Ioannis D.

Polemis

Notes on a short treatise of Nicolas Cabasilas

In: Revue des études byzantines, tome 51, 1993. pp. 155-160.

Abstract
REB 511993 France p. 155-160
I. D. Polemis, Notes on a short treatise of Nicolas Cabasilas. — A short treatise on secular learning by Nicolas Cabasilas is
examined in comparison with the Triads of Gregory Palamas. Probably Cabasilas composed his work in order to rebut the views
of Gregory Palamas on the usefulness of secular education.

Citer ce document / Cite this document :

Polemis Ioannis D. Notes on a short treatise of Nicolas Cabasilas. In: Revue des études byzantines, tome 51, 1993. pp. 155-
160.

http://www.persee.fr/web/revues/home/prescript/article/rebyz_0766-5598_1993_num_51_1_1874
 NOTES ON A SHORT TREATISE
OF NICOLAS CABASILAS

Ioannis D. POLEMIS

The text of Nicolas Gabasilas upon which I propose to comment

deals with the problem of the usefulness of secular education and is
entitled Λόγοι των βουλομένων άποδεικνύειν Οτι ή περί τον λόγον σοφία
μάταιον και λύσεις των τοιούτων επιχειρημάτων. It has been published by
A. Angelopoulos, as an appendix to his study of Cabasilas's life and
works, from the ms. Parisinus gr. 1213, f. 286v-287vl. It is also pre
served in the ms. Meteor. Barlaam 202, f. 57-60v, described in detail
by V. Laurent many years ago2.
The editor believes that by writing this text Cabasilas wanted to
combine into a coherent theological system the two main intellectual
tendencies of his time, namely Byzantine hesychasm and western
humanism3. According to Angelopoulos, Cabasilas regarded such a
combination as the only possible solution to the spiritual problems
of his age. Angelopoulos' view is somewhat similar to Loenertz's
opinion, who, discussing the problems of this text, comes to the
conclusion that Cabasilas, like Nicephorus Gregoras and Demetrius
Cydones, wished to reconcile the traditional monastic ideal of Byzan
tiumwith the humanistic tendencies of the fourteenth century4.
Before proceeding to a detailed examination of the text, I should
remark that Cabasilas expresses similar views on the usefulness of
secular education in a letter sent to the ostiarios Synadenos, where he

1 A. Angelopoulos, Νικόλαος Καβάσιλας Χχμχετός. Ή ζωη χχί τό έργον αύτοϋ, Thessal

.

oniki 1970, ρ. 111-113.

2. V. Laurent, Un nouveau témoin de la correspondance de Démétrius Cydonès et
de l'activité littéraire de Nicolas Cabasilas Chamaétos le codex Meteor. Barlaam 202,
:

Ελληνικά 9, 1936, p. 193.

3. A. Angelopoulos, op. cit., p. 83.
4. R.-J. Loenertz, Chronologie de Nicolas Cabasilas, OCP 21, 1955, p. 214-215. On
this work of Cabasilas, see also C. Tsirpanlis, The Career and Writings of Nicolas
Cabasilas, Byz. 49. 1979, p. 423.

Revue des Études Byzantines 51, 1993, p. 155-160.

