaco. Quando Petora saiu naquele lugar, falava as palavras mgicas para que os Xyreii virassem macaco. No momento certo, os Xyreii gritavam para os outros, dizendo que acontecia maldade na vida deles. Era o momento de Petora transformar os Xyreii como macaco. Com passar do tempo, Petora chegou para outra turma do povo Apywa que preparava borduna para matar ele. Ao chegar, Petora inicialmente perguntando perguntando por ele mesmo para os Apywa se realmente Petora transformava as pessoas como animais. Sainda neste lugar, Petora usava aquela mesma palavra mgica para estas pessoas virarem quati. Logo aps, estas pessoas colocaram a borduna como rabo, gritando se se transformavam facilmente como quati. Assim ele chegava para as pessoas que faziam Yapema tipo de borduna. Essas pessoas viraram tamandu, colocando Yapema como seu rabo. As pessoas que preparavam Yapema se transformaram em tamandu pela palavra mgica do Petora. No conseguiram matar Petora. Porm, existe um canto sobre este mito que cantado pelo Aruan que denominamos de Xakowi.

PETORA MAMARAKAWA
Petora xejpa Petora xejpa Maemae ram Aparamanaakat ota akawo Xajpe yapema iapawo haho haho Iype hawi akaj ra Iximokoi akaj ra Diz que Petora Diz que Petora Est transformando as pessoas em animais Por isso preparamos yapema tipo de borduna Ele tinha as costas listradas Nariz compridinho

12

TENONE RE XEAPEAPAWA
Koxawiri Tapirap

PENSAR NO FUTURO
Koxawiri Tapirap

Ie tawax koxy, tajpe aka mae kwagato araxeka xeeg mi wexeegi mo, poraj mi araxarywa re, apa mi araparawykawa. Xeawaweawei, ipoko, awyawyi xerea mi awy awe hewi. Ie mi axexog tawax kox ramo. naetyki ekwe wexewi tawax koxy ramo wekawa. Eixanami wexemaeajpe wexata wekawo aoxeoxe xerea wekawo araxowiawa gy aramagetawa re. Ae ramo mi wexowiawa remikwakwawa arot irekawo wex rowawyri

Eu sou uma ndia Moro na aldeia Eu sei muito bem a nossa realidade Eu falo na minha lngua pratico a nossa dana, confecciono a nossa arte. O meu cabelo liso comprido e preto Meu olho castanho escuro Me sinto orgulhosa de ser ndia Nunca deixarei de ser ndia na minha vida. Quando eu estou na faculdade, sempre lembro da mensagem que os nossos ancios passam para ns. Esse conhecimento do meu povo sempre carrego junto comigo no fundo do meu corao.

CONTOS INDGENAS
SAWREKRKWA WASKUZE
Smsi amb, ku, sspr ps di. Po za ku, km p. Tah nt, ku sikm zawre krt, aikuwam ku kb. Ponkwan ku, kra sn ambr. Tah za ku, separkwa btb tsiwak, pkze t kt spokrpku wa kt kra smr. Tah za ku, aikte nr kwatiwir z krtin, kt sir z. z. Are dure rowah separkwa tsiwak dure, krnm re kwatewir Are ku, dapn mr: Mr wa datk krdasiwak? Ter pe dazdanar, mr wa krda siwak z. Are ku, dapn wara, are separkwa sdan: Mr wa tep kraisiwaki mn? T aiptokwaikwa sspr ps k wamn aim tkn sir n si kraisaikba mn nm, wat aim tkn kri siwak. Inpokrpku wa wat krsiwak, aisawikba t aiptokwaikba n wa za dure krnpokpuk. Are ku dure aikde war, are mr: - T wapto kwa sspr ps k wamn, ku aim tkn wanr sir zo si krwan. Wapto kwa k wamn, ku. Was mr tet, ku, krdasiwak. - Pe sah dazdanr, mr m kwaz waptokwa w. Are sdan - Si awre mt krt aiptokwa h, aikuwa ku kb, dam krmr wa, aim ttan. Taha t wr kdi, si awre mt w. - Nmzi kwaz ttah si awre krm? - Te t. Tamm, akwsi ainmkbawa. Tazi te to kaki wd awre re nmwa waw.

