Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
RERUM MEMORAN
DARUM LIBRI « -< <
* EDIZIONE CRITICA PER CURA
di GIUSEPPE BILLANOVICH
CON UN R IT R A T T O E DUE TAVOLE FUORI TESTO *
EDEZIONENAZIO=
NALEBELLEOPEREl
DIFRANCESCO
PETRARCA:
«smurai»
4 - 1943 X X I - Tip. « L’ Arte della Stampa, » Succ. L a n d i-V ia S . Caterina, 16. - Firenze.
A vvertenza preliminare . — L e citazio n i petrarchesche in ge
n erale son o f a t t e , n e ll’ Introduzione e n e l te sto , d a lle Opere d i B a s i
le a 1 5 6 4 . P er 1*A frica e le Fam iliares m i rich iam o, n a tu ra lm e n te , ai
v o lu m i d e ll’edizione n a z io n a le d el F e s ta e d e l R o s s i; e p ure per
VItinerarium a lla lezio n e e n u m e ra zion e d a m e sta b ilite p er la
stessa ed izio n e. U s o d e l D e gestis Cesarie il te s to d e llo S chneider
(L ip sia 1 8 2 7 ); che co m p le to , p er il D e viris, c o ll’edizion e d e l R a z z o -
lin i (B o lo g n a 1 8 7 4 ). P er le Varie rim a n d o a lla s ta m p a d e l F ra ca s-
s e t t i (F irenze 1 86 3 ), e d e l C a p e lli p e r il D e sui ipsius et multo-
rum ignorantia (P a rig i 1 9 0 6 ). P er le Seniles, p u r segu en d o l ’e d i
z io n e d i B a sile a , correggo l ’in e sa tta n u m e ra z io n e d ei lib ri. I n o g n u
no d eg li a ltri ca si in cu i il rin v io n o n v a d a a lla sta m p a c in q u e
ce n te sca segno c o sta n te m e n te l ’ in d icazion e c o m p iu ta .
N e l VIntroduzione e n e l te s to o g n i rin v io a i
Rerum Memorandarum
si f a , f o m e p er le Fam iliares, co n tre n u m e r i: libro (ro m a n o ), c a
p ito lo e p aragrafo (a r a b ic i); o p p u re se per m a g g io re c o m o d ità ,
v o le n d o rich iam arsi a espressione o a ssa i b r e v e o d a lim ita r si co n
e s a tt e z z a , si d esid era ch e il terzo n u m e r o in d ich i in v ece la lin ea,
g li si a n tep o n e l ’ in d ica zion e 1. o 11.
LE D U E T R A D IZ IO N I
DEI 4R E R U M M E M O R A N D A R U M ’.
Firenze - Bibl. Laurenziana, xxvi sin. 9 (Ted.), e. 71' (vedi pp. x iii e cxxi n. 1).
LE DUE TRADIZ. DEI *RERUM MEMORANDARUM * xin
se quell’aneddoto non fosse m eglio spostarlo in altra parte del petrarchesche dei testi di T ed aldo: nuovo segno dell’abilità del
l’opera: « A ttfende] quia ista m elius in cfapitulo] de m irabilibus » l’acuto libraio.
(IV 121) (*). D i fronte al Laurenziano e a i suoi derivati sta il resto della
Scorge e valuta queste note preziose solo la pazienza del col- 'tradizion e: im a dozzina di m anoscritti provenienti sicurissim a
lazionatore, m a già la subscriptio finale di Tedaldo (« transcripsi m ente da un’altra fo n te; non però rappresentanti di una diversa
padue a b exem plarj de m anu dicti dom ini S a n c isc i») doveva redazione: come è ben presum ibile, se alla m orte del Petrarca
attrarre più tardi gli am atori delle opere del Petrarca e i librai restava solo l ’abbozzo di una parte breve dell’opera. L a prim a
interessati a fornirle; e forse quella subscriptio & la correttezza sod famiglia, fa capo a Firenze, al codice di Tedaldo. E la seconda?
disfacente del testo dei Rerum diffusero una fiducia eccessiva su Prim a ancora di riflettere sulle m olteplici, indubitabili prove,
questo codice laurenziano, nel quale i Rerum sono i prim i di una. viene spontanea là congettura che l’origine di questa tradizione
lunga serie, e sugli altri m anoscritti petrarcheschi del frate, dove vu lgata, a cui si rifanno tu tte le stam pe e la parte m aggiore
le pagine non sono tu tte curate e sicure come quella prim a co dei m anoscritti - e tra essi tu tti i codici copiati da penna stra
pia. A nzi — ed è naturale — chi collazioni questa stessa trascri niera possa solo trarre origine da Padova e dalle cure di L om
zione dei Rerum distingue subito del copista ore di vigilanza e bardo; poiché a Lom bardo e ai padovani dovettero rivolgersi
ore invece di attenzione dim essa; e più spiacevolm ente vede, dopo il 1374 i m olti am ici del grande m orto per richiedere copia
oltre le severe intenzioni e i savi program m i, che quel frate co delle opere, particolarm ente di quelle che ancora non erano d i
piava troppo veloce e d istratto. Peccati di una natura superfi vulgate o per cui si sospettava l’esistenza di una assai diversa
cialm ente m obile, neppure v in ti dal diuturno, penoso esercizio, redazione posteriore.
e colpa certo delle im m ancabili tentazioni con cui la noia logo N ella fortuna dei testi del Petrarca, particolarm ente di quelli
rava l ’eroism o durante quel lavoro padovano d i Tedaldo, pau che l ’autore non diffuse da v iv o , questa edizione padovana è il
roso per la durata e la m onotonia; m a colpa m aggiore della fatto capitale. Lom bardo e i suoi collaboratori (copisti stipen
grave strettezza di tem po che li, sull’abbandonato scrittoio del diati e d otti consiglieri) prepararono un corpus delle opere del
Petrarca, davanti alla libreria preziosissim a-esasperava del po m aestro: o alm eno di quelle ancora ignote. Quindi per ogni ri
vero um anista la passione di copiare tu tto e torm entava la proba cerca sui testi petrarcheschi è prelim inare e essenziale, a togliere
volontà d i copiare rispettosam ente ( a). difficoltà e chiarire fino a ll’estrem o le nostre soluzioni, lo studio
D al Laurenziano derivano alcuni codici di lu sso; particolar dei criteri a d otta ti in questo lavoro d al gruppo padovano. Prim a
m ente perché Vespasiano da B isticci si servi per le sue copie di tu tto per i Rerum Lom bardo e gli am ici curarono una tra
scrizione in buona copia dai quaderni lasciati alla loro cura.
D a quella trascrizione, e non d a ll’autografo, deriva la fam iglia
(1) E al Petrarca risalirà per esempio la nota quidam Alpricum, scritta accanto
all’A lbncum (il fratello di Ezzelino) di I V 41, 4 ; e anche il vel amici segnato di padovana (x).
fianco a ilUus miserabile audivit mortem (IV 98, 27): testimonianze d ’incertezza
Questo lavoro dei padovani (© sicuram ente Lom bardo ne fu
ora storica, ora stilistica, che si ripetono con notevole frequenza.
(a) Restano nei codici di Tedaldo frequenti ricordi di quella sua pena. In que il direttore e il responsabile prim o) è viziato da un d ifetto ca-
sto stesso Laurenziano, alla fine dell 'Itinerarium (che so trascritto anch’esso a
Padova, dalle carte del Petrarca) c’è la dolente nota: « propter festinantiam forte
non est correctus ». In un altro Laurenziano ( X X V I sin. 8, c. 67^) YexpUcit delle
Invective in medicum si allunga in un lamento tradizionale : « Ia m tace, penna, (l ) S’ intende bene il risparmio di fatica di noie e di pericoli che persuasero
precor, nempe labore necor ». M a anche su questo con precisione e minuzia ci ad allestire la copia e a trascurare l ’autografo: particolarmente dovendo prepa
informerà, quando sarà completa, questa edizione nazionale; che sopra tutto rare ricchi codici in pergamena, dove cancellature aggiunte trasposizioni (inevita
dirà il valore esatto delle singole trascrizioni di Tedaldo, e particolarmente quali bili ricavando1il testo da fogli tormentati) sarebbero state imperdonabili brutture;
furono compiute a Padova da autografi o da copie autentiche. Ciò che finora sap e per cui Lom bardo avrebbe dovuto sprecare tem po e pazienza vo lta per volta,
piamo dei lavori dei criteri e della figura di questo umanista è molto poco. V an cui ogni pagina aiutando e sorvegliando il copista. M a le intenzioni di Lombardo
taggiosi i regali dell’erudizione settecentesca (Mehus e "Bandini), m olto grate le e dei suoi consiglieri erano pure più elevate: di lavorare cioè per l ’eternità, pre
informazioni che può fornirci l ’esperienza di editore del Festa (Introd. elVAfrica, parando non una copia, m a l ’edizione; quindi eliminando incertezze tra due le
passim) e specialmente la conoscenza e la solerzia meritevolissima del Piur, P e zioni, rinunziando a segnalare lacune, dando persino per compiuto ciò che non
trarca» « Buch ohne Namen » . . ., Halle 1925, pp. 265-67. Esposizione utile (m a non era. Accuse e rimproveri contro questo metodo sono facili ; m a forse Lombardo
senza peccati) e utile raccolta bibliografica la lezione tenuta dal P. Sarri al con seguiva in qualche m odo, travisandoli con arbitri e errori, consigli e disposizioni
vegno petrarchesco di Arezzo del 1931. del maestro?
MANOSCRITTI X V II
XVI INTRODUZIONE
fa tti un codice della loro fam iglia fu coll’autografo collazionato p p . 2 6 5 -6 9 - le p p . 1 2 -1 4 d ell 'Introduzione d i E . B ia n ch i a ll’edizione
per intero, un altro saltuariam ente. Eppure proprio ricopiando n a z io n a le d elle E p istole m etriche.
I R eru m M em ora n d a ru m libri in izia n o a c . 2 r (n u m . ree.) senza
questi due codici dalla bella copia preparata a cura di L o m
tito lo :
bardo i copisti avevano tenuto davan ti anche l ’autografo (s’in
Sed michi cuncta versanti
tende che la loro diligenza non era tan ta da stim olarli a ripetere
l’ingrata, tediosa fatica di procurarsi invece una seconda bella
te rm in a n o a c. 9 4 v colle p a r o le :
co p ia!), e ricorsero appunto a ll’autografo nei rari punti in cui,
• labores nostros miseratus ipse qui potest.
currenti calamo, avvertivano un errore o alm eno una difficoltà;
ra riscontralo l ’errore, dall’autografo trascrivevano esattam ente nel A cu i segue la n o t a : ‘ D e cald eis m a th e m a ticis e t m a g is sequ ebatu r
loro testo , senza però (e qui l ’incuranza si denunzia in grado titu lu s . Sed u ltra n ich il p lu s. N a m istu d in c o m p le tu m d im isit d o m i
superlativo) interessarsi a correggere la copia prim a, che restò n u s fra n cisca s p etrarcha, qu ia ego fr a te r T h e d a ld u s d e m u cello (can
m atrice continua di spropositate trascrizioni. È ben logico quin cellato con inchiostro nero co m ita tu s) ita transcripsi p a d u e a b e x e m -
di che il confronto con Tedaldo sia deprim ente; anzi appunto p larj de m a n u d icti d o m in i fran cisci ’ (1). C o m p le ta q u e sta subscrip
questo confronto m ostra il secondo vizio del lavoro dei padovani. tio, d a n d o c i la d a ta d el la v o ro d i T e d a ld o , q u ella che p oco più a v a n ti
segue alle S in e n o m in e : ‘ E x p lic it libellu s Sine n o m in e in titu la tu s d o
Tédaldo volle ricavare una trascrizione diplom atica; Lom bardo
m in i F rancisci P etrarche, P a d u e scrip tu s M .C C C .L X X V I I I per f r a
tenta una edizione. Perciò Tedaldo ricopia esattam ente tu tto :
tr e m T h e d a ld u m d e M u ce llo O rdinis M in o ru m ’ (c. 2 7 0 r).
anche dove la lezione lo torm enta per l’oscurità o addirittura
L e p agin e d ei R eru m son o tu t te riem p ite d a u n a grafia irregolare,
gli ripugna perchè assurda; e provvidam ente, ripetendo i segni fre tto lo sa , u n p o ’ p e sa n te : d e lla m a n o cosi ca ra tte ristica d i fr a te T e
di richiam o dell’originale o esplicitam ente assicurandoci con una d a ld o . D o p o u n b rev e fr a m m e n to d el D e otio (c. 9 5 r) segue u n indice
nota a m argine che egli dell’originale ha m aterialm ente seguito d e i ca p ito li d ei R eru m (cc. 9 5 T-1 0 2 V).
la disposizione, ci consente, oltre che di affidarci a lui con suffi
ciente fiducia, di ripresentarci con certezza per alcune pagine 2. L au ren zia n o L X X V I I I . 2 . M e m b r., sec. X V , cc . 3 5 0 . S uperba L a m .
- quasi sem pre quélle più interessanti, perché le più torm entate - m iscellan ea petrarchesca, accu ratissim am en te p re p a ra ta , colle in i
cerch ietti, racch iu den ti i tito li d elle varie opere, a tto rn o a u n gran
cerchio cen trale, in cui ap p are la scritta : ‘ I n hoc codice co n tin e n tu r c. 39*: Itinerarium breve de Janua, in Jerusalem.
in fra sc rip ta opera F ran cisci P etrarce que in circulis su n t a im o ta ta ’ . Anche qui il testo dell’Itinerarium è trascritto da Ted.
c. 48y : La divulgatissima morte di Magone: Africa, V I 885-918.
G ià l ’ap p aren za estern a, p artico larm en te le m in ia tu re d elle d u e t a
c. 49*: Liber primus rerum memorandarum Laureati Francisci petrarche de
v o le , m o stra n o che il codice è u scito d a lla officina d i V esp asian o
Florentia feliciter Incipit'.
d a B istic c i. L o co n fe rm a il te s to dei jRerum che è u n a copia, com e
I quattro libri delle Res Memorande. Uexplicit (c. 142*) è quello
è usu ale n ei m a n o scritti p etrarch eschi di V esp asian o, d al te sto d i di Ted.: labares nostros miseratus ipse qui potest; e la dipendenza
T e d a ld o (1). N o n vi si ripete la subscriptio d i T e d ., ma, è id en tico da Ted. è particolarmente confermata dall’identica rubrica: ‘ De
Y ex p licit: labores nostros m iseratus ipse qui potest. D e scritto d a l B a n caldeis mathematicis et magis sequebatur titulus, sed ultra nichil
d in i, Cauti, codd. lat., I l i 1 5 4 -5 5 , in C p g., p . 39 n .° 9 2 , d a l P iur, plus. Nam istud incompletum dimisit Dominus Franciscus Pe-
Petrarcas ‘ B u ch oline N a m en ’ , p p . 2 6 9 -7 0 ; e c ita to dal K ir n e r , trarcha ’ .
S u lle opere storiche di Francesco Petrarca, in A n n a li della R . S e . N orm . c. 142*: Epistola contra Gallum.
S u p . di P is a , F il. e F ilo l., v o i. V I I , 1890, p . 5 0 n . 1. c. 164*: La solita Sen., X V I I 3 : al Boccaccio (Librum tuum).
c. 2*: De vita solitaria. 4. V aticano L atino 4526. M e m b r. sec. XV, mm. 2 90 X 211, V t.
c. 61r : Liber invectivarum contra medicum. cc . 1 26 . C ontiene solo i R eru m M em ora nda rum , co p ia ti d a T e d .; d a
c. 104r: Tre Seniles: I I 1; X V I I 3 (a cui segue il De fide et obedientia c u i p ure f u tra sc ritta in teg ra lm e n te la rubrica finale. S crittura m o lto
uxoria)-, X I 11 (colla erronea didascalia: Epistola D . Francisci
chiara, g ià p alesem en te l ’ u m a n istic a ; gran d i in iziali d o ra te ag
Petrarche Gherardo monacho Cartusiensi germano suo s.).
g iu n te p oste riorm en te. N e l m a rgin e inferiore d i c. 1* è d ip in to lo
c. 121*: Incipit tabula super libros domini Francisci Petrarche de rebus me-
morandis. s te m m a d i un p re la to : ca n e (o leon e) a c cov acciato sopra sei m o n ti,
c. 129v : Finisce la tavola. so r m o n ta to d a u n a m itra , in ca m p o tu rchino co n filetti d ’a rgen to .
c. 130v : Domini Francisci Petrarche poete fiorentini datissimi de rebus memo- R e c a sul dorso gli s te m m i d i P io I X e del b ib lio teca rio ca rd . L a m -
randÌ8 liber primus incipit: . bru sch in i. L o descrisse M . V a tta sso , I codd. petrarcheschi della B i -
Sed michi cuncta versanti. bliot. Vaticana, R o m a 190 8 , p . 41 n .° 4 1 ; e p rim a E , N a rd u cc i, C a-
I Rerum finiscono a c. 241* : tal. dei codd. petrarcheschi della B ibliot. Ba/rberinù, Chigiana, e cc.,
... labores nostros miseratus ipse qui potest. TeXto?. R o m a 1874, p . 59 n .° 146, che p erò , co n im o dei n o n p ochi errori, lo
c. 241r: Itinerarium a Genua usque in lerusalem et Alexandriam.
c h ia m a V a tica n o 4 5 1 9 .
c. 252r: D e ignorantia sui et ciliorum.
c. 279v : De secreto conflictu curarum mearum.
5. V atican o Urbinate 3 8 2 (g ià 8 8 6 ). M e m b r. d e lla secon d a m e t à U r b .
c. 322*: Sine nomine.
d e l sec. X V , m m . 3 2 6 X 3 1 2 . C arte X V T I I -2 0 0 ( + I* e I y). M a n o
c. 345*: Epistola que intitvlatur invectivarum contra Gallos.
scritto sup erbo con lim p id a scrittu ra u m a n istic a . I l p rim o tito lo in
S tr. oro, i segu en ti in r o sso ; cosi le iniziali di ogni lib ro son o in oro, le
3. L au ren zia n o S trozzian o 9 1 . B e l codice m e m b r . d i cc. I I I - 7 0 -
in izia li d i ca p ito lo rosse o tu rch in e. L e cc . I y- X V co n ten go n o u n a
I I I , sec. X I V e x . D e scritto n ei S u pp lem en ti d el B a n d in i a l Catalogo
ch ia ra ta v o la d el co n te n u to ; segue, a c . X V I I I y, u n disegno an a logo
lau ren zian o, I I 4 2 6 -2 7 , e in C p g ., p p . 5 0 -5 1 n .° 1 2 6 ; c ita to n e ll’a r t.
d el K ir n e r , p . 30 n . 1, a q u ello che sta in te sta a L a m . : q u a ttro cerchietti, entro i q u a li sono
s ta ti segn a ti i tito li d elle q u a ttr o opere co n te n u te n el codice, d isp osti
c. 1*: Incipit liber primus Francisci Petrarche insignis de secreto conflictu a q u a d r a to a tto rn o a u n gran cerchio centrale, in cui, tr a orn am en ti
curarum suarum. d ’u n a co ro n a d ’alloro di fiori e d i fo g lie , si le g g e : ‘ I n h oc codice
c. 38*: Sen., X I 11.
co n tin e n tu r opera F rancisci Petrarce p o e te fiorentini que in circu
lis su n t a n n o t a t a ’ . M en tre L a m . reca lo ste m m a dei M edici, U rb.
p resen ta a m e tà d el m a rgin e inferiore d i c . 1* lo ste m m a m inore d i
i1) Anche le Sine nomine, come segnala il Piur, vennero a questo codice dal
Laurenziano X X V I sin. 9 ; da cui furono inoltre trascritti l ’Itinerarium e il fram F ederico d ’ U r b in o . N e ll’a n tico indice d ella bib lio teca urbin ate il
mentino delle Invective contra Gallum; e, credo, altre opere ancora. Fratello di
v o lu m e p o r ta v a il n .° 5 5 7 . A n ch e qu esto m a n o scritto f u p re p ara
questo codice, scritto forse dalla stessa mano dice il Piur-fop. cit., p. 269), è un
altro prodotto della bottega di Vespasiano, il Laurenziano L U I 4 ; in cui le F a to , co m e L a m ., n e lla b o tte g a d i V esp asian o. S ul dorso le insegne di
miliares sono pure state copiate dal testo posseduto da Tedaldo. Ciò che ancora In n ocen zo X I I e lo ste m m a d el card . L orenzo B ra n ca ti d i L a m ia .
si ripete in un altro manoscritto di Vespasiano: il Vaticano Urbinate 330 (Rossi,
Introd. alle Fam ., pp. x x , x x x e e x x x n , Schema V I). D escrizion e in C. S torn aiolo, Codices Urbinates L a tin i, 1902, p p . 3 0 3 -
3 0 4 , n e l Catal. dei codd. petrarcheschi della B ib liot. Barberina, C hi-
XX
INTRODUZIONE MANOSCRITTI XXI
giana, e c c . d e l N a rd u cc i, p p . 4 9 -5 0 n .° 110, in V a tta sso , I codd. b ile se m b ra essere l’in izia le, u n a s m a iu sco la (1). O ltr e che d a l B a n
petrarcheschi detta B ibliot. Vaticana, p p . 8 6 -8 7 n .° 9 7 , in P . P iur, P e - d in i il codice f u ra p id a m e n te d escritto in C p g ., p . 4 3 n .° 102.
trarcas ‘ B u ch ohne N a m en ’ , p . 2 8 7 .
‘ De caldeis mathematicis et magis sequebatur titulus, sed cap. I V 100. U n a gran d e la cu n a a l cen tro d el libro I V , p er cui
ultra nichil plus, nam istud impletum dimisit dominus Franci- l ’inizio d e l c a p . 4 6 h a co m e segu ito il c a p . 5 0 ; fre q u e n ti, noiose tra s-
scus Petrarcha’ . x p osizio n i m a te ria li d i p a g in e. N e l p rim o fro n te sp izio il ‘ v id it ’ d el-
c. 127r: Liber de ignorantia sui et aliorum. l’ O lg ia to co lla d a ta d el 1 6 0 3 , q u a n d o il m a n o scr itto e n trò n e ll’ A m
Manca l’epistola accompagnatoria ‘ A d Donatum Apenninigenam ’ : b ro sia n a . I v i p u re u n a n o t a a u to g r a fa d el M u ra to r i (1 6 9 7 ), che si
ed. Capelli, pp. 15-16. A conclusione la nota dell’autografo V a interessò d e ll’opera d e l P o le n to n . I l codice n o n f u m a i d e sc r itto ;
ticano 3359, c. 38v.
a n zi n epp ure è n o m in a to n e ll’elenco a s ta m p a Ad ei m a n o scr itti p e
c. 185v : Libettus sine nomine.
trarcheschi m ila n esi ( F . Petrarca e la Lom bardia, M ila n o 1 90 4 ) (3).
Manca l’ultima lettera.
c. 187r : Itinerarium de Ianua usque in Ierusalem et Alexandriam.
D a questo codice lo stampò il Lombroso nei Rend. della R . Accad. 8 . V atican o R eginense 1494. M e m b r. d ella fine d el sec. X I V , scritto V r g .
dei Lincei, S. IV , voi. IV , 1888, pp. 394-403 i1). su d u e co lo n n e d a m a n o fran cese . M m . 3 2 8 X 2 2 5 ; c c . 2 2 8 (-7 0 .
7 9. 2 0 3 . 2 1 9 ; + 155r. 155v ). A p p a r te n n e a lla b ib lio te ca d i P au l P e-
ta u e q u in d i co gli a ltri v o lu m i d ei P e ta u p assò a qu e lla d e lla re
2. F a m ig l ia b. g in a C ristin a. N e lla p rim a c a r ta v i son o le d u e a n n o ta z io n i: x . 1 7
(la se gn a tu ra d e lla b ib lio te c a d el P eta u ) e 1 4 9 4 (d i fianco a q u e st’ u l
G add. 6. L a u reo zia n o X C in f. 1 1 . È u n o d ei G a d d ia n i p rim i. C a rt. di tim o n u m e ro d i m a n o d iv e rsa e co n d iverso in ch iostro f u ag g iu n ta
m m . 2 8 0 X 2 1 2 . C arte 63 scritte, n u m e ra te re ce n te m e n te a m a t it a , la sigla R e g .). N e l ve rso d i c . 2 2 8 si leg go n o alcu n e ind icazioni d i
più tre bia n ch e in te s ta e d u e bian che in fine. S crittu ra m o lt o c a r a t possessori p re c e d e n ti: Restituatur iste liber M a g istro E g id io M o r p a n
te ristica , leggera m in u ta co n s v o la z z i: in d u e co lo n n e, s u f o g li d i religioso Sancti D y < o n i s i i > ac magistro scolarium predicti D y o < n i -
visi p rim a co n c u r a ; in iziali a lte r n a tiv a m e n te rosse e tu rch in e. T e r s ii > (3). Restituatur iste liber P h ilip p o Vilecte m onacho Sancti D yo-
m in a co lle p a r o le : < n is i i> (4). Restituatur ' E g id io Qenart religioso predicti loci. N o te
m a rgin ali e tito li son o s ta ti d an n e gg iati d a i ta g li d e l rilegatore. U n a
O dominum equum et bonum et omnis populus.
m a n o c o e v a h a in p arecch i p u n ti co rretto il te sto .
Explicit liber iste Amen.
c. D : Commento di Dionigi di Borgo San Sepolcro ai Factorum et dicto
L a n o t a d i possesso s o tto p o s ta è s ta ta ra sch ia ta . I l B a n d in i riusci rum memorabilium di Valerio Massimo.
a le g g e rv i: A n g eli Z en obii de Qaddis (Gatal., I I I 6 9 8 ) ; sfo rz a n d o gli
occhi si p osson o ritrovare c o n fe rm e d i q u e sta le t tu r a ; seguono però
(*) Cade cosf l ’ipotesi del Bandini: «Cognomen penitus erasum est, f o r t e
alcu n e silla b e in d e cifrab ili. A c . l r il co p ista scrisse: J ehsus. IÀber l e g e b a t u r D e c e m b r i o » . D ’ altronde gli errori volgarissimi del testo,
iste d om in i F ra n cisci Petrarce de viris Illustribus (2) inceptus fu it a particolarmente le evidenti storpiature di nomi propri, dovute al copista e non
al miniatore (Qn. Domitius Enobarbarus a c. 26v, Dantes Algoderius a c. 27r, Epifiu-
tne (du e "parole ab ra se) die septim o m en sis novem bris 1 4 3 6 i n civitate
rius a c. 4 0 T, Aristofones a c. 42v , Henricus Pontius Sanicium imperator & c. 46T, ecc. ),
V enetiarum . D e u s adsit et M a r ia huic et cunctis p r in c ip iis nostris. e lo stesso abbaglio di aver preso i Rerum per il D e viris (inammissibile per chi
A m e n . S o tto la rasu ra si p u ò in tra v v e d ere la p rim a p a r o la : il n o m e era cosi informato di opere e anzi di codici petrarcheschi) escludono, senza b i
sogno di confronti, che questa sia la mano dell’umanista lombardo.
Candido-, d e lla secon d a , c e rta m e n te u n co g n o m e, l ’u n ica co sa v isi- (2) Sarebbe sfuggito pure a m e, se non m e lo avesse indicato cortesissima
mente Giuseppe Rotondi. Lo nomina l’U llm an nella ediz. del Polenton (p. x x in ).
(3) N on predicti m o < n a sterii>, come legge il V attasso: il D y o < n i s i i > è stinto,
m a leggibile. Il maestro Egidio dovette omettere davanti al secondo Dyonisii un
(*) Anche qui VItinerarium deriva da T ed., e credo pure le Sine nomine, ben secondo Sancti.
ché il Piur parli appena di identica antica fonte per i due codici. (*) D on Philippe de Villette è un benedettino morto nel secondo decennio
(*) Pare dunque (anche perché manca all’inizio il titolo vero) che il trascrittore del 1400. Parla di lui l ’Abbé P. Feret in La Faeulté de Théologie de Paris, M oyen-
se lo ricopiasse ritenendo questa l’ altra opera petrarchesca. Age, Tom e quatrième et dernier, Parigi 1897.
MANOSCRITTI X X III
X X II INTRODUZIONE
co lla fra n c a , sod a asp rezza dei q uadri che acco m p a g n a n o gli in cipit
c. 161r: Rerum Memorandarum.
c. 218r: ps. Plinio, De viris illustribus. seguenti (con tad in i, col tip ico b erretto a p u n ta , che ven d em m ian o ,
che im b eccan o gli uccelli o che strin gon o cio to la e zucca e b e v o n o ).
I l co d ice f u d esc ritto d a l V a tta s s o , p p . 1 04 -1 0 5 n .° 114. L a p rip ia lette ra racch iude u n b u sto di vecchio in ca p p u c cia to : im o
dei ritra tti p iù fe d e li d el P etra rca , assai vicin o a i più certi affreschi
V ors. 9. V atican o L atin o 3 8 5 6 . M e m b r. d i 106 cc. scritte d a u n ’ unica p a d o v a n i (S a la dei G ig a n ti e Sala dei V escovi) e a lla m in ia tu ra p osta
m a n o ; codice elega n te, d i scrittu ra chiara, con u n b e l fregio n e l in te s ta a l D e viris n el P arigino 6 06 9 F offerto d a L o m b a r d o d ella S eta
la p rim a ca rta, tito li in rosso e iniziali a ltern ativam en te rosse e a l Carrarese ( x). Sulla gu ard ia lo scudo co lo ra to degli S fo rza e le
tu rch in e. C ontiene soltan to i R eru m . A lla fine del libro I V , d op o iniziali d i G a lea zzo M a ria . L ’a n tic h ità d ella scrittu ra, la fe d e ltà s i
le parole D eo gratias. A m e n , il copista aggiunse : A n to n iu s de B a s- cura d el ritra tto m in ia to n e l p rim o fo g lio , la p arca m a sp lend id a
sis scripsit hunc librum et com plevit die n ono m ernsis (sic) A u g u sti eleganza e insiem e le p referen ze letterarie e ru stiche nei q u adri delle
M ° C C C C ° X L octavo. (Q u esta n o ta f u p osteriorm en te in p a rte rico m in ia tu re (cosi co n son e le u n e e le altre a l g u sto m o ltep lice del P e
p ia ta , p er esercizio di trascrizion e, a c. 106r). U n letto re h a più ta rd i trarca), la stessa ap p a rte n en za a lla b ib lio teca di P a v ia , erede fo r t u
q u a e là segn a to d elle p ostille e rim ed iato per c o n g e ttu ra , quasi n a ta d ei m a n o scritti p etrarcheschi p iù preziosi e p iù vicin i ag li a u t o
sem pre m o lt o fa cile , qualche p u n to errato. I l codice ap p arten n e a grafi, segn alan o la p re zio sità del codice (2). L ’esam e m in u to d ella
F u lv io O rsin i (D e N o lh a c, L a bibliothèque de F . O rsini, P arigi 1887, lezione ne co n fe rm a la p osizione e il valore p articolarissim i. P u r
p . 2 9 4 n . 5 e p . 3 7 0 n .° 147), A c. l r c ’ è l’in d ica z io n e : 3 3 5 6 P etra r- tro p p o nessun u tile segno su lla gu a rd ia o sulle varie p ag in e p er g iu
chae L ib er in 4°. historia excerpta. F u i. Urs. U n p o ’ p iù in a lto n ella dicare se a lla b ib lio te ca v iscon teo -sforze sca il v o lu m e ven n e assiem e
stessa c a rta f u segn a to, q u a n d o il codice coi suoi co m p a g n i passò ai m o lti che il vin cito re to lse ai Carraresi (3). In v e c e d a l principio
a lla V a tic a n a , il n u m ero 147, ch e corrisponde alla n u m erazione d el d el Q u a ttro c en to in p o i la sto ria d e l codice è d e tta g lia ta e sicura.
gran d e in v en tario d ella b ib lio te ca Orsini. È uno dei rari m a n oscritti E sso è in d u b ita b ilm e n te il « L ib e r u n u s d om in i F ra n . petrarce m e
p etrarch esch i che n o n p roven n ero a l card. Orsini d a lla bella raccolta m orandarum rerum in c a rta , cum assidib us co p e rtu s corio ru beo
dei B e m b o . A lc u n e righe, du e b revi sopra e due p iù estese so tto , h ir s u t o / c u m clav is e t c la v a tu ris auricalchi e t In c ip it Sed m ic h i
che s ’in tra v v e d o n o n ella p arte superiore della c . 106r sarebbero u t i cu n c ta v e rsa n ti, e t finitur p op u lu s lau s deo » (G . D ’ A d d a , In d a g in i...
lissim e p er rivelarci chi lo p ossedette prim a di lui, se p u rtrop p o sulla libreria Visconteo-sforzesca, M ilan o 1875, p . 8 6 n .° 9 4 0 ) (4). A n ch e
n o n fossero ab b o n d a n te m en te rasch iate. U n a sola cosa v i si può q u esto m a n o sc r itto f u p red a d el con qu istatore fran cese e passò nella
leggere d i fianco a ll’u ltim a r ig a : la d a ta 1507, che a p p en a serve a d b ib lio te ca d i B lo is ; d o v e , secon d o la n o ta u su a le sul fo g lio di g u a r
eccitare m a g g io rm en te il rim p ian to (*1). d ia , il su o p o sto era « Super ta b u la elo q u en tie q u in ta in pariete
L a leg a tu ra era d ella fine d el sec. X V I I I : ne restano solo i p ia t ti; versu s h o stiu m lib e r p rim u s ». È p oi ricord a to n ei v a ri in v en tari
il dorso r ifa tto reca gli s te m m i d i P io I X e del card. M a i. I l codice, d ella b ib lio te ca d e l r e : « P etra rch a rerum m em orandarum , n .° 775 »
ricordato d a l D e N o lh a c , f u descritto nei cataloghi d el N a rd u cci, (Répertoire de la librairie de B lo is , 1 518), « L ib e r rerum m em oranda
p . 60 n .° 147 e d el V a tta sso , p p . 2 7 -2 8 n .° 2 4 . ru m F ra n cisci P etra rch e, co u v e rt de ve lo u r v io lle t, n .° 623 » (I n v e n -
taire de la librairie de B lo is , 1 54 4 ), « P etra rch a de rebus m em orandis,
P ar. 10. P arigino Latino 6 0 6 9 T . R egolarissim a scrittura gotica su due n .° 1 226 » (Catalogne des B ibliothèques du rois à P a ris, 1560) (cfr.
colon n e, in 62 fo g li d i p ergam en a co ntenen ti i soli R eru m M e m o
randarum . In iz ia li m in ia te ; disegni d i m inuscoli personaggi, tr a foglie
(!) Questa figura del Parigino 6069 T è riprodotta all’ inizio del I I I voi. dei-
fiori e u ccelli, a ll’ in izio d i ogni libro e ornam enti m in ori a ll’inizio fi ed. naz. delle Familiares.
dei v a ri tr a t ta t i. L a letteraria e d o tta g rav ità delle riproduzioni che (2) Mosso da queste apparenze l ’espertissimo De Nolhac pojé al primo incon
tro giudicarlo addirittura manoscritto fatto preparare dallo stesso Petrarca: in
in corn ician o l ’in cip it d el libro I (cinque figure di vecchi sed u ti su casa sua da uno dei suoi copisti (Eneore un portrait de P ., in Qazette des Beaux-
v iticci fio r iti: q u a ttr o leggon o o m e d itan o , il quinto ten en do penna A rts, 1° semestre 1901, p. 292, e U n nouveau manuscrit de la bibliothèque de P .,
in Mélanges Paul Fabre, Parigi .1902, p. 446). (E lo ripetè il pure paziente e in
ro to lo e c a la m o si apparecchia a scrivere) genialm ente contrasta
formato Enrico Cochin, Le frère de P . et le livre « D u repos des religieux », Pa
rigi 1903, p . 14 n. 1). Più esatta valutazione ne fece in P étr. et Vhum., I l 2 256.
(3) Meno probabile che il codice sia in origine appartenuto al grande amico
t1) Disgraziatamente fu inutile ogni diligenza per decifrare quelle linee (con del vecchio Petrarca, Giovanni D on d i; dalla cui biblioteca sarebbe forse potuto
tenenti quasi di sicuro una dichiarazione di possesso; o due dichiarazioni: una passare a quella viscontea.
nelle due righe brevi, la seconda nelle due righe più estese sottostanti): neppure (4) « In carta ’ : sarà un errore del catalogatore; Par. è pergamenaceo. Ed è se
1 raggi ultravioletti (grazie alla cortesia del Prefetto, Padre Albareda!) nulla ri gnato pure nell’inventario del 1459: Oiorn. stor. d. lett. it., I (1883), p. 54.
velarono. Per questo e per gli altri Vaticani bene mi aiutò Augusto Campana.
X X IV INTRODUZIONE MANOSCRITTI XXV
H . O m o n t, A n c ien s inventaires et catalogues de la B ib lioth . N a tio n a le, m a n o scr itto , so m m a ria m e n te a c ce n n a ta d a L . D e lisle n e ll'In ven ta i™
P arigi 1 9 0 8 , I 102, 187, 3 2 3 ). F u p o i il n .° 160 n e l C a ta lo g o R ig a u lt des m anuscripts latine de la Sorbonne,, in Bibliothèque de V E cole des
(1 6 2 2 ), il n .° 3 3 8 in qu e llo d ei D u p u y (1 6 4 5 ), fin alm e n te il n .° 4 9 8 7 Charles, X X X I (1 8 7 0 ), p . 49, fu co n p iù largh ezza rip e tu ta d a l
neH’in v e n ta r io C lé m en t (1 6 8 2 ) (O m o n t, o p . c it., I I 4 3 3 , I I I 2 1 e 4 3 1 ). D e N o lh a c , Pétrarque et V hum anism e, I I 2 3 0 4 -3 0 6 .
S o m m a ria m e n te d escritto so tto il n u m ero a ttu a le n e l C oia i. codd.
m anu scriptorum B ib i. B egie, P ars I I I , to . I V , P arigi 1 7 4 4 , p . 145. c. 2r: Rerum Memorandarum libri I V .
P are ce rto che an ch e q u e sto codice, q u a n d o era a n cora in L o m c. 62r: Contra procacem medicum pape invectivarum libri I V .
c. 82r : Epistola ad Hugucionem de Tycnnis de Callo qui maledixit Ytalie.
b a rd ia , stu d ia sse e in alcu n i p u n ti p ostillasse im o d ei le tto ri p iù
c. 98v : E x Africana (sic) domini F . Petrarche (l’episodio di Magone),
fe r v id i d elle pagin e p etrarchesche, G io v a n n i M an zin i d ella M o tt a .
c. 99r: Tractatus de Qriseldi (la nota traduzione dal Boccaccio),
c. 103v : Epistola ad dominum Luchinum de Verme capitaneum Venetorum
Pv. i l . P arigin o L atin o 6 0 6 9 V . Codice m e m b r ., d i m a n o fran cese, di contra Cretenses profecturum.
scrittu ra co rsiv a m in u ta e f r e tto lo s a ; g ià C o lb ertin o (sulla c. lr c. 108r; A d eundem congratulatio victorie feliciter habite.
la se g n a tu ra C od. C o lb . 8 43 ), p a ssa to p oi a lla b ib lio te ca d el re. F u c. 108v : Epistola ad Sagramors (sic) Cisterciensem monacum, olim equitem
tra scritto n el 1 41 0 per il v e sco v o P ie tro d i F o ix . armate militie.
c. 113v : Carmen bucolicum continens eglogas X I I .
c. l r: Francisci Petrarche poete Laureati rerum memorandarum primus Uber
c. 125r: Epistola ad Urbanum quintum de reditu Ecclesie in sedem Romanam.
incipit.
c. 132r: Ad eundem epistola de dilato nimis Ecclesie in suam sedem reditu.
I Rerum Memorandarum: fino a c. 45v.
c. 143v : Epistola ad Clementem V I.
S egu on o D e ignorantia su i et m ultoru m e. D e otio del P ., D e casibus c. I44r: Magistri Iohannis de Hysdinio epistola contra Franciscum Pe-
d el B o c c a c c io . trarcham.
C o n ch iu d on o il v o lu m e : c. I49v : Francisci Petrarche tractatus itinerarii ad Sepulcrum sanctum.
c. 155T: Orationes eiusdem contra aereas tempestates.
loannis Lemovicensìs expositio super morali somnio Pharaonis epistolis vi-
ginti ad Theóbaldum Regem Navarre e il Liber philosophorum moralium, quem
14. B iblioteca dell’ Ospitale di Cusa (presso BernkasteJ) 2 0 0 . C a rt., C u s.
de greco in latinum transtulit Magister Ioannes de Procida (x).
c c . 2 4 2 , m m . 3 0 0 x 2 2 1 , sec. X V in ., m a n o te d esc a fe r m a e d ele
D e scr itto n e l Catal. codicum m anu scriptorum Bibliothecae R egia e, g a n te . I l codice a p p a rte n n e, co m e g li altri d ella ste ssa bib lio teca ,
P ars I I I , t o . I V , P arigi 1 7 4 4 , p . 5 2 3 . a N ic o lò C usano e n e reca q u a lch e n o ta m a rgin ale.
(x) Per questo ma. e per il Liber vedi E . Franceschi ni negli « At t i » dei Lincei
(a. C C C X X V I I , 1930, S. V I, voi. I l i , fase. V) e dell’Ist. Ven. (1931-32, to. X C I , manoscritti dovette essere riunita in Francia poco dopo la m orte del Petrarca.
P. II ). M a il cod. non deriva nè dalla biblioteca del P ., nè da copia petrarchesca. Di fianco al testo dei Rerum è segnato un ricordo di antico lettore francese; nel
(2) Questo codice ci ha conservato, assieme a un altro francese molto simile, capitolo di Clemente V I (II 14): Socius ac provisor collegii famosissimi sorbone
il Par. Lat. 14582, il nome del ‘ Gallus calumniator ’. La parte comune ai due
E t tandem capette eiusdem fundator fuit.
Bx. 15. B iblioteca R eale di Bruxelles 1 4 6 6 5 . C a rta a filigrana co llo a conclud ere il te sto d el D e m ontibus (x) : E x p lic it liber de m ontibus
scu d o d i S cia m p a g n a , 1© le tte r e P e Y ; cc. 2 1 8 , m m . 2 0 1 X 1 40 , silvis fontibus lacuhus flu m in ib u s stagnis seu pa lu dibu s et ultim o de
sec. X V . P ro vien e d a ll’a b b a z ia d i P are e reca su ll’in tern o d e l p rim o n om in ibu s m aris Joha nnes (sic) B occa cii de Certaldo feliciter finitus
p ia tto la se gn a tu ra d i q u e lla b ib lio te ca , K I V ; sui d u e p ia tti g li et com pletus anno d om in i 1 4 3 1 V I die m en sis octobris de m ane hora
s te m m i d e ll’a b b a z ia fu ro n o ra sch ia ti. L e g a tu ra d el se c. X V I I , t a decim a precisa. L e d u e p a r ti p o te ro n o essere riu n ite n el sec. X V I I I ,
glio rosso e su l d orso il tito lo in o r o : F . Petrarche m em orandar. l i q u a n d o f u a lle stita l ’a t tu a le le g a tu ra , co n co p e rtin a d i m a rocch in o
bri 4 . È d e sc ritto n el Catalogo della B iblioteca R eale d i B ru xelles, rosso, b o rd i d o r a ti e tito lo d o r a to sul d orsale. D e sc r itto n e l Cata
to . I l i , p . 2 1 4 .
logne o f thè M a n u sc rip ts in thè L ib ra ry of thè H u n teria n M u s e u m in
c. l r: Incipit prologus insignis et laureati poete Francisci Petrarche in qua- thè U n iversity o f Glasgow, G la s g o w 1 9 0 8 , p . 3 1 5 .
a) Fertur de divo Constantino imperatore, ubi eius statue a qui- a ll’ U n iv e r sità d i I th a c a . C ontiene so lta n to i R e ru m M em ora n da ru m ,
busdam fracte prostrateque essent.
Francisci Petrarce laureati rerum ^memorandarum Liber primus Incipit: De
b) Audistis, fratres karissimi, apostoli vocem.
otio et solitudine Capitulum primum.
c) Quid dicam aut quid loquar, fratres karissimi.
Manca Vexplicit.
cc. 193-195: bianche.
c. 196r: Leonardi Aretini compendium quoddam moralis philosophie. È d esc ritto d a M . F o w le r n e l Catalogus o f thè Petrarch Collection
c. 209r: Aurea fabrica: bequeathed b y W . F is k e to Cornell U niversity L ib ra ry, O x fo r d 191 6 ,
Illius assit gratia qui stricta cinctus fascia. p. 11 e d a S e y m o u r D e R ic c i e W . J . W ils o n n e l C en su s o f M ediceval
and R enaissance m ss. i n thè United States and Canada, N e w -Y o r k
G l. 1 6. B iblioteca U niversitaria di G lasgow V . 2 . 1 6 . M e m b r ., m m . 300 x 193 7 , I I 124 7 (3).
2 2 5 , cc . 110 + I . G o tica co rsiv a d i m a n o fr a n c e se ; solo q u a lc h e e x p li-
cit in g o tic a lib raria. B e i fr e g i: ro sa e celeste s u f o n d o o ro il p r im o ,
p oi a lte r n a ti rosa o ce leste. C o n tie n e :
E D IZ I O N I.
c. l r: D e montibus, silvis, fontibus,., del Boccaccio,
c. 53r: Rerum Memorandarum. Per le edizioni basteranno m olte m eno parole che non per i
codici. A nzi tu tto , oltre che essere stata ciascuna descritta pa
S en za d u b b io le d u e opere fu ro n o riu n ite ta r d i: in origine esse si
recchie volte con frequenza ed esattezza, m olte sono elencate
tr o v a v a n o in d u e v o lu m i sta c c a ti. L a c . 52, l ’ u ltim a d e l D e m on ti-
bus, p resen ta n e l verso t u t te le caratteristiche (m acchie d ’u m id ità
(x) Che d ’ altronde, segnata alla fine della prima e non della seconda opera,
a n z i tu t to ) d i u n fo g lio finale. A n a lo g a m e n te le p rim e ca rte d e ll’opera
fornisce un nuovo, minore argomento ad assicurare che i due scritti erano in ori
p etra rch esca son o in p iù p a r ti g u a s te d a lle ta r m e : m e n tr e n e r im a gine staccati. D a aggiungere anche a prova di questo originario distacco la sola,
sero- in t a tt e le u ltim e p agin e bocca ccesch e. P erò l ’id e n tità d el f o r lieve differenza nelle due trascrizioni: il D e montibus ha in media 48 righe per
facciata, 46 invece i Rerum. Ci sono finalmente abbondanti spostamenti in due
m a to e d e lla q u a lità d ella p erga m en a, dei colori, d e ll’inch iostro, quinterni della prima opera, nessuno in quelli della seconda.
d e lla m a n o d e l co p ista , e an ch e la con cord e m a n c a n z a n elle p a g in e (2) N otizie dei due Silva (1600-1779 e 1756-1840) in C. Canth e C. Rovida,
Donato ed Ercole Silva Conti di Biandrate, Milano 1876.
« di a m b e d u e le opere d i n u m era zion e originaria, p ro v a n o che i d u e (8) È perduta la copia che Lom bardo dovette preparare per Coluccio: un v o
scritti fu ro n o p re p a ra ti p er u n a stessa b ib lio te ca e d a u n id e n tico lum e affine probabilissimamente al Vaticano Ottoboniano 1833, in cui Lombardo
fece trascrivere il D e viris per lo stesso Coluccio. D i nessuna im portanza il fram
tr a sc ritto r e : a n zi q u e sti - co m e m o s tr a , se n o n a ltr o , l ’id e n tità d e i
mentino inserito in un codice petrarchesco della Marciana: L at. X I V 231, c. 213
m a te ria le - d o v e tte copiarli n e lla stessa e p o ca. Cosi che con m o lt a (sec. X V ) . È il capitoletto sulla sapienza di Omero ( I I I 87), cosi breve da non l a
sciare neppure intendere da quale delle due famiglie il copista l ’abbia ricavato; né
ap p rossim azion e d e v e va lere an ch e p er i R eru m la d a ta z io n e p o sta
d’altronde s ’intravede la sua intenzione nel trascriverlo. Cfr. Cpg., p. 189, n .° 383,
X X V III INTRODUZIONE EDIZIONI X X IX
nell’Introduzione del R ossi alle Fam iliares. E poi il com plesso S eg u e l ’ind ice d el libro d i A im o n e .
delle stam pe è trascurabile per l’editore, perché tu tte derivano
c. dd vi7 : I n hoc fin it tabula H aim m onis de Christianarum rerum m em oria...
dalla più a n tica : un incunabolo contenente i soli Rerum M em o
si libet cognosces.
randarum, che riproduce il testo b secondo la lezione del pes
simo tra i sottogruppi (1). Per quelle non comprese nella n ota L ’edizione non fu fa tta da A rn o ld o T h e rh o e m e n di Colonia,
del R ossi sarà naturale rinviare al Catàlogo delle opere di F . P . co m e d ico n o P H a in (R epertorium bibliographicum, B erlin o 192 5 ,
esistenti nella Petrarchesca Rossettiana di Trieste di A . H ortis v o i. I , p a rte I I , p . 84) e il B r u n e t (M a n u el du libraire et de V amateur
(Trieste 1874) e al Catalogne of thè Petrarca Collection bequeathed de livres, P arigi 186 2 , I V 5 ) l ) , m a d a R o d o lfo L o e ffs D e D rie l, che
sta m p ò a L o v a n io fin d a l 1 4 8 3 , p rim a in so c ietà co n E r m a n n o d i N a s -
by W . F isk e io Cornell U n iversity Library della Fow ler.
so n , e p o i solo (H o ltr o p , M o n u m e n ts typographiques des P a y s B a s
F in e sec. X V [1 4 8 5 ? ] . S en za in d ica zion i di lu ogo o d i s ta m p a to r e ; au quinzièm e s ie d e , L a H a y e 1 8 6 8 ; G . A . C a m p b ell, A n n a les de la
v o lu m e in 4 °, ca ra tte ri go tici, 2 2 1 cc . a 2 9 righe ciascu n a. T ypographie N eerlandaise au X V esiècle, L a H a y e 1 8 7 4 , p . 3 9 1 n . 1391
e p . 5 7 5 ; P ro cto r, A n I n d e x to thè ea rly printed boolcs i n thè B ritish
F ra n cisci petrarche Poete laureati rerum m em orandarum L iber p r i
m u s in cip it F eliciter: M u s e u m , L o n d r a 1 8 9 8 , I I I 6 8 0 ). (x)
c. a iir: Sed michi cuncta versanti. 1 4 9 6 . L ib r o r u m F ra n cisci P etra rch e B a sile a e Im p re ssoru m Anno
c. x vr: quid sanctius aut melius respondisset Augustus? ta tio [segue l ’elenco d elle opere co n te n u te n e l v o i.]. I n firn : E x p l i
Finis. cit L ib e r A u g u sta lis: B e n u e n u ti d e R a m b a ld is c u m p lu rib u s aliis
op u scu lis F ra n cisci P etra rch e : Im p ressis B a sile a e p er M a g istru m
N e lla stessa ca rta è a g g iu n to , co m e n elle edizioni che su b ito s e Io a n n e m d e A m e r b a c h : A n n o sa lu tife ri virginalis p a r tu s : N o n a g e
gu iron o, D e m onstro q m d n atu m est i n com itatu fiorentino cu iu s e f sim o se x to supra m ille sim u m q u a te rq u e ce n te sim u m (R ossi, p . x c m ) .
figies sculpta est in hospitali ad scalas :
cc. a ir-g viiir : Indice e testo dei Rerum Memorandarum.
Hac petrus paulusque uno sub corpore bini
1501. I . L ib r o r u m F ra n cisci P etrarche Im p re sso ru m A n n o ta tio
Nos corpus, binas nos animasque lege (2). [segue l ’elenco d elle opere]. I n fine'. E x p lic it liber A u g u s ta lis : B e n u e
c. x vir: Eiusdem francisci petrarche epistola de studiorum suorum successi n u ti d e R a m b a ld is c u m p lu rib u s aliis op uscu lis F ra n cisci P etrarche
bus ad posteritatem. Im p ressis V en e tiis (im pensis d o m in i A n d re e T orresani de A su la )
c. y iiiir: Liber H aym m o (sic) de Christianarum rerum memoria. Prologus. p er S im o n e m d e L u e r e : A n n o Inearnacionis C hristi. M .C C C C C J. die
Quantum eruditionis, quantum divinarum
X X V I J M a rc ij. F eliciter.
c. dd iiv: operis compendium terminemus.
I I . A n n o ta tio n o n n u llo ru m lib ro ru m seu e p isto la ru m F ran cisci P e
Explicit haym m o de Christianarum rerum m em oria... damnet aut spernat.
trarch e [segue l’ elen co]. I n fin e : Im p re ssu m V en e tiis p er S im o n e m
d e L u e r e : im p e n sa d o m in i A n d r e e T orresan i d e A s u la . 17 J u n ij. 1501 •
e G. Valehtinelli, Codici manoscritti d’opere di F . P . od a lui riferentesi posseduti
dalla Bibi. Marciana di Venezia, nel voi. Petrarca e Venezia, Venezia 1874, p. 102. (R o ssi, p p . x c m - x c i v ) .
(1) Comprensibile e perdonabile la solita economia di tem po e di pazienza per
cui ogni nuovo editore mandava in tipografìa il vecchio testo già pronto e stam voi. I cc. s ir -y viir: Indice e te3to dei Rerum Memorandarum.
pato. Per altri scritti si era tentati, anche nell’Opera omnia, di introdurre delle
novità, non per i R erum : per cui non si presentava cosi vistosamente come in
1 5 0 3 . L ib r o r u m F ra n cisci P etra rch e Im p re sso ru m A n n o ta tio [se
altri casi (per esempio per le lettere) la possibilità di rivelare ciò che sempre impres-
siona, l ’inedito, e che offrivano solo pagine di lim itato interesse. Appunto per gu e l ’e len co ]. A c. 8 viiir : Im p re ssu m V e n e tiis p e r S im o n e m Pa-
questo si trascurarono persino i brevi inediti che poteva dare ciascuna delle due p ien sem d ic tu m B iv ila q u a m . A n n o d o m in i. 150 3 . die v e ro . 15. J u lii.
fam iglie; e si continuò invece ad accodare all’opera, o addirittura a inserirvi, i non
petrarcheschi, inutili versi che ricordavano il mostro nato nell’Ospedale della Scala. Segue a c . A ir : B u c o lic u m C a rm en in d u od ecim e glogas d istin c tu m
Piuttosto gli editori posteriori cedettero alla comune, attraente tentazione di cor c u m co m e n to B e n eu en u ti Im o le n sis. E i n fin e: P etra rch a e lau rea ti
reggere e di presuntuosamente integrare: persino ricorrendo alle fonti usate dal
l ’autore (a Macrobio per esempio) per inserire nel testo la frasetta in greco che
il Petrarca non aveva, non che riportato, o neppur trovato o neppur capito.
(2) Sono undici distici riportati, per connetterli con Rerum, I V 120, dal rilievo (x) Quest’incunabulo è m olto raro. So che lo possiede la Biblioteca Reale di
scolpito a ricordo del mostruoso parto e posto nell’Ospedale della Scala (cfr, R . D a- Bruxelles, il British Museum e finalmente la Rossettiana di Trieste (unica, mi
vidsohn, Firenze ai tempi di Dante, Firenze 1929, p. 9 4 ; che per errore rinvia al avverte il Centro Nazionale di informazioni bibliografiche, delle biblioteche pub-
D e viris anzi che ai Rerum Memorandarum). bliche italiane).
XXX INTRODUZIONE EDIZIONI XXXI
1 6 ,1 .1 Obtestantem michi videor Ti- Obtestantem audire michi vi 78,11.11-12 talibus consiliariis aditum pro- talibus consilium aditum ape-
tonem deor Titonem tinus aperimus rimus
1 9 ,1 .14 maiorum studiis maiorum fastidiis ' 9 2 ,1 .7 nemo victus nemo non victus
20,11. 36-37 hoc iuge studium illi prestabat hoc illi studium iuge prestabat 93,11.18-20 Item : Item , quod inter Senece verba
23,1. 20 ut Ciceronis utar verbis ut Ciceronis verbis utar (mette il passo «Avarus connumerant: «Avarus
24,1. 8 verbis poeticis poeticis verbis 9 3 ,1 .6 9 animum exerce ingenium exerce
24,1. 32 hec vita vita hec
IV 3 ,1 .2 Nasica, dum Nasica tertio bello punico,
25,11.130-31 scilicet ante Platonis origi- scilicet centum ante Platonis
dum
nem centum arinos originem annos
29,1. 3 15.1. 9 descendit discessit
in necessarios ad necessarios
20.11. 7-8 repostis abdita repostis locis abdita
36,11. 32-33 preconceperat conceperat
37,1. 45 2 2 .1 .1 7 referendum, de maioribus re referendum, ad quem etiam de
unquam unquam quidem
bus maioribus rebus
8,11. 1-2 26, Ù. 22-24 quecunque de hiis oraculis dic quecunque oraculis dicta sunt
retulit, siluit nomen eius retulit nomen eius
14,1. 1 ta sunt latine quidem apud latine quidem apud nostros,
Clemens V I, romane nunc pa- Clemens V I, egregius nunc ro
nostros, greco fonte descen de hiis greco fonte descen
stor clarissimus ecclesie mulei gregis pastor
dunt, grece vel Apolline dunt, grece vel ab Apolline
15,11. 34-35 Mox de oraculis de ominibus Mox de oraculis de sompniis
prolata prolata
de sompniis de portentis de ominibus de portentis
17,1. 3 E go enim 2 9 .1 .1 7 manca deiectum
Ego autem
23,11.1-2 Siquidem vero cum 29.11. 36 que si divina est que si est
Siquidem cum
24,11. 4-5 unius fidem tantum... acriter 2 9 .1 . 42 veritatem virtutem
unius tantum fidem... operam
33,11.15-16 pugne eventumque pugne tempus eventumque
operam dedit acriter dedit
31, 1.17 eloquendi 34.11. 5-6 a vero abhorrere a vero quidem videtur abhor
loquendi
31,1. 52 libros aristotelicos rere
aristotelicos libros
33,1. 4 civium suorum 3 4.1 . 22 in statu in eo statu
suorum civium
3 9 ,1 .1 7 Bibe 37.1. 2 imperio, quorum ipse de nu imperio omesso il passo
Bibite
54,11. 5-6 Is et (spazio bianco: Tedaldo mero fuerat, venenum venenum
Is et mimos scriptitavit
non ha capito la parola) 4 0 .1 1 .1 8 - 19 oportet omesso il passo oportet. Medium elegi: sum
scriptitavit summam mam
68,11.170-71 i in utrosque facultas 4 0 .1 . 66 tandem utcunque tandem de sompniis utcunque
in utrosque prompta facultas
78,11. 4-5 inquit, ‘ dicite 4 7 ,1 .6 tentus parumper tentus valitudine parumper
inquit, ‘ o convive, dicite
87,11. 5-6 ‘ Ave, victor Antoni impe- ‘ A ve, victor imperator A n 61.11.19- 20 eadem peste et liberatos et eadem peste liberatos ferunt
rator ’ toni ’ sanitati restitutos ferunt
66.11. 3-4 pavimentoque paulatim illi pavimentoque illisum
I I I 14,11. 20-23 retulerit votis dimitteret om- retulerit: dimitteret omnem sum
nium suorum curam... opta- suorum curam... optatuiò 69.11. 5-9 Sic afflicto iuvenis eleganti Sic afflicto iuvenis eleganti
tum reditum... impetraverit votis reditum... impetraverit spetie per noctem adesse spetie per noctem adesse
20.11. 8-10 vii*... virtutis amicissimus, me- vir... virtutis amicissimus, ne visus omesso il passo visus tria denuntiavit even
tuens ne aut vetitus sermo aut vetitus sermo sibi aut ut eius urbis tyrannus in tura: ut eger mox sanitati
sibi aut imperatum silen- imperatum silentium me- tra paucos dies mortem obi restitueretur, ut eius urbis
tium patrie noceret tuens patrie noceret ret, ut ipse post quinquen tyrannus intra paucos dies
2 5 ,1 .9 manca in libris nium in patriam Temearet. mortem obiret, ut ipse post
39,11.48-49 «melius... merentur... acerbi «melius... merentur... acerbi quinquennium in patriam
inimici quam hii qui amici omette il passo remearet,
dulces extimantur ». amici dulces extimantur » 8 6 .1 . 33 ad rationem ad arcem
4 2 ,1 .1 7 siquidem quidem 9 2.1 . 20 animum hoc animum, fateor, hoc
53.11. 45-46 in Siciliam venimus, sic e Si- in Siciliam, sic e Sicilia 9 7.1 . 4 velut moris velut immemor moris
cilia 101, 1.46 verborum curiositas verborum mortalis curiositas
77.11. 33-34 diceret: illa enim accepta, hec diceret. 103,11.13-14 victos ante currum in Capi victos in Capitolium
populo semper invisa est. omesso il passo tolium
Quid enim Quid enim 1 0 9 ,1 .1 quidem, ut quidem vanitas, ut
t
X X X V III
CODICI DELLA FAM. PAD. COLLAZ. COLL’ AUTOGR. xxxix
INTRODUZIONE
fino alle sue ultim e pagina, anche in quel fram m entino di tra t corda per quelle stesse lezioni il Parigino 6069 T , il fido P ar.,
tato sulla m odestia per cui certo la copia di Tedaldo, che lo igno che non ha con quei due codici altra parentela che quella co-
ra, niente poteva servirgli. Proprio nella penultim a pagina del mime a tu tta la fam iglia: una sola volta per m erito del suo re
codice c’è l ’estrem a correzione, che conferm a il sistem a a cui visore, negli altri casi perché tale è la prim itiva lezione segnata
necessariam ente dovette ricorrere il correttore: collazione in te dal copista. Sono in realtà pochissim i punti, e in cui l’editore
grale; poiché anche qui è sostitu ito, con esattezza perfetta, un non può aver dubbi sul testo (la lezióne esatta è sempre data
term ine che a un lettore, pure riflessivo, sarebbe parso genuino dalla som m a T ed . P ar.1 A br. C us., anzi, in via comune, T ed.
e tollerabile, se non forse attraente perché im m aginoso. Par. A br. C u s.); m a la riflessione su quei casi ha un valore ben
generale, perché evidentem ente è necessario rim ettere in que
b e P a r .1 P ar. stione la derivazione della fam iglia b dall’autografo. Spiegare
Liber... 2, 11. 1-3 Inter multa Tiberii Inter multa Tiberii Cesaris flagitia tu tti questi casi di concordia come congetture indipendenti dei
Cesaris flagitia pauca melioris ani pauca melioris animi signa..., ve trascrittori di P ar. A br. C u s., è soluzione, quando se ne consideri
mi signa..., velut rara luminaria in lut rara luminaria inter densissi
ter densissimas t e n e b r a s , ef il numero e la qualità, estrem am ente im prudente; anzi in alcuni
mas s i l v a s , effulgent.
fulgent. di questi passi del tu tto im possibile. L ’esam e delle condizioni e
delle origini di Cus. e A br. non può concedere m olta luce. Cus.
I l Parigino fu dunque rivisto per intero, e proprio sull’au to e A br. non sono, come T ed. e P ar., codici trecenteschi; la d i
grafo 0 ) ; e abbiam o ora il prim o schem a per l’edizione dei R e stanza tra essi e l ’autografo è fa tta sospettare dalla loro origine
rum, fondam entale per ogni ulteriore discorso: tarda e lontana (A br. è del pieno Q uattrocento, e da m ano te
desca press’ a poco contem poranea fu ricopiato C us.), e segnalata
Schema I. in forma palese e con forza indiscutibile da dotte congetture che
A u to g r a fo . li alterarono, da lacune, inversioni, fusioni spropositate e spropo
r*
sitate divisioni di capitoli. In u tile quindi sperare aiuto da quegli
I \ I indici esterni (correzioni e cancellature fa tte nel corso della tra
Ted. \ b
scrizione, note o aggiunte m arginali) che sempre illum inano il col-
Par, lazionatore che con m inuta pazienza interroghi un m anoscritto
derivato direttam ente d a ll’autografo o sull’autografo rivisto. In
2. Un confronto parziale : l ’antigrafo di A br . e Cu s. compenso i tardi e ritoccati A br. e Cus. non sono due codici isolati ;
anzi indubitabilm ente li unisce una parentela strettissim a: essi
La chiara distinzione tra a e b, provata da centinaia di
sono figli o piuttosto nipoti di una copia del testo preparato dai pa
varianti, rafforzata pagina per pagina, sembra cadere del tu tto ,
dovani, Cosi che dal raffronto dei due m anoscritti al eollazionatore
e purtroppo banalm ente: per l ’opposizione di pochi punti. R ara
è quasi sempre possibile risalire a quel loro prezioso antigrafo.
m ente, m a sicuram ente la classificazione a contro b non fu n
Ma il valore di A b r. e di Cus. può solo emergere nel confronto
ziona. D ue codici di b , l’Am brosiano G 62 In f. (A b r.) e il co
con Ted. e con P a r.: dallo studio di tu tti i casi delle fortunatis
dice posseduto da N icolò Cusano (C us.), m entre in tu tti gli altri
sime coincidenze dei quattro codici. Ecco appunto dal terzo libro
casi regolarm ente si affiancano ai loro com pagni, in quei pochi (33, 11. 4 -6 ) uno di questi indiscutibili incon tri: l’unico in cui
punti ripetono la lezione di T e d .; e quasi sempre con loro si ae-
l’accordo del Parigino sia opera del correttore.
(*) Chi fu questo correttore di Par. ? Purtroppo la sua mano ha tracciato quasi T e d . A b r . C u s. P a r .i b e P ar.
solo brevi linee o lettere, raramente qualche sillaba. Non ho osato quindi tentare
confronti di grafia, cosi incerti anche in situazioni tanto più favorevoli. Che sia qui in eam quam diximus considera qui in eam quam diximus considera
stato Lom bardo è solo ipotesi arridente e sensata. M a è da sperare aiuto dal pro tionem per seipsum venit, ut for tionem per seipsum venit, ut for
gresso dell’edizione nazionale. Altre mani hanno in rarissimi punti toccato il te tune libidinentis insidias
tune b l a n d i e n t i s insidias an
sto: queste pretese di innovazione ho sempre segnalato nell’apparato, ben distin
tequam pateretur agnosceret. antequam pateretur agnosceret.
guendole dall’opera del eollazionatore.
X LV I
CODICI DELLA F AM. PAD. COLLAZ. COLL’AUTOGR. xlvti
INTRODUZIONE
dono tu tte le stam pe. D i questi codici uno è antico e vicino alla,
Se il correttore di Par. ha potuto rim ediare il suo testo solo
fonte prim a: V rg. (V aticano Reginense 1494). Ora qu i, proprio tra
coll’aiuto d ell’autografo, a Cus. e A b r. la buona lezione non potè
‘ concursus’ e ‘ fie r e t’ , V rg. lascia un breve spazio bianco: lo
venire per divinatoria congettura, ma deve anche in loro derivare
spazio per una parola che non fu m ai scritta. In P rs., vicinissim o
d a ll’autografo. M anifestam ente è però troppo rischioso dom an
a V rg ., lo spazio bianco è scom parso: si legge solo l ’usuale ‘ con-
darsi come m ai il copista di b ° si sia indotto a scrivere libidi-
cursus fieret ’ . Ma negli altri due codici di k e nella stam pa, d i
nentis (tra cancellature e sostituzioni della pagina petrarchesca
scesi (come vedrem o) da un fratello di V rg. e Prs. che fu assog
egli si perdette e scelse m ale? oppure falsam ente vi interpretò
gettato a una profonda correzione, compare un’ integrazione:
un m al tracciato ‘ blandientis ’ ?), e per quali m otivi chi tra
* concursus i l l u s t r i u m fieret ’ . I l correttore, congetturando,
scrisse l’antigrafo di A br. e Cus. sia qui ricorso a ll’autografo
ha riem pito lo spazio bianco che appariva nel codice perduto,
(lo rinviò un segno convenzionale, indicante disperante incer
proprio come nel conservato V rg. Dunque il padre di V rg. è del
tezza, segnato nella copia padovana? o solo la sua insoddisfa
codice perduto, trascrizione im m ediata della copia padovana, qui
zione davanti all’assurdo ‘ libidinentis ’ ?). Più prudente e piu
recava, di necessità, uno spazio bianco: che evidentem ente doveva
utile cercare un altro di questi passi eccentrici; in cui, secondo
derivargli da quella copia. A ppunto quello spazio ha rim andato
la regola generale, l’accordo con Ted. Cus. e A br. è segnato in
a ll’autografo i copisti del Parigino e dell’antigrafo di A b r. e Cus.
P ar. non d al correttore, m a dalla prim a m ano.
U na situazione quasi identica si ripete nel terzo libro e con
T e d . P a r . A b r . C u s. b ferma le spiegazioni tentate per questi due passi. Però questa
II 19, 11. 5-10 Quanta fuit operis ex- Quanta fuit operis excellentia, ut volta solo il Parigino è d ’accordo con Tedaldo. U na grande la
cellentia, ut per tantum maris per tantum maris ac terrarum spa- cuna dì A b r. ci lascia m alcon tenti; ma poiché C us., contro Par.
ac terrarum spatium... ob unum... tium ... ob unum... eius incolam au-
e T ed ., ripete la lezione degli altri codici di b , è ben presum ibile
eius incolam audiendum concur- diendum concursus (omesso i n •
sus i n g e n i o s o r u m fieret ? g e n i o s o r u m ) fieret ?
che cosi pure facesse il m anoscritto da cui A b r. e Cus. derivarono.
I rari casi di discordanza di A b r. e Cus. da P a r., come questo
A spiegare come nel testo di Par. e dell’antigrafo di Cus. e e il precedente, non indeboliscono la spiegazione ten ta ta ; anzi
A br. fu introdotto 1’ £ingeniosorum ’ che coincide cosi strana appunto queste lim itate oscillazioni sem brano giovare a ll’ipotesi.
m ente colla lezione di Ted. im m aginiam o un’ip otesi: il trascrit Poiché a spiegare una concordia indefettibile si vorrebbe forse
tore che preparò la copia padovana, non intendendo qui una im m aginare, anzi che il ricorso m om entaneo a ll’autografo, una
parola dell’autografo, lasciò nella sua pagina un breve spazio giustificazione più recisa e assoluta. Invece si può intendere che
bianco; soltanto due dei copisti che ricavarono il loro testo da non sempre il copista di P ar. o quello dell’antigrafo di A b r. e
quella copia (appunto chi scrisse Par. e chi l ’antigrafo di Cus. e Cus. abbiano avvertito nella copia padovana l’indicazione, la
A br.) ebbero la pazienza o la possibilità di ricorrere a ll’originale sciata dal trascrittore, di una lacuna o di una incertezza; oppure
petrarchesco: intesero e colmarono la lacuna. A sostegno di questa che ricorsi a ll’autografo uno solo riuscisse a intenderlo, mentre
ipotesi, che estenderemo ai casi analoghi, ci sono intanto due ar l’altro logorò invano gli occhi sui difficili segni che già ave
gom enti: I ) le nuove lezioni di Par. A br. Cus. coincidono regolar vano fatto disperare il copista di b °; se pure in qualche raro
m ente con quelle che Tedaldo aveva creduto di dover ricavare caso uno dei due non fu vinto dalla pigrizia cieca e dolce che
d all’autografo; 2) il collazionatore di P ar., sempre rispettandola, durante una lettura o una trascrizione, legandoci alla sedia, ci
e anzi l ’unica volta in cui non la trova provvedendo a sostituirla, sconforta dal ricorrere allo scaffale dei vocabolari o a ll’edizione
m ostra di trovare coincidente coll’autografo la lezione contraria col com m ento diverso. M a queste m ancanze di generosità o di
a quella di b . Ma si possono segnalare più chiare conferm e. acutezza sono nei due copisti, a loro onore, rarissim e p ).
Vedremo che nella dozzina di m anoscritti di b abbiam o o co
dici isolati o sm ilzi gruppi in cui appena i codici si uniscono a (*) Fu forse un copista unico (arrischiamo un’altra ipotesi: quello di cui parti
coppia. C ’è solo il prosperoso gruppo riunito sotto la sigla k ; colarmente Lombardo si fidava) a ricopiare i due codici ben curati, Par. e l ’anti
grafo di Abr. e Cus.? S ’ intenderebbe assai meglio, per l ’unità dei critèri usati e
che raccoglie quattro codici e in più l ’incunabolo da cui discen
X I V ili INTRODUZIONE CODICI DELLA FAM. PAD. COLLAZ. COLL’ AUTOGR. x l ix
di questi casi non si può pensare alla congettura e tanto m eno Il 73,1. 10 mutat mutant (errato, come prova il
confronto con Svetonio)
alla felix culpa dei copisti.
I l i 50,1. 8 vergens (in ambedue i codici urgeris
a b per correzione da urgens)
77.11. 44-45 videor despexisse despéxisse videor
I I I 71,11. 29-31 Adde turpissimum er- Adde turpissimum errorem et ridicu-
IV 29,11. 23-24 Apollinem... acrem... suarum Apollinem... acrem... suarum
rorem et ridiculam credulitatem, lam credulitatem cui audax v o x
offensarum vindicem offensarum iudicem
cui audax u x o r s p e s inniti- e t s p e s innititur,
55.11. 3-4 e cubili in terram prolapsus e cubiculo in terram pro
tur.
lapsus
86,11.18-22 * Non fuit satis... immensi la- - ‘ Non fuit satis... immensi la
L a lezione di b ‘ vox et spes % trascritta pure in A b r. e C u s.,
boris opus hostibus obice- boris opus hostibus obice-
è evidentem ente un errore; buono il testo di Ted. ‘ uxor spes re..., riiwi deus etiam del- re..., ut deus etiam delphicus
I l copista del Parigino ha segnato una lezione sensatissim a, che phicus aut insaniret aut fai- aut insaniret aut falleret ? ’
è m olto vicina a Ted. ma non è coincidente: ‘ uxoris spes ’ . Pro leret? ’ (Abr. ha la lezione della
famiglia; in Cus. omesso
babilm ente correzioni o cattiva grafia nell’autografo im barazza
V ut (2).
vano a questo punto il lettore, se ognuno dei tre copisti ha letto
in forma diversa. Potrà parer preferibile 1’ ‘ uxor spes 5 di T ed .,
l1) S ’ intende che per queste sospettate revisioni in Par. Abr. Cus. ho cercato
che forse rende m iglior ragione dell’errore di b (‘ v o x et ’ per di essere completo, riportando, a differenza delle altre volte, tutti i passi, anche
‘ uxor ’ piuttosto che per ‘ uxoris ’) ; m a certam ente il copista quelli sui quali si attarda solo il sospetto.
(2) È supposizione onesta che il Parigino sia stato in origine destinato al si
di Par. non ha congetturato. (2*) gnore padovano, passato poi (con storia identica a quella del codice del D e viris
che tante affinità ha con Par., il Parigino 6069 F ) assieme a tu tta la preda car
Meno sem plici e meno chiari altri p a ssi; anzi possibile il so
rarese in terra dei Visconti. Sarebbe interessante provare che anche il manoscritto
spetto che li spieghi la congettura o la fortunata distrazione; da cui discesero Abr. e Cus. fosse appartenuto in origine a padovani: s’ intende
rebbe che quei due codici siano stati — e non nella sola apparenza esterna — i m e
glio curati. Ci sono per questa origine di quel secondo manoscritto discreti indizi:
i1) E d è anche da aggiungere I I I 75,1. 19: in cui il distacco di Cus., che ritorna Ciis. è una miscellanea petrarchesca trascritta da un tedesco, m a il Cusano stu
al satis degli altri codici di b, contro il sat di Abr. Ted. Par., sarà, penso, una di diò proprio a Padova (J. M arx, Verzeichnis cit., pp. m -iv ) , e Abr. unita ai
strazione di quel trascrittore. In I I I 71, I. 128 i soli Par. e Cus. danno l’esatto ‘ còn Rerum contiene solo un’altra opera: appunto un frutto dell’università padovana,
scie ’ contro l ’errore ‘ conscientie ’ di Ted. e di tutti gli altri manoscritti. il De scriptoribus latinae linguae di Sicco Polenton. Se è da ammettere l ’origi
(2) È forse analogo il caso dell’esatto ‘ aliquam ’ di Par. in IV 30, 1. 79 contro naria appartenenza a padovani di quel codice, non è però da pensare che le sue
l ’assurdo ‘ aliquem ’ di b e Ted. preziose novità siano state apportate dalla diligenza del proprietario che abbia
voluto in qualche punto confrontare il suo testo coll’autografo: il merito deve
m INTRODUZIONE CODICI DELLA FAM. PAD. COLLAZ. COLL’AUTOGR. liii
greto - arriva più lon tan o: a farci intendere alcuni enigm i di {anzi, per distrazione, evderet).
Sapienti nempe consilio (8)
Ted. e a valutare alcuni segni caratteristici dell’autografo.
C’è in Ted. una particolarità curiosa, nuovo indice di distin Qui evidentem ente è solo possibile, un dilem m a. 0 Tedaldo
zione dai m anoscritti di b, e anche da P ar.1: in qualche pagina trovava queste espressioni nell’autografo e ricopiandole le chiu
--------- 1 (per
Tedaldo ha compreso una o più parole entro il segno ■ deva entro i tre lati del rettangolo per ripetere un segno caratte
sem plicità lo chiameremo parentesi). I m anoscritti della fam iglia ristico (probabilm ente identico) dello stesso autografo; oppure i
padovana ignorano le espressioni cosi sottolineate. Riportiam o passi sono aggiunte o integrazioni del frate, saggiam ente sotto-
tu tti questi brani spazieggiando le parole chiuse in Ted. entro lineate per distinguerle d all’autentico. L a seconda ipotesi è im
quel segno.
possibile: Tedaldo avrebbe avuto l’inconcludente pazienza o la
rozza fantasia, introducendo qua m inim e zeppe e là avanzando
a b
pretese di erudizione, di rom pere tante volte 1’afEannato corso
I 12,1. 6 dum bibliothecas ordinat n e - dum bibliothecas ordinat A u
di una trascrizione in cui la diligenza doveva lottare colla fretta
p o s Augustus vetuit gustus vetuit
1 3 ,1 .4 6 Inventum p r e t e r e a pater - che, se non avessim o altre prove, conoscerem m o dalla fre
Inventum paternum
num quenza e com plessità delle abbreviazioni - e durante la quale
1 4 ,1 .4 4 celeberrimi v e 1u t particeps celeberrimi particeps triumphi non era quindi concesso tem po e calm a per riflettere e per ag
triumphi
giungere: e tan to meno per sostituire poche silla b e: ciò che a
16,1. 8 memoratu dignum d i v e r s i s memoratu dignum exciderat
l o c i s ac t e m p o r i b u s
un correttore irriverente sem bra inutile inezia, e che invece a f
exciderat fanna un autore incontentabile e prudentissim o. In oltre lo ze-
(*) Questa volta l ’aggiunta è in margine e senza parentesi ; nel testo c ’è un richiamo.
essere invece del copista, a cui venne raccomandato uno zelo particolare. Senza (2) D a aggiungere pure I I I 29, 11. 1 7 -1 8 ; dove il testo delle due famiglie ha
ricorrere ad altre prove si rifletta che non si spiegherebbe altrimenti la quasi to ‘ sufiodiens magnum auri pondus repperit ’ : Tedaldo in fine di riga, subito dopo
tale coincidenza di queste novità col testo di P a r.: a meno di congetturare (ma ‘ sufiodiens ’ , ha segnato ‘ tellure ’ , però rinchiudendo questa parola, che non c’è
è impossibile) la derivazione di Par. da quel manoscritto. in b , entro un circoletto.
IjLV INTRODUZIONE CODICI DELLA FAM. PAD. COLLAZ. COLL’ AUTOGR. lv
laute devoto che del testo del m aestro considerava sacra ogni e le parole inseritevi, buttando a caso l ’occhio sulle pagine pe
linea, che riportava la rubrica finale e le sparse note m arginali trarchesche, aperte sul suo tavolo a pronto aiuto per ogni in
trascurate dai padovani, che nella sua copia fotograficam ente certezza della copia padovana? Oppure il trascrittore di quella
ricalcava passaggi per lui oscuri e enigm atiche disposizioni, ag copia soltanto in quei due punti aveva segnato i suoi dubbi (x) ?
giungendo il probo avvertim ento sic in exemplarj , solo qui avrebbe Ogni risposta sarebbe una dannosa pretesa di indovinare (2).
m utato cosi violentem ente il suo m etodo ? È di un assurdo irri Quelle brevi inserzioni di Tedaldo derivano dunque d all’auto
tante il ten tativo di immaginare un trascrittore insiem e cosi ze grafo. M a che cos’erano per il Petrarca ? Sem plicem ente vocaboli
lante e pudico e cosi scioccam ente innovatore; poiché un corret elim inati, e l ’editore dovrà riportarli a pie’ di pagina come fram
tore adotta, per passione o per m estiere, una franchezza più m enti di una anteriore lezione? Cosi pare se essi non compaiono
rude, verginalm ente ignara degli intoppi di una sincerità pedante né in b né in Par.1 Lom bardo aveva meno cultura, meno cau
che distingua sottolineandole le m inim e, scialbe n ovità. Tedaldo tela del frate fiorentino; m a per un vantaggio gli soprastava: la
invece in tu tti ì casi delle sue trascrizioni e della sua biografia fam iliarità lunga con ogni cosa, e soprattutto con le carte del
è il contrario della coerente figura del trascrittore spregiudicato. Petrarca. E Lom bardo sorvegliando la preparazione di b° pre
Ma vogliam o osservazioni di una più circoscritta precisione? scrisse a l copista di tralasciare quelle aggiùnte, condannate da
Una di quelle espressioni (£ u t vel nudus evaderet ’ : I I I 44,11. 8-9) un segno che egli riconosceva di espunzione; e ancora ripetè la
ripete troppo da vicino una frase che la precede, per crederla condanna, se egli stesso collazionò il Parigino. M a purtroppo b°
lusingato ten tativo di m iglioria di un copista (x). M olto più age non vale T ed. : cioè i padovani cercarono sem pre, con irriverente
vole interpretare la parentesi che la distingue come espressione facilità, di dare alla loro lezione, attraverso sem plificazioni e ri
della condanna o piuttosto dell’incertezza d ell’autore. A ltr i due nunzie, una falsa apparenza di testo com piuto e definitivo. Pro
di quei passi sono errori eviden ti: I l 12, 11. 2 -4 e 21, 11. 1 -4 . Se babilm ente di fronte a quelle inserzioni anch’essi dubitarono che
am bedue sono involontarie intrusioni del copista, che subito eli 11 l’autore incerto avesse lasciato la breve aggiunta per ricordo,
m inandoli rim ediò alla fretta e a lla distrazione, perché Tedaldo rinviando il giudizio a un m om ento di più riposata riflessione.
non usò qui il suo solito segno di espunzione, sem plice so tto li E nonostante tralasciarono anche questi segni di incertezza e in
neatura? perché riservare a due sbagli la stessa indicazione con com piutezza; come vollero per esem pio dim enticare le note in
cui le altre volte aveva am ato distinguere le sue inserzioni?
A nzi il ‘ fu it ’ del prim o di quéi due brani non si rivela il cattivo (x) N on è forse senza valore che le inserzioni riportate da Cus. e Abr. siano
regalo di un copista distratto ; inserito a m età del periodo tradisce ambedue nel libro I , all’ inizio quindi della trascrizione. E forse è anche da pen
sare che nelle pagine del Petrarca tra correzioni e sostituzioni quelle parole inse
lo sforzo di un autore che tenta d i rinnovare le sue righe (2). rite non si presentassero colla costante univocità e chiarezza con cui le troviamo
M a l ’argom ento estrem o viene da A b r. e Cus. I quali soli in Ted. Forse in quei due passi l ’incertezza del copista di b° potè essere più acuta;
e quindi li solo egli ne segnò nel suo testo il ricordo. È assai notevole che queste
due volte riportano, im m esse nel testo senza alcun segno distin inserzioni siano ignorate e dall’amanuense e dal correttore di Par.
(2) Contro questo ragionamento una sola obiezione varrebbe: il capostipite di
tiv o , le aggiunte di T e d .: I 12, 1. 6 e 1 6 ,1 . 8 : £ nepos ’ e ‘ diversis
A br. e di Cus., anzi che sull’autografo, fu corretto su Ted. o su una sua copia.
locis ac tem poribus ’. I l copista a cui attraverso il codice per Il dubbio, credo, non può sussistere. Anzi tutto validissime anche qui tutte le
ragioni già immaginate per escludere che il correttore abbia rivisto Par. su Ted.
duto dobbiam o il regalo di quei due m anoscritti, potè leggère e non sul testo petrarchesco. Particolarmente, perché adattandosi a servirsene
quelle inserzioni solo dove le aveva ricopiate Tedaldo: n ell’auto con meritoria pazienza non tener conto proprio delle aggiunte più vistose di T e
daldo: il capitolo su Augusto del primo libro, il titolo dell’ultimo trattato del
grafo (3). Appena in quei due punti egli n otò il segno particolare quarto? e della vistosissima lacuna: la mancanza del D e modestia ? M a ora nuovi,
vigorosi m otivi si presentano; e per questo alla obiezione non è da fermarsi per
plessi. Cosi si possono presumere ragioni che giustifichino l’apparire in Par. e in
Cus.' e Abr. di poche identiche novità in identici punti, se si am mette appunto
(1) Vedi il passo nel testo; e vedi anche la nota appostavi, in cui si mostra che che proprio li la copia padovana rinviasse i copisti volonterosi all’autograio. M a
quella frase è una predilezione del Petrarca : addirittura un ‘ motivo-firma ’. immaginando il posteriore ricorso, lontani ormai da quella copia, al testo di T e
(2) Cosi il ‘ n e p o s Augustus ’ di I 12, 1. 6 potè forse parere, se pur esatto, daldo - un manoscritto chiuso immediatamente nel convento fiorentino e solo
contrastante col ‘ Divus Cesar Augustus, divi Iulii f i H u s ’ che subito segue destinato a diventare progenitore di pochi e tardi derivati —, nessuna probabilità
(I 13, 1. 1). di spiegare delle correzioni il numero scarso e la quasi perfetta coincidenza nei
(s) Nel ben curato capostipite del gruppo si ripeteva, come in T ed., la carat tre codici. Temerario, credo, il tirare in campo codici perduti, per esempio la co
teristica sottolineatura che non figura nei tardi e logori superstiti ? pia, se la ebbe, del Salutati.
LVI INTRODUZIONE GRUPPI DI b. ■LVII
margine o l’isolato titolo dell’u ltim o, non com posto trattato. perfettam ente in quei’ codici. A n zi, poiché la n ovità talora è in
Tanto più che se sem plicem ente il Petrarca avesse voluto cancel A br. e Cus. e tàlora solo in P ar., neppure si può pensarli discesi
lare quelle poche frasi, le avrebbe elim inate col segno a lui co da due successive revisioni della copia padovana.
mune quando voleva indicare una chiara condanna; e Tedaldo Dopo questa nuova, più seria prova di trascuratezza dei copi
non le avrebbe trascritte, come non si sforza di interpretare e sti e dei sorveglianti padovani meno stupisce che la correzione
trascrivere altre cancellature: poiché è evidente, e sarebbe fa cil del Parigino non sia sta ta , attraverso la com piuta collazione,
m ente docum entabile, cne in un testo cosi esteso non erano perfetta; è anzi da ammirare che essa sia stata tanto profonda (x).
queste sole, cosi poche e cosi brevi, le correzioni. Quindi un se
gno caratteristico distingueva il particolare valore di queste V II.
espressioni (x). Le quali evidentem ente non possono entrare nel
G RUPPI D I b.
testo d efin itivo; m a nell’apparato testim onieranno, colle note
di Ted. e cogli attende pure conservati dal cauto Tedaldo, incer Si riducono a tre : due coppie di codici - P sn. G l. e la nota
tezze e propositi dello scrittore. affinità A b r. e Cus. - e il ricco gruppo k , in cui si raccolgono
Vrg. P rs. B x . P v. e l’incunabolo. R estano isolati quattro m ano
*
* * scritti: P ar. (che s’intende potesse avere dei discendenti, m a,
M inori. conclusioni il lettore atten to potrà trarre da solo dalla perduti l ’autografo e b °, non degli ascendenti) G add. V ors. P .
situazione di questi codici fondam entali, più com plessa che d if N otevole la distribuzione geografica di due di questi gruppi:
fìcile. Vedrà per esem pio la necessità di escludere che le consulta francesi sono i due codici estrem am ente vicini P sn. e G l.; e cosi
zioni d ell’autografo a servizio di Par. e del codice padre di A br. tu tte trascrizioni di copista francese o fiam m ingo sono i quat
e Cus. e la collazione con Par. abbiano insiem e servito ai pado tro m anoscritti di k , e l ’incunabolo stesso fu im presso in terra
vani a correggere o a com pletare anche la loro prim a copia. Se fiam m inga ; anzi la diffusione dèi Rerum in Francia e in Fiandra
essi avessero avuto tale diligenza (che parrebbe tanto naturale si esaurisce com pletam ente entro questi due gruppi. Quindi nes
e tan to poco costosa) bisognerebbe necessariam ente supporre che suna tem erità nella congettura che i sei codici e la stam pa - nu
Par. e l ’antigrafo d i Cus. e A br. fossero stati i due ultim i m ano m ericam ente quasi m età della tradizione - siano il prodotto di
scritti ricav a ti; e che quindi le pàgine della copia fossero state due copie da P adova trasm esse presto a l di là delle A lp i: pro
m igliorate solo nel periodo di quelle estrem e trascrizioni. A l con babilm ente alm eno una ad A vignone (2). Anche a am ici oltre
trario proprio la cura spesa per quei codici fa pensare che essi m ontani del m aestro Lom bardo avrebbe spedito due volum i dei
siano stati trascritti tra i p rim i; appunto perché destinati a Rerum , e da uno di questi, dalla Provenza ai Paesi B assi ricer
qualche gran protettore (per il Parigino si pensa naturalm ente cato e trascritto, sarebbe disceso un gruppo per oltre un secolo
a l Carrarese) o a un appassionato ed esperto (per esem pio qual
che d otto am ico del tipo - se non della statura - di Coluccio, di (x) D a ricordare un’analogia nella tradizione dell’Africa, dove pure uno dei
codici è stato coliazionato coll’autografo (Pesta, Introd., p. x x x m n. 1 e p. l x v ;
cui insistenza esigenze dottrina particolarm ente anim arono L o m m a se dell’ editore piace la recisione nell’ affermare, lascia malcontenti il pieno
bardo): m a la curiosità di tali com m ittenti non dovette pazien silenzio riguardo al metodo e ai lim iti di questa collazione). S’ intende l’affinità
nella trasmissione dell’A frica e dei R enim i opere di identica fortuna: non divul
tare m olti anni, né lo zelo di Lom bardo nell’accontentarli. Però gate vivo l ’autore e lasciate incompiute alla custodia di Lom bardo. Altrettante
più gravi m otivi costringono a rifiutare l’ipotesi: poiché in ob e forse maggiori ne riscontreremo colla tradizione del D e Viris, appena ne sarà
nota la storia. M a tutta questa tradizione dovrà trovare analogie e conferme ab
bedienza ad essa correzioni e integrazioni dovrebbero coincidere bondantemente frequenti nella tradizione di altre opere petrarchesche; partico
larmente nei punti capitali, che inevitabilmente per molte di quelle si ripeteranno :
edizione padovana, revisione di alcuni codici sull’ autografo.
(x) E che quel segno non equivalesse a una pura cancellatura giudicò anche (2) M olto tardi e m olto corrotti sono i testi più settentrionali: perciò l ’origine
quel trascrittore che, pur derivando dalla copia padovana, due volte volle dal delle due famiglie dovrebbe essere francese, non fiamminga. N on per identificare
l ’autografo inserirle nelle sue pagine. In nessun autografo petrarchesco ho trovato l ’origine di k o di y, che sarebbe temerario, m a a buon ricordo sarà pure da
il segno entro cui Ted. pone lo sue aggiunte: m a le abitudini del Petrarca fu richiamare l’ordine dato da papa Gregorio X I I 1’ 11 agosto 1374 al card. Guglielmo
rono in questo così mutevoli, e tanto pochi e brevi autografi abbiamo del pe Novellette di procurargli copia delle varie opere del Petrarca (Ehrle, Historia
riodo in cui furono composti i Rerum. bibliothecae Romanorum Pontificum, R om a 1890, p. 143).
1. x : A br. e Cus.
1
A br.
T
Cus.
osservazioni già fa tte su quei codici. I quali discendono certo da
un’identica copia del testo padovano, benché tra quel m anoscritto e 2 . k : V rg. P rs. P v. B x . st.
ciascuno di essi ci debbano essere state due serie abbastanza lunghe
di trascrizioni : cosi che subito risaltano insiem e colle affinità - cosi A ppunto perché unico gruppo num eroso, k presenta nelle
evidenti, perché in gran parte cosi nuove e cosi preziose - lè n u estrem e diram azioni, per il logorio di un secolo di tradizione, i
merose attuali divergenze. Particolarm ente Cus. ha un testo logo testi più scadenti della fam iglia.
rato, fittam ente lacunoso, svisato frequentem ente da congetture. U n enorme spostam ento è l’indice più appariscente, e già da
Se a provare l’originaria affinità qualche segno ancora si v o solo convincente, della parentela tra i cinque te sti. In ognuno
lesse aggiungere a quelli indicati, si può rilevare il com une spo dei quali il trattato sui sogni, il sesto del IV libro, - poco m eno
stam ento per cui il cap. I l i 5 è riportato dopo il I I I 7, e l’erronea di trenta capitoli - è antecipato a l quarto p o sto; così che n e i.
form azione di due nuovi capitoli colle 11. 21 -3 0 di I V 33 e le 11. 12- m anoscritti e nella stam pa i capitoli di quel libro seguono que
19 di I V 60. (E un altro spostam ento poi segnalerem o - esatto, st’ordine: 1 -3 0 ; 40-76 {D e som pniis) ; 3 1 -3 9 ; 77 -1 2 2 . L ’accordo
m a insolito - nei due capp. I V 5 2 -5 3 ). Finalm ente nella lezione di tu tti gli altri codici con Ted. e la ragionevolezza della dispo
si avranno concordanze di questo genere: l ’errore quatuar iuvenes sizione da essi offerta escludono che sia autentica la disposizio
romani anzi che trecenti di I I I 5, 1. 3 (2), e più ancora lo scon ne di k (x).
volgim ento di frasi di I I I 17, 11. 1 9 -2 4 : Ma pure un largo numero di varianti isola profondam ente l ’in
cunabolo e i quattro m anoscritti dai loro com pagni della fa m i
A b r . e C u s. Lezione critica
glia b . N aturalm ente sono quasi sempre distrazioni o d ifetti di
ingessisse cuius illecebris delinitum ingessisse manum; quo odore conci lettura di chi trascrisse il prim o codice del gruppo (lezioni ca
equum et mane memorem noctur tum mox hinnitum sustulisse. Alii
ne voluptatis, ut ibidem constitit, ratteristiche per la loro stranezza come Sephionis per Sophronis
per noctem quam lux conventa se
hinnivisse manum quo odore conci quebatur servum illum duxisse do in I 2 5 , 11. 1 61-16 2, adhuc flum inis per A du e flum inis in I V 3 9 ,
tum mox hinnitum sustulisse. Alii mini sui equum in constitutum lo 11. 2 0 -2 1 , o finalm ente lo stravagante libros per ludos in I V 43,
per noctem quam lux conventa se cum, illic et equam habuisse, cuius 1. 3 , e c c .); in casi più rari si denunciano inesatte congetture a
quebatur servum illum duxisse do illecebris delinitum equum et mane
mini sui equum in constitutum lo correzione di presunti errori (per esem pio l’innovazione super
memorem nocturne voluptatis, ut
cum, illic et equam. Quicquid ibidem constitit, hinnivisse. Quic stite al posto dell’am biguo, non inteso spirante in I I I 9 6 , 1. 50
quid n e l’introduzione in I V 9 0 , 1. 2 di un inu tile, m a com prensibile
e i: N em pe ei < e s t la prim a m ano di V r g .> post sacrificium ).
(*) D i fronte a questa viva fortuna nelle regioni franco-fiamminghe quasi nulla è la
diffusione dei Rerum negli altri paesi. U n solo manoscritto è tedesco, Cus., ed è tardo
e derivato, come pare provare il fratello suo A b r., da un codice italiano, anzi p a (*) Si ricorderà inoltre che i testi di k hanno già servito nello spiegare quei due
dovano. D i nessuna altra regione al di là delle Alpi sono conservati, per quanto io punti in cui ai soliti codici particolarmente soccorsi dall’autografo, Par. Abr. e
sappia, manoscritti dei Rerum: nemmeno della Boemia, dove il Petrarca ebbe af Cus., derivava dalle pagine petrarchesche una parola ignota agli altri manoscritti
fezionati e numerosi amici, e conseguentemente numerose copie le sue opere. ( I I 19, I. 1 0 ; I I I 4 9 ,1 . 10). Anche d a quei ragionamenti si potrebbe ricavare qual
(2) Si capisce: iiic è divenuto iiii.
che argomento a provare l ’unità di questo gruppo (cfr. p p . l i v - l v ).
I-X INTRODUZIONE GRUPPI DI b. LXI
Ecco ora l’elenco dei comuni incontri di questi codici in uno 4 9 .1 . 6 appetebat capparebat P rs.> petebat
4 9 ,1 .1 2 habebatur chabebat B x. ; here- labebatur
dei quattro lib ri, il secondo. Poiché basterà, credo, un solo lib ro;
bat s t.>
lo studio delle m inori sezioni in cui il gruppo si distingue - ol illa
5 0 ,1 -1 1 illam cilia s t.>
tre la riflessione sulle varianti segnate n ell’apparato - aggiungerà 5 2 ,1 .1 6 at ille respondit: ‘ Pater ille respondit : ‘ A t, pater
poi, anche per la parentela generale, nuovi argom enti. Ma si 5 6 .1 .2 0 muliebri etiam facundia c muliebri muliebri facundia
potrebbero pure segnalare le appariscenti, frequenti innovazioni facundia s t.>
6 2.1. 3 molestiorem mestiorem
nelle divisioni dei capitoli.
6 4 .1 .1 Plantus oxinam Vrg. P rs.; Plantus Plancus Meviam
eximam P v .; Plantus meniam
k L ezio n e critica
B x . st.