156 I. D. POLEMIS

writes that the saints, like Amphilochius of Iconium, who have been
deprived of secular learning, are somehow inferior to the erudite
saints, such as Basil the Great5. Tafrali, the first editor of this letter,
points out that such an optimistic view of the usefulness of secular
learning could have caused many difficulties to Cabasilas, implying
that his opinion was not in accordance with the official positions of
the Byzantine Church6. However, Tafrali, not knowing the short
treatise which I propose to examine, did not try to find out whether
Cabasilas had in mind any particular person who maintained views
opposite to his own, when composing his letter. P. Enepekides, who
republished Cabasilas's letter, realized that there is a connection
between the letter and our short treatise 7.
It is certain that Cabasilas composed his treatise in order to refute
opinions held by somebody else. The arguments of his opponent who
considered any attempt at attaining secular education vain and
harmful are summarised one by one before the main section of Cabasil
as's text. In my view a detailed examination of these arguments can
prove that the target of Cabasilas's criticism was Gregory Palamas.
The first argument of Cabasilas's opponent is that man can reach
fulfilment, i.e. be deified, even without the help of secular learning;
therefore secular learning is useless for a Christian : Ό λόγος ενδέχεται
προς το οίκεΐον τω άνθρώπω τέλος άγειν. Λόγου χωρίς ενδέχεται τυχεΐν τον
άνθρωπον τοΰ οικείου τη φύσει τέλους, του Θεοϋ, και μετά του λόγου ενδέχεται
μή τυχεΐν. Ούκ άρα συμβάλλεται τω άνθρώπω προς το οίκεΐον αύτώ τέλος8. *Ο
μή συμβάλλεται τω άνθρώπω προς το οίκεΐον τέλος μάταιον. Ό λόγος άρα
μάταιον. Gregory Palamas in the first treatise of his first Trias in
defence of the holy hesychasls, which, quite significantly, is entitled
Κατά τί και μέχρι τίνος λυσιτελής ή περί λόγους τριβή, maintains that
secular learning is profitless, since men who were completely illiterate
managed to become saints. Palamas discussed in particular the case
of John the Baptist : 'Ιωάννης δε ή των προφητών ύστατη κορωνίς ούκ έξ
απαλών ονύχων έπ' έρημίας διετέλει τον βίον άνύων ; Ου τοίνυν προς αυτόν ως
προς άρχέτυπον αφορώσιν έκαστος δπως έχει δυνάμεως τών αποτασσομενων
τω κόσμω ; Παντί που δήλον. Που τοίνυν έν έρημία διδασκαλεία της ματαίας,
ώς δ' αυτοί λέγουσι, σωτηρίου φιλοσοφίας ; Που πολύπτυχοι βίβλοι και οι
ταύταις δια βίου προστετηκότες και τους άλλους πείθοντες; ... Και ϊνα τούτον

5. ü. Tafrali, Thessalonique au quatorzième siècle, Paris 1913, p. 153 n. 4.

6. Ibidem, p. 154.
7. P. Enepekides, Der Briefwechsel des Mystikers Nikolaos Kabasilas. Kommenti
erte Textausgabe, BZ 46, 1953, p. 35-36. On Cabasilas' letters to Synadenos, see also
I. Sevöenko, Nicolaus Cabasilas' Correspondence and the Treatment of late Byzantine
Literary Texts, BZ 47, 1954, p. 57.
8. A. Angelopoui.os, op. cit., p. 111.
 NOTES ON A SHORT TREATISE OF NICOLAS CARASILAS 157