Tazi t sas. Tazi t sakoze bdk rom hi smkra waw n. Are ku dure separkwa sdan adu sako z. - Tet adu dako. Are ku, sdekba m tsmza. - Tet ku, dako.

13
- Ar, k mba wazaikwari wat wr da tkuh, tnk za waptokwa n t wapar. Are, ku dawdaku s krmzukwai m, wdzakrda t tm kmnr da, k mba saikwar pibum. Are ku daikwa. Tamm za ku separkwa tm ka, saikwarze pku. Are dure, tswak dure sai kwar wa. T smsi bd ssre n nt ku dai kwa, k mba. Are ku, skrmzukwai m kuiro kru, t tm km ku mi da. Are ku, skrmzukwa srur tm km kum. Are ku, tkr wk. Isawre n h, ku, km dapkakw. Are ku tokto, sawre tm kme kum, pkkwaba. Are tokto tkr pus waw, k mb hawi. Are tin are, ku, aim km danpre waw. T si kmnr sn, nt ku, s tin, si awre z. papra nt ku, nmzazr. Si awre ku t waim kdi, n to ku, km sbir. T dapni kumr nt ku km tisswa. Kwan, kwan, kwan, are, ku. Krt dapn. Tokto ku sdekwa kwan, are km kr waw pahi wa. Are ku pah wk. Waw, are ku twaptka waw, are ku w w w. Are ku t wr pari, ku tuwwa, are pni kr k, are ku wdssakrti wa sas. pkr. pari. Are kr ts kupkr. Sawrekrkwa pni kr, t ku, kuAre, ku, aim akw km, npre waw, si awre n t wr

Are ku tokto siwakru krm, dazakru ka mi tm. Are wi are dba kme s. Are krit m sarn, nwa st da, dba m t ta h za ku, dazda km p. Sspr ps ktabdi, ku ptokwa n. Are ku dr. Ttazi nt ku tsiwamnr. Are ts sr zawre, tazi dat srzem wa t ponkwan sr. Smsi sawre di are smsi srur ki. Akw nt ts sr. Tannm tah sr t sawrekrkwa n dat krwamtr.

A HISTRIA DO MORRO

Havia um homem que era um bom caador. Ele saiu, um dia, para uma caada de veado do campo e foi atacado por um gavio real que o matou, torando o pescoo dele. Ele tinha dois filhos homens. A, a me chorava o dia todo de saudade do pai e de pena dos dois filhos pequenos. Os meninos saam sempre para caar calango e passarinho, ento, de novo, a me chorava tarde quando se lembrava do pai e da situao dela e dos filhos. Ento, o menino mais novo perguntou:

- Por que a mame ainda continua chorando? O mais velho disse: - Pergunte a ela. Assim, o menino mais novo correu e perguntou me: - Por que voc continua chorando? - Porque eu vejo vocs caando e comendo passarinho, como se o pai de vocs no tivesse sido um bom caador. Eu choro com pena de vocs e com saudade do pai, respondeu a me.