II 1 5 ,1 .4 7 ad huc < a d hec s t.> ad hec eriperetur
6 7 .1 .2 1 eriperet cexpietur Bx. ; eripere
1 7 ,1 .4 8 manu capite manu et capite
tur s t.>
17, 1.56 dum eloquentie de eloquentie nimis
6 8 .1 . 2 0 nimium
17,11. 60-61 « Quatuor enim quidem sunt elo- « Quatuorsunt «inquit, «elo venerat
6 8.1. 28 venerat et
quentie < « Quatuor » inquit, quentie novis senatoribus
68,11. 49-50 senatoribus novis
«el. sunt Prs.> enim ille cum fratre
»68,1. 92 enim cum fratre ille
21.1. 2 apparet <appareret B x. e t.> appareat Augusti libertus
7 1 .1 .1 libertus Augusti (in Vrg. le virgo-
21.1 1 .15 - 16 placuit eum collocare collocare eum placuit
lette indicano com e ricom porre)
24, 1.5 operam acriter acriter operam triumviratus tempore sub
7 2 .1 .2 2 triumviratus ipse subscriberetur
2 4.1 . 11 aut latius <au t lentius s t .> aut lentius scriberetur
ctrium v. tempore B x . e s t.>
25, 1.14 que ille que ipse corruens
7 3.1 . 17 corruentes
26.1. 14 thodiorum B x. Pv. Vrg.; chodio- Rhodiorum Mimus
73, 1. 23 Unus cU nius B x .; Vivus s t.>
rum Prs. crhodiorum s t .> Huius imperatoris
7 7 .1 .1 Lucius Crassus huius imperatoris
26, II. 17-18 ‘ O ’ inquit, ‘ si illum ’ Eschines ‘ 0 si illum ’ inquit Eschines
c Huius imperatoris s t.>
2 7 ,1 .1 antequam etiam ante etiam quam loquentis
79.1. 9 eloquentie P rs.; loquentie Vrg. Pv.
27.1. 9 quod de <quam de P rs.> quam de
eloquentis Bx. s t.>
2 7.1 1 .15 - 17 responsurus in altero plus philo- responsurus in altero plus crocitandum
86,11.9-10 crocidandum ccrocitandum Bx.
sophice < responsurus in altero inesse oratorii fervoris, in
st.>
. plus facultatis oratorie in altero altero plus philosophice ditato
8 7 .1 .2 dictato editato B x. s t.>
plus philosophice s t.> quam
89.1. 5 que
2 7.1. 28 angustat non in eis <angustat ut angustat ut in eis senium
91.1. 8 servum esenium B x . s t.>
in eis s t.>
27.11. 30-31 fallor et verius fallor verius
2 7 ,1 .3 8 sibi mortalium mortalium sibi In questa serie di lezioni un punto m ostra lo staccarsi da V rg.
31.1. 26 hanc tantum chine tantum s t.> ac tantum e P rs. degli altri tre testi (I I 4 7 , 1. 1 ); con ben altra frequenza
34, 1. 12 stetit sed nec stetit nec .
si distingue la coppia B x . e st. perché la congettura ha riportato
3 5 .1 .4 iuverat adiuverat
3 7 ,1 .1 7 ipsi ipsa codice e incunabolo, o ha ten tato di riportarli, alla lezione esatta
3 8.1. 20 memorisque quod cmemoris quam, memoris quam, quod (1 1 2 1 ,1 . 2 ; 4 9 ,1 .1 2 ; 6 4 ,1 .1 ; 7 2 ,1 . 2 2 ; 7 9 ,1 .9 ; 86,11. 9 -1 0 ; 87, 1 .2 ;
quod Prs.; memora quam, quod 91, 1. 8 ). G ià queste lim itate osservazioni rivelano le parentele
s t.>
particolari in cui il gruppo si fraziona. L o spostam ento enorme
38.11. 41-42 hospiti illum verbis prosequenti hospiti verbis illum prose-
del quarto libro consiglia subito il collaziónatore di riunire que
quenti
4 0.1 . 23 talia quoniam ctalia quin s t.> talia; quin sti codici e la stam pa, rincontro insistente di varianti gli de
4 1 .1 .4 otioso cocio s t.> otio nuncia la comune fondam entale om ogeneità; m a con pari viva
47.1. 1 Quintius Vrg. Prs.; Quintius alias L. Quintius cità gli appare la divergenza grande tra le lezioni, anzi tra la
Equintius Bx. P v .; Quintus vel
fisionom ia e il valore di V rg. e P rs. e degli altri tre te sti. P v.
Equincius st.
4 9.1 . 5 memoraliter ; memorialiter Vrg. memoriter B x . e la stam pa discendono da una copia m olto sbiadita di k °,
cmemoriter s t.> penosam ente difettosa e am piam ente ricorretta. P articolarità
IiX III
G R U P P I D I b.
L X II INTRODUZIONE
logoranti. Quindi raffinità stretta tra quei due m anoscritti e trascrizione dei tito li origin ali: nei due codici i tìto li cessano
la stam pa è ad ogni capitolo evidentissim a, denunciata da la poco oltre l ’inizio del I V lib ro, nella stam pa l ’ultim o è quello
cune abbondanti e errori insistenti in un testo orm ai trascritto del capitolo 79 dello stesso libro (1).
troppe volte e da disperate correzioni di un revisore tanto pa N uovo vistoso segno di affinità è un vasto spostam ento nel
ziente quanto tem erario. È quindi facile scegliere alcuni lim pidi I V libro. D opo le parole datum Tarquinii Superbi (14, 1. 17)
indici. P v. e B x . aggiungono, im m ediatam ente di seguito, quivit intei'
I Rerum finiscono nella fam iglia b - e quello era Vexplicit auten ligere (16, 1. 2 0 ); m entre alla carta seguente rom pono un capi
tico alla m orte del Petrarca - con un m oncherino di capitolo, le tolo per inserire tra quonam modo saluti proprie e providerent,
poche righe introduttive agli esem pi di m odestia di A ugusto. respondit (20, 1. 3) ciò che hanno om esso: 14, 1. 17— 16, 1. 20 (2)-
Queste righe m ancano in P v . B x . e s t., dove l’opera termina Causa m anifesta di questa confusione è la posposizione di un
col capitolo precedente, sulla m odestia d i T iberio: effetto d i uno foglio in uno dei codici da cui questi due sono discesi. L ’editore
sbrigativo taglio del revisore, che pretendeva di dare a ll’ultim a dell’incunabolo, che certo adoperava un testo turbato anche da
pagina del suo testo una falsa apparenza di com piutezza. questa sfortuna, s ’è naturalm ente accorto e ha rim ediato; non
Lo stesso revisore ha invece voluto am piam ente allargare i però con piena perfezione, cosi che a l punto in cui fu ricom posta
secchi tito li originali; com e, per esem pio, appare d al confronto la frattura (14, 1. 17) si avverte una traccia d ell’operata sistem a
tra autentici e rifatti degli ultim i capitoli del I I I libro. zione: poiché anzi che datum Tarquinii Superbi filiis. Quod vi si
legge datum Tarquinio Superbo. Quod.
P v . B x . s t. L e zio n e critica Si può finalm ente riportare pure una serie di varian ti. N on
III 91 De sapientibus proverbiis et doctrinis publii histrio Publius occorrerà più raccogliere, com e nei precedenti casi, tu tte le d i
nis < ta m in libris Seneee quam in Saturnali scordi lezioni d i un lib ro ; basterà soltan to, in questa più ricca
bus B x. st.>
varietà, ricavare dal prim o le lacune e le aggiunte che i tre testi
92 Quod secundum Laberium victoria humana est in Laberius
stabilis et qui precedit sequitur et qui vincit po presentano nel confronto colla lezione originale.
stea vincitur.
93 De proverbiis vulgaribus et ipsorum commendatione P v . B x . s t. L e zio n e critica
Innominatis aucto
in generali et in speciali. ribus proverbia I 2,11.1-2 gestis virtute gestis et virtute
94 De contemptu dyadematis innominati regis secun Rex innominatus 5 .1 . 3 alee calculorum alee et calculorum
dum Valerium. 7 .1 . 9 est et suavitate est, suavitate
95 Quod nullum supplicium maius < omesso maius B x . Adrianus papa 9 .1 . 2 est cum est eum cum
s t.> de hoste suo optari potest quam quod papa 10,11. 40-42 mors. Brevi mors. Cur ergo me loqui que sen
fiat, secundum Adrianum papam. tio reliquie livoris, quas adhuc
96 De Roberti regis Sicilie sapientia < D e sapientia R o Robert us tepens regius ciliis alit, impe
berti regis B x .> et prudenti dispositione quo (sic) diant? Brevi
• ad omnia in morte sua (sic) (x).
97 De sapientia Mafei <Naffei B x .; Nafei s t .> viceco- Maffeus Vieecomes (*) Per lo spostamento (di cui ora si parlerà) sofferto nel libro I V da questo
sottogruppo cosi vi è m utato l ’ordine dei capitoli: 19, 20, 15, 16, 21. L ’ ultimo
mitis mediolani et de sapienti recuperatione do
titolo nei due codici fu apposto al cap. 16, non so se prima o dopo avvenuto lo
minii perdite sue patrie crecuperatione perdite spostamento. In B x . c’è in seguito qualche titolo sperso: in I V 61, 11. 27-53 — li
patrie sue s t.> nee divenute a torto nel gruppo k capitolo a sé - (De som pniis ducum nobiUum
98 De religioso qui convivium ad crastinum refutavit et de som pniis poetarum et philosophorum ), 62 (De som pnio Ham ilcaris Carthagi
Religiosi cuiusdam
niensis ducis), 113 (De anulo invento). I due primi concordano con quelli dell’ in
quia crastinum non habebat. dictum cunabolo (altra prova dunque dello stretto vincolo B x .-st.). Nelle stam pe poste
99 De sapienti usu et doctrina brixiensis circa erudi Nobilis brixiensis riori furono assegnati i titoli ai capitoli mancanti: quell’ultimo titolo di B x . non
tionem propriorum liberorum. vi trova corrispondenza. N ell’edizione di Basilea 1554 e in quelle seguenti si pre
sentano titoli semplici e brevi, simili agli originali ; sono però solo estratti da quelli
prolissi delle stampe più antiche.
(2) Si ha cioè: 14, 1. 17; 16, 1. 20— 20, 1. 3 ; 14, 1. 17— 16, 1. 2 0 ; 20, 1. 3.
(1) S intende che una tale comune sospensione è vigorosa prova per la parentela.
giunte che in qualche punto quel m anoscritto presenta; e che, morabilium di Valerio - abbiano servito in paese francese o fiam
pur talora sotto l ’apparente innocenza delle inserzioni gratuite, mingo a esercizi scolastici. Forse solo quest’uso di m aestri e
hanno sempre la giustificazione che spiega e insiem e condanna scolari può sufficientem ente spiegare che correttori pazientissi
le sanatorie o le dilucidazioni : anche se una di esse (I I I 99,11. 23- m i (prima dell’editore dell’incunabolo e in misura altrettanto lar
25) sem bra pretensiosam ente allargare una confidenza autobio ga) rivedessero tu tto il te sto : coraggiosam ente correggendo, in
grafica. serendo aggiunte, allargando am piam ente i tito li, elim inando il
fram m ento dell’ultim o capitolo, segnando m agari le glosse in
Bx. L e zio n e critica corporate nella lezione di B x . (colla citazione proprio dallo sco
I l i 7 1 ,1 .6 7 Senectus ipsa quot cincta Senectus ipsa quot scatet an lastico P ersio !).
mestitiis quotque zonata goribus ego quidem
D i un’opera trascurata d a ll’autore e dai suoi piò vicini am m i
<glosse di scatet> angori
bus ego quidem ratori sarebbe stata l ’unica fortuna, bene giustificata dal carat
99,11. 23-25 processi, operam rei imposite, processi; ut autem... Valde tere palesem ente scolastico del genere e della trattazione (1).
ut potui, solers adhibui < è parentibus
spiegazione di processi> ; ut
autem... Valde quippe pa 3 . y : G l. P sn.
rentibus
IV 12, 1."33 apparuit fore vir ille tam pre- apparuit Sono questi, come si è d etto, i rappresentanti del secondo
metiendarum rerum even gruppo francese ; e sono certo i due testi uniti da più intim a affi
tuumque prospicax infau
n ità : cosi che è da supporli discesi da un identico m anoscritto.
storum < glossa di ap
p a r u it Più che il numero delle varian ti, colpisce la comunanza in qual
che errore di stupida stranezza. Appunto per questo bisogna
Queste n ovità non presenterebbero valore neppure a chi colla am m ettere una parentela tan to stretta; da escludere le numerose
zionasse coi codici buoni, Ted. o P ar., il solo B x .; in cui pure si mani di trascrittori e lettori, che si sarebbero affrettate a rim e
nota che spesso il copista - raram ente distinguendo con una diare troppo evidenti pasticci. Come alcuni di quelli che com
sottolineatura (che traduco col corsivo) - ha introdotto nel suo paiono nella lista che qui si riporta.
testo altre ingenue inserzioni. Sono glosse dilucidati ve o anno
* Psn. Gl. Lezione critica
tazioni gram m aticali, come negli esem pi che seguono.
1, 1.10 omnis tractus omnis tractatus
Bx. 3, 11.1-2 rei laudem singularem Q. <quia rei singularem Q. Fabio Ma
L e zio n e critica
P sn .> Fabio Maximo laudem ximo laudem
II 1, 1. 2 primogenita, scilicet prudentia, so primogenita sororum
3, 1.2 que consilius viri que iDius viri
rorum
3, 11. 3-4 ingenti fuit quadam ingenti quadam fuit
56,11. 3-4 thonantis etherei, idest omnipoten tonantis etherei, cuius
3, 1.8 inter primi mores inter primores
tis Dei le m Christi, cuius
4, 1 .3 amplissimo imperatore amplissimo et imperatore
I I I 76, 1. 4 non calleo, id est callide scire, ut Per non calleo; que ego
7, 1 .6 ille mi
sius : dicenda tacendaque calles ;
7, 1.10 quocunque quecunque
que ego (1)
8, 1.7 memoranda numeranda
85, 1. 25 scio, idem nosco, Romam scio Romam
9, 1 .5 intentio precessisset mentio precessisset
9, 1.7 spatio temporis temporis spatio
I l com plesso di queste caratteristiche, cosi abbondanti nei tre 9, 1. 11 tamen primum tum primum
testi, e particolarm ente im pressionanti in B x . e nell’incunabolo, 9, 1.16 quem gravatum <quem gratia- pregravatum pectus exhone-
tum P sn .> pectus exonerari rare
fanno dubitare che i Rerum memorandarum - come durante
lunghi secoli il m odello petrarchesco, i Factorum et dictorum m e- (*)
(i) Analogamente la fortuna, tanto lim itata, cinquecentesca e recente dei Rerum
(*) ‘ dicenda tacendaque calles è appunto Pers., Sat., I V 5. si è esaurita in esercizi scolastici di traduzione in volgare e di brevissime letture.
li X X GRUPPI Di'ti.
INTRODUZIONE ZXXI
IiX X IV INTRODUZIONE
(x) Nessuna meraviglia che il capitolo di Vespasiano [53] sia fuori della serie
cronologica, anteposto a quelli di Galba e Ottone. Sono variazioni frequenti nei
Rerum, e anzi talora l ’autore se ne giustifica: « U t autem retrogrado ferar stilo... »
( IH 51, 1. 1 ); «Prevertit ordinem tem porum maiestas rerum» (I 27, 1. 1).
(•) S ’intende la praticità per lo scrivente di una tale forma di rinvio; m a in
sieme la facile possibilità di equivoco per il copista. E infatti tale sistema, come
qui Tedaldo, confuse spesso antichi trascrittori di manoscritti e papiri: A . Brink-
mann, E in Schreibgebrauch und seine Bedeutung fùr die Textkritik, in Rheinisches
Museum, 1902, pp. 481-497.
LXXVI INTRODUZIONE UN’UNICA REDAZIONE L X X V II
l’abbreviazione che probabilm ente c ’era nell’autografo) 1’ ‘ H inc possa vantare come definitivo. Cioè le divergenze sono riducibili
ad im peratorum som pnia revertor A conferm a che il passo era a pure sviste di trascrittore o a diverse soluzioni date da due
dei meno perfetti e che anzi il Petrarca credeva richiedesse nuove copisti a qualche punto di un testo reso am biguo da cancellature
cure c ’è pure 1’ ‘ attende ’ riportato in T ed. e da aggiunte. Ancora : Lom bardo avrebbe ignorato a l m om ento
Anche se questa spiegazione non fosse nei lim iti particolari in cui Tedaldo gli richiese di copiare i libri delle R es Memorande
esattissim a, è possibile pensare che Tedaldo e il copista di b ° l’esistenza di una seconda copia dell’opera? oppure il frate scru
non abbiano avu to davanti un’idèntica pagina? A ncor piu d if poloso non ne avrebbe né fa tto uso né lasciato ricordo, neppure
ficile am m ettere che oltre a derivare da un codice diverso, una in quei punti in cui le sue note confessano apertam ente una im
delle due fam iglie risalga a un archetipo riveduto e riordinato barazzata incertezza? (x)
dal Petrarca : come necessariam ente dovrebbe essere una seconda M a le ragioni principi per scartare ogni sospetto di duplice
m essa in bella dei Rerum volu ta d a ll’a u tore; e anzi da lu i com redazione sono la provvisorietà in cui palesem ente si m anifesta
piuta, se questa seconda redazione dovesse essere il testo da cui il testo, sia in a sia in b ; la rapida com posizione e l’im m ediato,
trascrive Tedaldo, che ripetutam ente asserisce di ricopiare d al totale abbandono in cui fino alla m orte l’autore lasciò l’opera;
l ’autografo. le caratteristiche grafiche che si stabiliscono dalla concordia di
R iassum iam o rapidam ente altri argom enti contro l ’ipotesi b e di T e d .: che sono quelle di un determ inato periodo della
di una duplice origine. Tralasciam o pure i confronti sem pre vita del Petrarca, senza che a contrasto si rivelino in una delle
fruttuosi tra il testo di T ed ., di b e del ricorretto P arigino: che due fam iglie altre ben note dell’età più tarda. Studiando ora
sarebbero m o lti; e anzi potrebbe servirci qualcuno di quelli già distintam ente questi vari argom enti (data, piano disegnato e
riportati. E appena ricordiam o che il copista dell’antigfafo di piano attu ato d ell’opera, grafia) tu tte queste conferm e scaturi
A br. e Cus. dalle sue parziali e rapide consultazioni del codice ranno num erose e vigorose: nessim a necessità oram ai di sostare
prim o potè riportare due inserzioni già trascritte da Tedaldo a denunciarle singolarm ente. La lettura atten ta del testo , n atu
(p. l iv ) : eccitam ento per noi a presumere che quel codice fosse ralm ente accom pagnata dalla complem entare riflessione sulle v a
lo stesso da cui ricopiò il frate. Ma come spiegare che in una rian ti, sarà la finale, indispensabile riprova.
pretesa seconda redazione si ripetano le stesse lacune e dim enti Q uindi, a scansare questi e tu tti gli altri argom enti che qui si
canze della prim a ? Per esem pio l’ingiustificata m ancanza in iden potrebbero allineare, è evidentem ente più savio pensare alla pos
tic i punti delle divisioni Externa e M odern a: I I 90 e I V 117? sib ilità di togliere quelle poche difficoltà che paiono opporsi con
0 ancor più l ’om issione del tito lo e dell’inizio di un capitolo tro l ’unica origine di a e b . Tanto più che proprio qualcuno di
per cui il Petrarca non riuscì a trovare l ’espressione convincente questi punti in apparenza scabrosi per l’ipotesi dell’unica ori
da destinare a un buon am ico fornito di salda m em oria: I I 13? gine ancor peggio si adatta alla supposizione contraria.
così che il racconto deve nelle due fam iglie, privo di tito lo , in i I l m eno noioso di questi im pedim enti è la diversa disposizione
ziare m onco di soggetto: nel terzo libro di alcuni capitoli del trattato D e sapientia: per
cui in T ed. si trovano prim a i capitoli di Favorino e D om izio,
. . . a b a d o le sce n tia a d h an c e t a t e m t a m m u ltis e t d o m u s e t p a trie
poi quello di Varrone, e l’ordine inverso in b : Varrone, Favorino,
la b o rib u s p ericu lisqu e ia cta tu s e st, u t o tio su m fe r m e n u llu m te m p u s
in v e n e rit (*). D om izio. Potrebbe anzi parer buona la facile giustificazione che
per altre tradizioni è in casi di questo genere tan to com une:
cioè pensare che uno dei due trascrittori, om esso distrattam ente
Inoltre non solo tra a e b le varianti davvero allarm anti sono
un capitolo, lo inserisse poi fuori posto. Ma non è convincente
tan to poche e lim itate da non giustificare una pretesa decisione
del Petrarca di rifare una nuova copia, m a neppure si vede quale
dei due te sti, quello di Tedaldo e quello padovano, l ’editore
(*) Questo è solo un argomento minore. Pare infatti che per le Metriche Tedaldo
nel 1378 a Padova abbia copiato una prima redazione, e che invece il testo cano
nico gli sia giunto a Firenze alcuni anni più tardi (E. Bianchi, L e ‘ Epistole M e
i1) Spiegheremo più avanti il mistero di questa lacuna. triche ’ del Petrarca, in A n n . d. Se. Normale, S. I I , voi. I X (1940), fase. IV , p. 259).
UN’UNICA REDAZIONE L X X IX
L X X V III INTRODUZIONE
un’accusa cosi grave contro Tedaldo ; e neppure contro i padovani, di persona che sempre rim pianse e m ai raggiunse Yotium . D u n
a cui la povera copia della loro transcriptio in ordine non doveva que anche questo capitolo fu aggiunto in seguito e anch’esso
ispirare nessun ingom brante riguardo : vi poteva cioè senza tim ore inserito m ediante un foglietto ? Se si può concedere questo, pare
essere inserito un foglio o vistosam ente segnalata una trasposi già possibile am m ettere che quel foglietto dopo la trascrizione
zione. Invece le esperienze di altri passi suggeriscono e confer di Tedaldo (anzi, si vorrebbe dire, m entre questa si com piva)
m ano una diversa spiegazione. Quei tre capitoli derivano dalle 0 cadesse o venisse spostato, così che né il copista padovano né
N otti Attiche-, sono quindi riuniti secondo una legge che il lettore 1 correttori di P ar. e di x poterono piu usufruirne.
Ma se veram ente il capitolo I 6 fu aggiunto in un foglietto, nella
scopre presto: per cui m olto spesso racconti e citazioni nei Rerum ,
pagina del suo quaderno il Petrarca dovette cercare un p o’ di
come nelle altre opere del Petrarca, si dispongono a gruppi secondo
la loro diversa derivazione. È dunque ben probabile che anche qui posto per segnare a nuova conclusione del capitolo precedente
(I 5 : otium di Scevola) la frasetta che lo connettesse a l capitolo
allo scrittore sia successo colle pagine d i G ellio ciò che due volte
aggiunto: ‘ E t Jbiis quidem otiose v ite diverticula contigerunt ’ p ).
abbiam o visto gli accadde con Svetonio (IV 35 e 5 2 -5 3 ; cfr. p p .x u i
In fatti la riportano tu tti i codici di b , che deriverebbero dall’auto
e l x x v ) : di ricavare tardi dalle N otti Attiche un ricordo da aggiun
grafo dim inuito di quel foglietto. Se invece, credendola spiegazione
gere a quelli già riportati. Supponiam o per esem pio che nel terzo
libro già ricopiato figurasse solo il capitolo su Varrone ; una suc piu sem plice, si pretende che b derivi da una diversa copia, anzi
cessiva lettura di G ellio (o sem plicem ente lo sfogliare quelle pagine da una diversa redazione, proprio quella proposizione che conclude
ben note a sussidio dei trattati seguenti) lo anim ò ad aggiungere i il quinto capitolo reca insuperabili im barazzi. A d essa infatti si
due capitoli su F avolino e D om izio ; questi furono scritti su di un congiunge perfettam ente l’introduzione del capitolo su A u gu sto:
foglio, inserito poi nel volum e già pronto : così che s’intende T in - 4a t vero divus A u gustus, quo nemo am pliori usus est potestate,
certezza dei copisti, i quali, se per caso non v i com pariva uno dei hoc unum quod m ultis perexiguum videretur consequi non p o
soliti segni di rinvio - la croce o i puntini colla sbarra - non a ve tu it ’ . Sono due m età di un periodo, e la seconda necessariam ente
vano alcun lum e dal testo (come non ne ha l ’editore) per ante esige il com plem ento della prim a. Dunque in im a copia scritta
porli o posporli al capitolo su Varrone (*). L a spiegazione con o alm eno riveduta dal Petrarca sarebbe avvenuta e si sarebbe
vince appunto, oltre che per la sua sem plicità, per la conferm a m antenuta la grossa distrazione di om ettere un capitolo, il sesto,
dei casi corrispondenti già incontrati. che non solo compare in T ed ., m a è voluto dal testo di b . N on è
E tale conferma si rinnova pure nella vicenda del tu tto analoga anche qui tan to piò sem plice incolpare il cattivo caso che portò
del capitolo, om esso dai codici di b, su ll’amore di Augusto per alla caduta della breve carta inserita? (a).
1’otium (I 6 ); poiché m olte ragioni indicano che anche quel ca Spiegazione identica (ma la lacuna è questa volta in Ted.)
pitolo fu com posto tardi, scritto in un foglietto e inserito entro per il finale fram m entino di libro - due capitoli e poche righe -
il volum e. In fa tti gli a-ltri esem pi di quel breve prim o trattato riportati dai soli codici di b . Sarebbe stato quello (lo vedrem o)
D e otio et solitudine derivano o dalle pagine corrispondenti di uno degli ultim i libri delle R es M em orande: tra i prim i quattro
Valerio o da Cicerone, questo solo è offerto dal secondo Seneca; ed esso parecchi altri libri dovevano inserirsi. È quindi certo
e viene ultim o degli esem pi rom ani, e - come l’autore avverte - che quei pochi periodi non potevano seguire direttam ente alla
non è di chi sia vissuto in solitudine, m a, a differenza degli altri, parte già scritta dell’opera. A nzi il Petrarca aveva abbandonato
il quarto libro incom piuto : alm eno un trattato l ’autore vi voleva :
p ) È appunto più probabile che siano stati aggiunti i due capitoli su Favorino e
il D e Caldeis mathematicis et m agis, di cui (come testim onia T e-
Domizio che non quello su Varrone: poiché l’apparato può mostrare ancora qualche
segno delle correzioni che nel testo primo tormentavano il capitolo di Favorino (x) Si elimini quella frase e si supponga di dover direttamente passare, sca
(per esempio l’aggiunta alle 11. 67-68 e l’ eliminazione alla 1. I l i , delle quali si è
valcando quello di Augusto, dal capitolo di Scevola [5] al primo degli Externa
già parlato: cfr. pp. l x x iii n. 2 e x l - x l i ). Segno, si può pensare che quel capitolo
(Epam inonda: 7 ); il lettore non avvertirà alcun iato. A ltra prova che il capitolo 6
era più recente. Mentre l ’esordio ‘ Sed ubi Varronem linquimus? ’ forse indica che
e l ’ultim a frase del 5 vennero aggiunte a un testo già formato.
il capitolo di Varrone in origine chiudeva una serie. Inoltre poiché il saggio detto
(2) N on si pensi di far ricadere sui distratti padovani e su Lom bardo un nuovo
che dà un posto a Favorino nel trattato D e sapientia è contro gli indovini, ed è
peccato: il salto, per negligenza, di quel capitolo. Sarebbe omissione troppo grave; e
m otivo alla raccolta di sentenze analoghe, il Petrarca dapprima potè proporsi di se ne sarebbe probabilmente accorto il correttore di x e inevitabilmente quello di Par.
aumentare con queste testimonianze gli attacchi del libro I V contro l ’ aruspicina.
LXXX INTRODUZIONE LXXXI
UN’UNICA REDAZIONE
daldo) nell’autografo e’era solo il titolo * et ultra nichil plus ’ (x). attraente perché più raro e artificioso) (x) ; che a Tedaldo sfug
D opo quel titolo abbandonato Tedaldo e i padovani potevano, gisse la sostituzione (im m aginiam ola, per esem pio, fa tta con un
secondo ogni probabilità, sfogliare m olte carte bianche, destinate richiamo m arginale); e finalm ente che il trascrittore padovano
a una continuazione che non era m ai avvenuta. Invece il m inim o secondo il suo solito delle due segnasse soltanto una form ula,
fram m ento d el D e modestia doveva essere in un altro volu m e; per caso proprio quella om essa d al frate. (2)
forse ancora in carte sciolte. E si può quindi intendere che-quando
Tedaldo com pì il suo lavoro, Lom bardo non avesse ancora siste
m ato quel breve scritto unendolo al grosso quaderno dei R erum :
tanto più che sappiam o quanto lento, attraverso una serie di Si può ora raccogliere in un ultim o schem a il quadro della
anni, si svolse a Padova il lavoro di riordino e di divulgazione com pleta tradizione dei Rerum . A intenderlo basterà tener pre
delle pagine petrarchesche (2). sente :
R esta l ’ultim a varian te; breve, lim ita ta, m a che divide le due 1) i passaggi sono ridotti a quelli essenziali (per esem pio s ’è
fam iglie con una profonda divergenza; il titolo attribu ito a p a indicato che si dovrà invece aum entare alm eno di due numeri
pa Clem ente: l’albero di A br. e di Cus. [schem a I I ] e di uno quello di G l. e Psn.
[schem a IV ], e probabilm ente pure di uno quello di P rs. [p. l x i i n. 1]) ;
a b
2 ) la diretta unione d ell’autografo con P ar. è indicata dal
I I 1 4,1. 1 Clemens V I, romane nunc Clemens V I, egregius nunc romulei gre-
tratteggiato, quella coll’antigrafo di A b r. e Cus. dai pu n tin i:
pastor clarissimus ecclesie gis pastor
per segnalare di nuovo che la revisione del prim o codice fu gene
rale, m entre per l ’altro avvennero solo parziali confronti;
Spiegazione più ingegnosa che riposante il ricorso per spiegare
3) sarebbe stato inutile appesantim ento ricordare anche in
questa divergenza alla facile m eccanica sostituzione che un co
questo grafico la derivazione da st. di tu tte le stam pe;
pista può compiere tra titoli di consuetudine, che ognuno ripete
4) per la distribuzione geografica ripetiam o ancora che con
o scrive come form ule fisse: e il titolo pontificio era certo tra i
grandissim a probabilità P ar. e x furono in origine di proprietà
più abituali per un copista m edioevale, e particolarm ente per
padovana, y e k francese.
un frate. Più intonata alla tradizione di quest’opera, cioè alle
condizioni d ell’autografo e alle abitudini dei due prim i trascrit
tori, la supposizione che nel testo petrarchesco a un prim o titolo Sch em a V.
T e d . (a)
(x) A l D e mathematicis rinvialo stesso testo petrarchesco : I V 39,1. 2. Senza con
_______ I_______ ^ ;______:----------------- ------ 1
tare altre pagine progettate: un D e mirabilibus e quei trattati degli stratagemmi
che, come diremo, pare fossero destinati a formare il libro V . k
L a m . S tr . V t . U r b . P ar. x V ors. G add . F .
(2) È meno verosimile supporre che quei due capitoli e poco più sfuggiti a T e
daldo fossero invece stati scritti dal Petrarca nello stesso volume dopo molte carte
bianche., Anche perché nei piani delFautore l ’estensione dell’opera era tale da G l. P sn . 4 4
A b r . C u s.
dover necessariamente occupare parecchi volum i; e il posto del D e modestia sa
___ ! _ _L
rebbe stato certo nell’ultimo. E meglio ancora, diremo, il D e modestia fu proba
bilm ente composto in un momento in cui il volum e coi primi quattro libri era V rg . P rs. P v . #
lontano dallo scrittore. Queste spiegazioni delle due omissioni, l ’una di b e l ’ a l
tra di a, trovano una bella conferma nella certezza che Tedaldo fu il primo a rica
vare la copia. Per questo si rifletta solo su due argomenti: 1) dalla lettera che
I I
B x . s t.
Coluccio scrive a Lom bardo appena tornato a Firenze Tedaldo appare che L om
bardo non ha ancora preparato le copie del D e viris e dei Rerum ; 2) Tedaldo in
traprende la grave fatica di copiare dall’autografo e non dalla più comoda e re
golare trascrizione dei padovani: e, ciò che più importa (poiché si può supporre (x) Che è del resto tipico m otivo del formulario petrarchesco: * romulei... decus
che la sua diligenza abbia voluto ricorrere alla fonte pura: l’ autografo), di questa cardinis ’ (Fam ., X I I I 6,11. 203-204), ‘ romulei cardinis fulgor ’ ( Var., L V I, p. 459).
copia mai fa cenno nelle molte sue note. (2) Ricorda per analogia I I I 93,1. 6 9 : ‘ animum exerce’ Ted. ; 'ingenium exerce’ b .
M a sì avverte pure un indice cronologico contrario : l’ignoranza 68) ; e afferm ando la van ità di forzare i figli con violenti castighi,
della topografìa veneta, specialm ente della zona più tardi m eglio cita sue esperienze filiali, non paterne: che certo avrebbe potuto
conosciuta, il paese padovano. Sintom atiche, per chi ha l ’espe lam entare non m olti anni dopo, se il pudore gli avesse permesso
rienza di com e il Petrarca insista nel riportare ogni particolare di divulgarle o alm eno di accennarvi (I I I 9 9 , 11. 2 0 -2 7 ). A ltre in
delle sue fo n ti, alcune om issioni: «in agro veronensi » (X V 119,1. 3 ), dicazioni confermano che l’opera è com posta tra il ’43 e il ’4 5 .
mentre A lbertino M ussato specificava invece che quel m ostro Per esem pio quei passi che ci avvertono che non è ancor giunta
era nato « i n Porcilio colonia veronensi » ; e più ancora nel la m età del secolo; forse che è ancora lontana. Se di M atteo V i
racconto dell’augure Cornelio (IV 33) c’è solo il ricordo che quel sconti a M ilano «usque in presentem diem , u t videm us, et ne
l ’augure viveva a Padova, riportato da G ellio, senza avvertire potes dom inantur et filii » (I I I 9 7 , 11. 2 9 -3 0 ), dobbiam o restare
che Lucano, tan to fam iliare al Petrarca, invece poneva cosi ca al di qua, se non della m orte d i Luchino (1349), alm eno di quella
ratteristicam ente tu tta la scena d i quel presagio sul colle sopra dell’arcivescovo Giovanni (1354). Pontefice regnante è Clemen
il ‘ fum ifero ’ Abano (x). te V I, m orto nel 1352 (I I 14, 1. 1). D a l resoconto del colloquio
D ifficile che siano solo casi o solo obbedienza a necessità di con re R oberto su ll’ignoranza ostinata e barbara del re di Fran
stile. Ciò che certo non potranno essere i caratteristici errori cia pare che ancora, com e a ll’epoca di quell’incontro, regni F i
nel racconto della m orte di E zzelino (IV 39). Probabilissim a lippo V I e Giovanni il B uono sia solo delfino: prim a dunque
colpa di un d ifetto nella lezione d el codice in cui il Petrarca stu dell’agosto del ’50 (I 3 7 , 9 -1 1 ) (1). Finalm ente, volendo cercare
diò l ’antico com m ento all ’ E cerinis del M u ssato; però allo scrit indicazioni più sottili, cioè più dubbie, l ’ultim o capitolo del li
tore curioso e diligentissim o non sarebbero sfuggite quelle in brò I I narra dei m olti frati beneficati da Giovanni X X I I per
congruenze se avesse com posto o alm eno corretto queste pagine aver com posto dei compendi a uso di quel p a p a; la Fam iliaris,
negli anni in cui dim orò tra Padova e A rq u à: dove certo letture V i l i 6, diretta a ll’agostiniano frate B artolom eo Carusio, spiega
e conversazioni gli avranno rinnovato il racconto delle leggende come questi appunto per aver preparato un com pendio di San-
dei da R om an o; o dove alm eno avrebbe capito che il popoloso t ’A gostino sia stato fa tto vescovo di U rbino da Clemente V I.
e rinom ato B assano (che poi inaspettato compare n ell’esclam a L ’elezione avvenne nel 1347 ; ed è notevole che tra gli Externa di
zione finale - 1. 25 - , derivata dalla tragedia, non dal com m ento), quel trattato D e ingenio paupertatis non si aggiunga al ricordo
centro della zona dom inata dal castello d ’origine degli E zzelini, delle poco sensate m unificenze di G iovanni X X I I quello di frate
era il tem uto « castrum in Paduanorum ac Tarvisinorum situm B artolom eo e di papa Clem ente VX (2).
fin ib u s»: non certo Cassano, al d i fuori dei confini veneti. (2) Identiche conclusioni da un diverso genere di prove. N ei Rerum.
E in fatti il Petrarca assicura d i non avere, ancora esperim en- si ricorda l’Africa ( 1 1, 3). A nzi vi si dice che i detrattori hanno
tata la vecchiaia (« senectus ipsa qu ot seatet angoribus ego qui già incom inciato a sparlarne - alm eno di ciò che conoscevano : il
dem nondum expertus sum an experturus ignoro » : I I I 71,11. 6 7 - titolo - ; m a l’opera pare ora in un m om ento di so sta : « variis
hactenus fortune repagulis dilatum heret inter m anus diutius quam
putabam » (I 13, 11. 58-59) ; ciò che ben s’intende dopo i due rum (**). Invece altri accenni ai Rerum Mem orandarum, oltre questo
m om enti d i grande lavoro al poem a e a l trattato di Scipione del d ell’Africa e quello d ell’epistola a Giovanni d ’Andrea, il Petrarca ha
D e v ir is: 1 338 -’39 e 1341-inizio del ’43 (1). L a dedica dell’A frica lasciato: naturalm ente in testi più tardi. V a a R erum , I I I 7 7 ,1 2 -1 7
a re Roberto è esplicitam ente richiam ata (I I I 96, 11. 18-21) ; men il rinvio di D e vita so l., I iv 8 (B as. 1554, I 2 7 2 ): « de quo alibi
tre la prom essa di un libro in onore d el re, un D e Roberto rege, scripsi»; m entre l’epistola a Seneca (F am ., X X I V 5 ,1 1 .7 1 -7 5 :1 ° ago
è ripetuta con espressioni analoghe a quelle d ell’introduzione del sto 1348) rim anda a Rerum , I I I 44 (2), e analogam ente una delle
poem a: dove però era un discorso rivolto a l protettore v iv o , M etriche (I I I 2 5 ,9 -1 4 ) a Rerum , I I I 87 (3). Finalm ente in una delle
m entre qui c’è solo l ’affetto devoto del rim pianto (l. c it., 11. 2-26). interpolazioni al D e otio (aggiunte nel 1357), dopo aver citato
U n sim ile accenno al D e viris porta il fram m ento d ell’ultim o li esempi classici e recenti, l’autore dichiara di non voler prolungare
bro (1, 11. 5 -6 ). Questi richiam i dovevano appunto rivolgersi a questi richiam i, poiché « in eo libro cui Rerum Memorandarum
ciò che del D e viris e de]!'A frica era stato com posto dal 1338 nomen indidi id ipsum videor curiosius fecisse » (4).
al principio del 1343: alle fatiche degli anni im m ediatam ente Indicazioni cronologiche cosi regolari e cosi fitte danno d a v
precedenti a quel secondo soggiorno di Parm a. D ’altra parte è vero la certezza che la com posizione d i quest’opera è tu tta a v
sintom atico che come nei R enim v i sono soltanto rinvii bAYAfrica venuta d al 1343 al febbràio del ’4 5 , e insiem e una probabilità
e al D e viris, cosi nel finale presagio deìYAfrica Omero a Ennio
due opere, oltre il poem a, ricordi del giovane lontano e g lo scelta dell’argomento in parte rivale - , resterà sempre titubante, o piuttosto m al
rioso: appunto il D e viris e gli ancora incom piuti Rerum M e fidente, nella rappresentazione e nei giudizi del poeta amico di Scipione (Canz, son.
C L X X X V I e F a m .,X 4, 34 e X X I I 2, 11). U na delle Metriche, che è proprio del 1344
morandarum:
(è indubitabile, perché autografa, la d ata del Laur. L I I I 35), ripete l ’esaltazione,
ma insieme la tradizionale condanna: ‘ rudis Ennius ’ (cfr. V al. M ax., Fact. et dict.
A t si v i t a m a n e b it mem., V i l i x iv 1; Ovid., Trist., I I 424 e A m or., I 15, 19):
L o n g io r, e t n u llo p re v e rte t tu rb in e c e p tu m •ut nostro r u d i s E n n i u s ille placeret
Scipiade, in partem lauri venturus opime,
Im p e tu s a lte r iter, tu n c a m p la v o lu m in a c e m e s
E t vite mortisque comes custosque sepulcri.
M a g n a ru m re ru m v a rio d is tin c ta colore (II 9, 70-72).
I n te m p u s p erd u cta s u u m ( 2).
(*) a Ideoque manum ad maiora iam porrigens librum historiarum a rege R o
mulo in Titum Cesarem, opus im m ensum temporisque et laboris capacissimum,
A l contrario nel Recretum, il cui nucleo fondam entale è scritto aggressus es; eoque nondum ad exitum perducto... ad Africam poetico quodam
navigio transivisti, et nunc in prefatos Africe libros sic diligenter incumbis ut
nel 1342, sono insiem e ricordati il D e viris e Y A frica, non i Re alios non relinquas» (Bas. 1554, I 411).
(2) «. . . illud insuper proclamabis voluisse te opibus tuis renuntiare, ut vel sic
laqueum libertatis abrumperes, teque in tutum ex tanto naufragio vel nudus
eriperes: rem et veteribus historicis notam, e t m i c h i i p s i illorum vestigiis
se ancora dalle varie presentazioni dei personaggi o episodi dei Moderna ( ‘ etate incedenti h a u d q u a q u a m s i l e n t i o p r e t e r m i s s a m » .
nostra fuit ’ , ‘ fuit nuper ‘ et ipse concivis nuper meus ‘ diebus nostris appa
(3) N am et michi m ulta videndi
ruit ‘ etate nostra ’ ecc.) si possa già dedurre, come credo, che sono pagine scritte
Cura fuit, terrasque labor penetrare remotas.
piuttosto verso la metà del secolo che non poco prima del 1374.
N ec novus hic m entem subit im petus; acta poetis
(x) G. M artelletti, Sulla composizione del « D e viris » e dell’ « Africa » del P e
Iampridem, rerum aliis memorata magistris,
trarca, in Annali d Se. Norm.. di Pisa, S. I I , voi. X (1941), fase. I V , passim.
Precipueque nostro res decantata Maroni est,
(2) I X 263-67. U n gruppo di codici dà, non ‘ alter iter m a la variante ‘ alter
E t michi post alios.
e r i t 5; che presenterebbe i Rerum in un periodo di stasi. Per le tante prove che
mostrano questi com posti tra il ’43 e il principio del ’45 non si entrerebbe in un Non credo che il rinvio si rivolga ad altri scritti: per esempio a Fa m ., I X 13, 27
circolo vizioso deducendo da questo capitolo che tutta quella predizione di Omero e X V 4, 5.
sia stata scritta dopo il 1343: forse appunto a Parm a, mentre l ’autore attendeva (*) Per questa aggiunta e per la data a cui si deve assegnare cfr. G . R otondi,
pure ai Rerum; poiché all’Africa pensava avvicinandosi a Parma (M etr., I I 16) Le due redazioni del ‘ D e otio ’ del Petrarca, in Aevum a. I X , fase. 1-2, genn.-mag-
e anche, pare, mentre a Parma viveva (M etr., I I 18). gio 1935, pp. 39-40. Veramente i codici vi danno rerum humanarum-, m a la correzione
Si aggiunga che dal confronto delle redazioni diverse e delle diverse parti del- è carta. L ’errore risalirà, data la concordia della tradizione, all’archetipo: come m i
l’Africa e del trattato di Scipione è stata acutamente dedotta una conversione dice anche il R otondi. Poiché in rari, m a impressionanti casi il Petrarca rifà se stesso,
petrarchesca nella valutazione di Ennio (G. Martellotti, art. cit., pp. 258-60). Il aperto cioè il quaderno di un’opera già scritta, lievemente modificando ricopia pe
‘ rude Ennio ’ (A fr., I I 445-46), il ‘ rustico Ennio ’ (A fr., I V 38) nel canto finale riodi, o addirittura im a pagina, varrebbero per l’assegnazione cronologica anche
bruscamente s’innalza sulla poppa ammiraglia confidente e celebratore dell’eroe. questi confronti. M a è via laboriosa e incerta, da intraprendere soltanto se vi fosse
E nel libro I I I delle Res Memorande la stim a per Ennio pare già confermata: ‘ ve carestia d ’altre testimonianze. Si può appena vedere, se si crede, che nel D e vita
tusta illa (Ennii) et venerabilis facundia ... eleganter’ (46,11. 91-92). M a occorre solitaria - per tante prove del tutto posteriore ai Rerum - è ripetuto quasi alla let
aggiungere che il Petrarca, per le testimonianze contrastanti che ne raccoglieva tera il capitolo dell’amore alVotium di Augusto (Rerum, I 6 : £>e vita sol., I I ix 1
- e forse adattandosi all’artificio polemico della depressione di un poeta per la [Bas. 1554, I 319]). Ripetizioni analoghe in pagine delle Familiares e del D e viris.
iiX x x v m INTRODUZIONE DATA E . COMPOSIZIONE DEI ‘ RERUM ’ l x x x ix
L ’ultim a serie di prove è la più v a lid a : la rende possibile e si sente Q uintiliano; che, naturalm ente «discerptus et la c er», al
cura solo il dono fa tto senza risparm io alla illustrazione di questo Petrarca senza dubbio fu n oto soltan to a Firenze nel 1350 per
testo del tem po e della pazienza per com pilare, al fondo di ogni un dono graditissim o di Lapo da Castiglionchio (*). E invece un
pagina, tante e tan to m inute indicazioni di fon ti. Q uali autori seguito di rinvìi alle Institutiones oratoriae avrebbe atteso alm eno
usa il Petrarca per le pagine dei Rerum ? N essuno d i quelli che nel D e otio et solitudine chi sa come per questo argom ento tan to
egli conoscerà dopo il febbraio del 1345. Ciò che vuol dire in fal servi quel classico per alcuni capitoli m olti) vicin i ai Rerum del
libilm ente, dato il numero di carte dell’opera e la folla di cita D e vita solitaria (2). Analogam ente nel breve elenco di orazioni
zioni e di rin vìi, che lo scrittore non rivide più questi capitoli probativam ente note a l com positore dei Rerum non c’è posto
dopo il febbraio del ’4 5 : s’intende, in una revisione di tale esten per la D e im perio Cn. P om pei, la Pro Sulla, la Pro M ilon e, la
sione da dover essere da noi calcolata e stu diata; perché nes Pro Plancio, rese note a l Petrarca da un prestito dello stesso
suna acutezza di ragionam ento può inderogabilm ente escludere Lapo subito dopo il dono delle Institutiones (3).
che nei trent’anni seguenti il Petrarca abbia casualm ente ag Assenza altrettanto sintom atica quella degli scrittori dell 'H isto
giunta una brevissim a variante m arginale o addirittura uno dei ria Augusta, che il Petrarca usò cosi am orosam ente da provve
capitoli inseriti (Favorino e D om izio, o piuttosto la passione di . dersene nel 1356 un doppio esem plare, che nelle pagine posteriori
A ugusto per Votium) oppure, in una ripresa troppo breve di tanto spesso sfruttò e la cui m ateria in m olti d i questi trattati
entusiasm o, iniziato il fram m entino esiguo del D e m odestia. Ma avrebbe dovuto naturalm ente seguire ai racconti dei prim i Ce
queste ultim e più larghe concessioni sono di una generosità sari riportati da Svetonio (4). Trascritti invece in più punti versi
troppo accondiscendente: per cui non saranno poi taciu ti gli di Terenzio, che il Petrarca certam ente lesse prim a del 1343 (5).
argom enti contrari. Finalm ente neppure una derivazione sicura dalle Origines di
Ci lim iterem o ad alcuni autori fondam entali; iniziando però, Isidoro (IV 77, 8 può essere spiegato m eglio coi lessici m edio
a prudente rettifica di errori, d al fondo. D a uno degli ultim i evali), che il Petrarca aveva posseduto da ragazzo, m a riacqui
volum i che il Petrarca potè godere; sicuram ente, nonostante stato dopo un furto solo nel 1347 (6).
la veste m iserabile, una delle n ovità più preziose che la libreria M a la m ancanza più n otevole, che offre la buona prova che la
del ricercatore ansioso raccolse : la traduzione com piuta di Om ero. fuga da Parm a troncò ogni lavoro su questo volum e, è quella
DaM Iliade e dall 'Odissea fatte latine da Leonzio, ricevute in due
spedizioni d al Boccaccio tra la fine del ’65 e i prim i giorni del ’67,
segnò quel rinvio conosceva il testo di Omero solo quanto quello di Posidonio a
neppure una parola è entrata nei Rerum C). D a cui è pure as- cui pure si richiama; dai riferimenti del De divinatione: I x x x 64-65. (Cfr. Sen., I 4).
Né di sicuro da Omero deriva I I I 87 (De Nolhac, op. cit., I I 2 167 n. 2). (A l Pctrar
que et l’humanisme nulla aggiunge J: Bruce Ross, Leontius' translation of Homer,
11. 3-4, contro il posteriore dubbio di Farti., X X I V 5, 16-17). Quasi ogni ricerca in Clas8ical Philology, voi. X X I I , ott. 1927, n .° 4).
sullo svilupparsi della conoscenza del Petrarca nelle letterature e nella storia clas 1) D e Nolhac, op. cit., I I 2 8 3 -9 4 ; A . Foresti, Aneddoti della vita di F . Petrarca,
i*
sica offrirebbe buona materia per questi confronti-, per cui troppi frutti dareb
pp. 230-31.
bero le sole lettere agli antichi del X X I V delle Familiares. Cosi al ricordato ac (2) M a il confronto col De vita solitaria servirebbe bene anche per altri testi
cenno a Ennio è facile aggiungere segnalazioni più sicure: che per esempio fin di cui qui si dirà: per esempio 1’Historia Augusta e le Epistolae ad Atticum. Falso
dai primi capitoli si mostra nei Rerum già ottenuta una delle piccole vittorie del il rinvio del Baeumker da Rerum, I 16, 11. 7-10 a Inst. orat., V I ili 5 : fondato sul
l’ erudizione petrarchesca, che il Lelio del D e amicitia va accostato al minore degli l ’affinità del congeries petrarchesco e del congerendis quintilianeo (Quibus antiquis
Scipioni, non all’antico (I 2 e 3 ; cfr. ancora G. Martelletti, Sulla composizione del scriptoribus Petrarcha in conscribendis « Rerum Memorabilium libris » usus sit, in
« D e viris » e dell’ « Africa » del Petrarca, pp. 257 -5 8); che invece nei capitoli a lui Jahresbericht del 1882 del Ginnasio Paolino di Miinster). Quel passo m ancava al
dedicati (I I I 45 e specialmente I 14) non viene ancora attribuita al grande V ar lacunoso Quintiliano petrarchesco (D e Nolhac, Pétrarque et l’humanisme, I I 2 87-88).
rone la paternità dell’Argonautica (ciò che succede in due tarde aggiunte al B u Come vi mancava Inst. orat., X i 95, che parrebbe naturale richiamare per Rerum,
colicum carmen e alle Familiares-. X 240-42 e I V 16, 9 ; cfr. Eclog., X 2 4 0 -4 2 ; vedi I 15, 11. 30-34, e più ancora per I 14, 1. 12.
V . Rossi, Il cod. lat. 8568 della Biblioteca Nazionale di Parigi e il testo delle « F a (8) D e Nolhac, op. cit., I2 223-24, e Foresti, Aneddoti cit., pp. 229-37.
miliari » del P ., in Scritti di erit, lett., I I , Firenze 1930, p. 145), né l’ im pen (*) D e Nolhac, op. cit., I I 2 47-59.
sato De vitis Patrum (De vita sol., I I x 1 [Bas. 1554, I 285] e Contra Ocdl., ed. Coc (6) Contro il De Nolhac e il Sabbadini (il torto del quale è manifesto) cfr. A . F o
chia, in A tti d. R . Accad. Archeol. ecc. di Napoli, N . S., voi. V I I , 1920, p. 194; resti, Aneddoti della vita di F . Petrarca, pp. 132-38. D ove è però da togliere il rin
D e Nolhac, op. cit., I I 8 112). E negli scritti petrarcheschi posteriori sarebbe m an vio a M etr., I 7, che non può valere; e invece da aggiungere che la distinzione tra
tenuto a Ovidio il titolo eccessivo «nostrorum secundus poetarum » (III 73, 1. 9)? il poeta e Terenzio Culleone è una conquista che il Petrarca già am a segnalare nel
(Cfr. D e Nolhac, op. cit., I 8 179-80, e Rerum, I I I 33, 1. 22). più antico testo del trattato di Scipione (G. Martellotti, Sulla composizione del
(*) Facile far giustizia della presunta diretta allusione all’Iliade che il D e N o « De viris » e dell’ « Africa » del Petrarca, p. 253).
lhac vedeva in I V 34, 38 (Pctrarque et l'humanisme, I I 2 168 n. 5). Il Petrarca quando (®) D e Nolhac, op. cit., I I 2 209.
X C II INTRODUZIONE DATA E COMPOSIZIONE DEI ‘ RERUM ’ xeni
delle epistole ciceroniane. D a Parm a il Petrarca, dopo una breve daldo. M entre i Padovani non hanno avvertito la lacuna, o gof
sosta a B ologna, si ritira, prim a della m età del ’45, a V erona: fam ente si sono illusi di m ascherarla, sem plicem ente rinunziando a
dove tra tante ricchezze della Capitolare fa la scoperta spetta conservare nella loro copia lo spazio v u o to ; e le stam pe integrano
colosa e graditissim a: tu tta la corrispondenza di Cicerone, tolte con un gratuito ‘ am icus quidam meus ’ (1). Q ual’era il nom e de
naturalm ente le A d Fam iliares; i sedici libri a A ttico , i tre a stinato a riem pire quel vu oto, dell’am ico di tanto salda memoria ?
Q uinto, le lettere tra Cicerone e B ruto, l’apocrifa a O ttaviano. Indubitabilm ente A zzo da Correggio: come assicura il con
I l nome di A ttico neppure compare nei B erm a, e né una cita fronto con alcuni periodi della dedica a. A zzo del D e rem ediis e
zione né una notizia vi si prende da quelle opere, dal Petrarca della dolentissim a lettera a M oggio per la m orte del suo signore
m alato copiate subito con affanno grande e rilette e consultate e con pochi versi di una M etrica, pur rinunciando alla conferma
nel pesante volum e appoggiato per m olto tem po alla porta della di analogie m inori coi m olti versi e prose in cui il Petrarca an
biblioteca, perché, pareva, ogni m attina entrando il letterato cora parla del suo venturoso m ecenate di P arm a.
scherzasse con lui (1).
[spazio bianco ndVautografo] Natura te varie lectionis multiplicisque
notitie avidum fecerat, fortuna...
* ab adolescentia ad hanc etatem
* * turbido quodam ac profundo ne
tam multis et domus et patrie labo
gotiorum et curarum pelago iactan-
ribus periculisque iactatus est (2),
Dunque nessuna aggiunta al volum e, o alm eno ai quattro lib ri, dum dedit : ceterum non ut legendi
ut otiosum ferme nullum tempus
dopo la fine del febbraio 1345. U na nuova conferm a se ne può invenerit. Quo nìchil huio de qua
otium, sic noscendi desiderium eri
trarre dal capitolo I I 13. I l protagonista è un innom inato. I l puit, quominus semper literatorum
loquimur facultati potest esse fu
hominum delectatus amicitia et
Petrarca nelle sue pagine aveva lasciato in testa a quel capitolo nestius... Ceterum huic inter varias
convictu, et occupatissimis diebus
et innumerabiles ac discerpentes
un breve spazio in bianco: ‘ sic in exem plarj ’, testim onia Te otiosas horas, quotiens licuit, fura
animum curas inexhaustam quan-
dam memoriam militarem insitam tus, quotidie instructior, quotidie
rerum memorabilium doctior fieri
(x) Farri., X X I 10, 17-20 e 2 6 ; X X I 11, 1 e Far., 25: locundum negotium. E r animadverti, que me crebro in hor
rore scusabile del D e Nolhac (op. cit., I2 2 5 6 ; vedi pure I 2 222) che da A d Quin rorem compulit cogitantem quanto velles: ubi i l l a , q u a n u l l i
tum fratrem, I ix 7, derivi Ber., I l i 42, 2-4. L a fonte insospettata, m a certa, è Suet., c e d i s m e m o r i a , s e p e te
uberior fuisset, si eam - quod stu
A ug., 3. (Mentre quando l ’avrà conosciuto il Petrarca stesso vorrà per questa pro libris uti solitum
notizia segnare il rinvio al testo ciceroniano: D e vita sol., I xv 8 [Bas. 1 5 5 4 ,1 272]). diosi homines solent - circumval
lare ac fulcire quotidiana lectione ipse tibi sum testis... (3)
Cosi Ber., I l i 72, 11. 9-11 si spiega con Val. M ax., Faci, et dict. mem., V I I n ext. 4,
anzi che con A d Q.fr. , 1 1 29. Particolarmente i capitoli dedicati a Cesare soffrono De rem., pref. (Bas. 1 5 5 4 ,1 2 e 4).
licuisset. Vidisse semel vel audisse
della mancanza delle epistole a Quinto e a Attico ; da cui invece tante notizie sono
sat est, nunquam obliviscitur; nec olim concorditer una
derivate al posteriore D e gestis Cesaris (cfr. per ora G . Kirner, Sulle opere storiche
di Francesco Petrarca, in A nn. della Se. Norm. di Pisa, voi. V I I , 1890, p. 55 nn. 1 e 5). res modo meminit, sed verba Viximus, et reliquum parili stat
Poiché dal catalogo dei ‘ libri mei ’ manca pure tutto il corpo dei Commentarii ce- tempusque et locum ubi quid vivere nexu. Tempora partimur va-
sariani, e quindi almeno fin verso il ’ 40 quasi solo Lucano e la biografia di Sveto- primum accepit. S e p e t o t o s
nio gli facevano conoscere le imprese di Cesare, s’intende che al Petrarca quaran rioque expendimus usu, E t n o c
tenne non si presentasse ancora la disputa, cosi affannosa per gli umanisti più dies aut longas noctes tem longoque diem s e r
tardi, tra le virtù di Cesare e quelle di Scipione: il divo Giulio ancora era per lui, colloquendo tra n se g i mone morantem D uci
secondo Svetonio, soltanto il primo dei Cesari. E infatti neppure nei libri dei Berum m u s : audiendi namque cupidior
si sorprende alcun accenno ai due Commentarii, al Bellum Alexandrinum, Africa
m u s . ) 1)
nemo est; post annos vero suborta M etr., I I I 27, 70-74.
num, Hispaniense. Però quasi all’inizio dell’opera ( 1 12, 5-6) c’è una trascrizione pre
cisa e estesa da Irzio (De bello gali., V i l i praef. 1). Che certamente non può derivare earundem rerum mentione, siquid
dalle Vitae svetqniane, dove prue è riportata parte di quel passo (lui., 5 6 ): per r a g forte plus minus ve aut aliter dixis ... in quem ab adolescentia omnes
giunta di righe nuove e per la discussione che il Petrarca pone sul nom e dello sto sem, submissa voce confestim ad- spes curasque conieceram... Cum il-
rico tra la testimonianza di Svetonio e la tradizione (Irzio o Celso). Mentre pro
prio quest’ ultimo inciso parrebbe rivelare quell’insistenza che nelle scritture petrar
chesche sovente denuncia la novità della scoperta o della lettura. Certo la citazione (x) Come il nome nel testo, cosi in margine manca il titolo: secondo la regola,
e ancor più la piccola disquisizione contrastano col silenzio pieno su tutti gli altri costante nei Berum, per i capitoli degli innominati.
racconti delle guerre cesariane. Tanto più che paiono screditabili le facili spiega (2) ‘ tam m ultis e t d o m u s e t p a t r i e laboribus periculisque iactatus
zioni: che per esempio nello Svetonio petrarchesco fossero aggiunti, in margine est ’ : è certo A z zo ; anzi proprio in quest’ epoca si erano rivelate le contese fra i
o nel testo, nuovi periodi dall’V i l i De bello gallico ; o che questo solo dapprima fratelli da Correggio.
gli arrivasse (non si hanno notizie di una tradizione indipendente di quel libro). Il (3) ‘ ipse tibi sum testis ’ : dovrebbe essere un diretto rinvio, col vocabolo pre
Petrarca possedeva già dunque nel ’ 43 tutti gli scritti di Cesare e dei continua- ciso, anzi tecnico, ‘ te s tis ’ , a un’opera storica: appunto alla corrispondente pa
tori, m a non ne aveva ancora inteso il valore, né insieme s’ era appassionato per gina dei Berum.
la superiore grandezza del dittatore?
(4) Cfr. H o r., Carm., I I 7.
DATA E COMPOSIZIONE DEI ‘ RERUM ’ xcv
XCIV INTRODUZIONE
Fantasia, che per sola base h a un errore di lettura. (U n leggero sospetto ne ebbe
(1) Due di questi, dalla Provenza a Napoli (1341) e di li a R om a per l ’incoro il Kirner, m a non controllò né concluse risolutamente: art. cit., pp. 30-31). Per
nazione, ricordava pure il Boccaccio in quei cenni di biografia petrarchesca che fino il prudente, informatissimo D e Nolhac sillogizzò sicuro su quell’ errore: de
scrisse in epoca vicina a questa seconda dimora parmense del poeta (Opere lat. ducendo che se i Rerum sono scritti tardi, tardi pure il Petrarca apprese il nome
min., a cura di A . F . Massera, Bari 1928, pp. 240-41). del suo Agellius, cosi spesso in quest’opera nominato (Pétr. et l’hum., I I 2 103
(•) Come nell’ epigrafe per la torre correggesca: F . Petrarchae Poemata minora, n. 2). M a Gellio già figurava nel giovanile elenco del ‘ libri m ei ’. E negli anni in
a cura del Rossetti, Milano 1834, I I I , Append., epigr. I v . 3. cui tentava un’edizione dei Rerum, promettendo sulla data di quest’opera una
(3) È necessario insistere su queste righe, perché proprio su di esse credeva di trattazione, che poi non usci, la stessa incertezza m ostrava Enrico Cochin: Le
appoggiarsi la concorde affermazione che aggiunte e correzioni furono ai Rerum frère du P . et le livre « D u repoa dea reUgieux », Parigi 1903, pp. 67 n. 1 e 159 n. 2.
apportate fino agli ultim i anni. Colpa di una sbadata lettura del Gaspary (le or (*) N on è neppure da pensare che questo testo abbandonato l ’autore diffon
ribili Opera omnia di Basilea e di Venezia!), che riferì la conclusione di questo ca desse d a vivo. E infatti a Firenze si parla dei Rerum Memorandarum solo dopo
pitolo al protagonista, mentre invece è troppo palese che è il personaggio del capi che Tedaldo ne ha portato la notizia e la copia: come prova la lettera di Coluccio
tolo seguente ‘ sub am ictu religionis ’ : ecclesiastico per eccellenza, perché * servus a Lombardo. Sono tutte analogie inconsistenti quelle che trassero l’Hortis a cre
servorum Dei ’ , Clemente V I. Quindi, deducendo dalla sua distrazione, egli conclu dere che il Boccaccio conoscesse bene i Rerum e ne traesse parecchie derivazioni
deva che l ’ innominato amico, prima guerriero e poi frate ( ‘ sub am ictu religio (Studj sulle opere latine del Boccaccio, Trieste 1879, pp. 134 e 319-20). Mentre an-
nis ’ ), non potendo essere che Saeramor di Pommiers, corriere dell’imperatore • che il Nelli ignora quest’opera (Le lettere...., ed. Cochin, Firenze 1901, p. 74). Invece
Carlo V I e finalmente cistercense, quel capitolo era posteriore alla monacazione Zenone da Pistoia, che il 1374 compiange a Padova la morte del Petrarca ne L a
di Saeramor, 1362 (Storia della letter. ital., Torino 1887, voi. I, parte I , p. 375).
XCVI INTRODUZIONE
DATA E COMPOSIZIONE DEI ‘ RERUM ’ x cv ir
riflettere: il Petrarca, in una dim ora scelta im provvisam ente autore, della N aturalis H istoria (appena una v olta è richiam ato
e alcune altre sfruttato lo spurio D e viris illustribus) ; e nella
sotto l’eccitam ento di circostanze che probabilm ente ancora non
seconda m età di questo lib ro, nel terzo, nel quarto, nel fram
conosciamo (si ricordi la chiara prom essa al cardinale, al punto
m entino finale si cercherebbe invano una sola parola trascritta
di partire da N apoli, di im m ediato ritorno: F a m ., V 6 , 6 ), potè
dalla grande opera pliniana (2). Per intendere il contrasto tra
avere tu tti i testi necessari per il grande lavoro ? M oltissim i certo,
anzi un’intera biblioteca, tante sono le opere che lo aiutarono
a comporre ogni libro dei Rerum . Una delle stanze della casa, lo (1) Si aggiungano pure due notizie dalla Vita Plinii di Svetonio, che, come di
studio, dovette presto ricevere i volum i che con fretta ansiosa solito, doveva trovarsi nelle prime carte del codice pliniano studiato dal Petrarca:
I 19, 11. 2-11 e 1. 17. In altri punti è possibile, ma non indispensabile, il rinvio alla
egli venne procurandosi. (L i, nella £ parva dom us ’ , ‘ lib e lli... in Naturalis Historia (rinvio improbabile per i capitoli non compresi nel libro V I I ) : 1 21,
numerabiles inhabitant ’ : scriveva a un am ico, offrendogli quel 11. 2 -3 : N . H ., V I I x x x 117 ; I 2 3 ,1 . 2 : N . H ., I l i v m 8 6 ; I 23, 11. 32 -4 3 : N . H ., V I I
x x x v u 125; I I 14, 1. 2 4 : N . H ., V I I x x iv 9 0 ; I I 3 0 , 1. 8 : N . H ., V I I x x x 112-113
soggiorno) (*1). Ma nelle prim e settim ane e nei prim i m esi i so (vedi però nella nota al testo il richiamo qui dello stesso Petrarca alla N . H .). Caso
particolare I I 11, 1. 4 : il cui rinvio a Plinio, a conferma che Mitridate parlava le
spiri furono parecchi lam entando i vuoti in- quei p alch etti; anzi
cinquanta lingue delle sue cinquanta genti, è diretto probabilmente all’apocrifo
alcuni posti neppure furono preparati, perché già si prevedeva D e vir. iU., L X X V I ; dove appunto si legge ‘ cinquanta ’ , benché l ’ edizione teubne-
riana segni la variante ‘ ventidue ’ . (N on conserviamo l ’esemplare che del D e viris
che alcuni assenti non vi sarebbero g iu n ti: due alm eno, Plinio dovette possedere il Petrarca). M a è allora ben probabile che tra le ‘ notiores histo-
e in parte Seneca. . ri© ’ di 1. 3 si comprenda N . H ., V I I x x iv 8 8 : che il Petrarca aveva le tto , e anzi
citato subito sopra, I I 10, 11. 4-5. Per I I 19, 1. 3 vedi la nota al testo.
(2) Eppure almeno nel libro I V si sarebbero attese derivazioni dalla Naturalis
*
* * Historia. Che per esempio contro le ‘ magicae vanitates ’ offriva argomenti in
tu tta la prima parte del libro X X X (e insieme in X X X V I iv ). M a anche a con
Anzi tu tto P linio. cedere che l ’uso di queste pagine il Petrarca avesse riservato per il trattato di cui
potè solo segnare il titolo, gli avrebbe giovato un lungo capitolo di Plinio sugli
Le derivazioni nei Rerum dalla Naturalis H istoria sono fissate ‘ ostenta ’ ( X X V I I I n ) e un accenno agli ‘ auguria ’ ( I X x v i 55), e per l’estrema
parte del I V dei Rerum (D e portentis, 115-122) un’ampia serie di capitoli del li
in questa tavola. bro I I della N . H . (x x x i-L v m ). E ad alcuni racconti di parti mostruosi narrati
in quello stesso trattato, peregrine, curiose notizie potevano essere aggiunte dal
libro V I I (cap. i n ; e forse cap. v i n ) : cioè proprio dal libro che il Petrarca conti
(x) Fam ., V I I 1, 10: al Barbato, 11 settembre 1347. La lettera è da Avignone; nuamente sfoglia componendo la prima parte di questa sua opera. Cosi ancora
il Petrarca descrive la casa sui ricordi di due anni prima, della fine del ’ 45. Per del V I I della N . H . per il D e sapientia (secondo trattato del libro I I I ) sarebbero
un nuovo invito da Parma poco dopo (1349) scriveva a un altro am ico: « Libellos stati utili i due capitoli sulla sapienza di Catone, Socrate, Chilone (x x x i -x x x i i ).
atque ortulos meos offero » (Fam., V i l i 4, 32). Ancora ricorda quella sua biblio A cui subito seguivano notizie da sfruttarsi per i trattati sulla divinazione del
teca in una lettera del 1351 (F a r., 2 : A d ea que scribis).
o INTRODUZIONE DATA E COMPOSIZIONE DEI ‘ RERUM ’ ci
cosi numerose presenze e le assenze successive si *pensi all’uso N el giugno del 1351 ritornando per l ’ultim a volta in Francia,
grandissim o che nei suoi scritti il Petrarca ha fatto della Storia il Petrarca lascia a Verona i libri che in Ita lia aveva acquistato
Naturale per una folla di argom enti (particolarm ente aneddoti, o che dalla Provenza già si era p ortato: proprio il codice di P li
nozioni scientifiche, soggetti d’interesse romano e insegnam enti nio è la causa che una delle Fam iliares ci dia questa notizia.
d i storia letteraria) (J); poi si veda alm eno il lungo capitolo del I l poeta l ’8 gennaio 1352 si scusa da Avignone col N elli di dover
prim o libro [1 9] che, tra quelli venerandi di L ivio e di Catone, tardare a inviargli dei versi prom essi: « I n versiculis autem ad
esalta lo studio e la dottrina di P lin io, « vir curiosissim us » (2) ; te scriptis, quos tam ardenter efflagitas, scito P linii Secundi
anche delle opere pliniane perdute il Petrarca vi si van ta «a r consilio opus esse, quem Ita lia excedens in patria sua, Verone
dens explorator », e proprio in quel capitolo lo scrittore ha v o scilicet, ingenti virorum illustrium com itatum acie dim isi. H i c
luto inserire l’esaltazione forse più alta della sua vocazione eroica m i ch i Plinius nusquam est, nec alteri, quod
di ricercatore e innovatore: la sua splendida e fredda solitudine quidem ego noverim , nisi Rom ano Pontifici; is au
tra avi e nipoti : « in confinio duorum populorum constitutus » ; tem ... a b ipso m ortis vestibu lo, quo dudum precipitanter acces
m a finalm ente si arrivi alla riflessione, um ile e capitale, che solo serat, nunc pedetentim redit. Cum pervenerit ad salu tem ... tunc
parecchi anni più tardi il Petrarca ha un Plinio suo : « E m ptus Plinio eius parumper inspecto, confestim volu n tati m os geretur
M antue. 1350- lu i. 6 ° » : nota finale nel Parigino 6802 (D e N o - tu e, et illu d ... petitum prom issum que carmen accipies» (F a m .,
lhac, op. cit., I I 2 71). La N aturalis H istoria, come sentirem o te X I I 5 , 7 -8 ). L ’abilità e le am icizie del Petrarca e un fugace m i
stim oniare d al Petrarca, era uno dei testi più difficili da trovare. glioram ento del papa (« papa noster a m orte revertitur, quam vis
Possibile forse averne il prestito a A vignon e, non a Parm a (3). redeundo eodem p rop eret»: F a m ., X I I 6, 11. 4 6 -4 7 , a Filippo
di Cabassole, 1 febbraio ’52) gli concedono presto di avere il
volum e desiderato. U na lettera scritta a l papa stesso il 13 marzo
libro IV , specialmente per il D e Sibillis {Ber., I V 3 0 : N . H ., V I I x x x in ). Si com
prende bene che, nonostante la chiusa particolarità degli argomenti di alcuni libri, («che bisogna fuggire la turba dei m e d ic i»; F a m ., V 19) è un
dalla grande enciclopedia di Plinio, cosi vasta e varia, sarebbe troppo facile m ol
tiplicare questi rinvìi. Però bisognerà aggiungere l ’elenco dei passi dei due ultimi
gran seguito di derivazioni dalla Naturalis H istoria. Che vi è
libri petrarcheschi, a cui per notizie che si trovano pure in Plinio la spiegazione citata tre volte : in un punto anzi per farne una trascrizione di
è offerta da altri autori: I I I 71, 1. 2 : N . H ., V I I x x x i 118; I I I 71, 1. 143: N . H .,
V I I x i x 7 9 ; I V 3, 11. 1-2: N . H ., V I I x x x i v 120 ; I V 24,11. 1-10: N . H ., V I I x l v i una decina di righe, su una sessantina dell’intera epistola; e due
151; I V 30, 11. 4 3 -4 4 : N . H ., X I I I x i i i 8 8 ; I V 8 0 : N . H . , X I x x x v i i 180. volte ancora essa serve senza che la si nom ini (1). È evidente
Soltanto un brevissimo aneddoto del libro I I I deriva dalla Naturalis Historia.
M a la sommarietà, le reticenze, le imprecisioni nel racconto dei Rerum (Plinio m ente un’abbondanza voluta (2). Per il m otivo addotto nella
aveva parlato di più artisti, ‘ pingendi fìngendique conditores e due ne aveva
conclusione di produrre un teste autorevolissim o (un letterato
nominato) mostrano che quelle righe sono un semplice ricordo di lettura, stese
coll’intenzione di rivederle, appena possibile, sulla fonte. anch’e g li!) contro l’ignoranza dei m edici: tan ta , che si tem e da
Ber. M e m ., I I I 16 N . H ., praef. 26 loro l’accusa, contro chi ha citato P lin io, di avere inventato
H uic sim illim um calliditatis genus, E t ne in totum videar Graecos insec per diffam arli un classico chim erico. M a anche a sfogo della gioia
licet in longinqua materia, secutus m i- tari, ex illis m ox velim intelligi pingendi
chi videtur artifex, qui operibus suis fìngendique conditoribus, quos in libel
di finalm ente sfogliare il volum e sospirato; e insiem e per un
usque in miraculum excultis nunquam lis his invenies absoluta opera et illa elegantissim o, tacito inchino a ringraziam ento del prestito, fidan
se supremam manum imposuisse di quoque quae mirando non satiamur pen
c eba t; ut scilicet et sibi semper adden denti titulo inscripsisse, ut Apelles fa do che ben lo intendesse la perspicacia del papa d otto e am ico (3).
di mutandique libertatem reservaret et ciebat aut Polycletus, tam quam inchoa
suspenso iudicio spectantium animis ta semper arte et imperfecta, u t contra
quiddam de artifice quam de opere iudiciorum varietates superesset artifi
magnificentius ac perfectius semper oc Bandini d’ Arezzo: ‘ H ic liber nec mecum est, nec in hac urbe adhuc per me po
ci regressus ad veniam velut emenda tuit reperiri ’ (Epistolario, e d . N ovati, to. I 2 9 1 )» (op. cit., I l 2 70 n. 1).
curreret.
turo quidquid desideraretur, si non es (x) L a redazione originaria, offerta dalla massima parte degli innumerevoli
set interceptus.
codici che contengono l’ epistola (s’ intende: essa si riconnette alla lite donde nac
(x) D e Nolhac, Pétrarque et Vhumanisme, I I 2 72. quero le Invective contra medicum), molto vicina alla redazione definitiva, ci ga
(2) De rem., I I c x x v i (Bas. 1554, I 248). rantisce che quelle citazioni erano proprio nel testo inviato al pontefice (cfr. ed.
(3) Basti una trascrizione dal D e N olhac: «P linio fu molto poco diffuso in Rossi, voi. I I , pp. 43-45).
Ita lia al principio del Rinascimento, poiché ancora nel 1426, a giudicare dal loro (2) Calcolo sull’edizione del R ossi: un’altra citazione da Plinio nel libro V ,
inventario, i Visconti non lo possedevano. Per restare nel Trecento, notiamo che e una nel I V , assenza piena nel V L
Plinio sembra non comparisse nella biblioteca del Boccaccio, poiché non lo si (3) H D e Nolhac segnalò la prima lettera, non s’a w id e del complemento della
trova tra i libri di S. Spirito. Nel 1378 il Salutati scriveva da Firenze a Dom enico seconda, né di quello essenziale dell’ultim a: che, staccata da quelle e dalle altre
C II INTRODUZIONE
DATA E COMPOSIZIONE DEI ‘ RERUM ’ cui
D a queste due tavole appare risolutam ente che le Declama trarca lesse, o alm eno sfogliò, assiem e alla Naturalis H istoria
tiones e la N aturalis H istoria il Petrarca ha appena scoperto, che appena che la generosità del nuovo pontefice g li aperse la biblio
anzi la lettura bramosa egli non ha ancora term inata. A ppunto per teca papale: quelle anzi dovettero essere le due sole novità che
l’attrattiva e la novità di ogni prim o incontro, da quelle opere egli allora scopri tra tan ti testi lontani dalla sua cultura e dai
egli ricava con tanta abbondanza ; e proprio per am ore alla novità suoi gusti.
in tu tte queste derivazioni dalle Declamationes sem pre segnala, con Per ridurre il rischio cercheremo una conferm a. Tra i M oderna
chiara eccezione ai suoi m etodi, che la notizia o la frase deriva da del prim o trattato del secondo libro, un capitolo, il decim oquarto,
Seneca (la sola volta che non è posto l’esplicito richiam o, c’è a l esalta la m em oria prodigiosa di papa Clemente (2). D ue sole ci
meno l ’avvertim ento generico : « sunt qui adiciant », I I 10,11. 5 -6 ; tazioni in quella pagin a; 1. 16, « apud Plinium»: N . H .,
e Seneca è qui accoppiato appunto con P linio), e in un passo dà V I I x x iv 9 0 ; 1. 24, « S e n e c a ... testis est »: Contr., I praef. 2 .
pure, oltre il nom e dell’autore, il titolo dell’opera : « Seneca in D e Si ricordi la F a m ., V 19 (a Clem ente V I , appena ottenuto di
clamationibus » ( I I 2 7 ,1 . 11) p ). M a la prim a tavola m ostra, assieme poter rivedere P lin io), costruita con tan te citazioni e derivazioni
alla passione, la fram m entarietà delle sue letture : della N at. H ist. dalla N aturalis H istoria. Anche le due citazioni d i questo capi-
che quei tratta ti siano stati iniziati alcuni m esi dopo il princi P arca tr a h it, q u id m e n s a g ite t fo rta sse requires.
H o c u n u m tib i s u b tr a h im u s: sed a m a re la b o re m
pio del ’4 3 , nella prim avera, forse proprio nella tarda prim avera
P ro p o situ m , e t segnes a lim in e pellere so m n o s ( x)
(press’a poco quindi gli ultim i di m aggio che si ricavano dal
l’epistola). (Metr., I I 16, 61-64).
S ’ A m o r e o M o r te n o n d à qu alch e strop p io
M a, perduta la lettera che accom pagnava quei tra tta ti, è al A la te la n o v e lla c h ’ora ord isco,
m eno conservata m età della richiesta del P etrarca? Penso a un E s’ io m i s v o lv o d a l te n ace visco,
sonetto m isterioso del Canzoniere (n .° X L ) ; con cui al cardinale M en tre che l ’u n c o ll’a ltr o vero accop p io,
*
* * luzione già scelta durante il viaggio: scrivere un trattato che ri
chieda un numero estrem am ente ristretto di autori. Q uindi, rin
Mentre il m esso andava da Parm a a l cardinale colla richiesta
viata la composizione del libro I I I (il D e 'providentia et coniectu-
e il novello fram m ento d ell’opera, e si attendeva il suo ritorno
ris e il D e sapientia hanno troppo bisogno di fon ti m olteplici, e
o la buona occasione che portasse la risposta e più ancora il m a -
d i L ivio anzi tu tto !), agli ultim i di dicem bre l ’autore sta finendo
noscritto, il Petrarca si preparava alla continuazione dei Rerum .
uno dei trattati centrali del quarto: il D e som pniis. Per cui ba
Col rim pianto per i suoi codici di Avignone (correzioni, note,
steranno tre soli te sti: il D e divinatione, fonte sfruttatissim a per
provvidenziali rinvìi m argin ali!), richieste analoghe a quella a l
tu tto il libro I V , e le biografie di Svetonio, già compagni di viag
cardinale, se pure m eno alte e m eno difficili per la vicinanza sua
gio a soccorso degli ultim i trattati del libro I I ; e in più il diffu
e per la qu alità delle opere, egli dovette pure rivolgere agli am ici
sissim o, scolastico V alerio, che il P etrarca, se non h a, troverà d o
di P arm a; e in qualche caso addirittura ricorse a l rim edio a lui
caro, acquistando (1). vunque. Cosi che il 27 dicem bre del ’43, quando scrive a G iovan
ni d ’Andrea una lettera che pare un’aggiuntina al D e som pniis
Ma naturalm ente p restiti, acqu isti, attesa d i risposte consu
(un capitolo A uctoris som pnia, che perché troppo biografico nep
m ano tem po. E la esasperata passione fa intanto ripetere la so -
pure nella più m odesta sezione dei M oderna si adattava al de
coro della raccolta storica, m a trovava il suo posto nelle familiari
epistole), egli è già avanti nella preparazione del nuovo trattato p ).
ad te » (F a m ., V 6, 11. 54-56). Invece (continuiamo colle presunzioni) a un certo
punto del viaggio - a R om a probabilmente, in casa Colonna - gli arriva l ’annun
cio inaspettato: dalla lontana Lom bez si trasporta a R om a la salma riesumata
del vescovo Giacomo. Il fratello, il cardinale stesso, guida il corteo tristissimo?
La tradizione offre prove m anifeste di questa anticipata com
S ’intenderebbe, se questo fosse, l’interruzione del viaggio dei Petrarca, caduto posizione del De som jm iis. Generalm ente i m anoscritti presentano
ogni m otivo di portarsi subito oltre le Alpi. Anzi perché a R om a, lontano dalla
curia e tra i suoi, il cardinale non ha bisogno, a aiuto e decoro, di tutto il gran
seguito avignonese, al Petrarca, esposti successi e insuccessi alla corte napole
tana, è facile ottenere di tornare nel sospirato ritiro di Parma. Contro queste pre
sunzioni (attraenti e sufficientemente logiche, m a purtroppo solo verisimili) stanno nucleo della biblioteca del Petrarca, in Rend. del R . Ist. Lomb., S. II , voi. X X X I X ,
alcuni fogli d ’archivio, che danno una probabilità contraria (purtroppo ancora e 1906, pp. 384-85, e al D e Nolhae, op. cit., I2 208). Finalmente il rinvio preciso
solo una probabilità). Nei registri delle Obligationes dell’Archivio Vaticano è se a Cassiodoro ( « D e hoc Cassiodorus in libro secularium 1iterarvim c. de diatetica:
gnato che dal 1° ottobre 1343 al 4 novembre parteciparono ai concistori 23 car Diffinitio, inquit, ete. ») segnato sul Cicerone che il Petrarca a Parma annotava
dinali; 24 invece dal 4 novembre al 27 febbraio 1344. E 25 dal 27 febbraio al 26 m ag studiandolo a servizio dei Rerum (come diremo più avanti) conferma ancora la
gio: m a il 27 febbraio era stato creato un nuovo cardinale (Obligat. et Solut., to. 16, presenza del manoscritto nella casa di Parma (De Nolhae, op. cit., I2 243). Queste
cc. 84-95, to. 6, cc. 208-216 e to. 14, cc. 77-84. Sono tutti dati trasmessimi dalla prove, rivolte a opere diverse e collocate in diversi punti del codice, fanno pen
generosa pazienza del Prefetto dell’Archivio, Mons. Angelo Mercati). L a costanza sare che tutto quel codice, benché scritto da varie mani e formato di parecchi
di queste cifre parrebbe provare che dal novembre del ’ 43 al febbraio del ’ 44 non manoscritti distinti, venisse compiutamente composto e ordinato in questi mesi
oi fossero state partenze di cardinali da Avignone; m a il possibile, benché assai Le belle arcaiche miniature - per esempio le figure dei Sette Sapienti del Ludus e
fortuito, coincidere della partenza di un cardinale residente coll’arrivo di uno le Sette Arti Liberali del Liber saecularium litterarum - sarebbero state dunque ese
dal di fuori toglie la fede piena nel calcolo. guite per il Petrarca (De Nolhae, Manuscripts à miniatures de la bìbliothèque de
(x) Per gli am ici parmensi da cui poteva sperare dei prestiti, specialmente Pétrarque, Parigi 1889, e L . Dorez, L a Canzoìie delle Virtù e delle Scienze di Bar
Giovanni Fedolfi e Gabrio Zamorei, cfr. F . Rizzi, Francesco Petrarca e il decennio tolomeo di Bartoli da Bologna, Bergamo 1904, figg. V I -X I I ) .
parmense (1341-1351), T orino. 1934, passim. In anni più tardi lavorava per lui (1) « Alienis autem exemplis, q u e i b i m u l t a c o l l e g i , duo hic michi
a Parma un miniatore, maestro Benedetto (F a r., 4 : Amice, quibus oculis: V e ip si... per quietem visa subiciam » (Fam ., V 7, 11. 35-36). Lo aveva forse già ini
nezia, 17 novembre 1362). Dovette essere acquistato, in questi mesi, o piuttosto ziato a Napoli appena finiti i ‘ iocalia ’ . Rileggendo questa Familiare all’amico
fatto preparare, uno dei manoscritti più interessanti, perché di più composita bolognese m i sono apparse frequenti coincidenze colle parti già composte dei R e
formazione, della biblioteca petrarchesca: il Parigino 8500. I l confronto colla se rum : non solo col De sompniis (ciò che s’intende, oltre che per la contiguità della
conda parte dei Rerum ne dà la certezza, e insieme conferma che veramente quella materia, per l’esatta contemporaneità), m a coi tre trattati sulle facezie. Fissando
seconda parte v a distinta dalla prim a; mentre è da pensare che se i Rerum fos però quelle analogie in precisi riferimenti m i ha disanimato l’ impossibilità di schi
sero continuati v i avremmo trovato capitoli che si connettevano a tutte o quasi vare l ’obbiezione: quelle concordanze derivano proprio dalla contemporaneità
le opere e i frammenti raccolti in quella multiforme miscellanea. M a il D e decem nella composizione, o sono piuttosto formule comuni di questa prosa petrarche
Sibyllis e il Liber Erithree Sibylle, miseri anonimi, non furono cercati e fatti rico sca, condannata a ripetersi, come ogni sforzo umanistico? P. es. in una esatta
piare a servizio del lungo D e SibUlis (I V 30) ? E soltanto l ’uso che pure se ne do coincidenza: ‘ subridens... aiebat ’ (Fam ., V 7, 11. 112-13) e ‘ subridens siluit ’
vev a fare per i Rerum fece aggiungere a quelle prosette il Ludus septem sapientium (Rer., I l i 30, 1. 2 3 ; cfr. I I 59, 1. 6) confluiva pure una delle Varie (che è però
di Ausonio: l ’unica opera postillata della raccolta; perché ha offerto al Petrarca scritta a Parma nel’ 44): ‘ subridens... dixi ’ (2 1 : Inter curarum). Unicamente l ’in
(che più tardi leggeva Ausonio in un’antologia più copiosa) la trama e la materia tensa frequenza degli incontri si sarebbe dovuto valutare in questa prova: m a è
per una grossa parte del libro I I I : 6 2-68 (abbondantissima derivazione, in cui un indice che può avvertire solo un familiarissimo della lettura petrarchesca. (Cosi
stranamente non è mai segnato il nome di Ausonio, sfuggita al Sabbadini, I l primo- in un capitolo sulie facezie, proprio quello delle persecuzioni di Bonifacio contro
i Colonna - I l 56, 1. 3 - , ritorna il « tonantis etherei » di una Metrica scritta a
Napoli verso la fine del ’ 4 3 : I I 15, 1).
CXVI INTRODUZIONE DATA E COMPOSIZIONE DEI ‘ RERUM ’ C X V II
i trattati 2 -6 del libro I V secondo questa disposizione, di persua prio come in T ed ., la facciata o le due facciate che ancora gli
siva ragionevolezza: responsi divini (oracoli), quasi divini (si restavano (troppo poche perché v i trovasse posto alm eno il breve
bille), previsioni degli uomini più vicini alla divinità (ispirati e D e vaticiniis furentum ), pose a indicare lo spostam ento un segno
m orenti), previsioni degli uom ini comuni (sogni). E la successione o cosi equivoco o cosi m inuto che s’ingannò il trascrittore di k
D e oraculis D e Sibillis D e vaticiniis furentum D e presagiis m orien- e dapprim a lo stesso Tedaldo, e dopo il D e som pniis scrisse il
tium D e som pniis era indubitabilm ente voluta d all’autore : « Sed D e vaticiniis furentum e il D e presagiis m orientium ; che natural
quoniam de naturali divinatione nobis institutus erat serm o, que m ente nella copia definitiva sarebbero stati anticipati al loro
de furore, hoc est oraculis a furente redditis, et som pniis constare vero posto, com e fu fa tto in T ed . e n ell’archetipo di b.
creditur, dicto de apollineis, aliquid et de sibillinis oraculis dicen È anzi da dubitare che i tre piccoli tratta ti, sibille furenti
dum occurrebat, priusquam ad som pnia venirem us » (IV 30, 11. 14- m orenti, non fossero calcolati nel piano p rim itivo; in fatti non
• 19) ; « N os autem et de furore m odo dixim us et de som pniis m ox sono nom inati nel lungo pream bolo di I I 1 5 : «. . . de coniecturis
dicem us » (IV 34, 11. 36-37). Ma Tedaldo, avendo lasciato dopo il agam . M ox de oraculis de som pniis de om inibus de portentis...
trattato D e Sibillis (IV 30) una facciata e m ezza in bianco, se quam brevissim e perstringam » (11. 3 4 -36). Proprio quei tra tta ti,
gnò uno dei suoi prudenti avvertim en ti: «E x p licit de Sibillis. im pensatam ente aggiunti, avrebbero frustrato il calcolo delle p a
H ic autem sequitur capitulum de Som pn ijs; m inim e autem ali- gine da lasciare in bianco prim a d el D e som pniis (1).
quid deficit, sed versa facie ipsum invenies ad latus destrum ».
Invece, ‘ versa facie ’, ‘ ad latus destrum ’ non si trova il ca *
* *
pitolo proem iale del D e som pniis (IV 40 ), m a regolarm ente il
D e vaticiniis furentum : cioè al punto di iniziare la trascrizione R icopiati e spediti al cardinale gli ultim i tratta ti del libro I I ,
Tedaldo si è corretto. In tu tti i cinque testi di k il D e som pniis finito iT tratta to sui sogni, il Petrarca ai prim i del ’44 poteva o
segue proprio, secondo la nota di T edaldo, a l D e S ib illis; contro aggiungere a l D e som pniis qualche altro trattato del I V o rim et
l’archetipo di b , che osservava invece la definitiva disposizione tendosi a una regolare continuazione attendere fortunosam ente,
di T ed .: come m ostra l’accordo di tu tti gli altri m anoscritti perché ancora durava la carestia dei testi, ai due unici lunghi
della fam iglia. Q uest’errore nel capostipite di k non dovette deri trattati del libro I I I . Scelse questa via più regolare. E poiché
vare da accidentale inversione, m a da errata interpretazione del proprio i prim i capitoli del D e sólertia et calliditate, a ll’inizio di
l ’autografo, a cui casualm ente quel copista sarà ricorso (proba quel libro, esigevano continui ricorsi agli A b urbe condita libri,
bilm ente per un rinvio per scrupolo segnato d all’am anuense della lasciate ancora delle carte bianche per i Romana di questo tra t
copia padovana) (x). I l Petrarca, come ancora una v o lta è bene tato , venne iniziata la scrittura degli Externa, per cui bastavano
indicato da T ed ., finito il I e il I I libro, volendo scrivere nel suo nuovam ente solo Cicerone e V alerio; e tu tt’al più, perché non
volum e il lontano D e som pniis (sesto trattato del libro IV ), la devono essere aggiunte posteriori i capitoli I I I 20 e 22, G iustino.
scia bianche tante pagine quante g li parve bastassero per il I I I A nzi questa prim a com posizione fu iniziata esattam ente dall’u l
e la prim a m età del I V libro (sino alla fine del quinto trattato) tim o capitolo dei Momana (I I I 1 5 : astuzia dell’oratore M arco A n
e stende i capitoli del D e som pniis. Ma poi il I I I libro e i prim i tonio), che per l’affinità della m ateria l’autore volle connettere
trattati del I V g li si allungarono tan to che colla fine d el D e S i
billis (terzo trattato del IV libro) arrivò quasi a toccare le pa
gine già riem pite col D e som pniis; lasciò allora in bianco, pro 0 ) In che data fu scritta la perduta lettera che accompagnava al cardinale i
‘ iocalia ’ ? Il 27 dicembre del ’ 43, quando aveva finito o quasi il D e sompniis, il
Petrarca doveva già da vari giorni essere giunto &\Vexplicit del libro I I : da tanti
almeno quanti occorsero a comporre quell’ultim o trattato. (Ben difficile am m et
(*) M a bisognerà allora ammettere che a questo punto quel primo amanuense tere composto prima il De sompniis dei trattati sulle facezie). L a lettera al car
abbia trovato nell’ autografo delle novità: appunto le carte bianche che si ricavano dinale sarà dunque stata scritta poco dopo la m età di dicembre o, concedendo
dalla nota e dalla disposizione di Tedaldo. Mentre sarà ben verisimile la sua con lentissimo il lavoro del copista per la bella copia, al massimo nei primi de’ 44.
sultazione dell’autografo, provato che con frequenza vi ricorsero i trascrittori di Gli stessi argomenti da cui è valevole dedurre la completa anteriorità del libro I I
Par. e di x e constata la diligenza di k nel riprodurre punti enigmatici di b sul D e sompniis fanno tutti, press’a poco, ritenere che al cardinale l’ autore avesfee
(cfr. pp. x l v i -x l v ii i ).
inviato, non uno, ma gli interi tre trattati sulle facezie.
C X V III
DATA E COMPOSIZIONE DEI ‘ RERUM ’ C X IX .
INTRODUZIONE
a cui aveva già donato tu tta VAfrica e il piu curato fino allora
m inori, con cui si arrischierebbero calcoli o azzardati o alm eno
dei trattati del suo D e viris e n el cui nom e aveva ancora voluto
im brogliati. (*)
iniziare i Rerum M emorandarum, dapprim a al Petrarca sarebbe
L ’epistola a Giovanni d ’Andrea come classiche fonti per la
stato soltanto concesso di sviluppare i concisi appunti di Valerio
dottrina sui sogni rinvia al D e divinatione e a l com m ento di M a
e del D e viris illustribus pseudopliniano. Poiché a un lettore p a
crobio al sesto del D e republica. N el D e som pniis alle infinite
ziente può parere che sotto gli aneddoti raccolti in quel capitolo si
d al D e divinatione neppure una derivazione si unisce dai due
in tra w ed a la falsariga appena dei Factorum et dictorum memora
capitoli di M acrobio u tili per chi voleva trattare dei sogni : I in
bilium (di cui pure sarebbero stati sfru ttati i m agrissim i Excerpta
e v ii ; e doveva essere attraente per il Petrarca particolarm ente il
di G iulio Paride e di N epoziano) e del D e viris; che di L ivio siano
secondo, per i rilievi su episodi om erici e virgiliani. M a le citazioni
stati dapprim a aggiunti a quelli solo ricordi di lettura ; che quindi
d a ll’/u somnium Scipionis sono solo nella parte dei Rerum com
g li sparsi term ini liviani che affiorano alternati alle espressioni
posta a A vign on e: 1 1 1 ,1 1 .1 9 -2 0 ; I 25,11. 60-61 ; 1 2 6 ,1 . 6. Perciò i
trascritte da Valerio e dallo pseudo P linio siano inserzioni o
Saturnali, citati tanto spesso, specialm ente nei trattati sulle facezie
brevi sostituzioni, frutto del tem po e della pazienza concesse
scritti subito dopo la partenza da A vignone, non erano uniti nel
p oi subito, appena ricevute le D ecadi, a quel capitolo (x).
volum e posseduto dal Petrarca alYIn som nium Scipionis, e anche
M a sono pure impressioni di lettura, incerti ten tativi di im m a
il com m ento di M acrobio m ancò dallo studio d i Parm a ? (2).
ginare, non possedendola, la redazione prim a: a indici di più
confortante rapidità e sicurezza bisogna rinunciare. Poiché si
poletani (del Barbato, che gli donava un volum etto degli Achademica) o a rapida
rischierebbe di sfruttare un incidente - per attribuire a un pe consultazione nella biblioteca reale; ciò che forse bisognerà ripeter^ per un rac
riodo d i revisione le poche, m a precise derivazioni liviane del conto derivato negli stessi trattati da Giustino (II 53, 11. 1-8).
(x) Per le molte derivazioni nel libro I I I e nel I V (per cui, senza alcuna con
libro I I I - , se si ponesse in rilievo un errore del prim o capitolo ferma dai manoscritti, non bisognerà abusare dell’ipotesi che possa trattarsi di
aggiunte) non si potrà pensare che anche la preziosa Epitome di Giustino per un
che nel quarto deriva da L iv io : del resto facile attribuzione al certo tempo a Parma il Petrarca abbia dovuto rimpiangere: nonostante l ’indi
personaggio di primo piano (Erennio) del detto di chi nel rac cazione che apparentemente deriverebbe da questo confronto tra b e il testo e
e le note di Ted. in I V 37, 1 (cfr. T av. I).
conto è sem plice uomo della folla (O fillio Calavio) (2).
Ted. b
Theramenes Athenis in carcere trigin- Theramenes Athenis in carcere trigin
* ta tyrannorum imperio, quorum ta tyrannorum imperio, venenum...
* *
i p s e d e n u m e r o f u e r a t , ve- hauriens
Se già per L ivio è im possibile ricavare regole sem plici e precise nenum... hauriens
com e per P linio e Seneca, bisognerà diffidare d i tentarlo per autori « Quorum ipse de numero fuerat » : non è una glossa introdotta da Tedaldo,
in contradizione al probo suo metodo. Anche qui il frate ha visto nell’autografo
un’ aggiunta marginale sfuggita ai padovani. Come pure dall’ autografo dovette
venire a Ted. l ’appunto, subito sotto il titolo, Iustinus 5, pure trascurato dal co
pista padovano. Il Petrarca derivando il suo capitolo dalle Tusculanae, s’era ri
(x) «tem poris angustie negarent» (11. 6 -7), Val. M a x .; «in erm es» (1. 8), Val.
cordato che la morte di Teramane era narrata pure nel quinto àeìY Epitome. N on
M a x .; «equis... instructi... adessent#» (11. 12-13), L iv .; «paruere » (1. 16), Val. M ax.;
avendo tem po o pazienza di consultarla, segnò appena il richiamo. Più tardi al
«vicariu m ... tib i» (11. 25-26), L iv .; «equitum alam ... evasisse» (11. 34-35), L iv .;
racconto esposto sulla falsariga ciceroniana l’ autore paziente potè aggiungere il
« in ostentationem virtutis » (1. 37), De vir. iU. ; « divina eum stirpe » (1. 40), Liv. ;
solo, breve particolare nuovo che Giustino d à: Teramene fu uno dei trenta t i
« serpentem... in lecto matris... draconem circumfusum nichil nocuisse » (11. 42-44),
ranni; appunto l ’ aggiunta salvata da Tedaldo. « Liberati hoc ultoris m etu tyranni
D e vir. ili. ; « publici privatique... ageret, in Capitolium... solus » (11. 52-54), Liv. ;
« cellam Iovis » (1. 53), D e vir. ili. miseras urbis reliquias caedibus et rapinis exhauriunt. Quod cum displicere u n i
e x n u m e r o s u o , Therameni, didicissent, ipsum quoque ad terrorem omnium
(2) Rerum, I V 11, 11. 40 -4 4 : A b urbe condita, I X v u 1-5. Nessuna salda osser
vazione si potrebbe trarre dalla tavola colle derivazioni liviane; e dalla più utile interficiunt » (Epit., V i x 1-2).