άφώ τον έν γεννητοΐς γυναικών ύψηλότερον, ω προς τοσούτον ύψος άναβεβηκότι

της, ώς αυτοί φασιν, όδηγούσης προς Θεον παιδείας ούδεν έμέλησε..., 6 προ
τών αιώνων ών ..., πώς ου παρέσχε ταύτην την δια τών εξω μεθόδων άνοδον ;
(sc. Christ)9.
The second argument of Cabasilas's adversary is the following : "Ετι
πολλοί δια τούτου (se. του λόγου) χείρους έγένοντο και του τέλους ούκ ετυχον ·
τό δε τοιούτον κακόν · τό δε κακόν ούδενός ένεκα - μάταιον άρα. Ό λόγος άρα
μάταιον10. Palamas says something similar: ~Ap' ούδ' έκεΐνό ποτ' έπήλθεν
έπί νουν αύτοΐς, ώς έφέσει τε και μεταλήψει του φυτοΰ της γνώσεως έκπεπτώ-
καμεν εκείνου του θείου χωρίου της τρυφής ; ... Τάχα δη και νυν ούτος (se. ό
πονηρός) τοις μή βουλομένοις έργάζεσθαι και φυλάττειν την εαυτών καρδίαν
κατά την τών πατέρων ύφήγησιν, ουρανίων σφαιρών τε και τών κατ' αύτας
ακριβή γνώσιν επαγγέλλεται, πολυκινήτων τε και αντίρροπων, γνώσιν ούσαν
καλοΰ και πονηρού, τω μή έν τη εαυτής φύσει κεκτήσθαι τό καλόν, άλλ' έν τη
τών χρωμένων προαιρέσει, συμμεταβάλλουσαν ταύτη προς έκάτερον11.
We now come to the most striking case of coincidence between the
texts of Cabasilas and Palamas. Cabasilas's opponent's third argu
ment runs as follows: "Ετι τοις ζητοΰσι τό οίκεΐον τη φύσει τέλος θρήνου
άζί/χ έδοξεν ή τριβεΐσα. περί τον λόγον ζωή. Μάταιον άρα12. Palamas, quo
ting an extract from a letter of Basil the Great to Eustathius of
Sebastia, writes: Εκείνος δε (sc. ό Βασίλειος) και τήν οίκείαν άπολοφύρεται
ζωήν, προς τον Σεβάστειας Εύστάθιον γράφων, δσην τη περί τα μαθήματα
ταύτα μελέτη τον νουν προσεχών διήνυσεν · «έγώ, γάρ φησι, πολύν χρόνον
προσαναλώσας τη ματαιότητι και πάσαν σχεδόν τήν έμαυτοϋ νεότητα
έναφανίσας τη ματαιοπονία, ην εϊχον προσδίατρίβων τη άναλήψει τών μαθη
μάτων της παρά του Θεοΰ μωρανθείσης σοφίας, επειδή ποτέ, ώσπερ έξ ύπνου
βαθέος διαναστάς, κατεΐδον τό άχρηστον της σοφίας τών αρχόντων του αιώνος
τών καταργουμένων, πολλά τήν έλεεινήν μου ζωήν άποκλχυσχς, εύχόμην
δοθήναί μοί τίνα χειραγωγίαν»13. The stylistic similarities between these
two texts suggest that Cabasilas's third argument reflects Palamas's
position on this subject.
The fourth argument of Cabasilas's opponent is that scientific
knowledge, far from being able to help man to attain a knowledge of
God, is defective in itself : "Ετι ού τελείαν έλαβον τήν γνώσιν τών όντων δια
του λόγου οι χρησάμενοι τω λόγω · ενεστιν άρα πλάνη τω λόγω · ούκ άρα ποιεί
δπερ επαγγέλλεται' ούκ άρα έρχεται προς τό οίκεΐον τέλος' μάταιον άρα14.

9. P. Ghrestou, Γρηγορίου του Παλαμά Συγγράμματα, Α', Thessaloniki 1962, ρ. 364-

365.
10. Α. Angelopoulos, op. cit., p. 111.
11. P. Chrestou, op. cil., p. 366.
12. A. Angelopoulos. op. cit., p. 111.
13. P. Chrestou. op. cit., p. 369. The text of Basil the Great in PG 32, 824 AB.
14. A. Angelopoulos. op. cit., p. 111.
158 I. D. POLEMIS