14
Ento, o menino mais novo voltou e disse ao mais velho tudo o que a me havia dito. Que ela chorava porque eles viviam andando atrs de passarinhos, como se no tivessem tido um pai caador. trou o mais velho. Brigou, brigou, brigou, at que ele pegou o gavio pela asa, quebrou a asa do gavio e o gavio caiu. Ento, ele bateu, bateu, bateu, at que o matou. Depois que ele acabou de matar o gavio, chorou pela morte do irmo. A, ele pegou a cabea do irmo e pendurou-a na forquilha de uma rvore. E a cabea do rapaz se transformou numa caixa de abelha arapu. Assim, a cabea do irmo do Sawrekrkwa hoje abelha arapu. Passadas estas coisas, ele foi embora, errante, viajando para outra aldeia. L chegando, ele encontrou uma mulher livre. E o povo preparou uma casa para ele posar l com a mulher. E ele sempre costumava matar veado para os parentes e se tornou um grande caador como seu pai. E chegou o dia quando ele morreu. Ele ento se transformou em um grande morro. Isto se deu no lugar onde ele foi enterrado. Dizem que l tem um morro grande e outro pequeno. Assim, Sawrekrkwa se transformou em um morro. Por isso, colocaram o nome naquele morro de Sawrekrkwa. Mas a me sempre chorava quando via o filho. Ento, o mais velho mandou o mais novo perguntar novamente me, quem foi que matou o pai deles. E o menino perguntou. E a me contou que foi um grande pssaro que torou o pescoo do pai, quando ele estava caando no mato, com o povo. Ento, o menino mais novo perguntou de novo me. Ele perguntou onde estava este grande gavio, onde ele estava andando. Ento, a me respondeu: - Ele est l no p de jatob. l que ele est. L est o ninho dele. Mas vocs podem ver como tem muito osso junto, debaixo dele. Mas o menino perguntou de novo me, se o gavio ainda estava no ninho. Ele contou para o seu irmo mais velho e ento, o irmo mais velho disse: - Vamos ficar uns dias na gua, para a gente poder matar esse gavio. A os meninos mandaram o tio materno deles fazer um jirau para eles poderem permanecer uns dias na gua. A me levava todos os dias a comida para eles no jirau, enquanto eles permaneciam na gua. Os meninos s ficaram uma semana na gua. E cresceram depressa. Ficaram muito grandes. Ento, eles mandaram o tio materno deles fazer uma borduna, para eles matarem o gavio. Mas o tio deles fez uma borduna pequena. Ento eles no quiseram aquela e pediram para ele fazer uma borduna bem grande. Assim, ele fez uma borduna bem grande. Ento, eles saram da gua e foram para o mato para matarem o gavio. Foram andando, andando e o povo ficou muito admirado com eles. Eles se pintaram com pau de leite. Foram at o p de jatob e chegaram at o ninho, onde estava o gavio. Mas o gavio no esperou. Desceu em cima deles e comeou a briga. O irmo mais novo entrou primeiro. Brigaram, brigaram, brigaram, at que o gavio torou a cabea dele. Ento, enContado e ilustrado por: Rogrio Xerente; Gilmar Antnio Xerente; Arlindo Xerente; Joana Xerente e Joo Batista Xerente

15
XAWAXI AG MIRA NE XAKWYNYGWA PARAGET
Iypy ram r raka wyrwyr ixexeegi axaope. Mira g ro raka axakwynayg matt xawaxi n. e ram ro raka mira ixegi xawaxi we nt: - o m ro ke newi w tyw! - Hoh xererayr p xepe w tyw, newi n kw. - Ere m e ram! - Eere. e ramo ro raka xawaxi, epikapy axo, paxi py ei ro xawaxi mira we. Ekwe ro raka xawaxi ia wet ag imaarypa. Pexe Kto kw axwo wet ag we. Mira ere xixakwynayg eI xewe kw axwo wet ag we. e ram xat pekaty pemaarypa axwo. xp. Pexewyy ke ka pe ropi axwo. e ram ro raka ixewyy et ag pe poko - Ere tee e ram w tyw axwo ota mira we. Eere ei ro raka mira.

- Eere eawo xerenone kw ei ro raka mira xawaxi we. Eere ei ro raka xawaxi ixope. Werayrjxe ro raka iywapewa re. Kwe ro raka ia xawaxi, mira renone. Ekwe kw tyw ei ro raka mira ahyjta xawaxi rewiri. Pe wakjpe ro raka xawaxi ixekameki aawo ixowi. - Tyw k! - K.

Pewoxe ro raka enone ipokj, oore, aa papa xewi p axwo. e ram ro raka ikaete ran. Pe xe ro raka ipokj ran. - Tyw ak! - K.

Oore, aa papa xewi p axwo. Wig pe tan ro raka ikowekowejxe. Kwe axerakwta aawo opa, wyxoj para ram. Xran kw ei ro raka am apata ixope. - Xererayrjxe m kw tyw axwo ixope. - xe p m ereka w tyw, axwo mira xawaxi we ran.