(2) « H abes et Calcidii in Thimeum et Macrobii com mentum in ReipubUce li
nota dei passi che non esigono un indispensabile rinvio a Livio, che anzi per un
brum sextu m ..., habes demum ciceroniane Divinationis librum », avvertiva l ’epi
seguito di segni mostrano di essere stati composti sulle pagine di altri autori, si
stola (Fa m ., V 7, 3). Il Timeo col commento di Calcidio è presente in tutte le parti
trarrebbero pure conclusioni incerte: la probabilità che allo scrittore mancasse
dei Rerumi I 36, 1. 12 e 3 0 ; I I 32, 1. 6 ; I I I 72, 11. 2 5 -2 9 ; invece nessuna neces
Livio mentre componeva i primi capitoli del libro I I I . L ’unica derivazione liviana
sità di richiamarlo per il D e sompniis. M a l ’utilità di quel volume per lo studio
nel D e sompniis (IV 63,1. 10) non incrina, m a conferma tutte queste conclusioni:
dei sogni il Petrarca notò m olto più tardi: il rinvio al Timeo fu aggiunto soltanto
poiché è probabilissimamente una citazione a m em oria; la famosa definizione del
nella terza redazione della lettera. Nuovo indice del distacco tra i Rerum e i p o
l ’empietà di Annibaie, familiarissima certo all’ autore dell’Àfrica e dei trattati di
steriori testi delle Familiares. (Il solito, utile Pétrarque et l’humanisme [II* 142]
Annibaie e di Scipione (che per es. la ripete in Sen., X 2 [Bas. 1554, I I 961]). In
m i insegna che sul Timeo petrarchesco, Par. Lat. 6280, vi sono note di due pe
vece per l’unica derivazione da Livio nei trattati delle facezie (II 79, 1. 3), più
riodi diversi; l’appunto Pro mathematicis, contra quos est totus fere liber 2 de divi
che a una inserzione, penso a un rapido prestito da parte di uno degli amici na-
natione [II* 146] appartiene alla seconda lettura, posteriore ai R erum i). L a pre-
prontuari e i testi, in uno ‘ scrittoio ’ calm issim o e ordinatissi Col libro secondo inizia veram ente l’ opera, e subito a l prin
m o - , è im a prova di passione e d i prodezza nel m estiere delle cipio di quel libro (1 , 1. 4 ) l ’autore denunzia il testo da eui de
lettere: per l ’ostinazione nel continuare a raccogliere a pensare riva la fondam entale im postazione dei suoi tra tta ti: le pagine
a scrivere durante vicende inaspettate e in condizioni infelici conclusive del D e inventione. D ove Cicerone, parlando delle virtù
(persino la noiosa scabbia; M etr., I I 9 : 10 maggio ’4 4 ), per il a servizio dell’ oratoria, aveva cosi d istin to:
sereno e forte coraggio neU’ordinare costantem ente una biblio
H abet (v ir tu s) p artes q u a ttu o r : p ru d e n tia m , iu stitia m , fo rtitu -
teca e, tollerando di esserne tante volte im pensatam ente privato
•dinem, te m p e ra n tia m . P ru d e n tia e st re ru m b o n a r u m e t m a la ru m
e di riconsegnare a m età lettura l ’entusiasm ante classico penosa n e u tra ru m q u e scientia. P artes e iu s: m e m o r ia , in telligen tia , p r o v i
m ente scoperto, nel rim ettersi a comporre coi m ezzi più poveri d en tia. M e m o ria e st, p er q u a m a n im u s re p etit illa q u a e f u e r u n t;
e fortunosi (x).
in te llig e n tia , p er q u a m ea p ersp icit qu a e s u n t ; p r o v id e n tia , p er
A conclusione di questa storia un altro lungo viaggio: verso q u a m fu tu r u m a liq u id v id e tu r a n te q u a m fa c tu m ( I I l i i i 1 5 9 -6 0 ).
la fine del ’4 5 , oltre le A lpi ; quasi una pausa per allontanarsi
orm ai dalla sorpassata vicenda dei Rerum e m aturarsi per le A ppunto questo schem a, largam ente esposto e com m entato
nuove (2). Quando finalm ente il poeta si rifugia a Vaichiusa il nel lungo capitolo I I 15, sviluppano il libro secondo terzo e quar
tem po e l ’attrattiva per la grande raccolta di exempla erano to , consacrati tu tti alla prim a virtù , la prudenza. Argom ento del
orm ai tram on tati; invece da Verona e da Avignone scriveva prim o trattato del secondo è la m em oria, dei tratta ti seguenti del
con gioiosa esaltazione le sue due lettere a C icerone: F a m .y secondo e dei due lunghi del terzo l’intelligenza, finalm ente del
X X I V 3 e X X I V 4 (16 giugno e 19 dicem bre 1345). quarto la previdenza. Si scende pure alle m inori distinzioni. La
memoria può essere di fa tti o di parole (I I 4). Cosi l ’intelligenza
(rivolta alle cose fu tu re); è del resto argom ento da dividersi in distinguere gli esem pi di sagacia in guerra. M a forse il programma
parecchi tra tta ti, am pio e copioso, e sviluppato in interi volum i era di una v astità m aggiore, davvero paurosa. Poiché pare che
da Greci e L atin i (x). Si passa intanto alla terza sezione della i Rerum M emorandarum non si sarebbero lim itati entro i confini
prudenza: la previdenza, che attende a ll’interpretazione del fu di un D e quattuor virtutibus, m a che l’ autore volesse aggiungere
turo. G li esem pi di previdenza s’iniziano nel libro quarto. In anche esem pi di vizi. Ciò si dedurrebbe dalla prom essa con cui
cui anzitutto la previdenza appare nella sua form a p iò sem plice, si rim anda il discorso sull’ iniquità di Tiberio : « E t de hoc qui
il puro calcolo dell’uomo accorto. Seguono poi le m aterie difficili dem alias : virtutes enim sceleribus m isceri fas non est » (IV 35,
e dubbie : responsi degli oracoli, vaticini delle sibille, annunzi de 11. 13-14). E in fatti anche il D e inventione conclude rapidam ente
gli invasati, presagi dei m orenti, e quindi i sogni, la disciplina trattando dei v iz i: distinguendo quelli che delle virtù sono il
degli aruspici e degli àuguri, gli ‘ om ina ’ e i ‘ portenta ’ , final chiaro opposto e quelli che ne sono la deform azione (I I liv 165) (x).
m ente l ’arte degli indovini, degli astrologi, dei m a g i: m a qui, Prudenza, giu stizia, fortezza, tem peranza: i Rerum erano per
segnato solo il tito lo, si è ferm ato lo scrittore (2). ciò consacrati alle virtù cardin ali; le teologali, e quindi gli ar
Il finale, appena iniziato D e modestia è nuova prova che l’autore gom enti tipicam ente religiosi e soprannaturali, dovevano essere *
si proponeva un fedele, com piuto svolgim ento del program m a esclusi: anzi è m anifesto che in tu tti i tratta ti (a differenza,
presentatogli dal trattato ciceroniano. In cui definite e suddivise, per esem pio, del D e vita solitaria) m anca pure qualsiasi aneddoto
dopo la prudenza, giustizia e fortezza, si coneludeva colla defini derivato dall’agiografia o dalla Scrittura, dalla quale si evitano
zione e divisione d ell’ultim a virtù , la tem peranza. « (Tem peran persino le citazioni. Sem bra che questa esclusione dovesse essere
tiae) partes continentia, clem entia, m o d e s t i a » (D e in v., I I annunciata, com e è logico, da una esplicita dichiarazione proem ia
Liv 164) (3). Iniziare la com posizione del D e modestia significava le : « Ceterum tam etsi a b i n i t i o huius operis ita decre
la piena fiducia di poter giungere a com pletare tu tta l’opera: a vissem nequid aliunde quam ex secularibus literis sum ptum in
riem pire cioè la lacuna enorme tra la fine del libro I V e questo tersererem, sive ignorantie aliarum m ichi conscius sive ideo ne
tratta to, esaurendo la trattazione della prudenza e svolgendo res distantissim as im portuna perm ixtione confunderem ... » ( I 2 5 ,
quelle della giu stizia, della fortezza, delle due prim e parti della 16) (2). M a nel proem io altre chiarificazioni dovevano essere ri
tem peranza (continenza e clem enza) (4). volte al lettore: oltre l’indispensabile annuncio che l’opera avrebbe
L ’estensione dunque del lavoro doveva essere enorm e, se coi esposto esem pi d i virtù (e probabilm ente di v iz i), la pure indi
prim i quattro libri probabilm ente neppure si arrivava a svolgere spensabile spiegazione (che avrem m o volentieri u d ita, perché cer
un quarto della m ateria; essendo certo che, oltre il trattato sugli tam ente rivelatrice delle innovatrici preferenze, m a anche delle
indovini e g li astrologi, sarebbe stato assegnato alla prudenza lim itazioni del Petrarca) dei m otivi per cui la solitudine e lo stu -
alm eno un nuovo lib ro: per i diversi trattati in cui si dovevano
(x) M a ad ammettere nel piano originario dei Rerum un D e vitiis sono un vivo
incentivo queste righe programmatiche del proemio al D e viris: «A p u d m e nisi
(x) A sussidio di questa parte già il Petrarca disponeva di Frontino e Vegezio, ea requiruntur que ad virtutes trahi possunt: h i c enim , nisi fallor, f r u c t u o
insieme raccolti nel V a t. Lat. 2193, della cui presenza nella sua biblioteca finora sus h i s t o r i c o r u m fin is est, illa p erseq ui que vel s e c
avevamo prove sicure solo dal 1348: quando il volume, come testimoniano le t a n d a l e g e n t i b u s v e l f u g i e n d a s u n t . Quisquis extra hos ter
note appostevi, si trovava ancora nella casa di Parma (cfr. D e N òlhac, Pétrargue minos evagari presumpserit, sciat se alienis finibus errare, memineritque e vesti
et l’humanisme, II* 98-102). Vedi le note a I 25, 1. 78 e I I 15, 11. 9-10. gio redeundum, nisi forte, oblectandi gratia, diversoria legentibus interdum grata
(2) A l titolo conservato da Tedaldo, aggiungi l’accenno di IV 39, 11. 2-3. Per quesierit » (p. 6).
un rinvio del testo (IV 101, 8) e per una nota riportata in Ted. (I V 121) si è si (8) Aggiungi una affermazione analoga: « N am quis ego sum qui sacros Dei
curi che (seguendo anche qui la traccia di Valerio: I v ili, D e miraculis) doveva nuntios, prophetas veteres, attingam stilo? N on ea vis anim o neque id m ee fa
pure esserci un D e mirabilibus, destinato forse non al quarto, m a a un altro li cultatis opus est ; verum quia, etsi migraturo similis sepe impedimenta collegerim,
migrare tam en hactenus non contigit eoque visco teneor ut a secularibus studiis
bro. Invece il quarto doveva contenere tu tti gli esempi di previdenza ( I I I 99,4).
(3) « Scio quidem alias varie de virtutibus disputatum, neque semper difficilio nequeam avelli, sic intelligi postulo non tanquam de infallibilis et omnipotentis
ribus principatum dari, neque fortuito ultim um inter virtutes locum obtinuisse Dei, sed quasi de demoniorum, quos illi deos vocant, responsis scripturus sim »
(IV 14, l.C fr . ancheI I I 31). Saranno buone conferme per Ia data assegnata all’opera:
modestiam, sive eam temperantiam dici m avis » (De rem., pref. [Bas. 1554, I 3]).
composta prima dell’appassionato rivolgersi del Petrarca ai testi religiosi. Quindi
(4) Anche per questo penso che il De modestia sia stato iniziato poco dopo il
febbraio del ’45, agli inizi del soggiorno veronese, quando il calore per l’opera era il confronto col pure affine D e vita solitaria segnala, più che una allargata cultura,
ancor vivo e grande. mutazione nei metodi di studio, nelle attenzioni, negli atteggiamenti.
cxxvm INTRODUZIONE C X X IX
IL PIANO DELL’OPERA
D e in g en io e t e lo q u e n tia I I 1 6 -3 6
Ì
(1) Par. L at. 1757, c. 49^ (De Nolhae, op. cìt., 11*204 n. 3).
DE D e fa c e tiis a c sa lib u s illu striu m I I 3 7 -6 1
(2) C’è pure una piccola conferma sintattica: il sed iniziale. Con sed analoga p resen -1
mente incomincia, ancora nel libro I , il settimo capitolo: m a pare buon inizio di PRU D e m o rd a cib u s io cis I I 6 2 -8 4
capitolo, non di opera. E l’inizio troppo ex abrupto del primo capitolo del De mo DEN tiu m
D e in g en io p a u p e rta tis I I 8 5 -9 1
destia (e forse di I V 1) mostra che anche del capitolo introduttivo a quel trat intelli-
tato l’ autore aveva rinviata la composizione. Intanto quell’inizio provvisorio del T IA
libro I : « Sed michi cuncta versanti... visum est », dovrebbe essere stato suggerito gentia
dal classico proemio del D e oratore ciceroniano : « Cogitanti mihi saepenumero et
D e so le rtia e t c a llid ita te I I I 1 -3 0
memoria vétera repetenti perbeati... videri solent ». (Ricorda pure l ’inizio del De D e sa p ie n tia I I I 3 1 -9 9
inventione: « Saepe et multum hoc mecum cogitavi». Ma è formula frequente in
quella prosa: cfr. De or., I I I iv 13. Vedi inoltre Rerum, I I 1).
(8) E appunto aggiunte al piano primitivo, suggerite durante la composizione (*) L a prima volta (I 2) l ’autore aveva scritto, come è in T ed ., Romana exem
dal classico che per quel determinato argomento l’autore continuamente consulta,
plat Poi il sostantivo è sempre tralasciato. *
sembrano i piccoli trattati minori: cosi i tre De Sibillia, D e vaticiniis furentum, (2) « E t quoniam sensim ad extem a delapsi sum us», Rerum, I I I 54, 1: « E t
D e presagita morientium nel libro IV , di cui, come s’è detto, non c ’è cenno nel par quoniam ad externa transgressi sum us», Fact. et dict. mem., I v m ext. 2 ; ecc.
ticolareggiato preambolo generale (II 15, 11. 34-36). Ispirati questi dalla lenta Anche il progettato ‘ stratagemmaticon tractatus ’ (II 15, 2 e 7) corrisponde allo
lettura della fonte primaria del libro IV , il D e divinatione. Suggerito invece dai
Stratagematà di Valerio ( V I I rv).
Saturnali, testo fondamentale per le facezie, il breve trattato conclusivo del libro (3) « Libet hio Aristotilis factum interserere, ab aliis quamvis alio loco posi
I I , il D e ingenio paupertatis, che neppur esso era annunciato in quel preambolo tu m » (I I I 25, 1). «In ter exem pla sapientie cernens Aristophanem temperare m i
(11. 18-24) e la cui aggiunta ai due maggiori trattati sulle facezie l ’autore deve m o chi nequeo quominus unum quoque de tam multis nostri poete figmentum illustri
tivare con vuna stiracchiata spiegazione (I I 85). N uovi, manifesti indizi che tutto bus dictis annumerem» ( I I I 5 0 , 1). «H u ic subnectunt Aterii Ruffi... exem plum »
questo testo è solo una appena riveduta brutta copia.
( I V 57, 1). Ecc.
(4) Con che diversi fondamenti si ragiona di questa materia e si distingue in (4) Vedi pure F a m ., I V 15, 5 - 8 : a Giovanni d’Andrea, contro la vantata pre
Convivio, I V x v n !
m inenza di Valerio Massimo.
diversi copisti, sempre scarsam ente riassunti nei risolutivi giu il sacrificio più costoso: spesa d i tem po e esercizio di pazienza
dizi di una introduzione; m anifesta stanchezza o distrazione che persino superiori, m i pare, a quelli richiesti dal com plesso delle
in una determ inata pagina infirm ano la testim onianza di T e collazioni. M a i vantaggi già si sono potuti misurare in questa
daldo o del trascrittore padovano (*) ; riflessione sullo stile e le introduzione: e qui non si sono certo tu tti raccolti. Anche perché
abitudini dello scrittore, particolarm ente il confronto colle d i la disgrazia che i Rerum restassero com pletam ente abbandonati
verse opere o le diverse redazioni in cui egli ripete un’identica dopo il 1345 ha un lim itato van taggio: per quella interruzione
osservazione e un identico aneddoto ; finalm ente il mai tralasciato quest’opera cosi fitta di citazioni e, tanto più, d i derivazioni è
accostam ento colle fonti da cui il Petrarca ritrae. N onostante 10 specchio com piuto della cultura del Petrarca a quarantanni ;
la necessità che questo fosse quasi solo lavoro preparatorio e dopo le prim e grandi, diverse esperienze sul D e viris, l’A frica,
taciu to qui in sede definitiva, credo che il lettore (naturalm ente 11 Secretum) dopo i prim i viaggi, cosi v a ri: Colonia N apoli R om a;
soltanto il lettore attentissim o), dopo la coscienziosa lettura d el finalmente subito dopo l’ interruzione del ten tativo fa tto con
l ’introduzione e del testo , spesso potrebbe arrivare da solo con Barlaam di intendere la lingua dei m aestri dei suoi latini (*) e
com piutezza a m olte di queste valutazioni particolari. la prim a esplorazione della biblioteca papale. M a la composizione
N elle due ultim e pagine, il fram m entino del D e m odestia, vien delle R es M em orande e lo stesso viaggio in Ita lia del ’4 3 -’4 5
m eno il controllo di T e d .: m a è aggiunta tanto breve, che for un’altra v iv a , larga esperienza im posero al Petrarca: a una cul
tunatam ente la sola ricostruzione dell’archetipo padovano, se tura già m irabilm ente caratteristica per una volontà e im a sen
pur mancassero i sussidi del riveduto P ar., accontenterebbe an sibilità tenaci e vivacissim e, nello scegliere e nel lasciare, che
che le più arcigne esigenze. rendono tan to interessanti, perché solidam ente arm oniche e ùni-
\ ^
2. Le c it a z io n i.
(x) Le parole greche inserite nel testo sono presentate sempre e da tutti i m a
noscritti in grafia latina: nessun dubbio quindi che non fossero cosi anche nell’ au
Secondo il m etodo già fissato per questa edizione dai volum i tografo. N on è questo il più forte argomento con cui i Rerum confermano che il
Petrarca fu del tutto un ‘ graius elementarius ’. Peccato che della sua biblioteca
delle Fam iliares tu tti i «rinvìi del Petrarca a opere sue o altrui non si conservino i testi su cui meglio si potrebbe controllare questa constatazione :
trovano una risposta a pie’ di p agin a: eccetto i pochissim i casi per il greco inserito particolarmente racconti di Svetonio, di Macrobio, e talora
di Valerio erano resi difficili o enigmatici al povero studioso; qualche nota qua
(in trecento facciate credo arrivino a quattro o cinque) in cui e là segna i più utili di questi passi, che sembrano essere tanti e tali d a non poter
la m ia riflessione e le m ie ricerche non hanno ritrovato il testo soltanto incolpare le storpiature che nei classici petrarcheschi le lettere greche p o
tevano aver subito dai copisti. (L o Svetonio Par. Lat. 5802, privo di qualsiasi ap
a cui l’autore si richiam a; m a queste piccole lacune sono sem pre punto, non deve essere il testo in cui il Petrarca comunemente leggeva le Vitae
Caesarum; tanto meno quello usato a Parma, dove egli studiava le Tusculanae nel
indicate e ogni esperto potrà giovevolm ente esercitarvisi. Però
codice di Troyes, mentre nelle Tusculanae unite a Svetonio in quel Parigino ap
dato il carattere dei Rerum Mem orandarum - opera costruita, paiono postille della sua ultim a età: D e Nolhac, Pétrarque et Vhumanisme, I* 247
e II* 34). M a i Rerum potranno anche aiutare contro l ’asserzione, purtroppo ormai
più ancora che le altre' petrarchesche (che è tu tto dire), a in pacifica e tradizionale, che il Petrarca possedesse parecchi dialoghi platonici fatti
tarsio - dopo m olto ripensare ho creduto di dover andare più latini, oltre il comune Timeo (De Nolhac, op. cit., I l* 139 sgg.). N on solo anche
nei Rerum i richiami vanno, e abbastanza frequenti, a quell’ unico; m a qui proprio
oltre, verso il lim ite estrem o: segnalare tu tte le fo n ti: capitolo quell’unico, per polemica o per prudenza, è tanto pomposamente indicato come
per capitolo, paragrafo per paragrafo, talora riga per riga. È stato « a l i q u o t Platonis l i b e l l i ex illa (greca) in hanc linguam translati » ( I I 31, IL
49-50) : con una determinazione identica a quella del D e sui ipsius (nuova più inte
ressata vanteria: « Neque grecos tan tum , sed et in latinum versos a l i q u o t nun
quam alibi visos aspicient »), da cui solo si è dedotta questa ricchezza della biblio
(*) O addirittura del Petrarca: di cui, per esempio, doveva essere eccezional teca petrarchesca. Ristabilito poi l’errore in questo testo nell’ allusione al Fedone
mente disgraziata la pagina contenente la fin© di I 12 e l ’inizio di I 1 3 ; con l’om is - « H e c a t o n i s libro » (I I 29, 1. 1 ; cfr. p. l x x x i x ), anzi che la stupida conget
sione di ‘ tenus ’ (1 3 ,1 . 14) e i due errori, ‘ tem porum ’ per ‘ tem poribus ’ (12, 1. 44) tura delle stampe « H e g e s i e libro », rafforzata dalla fusione in uno di due capi -
e ‘ quesitus ’ per ‘ quesitum ’ (13, I. 19). H o già detto dei rarissimi punti in cui toli —, apparirà che nel ’ 44, cioè subito dopo il preteso ritrovamento nella biblioteca
Par. è im bruttito da qualche congettura di lettore. In pochissimi casi la stessa angioina sotto la guida del Barbato dei dialoghi platonici latinizzati, il Petrarca
disgrazia è toccata a Ted. (cfr. le note ai capitoli I I I 67-70), per colpa credo di in una storpiatura delle sue Tusculanae non aveva saputo riconoscere l’ allusione al
quella mano tarda e leggera, ben distinta da quella assai pesante di Tedaldo, che tanto sospirato Eedone. Se invece quel dialogo egli avesse proprio allora scoperto
di fianco a uno degli ultim i capitoli del I I I libro [94] segnò un molto svanito usque non avrebbe mancato al suo m etodo di ricercare tutti i passi che ad esso alludono,
hic coreici (sic). M a fortunatamente questo correttore di Ted. s’è quasi sempre ac e l’accostamento a quello ciceroniano dei molti di autori a lui familiari che ripe
contentato appena di ripetere qualche parola in margine, trascrivendola in ca tono il suicidio, letto il Fedone, di Cleombroto di Am bracia (cfr. p. l x x x i x n. 2
ratteri più chiari e sciogliendo le troppo spesse abbreviazioni. e 3) lo avrebbe infallibilmente illuminato.
C X X X IV
INTRODUZIONE CRITERI E METODO DI QUESTA EDIZIONE cxxxv
tarìe, quelle note dei ‘ libri m ei ’ , egli ora per le necessità di una notizia com une, ripetutissim a, si allin ean o'in fondo alla pagina
raccolta che gli par bene anim are eolia varietà delle fonti degli tre o quattro citazion i, ordinate quasi sempre nel nudo ordine
aneddoti delle età, vuole aggiungere una inform azione più m ol cronologico, egli tenterà di distinguere probabilità e im proba
teplice e una curiosità più m inuta. È una nuova prova di coe b ilità, in certi casi sfiorando la certezza, che il testo petrarchesco
renza da grande aristocratico che questa varietà e questa cu derivi da questi e non da quelli scrittori. L ’editore ha spesso
riosità, anzi che una deviazione o un contrapposto, risultino tentato di fa rlo ; non lo poteva com piutam ente e diffusam ente,
alla fine solo un approfondim ento e un arricchim ento del suo senza cadere nell’arbitrario e senza estendersi troppe volte in
gusto e d ell’educazione già im postasi. N essuna m ediocre neces
sesquipedali e piccine discussioni (1).
sità di m estiere nelle nuove ricerche, nelle nuove letture: la A questa com piutezza com e aurea m eta ho guardato solo per
stessa zelante passione e ancora, più chiara e em ergente, ma le derivazioni e le affinità con testi di altri au to ri; v i ho invece
segnata attraverso gli stessi punti e fondam entalm ente im m u rinunciato dove potrebbe sem brare più facile raggiungerla: nei ri
tata , la vecchia linea di displuvio (*1).
chiami ad altre pagine dello stesso Petrarca. Si m isuri il complesso
I l proposito di segnalare tu tte le derivazioni e le riprese, pur di queste n ote, e si intenderà che non fu una piccola speculazione
servito con largo dono di tem po e di dedizione, alla fine non di tem po e di fa tica. L e opere del Petrarca sono ancora cosi d i
equivale certo a poter avere una com piuta raccolta. N on ci sa sperse, cosi m al presentate; quasi sem pre totale è la nostra igno
rebbe riuscito neppure il Petrarca, se parecchie volte lam enta ranza delle redazioni anteriori (proprio quelle che spesso più
che in prosa e in verso gli si infiltravano ripetizioni dai classici sono vicine a l 1344, e quindi ai R erum ), qualche volta persino
anche quando più tentava di respingerle. L abili e sfuggenti ap delle redazioni definitive. È appunto il lavoro grande proposto
punto questi m inim i, d a ll’autore stesso inavvertiti, relitti di let all’edizione nazionale; e solo dunque sulle pagine di questa edi
ture. Qui sicuram ente il lettore zelante potrà con più abbon zione saranno possibili i rinvii com piu ti: tentarlo sulle antiche
danza com pletare; concedendo però che queste piccole lacune stam pe di B asilea o di Venezia significherebbe essere, con tu tti
sono le m eno deplorabili. Ma se dovrà talora com patire, in mezzo gli scrupoli -e tu tto lo zelo, sem pre incom piuti e sem pre difettosi.
a tanto lavoro, alla deficenza, sarà a l contrario necessario che L a com piutezza ho ricercato dove avevo testi ben sald i: A frica,
discem a e valuti anche l’abbondanza: quando per un rinvio a Itinerarium , e più che tu tto Fam iliares. Per l ’affinità coi Rerum ho
pure sem pre posto il confronto, dove m i parve richiesto, colle m o
(1) Appena un esempio di questa nuova varietà di ricerche che i R eru m im derne edizioni del D e viris illustribus e col D e gestis Cesarie (tanto
pongono al Petrarca, particolarmente nel punto in cui volutamente la sua esplo
penosa la prim a; insufficiente, benché onesta, la seconda) e coll’an
razione prima era stata ridotta, la letteratura e la cultura moderna: tralasciando
i poeti cristiani e i padri della cultura medioevale, quel cosi vario codice Pari tica stam pa del D e vita solitaria e del D e olio (2). M a già per queste
gino 8500 (Fulgenzio, Ausonio, Prudenzio, Cassiodoro, Boezio e i trattatelli apo
crifi. delle Sibille), che pare davvero che il Petrarca facesse preparare in quest’epoca, ultim e, e più ancora per le altre opere, chi le curerà per l’edizione
verso i recenti c’è nei R eru m una sola passione viva, per il gruppetto dei vecchi nazionale avrà ora il testo dei Rerum (spero soddisfacente; m a
umanisti padovani, Lovato e M ussato: « Lovatus patavinus... nuper poetarum
omnium quos nostra vel patrum nostrorum vidit etas facillime princeps, nisi iuris alm eno com pleto) a cui richiam arsi in tu tti i casi necessari (3).
civilis studium amplexus et novem Musis duodecim tabulas immiscuisset et ani A lla diligenza di questi nuovi editori si im porrà pure il com
m um ab eliconiis curis ad forensem strepitum deflexisset », « M uxatus patavinus
historicus, novarum rerum satis anxius conquisitor» (II 61, 1 ; I V 118, 2 ); e nel pito di ancor più sicuram ente lim itare le caratteristiche dei codici
libro I V (frutto dunque, pare, del soggiorno in Italia) si rivela la lettura di tutte
le tre grandi opere del Mussato: V E cerin is e le due storie. (Sembra sia contempo
raneo ai R eru m il verso coincidente di una M etrica - I I 10, 69 « Urbs Anteno-
ridum quantos celebravit alum nos!»). Chi dovendo scrivere trattati storici tra
(x) Solo colla N aturalis H istoria ho agito coraggiosamente: con fiducia nelle
scura lo S p ecu lu m historiale e costretto a parlare di tanti filosofi neppure sfoglia
mie conclusioni omettendo come superflui, anzi ingiustificati, tutti i rinvii possi
le pagine del Burlaeus, i più stimati e meritevoli repertori della sua età, mentre
bili alla N . H . dal I I I e IV libro ; e pure qualcuno dal I e dal I I a pagine di P li
cosi manifesta la sua fraternità con questi primi, minori umanisti, è davvero,
nio al di fuori dal libro V I I ; tutti passi che trovano la loro convincente spiegazione
euritmico e sensibilissimo, Francesco Petrarca (cfr. p. l x x x i i i n. 1 e p. l x x x i x n. 3 ;
anche per il racconto del tesoro trovato [ I I I 29] Vincenzo di Beauveais si rifa a in altri autori. (Vedi però i due compiuti elenchi a p. x c ix n. 1 e 2).
(2) Aggiungendo a questo, a necessario complemento, i preziosi estratti del
tu tt’altro ramo del ciclo: Graf, R om a nella m em oria e nelle im m aginazioni del M . E .,
R oton d i: L e due redazioni del « D e otio » del P . , in A e v u m , a. I X (1935), fase.
Torino 1882, pp. 164 e 167). Altrettanto istruttiva la certezza che il capitolo I I 83
1-2, genn.-marzo 1935. Completi sono anche, credo, i rinvii a M etrice e V arie.
fu scritto tra il 1343 e il ’ 45. L ’ attenzione per il grande vicino Dante era già tanto
(3) H o tralasciato quasi sempre gli infiniti casi in cui l ’ accostamento con altri
v iv a perchè il P. conosceva fin d ’ora la C o m m e d ia ? (Cfr. p. l x x x v i i i n. 1).
passi petrarcheschi sì sarebbe ridotto a segnalazione di pure affinità stilistiche.
CRITERI E METODO DI QUESTA EDIZIONE c xx x v ii
CXXXVI
INTRODUZIONE
cessano aggiungere la numerazione dei capitoli, m ezzo sem plice
di classici consultati dal P etrarca. Riportando I© trascrizioni da e sicuro per ogni citazione o rinvio (*). L a numerazione dei pa
quelli - come era obbligo di logica fedeltà - quali m i erano o f ragrafi (a, destra), quella delle linee (a sinistra) com pletano gli
ferte dalla m ia tradizione, e segnalando in nota le divergenze indici di identificazione per i singoli passi. Ogni paragrafo va
col testo critico che m i parevano p iò im barazzanti o più n ote naturalm ente da una pausa ben distinta alla più vicina pausa
v o li, so di avere aggiunti ai m olti che già si offrono nei quattro pure ben chiara e d istin ta. D ifficoltà e dubbi sem pre inevitabili
volum i delle Fam iliares criteri abbondanti e validissim i che p o in queste divisioni sono con abbondanza com pensati d a ll’oppor-
tranno far progredire assai la nostra conoscenza dei testi che tunità di punti d ’appoggio per ogni rin vio.
nella biblioteca del Petrarca entrarono per legge d i possesso o Incertezze m aggiori per le divisioni più am pie: i tra tta ti. Anzi
per gentilezza di prestito (1).
tutto occorreva pure numerare i tra tta ti? A compensare l’in
gom bro dei quattro num eri, due rom ani e due arabici, per l’iden
3. T rattati b capitoli. tificazione di un passo, il lettore avrebbe veduto prontam ente
emergere i singoli gruppi di capitoli legati in ogni trattato d al
A lla divisione in libri era da aggiungere, d ’accordo colle due l’identità di argom ento. Ma che cosa intende il Petrarca per
tradizioni, la divisione in ca p ito li; cercando di saviam ente giu ‘ trattato ’ (3) ? Evidentem ente il term ine non era per lui uni
dicare nei pochi casi in cui le due fam igli^ divergono. D i fianco voco. ‘ Duo m axim i tractatu s ’ diceva gli am pi D e solertia et
a ogni capitolo (di solito a ll’in izio , raram ente, in obbedienza alla calliditate è D e sapientia (I I I 9 9 , 4). M a questi due assiem e a
testim onianza dei codici, a capitolo g ià iniziato) sono riportati tu tti quelli del secondo libro, tolto l’iniziale D e m em oria, veni
i tito li, certam ente autentici per il generale accordo tra Ted. e vano compresi sotto il tito lo più generale, segnato prim a del
i m anoscritti di b (to lti, come s ’è d etto , due gruppetti-: i due capitolo 15 del libro I I , D e intelligentia: poiché ingegno e elo
codici di y che quasi m ai li riportano e i tre testi deteriores di k, quenza e tu tti i tip i di facezie, l’astuzia e la sapienza erano a p
Prs. B x . s t., in cui il sem plice accenno dei tito li originali è stato punto m anifestazioni di intelligen za; e anche tu tta questa rac
am piam ente diluito). In pochi casi il titolo m ancava già nell’auto colta di capitoli distin ti d al titolo D e intelligentia - gran parte
grafo: anzi tu tto nei capitoli d i introduzione ai vari trattati del secondo e tu tto il libro terzo - l’autore avrebbe chiam ato
(s’intende: il titolo ripete in genere il nom e del protagonista, e
in quelli nessun racconto com pare; e si può considerare loro
terruzione nel testo. Vedi infatti come il periodo continui talora da capitolo a
titolo quello del tratta to, segnato subito al di sopra, di cui pro capitolo: I 5-6, I I 29-3Ò e 49-50, I I I 9-10. Inutile poi difendere il titolo autentico
prio quelle righe espongono la spiegazione) ; e in pochissim i altri dell’opera, garantito da troppo sicure testimonianze, contro l’ errore antico e
diffusissimo Rerum Memorabilium-, creato dalla suggestione del titolo di Valerio.
che per varie, sempre evidenti ragioni l ’autore non ha volu to (*) Spero non m i si faranno due rimproveri riguardo alla numerazione. Anzi
intitolare (per esem pio, ancora per la coincidenza tra titolo e tutto benché il capitolo iniziale non sia il vero proemio* che l ’autore mai arrivò
a scrivere, ho preferito dargli il numero uno. Bastano la segnalazione già esposta
nom e del protagonista, quei capitoli in cui agisce un ‘ quidam ’ ). e la nota a quelle prime righe a avvertire della lacuna, senza incorrere in noiosi
sconvolgimenti nella numerazione; che sarebbero poi stati arbitrari, perché è
B asterà questo avvertim ento, senza **che il lettore ricerchi ogni
solo probabile che a quello dovesse essere anteposto xin unico capitolo. Poi la nu
volta una n ota che gli segnali la m ancanza (2). A i tito li era ne- merazione dei capitoli finali del D e modestia: che nella sistemazione definitiva
non sarebbero forse stati i primi di un libro. M a anche li bastino le avvertenze
esplicite; perché altrimenti unica, ingratissima soluzione sarebbe stata di lasciare
quei tre capitoli senza numero : con noia troppo grave per ogni rinvio. Invece non
(*) Per le citazioni del libro I (poiché a quello solo, nonostante il titolo, si estende) ho dato un numero al libro che comprende solo quei tre capitoletti: a quello si
m i è giovato, se pur vecchio e lim itato e preparato sul testo scadente delle stampe, rimanda coll’indicazione Liber...
l ’opuscolo di Clemente Baeumker, Q uibus antiquis scriptoribus Petrarcha in con (*) Che egli usi la voce ‘ tractatus ’ è sicuro anche solo per gli esempi che qui
scribendis R eru m M em ora biliu m libris u su s sit, nello Jahresbericht del 1882 del si citano. Del resto non ‘ vite ’ m a ‘ tractatus ’ l’autore chiamava pure le biografìe
Ginnasio Paolino di Munster. Quasi all’inizio del mio lavoro - molti mesi prima del D e viris illustribus (G . Martellotti, Sulla composizione del « D e Viris » e del-
d ’ intendere l’ importanza per questo testo delle derivazioni dai Seneca, o almeno I' « Africa » del Petrarca, negli Annali della Scuola Normale di Pisa, S. I I , voi. X
dal primo - potei leggere la buona tesi di laurea discussa da Eugenia Fantini presso (1941), fase. I V , p. 249 n. 1). Sarà dunque un non avvertito o non curato equi
l ’Università padovana, su Seneca nei preumanisti padovani e nel Petrarca. voco l ’ accenno riportato da Tedaldo a un progettato ‘ c[apitulum] de mirabilibus ’ ,
(2) I titoli ho riportato, come nei manoscritti, a margine, e non al centro: ol che pare bene dovesse essere non una partizione minore (un capitolo), m a un vero
tre che per guidare più rapidamente il lettore, per far intendere, ripetendo la di trattato; identica oscillazione, se la nota è in origine petrarchesca, per l’ altro ri
sposizione dell’autografo, che al Petrarca, come a ogni altro autore prima della chiamo di Ted. a un ‘ capitulum de sompniis ’ (cfr. pp. x iv e cxvr).
stam pa, questi titoli apparivano solo un mezzo di ricapitolazione, non una in
18. - PETRARCA, Rerum Memorandarum libri.
cxxxvm INTRODUZIONE
CRITERI E METODO’DI QUESTA EDIZIONE cxxxix
‘ trattato ’ . In fa tti analogam ente la ‘ copiósa e am pia m ateria ’
dello ‘ stratagem m aticon tractatu s ’ era di necessità ‘ in plures
M oderna (I I I 9 7 , titolo e 1. 1 ; I V 118, 1. 1) il popolare M affeu s
particulas secanda ’ (I I 15, 7) : cioè da dividere, com e il troppo
Vicecomes contro il più tardo M atheus (F a m ., I I 3 , 1. 104) (l’in
esteso D e intelligentia, in sezioni m inori, elle l’autore avrebbe
certezza è anche nei docum enti viscon tei); e cosi Adua (IV 39,
pur detto ‘ tractatus \ Im possibile dunque vincolare la num e
1. 20) contrasta col posteriore costante Ardua (1). O , per uscire
razione a indici cosi m alcerti. Per esem pio i capitoli del D e in -
dai nom i propri, decada, -e si presenta a l posto del regolare de-
tettigentia avrebbero dovuto ricevere un numero progressivo en
• cas, -d is (B er., I 18, 11. 13 e 1 5 ; F a m ., X V I I I 3 , 1. 48 e X X I V
tro i confini di quel trattato maggiore o numerazioni varie entro
8, 1. 14). Ma più sem plice e probante l’accordo dei Rerum con
quelli ridotti delle m inori sezioni ? N el prim o caso, poiché il
. le due prim e redazioni delle Fam iliares contro la definitiva. Cosi
D e intelligentia comprende capitoli del I I e del I I I lib ro , la d i
solo nel testo prim itivo di quelle lettere, y , si trova l ’oscillazione
sarm onia e l ’im pratieità di una num erazione che iniziata a m età
frequentissim a nei Rerum (I I 61, 11. 1 e 1 8 ; IV 3 3 , 1. 3 ; 117, 1. 8 ;
di un libro si estende a tu tto il successivo avrebbe noiosam ente
118, 1. 11), e nel M ussato, tra Padua, paduanus e Patavum ,
sconcertato; nel secondo il capitolo introduttivo (l’attuale I I 15),
patavinus, patavus. Analogam ente Durachium , incline al volgare,
che rim ane a l di fuori dei tratta telli m inori, perché pura spiega
nei Rerum ( I I 4 6 ,1 . 2 ; I V 3 2 , 11. 6 e 2 0 , e 94, 1. 5) e in [3 contro il
zione della m ateria del D e intelligentia, assurdam ente non sarebbe
classico Dyrachium di a (I I I 3 , 1. 48) (2). G ià queste divergenze e
stato distinto da alcun num ero. N é a questo si sarebbero ridotti
questo persistere nei Rerum M emorandarum di form e più vicine
gli inconvenienti. Poiché alTinizio del libro I V il tito lo D e 'pro
a l parlato e alla scuola m edioevale consigliavano, pure discri
videntia et coniecturis da un lato si estende solo ai capitoli del
minando con estrem a prudenza, di accogliere qualche storpia
prinào, m inore trattato (1 -13) e insiem e comprende questi e tu tti
tura che nei nom i propri, m agari ripetendola più v o lte, la tra
gli altri del libro. Cosi che neppure parve possibile alm eno di
dizione offriva concorde. (3) D ove questa concordia non c ’era ho
stinguere con la statura m aggiore dei caratteri questi tra tta ti,
accettato l’esem pio e la giustificazione del R o ssi: ripetendo la
diciam o cosi, di prim o piano dalle sezioni a loro sottoposte. Lo
form a classica, per evitare il rischio di attribuire al Petrarca
sforzo d ’orientam ento è necessità pesi solo sul lettore; m a, se
errori non suoi. Incertezze più gravi nella terza sezione dei tra t
atten to, non gli sarà grave (x).
ta ti: i nom i propri dei m oderni. Quando ho potuto ho ten tato
di rifarm i, direttam ente o per analogia, a un autografo: cosi
4. Ortografia e interpunzione . approfittando d ell’om onim ia di U guccione della Faggiola col com
positore delle M agne derivationes ho schivato l’im broglio delle
I rilievi sulla grafia di Ted. e dei m igliori m anoscritti di b
m olte varianti dei codici e riportato YU gutio, autografo richiam o
confermano alm eno due delle conclusioni afferm ate: che Ted. e b
a l lessicografo m edioevale (I I 8 4 ,1 .1 e 7 ); e Castrucius, d ’accordo
derivarono da un unico testo, che quell’autografo, non più rive
colla gran m aggioranza della fam iglia b (Castruccius T ed .), ho
d u to, fu opera di un Petrarca non ancora m aturo, in parecchi
scritto per analogia coll’autografo Sennucius (I I I 30, 11. 1, 6, 18,
pu n ti lontano ancora d all’esperienza e dai canoni degli ultim i
1 9 ; IV 122, 1. 7 )); e ancora Cathalonia (I I 5 9 , 1. 1) per l’ingenua
anni. I l confronto cogli autografi conservati e col testo delle F a
m iliares, saldam ente stabilito dal R ossi, ne dà la certezza. Sono
anzi tu tto gli indici più rari, m a pili im pressionanti: i nom i pro (x) F a m ., V i l i 5 ,1 . 6 7 ; X X I 7 ,1 . 4L e IO, 1. 4 6 ; X X I I 2, 1. 2 3 ; X X I V 12, d ata;
e, ciò che più conta, l ’autografo A rd u a in una nota del V irgilio Ambrosiano (ri
pri. G ià accennato a ll’opposizione di T iton , -onis contro il poste - portata dal Sabbadini in G io m . stor. d . lett. ital., X L V , 1905, p. 169.; vedi pure
E . Cochin, L e s « E p istola e M etrica e » de P étrarque, nello stesso G io m ., L X X I V ,
rore regolare T iro, -onis. M a c’è pure tre volte ripetuto tra i
1919, p. 37).
(2) Certo ambedue grafie petrarchesche: perché in una lettera più vicina alla fine
della vita che all’epoca in cui furono composti i R eru m , discutendo sul nome di
quella città, il P ., scriveva ancora: « quod de D u r a c h i o seu D y r a c h i o
(!) Altro indice della mancanza di un primo capitolo a proemio generale: non quesivisti » (F a r., 3 9 : N o n epystolas tuas). Vedi pure F a m ., X V I I 3, 1. 289.
c’è nel libro I il titolo che raccolga insieme i due ‘ preludia virtutum il D e otio (3) Per es. Calphurnia (I V 47, 1. 1 e titolo): indubitabilmente petrarchesco per
et solitudine e il D e studio et doctrina. Naturalmente quel titolo doveva essere se la conferma della tradizione del D e gestis C es. (ed. Schneider, p. 10 n. 11) e delle
gnato solo dopo la composizione di quel proem io, a cui andava anteposto. F a m . (C a lp h u m iu s: F a m ., X X I I 11, 2, testi y e g 1, e X X I I 14, 1. 265). E note
autografe (Troyes 552, c. 127^ e V at. L at. 2193, c. 14^ e 6 9 U garantivano
L igu rgu s e Caldei. Ma sono grafie com uni: anche al Boccaccio.
CXL
INTRODUZIONE CRITERI E METODO DI QUESTA EDIZIONE CXL1
concessione che il Petrarca fa a parole inizianti con caia di una h quelle pagine e alle abbondanti schede degli autografi d ell’A r
anche se non derivano dal greco (1). Pur senza sostegni cosi forti chivio della Com missione ho tanto spesso richiesto il controllo.
ho poi accolto tranquillo il Pariseos, contrario al posteriore auto Ma per fortuna i suggerim enti dei codici più antichi e più fid ati,
grafo Parisius (2), perché appoggiato a una totale concordia della accolti e anzi sollecitati con pazienza, sono stati in generale suffi
tradizione (3). Per pochi altri nom i m edioevali, in cui restava cientemente chiari e concordi: cosi che del ricorso nelle situazioni
unico indice la testim onianza dei codici, purtroppo i dissensi incerte ai lessici m edioevali usati dal Petrarca (di U guccione e
erano alcune volte tan to vari e tanto irritanti (4). di Giovanni B alb i), a ll’autografo delle Genologie boccaccesche (al
M a controllata e accettata questa anteriorità della grafia dei meno alla parte offertaci dallo H ecker), alla sapiente Introduzione
Rerum , era pure da rispettare la grafia dei codici (specialm ente del R ajna a l D e vulgari eloquentia o addirittura a ll’u tile, m a cosi
di Ted. e di P ar.) in particolarità piu im pegnative perché più insufficente D u Cange ho sentito rare volte la necessità. N ei
ripetute. Per esem pio il nesso m pn per m n ; che si riscontra negli pochissim i casi in cui ci fosse appena una punta di incertezza
autografi degli anni che seguono e precedono la com posizione m i sono affrettato ad avvertire il lettore.
dei R eru m : alm eno fino a l ’49 (5). E insiem e le form e cunctus e
cunctari, che ancora persistono n ell’autografo del Bucolicum car E Ted. e Par. ho anche tenuto dinanzi m entre segnavo l’in
men (circa 1357), m a alle quali verso la fine della vita il Petrarca terpunzione; per la quale solo da quei due codici potevo sperare
sostituirà sem pre cuntus e cuntari (6). Si stende cosi sulle pagine aiu to: perché essi soltanto si rifacevano a ll’autografo, il prim o
dei Rerum una patina m edioevale; lieve, perché per il resto i direttam ente, il secondo coll’unico interm ediario della prim a co
m anoscritti si accordavano bene anche cogli usi di un Petrarca pia padovana. Risparm io di dubbi e sicuri m iglioram enti ne ho
più anziano: quelli m inutam ente fissati d a l R ossi nelle pagine certo a v u to ; m a in form a lim itata. N on solo perché qui più ra
introduttive alle Fam iliares (pp. c l x i v -c l x i x ). N aturalm ente a pide e anzi inavvertite sono le corruzioni del cop ista; m a anche
per la più ricca varietà della interpunzione n ostra, form ata dalle
(1) Il Rossi - In trod . alle Farri., p. c l x v i i - pòrta il tipico esempio di cathena : abitudini e dalle esigenze dello stam pato ; e finalm ente per l’in
che s’ incontra pure nell’autografo boccaccesco delle Oenologie.
(2) Autografi del D e s u i ip s iu s - Beri. c. 12v 1. 2 e V a t. c. 9 r 1. 7 (col secondo
certezza che, pur contrastante colla cura evidente, in questo ri
siamo al 1370 e col primo a uno degli anni immediatamente precedenti). leva chi studi gli stessi autografi del Petrarca (per cui baste
(3) E perché Pariseos è pure comune nell’età del Petrarca, ed accettato dal
Boccaccio: vedi esempi e discussione in O. Hecker, Boccaccio-F u n d e, Braunschweig rebbe la riflessione sulla breve e tarda epistola padovana al
1902, pp. 19, 21-22. E d è pure la forma che per la concordia dei codici ha accol D ondi). N aturalm ente in questo cam po doveva m olto svolgersi
to E . Bianchi nelle M etriche e il Rotondi nei citati estratti del D e oUo (p. 52).
(4) Per l’ accordo quasi totale dei manoscritti (A z z o o A qqo) ho accettato la dop il buon giudizio dell’editore, m a purtroppo anche era inevitabile
pia nel nome del signore di Ferrara e di quello di Milano (I I 55, l. 1 e I V 122, ti
vi apparissero le particolarità del suo gusto, o persino del suo
tolo e I. 3), benché sappia che per l ’om onimo am ico parmense il P . usò in qual
che testo una sola z. (Ma nelle M etriche potevano valere particolari ragioni di arbitrio; e per questo qui sono rim asto, pur dopo m olte rifles
prosodia o di stile).
(5) Del 27 marzo 1337 è la lunga nota finale nel Par. Lat. 1994, in cui s’incon sioni, con m aggiori dubbi e m alcontenti (x).
trano condem pnationis e dam pnum (De Nolhac, Fa c-sim ilés de l’ écriture de P .,
R om a 1887, PI. I V ) ; del 1348 e ’49, con a u tu m pn i, autum pnali e dompni ( ‘ domp-
num ’ anche i codici dei R eru m in I I 58, 1. 18), le note d ’orticoltura nel V a t. Lat. *
2193, di cui diede la riproduzione il Vattasso in fine ai suoi C odici petrarcheschi
* *
della B ibl. V a t., R om a 1908. Esempi analoghi nelle postille al V irgilio ambrosia
no. E dam pna nel m arm o padovano coll’epigrafe petrarchesca del 1351 per G ia Testo e apparato erano già pronti prim a che le attuali condi
com o da Carrara (Rossi, Fa m ilia res, voi. I I 330). Finalmente som p n iu m in una zioni rendessero triste anche il m estiere del filologo, annullando
nota del V a t. L at. 2193, c. 9V, contemporanea ai R erum . Ecc. M a ho m ante
nuto senza esitazione le concordi eccezioni dei miei codici: om nis, am n is, S a m n i o quasi la possibilità di avere a prestito m an oscritti, anzi di
tes, V olum nius.
(8) Cfr. Rossi, Introd. alle Fam ., p. c l x iv . L ’oscillazione ‘ cunctus ’ o ‘ cun
vederli. Tanto più che contro quelle difficoltà sarei stato prem u-
tus ’ aveva tormentato i lessicografi medioevali. Lo stesso Salutati, pur propen
dendo per ‘ cunctus ’, non s’era risolto decisamente (E p is t ., ed. N ovati, R om a
1893, I I 281-82 e I I I 158). Anche per le declinazioni di hic e di is i mss., nono (x) Ted. m i ha anche aiutato nel segnare gli a capo-, che nella m ia stam pa assai
stante rare concessioni di Tedaldo al suo u su s scribendi, m i presentavano la gra spesso corrispondono a un particolare segno di quel codice, simile a una distin
fia, non del P. maturo (Rossi, p. cnxv), m a legato alla tradizione medioevale zione di paragrafo, segnato con regolarità quasi perfetta (e credo non sia arbitrio
(Rajna, Introd. al D e vulg. eloq., p. c l x x x sgg.). Forme comuni ai due pronomi: del copista, m a piuttosto riproduzione dell’autografo) all’inizio di ogni nuovo
nom. pi. masch e fem m ., hii e hee; dat. e abl. p i., h iis, a cui, per is , si alterna eis.. racconto nell’interno di capitolo.
CRITERI E METODO DI QUESTA EDIZIONE c x l iii
O X L II
INTRODUZIONE
m a e incarichi dell’edizione, a attendere al testo dei Rerum M e
morandarum, sapevo l ’obbligo di gratitudine per la generosa
nito dalla larghezza con cui la Com m issione ha volu to, fin dal-
fiducia, giustificata da cosi poche e im m ature prove; m a abi
l ’inizio, fornirm i di fotografie. O fotografati o per diretta visione
tuato all’ ordinario lavoro, per necessità m odesto e chiuso, non
(e quando potei - cioè per tu tti i codici italian i, tolto l ’A m bro
im m aginavo gli aiuti im m ediati larghi eccezionali, che di volta
siano - dopo la lenta consultazione delle foto volli sem pre, per
in volta superarono insiem e le m ie richieste e le m ie speranze,
troppi m o tiv i, sfogliare e controllare i m iei m anoscritti) ho stu
facilitando abbreviando incoraggiando questa fatica di editore.
diato quasi tu tte le pagine dei codici: fatte poche eccezioni, e
I l ‘ comando ’ , che esentandom i dall’insegnam ento liceale m i do
proprio in quei punti in cui sapevo di poter rinunciare colla co
nava per la m ia edizione libertà e solitudine, fu di questi aiuti
scienza tranquilla. Due Parigini ho consultato solo in p arte:
il più vantaggioso e il più onorevole : per cui la m ia riconoscenza
del 6069 W ho qui le foto del secondo libro e delle ultim e carte>
si divise tra chi lo propose e l’Eccellenza M inistro dell’E du ca
del 16232 ancora quelle del libro secondo. M a per g li altri libri
zione N azionale Giuseppe B o tta i, che acconsentì al provvedi
la m ancanza del prim o è stata com pensata d al suo gem ello, il
codice di Glasgow (concessom i per parecchi m esi presso l ’U n i m ento.
N ella Com missione e negli editori delle altre opere petrarche
versitaria padovana); del secondo dal suo strettissim o parente
sche trovai collaborazioni, anzi am icizie, cordialissim e. Um berto
il V aticano R eg. L a t. 1494 e dagli altri tre testi di k , di cui la
Bosco fu dagli inizi la guida desiderata; di cui la pazienza fu
collazione p otè essere intera (x). Sono perciò assenze, credo, in si
grande quanto l ’esperienza, form atasi sui quattro volum i delle
gnificanti. D el codice della raccolta F iske, F , ottenni le foto
Fam iliares: m odello a questa e , credo, alle altre edizioni che
dei prim i e degli ultim i capitoli, m a la gentilezza del prof. H am il
completeranno il corpo petrarchesco. L e conoscenze classiche di
ton dell’U niversità di Ith aca volle generosamente trasm etterm i
Giorgio P asquali, la sua pratica filologica da grande m aestro
una descrizione del m anoscritto e la risposta a un lungo questio
vennero offerte con ta l cuore, che ne fu sollevata la preoccupa
nario, in cui si chiedeva la lezione dei passi davvero n otevoli.
zione per il grave lavoro e un p o ’ di gioia fiori in ore di stan
N essuna altra m ancanza ho da lam entare.
chezza e di m onotonia. G uido M artelletti fu un lettore atten
0 piuttosto devo lam entarne una in un altro cam p o; in qual
tissim o, segnalatore infallibile di incertezze e d i lacune. Neppure
che punto '(l’Introduzione e l ’apparato lo dicono) sarebbe giovato
una nota dice ciò che devo a B osco, a P asquali, a M artelletti;
il confronto coi testi di classici posseduti dal Petrarca. M a come
né lo avrei p otu to: suggerim enti, colloqui, riflessioni loro e m ie
consultare in questi m esi, per esem pio, il Cicerone di Troyes ?
si succedettero e si sovrapposero tan to , che dei tre consiglieri
M i sono più facilm ente rassegnato, poiché quei confronti non li
soltanto ricordo generosità, cautela, esperienza. E generosam ente
esigeva il testo, già fissato e sicuro, m a sarebbero sta ti fatui solo
ha pure rivisto le ultim e prove del testo l ’editore delle M etri
per tentare d i stabilire l ’uso e, se possibile, la data di possesso
dei vari volum i della biblioteca petrarchesca. Lavoro m eritorio, che, Enrico B ianchi (1).
m a al di fuori di ciò che a stretto rigore a un editore può essere Padova, dicembre 1941.(*)
richiesto. E sarà dunque lavoro da farsi dom ani: in quel dom ani
che oggi tu tti sognano e sperano.
(*) Per chi ha diviso tutto il mio lavoro, dalla prima trascrizione all’estrema
correzione di bozze, m ia moglie, un ringraziamento sarebbe troppo piccola cosa.
mi Anzi ci sarà anche qui una lacuna, m a limitatissima: dalla copia delPincu-
nabolò, cosi difficile da trovarsi e che per generosa eccezione ebbi a Padova dalla
Rossettiana di Trieste, era caduto un quinterno del libro II I.
FRANC1SCI PETRARCE
RERUM MEMORANDARUM
L I B R I
D E O T IO E T S O L IT U D IN E *
* Anche Valerio Massimo, fonte immediata per m olta parte dei Rerum M e
morandarum, ha un capitolo intitolato De otio {Faci, et dict. mem., V i l i v m ),
dove si narrano m olti degli esempi qui ripetuti.
1, 1-2. Vedi De vita eoi., I I x 9 (B as. 1554, I 330). Per l’esordio cfr. quello di
C ic., De or. 7-12. Sen., A d Lucii., L V 3 ; cfr. De vita ed ., I v 4 (B as. 1554,
>I 278) e Fam ., X V 4 , 3. 17-20. « michi historico in opere librum unum Soipio
meus tenet, qui in pyerio tenet omnes » : prima redazione del trattato di Sci
pione del De vir. iU.; cfr. G. M artelletti, Sulla composizione del « D e viris»
* Il titolo del trattato è dato solo 1. Per la lacuna qui all’ inizio (m an
da Ted. canza del vero proemio) cfr. Introd.,
p. c x x v m .
RERUM MEMORANDARUM LIBER PRIMUS, 3-5 5
n u nc h istoricu s illu strissim e coh ortis sta tu a m sign iferu m , anim u m rep a rab a t. V erecu n d e a d m od u m h oc ap u d C ice- '
n isi qu em p o etici lab oris su prem u m du cem in A fric e m ee ron em reverenterque n a rra tu r: eos in cred ib iliter, n e v erb a
20 lib ris sta tu isse n on p e n ite t? io deseram , « repueriscere esse so lito s cu m ru s e x u rbe ta n -
quam e vin cu lis ev ola ssen t ».
M. Tullius Cicero
R o m a n a * 4. - D u ces bello ru m m e m o ro : M. T u lliu s C icero p o st
inn u m erabiles lab ores q u os in repu blica p e rtu lit, p o st ta m
Africanus Maior
2. - Scipio ille qu i prim u s agn om en A frica n i rebu s g estis m u lta discrim in a qu e sib i suus ille tu rb u len tissim u s con su
e t v irtu te m e ru it, a m a tor solitu d in is a tq u e o tii fu it. Ita q u e la tu s e t cu m im p rob is certam en im m o rtale p ep ererat, fra c ta
sp iritu m d o m ito rem gen tiu m e t m ilita re illu d corpu s bellis 5 ta n d em lib e rta te civ iu m , v e lu t p u p p e su bm ersa n u dus or
exercitu m auresque castroru m strep itu e t tu b aru m fra g o ri n am en tis su is o m n ib u s e n a v it in q u e o tiu m secessit. I n quo
bu s o p p leta s h uc referre con su everat, n on u t v irtu s o tio qu id em « ru ra p eragran do », sicu t ip se de se lo q u itu r, « sepe
lan gu eret, sed u t se se m en s v a rie ta te n egotioru m d istra cta solu s era t ». S ed q u od n eg o tiu m , qu eso, cu m illiu s o tio , que
colligeret. Q u am ob rem n equ e sib i u n q u a m o tio su s, p erpe freq u en tia cu m illiu s so litu d in e con feren da e s t? Q u a m lic e t
tu a m en tis occu p ation e gran d e a liq u id m olien s, n equ e sib i io ipse casu m p a trie m isera tu s g ra v iter d eflea t, in d e ta m en ad
solu s u n q u a m v id eb a tu r, altissim is a tq u e pu lcerrim is c o m i-, om n es pop u los p erv en tu ra d ivin i in gen ii m o n im en ta flu x e
io
ta tu s cu ris, n equ e th eatru m a u t v u lg i p lau su m qu qrebat, r u n t: « p lu r a » en im , u t ib id em a it id em , « b r e v i tem p o re
rerum su aru m p lau d en te m em oria e t con scien tie testim on io eversa quam m u ltis ann is sta n te rep u b lica sc r ip s it» . A t
co n ten tu s. Iu re ergo dicere so litu m accepim us « n u n q u am se qui fa tu m su u m d eclin are n on v a lu it: in te m p e sta te tu tu s ,
m in u s o tio su m esse qu am cu m o tio su s, n ec m in u s solu m 15 in p o rtu n au fragiu m p a ssu s est.
qu am cu m solu s esset ». Id q u e ip siu s A frica n i n on m ed io -
Q. Mutius Scevola
15 erem em u lu m M . P orciu m C aton em scrip tu m reliq u isse a u c 5. - Q . M u tiu s S ce v o la , divin i p a riter e t h u m ani iuris illa
to r e st C icero. e ta te con su ltissim u s, a p rocellis fori fu gien s in o tiu m e t p ile
et alee e t calcu loru m lu d o fe rtu r op eram d ed isse, eaqu e
Africanus Minor
et Leiius 3. - H u iu s n ep os, e t ip se A frica n u s S cip io, sicu t lab oris l vicissitu d in e rerum m ole p reg rav atu m in gen iu m relevasse.
su pra fid em p atien s sic o tio se cu pidu s q u ietis, so lu s sepe 5 E t h iis quidem otiose v ite d iverticu la con tigeru n t.
cum L e lio rusticari peregrin ariqu e solitus tr a d itu r;
in terd u m q u e lito rib u s ita licis v ag a b u n d u s exp u gn atricem il- 3 , 8 -9 . D e or., I I v i 2 2 ; cfr. V al. M ax., Fact. et dict. mem., V i l i v m 1. Vedi
Fam ., V III 5 , 12 e D e vita sol., I I ix 5 (Bas. 1554, I 321).
5 la m C arth agin is N iim a n tieq u e d ex tera m ad m arin as con cu las 4 , 7. D e off., I l i i 1. 12. Ibidem, I I I x 4 .
lap illosq u e can didu los in terlegen d os in clin asse. Sic en im a d 5 , 3. V al. M ax., Fact. et dict. mem., V i l i v ili 2.
Epaminondas M o d e r n a
7 . - S ed ne ab h ac illu striu m com m em oration e reru m a lie
nigene se se fo rtassis exclu sos p u te n t, E p am in o n d as th e b a - Robertus rex
10. - A c n e sem p er v etu stissim is im m orem u r sitq u e a li
n u s, qu em a p u d p resta n tissim os au ctores v e l p rim u m v el
qu is e t e ta ti n ostre lo c u s, R o b ertu s zerosolim itanu s a c si-
in ter p rim os G recie du ces sem per in v en io , cu iqu e « litera ru m
cu lu s re x , regu m e t p h ilosop h oru m h u iu s ev i m e o p r i n
5 stu d iu m ac ph ilosoph ie d o ctrin a ta n ta in erat, u t m irab ile
ceps i u d i c i o , p er sin gu los dies s ta tu tis h oris e m ediis
6 , 10-11. De brev. vitae, I V : ivi il passo dell’epistola d i'A ugusto. Questi pe
5 regie v ite tu rb in ib u s in o tiu m v e lu t in a liq u a m qu ietissim am
riodi si ripetono quasi alla lettera in D e vita sol., I I ix 1 (Bas. 1 5 5 4 ,1 319). Cfr.
anche Fam., X I 14, 2. • 6. Iu st., Epit., V I v in 9 . 8. Ibidem, V I v m 33. 10-11. Tuse., I n 4.
7 , 3-4. Cfr. per es. V al. M ax., Fact. et dict. mem., I l i v ii ext. 5 (e I I I n ext. 5) Vedi De Rem., I x x x m (B as. 1554, I 31).
e Cic., Tuse., I n 4 (pagina che il P. usa e cita in questo stesso capitolo, 1. 11; 8 , 1. Cfr. V al. M ax., Fact. et dict. mem., V III v m ext. 2. 2 . S tat., Achill.,
la frase di Cicerone per Epaminonda egli applica poi a re Roberto in I 10, I 572-575 e I I 157-158; O v ., Her., I I I 113-118.
11. 3-4 ). Meno significativo Ibid., I x l v i 110. Vedi pure Fam., X V 14, 17. 9, 1-2. Cic., D e sen., V III 2 6 ; V al. M ax., Fact. et dict. mem., V III v n ext. 8.
Cfr. Fam., X V II 8, 5. 8. V al. M ax., Fact. et dict. mem., V i l i v m ext. 1.
10, 3. Vedi I I I 96, 11. 44-45. 3-4. cfr. C ic., Tuse., I n 4.
6. Nessun codice di b presenta questo capitolo. Cfr. Introd., pp. l x x v i i i -l x x i x .
8 RERUM MEMOR àNDARUM LIBER PRIMUS, 10-11 &
sta tio n e m se conferre con su everat. Illic m u ltip lex ei qu on d am 2 scrip toru m anim os a v e r tu n t: me qu id em v era m em orare
ex ercitiu m d u m tu lit e ta s, uni ta n d em cu n cta cesseru n t. F u it 40 con scien tia m ea, si illi p a ru m fidei e st, te stis e st m o rs. C ur 8
illi in urbe n eap olitan a p a la tio confine p om eriu m , p rea ltis ergo m e lo q u i que sen tio reliq u ie liv o ris, q u as adh u c tepen s
circu m sep tu m m enibu s e t p elago n o n m od ica e x p a rte cir- regius cinis a lit, im p ed ia n t? B re v i qu id em fore con fido u t
10 cu m flu u m . H u c m od o cu m p a u cis, m od o cu m in g en ti p ro un ica p estis, t o t ta n d em co n fu ta ta v irtu tib u s, co n ticesca t e t
cerum ca th erva q u otid ie ven ien s b a lista lu s ita b a t; id q u e gelido sa ltem a b ea t sep u lcro. N u n c , q u on iam p rop eran tem
ta m sed u lo, u t co n festim - ta n tu m era t e t ta m a d o m n ia 46 calam u m lon g a reru m series e x p e c ta t, de o tio sa tis d ictu m sit.
v ersatile celestis acu m en in gen ii - eiu s a rtificii m a g istro s
p o st tergu m lin q u eret. Q u e res p rim u m n on h ostib u s m o d o , 3 D E S T U D IO E T D O C T R IN A *
is sed su is qu oqu e m in us ven erab ilem fecisse cred itu r, ig n o
ran tibu s q u a n tu m n egotioru m su b illo o tio tegeretu r. Q u od 11. - S u p erest de stu d io tr a c ta r e ; q u en am en im preced en - 1
u b i ta n d em rebu s ip sis in n o tu it, co n tem p tu s o m n is in a d m i tiu m era t e t seq u en tiu m op ortu n ior iu n ctu ra ? N em p e p re-
ration em e t g lo ria m versu s e st. In te r fu i ego sepen u m ero d u m 4 ceden tibu s ta m co g n a ta m a teria e s t, u t, s i o tiu m d em as,
dim etien dis ictib u s acclin is sin gu loru m sa g itta s in tern o sce- stu d iu m tu rb id u m e t in q u ietu m relin q u a tu r; a t si stu d iu m
20 r e t, in terea ta m en , d u m eu n do ac redeundo tem p u s teritu r, « detrah is, in gloriu s to rp o r e t pigro situ m arcidu s carcer est
e t senile corpu s recrearet e t acres su biectoru m co n trov er o tiu m . I ta fit u t h oc in illiu s requ ie fu n d a tu m , illu d hu iu s
sias v ix q u e ex trica b iles p op u loru m n ex u s a b solv eret. Q u id 5 lab oribu s sem p er o rn a tu m s it. R u rsu s e t illu d c o n s ta t: m e - 2
n otissim a rep licem ? C o n sta t h u n c in erm em lu d en tem q u e m orie in gen ioqu e e t elo q u en tie, d e qu ib u s secu tu ris tr a c ta
- q u od o m n es v id im u s - arm a to s ex ercitu s fu d isse e t g ra - tib u s agen du m e st, n u llu m om n in o p o st n atu ram ip sam
25 v issim a sepe d iscrim in a n on ta n tu m a su oru m p ropu lisse io m aius certiu squ e p atrocin iu m fore qu am v eh em en tem anim i
cervicib u s, sed etia m n e ap p rop in q u aren t p ro vid isse, den i a p p lication em a d easd em su m m a cu m v o lu n ta te , qu am stu
qu e, n o n a lite r q u am si b a lista illa cu n ctoru m tra n sfo d isset diu m v o c a n t, e x qu ib u s so lid u m con flatu r d octrin e n om en .
ocu los, su oru m sem per h o stiu m p revertisse con silia. E t ille 6 Q uocirca, d ila tis m e d iis, p rin cip iu m fin em qu e con n ecten s,
qu id em n u per, in d ign u m p resen tia ta n ti regis orbeln deserens, h u nc stu d io sim u l a c d octrin e locu m d ed ica vi. V eru m q u a m - 3
30 m ig ra v it a d su peros. E g o a u tem q u a m v is erga illiu s m em o 15 v is - qu od om n iu m g en tiu m p a ce d ixerim - e t regin e u rbis
ria m v a ria h om in u m stu d ia precip u equ e Ita lic o ru m m eoru m v en eratio e t excellen s rerum g lo ria m erean tu r u t p o sth a b ita
disson an tes opin ion es n ov erim , q u ia ta m en n on h u iu s a u t ration e tem p o ru m in exem p loru m relation e p rim u m sem per
illiu s auriu m v o lu p ta ti, sed n u d e reru m v e rita ti stu d eo , R o rom an a locu m ten ea n t, v ix h ic ta m en m ich i v id eo r n arra
b erti n om en in operis m ei prim ordiis fu lgere v o lu i. E t cu m 7 tio n is in itiu m rep ertu ru s, p ro p ter id scilicet qu od T h eo d o
35 p refation e ven ie sicu i fo rte m o lestu s su m , q u otien s illu m ro sius M acrob iu s, h au d eq u id em ign ob ilis scrip to r, a it « soli
reru m q u a lita s o b tu lerit, lib eriu s ia m sine ad u la tio n is su - sap ien tie stu d io d ed itos u t abu n de G recia tu lit, ita R o m a m
sp itio n e, n isi fa llo r, de m orib u s eius loq u a r. N u llu m m ich i n e sc iv isse ». S ed qu id a g a m s c io : rim ab or ex ercitu s rom anos 4
gratifican d i p ro p ositu m , n u lla sp es, qu e n on n u n q u am a v ero foru m q u e lu stra b o e t v e l e x arm atis legion ibu s v e l ex foren si
strep itu stu d io sas e t co n tem p la tio n i d ed itas anim as eliciam .
21-22. cfr. M etr., I I 6, 12-13.
* C’è in Valerio un capitolo corrispondente: De studio et industria (Fact. et
10, 14. linqueret] relinqueret Par., in 21-22. recrearet... absolveret] I due dict. mem., V i l i v n ).
cui il ‘ re ’ è aggiunto : congettura di congiuntivi sono retti dal primo ‘ dum ’ 11, 19-20. In somn• Scip., I I x v n 8.
lettore, credo, più che frutto della (1. 18); ma il periodo è un po’ affan-
collazione coll’autografo. nato. 45. dictum sit] dictum est b , meno Cùs. e F .
12, 6. ordinat Augustus] ordinat ne 25-26. H irt., De bello gallico, V III praef. 1-6. II passo di Irzio è riportato
tro cui stanno tutti i * diffinio ’ e le
pos Augustus Ted. (in cui ‘ nepos ’ è da Svetonio subito dopo quello del Brutus-, però questa volta il P . potè ricorrere
‘ diffinitio ’ che in seguito (anche nel
chiuso in una particolare parentesi), direttamente all’ottavo libro del De bello gallico, da cui ricavò le prime righe che
lo stesso Ted.) si ripetono, e insieme
Cus. e Abr. C fr., per questo e per i se Svetonio non presenta. 39-40. lui., 56. Cfr. De gestis Ces., X X V pp. 301-302.
parecchi autografi : per es. due ‘ diffini
guenti simili casi, Introd., pp. ljt- l v i . 1S, 5. Suet., Aug., 79. Cfr. Fam ., X X I 12, 25.
tio ’ a c. 274r del Cicerone di Troyes e
In Svetonio si legge solo * vetuit A u
gustus ’ . pure ‘ diffinitio ’ a c. 49 r del Timeo
parigino (De Nolhae, Pétrarque et Vhu- 44. quosdam temporibus] quosdarp roneo ‘ temporum ’ fu causato dal-
13. diffinitionis] definitionis T ed ., con temporum tutti i codici; ma credo la l’attrazione dei genitivi che seguono,
manisme, I 2 243 e I I 2 147).
correzione necessaria e sicura. L ’er-
12 LIBER PRIMUS, 13 13
RERUM MEMORANDARUM
lection i operam dare so litu m v e l scrip tu re; in ter crebra q u o tin e t qu od A p o llo d o ri p ergam ei ph ilosop h i filioru m qu e eius
que so m p n i, cuius parcissim u s fu it, in terv a lla lecto ru m sib i ; D y o n isii ac N ica n o ris a m icitia m q u esiv it, p a trem q u e gran
v e l co n fa b u lato ru m so la tiu m ad h ibere. « S tu d ia lib eralia » u t 2 asi d evu m iu v en is ip se secu m , ne u llis locis a u t tem p o rib u s v a
Su eton iu s a it, « a b e ta te p rim a e t cupide e t lab oriosissim e caret, a b u rbe R o m a A p o llo n ia m u squ e p erd u x it. E x u triu s- 5
10 ex ercu it. M u tin en si bello, in ta n ta m o le reru m , e t legisse e t que a u tem lin g u e a u ctorib u s, quos stu diosiu s le c tita b a t, illa
scripsisse et declam asse qu otid ie fertur ». Ita q u e « m u lta cupidius h au rieb at qu e v e l p recep to v e l ex em p lo a d eru di
v a rii generis » u t a it id em , « p rosaica oration e com p osu it ; tion em v ite m oru m qu e eleg an tia m p ertin en t p riv a te v e l p u
ite m que orationes ad p opu lu m e t a liq u a de v ita su a, qu am blice d iscip lin e; h ec e t d ilig en ter a n n o ta ta serv a b a t e t cum
tred ecim lib ris, ca n tab rico < ten u s > b ello n ec u ltra , e x p o - res ex ig eret v e l am icos v e l to to s exercitu s v e l provinciales
15 su it ». S crip sit e t ep y gra m m atu m lib ru m e t ep y sto la ru m 3 a u t u rban os m a g istra tu s illo ru m in teriection e com m onefacere
a d am ico s, co n d itu m fa cetissim a g ra v ita te ac lu cu len tissim a soleb at. In audien dis recita to rib u s p o em a tu m sive h isto ria - €
b r e v ita te ; q u o d op u s in ex p licitu m e t carie sem esum ado ru m siv e alteriu s generis in v en toru m m itis e t p a tien s fu it.
lescen ti m ich i adm od u m in m an u s v en it, m u ltu m fru stra - O m n ino singu lare h oc h a b u it, qu ia cu m om n iu m , precipu e-
que p o stm o d u m qu esitu m . C eteru m ep y stole a liq u o t sp a r- que p rin cip u m , m os s it p resen tia con tem pn ere, v e tu sta m ira
20 sim a scrip torib u s referu n tu r, qu aru m in dagin em stu dioso ri, is te u n us e ta tis sue fa v it in gen iis. D ig n a qu id em sap ien
co m m ittim u s lecto ri. N ec la tin is m o d o sed grecis, n ec re- 4 tissim i ex tim a to ris v en era tio . Q u en am en im eta s illu striu m '
th oricis ta n tu m sed e t ph ilosoph icis d electa tu s e s t. E q p er- apud n os in gen ioru m fe rtilio r fu it ? M arcu m V arro n em , M ar
40
cum C iceron em , C rispu m S a lu stiu m , T itu m L iv iu m , A n n eu m
6-8 . Suet.,Aug., 78. Vedi De rem., I I l x x x v i (Bas. 1554, I 203). 9. Suet., S en ecam , A sin iu m P o llio n em , V irg iliu m M a ron em , H o ra tiu m
Aug., 84. 12. Ibidem, 85. Dove però si parla di ‘ hortationes ad philoso
phiam ’, non di ‘ orationes ad populum ’. Errore del codice svetoniano posse F la ccu m , O v id iu m N a so n e m , in n u m erabilesq u e alios u no
duto dal P . o una ovvia cattiva lettura', resa più facile da ciò ohe Svetonio tem p o re, su is lic e t v iv en d i grad ibu s d ista n te s, h a b u it, qui
narra nel capitolo precedente, che Augusto non improvvisava m ai i suoi d i
scorsi. (Lo stesso si può dire per ‘ prosaica ’ che sostituisce il ‘ prosa ’ di se in v icem v id erin t v e l vid ere p o tu erin t. « L ib ro s integros se-
Svetonio: per cui cfr. I I 17, 1. 40). 15. Suet., Aug., 85. 15-19. Cfr. Rfihi *5 n atu i recitare v e l p op u lo p er ed ictu m n o to s fa c e re » suetus
in « Berliner philol. W ochenschrift », 1895, cc. 468-469; Baeumker, Quibus anti
quis scriptoribus..., p. 9 n . 1 ; De Nolhac, Pétrarque et Vhumanisme, I* 266 n. 1 ; era t. In v e n tu m p a tern u m d e tem p o ru m ra tio n e , u n ico errore
E . Boum e in «T h e american Journal of P hilologie», X L I (1920), p. 287. Cfr. com p erto, su per in tercala n d is scilicet d ieb u s, em en d av it e t,
pure De vita sol., I I ix 1 (Bas. 1554, I 319), in cui l ’autore ricorda proprio una
lettera di Augusto (la stessa citata in Rerum, I 6), « que in manus meas venit » : u t e s t scrip tu m in Saturnalibus, « om n em h u n c ord in em eree
ne aveva solo letto un breve estratto in Seneca. Cosi in Seti., X I V 1 (De rep. ta b u le a d e te m a m cu sto d ia m incision e m a n d a v it». N e c p o e-
opt. admin. - Bas. 1 5 5 4 ,1 4 3 2 -) : «Quere autem lu lii et Augusti Cesarie epysto-
las, quarum m ultas apud Iosephum (Ant. Iud., X IV 190 sgg. e X V I 160 sgg.), 50 trie exp ers fu it : e x ta t en im in V irg iliu m carm en , b rev e q u i-
quasdam apud Suetonium invenies ». (Per le epistole di Cesare vedi anche
Sen., X V I 5 - B as. 1554, I I 1056 - e De Nolhac, op. cit., I l* 4 2 ; per quelle di
A ugusto: Suet., Vita Hor.). Ma pure smentiscono quel vantato possesso le linee
26-33. Suet., Aug., 89. 33-37. Ibidem, l. cit. 44-46. Ibidem, l. cit. 48. M acr.,
che.qui subito seguono, 19-21: soltanto i brani riportati nei suoi storici il P .
Saturn., I x iv 14-15. 50. È il carme Ergone supremis (Riese, Anthol. lat.,
aveva potuto leggere, e magari comporne trascrivendoli una breve raccoltina.
n .° 6 7 2 ; Bàhrens, Poet. lat. min., IV 179); che il P . pare conoscesse diretta-
21-26. Suet., Aug., 89, in cui però, secondo il testo vulgato, si legge: « In qui
mente, pii! che dalla biografia interpolata di Donato. Aggiungi questo passo
bus et ipsis (graecis disciplinis) praestabat largiter, magistro dicendi usus
a M etr., I I 3 , 123 e a una nota del Virgilio ambrosiano, già accostate dal Sab-
Apollodoro pergameno, quem iam grandem natu Apolloniam quoque secum
badini: Biografie vergiliane note al Petrarca, in «R end. del R . Ist. Lom b. »,
ab urbe iuvenis adhuc eduxerat, deinde eruditione etiam varia repletus per
Arei philosophi filiorumque eius Dionysi et Nicanoris contubernium ». S. I I X X X I X (1906), pp. 194 e 197-98.
13, 14. < tenus > ] manca nei co- 19. quesitum] quesitus tu tti i codici, 29. pertinent] cosi tutti i codici, preterea paternum T ed ., in cui ‘ prete
dici. L ’integrazione, che sembra indi- A ltro errore in questa disgraziata pa- compreso T ed ., che però corregge in rea ’ è chiuso nella solita parentesi,
spensabile, m i è suggerita dal testo di gina dell’autografo. margine pertinerent. 50. extat enim] extat exus b.
Svetonio.
46. Inventum paternum] Inventum
LIBER PRIMUS, 14-15 15
_____ ________ RERUM MEMORANDARUM
Marcus varro 14. - N o n indign aberis, M arce V a rro , p repon i tib i du os 35 a ttu listi a tq u e ip se v ariu m e t elegans o m n i fere n um ero
1
p oem a fe cisti p h ilosop h iam qu e m u ltis locis in ch o a sti ». H ec
ta m gran d es v iro s, quos sib i p rep ositos n ec u n iversu s olim
de M arco V arron e M arcu s C icero. Q u ibu s ego n ich il a d d i- <
orbis eru b u it. N eq u e en im nesciu s eram in ter stu d ia L a ti
d erim , n isi u n u m , qu o eoru m que d icta su n t om n iu m cre
n oru m p rim u m tib i locu m ex im ia m q u e lau d em d e b e ri; m e -
sca t ad m ira tio . H unc illu m M arcum V arron em esse, qui
5 m in eram id tib i e t ab ex tern is trib u tu m e t a n o stris, ta n
40 cum ta m m u lta scrib eret, a d que n on scriben d a m od o sed
tu m q u e precon ioru m certa tim a m u ltis in u n u m h om in em
legen d a b rev is h om in u m v ita vid eatu r, n ich ilom in u s tam en
con gestu m u t ip se, si aurem a p p licu eris, erubes a s, ta m etsi
in terea su b P om p eio M agn o m ih ta v it e t ab eod em b e llo
vera e t m eritis tu is etia m nunc in feriora p red icen tu r. S u n t 2
p ir a tic o n a v a le m qu oqu e p rom eru it coron am ,
qui de te sio scrib a n t: « V ir d octissim u s V a rro , qu i ta m
io m u lta le g it, u t a liq u id ei scribere vacasse m irem u r; ta m celeberrim i p articep s triu m p h i.
Titon libertus
que d ifficu ltatib u s o b sessam tra d u x it e ta te m , u t in p h ilo so 16. - O b testa n tem audire m ich i v id eor T ito n e m ne e u m a l
p h ia p a ru m a u t n ieh il scrib eret, co n ten tu s elo q u en tie p rin ta n to segregem p a tro n o. H ic , M arci T u llii lib ertu s, «h o m o
cip a tu ; p o strem o a u tem , u b i a facie bello ru m civ iliu m in diligen tissim u s », u t A g e lliu s m em in it in lib ris N octiu m A th i-
is so litu d in em a b iit - de qu o p a u lo a n te d ictu m e s t -, a d in carum , « e t lib roru m p a tro n i stu d iosissim u s » fu it : eos v ig ila n -
term issam d iu tissim e p h ilo sop h iam ia m senior rev erten s, o m 5 te r e t dispon ere e t em endare so litu s. B o n u m o p u s, nisi qu od
n em in eo cu ram ac stu d iu m p o su it, u t civ ib u s su is o tio lib ertin i h om in is cura cu m u la vera t in gen u oru m to rp o r effu
p ro d esset, qu ib u s a n tea n eg otio p ro fu isset. Ita q u e lib ro s in - 3 d isset. C o n sta t h u n c de p a tro n i su i iocis lib ro s edidisse e t 2
n u m erabiles de rebu s ed id it p u lcerrim is ; qu os q u i se v e l le - q u icq u id sib i p assim m em o ra tu d ign u m ex cid era t a ccu ra tis
20 gisse ia c ta t v e l vid isse, qu am id v ere p ro fitea tu r ip se v id e rit ; sim e colligen tem in u n am congeriem red egisse, n eq u a pars
m ich i q u id em v ix u n qu am p eregrin atio lon gior su scep ta e st,
io illiu s eloq u ii p eriret.
u b i n on in cog n ito s C iceronis ne d icam lib ro s, se d in a u d ita
Salustius
lib roru m n om in a eom pererim . P h ilosop h iam a d illu d tem p u s 4 17. - C rispus S a lu stiu s, n o b ilit a t e v e r ita tis
n on n isi greco co g n itam serm on e prim u s om n iu m la tin is li- h isto ricu s - sic en im de illo ap u d au ctores verissim os
25 teris illu stra v it. P oetriam n on sp re v it, sed p a ru m fe liciter scrip tu m v id eo - , quo fideliu s res A fric e com p lecteretu r li
te n ta v it : te stis e s t Seneca e l o q u e n t i a illu m su a in bros p u n icos p e r q u is iv i peregrin am qu e lin g u a m p er in te r-
ca rm in ibu s d e s titu tu m ; q u od ip su m a liq u a etia m 5 p retem flagran ti stu d io scru ta tu s e s t ; qu in e t m aria tra n s
nunc e x op u scu lis eiu s in dican t. T a n ta a u tem bon aru m a rtiu m 5 gressu s d icitu r, u t ocu lis su is crederet d e con d ition ibu s lo
segn ities in cessit, u t bona p ars lib roru m eius e ta ti n ostre p er- coru m . B ellu m Iu g u rth in u m con iu ration em qu e C atilin e co m
30 ierit. I n lib ro ru m quidem M arci V arron is in teritu , q u an q u am pen dioso e t a d u n gu em , u t d ici so le t, ca stig a to com p lexu s
nec illu d sin e n o stri tem poris in fa m ia co n tig erit, ta m en stili e st stilo . S ed n u llo fa m o sior q u am H istoria ru m lib ro , qu i
fo rsan in cu ltioris asperitas u tcu n q u e h om in u m n eg ligen tiam io e ta ti qu oqu e n ostre - n e te rtiu m eius silea m d edecu s - a m is
e x c u se t; sed in operibu s C iceronis u n de excu sem u r n on in - su s e s t : v eteru m q u id em testim on io illu stris e t ap u d n os
tellig o . A n te om n es quidem d efletu s e s t stu d io soru m choris 6
so lo ia m n om in e su p erstes.
35 R eipu blice lib e r ; cuius m agn ificen tiam e t ip siu s C iceronis
Titus Livius
alioru m qu e testim on io et ex cerp ta in d e p a rticu la con iectu i 18. - A tq u e u t m en ia u rb is egressi n on sta tim e x Ita lia fu
rari lic e t: ta n tillu m nobis v e l a d acu en du m fo rte d esideriu m g ia m u s, qu o stu d io p u ta n d u s e s t arsisse T itu s L iv iu s p a ta v i-
v e l a d presen tiu s con vitiu m reserv atu m e s t, reliq u u m n escio n u s, qu i om n em rom a n a m h isto ria m ab u rbe co n d ita in C e-
a n fln q u a m s it recuperatura p o sterita s. U n u s a u te m h uic 7 sarem A u g u stu m , cu ius ip se claru it tem p o rib u s, cen tu m q u a
40 v iro e t stu d io ru m e t vite term in u s fu it : im m ergen tem se se -
p en itu s litera ru m fon tibu s in d ign a e t in p u b licu m dam pn osa l e , 3. Noct. A tt., X V v i 2. 7 -1 0. M acr., Saturn., I I i 1 2 ; G eli., Noci. Att.,
m ors ra p u it. D e qu a locus a lte r v e n ie t dicen di. I v n l e X I I I x x i 16.
1 7 , 2-3 . A u g., D e civ. Dei, I v . 3-5 . Sali., Bell. Iug., X V I I 7.
15. cfr. I 4 . 17-18. C ic., 7usc., I m 5 . 23-25. Vedi per es. Tuse., I m 5 . 1 8 , 1-16. Cfr. I a m ., X X IV 8 , 1-2.
26. Contr., I I I praef. 8 . V eii I a m ., IV 15, 7 ; X X I 15, 2 5 ; X X I V 4 , 5 -6 . 17, 5 . scrutatus est] perscrutatus est
30-34. cfr. I a m ., X X I V 4 , 12-14. Per lo stile « incultior » di Varrone vedi 16, 1. Titonem ] cosi i codici nel ti Par. ; ma è da dubitare che l ’aggiunta
A u g., De civ. Dei, V I n , dovs è già posto, a tutto scapito di Varrone, il pa tolo e nel testo, e cosi pure in seguito sia un’attrazione del ‘ per ’ precedente
ragone tra lui e Cicerone: e t. I a m ., X V II I 4 , 5 e X X I V 6 , 7. 36. Le ripe (II 38, 1. 5). (‘ per interpretem ’ ) ; infatti, a accre
tute lodi di Lattanzio sono repressamente ricordate in una delle Ia m . ( I l i 18, 8 . memoratu dignum exciderat] me scere il sospetto, ognuno dei due ‘ per ’
.5 ): De opif., I 12; Div. inst, I I I x v i 5 , V x iv 3-5 ecc. Cfr. Sen., X V I 1 (Bas. moratu dignum diversis locis ac tempo è proprio l’ultim a parola di due righe
1554, I 1048). 42. cfr. I I 17,8. ribus exciderat Ted. (in cui le quattro
contigue.
15, 23. ad illud tempus] aiI id tempus b. parole in più sono entro la solita pa
rentesi), A br. e Cus.
te n e t, silen tio su pprim en s a bierim . C uius ta m veh em en s stu - ac ru en ti ta n ta reru m om n iu m in teg rita s ? N im iru m h oc illi
5 dium fu isse com p ertu m e s t, u t e x quo p rim u m literaru m stu d iu m iuge p resta b a t e t, u t ip sis V alerii v erb is u ta r, « o m
du lcedinem g u sta v it, n u lla u n q u a m a lia d u lcedin e distrah i n ia in su o sta tu equ ali a c p erp etu a in d u stria co n tin e b a t».
p o tu e rit: n on b elloru m cu ris, n on v icto ria ru m le titia , n on N ec a d su i ip siu s ta n tu m , qu in ad alioru m quoque d efen - 8
g lo ria triu m p h oru m , qu ibus orn atissim am e ta te m e g it. I t a - 2 d en d am cau sam h ic sib i an im u s eadem q u e a ffu it fa c u lta s :
que - q u o d de p au cis scrip tu m e st - u tran qu e rem con su m - su b ipsum en im lon gissim e fin e m vite adversu s ac
io m a te p r e s titit: si arm a su m p sisset, n atu m in arm is crede cusationem sin gu laris e t tu m m axim e floren tis «o ra to ris
res, si se a d stu d iu m v e rtisse t, in te r litera s. E t , q u o d m agis G alb e se o p p osu it, H isp a n ia m q u e » p ro vin cia m , qu am iu ven is
m ireris, n o n h oc sib i p ro p ositu m fu it ab in fa n tia , q u an arm atu s m an u v ic era t, in erm is sen ex lin gu a d efen sita v it.
d o a ltiu s im p ressa difficiliu s a vellu n tu r, sed la tin a s litera s
e ta te ia m p ro v ectu s, grecas v ero sen io g ra v is a ttig it, cum 21. - In g en s e t pene ridicu lu s a M arco C aton e a d R o sciu m 1 boscìus histrio
is m a x im e frigere so le t anim u s m o rta liu m tu n c acrius in arde h istrion em descensu s e st. Ip se ta m en n e h in c u b i eu m alii
scens cu p id ita te discen di. S crip sit lib ro s reru m v ariaru m ac 3 scriptores adm iseru n t ex clu d atu r o b secra t, n ev e de illo in
m u ltaru m eloq u en tia v e tu s ta ; qu oru m om n iu m clarissim u s te r b ib lio th ece p en etralia lo q u i p u d ea t pro qu o n o n p u d u it
e st lib er O rigin u m . E u it a u tem , u t a it P lin iu s, e t « triu m p h o 4 5 M arcu m C iceronem in fo ro loq u i e t , q u o d m irari co g it,
e t censura su per cetera in sign is, m agis tam en etia m nunc «p o p u lu m rom an u m obiu rgare, qu ia is agen te g estu m R o
20 cla rita te litera ru m p recep tisq u e om n iu m rerum ex p eten d a scio » tu m u ltu o siu s nec sa tis a tte n to silen tio fu isse v id eb a
ru m d a tis gen eri ro m a n o ; in te r p rim a v ero a gru m colen di, tu r, d en iq u e pro quo h a b ita m oration em scrip tis m andare
e v i con fession e o p tim u s ac sin e em u lo a gricola ». V ita m 5 n on p ig u it. P ro fecto en im a d q u a m lib et a rtiu m a p p licetu r 2
qu id em inn u m eris sim u lta tu m p rocellis in q u ieta m d u x it; io anim u s in ten tio n e v eh em en ti, a d presen tem m a teria m spec
h in c sib i, v e lu t gu b ern atori egregio e x te m p e sta te m a riti- tare p o te s t: n am qu id re fe rt? a rtes v a rie, stu d iu m u n u m
25 m a , n on m in us glorie p a rtu m q u am lab oris : qu ater eum e st. R o sciu s ita q u e , lu d icre artis fam osissim u s m a g ister, ta n - 3
et q u a d r a g e s ie s ca u sa m d ix isse te s tis e st t o illa m stu d io ex ercu it, u t « n u llu m p op u lo n isi d o m i » prius
P lin iu s, e t eu m n em o sepiu s a ccu sa tu s, s e m p e r ta ex am in a tu m a ctu m e x p rim e re t; qu a d ilig en tia eo provectu s
m en a b s o lu t u s fu it. Q u od , n isi fa llo r, e t su m m e in - is e st, u t ap u d ip su m C iceronem scrip tu m s it « m irandam eoru m
n ocen tie et im p o rtu n i rigoris in d iciu m vid eri p o te st. D e- 6 im p u d en tia m q u i agerent in scen a g estu m in sp ectan te R o
30 n iq u e se x to e t octu agesim o e ta tis an n o, cu m a ceteris v ite scio » ; e t seq u itu r h u iu s d ic ti r a tio : « Q u is en im se se co m
officia d eseru n tu r, a ccu sa tu s, a d ca p ita lem cau sam n on ad h i m overe p o te st cu ius ille v itia n on v id ea t ? » H in c sib i co n - 4
b u it a d v o ca to s, sed progressu s in rostra cau sam ip se su am tig it u t e t n om en in gen s e t largas opes q u ereret, n ec v u lg o
con stan tissim e d efen d it a d eo , u t n ec lin g u e ta rd ita s, n ec ce
rebri seu la teru m fra g ilita s, n ec u lla prorsus m u ta tio in ta m 37. V al. M ax., Fact. et dict. mem., V i l i v n 1 ; cfr. L iv ., A b urbe cond.,
X X X I X x l 11-12 e ps. P lin ., D e vir. ili., X L V II 7. Vedi D e vir. ili., pp. 704-706.
35 lon g ev o oratore p o sset in tellig i. U n d e a u tem in e ta te qu assa 7 21, 2-3 . V al. M ax., Fact et dici, mem., V III v n 7. Forse il P . ricordava pure
P lin ., N . H ., V II x x x 117 (citato poco più su: I 15,11. 2 -3 ). Cfr. Contra med.,
8-11. L iv ., A b urbe cond., X X X I X x l 5-6 . Cfr. Farri., X X I 10, 5 ; De rem., I I (B as. 1554, I I 1206). 6-7 . M acr., Satum., I I I x iv 12. 12-14. V al.
I v n (B as. 1554, 1 1 2); De vir. ili., pp. 702-704. 11-16. V al. M ax., Faci, et M ax., Faci, et dici, mem., V i l i v n 7. 15. De or., I I Lvn 233. Qualche cosa
dici, mem., V i l i v n 1 ; Cicerone parla solo dello studio del greco: Acad., I I n 5 di analogo nella Pro Quinctio X X IV 77 : ma il P . non doveva possedere que
e De sen., V i l i 26. Cfr. Fam., X X I 11, 7 e X X I I 1 2 ,2 , testi f e p1. 18. N . H ., sta orazione (De Nolhac, Pétrarque et Vhumanìsme, I 2 213-69 e I I 2 240), e la
X I V iv 44. 27. Ibidem, V II x x v n 100; vedi pure ps. P lin., D e vir. ili., citazione dei Rerum mostra nella sua precisione di derivare indubitabilmente
X L V II 7 e Sol., CoUect. rer.mem., I 115. Cfr. Fam., I 1, 14 e D e vir. ili., p. 682. dal D e oratore. 18-21. V al. M ax., Fact. et dict. mem., V i l i v n 7.