Doubts about the possibilities of human science to acquire an

accurate knowledge even of the objects of our world were expressed
by Palamas in the first treatise of his second Trias against Barlaam:
Ήμΐνούτως
ούδ' δ' ει και
αν αναμφισβητήτως
διαφερόντως περισπούδαστος
ακριβούς ήν αληθείας
έτύγχανενή των
ούσαΕλλήνων
* και τούτου
παιδεία,
γαρ
απόντος του μέρους της αληθείας, ή αληθής μακαριότης άνύσιμος. Έπεί δε και
την άλήθειαν ταύτην άμφισβητήσιμον ή των Ελλήνων έχει παιδεία, πώς αν σε
παραδεξαίμεθα λέγοντα προς εν και ταύτό φέρειν ταύτην εΐδός τε και τέλος τη
παρά Θεοΰ δεδομένη σοφία, τη όντως άληθεΐ, τη όντως σωτηρίω, τη τω αίώνι
τούτω μή συνδιαλυομένη 15;
The last argument of Cabasilas runs as follows: "Ετι τοις διατρίβουσι
περί μόνον τον λόγον άνευ τινός ετέρας προσθήκης ή πονηράς ή αγαθής, ού
συμβάλλεται ουδέν προς το προκείμενον τέλος. Μάταιον άρα16. Pâlamas
believes that knowledge by itself is morally neutral: Όρας ως ούδένα
όνίνησιν ή γνώσις μόνη ; Και τί λέγω την περί τα πρακτέα ή την του όρατοΰ
κόσμου ή την του αοράτου ; Ούδ' αυτή ή γνώσις του κτίσαντος αυτά Θεοΰ
δυνήσεταί τίνα όνΐναι μόνη17. Earlier Palamas had asserted that α πάντα
(se. τα εξω μαθήματα) καλά τε και πονηρά φαίην αν εγωγε μή μόνον προς
το δοκούν τοις χρωμένοις μεταγινόμενα και συμμεταμορφούμενα ραδίως τω
σκοπώ τών εχόντων, άλλ' Οτι και καλόν μεν ή προς ταΰτα σχολή, γυμνάζουσα
προς
προσανεχοντα
όξυωπίαν
/ πονηρον
τον /της
1 Q . ψυχής όφθαλμόν, παραμένειν δ' άχρι γήρως ταύτη

The relations between Palamas and Cabasilas were carefully exami

ned by H. Müller-Asshoff a few years ago, who after a comparative
study of the texts of these two authors came to the conclusion that
Cabasilas, while adopting some elements of Palamas's teaching, tried
to correct tacitly some ideas of the hesychast leader, which seemed to
him somewhat exaggerated19. Müller-Asshoff adopts a middle posi
tion on the problem. A. Guillou expressed the view that Cabasilas
rejects the hesychastic ideals of Gregory Palamas20, while J. Meyen-
dorff21 and some theologians22 maintain the view that Cabasilas, far
from disagreeing with Palamas, tried to express the ascetic doctrines

15. P. Chrestou, op. cit., p. 482.

16. A. Angelopoulos, op. cit., p. 111.
17. P. Chrestou, op. cit., p. 370.
18. Ibidem, p. 366-367.
19. H. Müller-Asshoff, Beobachtungen an den Hauptschriften des Gregorios
Palamas und Nikolaos Kabasilas, BZ 70, 1977, p. 22-41.
20. A. Guillou, La civilisation byzantine, Paris 1974, p. 562.
21. J. Meyendorff, Introduction à l'étude de Grégoire Palamas, Paris 1959, p. 124;
Idem, Saint Grégoire Palamas et la mystique orthodoxe, Paris 1959, p. 137-142.
22. B. Bobrinskoy, Nicolas Cabasilas et la spiritualité hésychaste, La pensée ortho
doxe 12, 1966, p. 21-42; P. Nellas, Καβάσιλας Νικόλαος, ThEE 12, 1968, col. 855;
A. Angelopoulos, op. cit., p. 77-78.
 NOTES ON A SHORT TREATISE OF NICOLAS CABASILAS 159