Iranildo Tapirap; Manayri Tapirap; Cleberson Iakymytywygi Tapirap e Iparewao Tapirap

COMO O POVO GUARANI SE ESPALHOU NO BRASIL


Contado e ilustrado por: Edvan Guarany

Aipoj ym, j mbya kwery oiko wa, raka, joupiw mm, pt rugare py anderu rew. anderu andejara gwi duwa, jepi, boaxa aw ejawi pe pw, oiko por w ojejawy ere ywyjure w pw w jojawi. Mbya kweryje n due anderu, opaixa re,e riw oiko kwapy. Ojejawy kwapy. anderuje dojou pr wy mbeu mbya kunery pe mn ta,a jep mje mbya kwery mm do iko kwaa wei r, xrbi par,. Mbya kwery n due. anderu mn, mbya kwery xrbi pa oparupi re,i oiko kwapy. bedecer ao anderu que ficou muito irritado e disse para o povo que por causa da desobedincia deles, ele iria morrer, mas o povo no iria mais conseguir viver unido. O povo iria se espalhar, ia ficar sem rumo e, assim, aconteceu. Isso explica a existncia de ndios Guarani por todo canto da terra.

H muitos anos atrs, os Guarani viviam todos juntos numa mesma aldeia, onde existia um grande lder, o anderu, que recebia mensagens de Deus e passava para o povo, dizendo como o povo deveria proceder neste mundo para alcanar um lugar de paz e descanso a terra sem males. Mas o povo comeou a deso-

16

A CORRIDA DO JABUTI COM O VEADO


No comeo, todos os pssaros e animais falavam uns com os outros. Os dois amigos tinham marcado o dia para fazer uma corrida. Ento o veado diz assim para o jabuti: - Eu acho que eu ganharia na corrida de voc. - Ser, meu amigo? Voc est me achando lento na corrida, ? Mas eu posso te mostrar! - Ento vamos. - Vamos! O jabuti no corria muito, mas era esperto, avisou os seus colegas para fazerem a fila at o ponto de chegada. Para comear a corrida, os dois combinaram para que um deles gritasse para comear a corrida. O veado que corria muito confiou na sua carreira e estava esperando o jabuti gritar. O jabuti gritou para comear a corrida. - O amigo, vamos correr!
Contado e ilustrado por: Iranildo Tapirap; Manayri Tapirap; Cleberson Iakymytywygi Tapirap e Iparewao Tapirap.

Ento o jabuti correu na frente deixando o veado mais ou menos a cem metros de distncia. Depois gritou para o veado correr tambm. Logo em seguida, o jabuti se escondeu embaixo da moita. E o veado correu, correu, sozinho e comeou a gritar. - O amigo! - Oi!! Outro jabuti gritou na frente dele. -Oi, estou aqui amigo! Como o jabuti j tinha combinado com seus companheiros, ento eles respondiam na frente e o veado foi correndo sozinho, at ficar cansado. Ento, quando o veado pensou que j tinha perdido aquele torneio, caiu no cho de to cansado e outro jabuti falou para ele: - Oi amigo, eu j te falei que voc no ia ganhar de mim. Ento, na histria, quem foi o campeo foi o jabuti.