20, 26. quadragesies] cosi i codici. **«-37 hne illi studium iuge prestabat] hoc iuge studium' illi prestabat Ted.
f
22 RERUM MEMORANDARUM 23
LIBER PRIMUS, 23
20 solu m sed clarissim is viris ac prin cipibu s civ ita tis accep tu s 5 lu ta to A rch im ed e p roficiscor in G reciam . H ic Siracu sis ortu s 2
fo re t, p recipu equ e C iceroni, cu i ta m fam ilia riter n o tu s fu it illic v ix it , illic o b iit. Q u e res lic e t p a trie term in is a rctatu m
u t eu m C icero accu sa tu m p u b lico iu d icio d efen d eret. C on sta t 5 in d icet, an im u s ta m en eius n u llis circu m clusu s fin ib u s, sed
preterea, e t in Saturnalibus scrip tu m e st, co n te n d e r e m a ria e t terras e t celu m om n e percurrens m e d ita tio n e lib e r
C iceronem s o litu m cum R o scio « u tru m ille sep iu s ea n - rim a , qu o pen etrare acies h u m an a n on p o te ra t o cu los m e n -
25 dem sen ten tia m v ariis g estib u s efficeret an ip se per e lo - io tis in te n d it, eoqu e cla rita tis e v a sit u t a u t su m m u m a u t su m
q u en tie co p iam serm one d iverso pron u n tiaret. Q u e res ad m is p arem locu m te n e a t, « u n icu s » u t L iv iu s a it, « sp ecta to r
h an c fid u tia m R o sciu m a ttr a x it u t lib ru m con scriberet qu o celi siderum qu e ». I n a ltissim is qu id em am bigu isqu e q u estio - 3
elo q u en tiam cu m h istrion ia com p araret », h in c scilicet m o n ibu s qu as celestiu m in d a g o d issem in a v it in terris, m agn a
tu s, q u od a ltera v ocis son o, a lte ra corporis m o tu , la ten tis p ars d issid en tiu m h oc u titu r p a tro n o . S tu d iu m ei su m m u m
30 affectu s an im i d iversa qu id em v ia , sed p a ri represen tare is fu it n atu re o p u s, qu aten u s h om in i lic e t represen tare. P rim u s
v id ea tu r in d u stria . H ic e st R o sc iu s ille q u i in ter 6 om n iu m s p e r a m acri a rtificio m e d ita tu s e s t, in qu a celi
ceteros m a g n i n om in is « L u c io Siile carissim us fu it e t a b sp eciem s o l i s q u e e t l u n e a tq u e e r r a n t i u m reliquaru m
eodem d icta to re aureo anu lo d o n a tu s. T a n ta » dem q u e, u t d iv ersita tes e t m o t u s , n on ta n tu m an im is, sed ocu lis etiam
M acrobiu s a it, « fu it g ra tia e t g lo ria , u t m ercedem diurn am n ostris ex p ressit, fu g acissim u m cursum tem p o ris ingen io d i-
35 d e p u blico m ille denarios sin e gregalibu s solu s accip eret ». 20 m en su s. « E ffe c it id em » u t C iceronis u ta r v erb is, « q u od ille 4
qu i in T im eo ed ifica vit m u n du m P la to n is d eu s, u t ta rd i
Esopus histrio
22. - E t n e artifices fa ctis e t profession e sim illim o s stilo 1 ta te e t celeritate d issim illim os m o tu s u n a regeret con versio.
separem , E so p u s e t e ta te e t a rte e t o p ib u s e t glo ria e t a m i Q u od si in h oc m u n d o fieri sine d eo n on p o te s t, n e in spera
citia C iceron is, p ostrem o reb u s o m n ib u s R o scio pen e p a r qu id em eosdem m o tu s A rch im ed es sine d iv in o in gen io p o -
fu it - n isi q u o d de a rte scenica lib ru m , qu od m e legisse m e - 25 tu isse t im ita ri ». S tu p en d u m e t in cred ibile p rorsu s in v en tu m ,
5 m in erim , n o n scrip sit - , stu d io certe n on inferior. A m b o s d e - 2 n isi m u n d u s ad h u c o m n is u teretu r. N eq u e celestiu m m odo 5
n iqu e a d au dien du m visen d u m qu e Q u in tu m H o rten siu m , et- sed e t terren oru m m iru s a r tife x : g eom etrie p eritissim u s re
eloqu io claru m e t m u lto m a x im e m o tu corporis con spicu um , pertorq u e m ach in aru m , qu ib u s obsid ion em p a trie adversus
im ita n d i stu d io sim u l cu riam freq u en ta sse n o tu m e s t. rom an u m ex ercitu m e t M a rcellu m du cem unus sen icu lu s
S ed ia m sa tis m u lta d e n o str is; h inc m ich i p ro cu l a b h iis 3 30 h au d d u bie tard io rem fe c it. C uius in gen ii v en eratio h ostis
io lito rib u s n av iga n d u m e t in a m p lissim u m stu d io ru m p elagu s etia m m eru it fa v o re m , sed eu m im m o d ica m en tis in ten tio
prora flecten d a est. in efficacem red d id it. C a p ta siq u id em ad ex tre m u m u rb e, 6
cum eain diripien dam d u x p erm itteret iu sto m ilitu m fu rori,
-Archimedes
23. - Q u en am vero a b Ita lie fin ibu s digresso p rio r te llu s l u n u m d e t o t m ilib u s ex ce p it A rch im ed em . H le n ich il a u t
o ccu rrit? P ro fecto T rin a cria ; qu e e t ip sa o lim , u t a iu n t, 35 ex trem is casibu s m o tu s a u t p u blici sen tien s tu m u ltu s, figu
Ita lie pars e ra t, n u n c Ita lie in su la e st. L ib e t ig itu r oration is
l i . Ab urbe cond., X X I V x x x iv 2 . 15-25. Tuse., I x x v 63. 26-30. L iv .,
m ee cim b am in p o rtu siracu sio p aru m per alligare, d u m sa - Ab urbe cond., X X I V x x x iv . 32-43. Questo racconto è manifestamente ri
calcato su V al. M ax., Fact. et dict. mem., V i l i v n ex t. 7 ; anche se il P . potè
23. M acr., Satum ., I I I xrv 12. 34. Ibidem, I I I xrv 13. pure ricordare L iv ., A b urbe cond., X X V x x x i 9 , Cic,, D e fin., V x ix 50 e P lin.,
2 2, 2-4 . Ibidem, I I I x iv 11. 5-8 . V al. M ax., Faci, et dict. mem., V i l i x 2. N . H ., V II x x x v n 125. Cfr. D e Dir. ìli., pp. 278-82.
23, 2. O v ., Metam., X V 290-92; Sen., Nat. Qttaest., V I x x x ; Iu st., Epit.,
2 3 , 5. H ic Siracusis ortus] nel mar- 20. Ciceronis utar verbis] Ciceronis
IV 1 1 ; Pomp. M ela, Chorogr., I I v n 115; Serv., A d A m ., I l i 4 1 4 ; Claud., De
gine Ted. sostituisce cretus (scritto due verbis utar b . Identica, comprensibile
raptu Proserp. (X X X I I I ), 142-46; Isid ., Orig., X I I I x v m 3 . Cfr. Ititi., 67.
vo lte: una m olto abbreviato e poi, can- divergenza in I I I 3 , 21.
2 2 , 4. quod me] quem me b , meno Par. Abr. Cus. È un m anifesto errore. celiato questo prim o, per disteso).
24 25
RERUM MEMORANDARUM LIBER PRIMUS, 24
tia to r e , lon ge locu p letio r ip se n eg otiato r m o x fu tu ru s. 35 p eten tes, qu id am distrah en d is com p aran disqu e m ercib u s lu
5 D ein d e a b e ta tis su e prim ordiis sa p ien tie p a riter a tq u e h on e cru m sp ec ta n t, a lii n eu tru m om n in o co g ita n tes, so lo visen d i
sta tis ard u u m ac lab oriosu m callem in gressu s, n a ta lis so li n osceiidiqu e stu d io tra h u n tu r - qu od gen us h om in u m pre ce
d ereliq u it a n g u stia s to to orbe p ereg rin u s; siq u id em , u t in te ris lib erale e t in gen u u m v id etu r - , sic in ista m qu am d eg i
h istoria verb is p oeticis u ta r, m u s v ita m , v e lu t in m ercatu m m a x im u m , con venisse om n e
40 gen us h om in u m v id e m u s: qu oru m a lii g lo ria m , a lii lu cru m
Vir fu it hic ortu samius, sed liquerat una
10 E t Samon et dominos, odioque tyrannidis exui a u cu p a n tu r; q u id am v ero p erp au ci, sp retis o m n ib u s, qu id
Sponte erat. h ic a ga tu r stu d iose circu m sp iciu n t, cogn ition em reru m e t n i
ch il aliu d q u eren tes. H o s ego n on d u m certe sa p ien tes, sed
44-46. Liv., A b urbe cond., X X V x x x i 10. 48. Tuse., V xxm 64-66.
24, 2-4. Iu st., E f it ., X X iv 3. 9-1 1. O v ., Metam,., X V 60-62. sa p ien tie a m a to res, id e s t p h ilo sop h o s, v o co E t h ec q u i- 7
43 d em d e in v en tio n e h u iu s n om in is, q u od in ta n tu m p o st e n i-
24, 3. Demarato patre] D i fronte alla Giustino, i quali, per risolversi tra ‘ D e-
concordia dei manoscritti, alcuni vici- m arato natus ’ e ‘ de M arato natus ’ ri-
nissimi all’autografo (anzi tutto Par. e il corrono pure a testi medioevali : a Vinc. 1 4-16. O v ., Metam., X V 62-64. 21. Tuse., V m 8-9.
fido Ted.), è inutile presentarsi l’incer- di Beauveais e a Giov. di Salisbury.
22 e 25. Pontium ... Filuntem ] In - ‘ Ponticus ’ e ‘ Phliuntem ’ .
tezza che rende dubitosi gli editori di 8. verbis poeticis] poeticis verbis b.
vece nel Cicerone vulgato si legge 32. hec vita] vita hec b.
tuit, nostris verbis alieno testim onio dixim us; quod nec in ip se n ob ilior A th en is o rtu s, eru d itu s a S o cra te , p a tria e t
digna m em oratu res, ubi presertim de Pithagora serm o nobis preceptore clarissim is, b rev i ta m en sic u tru n q u e su p erav it,
institutus erat, nec alter oportunior dicendi locus videbatur. u t n ich il a u t S o cra ti illo d iscip u lo feliciu s co n tig erit a u t
N unc ad propositum revertam ur. Iste est Pithagoras qui ar- 8 A th e n is illo cive glorio siu s. H a b u it e t preceptores a lio s: D y o - 3
50 denti reperiende virtutis studio et in Egiptum profectus io nisium in p rim is scrip tu raru m ru d im en tis, A risto n em argi-
transacti tem poris notitiam a sacerdotibus egiptiis et in Per- vum in p a lestra , in qu a lu c ta to r exercitatissim u s ev a sit.
sida inque ipsam , u t Iustinus ait, Babiloniam siderum cur P ictu re qu oqu e a rtem n on liq u it in te m p ta ta m . A d hec et
sus om nem que celi rationem ac m undi originem a Persa tragedias scrip sit ta n ta q u e illi p oetan d i fid u tia in cesserat,
rum magis, Cretam deinde Spartham que rediens ab eorum u t a d eius p rofession em asp ira ret, n i m a g ister S o cra tes h oc
perdidicit. F uit et Pherecydis syri discipulus, illius antiqui 9 tollen s. H eraclid is p rim u m secta to r fu e r a t; d ed itu s tan d em 4
qui prim us omnium dixisse reperitur animam im m ortalem , S o cra ti, coequ evis su is p o st se relictis, ip sam S ocratis d o ctri
opinionem que sanctissim am ab illo susceptam Pithagoras n am e t o rn a v it elo q u en tia e t ration ib u s a rm a v it. U b i v ero 5
confirm avit. Cuius rei Cicero testis est. Denique in eam par- 10 S ocratem sib i m ors erip u it, n eq u id om n in o tem p oris a m it-
m ultisque sui m em orabilibus m onim entis editis M ethaponti iu d icio, ta m en eg ip tios sacerd otes a d iit e t a d qu em m u n du s
certa tim discendi stu d io con flu eb a t, ip su m ab a liis discere
diem obiit. V ir magnus in prim is et qui non « nom inis solum 11
inventor, » u t Cicero idem ait, « sed rerum etiam am plificator n on p u d u it. In d e a u tem astrologie peritissim u s d isceden s, 6
fuit, privatim que et publice prestantissim is et institutis et a d T h eod oru m ciren aicu m , preciaru m illiu s tem p o ris g eom e-
65 legibus Italiam exorn avit». H uius autem tam vehem entis stu 25 tra m profectu s e st. Q u ib u s om n ib u s v e lu t u n d iqu e co n q u i- 7
dii e t tam copiose doctrine fructum venerationem quandam sitis m ercibus in stru ctu s, per P ith a go re ta n d em v estig ia in
singularem vivens m oriensque percepit. Sed de h oc alibi. Ita lia m v e n it. In v en isse ib i eu m tu m m u lto s, tu m A rch ita m
> taren tin u m T im eu m q u e, eosqu e cogn ovisse e t a b eis d i
Plato dicisse p ith a g o r e a o m n ia , a u ctor e st C icero.
25. - D e Platone - quod Salustius ait de Carthagine - 1
m e l i u s erat tacere q u a m p a r u m loq u i; ne tam en 30 In prim isq u e im m o rta lita tem an im e a P h erecy d e, u t a iu n t,
rep ertam , a P ith a go ra su scep ta m , in ex p u gn a b ilib u s v a lla
aut ipse unde laudem m eretur silentio tegatur aut m ichi
v it argu m en tis. In te r P ith a go re su ccessores a rctio ri a m ici
torpor ex adm iratione subrepserit, strictim m em orabitur.
tia com p lexu s e st T im eu rn , e x L ocris o riu n d u m ; su b cu ius
5 H ic antiquissim o et utrinque nobilissim o genere m ultum 2
n om in e preclarissim u m lib ru m scrip sit. I n om n i sano p ith a -
35 gorea d o ctrin a n on m in u s c a s t it a t is m irato r q u am in
52. Epit., X X iv 3-4. Ma Giustino non paria delle peregrinazioni di P ita
gora nella Persia; questa notizia il P . dovette ricavarla da C ie., De fin., V gen ii fu it. P reter h ec a d In d o s etia m a c M agos p en etrare 8
x x ix 87 (che è pure la fonte in Fam., I X 13, 13) e, assieme ad altri partico
d ecrevera t fecissetq u e, n isi eu m v e lu t in p o rtu b elloru m
lari qui ripetuti, da V al. M ax., Fact. et dict. mem., V i l i v n ext. 2. Poterono
forse giovargli anche altri brevi accenni sparsi nelle opere di Cicerone: De fin., tem p e sta s in p a tria te n u isse t; u b i n ich ilo segn iu s in terea
V n 4 ; Tuse., V rv 10; De or., I l i xx xrv 139. Cfr. pure Fam ., X I I I 12, 2. P arm en idis ac Z en on is in v en tio n ib u s se se d e d it, e x m u l-
59. Tuse., I x v i 38. Vedi Fam., IV 3, 6. 59-62. Iu st., Epit., X X iv 17-18 e
V al. M ax., Fact. et dict. mem., V i l i v n ext. 2. 63. Tuse., V iv 10. 65-67. 40 to ru m scilicet in gen iis lib an s qu od m o x refu su rus era t in
cfr. Fam., X 3 , 9. 67. efr. I l i 70, 1-6.
25, 1. Bell. Iug., X I X 2. Cfr. la redazione originaria y in Fam., V i l i 2 § 6.
25-27. cfr. Fam ., I X 13, 13 e X I I I 12, 2 . 29. D e fin., V x x ix 87 e Tuse.,
Meno vicini alla lezione dei Rerum testi piò tardi: Fam ., I I 13, 2 (ma vedi la
I x v n 39. 30. C ic., Tuse., I x v i 38. 34-36. A p u l., De Piat, et eius dogm.,
variante di un codice che talora riporta lezioni anteriori) e Sen., X V I 1 (Bas.
1554, I I 1047-48). 5-27. A pul., De Plat. et eius dogm., I i -iii 186. I in 186.
28 R ER U M M E M O R A N D A R U M 29
\
LIBER PRIMUS, 25
_
p lu rim o s. S crip sit equ id em d iv in a p o tiu s qu am h u m an a fa - 9 rerum narratione in contentionis studium transisse videa-
cu n dia lib ro s m u lto s ; e t u t q u e d e eo scrip ta su n t ad con 75 mur. Prestat igitur ceptum sequi. A c ne vulgata inseram, 13
te x tu m refera m , « prim u s om n iu m trip a rtita m p h ilosop h iam lectorem , si forte nescit, adm oneo extare librum elegantem
copulavit e t sib i in v icem n ecessarias p a rtes n ec pu gn are in - Apuleii madaurensis illustris platonici, qui liber inscribitur
45 te r se ta n tu m m o d o , sed etia m m u tu is se ad iu vare au xiliis D e P la ton e. Illic quidem et ipsius prosapiam et tem pus ori- 14
ostendit. N am q u am vis de d iversis officinis hec ei essen t ginis et parentum fratrum que ac preceptorum nom ina et
ph ilosoph ie m em bra su scep ta , n atu ralis a p ith a go reis, d y a - 80 studia ac peregrinationes et patrim onii m odum , denique
letica ration a lis a tq u e m oralis ex ip so Socratis fo n te , u n u m tanti viri opiniones celebres ac fam osas de D eo, de m ateria,
tam en e x o m n ib u s e t qu a si proprii p a rtu s corpus effecit, de ydeis, de m undo, de anima, de natura, de tem pore, de
so E t cu m p rin cip es h aru m fa m ilia ru m im p o litas sen ten tias stellis erraticis, de anim alibus, de providentia, de fato, de
e t in ch o a ta s au d itoribu s tra d id issen t, h ic eas tu m ration e dem onibus, de fortuna, de partibus anime e t corporeo sin-
lim an d o tu m oration is a u gu ste h on estissim am sp eciem in *•« gularum dom icilio, de sensibus, de figura corporis humani
duendo p erfectas a tq u e etia m adm irabiles fe cit ». ac dispositione m em brorum , de divisione bonorum , de virtu
H acten u s alienis verbis u su s sim , tem p u s e st a liq u id e x 10 tibus, de triplici genere ingeniorum , de tribus causis appe
55 m e loq u en d i. H in c ergo v a lid issim a ph ilosoph ie ra d ix ex ori tendorum bonorum , de volu ptate, de labore, de am icitia ini
tu r, in p lu rim os p o stea secta ru m ram os dissid en tib u s ingeniis m icitiaque, de turpi am ore, de tribus am oribus, de specie-
d ivisa. Ita q u e iure o p tim o , n o n G reci ta n tu m , sed M arcu s 90 bus culpabilium hom inum , de statu et m oribus atque exitu
Cicero e t om n es doctiores L a tin o ru m uno ore v e l P lato n em sapientis, de civitatibus et de republica deque eius institu
ph ilosoph orum prin cip em a p p ella n t, v e l, q u i m in u s, tione legibusque optim is, de hiis, inquam , om nibus succincta
eo h u n c v e l illu m glo rie sib i trib u u n t collegam : a lii P lo tin u m . u t brevitate conspicuum nec inamenum cognitu reperiet trac
M acrobiu s, a lii X en o p h o n tem u t A gelliU s. I t a de collega fo r
tatum .
tassis a liq u a , de P la to n e n u lla q u estio est. N ec su m n esciu s II 95 D e in itio quidem m undi idem sibi quod nostris - cuius 15
ab h ac ta n ta P lato n is lau d e, qu osd am - u t tu llian o eos n o contrarium successori eius A ristoteli visum est: mundum
m in e d esign em - p le b e io s ac m in u t o s , vel - si non cepisse - , u t testatur Cicero in prim o T u scu lan arum que
65 Senece v ocab u lo u ti m a lim - c a th e d r a r io s p h ilo so stion u m libro, licet Apuleius in hac eum opinione varian
ph os discord are, q u i, n on a lite r q u am in m agn o ex ercitu se tem dicat. Ceterum tam etsi ab in itio huius operis ita decre- 16
d itio su m v u lg u s e t ig n a v u m , m agn is c l a m o r i b u s cu n cta 160 vissem nequid aliunde quam ex secularibus literis sumptum
perm iscen t n ov o sq u e sib i du ces fa ciu n t, iu sti im p erii d eserto - intersererem , sive ignorantie aliarum m ichi conscius sive
rés. Q u ibu s eg o , m ilib u s lic e t o b strep a n t in n u m eris, p au cos 12: ideo ne res distantissim as im portuna perm ixtione confun
70 v el G recoru m v el L a tin o ru m o b icia m , q u oru m con gressu n ec derem , tam en cum ad hunc tantum philosophie antistitem
anceps b ellu m sit nec in certa sen ten tia , co n stetq u e a lio s fo r tam que religioni nostre consentaneum ventum foret, tem -
tassis a p lu rib u s, P lato n em certe a m elioribu s la u d a tu m . 105 perare m ichi non potui quominus prefixam stilo m etam pa-
Sed de h oc m u lta lo q u i locu s ipse d eh o rta tu r, n e scilicet a
78. Cosi il titolo dell’ opera di Apuleio nel Vafc. L at. 2193, dove una serie
sistem atica di note del P . esattamente coincide colla lunga enumerazione
42. Ibidem, I m 187-88. Dopo ‘ rationalis ’ {1. 48) gli editori di Apuleio la delle linee che qui seguono: prova di una lettura attentissim a a preparazione
mentano una lacuna. 57-58. De fin., V m 7 ; Tuse., I x 2 2 ; ecc. 60-61. In
di questo capitolo. 97. Tuse., I x x v m 70. 98. De Plat. et eius dogm., I v m
somn. Scip., I v m 5. Cfr. De vita sol., I I v n 1 (Bas. 1554, I 315). 61. Noct.
198. 99-107. Cfr. IV 14, 11. 5-11 e Introd., p. c x x v n .
A lt., X IV n i 11. 63-64. Tuse., I x x m 5 5 ; De div., I x x x 62 (cfr. De sen.,
X X I I I 85). 65. De brev. vitae, X 1. Cfr. De vita sol., I I v i i 1 (Bas. 1554, I 315). 2 5 ,9 1 . de civitatibus et de republica] omissione erronea: come mostra pure
67-68. cfr. V erg., Aen., IV 411 (e anche 1 124). de civitatibus, de republicab; marni pare una nota del P . al suo Apuleio (c. 14r).
30 RERUM MEMORANDARUM 31
LIBER PRIMUS, 25
rum per excederem id q u e de ip so recognoscerem qu od non est in illis ; D eu s en im illis m a n ifesta v it » et que sequ u n tu r,
m odo n o stri sed sequ aces etiam su i m em orie prod id eru n t. seu - in qu od m agis in c lin a t e t m u ltis in d itiis im p ellitu r, u t
Ig itu r a d v en tu su o in E g ip tu m , qu em su pra re tu li, p reter 17 qu odam m odo pro v e rita te co n sen tia t - qu ia scilicet ille v ir
a stro log iam , prop h etaru m qu oqu e ritu s ac d o ctrin a m d id i- acu tissim i e t ad d iscen du m in sa tia b ilis in g en ii, sicu t in eg ip -
110 cisse P la to n em fa m a est. Q u od e t ipse A p u leiu s v ite a ctu u m
145 tia s, sic e t in h ebreas litera s alicu iu s in terp retis colloqu io
que singu loru m eius diligen tissim u s scru ta to r a sserit e t g lo p en etrarit. U n d ecu n q u e san e hec ta m v e rita tis am ica p h i- 2 3
riosu s p a ter A u gu stin u s in lib ris quos de d o ctrin a cristian a losop h ia m a n av erit - qu am D e i don u m fu isse n em o d u b ita t -
ed id it curiosius ex eq u itu r. N a rra t en im fu isse tem p o rib u s 18 q u an ta sit in ter illiu s opin ion es e t cristian oru m fidem p a ri
suis h ereticos qui dicerent S a lv a torem n ostru m n on p ro
ta s qu i scire v o le t, le g a t ip siu s A u g u stin i C on fession u m li-
lis p riam sed p lato n icam h ab u isse d o ctrin a m , ex ra tio n e te m
150 bru m sep tim u m , u b i rep eriet in om n ib u s fere qu e d e V erbo
poru m b lasp h em iam coloran tes, qu od priu s P la to n is p h ilo so D ei d icu n tu r a n ostris P la to n em con sen tire, p reterq u am in
p h iam qu am C risti E va n geliu m esse co n staret. Q ue calu m p n ia 19 su scep tion e h u m ane carn is, u bi n on co n tra d ix it ille , sed si
per san ctissim e m em orie A m b ro siu m m ediolan en sem ep y seo - lu it. H in c e st qu od in eisd em C on fession u m lib ris scrip tu m 24
p u m ita co n v icta e st, u t o sten d eretu r P lato n em p o tiu s que e s t: « Ceterorum p h ilosop h oru m scrip ta p len a fa llacia ru m et
12 0 vera sen sisset, n on qu id em e x ore S a lv a to ris, qu em videre .
155 d ecep tion u m se c u n d u m e le m e n ta h uius m u n
n on p o tu it, sed a b ipsiu s precon ibus lon ge a n te prem issis di - qu od a it A p o sto lu s - , in platon icis a u tem m odis om n i
accep isse; siq u id em quo tem pore in E g ip tu m v e n it, seu fo rte
bu s predicavi D eu m e t eiu s V erb u m ».
seu d ivin itu s illic inven isse Ierem iam , a quo p rop h eticu m S ed ego v id eo q u am cupide in id qu od n ec contingere 2 5
su scepisset arch an u m . Q u o d , u t d ix i, successor eius A p u - m e d ita b ar in cu b u e rim ; deinceps ig itu r im p etu m coh ib ebo,
125 leiu s, qu a m v is m u lto brev iu s n ec expresso Ierem ie n om in e,
leo F in is qu id em v ite , qu ia stu d ioru m P lato n is fidelissim u s t e
con sen tit. Id e m tam en A u gu stin u s in aliis p o stm o d u m lib ris, 20 stis e rit, n on est p reterm itten d u s. Sub ca p ite m orien tis S o -
in qu ibus civ ita te m D ei ed ifica t e t ad versariam su b v e rtit, phronis m im os co n sta t in v e n to s; u t n on m in us vere d e h oc
in han c ip sa m h istoriam reversu s, excu ssa d iligen tiu s a n n o qu am de C arneade dici p o ssit qu od unus « fu erit e t p h ilo so
ru m serie, com p erit qu od de Ierem ia scripserat n on fu isse p h an di finis e t v iv en d i ». O b iit annis e ta tis u n o e t octu àg in ta
i3o p ossib ile, q u ia Ierem ias scilicet cen tu m a n te P la to n is o rig i
165 e x a c tis: m ira res d ictu , ip so suo n a ta li d ie. Q u am obrem u t 26
n em ann os p ro p h eta sset. A d d it e t a lia m im p o ssib ilita te m : 21 in e p y sto la q u ad am m em in it A n n eu s Sen eca, m a g i, « qui tum
n eg at en im tran sla tio n em sep tu ag in ta in terp retu m ex hebrea fo rte A th en is era n t, im m o lav eru n t d efu n cto , am plioris fu isse
in grecam lin gu am p otu isse a d P lato n is n o titia m perven ire, so rtis qu am h u m ane r a ti, qu ia con su m m asset p erfectissim u m
u t que celeb rata fu it regn an te ap u d E g ip tio s P th o lo m eo e t n u m eru m , qu em n o v em n ov ies m u ltip lica ta com p on u n t ».
135 u t fieret in sisten te, annos circiter sex a g in ta p o st P lato n is
m o rtem . In h ac igitu r d ifficu ltate p erp lexu s A u g u stin u s p er 22 149. C m f., V II ix . 153. Ibidem, V i l i H. 156. P au l., A d Col., I I 8. Le
Confessioni e la Vulgata hanno ‘ elementa mundi ’ . 161-164. cfr. V al. M ax.,
con iectu ras egreditur^ o p in atu rqu e P la to n em , u t in su a d o c
Fact. et dict. mem., V i l i vxi ext. 3 (e per l’accenno a Carneade, ibidem, ext. 5).
trin a ta n ta m serv et cu m cath olica v erita te con cordiam , seu Questa figurazione del concludersi insieme della vita e dello studio il P ., sco
pertala nei classici (e forse in modo particolare in questi aneddoti di Valerio),
veteru m fo rte qu ib u sdam lib ris ed o ctu m , seu p o tiu s iu x ta
ha amato sopra tu tte, trovandola coincidente col suo ideale e colla sua forma
uo illu d a p o sto licu m , « qu ia q ù od n o tu m e st D e i, m a n ifestu m di vita. Quindi egli si ferma cosi volentieri a esporre ricordi di vecchi studiosi
che alimentarono fino in anni tardissimi la propria fatica: cfr. - poiché sono gli
stessi ricordi che compaiono in questi capitoli - Fam., V I 3 , 14 sgg. e X V II 8,
110. De Piat, et eius dogm., I n i 186. 112. De doctr. christ., I I x x v m 43.
5 sgg., e per l’accenno finale X V II I 3 , 11. Anzi la sua morte stessa egli la
126. D e civ. Dei, V i l i x i. Per la perifrasi con cui è indicato il De civitate Dei
sognò simile a quella di P latone; come Platone i m im i, cosi egli avrà sotto il
cfr. Fani., X V 9 , 5 e I I I 8, 8. 140-141. P aul., A d Rom., I 19.
capo i Salm i: Fam., X X I I 10, 11. 166. A d L u cii, L V III 31.
32
RERUM MEMORANDARUM LIBER PRIMUS, 26-28 33
Aristotiles
26. - U t apud A ristotilem minus tem poris exigam causa 1
res e x ig a t, firm a b it n a tu ram in h oc v iro fecisse p o ten tie e x
est m ora longior quam apud preceptorem traxi. A ccedit quod
trem u m , com p aran tes que sib i qu em p iam rid e b it. E g o u tro s-
quecunque ferm e de ipsius laudibus dici possunt, iam vulgo
as que audiens sile b o ; e t si loq u i cogar, d icam illu d p a sto -
et scolasticis om nibus nota sunt. Sed quoniam illustria no-
riu m ca rm en :
5 mina recensentem tanti viri doctrinam siluisse nefas est,
N o n n o stru m in te r v o s ta n ta s com p on ere lite s .
quid aliud de ipso dicam quam quod M acrobius ? H ic « vir
tantus niehil mi chi videtur ignorare potuisse ». Accepim us 2 27. - P rev ertit ordin em tem p oru m m a iestas reru m . P ri Socrates
a Grecis hodie etiam apud eos Platonem propter ingenii
m us om n iu m S o cra tes, h u m an am d octrin am sa lu ta ri stu d io
singularem quandam altitudinem divinum , A ristotilem vero
com p lexu s, p h ilosop h iam u squ e ad eu m d iem circa ste lla
io propter scientie ubertatem dem onium dici. Innum erabilia
ru m cursus e t celi dim en sion es variis a m b agib u s h esitan tem
de h oc extant m agnorum virorum testim onia, sed res tam
5 in terras a ttr a x it e t in u rb ib u s a tq u e in in tim is m o rtaliu m
clara est u t teste non egeat. Itaqu e non sum m ultus in con
precordiis p ro p a g a v it, in cip ien s de an im oru m m orbis ac m o
quirendo quid a singulis in huius gloriam conferatur. Màr- 3
tib u s rem ediisque e t v irtu tib u s tra cta re, m oralis p h ilo so-
cus Cicero cum summo ingenio scientieque copia preditum
ph ie prim u s a rtifex e t, u t a it V a leriu s, « v ite m a g ister o p
15 dixisset, de eodem loquens : « A ristotiles » inquit, « longe om ni
tim u s ».
bus - Platonem semper excipio - prestane e t ingenio et d i
ligentia ». Eandem sententiam ferre videtur Augustinus, ubi 4 Demosthenes
28. - Sed u b i D em osth en em relin qu o, qu o n em o u n qu am
in ipsis libris D e civitate D e i, post m em oratum proxim e su
lab oriosiu s, n em o per plu res o b lu cta iitis n atu re d ifficu ltates
pra serm onem habitum de Platone, sic adiecit : « A ristotiles,
in a ltu m r e p ta v it? P erp lex ita tem lin gu e, ex ilita te m v ocis,
20 Platonis discipulus, vir excellentis ingenii et eloquii, Platoni
fra g ilita tem lateru m e t im p o ten tes arterias obiecerat ei sors
quidem im par, sed m ultos facile superans ». A t si com m en- 5
« n ascen d i; u n a e x adverso stu d ii a ssid u itas freg it h ec o m n ia :
tatorem eius A verroym audire velim us, iuratus testis, ubi
oris torp orem sepe q u o d exprim ere n eq u ib at itera n d o d is
26, 6. In somn. Scip., I I x v 18. C fr. Fam., IV 15, 2. 7-10. Vedi la nota cu ssit, operosa ex ercitation e vocis ac la teru m rem ediu m
apposta a Fam ., X X I V 5, 3. 13-14. Tuse., I x 22. 17. De civ. Dei, V III a d in v en it, u t in qu ibus m a x im e sib i d isp licu erat, in eisdem
xn. 18-19. cfr. I 25, 20-22. 22. Il Baeumker nel suo saggio (p . 17, n . 7)
segnala due passi di Averroè che giustificano bene le parole del P .: Phys., I , p o stea au d itoru m aures singu lariu s d em u lceret. P lurim os
proem. e D e an., I l i , comm. 14. E gli aggiunge che il secondo era notissimo, io versus im o spiritu per m on tem op p ositu m im p igre gradiens
perché citato da parecchi e importanti autori del tardo M edioevo: Alberto M a
gno, .Ruggero Bacone, Egidio Rom ano. (Il P . pensava appunto a quest’ampia red d eb a t; ac ne in con tion ibu s fo ri m u rm u r a u t disson u m
e autorevole diffusione di quell’affermazione di Averroè, quando - come ci in v u lgu s h orresceret, iu x ta p rocellosu m p elagu s u n dis o b stre
dica la copia di Tedaldo - scriveva: « A t si quosdam alios, inter quos commen
tatorem eius Averroym , audire velim us»? o piuttosto cosi aveva scritto no p en tib u s plen oque in terd u m lap illis ore p ero rab a t, u t inde
tando che queste, e sim ili, erano citazioni comunissime, vanto particolare degli digresso e t ta lib u s im p ed im en tis lib ero n il difficile v id eretu r.
averroisti, che subito dopo Aristotile, al secondo posto, ponevano Averroè?).
Bruno N ardi - alla cui competenza sono ricorso per consiglio - m i addita altri 15 E lega n ter ita q u e V aleriu s h ab u isse hunc cu m reru m n atu ra
passi u tili; benché m i avverta che i fondamentali sono appunto i due sopra
riportati: A verr., De cado, I I , comm. 1 e I I I , comm. 6 8 ; Meteor., I l i , summa n ,
25-26. V erg., E d ., I I I 108.
parafr. media ad cap. 2 ; Destructio destructionis, disp. I l i , sol. 3 d u b .; e par
27, 8. V al. M ax., Faci, et dict. mem., I I I iv ext. 1. (Ma cfr. pure Cic., Tusc.J
ticolarmente D e gener, animai., I , cap. 20. Cfr. D e sui ipsius, p. 72.
V iv 10, Acad., I iv 15 e Sen., A d Lucii., L X X I 7). Vedi Fam., X 5 , 15. Il P .
2 6 , 21-22. A t si commentatorem ripete in questo trattato gli esempi di grandi greci narrati da Valerio nel De
giunte). Contro ‘ Averroim ’ di Ted. sttidìo et industria; ma poiché ciò che in quel capitolo si racconta di Socrate
eius Averroym ] A t si quosdam alios,
i codici di b preferiscono ‘ Averro (che vecchio desidera di apprendere la musica) egli ha già esposto nel trattato
inter quos commentatorem eius Aver-
ym ’ : tra le due form e era incerto lo precedente (1 9 ), ricorre qui a un altro capitolo di Valerio: De his qui humili
roim T ed .‘ (pure questa volta chiuse
stesso P. (Rossi, Introd. alle Fam., loco nati clari evaserunt.
tra parentesi le quattro parole ag
p. CLxvm ).
28, 15. Faci, et dict. mem., V i l i vn ext. 1.
certam en d icit, sed v icto ria m retu lisse. ‘ Q uorsum vero ta n - 3; sé t n on v id eren t, ille in fin ita tem om n em p era gra b a t, u t n u lla
tis lab orib u s ? 5 si m e in terro g a s: ad su m m u m elo q u en tie fa s ti e x tre m ita te co n sisteret ». H e c ille. M ich i vero cui m in u s e st 5
g iu m , qu od n on segnius ap u d suos qu am apud n os M arcus an im i, in in v estig a tio n e qu id em v e rita tis, cuius desiderio
T u lliu s ap p reh en d it ac p o ssid et. E t iste qu id em t e n a x 25 D em ocritu s a rd eb a t, a d ex cita n d u m an im u m n on le v e ca l
20 p r o p o s i t i a tq u e a m an tissim u s litera ru m , sequ en s vero car habere vid en tu r o c u li; qu oniam si ph ilosop h an d i p rin
etia m a m en tissim u s v id etu r. cipium fu it ad m irari, u n d e, o ro, crebrius a tq u e p rofu n diu s
quam per ocu los ad m ira tio in an im u m d escen d it ? Q u am -
Democritus
29. - D em ocritu s im m od erato stu d ioru m im p etu ev ectu s 1 obrem flagran s h u iu s p ro p ositu m m iror, sed inan e con silium
ex tim an sq u e in prim is m agn a m o lien tib u s h on erosam d iv i
30 o b stu p esco, t
tia ru m sarcin am , reservata sib i a d necessarios u su s m odica
p a rte p a trim o n ii, residuu m p a trie su e dono d ed it. Q u od n e - 2: 30. - C arn ead es.n on segn iu s, sed a liq u a n to m o d e stiu s: n e - 1 cumeades
5 quis ex ig u u m p u te t, ta n ta s fu isse opes n o v erit, u t p a tri eius qUe enim sensus sib i corporeos a b scid it, sed eoru m u su m
le v is im p en sa fu erit X e rse n P ersaru m regem cu m illo im ration is su b iecit im p erio. T a n ta qu id em in ten tio n e fereb atu r
m enso exercitu m ille m iliu m a rm a to ru m h abuisse co n viv am . ad id qu od m en te con ceperat, u t qu ocu n que se v o lv e re t t o -
Sic ia m le v io r exp ed itiorq u e p ro fectu s A th e n a s, ad stu d io 5 tu s illic e s s e t; denique a d m en sam seden s n o n cib u m p o tu m
ru m fo n te m , assidu o d iscip lin aru m h au stu discen di sitim que su m ere, n on su m p tu m ad os ferre m em in isset, n isi M e
io com p escu it. M inus h oc m iru m fa c it carior a b iecta sa rcin a : 3 lissa qu ed am , que sib i pro coniuge serv ieb a t, apprehensam
siqu id em ra tu s id em v arias im agin es que per ocu los corp o . le v ite r d ex teram a d obsequ iu m n eglecti corporis retu lisset.
reos in an im am irru m pu n t co g ita tio n is acum en o btu n d ere, In h oc p ro fecto v erifica tu m e st quQd p h ilosop h is p la c e t: 2
ut h u iu scem odi fa n ta sm a tib u s a d itu m o b stru eret, ocu los io d o c t o v iro c o g it a r e esse v i v e r e ; sic en im
sib i passu s est erui. Id q u e in h istoriis G reeorum con tin eri v ix it qu asi co g ita tio n ib u s aleretu r.
is au ctor e st A g e lliu s. A p u d C iceronem quidem ita scrip tu m 4 Id e m d isp u tatu ru s cu m C risippo h ellebori h au stu se se 3
e st : « D em ocritu s lu m in ibu s am issis a lb a scilicet e t a tra d i an te p q rg ab at e t ad versu s a cu tissim u m h om in em su u m a cu e
scernere n on p o te ra t, a t vero b on a m a la, equa in iq u a, h on e b a t ingen iu m . In te r h a s curas n on agin ta e ta tis ann os n u s-
s ta tu rp ia , u tilia in u tilia , p a rv a m agn a p o te r a t; e t sine v a 15 qu am in terru p to stu d io tra n seg it. H ic e st ille C arneades 4
rie ta te coloru m lic eb a t v ivere b ea te, sine n otion e rerum n on qu em graves e t in d ecisas p erip ath eticoru m ac stoico ru m li
2o liceb a t. A tq u e h ic v ir im p ed iri etia m an im i aciem aspectu tes h o n o r a r i i m ore a r b it r i diffin ire so litu m a u c-
ocu loru m a rb itra b atu r, et cum a lii sepe qu od a n te pedes e s-
, to r e st C icero.
19-20. cfr. H or., Carm., I l i in 1. 31. - N o n d ifferam C risippum , qui d isp u ta to r an illa q u ea - l cippus
29, 1-10. V al. M ax, Fact. et dict. mem., V III v n ext. 4. 15. Noct. Att., X
x v n 1. Vedi D e vita sol., II v n 1 (Bas. 1554, I 315) e Africa I X 209-10 (vano to r exim iu s o ctu a g in ta v ite su e annos ita p a rtitu s e s t, u t
il rinvio del Festa a Tertulliano, Apoi., 4 6 : testo ignoto al P .). 15. Tuse., p lu s d im id ia in u n iu s in gen tis v olu m in is stu d iu m im p en d e-
V x x x ix 114 (cfr. pure De fin., V x x ix 87).
28, 21-22. etiam amentissimus] Ted. . 26-27. A rist., Metaph., 982 b , 10.
P. era di narrare due episodi, nel 3 0 , 1-15. V al. M ax., Fact. et dict. mem., V III vix ext. 5 . (Per l’aneddoto della
e la massima parte dei manoscritti primo dei quali Democrito gli ap purga coll’elleboro il P . poteva trovare conferma altrove: per es. in G eli., Noci.
di b danno, per attrazione del prece pariva ‘ amantissimus literarum ’ , ma A tt., X V II x v 1-3). Cfr. De vita sol., I I v in 4 (Bas. 1554, I 3 19 ); Fam., X V II
dente, amantissimus. Amentissimus in nel secondo proprio ‘ amentissimus ’ .
P ar., in Abr. e, per correzione di una 8 , 6. 9 . Cic. Tuse., V x x x v m 111. 18. Ibidem, V x l i 120.
Cfr. pure Fam., I 4, 10. 31, 1-6. V al. M ax., Fact. et dict. mem., V i l i v n ext. 10.
seconda mano, in Vors. D al capitolo
29, 3. ad necessarios usus] in neces->-
seguente è chiaro che intenzione del sarios usus Ted. 22-23. nulla extrem itate] ‘ nulla in extremitate ’ nel Cicerone tradizionale.
36 RERUM MEMORANDARUM LIBER PRIMUS, 32-36 37
DE M E M O R IA
R om ana
Iulius Cesar
2. - D iv o Iu lio C esari h oc in p rim is etia m a b h ostib u s d a - l
tu m scio , u t m em oria p o lleret ex im ia ; de qu a M arcu s T u lliu s
a it qu od « n ich il soleret preter iniu rias o b liv isc i. E t legere sim u l
et scribere, et audire e t d ictare so litu s » tra d itu r. E p y s t o l a s
5 d e rebu s m a x im is q u a t e r n a s dictabat a liis, ip se m an u
p ro p ria q u in ta m scrib en s; a t si ca lam u m ex im eres, s e p t e -
7-10. Cic., Tuse., IV xnx 31. Cfr. Var., X X X I I : Mirari cogor, p. 380. 6 , 2 . Contr., I praef. 2. Per l’espressione « cordubensis originis sed romane
8, 5. D e sen., IV 12. Però il Cicerone teubneriano ha ‘ m em oria’ ; poco più virtu tis» cfr. D e vita sol., I I v n 1 (Bas. 1554, I 3 17 ); D e gestis Ces., V p. 42
avanti (II 9 , 1. 4) il P. scriverà * in memoria tenere ’ . e X IV p. 108; Fam ., X X I V 6 , 7 ; Var., X L I X : Pro hoc tam michi, p. 438.
4, 5. Acad., I I X 2 ; cfr. T u se., I xxrv 59.
7, 1. Contr., I praef. 17-18.
5, 6. P lin ., N . H ., V II x x iv 8 8 ; Sol., Cóllect. rer. metti., I 108.
6, 11. modo que] modo ea que b ; sezioni migliori di b : Par. e insieme
2, 10. illi] ei b, meno Abr. Cus. F .
ma con Ted. sono d ’accordo le due Cus. e A br.
LIBER SECUNDUS, 8-12 47
_________ Rerum memorandarum
Cineas
10. - C ineas qu oqu e cla rissim a m h u iu s ex cellen tie g loriam 1
is ben s loq u eb atu r. P rop o n eb a tu r cu iu sp iam d u cis n o m e n : - consecutus e s t : qu i leg a tu s a P y rrh o R o m a m m issu s, p ostero
ta n ta in e ra t h istoriaru m m em oria - g e sta illiu s celeriter qu am u rb em ingressu s era t d ie , h om o a d v en titiu s e t a lien i
e t ex tem p o re n arra b a t, n o n ceu prid em co g n ita dep rom e gen a u n iversu m sen a tu m p rop riis n om in ib u s s a lu ta v it. S u n t
r e t, sed v e lu t m od o scrip ta p erlegeret. E t h u nc qu id em qu i e q u e s t r e m o r d in e m , su n t qu i u r b a n a m
L a tron i iu x ta Sen ecam su u m locu m dare n ec in d eb itu m et p le b e m s e n a t u i c i r c u m f u s a m a d icia n t. O p e
20 u triq u e p ro fecto g ra tu m credidi.
rosus sa lu ta to r ac d ilig en s, e tsi ob aliu d n on v e n isse t!
Cirus et Mithri
8. - Ib id e m alteriu s m em orie m iracu lu m re tu lit, silu it n o - 1 dates
11. - C irus P ersaru m re x , e tsi m a x im is ex ercitib u s prees-
m en e iu s: scilicet q u i p o em a recens ab ipso qu i illu d ed id e se t, om n iu m ta m en m ilitu m n om in a m em in era t. M ith rid a
r a t a u d itu m ta m celeriter arrip u it, u t m o x su u m esse con te s vero d u aru m e t v ig in ti, u t n otiores h isto rie lo q u u n
te n d e re t: argu m en tu m sa tis v io len tu m afferen s, q u od ip se , tu r, u t v u lt A g e lliu s q u in q u e e t v ig in ti, u t a u tem P lin iu s
5 m em oriter id red deret, q u od recitato r p rim u s e t v eru s a u c q u in q u agin ta g en tiu m qu e su b im perio eius era n t diversas
to r carm in is n eq u iret. P receps qu id em fa m e cu p id ita s, sed Unguas n o v e ra t, u t e t iu ra c u ilib e t p a trio serm on e red d e «
in ter raras n atu re d o tes n u m eran da v is m em orie. ret e t in con tion ibu s sin gu laru m n ation u m in terp retem n on
15. - In tellig en tia in rerum presen tiu m cogn ition e sita e st. 1 m uni reru m a gib iliu m a cervo p roferan tu r ex em p la . U b i p er-
ad res gerendas a cu tissim i, p ercep tion i litera ru m in h abiles tie v im in arm is n ecessariam rep resen tan tem a d ic ia m ; que
h a b en tu r; quos qu isque v e l sagaces v e l cau tos v e l solertes copiosa et am pla m a teria e st e t n ecessario in plu res p a rti
d ix erit, p u to n ec a vero n ec a com u n i h om in u m serm on e lo culas secan d a , qu ip pe cu m d e h ac u n a , n o n ta n tu m apu d
d ev ia v erit. Q u ibu s m agn a p a rs co n ven it eorum que greco G raios, sed etia m ap u d n ostro s in teg ri sin t a u ctoru m lib ri.
io vocab u lo strata gem m a tico n a p p ella n t, ubi scilicet in re b e l E t qu ia secun du m prom ission is ord in em de in gen io p riu s est
lica pro q u a lita te n eg otii presen s su b ito ca p itu r con silium . agen du m , prefari lib e t qu ecun qu e fere stu d io soru m n om in a
E s t au tem cum in lon gin qu u m tem p u s consilii effectu s e x te n - 3 collegi eadem e t in gen iosoru m esse h om in u m , sed rep etitio -
d itu r, u b i locu m sib i v en d ic a t p ro vid en tia , qu e te r tia p ru - 45 n em m in im e n ecessariam effu gien s qu oru n dam h ic n om in a
den tie p ars e s t; per qu am n on ta m p resen tia qu am ex p re- con qu iram qu oru m n on ta m stu d iu m qu am in gen iu m n ob i-
15 sen tiu m siv e preteritoru m co lla tio n e fu tu ra n oscu n tu r. In ' lita tu m e st. A d hec n o n n u d i e t in co m p ti, sed eloq u en tia
h iis en im , n isi fa llo r, om n is p ru d en tia v ersatu r. H a s ig itu r 4 , v e s titi ingen ii ex em p la presens h a b eb it locu s.
p artes ex eq u ar h oc ordine, u t a ga m prim o de in g en io , cui
elo q u en tiam adiu n gam , que m a g n a pars eius e s t ; u b i fa ce
tia s qu oqu e e t illu stres verboru m iocos d ictos e x tem p ore D E IN G E N IO E T E L O Q U E N T IA
tie . H in c d e so lertia, qu e op eration es a u t v erb a h om in u m 5 erip itu r, n escio qu em V irg ilio p retu lerim . I n qu o si sic in -
25 con cern it, ex p ed iam . E t lic e t n on ign orem sap ien tie n om en tellig a r u t anim u s m eu s fe r t, p u to qu isquis operum eius
elegan tiam e t in singu lis v erb is lu m en aliqu od su b n u be p o e- m e im p en d en tiqu e ia m p rerip u it ru in e. Q u o m erito « p rim u s 4
5 tic a , a d h ec e t sen ten tiaru m g ra v id a m b re v ita te m ac d iv i om nium » u t te sta tu r P lin iu s, « parens p a trie a p p ella tu s, p ri
n u m s tili artificiu m diligen ter in tro sp ex erit, fa te b itu r d o ctri m us in to g a triu m p h u m lin g u eq u e lau ream m e ru it, facu n d ie
n a posse aliq u os excellere, in gen io fo rta sse n em in em . N a m 2 literaru m qu e la tin a ra m p aren s, om n iu m triu m p h o ru m la u
de elo q u en tia qu id a liu d d ica m n isi qu od M a cro b iu s, q u i ream ad ep tu s m a iorem , » u t id em a it, « qu an to p lu s e st in
qu atu or eloq u en tie gen eribu s co llectis, de qu ibus m o x a ga m , genii rom an i term in os in ta n tu m p rom ovisse q u a m im perii ».
io cu m u n u n qu od qu e gen us suo sep aratim trib u eret a u ctori, A d d it etia m C esarem d icta to re m , ipsiu s q u on d am C icero
u n i V irg ilio sim u l om n ia dare n o n tim u it ? C eterum hec ta m nis h o stem , de eo ta lia scrip sisse, e x te stis in im icitia te s ti
illu stris elo q u en tia a tq u e h ec, u t a it S en eca, d iv in a fa c u l m onio fid em querens. H e c , in q u a m , e st illa fa cu n d ia que 5
ta s in g e n ii o ra tio n e so lu ta V irg iliu m d e stitu it. V errem au d acem h om in em scelestu m q u e crim in ibu s su is o p
Q u id en im p o sset in carm in ibu s n u llu m nescire a rb itror qui p ressit, qu e A . L icin iu m A rch ia m , p recep torem qu on dam
is v e l sem el C asta lio de fo n te g u sta v e rit. su u m , in c iv ita te retin u it e t d e ten u i sem en te u berrim am
.m essem eg en ti red d id it co lon o , qu e co n ten tio n es agrarias fru -
3' 17. - Sed quod ad summam spectat eloquentiam , consen- 1 m en tariasqu e d iscu ssit, que R o scio scenici tu m u ltu s reo im p u
sus Latinorum om nium M arco Tullio, Grecorum vero D em o n ita tem q u e siv it, qu e in n u m erabilibu s sepe p ericlita n tib u s d e
stheni palm am defert. E go autem dilato parum per D em o salu te ca p itis ven iam im p e tra v it. H ec eadem qu e D eiota ro
sthene, donec gratius inter suos collocetur, de Cicerone^ prius G alatie reg i, qu e Q u in to L ig a rio , ca p ita liter a ccu sa tis, sub
5 dicam . Quem latini eloquii principem sine dubitatione ph i h oste p o ten tissim o iu d iciu m agen te v ita m se rv a v it g ra tia m
35
losophis oratoribus historicis et poetis concorditer visum est; que r e stitu it. E t qu am p au ca d e qu am m u ltis enum ero ! b re- 6
quod ipsum et catholici tractatores asserunt et vulgo iam v iter e lo q u a r: corda h om in u m in m an ib u s h a b u it, regnu m
ita esse persuasum est. Verum ne, u t idem ipse Tullius 2 inter au dien tes ex ercu it, q u icq u id u squ am elo q u ii per L a tin o
ait in quodam loco, «u ta r in re certa testibus non neces- rum flu it a lv eo s ex h oc fo n te p ro cessit. U t ta m en V irg iliu s 7
io sariis », singulorum testim oniis pretermissis ad ipsius elo oration e prosaica, sic is te , u t e st ap u d eu n dem S en ecam , in
40
quentie vim paucorum sed illustrium et notissim orum e f carm inibus d efecit. D u oq u e rom ane eloq u en tie p aren tes hanc
fectuum com m em oratione dem onstrandam propero. H ec est 3 gloriam ita p a rtiti su n t, u t u terq u e suis fin ibu s co n ten tu s alie
quidem illa que ferocissim is septum armis nichilque non n a n on in v a d eret : h ic lin g u a g lo rio su s, hic ca la m o , sed qu em
ausurum Catilinam inermis exterruit et de incendio urbis a p oeticis a b stin eret. S ed o p ie ta s ! eloqu iu m illu d ta m m u l- 8
is ac civium sanguine cogitantem trusit in exilium ; que menia 45 tis sa lu tiferu m au ctori su o p estilen s a c fu n estu m fu it. N em p e
romana, que theatra, que tem pla, que arcem Capitolii, que cum ad versu s efferatam lib id in em M arci A n to n ii triu m v iri
bonorum lares, que totum denique corpus im perii miserri- plu rim a liberiu s d ix isset scrip tisq u e m a n d asset, iussu eius oc
cisus e st, tru n ca qu a scrip serat m an u e t ca p ite quo illa d ic
16, 8. Satum., V i 7. 12. Contr., I I I praef. 8. Vedi Fam., IV 15, 7, X X I ta v e ra t a m p u ta to . Q u od cu m in rostra rep o rta tu m esse t, ad
15, 25 e (anche per il cap. seguente) X X I V 4, 5-7 e 12, 3. 13. cfr. I I 17, 7
17, 8. De off., I I v 16. 50 illu d in tu en d u m non m in orem concursum p o p u li lacrim an tis
16, 13. Si aspetterebbe Yin che gli 19. N . H ., V II xxx 117. 24. Ibidem, l. cit. 26-55. Il P. non aveva letto
I I 17, 11. 39-41. Quindi né 1’»» c’era
editori pensarono di inserire nel testo certo tutte le orazioni che qui cita. Oltre che lo stesso Cicerone, suo informa
nel Seneca che il P. usava, né egli lo
di Seneca: « Virgilium illa felicitas in credeva necessario. tore era Plin., N . H ., V II x x x 117 (cfr. De Nolhac, Pétrarque et Vhumanisme,.
genii < in > oratione soluta reliquit ». Parigi, 1907, I 2 252). Per la Pro Roscio, che egli mai conobbe, vedi i rinvìi
17, 3. Ego autem] Ego enim Ted.:
La preposizione manca pure nei passi segnati in I 21. 37. L ’espressione è letteralmente ripetuta in Fam ., IV 3, 2.
che deve essere un errore.
citati delle Fam. e ancora nei Rerum, 40. Contr., I l i praef. 8. 45-49. Liv., Periocha, 120; Hier., Chron., a. 43.
%
54 55
RERUM MEMORANDARUM l ib e r secu n d u s, 18
59. Macrobii verba] Macrobii ex è anche qui chiusa nella solita pa- 18, 19. oratorum] oratorem T ed.; la teubneriano.
Satum alibus verba Ted.: l’aggiunta rentesi.
lezione di b si accorda collo Svetonio
56
rerum mem orandarum LIBER SECUNDUS, 19-22 57
a
Titus Livius
19. - Q u a in sede p reterea T itu m L iv iu m lo ca b u n t ? cu ius 1
«0 in tellectu s rerum ex p ed itio r. Ig n o ta secta n tes s p r e v it 5
eloqu en tie fa m a de u ltim is m u n d i region ibu s ad m iran tes
irrisitq u e; e t ca stig a v it in su is hu nc m orem , in sa n ia m vo
claros v iro s R o m a m u squ e p erd u x it. Q u od e t P lin iu s scrib it
can s ea lo q u i v e l scribere qu e ad m iration is p lu s qu am in -
e t p o st illu m Ieron im u s in prin cipio G eneseos, n equ is ig n o -
tellig en tie illa tu ra sin t an im is au dien tiu m . In h esera t sib i
5 rare v a le a t, te sta tu s e st. Q u a n ta fu it operis ex cellen tia , u t 2
qu id em , u t a rb itror, p a tern u m p recep tu m , qu od p roxim e
p er ta n tu m m aris ac terraru m sp a tiu m , a d u rbem orbis
35 cu m de Iu lio C esare loq u erer inserui.
d om in am e t d o m itis n a tion ib u s im p era n tem , n o n u rgen te
n eg otio, n on ob ipsiu s v isen d e desideriu m , in e ta te preser- 21. - A sin iu s P ollio p reterm itten d u s n on v id e tu r, qu em , l Asinius pomo
tim C esaris A u g u sti, sed o b u n u m d u n ta x a t eiu s in colam
u t ap p areat su u m cu iqu e iu d iciu m fo re, m ed iu m in te r du os
10 audien du m concursus ingen iosoru m fieret?
eloqu en tissim os L a tin o ru m , M arcu m T u lliu m e t T itu m L i
Cesar Augustus v iu m , Sen eca co n stitu it. I t a n on spernendus a u ctor n em i-
20. - C esaris A u g u sti in gen iu m ta m p ro m p tu m in v en io u t 1
6 nem d e prem issis sex p reter T u lliu m en u m eran s, tres esse
versus e x tem p o re fa cto s cu m in ter am icos referret in terro -
v u lt elo q u èn tie p rin cip es, quos in ep y sto la q u ad am vid etu r
garetq u e cu ius p o ete versu s e x tim a ren t, « ifich il aliu d resp on
om n ibus preferre, secu n du m fa cien s P ollion em , cu iu s o ra
deretu r q u am cu iuscu nque foren t esse o p tim o s». S ed q u o d a d 2
tio n em ciceroniane d issim ilem e t, u t verbis eiu s u ta r, s a
5 hunc a ctu m p ertin et p u to n u llu m eq u ari posse N a so n i p o ete,
le b r o s a m et e x ilie n t e m d icit et u b i m i
qu i - u t e st ap u d Sen ecam - h oc secu lu m a m a toriis n on a r
to n i m e e x p e c te s r e lic t u r a m . H u iu s e tsi n u lla 2
tib u s ta n tu m sed sen ten tiis im p le v it. D e e x u n d a n ti qu id em
qu id em eloqu en tie m o n im en ta in m an u s m eas ven erin t a d
fa cu lta te carm in u m O vid iu s ip se g lo ria tu r, nec m en d aciter.
h u c, q u ia tam en n om en ip su m per se celebre ac p erv u lg a
Sed a d A u g u sti elo q u en tiam rev erto r. N o n lab oro in ter e lo - 3
tu m e ra t, n on fu it m ich i de elo q u en tia scrib en ti silen tio
io qu en tie p rin cip es ip su m collocare, n isi qu an tu m a d iocos e t
obru en du m , presertim u b i inferiores n om in averam . Ig itu r
fa ce tia s, in qu ib u s p rim u m te n e b it lo c u m ; sed su bripere fa
>5 iu x ta C esarem A u g u stu m , cu ius flo ru it tem p o rib u s, co llo
m e eius n o lo , qu od clari sib i trib u u n t scrip tores : p r o
care eu m p la c u it, h oc a d ie c to , qu od n om en eiu s, preter
n u n t i a v it d u lci et p r o p r i o qu o d am oris
m u lto s la u d a to res, m an tu an is etia m m u sis h on esta tu m e st.
so n o , eleg a n ti ac sobria u su s elo q u en tia, sen ten tias in ep -
Sed aliq u a n tisp er retro redeu n dum est.
15 ta s fu g ien s, precipu equ e verboru m in u sita to ru m , u t verbo
ip siu s u ta r, fe to res h orru it. U num in loq u en d o s tu - 4 22. - E x cellen te m e t egregiam L u cii C rassi fa cu n d iam si 1 Lucius crassus
d iu m : in te llig i e t qu am clarissim e con ceptu m m en tis ex p ri
aliu n d e n escirem u s, h in c liceret in tellig ere, q u od in lib ris D e
m ere. H in c e t prep osition ibu s e t con iu n ction ibu s abu n dare,
oratore M arcu s C icero m o rtem eius m agn ificen tissim e d ep lo
qu ib u s in co m p tio r sed p lan e lu m in osior resu lta t o ra tio e t
ran s, o m n e s illu m s e m p e r elo q u en tia, pau cis vero an te
20, 1. Suet., A u g ., 98. 6. Contr., I I n 8. 8. T rist., IV v 19-26. 12-14. dem, 7. 16-17. Verg., E d ., IV .
Suet., A u g ., 84. 14-23. Ibidem , 86. 22, 3. De or., I l i i 3.
22, 4. eemper] super T ed.; a cui si
19, 10. concursus ingeniosorum fie- tico è certo quello di Ted., come con- 21, 3-4. Livium, Seneca] Livium me
aggiunge la conferma estremamente
ret] Ted., con cui coincidono Par. Abr. fermano gli altri tre codici, che qui dium Seneca Ted., che però rinchiude
grave di Par., dove semper è corretto
e Cus.; invece il resto della famiglia b devono la lezione esatta alla collazio- l’aggiunta nella solita parentesi. in super. Ma non è necessaria la le
dà solo concursus fieret. Il testo auten- ne coll’autografo. Cfr. Introd., p. x l v i . 11-12. venerint adhuc] adhuc vene
zione di b semper, confermata dal te-
rint b.
M. Antonius
tor 24. - A d m iran d u m lecto ri p o tiu s qu am im ita n d a m su b ici- 1 Gracchus
a' 23. - Id e m M arco A n to n io te stis ad est- S iq u id em v ero i
tu r ex em p lu m . G aiu s G racch u s e x fa m ilia elo q u en ti ac sed i
cu m in qu od am loco de hoc d eq u e superiore sim u l loq u en s
tio sa g en itu s, in u tro q u e m aioru m su oru m v estig iis in h esit,
d ix erit « fu isse u tru n qu e cu m stu d io e t ingenio e t d octrin a
sed q u on iam u nius fid em ta n tu m locu s e x ig it, is eloqu en tie
p resta n tem om n ib u s tu m in suo gen ere p erfectu m , u t n e -
-5 acriter operam d ed it. A d e o ta m en h om o veh em en s p erm o
5 que in A n to n io d eesset o rn atu s oration is n equ e in C rasso
v eb a tu r, ta n to q u e im p etu rap ieb a tu r in d icen d o, u t v a rie
red u n daret », alio tam en loco o m n iu m qu os ipse
ta te m v o c is, que de rebus o ra to ri su m m e necessariis u n a
a u d i v i s s e t e l o q u e n t i s s i m u m ai t A n t o
e st, exam in are n on p o sset. Q u od in se v itiu m a n im a d v er- 2
n iu m , q u asi de in d u stria d u b iu m relin qu en s qu o ta n ta
ten s, servu m m u sice m o d u lation is ex p ertu m in loco co n tio -
ru m lau d u m sta tera m p o tissim u m in clin aret. Sed fa m a hu iu s 2
io n ibu s p ropin qu o clam h ab ere so litu s e ra t, qui e b u r n e o
io v u lg a tio r v id etu r, cu i m u ltu m a d d id it n ov issim u s d ies v i
lam f i s t u l a m celeriter in fla ret, qu a eu m a u t len tiu s
te . In illa en im tem p e sta te m arian a u b i n u llu s m isericordie
a gen tem accenderet a u t n im is accen su m , v e lu t recep tu i ca
p o rtu s e ra t, iu ssi sceleru m m in istri A n to n iu m occidere cu m
n en s, ab im m o d era to con ten tion is ardore m itig a re t. N o n 3
ad con sp ectu m h om in is v en issen t, oration e eius a tto n iti
m ediocris san e d ilig en tia iu v en is h om in is e t a v itu m su bere
coru scantes ia m m ucrones recon d eb an t - d iv in a v is elo q u ii
is scen tis e lo q u iu m ; ta m e n qu ia d e C icerone locu s h ic su m i
15 im p iis iu ssion ibu s a d d ic ti! - , e t sangu in e o p tim o ru m civ iu m
tu r, o ra to rib u s in qu oru m m an u s is ta v en erin t - si m odo
9-11. De or., I. cit. lé. Non trovo la pagina ciceroniana a cui il P. si ri q u isq u am tan gere d ign ab itu r - qu od a p u d eu n d em a u cto -
chiama. 16. De o r., II xxvm 122.
23, 1. Ibidem , III iv 16. 6. Tuse., V xix 55. 11-19. cfr. Val. Max., F a ci.,
et dici, mem ., V ili ix 2. Vedi Fam., I li 22, 4. 21. De o r., II XLvn 194-96 e xxvm 124.
24, 15. De or., III lx 225; cfr. Val. Max., Fact. et dict. m em ., V ili x 1 e
sto ciceroniano? Forse nell’autografo 3. cum studio] tum studio Par. , Geli., N oct. A tt., I xi 10-16. 17-18. De or., III lxi 227.
stesso si era insinuato l’errore super. Abr. e Cus.
19. nefarium] nefandum Ted. ter operam dedit] unius tantum fidem...
23, 1-2. Siquidem vero cum] Siqui- 10. vulgatior] vulgarior Ted.
dem cum b. 24, 4-5. unius fidem tantum... acri- operam acriter dedit b.
60 61
RERUM MEMORANDARUM LIBER SECUNDUS, 25-27
Demosthenes,
rem n on lon g e p o st h oc ex em p lu m scrip tu m e st p ro co n silia 26. - À tq u e u t u n u s locu s d u os o lim im p a ca to s iu n g a t Eschines
l
d abo : u t f i s t u la t o r e m dom i relin q u en tes, sen - ad versa rio s, su p rem am elo q u ii arcem in ter oratores graios
20 sum d o cte c o n s u e t u d in is ad lo q u en d u m secum - q u od n u llu s a m b ig it - p o ssid et D em o sth en es, p ro xim a m
d e f e r a n t . N u n c ad v etu stissim u m grece facu n die m o n i- tenere v id etu r E sch in es. H o ru m e s t con ten tio illa fa m o sis-
m en tu m v en io .
5 sim a qu e u n iv ersam fere G reciam au dien di qu on d am d esi
derio su sp en d it. Q u od a u tem sp eciosiu s sp ecta cu lu m in c i- 2
E x t e r n a
disse p o te ra t q u a m in elo q u en tissim a n ation e du os om n iu m
eta tu m ex cellen tissim o s o ra to res, su per rebu s altissim is n o
Homerus
25. - H om eru s apu d G recos so liu m p o ssid et in g en ii: cuius I torio e t ca p ita li o d io d issid en tes, de sa lu te e t glo ria certa -
sen ten tie n o n ego sed P lin iu s a u c to r e s t, u beriorem sib i io tu ros in u n u m d iu a n te co n d ictu m tem p u s ac locu m con
han c latiorem q u e g loriam n on lim ita tis fin ibu s assign an s. v en isse? P o tiu s m irer si n o n rem otiores etia m pop u los ru
C on stat in gem in o ipsiu s opere ph ilosoph ie m agn as p a rtes m or e x civ e rit. In ea qu id em accu sa tio n e D em osth en es rei 3
5 m u lto m eliu s m u ltoq u e gra v iu s q u am ab ip sis p h ilosop h ie partes g e ssit. Ita q u e v ic tu s ta n d em accu sator E sch in es e t ob
professoribu s a b so lv i. C erte M acrobiu s h u n c om n is di- 2; eam rem p a tria p ro fu gu s, cu m q u od am tem p o re R h o d io ru m
vine i n v e n t io n is fo n t e m o r ig in e m q u e p ro 15 p recibu s ap u d q u os e x u la b a t, su am p rim o , m o x oration em
n u n tia t; e t m e rito : q u a m v is en im corpore cecus fu issé m e D em osth en is a u d ien te p o p u lo accu ratissim e p erleg isset, illis
m oretu r, fu it tam en anim o ta m p erspicaci ta m q u e lu m in oso, u triu sq u e v im stu p en tib u s, sed p lu scu lu m D em o sth en is: ‘ O si
io u t T u lliu s in T u scu lan o su o d e illo scriben s d ice re t: « P ic tu illu m ’ in q u it E sch in es, * p eroran tem au dissetis !’ I n
ram eiu s, n on p oesim vid em u s. Q u e regio, q u e o ra , qu i locu s gens, u t a it P lin iu s, te s tis inimici! M eo qu id em 4
G recie, qu e species fo rm e, qu e p u gn a , que acies, qu od re 20 iudicio v e l ob h oc u n u m veru s m irato r elo q u en tie, qu i p ro -
m ig iu m , q u i m o tu s h om in u m , qui feraru m n on ita ex p ictu s / fession is su e p o tiu s q u a m alien i m em or o d ii, qu od lau d a n
e st, u t qu e ip se n on v id erit n os u t vid erem u s effecerit ? » Q id 3. d u m era t etia m in h o ste p red ica ret, p resertim cum d issim u
is d e elo q u en tia d isp u tem , cum in sepe m em oratis Saturnalium la ri taceriq u e p o sset. C o n sta t en im qu osd am in scriben do 5
lib ris ingen s e t in ex trica ta lis sit in ter n ostru m p o eta m ac graves p aru m v eh em en tes in lo q u e n d o , qu osd am e x diverso
graiu m , d u m m ilib u s argu m en toru m m od o h ic m o d o ille su 25 qui om n e scriben di stu d iu m a u to rita te fro n tis m o tu q u e cor
perior o sten d itu r, m od o ta m p ares u t lectorem iu d icii d u p oris eleg a n ti claraq u e e t pro q u a lita te reru m v o lu b ili p ro
biu m relin q u a n t? Q u am d u b ieta tem elegan ter ex p ressit S a - n u n tiation e tran scen d a n t ; qu o n ich il in o ra to re p o ten tiu s
20 ty ricu s h iis v e rsib u s:
n oru n t q u i a rtis o ra to rie p recep ta d id iceru n t. Illo ru m g lo
Conditor Yliados cantabitur atque Maronis ria m m in u it p resen tia , h oru m a u g e t; illo s leg i p re sta t, hos
Altisoni dubiam facientia carmina palmam. 3o au d iri. H oru m ig itu r in n u m ero p o su it ille D em osth en em .
Plato
25, 2. N . H ., VII xxix 107. 4-6. Hor., E p is t., I i i 1-4 e passim . Cfr. F a m ., 27. - E lo q u en tia P la to n is a n te etia m q u am lo q u i p o sset 1
X X IV 12, 28 e X V 4, 5. 6. I n Som n. S eip ., II x 11. Cfr. F a m ., XV III 2, em in u it, d u m in fa n tu lu m in cu n abu lis con sop itu m in n oxio
5. 10. T u se., V xxxix 114; però nell’edizione teubneriana si legge: « que
species formaque pugne». Vedi Africa, IX 187-95. 15. Macr., S a tu m ., co n tactu circu m lam ben tes apes m ellificaveru n t in lab ellis eius.
V n sgg. Cfr. F a m ., X X IV 12, 18. 19-20. Iuven., Sa t., X I 180-81. Cfr..
pure F a m ., X X IV 4, 9 e 12, 18.
26, 1-18. Val. Max., Fact. et dict. m em ., V ili x ext. 1; cfr. Cic., D e o r., III
21. grece] romane tutti i codici; ma spensabile, lvi 213. 19. N . H ,, VII xxx 110.
27, 1-3. Cic., D e div., I xxxvi 78 e II xxxi 66 e Val. Max., Fact. et dict. m em .,
la correzione è evidentemente indi- 25, 4. in gemino] ingenio b.
I v i e x t. 3.
62
RERUM MEMORANDARUM LIBER SECUNDUS, 27-30 63
« fu era t ta len tu m fere q u in gen toru m ». E t p reterea p er c e - 2 en od ata d iligen ter e x p o su it; ac ta n tu m in v en torib u s ip sis
o s t e n t a n d e eloqu en tie g r a t i a sep a ratim qu isq u e cepta e x ip soru m lib ris co g n o sca t, sed om n es qui qu od illi
d isseru it; trad itu m q u e e st m em orie C arneadis im p etu osa m precip ian t v elin t in tellig ere, a d h u nc qu asi a d m u lto com -
* ac to rren tem , D y og en is p ru d en tem e t rotu n d a m , C ritolai 30 m odiorem ex p licato rem rev erta n tu r ». H e c C icero. E g o a u - 7
circu m spectam e t su av em elo q u en tiam fu isse. tein curiosior su m q u a m n ecesse e s t : m o v eo r ta m en q u ia,
cum p rescrip tis aliisq u e claris e t crebris testim o n iis A r is to ti-
Aristotiles le m n o n m in u s elo q u en tia q u a m scien tia cop iosu m leg a m , in
31. - Ia n d u d u m de A risto tile d u biu s su m errori n e p u - 1
b lico tacitu rn u s obsequ ar fu ren tiq u e cedam v u lg o an veru m lib ris ta m en eius qu i ad n os ven eru n t scien tie certa fid es,
p o tiu s e la teb ris in apertu m eru am . D e hu iu s qu id em in g e 35 eloqu en tie v estig iu m n u llu m e st. U n d e gran d is m ich i stu p or
n io n u lla lis m o v etu r, d e elo q u en tia apud m u lto s am bigitu r. ob oritu r. Illo s m en tiri co n sta t elingues sim u l a c procaces, qu i 8
5 C on sta t a u tem hu nc v iru m ia m d octrin e n om in e elarissi- 2 q u on iam A r isto tili su o , qu em sem per in ore h a b en t, sim iles
m u m , a n im ad versa Y so cra tis oratoris g lo ria p erm o tu m , a d esse n u llo m od o p o ssu n t, illu m sib i sim ilem n itu n tu r efficere,
eloq u en tie stu d iu m v ertisse a n im u m . Q u od cum in m u ltis d icen tes eu m , u t qu i a ltissim is rebu s in ten d eret, om n is elo -
lo cis, tu m in Oratore C iceronis h ab etu r expressiu s h iis verbis : 40 q u en tie co n tem p to rem , quasi in a ltis rebu s n u lla verboru m
« A risto tile s, cu m florere Y so cra te m n o b ilita te d iscipu loru m 3 claritas p o ssit h a b ita re, cu m con tra su b lim em p o tiu s scien
io v id eret, q u o d ip se su as d isp u ta tio n es a causis foren sib u s e t tia m a ltu s d eceat stilu s, v erissim u m qu e sit qu od a C icerone
civ ilib u s a d in an em serm onis eleg an tia m tra n stu lisset, im m u d ictu m e st. « C um » in q u it, « d e rebu s gran d ib u s d ica s, ip se
ta v it rep en te to ta m form a m p rope disciplin e su e ». E t p o st 4 res v erb a rap iu n t. I t a fit cu m gra v io r, tu m etia m sp len d i-
n em reru m qu e cogn ition em cu m ora tio n is ex ercitation e con tio n es q u eru n t, duci suo p a r crim en o b iciu n t. Q u am vere
is iu n x it. N ec vero h oc fu g it sap ien tissim u m regem P h ilip ta m en e x pi*emissis a p p aru it. D icerem h u ic m on stro su besse
p u m , qu i h u n c A lexa n d ro filio d p ctorem accierit, hunc sc i cau sam p osse, qu od ex greca in la tin a m lin g u a m servatis
licet a quo e t scien di precep ta p er ip eret e t eloqu en d i ». H in c 5 orn am en tis eloqu en tie tran siri non p o sset, n isi a liq u o t P la -
e st u t p reter trip a rtite p h ilosoph ie m u ltip lices tra c ta tu s, re- 50 ton is lib e lli e x illa in h an c lin gu am tra n sla ti su spicari ta le
th oricoru m qu oqu e lib ros scrib eret, Q u ales h inc co llig e, qu od a liq u id n on sin eren t. S ep e ig itu r 'd e h ac re co g ita n ti n il 10
20 C icero ip se in R ethorice su e lib ris n on d issim u la t illu m h uic a liu d occu rrit q u am a ristotelico s lib ros tran sferen tiu m vel
In eisd em qu e lib ris d e eo d em lo q u e n s: « V e t e r e s » in q u it, 6 cu n qu e v oces n om in e, v itiu m fu isse. C uius ta m la te con tagia
« scriptores a rtis a prin cipe illo a tq u e in v en tore L y s ia u n u m 55 flu x eru n t u t ia m sp es rem ed ii n u lla s it.
in locu m co n d u x it A risto tile s e t n o m in a tim cu iusque p re-
Ysocrates
25 cep ta m a g n a con q u isita cura p erspicu e con scrip sit a tq u e 32. - E ts i n ich il am p liu s d ixero , lic e t e x prem issis Y s o - 1
cra tis elo q u en tiam co n tem p la ri. Q u an tu m en im fu it ta n tu m
or., II xxxvii 155 e Plin., N . H . , VII xxx 112 e 113; e in una nota a quel
p h ilosop h u m e t p rop osito ta m ten aciter in h eren tem a b in
passo del D e oratore il P. nel suo Cicerone della Biblioteca di Troyes richia
mava appunto i due brani corrispondenti di Macrobio e di Plinio (De Nolhac, cep to d ivertere e t a d peregrin i stu d ii am orem d esideriu m -
Pétrarque et Vhumanisme, I2 243). Cfr. V ar., LVI: Solebant romani consules, p. 459.
31, 8. D e or., I li xxxv 140-41. 20. D e in v ., II ii 6.
42. D e fin., III v 19. 51-54. cfr. D e sui ip siu s, p. 21.
31, 17. eloquendi] loquendi b. inventioneteubneriano dà invece : «ar-
23. artis a principe... Lysia] Il De tis usque a principe... Tisia ». 52. aliatotelicoè libros] libros aristotelicos Ted.
5 qu e tra n sd u cere! p resertim cu m A risto tilis con su etu din em 3 5 . - H u iu s e t tyra n n id is et eloqu en tie successor P ericles 1 pendes
exp rim en s C halcidiu s d ica t h u n c v iru m « su o q u od am m o re, dicen do ta m sim ilis fu it, u t qu i hu nc a u d iret, illu m audire
p len i p erfectiq u e d ogm atis electo q u od v isu m e s t, ceteroru m • se crederet, si m od o u n q u am a u d iv isset. H o c ta m en iste v a -
fa stid io sa in cu ria n eg lig e n tem ». Q u am vis en im q u em p rim u m len tio r, qu od a lter elo q u en tiam arm is a d iu v era t, h uic sola
fu era t stu d io se im ita tu s, eid em p o stm o d u m en ix e a d v ersa - « lin g u a su ffecit ad im p eriu m . Q u od e t d iu tu rn u m g e ssit e t 2
10 tu s s it, p ro fecto ta m en n on sin e m agn a q u ad am v i m o v en m a g n ificu m : q u ad ragin ta en im annos rem p u b lica m te n u it;
dus fu it A r isto tile s. eodem qu e tem p ore e t u rban is rebu s p refu it e t b ellicis, in er
m is ip se, sed ta m a rm a ta fu ltu s elo q u en tia u t, cu m a d ver
Thucydidea
33. - T h u cy d id es scrip tor h istoriaru m p op u lo ath en ien si 1 sus om n iu m sa lu tem d iceret, cu m d electation e tam en ab
p refu it, u t m em oran t. T a n d em ab eisdem p a tria p u lsu s, fo rte io om n ib u s a u d iretu r: a d versa en im rebu s era t species v erb o
ad ex ilii so la m en traged ie op eram d e d it; qu e cu m a d aures ru m , e t p op u lo nocens p o p u la riter lo q u i v id e b a tu r; n equ e
civiu m su oru m v en isset, p u b lico consensu rev ocaru n t eu m so lu m v u lg u s du lcedine ca p tu m d elu d eb a t, sed p ro vectos
5 ab e x ilio , cuius im p eriu m n eg lex era n t eiu s, u t a it P li etia m e t ingen iosos viro s o b trecta n tes in reliq u is a d con fessio
n iu s, e l o q u e n t i a m m ir a t i. n em elo q u en tie co eg it. S iq u id em e t v e t e r e s comici, ut 3
is C icero a it, « cu m illi m aled iceren t - qu od tu n c A th e n is fleri
Pisistratus
34. - H oc v e lu t m edio a d extern e m ilita ris elo q u en tie I liceb a t - , leporem » ta m en m eile d u lciorem in la b ris eiu s « h a b i
m en tion em v e n tu m e st. C uius p rim as p a rtes P isistra tu s o b ti- ta sse d ix eru n t, ta n ta m q u e in eo v im fu isse u t in eorum m en
•' n e t, qu em n u lla re alia civ ib u s su is o p ortu n u m , sed rara tib u s q u i illu m audissen t quasi acu leos q u osdam relin qu eret ».
q u ad am elo q u en tia floren tem ob h oc solu m A th en ien sib u s
5 im p eritasse p a tien tib u s a tq u e u ltro ei d eferen tib u s im p eriu m 36. - A n tip a te r sid on iu s qu id am t a m . e x ercita ti in gen ii l Antipater poeta
c o n s ta t: gen s sap ien tissim a et eloq u en tissim a usqu ead eo fu isse tra d itu r, u t versu s ex am etros aliosqu e d iversoru m g e
un iu s h om in is elo q u en tiam su sp e x it, u t se su aq u e om n ia, n eru m e x im p rov iso copiose d iceret. Q u ocu n qu e an im u m
precipu equ e U bertatem , qua n ieh il carius h a b eb a n t, ei u n i lin g u a m q u e v e rtisse t n ieh il operosiu s illi q u am serm o v u l-
p ostp on eren t. Q u od ne m a g is obU vione qu am iu d ieio fa c - 2 « garis aliis so le t e t n u m eri aderan t e t carm in a reso n a b a n t.
io tu m ex tim etu r, n on d efu it in sta n tissim u s et grav issim u s F ecisse feru n tu r id em e x m odern is q u id am , sed ta m p u e- 2
h o r ta to r: siq u id em pro lib e rta te con tra P isistra tu m S o lo n riliter ta m q u e rid icu le, u t iu d ice m e n ec n om en n ec locu m
s t e t it ; n ec arm is sed verbis ce rta b a tu r; ta m en P isistra ti in ter illu stria m erean tu r.
elo q u en tie su ccu b u it U bertas cu m S olon e ip so , qu i su b iu - D ein cep s p aru m per fren a stilo la x en tu r, u t, n o n ta m p re- 3
gum trah eb a tu r pop u lo p lau d en te. F u it a u tem P isistra tu s 3 io te rito d efessa q u am v en tu ro se preparan s la b o ri, in a liq u od
is e t d o ctrin a e t ingen io clarus, u t « qui prim u s H o m eri Ubros v icin u m g ratu m q u e d iversoriu m d eflecta t o ra tio .
con fu sos a n tea », sicu t C icero te sta tu r , « sic d isposu isse d i
citu r u t n u n c h abem u s ». 85, 3-5. Cfr. Fam., X IX 18, 32 e Merum, IV 13, 10-12. 15. De or., III
xxxiv 138; dove pure al ricordo dell’eloquenza di Pisistrato segue immedia
tamente quello dell’eloquenza di Pericle.
32, 6. In Piat. Tim ., CGL. 36, 2. Cic., D e or., I li h 194. Il P. segnò in margine a questo passo nel suo
38,5-6. N .H., V II xxx 111. Tucidide tragediografo: per un errore diffuso nella Cicerone di Troyes (c. 297r) : « Nota, quod quidam moderni, sed tam ridiculi ut
tradizione della N. H. (cfr. la prefazione di J. Silling, Amburgo 1851, p. xxm). ne nomine digni sint» (De Nolhac, Pétrarque et Vhumanisme, I2 242). 9-11.
34, 1-14. Cfr. Val. Max., Faci, et dict. mem., V ili IX ext. 1 e V m ext. 3. Cosi si conclude il D e ingenio et eloquentia e sta per iniziare il nuovo trattato,
16. D e or., I li xxxiy 137. sulle facezie. L’ultima frase ricalca la battuta con cui nel D e oratore si prepa
rano i disputanti a attendere proprio il discorso sulle facezie : « Sed tamen de-
33, 4. civium suorum] suorum ci- 84, 14. Fuit autem Pisistratus] Fuit
vium b. Pisistratus Ted. Certo per omissione. 36, 2. exametros] i codici, e cosi il P. (De Nolhac, II2 155). Cfr. I 13, 1. 5.
68 RERUM MEMORANDARUM 69
LIBER SECUNDÙS, 37
te m pon ere, cu m n e co g ita tio n i q u id em locu s s it, artificio O rator qu id em clarus sed g ib b o p rom in en ti d eform atu s 5
sioris fu erit fo rtassis in g en ii; m ei qu id em presen tis p ro p o- G a lb a - de quo L o llii v u lg a tissim u s iocu s e r a t: ‘ i n g e
65 s iti, u t d ix i, n on e st a rte m , n e d ica m su ffodere, sed trad ere n iu m G a lb e m ale h a b i t a r e ’ - i s , in q u a m , coram
etia m u b i in p ro m p tu e s t : fero r en im a lio . E t q u on iam pro C esare cau sam agen s e t v e lu t eloq u io g loriabu n d u s sep e ite -
ev id en tia dicen doru m non alien u m fu erit h acten u s p refari, 30 ra n s: ‘ C orrige in me siq u id corrigen du m vid eris,
cep tu m deinceps prosequ ar. A u g u ste h oc a b eo ta n d em resp on su m h a b u it : ‘ E go te,
G a lb a , m o n ere p o s s u m , corrig ere a u tem n u llo
R o m a n a m od o ’ .
P u rp u ram em i p rece p era t; n on resp on d eb at anim o suo co - 6
Cesar Augustus
38. - C esar A u g u stu s, u t e st in Saturnalibus, in huiuSm odi 1 35 lo r ; v e n d ito r v itiu m e x c u sa b a t: ‘ E t a tto lle ’ d iceb a t, ‘ p u r
d ica cita te n o n e st q u oq u am m in or, e t fo rtasse n ec T u llio : p u ram , C esar, ac su rsu m ocu los in ten d e \ C ui C esar: ‘ E rgo
« a ffe c ta v it en im iocos, sa lv o ta m en m a iestatis pu dorisqu e n e u t p o p u lo rom an o b en e v e stitu s v id ea r in so la rio
re sp e c tu ». D e qu ib u s a liq u a d e le g i; sim iliter e t de ceteris, a m b u lem o p o rtet ? ’
5 a rb itrio m eo , n on u t de iocis lib ru m tex ere T ito n is e x e m S o le b a t ad cen am in v ita tu s n on n egare, quo se civib u s 7
p lo d ici p o ssim , sed u t in ter t o t seria e t g ra v ia respiran di 40 su is co n victu n on su perbo qu am fam ilia rissim u m fa ceret.
locu m fa tig a tu s lecto r in v en ia t in h iis que a p u d m aiores A pau perrim a e t ten u issim a cu iusd am cena red ien s, h o sp iti
n o v a , a p u d n o s m a g n a e x p a rte in q u o tid ian i serm on is con verbis illu m p roseq u en ti h oc u n u m a d au rem iocoso m u r
su etu d in em ab ieru n t. m ure resp on d it : ‘ T a m fa m ilia r e m me tibi non
io Ig itu r A u g u stu s ab ad olescen tia iocatu s e s t. V a tin iu s p o - 2 p u t a b a m ’ .
dagre m o rb u m - qui fere o m n iu m m o s e st - d issim u lare n i 45 C u m e x tru i fo ru m p recep isset e t con su m m ation is avid u s 8
te b a tu r, dicen s se ia m m ille p assu s per d iem am bu lare. a rch itecti n im iam ta rd ita te m in v isa m h a b eret, eodem que
D ix it h oc ille fo rsita n p o st h iem ale so lstitiu m ; h in c irriden di tem p o re e t a C assio S evero accu sati p lu rim i ab solveren tu r
m a teria m C esar a rrip u it e t : ‘ M in u s ’ in q u it, ‘ m iri e s t ; Ion ac v e lu t a b in q u ieti e t calu m pn iosi h om in is laq u eis eq u ita te
is giu scu li en im d ies in cip iu n t \ iu d icu m ex p ed iren tu r: ‘ U tin a m ’ in q u it A u g u stu s, ‘ f o r u m
C u idam lib ellu m sib i tim id iu s offeren ti e t ob m u lta m p re- 3 50 m e u m a c c u s a r e t C a s s i u s ! ’
sen tie su e reveren tiam n u n c p o rrig en ti d ex teram , nUnc id en P o sceb a t a C esare con giariu m P acu viu s T a u ru s; qu oqu e 9
tid e m re tra h e n ti: ‘ P u ta s ne’ a it, ‘ assem e l e m eliu s p ersu ad eret, v u lg a tu m ia m ap u d om n es affirm abat
p h a n to d a r e ? ’ U rb a n u s p rin cipis iocu s e t ta m hu- m agnam p e c u n i a m sibi ab illo d a t a m . R e
20 m an e con d ition is m em oris quam , qu od m aior prin cipu m sp o n d it C esar: ‘ Sed tu noli c r e d e r e ’ .
p ars v e lle t, o b liv isci a liu m n o len tis. 55 A lte r i cu id am , cu m ab officio rem otu s esset, sim ilia fla - 10
N o m en cla to r illi fu it qu em o b liv io su m e t officio suo im - 4 g ita n ti a tq u e ad d en ti n on se cu p id ita te a d id p eten d u m in
p arem g ra v iter fe reb a t. E gressu ro ig itu r e t A u g u stu m n u n - d u ci, sed pu doris proprii resp ectu e t u t sin e n o x a p refectu -
qu id in fo ro agi v e lle t p ercu n ctan ti : ‘ C om m en d atorias ’ a it, ram eq u itu m sp on te d im isisse, in su per e t lib era lita te cesarea
25 ‘ litera s tecu m p erfer; n o tu m en im ib i n u llu m h abes ’ . dign u s p u ta retu r, sic illu s it: ‘ Tu te a c c e p isse pa
co la m d icito , ego m e d ed isse non n e g a b o ’ .
38, 1. Macr., Satum., I I iy 1. 5-6. cfr. 1 16, 2. 10-15. Macr., Saturn., I I
iv 16. 16-19. Ibidem, I I iv 3. Cfr. Far., L IV : Sensi olim nobilem, p. 454.
22-25. Macr., Satum., I I rv 15. 26-33. Macr., Satum., I I iv 8. 27-28. Ibidem, I I v i 3. 34-38. Ibidem,
I I iv 14. 39-44. Ibidem, I I iv 13. 45-50. Ibidem, I I iv 9. 51-54. Ib i
88, 5. Titonis] cfr. I 16, 1. dem, I I rv- 4. 55-60. Ibidem, I I iv 5.
72 RERUM MEMORANDARUM 73
LIBER SECUNDUS, 38-39
Q u id am rom anu s eques d iem fu n ctu s e r a t; p o st cuius 11 «5 riam h ab erem u s. Sed n e fo rte dicacior A u gu stu s qu am prin ci
m o rtem es alien u m ingen s, qu od u sq u e su b ex trem u m o c p em d ecet ceteris silen tiu m in d ixisse v id ea tu r, a ttin g a m a lio s.
cu lta v era t, e m e rsit; re com p erta m iratu s C esar: * I te ’ a it,
1 M. Tullius Cice-
‘ e t cu bicu larem eius cu lcitram m ich i com p arate \ O b stu - 39. - M arcu s T u lliu s Q u in tu m C iceronem fra trem a c L1e n ro
65 p en tib u s m a n d a tu m ration em a d ie c it: *S o m p n o s’ in q u it, ‘ a l tu lu m gen erum h a b e b a t, h om u ncion es pu sille a d m od u m s ta
lic ie t cu lcitra, in qu a ille ta n tis d eb itoru m m o lib u s o p p res tu re ; in u tru n q u e ca v illa tu s e st. V en erat in p ro vin cia m cui
su s so m p n u m capere p o tera t
fra ter p re fu e ra t; illic im a g i n e m eius c li p e a t a m
M os a n tiq u is era t in agris su is sepeliri. V e ctiu s q u id am 12 5 qu am a m p lissim a fo rm a «u s q u e ad p ectu s d e p ic ta m » , u t
agru m excolen s illic in v en to sepu lcro p a tris n on pep ercit, m os era t, cernens : ‘ F r a t e r ’ in q u it, ‘ m eus m aior
70 sed a ra tru m su p erin d u xit. Q u a in re ita lu sit A u g u stu s: est d im id iu s qu a m t o t u s ’. R u rsu s generum 2
‘ H oc e s t ’ in q u it, ‘ vere sepu lcru m p a tris c o in g en ti « g la d io accin ctu m » vid en s : ‘ Q u i s ’ a it, ‘ g e n e
l e r e ’.
rum m eu m ad g la d iu m a l l i g a v i t ? ’ Q u o ioco
F ilia eius Iu lia fe stin a to s canos egre ferens cla m v ellere 13 io nu nc erga in sign is p a rv ita tis h om in es v u lg o u tim u r.
con su everat. Su perven it orn atricibu s operi in h ian tib u s im - A lte r illi gen er era t, P iso ; qu i cu m incessu cu n cta tio r fo re t 3
75 p rovisu s C esar e t vu lsos cap illos in illaru m grem io n o ta v it, qu am con ven iret v ir o , filia e x d iverso co n cita tio r q u am d e
sic tam en ocu los a v e rtit u t n ec v id isse vid eretu r. E t tu n c ceret fem in a m , u n o v erb o lu sit in u tru n q u e. A it en im filie :
equ idem n ich il d e h ac r e ; p o st tem p u s sciens in serm on em ‘ A m b u l a ut v i r ’ . A n cep s iocu s du os sim u l p u p u git,
sen ectu tis in c id it e t filia m sciscita tu s e st u tru m su o te m is A p u d D a m a sip p u m cen an s, cu m « ille m ediocre v in u m » 4
pore can os an n u lla s h abere com as m a lle t; a tq u e illi sine m ense a d h ib itu m gran d iloqu is verbis a tto llen s d ic e r e t :
80 h esita tio n e resp on d en ti e t ca n itiem ca lv itio p referen ti sic ‘ B ib ite fa le r n u m hoc, q u a d r a g in t a a n
in s u lta v it: ‘ C ur ig itu r h ee a n te tem p u s te d e c a lv a n t? ’ n o ru m e s t ’ , re sp o n d it: ‘ B en e fert e t a t e m ’ .
A u d ita fa m a H erod is Iu d eoru m regis, qu od ■in fan tes citra 14
F a c e te : u n de ille v in o g lo ria m p e te b a t, h ic v en ia m d ed it.
b im a tu m om n es in Syria n a to s, in ter quos e t propriu m filiu m , ■ 20 L u sit e t in lu liu m C esarem ; a d qu em cu m p o st civ ilis b elli 5
m an d asset occidi : ‘ M elius e st ’ in q u it, ‘ H e r o d is por- v ic to ria m v en isset, in terro ga tu s cur h om o d o ctu s « in elec
85 c u m esse qu am f i l i u m ’ , allu den s m ori h e b ra ic o : tio n e p a rtiu m » ta m p u eriliter a b e r r a s s e t , h oc u n u m
sic en im carnibus su illis sicu t h u m anis a b stin en t. qu od responderet h a b u it: ‘ P r e c i n c t u (r a me d e c e
T ra ged ia m scribere ad ortu s era t, cuius m en tion em in ter 15 p i t ’ . C au te sim u l e t io c o se : cu m en im m eritoru m co m p a - 6
stu d ia eiu s fe ci. T ragedie n om en era t A ia x . E a m siv e ia m 35 ration i locu s am p liu s n on esset, h ab itu s du cu m co n tu lit e t
scrip ta m qu od d i s p l i c u i s s e t , u t M acrobiu s refert, qu asi reru m o m n iu m p recellen tiam C esari trib u en s u no solo
so sive in c ep ta m stilo non s u c c e d e n t e , u t S u eton io quo v id eretu r in ferior se d ecep tu m a ffirm a v it. C o n sta b a t
v id etu r, a b o lev era t. E t in terro ga n tib u s am icis q u i d n a m en im C esarem p ro p ter h ab itu s n egligen tiam ab in eu n te eta te
Aiax su u s a g e r e t :‘ In s p o n g i a m ’ in q u it, ‘ i n m ale p r e c in c t u m p u e ru m v ocari so litu m ,
c u b u i t ’ . N o n in con su lte, n isi fa llo r, agerem us bon a p ars 16 so Illu s it e t V a tin io , q u i p au cis diebu s con su l fu era t. ‘ G ran 7
scrip toru m si in iudieando de opu scu lis n ostris huius ioci m em o - de ’ in q u it, ‘ p rod igiu m anno V a t in ii co n tig it, quod
illo consule nec bruma nec ver nec estas nec U n u s e x d om esticis cu id am extern o su b o b ten tu g erm a n i- 2
a u t u m p n u s f u i t ’ . E id e m q u e r e n t i q u o d a d se io ta tis disp en sation em im p etrare n ite b a tu r; a g n o v it frau dem
ven ire n eg lex isset : ‘ V o leb a m * in q u it, ‘ in c o n s u la tu e t d ila ta re illu m pro quo p eteb a tu r a cce rsit; certiorqu e ab
35 tuo v e n ir e , sed nox me co m p r e h e n d i t ’ . eo fa ctu s qu id pro se su p p licatu ro sp o p on d isset, id sib i n u
M ich i ta m en , e tsi uno loco sic scrip tu m in v en ia m , v e risim i- 8 m erari iu ssit e t v o ti com p otem d im isit. R ev ersu s intercessor %
liu s v id etu r q u od a lib i le g itu r : h ic iocu s C aninio p o tiu s d ic in stare ; cu i V esp asian u s : ‘ A liu m tib i fr a tr e m
tu s qu am V a tin io , q u od V a tin iu s p au cis, C aninius n on n isi 15 qu ere, hic qu em tu u m p u ta s m eus e s t ’ .
u n o ta n tu m d ie con su latu m te n u it. D e quo e st a lter C ice- 8 D u m ite r ageret m u lio au riga descen d it « ad calcian d as m u - 3
40 ronis iocu s : ‘ V i g i l a n t e m c o n su le m h a b e m u s , la s » su b stititq u e v eh icu lu m . R a p ta in terim occasion e litig a
qui in co n su la tu suo sompnum non a d m is it ’. to r an xiu s accessit ad prin cip em e t que v e lle t narrandi te m
Illu d p reterea v u lg a tu m : s o l e r e fla m in e s d y a le s pus h a b u it. A n im a d v e rtit tam en co m m en tu m C esar in terro -
fieri, n u n c d y a le s esse c o n s u le s ; et in terro ga tio 20 g a to q u e m u lion e q u a n t i c a lc ia s s e t, p ep igit l u c r i
lu d icra : q u ib u s con su l c o n su lib u s fu is s e t. p a r t e m . F e stiv e u tru m lib et, n isi a v a ritie su sp itio iocis
45 L o n gior sim si C iceronis iocos a d u n u m co llig a m ; ce te - 10 in sita vid eretu r. S ed de h oc alias.
ru m e x p a u cis acervi to tiu s lib am en ob tu lisse su fficiet. H o c P lu ra e x ta n t eius t a lia ; qu in e t suprem o v ite tem p o re 4
q u id em in ter pretereu n da n on fu erit, q u od m agn is a u cto ri iocari n on d e s titit. A d p rim u m egritu d in is in su ltu m , s ta -
bu s co n sta t : eu m sepe son tes reos in iu dicio defen d en tem d e 25 tim , q u od e ra t, m o rtiferam a rb itra tu s: ‘ U t p u t o ’ in q u it,
ficien te iu stitia con fu gisse ad io cos e t eo. presidio v ic to ria m ‘ deus f i o ’ , allu den s predecessoribu s su is in deoru m n u
50 qu esivisse. N ec illu d ig n o tu m : q u od in h iis creberrim us fo - ll m eru m relatis.
r e t, c o n s u l a r e m scu rra m a b h ostib u s v o c ita tu m ,
qu in e t ab ip so de quo su pra d ixim u s V a tin io , qu i h an c eius 4 1 . - E x cid e ru n t e t sev issim is ingen iis fa ce tissim i serm u n - l Tiberius cesar
n o ta m scrip tis ed id it. S ed ia m sa tis io ca tu s es, C icero ; m aior cu li, quos v e l ob h oc ip su m com m em orare lib u it. Q u is en im
q u id am io c a to r in te rv e n it: ceden d u m e st. im m itio r T iberio C esare, p resertim p o stq u a m C apreas a tt i
g it, cru en tissim o eius o tio fa m o sa m e t in felicem in su la m ?