of the latter in a somewhat different way. M.-H. Congourdeau, quite

justifiably, points out that Cabasilas was very near to Palamas's
thought, although he avoided the polemic dogmatism of the palamite
theological system23. Our investigation proves that Cabasilas d
isagreed with Palamas on the problem of secular education, coming
thus nearer to Barlaam the Calabrian and some earlier Byzantine
predecessors of his. Barlaam discusses the problem in his second letter
to Palamas, and remarks about the Greek philosophers : δοθείσης γαρ
αύτοΐς παρά Θεοΰ σοφίας, α μεν κατώρθωσαν τούτων, την δοθεϊσαν αύτοΐς
σοφίαν αΐτιώμαι ' εις α δέ διήμαρτον, πολλού δέω την σοφίαν του τοιούτου
άλλ'
αΐτιάσασθαι, ή εις άνθρωπίνην άσθένειαν ή εις δαιμόνων άπάτην το
τοιούτον αναφέρω24. Cabasilas's opinion is exactly the same: Αίτιον μεν
ούν έγένετό τισιν απώλειας ό λόγος. Άλλ' ου καθ' εαυτό, άλλα κατά συμβεβη-
κός, ήμΐν δέ αυτός ό λόγος το προκείμενον. Ει δέ το κατά συμβεβηκος αίτιον
του κακού κακόν αςιωσομεν είναι, πολλά εψεται τα άτοπα .
We may add one final remark on the structure of Gabasilas's trea
tise. The juxtaposition of the arguments of his opponent, their
connection between each other by the word ετι and their subsequent
refutation one by one are quite original. One is tempted to believe
that Cabasilas followed the pattern of the chapters of the Summa
Theologiae of Thomas Aquinas translated into Greek by Cabasilas's
friend Demetrius Cydones26. In each chapter of his Summa Aquinas,
after quoting his opponents' arguments one by one, introducing them
by the word etiam (translated as ετι by Cydones), discusses the pro
blem in general terms and then proceeds to the refutation of each of
these arguments in turn, exactly like Cabasilas27. It is true that Cabas
ilas does not discuss the problem in general before moving on to the
refutation of the arguments ; however a certain similarity does exist.
The influence of scholasticism upon Cabasilas has been treated in
detail particularly by S. Salaville28 and P. Nellas29. J. Gouillard poin-

23. Nicolas Cabasilas, La vie en Christ, ed. M.-H. Congourdeau, SC 355, Paris
1989, p. 44-45.
24. G. Schiro, Barlaam Calabro Epistole greche. I primordi episodici e dottrinari delle
lotte esicasle, Palermo 1954, p. 290.
25. A. Angelopoulos, op. cit., p. 112.
26. See mainly S. Papadopoulos, 'Ελληνικού μεταφράσεις θωμιστικών έργων, Athens
1967, passim.
27. A part of Kydones' translation is now to be found in Δημητρίου Κυ8ώνη, Θωμά
Άκυινάτου Σοΰμμχ θεολογική έξελληνισθεΐσα II, 16, ed. Ph. Demetrakopoulos, Athens
1976.
28. S. Salaville, Vues sotériologiques chez Nicolas Cabasilas, REB 1, 1943, p. 5-57.
29. P. Nei.i.as, Ή περί δικαιώσεως διδασκαλία Νικολάου τοΰ Καβάσιλα. Συμβολή εις την
όρθόδοξον σωτηριολογίαν, Piraeus 1975, ρ. 45-47. Nellas affirms that ό τρόπος γραφής και το
ύφος του Καβάσιλα διαφέρει χαρακτηριστικώς και των υπολοίπων μεταφράσεων των θωμιστικών
έργων, which is not justified.
160 I. D. POLEMIS

ted out some cases of possible influence of Aquinas upon Cabasilas30;

therefore my suggestion that Cabasilas in this treatise adopted the
scholastic method of theological dissertation is quite plausible.

Ioannis D. Polemis
Palaion Patron Germanou 8
Kifissia
GR-145 61 Athens

30. J. Gouillard, L'autoportrait d'un sage du xive siècle, Actes du XIVe Congrès
international des Éludes byzantines, II, Bucarest 1975, p. 103-108. See also Cabasilas,
La vie en Christ..., p. 45 n. 34.