O CONTO DO TATU E DO NDIO


Antigamente, tinha um ndio que gostava de caar tatu todos os dias. Certo dia ele encontrou um tatu no buraco. Vendo que o tatu tinha entrado num buraco, o caador comeou a cavar e foi cavando, cavando, at que abriu um buraco to grande que o levou para um mundo diferente. O caado caiu na copa do buriti e ficou sentado olhando para os lados e para cima. Quando olhou para baixo, viu uma terra muito estranha. Pensou, pensou e da a pouco ouviu um barulho muito grande. Quando ele viu, era um grupo de muitos porcos queixados que vinham para comer os buritis de onde ele estava sentado. O caador ficou muito assustado, porque nunca tinha visto tanto porco queixado. Ento o porco falou com caador: - Oi, quem voc a? O ndio ficou calado, s pensando hoje eu vou ser comido por esse porco, ou ento ele vai me matar. O porco perguntou outra vez. Ele respondeu: - Oi, sou eu. - De onde voc veio? O caador contou: - Eu vim de outro mundo. Fui caar e estava cavando para pegar um tatu e escapuli no buraco e ca aqui neste mundo. O porco pediu: - Desce da! O caador disse: - No, no vou descer! - Por que voc no quer descer? - T com medo! Vocs vo fazer mal pra mim. - Ningum vai mexer com voc. Venha! - Posso acreditar? - Sim! O caador desceu do buriti e cumprimentou: - Bom dia, meu povo! A o porco disse: - Ns no viemos para comer buriti. Ns estamos indo para perto da sua aldeia. Vamos indo. O caador perguntou: - Para onde? - Para sua aldeia, do outro lado do mundo, de onde voc veio. Ns gostamos das flechas dos seus parentes. - Como assim? O porco disse: - Calma! Depois voc vai saber. A foram andando at chegar no buraco. Quando chegaram, o porco falou para os outros: - Agora o seguinte, quando eu falar, vocs correm. Vamos formar uma fila e colocar o caador no meio, para ns passarmos no buraco e sairmos. Foi como aconteceu. Correram at sair do buraco. Quando saram, o porco disse para o caador: - Agora o seguinte, ns no podemos sair daqui. Voc vai

17
direto para sua aldeia. O caador foi direto para sua aldeia e quando chegou l viu a aldeia e sua casa. Pensou em sua mulher: como ela vai me ver?. A ento chegou em sua casa. Depois que ele voltou, os homens vieram perguntar como ele tinha voltado e ele respondeu: - No posso falar, porque eu posso morrer. Passaram dois dias e o caador levou os outros homens para caar. Levou at onde havia deixado os porcos. Os homens da aldeia mataram muitos porcos, mas o caador no podia matar nenhum, pois se ele matasse, tambm morreria. Sua mulher ficava s brigando com ele, porque os outros levavam carne para suas casas e ele no. No dia em que o caador matou um porco, ele morreu. Final da estria.

Contado e ilustrado por Creuza PrumKwj Krah

MKAR NOHKRE JARNH

nhm pre we mnepm m pahpmj h an. N ma mrym m. M n nhaxyhtija kanhw n ri o mra. Nom xep na p jakam nhm naja mkry ahk o xa. Nom nhm xep pre we ra kkjja nhmex rax n ri o mra. N ra h kamt. Hmri n amnhto ukapi ho m n p rax kumrx hkreja pumu. Nhm kam mkar nohkreja nh. Hmri nhm mkarja panhja m kapr n km: - Pa ixkraj h ixtmnhwj h. Mo na n? Hamri nhm km: - Na pa m akunok n ri mra n ra awryy n. N panhja m: - Ba ixkraj h amn xa pa akup n. Hmri nhm km: - N mamr ixkup an. Hmri nhm panhja amnhn km kkjja p nhm ri kup n km: - kwa matja m agrire an. Hmri nhm xep we nh n h ahtmre nhm xep we km: - Pa ixkraj h kwa inhm apa krhta pa kukr an. Nhm xep km axte kkjja p nhm kup hmri nhm km pa krhta nhm o nh n kukr. N r grire n hpnh hikj h aw nhm km krhta nhm o nh n kukr. Hmri nhm panhja amnhprn kahto n prt n prym n n ma krm t. T m ujarnh j kot anhr.