Vespasianus
40. - V esp a sia n i p rin cipis fa ce tissim a qu edam su n t. Illu d l 5 Illic m oras tra h en tem Y lie n siu m a d iit leg a tio con solation is 2
in p rim is. M u lier am orem fa ssa sequ e am an do p eritu ra m n isi obsequ iu m p rin cipi feren s super m ortem u n ici filii. Cuius
op em fe rret, rigorem m a iestatis precibu s ac b la n d itiis ev ic it m o rtis dolorem ille m em oriam qu e o m n em n on ta m fo r ti
e t in a m p lexu s tan d em cesareos a d m issa e st. C um certa m p e - q u a m in h u m an o an im o co n festim a b olev era t. Ita q u e v e lu t
5 cunie su m m am v e l con cu bitu s v e l am oris p retiu m princeps in tem p estiv is con solatoribu s sic illu s it: ‘ E g o q u oq u e fo r tu -
a m a n ti d a re t, disp en sator ign aru s q u a liter ea m p ecu n iam ra io n e v estre co m p atior, q u ia m agn ificu m civ em H ecto re m p er
tio n ib u s in scriberet, p ercu n cta b a tu r. R e sp o n d it: ‘ V e s p a d id istis ’ . U ltr a m illesim u m ann u m iocan d i m a teria m qu esi-
siano a d a m a t o ’ . Q u id in ta li presertim sen e iocosiu s ? v it anim o fe ro x a ctisq u e m etu en du s.
36. Macr., Saturn., I. cit. 37. Ibidem, V II n i 10. 39-41. Ibidem, I I in 6 4 2 . - Q u is p reterea D o m itia n o sevior ? qu is ab h on estaru m 1 Domitianus
e V II in 10. Il P. trascrive mezza frase dall’uno e mezza dall’altro passo. 42-43.
Ibidem, V II m 10. Invece in altro punto degli stessi Saturnali l’invenzione di a rtiu m stu d io e t d electa tio n e rem o tio r ? E t ta m en agen te
questo scherzo è attribuita non a Cicerone, ma ad altra persona ( Ì I n '1 3 ) .
43-44. Ibidem, I I m 6. 47-48. Ibidem, I I i 12-13.
40, 2-8. Suet., Vesp., 22. 9-22. Saet., Vesp., 23. 22. cfr. I I 73, 3-4. 24-27. Suet., Vesp., 23.
41, 5-11. Suet., Tib., 52. Cfr. Fam ., IV 12, 2.
53. iocatus es] iocatus est Ted. Ma deve essere un errore. 42, 1-7. Suet., Dom., 20.
*
76 RERUM MEMORANDARUM 77
LIBER SECUNDUS, 43-49
n atu ra n on n ich il p a tern i lep oris in era t. E iu s illa referu n tu r 'v ertar? ’ su m p ta iocan d i m a teria de ex ilio C iceronis, qu i eo
de M e tio , q u i in cu ltu corporis m u ltu s e r a t: ‘ V e l l e m ’ in ex iliu m p errexerat agen te C lodio co n festim q u e redierat.
5 in q u it, ‘ ta m fo r m o s u s esse q u a m M e t i u s
Lucius Quintus
sibi v i d e t u r ’ . A lte riu s co m a m p erm ix ta ca n itie fla - 2 47. - L u ciu s Q u in tu s p reto r d e o p tim e a tq u e in n o cen tis- 1
f vescen tem , p e r fu s a m m u lso n iv e m a p p ella v it. sim e a d m in istrata p ro vin cia reversu s in m orbu m in cid era t. Is
Lucius Ceciiius s c e p in g o ’ .
44. - L u ciu s C eciiius cu m G a io C esare p ila lu d e b a t^ nec 1
Satellius Qua
deeran t collusores a lii. Iu ssit C esar ceteris centen a se x te rtia 49. - Sabin u s qu id am n om in e d ives in ep tissim u s a Sen e dratus
p er singu los n u m erari, q u in q u a gin ta C ecilio ; a t ille : ‘ U n a ca refertu r, qu i e ta te su a fu it, h ebes qu an q u am e t o b liv io
n e ta n tu m m a n u ’ in q u it, ‘ l u d o ? ’ . su s, glo rie ta m en a v id issim u s, qu am ex litera ru m n o titia
p rocu rab at. Ita q u e m agn is preciis servos co m p a ra v it, q u o -
Virgilius
45. - N e c illep id e V irg iliu s, cu m sib i ex p rob ra tu m esset 1 5 ru m a lte r h u n c, a lter illu m p o eta m fa m ilia riter ac m em oriter
q u od versu s h om ericos a b stu lisset e t in operis su i congeriem n osset, h oc scilicet ex p e d itu m ite r a d eam qu am p e te b a t
red egisset, respon disse tra d itu r « m agn aru m esse v iriu m au gloriam ra tu s, ceu serv i u t p ecu liu m sic e t litera s dom in o
ferre cla v a m d e m an u H ercu lis », n on dissim u lan s se illis qu ereren t. H a c ta li fa m ilia in stru ctu s, co n v iv a s su os qu e-
5 versibu s n on precario sed pro su is u t i; qu od esse p e rm a x i- stiu n cu lis e x a g ita b a t: serv i a d ped es a d eran t e t de qu acu n -
m u m e x h ercu lea H om eri m a g n itu d in e la ten ter affirm an s. que re serm o esset o b o rtu s, accom m od atos m aterie versus
F a ce te a d m o d u m ac b rev iter q u o d ad ign o m in iam d iceb a tu r in su su rrab a n t; q u os ille gloriabu n d u s d u m p ron u n tiare v e l
in glo ria m su a m v e r tit. le t, in m edio la b eb a tu r. I n hunc ergo S a telliu s Q u ad ratu s,
44, 1-4. Ibidem, I I v i 5. hanno appunto * arrasor anzi che il comune * arrosor ’ .
45, 1-5. Hier., Quaest. in O e n praef. Cfr. Don., Vita Verg., 46 e Macr., Sa del gruppo k, scrivono Quintus alias
tum ., V i n 16. Vedi pure Fam., I 2, 6 e X X I V 12, 19; Var., L X I I : Virtuti tue. 47, 1. Quintus] La lezione è incerta.
Equintius: e analogamente Quintus
46, 1-4. Macr., Satum., I I v i 6 ; ma l ’edizione teubneriana dà ‘ Laberius ’ Quintus danno Par. e T ed.; ma Quin
non ‘ Valerius ’ . vel Equincius la stampa.
tius scrive invece Ted. stesso nel ti
4. calidas nuper] nuper calidas b,
tolo e Quintius hanno gli altri mano
46, 2. Durachium] cfr. Introd., p. c x x x ix . meno Abr. Cus. e Par.
scritti; Bx. e P v., i due codici fratelli
79
LIBER SECUNDUS, 50-52
78 RERUM MEMORANDARUM
persepe R om am v en it ’ . Q u en am sane verior fideliorqu e chio E sten sis e ta te p a tru m claru it ne absqu e m o lestia fru e-
n arra tio , fid es, u t a iu n t, pen es auctores m a n ea t. retu r, m in u s sp ecta ta m h ab u isse creditu r u xo ris fid em . I t a
que cu m form osissim u m ex illa su scep tu m pu eru m in u lnis
Mithridates
53. -
M ith rid ates P o n ti re x A ria ra th i regi C appadocu m , 5 h abens su sp irasset, cau sam q u esivit illa su sp irii; cu i m a ri
I
sororis su e filio , su b sim u lation e colloq u ii in sid ias ten d en s, tu s : ‘ V ellem ’ in q u it, ‘ h u n c pu eru m ita m eu m esse, om n i
gla d iu m ab d id era t. C redulus lic e t adolescens e t a d in teri d u b ieta te su b m o ta , u t tu u s e s t ; e t hanc certitu d in em lib en s
tu m d estin a tu s, regio tam en illo ru m m ore tem p o ru m scru ta - m agn a fo rtu n a ru m m earu m p a rte redim erem ’ . * A tq u i ’ a it
5 torem p rem isit, qu i du m M ith rid a ti m an u m in secretiores i l l a ,£n ich il hic im pen se e s t, n eg otii paru m ’ ; arrep toqu e filio :
p artes corporis im m ittit iocan s ille : ‘ C a v e ’ a it, ‘ ne io ‘ H i c ’ , in q u it, ‘ qu od n em o d u b ita t, m eu s e s t ’ ; annuente
aliud telu m quam quod queris i n v e n i a s ’. v ir o : ‘ U t n ich il ig itu r d u b ii su p ersit, de m a n ib u s m eis su
E o q u e m od o su spition e d etra cta iocis te x it in sid ia s. M irum scipe eu m a it, ‘ tu u s s it ’ .
qu od in eo sta tu iocari p o sset sanguine m o x n ep o tis re- Aliud iocosum
io spergen dus. 56. - B o n ifa tiu s V I I I rom an u s p o n tife x du ob u s fere lu - 3 m uliebre ver
bum
stris d om u m de C olu m pn a v a g a m eg it ac to to orbe dispersam .
Publius quidam F u lm in a b a t ille de terris e t ad ex em p lu m to n a n tis eth erei,
54. - N o n e st h uic loco su btrah en d u s P u b liu s q u id am e 1
S y ria , qu i a prim is annis h u ic rei ded itu s ac lib e rta te m ob cuius gerebat v ices, ed ictis m in acibu s in to n a b a t. C ap itale
id u n u m con secu tu s, R o m e ta n d em e t per Ita lia m v ic tis * 5 fu e ra t a liq u em de generosis ex u lib u s h o sp itio suscepisse.
om n ib u s sim iliu m stu d io sis, p reter fa v orem p op u loru m Iu lii N u n tia tu m e st in terea A g a p iti u xo rem , que sanguine illu m
5 C esaris d icta to ris in gen tem qu oq u e g ra tia m p ro m eru it. I s e t co n tin g eb a t, esse p reg n a n tem . S en sit h o stem su u m R om e
m im os sc rip tita v it e t m u lta eius e x ta n t n on m agis iocosa fu isse e t accensus ira a tq u e od io p erdu ci a n te p ed es suos
qu am g ra v ia . P rop ter qu e ta m en p rim u m carus e t lib erta te 2 m u lierem iu ssit. V e n it illa verecu n de e t v en trem stu d io t e
dignus h ab eri cep erit, du o referu n tu r. D o m in i su i p atron u s lo gens ; a t ille , u t erat in serm on e m ordacissim u s : ‘ D e m itte ’
servu m su u m yd rop icu m in arena resupinum ad solem in q u it, ‘ p a lliu m , m e re trix . Q u is te g ra v id a m fe c it? ’ L o q u i
io cernens, q u id illic ageret q u e sie ra t; a n teq u a m eger re co a cta : ‘ P a ter ’ a it, ‘ san ctissim e, tu m ich i v iru m m eum
sponsu m ex p rim eret, processit P u b liu s puer ex in o p in a to e t : a b stu lera s. Q u id facerem ? Q u od eta s e t fo rm a su aseru n t co n
15 d icen s. H ec a tq u e h u iu scem odi la te n tis in gen ii in d itiu m m em oriam su scep tu s e s t per n o c te m ; m an e a b ien s, qualem
e t m an u m issu m erudiendi m ateriam p rebu eru n t. cernis m e d im isit ’ . H e c a u tem allu den s a d v iri h ab itu m
AJiud iocosum
verbum viri 57. - I n co llib u s p rope qu os n a tu s su m v id it eta s n ostra, l calip h u m de B ald a ch o ’ . F e s tiv a e t vere regìa lib e r ta s ! pro
nobilis
n ob ilem qu en d am v iru m cuius p rim u m stu d iu m fu it excipere so inefficacis regni n om in e in an is p o n tifica tu s titu lu m p en sa v it.
tran seu n tes a p p ara tu m agn ifico. D ie qu od am a silv is e t v e
n a tu , cu ius q u oq u e p erstu d iosu s e ra t, in cu lta m e t d u m is la - 59. - C om es o h m F u x i in C ath alon iam p ro fectu s e r a t: 1 comes fuxì
5 ceratam tu n ica m in d u tu s rediens, p len am h osp itib u s d o m u m h om o lib eralis e t q u i n il n egare d id ic isse t; illic , u t a iu n t, tu r
rep p erit. Q u ibu s honorandis in ten tu s d u m h uc illu c cu n cta b a p eten tiu m obsessu s n ich il sib i reliq u erat p reter m u lam
p rovid en s d iscu rrit, in qu en dam illo ru m su perbu m e t s ta qu am ponderosu s sen ex e q u ita b a t. R ed itu m p a ran ti n on d e-
b u la m iscen tem fa m u lu m in cid it cep itqu e eu m b la n d e cor 5 fu it q u i calcaria in su per precibu s extorqu ere n iteretu r. A t
rig ere; im p a tien s ire fu rcifer e x te n ta m an u faciem eiu s p e r- ille p ro ten to pede su b rid en s: ‘ A ccip e 5 in q u it, ‘ m od o m ich i
io c u ssit; secessit ille ta c itu s. M o x cernens fa m u lu s qu em p u l- 2 aliqu em expedias q u i m u la m m eam F u x u m u sq u e so llicite t \
sa v era t in ter d iscu m ben tes m ed iu m , trep id are cep it. T an d em
ex p lo ra to qu isn am esset, affu su s erroris ven iam p o p o sc it; 60. - D in u s qu id am con civis m eu s, qu i e ta te n o stra g ra - 1 dìhus
cui edium d o m in u s: ‘ T i b i ’ in q u it, ‘ lib en s p a rco , h u ic a u tissim e d ica cita tis adolescen s fu it, casu preteriens p er loca
te m ’ , e t tu n ica m su am d igito sig n a v it, ‘ n on p arco, qu e u t freq u en tissim a sepu lcris, a liq u o t sib i n oto s sen es illic con ta
is ita tractarer p r e stitit b u lan tes co m p erit; qu i u t iocan d i p eritu m irrita ren t, iocari
5 sim u l om n es - u t est eta s illa loq u acior - e t m an ib u s etia m
Sancius hispa-
nus 58. - Q u od am tem p ore d u m cristian oru m proceres S a ra- l apprehendere ceperun t. Ille se proripiens h oc u n u m om n ib u s 2
cenoru m fines in vad ere e t terram C risti sanguine con secra resp o n d it: * In iq u u m h oc loco ce rta m en ; v o s en im a n te d o
ta m in d ign o serv itio lib erare d ecrevissen t - q u od h eu sepe m o s v estra s anim osiores estis ’ ; senio scilicet eoru m e t v i-
fa cim u s n u n q u am q u e perficim u s ! - , a g ita tu m e st in con siliis
5 qu isn am ta n tis eeptis du x ap tissim u s fo re t, visu squ e e s t o p ti
60, 1-13. È palese che l’aneddoto attribuito a Dino da Firenze corrisponde
m u s Sanciu s H isp a n ie regis fra ter, qu em e t ex p erien tia a r a quello di cui nel Decameron è protagonista Guido Cavalcanti (V I 9). Si tratta
di indipendenti rifacimenti di racconto popolare : ‘ que apud nos vulgo etiam
m oru m co m m en d ab at e t gen us e t p ro b ita s, nec su sp ectu m
nota s u n t’ : 1. 12 («Bull. Soc. Dant. », X X I I [1915], p. 42 sgg.). È ipotesi dif
lu x u s fa c ie b a t, frequen s p rin cip atu s m a lu m : n u llis en im in fusa che il faceto Dino (cfr. pure I I 82) sia il grande medico Dino del Garbo.
Unica, debole conferma l’amicizia del Petrarca col figlio, Maestro Tommaso, e
q u in atu s op ib u s a u t d elitiis, sed h isp an o m ore asper e t agre-
anche la loro vicinanza durante la composizione dei Rerum, perché pare che
io stis e t su b d iv o in ter lab ores ed u ca tu s era t. A ccersitu s ig itu r 2 nel 1345 Tommaso di Dino insegnasse nello Studio bolognese (A. Corsini, Nuovo
contributo di notizie intorno alla vita di M .° Tommaso del Garbo in « Riv. di
om n iu m consensu R om am v e n it e t la tin e lin g u e n esciu s
st. delle se. med. e nat. », a. X V , 9-10, S. I l i , sett.-ott. 1925).
u n u m e x fidis in terp retis loco h a b u it. P u b licu m - q u od in
60, 8-9. vicinie mortis] vicine morti
ta li re so le t - celeb rabatu r con sistoriu m . Illic in ter m u lta re 19. caliphum] Qui i manoscritti
danno quasi tutti i codici di b. Contro
danno le grafie più varie: calliffum
c ita tu m era t rom an i p on tificis d ecretu m , u b i S an ciu m E g ip ti questa lectio facilior la vera espressio
Ted., califum Cus. Vrg. Prs. P v., calli-
ne petrarchesca si rivelerebbe già dal
is regem fecera t ; quo a u d ito su b latu s in gen s p lau su s o m n iu m . fum B x ., califfum Gl. Psn., e forme
confronto dello sproposito di Ted. e
analoghe, fino al mostruoso tali funde
A d m iran s Sanciu s sed en tem a d p ed es in terp retem q u id sib i 3 di Cus. (vicine mortis) e di quello di
di Abr. H o ricopiato, senza convinzio
Bx. (vicinie morti)-, ma il correttore
v e lle t strep itu s percu n ctatu s e st ; u b i a u d iv it se E g ip ti regem ne, la lezione di Par. di Par. ha ridotto la lezione primitiva
69, 1. Cathaloniam] Cosi quasi tutti
p ro n u n tia tu m : ‘ Surge ’ a it, ‘ e t d om pn u m p a p am p ro n u n tia del suo manoscritto (la solita ‘ vicine
i manoscritti di b (Tedaldo spostò in
morti ’ ) all’ esatta ‘ vicinie mortis ’ .
vece Vh: Chataloniam). Mi è parsa
Che cosa se non il confronto coll’auto
grafia consentanea al costume del Pe
57, 11. cepit] ceperat b. grafo poteva spingerlo a correggere un
una volta dal Boccaccio nell’autogra trarca di inserire Vh in ogni parola
58, 13. consistorium] concistorium passo che pur non corrispondendo al
fo delle Oenologie (Hecker, Boccaccio- dove appariva un 4 cata derivasse o
Ted. H o preferito la torma, piu comu l’autentico era però tollerabilissimo ?
Funde, Braunschweig 1902, p. 185 1.12 no dal greco (Rossi, Introd. alle
ne nell’età del P ., usata pure più di e p. 189 1. 3). E qual’era la lezione dell’antigrafo di
Fam., p. cLXvn).
84 LIBER SECUNDUS, 61-65 85
RERUM MEMORANDARUM
Cato Censorius
66. - N e c C aton is censoria a sp eritas iocoru m ta liu m expers fepud an im os lib id in ib u s a v a ritieq u e d ed itos pu d oris iactu ra
fu it. Sacrificio u teb a tu r a n tiq u ita s cu i p ro terv ia n om en e r a t; levissim a e s t : fa cile ig itu r p resen tem ru borem p erceptis v o
e x qu o q u icq u id cibi sacrifican tib u s resta b a t ign ib u s trad e lu p ta tib u s a c pecu n ia so la b a n tu r. Illu d p o tiu s m iror, unde
b a tu r. A lb id iu s qu id am n eb u lo p a trim o n iu m om n e d ev ora Illis tem p orib u s ta n ti e t ta m com p erti facin oris im p u n ita s.
5
v e ra t, d o m u m so la m qu e gu le su pererat ign is a b su m p serat. tJt en im cu m eodem Seneca co n clu d am : « P u d e t d ice re :
F ecisse A lb id iu m p ro terv iam iocab a tu r C ato. •Jitmquam. ap ertiu s qu am coram C aton e p ecca tu m e st ».
H u iu s n om en C aton is U ticen sis m em oriam ren o v a t e t rei
qu am illo in sp ectan te p o tu isse con tin gere veh em en ter in d i 68. - S ed quis o m n iu m io c a to r a u t p ro m p tio r a u t m ord a- 1 Cicero
gnor ac stu p eo.
oior C icerone ? C u i en im , q u eso , p epercisset a u t cu ius m a g n i
tu din em tim u isset qu i e t P om p eio suo non p ep ercit e t fo r
Catulus
67. - P u b lio C lodio v io la ta ru m religion u m a c m a n ifesti 1 tu n am C esaris n on e x p a v it? S a n e , cu m eq u a liter am b os la
a d u lterii reo d a ti iu d ices, qu ia de crim in ibu s co n sta b a t, cesseret, gra v iu s o ffen d eb atu r am icior. V en erat ad castra 2
iam ia jn p ro n u n tia tu ri, presidiu m a sen atu p etieru n t, tu m P om peii in prim ordio civ ilis b e lli: repreh en den tibu s am icis
dem u m p e ti so litu m cum a liq u is reus poten s con dem pn an dus qu od n im is d istu lisse t: ‘ M i n i m e ’ in q u it, ‘ sero v e
5 esset. In te rim P u b liu s C lo d iu s, ad a rtes suas in ex trem is ca si- 2 ni, n am n ich il hic p a r a t u m v i d e b o ’, P om
bu s se se v erten s, a liq u o t e x iu d icib u s illu striu m fem in aru m , peii ta rd ita te m in a p p ara tib u s b elloru m lu d en s.
ap u d qu as con su etudin e e t m u n eribus e t su aru m in terv en tu C um v ero a d ip siu s P o m p eii con spectu m p erven isset et 3
io
p oten s e ra t, prom isso con cu b itu e t p restito , ad u lterioru m ille in terrogan s d ix isset : ‘ U b in a m D o la b ella gener tu u s ? 5
stu p roru m qu e p articip es e t ob h oc sibi p ro p itio s e ffe c it; r esp o n d it: ‘ Cum socero t u o ’ , u n ico v erb o d is
io alios m agn is pecuniis h o n era to s"co rru p it. Q u id m u lta ? u b i 3 cussa calu m p n ia e t generi e t su a, qui in d issen tien do de re-
con d em p n atio sp erabatu r, su m m a cu m p o p u li rom a n i e t il p u blica p rin cip u m v e stig ia sequ eren tu r.
liu s secu li in fa m ia ab solu tu s e st, n ocen tior ab solu tio n e qu am G allu s q u id am de C esaris exercitu ad P om p eiu m tra n s- 4
crim ine : qu o n iam , u t elegan ter a it Seneca, plus est fu g e ra t; illu m civ ita te rom an a d ed erat P om p eiu s. E x c la
d is tr ib u e r e a d u lte r ia qu am facere. Ita q u e m a v it C icero : ‘ 0 b e llu m h o m in e m , G a llis c i
is priu s a d u lter, p o st le n o : p ro p ter p rim u m a ccu satu s, p ro p ter vitatem prom ittit alienam , nobis nostram
secun du m lib eratu s. M ira res e t v ix credibilis n isi ea m cla
reddere non p o t e s t ’ .
rissim i au ctores literis m a n d a sse n t! H o s iu d ices, a b solu to 4 Solebat- de P om p eio n im is m ordaciter iocari h iis v e rb is: 5
20
C lodio, m ord aciter ludens C atu lu s sen ator h iis v erb is p er- ‘ E go qu em fu g ia m h a b e o , qu em seq u a r
cu n ctatu s e s t: ‘ Q uid a n ob is p r e s id iu m po- non h a b e o ’ . H is e t h oru m sim ilibu s h oc u n u m P o m
20 sce b a tis? an fo rte ne p ecu n ia perfidie v estre preciu m peius relu d eb a t : ‘ C u p i o ad h ostes Cicero t r a n
v o b is erip eretu r? ’ E ru b u isse p o teran t scelesti h om in es, sed sea t, ut nos t i m e a t ’ , qu asi ta n ta m illa m loq u en d i
in terro ga vera t C icero, a tq u e « illo respon den te se pro p a trie v is a u d i e b a t , n e ex cu sa tio n em eius silea m que e st in
30
sue lib e rta te leg atu m ad C esarem ' ven isse », serv itu tem r o -‘ 60 Saturnalibus ; u n de iocosa h ec m agn a ex p a rte d ecerp ta su n t.
m an am dissim ulare n on v alen s greco serm one in h an c sen E q u id em qu od seq u itu r excu sare n escio p aru m qu e a b est 11
ten tia m re sp o n d it: ‘ S i o b t in u e r is , et pro n ob is u t sen ten tia m rev ocem . E g red itu r en im om n em lu d i m odu m
i n t e r c e d e ’ . e t a p ertu m co n tin et o d iu m q u od d ica m , eoqu e m a g is quo
A b u te b a tu r C esar uno tem p o re m a tre ac filia . N o m en m a-, n on v o la tili le v ita te lo q u e n ti e x cid it, sed m an su ra g ra v ita te
35
tr i S erv ilia, que e t M arci B ru ti g en itrix fu it ; q u am , u t 6« a scriben te d icta tu m e st. S ic en im in e p y sto la q u ad am a it
a it S u eton iu s, « ante alias d ile x it et cui super alias d o n a qu am ad G aiu m C assiu m in terfecto rem C esaris m is it: ‘ V e l
tio n es m a rg arita m » in g en ti p retio « m ercatu s e st ». F ilie lem I d ib u s M a r tiis me ad ce n a m i n v it a s -
n om en Iu n ia T e rtia , que ip siu s soror B ru ti e t G a ii C assii ses; p r o fe c to r e liq u ia r u m n ic h il fu isse t.
coniunx e ra t. C um ita q u e boria civ iu m su b h astaren tu r iussu N u n c me r e liq u ie v e stre e x e r c e n t ’; A u gu -
40
C esaris e t S ervilia m agn i v a lo ris pred iu m ex ig u a pecun ia l 70 stu m C esarem ac M a rcu m A n to n iu m reliq u iaru m n om in e
com p arasset, lu sit Cicero : ‘ E q u i d e m ’ in q u it, ‘ quo sign ifican s. O h ostile e t v iru len tu m io c u m , e t qu i L a b erii 12
m eliu s e m p tu m sc ia tis, com paravit hunc d ictu m A n to n iiq u e fa c tu m p rop e iu stific e t! M u lta se o ffe
fu n d u m S e rv ilia te r tia d e d u c t a ’ . ru n t sim ilia , sed n im is a m icu m m eu m u rg e o ; su b sistam
R o g a tu s pro am ico u t ei d ecu rion atu m procu raret, m u l- 8 ig itu r,
45 tis a u d ien tibu s resp on d it : ‘ R o m e iu s h ab en te P om p eio d if 75 N ec a C icerone ta n tu m sed v u lg o etia m laceratu s e st C e- 13
ficile est qu od p o stu la s ’ ; ta c ite fa cilita te m C esaris n im ia m sar. S iq u id em peregrinis ac n ov is h om in ibu s ad m issis in se
in cu san s su per sen a tu d ig n ita tib u sq u e p a ssim profu n d en d is. n a tu m , p recipu equ e G a llis, in v en tu s e st lib ellu s h oc con
E o d e m p ertin et qu od L a b erio a it. C um en im sen atu su tin e n s: «B o n u m fa c tu m : n equ is sen atori n ov o cu riam m o n
pra m o d u m au cto p a ru m a b fo ret q u in lo c a n o v is sen a to ri strare v e lit ! » Ite m illa p u b lice c a n e b a n t u r : 14
50
bu s d eessen t, u n a e t ru d em sen a tu m e t L a b eriu m n on in v e
Gallos Cesar in triumphum ducit, idem in curiam.
n ien tem u b in a m assid eret e t ip su m qu i an g u stia ru m m a te
ria m p reb u era t, C esarem , illu sit. ‘ R e c e p is s e m ’ in q u it,
E t ru rsu s:
‘ te, n i s i a n g u ste s e d e r e m ’ . H u n c ta m en iocu m
n on in u ltu m tu lit ; ita en im ille repercu ssit : ‘ M ir u m si Galli brachas deposuerunt, latum clavum sumpserunt.
55
a n g u ste sedes, qui d u a b u s sellis sedere
s o l e s ! ’ , d u p licita te m an im i e t fidei in co n sta n tia m o b iec - E t hec qu id em ideo p rem isi q u ia illu d id em resp iciu n t qu od
ta n s, q u a m m u lti tu n c o b icieb a n t v iro egregio. S ed im in L a b eriu m iocan s C icero m o rd eb a t. N u n c p au lo superius
m erenter* e t indign e h ec o p tim u s et in n ocu u s c i- «5 redeu n dum e st.
36. Iui., 50. 39-43. Macr., Satum., I I n 5. 44-47. Ibidem, I I m 11. 60. Maer, Satum., I I m 1 0; cfr. pure V II m 8. 61-71. Ibidem, I I m 13.
Ma il P. ha mutato lo scherzo, forse per la cattiva lezione del suo Macrobio.
Cfr. Fam ., I X 3, 1. 75-82. Suet., I i l ., 80.
« (Cicero) cum ab hospite' suo P. Mallio rogaretur, ut decurionatum privigno eius
expediret, adsistente frequentia dixit: ‘ R o m a e , s i v i s , h a b e b i t ;
P o m p e i s d i f f i c i l e e s t ’ ». 60. iocosa hec] Ted. Par. Cus. e Abr. ; 75. sed vulgo etiam] sed etiam vulgo
iocosa huius gli altri codici. Ancora ri- i manoscritti di b : ma dalla loro le-
68, 29. interrogaverat] Cosi b (non rat); interrogabat Ted. (A questo pun salta l’ accordo dei tre codici di b con zione anche questa volta si staccano
contano le eccezioni di Par. Bx. st. che to era distratto frate Tedaldo che Tedaldo contro la lezione erronea del- Abr. Cus. Par., d’accordo nuovamente
danno interrogavit : P v., fratello di Bx. proprio nella stessa riga si lasciò scap la loro famiglia. con Ted.
e st., e Vrg. danno proprio interrogave 63. eoque magis] eo magis b.
pare adventum sui per adventus sui ?).
I llu d p re te re a :
te anim os g u la q u esiv it C u rtiu s n u n qu id m itte r e l i
Urbani servate uxores: mechum calvum adducimus. neret. ‘ Q u id n i?’ in q u it C esar. N o n e x p e c ta v it i l l e
Aurum in Gallia effutuisti, hic sumpsisti mutuum. am p liu s p ro tin u sq u e p er fe n e s t r a m m is it , p ro
p e dign u s qu i p ari p ro terv ia iocan d i p o st tu rd u m m itteretu r.
15S H e c ta m en u tcu n q u e triu m p h alis p om p e lib erta s e x c u - 2 4
L ic in iu s lib e r t u s
s a y e r it; sed qu isn am in illis p a tien tia m h a b u isset? C irca A u g u sti
71. - L icin iu s A u g u sti lib ertu s operibu s p a tro n i p ecu n ia
su prem u m V ite tem p u s L u c ii B r u ti q u i T a rq u in iu m e x p u - ,
riu m larg iter su bsid iu m p resta re con su everat. C ep to opere
Ierat sta tu e su bscrip tu m fu it : « U t in a m v iv e r e s!»;
scrip sit ei certam se p ecu n iam p ro m itte re ; sed id n on e x p li-
sta tu e C esaris h oc m o d o :
cite, im o literis nu m eros rep resen tan tib u s. A n im a d v e rtit C e
160 Brutus qui reges eieeit consul primum factus est,
sar a liq u a n tu lu m sp a tii v a c a n tis : illu d p ro p ria m an u t o t i
H ic qui consules eieeit rex postremo factus est.
dem q u am sim ilib u s a d d itis literis im p le v it, d u p lica v itq u e
M iru m q u o d h om o in v ic ti sp iritu s e t n u lliu s m etu en s ta m 25 su m m am ta m so lerter u t n u lla su sp itio in esset. A g n o v it li
m u lta p ertu le rit, q u e n on m in u s p ro p ter a d m iration em eius b ertu s e t p rom issi d u p lu m so lv it ta c u itq u e ; deh in c op u s
a ttig i q u am p ro p te r reru m seu v erb oru m g ra tia m , u t scilicet aliu d aggresso sic a llu sit m isso eyrograp h o in q u o scrip tu m
165 appareret q u a n ta m a iestas an im i v e lu t ex a lto d esp icien tis io e r a t: «C on fe ro t ib i, d o m in e , ad n o v i o p e
terricrep as m o rta liu m n u ga s. N eq u e en im fa cile v id eb am ris i m p e n s a m q u o d v id e b it u r » . Io c o sa m fra u
u n de m eliu s ex em p la con qu irerem qu ib u s m o n erem u r n on dem retem p ta ri u rb an a d ica cita te p ro h ib u it.
co n festim excan descere e t a d om n e v erb u m acriu s in ira m
I
rab iem qu e proru m pere, p resertim m em oran tes illu m e t ab 72. - Ia m illa m ordaciora su n t. C enam clan d estin am m a
170 h ostib u s e t a suis gra v issim a to lera sse, cu i qu id em in u tro s gno su m p tu stu d io q u e fe c e r a t; in qu a ip se q u id em a p o lli
qu e p ro m p ta fa cu lta s u ltio n is, si lib u isset, a ffu it. S ed hec neo h a b itu , ceteri co n viv e sin gu loru m d eoru m dearum qu e
h acten u s. cu ltu d iscu b u eran t. E iu s cene in v id ia m in fam ia m q u e cu m u -
78, 10. mutat] mutant b, meno Par. vi afferma « vulpem pilum mutare,
II passo di Svetonio che Bervi di fonte non mores ».
richiede il singolare: poiché il vecchio
96 __________ rerum memorandarum LIBER SECUNDUS, 76-81 97
5 honores e t lu cra sine fine co n tu lit rap in asq u e q u as v e lle n t dicu le vid eren tu r, illu d en s lib e rtu s : ‘ Im o a g ite ’ in q u it,
p erm isit exercere, eou squ e donec illis solis locu p le tib u s, m en ‘ o co n v iv e, d icite m ich i q u id cause e st qu od « e x alb is n i-
dicis o m n ib u s, erariu m in su p er in o p s esset. D e cu ius in te r- 2 grisqu e fa b is » n on n isi unius coloris efficitu r p u l
du m p a u p e rta te con qu eren ti C lau dio sic lib era m o rd a cita te m e n t u m ’ . T a n g it e t m o d esto s an im os in d ig n ita s; ig itu r 2
responsu m e s t : ‘ A b u n d are in cip ies, si a d u o b u s 1i - A rid ices, u n us e x p h ilo sop h is, n on p assu s h as in ep tias : ‘ Q uin
io b e r t i s tu is adm issu s in so cieta tem fu e r is ’ . tu ’ in q u it, ‘ n o b i s edissere « cu r d e a lb is ac de n ig ris »
locus in Nero flagris u n iform es m a c u le resu lta n t ’ . S a tis m ordaciter
nem 76. - Ia m vero qu am m ord acibu s v erb is p etitu s e st N ero ! 1 preterite serv itu tis ela tu m presen tib u s ad m on u it.
ta m e tsi n u lla m ord acitas in fan d i pu d en d iq u e p rin cipis m e
ritu m p o ssit adequ are. P u eru m qu en dam S p oru m n om in e, 2 79. - P h ilip p u s rex , is cu m quo R o m a n i p rim u m b ellu m 1
cu ius in fa m i am ore d ep erib a t, d em p ta v irilita te in sex u m M acedon icum gessere, iocosior etia m in te r seria fu is
s fem in eu m tran sform are n isu s o b lu cta n te n a tu ra , eoqu e d e se tra d itu r q u a m (feceret r e g e m . Is cu m ad
m entile ra p tu s era t u t n on sine d o te e t orn atu ex q u isitissim o , T . Q u in tii F la m in ii m u ltoru m q u e G recie p rin cip u m co llo
qu alis con iu gibu s cesareis esse con su everat, m agn ifico a p p a qu iu m v en isset e t d iscep ta tio d e altissim is rebu s esset, u bi
ra tu n u p tia ru m in d o m u m su a m p u b lice ev o ca tu m h ab eret suus regn iqu e su i sta tu s v erte b a tu r, d icen te E th o lo ru m
leg itim e u xo ris lo co . In qu o con iu gio ita iocatu s e s t q u id a m : 3 pretore P h a n ia : ‘ Q u id m u ltis verb is op u s e s t? In te r nos
io ‘ B e n e agi p o te r a t cum rebus humanis, si b ellu m iu d ica b it ’ . ‘ Is tu d qu id em ’ in q u it rex , ‘ e tia m
D o m i t i u s p a ter ta le m h a b u is s e t u x o oecus v id e t ca v illatu s in loq u en tis lip p itu d in em .
r e m ’ . Q u am proprie d a m p n o sam m u n do N ero n is o rig i
n em d e n o ta v it! 80. - N e c m in us m o rd a citer e t a liq u a n to stu ltiu s T h e o - l Theocritus cimis
critus - n on siracu sius ille , sed chius - , qu i cu m a d in fen
Lucius Crassus
77. - H u iu s im peratoris a tta v u s G n . D o m itiu s E n o b a rb u s 1 su m sib i regem A n tig o n u m a ltero cap tu m ocu lo trah eretu r,
h om o durus sed itiosu sq u e e t arrogan s fu it ; in cu ius m ores spem p reben tibu s su is fo re u t cu m a d ocu los regis p erv en is
ita lu sisse tra d itu r L u ciu s C rassus o ra to r: ‘ Q u id m iru m si s e t m isericordiam in v en iret, resp on d it : ‘ Im p o ssib ilis igitu r
en eam b a r b a m D o m itiu s h a b e t , cum et os est is ta c o n d itio ; a ctu m e s t, p e r ii’ . C eteru m hec in tem p e
5 fe r r e u m et p l u m b e u m cor h a b ea t ? ’ S ed iam stiv a m ord acitas e t T h eo crito m o rtis e t A n tig o n o h om icid ii
sa tis d o m i lu su m e st.
sim u l ac periurii causa fu it. Iu ra v e ra t en im sib i parcere, sed
ioci a sp erita te m o tu s n on pep ercit.
E x t e r n a
77, 1. attavus] Cosi i codici, con gra- pure nel De otio (« Aevum », a. I X , fase, 78. 4-5. inquit, ‘ o convive, dicite’] 79. Contro Philippus rex Macedonum
fia comune quanto ‘ atavus ’. E così 1-2, genn.-magg. 1935, p. 52, 1. 124). inquit, ‘ dicite ’ Ted. di bTed. dà per titolo Philippus Macedo.
5 ru m cu rru um copias campis ex p licaret n oscen daru m io u t m os e s t ; qu oru m u n u s procacissim u s obscen is verbis ac
v iriu m g ra tia , exercitu m q u e auro e t pu rpura a tq u e ex q u isi g estibu s m u ltu m apud om n es loci ac gratie te n e b a t. Q u od
tis cu ltib u s h on u stu m in tu en s, H a n ib a lem q u i la te ri h erebat m oleste ferre D a n tem su sp icatu s C an is, prod u cto illo in m e
in terro ga sset satis n e p u ta re t illa omnia R o m a n is dium ac m agnis lau d ib u s con celebrato, versus in D a n te m :
esse, resp o n d it m ord aciter irriden s, u t qu i ex ercitu m il ‘ M iror ’ in q u it, ‘ qu id cause su b sit, cur h ic eu m sit dem en s
io Ium du cem qu e n ec m in us R om anos n o sse t: ‘ O p tim e et i* n obis ta m en om n ib u s placere n o v it e t ab o m n ib u s d ilig itu r,
s a t i s ’ in q u it, ‘ esse p u to R o m a n is hec, quam quod tu qui sapiens diceris n on p o tes ’ . Ille a u te m : ‘ M in i
v is a v a r is s im i s i n t ’ . A cris u rb an itas, si d iligen ter 2 m e ’ in q u it, ‘ m irareris, si n osses q u od m oru m p a rita s e t
a tten d itu r q u a n tu m in ter qu eren tis et resp on d en tis a n i s i m i l i t u d o an im oru m a m i c i t i e cau sa e st ’ .
m u m in te rsit. S ed a liqu an tisp er ab ex em p lis v eterib u s a b Id e m cu m in ter co n v iv a s n ob iles d iscu m b eret e t co n viv ii <
is eu n dum e st.
so dom inu s ia m v in o h ilarior e t cibo g ra v is u b ertim su daret
vicissim qu e loq u eretu r friv o la m u lta e t fa lsa e t in an ia nec
M o d e r n a fin em fa ce re t, aliqu an d iu in d ign an s ta citu s a u d iv it. C un ctis
tan d em silen tio a tto n itis gloriabu n d u s ip se q u i loq u eb atu r
Dinus
82. - D in u s id em cuius su p ra m em in i, cu m q u a d am m u - l e t qu asi facu n d ie lau d em o m n iu m testim o n io con secu tu s,
liere n o b ili a b a d olescen tia stu p ri con su etudin em h a b u era t; ss h u m en tibu s p alm is D a n te m arrip it : e t ‘ Q u id ? ’ in q u it, ‘ sen
cu ius v ir v e l con iectu ra rei v e l n o titia in festu s illi era t, sed tis n e q u od qu i v eru m d icit n on la b o ra t ? ’ E t ille : ‘ M ira
n il n isi verb oten u s a u d e b a t. Ita q u e su b specie iocan d i m u lta
bar ’ a it, ‘ u n de h ic su d or ta n tu s tib i \
5 in terd u m aspera iacta re. D ie q u od am in co m ita tu s D in u s in 2
m agn a p o p u li freq u en tia h u m ili veh eb atu r eq u o . A lte r u t Petrus Nmus
84. - U g u tio e ta te n o stra m u ltis actu s fo rtu n e te m p e sta
p u dorem in cu teret riv a li, a rrep ta eq u i com a e t illiu s p a rv i tib u s, a d au lam ta n d em m em o ra ti C anis M a gn i Veronensis,
ta te m e t in sid en tis p ro cerita tem irridere p u ta n s : ‘ H unc v elu t in p o rtu m a liq u em , fessu s sen ex a p p u lit ; u b i m agnifice
am b u lare ’ in q u it, ‘ doces ; sed u b i qu eso p rim u m h an c a r- ex cep tu s - qu od in illa d o m o precipu u m era t - n on h o sp itis
io te m d id ic isti ? ’ A t ille equ o calcaribu s a d a cto : ‘ D o m i tu e ’ 5 sed p aren tis locu m te n u it. O rta a u tem , u t fit super m en sas,
in q u it. S ic d estin a tu m sib i ru borem in in terro ga n tis faciem sem el eden di m en tio n e, cu m m u lti m agn i com estores refer
refu d it.
ren tur ab a liis, ex p ecta n tib u s u t U g u tio ip se, qu i in te r m a
x im o s h ab eb a tu r, d e se a liq u id loq u eretu r, cep issetqu e v ir
Dantes
83. - D a n te s A llegh eriu s, e t ipse con civis n u per m eu s, v ir I im m en si corporis de esu su o in e ta te iu v en ili qu ed am in cre-
v u lg ari elo q u io clarissim u s fu it, sed m orib u s p aru m p er con d ib ilia n arrare, P etru s N a n u s, q u i in ead em C anis a u la sa
tu m acior e t oration e liberior q u a m d elica tis ac fa stid io sis p ien tia celebris sed m o rd a x h a b eb a tu r, respondisse tr a d itu r:
eta tis n ostre prin cipu m auribu s a tq u e oculis a ccep tu m fo re t. « M in im e qu id em m iror h ec qu e d icis, cu m m a iora silea s, qu e
5 Is ig itu r e x u i p a tria cu m a p u d C an em M agn u m veron en - 2
sem , com u n e tu n c a fflicto ru m solam en ac p ro fu giu m , v ersa 88, 17-18. cfr. Cic., D e am., X I V 50.
84, 10. Per questo Pietro vedi G. Bisearo, Dante Alighieri e i sortilegi di
retu r, p rim o qu id em in h on ore h ab itu s deinde p ed eten tim Matteo e Galeazzo Visconti contro Papa Giovanni X X I I , in « Arch. stor. lomb. »,
M o d e r n a
D E S O L E R T IA E T C A L L ID IT A T E
R o m a n a
n ifesta reveren tia d issim u late p ru d en tie sign u m d a ret, tere- nem oris op acam e t gelido fo n te roscidam spelu n cam ingredi
b ra te virge sam bu cee auru m in fu su m aris o b tu lit. lon gasq u e ib i n octu m oras agere su b m o tis p rocu l arb itris
20 D en iq u e regis filiis p o st iu ssion em p atris a d im p leta m de so le b a t, sim u lato con iu gis E gerie fa m ilia ri co lloq u io. Sic
4
regn i su ccession e p ercu n cta n tib u s cu m responsu m esset ab io in iecto deorum m e tu , fa cile credu lu m e t in ex p ertu m p o p u
A p o llin e , de regno qu id em n ich il, sed su m m am p o te sta te m lu m qu ibus lib u it legib u s a u t su p erstition ib u s in v o lv it. Q u od 3
o b ven tu ram illi qu i m a tri p rim u s oscu lu m tu lisse t, ceteris m iran tes qu id am u su m P ith a go re ph ilosop h i con silio p u ta v e
de regin a d ictu m ex tim a n tib u s, B ru tu s p aren tem p u b lica m ru n t. Q u oru m opin ion i e t tem p o ru m e t locoru m ra tio adversa
25 h u m ani gen eris, terram , in te lle x it; su b ito q u e, v e lu t a b a li e s t: co n sta t en im P ith a go ram in Ita lia m v en isse Superbo
qu o so tio ru m im p elleretu r, pronu s corru ens, fu rtiv u m terre is regn an te, qu od tem p u s a b in teritu P om p ilii su pra hu m ane
oscu lum in g essit. N e c m u lto p o st a sserta lib e rta te , prim u s v ite lon gissim u m m od u m distare n o tu m e s t ; illu d quoque
con su l m en tiri A p ollin em n on e st p a ssu s. com p ertu m , non u rbem R o m a m sed ex trem u m Ita lie a n g u
lu m ten u isse P ith a g o ra m , u t ap p areat in ter eu m ac illu m de
Romuius 2 . - A tq u e u t ad in fan tia m e t cu n abu la rom an i im perii quo agim u s rom an u m regem n u llu m prorsu s v e l lo ci vel
1
rev erta r, q u a m v ersu tu m e t q u a m solers R o m u li co n siliu m ! 20 tem p oris fu isse com m erciu m . «Q u o rex iste m aior v ir h ab en
q u i ad fu n d a n d a m in colen dam qu e n o v a m u rbem letissim a iu - dus e s t, » u t verbis M àrci T u llii u ta r, « q u od sa p ien tia m con
v e n tu te co n tra cta , co g ita n s u n iu s n ec am pliu s e ta tis p o p u - stitu en d e c iv ita tis du ob u s prope seculis a n te co g n o v it qu am
5 lu m ope fem in ea d estitu tu m , fin itim oru m m a trim on ia,^ q u ia eam G reci n o ta m esse sen seru nt ».
preces sp rete fu era n t, ca llid ita te q u esiv it. S im u la ta n am qu e N o n ta m en n egaverim N u m a m in co n stitu tio n e cerim o- 4
2
lu d oru m eq u estriu m p o m p a , cu m a d rei fa m a m in gen s ex 25 n iaru m ac leg u m M in ois ac L ig u rg i so lertiam secu tu m . Q u o
vicin is circu m u rbib u s u triu sq u e sex u s tu rb a con cu rreret, ru m prim u s ex an tro Io v is leges v e lu t ip siu s Io v is de m a n i
n u p tis in ta c tis, u t scilicet ra p tu s ad u lterio v a c a re t, virgin es bu s accep tas effereb a t, u t earu m iu go C retenses m ix ta cum *
io freq u en ti ra p u it sp ecta cu lo : plu rim oru m licet b elloru m ca u im perio religion e p rem eren tu r; a lter ead em a rte, sed d i
sa m , a t p ro fecto n ecessariam stirp is m a rtie prop agin em e t verso n u m in e, in con den dis L aced em on u m leg ib u s u su s est.
un icu m p erp etu an d e civ ita tis a d m in icu lu m .
Antistes Diane
4. - E a d em p rim a e ta te R o m a n oru m , v a cca p orten tu ose 1
xuma Pompilius 3. - E t u t ordin em d y ad em a tu m ten ea n t ex em p la so ler- pu lcritu d in is a c sta tu re in fin ibu s Sabin oru m e d ita , con su lti
1
tie , N u m a P o m p iliu s, secun du s R o m a n oru m rex , an im ad
21. De or., I I x x x v n 154; cfr. pure Tuse., I V i 3 e Liv., Ab urbe cond.,
versa p o p u li ferocia, qu am ard en tissim a predecessoris in I x v m 2 - 4 e X L x x ix 8. Nel suo D e oratore il P. ha segnato: «N o ta de
stitu tio n e con ceperat, m itigan d osqu e m ores ra tu s, occasion e Numa et Pithagora, de quibus apud Livium si memini (De Nolhac, Pétrarque
et Vhumanisme, I* 243). Vedi De vir. ili., p. 36. 24-29. L ’ accostamento di
s n o v ita tis tem p o ru m u su s e st. S en tieb a t adhuc a lp in u m q u id 2 Minosse e Licurgo a Numa è suggerito dal testo di Valerio, in cui Numa è fra
dam ac p a storiu m inesse an im is. Ita q u e ’ sep e solu s arieini gli esempi romani del D e simulata religione, Minosse e Licurgo fra gli externi
(Fcict, et dici, mem., I n ext. 1 e 3).
cogli altri manoscritti della famiglia e
2, 1-12. Flor., Epit., 1 1 10; ps. Plin., D e vir. ili., I I 1-2; cfr. L iv., Ab urbe 3 , 23. senserunt] senserint i codici di
cond., I ix 6-11. Vedi De vir. ili., p. 18. b, contraddetti però, oltre che da Ted., la stessa brusca rottura con cui verreb
da Par. e Gl. ‘ Senserunt ’ ha anche il bero divisi i dqe capitoli: poiché que
8, 5-6. De vita sol., I I ix 3 (Bas. 1 5 5 4 ,1 320); Africa, V II I 765-67. 6-9. Liv.,
De oratore teubneriano; dove pure si sti codici (Par., il gruppo k e insieme
A b urbe cond., I x x i 3 ; Val. M ax., Faci, et dici, mem., I n i (Exc. lui. Par. et
legge ‘ natam esse ’ , mentre la tradi Abr., ma in contrasto con Cus.) ini
N epot.); ps. Plin., De vir. ili., I I I 2. Vedi Africa, I 511-16; De vir. ili., pp. 34-
3 6 .; Fam., I I 9, 6. ziano il nuovo capitolo con ‘ Minois et
zione dei Rerum è concorde per ‘ no
tam esse ’ . Alcuni codici di b qui se Ligurgi solertiam secutus... ’ .
23. primus] primum Ted. gnano divisione di capitolo; ma li 4 , 1. portentuose] È la lezione dei
10. rapuit] rapiunt Ted.
2, 1. cunabula] incunabula b. smentisce, tra l ’altro, la discordanza codici qui e in T V 101, 1. 35.
12?______________ RERUM mem orandarum LIBER TERTIUS, 5 10 9
aru spices respon deran t fo re ut qu isq u is D ia n e, cuius in m etu s u rgeret, p refixa dies a ffu it: m e sti ac so liciti o b h oc .
A v e n tin o tem p lu m era t, eam v ic tim a m m a cta sse t, u n iversi u n u m , q u ia p ro vo ca n d i iu s n o n e r a t, paruere. L eg en s 3
5 orbis m on arch iam p a trie su e qu ereret. B o v is d om in u s g a u - 2 in fro n tib u s secreta p ectoru m S cip io in tem p o re reversos
d io e x u lta n s, n eq u id per m oras d e in g en tis rei occasion e p re- m itiu s a llo q u itu r: ‘ E t v id eo v o s ’ in q u it, ‘ ted io ac lab ore
term itteret, in A ventinum propere p erd u cta m ante lon gin qu e m ilitie con territos e t qu on am p a cto v o s h oc h o -
aram s ta tu it. E t ia m cu ltris ac v ascu lis e x m ore co n q u i- 3 *> nere lev a re q u eam ian d u d u m cogito : p roin de d icite in tre
sitis a ccin gebatu r eratq u e to tu s in sacrificiu m in ten tu s s a - ■ p id e, p riu squ am in d iscrim en v en tu m s it, q u id cu iusque
io b in u s v e lu t om n iu m terraru m im p eriu m q u esitu ru s; in ter fe rt a n im u s ’ . H ic cu m u n u s e x eo n u m ero, seu loq u en d i 4
h ec a n x iu m , re com p erta, su m m u s tem p li sacerdos su b o b p rom p tior seu tim id io r p u gn a n d i, m a lle se d etra ctare m ili-
te n tu relig io n is a b stra h it ab in cep to , p erq u am sa n cte a d m o . tia m , si su e p o te sta tis fieret, ap erte resp o n d isset, tu m S cip io :
nens n e a n te sacrificet q u am se se v iv is u n dis p reterlab en tis as * Q u on iam p a la m m ich i lo q u e ris, v i c a r i u m ’ in q u it,
flu m in is a b lu erit. H e s it ille , e t d u m ven erabu n du s a d sin i- , ‘ tib i d a b o ’ . Q u od cu m ille lib en s am p lecteretu r, u n i e x
15 stra m rip a m T y b rid is ex colle d escen d eret, callidu s persu asor R o m a n is in erm ibu s in m ed iu m p ro la to arm a e t eq u u m tra d it
ra p tim sacrificiu m peregit. N o n in su lsa sacerd otis a stu tia , 4 adolescen s sicu lu s. I d ex em p lu m secu ti o m n es q u ib u s quies
u t tu n c res e r a n t; sed q u o d V a leriu s a d d it, h ac a rte q u esi- esset carior q u am g lo ria , cu m b o n a g ra tia rom an i du cis e x e m p -
tu m R o m a n is im perium terraru m o rb is, p errid icu lu m : p ro 30 tu m im p era to lab ori m ilitem v id en tes, ean d em con d ition em
fe c to en im n u n q u a m eo m agn itu d in is p erv en tu m fo r e t, s i n on acceperun t. S ic m ilita n d i n ecessitas qu eru lis rem issa e t ingen io f
20 m agis ardens excellen squ e claroru m v irtu s civ iu m e t arm o effectu m u t , q u o d a lioqu in in v iti fe cissen t, le ti e t g ra tia s agen
ru m ex p erien tia q u am fu rtiv u m peregrine b o v is sacrificiu m te s arm a e t equ os trad eren t R o m a n is. E x im ia m q u e illa m
con tu lisset.
e q u i t u m a la m eo q u e a tq u e b ellis a liis p ro b a tissi-
Scipio Afftcanus 35 m a m e v a s i s s e a u cto r e st L iv iu s.
Maior
5. - S cip io M aior p ro xim u m te n e b it locu m . H ic e x erci- I Id e m a b ad olescen tia su pra q u a m credi p o sset m ira q u a - 1
tu m in A frica m traiectu ru s L ily b e u m p erven erat. E ra n t dam a rte i n ostentationem virtutis ac g lo rie in
circa la tu s eiu s trecen ti iu ven es rom a n i, qu ib u s a d b ellu m stru ctu s e ra t. P ercrebru erat a u tem fa m a , seu e x rebu s g estis
stren u e geren du m n on an im i d eeran t n ec corpora, sed arm a seu e x m orib u s seu e x fo rm a corporis orien s in certu m , n on
5 e t e q u i; qu oru m con qu isitio fa tig a to erario h au d fa cilis v i *0 h u m an a sed d i v i n a e u m s t i r p e p ro g en itu m ; cu i - qu od
d eb atu r. Ita q u e cu m lon g i ap p ara tu s fa cu lta te m te m p o in ta li re u su ev en it - e t fa b u la ru m am b a g es ad eran t : v isu m
ris angustie negarent, iu ssi in castris esse, cur serpentem in su ete m a gn itu d in is in lecto matris,
inermes cu m a rm a tis m ix ti ten eren tu r, e t ip si co n silio sib i in fa n tu lo draconem circumfusum nichil
ru m ducis ign a ri m irab an tu r e t m irari reliq u os co g eb a n t, n o c u i s s e , e t m u lta h u iu s gen eris v u lg u s credu lu m m o tu ra.
io S cip io ig itu r so lertia suc'currendum ratu s eg esta ti, to tid e m 2 45 H a n c d e se op in ion em h om in u m ta li in g en io n u tr iv it, u t de
sicu lis eq u itib u s qu i e x o m n ib u s gen ere ac d iv itiis flo re origin e qu id em su a n ich il sp o n te lo q u eretu r, e t in terroga
b a n t, u t a rm a ti egregie a tq u e equis ex cellen tib u s in tu s an v era essen t qu e p a ssim fereb an tu r, n ec affirm a ret,
structi sta tu ta d ie adessent p recip it. Q u o d cu m illi
n on sin e qu erelis ta c itis exeq u eren tu r e t affines sin gu loru m 6 , 35. A b urbe cond., X X I X I 1-11; cfr. Val. M ax., Faci, et dict. mem., V I I
n i 3 . 36-50. cfr. ps. Plin., D e vir. iU., X L I X 1; L iv., A b urbe cond., X X V I x ix
4, 17. Fact. et dict. unem,., V II m 1 ; Flor., Epit., I x i 10-11; ps. Plin., De vir. 6 -8 ; Geli., Noct A tt., V I i 2-5. Vedi pure Africa, V I I 78-80 e 197-200; D e vir. iU.
ili., V I I 10-14. Cfr. Liv., A b urbe cond., I x l v . p. 460 e Fam ., I I 9, 6, I X 11, 5 e X 4, 33.
48. vanitatis maoulam] nativitatis e in Cus., però contro Abr. Vedi In - 26. Matth., X X V 21 e 2 3 ; cfr. pure Lue., X I X 17. 25-28. Sen., A d Lucii.,
maculam T ed.; ma è, nonostante la trod., p. cxix n. 1. I I I 2. Cfr. D e rem., I I x x ix (Bas. 1554, I 156).
superficiale apparenza, una facile con 6. Themistoclen] Themistoclem b ;
stimans Ted., che però in queste pagine
fusione di trascrittore. credo per assimilazione col seguente
20. concelebrans] celebrans T ed., ma è molto difettoso: ore. di distrazione
6. Il titolo in Ted. è Q. Fabius M a ‘ Solonem ’ (isolata eccezione il The
in principio di riga. o troppa, forzata celerità del povero
ximus, in b Fabius Maximus. mistoclen di Abr., abbandonato anche
24. remisisse] dimisisse Ted. copista.
3. facilem] La lezione del Cicerone da Cus.).
7 , 10. regia et existimans] regia exi
tradizionale facile è appena in Gadd.
112 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 8-11 113
verten s H a n ib a l e consilio reiectu s, e tsi p o stea in g ra tia m rip u it cum p riv a tu s esse t, prem issoqu e lon g o ordine serv o-
red ierit, qu ia tam en id n im is sero a ccid it, e t regi graviorem io ru m q u i lictoru m sp eciem p referren t, apprehensisqu e v eh i
20 casu m e t R o m a n is facilio rem pep ererit v ic to ria m . N ec su m 4 cu lis e t iu re v e lu t proprio p er om n es terras occu p atis h osp i
n esciu s a p u d qu osd am e x h istoricis taceri n om en V illii, ap u d tiis , o b tin u it ta m co n sta n ti anim o u t n on p roscrip tu s sed
alios ita h u n c a ctu m referri, u t o m n ia casu fo r tu ito , n ich il m a g istra tu s p op u li rom an i e t ab h o stib u s e t a q u o lib et p re-
p en itu s eiu sdem solertia g estu m s it ; sed illo s in h ac p a rte tereu n te crederetu r, n on a liter qu am si o m n iu m ocu los sp len
sequ i m a lu i q u i ad p rop ositu m m eu m p ertin en tem h isto - is dorè h a b itu s p restrin x isset. P ariqu e fig m en to m o x u t P u te o
25 riam tra d e b a n t. los a ttig it, n av es in sta tio n e rep erta s, ceu p u b lice n ecessi
ta tis g ra tia , nem ine ad versari auso cep it con scen d itqu e ; q u i
Solere pater
8. - P recip iti qu on dam ac p ericu losi ex itu s am ore filii d e - 1 bu s in S iciliam , tu tissim u m ea te m p e sta te proscripto
prehenso p a te r an x iu s, cu m a p erta v ia revocare eu m posse rum p o rtu m , fo rtu n a tu s sim u la to r e n a ta v it,
d iffid eret, n o v o genere solertie m a n su eti p a tris ca u tiq u e con so E t h ii qu id em sin gu loru m a c tu s :
su lto ris o fficiu m im p le v it, e t : ‘ Q u eso, ’ in q u it, ‘ fili, pro sa -
Tusculanos po
5 lu te tu a , u t qu otien s am icam ad itu ru s es, com u n em prius 10. - illa d issim u la tio m irab ilior, que u n iverso qu on d am pulus
e t con cessam venerem e x p e ria re ’ . Q u od cu m ille n on a b n u e- 2 T u scu lan oru m p o p u lo in ex trem is casibu s op em tu lit. I n
ret a tq u e ideo sem iexarm atu s o b tu sa q u e v e lu t a cie lib id in is gens R o m a n oru m o d iu m fra cta sep e fid e m e riti, cu m a d e x c i
a d ea m q u a m a fflictim d ilig eb a t sep iu s a ccessisset, .sen sim d iu m p a trie su e accensu m u ltio n is desiderio F u riu m C a m il-
la ssa to p ecto re saniora con silia recep it e t q u od alien is m o n i- 5 lu m a d ven tare rom anasqu e legion es a ccep issen t, n ec adversu s
io tis n u n qu am fecisset, per se ip su m am oris fla m m as rab iem ta n tu m e t du cem e t ex ercitu m sp ei q u icq u am in arm is fo
que co m p escu it. r e t, sp em com u n em in so le rtia p osu eru n t. Ig itu r tran q u illo pa~
cificoqu e h a b itu om n is sex u s a tq u e eta s m en ia u rbis egre-
9. - D u o n u n c in sim ili, im o in eod em genere p ericu li lon ge l d ien s, h ostes su os, v e lu t ign ari qu am ob cau sam v en issen t,
d iversa seu veriu s adversa ca llid ita tis ex em p la proferan tu r. io h u m an e a tq u e a la criter excep eru n t arm a to sq u e n u llo v e s ti
Marcus Voltisius
A lte r en im , M arcus V o lu siu s, cu m ed ilita tem p leb is a g e- 2 g io tim o ris ed ito in u rbem in tu s d u x e ru n t, com m eatib u s et
ret a triu m v iris se p roscrip tu m au dien s, ab iectis in sign ibu s cu n ctis qu e in rem essen t a ffa tim ep iocu n d e m in istra tis. Q u o
5 m a g istra tu s, su b in o p i m en d ica n tis teg m in e per exp loratores ta m in sp erato o b seq u ioru m cu m ulo p u d or h o stib u s in iectu s
m ed ios, n u lli cogn itu s, a d M à rci B ru ti exercitu m ev a sit. e s t : qu in pro od io a m icitia m , pro im p en d en ti p a trie ruina
Saturninus Ve
tulo A lte r, Satu rn in u s V e tu lo , eisd em triu m viralib u s p rocellis, 3 i 5 rom an e u rbis n om en e t iu ra m eru eru n t.
u b i se p ro scrip tu m co m p erit, co n festim pretu re h a b itu m a r-
Augustus Cesar
11. - I n A u g u sto q u id em C esare ad u lterioru m con su etu d i
7 ,2 0 -2 5 . Iust., E p it., X X X I iv 4 -9 ; Liv., A b urbe con d., X X X V x iv 1-4 e n e m leg im u s. H o c en im e t in im ici eius ex p rob ra n t, n ec a m i c i
xix 1.
8 , 1-11. V al. M ax., F a ct. et dict. m em ., V I I m 10.
9, 1-20. Ibidem , V II m 8-9. Ma Valerio nell’aneddoto di M . Volusio ha 10, 1-15. Ibidem , V II m ext. 9 ; cfr. Liv., A b urbe cond., V I x x v -x x v i.
«adsumpto isiaci habitu» (cfr. 1.6).
15. prestrinxisset] perstrinxisset Ted. fatti da Abr.). In Par. cancellato il
18. reiectus] eiectus Ted. 10. Tusculanus populus] È il tito p on ti, con cui finiva la riga, è stato
parecchi codici di b, Cus. e il gruppo k,
9 , 7 . 1 codici sono incerti se debbano non offrono il minimo segno di divi lo di T ed.; P opulus tuscvlanus di b. aggiunto in margine un pa, che deve
qui iniziare un nuovo capitolo. Ted., sione. M i è parso che queste incertez 7. comunem] omnem Ted. valere - se si rimedia alla dimenti
per esempio, pur numerando le linee ze mi lasciassero libero di decidere e 7-8. pacificoque] pontificoque b, evi canza - per un p a ci, col quale si ot
seguenti come capitolo nuovo, segna che fosse cosa migliore formare un dentemente errando. Pacificatoque è tiene l’esatto pacificoque.
una divisione meno forte del solito; unico capitolo. una congettura di Cus. (smentita in 11. intus duxerunt] introduxerunt b.
E x t e r n a
Tiberius Cesar
14. - E t p o stq u a m a d C esaru m m en tion em v e n tu m e st, 1
n on o m itta m T ib erii con siliu m , qu i su m m a tu n c im p era to 16. - H u ic sim illim u m ca llid ita tis g en u s, lic e t in lon g in
ris A u g u sti g ra tia m axim aq u e h on oru m a fflu en tia, in ipsis ad q u a m a teria , secu tu s m ich i v id e tu r a rtife x , qui operibu s su is
u squ e in m iracu lu m ex cu ltis n u n qu am se su p rem am m an u m
11, 8. Suet., Aug., 69.
12, 1-13. Suet., O tho, 2. 2. N o n riesco a capire a quali storici il P . alluda. 16, 1-6. Val. M ax., Fact. et dict. mem., V II m 5. Il confronto mostra bene
13, 1-7. Suet., Galba, 7.
che questo capitolo deriva proprio da Valerio: non è quindi da richiamare la
14, 1-23. Suet., Tib., 10-14.
Pro Cluentio ciceroniana (L 140), che credo il P. né possedesse, né conoscesse.
18, 5. perduceretur] 'produceretur b. 7. se a potu] sese potu b. . 16, 1-7. Plin., N . H ., praef. 26. Ma cfr. Introd., p. x c ix n. 2.
116 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 17-19 117
im p osu isse d ic e b a t; u t scilicet e t sib i sem per a d d en d i m u - 18. - F u eru n t in G recia sa p ien tes h a b iti q u i d iceren t n i- l sapientes qui-
5 tan d iq u e lib e rta te m reservaret e t suspenso iu dicio sp ecta n m ias a m icitia s fu g ien d a s, ration em afferen tes q u o d in n u m e-'
tiu m anim is q u id d am de a rtifice q u a m de opere m a g n ifi ris e t in ev ita b ilib u s n ostris lab orib u s ac curis h on eratos stu l
centius ac p erfectiu s sem per occu rreret. tu m sit alienis in v o lv i e t u n iu s hu m eros m u ltoru m fasce p re-
5 gravari sa tis su b proprio fa tig a to s ; fu n d a m en tu m b ea te v ite
Servus Darii
17. - Q u o tem p o re fe d a m m agoru m tyra n n id em ap u d secu rita tem : h oc v e lu t a riete co n velli, si etern a pro am icis
P ersas p refo rtiu m viroru m v irtu s o b triv era t, cu m in te r t y solicitu do an im u m im p e lla t e t , u t a it C icero, ta n q u a m p a r
ran n icid as, v e l n o b ilita te v e l m eritis pen e p a res, de regno tu ria t « u n us pro p lu ribu s ». Ita q u e fo re « com m od issim u m
lis esset e t a liu d e x alio p ericu lu m tim eretu r, u n iu s servi censent qu am lax issim as h ab en as habere a m icitie,, q u as v e l
5 ca llid ita s e t p u b lica m solicitu d in em o m n ib u s erip u it e t o p ta jo adducas cu m v elis v e l re m itta s ». H o c illo ru m con siliu m est.
tissim u m d o m in o v o to ru m tr ib u it fin em . M agn e qu id em rei Q u od n on id eo qu ia v e l so lers v e l sapien s esset in seru i, sed 2
ex itu s religiose tan d em creditu s fo rtu n e eo rem d ed u x erat, qu ia c a llid ita tis speciem p refert e t illu stres h a b e t auctores
u t, qu oniam p ro deo sol in P ersid e coleretu r eiqu e - qu od e t scio qu od a m u ltis a tq u e a m e ip so in ter n im ias curas
agilem deu m segn is v ic tim a n on d eceret - equ u s sacer h ab e rerum v ariaru m sepe la u d a tu m ^ s t . A p u d C iceronem ta m en
10 retu r, die certa circa solis o rtu m a n te regiam a d o rien tem 15 rep rob atu r, n ec im m e rito : to llit en im om n em bene in stitu te
v ersi om n es in equ is essen t e t cu iu s equ u s a d v en tu m solis m en tis a ffe c tu m ; qu o « su b la to » u t a it id em , « qu id in terest,
h in n itu p rim u s n u n tia sset, ille rex fo ret. In terea cu m n ich il n on d ico in te r h om in em e t p ecu d em , sed in te r h om in em e t
preter co n d ictu m diem ex p ecta ren t, u n u m ex eo n u m ero, tru n cu m a u t sa x u m a u t q u id vis generis eiu sd em ? » A u fe r t 3
D a riu m , de ev en tu a n x iu m con spicatu s servu s eq u i cu sto s, igitu r h u m a n ita tem , cu ius e st p rop riu m e t gaudere bon is
15 u b i cau sam rei com p erit : ‘ N o li ’ in q u it, £ m i d om in e, Super 20 rebus e t dolere co n tra riis; to llit e v ita a m icitia m , qu asi e
v acu is curis a n g i; si n il a liu d ex ig itu r, ego te regem fa cia m ’ . m u n do so le m . Q u od si p ro p ter solicitu d in em fu g ien d a m a m i
D u p lex h in c fa m a e st. A lii dem ersisse clam servu m d igitos citia n egligen da e s t, sim iliter e t v irtu s, qu e solicitu d in ib u s
in ter equ e g en ita lia , e t cum a d locu m con ven issen t eq u i n a e t curis m u ltip licib u s s c a te t; quo n ich il p o te st esse m ise
ribus ingessisse m a n u m ; quo od ore co n citu m m o x h in n itu m riu s, n ich il am en tiu s. Q u od seq u itu r qu oqu e u t exclu d en d u m
20 su stu lisse. A lii p er n o ctem q u a m lu x co n ven ta seq u eb a tu r 25 in tellig a tu r in sertu m e st.
serv u m illu m d u xisse d om in i su i eq u u m in co n stitu tu m lo
cu m , illic et eq u a m h ab u isse, cuius illecebris d elin itu m 19. - B ia n tis de ead em re con silium n o tu m e s t : ita u te n - 1 Bias
equ u m e t m an e m em orem n octu rn e v o lu p ta tis, u t ib id em dum a m icitiis u t m em inerim u s e x am icis in im icos acerri
c o n stitit, h in n iv isse. Q u icqu id h oru m v eriu s, illu d c o n sta t: m os fieri p o sse ; siv e, u t in d y alo go L e lii scrip tu m e st,
25 h in n itu a u d ito reliq u os om n es religion e ta c to s e x eq u is d e « ita am are op ortere ut aliqu an d o sis osurus ». Q u od 2
scendisse e t p ersico m ore p roiectos terre sa lu ta sse regem D a 5 si d ilig en tiu s con sideretu r, p e r q u a m u tile reperiri
riu m , p o p u lu m q u e om n em , p rim a tu m sen ten tia m sécu tu m , V aleriu s a s tr u it; ego d o lo su m : e t si u rgear, callid u m fo rte
illu m regem h ab u isse. I ta ingen s regnu m sep tem p recellen - n on n eg ab o , sed id em sen tio q u od ciceron ian us S c ip io :
tiu m viroru m p ericu lo qu esitu m unius a rte servuli ad u n u m n u lla m « v ocem a m icitie in im icitiorem p o tu isse reperiri » ;
30 red iit regem .
18, 7. D e a m ., X I I I 45. 14. Ibidem , X I I I 48.
1 9 , 3 . Ibidem , X V I 59. Cfr. F a m ., X X 13, 14. 6. F a ct. et dict. m em ., V I I
17, 17. Val. M ax., F a ct. et dict. m em ., V I I m ext. 2. 20. luet., E p ii., I x 1-12. m ext. 3. 7. D e a m ., X V I 59.
Ailstotiles
M etu en squ e ideo su oru m d e se civ iu m iu d icia, q u oru m em u - 2 5 . - L ib e t h ic A risto tilis fa ctu m interserere, ab aliis q u a m - 1
la tio n em u squ e v e l in cladem p e rtu lit, ex ip sa fu g a n u n tiu m v is alio loco p o situ m . T h eo d ecti discipulo qu osd am artis o ra
5 pro re in stru ctu m , a n teq u am casus fa m a p recu rreret, in p a torie lib ro s d on o d ed era t, u t ille titu lo lib roru m in se tra n s
tria m m isit. Q u i freq u en ti C arth agin en siu m sen a tu qu o in la to p u b licaret eos, e x alien o stu d io sibi n om en e t g loriam
sta tu eoru m a tq u e h ostiu m res a n te p u gn am fu era n t ex p o « qu esitu ru s. P o st h o c, seu d iscipu lo ira tu s seu dolens a lteri 2
su it e t a d iecit : « H ec cu m ita sin t, d u b ita t ta m en H a n ib a l laborasse seu glorie cu p id ior effectu s, m u ta re con siliu m ce
iniu ssu v estro fo rtu n a m p relii ten tare ». E a p a rtiu m co n d i- 2 p erat e t ad se revocare v elle qu od ded erat. In alio ig itu r q u o
io tio p ro p on eb a tu r u t verisim iliter ad P en os esset in clin atu ra d am lib ro de re q u ap iam serm on em h ab en s, a d d id it plen iu s
v icto ria . Ita q u e con clam atu m e st ab o m n i p a rte con silii n e sibi de eo d isp u ta tu m in lib ris qui T h eo d ectis d iceren tu r. I ta
m in i d u biu m qu in pu gn an d u m fo r e t: sequ eretu r ig itu r fo r io pau cissim is v erb is e t a m ici g loriam e t lib era lita tem prop riam ,
tu n a m ac p u g n a ret. A d hec n u n tiu s : ‘ I ta fe c it ’ in q u it, ‘ sed qua n u lla m aior esse p o te ra t, su b v ertit. Q u am id recte ipse
illa eu m fe fe llit e t v ic tu s e st P reclu serat p rim a p ercu n cta - v id e rit, sed p ro fecto callid e.
15 tio o b trecta to rib u s im p rob an d i qu od m odo p ro b a v era n t fa
A th en ien sis q u i
c u lta te m ; fo rtu n a m culpare p o tera n t, fa ctu m H a n ib a lis la u 26. - F eru n t A th e n is qu en dam accu sa tu m a p u d p o p u lu m i dam
25, 1-2. Val. M ax-, Fact. et dict. mem., V II I x iv ext. 3. Il P. vuole indicare
24, 1-16. V al. M ax., Fact. et dict. meni., V I I m ext. 5.
che questo esempio Valerio non l’ha posto, come gli altri che egli qui raccoglie,
tra i Vafre dicta aut facta (V II n i), ma nel De cupiditate gloriae ( V i l i xrv).
28, 15. obtrectatoribus] Certamente codici, Ted. Par. Abr., danno obtrecto- 26, 1. Ibidem, V II m ext. 6.
cosi si dere leggere; però alcuni buoni ribus. 27, 1-16. Ibidem, V II in ext. 1.
ft
34. - PETRARCA, R erum M em oran d aru m lib r i.
122 LIBER TERTIUS, 28-30 12 3
RERUM MEMORANDARUM
m itta s ad T a rta ra ; dic m ich i p riu sq u a m m oriar q u id dignum ex trem a h om in u m m em oria in ta cta perm an serat ; in qu a lite -
m o rte c o m m ise rim ’ . T u m rex : ‘ N ic h il eq u id em , sed fors 2 & ris v etu stissim is in scu lp tu m erat : ‘ K a len d a s M aias h ab ebo
tu a h iis te casibu s o b tu lit ; n em p e su peru m con siliis agor, u t ca p u t aureu m ’ . E n im v ero id lu d icru m co m m en tu m q u id am 2
p rim u m q u i h odie m ich i occu rrisset in terfici iu b erem C on - X credidere. A lii n u du m v erb oru m son u m secu ti eo v a n ita tis
w firm atu s h oc serm one ru sticu lu s m in im e ru stican am viam excesseran t, u t in die k alen d aru m sta tu e ca p u t tereb ra ren t;
evad en d i arrip u it : ‘ Si hec v era su n t ’ in q u it, ‘ h an c ob cau u bi cu m n ich il preter so lid u m m arm or in v en issen t, fab u laru m
su u m d ig ito m o n stra v it. T a li e t ta m p rom p ta so lertia sib i 4 ta te m sta tu e sim u l a tq u e a rtificiu m co n tem p la tu s, co g ita n s-
v ita m , regi a u tem in n ocen tioris v ic tim e fa cu lta te m trib u it, que in re ta m serici a liq u id p reter fa b u la m la te re , scrip tu
is C eterum h ic , u t ru sticu s, sib i soli p ro fu it, qu i seq u itu r, u t ram ab om n ib u s con sp ectam sed a n em in e in te lle cta m a cu
p h ilosop h u s, m u ltis consilio u tilis fu it. tio ri p en etra v it in g e n io : siq u id em die k alen d aru m redeu n te
15 an im o a tq u e ocu lis in te n tis o rtu m solis op erien s, locu m u bi
Anaximenes capu t sta tu e prim is radiis u m bram iaceret d ilig en ter a n n o
28. - A d everten d am L a m p sa cu m m agnis odiis im pu lsu s 1
p ro p erab a t A lex a n d er. E r a t in tra c iv ita tis m en ia A n a x im e ta tu m co n sig n av it. Illic p o stea cla m e t e x co m m o d o su ffo -
nes, ip siu s A lex a n d ri fa m iliaris ac p recep tor, q u i a d len ien diens m agn u m auri p o n d u s rep p erit.
29. - Illu d qu oqu e sa tis ca llid u m , si m òd o s it v eru m , qu od 1 C uius v o lu n ta tem cu m p er litera s ex q u ireret, ille rescrip sit
non m u ltis retro secu lis con tigisse q u id am m em oran t. E ra t io ta m am bigu is ta m q u e d u p licib u s v erb is, u t lic e t superficie
in S icilia, u t a iu n t, ingens sta tu a , qu e in loco n o tissim o ab affirm ation em claram con tin ere v id eren tu r, in trorsu s tam en
ad u tru m lib et flecti p o ssen t. I n fine v erb oru m a d d id it: « U t
28, 1-9. Val. M ax., Fact. et dict. mem., V II m ext. 4. to. X X X , P. 2a, p. 47). Ma il richiamo alla Sicilia si connette al ramo del ciclo
29, 3. Questa leggenda del tesoro trovato era diffusa ampiamente: come m o che immaginava a scenario del racconto il Mezzogiorno d’ Italia.
stra un lungo capitolo di Roma nella memoria e nelle immaginazioni del M e
dio Evo del Graf (Torino 1882, pp. 152-181). Dell’ampio ciclo la versione piu resto di una cancellatura o ricordo per
10. dederant] cosi Ted. e b. E cosi
vicina a questa petrarchesca è nel Reductorium morale (X I V lxxii) di Pietro pure Par., in cui però il ‘ dederant ’ una correzione.
80, 1. Castrucius] cosi generalmente
de S eg u ire; che proprio poco prima che il P. componesse i Rerum gli chie fu poi ridotto a dederunt; ma non
deva aiuto per il suo Reductorium (Hauréau, « Móm. de l’Acad. des Inscript. », i codici di b, Gastruccius per due volte
credo sia correzione derivata dall’ auto
Ted. (identico contrasto in I V 122,
grafo.
27, 7. fors] sora b. 1. 7). Accetto la prima forma, fondan
17-18. suffodiens magnum auri pon
l ’aneddoto : « Haec velocitas sagacita domi, in mancanza d’altro, sull’ana
10-11. viam evadendi] evadendi dus repperit] In Ted. è aggiunto in
tis oppidum vetusta nobilitate incly logia di un autografo Sennucius (cfr.
viam b. margine tellure, chiuso però entro un
tum exitio, cui destinatus erat, sub C. Appel, Zur Èntwiclcdung italieni-
28, 9. ceptum deserere) ceptum dif traxit ». circoletto. Niente in Abr., in Cus. e ne
scher Dichtungen Petrarcas, Halle a.
ferre b. Ma è un errore, come indica gli altri codici di b. Pare anche questa
29, 1. si modo sit verum] si modo S. 1891, p. 85).
il testo di Valerio, da cui il P. trasse verum b. una parola contenuta nell’autografo,
12 4 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 31-33 12 5
p e tita m a te p ecu n iam n u m eres om n in o v olu m u s ». H o c agn oscan t qu ibus su p erb iu n t qu am fra gilia qu am qu e ca
au tem ta n ta prim e litere con fu sion e scrip tu m e ra t, u t n on du ca sin t.
is m agis volum us qu am n olu m us le g i p o sset. L u p u s litera s d o
m in i iu b en tis cum verbis n u n tii p eten tis con feren s, p ecu 33. - Q u od si sap ien ter e t fit e t d icitu r, q u an tu s ex tim an d u s l i»lius cesar
n ia m n u m era v it. In teriecto tem p ore cu m ration em red d e- 4 e st v ir qu i sine u llo d o m ito re ex tern o , citra om n em a d ver
r e t, n eg a b a t C astru cius iu ssu suo tra d ita m p ecu n ia m ; L u sita tis ex p erien tiam , perp etu is victo riis in solen tem an im u m
p u s litera m m anu eius scrip tam p roferebat ; C astru ciu s illa m fren a v it a tq u e co m p escu it! qui in eam q u am d ixim u s con -
20 relegens, su am q u id em n on n egare, sed om n ia ad versu s il 5 sid eration em per se ip su m v e n it, u t fo rtu n e b la n d ien tis in si
liu s sen ten tia m in terp reta ri, e t cu m ad ffinem p erv en isset, dias an teq u a m p a teretu r agn osceret e t qu o plu s a b ea re
sin e u lla h esita tio n e nolum us le g it e t n on volu m u s. In te lle x it cep isset, eo m in us m orib u s fiden du m su is parciu squ e reten
iocu m L u p u s e t subridens silu it. tan d os casu s in te llig e re t! Q u od d e Iu lio C esare lectu m e s t : 2
qui lic e t b ella n d i sem per cu pidissim u s fu isset u sq u ead eo, u t
io « n on e x d estin a to ta n tu m , sed e x occasion e » e t sepe h orri
Africanus Minor 25 u x o ri, L u cii Siile d icta to ris n e p ti, repu diu m m iserat p rop ter
32. - S cip ion em A frioan u m h ac sim ilitu d in e u ti so litu m acce
lì
su sp ition em ad u lterii cu m P u b lio C lodio a d m issi, qu i a d eam
p im u s. U t e q u i bellis ac v icto riis feroces d o m i t o r i
in ter p u b licas cerem onias h ab itu fem in eo surrepsisse fereb atu r.
bus tra d u n tu r, s ic h o m in e s prosperis su ccessibu s
ela to s a tq u e in tra cta b iles r a tio n is ac d o c tr i-
38, 8. Suet., lu i., 60. Cfr. F am ., X V I I 3, 23-24 e De gestis Ces., X X I V p. 286.
5 ne frenis su bigen dos du cen dosqu e v e lu t in giru m in Vedi invece un giudizio in parte contrastante in Africa, I I 228 sgg. 16. Suet.,
ex p erien tiam h u m an oru m casu u m e t fo rtu n e v o lu b ilis, u t lu i., 29. Cfr. Fam., X I V 1, 32 e D e gestis Ces., X X p. 212. 22. O v., Rem.
am., 91. 24-34. Suet., lu i., 74.
3 1. Altro trattato connesso con un corrispondente capitolo di Valerio: Sa Il P. derivava da * capio ’ il frequen
33, 5. blandientis] libidinentis b,
pienter dicta aut jacta : Fact. et dict. mem., V I I n . Su ventiquattro di quelli esempi tativo ‘ capesco ’ ? Solo P v., del catti
meno Cus. e Abr. ; in Par. a libidinen
ventidue sono qui ripetuti. Per le riserve del proemio cfr. I I 15,5 e Introd.,. vo gruppo k, dà capessere; ma contro
tis fu sostituito blandientis.
p. cx xv n . compescere del suo vicino B x. e il so
12. capescere] Cedo, dopo aver m ol
32, 1-2. Cic., D e off., I x x v i 90. Cfr. Fam., X V I I 3, 19. to esitato, alla concordia dei codici. lito capescere di Vrg. e della stampa..
126 LIBER TERTIUS, 34-37 127
RERUM MEMORANDARUM
1 Domitianus
C uius rei su p ra m em in im u s. E ra tq u e ta m v io le n ta su sp itio 6 35. - E x c id u n t e t in san is in terd u m v erb a, que si cuius sin t
u t sen atu s ob id qu estion em de p o llu tis sacris adversu s nescias sap ien tu m p u tes. Q u alia su n t illa D o m itia n i p rin ci
30 ad u lteru m decerneret. In qu a v o ca tu s ad iu d iciu m C esar, pis - cu ius u t m em in erim fa c it gen ito r fraterq u e - : « m iserri
m atre ac sorore sine h esita tio n e te sta n tib u s, certi n ich il se m am esse con d ition em p rin cip u m » d iceb a t, «q u ib u s de con iu -
scire a it. I n t e r r o g a t u s que cur ergo con iu gem ,5 ration e com p erta n o n cred itu r n isi o ccisis». I d qu am vere d i
r e p u d i a s s e t , resp on d it hiis- v erb is : « Q u on iam m eos ceret n oru n t certiu s e x p e rti, qu i in em in en ti fo rtu n e gradu
ta m su sp ition e quam crim ine iu d ico carere o p o rte re ». p o siti, qu otien s in sid iatores suos qu a m v is iu ste p u n iu n t, to
tien s e x lib id in e sevien d i fin xisse causas e t q u ia nocere p o
Augustus cesar 3 4 . - Illu m A u g u sti C esaris m orem p ro b o, qu od glorifican d is 1 tu eru n t etia m volu isse censen tu r,
du cibu s a n tiq u is q u i rom an u m im periu m a u x issen t, ex a c tis io E iu sd em est illu d : « N ic h il gratiu s decore, n il breviu s ». H u iu s
sim a m d ilig en tiam im p en d it, « opera cu iusque » redintegran s qu oqu e d icti v erita te m qu isq u is adolescen tie sue florem eor-
ac « titu lo s, d ed icatis om n iu m sta tu is triu m p h ali habim in poreequ e form e d u lced in em , v e lu t in ictu trep id a n tis ocu li,
5 p o rticib u s fo ri sui ». F a ctu m p la c e t, n ec m in us ra tio : siq u i- 2 d u m p reterv o la t m u lcen tem sim u l ac fa llen te m rep etit, q u is
d em ed icto p refa tu s e st, eo se prop osito id agere u t essen t quis e t fu g acissim e v ite lap su m m e titu r, in tellig et.
qu oru m a d e x e m p l a r e t ip siu s e t su ccessoru m fo rm a 15 Q u am e t illu d sap ien ter : « P rin ceps qu i d elatores n on ca
ren tu r m ores a tq u e ad qu oru m v e lu ti p resen tem regu lam in sti stig a t irr ita t». D ig n u m v erb u m qu od sem per in anim is hereat
tu to s prin cip es suos e x i g e r e t p o p u lu s rom an u s. S a p ien - reg n a n tu m : d u m e t in a ctu m tran sfera n t, n ec a D o m itia n o
io ter u n d iqu e. N a m h au ddu bie viroru m illu striu m m em oria, que prodisse m em in erin t, n e fo rte d ictis ille c ti reru m im ita tores
h iis precipu e m od is a litu r, e t p o p u lo s desiderio illo ru m a u t esse con d iscan t.
sim iliu m accencfit e t generosis p ecto rib u s v alid issim u m ca l
Vespasianus .
car a d ig it.' Ip s i qu id em v ir tu ti co n sta t n u llu m a b h om ine 36* - E x h a u sto erario' m u ltu m q u e in op i rep u b lica su b im - x
m o rta li v e l clariu s v e l d iu tu rn iu s prem iu m p resta ri posse peratore V esp a sia n o, m ech an icu s qu id am in g en tes in C a p ito
15 q u am g lo rie. Ita q u e v iv en tib u s qu oqu e ducibus preclaris 3 liu m colu m p n as m od ico ere ded u ctu ru m se p ro m isit e t o ste n
m u ltos h on ores larg itu s est p a ri con silio, u t e t ben em eritis d it m o d u m ; p la cu it in v en tu m p rin cip i: o p im u m ig itu r p re-
su u m red d eret e t anim os sp ecta n tiu m spe ac cu p id ita te si 5 ciu m tribu en s a rtifici, opera eius u ti n o lu it. ‘ E t h ab e 5 in
m iliu m prem ioru m ad im ita tio n em v irtu tis indu ceret. q u it, ‘ h oc tib i ; ceteru m sine me p a s c e r e p l e b i -
H iis a ctib u s u n am eiusdem v o cem adden dam p u to . Casu 4 c u 1a m esu rien tem ’ . Q u am sap ien ter e t qu am lep id e p ro - 2
20 qu odam in d o m u m C aton is illiu s qu i U tic e in terierat in gres v id it ne a u t in gen iu m prem io careret aut cederet n eces
su s, S trab on em a u d iit in a d u la tio n em su i C aton is in fle x ib i sita s v o lu p ta ti; quo n ich il p o te st esse d em en tiu s.
lem d u ritiem accu san tem . R esp o n d it C esar: « Q u isqu is p re
Titus
sen tem c iv ita tis sta tu m com m u tari n on v u lt, e t civis e t v ir 37. - H u iu s filiu s ta n to p a tre d ign issim u s, T itu s, Iero so li- 1
bon us e st ». I ta pau cis e t g ra v ib u s v erb is alien am fa m a m ac 5 m a m v ic to r ingrediens e t m u rorum com p agin em tu rresq u e
25 fo rtu n a m p rop riam resp ex it, d u m sim u l e t egregiu m v iru m
35, 2-5. Suet., Dom ., 21. 10-14. Ibidem, 18. Cfr. Fam ., I 3, 10 c V 18, 5.
e x cu sa v it e t v e lu t aliu d agens n equ is n ovan d aru m rerum 15-16. Suet., Dom., 9. Cfr. Fam ., X I I 2, 16.
stu d io ten eretu r a d m on u it. 36, 1-9. Suet., Vesp., 18.
37; 1-10. Ios. F lav., D e bello Iud., V I ix 409-13.
28. cfr. I I 67. 85, 10. Nichil] N il b. I due passi a l posto del secondo nil Tedaldo ha
34, 1-9. Suet., Aug., 31. 15-18. Ibidem, 38. 19-27. Macr., Saturn., I I iv 18. corrispondenti delle Familiares non scritto nichil e lo .ha poi corretto,
servono: nel primo si legge nil, nel- lasciando immutato il nichil prece-
34,' 24. et gravibus] sed gravibus Ted.
l’ altro nichil. Invece può giovare che dente?
128 __________ RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 38-39 12 9
e t p rop u gn acu la urbis a d m ira n s: ‘ V e r e ’ in q u it, ‘ D eo iu - 25 cu m respicim u s b en iv o le, si ad h ostem ca u te, si ad u tru n qu e
v a n te p u gn a vim u s ; D eu s ip se a b h iis m enibu s h ostes n ostros sa p ien ter.
5 d ep u lit. Q u id en im adversu s h ec m an u s m o rtaliu m v a lu is Id e m erga a liu d n ob ile p a r du cu m p r e stitit : C la u d iu m N e - 6
sen t 1 5 S a p ien tis an im i e t fra g ilita tis hum ane sib i conscii 2 n em e t L iv iu m S a lin ato rem con su les, cla rita te reru m pene
e st, sicu t n ich il sib i fidere, sed o m n em reru m su aru m sp em . pares sed v o lu n ta tib u s lon g e discord es, in b ellu m a tro cissi-
in D eo ponere, sic secundis su ccessibu s n ich il a tto lli, sed 30 m u m m issu ru s, a n te om n ia p ro v id it, S a lin ato re p ertin aciu s
u n iverse fe licita tis g loriam a u ctori D eo reddere. A d qu em o b lu cta n te, u t ab o d io ac reipu blice p ericu losa sim u lta te d is
io en im sp es h on este d irigu n tu r, ab eod em le ti red eu n t ev en tu s. cederent. Ita q u e fa c tu m e st u t alioq u in in te r se se durius 7
q u am cu m h o stib u s con gressu ri, anim is ac v irib u s u n itis
Senatus roma
na 38. - A C esaribus ad sen a tu m tran seo. Q u is en im p ro x i- 1 fo rtissim a m felicissim am q u e v icto ria m fu so C arth aginen sium
m ior grad u s e s t? C uius sa p ien tia si quot locis a p p aru it 35 ex ercitu e t o b tru n ca to fo rm id ab ili du ce retu le rin t.
enum erare v elim , m u ltu m m ich i arrogem . C eterum qu od P e r id em tem p u s in eisdem d u cibu s illu d sap ien ter s t a : 8
n u m eru m ex ced it ex tim a tio n e ta c ita colligitu r con sideran - tu it, u t a b im p etitio n e acri e t im p o rtu n a G n ei B e b ii trib u n i
5 tib u s im periu m rom anu m a q u a m h u m ili p rin cipio a d q u a n p le b is, eos ob ex a cte censure su pervacu u m rigorem in te m
tu m cla rita tis a c glorie n on m in us cen tu m v ira li consilio p e stiv e ad iu d iciu m ev o ca n tis, lib eri e t im m u n es essen t,
qu am bellicis a rtib u s ev aserit. D e q u a re pressius co g ita n - 2 40 in iq u i rem ex em p li a rb itra tu s sic tu rb a tis ord in ib u s m a io
tem stu p or o p p rim it, e t q u am m u lta sapien ter a p u d hunc res m a g istra tu s a m in oribu s m o lestari. A d h oc com m od iu s 9
ord in em p ro visa su n t u t m e n escire fa teo r, sic in n u m era- v isu m e st du ces d om esticis so licitu d in ib u s relax a tos p rofi
io b ilia ex ip sis rerum effectibu s arb itra ri p rofiteor. P a u ca sane cisci, om n es in b ellu m curas stu d iu m q u e versu ros.
que n o m in a tim a scriptoribu s referu n tu r a n n o tab im u s, ne Illu d eiusdem ordin is m em orabile con siliu m . T ib eriu s G ra c- 10
fa stid io se v id ea m u r n otissim a p reterv ecti. 45 chus tribu n u s p leb is, h om o sed itiosissim u s, leg em agrariam ,
In prim is erga M assin issam hoc consilii cep it. E r a t is rex 3 m u ltoru m m aloru m cau sam e t la to ri suo sim illim a m , p ro tu
am icissim u s p op u lo rom an o e t a quo sib i pro m eritis om n ia le ra t ta n to p o p u li assen su , u t to lli le x sin e u rbis e t im perii
is m agnifica d eberen tu r. H ic am p lifican d i regni cu p id ita te fla con cu ssion e n on p o sset. P ro v id it in ex trem is casibu s sen atu s 11
g ra b a t, iniu ssu tam en sen atu s n il p en itu s ausu ru s. E ra n t 4 e t ip su m qu id em trib u n u m sic m eritu m ca p ita li su pplicio
in circu itu ta m sib i qu am im p erio in feste n a tio n e s: M au ri 50 a ffe cit, agru m secu n du m leg em pro v irilib u s p o rtio n ib u s
N u m id eq u e e t n u nqu am sp on te q u ietu ra b arb aries. S im u l in ter cives d istrib u i passu s e st. S ic au ctore e x tin c to , lege
e t am ici v o tis succursum e t in im icoru m odiis occu rsu m e st, serv a ta , cau sam tu m u ltu s e x tin x it d iversisqu e m o d is civ ili
20 lege la ta q u a M assin isse p len a e t ab o m n i iu go R o m a n oru m discord ie e t in presen s e t in p osteru m o ccu rrit.
ex em p ta lib erta s d a ta est. I ta e t sib i aggrediendi q u o d o p ta - 5
Cato Censorius
b a t h on orificen tissim e p a tefa ctu s a d itu s e t illis sine iu sta 39. - A b a m p lissim i ordinis com m em oration e quo p o tiu s 1
m ateria qu erelaru m fin itim o b ello im p licitis in Ita lia m re d iv erta m q u am a d M . P orciu m C ato n em ? I s en im ap u d R o
spiciendi a u t tu rb id os effu n den di preclu sa v ia e st. S i ad a m i- m an os p recipu u m cognom en o b tin u it sa p ie n tis; d e quo est
illu d ingen s L e lii precon iu m ap u d C iceron em : « A u t en im
38, 11. Val. M ax., Fact. et dict. mem., V I I ii 6. Il P. ha solo mutato 1’ordine:
nei Rerum Massinissa, Nerone e Salinatore, Tiberio Graeco; in Valerio i due 5 n em o » in q u it, « sa p ien s fu it - q u od q u id em m agis credo -
consoli, Tiberio, Massinissa. La riconciliazione di Claudio Nerone e Livio Sali
a u t si qu isq u am sa p ien s, ille fu it sapien s ».
natore è ricordata pure in Fam., X l l 16, 1 e De vir. iU., pp. 210-12. Per essa
cfr. Liv., Ab urbe cond., X X V I I x x x v 6-9. 3 9, 4. De am., I I 9 ; cfr. De off., I I I iv 16. Vedi F am ., I I 1, 33.
88, 4. extimatione tacita] tacita extimatione b.