A HISTRIA DO ESPRITO CEGO


No passado, um guerreiro mais velho fez assim: saiu da aldeia para caar e flechou um veado mateiro. Mas antes, tinha matado macacos, no tempo das chuvas. Ele quis matar o veado, mas anoiteceu e ele procurou um local para dormir. O caador viu um oco de pau muito grande e l havia um esprito cego. Quando viu o ndio guerreiro, falou assim: - O que foi, meu netinho? E o ndio respondeu: - No nada, eu estava caando e me perdi. O esprito pediu que o ndio ficasse em p para ele tocar o corpo do guerreiro, mas como o guerreiro era esperto, pegou o macaco e pediu que ele tocasse no corpo do macaco. E o esprito tocou o corpo do macaco e falou para o guerreiro: - Nossa! Voc muito pequeno. Passando um tempo, ele pediu para o guerreiro cortar seu prprio brao para que ele comesse e comeu. Passando mais um
Contado e ilustrado por: Maria Clia Apinaj; Maria dos Reis Apinaj e Rogrio Apinag.

tempo, ele pediu novamente o outro brao para comer. O ndio saiu do oco assustado e foi embora para a aldeia. Ento, assim termina a histria.

18

CAXII CRWYJ JARN


Pincr jhm xhmre jarn hehpeht hjpa ne cypi ht to hcohhi. Rhm Caxiitehcwyj cujcwa cm hwyr hjrht to hcohhi, ne cohte amjhto prut cwyj ny ne hwyr hjnii ne cwy ne cohte amjhto hhhr ne htohcm hhr, my jhm te amjohtiite men, my cohte hhpiireh cm amjhto hhhr, my cohte hehpiireh men, my cohte acphmyymy cm amjhto hhr, pe rhm hehpiireh men xny, my prut cwyj cohmy:- Nee hjto hjhr noo cm, xm jhwa. Ne cohte hprtpi caxohw tmne jhm me hehcwa noore, macny my hwyr hjri cohme hehcwa xny. Ne meajpn my hcaacuc ne mecte aipn my hcaacuc to hheh my hamoh jhm te amjhjhrcwa wyr haprue, ht xwyr ne me ht. Rhm hjryr my jhm te h caaxpootehcm caxii cwyj jhr ne jhm te hproxto hproo, ne hamoh jhm mecut hhjahir to t, my pyht my me pr to acoohcre ne mejpux. Ne mam qui ha me phncu me, phpupuc peht cohr to hcohhi, cwyrjapi qui h jhm jnxii to jhm my ho jaahyh, pe qui ha jhm hehxeeh my ho ng, pe qui ha caxii cwyj hmpoo pohpoh ne ha nee cohmy hmpoo hn noore. Pe qui ha awcapt qui ha jhm caxii cwyj wyr aax ne ha nm meajpn my hcaacoc ha, my hprtpi htx haphny cji te me cm hapac ne amjhmy: - Qui ha awcateh wa ha ht jtxwyr aax ne h jhm me ajpn my hcaacuc to hcohhi hntaa jmpoh ha. Pe rhm awcateh my jhm te caaxpootehcm caxii cwyj jhr, ne pom hamoh mecut pr wyr t. Pe rhm hacnpi htx xr htx wyr, ne cohte caaxpoo pro men, my amjhmy hmpjin camjhx ne acxa, max cohte ajtemy jhm pohpohn ne tanyh hhhoo ne jh. My hmpjin pux ne cohte caaxpoo pro men my htyx tanyh jh, rhm jhm honxii coohquehj ne cohmy: - Jhm te my j caaxpoo pro men? Rhm hnxii cohmy: - Aatox te my qui hpro men. Pe rhm jhm cryhc ne htx capriipric xny, my caxii cwyj te cohmyn qui nee to hjhr noo cm. Ne cohte myymy cohmyn qui nee myreh to hjphmxohr noo cm. Rhm awcateh my caxii cwyj cuwyr hmpjin jato, ne pom hamoh me mo, my htyx hmpjin my hmpoo xu jacre to mo, pom qui crow me, caapir me tire me hntaa ji, ne cohte myymy cohmy cucrm cxny pohyh jacre, ne cohte cohmyn xm metyx hmpoo hntaa ji cohnehcoh. Ne cohte hmpoo jacre to hheh hmpjim my, ne cohte cohmyn my cohte to cohmy caax hyhcaaxun my cohte to or hntaacm caax jaahyhr, ne hmpjin my, my cohte to cohmy par cohxi jaahyhr, my caxii cwyj te to caapir cumrx hyhr ne cohte to cree, ne cohte pohphuto cree catyh, ne cohte cm caapir me cu jaxwyr, ne cohte to quehj ne cohte cree cm qun cacroo jaxwyr. Pe my caapir reerec, my cohte cohmy pu ne pom hamoh hmpjin me to t crhwyr, ne to hjpux, ne cohte to hcrny hcaangn aapoh. Pe ne caxii cwyj te cujcwa phnh, cwyr xa me, jt me, creeru me, pom me pohr cm hmpoo cree hntaa jicohnehto hjpux mewyr. Ne cohte me to hhimpex my me to pohr jaahyh, ne me hmpoo hntaa jicre to hcohhi, ne me nee myreh phncu me, phpupuc cohr noore. Ne cohte hmpoo ny me to hhimpex par jhruupi cohte hmpjin my amjohjrn, ne ma hamoh acpyhmy cujcwa wyr hypehr. Pe my hmpjin hjpaa ne pjicm jhm me hehcwa. H ne caxii cwyj jarn te hjyhr. Ch, xm pe.

19

A HISTRIA DA MULHER ESTRELA


foi perguntar a sua me quem tinha mexido na cesta dele. E ela falou: - Foi a sua irm que abriu. Ento, o homem todo furioso queria bater na sua irm. A esposa dele, a mulher estrela, pediu que no fizesse isso e falou para ele outra vez: - No vejo motivo nenhum de continuar escondida aqui. No amanhecer do outro dia, no mais escondida, a mulher estrela convidou o seu marido para irem at o riacho. No caminho, foi mostrando todas as frutas como: buriti, bacaba, juara etc. Chegando no riacho, mostrou na beira do rio o milharal que era alimento que eles poderiam comer e falou tambm para que ele tirasse o talo de guarum. Ele tirou e em questo de segundos ela tinha feito o pacar. E pediu novamente para ele tirar imbira e fazer uma espcie de lao ou crculo pequeno, que usamos para subir no p de bacaba, pois subiu e tirou a bacaba primeiro e fez buraco, depois forrou o buraco com folha de banana brava e colocou a gua e bacaba e por cima botou pedras quentes, que esquentaram e resultaram no leite de bacaba e, ento, foram para a aldeia. Quando chegaram na aldeia, ela fez o suco de bacaba e comeram. Portanto, a mulher estrela trouxe do cu muitas coisas como maniva de mandioca, batata doce, inhame e tudo que se planta na roa. Ela ensinou fazer roas e mostrou como se plantam as coisas que comemos como legumes. Pois deixaram de se alimentar de lagarto das rvores e paus podres. Depois de ensinar tudo para eles, se despediu do marido e voltou para o cu. Foi quando o seu marido, depois de muito tempo, se casou de novo com uma outra mulher de sua aldeia.
Contado e ilustrado por: Clio Guar Gavio; Paulo Belizrio Gavio e Roseana Nascimento Gavio.

avia um certo homem que era solteiro e s dormia no ptio da aldeia. No entanto, a mulher estrela sempre observava ele l do cu. Pois ento, ela desceu do cu e se transformou em um sapo e se assentou na barriga dele, quando ele se assustou e a atirou no cho. Ela insistiu e se assentou outra vez na barriga e ele, outra vez, ia atirando ela no cho, ela falou: - No faa isso comigo, pois eu sou um ser humano tambm. E logo se transformou numa linda mulher e disse a ele que ela desceu do cu com objetivo de se casar com ele, pois ele nunca tinha se casado com ningum. E ambos conversaram e ele a convidou para sua casa e, ao anoitecer, dormiram juntos pela primeira vez. Ao amanhecer, ele a colocou numa cesta bem grande e bem escondida, escondeu a sua esposa e foi caar. E na volta da caada, correram com a tora at a aldeia.