41. A d hoc] A d hec b.
g eret, dicere so litu m accepim us p lu rim u m se ten eri illi sa - . ex p ed itissim e pleru nque n os im ita tio p erd u cit quo v e l n u n
lu stia n e sen ten tie qu e ap u d eu m in oration e M icipse m orien - qu am v e l serius in gen iu m p erd u xisset. Q u on iam sicu t v u ltu s 4
tis in seritu r h iis verbis : « C oncordia p a rve res crescu n t, d is . a d sp ecu lu m , sic m ores h om in u m a d exem p lar fa cillim e cor
cordia m a x im e d ilab u n tu r » ; p er han o en im se didicisse e t rig u n tu r; sicu t p reterea certiu s eu m callem am b u lam u s qu i
10 fr a tr e m et a m ic u m b o n u m a c fidelem agere. Q u od 2 25 alioru m v estig iis sign atu s e s t, sic in v ita alien is ex em p lis
id circo in te r m em oran da retu lim u s, qu ia ben e in stitu ti e t p rom p tiu s inh erem us q u am n o v a m ip si v ia m n u llo du ce su
a d fe licita tem p erven tu ri an im i m o s e s t salu tares h u iu sce- scip im u s. E t h oc to tu m e s t im ita tio n is illiu s qu am fra tri
m o d i v oces in u su m v ite tran sd u cere; a lioqu in m u lta legisse su ad eb at sapien s fra ter.
v e l scripsisse in gen ii a u t d ilig en tie e t fo rtassis elo q u ii s i
is gn u m e rit, illu d vero sap ien tie. 4 3 . - V eru m u t ap p areat m u ltu m qu en qu e fa ciliu s aliis co n - l Quintus Cicero
sulere q u am sib i, id em ille Q u in tu s C icero M a rco C iceroni fr a
Philosophi
42. - H ic si p h ilosop h oru m q u oru m e t o ra tio e t v ita sa - 1 tr i con siliu m d ed it, qu od si serv a sset p o tu isset fo rsa n in le c tu
p ien tie ex em p la r esse d eb et d ic ta co n qu iram , q u id ab erit lo su o m o ri, p o tu isset in teg ro cadavere sepeliri. C on siliu m fu it
qu om in u s in teg ros n ostro ru m , p recipu equ e C iceronis ac S e - 5 u t lib ra tis eq u aliu m su oru m viroru m illu striu m m iserandis
n ece, lib ros sap ien tissim is sen ten tiis refertos h u ic op eri in - casibu s pericu lisqu e su is circu m sp ectis, se se a c o n t e n t i o
5 sera m ? S ed n o n h oc m ich i p ro p ositu m nec n ecesse e st. E o nibus e t n ich il p ro fu tu ris reip u b lice, sib i au tem g ravissim e
ru m p o tiu s qu oru m ap u d n os lib ri n on e x ta n t sin gu las aut n ocitu ris, dimicationibus a b stin eret. P rov id en tissim e 2
raras sparsasqu e sen ten tia s colligere, n ostroru m qu oqu e a li q u id e m : q u id en im stu ltiu s q u am d esperan tem p resertim de
qu id aliu n d e p o tiu sq u am e x eo ru m discip lin is a ttin g ere fe rt io effectu litib u s perp etu is im p lic a ri? Ita q u e T u lliu s ip se h u iu s 3
an im u s. fra tern i con silii q u od am lo c o m em in it verumque et
M. Tullius Cicero
io E t u t a prin cipe n ostroru m in cip ia m , M . T u lliu s C icero fr a - 2 s a p i e n s fa te tu r. A t qu am id sapien ter o b serva v erit n otu m
trem h a b u it Q u in tu m C iceronem n on sa tis sp ecta ti n om in is in e st. S ed fa ta lis eu m fo rte n ecessitas u rgeb at, cui obsistere
ad m in istration e p rocon su latu s A s ie . E o d e m tem p ore O cta v iu s, n escio an im p o ssib ile, sed e st p rofecto d ifficillim u m . E t h in c
ille qu i C esarem A u g u stu m g en u it, p rovin ciam M acedon iam 15 m ich i qu i seq u itu r in m em oriam red it.
su m m a v e l erga so tio s fide v e l ad versu s h o stes fo rtitu d in e
is p reto r o b tin e b a t. Ita q u e T u lliu s fra trem p er ep y sto la m h or 4 4 . - A n n eu s Sen eca d e e x ilio , q u od in in su la C orsice d u lci 1 Aaneus Seneca
ta tu s e st u t in gubernan da p ro vin cia v icin u m su u m O cta o tio su m m aq u e an im i tra n q u illita te ac stu d io ru m lib e rta te
v iu m stu d eret im ita ri. Q u e siq u id em ex h o rta tio p rim a fro n te 3 tra n seg era t, reversu s - q u em red itu m in q u a d am trag ed ia
sim p lex ac fa cilis, si e x c u tia s, sa p ien tie p len a e st. I n om n i g ra v ite r a c m agn ifice d ep lo ra t - , N ero n is im p ieta tem ere- ,
en im op eration e n o stra , siv e is v ir tu tis ac m o d estie, siv e p a - 5 scen tem in dies sin gu los e t circu m fu sam au licoru m in v id ia m
20 cis, sive arm oru m , sive litera ru m a u t elo q u en tie a ctu s s it,
4 3, 2. De or., I I I iv 13. Cfr. Fam., X X I V 3, 3.
44, 3-4. Oct., 381-84. Vedi D e vita sol., I I v m 1 (Bas. 1 5 5 4 ,1 280). 4-8. Suet.,
41, 6. Sen., A d Ducil., X C IV 46. L a sentenza sallustiana in Bell. Iug., X 6 ; Nero, 35. Cfr. Farri., X X I V 5, 11; ia quel passo dell’epistola a Seneca il P . stesso
vedi Farri., X I I 2, 14.
rimanda a questo capitolo dei Iterum.
42, 15. A d Q. fr., I i i 7, ap. Suet., Aug., 3.
48, 14. hinc] hic b, meno Abr. e Cus. miglia. Non dev’essere una nota del
42. II primo titolo solo in Ted. 4 4, 1. in insula Corsice] Corsice : cosi frate; credo invece che quell’aggiun
segno di espunzione o di particolare
6-7. singulas aut raras] In Ted. tra ta il P. avesse proprio scritto in
richiamo. Singulas et raras b ; in Par. i codici. Tedaldo, posto un segno di
‘ singulas ’ e ‘ raras ’ sono scritte due richiamo dopo Corsice, ha aggiunto qualche punto della sua pagina e
Vet fu corretto in aut. Che ho accetta
parole, aut e atque, la prima so in margine: sicut ipse testatur; che forse intendesse di riprodurla a que
to per la mezza conferma che gli viene
vrapposta alla seconda, senza alcun da Ted. manca nei manoscritti dell’altra fa sto punto del testo.
13 4 13 5
RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 45-46
perh orrescen s, sep e c o m m e a t u m p e t i i t ; ac si eius tem p o ris q u od a m ice obsequ en s p erd id isti d u od eci
v eritu s n e d ivitia ru m su aru m v e lu t u n cis q u ib u sd a m ten e m am p a rtem ob seq u iis D e i d ed icasses, iam p rid em am icissi
retu r, b o n is su is om n ibus c e s s i t . S a p ien ti n em pe m u s IU i fo r e s ; si eiu s opere q u am circa b o n a m v a litu d in em
consilio : n a m e t p ru d en tis n a u te e st th esau ros in tem p e - ac fo rm a m corporis con su m p sisti d u od ecim am p a rte m circa
10 sta tib u s ia c ta re , u t v e l n u dus e n a te t, e t ab h o ste m ortem cu ltu m a n im i con su m p sisses, iam p rid em tib i e t p u lcritu d o
m etu en tis eq u an im iter m em b ru m qu o v in citu r a m ittere, u t e t sa n ita s co n tig issen t, q u a s n ec m orbu s nec ferru m n ec se
3
vel tru n cu s effu g ia t. N em o ita q u e Senecam a rg u at quasi n ectu s erip eret’ . N u n c ig itu r qu a n tu s fu ro r m o rta liu m , qui
v olen s illi officin e scelerum in h eserit : o m n ia te n ta v it u t p re- preciosissim a n egligen tes in rebu s v ilissim is a c fu gacissim is
15
v isu m discrim en ev ad eret, sed in v ic ta n ecessitas h u ic q u o
15 occu pan tur !
que r e s titit in lim in e, n ec abscedere p a ssa e s t, donec
Favorinus phi
inh u m an us et periurus p rin cep s, q u i ei crebro iu ra vera t 46. - F avorirli p h ilosop h i ingen io a gili a tq u e elo q u en tia losophus
l
m oritu ru m se p o tiu s q u am illi n ocitu ru m , e x tre m a m p re- iocu n d a d ictu m u n u m , q u o d in v ita h om in u m freq u en s e t
ceptoris su i sen ectu tem , n o n q u id em im m a tu ra , sed im p ia q u otid ian u m e s t, preterire n on p la c u it. S o le b a t F a v orin u s
e t in d ign a m o rte pre v erte re t. dicere p eiu s de fa m a n o stra m ereri len tos ac steriles la u d a -
5 tores qu am acerrim os d etra cto res. H u iu s fore ra tio n em qu od 2
varro 4 5 . _ g ed u b i V arro n em lin q u im u s? I s qu id em a it : « S i 1 d etractores, q u an to id ard en tiu s a geren t, ta n to m aiori odio
q u an tu m opere su m p sisti u t tu u s p isto r b on u m fa ceret p a accensos appareret ta n to q u e m in u s fid ei a p u d an im os au
n em , eius d u od ecim am p h ilosop h ie d edisses, ip se b on u s ia m - d ien tiu m rep eriren t; a t ex ilite r lau d a n tes a m icitie speciem
p rid em esses fa ctu s ». D e p a n e lo q u itu r, q u od is cibu s q u o ti- p referren t, q u od n isi d ilig eren t n o n la u d a ren t, ceteru m n i-
, 5 dian u s e s t h om in i. Id e m fere d e reb u s om n ibus d ici p o te s t: 2 10 chil a u t m o d icu m in n ob is lau d e d ign u m in ven ire cred e
‘ S i eiu s cu re qu am in d iv itiis p o su isti p a rte m du od ecim am in ren tu r. ,__
bon is a rtib u s p osu isses, iam p rid em veris d iv itiis a b u n d a res; Id e m d ivin o s e t fu tu ro ru m n o titia m p ro m itten tes co p io - 3
sissim e refelleb a t, n u lla m eis h ab en d am om n in o fid em d o
45, 1. ap. Geli., Noct. A lt., X V x ix 2.
Vedi Fam., I l 10, 5.
ce n s: e tsi en im a liq u a in terd u m o scita n tes v era ia c ta ren t,
8. bonis suis omnibus cessit] Anche
18-19. sed impia et indigna morte] is casu id n on ra tio n e co n tin g ere; u ti eos lu b ricis e t fa lla cib u s
qui nuovo segno di richiamo in Ted.
Qui pure l’autografo doveva essere
e l ’aggiunta in margine ut vel nudus con iectu ris a c, v e lu t p er ten eb ra s su spen so grad u p re te n ta -
turbato da una svista o almeno vi
evaderei (anzi, per distrazione, evde-
si presentava, per correzioni o richia . que m an u p a lp ita n tes, n on n u n q u am in ip sa m v e rita te m ig n o
ret), chiusa questa volta entro la soli
mi, possibilità di equivoco. Infatti il
ta sottosegnatura. Nulla nei codici di b. ran ter incurrere, n eq u aq u am p er eadem v e stig ia si iu beas
copista dell’archetipo di b dovette
Se la frase fosse qui introdotta richia
scrivere impia sed et indigna morte, reversu ros, u t qu ib u s n ich il com p erti fo re t e t n u lla a rte d u ce-
merebbe troppo quella che segue su
proprio come si legge in Tedaldo. Cosi
bito sotto: ‘ ut vel nudus enatet R i
è scritto nella massima parte dei ma
cordo anche questo, credo, di incer
noscritti derivati; mentre alcuni tra 46, 1-11. Geli., Noct. A lt., X I X m . 12-36. Ibidem, X I V i. Cfr. Fam.,
tezze dell’autore. Tanto più che l’idea
scrittori hanno tentato di riparare, I I I 8 , 3-4. Per queste e le righe seguenti vedi pure un brano del De olio
dell’ ‘ evadere, se eripere, enatare nu
comprendendo l’impossibilità che il (Bas. 1 5 5 4 ,1 352).
dus ’ era cara al P ., che la ripete
sed restasse li al secondo posto : imma
nel brano dell’epistola a Seneca, do rone sembrare meglio collocato subi
tura, impia, sed indigna Abr. Vrg. Pv. rino, poi quello connesso su Domizio,
ve appunto esplicitamente si richia to dopo Cicerone e Seneca; e la pre
Gadd. Nella stampa si corregge in sed ultimo Varrone; in b prima Varrone,
ma a questo capitolo, nel primo dei sunzione ohe i capitoli su Favorino
impia et indigna, come pure ha fatto poi Favorino, quindi Domizio. Non
Psalmi Penitentiales (Bas. 1554, I e Domizio siano aggiunte posteriori
chi ha riveduto Vors.; e appunto cosi c’è nessuna ragione di evidente ne
416), nel De vita sol., 11 ix 2 (Bas. (cfr. Introd., p. Lxvn-Lxvin).
mi è sembrato si dovesse rimediare. cessità di seguire l’uno o l’altro ordi
1554, I 230), nella Metr., I l i 22, 32 e 13. contigissent] contigisset, b ; conti
45. A questo punto l’ordine delle ne. Una leggera probabilità mi ha
finalmente negli stessi Serum ( 1 4, gissent pure in Cus. e in Abr. (anzi
11. 6 -6 e U. 14-15). due famiglie gravemente discorda: in fatto preferire la disposizione di b :
Ted. prima il lungo capitolo su Favo- in Abr. l’innocuo contingissent).
l’impressione che al P. potesse V ar
13 6 LIBER TERTIUS 13 7
RERUM MEMORANDARUM
20 ren tur. S ep e p reterea a d iu tu m iri con su len tiu m v a n ita te Ò5 loru m u tilio r e st q u am scie n tia ». H e c C icero. P ossem ego e t 11
e t cred u lita te d em en tiu m a b u ti, m u lta q u e de circu m sta n ti an tiq u os e t fo rtu n a tissim o s e ta tis n ostre viro s in h u iu s sen
tio cin ation e pen etrare, id eoq u e sepius v id eri p reterito ru m lon giorem digression em recip it, e t a ttig isse v id etu r ille cla
25 scendi desiderio flagran tes secu tu ri tem p oris fid em p rom e «o ex p ecta tio n is ted iu m e t p reco g n iti gau d ii e x te n u a tio , qu od
reri^ I t a ta m en v e l fo rtu ito v e l callide v a ticin a n tes consequi repen tin u m cu m u la tiu s a c g ra tiu s o b v e n isset. A u t fa lsa d i- 13
n on p o sse, u t, cu m om n ia m en tian tu r, responsoru m pars cen t, qu od qu o tid ian u m a p u d eos e s t, e t si eru n t in felicia ,
m illesim a v era s it. S tu ltu m ergo d iceb a t F a v o rin u s in te r to t angoribu s fa lso q u e m e tu , si fe licia , in an i sp e ac gau d io tr i
m en dacia ta m raram ta m q u e an cip item v e rita té m aucu pari. stitia q u e , u b i te delu su m sen ties, torq u eb eris. I n om n em igitu r
30 A d d e b a t h iis esse o p tim u m n ich il de fu tu ris in qu irere e t C al- «5 ev en tu m h os n u gatores sico fa n ta s con tem pn en dos fo re. A d 14
deos to tu m q u e id gen us h om in u m co n tem p n ere; n ich il en im h an c fere sen ten tia m - u t preteream D icearch u m , qu i ex p e
ab h iis audire p osse n isi gra v e e t m o lestu m . Q u on iam a u t dire n ob is om n in o fu tu ra nescire magno volu m in e
vera resp on d eb u n t, a ieb a t, q u od rarissim e so le n t: siqu idem con clu sit - b rev e e t, u t ita d ix erim , m an u ale F a v o rin i con
35 citu d in em ; p o sita en im illin c v e r ita te , a d est h in c n ecessita s; 70 pere servan d u m , e t cuius ipse m ich i su m conscius a m e
ita n ich il prescisse n isi dolorem afferet. L ib e t h oc loco su b si sem per o b serva tu m , a n te etia m qu am v e l F a v o rin i v e l D i-
stere e t q u o d com u n is reru m n a tu ra n o n p a titu r ten ta re, cearchi n om en a u d iv issem . M em in eram qu ip pe p o etici illiu s: 15
an m in ori m aior sine offen sion e p o ssit in te rse ri: h oc est quid crastina volverit hora
F a v orin o M arcu s T u lliu s. C uius hec su n t, u t o m itta m u s su - 8 Scire nefas homini;
40 periores : « M arco Crasso p u ta s u tile fu isse tu m cu m m a x im is
op ibu s fo rtu n isq u e flo reb a t, scire sib i in terfecto filio P u b lio 75 sed m u lto m a x im e n a tu ra ip sa m e in h an c sen ten tia m d u
exercitu q u e deleto tran s E u p h ra ten cu m ign om in ia e t dedeco ceb at h iis ip sis ra tio n u m v in cu lis que p o st p h ilosop h ica esse
re esse pereu n dum ? an G n eu m P om p eiu m censes trib u s suis 9 d id ici. A cced u n t e t a n tiq u oru m testim o n ia m u lta ; e qu ibus 16
co n su la tib u s, trib u s triu m p h is, m a x im aru m reru m glo ria le ta - du o in N octibu s A th icis scrip ta su n t p o etaru m in illa prim a
45 tu ru m fu isse, si sciret se in so litu d in e E g ip tio ru m tru c id a e ta te p reillu striu m . P acu viu s en im a it :
tu m iri am isso ex ercitu , p o st m o rtem v ero ea con secu tu ra
80 Nam si que eventura sunt prevident equiparentur Iovi.
que sin e lacrim is n on p ossu m u s d icere? q u id v ero C esarem 10
p u ta m u s, si d ivin a sset fore u t in eo sen atu q u em e x m aiori
p a rte ipse co a p ta sset, in curia p om p eian a an te ipsiu s P o m - 66-68. Cic., D e div., I I l i 105. 72. Stat., Theb., I I I 562-63. Ma veramente
irx Stazio c’è « crastina volveret aetas », e « etas » pure nel luogo sopra citato
50 peii sim u lacru m , to t cen tu rion ibu s suis sp ecta n tib u s, a n o del De otio. 79. ap. Geli., Noct. A tt., X I V i 34. Il Gellio teubneriano ha « aequi-
bilissim is civ ib u s, p a rtim etia m a se om n ibus rebu s o rn atis, parent » non « aequiparentur » ; però lezione identica ai Rerum si legge in Fam.,
I li 8, 2.
tru cid a tu s ita iaceret, u t a d eius corpus n on m od o am icoru m ,
sed n e servoru m qu id em qu isq u am accederet, quo cru ciatu 46, 65. sicofantas] mantengo la le et, ut ita dixerim, manuale] Tedaldo
zione dei codici, anche perché ripen ha male spostato questa frase, tra
an im i v ita m a ctu ru m fu isse? C erte ign o ra tio fu tu roru m m a - scrivendola, anzi che qui, alla 1. 59,
so alle incertezze del P. tra / e ph
(cfr. Rossi, Introd. alle Familiares, dopo ‘ clarissima ’ , e riprendendo quin
p. cLxvm ). di regolarmente , con ‘ Sin autem ’ . La
67-68. nobis omnino futura nescire sistemazione esatta è senza dubbio
39. D e div., I I ix 22-23. Anzi che « Marco Crasso » ii testo teubneriano ha
« Marcone Crasso ». magno volumine conclusit — breve quella di b.
95 non enim sunt hii aut scientia aut arte divini; i 2 o hec b reviora n on su fficien t adeu ndi su n t.
Virgilius
posthabita et neglecta, garrulitatem pro virtute sectantes 50. - Inter exempla sapientie cernens Aristophanem tem- 1
omnes se certatim ad dyaleticam transtulerunt, nec pudet perare michi nequeo quominus unum quoque de tam multis
15 in puerilibus senescere sapientie studium professos? nostri poete figmentum illustribus dictis annumerem. In illa
étenimhorrenda nocte troiani excidii - per quam non inepte
Afranius poeta
48. - Detur et poetis locus. Afranii circa hanc ipsam de s quidem intelligitur humane vite status, falsis primum ac
qua iam diu loquimur sapientiam celebris ac vulgata senten brevibus gaudiis illusus et velut sompno felix, mox, ut exper-
tia est, «usus eammemorieque filiam» opinantis. Quo intelligi gisci ceperis, tenebris atque horrore obsitus, inter innumera
vult sapientia non in libris tantum ac disciplinis liberalibus biles miserias ac labores et pericula vergens cum lacrimis ad
5 consistere, sed in experientia rerum omnium magistra, ac ineluctabilem interitum- in illa, inquam, nocte Eneam ipse
cedente fideli eorum que quis viderit memoria. Hinc enim io stiumper hostes ac flammas errantem facit; sed donec lateri
et sibi et aliis certius quenque consulere argumento rerum genitrix Venus affixa est caligantibus oculis securum, at
in quibus sepe periclitatus sit quam verborum in quibus ubi primum illa digreditur purgatis luminibus viri fortis ira
alienis ingeniis lusum est. Altius quidem in animos descen- tas deorumfacies apparuisse subiungit. Qua in re more poe
io dere semel visa quam septies audita compertum est. Ipsius S tico magne sapientie recondit archanum, quoniam et expe-
Afranii verba ex «togata cui S elle est nomen», in A tM ca ru m 15 rimento compertum et magnorum hominum autoritate te
N octiu m libris posita, huc transferre propter eorum vetu statum est, ab aspectu divinitatis nichil magis abstrahere
stam elegantiam videtur. Sunt autem huiusmodi: quam usus Veneris, quo amoto et simul mortalis vi
Usus me genuit, m ater peperit Memoria, sus discussa caligine incipit quidem Deus apparere, sed
15 Sophiam vocant me Grai, vos Sapientiam. iratus, ita tamen ut evadendi non preripiat facultatem.
Pacuvius poeta 49. - Nec Pacuvium excludam. Cuius dictum unum «seri- 1 Fabritius, Tibe
bi debere pro foribus templorum omnium» in eisdem libris 51. - Ut autem retrogrado ferar stilo, Fabritius ad Pyr rius Corunca
nius, Manius
scriptum est: rhum legatus a senatu, dum moram trahit apud regem, au Curius
Ego,
diit a Cinea, qui vice versa a rege legatus ad senatumvenit,
Athenis esse’ quendam, qui sapiens haberetur, disputare so-
5 inquit, s litum ac diffinire omnia que agimus in vita ad voluptatem
odi homines ignava opera et philosophica sententia. referri: illam finem esse ac premium actionum laborumque
« Nichil enimindignius neque intolerabilius fieri potest, quam 2
quod homines ignavi ac desides, operti barba et pallio, mo 50, 1. Un avvertimento di Aristofane agli Ateniesi (che il P. riferirà piu
avanti: I I I 89) è riportato da Valerio nel suo capitolo Sapienter dicta aut facta :
res et emolumenta philosophie in lingue verborumque artes Fact. et d ict.m em ., V I I n ext. 7. 10.
Aen., I I 589-623. 10-13. cfr. Metr., I I
io convertant et vitia facundissime accusent, intercutibus ipsi 10, 224-26. 17-18. Aen., I I 604-606.
pure Val. M ax., Fact. et dict. mem., I V
vitiis madentes ». 6 1, 1-13. Cic., De sen., X I I I 4 3 ; cfr.
m 6.
proprio ottenuto da un precedente
48, 11-12. Geli., Noct, A tt., X I I I v m 1-3. Cfr. Sen., I I 3 (Bas. 1554, I I 841). 5 0, 8. vergens] urgens tutti i codi
49, 2. Geli., Noct. A t t .,'X I I I v m 4-5. ci, o storpiature derivatene: urgeris ‘ ipsum ’ .
61. Fabritius, Tiberius Coruncanius,
Gadd. e il gruppo k, urgere le stampe.
49, 6. philosophica] ‘ philosopha ’ il Manius Curius] è il titolo di b ; Ted.
10. intercutibus] Manca in b, ma Ma Ted. e Par. correggono la loro pri
Gellio teubneriano; 'philosophica però ha solo Fabritius. Il rinvio che in un
non in Par. A l suo posto un trattino mitiva lezione urgens in vergens, che è
tutti i manoscritti: non oso quindi altro passo dì questo libro (83, 11. 5-6)
bianco in Vrg. e Vors. Cfr. l’analogo evidentemente l’autentica.
restaurare il verso. si fa a questo capitolo è forse un ar
caso in I I 19, 1. 10 e vedi Introd., 9-10. ipse suum] ipsum, suum b ;
gomento in favore del lungo titolo di b.
pp. XLVII-XLVin. ipse suum Par., dove 1’ ‘ ipse ’ par
LIBER TERTIUS, 52-53 14 3
142______________ RERUM MEMORANDARUM
om n iu m . E o a u tem a u d ito v ir tem p era tissim u s a tq u e fo rtis b ach i d iscolor v a rieta s in gem m is tran slu cen tib u s e t in v asis
sim u s o b stu p u it. Q u od cu m d o m i n arraret, T ib eriu m C oru n - % aureis, artificio vin cen te m a teria m , a lte m a tim ap p on eb an tu r
can iu m e t M an iu m C urium sic o p ta sse feru n t : « D ii, ta le m sa 15 co n viv e a tto n ito e t g a u d en ti. A d e ra n t o m n is gen eris odores 4
io p ien tia m h ostib u s p o p u li rom an i ! » Sap ien ter ceu lu d o diram e t gu le irritam en ta ex tre m o p ro cu l orien te tra n sm issa ; m i
illis p estem im p reca ti. P ro fecto en im q u i v o lu p ta te m rerum n istra b a n t ten errim e e ta tis e t fó rm e rarioris ad olescen tu li,
su aru m term in u m co n stitu it, n ich il gloriosi a u t m agn ifici n u tu m ed en tis o b servan tes a tte n tiu s e t alacriu s o b seq u en tes.
op eris, illa sem per a d se a n im u m retorq u en te, su scip iet. C oron atu s D am on es p u rpu reu m lectu m m olh p rem eb at a c-
20 c u b itu ; ia m fe lix , ia m sib i sapien s v id eb a tu r e t tyra n n ice
fe licita tis veru m sib i iu d iciu m arro g ab a t. H e c in ter e x la - 5
E x t e r n a quearis in a u rata tra b e su pra cap u t discu m ben tis coruscus
m u cro d em ittitu r equ ine cau de s e tu la . trem en te su spen su s,
G-aius Pontius
52. - A tq u e u t p aru m per in Ita lia su b sista m u s, n on a b si- 1 ia m ia m casurus e t sim ilis ia m ca d en ti. I lle au tem su b ito
m iles G a ii P o n tii S a m n itiu m im p era to ris p re ce s: « U t in a m » 25 horrore percu lsu s e x p a llu it: herere cibu s fa u cib u s, n on a p
don a accipere ce p issen t! N o n essem passu s eos d iu tiu s re - n u squ am ocu los a b acie ferri m in acis a v ertere. O ra v it ta n - 6
5 g n a r e ». S a p ien ter id qu id em h ostis o p ta b a t: v id e b a t en im dem u t abire p erm itteret, n o lle se d iu tiu s esse fe licem . ‘ A t
im p eriu m d on is corru ptibile d iu tu rn u m esse n on p o sse. qui ’ in q u it D y o n isiu s, £ ta lis d ie n octu q u e v ita m ea e st,
30 q u a lem tu m o m en to tem p o ris p e r tu listi; h ec e st illa fe lici
Dyonisius
5 3 . - D y o n isiu s'm a io r , q u i S iracu sas, S icilie n ob ilissim am 1 ta s q u am in exp ertu s ta n to p ere m irabaris ’ . S ic ca stig a tu m
qu on d am a c floren tissim am c iv ita te m , g ra v i se rv itio ca lca h om in em d im isit. H a cte n u s h ec a m u ltis reru m scrip torib u s 7
v it, ta m d elitiis q u a m fe rita te n o tissim u s, cu n ctis varie b la n - tra d ita sen ten tiis alien is n ostro serm on e retu lim u s, h oc a d
d ien tib u s so lu s de se veru m testim o n iu m d ed it. C u m en im 2 d en tes h isto rie : n eq u aq u a m p o tu isse ta le a liq u id n isi ab
tu m illu m celoten u s a tto llen s eu m om n iu m m o rta liu m lon ge tu m a ltiu s in tellig en te con fin gi. E t a ctu m qu id em m agne
felicissim u m p redicaret : ‘ V is n e ’ in q u it, ‘ ig itu r fe licita tis sap ien tie n u llu s n eg a v erit. Q u od idcirco m in u s m iror, qu ia 8
sin don e circu m am icti p a rietes, serico ac floribu s so lu m om n e que p ro p o siti ta n tisq u e civ iu m su oru m circu m ven tu m odiis
su b stra tu m . E lectissim aru m d a p iu m ingen s cop ia e t su avis p ro p ter e x a c ti tem p o ris fla g itia , u t si v ita m tyra n n ica m d ed i
scere v e lle t - o m isera p ecca n tu m co n d itio ! - sine cap itis
9. Dii] T ed.; Dii dii b. Dent dii di quei codici : Abr. sta contro Cus. e con 58, 32. La fonte immediata è Cic., Tuse., V x x i 61-62. Cfr. Hor., Carni., I l i
Cus. B x. e st. potrebbe attrarre, m a è
tro B x . e la stampa stanno gli altri 1 17-21 e Macr., In somn. Scip., I x 16. 40. Tuse., V x x 57.
sicuramente falso: dato dai testi di testi di k.
solito ritoccati e smentito, non solo 58, 5. Damones] tutti i codici qui
dalla testimonianza complessiva della e in seguito. 21-22. laquearis] laqueari i mss. La- 25. perculsus] percussus b, meno
famiglia, ma dai parenti più stretti di quearis Cus., però contro Abr. Vors. F . Cus. Abr.
14 4 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 54-58 14 5
1 Solon
Themistocles
5 9 . - P rescrip tis regibu s T h em isto cles ath en ien sis acced at, 1 62. - A th icu m S o lon em predicare so litu m fe ru n t ex p ecta n -
n on ip se qu id em re x , sed n u llo P ersidis a u t G recie regum in d u m n ov issim u m v ite d iem u t qu is b ea tu s iure v ocaretu r.
in fa m i u n ica m filia m in m a trim on iu m d a ret, v ir u m sine cem u s im p erio ac lu d ib riis fo rtu n e, a qu ib u s perraro qu id em
1 e resp o n d it, v irtu te m in h om in e sp ectan d am p o tiu sq u a m q u a n ta lib et ig itu r reru m a fflu en tia , de fu tu ro sem p er in certi,
d ici n on possum u s felices. Q u od verb u m a ltiu s in tellig itu r ab 2
fo rtu n a m docen s.
h iis qu i ex a ltissim o d ig n ita tis ac p o ten tie so lio , u b i firm iter
Damocles 3
60. - A th en ien sib u s q u on d am d ivin os h on ores n egan tib u s 1 sta re v id eb a n tu r, rep en te corru erun t. I d cu m in m u ltis sep e,
20-21. Auson., I. cit. Vedi Iustin., Epìt., I v n 3-10. 54-71. Val. M ax., Faci, et dict. mem., V I I n ext. 2.
62, 29. respuunt] respiciunt Ted.; ma sembra lezione buona quella di, b. 71. obvenientem] advenientem Ted.
150______________ RERUM MEMORANDARUM
LIBER TERTIUS, 64-66 15 1
Cleobolus
eviden s fo r e t! P a ru m a b est qu in m eliu s d ictu ru s fu isse v i-
64. - C leobolu s lid iu s d ixisse fe rtu r ariston m etron, q u o d l
5 d e a tu r : ‘ O m n es m a li ’ ; eò en im p erv en tu m e s t u t bon u s
la tin e so n a t m od u s o p tim u s. Q u id h oc b rev iu s, q u id sa
h ab eatu r qu isquis d ista t a pessim o.
p ien tiu s d ici p o te st? C uius in sin gu lis v ite n ostre p a rticu lis
E iu sd em e st v o x illa fa m o sissim a . C um en im p a tria eius 2
m em inisse co n ven iet, seu v ig ila n d u m seu d o rm ien d u m , seu
ex p u g n a ta e t incen sa om n es cives quos cla d i p u b lice fo rtu n a
5 lab oran d u m seu qu iescen du m e r it, seu loq u en d u m seu t a
su b d u x e ra t, carioru m reru m sarcin u las efferren t a tq u e ip su m
cen d u m ; e t u t b rev iter cu n cta com p lectar, q u icq u id agem u s,
io v acu u m a b eu n tem u t id e m fa ceret m o n eren t: « I t a » in q u it
q u icq u id co g ita b im u s, n isi h oc a n te ocu los sem per h ab u eri
B ia s , « fa c io : om n ia m ea m ecu m p o r to » , qu eeu n qu e e x tra
m u s, fa cillim e crebroque n im is aberrabim u s. H in c tra x isse 2
an im u m su n t, n ec su a n ec b o n a iu d ica n s, sed fo rtu n e.
v id etu r com icu s T erren tiu s q u o d a it in A n d ria :
N e c su m nescius d ictu m h oc n on B ia n ti, sed S tilb o n i S e - 3
10 n a m hoc arbitror n eca m trib u ere. Q u em in e p y sto la q u ad am re fe rt, « c a p ta
a p p rim e in v ita esse u tile , u t n e q u id n im is.
is p a tria , am issis lib eris e t u xo re, solu m sed b ea tu m e x in -
Periander
68. - P erian d er Corinthius a it ; « M e d ita tio t o tu m » . S ic 1
cendio p u b lico ex eu n tem », in terro ga tu m a D em etrio rege,
e st h au d d u bie. Q u icq u id actu rus es, an teq u a m in cip ias m e
illo fo rm id a to u rb iu m eversore, u tru m o m n ia p e r d i d i s
d ita re, u t te ra tio a d o p ta tu m p ro veh a t fin em . A lio q u in p e
set, resp on d isse om n ia su a secu m esse.
ricu lose q u id lib et aggrederis n on ration i sed casibu s o b se-
20 U t v o le t q u isq u e a ccip iat, siv e h oc B ia s sive S tilb o n d i- 4
s quens fo rtu itis. Illu d qu oqu e verissim u m to ta m d o cti h o m i
x e r it: d e a u ctore p o te st d u b ita ri, d e d icti ip siu s m a ie sta te
n is v ita m in m e d ita tio n e con sistere. R e c te ita q u e d ictu m
ac sap ien tia n eq u aq u am . Q u i B ia n ti h oc ascribere m a lu e
rin t, te ste m h ab en t locu p letissim u m ac fide d ign issim u m , e st : « M e d ita tio to tu m ».
lateb re lu x u m a u t im p a ritas em u la tio n em p a reret. P rim am P rim u m o m n iu m u rbs C roto . I n ex trem o Ita lie lito re sita 2
e ta te m foro arcu it e t rure agi v o lu it, procu l ab u rb an a lu x u e s t ; n u n c lic e t a d m in im u m red a cta , q u on d am ta m en , u t
ria , d u riter ac severe, sine p u lm en to , sine m o lli a ccu b itu : Cicero te sta tu r, o m n ib u s copiis fioren tissim a e t in
30 viros in u rbem rev erti. Senes p rim u m honoris gra d u m , n on te r u rbes ita lica s b ea tissim a . E iu s civ ita tis pop u lu s gravi
d iv ite s ten ere : u n de ven erabile e t, u t « L y sa n d ru m dicere so io prelio a ttritu s arm oru m desp eration em a tq u e om n is v ir tu
litu m » refert C icero, «h o n estissim u m sen ectu tis d om iciliu m tis o d iu m sim u l e t o tii in ertieq u e stu d iu m con ceperat. Q u a 3
L acedem on ». V irgin es in d o ta ta s n u bere, ne d o tis respectu s tem p e sta te p eroportu n e tran sv ectu s a d Ita lia m P ith a go ras
a u t eis in so len tia m a d d eret, a u t viris e t in u xo ru m elec- C rotonem a d iit, lab en tesq u e e t ia m in lu xu ria m prolapsos
35 tio n e v eru m iu d iciu m e t in m a trim on iis regen dis virilem civ ita tis m ores sap ien tie sue presidio firm a v it ere x itq u e ;
preriperet lib erta tem . A g ro s d en iq u e cu n ctoru m ita d iv id i, is ta n tu m q u e ap u d eos v a lu it, u t p op u lu m n on m in u s v itiis
u t ad cives singu los equ e p ortion es p erven iren t, ne p a tri qu am ferro d o m itu m assidu is m o n itis a d a n tiq u e v irtu tis
m on ioru m in eq u a lita s qu osdam in c iv ita te p rep o ten tes, q u os h a b itu m reform aret. S ap ien tissim u s h o rta to r pro affectu u m 4
dam egenos e t im becilles fa c e re t; sed om pes isicu t in iure v a rieta te vario rem edioru m genere u ten d u m ra tu s, sexu m
40 civiu m ,!, sic in b on oru m abundantia^, pares essen t. Q u od in e t e ta te m in con tion ibu s d istin x it, su a o ration e sep aratim
illa fo rta sse rep u b lica exp ed ire v ir sapièn s in te llig e b a t; apu d 20 apud qu em lib et u su ru s : viris fo rtitu d in em e t ign a vie fu g am ,
R o m a jio s a u tem quot q u an taru m q u e sed ition u m cau sam m u lieribu s p u d icitiam e t con iu galem fid em , pu eris v erecu n
in v ex erit le x agraria, qu e id ip su m co n tin eb a t, n o tu m e st d iam e t litera ru m am o rem , om n ib u s p a riter fru g a lita tis stu
om n ib u s q u i rom anos legerin t lab ores. Ita q u e leg em illa m d iu m su a d e b a t; ex to rsitq u e perorando u t n on ta n tu m v ir i, 5
45 d o cti e t b o n i om n es ex ecra n tu r; u n d e C icero p rim u m o ffi sed fem in e etia m ab om n i m oru m p erv ersita te, v e lu t ab a n -
ciu m esse d icit rem p u blicam gu b ern an tis « u t su u m qu isque 25 cip iti fo v e a , ped em retrah eren t, eu m q u e a d a lta v o cita n tem
te n e a t» . E t p o st p a u c a : « C a p ita lis » in q u it, « o r a tio e st ad sequ eren tu r u sq u ead eo, u t sp on te su a v e ste s qu oqu e p u r
eq u ation em b on oru m p ertin en s. Q u a p este que p o te st esse p u reas aureasqu e e t cetera corporum o rn am en ta reiceren t,
m a io r? H a n c en im o b cau sam m a x im e, u t su a ten eren tu r, d o cte o rn a tu m m u lieb rem in p u d ic itia , n o n in auro g em m is
50 respu blice civ ita te sq u e co n stitu te s u n t» . Q u am q u id em ci que con sistere, h iisq u e p o tissim u m arm is a tq u e h iis facib u s
v ita tu m co m m o d ita tem eo a rticu lo qu em in ex tre m o p o su i 30 sevire lu xu ria m . Q u id ig itu r m iri est si cu ius sin gu li ta m sa - 6
su b stu lisse v id e tu r le x L ig u rg i. lu bre con silium ex p erti fu era n t, eu n dem om n es con su ltorem
p u b licu m d eleg eru n t?
Pithagoras 70. - D e q u o , u t d ix i, cur in n u m eru m sa p ien tu m G recie H u iu s e st illu d d ictu m : ‘ A liu m a n im u m fieri 7
n on s it a d m issu s m irabar,. D e P ith a g o ra n on m iror. I s en im , te m p la in gredien tibu s e t d e o r u m s im u la c r a de p ro -
u t in su perioribus ex p o situ m e s t, a v itu m illu d arrogan s co 35 pin q u o sp ecta n tib u s ’ . Q u id n i m o rtalis in firm itas d iv in ita tis
gn om en eru b u it, prim u squ e se ph ilosop h u m d ici m a lu it. q u a d am v elu ti v ic in ita te co n trem isca t?
5 N on pau ca ta m en eiu sdem sa p ien tie e x ta n t a rg u m en ta . E iu sd em e st illu d in stitu tu m , u t d iscip u li p riu sq u am q u e- 8
stio n ib u s a tq u e a ltercation ib u s im p licaren tu r qu in qu en n io
32. De «en., X V I I I 63. 45. De off., I I x x i 73. 47. Ibidem, l. eit.
70, 3. Cfr. I 24, 4-7. 8. De inv., I l i i . Vedi Africa, V I 452-53; Itin., 6 9 ; De sui ipsius, p. 56.
33-36. Sen., A d Lucii., X C IV 42. 37-41. Geli., Noct. A tt., I ix 3-5. Probabil
35. iudicium et in. matrimoniis] C’è un eriperent. mente il P. non ebbe qui presente A pul., Flor., 15.
qui in Ted. un nuovo cattivo inter- 37. ad cives singulos] ad singulos 28. muliebrem] Sembra proprio che ti anche qui l’originario ‘ muliebrem ’ ,
vento di lettore: un richiamo dopo cives b. in queste pagine si sia esperimentato confermato dai codici di b, fu ridotto
‘ iudicium ’ e l’aggiunta in màrgine di 70, 5. Non pauca] Nec pauca b. in Ted. un cattivo correttore. Infat- a un insostenibile muliebre.
15 6 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 71 15 7
ta ceren t, au dire e t m em in isse co n ten ti, nec a tem eraria p ro - giis ac qu erim oniis p len u s e s t, sic som p n i v acu u s e t qu ietis !
40 ca cita te, u t n o stri iu v en es, sed a sobrio a tten to q u e silen tio U t illa gra v io ra p reterea m : rara m con iu gii fid em su sp ition es-
sap ien tiam a u sp ican tes. que p erp etu as, p erv ig iles ad u lteroru m in sid ias e t d om esticu m
o bp rob riu m v u lg o p riu s n o tu m q u am m a rito . A d d e tu rp issi- 7
Socrates
71. - S a p ien tie titu lu m con secu tis h om in u m con sen su, 1 30 m u m errorem e t rid icu la m cred u lita tem , cu i a u d a x u x o r
d ei, u t a iu n t, responso sap ien tissim u m iu d ica tu m S o cra tem spes in n ititu r, ed u ca tio n em q u e sangu in is n on su i a tq u e h ere
su b ic ia m ; in d e a lio s, n on sa p ien tia m , sed am orem ac s tu d ita tes m eliu s a d am ico s sic m eritos p erv en tu ra s, u t co n stet
d iu m sap ien tie p rofessos. Sed a S o cra te in cip iam . C uius in 2 m atrim on ii religio. S o b olis ta m e n irreq u ieta co n d itio e st : a u t
5 p rim is sa n ctu m e t ven erabile con siliu m h abem u s : a D e o , n isi en im v itia co n trista n t a u t spes m etu sq u e so licita n t. Ig itu r
u t n ob is b en efa cia t, n ich il p o stu la re. I lle en im q u id n ob is ss e t h oc parciu s op tan d u m D eo q u e u t reliq u a co m m itten d u m
ex p ed ia t so lu s n o v it; n os a u te m ceci fu tu roru m q u e n escii era t. Q u id d e v a n ita te h om in u m loq u a r qu i fo rm a m corporis 8
adversu s p rop riam sa lu tem in ep tis e t im p ortu n is precibu s o p ta n t n ascitu ris filiis? S ib i en im im p o ssib ilia o p ta re d eli
sepissim e lab ora m u s. I n qu o q u id em qu on iam S a ty ricu s m u l- 3- ran tis e st. A tq u i in te r corporis e t a n im i decorem a n tiq u a lis 9
io tu m g ra v iterq u e con versatu s e s t, lib e t e t n ob is a liq u a n tu v ertitu r. S cim u s q u ia fo rm o sis p u d icitia m servare e tsi lib e a t
lu m im m orari. Ita q u e n ich il h oc p recep to sa p ien tiu s, n ich il 40 v ix lic e t: ta n tu s ard or lib id in u m , ta n ta corru p telaru m cir
tu tiu s, n ich il u tiliu s, n ich il con traria observation e dem en cu m d at a m b itio . O m itto fem in ea m p u lcritu d in em , p rop ter
tiu s. In sista t qu isque secu m rep u tare qu otien s o p ta v e rit 4 qu am p recip ites reru m p u blicaru m m u ta tio n es con tigisse co m
n ocitu ra, qu otien s o p ta tu m v o to ru m e x itu m brevi p o stm o - p ertu m e s t, p ro p ter q u a m p o ten tissim a o lim regn a e t v a li
15 d u m ex ecra tu s s it : in tellig et I lli u n i n os n ostraq u e desid eria dissim e u rbes corru erun t. I s ta v irilis fo rm a , qu e n u lliu s p e - 10
m eliu s co m m itti q u i n ec p reteritis n ec v en tu ris fa llitu r , d e *5 ricu li v id e tu r, q u o t n e d ica m v olen tes - qu oru m e st in n u
n iq u e cu i om n e ev u m presen s e s t. Q u id en im m iseri o p ta - 5 m erabilis m u ltitu d o - , se d n olen tes in terd u m e t n egan tes ad
m u s? P rim e m o rtaliu m preces p ro o p ib u s p o ten tia q u e fu n p o ten tioru m th ala m o s m a g n o ca p itis a c fa m e d iscrim in e p er
d u n tu r; qu ib u s con iu n cta sem per in v id ia qu am m u lto s o b tr i- p u lit, e t m o x v e l offen soru m sev itie m a rito ru m v e l p u blicis
20 v e rit enum erare n o n a ttin e t. Q u id de u x o rib u s ac lib eris d i- 6 iu d iciis deprehensos o b ie c it? I nu nc e t la c te a a tq u e aurea 11
ea m ? in ter o p ta b ilia q u am p recip u u m locu m te n e a n t ap u d so filii cervice g lo ria re, q u a m u lto ri g la d io p reb itu ru s e s t, qui
an im os m o rta liu m , ign oran tibu s m iseris qu an tu m lab oru m d eform is in lectu lo su o fo rsita n m oritu ru s n atu ralem v ite
ac solicitu d in u m secum fera n t ? Q u od n on adeo occu ltu m est cursum in pace p ereg isset. Ia m qu ibus illo s v erb is irrid eam 12
qu in raros in v en ia s quos n on te r e t a m p liu s in die te d e a t qu i n ich il n isi d ieru m lon g itu d in em e t v ite sp a tiu m p recan
25 n u p tiaru m ac p en itea t : sic m a rita lis lectu lu s q u o tid ian is iu r- tu r, cu m s it p rim u m su m m a d em en tia in ta n tis a n gu stiis
55 sp a tio su m a liq u id sp erare? D ein d e v iv a c ita s h ec q u a m co n
71, 2. Cic., D e am., I I 7 ; Val. M ax., Faci, et dict. mem., I l i iv ext. 1 ; Sol., tin gere perm issu m e st h om in i, m u ltis sepe p estilen s fu it, et
Collect. rer. mem., I 123; Apul., D e deo Socr., X V I I 157. Cfr. H I 39,11. 7 -9 e
I V 22,11. 5-6. 4-112. Val. M ax., Fact. et dict. mem., V I I n ext. 1. 9. Iu v., Sat., quos iu ven es v iren tissim o floren tissim oq u e reru m sta tu fe -
X . Questa satira, contro i vani desideri umani, ebbe certo davanti il P. mentre
stendeva questo capitolo. Lo conferma il confronto con una delle Fam. (IV 2, 30-31. audax uxor spes] I mano 33. Penso che a ‘ tamen ’ sarà bene
2 -5 ; vedi inoltre il testo y, ed. Rossi I 199), dove pure è citata la stessa satira. scritti di b danno audax vox et spes: dare qui il significato, non raro nei
25-26. Anche questo è ricordo di Giovenale (Sat., V I 268-69), come appare ben lezione assurda; Uudax uxor spes di classici, e adottato altrove dal P ., di
chiaro dal confronto col De vita sol., I I m 3 (Bas. 1554, I 292). Ted. pare la lezione autentica; ma po ‘ tandem ’ .
45. ne dicam] Il ne dicat di Ted. e
trebbe pure esserlo Vaudax uxoris
71, 10. conversatus est] versatus L ’indicativo potrebbe giustificarsi, se spes, di Par., il cui copista dovette in Par. deve essere un errore indipenden
est b. si sostituisse al punto interrogativo temente commesso da entrambi i co
questo punto ricorrere direttamente
21. teneant] tenent b, meno Gadd. un esclamativo. pisti.
all’autografo. Cfr. Introd., p. L.
15 8 LIBER TERTIUS, 71 15 9
RERUM MEMORANDARUM
lix ex itu s a b stu lisset, senes fa c to s v e l fo rtu n a d e stitu it v e l vitam , divinam m isericordiam ac gratiam ’. H inc, quoniam 20
a fflix it e t ign om in iosa m ors ra p u it. L o n gior v ita , m icb i cre- de uno sapientissim i viri verbo pro ipsius quidem quali
1 3-
60 d ite , p ericu lis ac ca la m ita tib u s inn u m eris e x p o sita e s t, etsi tate perpauca, pro instituti autem nostri m odo satis multa.
fo rm id a ta m m o rtis h oram ta n tisp e r d istu lit. P ro u su ra b re 95 dixim us, reliqua velocius percurram us.
v issim i tem p oris q u o t propria in com m o d a proferre, q u o t su o Idem Socrates ad gloriam aspirantibus - que ingens turba 21
ru m fu n era co m itari, q u o t in fa u sta cogitu r vid ere sp e c ta est - rectum ac com pendiosum callem , non om nibus sane
cu la ! U t n on in elegan ter d ix erit C allim ach u s « m u lto sepius notum , designabat: ut scilicet talis quisque fieret, qualis v i
65 lacrim asse P ria m u m qu am T ro ilu m ». F in ge a u tem q u od in deri cuperet; sim plex virtutis studium sectandum docens,
14
n u llo v id im u s, in paucis leg im u s, u t a d n u tu m cu n cta p ro v e ioo sim ulationis atque ypocrisis avia relinquenda, que perducere
n ia n t: sen ectu s ip sa q u o t sc a te t angoribu s ego qu id em n o n quo pollicentur nequeunt.
du m ex p ertu s su m , an ex p ertu ru s ign o ro , v eru n ta m en h ii Idem ab adolescente dubio consultus nuptias ne contrahe- 22
n o stri sen es, q u od tan to p ere cu p ieb a n t con secu ti, q u id a d - ret an in celibatu perm aneret, ratus fore u t quicquid dixisset
70 versu s e ta te m illa m vociferen tu r in te llig o . V irilio r illo ru m ab illo magna fidutia susciperetur, hac errorem responsione
15
h on estiorqu e ra tio v id e tu r qu i h on ores, qu i g lo ria m a u t d o 105 discussit: ‘ Falleris ’ inquit, ‘ si velut e duobus bonis quid sit 23
m estica m a u t b ellica m , qu i d o ctrin a m , qu i elo q u en tia m co n melius expectas; utrinque difficultates ac m olestie: hinc
cu p iscu n t. E a d e m ta m en e st in sa n ia ; hec q u on iam a d ep tos angor tedium que solitudinis, stirpis defectio extem ique suc
e t a n tiq u is tem p orib u s e t n ostris sequ e su asq u e resp u b licas, cessoris d olor; inde iugis querelarum ac curarum sarcina,
75 p ro p ter n escio qu em ru itu ru m titu lu m sep u lcri, fu n d itu s dotate coniugis audacia, socrus repueriscentis procacitas, fa
evertisse com p ertu m e st. Q u oru m a liq u o t ex em p la a d te r 16
no stidium propinquorum , adulteriorum m etus, anceps exitus
rorem leg en tiu m lib en ter insererem , n isi qu ia id scien ti su natorum . D einceps ipse tib i consule et que tolerabiliora v i
p ervacu o fieret, ign oran ti a u te m fieri b rev iter n on p o sset. deantur elige ’ .
Ig itu r fin em fa cim u s h oc cu m S o cra te con su len tes h u m an o 17
Alterum adolescentem cum vidisset ingenuo vultu atque 24
so generi : ‘ N o lite m ortales p e m itie m v estra m ex o p ta re, d esi habitu sed tacitum : ‘ L oq u ere’ inquit, ‘ u t te v id e a m ’ ,
n ite in a n i p recu m m u rm u re te m p la com plere a tq u e aures iis Proprie quidem : quoniam , ut supra dixim us, non vultus
D ei fa tig a re , n e fo rte im p o rtu n ita te v ic tu s d a m n o sa la rg ia aut corpus, sed animus cuiusque is est quisque, cuius quo-
tu r. Q u id v o tis in certa p aciscim in i, q u id sa n ctoru m ta lo s 18
dafnm odo facies serm one revelatur, ut videri possit qui in
in ceratis ? I n Illo sp es v estre sin t cu i lon ge q u am v o b is ip sis visibilis est nature.
85 cariores e stis, I lli in trep id e reru m v estra ru m con siliu m a rb i N ec minus sapienter interrogatus a quodam cur sibi ad 25
triu m q u e p e rm ittite q u i p ro fecto m eliora, e tsi n o n sem per 120 tranquillitatem anim i nil peregrinatio profuisset: ‘ N oli ’ in
, iocu n d iora, p resta b it. Q u od si om n in o n o m in a tim a liq u id 19
quit, ‘ adm irari, quoniam t e ipse c i r c u m f e r s ’ . P ro- 26
orare lib e t, illa p o scite q u oru m n u n q u a m p e n ite a t: v ir tu fecto enim excutere vitia m oresque m alos convenit et habi
tu m cu ltu m , crim in um ca u telam , san am m e n te m ; nec s a ty - tum cui assuevimus exuere. Cum se quisque qu od fuerat
90 ricam a d iectio n em sani co rp o ris respu o ; e t - q u od dom i reliquerit et in virum alterum versus novum vivendi
cu lm en h u m an e fe licita tis e st - p e tite su p p liciter e te m a m 125 genus induerit, tum dem um tu to peregrinari poterit. A lio- 27
quin quid iu vat patriam fugisse? Se ipsum non effugiet:
64. ap. Cic., Tuse., I x x x ix 93. 89-90. Iu v., Sat., X 356.
113-118. Non riesco a trovare la fonte dell’aneddoto. 115. cfr. I I I 63,
59. et] vel T ed.; sembra erronea ri 11. 9-15. 119-130. Sen., A d L u cii, X X V I I I 2 e C IV 7. Cfr. Secr., I I I (Bas.
63. cogitur videre] videre cogitur b.
petizione dei * vel ’ precedenti. 1 5 5 4 ,1 405).
%
160 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 71-72 16 1
sive m o n tes tran scen d et sive con scen d et n a v im , co m ita b u n e t fem in eis im p o rtu n ita tib u s ab u n d an tem cu m p a tien tissi
tu r cor u ren tes n egotioru m cure et con scie m en tis a r- m e su praqu e fidem eq u a n im iter p erferret, adm iran s A lc ib ia -
ch an a su p p licia e t ten aces con su etu d in u m p essim aru m la - 155 des q u esiv it qu am ob cau sam fem in am ta m in tra cta b ilem
130 qu ei. H o c e s t en im se ip su m circu m ferre. P eregrin atio ig itu r 28 in tra d om u s su e lim en d iu tiu s p a teretu r. C u i in h an c sen - 33
sola n on su fficit, d icen te S a ty r ic o : te n tia m resp on d it : « D o m i q u a liter foris viv en d u m s it addisco
e t u xo ris iu rgiis ad versu s ex teroru m arro g an tia m arm atu s
C e lu m n o n a n im u m m u ta n t q u i tran s m a re currunt.
egredior ». I ta , qu od sa p ien tis est propriu m , alien is v itiis se
16 0 se m eliorem fa cie b a t.
H u iu s eiu sd em v iri e st illa sib i ip si con venien s sem per 29
H ec ta n ta socratice sa p ien tie fe licita s p ossessorem su u m 34
u n ifo rm ita s, q u am e x n ostris in G a io L elio fu isse leg im u s,
n ec in fin e d e stitu it. E te n im fu ribu n d o p a trie consensu
135 e x G recis in S o cra te. Q u od in eo X a n tip p e m u x o rem « p red i
m o rti d estin a tu s, cu m o b la ta m ven en i p o tio n em n ec anim o
care so lita m » refert C icero, « eod em » scilicet, « sem p er v u ltu
nec fro n te com m otu s a ccep isset e t ia m bibere in cip eret, q u e-
v id isse ex eu n tem illu m d om o e t rev erten tem ». A n im a d v e r- 30
16 5 relam ac g em itu m m em orate coniugis a u d iv it, h oc fleb i
sis qu id em ta n tis flu ctu a tio n ib u s h om in u m ceteroru m ac
liter ite ra n tis, in n ocen tem v iru m m o ri. Q u a v ociferation e 35
ta m crebris m o tib u s - u t iure d ictu m sit a S en eca « de a li
con versu s ac lab ris a pocu lo tan tisp er a m o tis : * N u n q u id
no quo qu em h eri videris m erito d ici p o sse : ‘ h ic qu is e s t? ’ » -
ig itu r ’ a it, ‘ o m u lier, n ocen tem m ori feliciu s iu d ica b a s ? ’
liq u e t illa m m oru m co n stan tia m n isi sa p ien ti n u n q u a m p o
S ic ca stig a ta u xore a d id qu od in cep erat reversu s m ortem
tu isse co n tin g ere; presertim h oc ad iecto q u od a p u d eu n dem
170 h a u sit in trep id u s. H a cte n u s m u lta qu id em d e u n o h om in e,
C iceronem seq u itu r : n on fu isse ea m S o cra tis fro n te m « qu e
sed p a u ca de S o cra te.
M arci C rassi illiu s v e te ris, q u em sem el a it in o m n i v ita r i-
145 sisse L u c iliu s, » - cu iu s u n ici risu s cau sa n ec a b ip so n ec Plato
72. - H u iu s discipulu s P la to m a l o r u m escam v o - 1
a b a lio , q u o d scia m , p ro d ita e s t, e t era t co g n itu n on in
lu p t a t e m v o c a t. P reclare a tq u e , u t a it C icero, d i -
d ign a res - « sed tra n q u illa m e t seren am ». E t a ffe rt r a - 31
v in e. S ic u t en im h a m u s credu lu m p iscem im p lic a t, sed
tio n e m : « I u r e en im » in q u it, «era t sem per id em v u ltu s,
n on a liter q u am si escam p refera t, sic m aloru m u n ci su b
cu m m en tis a qu a is fin gitu r n u lla fleret m u ta tio ». Q u e,
5 o b ten tu v o lu p ta tis sequ aces anim as tra h u n t. Q u is en im n isi
150 n isi fa llo r , con su m m ate sa p ien tie lau s e st.
spe a liq u a v e lu t esca illectu s ad p eccan du m g ra tis acced e
A d n om en X a n tip p e s u n u m S ocratis responsu m in m e m o - 32
r e t? S ed h eu , qu am fa cilis e t qu am b rev is, q u an taru m m i
riam r e d it: siqu id em litig io sa m illa m ac p rocacem con iu gem
seriaru m ca u sa !
Id e m « tu m dem u m b ea tu m fu tu ru m terraru m orb em » a it, 2
131. Hor., Epist., I x i 27. Cfr. Secr., I I I (Bas. 1554, I 405). 134. Cic., De io cu m a u t regn u m sa p ien tib u s a u t sa p ien tia regn an tib u s o b v e
off., I x x v i 90. Cfr. D e vita sol., I I m 16 (Bas. 1 5 5 4 ,1 301). 136. Tuse., I I I
x v 31. Cfr. De vita sol., I I x 1 (Bas. 1554, I 323) e Fam., I X 2, 8. 139. A d n isset.
L u cii, C X X 22. Vedi D e vita s o l, I v i 2 (Bas. 1554, I 280-81). 143. Tuse., Id e m a it sim iles esse cives qui de reipublice e t n au tas qu i 3
I I I x v 31 ; Sol., Collect. rer. mem., I 72-73. Vedi Fam., X I 9 ,1 . 151-160. Geli.,
Noci. A t i , I x v n 1-3. de gu b ern acu li a d m in istration e con ten d eren t. A p ta qu idem
co m p a ra tio : u tro b iq u e en im lab or a p p etitu r. Q u od cu m in
128. conscie mentis] conscientie men me abbreviazione poteva venire inte
tis Ted. e tutti i codici di b, eccetto so ? Tanto più che poiché Abr. ha con 161-170. Val. M ax., Fact. et dict. mem., V I I n ext. 1. Cfr. Fam ., I I 1, 12.
Par. e Cus. Sarebbe a torto scivolato scientie, dovrebbe essere congettura 72, 2. De sen., X I I I 44. 9-11. Val. M ax., Fact. et dict. mem., V I I n ext. 4.
nell’autografo un segno di abbrevia di Cus. il suo conscie. 12-24. Cic., De off., I x x v 87.
zione o almeno vi appariva un tratto 137. illum domo] illum de domo
involontario di penna che proprio co Ted. 157. addisco] adisco quasi tutti i codd.
15 n a v ib u s n u n q u a m a u t raro v isu m s it, adm irari m en s n on 5 d aretu r, m isit q u id em , sed ta li consilio in stru ctu m , u t coram
su fficit unde hec in u rbibus d igla d ia n tiu m se se civ iu m q u o illo a u t assidu e ta ceret a u t p la c ita loq u eretu r : securus si
tid ia n a dissen sio o b h oc u n u m , q u ia u n u sq u isq u e p ericu lo serv asset a lteru tru m . V eru m is du m corripien dis in so len tis- 2
su m e t difficile reru m pu blicaru m regim en fe stin a t in vadere sim i regis m oribus n on con siliu m p receptoris sed p h ilo so -
e t ab eo d em reliq u os arcere. Q u od eo in d ign iu s v id eri d eb et 4 ph ie su e lib erta tem seq u itu r, in ty ra n n i se v itia m m ori iussu s
20 qu ia sen ten tiaru m opin ion u m qu e d iversitas ac lib erta s a n i io in cid it.
m oru m in con siliis n on sa tis su fficien s in im icitia ru m cau sa E iu sd em A risto tilis d o cu m en tu m est a p au cissim is o b ser- 3
e st, eodem p h ilosop h o dicen te eos pro h o stib u s h ab en d os v a tu m , n e scilicet de n ob is ip sis a u t vitu p eran d o loq u a m u r
« qu i arm a co n tra n os fe ra n t, n on qu i su o iu d icio tu eri a u t lau d a n d o. A lio q u in illin c d em en fie, h in c in an is ia c ta n -
rem p u blicam v e lin t ».
tie ad versu s n os ore proprio testim o n iu m p roferem u s.
25 E id e m n ich il, gran d e p resertim , sin e in v o ca tio n e d iv in i- 5 15 N e c m in us sa lu ta riter illu d m o n et, u t v o lu p ta te s abeu n tes 4
ta tis aggrediendu m v id ettir. C o n su lte : q u a n tu lu m e st en im co n tem p lem u r; q u od si acriter fecerim u s earu n dem b rev ita s
h om in is in g en iu m ! N unquam viribu s h u m anis m agn e res sim u l ac fe d ita s, fru ctu caren s, em p ta d olo rib u s, corpori n o
fien t, n isi a u x iliu m su p erven iat ab a lto . Q u od tu n c u beriu s cens a tq u e a n im o , glo rieq u e e t v ir tu ti ca p ita liter in im ica,
sperari p o te st cu m digne preces o b v ia m m isse su n t. su a d eb it u t de p reteritis p en iten tiam a g en tes, reduces fo r ti-
20 ter ac m agnifice con tem p n am u s.
Xenophon
73. - A n te q u a m lon giu s ea m e t em u lu m h uic e t co n d isci- 1 D e v o lu p ta tib u s a u tem ita iu d ica t : om n es qu ocu n que sen - 5
p u lu m ad icia m Socraticum , X e n o p h o n te m . C uius illu d in p ri su corporeo im m od ice su scep tas esse fed as fu gien d asqu e s a
m is ap u d C iceronem A frica n u s la u d a t, q u od e o sd e m p ie n ti, eas vero precipu e que g u stu ta c tu q u e con sisteren t esse
la b o r e s im p e r a to r i fa cilio res diceret qu am m i - tu rp issim a s; qu o d , cu m cetere sin t h om in u m ta n tu m m o d o ,
5 liti. P reclare : qu ip pe p resen tem m o lestia m v en tu re spes 25 hee q u id d am h ab en t h om in i com une cu m belu is ; quare qu is
g lo rie so la tu r ac m in u it. Q u o d n on ta n tu m in re m ilita ri, 2 quis n on m odo stu ltitia m sed b e stia lita te m etia m ac fe rita
sed in reliq u is om n ib u s locu m h a b et latissim eq u e p a te t. te m declin are stu d e t, ab h iis an im u m su m m opere coerceat.
N eq u e en im fru stra princeps o ratoru m a it : « H on o s a lit ar Illu d ab eod em sap ien ter e x co g ita tu m refert C icero : ‘ F in - 6
t e s » ; e t n ostro ru m secun du s p o e ta ru m : g an tu r ’ in q u it, £ a liq u i su b terram n a ti, su b terram ed u ca ti,
30 m agnifico qu odam p a la tio predecoris p ictu ris a tq u e im a g i
10 Im m e n s u m g lo ria ca lc a r h a b e t.
n ib u s a d orn a to , su p p ed ita n te a ffa tim om n iu m reru m copia
C epto nunc ordine d escen d am . qu ibus abu n dare so len t qu i felices ap p ella n tu r, afflu en tibu s
p reterea om n is gen eris d elitiis qu aru m ille locu s cap ax sit,
Aiistotiles lu m in e etia m perenni ten ebras arcen te e t su b tili h om in u m
74. - P h ilosoph ice n os h ered ita tis series a d A r isto tile m 1
p erd u x it. C uiu s illa la u d a n tu r. A lex a n d ro C allisth en em su b 35 artificio adversu s n atu rale d om icilii to rp en tis in com m od u m
eod em A r isto tile su u m con d iscip u lu m ac fa m ilia rem p o stu e x cu b a n te ; ita ta m en a b in fa n tia ed o cti, esse d ivin a m q u an -
q u atu or ph ilosop h oru m sen ten tia s, serv ato in terim m a g i est fo rtite r a liq u id d ici a b h om in e m o llitiem p rofesso ». E t 4
sterii ac su ccession is ord in e, exp licu isse su fficit. D ein ceps ru rsu s: « Q u o d fieri in sen a tu so le t, facien d u m ego in p h ilo -
per p au coru m qu i resta n t n om in a qu a fo rs im p u lerit v a - 20 sop h ia qu oqu e e x istim o : cu m cen su it aliqu is qu od e x p a rte
25 gab o r.
m ich i p la c e a t, iu beo illu m d ivid ere sen ten tia m e t sequ or.
P ro eo lib en tiu s E p y c u ri d icta egregia com m em oro, u t isti
Ysocrates
7 6 . - Y so cra te s in con vivio a b h iis qui a d eran t rog a tu s 1 qu i a d illa con fu gien t spe m a la in d u c ti, qu i v ela m en ta ip sa
u t eis a liq u id de eloq u en tia su a com unicare v e lle t, v en ia m ' ‘ v itio ru m su oru m h ab itu ros se ex istim a n t, p ro b en t qu ocu n -
p o p o scit. « Q u e en im » in q u it, « presen s locu s e t tem p u s 25 qu e ierin t h on este v iv en d u m »; H a cte n u s d e E p y cu ro eie- 5
e x ig it, ego n o n ca lle o ; qu e ego calleo, nec loco su n t a p ta gan ter ap u d S en eca m ; n u n c a d ip su m d e qu o serm o n ob is
5 n ec tem p ori ». S a p ien ter: stu ltu m e st en im n on in tellectu ris 2 in stitu tu s e st v en io .
a u t qu e d ixeris sp retu ris v e rb a ia c ta re. In te r eb rieta tem « N u n q u a m v o lu i p o p u lo placere », in q u it E p y cu ru s. Q u id 6
ig itu r e t iocos serii h om in is ac sob rii con silium e st u t si v iriliu s, qu id m a g n ificen tiu s, qu id sa p ien te v iro dign iu s a
le a t. U num n on absim ile alteriu s d ictu m ut m em in erim 30 qu ocu n qu e v e l sto ico v e l p ery p a tetico d ici p o te s t? N e c m i
huius n arra tio cau sa e st. nus lib ra ta r a tio : « N a m que e g o » in q u it, « s c io n o n p rob at
p o p u lu s, que p ro b a t p op u lu s ego n escio ». P recla re, si m odo 7
Epycurus n on v o lu p ta tis sed v ir tu tis am icu s id d ic e re t: illa en im a c
7 7 . - E p y cu ru s ig itu r in m ed io in im icoru m su oru m s ta b it, l
ce p ta , h ec p o p u lo sem p er in v isa e s t. Q u id en im n escire te
H u n c om n es laceran t, om nes h u ic o b strep u n t, om n es in s u l
35 d icis, E p y cu re, cu m u n u s e x om n i grege ph ilosop h oru m v u l
ta n t, om n is in hunc u n um p h ilosop h oru m se c ta c o n sp ira t;
garis insan ie defensor e x ista s e t qu od ab in d o ctis ebriis in
n ec im m erito. H ic e st en im ille d e qu o C ineas r e tu lit F a b ri-
co n viv io eru cta tu r a te sobrio p rob etu r in sco lis? S ed o m it
5 tio , qu i sicu t in ceno au ru m sic su m m u m b on u m in v o lu p ta te
ta m u s h o m in em : q u icq u id d ix erit ab alio d ictu m ex tim em u s.
p o su it. H u ic v irtu te m ip sa m , v e lu t sord ide an cillu le d o m i
Id e m a it : « S i a d n a tu ram v iv e s, n u n q u am p a u p e r; si a d 8
n a m , su b ie c it; a d han c d en iq u e d iffin iv it referri o m n ia que
40 opin ion es, n u n qu am d iv es eris ». E t h as d iv itia s e t hanc
a gu n tu r a b h om in ibu s. E ffem in a tu m d ogm a q u id em e t in
p a u p erta tem in m e ip se su m ex p ertu s, id eoq u e d ictu m fid en
fa m e, in ter h om in em e t p ecu d em n u llu m statu en s d iscrim en ,
tiu s la u d o , eoqu e m e tu eo r adversu s a m icoru m iu rg ia , d esi
io A t si q u ed a m v oces e t im p era to ru m e t regum in so len tiu m 2
d ia m m ich i a n m o d estia m ex p rob ra n tiu m , qu od fa cili nisu
p laeu eru n t, q u id p roh ib et placere a liq u a a b in fa m i lic e t p ro
p o tu issem a ltiu s ascen dere, qu od u ltro v o c a n tem v id eo r d e-
la ta p h ilosop h o ? cuius p resertim ta m m u lta su n t e t con su lta
sap ien ter e t d ic ta su a v ite r, u t eis Sen eca, ta n tu s v ir, e p y sto -
26. A d L u cii, X X I 9. 28-32. Ibidem, X X I X 10. 39-40. Ibidem, X X V I I I 9.
la s su as e t fa rcia t e t ex orn et. E x qu ib u s reliq u a, p otiu sq u am 3
15 e x ipsis p rim i au ctoris lib ris, v u lg a ta relin q u en ti, p a u ca qu e
19-25. I l complesso di questo passo (ma la sua collazione è putroppo
m ich i a ltiu s insedere v isu m e st a b a liis sem o ta colligere. Q u e com’è dato dalla tradizione dei Rerum molto manchevole) non vedo ragioni
non manca di divergenze dalla lezione per contraddire a Tedaldo ; il quale
id eo m agis an n o tan tu r, u t Seneca id em a it, « q u ia m iru m
questa volta non ha distinto la frase
teubneriana dello Hense. Ma il ‘ Pro
eo ’ , comune a parecchi manoscritti di con alcun segno particolare. Aggiunta
76, 1-5. Macr., Satum., V I I i 4. Seneca e che l’editore teubneriano ten in uno dei margini dell’ autografo sfug
77, 4-6. Cfr. I I 51. 17. A d Lucii., X X X I I I 2. gita al trascrittore dell’archetipo di b
ta di rimediare, doveva ben valere per
e al collazionatore di Par.? oppure
il P . come un ‘ Propter hoc
33-34. diceret: illa enim accepta, salto favorito dalla ripetizione del-
77, 14-16. II periodo per alcune in- lasciando le altre sentenze, divulgate hec populo semper invisa est. Quid 1'enim ?
versioni non corre chiarissimo, ma mi più da quelle epistole che dai libri del enim] diceret. Quid enim b. Benché 44-45. videor despexisse] despexisse
pare che cosi si possa intendere: « Tra- loro primo autore... ». videor b, meno Par.
niente aggiunga il correttore di Par.
168 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 77-78 169
i5 spexisse fortunam . Patientia quidem m ichi opus est eterna, . dictum , ab altero confirm atum est. N eque enim dubitari
quando illis obiurgandi voluptas eterna est. Aures duravi potest interventum clarorum hominum - si is desit, m e
illis linguas non frenantibus et callum superinduxi, ut ad m oriam ipsam - frenum esse anim o ne in preceps peccatis
nullum verborum vulnus doleam aut eis indigner pura fide. so urgentibus rapiatur. Qui hanc sibi m editationem fam iliarem 15
Sed, nisi fallor, confusa et perversa opinione m onentibus 9 fecerit, quotiens ad peccandum labi ceperit, subibit ex re
50 unum testor: frustra eos torqueri, quoniam quo longius in cordatione verecundia et manu velut a presente retrahe
tem pore procedo, eo firmius in proposito persisto, neque me tur, nec actus soli sed cogitationes quoque ruborem ex
piget aut penitet incepti, quin potius am icorum dem entie prim ent. Ita repostis anim i m otibus testem quem natura
tedet ac m iseret, quo? nec tem pus nec ratio nec verior adm o 85 negavit im aginatio form abit et in imas pectorum latebras
nitio nec exem plum nec pudor nec fastidium nec metus nec introducet. M ichi quidem et Cato placet et Lelius et super 16
55 vicina mors ab erroribus revocare potest. E t hec quidem de 10 omnes Scipio. Sed quoniam nostris nunc hom inibus con
me ipso loqu i cum amicis dulce fu it : cum enim singulis satis sulendum est, eligite vobis Iohannem vel A ntonium ; si
fieri sine labore non possit, sim ul om nibus edico quiescant horum durior sanctitas videtur, eligite éx eorum numero
et sibi consulant curam que quam pro me sum pserunt pro » 0 qui et peccatum et veniam experti orare pro peccantibus d i
me deponant. Ego enim cum E pycuro statui spretis opinio dicerunt: Paulum , Augustinum , quorum nec am bigua vir
so nibus naturam sequi, divitias m ichi quietissimas ac secu tus nec censura suspecta est. Quanquam nobis qui nec m uta 17
rissimas prom ittentem . Q uom odo autem m utarer qui ne in simulacra lapides m anufactos, nec vana fantasm ata, nec sce
h oc quidem peccare me noverim ? Im o si error est, errore 11 leratas furum et adulterorum um bras, sed unum vere im -
delecter ac glorier; quo nichil penitentie magis contra 85 m ortalem ac viventem in secula Deum colim us, quid fictio
rium esse potest, sine qua spes salutis delinquentibus vana nibus opus est? Meminisse sufficiet Illum cunctis actibus et
ss est. Sapientissime ergo et hoc ab E pycuro dicitur, qu od « ini cogitationibus nostris assistere, non testem m odo sed iudi-
tium salutis est notitia peccati ». cem , in quo iustitia sim ul et m isericordia summa est.
N ec quod sequitur ab eodem dictum oblivisci valeo, quip- 12 M u lte su n t preterea m agnifice voces E p y c u ri, qu as p ersequ i 18
pe cum affigi animo Seneca iubeat. « A liquis » inquit, « vir ioo e t lon g u m est e t m in im e n ecessariu m ; sed u n a om n iu m re
bonus nobis eligendus est ac sem per ante oculos habendus, g u la e s t ; sen ten tia p la c e t, au ctor d isp licet. Q u am vis en im « il
70 u t sic tanquam illo spectante vivam us et oninia tanquam lu m » u t a it C icero, « e t b on u m v iru m e t com em e t h u m a
illo vidente faciam us ». A libi im aginarium testem exprim ens n u m fu isse » n em o n eg et, b o n u m ta m en p h ilosop h u m n u llu s
se ipsum nom inavit. «S ic e n im » inquit, «fa c om nia tan affirm a t, n isi in ead em n u tritu s v o lu p ta tis o fficin a ; qu oniam
quam spectet Epycurus ». U trunque locum tractans Seneca 13 W5 sen ten tiis clarissim is a b u n d an s, ea s, u t d ix i, ad tu rp issim u m
Scipionem eligi suadet aut Catonem, aut Lelium si Cato vi- fin em refert. E t h in c qu id em ad un iu s a ctu s m em oriam vocor,
75 deatur asperior, denique aliquem cuius oratione ac moribus u b i spretu m sim iliter a u ctorem legim u s m an en te sen ten tia .
serat ia m ia m lege p o p u li firm an d u m vid eretu r. D u m in illiu s 2 qu am o b scu re: n em pe cu i h oc esset p ro p ositu m e t qu i co
sen ten tia m proni om n es ce rta tim ru eren t, In d id es, u n us e se gn om en ab ob scu rita te m eru erit. C eterum in com preh en sibi-
n u m nu m ero qu ibus a u to rita te precipu a ap u d L aced em on as 6 lem tem p oris fu g a m h oc elogio significare v o lu it, que q u o
civilis disciplin e qu asi m agisteriu m o b tig era t, in dign abu n du s n iam in flu m in e sen sib u s a p ertior e st, idcirco de flu m in e
10 a ssu rg it, e t : ‘ Q uis ’ in q u it, ‘ v o s error p recip ita t, o cives ? a u t loq u i m a lu it. E x quo digressu s, e tsi co n festim un de em ersit
q u e n a m reliq u a s p e s sa lu tis h u ic u rb i e st, si ta lib u s red ea t, n om en qu id em flu m in is id em , a q u am m u ta ta m rep p e-
c o n s i l i a r i i s a d itu m p ro tin u s aperim us ? Q u od si con r it. R e c te ig itu r in id em flu m en e t descendisse e t n on in id em
siliu m p la c e t, oro ne id fed ari con su ltoris in fam ia p a tia m u r \ io sed in a liu d descendisse d ici p o te st. H om in is a u tem e tsi p a - 2
S im u l h iis d ictis v iru m qu en dam fo rtissim u m a tq u e iu stissi- 3 ru m per o ccu ltio r, n ich il ta m en m dd eratior fu g a e st. E u g it
15 m u m e t con spicu e fa m e , sed p igri e t in am en i serm on is, p ro en im n on flu m in is ta n tu m m ore, sed fu lm in is. L im u s e t u m
tr a x it in m ed iu m , consensuque a tq u e h orta tu u n iverse con bra ten u is sum us e t fu m u s euro v o lv en te rarissim u s. N u l
tio n is id em illu d con siliu m en u n tiation e qu id em ru d i e t in lu m ta m b reve tem p oris m o m en tu m e s t, q u od n on aliq u id
co m p tis v erb is a d egit exp rim ere. Q u o fa c to e t p rim i au ctoris is v ite d etra h a t. H ee ip se n os h ore quas in ter cecas v o lu p ta te s 3
suppresso n om in e p leb iscitu m ex in d iserti sen ten tia fa ctu m agim u s a d m o rtem ra p iu n t. R id en tes a d lacrim ab ilem ex i
20 e st. A tq u e h oc n o b i l e et illu str e c o n s iliu m et 4 tu m festin a m u s, p recip ites agim u r n ec sen tim u s, id eoq u e
h u iu scem odi rei su asorem p r u d e n t i s s i m u m sen em im p rov isi corruim us e t rep en tin u m casu m d icim u s quem a
v o c a t A g e lliu s, qu i han c h isto ria m in E sch in is eloqu en tissim i p rim o lu cis A m ine qu e cern im u s u n iversa p ren u n tian t. I r - 4
v iri ora tio n ib u s scrip tam refert. 20 requ ietu s en im celi m o tu s n ich il in h oc a m b itu lin q u it im
m o tu m , n ich il m a n et eoru m etia m que solid issim a iu d ica n -
Xenocrates 79. - Q u am v o lu p ta tis p atron u s E p ycu ru s, ta m h ostis l t u r ; n ec opera ta n tu m h om in u m sed n atu re a ltera n tu r et
X e n o cra te s, nec m in u s loq u en d i qu am agen di ab stin en s. in te re u n t: corru ent ru p es, tu m escen t v a lle s, a lta iu g a m o n
H ic ergo cu m casu in ter m aled icos qu osd am fo ret a tq u e il tiu m cam p is eq u a b u n tu r, averten tu r flu m in a e t n ov o s a lv eo s
lis ex m ore o b trecta n tib u s a b sen tiu m fa m e solu s co n ticesce- 25 qu eren t, a liq u a a rescen t, a lia e x terre v isceribu s e ru m p en t;
5 re t, in terro ga tu s cu r id fa ceret : ‘ Q u ia lo cu tu m ’ in q u it, * m e h ic se a rc ta b it, h ic la x a b it p ela gu s, nec d iu lito ru m species
aliqu an d o p e n itu it, tacu isse n u n q u a m ’ . L a u d a tu m h oc a ead em erit : p isca to r v en iet in aratoris fin es, e t que n u nc p u p
sap ien tib u s responsu m m ich i p lan iu s probaretu r si serm o p ib u s ac rem is q u a titu r, aratro su lcan d a regio e s t. H e c fien t 5
num sepe, ta citu rn ita tis raro se p en itu isse d ix isset. sim u l e t fa c ta s u n t; om n ia secum tem p u s tr a h it, o m n ia a b -
3o so rb et, om n ia circu m v o lv it ac m isce t, n ich il stare p e r m ittit.
Heraclitus 8 0 . - H eraclitu s a it : « I n id em flu m en bis descend im u s e t I
n on d escen d im u s». S ap ien ter id qu id em , sed ta m b rev iter
menti per il suo discorso: « Manet enim idem fluminis nomen, aqua transmissa
est. Hoc in amne manifestius est quam in homine ». « E go ipse, dum loquor
78, 22. Noct. Att., X V I I I in . Però il nome del prudentissima# senex è frutto mutari ista, mutatus sum ». L a stessa epistola e la stessa sentenza di Eraclito
di una cattiva interpretazione di questo passo di Gellio: «Aeschines... nobile et sono citati in Fam., X X I V 1, 8 e nel De otio: G. Rotondi, Le due redazioni del
illustre consilium Lacedaemoniis dedisse dicit virum indidem civitatis eiusdem * De otto ’ del P ., in « Aevum », I X 1-2, genn.-magg. 1935, p. 40. 12-13. L ’espres
principem ». Un simile, meno scusabile equivoco in IV 65. sione è ripetuta nel settimo dei Psalmi Penitentiales: «Lim us et umbra tenuis
79, 1-2. Val. M ax., Faci, et dict. mem., I V n i ext. 3 ; lic., Tuse., V x v m 51 sumus, et fumus ante impetum ventorum» (Bas. 1554, I 418).
e De off., I x x x 109; ecc. 3-6. Val. M ax., Fact. et dict. mem., V II n ext. 6.
80, 1. ap. Ben., A d Lucii., L V III 23. Ma il P. non ne ricava solo la sentenza
80, 23. corruent... tumescent] cor- 28. fient] fiunt b ; nessuna revisione
di Eraclito; da questo paragrafo e dal precedente egli trae pure alcuni argo-
ruunt... tumescunt b ; ma in Par. i due in Par.: ma accettata più sopra la
78, 12. aditum protinus aperimus] 21. huiuscemodi] huiusce Ted. presenti sono corretti e ridotti a due correzione nei due futuri, bisognerà
aditum aperimus b. futuri, d ’accordo con Ted. mantenere qui pure un futuro.
17 2 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 80-84 17 3
Hecaton
E t m agn a m u ta n tu r e t m in im a : calam u s h ic du m ista p er 8 2 . - H eca to n qu oqu e ab h oc con tubernio repellen dus n on :
curreret te r m u ta tu s, te r m ich i ferro castigan d u s fu it. H a n c & v id etu r, cuius e x m u ltis h oc p la c u it: « E g o » in q u it, « m o n
ta n ta m tem p o ris e t cu m tem p o re reru m om n iu m celeritatem strab o tib i a m a toriu m sine m ed icam en to, sin e h erba, sine
cern ebat H era c litu s, sed a ffe cta to r b re v ita tis am bigu e p a u - u lliu s ven efice ca rm in e: ‘ S i v is am ari a m a ’ ». E leg a n ter ar-
35 cissim is h ec verbis im p licu it. Q u e m ich i qu id em om n ia a 7 5 tib u s m agicis ferias in d icit. N o n e st n ecesse th esalica T em p e
prim is annis e t le cta e t a u d ita e t a sserva ta m em oriter, sed . fixis in terram ocu lis lu str a r e e t p er herculeos co l
diu ten u iter cre d ita ; nu nc ta n d em ta m com p erta su n t u t . les M edee stu p en ti ex p erta s h erbas intern oscere, n on ferin o
pen e m an ib u s p a lp en tu r, n ec a lite r ann os n u m erare ceperim H tu corporibu s h u m anis p a rticu la s rapere e t in form ia de
qu am so leb am d ies. S ic*m e rap i v id e o , sic rem an ere m ich i form are cad avera, n on carm in ibu s T a rta ru m e t elem en ta
40 om n ia p o st tergu m stu p eo, ceu ru dis v ecto r secun dis fla tib u s io co n cu tere; lic e t ferales su cos ab a m a tis la b iis a vertere, licet
pu p p e con vu lsa lito ra n o ta circum spiciens e x o cu lis erip i e t sp iritib u s e t sepulcris parcere. A d id en im qu od cupim us
arenam qu am ped ibu s p au lo a n te calcaverat se sed en te v a com p endiosior e t h on estior v ia fe r t: « S i v is am a ri, a m a » .
n escere, cu i, u t V irg iliu s a it, I n ceteris qu id em rebu s d iversi generis com p en satio a d m it
titu r : a m or am ore p en san du s e st.
terreque urbesque recedunt.
Cretes
45 C erte m aiori h om in u m p a rti sed en ti e t otiose e t - q u od m a - 8 83. - C retes in tu rb a ex em p lo ru m su n t. C um en im ceteri
gis adm iror - n on sen tien ti tem p u s e t m ortalia cu n cta p reter- m o rtaliu m in im icis suis asp era qu elib et ac tr istia , m ortem
flu u n t. H in c e st u t in extrem o lon g ev e v ite p o siti se senuisse ex iliu m pauperiem ign o m in iam , im p recen tu r, h ii soli d electa
n on in te llig a n t, qu od so licitu d in es e t vig ilie testa n tu r, quas tio n em o ra n t, sed eam que ex m ala con su etudin e p ercip i-
p ro fecto n on ta m cupide su sciperen t si su pervacu as scire n t; 5 t u r ; e t h i qu id em - qu od de T ib erio C oruncanio e t M an io
so scirent a u tem si fo rte expergisceren tu r e t u bi su n t aliqu an d o C urio su pra d ixim u s - v erb o m itissim e, re atro citer. P ro
respiceren t. Id e m en im ta lib u s ev en it - u t in ead em sim ili- & fecto enim p ertin a x m a loru m actu u m iocu n d itas preceps ad
tu d in e verser adhu c - qu od h iis qu i im m en su m m aris sp a in teritu m v ia -est.
tiu m dorm iendo co n ficiu n t: p riu s en im in p o rtu m d ela to s
Panetius
n au ticu s fra go r e x c ita t qu am solvisse se n ov erin t. 8 4 . - P a n etii p h ilosop h i illu stris sen ten tia h ec e s t : decere
an im u m v iri sa p ien tis in te r tu m u ltu s a c p ericu la reru m h u
Anaxagoras m an aru m p o siti circu m spicere om n ia e t u n d iqu e in gru en tia
81. - A n ax ag o ras in terrogatu s qu isn am eius iu d icio b ea - l
tu s e s s e t: ‘ N u l l u s ’ in q u it, ‘ eorum quos tu b ea tos p u ta s ; m ala precavere a tq u e ita sem per p ro m p tu m ex p ed itu m q u e a d
in ter illo s p o tiu s h a b ita t quos m iserrim os re ris: n on d iv itiis 5 om n es fo rtu n e in su ltu s v ita n d o s toleran d osq u e con sistere,
su is oppressu s, n on hon oribu s tu m en s, n on v o lu p ta tib u s sicu t a th lete so len t ad certam en brach iis ela tis e t to to corpore
5 en ervatu s, sed v e l a v iti ru ris n on a vid u s colonus v e l p ro p rep arari, nec m in us an im o , n equ id om n in o rep en tin u m a u t
prie d isciplin e m od estu s possessor ac sobriu s, su a q u am v u lg i
ex tim a tio n e fe licio r ’ . 82, 1-4. ap. Sen., A d Lucii., I X 6. Cfr. Sen., X I V 1 (De rep. opt. adm.: Bas.
1554, I 422). 6. Lue., Bell, cìv., V II 794-95.
83, 1. V al. M ax., Faci, et dict. mem., V II n ext. 18. Vedi De vita sol., I in 1
39-44. I l P. scrive queste righe ricordando, o piuttosto avendo dinanzi, un’al (Bas. 1554, I 265). 5-6. cfr. I l i 51, li. 8-11.
tra pagina di Seneca: A d Lucii., L X X 1-4, in cui trovava anche citato l’emi 84, 1. ap. Geli., Noct. A tt., X I I I x x v m 3-4.
stichio virgiliano (Aen., I l i 72). (Per questa derivazione vedi pure I 19, 1. 31).
Però Pimmagine si presenta qui ridotta e rinnovata. 51-54. cfr. Fam., 8 4 ,5 . omnes fortune insultus] omnes ta marginale nell’ autografo? Dovreb-
X X I I I 8, 6. insultus b ; cosi aveva pure Ted., a be essere,
81, 1-7. V al. M ax., Faci, et dici, mem., V II n ext. 12. cui però fu aggiunto fortune. Aggiun-
174 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 84-88 175
im p rov isu m accid a t. M agn ificu m prorsu s e t salu tare co n si- 2 Q u od ev en it ign oran tib u s q u an to la tio r s it sap ien tis iu v en tu s
liu m . Q uis en im lab ores a tq u e h u m ane v ite discrim in a, quis v e l, u t a it P ossid on iu s, u n u s etia m dies q u a m to ta stu lto
10 casus varios en u m eret? H in c fo rtu n a se v it, hinc b la n d itu r, ru m sen u m e ta s. H o c in u rbib u s ev id en tissim u m e st. Q u am 4
hinc iu v en tu s effu n d it, h inc sen ectu s co n trah it, h in c m o rb i 20 en im aliam ob cau sam R o m a a tq u e C arth ago circa qu in gen
ob sid en t, h in c m in atu r m ors, h in c alien is e t ex tern is m o tib u s tesim u m an n u m form id ab iles e t to to orbe n o tissim e fu era n t,
qu atim u r, h in c intrinsecis e t n ostris su perbia a tto llit, m etu s cum t o t urbes alie e t per E u ro p a m e t per A frica m p erm u
d eicit, spes su sp en d it, cu p id itas in fla m m a t, gau d iu m d ila ta t, tan d is m ercibus a u t agris fo d ien d is in glorie b in a a u t tern a
15 dolor a n g u sta t, liv o r in fic it, g u la so lic ita t, a cced it ira p re- v e l eo am p liu s egerin t an n oru m m ilia v ix d u m fin itim is au -
ceps e t - qu o tid ian u m ac b la n d u m m a lu m - ad am an tin os 25 d ite ? P ersu asu m v u lg o scio R o m a m o m n iu m u rbiu m esse 5
anim os flexu ra lu xu ries. Q u is in ter hec tu tu s, qu is in trep i- 3 v etu stissim a m , cum n on s i t ; lon giu s a b eu n d u m : in circu itu
d u s, n isi sit id em am ens ? qu is u n qu am a th leta ta m p ericu eius m u ltas v etu stiores esse certu m e s t ; sed h an c ei o p in io
loso se cred id it d u ello ? I lli qu id em sin gu lis h o stib u s o ccu r- n em , u t d ix i, ingens e t sin gu laris gloria co n fla v it.
20 ru n t, n os cu m m ille con gredim u r. Ita q u e n on ta n tu m a th le - 4
taru m m ore, u t v u lt P a n etiu s, ex e rti, sed rom an oru m m ore 8 6 . - A n ach arsis ph ilosop h u s proprie a d m od u m ac pru d en - 1 Anachamis
du cu m , qui exercitibu s presu n t donec in p a tria m con tigerit ter u rbiu m leges aran earu m te lis sim illim as d iceb a t. S icu t
perven ire, v e lu ti iam ia m d im ica n d u m s it in stru cta v irtu tu m en im ille im b ecilla a n im a n tia in v o lv u n t, fran gu n tu r a fo r ti
acie, sem per ad p u gn am p a ra ti sim u s, si in terra h o stili in ter b u s, sic hee p au p eru m d elicta p u n iu n t, a p o ten tib u s co n tem p -
25 to t in sid ias sa lv i esse cu pim u s. Sed P an etio suus qu oqu e d i 5 n u n tu r. Q u od C aton is d icto co n ven it su periu s rela to d e fu
scipu lu s iu n gen du s est. ribus p u blicis ac p riv a tis.
D ie s a u tem d eficiet si pergim us p h ilosoph oru m u n iversa 2
Possidonius
85. - «U n u m eru d itoru m d iem p lu s p atere q u am im p erito - 1 co m p lecti. Ia m ig itu r e t p o etis grais a d itu m p an d am u s.
ru m lon g issim a m eta te m » in q u it P ossid on iu s. P reclare. N eq u e
enim tem p u s m etien d u m e st - q u od fen eratores so len t - , sed 8 7 . - H om eru s U lix e m su u m , sub cuius n òm in e v iru m fo r- 1 Homerus
virtu s e t reru m gestaru m g lo ria , qu ib u s n ich il e s t com u n e te m ac sap ien tem v u lt in te llig i, terra m ariq u e ia c ta tu m fe
5 cu m te m p o re : n o n illiu s fin ib u s u tu n tu r sed p rop riis, qu os c it e t carm in ibu s su is to to pen e orbe circu m tu lit. Q u od im i
n ich il la x a t, n ich il a n g u sta t, in q u a n ta lib et b re v ita te m u ltu m • ta tu s v a te s n oster E n e a m qu oqu e su u m p er d iversa terra-
p a te n t. H in c preclaros iu ven es videm u s e t obscu ros sen es, 2 5 ru m circu m d u cit. U te rq u e c o n su lto : v ix en im fieri p o te st
qu oru m n om in a si a d alien igen as p erferan tu r, su b it au d ien u t a u t sap ien tia co n tin g a t in ex p erto a u t exp erien tia ei qui
tiu m an im os op in io d iv e rsa ; fa m a en im crebrior e t reru m m u l m u lta n on v id erit. V id isse a u tem m u lta h eren ti in u n o terra
io titu d o a p u d v u lg u s sen ectu tis argu m en ta su n t. V id i ego q u o - 3 ru m an gu lo v ix p o te st even ire.
ru ndam ta m gloriosam ad olescen tiam u t ad eos visen d os de
lon gin qu o ven iretu r, du m in terim sen es circu m a c d ecrep iti 88. - Sim on id es, poeta suavis et vi r d o c t u s ac 1 Simonides
v icin is e tia m in co g n iti la teren t. A u d iv i affirm an tes n u n qu am sapiens, u t a it C icero, a H ieron e sicu lo rog a tu s edicere
se n isi ocu lis propriis fu isse fidem e ta tis h abitu ros : qu osdam
15 enim sib i d efu n ctu m , alios sen em fin xisse eu m d e quo ta n 86, 1-5. ap. Val. M ax., Fact. et dici, mem., V II n ext. 14. 5-6. cfr. I I I 39,
U. 18-27.
tu m fa m a lo q u e re tu r; ita q u e congressu prim o stu p u isse. 8 7 ,1 -3 . A pul., Metam., I X 1 3; cfr. pure Hor., Epist., I n 17-26 e A . P ., 141-42.
• 3-5. vedi Metr., I I I 25, 9-16;- Fam ., I X 13, 27 e X V 4, 5 e 7 ; cfr. pure (anche
10-17. Enumerazione analoga in De vita s o l, I I x 5 (Bas. 1554, I 327) colle 11. 1-2) Fam ., I 2 , 22.
85, 2. ap. Sen., A d L u cii, L X X V I I I 28. 88, 2. De nat. deorum, I x x u 60.
17 6 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 39-91 17 7
tu r in im icu m lib erta ti n im iu m fa v orem p eten tib u s n egari, h istoricis n on ex clu d a m , u b i p ro p ositu m e s t e x o m n i h o m i
con secu tis eripi n on posse. num genere m em oran da conquirere. H u iu s equ idem in ter
m im os m u lta ta m g ra v iter ta m q u e m agnifice d icta su n t,
Pylades 90. - A com edia in scenam brevis est tra n situ s. Q u is e t 1 5 u t e m ediis p h ilosoph ie fo n tib u s eru ta v id ea n tu r e t, sicu t
illa m crederet exem p la sap ien tie m issu ram ? P y la d es h istrio, e st in ep y stolis ad L u ciliu m , « n on ex ca lcea tis, sed e x cotu r-
qu i p rim u s v e tu stu m e t in con d itu m sa lta n d i m orem p red e n a tis dicen da sin t ». U n u m eius d ictu m ille locu s h ab et : 2
cora n o v ita te p erm u tasse tra d itu r, in illa a rte clarissim u s, d i-
A lien u m
Q u edam eiusdem preterea sen sibus uberiora qu am verbis 4 v in d icta m qu od nunc rom an u s equ es a con civibu s lon g e d is
is in Saturnalibus a n n o tata su A t. H e c qu on iam , u t ib i scrip tu m tra ctu s a sia ticu m v icto rem su u m in h oc opere su bsequ itu r.
e s t, « le p id a e t ad com u n em u su m a cco m m o d atissim a et sin 6 L aberiu s in ter eos q u i m im o s scrip tita ru n t d iu clarissim u s, 2
gu lis versibu s circu m scripta » su n t, e t b rev ita te e t g ra tia ne v ic tu s tan d em est a P u b lio , qu ip pe a quo tu n c ta liu m stu
ex clu d an tu r im p etra n t. Q u e ta m e tsi, n escio q u a liter, om n ia 5 diosu s n em o n on v ic tu s e st. Q u od e t Iu liu s C esar d iffin iv it
fere Senece proverbiis in serta reperiam , sive ipse siv e a lter h iis v e r b is: £ F a v e n te tib i m e v ic tu s es, L a b e ri, a S y ro ’ . E t 3
20 sib i q u isp iam de alieno lib eralis fu e rit, proprio tam en au ctori L ab eriu s ipse ta m eq u an im iter tu lit u t v ic tu m se sine a l
su bripien da n on a rb itror. S u n t a u te m h u iu scem od i: io tercation e fa teretu r h iis sap ien tie p len is e t m em oratu dign is
B en eficiu m d an d o a c ce p it q u i d ig n o d e d it. 6 versibu s :
F e ra s, n o n cu lp es q u o d m u ta ri n o n p o te st.
C ui p lu s lic e t q u a m p a r e s t, p lu s v u lt q u a m lic e t. N o n p o ssu n t p rim i esse o m n es o m n i in te m p o r e ;
25 C om es fa cu n d u s in v ia p ro v e h ic u lo e st. S u m m u m a d grad u m cu m cla r ita tis v e n e ris,
H e re d is fle tu s su b p erson a risu s e st. C on sistes egre e t c itiu s q u a m d escen d as d ecid es.
F u ro r fit le s a sep iu s p a tie n tia . 15 C ecid i e g o , ca d e t q u i s e q u itu r : la u s e st p u b lica .
Im p ro b e N e p tu n u m a ccu sa t q u i ite ru m n au fragh im fa c it.
N im iu m a lterca n d o v e rita s a m ittitu r . Innominatis auc
93. - S u n t qu edam e t sin e a u ctore fa m o sissim a lo n g o u su l
toribus 'prover
30 P ars b en eficii e st q u o d p e titu r si c ito n eges.
bia
V eterem feren d o in iu riam in v ite s n o v a m . in p roverb iu m versa e t v e lu t om n iu m h om in u m ap p rob ata
N u n q u a m p ericu lu m sin e p ericu lo v in citu r. consensu. Q u alia su n t in n u m erabilia in serm one v u lg a ri, que
F ru g a lita s m iseria e st ru m oris b o n i. v e l horrens v illicu s v e l trem en s anu s sic en u n tiet in terd u m
I ta a m icu m h a b ea s, p osse u t h u n c fieri in im icu m p u te s.
5 u t m irari nos co g at e t su b sistere e t re p e titi v erb i lau dare
sen ten tia m acu m en o rn a tu m v im son u m m a g n ificen tiam b re
35 H ee su n t P u b lii sen ten tie, in q u aru m singu lis a liq u a n tisp er 7
v ita te m , den ique v e l in silen tio fa teri n ich il de ta li re m eliu s,
insistere n on gravarer, n isi qu ia tra cta tu s sa p ien tie in ter
n ich il v eriu s, n ich il sa p ien tiu s, n ich il elegan tiu s etia m ab
in sip ien tis m an u s n escio qu o p a c to su pra qu am p u ta v era m
eru d itissim is ac d isertissim is dici p o sse. N im iru m a ta lib u s
ex crev it, e t a d fin em propero. H o c d ixisse sa tis s it : h as m i-
io n ec ab aliis a p rim ord io d icta su n t, lic e t ea p o stm o d u m et
chi sen ten tias n on ta m h istrion is qu am p h ilosop h i vid eri
sp ecta ta v erita s e t m em orie am ica b rev ita s in v u lg u s effu
40 facilequ e om n es anim o m eo p ro b a ri, preter p en u ltim a m ,
qu am n on sin e causa Seneca v e lu t sib i ad versam liq u it, a t d erin t.
M u lta qu oqu e huius generis p assim per au ctoru m libros
qu e u ltim a m , de qua qu id cu m C icerone sen tirem d ix i ia m .
offen d im u s, e qu ibus ex em p li causa p a u ca su biciem u s :
Laberius
92. - C eterum pro to t A sie regibu s a u t popu lis in C a p ito - 1
15 F o rte s fo rtu n a a d iu v a t.
liu m secu tis currum triu m p h a n tiu m R o m a n oru m su fficia t ad O b seq u iu m a m ico s, v e rita s o d iu m p a r it.
Sin e L ib e ro e t C erere frig e t V e n u s.
15. M acr., Satura., I I v n 10-11; vedi pure G eli., Noct. Att., X V II x iv .
I l P . ha trascritto le sentenze dal testo di Macrobio conservandone esattamente
l’ordme: solo ha spostato al fondo le due- che, come egli avverte, gli parevano 9 8 , 15. T er., Phorm., 203. Cfr. Cic., Tuse., II iv 1 1 ; L iv ., Ab urbe cond.,
richiedere delle riserve. 18-21. Cfr. Sen., I I 4 (Bas. 1554, I I 843). 28. cfr. V III xxrx 5 e X X X I V x x x v n 4 ; Sen., Ad Lucii., X C IV 28. 16. T er., Andr.,
Fam ., V 5 , 21. 29. In Fam., I 7, 3 questa sentenza è attribuita a Varrone. 68. Cfr. C ic., De am., X X I V 89. Vedi Fam., IV 16, 1, X V 12, 2 , X X IV 4 , 1.
V edi la nota dell’editore. 42. cfr. I l i 19.
17. T er., Eun., 732. Cfr. C ic., D e nat. deor., I I xxnx 60.
92, 1-15. M acr., Satum., I l v n 1 -9 ; cfr. pure G eli., Noct. Att., X V II xrv 1-2
e V ili xv.
92, 14. descendas decides] ‘ descen- 9 3, 9. ac] et b.
9 1, 26. risus est] risus T ed .; ma la lezione vulgata dà ragione ai codici di b . das cades ’ ha ii Macrobio teubneriano.
180 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 93 181
L ic e t h ec a p u d T erren tiu m sin t. Ite m , qu od in ter Senece 3 g u tu s co n tion an tib u s o b stu p e t, hic co n tion ator egregius d y a -
v erb a con n um eran t : leticis sillogism is in h ia t, u terq u e m an u m calam o a p p lica t e t,
50 qu ia a liq u id sib i v id etu r inteU igere, ard et fibros com ponere se
20 Avarus nichil recte facit nisi cum moritur.
que n o tu m facere p o ste rita ti. Q u a in re m e qu oqu e cu m ceteris 8
m oriens h eredem v o ti com p otem fa c it e t se curis lib era t, tu rn os lab ores m eos fo rsita n effectu caritu ros a tq u e in terim
n u lli m alu s. ad a lia e tsi n on speciosiu s certe fru ctu osiu s c o n v er ten d o s.
Ite m illu d : « Su m m u m iu s su m m a iniuria ». Q u od siv e 4 65 N o n e st cu iu svis in gen ii lib ro s scribere: m a g n a qu edam res
25 ut Cicero v u lt in Officiorum lib ris in tellig itu r, e t san am est e t singularis e t difficilis e t p au coru m h om in u m . £ Sed 9
h ab et sen ten tia m , sive ad localem u n ionem con trarioru m m u lta ’ in q u is, ‘ in tellig o m u ltaq u e lon go stu d io q u e siv i: cur
trah itu r, e t n o n m in u s sap ien ter d ictu m ap p areb it, u b i in m e a scriben do deh ortaris ? ’ « Q uia fieri p o te st u t recte quis
an im u m v en erit qu an to p lu ra fla g itia in m agnis u rbib u s sen tia t et id qu od se n tit p o lite eloqu i n on p o ssit ». £ Q uis h oc
qu am in so litu d in e p erp etran tu r. Su pervacu u m e st p er sin - 5 60 a it? ’ P rofecto M areus T u lliu s. E t si n u llu s d iceret, u n u squ is
30 g u la discurrere. H ic rap tu m filie, ille u xoris ad u lteriu m , a l que ta m en ita esse fa te b itu r cui n on sit in situ m pro v o lu p
ter fra tris, a lte r n a ti v io len ta m m o rtem d e fle t; h ic im m eri ta te p o tiu sq u a m pro v e rita te con ten dere. ‘ Q u id ig itu r fa
tu m carcerem , hic eculeu m passu s e s t ; hic fu rtu m p e rtu lit, cia m ? ’ d ices. S i con silium p oscis, accipe q u od ego im p etu 10
h ic ra p in a m ; h ic p residis, h ic p o ten tio ris v icin i m in is ^qua a n im i ra p tu s m ich i ip si n eq u icq u am sepius in cu lco. S tu d iu m
titu r ; hic de v erb o ru m , ille de verb eru m in d ig n ita te con qu e- 65 tu u m a m b itio n e careat a c p o m p a , sa lu ti in v ig ile t n on g lorie.
35 ritu r ; h ic a v ito lare p elh tu r, h ic obscen o prem itu r se rv itio : Si p rofecisse te d epu lsis ign oran tie ten ebris u squ e a d in te l
to t iniu riaru m m odis leges n on su fficiu n t. A tq u i h ec in m e lectu s lu m en v e l etia m lin gu e cla rita tem d u n ta x a t agn oscis,
d iis u rb ib u s fiu n t, precipu equ e p reillu strib u s. M iru m , cu m 6 D eo g ra tia s agens u tere b o n o tu o eq u a n im iter, h u m iliter et
has co n stet su m m o iure su b sistere, alioq u in ru itu ras. Q uis u b i feliciu s ac fa ciliu s p o te s a n im u m exerce. Scribere au tem
n e g a t? S ed, u t v etu s p roverbiu m te sta tu r, hec prorsu s a d - 70 eius rei p eritis lin q u e, m em or grafi p ro verb ii qu od nunc in
40 versa sim u l s ta n t: «su m m u m iu s su m m a in iu ria ». m an ib u s est ; ita fo rte m em bran is parcetu r facien d iq u e fibros
N ec illu d sa p ien tia v a c a t grecu m p roverbiu m quo iu bem u r 7 a liq u is erit m od u s. S ed in sta b is : ‘ E g o lab orem n on m e- 11
m ale servetu r, n ostris presertim tem p o rib u s, qu is n o n v id e t su m . Q u id hic preter tem p oris ac stu d ii ia ctu ra m repreh en -
75 sibile est ? ’ R esp o n d eb it id em C icero : « M an dare qu en qu am »
qu i v el ten u iter a d hu m anos a ctu s o cu lu m d eflectat ? H ic le -
45 gu m p eritu s in b ellu m ru it, ille arm is exercitu s fo ru m te rit, in q u it, « co g itation es su as lite ris, qu i eas nec dispon ere nec
iste in d om in io gen itu s m ercibus ac fen ori stu d et, ille aratoris illu strare p o ssit n ec d electa tio n e aliq u a allicere lectorem ,
n a tu s a lig o n ib u s ad ty ra n n id em a sp ira t, h ic d isp u ta to r a r- h om in is e st in tem p eran ter a b u ten tis e t o tio et literis ». V i
des igitu r n on sa p ien tie ta n tu m sed m od estie causa tem p e -
80 ran du m . A t rursus urgebis e t in cu lcab is m ich i sa ty ricu m 1 rem d y ad em a eu m cu m verbis abiecisse. C rebri en im su n t
illu d : io regnoru m ac rerum tem p o ra liu m d a m p n atores, rarissim i con
nec q u isq u am a ttin g it preter eos q u i ean dem licen tia m scri
ben di sib i p erm itti v o lu n t ». 95. - R eg io sim illim u m p o n tifica le verb u m - tem p u s est 1 Adrianus papa
ad p ro p ositu m revertor. « Q u am qu isque n ovit a rtem in hac m an u m p o n tificem sepe d icen tem au d ivisse P o licra tu s refert,
se e x e r c e a t» : m etia tu r se ip su m qu isq u e, nec q u id p u lcer- qui sib i perfam iliaris fu it, n u llu m se de h o ste suo q u o lib et
rim u m sit, sed qu id sibi ap tissim u m co g itet a tq u e illu d ar 5 m aius su p p liciu m op tare q u am u t p a p a fieret. E t p ro fecto , 2
rip ia t. N u n c au tem alien a m iram u r, n ostra con tem p n im u s 14 n isi fa llo r, su m m i p o n tifica tu s sarcin am , qu e v u lg o fe lix et
95 e t in con su lta glorie cupidine n on n ostris a rtib u s exerce in v id io sa cred itu r, h um eris su biisse d ifficillim u m e t g loriosu m
m u r. Ip si den ique v im n atu re n itim u r inferre. M in im e ig i m iserie genus e s t: hi s dico qu i eam seque ab o m n i con tagio
tu r m iru m e st si stu d ioru m n ostroru m ta les su n t ex itu s. p recip itioqu e preservare d ecrev eru n t; reliq u is en im qu an to
E t de h iis qu id em a tq u e h oru m sim ilibu s n ich il am p liu s. io lev io r v id etu r ta n to fu n estio r sta tu s e st. V id e tu r ita q u e apu d
u trosqu e fo rm id ab ilis. Q u od si ille fa te b a tu r qu i id honus
aex innominatus 94. - In te r au ctore caren tia ap u d V aleriu m in n o m in a ti l paucis d iebu s p e rtu lit, q u id illis v id eri d eb et qu i su b fasce
regis d ictu m p o n a m , qu i o b la tu m d y ad em a n on co n festim sen u erun t ?
su perim pon en s ca p iti, cu m an im o ac m an ibus d iu tiu s v e r-
sa sset, h iis a d p ostrem u m verbis u su s e s t: ‘ 0 caru m e t illu - 96. - Sed nonne tru n cu s erit e t in form is sap ien tie tra c ta - l Kobertus
5 strem p o tiu s quam fe lic e m p a n n u m , cuius qu is tu s absqu e R o b e rti n o m in e? N ec ego nu nc v ita m eiu s, que
qu is d iscrim in a curasque e t m o lestia s p ro v id ea t, de terra to ta m oru m e t sa p ien tie n orm a e st, n ec lon g e e ta tis a cta
su b levare .n e g lig a t ’ . Sapien s d ictu m , fa te o r, sed tu m sa p ien - 2 co m m em o ro : de qu ib u s solis v e l p o etico v e l h istorico ser-
te m qu oqu e regem dicerem , qu ando h istorie a d d itu m v id e - 5 m o n e, queeunque presen s im p etu s an im i su aserit, in teg er re
tex en d u s n ob is lib er e s t, si largien te D e o stu d iis n ostris
80-81. Iu v ., Sat., V II 51-52. Cfr. Fam., X I I I 7, 7. 86-87. Tuse., I m 6. o tio su m tem p u s a ffu lse rit; u t siqu id ap u d p o steros fid ei a u t
94, 1. V al. M ax., Faci, et dici, mem., V II n éxt. 5 . Cfr. Fam ., I X 5 , 25.
80. A t] Probabilissima svista l’oc di b. simum sibi b. Tedaldo aveva prima 11. V irg., Aen., V II I 364.
83. cachetes] Nella citazione ana scritto come b ; ma poi aggiunse in 96, 3 . Cfr. Introi., p. L x x x v m . Vedi De rem., I cv n (Bas. 1554, I 108).
loga delle Familiares trovo ‘ cacoe margine un sibi con un segno di ri 9<£ 2-18. Cfr. Africa, I 38-64, in cui i: onore di re Roberto si prometteva un
thes ’ proprio come nel testo vulgato chiamo che lo doveva far collocare carmen.
di Giovenale. Ma non mi pare bene tra quid e aptissimum; non cancellò
andare qui contro la concordia dei però l’altro sibi. 9 6, 3 . Policratus] tu tti i codici, con 4-5 . de hoste suo quolibet maius
manoscritti. 94. In Ted. è qui segnato in mar una storpiatura comunissima nella tra supplicium] de hoste suo quodlibet maius
92. nec quid] nequii b. gine: usque hic correxi. Cfr. Introi., dizione dell’opera di Giovanni di Sa- supplicium Ted.
93. quid sibi aptissimum] quid aptis p. c x x x n n. 1. lisbury. 8. genus est: hiis] genus: hiis Ted.
18 4 RERUM MEMORANDARUM LIBER TERTIUS, 96 18 5
gra tie n oster lab or in v en iet, n ep o tu m p opu lu s in te llig a t hunc fru en tis an im i sign u m e s t. Q u id en im p ro h ib et q u od in sin gu
e ta ti n ostre regem con tigisse qu em n u lla n on sa p ien tissi- lis v e l regibu s v e l p h ilosop h is m iratu r a n tiq u ita s, in h o c -d i -
10 m u m etas dictu ra s it. Q u am vis en im in clitu m eius n om en 2 45 cendu m est en im sepius - e t rege sim u l e t ph ilosop h o p o steri
n ostra ope n on egeat con traqu e p o tiu s n ostru m eius au xilio ta te m adm irari ? N o v e ra t se suis esse carissim u m sequ e id m e - 9
e t claritatem e t d iu tu rn ita tem sperare q u ea t, tam en ta m d i ritu m g au d eb a t, qu ibus g ra v issim u m se m erorem relinquere
gno ta m q u e h on esto officio fu n g i d u lce e r it, p erm ix tisq u e certu s e ra t. V id e b a t ad u lescen tu los regni su ccessores e t e ta -
n om in ibu s a m b o ru m regiam fa m a m n u lliu s in d iga m d eb ito te m m u ltis o b iectam pericu lis v ereb a tu r. N o v e ra t sacru m re
is obsequ io p roseq u i, propriam v ero e t illiu s rad iis illu strare so ligiose coniugis arch an u m , fu g a m e secu lo, illo adhu c sp ira n te,
e t in ev u m p ariter fo rtasse ex ten d ere. Q u is en im lib ru m qui 3 m e d ita n tis. T u to qu id em p o te ra t illu stri fem in e regn i p o n - 10
D e R oberto rege in scrip tu s erit a b ic ia t ? quis n on cu p id e, qu o dus cu rasqu e co m m ittere, p o te ra t illi an im o superedificare
cunque stilo scrip tu s s it, releg at ? H o c nem pe p rop osito p re q u a n tu m lib e t: fu n d a m en ta n on d eera n t; n isi ip sa - qu od
cibus su is, qu as, h e u !, su prem o m itissim u s digressu fu n - ev en tu s d o cu it - , q u a m v is m isera ta casu m p u b licu m , sa lu ti
20 dere d ign atu s est, illicet a qu ievim u s u t A frica m sib i S cip ia- 55 proprie succurrere m a lu isset sequ e p o st sep u lcru m ta n ti co
d am qu e n ostru m dicarem us. Q u an ta a u tem n ob is v o lu p ta s n iu gis m o x in tra sacros p a rietes m on asterii sep elisset a d a l-
erit de illo scribere, cui ta m lib e n ti an im o de alio scrip ta sa tio ra su spiran s. H o c m u liebre p ro p o situ m , iam p rid em co- 11
cravim u s ! q u am denique iocu n d u m , cu m ven erit quo n ich il g n itu m , m u lta v o lv e n tis an im u m a n g eb a t. Q u is h abenas
in terris d u lciu s! Ia m n u n c co g ita tio n e presu m im u s v eru m , 4 p o st se rerum flecteret? quis regnu m sta tu s a ccip eret? C ir
25 e t si v ita m differre cogim ur, m o rtem sa ltem lic ea t a ttin gere, co cu m sp iciebat sco p u los, m em in erat p rocellaru m , e t ab a q u i
im o v ero v ite m elioris ex ord iu m . Q u is en im m o rtem d ix erit ? lon e lesu s e t ab au stro v en tu ra sq u e presagien s tem p e sta tes,
D ecu b u era t corpore qu id em lan g u id u s sed an im o alacri e t 5 gu b ern ator egregius cla v u m com m issu ru s in ex p ertis. Q u id
in fra cto . N u llu s d olor, n u lla co ste m a tio , n u llu s egrediendi m iru m s i so licitu d in u m variaru m flu ctib u s e stu a b a t? Tot 12
m etu s, n u llu m m an en di desideriu m , in illo p resertim h a b ita - d ifficu ltatib u s reru m , qu e v eg e tu m lic e t ac v a lid u m fa tig a re
30 culo u b i ta n to cu m honore perm an serat. C orpus v e lu t er- 6 «5 d eb u issen t, m oriens in d efesso an im i v ig ore co n su lu it. P rim u m
g astu lu m , artu sq u e fa tiscen tes v e lu t to tid e m lib e rta tis sue o m n iu m flen tes a c eiu s co n d ition em m iseran tes m agn ifice
vin cu la cern ebat. A reb a t cu tis e t v ita lis calor in fra senilem t e ca stig a to s d o cu it n il sib i tr iste , n il asp eru m , n il m iserabile,
porem ia m red actu s assidue d ecresceb a t; in g em in ab an t m o r n il m o lestu m , d en iq u e n il n isi su av e prorsu s e t iocu n d u m
b i, rarescebat sp iritu s e t tra n sib a t dies u ltim u s : ex tre m e hore m o rte con tin gere. S a tis se, iu x ta cesaream sen ten tia m , v e l 13
35 tem p u s in sta b a t. N u lle in terim qu erele, n u lle ip siu s lacrim e 70 n atu re v ix isse v e l g l o r i e , op tare se ia m e x corporis s t a
flu eb a n t, cu m alien as ab stergeret. S en tio q u id m ich i n u n c a r- 7 tione discedere, sperare ab h oc m o rta li solio digressu m
g u tu s lecto r o b ic ia t: fo rtitu d in is hec p o tiu s q u am sap ien tie a d fe liciora e t sta b ilio ra regna p ro ficisci; m in im e ita q u e lu -
v id eri. N o n in fitior, n on con ten d o, sciens e t v irtu tib u s in ter
44-45. cfr. 1 10, 11. 3-4 e 37, 1. 3 6 ; Fam ., IV 2,11. 1 -2 ; 3 , 8 e 7 , 1 0 ; D e sui
se cog n a tio n em q u an d am e t hunc ip su m de quo loq u im u r ipsius, p . 3 4 ; A d post. 69. Suet., I v i., 86. M a Cesare prossimo a morte
40 om n ibus u squ e in m iracu lu m abu n dasse. H o c sane qu od se- 8 avrebbe detto secondo Svetonio: «se iam pridem potentiae gloriaeque abunde
adeptum ». 70-71. cfr. Cic., De sen., X X 72. Vedi pure Africa, 146 6 -6 7 e
q u itu r, a d q u od per to t pream bu la ten d eb a t stilu s, sap ien tis De vita sol., I I v i 1 (B as. 1554, I 313).
e t u n iversa circu m spicien tis a tq u e in ex trem is so lito iu dicio
58-59. habenas post se rerum] ha- 67-68. nil asperum, nil miserabile,
benas rerum post se b. nil molestum] nil asperum, nil mole-
18-21. vedi ancora Africa, I 19-37. 27-35. cfr. Fam., Y 1 e 6, 16. 5 9 . acciperet] exciperet Ted. stum T ed : è certo una omissione,
39-40. Metr., I I 9 (epitaffio di re Roberto), 20.
6 6. eius] Ted. e b . Non m i convince molto comprensibile, di Tedaldo,
9 6 , 34. spiritus et transibat] spiritus, transibat b. la correzione di Par. eiusdem.
D E P R O V ID E N T I A ET C O N IE C T U R IS
R o m a n a
Scipio Nasica
3. - Ia m qu id aliu d an te ocu los h ab eb a t ille « v ir o p ti- 1 io S u eton iu s, « prope p er n octes sin gu las co m m u ta ret, sequ e ab
m u s a sen a tu iu d icatu s », N a sic a , tertio b ello p u n ico, d u m a in q u isitorib u s pecun ia red im eret », im p o rtu n e m orbo qu ar
sen ten tia C aton is C ensorii, q u i v ir om n iu m sa p ien tissim u s ta n e p reter cetera v e x a tu s. Sic cu m am ico suo lu d eb a t eo
h ab eb a tu r, acerrim e con stan terqu e d issen sit e t illo censente tem p ore fo rtu n a , d u m in te r sex tu m d ecim u m e t v ig esim u m
5 in ex o rab iliter d elen dam esse C arth agin em a d versa tu s e st, eta tis sue ann u m a geret. In terv en tu ta n d em virgin u m V e - 3
n on qu od u rb em in festissim a m parciu s o d isset, se d q u o d p a 15 sta liu m e t clarissim orum v iroru m qu i eu m a ffin ita te e t per
tria m d ilig eret, cuius m ores previdere se d iceb a t in lu xu ria m secu torem su u m a m icitia co n tin g eb a n t, v ix v en ia m consecu
abitu ros a m o to em ule u rbis stim u lo ? A tq u e u tin a m eius tu n c 2 tu s e st. C um en im «Silia preces eoru m n on a d m itteret a tq u e 4
con siliu m v a lu isse t! L o n gioris e v i fo rsita n rom a n a fe licita s illi ex adverso o b stin a ta im p o rtu n ita te p recaren tu r, n ec fa c
io fu isset, n ec h ostili urbe ferro flam m isq u e co n su m p ta , ip sa tu ri fin em v id eren tu r, fessu s e x c la m a v it: ‘ V in c ite e t v ob is
ta m b rev i p o st tem p ore n on arm is sed v itiis p ro p ellen tib u s so hunc C esarem h a b eto te, d u m n ov eritis hunc ip su m , cuius
corru isset, p a ce b ello ru m g lo ria m in q u in an te a tq u e o rb em salu tem ta n to stu d io p ro cu ratis, fu tu ru m qu on d am o p tim a
d o m itu m v in d ica n te lu x u ria . tiu m , qu oru m v o s m ecu m p rop u gn atores fu istis, e t p u b lice
E t h oc q u id em de m od eratore terraru m ac prin cip e n a - 3 sa lu tis ev ersorem : n a m C esari m u lti in su n t M a
is tio n u m p o p u lo . N u n c qu e de illu strib u s eius p o p u li v iris a b r i i ’ . Id e m S ilia o p tim a tes crebro, sicu t S u eton iu s refert, 5
aliis itid e m preclaris con iectoribu s p revisa sin t refera m , a 25 e t n o m in a tim P om p eiu m M a gn u m , u t e st in Saturnalibus,
C esaribus in cip ien s, qu ib u s n ich il o ccu rrit a u t in u rbe a u t am icu m e t fam iliarem su u m , tu m cu m n ich il om n in o fo r
in orbe su b lim iu s. In h ac qu oqu e ta n ta reru m a ltitu d in e m id ab ile v id eretu r, a d m o n u it « u t caveren t illu m p u eru m
quia de lon gin qu o ce m en ti su prem u s o m n iu m p rim u m m ich i m ale p re cin ctu m », C esarem h ab itu sign ifican s. Q u id h ac 6
20 v e r te x o ste n d itu r, ille m ich i stilo etia m preferendu s e st.4 p ro vid en tia d ivin iu s, q u id h iis con iectu ris ce rtiu s: pu eru m
3o stu d iis lib eralib u s d ed itu m , n ec d iv itiis n ec p o te sta te terri
Lucius Silia
4 . - Iu liu s C esar, fu tu ru s reru m d om in u s, a d illu d p rin ci- 1 b ilem , sic introspicere u t sen ectu tis etia m ev en ta prevideas ?
p a tu s fa stig iu m , im o vero a d celu m op in ion e h o m in u m p er Q u id en im ? n on n e qu od de o p tim a tib u s p red ixera t, cu m sepe
v en tu ru s, qu ip pe a liter, tu m in cam p is th esalieis im p letu m e s t, u b i to tu s fere
imperium occeano, famam qui terminet astris, rom ane n o b ilita tis sangu is effu sus tu rb id os am n es tran sm isit
35 ad m aria ? Q u od a u tem P om p eiu m p rem on u it h au d q u a q u am 7
5 u t V irg iliu s a it, is ip se, in q u a m , ut' m u n du s agn osceret n ich il su pervacu u m fu isse e t ille id em th esalicu s dies exp erim en to
n on licere fo rtu n e, in op em a tq u e so licita m e t in q u ieta m eg it fu it e t ille precipue quo ad litu s eg ip tiu m u rgen te fo rtu n a
a d olescen tia m . P ersequ en te en im L u cio S ilia , q u i tu n c everse 2 com p ulsu s e st e t m od o triu m p h a tor g en tiu m , in fan d i regis
fu gien s n ec in la teb ris tu tu s era t, n isi eas crebro e t, u t a it 40 ven d u m flu ctib u s, m ed icatu m cap u t sp ecta n d u m p reb u it
v ic to ri.
3 , 1-2. p s. P liu ., D e vir. ili., X L IV 1 ; L iv ., Ab urbe a m i., X X I X x iv 6 -8 ;
S ol., Colleei. rer. meni., I 115. 1-13. F lor., Epit., I x x x i 5 . Ctr. De vir. ili.,
p. 678 e Eam ., X I I 2, 7. 5. - Et qu on iam cesareu m n om en a ttig im u s, evagan d i 1
4, 5. Aen., I 287. m a teria m stilu s h a b et. T a m v eh em en tes en im a liq u o t co
3 , 2. Nasica, tertio bello punico, punico secundo ’ del capitolo prece
lo. lu i., 1 ; vedi De gestis Ces., I pp. 1-2. 24. lu i., 45. 25. M acr., Sa
dum] N asica, dum Ted. Distrazione dente. Non è credibile un’eccezione al
di frate Tedaldo, non aggiunta nell’ar tu m ., I I n i 9.
procedere onesto, benché trascurato,
chetipo di b ispirata dal ‘ Bello enim degli allestitori del testo padovano. 4 , 14. etatis sue annum] etatis annum b.
n iectu ras su b h oc n om in e reperio, u t prope su spicari cogar stu s - sim ile en im e t de ip so scribi v id etu r - ta m lon ge
n escio q u id n on p ro vid en tie ta n tu m sed d iv in a tio n is su b il- p rev id erin t, n o n v a c a t res m ira cu lo : n isi qu ia u t id C esa-
5 lis p ecto rib u s latu isse.
rib u s in situ m q u od am m od o crederetur V esp asian u s effecit.
T heodorus rethor
Ita q u e d e T iberio in p rim is lib era con iectu ra T h eo d o ri, 2. 25 Q u em m o x a ttin g a m , si ord in is non deserendi g ra tia u n u m
eoque m irab ilior quo e t an te con cep ta e t ap ertiu s expressa
prius adiecero.
e st. H ic en im tu n c reth orice m a g ister, T ib eriu m pu eru m
Domitius Nero
persp icaciter in tu itu s, q u otien s obiu rgare eu m v e lle t, n o n n isi 7 . — D o m itiu s, N eron is m u n do pestilen s e t dam pn osu s p a nis pater
io « lu tu m a sangu in e m aceratu m » v o c ita b a t. S a tis p rop rie, te r, n a tu m sib i filiu m au d ien s, co n gra tu la n tib u s a m icis, n u llo
etiam si p o st m oru m su oru m exp erim en ta e t im p erii facin ora ta ctu s gau d io : ‘ S cito te ’ in q u it, ‘ e x m e e t A grip p in a n ich il
diceretu r. Q u ibu s en im verbis v e l a ccom od atiu s v e l breviu s a n isi abh orren du m e t in fa u stu m ac p u blice n ocitu ru m po-
p o st a n n u m sep tu agesim u m illiu s loq u en s segn em ac fed am * tu isse procreari ’ . O in felix sed v erax v a te s, u n de h ec tib i
e t cru en tam h om in is n a tu ra m ac p resen tes a ctu s effigiare ta n ta p rescien tia fu tu ro ru m ? N o tu s eras tib i tu , n o ta co -
15 p o tu isset, q u a m senis m ores e x pu erilibu s in d itiis d esig n a v it ? n iu n x ; exeerabilis quis te im p etu s im p licu it ta m m estis a m
p lex ib u s? S ed d eb eb atu r h ic p a rtu s m orib u s h u m an is e t
T ib e riu s
6. - A g e qu am eviden s ipsiu s T ib erii de G aio C aligu la su e- 1 princeps im perio rom an o qu i C aligu le n om en a c titu lo s o b -
cessore suo p rovid en tia ! H a b e b a t eu m supra fid em n on sibi ao scu raret. A t tu , g en itu ra m iserabilis, p ro v id en tia m irab ilis
ta n tu m o b seq u en tem , sed suis om n ib u s n ich il in d ign a n tem , p a te r, sciens m u n do n o cu isti. C lara p ro fecto hinc illin c co -
om n ia e tia m aspera e t g ra v ia eq u a n im iter to lera n tem u sq u e- n iectu raru m aderan t in d itia , qu ibus ta m propere ad com u -
5 a d eo, u t su b secu ti p rin cip a tu s a ctib u s p rim ev o o bsequ io co l-
n is filii n o titia m p en etrares.
la tis, res in p roverbiu m versa s it: ‘ N u llu s serv u s G aio
m e lio r, n u llu s p eior d o m i n u s ’ . E t ta m en in terd u m 8. - V esp asian u s qu id em - n e d ifferam qu od p o llicitu s 1 Vespasianus
dicere so le b a t illu m s u o et o m n iu m e x itio v i v e su m - du os filios h ab en s, quam quam n ec h ered itas ia m C e
re e t ven en osu m a c m o rtiferu m m u n do a n im al H om e ali. saree fa ceret sed fo rtu n a , n ec ip se cu iq u am su oru m su cces
io M iru m q u od eu m v iv ere d iu tiu s p assu s e s t. S ed p u to sic 2: sisset, ta m co n stan ter ta m en filiu m su u m e t, q u od m irab i-
recens C risti m ors e t sanguis inn ocu u s e x ig eb a t, sic h u m a 5 liu s e s t, u tru n qu e sib i su ccessuru m p re v id it, u t m u lta s co -
num m ereb atu r g en u s, ut scelestu m feru s e t inh u m an us n iu ration es e t in sid ias perp essu s, tan d em in sen atu n on d u
prin ceps ex cip eret. Ip se q u id em T ib eriu s dign u s erat ta lem b ita re t asserere fru stra se dolis a p p eti e t in a n i successionis
e t p rev id ere e t h abere sue m o rtis au ctorem . sp e : se en im su b lato a u t filio s su os im p eriu m h a b i-
15 N a m de eo m in u s m iror, q u o d G a lb a m , qu em p rev id era t 3. , tu ro s a u t n e m in e m . N ec fe fe llit: oracu lo sim ilior
reru m p o titu ru m , su b annis p u erilibu s n on su stu lit. N equ e io v o x qu am m o rtalis h om in is con iectu re.
en im d issim u la v it ca u sa m : q u od ille tu n c puer in ex trem a Id e m D o m itia n u m filiu m « super cenam fu n gis a b stin en tem » 2
dem u m e ta te p erven tu ru s esset a d im p eriu m . Ita q u e : « v i cu n ctis a u d ien tibu s irrisit, fa ti su i n esciu m dicens : nec en im
vat sa n e » in q u it, «q u a n d o id ad n os n ich il p e r tin e t» .
20 E t G a ii q u id em fru ctu s e x ip sis floribu s p o tu it co n icere; a t 4 22. Suet., Galba, 4 ; cfr. Fam., X X 1, 3. Le parole d i Augusto sono da Sve-
tonio riportate in greco, e quindi il P ., che probabilmente non ne trovò nel suo
G a lb e p rin cip a tu m qu ib u s con iectu ris v e l ip se v e l A u g u -5
6 testo la traduzione, poco comprendendo dell’aneddoto (‘ scribi v i d e t u r ’ ,
1. 22), dovette accontentarsi di introdurre appena questo cenno.
7, Ì-5. Suet., Nero, 6.
5, 6-10. Suet., Tib., 57. 8,1-10. Suet., Vesp., 25; cfr. Fam., V i l i 1, 28. 11-15. Suet., Dom., 14.
6, 1-7. Suet., Cai, 10. 7-9. Ibidem, 11. 7. Domitius Neronis pater] cosi il titolo di Ted. ; b : Domitius pater Neronia.
19 6 RERUM MEMORANDARUM LIBER QUARTUS, 9-11 19 7
fu n gos sib i m etu en d os esse se d g la d io s, ta n to illi gen u s sue ria m que diceren t que v e con su leren t co n tem p n i, d u m clarior
m o rtis a n te d en u n tian s. H in b ia m a b urbe sim u l e t Cesari - p ro vid en tie fides m agn is p o st clad ib u s q u esita e st.
is bu s abeu n d u m e st.
11. - G aiu s P o n tiu s, S a m n itiu m im p era to r, ap u d C au dium 1 Herennius
E x t e r n a
am bos consules a tq u e om n em exercitu m rom an u m fo rte
preru ptis e t an gu stis lo cis in clu sera t. M iserabile sp ectacu
losephus 9. - O ccu rrit a u tem p o st V esp a sia n u m lo se p h u s, v ir ap u d 1 lu m , to t fortissim os viro s a d em p ta pu gn e copia e t arm atos
su os claru s, n ec ob scu ru s ap u d n ostro s. Q u i ab eod em cap 5 sim u l e t ca p tiv o s cernere ! C um in terv en tu s n octis an im os 2
tu s tem p o re quo N eron is im p erio b ellu m gereb a t in Iu d e a , ab operibus in curas tra d u x isset, n ec m in u s le titia v ic to ri
cu m sib i v in cu la circu m dari v id isse t, qu asi n ich il m o tu s b rev i bu s q u am inclusis d o lo r con siliu m a d em isset, y isu m est
5 ca p tiv ita te e t om nino fu tu ri c e rtu s: ‘ T u id em 5 in q u it, * V e Herennium v icto ris p a t r e m , v iru m e t eta te e t sapien
sp asian e, qu em nunc alteriu s iu ssu vin ciri fa cis, cito im p era tia p ro v ec tu m , consulere; n equ e en im procu l a b erat,
to r fa ctu s iu b eb is a b so lv i ’ . I d sane qu ib u s con iectu ris p ro - 2 io S en ex a u d ito reru m s ta tu con silium d ed it u t abire p e rm itte - 3
v id erit in certu m , n isi qu ia e t n o ta N eron is im p ieta s v elocem ren t e t in su per e t h on orificis v erb is e t o m n i obsequ ioru m
casu m e t sp ec ta ta V esp asian i v irtu s m eritu m ascen su m p o l gen ere p rosequ eren tu r. Q u od u b i in con silio castroru m ap u d 4
io liceri p o te r a t; quo reru m p o tie n te n ich il in h u m an u m fo rm i feroces anim os iu v en u m a gita ri cep it, n im is m olle a c prorsus
d an d u m e ra t. H iis fo rte v ir p ro vid u s a d sa lu tis ac lib e rta tis sen ile con silium de ta m in festis h ostib u s e t in d ign a res o m n i-
spem ratiocin an d o p erven erat, p ro p ter q u od ta m in trepide 15 bu s v id eri. P roin de iu ssu s n u n tiu s rev erti e t v iriliu s resp o n - 5
loq u eb atu r. su m p oscere. A t ille o m n e s ad unum occiden dos c e n -
suit R o m a n o s. E n im v ero tu m cu n cti, precipu e im p era to r,
10. - Q u ecu n qu e fere de C esaribus d icta su n t v a cu a co n - 1 d elira n tem ia m senio p a trem affirm are, qu i d e ead em re ta m
» silii d ixerim sed p len a m iracu li. Q u id en im p ro fu it d e lo n p u gn a n tia su ad eret. Q u ia tam en fa m a h om in is ingen s era t,
gin qu o v en tu ro s casu s p rev id isse n ec o b v ia m isse cu m iri 20 p la cu it ru rsu m exqu irere siqu od fo rte m ed iu m con silium h a
p o sset, si m o d o p o te r a t? N e c e ra t, u t e st ap u d p o e ta m , b eret. T u m vero senior stra tis se se iu ssit a tto lli e t veh icu lo 6
im p o situ m in castra filii perferri. C uius a d a d ven tu m cir
5 Fortuna omnipotens et ineluctabile fatum.
cu m fu sis om n ib u s : ‘ N ic h il ’ in q u it, ‘ n o v i con silii daturu s
v e n io , sed eorum qu e d ed i dictu ru s ration em . P rim u m q u i- 7
U tcu n q u e se res h ab ean t, p ro p ter a d m iration em ta n tu m 25 d em e st R o m a n o s, b ello clarissim os e t o p tim o s m o rtaliu m
m em oriam m eru eru n t. In h iis a u tem que seq u u n tu r e t p r o - 2 v iro s, gran d i e t in sp era to ben eficio a stricto s ex in im icitiis
v id en tia m m iror e t con silium lau d o fu tu ris p ericu lis o b iec- a d a m icitia m a ttra h ere e t v o b is ac p osteris v estris ta m v a
tu m , q u a m v is, u t pleru nque so le t, a b im p erita m o ltitu d in e
lid e g en tis p resid iu m p rom ereri. Q u on am enim m od o u n
io sp retu m a tq u e ca lca tu m s it. N ic h il en im ben e su ad en tiu m
q u a m odisse p o teru n t a u t eos a u t eorum so b olem p er quos
lau d ib u s o fficit o b strep en tiu m fu ro r, m u ltis p ro fu it a d g lo -
11, 1-46. Liv., Ab urbe cond., I X h i 4-13, rv 1, v i 1, v n 1-5, x v 3-8; cfr. Val.
9 ,1 -7 . Suet., Vesp., 6. Max., Fact. et dict. mem., V II n ext. 17. II lamento conclusivo (11. 40-44), ta
10, 4. Virg., A en., V III 334. ciuto da Valerio, è da Livio attribuito a tutt’ altra persona. (Vedi pure Fior.,
Epit., I x i 10-12 e Oros., Adv. pag., I l i x v 2-6).
9. Extem a] La divisione è segnata a torto.
q u id a T e d .; b la trasporta invece tra 4. vincula] vincla Ted. 11, 1,0-11. permitterent et insuper] 22. in castra] ad castra b, eccetto
questo capitolo e il seguito : certo però permitterent insuper b. Par. e Cus.
LIBER QUARTUS, 11-13 19 9
198 RERUM MEMORANDARUM
30 se m em in erin t v ite ac lib e rta ti red d itos ? S i h oc v o b is d isp li 8 qu a m v is obstrep en te p o p u lo , e t tristes e x itu s v a ticin a ri, seu
ce t, secu n du m reor u ti p resen ti fo rtu n a e t g en tem in im icam p acis eu m am or cogeret seu p a trie - n am in v id ia m in ta n to
extirp are rad icitu s. Sic en im in lon g u m n on ta n tu m vob is 20 v iro , e tsi adversarii crim in en tu r, ego n on su spicor D e n i- 4
con su litis sed h iis qui ex v o b is etia m n ascen tu r. T e r t i u m qu e p o st cannensem cla d em e t illu d pene n ov issim u m
9
sane q u od e x m e p e titis c o n s i l i u m , nullum est. N am vulnus imperii ro m a n i, cu m M ago ta m m agn e fe licita
35 quos ’ in q u it, ‘ in m an ibus h ab etis d im ittere con tu m eliis a f tis n u n tiu s in C arth agin en siu m sen atu rem om n em u t gesta
fe cto s, ea d em u m sententia est que n ec h ostem erat ex p osu isset e t stra g is in fin ite m o d u m , qu asi n um ero
tollit ne c amicum p a r a t ’ . S ap ien tem sen em e t sin 25 n on p o sset, coram effu sis an u loru m au reoru m m od iis qui
10
g u la p ro v id e n te m ! V eru n ta m en cecus e t insolen s v ic to ris an i rom anis civ ib u s occisis d em p ti fu era n t m e tiretu r, cu n ctis
m u s u tro q u e consilio despecto te rtiu m qu od ille d a m p n a ve- le titia a tto n itis, H a n n o so lu s in eodem h a b itu p ersisten s in
40 ra t a m p lex u s, exercitu m ac con su les ex arm ato s e t su b iu - terro g a v it n u n qu id ob ta m g ra v em casum qu isq u a m so tio -
gu m a cto s re la x a v it. Q u od cu m n u n tia tu m esset H eren n io, u t ru m p o p u li rom an i ad H a n ib a lem tra n sfu g isse t. U b i n u l-
11
a u d iv it eos m estissim os d eiectis fro n tib u s abire, n ec am icu m 30 lu m id eo fid em m u ta sse co g n o v it, cen su it leg a to s e v estig io
nec h ostem posse a qu oqu am rom ano verb u m ex to rq u ere: m itten d o s, qu i p a cem a R o m a n is p e te re n t: in eo reru m s ta
‘ H eu ’ in q u it, c m iseri, q u am g ra v es m in e sub h oc silen tio tu fa ciliu s im p etran d a m . Q u e sen ten tia p a rv i rem issiq u e a n i- 5
45 p rem u n tu r! ’ I d qu oqu e q u a m v ere p ro vid erit, su b secu ta m i m u ltis tu m fo rta ssis v isa e s t ; p o st a u tem , sero lic e t, g e
S am n itiu m strages duce P ap irio C ursore reim p ositu m q u e m in is C arth aginen sium ru in is su m m e p ro vid en tie a p p aru it.
12. - E t u t du os p ro vid os senes d e diversis clim a tib u s qu i cu m prim o co n tio n an tem ad olescen tem P ericlen a u d i
1
con iu n gam , H a n n o carth agin en sis, v ir a p u d su os sp ecta te r e t, rep en te P isistra ti, q u em senio g ra v em iu v en is au d ierat,
p ro vid en tie, prefervid u m H an ib alis ingen iu m ab in fa n tia con reco rd a tu s: ‘ C a v e te ’ a it, ‘ h u n c iu v en em , c iv e s; e st enim
tem p la tu s, sem per su asit con tin en du m dom i, sub 1e - 5 in loq u en d o persim ilis P isistra to ’ . V u lg o qu id em p la u sib ili- 2
5 gibu s d o c e n d u m ex equo cu m civib u s suis v i - te r, n ich il n isi p resen tia ce m e n ti, seni a u tem , e t p reterita
su efactu s im p erio, p o stq u a m civ em ded id icisset, tyra n n u m e st. Q u id erg o? fa lsu m n e p resa giit a u t n on recte p ro v id it
a geret. I d an salu b riter p rem on eret d ecla ra vit e x itu s. Q u an qu i e x serm on u m sim ilitu d in e con iectu ram tr a x it a d sim ili-
2
ta en im cu m A frice H isp an ieq u e e t Ita lie ru in a q u a n to q u e io tu d in em an im oru m ? P ro fecto P ericles a lter era t P isistra tu s,
io pop u loru m cu m g em itu ac san gu in e im p erita n d i d u lced i n isi qu od a d ev erten d a m lib e rta te m ille lin g u a m p ariter ac
n em sem el d eg u sta ta m p erpetu are p u er ille n isu s s it, ta m d ex tera m a rm a v era t, h u ic lin g u a su ffecit.
is a lteri in cred u lam p a tria m iu v en u m consiliis in cineres reso im p elleret. E x h oc genere respon su m illu d e s t d elp h ici A p o l- 3
lu ta m . N o s .ite r in cep tu m prosequ am u r. P o stq u a m vero per 4 lin is d a tu m T a rq u in ii S u p erbi filiis ; q u od si a p ertu m e t e v i
presen tia a p reteritis in an teriora tran sgressi su m u s, n on alie dens fu isse t, n eq u aq u a m ta n ta m lau d em acu m en in terp retis
n u m fo rte fu erit aliq u o t species a ttin gere earu m per quas m eru isset. S ed de h oc suo loco d ictu m e st. H ic a u tem s i- 4
ad p rescien tiam fu tu ri tem p oris cu riositas h u m an a su sp ira t; 20 m ilia qu ed am ex v a ria lib ro ru m lection e co llegi, qu ib u s lecto r
20 q u am vis n o n ignorem us p ro v id en tia m viro ru m , d iv in a tio n em a d m o n itu s g au d ea t e t D eo g ra tia s a g a t, q u od e x ten ebris
an icu laru m p rop riam esse : v eru m q u ia u triu sq u e stu d iu m de ed u ctu s e t a d serene lu cis secu lu m reservatu s e st, n ec v e
fu tu ro e st, eaten u s sim iles v id en tu r, u t illa rectis tra m itib u s rea tu r a u t Io v e m a u t qu em vis a liu m e x illo ru m d iis e t qu em
proceden te h ec perp lexis erret a n fra ctib u s. Ita q u e quo illa 5 in h a c re pre cu n ctis a tto llu n t, A p o llin e m , irridere, p resertim
p erv en it, h ec n ititu r fru stra q u id em , n isi d irigen te per ten e- 25 cu m M arcu s T u lliu s, v ir eius secte a tq u e illo ru m tem p o ru m
25 bras fo rtu n a m ortalem ign o ra n tia m ; idqu e perraro, sicu t sa - lon g e d o ctissim u s, in lib ris su is lib era eu m irrisione d esp i-
p ien tissim is viris visu m e t exp erim en to com p ertu m e st. Q u a m - c ia t; qu em lic e t ille su spiceret pu blicequ e cederet in fa m ie,
obrem iu x ta p o site su n t, u t u no v e lu t o b tu itu v id ea s qu am n ob is ta m en in situ m e s t e t execrari peregrin u m m endacis
fu g ia s, q u am seq u a ris: id en im est eius de qua ian d iu lo dei n om en e t o d isse. A d h oc a u tein p ro d erit a liq u o t eius 5
quim ur p fu d en tie. P lacet a u tem ab oraculis ex ord iri. 30 fa lla cia s agn oscere, q u ib u s, h u m an i gen eris illu so r p o tiu s
q u a m co n su lto r, fa m a m sib i d iv in ita tis m u lta m iseroru m ce-
cita te q u esiverit.
D E O R A C U L IS
1 5 . - A p p iu s C lau d iu s, is qu i civ ili b ello p om p eian as partes 1 ApceModn^lms
secu tu s e st, de ev en tu reru m d u biu s v icin u m ca stris, qui
R o m a n a
ia m tu m n eglectu s o b m u tu era t, re te n ta v it A p o llin e m . I t a
14. - O racu lu m e st, ut a Sen eca d iffin itu r, « v o lu n ta s 1 que P h em on oes qu ed am te m p li v a te s, in a n tru m com p u lsa
d ivin a h om in is ore en u n tia ta ». Q u od si sic in tellig itu r, 5 so litoq u e exestu an s fu ro re, fertu r in h an c sen ten tia m resp on
ia m p ig et in c e p ti: p resta t titu lu m abradere. N am qu is disse : ‘ M agn as hu iu s b e lli m in as, rom a n e, n e tim ea s ; n ichil
ego su m qu i sacros D ei n u n tio s, p rop h etas v eteres, a ttin - enim a d t e , qu on iam in pace litu s eu b oicu m - v e l, u t q u i
5 g a m stilo ? N o n ea v is an im o n equ e id m ee fa cu lta tis opu s dam , E u b o e e c e lla m - possid eb is \ Q uo ille responso 2
e s t ; veru m q u ia , etsi m igratu ro sim ilis sepe im p ed im en ta v e lu t in som p n iis a ccep to p erp lexior d iscessit in d e qu am v e
sco ten eor u t a secu laribu s stu d iis n eq u eam a v e lli, sic in te l-
lig i p o stu lo n on ta n q u a m de in fa llib ilis e t o m n ip o ten tis D e i,
19. II I 1, 3-4. 25. Manifestamente qui il P. pensa in modo particolare al
io sed qu asi d e d em on ioru m , qu os illi deos v o c a n t, responsis
De divinatione: a cui egli ricorre cosi spesso in questo quarto libro.
scriptu ru s sim . S i en im illi d ii fo ren t, cur n on h ec oracu la 15, 1-13. È un capitolo composto col tipico metodo petrarchesco di sfruttare
contemporaneamente autori diversi. Anzi tutto Oros., Adv. pag., V I x v 11, da
d iceren tu r? D iffin itio qu id em n on a b h orret. U tiq u e en im 2
cui derivano particolarmente le 11. 6-8 (« Euboeae caela obtinebis. Caela autem
m ortalis h om o con su everat illis sp iritib u s im pleri e t sic v e n vocant euboicum sinum »). « Euboeae caela » ha anche Val. Max., Fact. et dici,
mem., I v n i 10. Naturalmente il P. dovette in uno o nei due testi (non cono
tu ra predicere, sed ta m m u ltis am bagibu s o b sita , u t fa cile sciamo né l’uno né l’altro) leggere invece «ce lla », che giudicò, credo, nome
is internoscas qu am fa lla x in v e stig a to r an h elan tis v a tis p ectu s comune. Altri particolari (come la notizia dell’ abbandono in cui in quel tempo
giaceva l’oracolo) trasse da Lue., Bell, civ., V 64-236 (cfr. pure G. Rotondi, Le
due redazioni del ‘ De otio ’ del P ., in « Aevum », a. I X , fase. 1-2, genn.-marzo
14, 1. Contr., I praef. 9. 1935, p. 48).
riu m in c essit. U n d e in im m en su m sp e a u ctu s e s t, accep to in v o lu c ru m : aperte lo cu tu s e st, n ec, p u to , fa lsu m d ix it. Sed
responso q u icq u id m en te con cep isset, q u icqu id a tte n ta sse t qu orsu m h iis lau d an d i b la n d itiis pergeret n on v id e o , n isi u t
5 su ccessuru m fe licite r, q u am vis ard u u m a u t lab oriosu m v id e h om in em d octissim u m e t cuius m o leste sa p ien tia m fereb at
retu r. P aru m p er iste fideliu s e t pau lom in u s v era citer. Sed io ex tim a tio n e su i ip siu s tu m id u m e t v e lu t d ivin o iu dicio p re-
a d A p o llin e m revertor. la tu m insan ire com p elleret. H a ru m fo rte b la n d itia ru m v icem 3
sib i red d eb a t S o cra tes, cu m X e n o p h o n ti, d iscip u lo secundum
P la to n em p reclarissim o, in terro g a n ti n u n qu id su ad eret E p y -
E x t e r n a
cu ru m seq u i, p o stq u a m sen ten tia m su am e x p lic u it, h oc in
Themistocles
2 0 . - E t n e clariu s in ter v icin os lo cu tu m p u tes, su b a d v en - 1 15 fin e resp on su m d e d it: « E t n o stru m qu id em » in q u it, « h u m a
tu X e rsis territis G recie u rb ib u s, a b A th en ien sib u s co n su ltu s n u m e s t con silium ; sed d e rebu s e t obscu ris e t in certis a d A p o l
q u on am m o d o sa lu ti p roprie p ro vid eren t, re sp o n d it: « M u lin em censeo referen d u m , a d qu em etia m de m aioribu s rebus
ris lig n e is». I d am bigu u m m ore suo con fu su m qu e con siliu m A th en ien ses sem per p u b lice r e tu le ru n t». A t q u a n to tu , S o - 4
5 T h em istocles in terp reta tu s, p ro muris ligneis n av es cra tes, m elior qu a n to q u e con silii sanioris q u a m is a d quem
in te lle x it. Ita q u e h orta n te eo d eserta u r b s: tu rb a ad b e l- 2 .2 0 d iscip u lu m rem itteb a s, n isi in h oc u n o , qu od ille tib i o p tim u s
lan d u m in h ab ilis e t p reciosissim a reru m rep ostis locis a b e t con su ltissim u s v id e re tu r! S ed redeo a d A p o llin e m .
d ita , ip si a u te m a rm a ti classe con scen sa exp eriri fo rtu n a m
p ela gi decrevere. C asus p r e stitit e t Salam iniace victorie^ su e- & 23. - L igu rgo con su len ti D elp h is ign orare se a it eu m n e l Ugurgus
io cessus u t co n su lto r v e ra x h ab eretu r. Q u a in re si n on p lu s diis a n h om in ibu s agg rega ret. Im o vero n o n ign o ra b a s, per
illin c X e r s is im b ellia , h in c T h em isto clis con siliu m ac v irtu s fide, cu i loq u eb aris h om in em esse, n on d e u m ; tib i tam en
q u am A p o llin is oracu lu m effecisset, egre p ro fecto muris e t o m n ib u s tu i sim ilibu s d iis lon g e preferen d u m . S ed qu id 2
ligneis h o stis ta m n u m erosus ex cip i v a lu isset. 5 a liu d h ac sim u la ta ig n o ra n tia v o lu isti, n isi u t egregium v iru m
e t in ter h om in es p recellen tem rid icu lu m sem id eu m opin ion e
Leonidas su a faceres e t im m en sis lau d ib u s in fla tu m e x eo q u od fu era t
2 1 . - P a u lo L aced em on iis ap ertio r, qu ibus ead em tem p e - 1
sta te co n su len tibu s a u t u rbi a u t regi eoru m pereu n dum esse m a g n o , u t sib i v id eb aris, te ste con velleres, eu m qu e qu i ad te
resp o n d it. A tq u e ita c o n tig it: re x en im L eo n id a s g lo rio sis h om o certu s ac m o d estissim u s v en erat rem itteres im m o d estu m
sim e m orien s p a tria m reliq u it in colu m em . Q u an q u a m recte io a tq u e in te r d iv in ita tis e t h u m a n itatis v e stig ia titu b a n te m ?
5 iu d ican tib u s oracu lo regis m o rs, v ir tu ti regie salu s u rb is a scri
b en d a sit. '' 2 4 . - U n u m m ich i v etera to r h ic v id etu r respondisse fid e- 1 cHges
lite r ; n isi ta liu m m os esset a liq u id in terd u m v eri dicere quo
Socrates
2 2 . - Q u id , qu od in consiliis anceps e t obscu ru s, in adu lan do 1
11-18. Cic., De div., I ltv 122. I l P . doveva nel suo De divinatione leggere
clarus e t sim p lex reperitu r, q u id cause p u tem in terv en isse, «E pycurum » anzi che il ben comprensibile «C yru m ». 12-13. V al. M ax.,
n isi u t illic rem ed iu m o ccu lta re t, h ic su p erbiam e t in an em Faci, et dici, mem., V x ext. 2 .
23, 1-2. Ibidem, V m ext, 2.
ia c ta n tia m m o rta liu m p ecto rib u s in g ereret? U tro b iq u e fa l- 2 4 ,1 -1 0 . Ibidem, V II x 2 ; S ol., Collect. rer. mem., 1 127 ; A uson., Lud. sept. sap.,
99-100. Vedi Fam., I I I 20, 9 ; V I 6 , 6 ; V i l i 1, 4 e G . R otondi, Le due redazioni
5 len d i p ro p o situ m : u tilia teg ere, d a m p n o sa revelare. S o cra tem 2
del ‘ D e otio ’ del P ., in « A evu m », I X 1-2, genn.-magg. 1935, p. 66.
o m n iu m q u i v iv eren t sap ien tissim u m resp on d it. N u llu m h ic
22, 15-16. humanum est consilium] 9. modestissimus] modestus b.
humanum omne consilium Ted. La le- 24. I codici di b non segnano qui
2 0 .1 - 10. Iu st., Epit., I I x n 13-16; F ro n t., Stratag., I m 6. zione di b concorda colla teubneriana. distinzione di capitolo. Evidente svi-
2 1 .1 - 4 . Iu st., Epit., I I x i 8-17. 28, 5 -6 . virum et inter] virum in- sta nell’ archetipo.
2 2 , 5 -6 . Cfr. I I I 7 1 ,1 . 2. ter T ed.
206 LIBER QUARTUS, 24-27 207
RERUM MEMORANDARUM
liberiu s in reliqu is m en tian tu r. S iq u id em cu m G iges ille p la - in q u a m , adeo m a n ifesta m fa lla cia m p refert, u t q u an q u am ,
2
ton icu s, per su m m u m n efas d e p a store rex L id o ru m e t in~ à c u t E n n iu s id em a it, sem per fu erit
sticu m sen icu lu m in fin ibu s A rch ad ie la tita n te m , ceteru m cu obscu riu s quod C resum d ec ep it, q u od « vel C risip p u m
10 tia s ex eq u a n tem , feliciorem d iffin iv it. N ec im m e rito : n on C ui ta m en a d p o strem u m to ta res co m m en titia v id etu r e t
en im ex teriu s sed introrsu s e t in ip so an im o v era fe lic ita s is h oc a p o eta fictu m su sp icatu r, illu d ab h isto rico. R a tio n es
sita e st. H u ic ap erte v eru m resp o n d it, u t d ix i, qu o licen tiu s a ffe rt: «p rim u m en im la tin e A p o llin e m n u n q u a m lo cu tu m
illu d eret m u ltis. Illu sit a u tem , n e lon giu s ea m , in eodem re fu isse, deind e P y rrh i tem p o rib u s ia m versificari d e siisse ».
gn o a lte ri, qu em m u lto m in us circu m ven iri par fu era t. E t h oc u ltim u m , u t eo lib ro p erm u lta , irrisiv e d ictu m ar- 3
b itro r ; ta m en u tcu n q u e n o n m u ltu m h iis ra tion ib u s m o v eor,
Cresas
25. - C resus, opu len tissim u s L id o ru m re x , b ellu m m o tu - l 20 qu on iam e t in la tin a m lin g u a m tran sferri e t in carm en in
ru s in P ersas ta li responso fe rtu r illu su s: ferri p o tu it am b igu itas oracu li, grecis e t so lu tis p rim u m v e r
b is e d ita . N a m si ad lin g u a m resp icio, qu ecun qu e d e h iis
Cresus H alim penetrans m agnam pervertet opum vim .
oraculis d icta su n t la tin e qu id em ap u d n o stro s, greco fo n te
d escen d u n t, grece v e l ab A p o llin e p ro la ta v e l ab illis m em o -
A m p h ib o lo g ice p rorsu s ac fa lla c ite r : n am , u t a it C icero,
25 rie m a n d a ta . N e c lin gu aru m v a rieta s o b fu it v e r ita ti. T e rtia 4
5 « h o stiu m v im se p erversu ru m p u ta v it, p e rv e rtit a u tem
ig itu r m e C iceronis ra tio v io len tiu s im p e llit: a it en im h oc
su am ». U tru m ig itu r eoru m a ccid isset, veru m o ra cu lu m
P yrrh o respon su m in a u d itu m G recis. Ita q u e sa tis credi p o
fu isset.
te s t h oc ab E n n io su o q u od am iu re fictu m esse. D e H ero
3-5. Cic., De off., I l i rx 38-39; cfr. Iu st., E f it., I vir 14 -19. 9-10. Verg., 9 . Cic., D e div., I I l v i 116. 13-27. Ibidem, l. cit. Il P . non ha inteso che il
Georg., IV 132. 4 versus facere ’ ciceroniano equivaleva a un 4 responsa edere ’. 28-31. Il dub
26, 4 . D e div., I I hvi 115. bio che Erodoto abbia inventato la risposta dell’oracolo all’ interrogazione di
26, 3. ap. Cic, De div., II lvt 116; ps. P lin ., D e vir. ili., X X X V 1-3. Creso' (come Ennio avrebbe inventato la risposta a Pirro) in D e div., I. cit.
4 Pater historiae ’ è detto Erodoto nel De legibus, 1 1 5 ; ma è. strano, per l’ar
4. per summum] pessimum b , fuor- dium ’ (diPsofide). ‘ Sophidius’ sempli- gomentare che da quell’appellativo ricava il P ., che in quel passo si rinnovi
ché Par. Abr. e Cus. cernente è detto il vecchio beato nelle più recisa la condanna contro lo storico greco: «apud Herodotum, patrem hi
7. Agladium Sophidium] cosi i codi- Familiares e nel D e otio; e 4 Sophidi- storiae,... sunt innumerabiles fabulae ». Vedi inoltre Tr. della fama, I I I 58 e
ci; dovrebbe essere ‘ Aglaum Psophi- us ’ c’è pure nella tradizione di Valerio. D e rem., I x x m (Bas. 1554, I 30).
208 RERUM MEMORANDARUM
LIBER QUARTUS, 28-29 20 9
v erita te m in gen u e con fiteri e t errorem su u m v e l sero reco 5 eccita te d iscu tien s u m b ra m corpoream e t ó b iecta m ven tu ri
gnoscere, qu o d iu tissim e circu m v en ti su n t su per h u iu scem odi n u b em p en etran s in est d iv in a tio . « M agn ifica 'qu ed am res et
oracu lis, « p a rtim fa lsis » u t ip sis v erb is T u llii u ta r, « p a rtim sa lu ta ris, si m odo est u lla », sicu t de h ac to ta re locu tù ra s
45 casu v eris, u t fit in om n i o ration e sep issim e, p a rtim fle x ilo C icero p refa tu r. In h oc a u tem genere S ibillis n on indign e p ri- 2
qu is e t obscu ris, u t in terp res eg ea t in terp rete e t sors ip sa ad m us gradu s d a b itu r, qu od qu ad am fa m ilia rita te d iv in ita tis ad
sortes referen da s it, p a rtim am bigu is e t q u e ad d y a leticu m io in tim u m v eri fo n tem propiu s v id ea n tu r accedere. E t h as qu i
referen da sin t ». H e c d e A p o llin e M arcu s T u lliu s. L eg era s tu S dem p lu rim as fu isse n o v im u s, qu aru m n on n u lli scriptores e t
qu id em is ta , V a le ri, e t p rocu ldu b io n ov era s, u t q u i ex tu llia - n u m eru m e t eta te m e t p a tria m e t actu s e t n om in a co llege
culum tu u m m agis ad m iror, qu on am m odo v a n ita s hec ta n riosu m m a g is qu am n ecessariu m v id etu r. Sed qu oniam de
tu m fidei a p u d d octissim os v iro s in v en erit, p resertim p o s t 15 n atu rali d ivin a tio n e n ob is in stitu tu s erat serm o, que et
q u am in n o tu era t ea m ta m lib ere ac ta m g ra v iter a b illo li- fu ro re, h oc e st oraculis a fu ren te red d itis, e t som pn iis con
teraru m la tin a ra m paren te co n tem p n i. N ec ad d u ci p ossu m 9 stare cred itu r, d icto de a p ollin eis, a liq u id e t de sibillin is
55 u t cred am n o n id em te a tq u e alios d o cto s h om in es sen sisse; oraculis dicen du m occu rrebat p riu squ am a d som pn ia v en i
illu d p o tiu s re a r: sicu t stella s q u as celo op p ositas e t celestis rem u s. A c nescio an h ec, qu oru m adhuc fides e t a u to rita s 4
fu g e m od eratrices fe ru n t, q u a m v is a d orien tem m o v ea n tu r 20 v ig e n t, illis, qu oru m iam p rid em error exp losu s e st, m eru e
firm am en ti ta m en im p etu s in d iversu m ra p it, sic vos* licet rin t an tep on i ; sed v etu sta tis ordin em secu tu ru s su m . E x
m o tu p rop rio a d v erita te m p ro n o s, p op u loru m ta m en errori- cu n ctis equ idem S ib ilis - e t h oc a ttig isse sa tis s it - qua-
60 b u s v io len ter in con trariu m d ev o lu to s. N isi fo rte etia m nunc 10 tu or celeb ran tu r: D elp h ica E rith rea C um ana T ib u rtin a . P ri- 5 sminaDelphica
op in ari lib e t A p ollin em n o stru m n o n segn iu s in C icerone m a m an te tem p u s h eroicu m in ipso A p o llin is tem p lo v a tic i-
q u am in reliq u is iniu rias u ltu m su a s, v osq u e in opin ion e 25 n a ta m m em oran t m u ltosq u e e x eius v ersibu s H om eru m p o e
con firm at in d ign u m e t cru dele su p p liciu m ta n ti v ir i. C ui ta m operibu s suis in terseru isse. S ecu n d am , n om in e E rip h y le n , o Erithrea
65 v e l P h ilip p ica ru m q u am D ivin a tio n is lib er v el in C esarem e t p eritu ram T roiam e t m eon iu m v a te m , qu i m u ltis p o st se
oraculis q u id em sa tis d ixisse m ich i v id eor. 30 sib i a ttrib u u n t, in quo - si m odo suus e st - T roian oram et
G recorum ex itu s ac rom an e u rbis e t im p erii origin em e t la
bores ac successus v a rio s, in ter h ec a d ven tu m D ei in terras
DE S IB IL L IS m u ltaq u e religionis n ostre clarissim a, m u lta quoque de erro
ribus extern is e t in tern is dequ e alien igen aru m ac n ostris
35 ev en tib u s, n on m od o u squ e a d h an c eta te m sed u squ e ad sidereum infantem ulnis am plexa, unum Deum esse docuisse
fin em secu li p ro p h eta v it. T e rtia , n om in e A lm a th e a , cuius 8 fam a est. E xtare.huius visionis argumentum in terris Aram 13
cumana locu m n u per prope C um as C am pan ie v id im u s, R o m a n o s ex Celi et in eodem colle, eo ipso loco quem dum celum suspicit
cu n ctis m o rtalib u s delegisse tra d itu r qu ib u s v en tu ra p red i- vestigiis presserit adm irans, tem plum puerpere dedicatum
ceret, 70 Virgini. Ceterum de hiis deque aliis sex Sibillis precipitare 14
40 In d ig n a ta suum cunctis servire furorem, sententiam non est meum. Scio quidem D eo nec im possibile
quicquam nec difficile; licuisse secretum suum credere 'cui li
u t elegan ter a it q u id a m ; qu in e t lib ro s edidisse, in quibus buit. V ideo harum vatum responsis et oraculis ab orbe to to , 15
R o m a n oru m fa ta rem ediaqu e co n scrip serit, qu i sib llin i d i sed ab urbe R om a singulariter et ab illo sapientum populo
cu n tu r e t qu oru m om n is rom an a h isto ria p len a e st. N o ta res 9 75 ac senatu tantum fidei tributum , ut per decem sive quinde
e st e t a n tiq u is an n alibu s e t n o v is te sta tissim a an u m p e- cim viros celebri apud eos sanctitate ac fide conspicuos in
45 regrin am e t n u lli co g n itam a d iisse T a rq u in iu m S u perbu m ac dubiis casibus reipublice ex sibillinis libris velut e celo sue
n o v em fibros a ttu lisse , d icen tem eos d ivin a esse o ra cu la e t salutis consilia quererentur. Possem et hic, u t in oraculis 16
v en ales fo re . R eg em v ero de p recio p ercu n cta tu m , cu m grande A pollinis, aliquam iniquissim orum spirituum suspicari fa l
qu id d am a u d iv isset, irrisisse. A n u m trib u s fibris accenso co - 10 so laciam , ni viderem doctores nostros divino spiritu afflatos
ram ign icu lo peru stis qu esivisse v e lle t ne se x alios eo ipso Sibillis credere et presertim Erithree, m ulta que de Cristo
so precio com parare qu od p rim u m om n ibus sta tu e ra t. E n im - predixisse creditur suscipientes alacriter et ad divinitatis te
vero tu m T a rq u in iu m d eliran tem senio fem in a m p ro cu ld u - stim onium proferentes, denique usqueadeo nichil hesitantes,
bio credidisse e t derisisse p ro fu siu s. Illa m trib u s a liis in ean ut ex eis quidam prescientie huiuscem odi rationem afferant:
d em fla m m am con iectis, tres q u i so li su pereran t porrexisse 85 quod scilicet Sibillarum « insigne virginitas est », u t eorum
reg i, m itiu sq u e ia m e t in m o d u m con su len tis u t h os eodem verbis utar, « et virginitatis precium divinatio. E olico en im
55 precio em eret h o rta ta m . R eg em m u liebri fid u tia a tto n itu m sermone Sibilla ‘ th eosbele’ » dicitur, id est « D ei consilium ,
fibros quo su ad eb atu r precio com p ara sse; v en d itricem illi- quod sola scribitur nosse virginitas». H ec nostri. A udio tam en 17
ce t evan u isse, nec u squ am v isa m a u t rep ertam . L ib ro s in sa - il Ciceronem ex adverso divinationis hoc genus, quamvis paulo
crarium rep ostos consuli e t pro oraculis haberi m u ltis co n 90 reverentius quam cetera, refellentem tam en, quatenus qui
su etu m secu lis, donec incen so tan d em C ap itolio p erieru n t. dem ex verbis eius colligo. Iu lio Cesare rerum potiente con
Tiburtina 60 Q u arta m v ero n om in e A lb u n ea m , om n iu m n ov issim a m S i- 12 tigerat ut fibris sibillinis ex m ore aditis responderetur in
b illa ru m , tem p o rib u s A u g u sti C esaris fu isse a tq u e illu m , su c hanc sententiam : « quem vere regem haberent, regem quoque
cessibu s lic e t e t exim io fa v o re h om in u m ela tu m , d ivin os eum appellandum , si salvi esse v ellen t». Regium autem no-
tam en h onores quos ei p op u lu s rom anu s o b tu lera t ren u en
73-78. C ic., D e div., I n 4 e X L m 97 e L act., D iv. Inst., I v i 13. 80. Ibidem,
te m , in p ro p osito sobrio ac m o d esto confirm asse, ad d u ctoq u e I v i 6-17 e A u g., De civ. D ei, X V III x x m . 88. H ieron., Adv. Iovin.,
65 per n octem in T arp eiu m collem e t osten sa in celo virgin e I 41 ; L act., Div. Inst., I v i 7. Cfr. Serv., A d Aen., V I 12. 89. D e div., I I u v
110-12. 94-96. cfr. D e vir. ili., p . 472.
79. aliquam] P ar.; gli altri codici 87. ‘ theosbele ’] appunto theosbde o
36-37. Fam., V 4, 6 ; Metr., I I 7, 48 e 16, 3 0 ; Itin., 47. 41. Lucan., Bell, civ., danno un assurdo aliquem. Distrazio theosbelle danno i codici, tolti rari
V 184. 43-44. G eli., Noct. Att., I x r x ; S ol., Collect. rer. mem., I I 17; L act., strafalcioni; syosbele ha il commento
ne di Tedaldo e del trascrittore di b ?
Div. Inst., I v i 10-11; Serv., A d Aen., V I 36. Questi antichi erano incerti a correzione casuale o collazione coll’au di Servio nell’Ambrosiano posseduto
quale dei due Tarquini attribuire rincontro colla Sibilla: è il Superbo in tografo da parte del copista di Par. ? dal P . (c. 129r) : che qui però deve
Gellio e Solino. 60-70. cfr. Fam., V I 2 , 12 e I X 13, 3 7 .; M etr., I I 5 , 129-40. aver tratto da Girolamo e Lattanzio.
addirittura errore nell’autografo?
79-80. suspicari fallaciam] fallaciam
64. sobrio] solido Ted. Ma dovrebbe essere una svista di Tedaldo. suspicari b.
214 RERUM MEMORANDARUM
LIBER QUARTUS, 30-33 215
. siliu m illu d ab om in a tu r ac resp u it h u m an am q u e fra u d em m oro. H ic ig itu r repen te alien atu s te sta ri clara v o ce cep it
cem odi, qu e in d efin ite p ro la te p o ssen t ad q u em lib et h o m i- rap in asq u e ap u d D u rach iu m e t in cen d iu m e t fu g a m , cla s
ioo n em ac rem e t ad om n e tem p u s ap p licari, n on a b illa que sem vero ip sam d o m u m esse red itu ra m . I d cu m G aiu s C o- 2
lib roru m a u ctrix d icitu r fu ren te, sed ab aliqu o ca llid o ac p o n iu s, q u i p reto r classi p reera t, au d isset n arrassetqu e tribu s
versu to com p ositas vid eri. A lia deinceps e x eisd em lib ris e li M arcis, C iceroni V arro n i e t C ato n i - D eu s b o n e , q u an tis et
c it in d itia d ilig en tis e t artificiose m en tien tis scrip toris p o tiu s io qu am illu strib u s v ir is ! - , q u i b ello civ ili fo rte tu n c coieran t,
q u am in sa n i. A d p ostrem u m , ta m e tsi S ib illa m dam pn are n on om n es m o ti, q u id am vero e tia m v a ld e p erterriti d icu n tu r.
105 au d eat, lib ro s tam en eius n on fa cile legen d os nec in iu ssu se P au coru m a u tem d ieru m in teriecto sp a tio L a b ien u s fu gien s 3
n atu s adeu ndos cen set. E t de h iis qu id em h a c ten u s." ex acie th esalica strag em leg io n u m e t in g en ti prelio fu sas
P om p eii cop ias n u n tia v it. E n im v ero co n festim ra p tu m ex
is horreis p u b licu m fru m e n tu m to ta q u e civ ita te con sp ersu m ;
D E V A T IC IN IIS F U R E N T U M qui illic era n t, fu g a p recip iti digressi e t a R h o d iis d e stitu ti,
n olen tesq u e sequ i n av es incen se su n t. S ic o m n ia qu e furens
31. - Q u i fu ren tu m v aticin iis fid em p reb en t ip si p a u lo m i- 1 ille v o cifera tu s fu era t ev en eru n t. H o c sane v a ticin iu m co- 4
presen tiu m n o titia m e t p reterito ru m m em oriam p erdiderin t 20 « in T h esa lia ca stra ca stris » a d m o ta , om n esqu e qu i D u rach ii
fu tu ri p rescien tiam in v en isse? N o n to lla tu r tam en a n ob is 2 eran t tim u isse g ra v ite r im m in en tis p relii fo rtu n a m , quod
5 iudicii lib erta s n ec op in ion u m v a rie ta s ex tirp etu r : lic e a t o p i in p a rtib u s C esaris e t fo rtio r ex ercitu s e t d u x an im osior v i
n ari fu rorem solu tos qu osd am e t lib eros an im is afferre m o deretu r. V eru n ta m en eu m m e tu m qu i co n stan tes e t rom a -
io elegan ter a it Cicero - « e t is q u i h u m an os sensus am iserit d i r a t, fu ren s d ep o sito p u d ore p red ica ret. A lio q u in q u id a ge- 5
v in o s s it a ssecu tu s ». N o b is a u tem eaten u s m od estu s A c h a - 3 ren t d ii insan o p o tiu s rem ig i q u am m em o ra tis su pra trib u s
dem ie m os p la c e a t: verisim ilia sequ i u b i u ltra n o n a ttin ta m claris viris a u t p reto ri, e tia m p ru d en ti v iro e t egregio,
g im u s, n ich il tem ere d am p n are, n ich il im p u d en ter asserere. 30 in sta n s reip u b lice p ericu lu m rev ela n tes?
81, 10. De div., I I l iv 110. 11-14. cfr. Cic., De div., I I Lxxn 150.
3 2 , 4 -1 8. C ie., D e div., I x x x n 68-69. 19. Ibidem, I I lv 114.
81. Per lo spostamento operato nel ticiniis furentum, e per una nota di 3 8 , 2. G eli., Noct. A tt., X V x v n i; L u e., Bell, civ., V II 192-200.
gruppo k , in cui è trascritto a questo T ed. che sembrerebbe approvarlo cfr.
punto il De sompniis anzi che il De va- Introd., p. cx v-cxv n . 8 8 . N el titolo Ted. dà solo Cor- 1. < de>] manca nei codici. M i sem-
nélius. bra indispensabile.
216 LIBER QUARTUS, 33-34 217
RERUM MEMORANDARUM
5 sed eo ip so die e t d u m in T h esa lia gerebatu r e x p ressit? n on p o ssu m u s, e x h iis a u tem v in clis egressi, sicu t ph ilosoph is
S u b ito en im fu rore correptu s m urm urare orsus e st videre ò p la c e t, liberiore fru im u r o b tu itu , n on a vero q u id em vid ere
se d e lon g in q u o p reliu m g ra v issim u m e t m od o h os fu gere, tu r abh orrere, u t ta n q u a m e d om o ten eb rosa disceden s u bi
m od o illo s in seq u i, m odo p reliu m in stau rari, e t v u l n e r a a d lim en ap p rop in q u at vid ere a liq u id lon g iu s in c ip it, sic
e t m o rtes e t g e m i t u s ca d en tiu m e t clan gorem tu b a ru m e t m oritu ro e t ia m ex itu ro p resagiu m aliq u o d p o sterita tis o c
10 equ oru m strep itu m e t fragorem arm oru m e t sa g itta s e t sp i cu rret. A d h oc persu ad en d u m afferu n t m o rti p rop in qu an tes 2
cula celu m teg en tia et strag em im m en sa m , ceu presen s o m io anim os m u lto d ivin iores effici e t in ten siu s stu d iu m vere la u
n ibu s que gereban tu r in terfo ret. A d p o strem u m excla m a n s dis assu m ere, eosqu e qu i ben e v ix erin t ala criter pergere v e lu t
a it : ‘ V ic it C e s a r ’ . E t h iis d ictis co n ticu it. E a res p rim u m ia m h in c letio ra p ro v id ea n t, qu i a u tem co n tra , tu m m a x im e
risui a tq u e co n tem p tu i, p o st a u te m m iracu lo e s t h a b ita , dolere e t p reterito ru m a ctu u m p en itere - q u od v erb u m e x
is qu an do v en ien tib u s n u n tiis e x T h esa lia n on m od o pu gn e ore g en tiliu m letu s e t ad m iran s audio a d hec e t m o rtem
tem p u s even tu m q u e n ov issim u m , sed singu las q u oq u e v a 15 ip sam presagire e t occu rsan tes a tq u e o b v ia s, u t ita d ix erim ,
rian tis fo rtu n e v icissitu d in es cu m illiu s d ictis e t g estib u s con im agin es m ortu oru m cern ere. E x h iis con clu d u n t in esse q u i- 3
ven isse co m p ertu m e st. D ig n a reru m p a rita s, u t b ellu m qu o d , dem an im is n ostris qu a n d a m v im p ersp ectiv am e t capacem
u t vere d ica m , a fu ren tibu s g ereb a tu r, n o n n isi a fu ren tib u s reru m - qu od n em o d u b ita t - , sed caligin e m o rta lita tis o b si
20 sp ectaretu r. S ed hec h acten u s. ta m ; p o st m o rtem d em u m p len am ac p e r fe c ta m ; in confinio
H ic vero m irari posse aliqu os preclare video u bin am M ar- 20 a u tem v ite e t m o rtis n ecd u m p erfe cta m , sed ia m q u id d am
tio s d im itta m fra tres, ap u d v etu stissim o s R o m a n oru m h oc in su eti lu m in is h a b en tem , id eoq u e n on n u n q u a m ven tu ra
in genere celeb ratos : sed de h iis, fa te o r, n ich il preter n om en p ro vid en tem . H in c p roven ire u t qu id am in eo s ta tu m u lta
habeo ; u bi preterea C assan dram v irgin em P riam i regis filia m , prediceren t qu e e t a lios la teren t e t eos ip sos h acten u s la tu is
25 cu ius illu stris adm od u m e t m a g n e rei n u n tiu s fu r o r ; u bi se n t. Q u in h oc ip su m e t a d fu rorem trah ere n itu n tu r e t a d 4
su o, an fu rore an a liter in certu m , m ortem p ren u n tia v it. E g o n u llo co h ib en te, e t h ab en as corporeas sp ern it e t m em b ro
a u tem om n e qu od v el fa b u la est v e l fa b u la m sa p it sciens ru m v in cla tran sg red itu r? u n de qu oqu e m u lta con sop itis 5
30 volen sq u e p retereo. apparere que v ig ila n tes la te a n t, n isi qu ia tu m m a x im e v i
so d ea tu r an im u s a corpore rela x a ri, sequ e v e lu t in cu sto d ito
21-28. C ic., De dii?., I x l 89. « Polyidum » nel Cicerone tradizionale (cfr. pure
De leg., I I x m 33). 28-30. Dallo sfruttato De divinatione, il P . ha appreso 26. Ibidem, I n 4 . 33. C ic., Tuse., I x x x v m 92 e x x i 97. Cfr. pure Sen.,
anche il metodo e egli sa che qui ripete ciò che Cicerone v i dice in vari punti, Here, fur., 1066- 6 9 ; ma forse U P . alludeva solo alie Tusculanae. 34. Aen.,
per es. a proposito degli auguri: «N ih il debet esse in philosophia commenti V I 278.
ciis fabellis loci » (II x x x v in 80). (Questa affermazione ciceroniana è citata 8 4 , 11. eosque] eos Ted. lezione m i è parsa la migliore, non
più avanti: IV 7 9, 3). Vedi inoltre II l v 113. 19. ac] atque b . solo per la bontà della tem a che la
84, 1-33. Cic., De div., I x x x 62-63.
31. pervidendas]Ted. Par. A b r., prò- presenta.
11. tegentia] tangentia Ted. videndas Cus., previdendas b. L a prima
Claudius
3 6 . - C laudius prin ceps p au lo a n te m ortem « cum consules 1
N o s a u tem e t de fu rore m odo d ixim u s et de som p n iis m o x 6
dicem u s. D e h ac a u tem d iv in a tio n e m orien tiu m q u a m v era d esign a ret, m en sem illis qu o » m oritu ru m se p resagieb at m e
q u am v e credibilis s it, d ivin u s p o e ta v id erit H o m eru s, ap u d ta m s ta tu it, con cilioqu e n ov issim o filios suos u t u n an im iter
qu em H e cto r m oriens in sta n te m o b itu m v a ticin a tu r in ter- fra te m e q u e v iv eren t m u ltis m o n itis o b te sta tu s, ta n d em p ie
rissim u s, a p u d qu em r h o d iu s q u id a m m o rie n s d en s, lic e t abh orren tibu s q u i a d eran t e t le tio ra p reca n tib u s,
b rev i p o st se m oritu ros sex e x coequ evis su is n o m in a t se se a d m o rta lita tis term in u m perven isse ite ru m iteru m q u e
e t ord in em ad icit m orien di. N o s in h ac re in q u e aliis a d 7 professu s e st. E t h ic q u id em sib i ta n tu m n ec u ltra vicin e
m o rtis te m p u s; qui sequ u n tu r vero lon giu s a tq u e aliis fu e -
h u n c m o d u m a b d itis opin ari p ossu m u s, certi a liq u id scire
45 qu i p ossu m u s in ex p erti? U b i qu id em p o etice lu d im u s, lib er ao ru n t v a te s.
ta te n ostra u ti n equ aq u am p ro h ib em u r; h oc a u tem loco
E x t e r n a
- q u od sine tem e rita te arrogan tiaqu e licet - a liq u o t ex em
p la p roferem u s e x illu strib u s h isto riis. Theramenes
3 7 . - T h eram en es A th e n is in carcere trig in ta tyra n n o ru m 1
im p erio , qu oru m ipse de nu m ero fu e ra t, v en en u m n on tr e
R o m a n a p id e sed qu asi sitib u n d u s h au rien s, ex ig u u m qu od in im o
p a tere su b stitera t sic e ffu d it u t in terram caden s so n itu m
Augustus Cesar
35. - P rim u m om n iu m m em orie p ro d itu m est - e tsi T ra n - 1 5 red d eret. A d qu em ex ila ratu s arrid en sq u e: « P r o p in o » in
qu illu s op in ari a liu d m a lit - A u g u stu m C esarem , d u m sp i q u it, «p u lc ro C r itie » . I s era t u n us e grege ty ra n n o ru m , 2
ritu s reliq u ias a g it, d igred ien te T ib erio , cu m quo lon g u m e t qu i e x cu n ctis seviu s in exorabiliu squ e se in eu m g essera t;
arch an u m serm on em h ab u era t, d ix isse : «M iseru m p op u lu m G recis a u tem co n v iv io ru m m o s erat n o m in a tim designare
5 rom an u m , qu i su b ta m len tis m a x illis erit ! » I d v erb u m a cu cu i p o cu lu m d ari v e lle n t; m o rtem ig itu r h ab en s in visceri -
bicu lariis a u d itu m e t p er m ^ n u s, u t a iu n t, in v u lg u s effu su m io bu s v ir fo rtissim u s io ca tu r sim u l e t v a tic in a tu r: siq u id em
e s t. A tq u i n eq u aq u a m u sq u e a d id tem p u s T ib eriu s ig n a v i 2; C ritias e t ipse n on m u lto p o st p ren u n tiata ven en i m o rte
prin cipis sp em d a b a t; sed siv e sem per p rovid en tissim u s im
su b trah itu r.
p era tor, siv e tu n c m o rtis etia m v ic in ita te p ro vid en tio r, n on
io su perficieten u s eu m u t ceteri, sed in trorsu s a sp icien s, m ise 38. - Sed q u id rom an os prin cipes graiosq u e ph ilosop h os 1 Calanus
ria m p o p u li rom a n i, u rban e q u id em u t reliq u a , v a ticin a tu s com m em oro, cu m in ea d em re horridos e t agrestes b a rb a
e s t. V eriu s en im d ix isse t: * M iserrim u m terraru m o rb em , q u i 3; ros lic e a t adm irari ? « C alanu s in d u s, in d o ctu s, in rad icibu s
su b ta m fero e t im m a n i p reto re servitu ru s e s t ! ’ E t de h oc C au casi n atu s » u t a it C icero, cu m ex an im i su i sen ten tia
qu id em a lia s : v irtu te s en im sceleribu s m isceri fa s n on e st. -5 n u llo cogen te a d in te ritu m p erg eret, A lex a n d er M aced o, qu i
sp ecta cu li n o v ita te a d era t, e t corpore v a lid u s e t v ic to r e t
38. ap. Cic., D e div., I x x x 65. 40. Ibidem, I x x x 64. Cfr. Sen., I 4 -1 4.
V edi Introd., p . c x x v ii.
35, 1-2. Tib., 21. 86, 1-8. Suet., Claud., 46.
3 7, 1-12. C ic., Tuse., I x l 9 6 ; Iu st., Epit., V IX 1-2.
46. u ti nequaquam] nequaquam uti b. 38, 4 . Tuse., I I w rr 5 2 ; cfr. De div., I x x m 47 e V al. M ax., Fact. et dict. mem.,
servato una nota dell’autografo. Tra
35. Tra questo capitolo e il seguente I vm ext. 10. Vedi Fam ., V I 8, 8 e De vita sol., I vr 1 (B as. 1554, I 312).
questi due capitoli ricavati da Svetonio
Tedaldo annota in m argine: hic de l ’autore si proponeva di derivare dalla
quadraginta viris qui eum asportarunt. 3 8 , 3. concilioque] consilioque b , m e- mero fuerat, venenum] imperio vene
stessa fonte un terzo aneddoto: un pre no Par. A br. Vors. num b . Cfr. Introd., p. cx xr, n . 1.
Sic in exemplarj cum spacio carte. La sagio del primo imperatore nell’estremo
diligenza del frate copista ci ha con 3 7 , 2. imperio, quorum ipse de nu-
delirio. Cfr. Jntrod., p. x m .
220 RERUM MEMORANDARUM LIBER QUARTUS, 39-40 221
iu v en is, illu m ia m se se cu pide flam m is in geren tem o ra v it is nesciu s C assan u m ca stru m , in P ad u an oru m a c T arvisin o ru m
u t siq u id p o s t se fieri v e lle t ed iceret. U le a u tem spern en s : situ m fin ibu s fa ta le ra tu s - u t de A lex a n d ro E p y ren si d ix i
« N ic h il» in q u it, « o p u s e s t; celeriter te v id e b o » . N em p e m us - o m n i sem per stu d io v ita s s e t, ta n d em p o st sep tu ag e
io p er eosd em d ies ap u d B a b ilo n em A lex a n d er o b iit. sim u m e ta tis an n u m , d u m su m m a v i M ed iola n u m p e tit, ab
om n ib u s ferm e L o n g o b a rd is, qu ib u s tr u x e t in solen s sp iritu s
40, 31. ambagum] Ted. aggiunge bile, contraddetta pure dall’ ‘ am ba- 54. hominibus in sompniis] in somp- 66. Heo tandem de sompniis, utcun-
* vel ambaginum ’ ; lezione impossi- gu m 5 di b. niis hominibus b. que] Hec tandem, utcunque T e d .; di
menticanza palese.
224 LIBER QUARTUS, 40-43 225
rerum mem orandarum
gus a u to rita s in terp retu m in gen s e rit, n eglectisq u e rebus ad p rom issi ex itu s cu p id ita tem a n im a tu s, n u llu m pericu li
o m n ib u s sa tis n eg o tii cu iqu e su u s som pn u s a ffe ret, a liq u a n genus declin are cep erat, e t ab am icis m o n itu s u t cau tiu s
to q u e p lu s trib u e t so licitu d in is q u am q u ietis. Q u an to sa tiu s 13 p u gn a ret, som p n iu m ac p ro p ositu m su u m illis e x p o su it. T u n c 2
fu era t d ocere u t d e m ille u n u m n on a ccid it cu i v e l ten u is ta m en p reter op in ion em illesu s sa lv u m ex ercitu m e fau cib u s
85 s it cu m v e rita te co g n a tio ! T o tis a u tem n o ctib u s d orm ien tes io h o stiu m ed u x it. V eru m p o st trien n io in teriecto sera fides
ac sepe m erid ian tes, q u id m iru m si n on n u n q u am v ero qu e- som p n io q u esita e st : b ello siq u id em la tin o con su l ip se se se
dam p ro x im a v id em u s? H o ru m a liq u a ia m h in c scribere 14 pro rep u b lica d e v o v it e t in m edias in im icoru m acies in
aggrediar - fa lsa en im qu is cap eret lib e r? ~ ; e t h ec qu oqu e v ectu s ta n ta gloria o p p e tiit, u t n a tu m ad sim ile m o rtis here
sic leg i v o lo , u t agn oscatu r p o tiu s fo rtu n e v is q u a m fides d itarie desideriu m e x cita re t. H e c ad hu nc p ro p e m o d u m e t 3
90 som p n iis h ab eatu r. 15 in an n alibu s R o m a n oru m scrip ta e t apu d T u lliu m relata
su n t. A lii a lite r ; sed illu strio rib u s d eferen du m e st.
R o m a n a
43. - Id e m e t in eo q u od sequ itu r d icen d u m , qu od ap u d 1 Agrìcole somp-
Tarquinius Su
perbus alios v a rie, ap u d C iceronem in h an c sen ten tia m refertu r.
41. - E t u t a v etu stissim is in cip ia m , scrib it A c tiu s in B ru to 1
T a rq u in iu m Su perbu m h u iu scem od i som p n iu m v id is s e : p a sto D u m lu d os Io v i b ello la tin o fa ceren t, p rim u m qu id em su
rem ad se v en ire arietes g em in os a gen tem sequ e, cu m e x h iis b ito a d arm a con cu rsu m e t u rbs om n is co m m o ta e st. D ein d e
a lteru m im m o la sse t, asp exisse su p erstitem irru en tem o b n i-. 5 cu m in terru p tos lu d os in teg raren t, in ip so ap p ara tu servus
x is c o m ib u s; se a u tem rep en tin o im p etu g ra v iter p ro stra tu m q u id a m a n te ora p o p u li v irg is cesus fu rcam q u e circum ferens
a tq u e h u m i resu p in u m , d u m celu m su sp icit, an im a d v ertisse ad su p p liciu m actu s e st. P o st au tem ru ricole rom an o p er 2
so lis o rb em n o v u m e t in su etu m ite r agere. Q u o d cu m a d 2 qu ietem adesse qu id am v isu s, qu i lu d oru m p residem sibi
in terp retes retu lisset, m o n itu m regem a it ca v en d u m , n e, qu em displicu isse n arraret eam q u e rem sen a tu i n o ta m facere p re-
ip se ru d em u t pecu s e t in n ocu u m p u ta re t, ille eu m la te n ti io cip eret. T im u it in ex p ertu s agrestis C ap itoliu m p u lsare. D o r - 3
10
p ru d en tia a rm a tu s regno p e lle r e t; so lis a u tem o ste n tu m co m m ien ti ru rsu m im a g o ead em o b v ersa ta con su lere v isa est
m u ta tio n e m sta tu s p o p u lo sign ificare. A tq u i n on a lite r e v e - 3 n e se in su am p e m itie m seg n itie im p elleret. N ec ille ideo se
n it : B ru tu s, cuius germ an u m re x op p resserat e t cu ius in g e curior fa ctu s e st. C u n cta n ti filiu s m o rte su b tra h itu r e t im a
n iu m lu d ib rio e ra t, ille reg em n om en qu e regiu m e x p u lit; gin e ite ru m m in aciu s im p era n te ipse in su per m em bris d eb i-
rom an a res m u ta ta un iu s in lo cu m p erp etu i regis d u os an 15 lita tu r ac co n trah itu r. S ed en im tu m coactu s rem om n em , u t 4
nuos m a g istra tu s h abere ce p it. accid erat, am icis ex p o su it e t ex eorum a rb itrio lectica in cu
ria m v e ctu s, cu m to ta m rei seriem p a trib u s ex p lica sset, d o
rubli!- Decius 42. - D u m R o m a n i qu on d am in iq u is lo cis a S a m n itib u s l m u m in colu m is p ed ibu s su is r e d iit; so m p n ioqu e sen atu i a p
circu m clusi g ra v ite r u rgeren tu r, P u b liu s D eciu s tu n c trib u n u s p ro b ato lu d i ex in tegro in stitu ti su n t. E g o a u tem p lan e vid eo 5
m ilitu m v isu s sib i e st in so m p n is in te r den sissim os h o stiu m
42, 15. De div., I xxrv 51 (dove appunto, s’intende, c’ è il rinvio agli annali).
cuneos occu m bere m u lta m oriens cu m glo ria . Q u o so m p n io v ir
Cfr. Africa H I 596-609 e De vir. ili., pp. 94-100. 16. L iv ., Ab urbe cond., V II
5 fo rtissim u s e t glorie sitien tissim u s n on ta m territu s q u a m x x x rv -x x x v i e V i l i v i 11-13; V al. M ax., Faci, et dict. mem., I v i i 3 ; ps.*Plin.,
D e vir. ili., X X V I ; F ront., Stratag., I v 14.
48, 1-2. L iv ., Ab urbe cond., I I x x x v i; Val. M ax., Fact. et dict. mem., I v n 4.
83-85. D e rem., I I l x x x v h (B as. 1554, I 203). 2. De diy., I x x v i 55.
4 1 , 1. ap. C ic., De div., I x x n .
48, 18. pedibus suis] suis pedibus con Ted. i soliti tre codici: Par.
41, 1. Actius] vedi H I 46, 1. 87. b. Ma nuovamente sono d’accordo Cus. Abr.
lib u s b ellis eleg erat, in cam p is p h ilip p is adhu c pen e sanguine io chie du cen s ex ercitu m rom an u m e t in tem p io L ib e ri p a tris
rom ano fu m a n tib u s rom anos ite ru m co n tra x it ex ercitu s. In - 2 m ore barb arico sacrifican s in terrogan squ e de filio responsu m
s ta b a t a u te m p u gn e d ies, cu i A u g u stu s g ra v i ta rd a tu s m orbo a sacerd otib u s accepisset eu m de quo qu ereret fu tu ru m
n u lla ten u s in terfu tu ru s v id eb a tu r. N o c te ig itu r cu i preliu m m u n d i d o m in u m , n o c te p ro x im a vid ere filiu m ip su m e x tim a -
10 su ccessit A rto rio m edico d o rm ien ti M in erve effigies o b v e rsa ta v it au g u stio rem effigie h u m a n a , « fu lm in e ac scep tro et Io v is
e s t, iu ben s n e eg rotu m su u m o b in firm ita tem corporis p a te is ex u v iis » veren d u m , n ecn on et r a d i a t a c o r o n a la u
retu r p relio abesse. Q u od u t a g n o v it C esar, an im i v irib u s 3 reatis crin ibu s, in sid en tem du odenis equ is n iv e ca n d id iori
fra gile corpus ad iu v an s, le ctice se se im p o situ m edu ci a d b u s a g i. E t h ec osten sa p a re n tib u s; qu ibus m in or ad m iratio
versu s h o stem im p e ra v it; in ito q u e certam in e, d u m m irab ili in est p ro p ter illa qu e de eo d em so m p n ia ru n t a lii.
is co n stan tia e t m orbi sim u l e t arm oru m p erfert im p etu m ,
tertiu m u tro q u e m aius p ericu lu m e v a sit. E o d em en im te m - 4 50. - Q u in tu s C atu lu s d ed ica to C ap itolio p rim a n octe v i- l Quintus catuius
p ore qu o acies con fligeb an t, B ru tu s in castris rem an sisse d it in som pn is Io v e m e x m u ltis ad olescen tibu s circa aram col
illu m ra tu s v i ten to riu m eius irru p it, cu bicu lu m qu e in quo lu d en tib u s u n i seorsum a b d u cto in sin u recon didisse reip u -
iacere p u ta b a tu r inn u m eris gla d iis cupide la n ia tu m ac d is- b lice sign u m qu od in m a n ib u s h a b eb a t. N o c te a ltera eu n dem 2
20 cerp tu m e st. ‘ Sapiens ig itu r, v e l in so m p n io , M in erv a , ’ d ix e - 5 « illu m p u eru m in grem io Io v is ip siu s cernens ac religion e ta c tu s
r it q u is p ia m ,e qu e egri cu ram n on sib i sed m edico com m isit ' am overe cu pien s, v o cem Io v is audire visu s e s t v e ta n tis ac
e t a p p aren ti m orbo in ten tu m a b d ite p estis a d m o n u it *. Q uo d icen tis pu eru m illu m ad reip u b lice p resid iu m en u triri. D ie
con silio su ccu rsu m est n e ad su prem u m fo rtu n e fa stig iu m a u tem p o stero p u eru m A u g u stu m in cog n itu m sib i casu s o b tu
v en tu ru s ad olescen s p rim is gra d ib u s ex cid eret, qu em in te r lit , in qu em v eh em en ti ad m iration e defigens ocu los p ersim i-
25 h om in es descensu ra d iv in ita s terraru m tu n c fu tu ru m p re- io lem asseru it ei qu em b is dorm iens v id isset.
sidem p rev id era t ab etern o e t lege fin xera t im m o b ili.