Porque, antigamente, os mais velhos s se alimentavam de lagartos das rvores e paus podres, por isso que os alimentos que so trazidos pela me ao marido da mulher estrela no lhe agradavam a ela. Durante a noite conversaram bastante sobre os assuntos pessoais. At que a sua irm caula ouviu a conversa das duas e falou consigo mesmo: - Amanh irei entrar no quarto do meu irmo e observar com quem ele conversa toda noite. Quando foi de manh, tornou a coloc-la no mesmo lugar onde sempre escondia ela, no cesto. E foi correr com a tora. Ento, a sua irm entrou no seu quarto e abriu a cesta que estava bem coberta, e olhou para dentro da cesta e viu ela, ela sorriu imaginando que fosse o seu marido. Ela viu que no era o seu marido e ficou toda amedrontada, com medo e envergonhada. Ento, abaixou a cabea. Quando o marido chegou e abriu a cesta, percebeu que a mulher estava de cabea baixa, porque algum tinha visto ela. E

20

HISTRIA DOS CAADORES TAPUIA MAIS VELHOS: O PAI DO MATO


Antigamente, todos os mais velhos eram caadores de bichos. Uns, que at hoje so vivos, dos mais velhos, costumam contar casos de caadas. Coisas que aconteciam com eles em um lugar chamado Panelo. Os caadores eram meu pai e tios, Jos Belino Joveno, Bento Gernimo e Manezinho. Somente um deles vivo at hoje. Eles contavam que levantavam de madrugada, arrumavam as matulas, feitas de farofa, se reuniam na casa de um deles e levavam os cachorros trelados. As armas eram espingardas chamadas rabo de cutia e cravinote. Todas carregadas pela boca. Tinha carabina. Tinha buzina, que era do chifre de boi. Tocavam ela e os cachorros pulavam e ficavam todos alegres. Eles, ento, iam caar. Chegavam no Panelo com os cachorros amarrados e eles esparramavam. Cada um ficava em um lugar para dar cabeceira nos bichos. A, tinha vez que eles matavam anta, veado, paca, catitu, queixado. Nessa poca, tinham muitos bichos. Tinha vez de matar at ona. Segundo os mais velhos contavam, tinha vez que eles iam e no matavam nada, mas os cachorros corriam o dia inteiro at afrouxarem, mas no dava acuao e eles se esparramavam na mata. Cada um ficava em um lugar para cercar. Ento vinham, pega, no pega, vinham tal, tal, tal, passava junto deles, mas no viam nada. Eles falavam entre eles que isto era o pai do mato.

Contado e ilustrado por: Cndido Borges Tapuia

Tinha vez que aquelas corridas cerradas acabavam. Mas era do pai do mato que os cachorros estavam correndo atrs. E ele amoitava dos cachorros e eles levavam tempo para achar de novo o bicho, que era o pai do mato. Os mais velhos contavam que o pai do mato hominho pequeno, cabeludo e pretinho. Alguns que j viram ele dizem que ele manda em todos os bichos do mato. Quando ele no queria que eles matassem bichos, no tinha nada que matava.

TRADUO

de Caetano Veloso por Leandro Lariwana Karaj; Mauro Kurumare Karaj e Txiarawa Karaj

UM NDIO

Knakre, Muhammed Ali tyhy-wse, Knakre tuu rabire Peri drixi-wse, Knakre tuu rabire Iywimy tsa-my Bruce Lee wsmy, Knakre tuu rabire Ax Afox hr, Ghandi rirboho, Knakre Iny- Ijsudu xi taumy-di Tatr-di, tayhy-di, tab-di Taryb-di, tatyytyby, tade-s tnyr-di Ubrr-my, txuxara-my iwod wihikmy. Atlntico Pacfico boho tyatxi riywinykre Arbi, kohe txuxara-my Iny- kdubehekre Amybo rarybekre, diar, rryre tu ryb Itnymy tuu rarybekre Iu tii iny- rexitnynykre omybo rareri-my bd idi ratiidkre, iwuitbra rerimy ak. Urile iwasimy ratximyhre raruki Tiubo-he itny-kre.

INY-
Iny- udubehekre taina-rbi txuxaramy Taina- rbi kanakre taruru-my Iraruhuk tds-txi resekre Amerika-txi itnymy Iny mahdu butumy rexihudi Ta nawii tyyby btyra lna Ibdry butu bdry wedu ratyre Ibdry nihik

Potrebbero piacerti anche