5 1 . - M arcu s au tem T u lliu s Iu liu m C esarem m an e in C a- 1 mmcus tuMus
Accia
49. - Iu re ig itu r m agnu s e t in co m p a ra b ilis, v ir A u g u stu s, J p ito liu m secu tu s som p n iu m n octu rn u m in ter d o m estico s re
su b quo D e u m celi n ec n asci p u d u it n ec d e s c r i b i , cu ius ce n seb a t: v isu m sib i p u eru m v u ltu in gen u o e t m od esto de
que fu tu ra m m agn itu d in em g en itrix , cla rita tem g en ito r, siqu a celo in terras c a t h e n a a u r e a d e m i s s u m , eiq u e,
som pn iis fides e st, per q u ietem v id it a n teq u a m n asceretu r. 5 cu m a n te lim en C ap itolii v estig ia p ressisset, f l a g e l l u m
5 A cc ia q u id em m a ter p regn an s v id it viscera su a a d celu m a Io v e t r a d i t u m . In te r hos serm ones A u g u stu s su p er
to lli, in d e p er om n em terraru m a tq u e eth eris circu itu m d if v e n it, qu em p au cis adhu c n o tu m avu n cu lu s e t m o x p a ter u t
Octavius
fu n d i; p a ter a u tem O cta v iu s i u b a r s o lis a lv o u xo ris sacris a ffo ret ad d u ci iu ssera t. H u n c e x in o p in a to co n tem p la
em ergere. Q u id h iis v isis illu striu s? qu id ce rtiu s? tu s C icero esse qu em p er som pn iu m v id isse t a sseru it.
O cta v iu s id em p o st p a rtu m con iu gis, cum p er d eserta T h ra - 2 i° E t qu on iam T u lliu m C esaribu s in seru it casu s, a liu d e iu s- 2
dem e t ab ipso scrip tis ed itu m som p n iu m referen du m e st. E x u i
4 9 ,1 -1 7 . S u et., Aug., 94« 2. L ue., I I 1-2.
p a tria - q u od ex iliu m g l o r i o s u m sib i, c a l a m i -
48, 6 . philippis] cosi i codici; e ‘ Octavius idem ’ . Anche a”motivo di
cosi pure hanno i m ss. di Valerio. queste sconcordanze ho preferito, con 5 0, 1-10. Suet., Ang., 94.
‘ In cam pis... quos philippos vocant ’ T ed ., conservare l’unità. Ho accettato 5 1 ,1 -9 . Ibidem, l. cit. 11. D e div„ I x x v m 5 9 ; V al. M ax., Faci, et dici,
anche nel D e gestis Cesaris, p. 248. invece da b il titolo Octavius. Avendo mem., I v i i 5. Valerio - e Fam ., V 7, 16 - dà il sogno a M arco; al fratello
8. gravi] graviter Ted. infatti (pure Ted. lo ha) il titolo À c Quinto il D e divinatione', che però il P . aveva pure presente, perchè ne trae
49. I codici di b dividono il so cia, m i è parso necessario il richia alcune espressioni.
gno di Accia e i due di O ttavio; ma m o anche al padre. Accia i codici;
chi inizia con ‘ Pater autem ’, chi con Atia il testo tradizionale di Svetonio. 17-18. minor admiratio inest] minor inest admiratio b.
230 RERUM MEMORANDARUM LIBER QUARTUS, 51-55 231
tosum patrie d icit, nec m en titu r - e t i n villa qua 5 tellig i p o tu it qu am om n ib u s d iem fu n ctis a n n o ta tu m e st
dam m o ra m tra h en s, cu m p o st m u ltu m n o ctis ob d orm isset, eodem n u m ero an n oru m illo s du os e t hos tres im p erita sse.
is so m p n ia v it in co m ita to sib i ac m esto e t desertis locis erran ti Id e m m u lto an te u lla m p rin cip a tu s spem in p ereg rin a tio - 2
occurrisse G a iu m M ariu m , lau rea e t in sign ibu s con su laribus n em a ch aicam N ero n em p ro secu tu s, per n o ctem audire visu s
o rn a tu m , ac so licite p ercu n cta tu m q u id in ea so litu d in e ta m e ra t, tu m sib i ac su is secun dioris fo rtu n e p rim ord iu m fore
tristis a g eret. A u d ita cau sa co g n itaq u e civ iu m in iu ria , qu i 3 io cu m p rim u m N ero n i dens eru tu s fu isset. Q u od cu m m an e se-
eu m im m e ritu m ex p u lissen t, fa m ilia riter con solan tem arri cum recogitan s i n a t r i u m e x ire t, o b v iu m h a b u it m ed i
so pu isse eius « d ex tera m et lic to r i p ro xim o trad id isse perd u cu m d en tem in m an ib u s h ab en tem qu em tu n c eru erat N eron i
cendum in m o n u m en tu m su u m » : illic spem fo rtu n e m elioris a tq u e u ltro o ste n ta n tem sib i. S o m p n iu m fo rtu n a ra tu m fe c it : c
illi sita m . E a q u e se vision e p er q u ietem d electa tu m scrib it. p er eosd em en im dies a d com p escen dam Iu d e e rebellan tis
Id e m e t ev en tu com p robatu m som p n iu m fa te tu r, qu od « in 4 15 in so len tia m V esp a sia n u s, qu o n u llu s a p tio r ta n te rei v id eb a
M arii m on u m en to », hoc est in ed e Io v is m arian a, « d e su o re- tu r, cu m ex ercitu m issu s e s t ; isqu e sib i e t suis h au ddu bie
25 d itu m a g n ificen tissim u m sen atu s con su ltu m fa ctu m s it ». prim u s a d im p eriu m grad u s fu it.
E t q u o n iam v iri d o ctissim i d e im p eratore m itissim o so m p - 5
Galba
n iu m a ttig i, qu id a lter v ir p eritu s de im perio ac feroci p rin 54. - G a lb a qu id em tu scu lan e P ortu n e tem p lu m su per
cipe so m p n ia v erit a ttin g a m . stitio se colere co n su etu s, ad o rn a tu m eius m o n i l e m a r
g a r i t i s ac g e m m is preciosissim is in te r te x tu m ex
Seneca
52. - A n n eu s Sen eca, ia m tu n c sen a to r rom an u s, a C la u - 1 o m n ib u s th esau ris su is ex cerp sera t. M o x m u ta to consilio
dio p rin cip e a d m a g isteriu m N eron is adhu c p u eri e t qu i 5 C apitoline V en eris celebrioribu s aris im p o su it d e d i c a -
bone in d olis sp em d a b a t a ssu m p tu s, n octe s ta tim p ro xim a v i t q u e . S ecu te n o c tis quies im agin em sib i F o rtu n e tu r
som p n iasse d icitu r G a iu m C aligu lam , cuius p rid em fa m o sis- b a tio ris o b tu lit, sta tu to se fru stra ta m m u n ere la m en ta n tis
5 sim a cru d elitas dign u m e x itu m in v en era t, se d iscip u lu m h a m in aciterq u e te sta n tis se qu oqu e cu m suis m u n eribu s a b itu
b ere. P o tu it exp errectu s a d m ira ri; a t n on m u lto p o st m u ta ti 2 ram . Q u o ille trem efa ctu s som pn io e tsi p lacare m in as sacris
seu verius d etecti N eron is m ores e t o m n is h u m a n itatis exp ers io fru stra n isu s, p au cis d iebu s in teriectis v ita e t im p erio sp o
anim us ad m iration em su stu leru n t, q u on iam ta m C aligu le lia tu s a b eu n tem ten ere n on p o tu it F o rtu n a m .
sim ilis e v a sit N ero , u t n on a lte r , sed ille id em qu od am m od o
Otho
io reversus ab inferis v id eretu r. H in c a d im p eratoru m som pn ia 5 5 . - H u n c successor eiu s O th o g ra v iter u rgen tem e t in se-
revertor. q u en tèm h o stiliter per n o c tem vid ere v isu s tra d itu r, eaque
specie ta m territu s u t flen s la rg iter e t e cu b ili in terram p ro
Vespasianus
5 3 . - V esp asian u m som pn iasse feru n t «sta te ra m in m edio l lap su s ad h u c dorm iens a cu bicu lariis in v en tu s s it. A t ne
v e stib u li p a la tin i » p a ri lib ram in e ap p en sam e t in lan ce a ltera 5 huius etia m terror v a n u s v id eretu r, h ic q u o q u e sacris n e-
C lau diu m ac N eron em , in a ltera se se ac T itu m e t D o m itia qu icqu am p lacare con atu s offen si predecessoris a n im am ,
n u m filios su os sta n tes a n im a d v ertisse. Q u od n on prius in -
p au cis p o st diebu s e t v ita e t solio preceps dign u m illi su p d eclin an ti m ucronem n ititu r adigere, A te riu m iu x ta seden
p liciu m rep en d it. te m e t in ter g lo b o s h om in u m assurgere n on v a le n te m fe r-
15 ru m regen te fo rtu n a fa ta li v u ln ere co n fecit.
Cassius Parmen
sis 56. - E q u e tristis ac terrifica n ec letio ris ex itu s C assii l
P arm en sis qu ies. P o st b ellu m a ctia cu m , v ic to cu i en ix e fa 5 8 . - S im ile q u id d am v e l leg i v e l a u d iv i : som pn iasse q u en - 1 sompnium sine
. - nomine
v era t A n to n io , A th e n is, quo d esp eratis rebu s se co n tu lera t, d a m m orderi se a leon e m arm oreo ex h n s qu i m tem p lo ru m
per n o c tem dorm iens qu en d am im m en si corporis e t eth io p ici v estib u lis cerni so len t et m orsu m p roven ire m o rtiferu m .
5 nigroris in su etequ e prorsu m d efo rm ita tis h om in em in cu b i D ie a u tem p ostero cu m te m p li fores casu p r e te r ir e i leon e
cu lu m su u m in gred ien tem cernere visu s est e t stu p efa ctu s 5 con sp ecto n on sine risu som p n iu m su u m in ter com ites ren ar
asp ectu e x eo d em q u isn am fo re t ex q u irere; ille a u tem n e ran tem e t m an u m in a p ertu m os illiu s p ro tin u s in iecta d i
scio qu id h orrison u m greco m u rm u re respondisse. Q uo m etu 2 cen tem : ‘ E n n octu rn u s h o stis m eu s ’ , scorp ion em , q u i in
som p n u m fra n g en te trep id a n ter servos su os e x c iv it, qu is ea im is fau cib u s leon is fo rte d elite sceb a t, le ta lite r p u pu gisse.
io specie th a la m u m irru pisset in terrogan s. Q u ibu s a p erte n e S ed d o m i ia m sa tis so m p n ia tu m est.
g an tib u s q u em p iam in tro isse, curis eger ru rsu m som p n o su c-
• c u b u it; e t eadem v ision e ite ru m exp errectu s ac te rritu s, il E x t e e n a
la to lu m in e servos le ctu m circu m sistere p recep it. N o ctu rn o 3
p a vo ri diurn u s su ccessit d olor. P er eosd em en im dies ab A u - 59. - C resus rex ad olescen tem filiu m generose in d o lis, l o-esus
i5 g u sto C esare, qu em com uni in secta tio n e n on co n ten tu s n o - qu em regni su ccessorem an im o p relegerat, ferro p erem p tu m
m in atim g ra v ib u s m aled ictis irrita v era t, ca p ite m u lta tu s e st. so m p n ia v it. N u n q u a m p o stea securus su m m u m stu d iu m a d h i
b u it quo in fa u ste v ision is m in as effu geret. N o n su ffecit filiu m
Aterius RufEtts 57. - H u ic su b n ectu n t A te r ii B u ffi eq u itis rom a n i so m p - l 5 ab o m n i bello ru m con su etu din e rev o ca sse: ferri e t arm oru m
n iu m ; quo n u llu m certiu s. H ic d u m fo rte lu d u s g la d ia to h su m in te rd ix it. N e q u e id s a tis : co m itib u s cu stod ib u sq u e
riu s fieret Siracu sis h a b ita n s, a q u od am se so m p n ia v it in te r p recep tu m u t qu i g lad iis u teren tu r sem per lon giu s a b essen t.
fici. I d som p n iu m du m am icis lu ce p ro x im a in consessu sp e c ta - A p er ferocissim u s in terea vicin as O lim p i region es in v a sera t, 2
5 cu li recita ret, u n u m par in sep ta lu d oru m im m issu m e st. qu am p lu rim isqu e m o rta liu m fu lm in eo d en te con su m p tis
Q u od u t co n sp ex it A teriu s d irig u it e t a lteru m ex h iis esse io coegerat u t ru ricolaru m p leb s m alis ex territa su p p lex ad
de quo so m p n ia v erat te sta tu s, abire se se v elle a it. A m ici op em regiam co n fu geret. H ic am ore lau d is inardescen s iu -
cred u lita tem e t p a vo rem irrid en tes u t m an eret coegeru n t. ven is a n x iu m p a trem m u ltis precibu s aggressu s e v ic it ta n
E cce a u tem con sertis illi m an ib u s in ex trem a m circi p a rte m 2 d em , u t p erm itten te eo a d m a cta n d am fe ra m ip se p rofici
io urgendo a c n iten d o p erven eran t. I b i tu n c is ip se q u i tim e sce re tu r; p resertim q u ia n u llu m in d e ferri p ericu lu m tim e -
b a tu r su m m a v i correptu m ad versariu m s tr a v it h u m i ac 15 retu r. E o cu m p erv en tu m esset, om n es im m a n em v a sta to re m 3
su perin cu m ben s d u m in o m n es p a rtes se v ersa n ti e t ictu m v e lu t h ostem co n glo b a ti circu m sistu n t. In eo tu rb in e ab a l
tero e so tiis, cu i p o tissim u m n a ti cu sto d ia m in felix g en ito r
56, 1-16. V al. M ax., Fact. et dict. mem., I v n 7. Ma la notizia delle ingiurie
5 8 , 1. «v e l legi vel au d iv i»: è confidenza sincera? può cioè trattarsi di puro
di Cassio contro Ottaviano (11. 15-16) è un ricordo dalla lettura di Svetonio:
Aug., 4. ricordo di conversazione ? M a, posto qui, l’aneddoto parrebbe rifarsi alla storia
romana. Non son riuscito a trovare la fonte, benché, abbia incontrato racconti
57, 1-2. V al. M ax., Fact. et dict. mem., I v n 8.
analoghi in leggende medioevali.
59, 1-19. V al. M ax., Fact. et dict. mem., I v n ext. 4.
57, 1. Aterii] i codici nel testo e nel titolo preferiscono questa alla forma più
comune ‘ Haterius ’ . 6 9, 4. suffecit] sufficit b , ma in Par. corretto in suffecit.
com m iserat, ela p su m sp icu lu m , d u m ap ru m p e tit, in a d ole cruciatu moriens afflictabatur. M iseratus Alexander forte, dum
scen tem in c id it, p rev isu m in som p n is e t i n e l u c t a b i l e , per noctem assidet in grabati sponda, som pno subrepente
20 u t a iu n t, feren s f a t u m . procubuit. Confestim draco quem genitrix Olimpias in deli-
tiis habebat obversari visus est radicem ore gerens, et humano
Astiages 60. - N o n d iscedam a regib u s, qu oru m ev en tib u s iu x ta 1 is m ore form atis verbis locum castris proxim um signare quo
se p o sitis cu m u latiu s ap p areat q u an tu s sit lab or iu gu m fo r illa nasceretur, et asserere futurum ut eius ope languens
tu n e e t ad am an tin a s ca th en as, qu ib u s h u m anu m illa gen us amicus curaretur. R ex inter hec evigilans visione palam re- 3
a llig a t, ex cu tere. A stia g e s M ed oru m rex u rin a filie M a n d a - 2 citata m isit qui ostensam quereret radicem . Qua inventa et
5 n es cu n ctos A sie p op u los in u n d an tes cu m dorm iens v id isset, Ptholom eum et alios m ultos eadem peste et liberatos et sa-
id ad n ascitu ri n ep o tis m agn itu d in em pertin ere a rb itra tu s, 20 nitati restitutos ferunt. R idet tam en hoc som pnium Cicero, 4
eam qu e ia m tu m su sp ecta m h ab en s que n u lla e ra t, n a ta m eo presertim quod o r e r a d i c e m t e n e n s loquitur
lic e t u n ica m sib i, n ec ex M edis oriu n do n ec sue so rtis v iro , draco; quod non posset etiam ^vir disertus. E t re vera quis 5
n e p a rtu s fo rte v e l p a tria v e l sangu in e su p erb iret, sed p ro - hoc audiens non vel m edicum serpentem vel serpentinum ri
io cu i, in P ersis, g en te tu n c h u m ili e t ig n o ta , C am b issi, fo rtu n e deat oratorem ? Quid enim magis in Dem osthene miramur
m ediocris h om in i, u xo rem d e d it. 23 quam dum pleno lapillis ore perorantem legim us? Verunta-
V isu s est ite m cernere v ite m ex eius gen ita lib u s ex o rta m 3 men n i c h i l non facile s o m p n i a n t i .
ta m m irab ilis in crem en ti, u t om n es regni su i an gu los a d u m A regiis ad ducum som pnia transeamus, m ox visuri quid 6
b ra ret. S eden im m etu su pra m e tu m a d d ito n a tu m n ep o tu - philosophi som pnient, quid poete, non in Parnaso - illa enim
13 lu m iu ssit ex p o n i, u t a it V aleriu s, u t Iu stin u s, in terfici. U tr u m - 4 altior cura e s t -, sed in lectulis suis sobrie ac duriter sompnum
lib e t fru stra fu it : h ic enim p u er ille C irus e s t, qu i A sia m o m 30 capientes. Inde ad plebeiorum visa vertem us stilum , nequod
n em e t inu n dare coegit san gu in e e t im perio p ressit, d eiecto - fere genus hom inum relinquam us. A c nequis forsitan mire- 7
qu e arm is a v o M edoru m regn u m tra n stu lit in P ersas, regum tur quod in re quam vanam atque fallacem et dixim us et
p rim u s ac m a x im u s. dicturi sumus tam diligenter insistim us, sciat quod apud
egregios auctores sparsim om nia, sed apud som pniorum irri-
Alexander 61. - A lex a n d ro M acedon i iu v en is in cogn itu s per so m p - 1 35 sorem Tullium , preterquam que de som pniis cesareis dixim us,
n iu m visu s era t v io len ta s m an u s u squ e in in teritu m inferre. magna pars et precedentium et sequentium scripta est. N on 8
I s p o stea cu m ad v ig ila n tem e x M acedon ia v en isset, record a inutile preterea nec supervacuum arbitram ur illustribus
tu s rex qu isn am esset in te rro g a v it; a u d itoq u e q u od C assan - exem plis recognoscere unde prius effectum est u t etiam
5 der fo re t filiu s A n tip a tri, so m p n ioru m v a n ita te m greco car doctos homines interdum som pnia conturbent. N eque enim 9
m ine d elu sit, qu asi n efas ratu s q u icq u am de ta li am ico su 40 ulla tam demens ac superstitiosa anicula usquam terrarum
sp icari. A tq u i illiu s d ex tera o b la tu m ven en u m n ich il m in us viv it que hac vanitate m overetur, si sem per falsa et nun
m etu en s accep it. quam fortu ito casu vera som pnia deprehendisset observatio
A liu d eiusdem regis m irificu m som p n iu m refertu r. F a m ilia - 2 humana. N unc paucis veris persuasum est u t om nibus cre
io ris illi P th o lo m eu s ven en ata cu spide saucius veh em en tissim o deretur, cum potius ex m ultis falsis persuaderi debuerit ne-
20. V erg., A en., V III 334. 20. De div., I I l x v i 135 e Lxvm 141; cfr. Iu st., Epit., X I I x 3. 43-46.
60, 15. Fact. et dict. mem., I v n ext. 5 ; Epit., I rv 2-6. Identico argomento contro gli astrologi in Sen., I 7 (B as. 1554, I I 827).
61, 1-8. V al. M ax., Fact. et dici, mem., I v n ext. 2. Cfr. De vir. ili., p. 138.
61, 19-20. peste et liberatos et sani- ferunt b. Aggiunte nell’autografo?
60, 2-3. iugum fortune] fortune iugum b. tati restitutos ferunt] peste liberatos 29-30. nequod fere] nequod forte b.
236 RERUM MEMORANDARUM LIBER QUARTUS, 61-64 237
45 cu i fides esset. M ira res d ictu : cu m in reliquis a ctib u s m o r 10 m e tu s, n u lla re lig io », u t d e eo scrip tu m e st, m o tu s t a
10
ta liu m u n icu m m endaciu m m u ltis veris su sp ition em fa lsita - m en tra d itu r. N ec m iro r: qu id en im m on ocu lo terribiliu s
tis a ffera t, som pn u s solu s e s t, cuius u n u m , id q u e tem erariu m q u a m o cu li su p erstan tis a m issio ? Ita q u e m in as tim u it e t
a tq u e fo rtu itu m , v eru m inn u m eris m endaciis fidem qu erit. ev en tu m experiri n o lu it; n ich il loco m overe a u su s, e x eo
E o q u e m irab ilior qu ia a d h oc ip su m raru m v eru m in ter cre ipso auro qu od ex foram in e d u m ten ta retu r e x iv e ra t, b u ccu -
so b ra m en d acia in tern oscen du m n u lla fe rt v ia , n u lla n o ta e st 15 la m fieri iu ssit e t su p rem a colu m pn e p a rte rep osu it.
n isi p o st ev en tu m . Sed de h oc sa tis a b in itio d ictu m e s t ; a d Q u od seq u itu r eiu sdem d u cis som p n iu m a p u d S ilen u m e st, 4
o rd in em rev erto r, q u od su p erest v eroru m som p n ioru m con grecu m h isto ricu m e t res ip siu s ex actissim e p e rtra c ta n te m ;
g estu ru s. qu em C elius et m u lti ex n ostris scrip toribu s sequ u n tu r,
p resertim q u otien s de H a n ib a le serm o in c id it. E s t a u tem 5
Amiicar 62. - Dux C arth aginis A m ilca r Siracusas obsidens in I 20 h u iu scem od i. H a n ib a i v ic to S a gu n to rom an a b ella ia m m e -
som pn is au dire visu s era t se p o strid ie in tra obsesse u rbis d ita n s, in ter qu ietem v isu s e s t, im perio Io v is in d eoru m con
m en ia cen atu ru m . E a re a d v ic to rie sp em reflexa m a n e a la ciliu m a d m issu s, de inferen do Ita lie b ello m a n d atu m ex ce
cris a d op p u gn an d am u rb em in stru eb a t aciem . T a lia v o l- 2 pisse a b ip so I o v e ; qu in e t u n u m e x eo n u m ero sib i d u cem
5 v en ti ac m o lie n ti - qu od sepe fit - g ra v is tu m u ltu s in castris d ep u ta tu m , qu em sequ i iu beretu r cu m ex ercitu n equ e retro
ex ortu s e st C arth agin en sibu s a c Sicu lis in ter se se d issi 25 respicere. C um h iis digredien s com m issis n eq u ivisse lon g u m 6
d en tib u s. O p p id an i occasion e fr e ti repen te p o rtis egrediu n tur q u od d e n on respiciendo iu ssu s era t observa re. Ita q u e v i
e t fu sis h o stib u s v icto res d u cem tu rb a tis suorum ord in ib u s d en di avid u s in tergu m d eflexis ocu lis v id isse terrib ilem e t
succurrere cu pien tem a tq u e ideo n egligentem su i in terci- im m an em b elu a m , a tris serpen tib u s o b v o lu ta m , hom in es
io p iu n t. S ic in u rbem du ctu s e t in com p edibu s cenans in te lle x it 3 a n im a lia u rbes dom os a tq u e a rb u ta e t o b v ia q u elib et p ro -
quam fa lsu s in terp res v eri so m p n ii fu isset. H u iu s qu id em 30 stern en tem a tq u e ca lca n tem . Q uo sp ecta cu lo stu p en s d u cem 7
A g a th o cles h istoricu s au ctor e s t ; a t seq u en tis C eliu s. suum in terrogasse qu id illu d m o n stri esset. D u cem vero d ix is
s e : ‘ H e c e st Ita lie v a s tita s . T u vero precep toru m m em or et
Hanibai 63. - H a n ib a i, e t ipse d u x C arth aginen sium , in tem p lo 1 v o lu n ta ti d eoru m obsequ en s perge m od o e t q u id retro fia t ne
Iu n on is L icin ie repertam colu m p n am au ream a sp ortare d e lab ores ’ . H u iu sce q u id em v isio seu v era seu ficta e s t ; Ita lie 8
creverat. In certu s a u tem an so lid a e x auro an superfieietenus 35 m iserabilis strages, q u am t o t per anfeos illo su b h oste p e rtu lit,
in au rata esse t, terebran do te n ta v it; e t certior fa ctu s esse u t v era fu isse v id ea tu r e t in ter veras in feratu r im p etra t.
5 auream to ta m , in p ro p osito rap ien di firm a tu s e ra t. C ui in ter 2
64. - I n S iciliam v en io . D y o n isii m a ter h u n c ip su m geren s 1 ryonisii mater
so m p n u m Iu n o n is species adesse v isa ,, u t avaris e t sacrilegis
cep tis a b sisteret m o n u it, m in a ta si pergeret rebu s ea m su is u tero secun du m q u ie te m satu riscu m parere v is a , rem ad
sp oliare, se q u o q u e illu m u n o qu o solu m v id eret lu m in e p ri con iectores d etu lit qu i 4 g a llea te ’ a Sicu lis v o ca b a n tu r. H ii
v a tu ra m . Q u o som pn io d u x a lio q u in fero x e t cui « n u llu s D ei sic in terp reta ti su n t u t e x ea n ascitu ru m p reciaru m e t diu
3
5 in o m n i G recia fo rtu n a tissim u m pred iceren t. C uius rei P h i-
62, 11-12. ap. C ic., De div., 1 xxrv 5 0 ; cfr. V al. M ax., Fact. et dict. mem.,
63, 10. L iv ., A b urbe cond., X X I iv 9. Cfr. Sen., X 2 (Bas. 1554, I I 961).
I v n ext. 8. 12. ap. C ic., De div., I x x tv 48.
16. ap. Cic., D e div., I x x iv 4 9 ; cfr. V al. M ax., Fact. et dict. mem., I v n ext. 1
e L iv ., A b urbe cond., X X I x x n 6-9 .
62, 7. portis] portas b ; ma sono d ’ac- 63, 2. Licinie] cosi i codici, anzi che
cordo con Ted. i soliti Par. Abr. e Cus. ‘ Lacinie ’ . * Lacinie ’ in Itin., 69. 19. E st autem] Est enim b. 6 4, 1. gerens] ferens Ted.
Cfr. I I I 5 4 ,1 . 10. 6. species adesse visa, ut] species vi 2 4-25 . retro respicere] retrospicere b, 3. ‘ galleate’] cosi i codici; ‘ galeo-
sa est T e d .; è certo lezione peggiore. meno Par. Cus. A br. tae ’ il Cicerone teubneriano.
238 RERUM MEMORANDARUM 239
LIBER QUARTUS, 65-70
listu s, «h om o» u t a it C icero, «d o c tu s e t d ilig en s», testis ta sse illeceb ras sperare lic u it a m a n ti, seden im b rev i p o st
e st.
occisu s e t n u llo m iseran te in sep u ltu s iacens a m ice o b v o lu tu s
« a m ictu lo e st. N o n d ifferam p h ilo sop h o s.
Himera
65. - H u iu s a u tem u t m a tri cla rita s a tq u e fo rtu n a , sic cru - 1
d elita s H im e re cu id am h au d ig n o b ili, u t a iu n t, fem in e p re- Socrates
68. - S o cra tes, d u m carcere clau deretu r, C riton i fa m ilia ri 1
m o n strata e s t. Q u e qu on d am dorm ien s v isa sib i q u o d am ite r suo n a rra v it ex cellen tis fo rm e m u lierem ad se in som p n is
o sten d en te celum scandere, e t cu n cta con tem p lan s su b ter accessisse , e t n om in e co m p ella n tem in gessisse versu m h om e-
« scabellu m e t sub ipsiu s Io v is v estig iis iacen tem ac v in clis in ricu m , e x quo te rtia sibi lu ce m oriendu m ille co n iceret; a tq u e
n ex u m v a lid is cernere ro b u stu m fu lv u m q u e e t len tig in o su m 5 ita a ccid it. S a tis locu p letes te ste s reru m etia m g ra v io ru m :
h om in em . Q uo con specto sciscitari du cem su u m qu is ille 2 h u iu s en im so m p n ii P la to n em au ctorem affert C icero, se
h om in u m q u id v e illic v in ctu s a g eret. R esp o n su m v e S icilie
qu en tis A risto tile m .
Ita lie q u e p estem fo re, co n festim u t ex ea cu sto d ia eru p isset
Eudemus cy
d esev itu ra m la te per p o p u lo s. E a m v ision em tu n c in ter p a 69. - C uius fa m ilia ris E u d em u s cyp riu s in M aced on iam l prius
io res n o ta m fe c it v u lg a v itq u e . In te rie cto tem p o re, d u m D y o - 3 proficiscen s, P h eras, T h esa lie u rb em o p u len ta m et egre
n isiu s, q u i a d ea m d iem ob scu ri n om in is ac fo rtu n e fu era t, g ia m sed A lex a n d ri cu iu sd am in h u m an a ty ra n n id e p essu n -
la x a tu s ta n d em celestis p ro vid en tie com pedibu s tyra n n id em d a ta m , v e n it. H lic m orbo correptu s e st ta m g ra v i u t d e v ita
in v a sisset, m u lier ea d em , illic e t u t ocu lis su is o b la tu s e st, il 5 eius desperaren t m ed ici. S ic afflicto iu v en is eleg an ti specie 2
io lu m esse qu em su b Io v is ped ibu s v id isset a sseru it. Q ue asse p er n o ctem adesse v isu s tria d en u n tia v it e v e n tu ra : u t eger
v eratio u t effectu v e ra x , sic sib i prop erate m o rtis cau sa fu it. m o x sa n ita ti restitu eretu r, u t eius urbis tyra n n u s in tra p a u
cos d ies m ortem o b iret, u t ip se p o st qu in qu en n iu m in p a
Mater Phalaridis
66. - A t P h alaridis m ater M ercu riu m , cuius sim u lacru m 1 tria m rem earet. E t p rim a qu id em duo clare u t en u n tia ta 3
p a teram m an u ten en s in ter d eoru m effigies d o m i su e co leb a t, io eran t ev en ere: nam e t ip se p reter sp em co n v a lu it e t ty ra n
in som pn is v id it ex ea p a tera san gu in em h u m i spargere p a v i n u s a b u xo ris su e fra trib u s tru cid a tu s e st. T ertiu m v ero p a
m en toq u e p a u la tim illisu m rebu llire, donec sen sim d o m u m ru m per obscu riu s. Q u in ti en im sub an n i fin em , d u m E u d e
5 om n em fa stig io ten u s in u n d aret. Q u od in u n a v isu m in m u l m u s e S icilia u b i tu n c d eg eb a t in C ypron reversu ru s e x p ecta -
tis d o m ib u s veru m fe cit 'cru en ta n a ti se v itia . H u iu s q u id em 2 retu r, ad Siracu sas b ello p erem p tu s e s t. C on iectores v ero sic
vision is au ctor e st P o n tiu s H eraclid es, « d o c tu s v ir » u t a it is so m p n iu m excu sasse leg im u s, u t diceren t h om in em tu m d e
T u lliu s, ‘ « e t d iscipu lu s P la to n is ». A t sequ en tis eo d em ip so m u m cu m e corporeis v in cu lis ev aserit in p a tria m rev erti.
T u llio v etu stio rem te ste m n on in v en io .
Simonides
70. - S equ itu r ph ilosoph os illu stre v a tu m p a r. Sim on ides l
Alcibiades
6 7 . - A lcib ia d es p a u lo p riu sq u a m e rebu s h u m an is p e lle - 1 p roiectu m ac d esertu m in lito re cad aver se p e liv it, e t cum
retu r, se a m ice su e v e ste co n tectu m so m p n ia v era t. A lia s fo r - m o x n av iga tu ru s o b d orm isset, v id it illiu s h u m a ti speciem
m on en tem n e n a v im , si n au fragio perire n o lle t, ascen deret.
64, 6 . De dii?., I x x 3 9 ; cfr. V al. M ax., Faci, et dici, mera., I v n ext. 7.
65, 2. V al. M ax., Fact. et dict. mem., I v n ext. 6. Per il nome della protago
nista cfr. Introd., p. l x x x i x . . 68, 6 . De div., I x x v 52 e 53.
66, 8. De dii?., I x x m 46. N el Cicerone teubneriano si legge ‘ Ponticus ’ , non 7 0 ,1 -1 1 . Ibidem, I x x v n 5 6 ; V al. M ax., Fact. et dict. mem., I v n ext. 3.
‘ P ontius’ : vedi I 24, 1. 22. 9. De dii?., I I l x i x 143; cfr. V al. M ax., Fact.
et dict. mem., I v n ext. 9. 6 9 , 6 . adesse visus] Ted. di qui salta 14. ad Siracusas] Ted. segna in mar-
a ‘ u t eius urbis tyrannus ’ ; eviden- gine apud.
66, 3-4. pavimentoque paulatim illisum] pavimentoque illisum b .
tissim a svista del copista.
LIBER QUARTUS, 70-75 241
240 RERUM MEMORANDARUM
5 P a ru it e t ceteris p rofectis siib s titit, solu s om n iu m in colu m is : que u b i m o n eb a tu r p la u stro , bu b u lcu m q u id n a m veh eret
reliquos en im su b óculis suis rabies ven to ru m e t v is tem 20 scru pu losiu s sciscitari cep erat. Illo trep id e fu g ie n te corpus
p esta tis ab sorb u it. F e fe llit h ic vu lg are proverbiu m £ perdi b e - 2 ed u ctu m e t rev ela ta scena n octu rn i fla g itii, caupo a d su p
se t, ab ipso H ercu le per q u ietem qu isn am id fecisset edoctu s in te rp re ti: resp on d it th esau ru m esse su b le ctu lo . F o d it ille
trad itu r. Q u od cu m hom o p erstu diosu s e t v e l illi p ericu lu m e t a u ru m argen to circu m v o lu tu m rep p erit argen tiq u e p a r
5 afferre m etu en s v e l som pn io p a ru m credens sepius n eg lex isset, tic u la m in d ici suo m isit. A t ille facetissim u s n u g a to r: « N i-
rev erten te p er sin gu las n octes im a gin e coactu s ta n d e m ad ch il n e » in q u it, « d e v ite llo ? », e x priore ev en tu secu n du m
ariop agitas vision em d e tu lit. C ap tu s ex in d itio a c to rtu s io elicien s, u t n on ta n tu m o v o th esau ru s, sed o v o sim illim u s
fu rtu m fa ssu s p a teram r e s titu it; e x eoqu e tem p ore H ercu th esau ru s v id eretu r o sten su s. E n fa b ella s in qu ib u s e t p h i
lis In d icis cognom en tem p lo a d d itu m . losop h oru m con teru n tu r in gen ia. Q u am m u lti o v u m sine
th esau ro so m p n ia ru n t!
Archas viator
7 2 . - Su pervacu u m vid eri p o te st som p n iu m a ttin gere - qu od 1
Cursoris somp
e ta te C iceronis creberrim u m , u t ip se a it, ap u d sto ico s, h od ie 74. - C ursor itu ru s ad O lim p ia p er n o ctem e x tim a v it ni um
sim u l itin eran tes cu m M egaram ven issen t ita d isiu n cti su n t, ille : ‘ V i n c e s ’ a it ; ‘ id e n im a g ilita s e q u o r u m
s u t eoru m a lte r ap u d cau pon em in ta b ern a , a lte r a p u d h osp i e t rob u r in d ica t ’ . Id e m so m p n iu m ad A n tip h o n em re tu lit,
te m m a n eret. N o ctu rn o a u tem tem p ore is qu i a d h osp itiu m 2 5 qu em u n u m e x grais som p n ioru m con iectoribu s in p rim is ce
d ev erterat so tiu m v id it in som p n is o ran tem u t sib i, cu i a p er leb ra tu m v id e o ; a t ille : ‘ V in c e r is ’ in q u it, ‘ h au d d u b ie. N o n
fido cau pon e m ors p rep a rab a tu r, op em fe rre t; p osse en im si a n im a d v ertisti te a q u a tu o r p rev en tu m esse d u m curreres ? ’
p u gn a tor esse n eg lex era t, u lto r sa ltem m o rtis e x iste re t e t m en exp eriri s ta tu it. I lle resp on d it : ‘ Q u eso, a m ice, n on n e
cadaver su u m ab ex trem a ign o m in ia v en d ic a ret; se en im a 5 te v ic tu m iri iam sen tis ? A v i s e n im hec a lia s o m-
n es d u m fu g a t ac seq u itu r, s e m p e r est u ltim a I n u n c, fa m e m a g isteriu m ! M e qu id em ista ren arran tem in gen s su b it
lecto r, e t som p n iis qu atere e t in terp retib u s crede. ad m iratio e t in ep tiaru m ta n ta ru m p a trie p ig et p u d et ac m i-
20 se r e t: in solo in quo n a tu s su m hunc n a tu m v e l ex a ra tu m
Matrona
76. - M a tro n a parien di a v id a sed a n g ra v id a esset in certa , 1 p o tiu s errorem . U b i queso tib i tim e , gens p ru d en tissim a , lu
v isa sib i e st in som pn is sig illa ta g en ita lia h abere. A lte r ex m en a n im i e t ocu loru m ab erat ? un de cecitas hec ta m m an i
con iectoribu s m in im e p reg n a n tem a u t p a ritu ram a sse ru it: fe sta , ta m p u b lica ? D eu m n e T a g em an h om in em e x tim a sti ? 5
fore en im preclu su m p artu s ite r . A lte r co n tra : ea en im d u n - Si en im deu s esset, n on n e illu d occu rrit e celo p o tiu s qu am
5 ta x a t clau d i e t consignari solere qu e plen a sin t. 25 e terre cavernulis a d ven tu ru m , n equ e ex p ecta tu ru m b u b u lci
H iis e t h oru m sim ilibu s q u id de h ac in terp retu m a rte 2 a ra tru m quo ad iu tu s d o ctrin a m p op u lis p redicaret ? si a u tem
- siq u i ta m en adhu c illa m p ro fiten tu r - sen tien d u m sp e- h o m o , terra o b ru tu m v iv e re secu n d u m n a tu ra m n o n p osse
ran d u m q u e sit eru d iti h om in es in te llig a n t; v u lg u s qu od n o v e ra s; ideoq u e fa lla ci qu a p ia m v ision e te d elu sam n osse
te n u it n on relin q u a t. E t de n a tu ra li qu idem d ivin a tio n e p o tera s. A t digno D e i iu d icio fa ctu m reor, u t errores tib i 6
io sa tis d ictu m e st. 30 terra p areret n ich il tu n c celeste sa p ien ti. N e q u e en im h ec qu e
tib i o b icio , m a ter, in certa su n t : p h ilosoph is e t p o etis e t h isto
ricis te s ta ta . Q u in e t error h ic tu u s p ro xim a s n ation es con
DE A R U S P IC U M ET AUGURUM D IS C I P L I N A tag io a ffe cit, p recipu equ e p o p u lu m rom a n u m , a p u d qu em
d ecretu m legim u s « u t de p rin cip u m filiis sex sin gu lis E tru rie
77. - O perepreoium arb itror agnoscere u n de gem in u s h ic I 35 p op u lis in d iscip lin am trad eren tu r ». E t a d d it ration em C ice- 7
error in Ita lia m sit in v ectu s. U n d e en im desierit m e ta cen te r o : « N e ars » in q u it, « ta n ta p rop ter te n u ita te m h om in u m a
n o tu m e s t : n ecesse qu id em fu it e t h an c e t ceteras errorum religion is a u to rita te abd u ceretu r a d m ercedem e t q u estu m ».
u m b ras terris evan escere u b i v e rita tis so l a ffu lsera t. E t d e 2 A r s , in q u it, t a n t a ! o d eliration em rid icu la m , o aniles
Tages 5 origin e q u id em aru spicii ta lis n arratu r fa b u la . E tru sco cu i n u ga s, o d o cto ru m h om in u m su p erstition em in a u d ita m ! H in c 8
d am a ra n ti in a g r o , ut a iu n t, t a r q u i n i e n s i 40 p reterea su m p sisse n om en d iceris, T u scia , a th u re e t a sa
cu m profu n d iu s ad actu s fo ret v om er, erupisse T a g em crificiis a p p ella ta , in v en trix ex to ru m e t p o rten to ru m ac fu l
qu en d am n om in e, p u e r il i effigie, sap ien tia s e n i l i , g u ru m in terp res. Q u e cu m ita sin t n on e st tergiv ersation i 9
e t a ra to rem a llo q u i cep isse; illu m vero p erterritu m e x c la - lo cu s, fa ten d u m crim en e s t id q u e d u n ta x a t resp o n d en d u m :
io m asse. A d cu ius v oces fin itim oru m prim o c o n c u r s u m sic v ero D eo p la citu m u t e t tu e t que erroribus tu is im b u ta
factum esse. In d e g ra d a tim progressa rei fa m a in tra 3 45 fu it, R o m a , cuius qu od religiosissim u m est in te nu nc u squ e
dies p au cos in eu m agru m v n iv ersa m E tru riam con flu xisse. fu n d a tu m e s t, fe lici v a rie ta te m irab iles fu tu re v eri d isci
P u eru m illu m a u d ien tibu s cu n ctis m u lta d ix isse ; d icta p lin e, m endacii m a g isteriu m h ab eretis, v e l sic in tellectu re
eius o b serv a ta e t scrip tis e d ita : e x qu ib u s a cced en te lon g a qu id in ter lu cem ac ten ebras in tersit.
15 reru m ex p erien tia om n is aru spicin a p rocesserit, ita tam en
u t si a d a lia s serperet n a tio n es, ap u d T u scos precipu u m 35-36. De div., I x u 92. 39-42. Isid., Orig., I X n 86; Uguccione, Magn. Der.,
8. v . Teos (ms. Ambros., S 62 In f., c. 398T); Giov. Balbi, Cathol., Venezia
eius m a g isteriu m v ig eret. S ed o prorsus erroneum e t in - 4
presso Boueto Locatelli, 1495, c. 297r.
7 6 ,1 -5 . Cic., D e div., I I lxx 145. 9. La distinzione tra divinazione natu 77, 34. sex] Cicerone * ex ’ . antichi confini della ‘ Tuscia ’ , a quel-
rale e artificiale è ciceroniana: De div., I v i 11-12 e I I m 9 . 40-41. et a sacrificiis] et sacrificiis b. li toscani aggiungeva santi e mistici
77, 6. Ibidem, I I x x ra 50; Ov., Metam., X V 552-59 e Lue., Bell, civ., I 636-37. 47. haberetis] habentis tutti i codici. umbri?
Resta la difficoltà di interpretare le 48. ac] et Ted.
76, 10. satis] sat Ted. 11. 45-46. Forse il P ., pensando agli
244 RERUM MEMORANDARUM LIBER QUARTUS, 78-79 245
78. - A ru sp icin e p rim u m fo n tem a ttig i ; ad au gu riu m v en io . 1 «sacerdotes d ivin os ad h ib u erin t ; qu os» u t a it C icero, « ‘ m an tes ’
P ig et augures reges m em in isse, p recipu equ e R o m u lu m ; qui v o c a n t» ; p u to qu od d iv in a tio ap u d eos ‘ m a n tic e s 5d icitu r. E t
p a storiu m adh u c q u id d am redolen s augu r o p tim u s fu isse L a ced em o n es, gens in v ic tissim a , augu rem in consilio «in te re s
tra d itu r. M ira reru m d isso n a n tia ! im o vero con son an tia re - so se, augurem regi suo assessorem » sem per adesse volu eru n t.
5 ru m m a x im a ! qu is en im n isi p a sto r in cu ltu s a tq u e horridus Q u is ig itu r m iretu r ta n to h a b ita m in honore v a n ita te m b re- 8
ad h as in ep tia s ap p licasset a n im u m ? P u d or e st cogitare u r- 2 v i in im nifiTiRnm excrevisse ? Id e m ferm e in sin gu lis p articu lis
b em R o m a m , om n iu m u rbiu m ac terraru m in d u b ita tu m ca h u iu scem od i rei q u am d iv in a tio n em v o c a n t lic e t in telligere.
p u t, au sp ica to con d itam e t flo ren tem , p rep o ten tis p o p u li fo r Q u is en im n isi d ivin o v ir con silio n on oraculis fid em d a ret,
tu n a m a vib u s debere m alu isse q u am D e o ; qu in e t su b reg i- 45 cu m v id eret n on m od o clarissim os reges e t m agn oru m p o p u -
io bu s e t su b im perio con su lari, m u ltis qu id em secu lis, n ich il , loru m n u n tio s, sed su m m os etia m ph ilosop h os e t h u m ane
absqu e au sp iciis d om i m ilitieq u e fieri SQlitum . S tu p et a n i- 3 m agistros v ite certa tim ap u d D elp h os e t D o d o n a m e t A m -
m u s recolens illo s viro s ta m claros, ta m m agn ificos, qu i res m on em concurrentes ? qu is spern eret S ib illa s, qu as sen atu s e t
h u m an as ex a ltissim o desp iceren t, qu i fo rtu n a m ip sam p e d i pop u lu s rom anu s in ex trem is pericu lis con su leren t? quis 9
bu s su b strassen t, qui terraru m orb em in en arrabili v irtu te so so m p n ia n eg ligeret, cu m sciret, u t reliqu os silea m , L a ced em o
15 d o m u issen t, avicu laru m v o la tu i g arritu iq u e e t p u erilibu s su c n es ip so s, quos n escio an p ro xim e a R o m a n is fo rtissim o s
cubuisse fa lla ciis. U n o qu id em n os con solari p o ssu m u s: qu od 4 om n iu m e t p resta n tissim os v iro s iu dicare v e lim , u squ ead eo
qu i su periorem gen uim u s errorem ad alien igen asque tra n sm i som p n ioru m cu riosos, u t scrib a t Cicero qu od qu i eis preerant
sim u s, h u n c n o n n isi ab aliis g en itu m a d o p ta v im u s im ita n - « n o n co n ten ti v ig ila n tib u s curis in P asip h e fa n o , qu od e st
d oqu e n ostru m fecim u s. A p u d G recos n am qu e m u lto a n te 55 in agro prope u rb em , so m p n ia n d i causa e x c u b a b a n t; qu ia v e
20 u rbem co n d ita m augures floru eru n t, ta n to q u e fu eru n t in h o ra » in q u it, « qu ietis oracu la d u ceb an t » ? quis d en iq u e m a g os
n ore, u t C alchas p eten tib u s Y lio n G rais n u m erosissim e classi n on su sp iceret, sine qu oru m d o ctrin a n em in em , q u a n tu m li
prefectu s m em oretu r ob u n am au sp icii d iscip lin a m : in ea b e t ahia rebu s o rn a tu m , a d P ersaru m regn u m p roveh i posse
en im e x ce lle b a t, in rebu s aliis m u ltis in ferior. A m p h iara u s 5 cognosceret ?
v ero e t T iresia s ta m illu stres eod em artificio feru n tu r, u t p ri- 60 S ed a d au gu riu m rev erto r. In itiu m q u id em hu iu s rei e x 10
25 m u m pro deo coleren t e t tellu s qu e illu m ab sorb u erat pro A ra b ia p rim u m P h yrg ia q u e et C ilicia ac P a m p h y lia , ad
oraculis a d iretu r, secundus n on m od o v iv en s h om in ibu s p re- p o strem u m e t ex h ac n o stra U m b ria , que Ita lie p ars e s t,
ferretu r sed d efu n ctis e tia m , H om ero dicen te solu m ap u d in m an asse leg im u s. R a tio n e m h u iu s a fferu n t, u t reliq u oru m d i
feros T iresia m sapere, v ag a ri reliq u os u m braru m m ore. N ec 6 v in a n d i gen eru m , verisim ilem q u id em : qu od hee scilicet p ro -
prim i preterea n ostri reges augu rio d o cti fu e ru n t; regn aran t 65 v in cie arb u stis e t p a stu pecoru m abu n d en t e t idcirco qu i
30 priu s in G recia M opsu s e t A m p h ilo cu s, fam osi au gu res. D e eas in colu n t per silv a s e t u m briferos m o n tes assidu e v a g i cir
n iq u e, u t e s t ap u d C iceronem , «o m n in o ap u d v eteres qui re cu m vo lan tes ac circu m strep en tes volu cres so licitiu s obser
ru m p o tieb a n tu r, iid em auguria ten eb a n t» ; affertqu e ration em : v a ru n t.
« u t en im » in q u it, « sapere, sic d ivin are regale d u ceb an t ». E t 7
u t in regibu s d ix i, sic nec in p op u lis n ostris h ic p rim u m fu ror 79. - H acten u s de e x tre m a augu rii origin e. Q uo au tem te m - 1 Actius Navius
35 ad m issu s e s t. N a m e t A th en ien ses, gen s alioq u in pru d en pore e t qu am ob cau sam hec in san ia R o m e v eh em en tiu s
tissim a , n u n q u a m « con siliu m p u b licu m » h ab u eru n t cui non
37. JDe div., I x l iii 95. 53. Ibidem, I x u n 96. 63. Ibidem, I x l ii 94.
78, 19-30. Cic., De div., I xl 87-88; Apul., D e deo Socr., X V I I I 159-61. 78, 40-41. Quis igitur] Quis ergo b. mentre il D e divinatione ha natural-
31. Cic., De div., I x l 89. 54. Pasiphe] è la lezione concorde, mente * Pasiphaae \
246 LIBER QUARTUS, 79-83 24 7
RERUM MEMORANDARUM
Augustus Cesar
inolere cep erit hinc d icam . A c tiu s N a v iu s, pu er e t, q u od m a 81. - C esari a u tem A u g u sto p riu sq u a m e x a lv o m a tris 1
gis rid eas, su u m p a sto r, P risco T arq u in io regn an te litu i u su m e x iret p ro d ig io p ren u n tia ta m m agn itu d in em a ffirm an t ; a t id
que rei fa m a a d regem ev o ca tu s e st. Q u em rex in tu en s, e t 2 p u li rom an i n atu ram p artu rire ». E iu s rei au ctor e st T ra n q u il-
e ta te m e t h a b itu m fo rtassis irriden s, te n ta v it h oc m odo: 5 lu s te ste m afferens Iu liu m M a ra tu m . Illu d a d d itu r m ira cu lo : 2
£ U tru m ’ in q u it, ‘ qu od n u n c in an im o m ich i e s t fieri p o s sen a tu m respon so territu m decrevisse n e q u i s illo anno
sit an n on p o ssit in terrogo \ N a v iu s, cum au gu riu m p ereg is- n atu s educaretur, sed qu ibus pregn an tes d o m i con iu -
io s e t, fieri posse resp o n d it. H ic vero rex elu sisse p u ta n s : ‘ A t g es sen a tu s con su lto n e in p u b licu m ven iret o b stitisse .
qu i ’ in q u it, ‘ co tem h an c n o v a cu la scindere m ed ita b ar ’ . Ille E id e m A u g u sto in o b sid io n e peru sin a lita re n on v a le n ti, 3
m irab ili co n stan tia : ‘ P o tes ergo ’ a it ; arrep taqu e n ov a cu la io cu m in sta u ra ri h ostia s iu ssisset, op p id an i repen tin o eru m p en
in con spectu stu p en tis regis ac p o p u li co tem secu it. In d e sa te s im p etu to tiu s sacrificii p o m p a m a p p ara tu m q u e su stu
cru m R o m a n is augu riu m . Q u e res qu an q u am e t an n alibu s 3 lere. Q u o an im ad verso a b aru sp icib u s resp o n su m fo re u t
is e t h istoriis om n ib u s p erv u lg a ta s it, T u lliu s ta m en e t han c om n es d eoru m m in e que in e x tis ap p aru eran t a d eos tra n si
m in e v a n ita tis origo e st. H in c qu ib u s u tra q u e su ccessibu s v e l 15 M ors h u ic qu oqu e p rin cip i p ren u n tiata e s t. Sub ex trem u m 4
ap u d n os v e l ap u d exteras g en tes a u cta s it, p a u cis exp ed iam tem p u s ta b u la , in qu a n om en eius in scrip tu m fu e ra t, de celo
ex em p lis. ta c ta e t p rim a n om in is lite ra d eiecta e st. H in c r e s p o n
s u m c e n t u m e u m d i e s , n o n am pliu s v i c t u r u m :
R o m a n a . q u i p er co n vu lsa m sign ificaren tu r litera m ; se vero in ter deos
20 referen d u m , qu od reliq u u m percu ssi n om in is in d ica ret, q u o
iuiius cesar 8 0 . - U n d e a u tem n isi a suprem is ord iar ? Iu liu m C esarem 1
n ia m ‘ e s a r 5 deu s d iceretu r E tru scoru m lin g u a . Ex quo 5
immolantem Spu rin n a, n otissim u s a ru sp ex , n o n rep erto
sim u l a tq u e a liis sim ilib u s m u ltis elicio lin gu aru m m u ta tio
corde in e x tis o p im i b o v is, a d m o n u i t v eren d u m esse n e
n em ap u d gen tes p lu rim a s, de quo a m e sepe q u esitu m m e
con siliu m a c v ita fa tisceren t, que am b o a corde p ro ven iren t.
m in i. Sed n on id p resen tis n eg otii est.
5 Ita q u e circu m spici oportere discrim en qu od sib i p araretu r,
n equ e u ltra id u s m a rtia s tra h i p o sset. M ira reru m h u m a n a - 2 8 2 . - T iberiu s a u tem , cu m d racon em , qu em feru s ip se m a n - l Tiberius
ru m n u bes ! m ira fo rtu n e v io len tia ! un de hec v e l illi n osse v e l su efa ctu m et a ltore su o m itio rem p rop ria m an u pascere
h u ic n egligere. P refixa en im die cu m Cesar m u ltis fru stra
co n su evera t, fo rm ice d ev ora ssen t, resp on su m h ab u it im p e
reten ta tis h ostiis curiam in gred eretu r, in Sp u rin n am , ceu in tu m m u ltitu d in is p ro v id eret. S ed u tin a m n ich il u n q u a m v e - 2
io m en dacem , ita iocatu s e st u t diceret idus ad ven isse. Is a u
s riu s aruspices p red ixissen t ! T ib eriu s en im n on concursu p o
tem n on d u m preterisse resp o n d it. S ic ex in teg ro com m in a
p u li, v eru m ta c ita e t p en e a m b igu a m o rte p eriit.
t u s ; n ec fe fe llit: eo d em en im d ie ac loco cesus e s t.
strage feip u b lice p ari frau de circu m ven tu s ap u d C annas r e n d u m , i n g e n s , p u llo s in silv a m fu gere ! M ovisses
so periit ? Q u od n on im m erito « pen e u ltim u m im perii v u ln u s » 5 fo rte a n im u m , aru sp ex, si v e l in u n das v e l in ign es e v o la s-
ab h istoricis d ictu m est. s e n t; n u n c v ero n a tu ra m secu ti s u n t: qu id m in a ris1? ‘ A t se
d u lo q u esiti n ec rep erti su n t ’ . A la s , credo, ca v ee o d iu m e t
8 9 . - L o n gu s h ic rom an oru m d u cu m ordo su b te x itu r. E o - 1 lib e rta tis am or ad d id era t. S ed a u d ite qu od seq u itu r. ‘ C u m 2
d em bello pu n ico T iberio G racch o, illi G racch orum o m n iu m terrestri itin ere ad P o rtu m H ercu lis p e r v e n i s s e t ,
co n tig it u t e p ro xim a cavern u la gem in is serpen tib u s e la p - - M a n cin e, m an e - ’ . V o x qu id em sine a u ctore n u lla est.
5 sis e x ta corru m peren tu r. Id q u e n on sem el ta n tu m sed bis Sed a u cto r illic p resertim p erfacile la tita re p o te r a t; caver
terqu e red in tegratis sacris a ccid it, n ec prohiberi p o tu it. Q uo n osu s en im ac silv estris locu s e st, m ich iqu e n o tu s o p tim e :
o sten to m o ti aru spices u t v ite p ericu lu m d u x c a v e r e t n u n q u a m in m e m agis ausis tem p e sta tib u s, sem el e t iteru m
m on u ere. U tile con siliu m , fa te o r, h om in i p resertim ta m g ra v ia 2* 15 illic in terram eiectu s m u lto s in lito re dies eg i, n o n m inus
b ella tr a c ta n ti; v eru m n on ta m p ro p ter fa m elico s angues iu ste , n isi fa llo r, territu s cu m procellis obruerer e t m ortem
io in testin a b o v is in v a d en tes, qu am p ro p ter vicin u m h ostem ro a n te ocu los h ab erem , q u am a u d ita v o ce M an cin u s. Q ua
m a n i san gu in is sitien tem . S ilea t aru spicii n om en , con silia sana u squ ead eo p a v efa ctu s scrib itu r u t alio ce p tu m ite r flecte
lau d en tu r. T a m e n ipse n on c a v i t , sed ab h osp ite r e t. S ed qu od , o ro , te rtiu m p rod igiu m n a rra tis? ‘ C um 3
p rod itu s i n s i d i i s C arth agin en siu m in cau tu s o p p e tiit. 20 Ia n u a m 5 in q u iu n t, ‘ v en isset e t scap h am esset ingressu s,
a n gu is ex im ie m a gn itu d in is visu s m o x ev a n u it ’ . O rid icu
Claudius Mar la m h isto ria m ! E rgo p rod igioru m n u m eru m ca la m ita tib u s
cellus 90. - M . C lau diu s M arcellu s, v ir fo rtissim u s, eodem b ello l
sim ili casu p eriit in B ru tiis. N em p e p o st sacrificiu m m estior e q u a tu ru s, M an cin u s m ale p u g n a v it, fe d u m fed u s in iit,
aru spex re tu lit e x ta m in an tia e t u t cau te ageret h o rta tu s e st. tu rp ite r se d ed id it. Q u id d ictu ri fu era tis si v ic isse t? V u l-
H ic qu oqu e sapien s con su ltor e t d u x equ e in ca u tu s, qu i rem 2 25 gare est en im u t in fa u stis reru m ev en tib u s reprehensorum
circu m clusu s e t oppressus n on m in orem lu gen d i cau sam p a C rassus b ello p arth ico n e m an u m cu m h oste consereret q u an
trie d a ret ta m pu erili errore ta m p ro b a ti ducis e t ia m se x a - tis e t q u a m claris prod igiis rev ocatu s e st ! M o tu ru s aciem cum
io gesim u m te rtiu m eta tis ann u m supergressi qu am in teritu . p a lu d a m en tu m p o sceret, quo belloru m d u ces a u t candido
5 a u t pu rpureo u ti co n su everu n t, p u llu m ei a lla tu m e s t. N o n 2
Hostilius Man
91. - B ello a u tem n u m an tin o H o stiliu s M an cin u s hiis te r - I p u to su spicem in i p an n u m illu m sen su m terroris h a b u isse:
cinus
ritu s prodigiis affertu r. Sacrificiu m in stitu e n ti p u lli cavea n on d u m eo v estra ru m relig io n u m p ro cessit in sa n ia , n equ e
gn atu ru s religion es e t deorum p o rte n ta n eglexisse rep reh en d i- v e lle t, n e im p ed iretu r a u sp iciis, lectica o p erta ite r facere
20 t u r .N a m q u od a p u m e x a m i n a circu m sign a v o lita v e r in t, 5 so leb at ». O rad icatos errores ! V ir fo rtis e t sapiens desp e
qu id n isi m ellis ac cere co p iam ? q u o d « sonu s ty m p a n o ru m rab at posse in h eren tem ossibu s opin ion em a p erta fro n te
P ergam i » in p en etralibu s tem p lo ru m au d itu s e st, q u id n isi io discu tere ideoq u e v u ltu m o b te g e b a t.
le titia m p o rte n d e b a t? D e fu g a q u id em h ostiaru m a b a lta r i- 6
bu s id em sen tio qu od de p u lloru m fu g a sub M a n cin o , eo que 96. - In te r duces ac reges h istrion u m rex locab itu r R o - 1 Rosius histrio
25 m agis qu ia p u lli illic p a stu m , h ic h ostie m o rtem fu g ie b a n t; sciu s, qu em C icero a m o r e m ac d elitia s suas ap
qu od in situ m est cu n ctis a n im a n tib u s. P ig et sin gu la p ro se- 7 p ellare n on eru b u it. C u m in cam p o Selon ii n u triretu r esse t-
’ qu i e t irrisoris cognom en vereor incurrere. I d sane q u od in ter que in fan s in cu n abu lis, assurgens per n o ctem n u trix v id it
p rod igia n u m era n t, repen tin o m erore ac n octu rn o p a v o re o b 5 eu m con sop itu m circu m flexo angue n odis horrificis im p lici
torpu isse acies, sign u m , fa teo r, p estiferu m ; sed , u t su b C rasso tu m . Q u o aspectu exan im is ex cla m a v it. « P a ter a u tem » 2
30 d ix i, im p era to ri p ro vid en d u m , n on aru sp ici. Q u i si in p a r - 8 pu eri de h ac re aruspices con su lu it ; « respon deru n t n ich il illo
te m con silii vocan d u s era t, p o te ra t e t C rassus p rim o e t m o x clariu s, n ich il n ob iliu s » in fa n te . A tq u i si in h istrion ica claritas
P om peiu s e t C esar n ovissim e b on o an im o esse, n ich il n isi h om in is co n sistit, n ich il m e n titi su n t. Sed o p erv icax in ep - 3
letu m e t m agn ificu m sperare. O m n ibu s en im , u t qu i rebu s io t ia ! d ivin itu s ergo fu tu ra m h istrion i cla rita tem p reosten sam
ip sis in terfu it m em in it, C icero, prom issu m erat a C a l d e i s v u ltis, cu m A frica n u s ta n tu s e t v ir et d u x n u llu m ta le m e
35 eos n o n « n isi in sen ectu te, n isi d o m i, n isi cu m cla rita te » e t ru erit o ste n tu m ? N a m q u od in cunis an gu is in v en tu s e st,
su m m a glo ria m o r i t u r o s . 0 prom issoru m fid e s! E t n im i- 9 nec m ich i qu id em m iru m v id etu r n ec C iceroni, p resertim in
rum si in a lteru tro deliran du m fu it ! H o n èstio r, u t ita d ixerim , S elon io, « u b i ad fo cu m n u n din ari angues so len t », u t ele-
insan ia est e x stella n tis celi m o tu q u a m e x cru en tis ex to ru m 15 gan ter a it id em .
fibris fo rtu n a m su am exp lorasse. Q u an qu am P om p eiu s ip se,
40 q u i, u t scrip tu m e s t, se se cred u lu m reru m ta liu m p reb eret, E x T E E N A
sepe etia m ab aru spicibu s lu su s erat m u ltaq u e sib i in G reciam
97. - A d d u n t d om esticis ex tern a risu n on m in ore p rose- 1 Deiotarus
tran sv ecto a b urbe R o m a n u n tia ta fu era n t que v e l « n u llos
qu en d a. D eio ta ru m regem in prim is «n ic h il u n q u a m n isi au
v e l ad versos ex itu s h abueru n t ». Ita q u e qu id a m p liu s crederet
sp ica to gerere » co n su etu m . Q u em V aleriu s n on so lu m in ter
n on h a b eb a t. C esarem v ero collegis su is ad derem n isi eu m
extern os p rim u m , sed v e lu t im m em or m oris su i a n te om nes
45 prim o lo co in d om o cesarea co llocassem .
5 etia m R o m a n os in hoc ord in e lo c a v it. H ic ergo, u t m em o - 2
26. animantibus] animalibus Ted. 96. Nel titolo b dà Roscius. 3 e 14. Selonii... Selonio] cosi i mss.
et m en d a x , e le g isti? an qu ia C iceronis lib ro s, u n de ista su con siliis n on p u d et ? v e l cur ap u d eos in op in ab ile vid ea tu r
m eb as, in m an u s posteroru m n eq u aq u a m p erven tu ros credi 45 sa p ien tia m , que ab illo ru m anim is lon ge e x u la t in aliis an i
d isti, nec n os lectu ros qu ibus v erb is h oc D eiota ri au sp iciu m m a n tib u s h a b ita re ? S ed h oc h acten u s.
is a C icerone refellitu r? « A t id n eq u e, si fa tu m fu e ra t, effu
g isse t, » in q u it, « n ec, si n on fu era t, in eu m in cid isset ». 98. - P la to n is apes ad iciu n t e t form icas M id e. Sed de 1 Mid*s
A u cto ris tu i e t m ei v erb a recogn osce: n ich il im m u to , sed , 4 P la to n e cum de elo q u en tia loq u eb am u r d ix im u s. M id as vero
sicu t in tra c ta tu som pn ioru m d ix i, n escio qu om odo volu isse p h ry x ir) fan a dorm iens in v en tu s e st form icis in os eius tritici
m ich i visu s es su p erstition ib u s pregravare an im os, quos p o - gran a con gerentibu s. D itissim u m fu tu ru m aru spices resp on -
20 tiu s exh on erare d eb u era s; eoqu e m agis m iror u bin am aliu d •5 d eru n t. E g o p o tiu s ed acissim u m resp on d issem . Sed resp on
eiusdem regis auspiciu m reliq u isti. su m illu d fortu n e co m p ro b a vit e x itu s, u t scrip torib u s reru m
B ello n am qu e civ ili, v ir sapiens sine a viu m consilio n ich il 5 p la c e t.
agen s, prosperis h orta n tib u s au sp iciis p errexit ad P om p eiu m .
U b i qu am m u ltis e t pericu lis e t in com m od is a ffectu s e s t! 99. - Q u is illa n on rid eat que b ello in ter L aced em on es ac l De ^limaceis
25 B ello ph arsalico v ictu s ac fu g a tu s ta n to q u e d istra ctu s ab T h eb an os o rto u ltro citroqu e referu n tu r n u n tia ta ? E ts i en im
am ico e t, qu o fid eliter a m a n tib u s n ich il est a m ariu s, plen u s su ccessibu s a sserta su n t, n ich il ta m en rid icu losiu s dici p o
a b iit g ra v i reru m presen tiu m m erore e t v en tu ri spe d eterri te s t. C um en im ap u d T h eb a id am per b o etio s v a te s sacrifi-
m a . Ita q u e m o x e t illiu s m iserabilem a u d iv it m o rtem et su - 6 5 ciu m fieret, g allos gallin aceos in eo loco sic canere cepisse
perbu m h ostem su scep it h o sp itio ; a quo digredien te, n ovu m a iu n t, u t n u lla esset in term issio. A u gu res au tem p ron u n tiasse 2
30 h o sp ita lita tis p reciu m , et A rm en ia e t T roch an ioru m sp o lia T h eb an os h au ddu bie v ic to re s, ration e a d d ita qu am con su l
tu s tetra rch ia , nec lon ge p o st in discrim en cap itis a d d u ctu s, tiu s silu issen t: qu od ea scilicet volu cris p er n a tu ra m v ic ta
a b h osp ite fid eliori, h oc est a b ip so C icerone, defensu s e st. silea t, v ic trix ca n a t. Q u is ia m d u b ite t in h oru m v a ticin iis
E ccin e fides au sp icio ru m : le ta cu n cta p rom iseran t, eius artis 7 io spem h ab ere? E t cita tu r h u iu scem odi v a n ita tis te stis C alli
peritissim o m e sta om n ia p ro ven eru n t. N a m , qu od eu m p o stea sth en es, h au d ign ob ilis ph ilosop h u s e t au d itor A r isto te lis!
35 dicere so litu m accep im u s, a v e s qu ib u s du cibu s in b ellu m
iisset b e n e sibi c o n s u l u i s s e : qu on iam o f f i c i u m 100. - E x adverso m u lta L aced em on iis o ste n ta g ra v ia a t- 1 De simia
ac f i d e m adim plesse e t rom an am « lib e r ta te m arm is d e que terrifica ; sed om issis aliis u n u m referam , qu od h istorici
fe n d isse », qu isq u is eu m casus excip eret, om n ibus regnis ac G raioru m m a x im u m ac m estissim u m affirm a n t. C um enim de 2
d iv itiis a n teferret, v e l auspicis pertin aciam id qu id em v el v ic to ria con su ltu ros leg a to s ad dodon eu m Io v e m d estin a s-
40 m a g n a n im ita tem regis in d ica t, p o tiu s qu am auspicii v e rita 5 sen t et h ii oracu lu m operien tes v ascu lu m cu m so rtib u s cer
tem . N isi fo rte prop h etan tes etia m volu cres so m p n ien t n on in to loco p o su issen t, M olossoru m regis sim ia sortes ip sas huc
fo rtu n a sed in v irtu te felicita tem hom inis co llocan tes. C ur 8
a u tem verean tu r om n ia m agn a volu cribu s dare, qu aru m u ti 98, 2. Cfr. I I 27, I. 6-7. Cic., De div., I x x x v i 78 e I I x x x i 66; Val. Max.,
Fact. et dict. mem., I v i ext. 2.
15. De div., I I v ili 20; vedi pure I x v 26-27 e II x x x v n 78-79. 18. cfr. 99, 10. Cic., De div., I x x x iv 74.
IV 40, 13-14. 32. Cic., Pro rege Deiot. 35. Cic., De div., I x v 27. 100, 1-14. Cic., De div., I x x x iv 76 e I I xxxh 68-69.
97, 28. et illius] Ted. aggiunge in ma forse era una ripresa non gradita 99. Manca il titolo in b. naie. — boetios] concordi i codici.
margine vel amici. Probabilmente una di amico (1. 26). 1. ac] et b. ‘ Boetia ’ in IV 27, 1. 5 e in autografi
nota dell’ autografo: il P. invita se 30. Trochaniorum] cosi i codici, an- 2. referuntur nuntiata] nuntiata re- petrarcheschi (De Nolhac, Pétrarque et
stesso a riflettere e a scegliere tra i zi che l’esatto Trocmorum; per un er- feruntur b. Vhumanisme, I I 2 175 n. 1).
due termini. Am ici poteva sembrare rore di lezione nel De divinatione pe- 4. Thebaidam] cosi nei codici, e non 10. huiuscemodi] huiusce Ted.
buon contrapposto di hostem (1. 29), trarchesco (II x x x v n 79). il ‘ Lebadiam ’ del Cicerone tradizio- 100. Anche qui manca il titolo in b.
260 RERUM MEMORANDARUM LIBER QUARTUS, 101-102 261
illu c sp a rsit co n fu d itq u e. In su e tu m raru m que p rod igiu m e t 3 n isi qu ia ra rita s ad m iration is m a ter e st. N eq u e en im ign o
p rod igiosu m p o tiu s, si fed u m illu d e t in q u ietu m e t im p o rtu ran tia so la cau saru m v id eri p o rte n tu m c o g it; ead em n am qu e
n u m a n im al n on qu iequ id u sq u am reperiret effu n d e re t! A t 4 in qu otid ian is actib u s in terv en it ad m iration e cessan te. E x e m - 5
io illis aliter v isu m . Ita q u e resp on su m e st L a ced em on iis n on 25 p io u ta r quo e t Cicero u titu r e t om n is p len a est h isto ria . P or
de v ictoria~sed de sa lu te co g ita n d u m . E t hunc ta n tu m te r te n tu m p u ta n t m u la m peperisse, ita q u e in an n alibu s rela
rorem , has deorum im m o rtaliu m an sim ie regie ta n ta s m in as tu m e s t. C ur queso ? an q u ia v u lg o ratio eius p a rtu s ig n o ta
sequ en s m o x fo rtu n a d ecla ra vit fa m o sa illa p u gn a leu ctrica e s t? A t n ich il equ in i p a rtu s n o tio r ; v eru m ille freq u en tior.
L aced em on iis ad in tern ition em d eletis oppressisqu e. Sed de R a rita s igitu r freq u en tiaqu e v a rieta tem p a riu n t. Q u od si ita 6
is h ac re sa tis m u lta d ixim u s e t siq u id dicen du m su perest p ro 30 e s t, d ica m qu od a d o ctis v iris d ictu m v id e o : quoniam qu od
x im o tra c ta tu reliquias prosequ em u r. raro a ccid it p orten tu m d icitu r, sapiens sicu bi rep eriatu r, gran
de p o rten tu m est e t m u le p a rtu , n isi fa llo r, rariu s. Q u an qu am 7
q u od d e h oc p a rtu d icu n t p rop e ridicu lu m v id e tu r ; in con
DE O M IN IB U S E T P O R T E N T IS cep tion e in est siq u id est m iracu li : p a rtu s en im ip se n on m odo
35 n on p o rten tu o su s, sed n atu ralis e t qu od am m od o v iolen tu s
101. - Ia m , n isi fa llo r, b o n a p ars h oru m ex p ed ita e st. Q u id l e st. Ia m m iracu loru m ea d em r a tio : n ich il n am q u e m iracu - 8
en im a gu n t aliu d aruspices a u t u b in a m p o tissim u m ars eo lo su m n isi qu ia raru m . Illa a u tem dico m iracu la que n il por
ru m v ertitu r, n isi circa in terp reta tio n em m irab iliter cq n tra- ten d ere iu d ica n tu r, sed ad m iration e sim p lici su spen du n t an i
que n a tu ra m , u t ip si v o lu n t, co n tin g en tiu m , e x qu ib u s v en - m o s m o rta liu m . Id eo q u e d e h iis a lib i; n u n c qu od in sta t.
5 tu ri p rescien tiam p o llicen tu r ? « Q u on iam en im » u t elegan ter 2 40 O m in u m qu id em lon ge d isp ar v is e s t : in h iis en im n equ e
a it C icero, « osten d u n t p o rten d u n t m o n stran t p red icu n t, porten den s n equ e m irab ile qu icqu am in e st, nisi qu atenu s
o ste n ta p o rte n ta m o n stra p rod igia » a m aioribu s d icta su n t, h u m an a in sc itia , qu ib u sd a m m o ta su ccessibu s e t fine rerum
m u ltisq u e v erb is u n a res a p p e lla ta , cui n os u n icu m p o r ad prin cipiu m re la to , p reosten su m a liq u id cep it o p in ari, n on
te n ti n om en ascripsim u s, p au ca deinceps sine cu iu sq u am a ru - priu s ab in itio in tellectu m qu am ex itu s com p rob asset, etsi
io spicis in terp reta tio n ib u s co m p lex u ri qu e resta n t e x h isto riis. 45 tra c tu tem p o ru m eo p erv en tu m fu erit u t ip sis etia m p ri
D e qu ibus in prim is hoc te n e n d u m : n ich il con tra n atu ram 3 m ordiis v e l reru m v e l verb oru m m o rtalis cu riositas in h iaret.
fieri, etsi con tra n atu ram fieri a liq u a vid ea n tu r ign oran tibu s E rror h in c o m n iu m o rtu s e st qu i m agnos h om in es in v o lv it.
causas rerum e t n o v ita te p ercu lsis; ita q u e v ere n u llu m in ter
hom in es esse p o rten tu m , e t siq u od est h oc esse p erm axim u m , R o m à n a
is qu od in an im is h om in u m ta m ben e in stitu tis a n atu ra ta m
v arii errores p u llu la ru n t e t in regno ration is t o t an iles in e p - 102. - E x h oc genere e s t, u t iam a d ex em p la v en ia m , p o st Senatus.
tie , to t inan es su perstition es reg n a n t, u ltim u m q u e illic ipsa ca p ta m a Sen onibu s G a llis ex u sta m q u e u rb em R o m a m , h esi-
locu m te n e t per qu am d istin gu i a ceteris a n im an tib u s p o te ta n tib u s an relicto n a ta li solo sedes im p erii tran sferren t an
ram u s. V eru m hec lon gior e s t qu erela egen squ e verboru m
20 p lu riu m . Ig itu r ad in cep tu m red ien s, qu iequ id fa ctu m est 4 25. De div., I I x x n 4 9 ; cfr. pure I x v m 36. 29. vedi Fam ., X X I 12, 24.
fieri p o tu isse n on d u b ito ; si fieri p o tu it, n on esse m irab ile, 30. Cic., D e div., I I x x v m 61. 32-36. Ibidem, I I x x n 50.
102, 1-12. Val. Max., Fact. et dict. m em., I v i ; cfr. Liv., Ab urbe cond., V
l v 1-2. Vedi Fam., I I I 19, 8 e D e vita sol., I I x 8 (Bas. 1 5 5 4 ,1 329).
101, 6. De div., I x l ii 93; De nat. deor., I I iii 7.
101, 35. portentuosus] cosi pure in meno Par. Abr. Cus.
7-8. prodigium et prodigiosum] prodigium prodigiosum b. I I I 4, 1. 1. - naturalis] innaturalis b, 41. quicquam inest] quicquam est b.
262 RERUM MEMORANDARUM LIBER QUARTUS, 102-107 263
vero p atrie ru in as erigeren t, d u m hec res fo rte in sen a tu a l- io responsu m d efu n cta m o x C ecilia e t virgin e v iro eius n u p ta
5 tern an tib u s con siliis a g ita tu r, co n tig it u t c e n t u r i o c o con firm atu m m em oran t.
h o r t i s e p r e s i d i o r e d e u n t i s a lta v o ce sign i
feru m com p ellan s d iceret: « S ta tu e sign u m . H ic o p tim e 1 0 5 . - H iis illa con ven iu n t. P etiliu s du m in L igu rib u s L e - 1 P e t ilio s
m a n e b im u s». N o n d u b ita n t h u ic v oci sta b ilita tem im p erii 2 tu m m o n tem , qu i h o stiu m presidio ten eb a tu r, ad ortu s p er
accep tam referre, qu a qu id em a d s e n a t u s aures p erla ta tin a ciu s o b n ititu r su osq u e in p reliu m a cce n d it: ‘ H o d ie ’ a it,
io a c c i p e r e se o m en a it. I ta to t d issid en tiu m p a ‘ ego u tiq u e L e tu m cap iam ’ . I d con festim le to eius conse-
tru m sen ten tie uno m ilitaris v iri verbo n escienter ia cto con - 5 cu to eq u ivo cu m n om en ap p aru it.
fe stim q u ieveru n t, n u llo n on m an en d i con silium a m p lecten te.
1 0 6 . - G aiu s C assiu s, du m R h od iis deorum sim u lacra cu - l Gaius Cassius
Paulus Macedo 103. - Q uo m inus m iror ap u d Ciceronem om ine m o tu m le - 1 p id e su btrah eret e t illi h u m iliter precaren tu r n e om n ia su b
gens u n iu s, clarum licet e t con stan tem a n im u m . L . E m i- rip eret, solem se relin qu ere a it, io ca tu s in eoru m religion es,
liu s P au lu s adversu s P ersen M acedon ie regem b ellu m a c tu ap u d quos Sol perstu d iose colebatu r. N ec m u lto p o st prelio
ru s, eodem die quo p ro vin cia m so rtitu s erat sero se se d o - 5 v ic tu s, et v ita m e t solem lin qu ere com p ulsu s e st.
5 m u m referen s, filiolam su a m , cu i T e rtia n om en e r a t, ex o scu - In fin ita su n t eiu sm od i qu e a p p ella n t o m in a : p u to e x eo 2
lan s tristio rem so lito p erp en d it; e t : ‘ Q u i d ’ i n q u i t , m o ti, qu ia cu m reliq u a d ivin a n d i genera v e l per ipsos deos
‘ cause e st, m ea T e r t ia , ut m e sta s i s ? ’ R esp o n d it v e l per volu cres v e l per ex to ru m in sp ectio n em v e l per v isio
illa v oce qu eru la : ‘M i p a te r , Persa p e r i i t ’ . D e n es n octu rn as v e l per stella ru m sign a percip eren t, h oc genus
cesserat a u tem eius n om in is ca tella . P ater p u ellu la m u lnis 2 io per ip sos quibuscum v iv e b a n t hom in es percipi a rb itra b an tu r,
io circu m plican s : ‘A c c i p i o ’ in q u i t , ‘ o m en , f i qu oru m fo rtu ita s etia m , im o vero non n isi fo rtu ita s voces,
l i a ’ . N ec p igu it talem v iru m ta li om in e letio rem a d ta n a d con sequ en tiam tra h eb a n t. E t sicu t om n is error suis n on <•
tu m b ellu m p roficisci. U n d e m o x e t m acedon ico cognom in e con ten tu s fin ibu s fa cilis e st serpere latiu sq u e se se fu n d ere, a
e t triu m p h o celeberrim o red iit o rn a tu s, v icto s a n te currum v ocib u s ad actu s ac g estu s q u oslib et h om in u m p rim o, deinde
in C ap itoliu m reges agens. is etiam reliquoru m an im a n tiu m ac reru m ceteraru m decursum
e st. Q uo ex genere illa su n t.
C ecilia 104. - M u lto etia m m inus m iror hec a fem in is o bservari. 1
C ecilia M etelli cu m de n ep tis coniugio co g ita ret, qu e sibi 1 0 7 . - P u riu s C am illu s ex p u gn a tis V eiis v ic to r, d u m a m a n - l Purius Camillus
e x sorore su pererat, om inis capien di g ra tia - qu od illis te m tissim u s im m erite p atrie v ir deos p recatu r u t si rom an a p ro
poribu s qu otid ian u m erat - so la m secu m virgin em ed u x erat. sp eritas in vid io sa esset, q u elib et in rem p u b licam casura ca
5 Ib i cu m p u ella sta n te m atron a sedens ta c ita e t a liq u id o p e- 2 la m ita s in ca p u t ip siu s verteretu r a tq u e ita celestis placaretu r
riens qu od a d om en trah eret d iu tiu s m an sisset, defessa ru p it 5 in v id ia , repen te co n cid it. I d ad casu m e x ilii, quo p o st d a m p -
tan d em v irg o silen tiu m orans m a tertera m u t sib i p au lu lu m n a tu s u rbe qu am orn a vera t ca ru it, rela tu m e st.
quiescendi cop iam fa ceret. A t illa consurgens : ‘ Im o vero ’
in q u it, ‘ filia , lib en s tib i co n ced o meas s e d e s ’ . Id 104, 11. De div., I x l v i 104; Val. Max., Fact. et dict. mem., I v 4.
105, 1-5. Ibidem, I v 9.
1 0 6 , 1 -5. Ibidem, I v 8. 6-12. Cic., De div., I x l v 102.
107, 1-6. Val. Max., Fact. et dici, mem., I v 2.
108, 1. De div., I x l v i 103; Val. M ax., Faci, et dici, mem., I v 3.
106, 9. perciperent] perciperet i co- 107. I l titolo di b è semplicemente
102, 6. e presidio] e presidiis b. 103, 13. ante currum] manca in b. dici. Penso a un errore nell’ autografo. Camillus.
264 RERUM MEMORANDARUM LIBER QUARTUS, 108-112 265
Gaius Marius 108. - G aiu s a u tem M arius in M intu rn oru m cu stod ia d eli- l 110. - T riu m v ira li te m p e sta te , cu m A u g u stu s id em a tq u e l id em cum colle
tescen s, h o stis iam p a trie p ro n u n tia tu s, asellu m fo rte con si am b o college cu m om n ib u s copiis B on on ie con ven issen t,
d era vit o b la tu m p a b u lu m sp ern en tem ad a q u am properare. om en clarissim u m v isu m e t ab u n iverso ex ercitu a n n otatu m
I d ad se v ir ta liu m d octissim u s reflex it e t o sten sam sib i celi- e st. « A q u ila ten torio eius in se d e ra t», gem in i corvi d e x tra le -
5 tu s sa lu tis v ia m a rb itra tu s, tu rb a m que ad au xilian d u m con 5 v a q u e perurgere ceperan t. Illa resistens u tru n qu e p ro stra v it
v en erat o ra v it u t h oc u n u m a u x ilii gen us ex h ib eret : ad m are con fecitq u e. M ira res d ictu : to t h om in u m m ilia in id sp ecta - 2
com itaretu r. Q u o fa cto p arve su perim positu s earine m in as 2 cu lu m con versa u n u m e t id em sensisse p erh ib en tu r; in ter
Siile v icto ris ev a sit et huius « o m in is ob servation em sibi tres scilicet d u ces, qu i tu n c u n an im es vid eren tu r, d issen sio
procu ldubio sa lu ti fu isse » V aleriu s a it. P ru d en tem ig itu r n em em ersuram e t collegaru m fin em , qu i p o st fu it. V ic tu m
io a sellu m , quo con su ltore ac du ce ille d u x ta n tu s u su s est io en im L ep id u m releg av it A u g u stu s, m ori coegit A n to n iu m .
qu em v e fo rm id atu s o lim a u stri e t aqu ilon is d o m ito r a u c to
rem fu ge e t sa lu tis h a b u it! 111. - L iv ia n on d u m A u g u sta T ib eriu m a lv o gerens ac 1 Livia
m u liebri ingenio qu em sex u m p aritu ra esset a n x ia , o v u m
109. - E t hec quidem v a n ita s, u t scrip tu m v id eo , a p ith a - l su p erin cu ban ti gallin e su b tra ctu m ta ìn per se q u am per an
goreis o rtu m h a b et, qui om in a su peradd en tes oracu lis a d i cillas ta m diu m an u sin u qu e vicissim tep efecit donec eru m -
v in is ad h u m anas voces observan d as an im u m co n verteru n t. fi p en te « p u llo in sign iter cristato » ad sp em m aris erecta e st.
C eterum m ore m orbi con tagiosi b rev i e t in p o p u lu m ro m a -
5 n u m e t in om n es gen tes effu sa radices e g it. H ec ergo cum 2 112. — Sane si d en u n tiate rei m agn itu d in e m agn u m om en 1 Eadem Livia
ceteris ex tirp a n d a e s f. C rede m ich i, lecto r, si erroribu s se d icitu r, qu od ex om n ib u s u n q u a m secu lis, u sq u am terraru m
m el a d itu m dederis, fru stra deinceps o b lu c ta b e ris: a ctu m m a iu s, qu am quo cesaree dom u s occasu s ac finis osten su s
e st, irru m p en t u n d iq u e; q u icq u id v e l audies v e l v id eb is huc e s t? E id e m L iv ie A u g u sti p rim u m m atrim on io d ign ate fe -
referes. V icin oru m te a liu d a g en tiu m serm u n cu li le tu m ac 5 ru n t con tigisse u t, d u m rus p e tit, can dida gallin a v iren tis
io m estu m , o tio su m ac so licitu m te n e b u n t; e t m u stelaru m o c lau ri ram u scu lu m rostro gerens in grem iu m m iran tis ab a lto
cursus e t lep oru m tim eb is et d ex tra corn ix e t sin ister corvus cad eret, aq u ila p red am u t su stu lera t u ltro rela x a n te. N o v i- 2
a n n o tab itu r e t n octurn e strigis g em itu m e t m ane stern u ta n ta te rei m o ta m L iv ia m iussisse e t a li volu crem e t ram u scu
tis servi n u m eru m observabis e t tran sversam to g a m e t co m lu m inseri. C um id fa c tu m fo ret u triu sq u e b re v i ta m m irifi-
Augustus m u ta tu m calceu m . N eq u e en im tu m aior a u t sapien tior A u - 3 io cu m in crem en tu m co n secu tu m , u t e t p u llo ru m copia v illa ad
is g u sto , de qu o legim u s qu od le v u m pro d ex tro calceu m indu ci g allin a s diceretu r e t e x freq u en ti lau reto q u o d ta m ten u is
diru m o m en , rorem vero sub in gressu m lon gioris v ie fe lix p la n ta pepererat «la u ree triu m p h atu ris C esarib u s» velleren
e t celeris v o tiv iq u e red itu s p u ta b a t. U n d e h oc tib i, princeps tu r, o b serva to u t qu isque C esarum eod em loco n o v a m lau ru m
p ru d en tissim e ? Q u id v ia to ri ros n octurn u s afferre p o te st n isi sereret. L o n g o den ique u su a n n o ta tu m u n an qu an qu e a rb o- 3
ite r lu b ricu m ac m a d en s? N em p e opin io in v etera ta p rev a - is ru m illa ru m circa satoris su i m o rtem so lita m arescere. U ltim o
20 lu era t. a u tem N eron is tem p o re su b ito sim u l om n es r a d i c i t u s
aru isse, gallin as qu oqu e ad u n am om n es p eriisse. A ccessit 4
108, 9. Ibidem, I v 5. e t illu d h au d ob scu riu s, qu od sub id em tem p u s in e d e
109, 1. Cic., De div., I xlv 102. 6-14. cfr. Ibidem, II xl 84. 15. Suet.,
Aug., 92.
110, 1-10. Suet., Aug., 96.
109. Ted. qui pone appena una di- i manoscritti di b, i quali, d ’accordo 111, 1-5. Suet., Tib., 14.
stinzione di paragrafo ; dividono invece con Ted., verso la fine segnano il titolo. 112, 4-5. Suet., Oadba, 1.
116. - E iu sd em generis illa referu n tu r. B is b o v e m h u m an is I 1 1 8 . - Su b id em tem p u s M ed iolan i in tra M affei V iceco m itis 1
v ocib u s lo c u tu m , sem el G aio V o lu m n io S ervio Su lpitio, con v estib u lu m con sp ectu m m em o ra n t n on m ed iocre p ro d ig iu m ,
su lib u s u squ e a d horrorem a sta n tiu m , sed qu id eo serm on e v iru m scilicet in g en tis sp eciei e t h u m an a a u gu stioris in sid en
d ix erit n on p ro d u n t, n escio an u t secretu m esset o ra v e r it; te m equ o n atu ralem q u oq u e m o d u m su pergresso. E u m d e -
5 iteru m b ello pu n ico secun do u b i illu d a d m o n u it : « C ave tib i, 5 n iq u e, cu m circa p rim e fa cis tem p u s persisten s h ore un iu s
R o m a » fo rte qu ia m u tis aru spicibu s sp ira n tia v iv o ru m a n i sp a tio m u ltis v id en tib u s stu p orem a ttu lisse t, ra p tim e x o cu
m an tiu m e x ta loq u eb an tu r. Illa qu oqu e terrifica : p lu isse la - 2 lis a b la tu m . T rid u o au tem in teriecto eod em lo co ac tem p o re 2
ceratas carn es, p u eru m in foro boario ed itu m elep h a n tin i d u os viro s eo ip so h a b itu e t p ari m o le corporu m con sertis
ca p itis m o le m irab ilem , ap u d A n tiu m m essores cru en tas sp i-
LIBER....*
DE C A L D E IS M A T H E M A T IC IS E T M A G IS *
20 v ite m oru m qu e rep u gn an tia, qua m on em u r n on splen dore d estissim i et n ich il secu n dis rebu s e la ti p rin cip is a cta
aliq u o co n festim ca p ti de q u oq u am qu od bon us a u t sapien s cen seb is? Id e m p resid ibu s pregravan das trib u to ru m m o le 6
v ir sit p recip itare sen ten tia m ? Sed de hoc a lia s. N u n c ad p ro vin cia s su ggeren tibu s rescrip sit « b o n i p a sto ris esse to n
rem ven io qu am te m iratu ru m , lecto r, ad m on u i. dere p ecu s, n on d eg lu b ere». F in g e p a rita te m in reliq u is,
q u id sa n ctiu s a u t m eliu s resp on d isset A u g u stu s ?
INDICI
*
I.
D b aruspicum
Romana.
ET AUGURUM DISCIPLINA.
102. S e n a t u s ........................ 261
77. Tages .......................................... 242 103. Paulus M a c e d o ........................ 262
78.......................................................... 244 104. C e c ilia ......................................... 262
79. Actius N a v iu s .......................... 245 105. Petilius ................................... 2 6 3
106. Gaius C a ssiu s........................... 263
107. Furius Cam illus........................ 263
Romana. III,
| 108. Gaius M a r i u s ........................... 264
80. Iulius C e s a r ...............................246 109. Augustus .................................. 264
81. Augustus C e s a r ........................247 110. Idem cum collegis . . . . . 265 INDICE DEI NOMI.
82. T ib e r iu s ......................................247 111. L i v i a .............................................265
83. G a l b a ......................................... 247 112. Eadem L i v i a ........................... 265
84. V esp asian u s.............................. 248 113. G a l b a ......................................... 266
85. D o m itia n u s ...............................248 114. V esp asianus...............................266 [I rinvìi al testo indicano successivamente il libro (numero romano), il capi
86......................................................... 249 115 ..........................................................267 tolo e, se necessario, il paragrafo o 1 paragrafi susseguentesi di esso (numeri ara
87. S i l i a .............................................250
bici); nei rarissimi casi in cui occorreva rimandare a passo molto breve il successivo
116 ......................................................... 268
numero arabico, chiuso tra parentesi e preceduto dall’ indicazione 1. o 11., rinvia
88. Gaius F la m in i u s .................... 250
alla linea o alle linee. Se il numero riferentesi al capitolo è in grassetto, si deve
89. Tiberius G r a c c h u s ..............252 Moderna. intendere che il capitolo, come generalmente il titolo indica, è dal P. consacrato
90. Claudius M a rc e llu s.............. 252 a quel personaggio. I rinvìi al brevissimo frammento del libro finale, destinato
91. Hostilius Mancinus . . . . 252 117. HenricusV II . . . . . . . . 269 al trattato D e m o d e s tia , si fanno anche qui coll’indicazione L i b e r ...
92. Marcus C r a s s u s ........................253 118......................................................... 269 Dove è stato possibile, cioè dove si poteva farlo con sicurezza, si sono sciolte
93. Gneus O c ta v iu s........................ 255 119 ....................................................... 270 le allusioni implicite del testo, registrandole senz’altro sotto i singoli nomi.
94. Gneus P o m p e iu s .................... 255 120 ......................................... . 270 La segnalazione, riportata abbastanza frequentemente, del contrasto tra la
121.......................... ............................... 271 grafia petrarchesca di un nome e l’attuale, indica solo che così scrisse l’autore
95. Marcus M arcellu s.................... 266
122.Azzo Vicecomes...........................271 nel suo testo dei R e r u m , senza distinguere (che sarebbe stato inutilmente minuto
96. Roscius h i s t r i o ........................257
e noioso) non solo se è grafia personale o, come quasi sempre, comune alla cul
tura contemporanea, ma neppure se in scritti più tardi egli vi abbia rimediato.
D e caldeis mathematicis et magis.
Externa.
Per gli autori è presentato l’elenco compiuto dei singoli passi citati o rie
cheggiati: i numeri riferentisi a questi sono stampati in corsivo, perchè si possa
L IB E R ... con non molta, fatica distinguerli dai numeri che si riferiscono ai luoghi petrar
97. D e io t a r u s ............................ . 257
98. M i d a s ......................................... 259 cheschi dove di essi c’è la citazione o l’eco].
D e modestia.
99. De gallin aceis........................... 259
f
100. De sim ia ......................................259 1............................................ Pag. 273 Accademia di Atene, I V 31, 3. Aglao Psofidio (per P .: Agladio So-
A ccio, Lucio (per P .: Azio), H I 46, fidio), I Y 24, 2.
Romana. Agostino, santo, I I I 77, 16.
De ominibus et foetentis. 18; I V 41, 1.
2. Tiberius C e sa r............................ 274 Achei, I V 33, 5. V . anche Greci. D e civ. Dei, I r , I 17, 1 ; V I i l,
101..........................................................260 Acheronte, I V 28. I 14, 2-3 e 6, I 15, 5 ; V i l i X I ,
3. Cesar A u g u s t u s .........................275
Achille, I 8, I 25, 20-22; V i l i X I I , I 26, 4 ;
Adda, I V 39, 4. X V III X X Ili, I V 30, 16.
Adelaide ( o Adeletta): v . Man - Conf., V I I I X , I 25, 2 3 ; V i l i il,
gona. 1 25, 24.
Adriano V , papa (che P. confonde in De doctr. christ., I I X X V I I I 43,.
parte col IV ), I I I 95. I 25, 17-19.
Afranio, Lucio, I I I 48. Agrippa, Marco Vipsanio, I H 41, 1.
Sella, I I I 48, 2. Agrippina Minore, IV 7, 1.
Africa, I 17, 1 ; I I I 5, 1 ; I I I 53, 9 ; A lbano, Lago, I V 86, 2 e 5 e 9.
H I 85, 4 ; IV 12, 2. A lbidio, II 66, 1.
Africano: v . Scipione. Albunea: v . Sibilla Tiburtina.
Agatoole (probabilmente il tiranno Alcibiade, I 9, 2 ; I H 71, 3 2; IV 6 7 .
di Siracusa), IV 62, 3. Alessandro, re d’Epiro, IV 28; I V
A gesilao, I I I 61, 1. 39, 3.
288 INDICE DEI NOMI INDICE DEI NOMI 289
Alessandro, tiranno di Fere, IV 69. I I 6 3 ; U 68, 11-12; I I 86, 1 ; H 87; Hortationes ad philosophiam (per
Aristotelici, I 26, 1 ; I I 31, 8 -9 ;
— Magno, I I 31, 4 ; I I I 60; I I I 74, I V 29, 10; IV 56, 1; I V 110. P .: Orationes ad populum), I 13, 2.
traduttori, I I 31, 10.
1-2. - Stoltezza e sapienza, I I I 55; Anzio, I V 116, 2 ; tempio della For Sicilia, I 13, O.
A rmenia, IV 97, 6.
I I I 5 6 ; I I I 5 7 ; astuzie di sudditi, tuna, I V 18, 1. Versus ex tempore facti, I I 20, 1.
Artobio Asclepiade, Marco, IV 48, 2.
I I I 2 7 ; I D 2 8 ; presagi I V 61, 1-3; Apollo, I V 17,1 ; IV 1 8 ,1 ; I V 9 3,2 -3 . ps. Augusto, Carmen in Virgilium,
Asia, I I 68, 17 e 19; I I I 92, 1; IV
preannuncio di morte, I V 38. — Delfico, I I I 1, 3 -4 ; I I I 39, 2 ; I H I 13, 9.
18, 2; I V 60, 2 e 4.
Ali, fiume del Ponto, IV 25. 63, 2 ; IV 14, 3 -5 ; I V 16, 1-2 e 4 ; A urella, madre di Cesare, I I I 33, 6.
Asinio Pollione, Gaio, I 13, 7 ; I l 2 1 ;
Almatea: v. Sibille. I V 19; I V 20, 1 e 3 ; IV 2 1 ; IV A urelio Vittore: v . ps. Plinio.
I I 69.
Alpi, I 12, 7; I V 2, 2. 2 2 ; I V 2 3 ; I V 2 4 ; I V 26, 1-3; Ausonio, Decimo Magno, Lud. sept.
Assiri, I V 17, 1.
Altopascio (battaglia), IV 122, 1. IV 28; IV 29, 1-7 e 10; I V 30, sap., 52-54, I I I 63, 2 ; 55-58, I I I
A stiage, I V 60.
Amaltea (per P .: Almatea): v. Si 5 e 16; I V 86, 4-8. 62, 1-10; 59-61, I I I 6 7 ; 62-64, 111
A tene, I 25, 2 e 2 6 ; I 29, 2 ; M 9, 1;
bille. — Tortor, I I 72, 2. I I 30, 1; *11 35, 3 ; I I I 2o, 3 ; I H 6 6 ,1 ; 65-66, I I I 6 8 ; 67-68, I I I 6 4 ,1 ;
Amazzoni, II 68, 19. Apollodoro, I 13, 4. 69-70, I I I 65, 1 ; 73-130, I I I 62, 1-
22, 2 e 4 e 5 ; n i 26, 1; I I I 51, 1 ;
Ambio: v . Vibio . Apollonia, I 13, 4. 10; 99-100, I V 24, 1 -2 ; 131-146, I I I
I V 37, 1 ; I V 56, 1.
Ambrogio, santo, I 25, 19. A postolo: v . Paolo Apostolo. 63, 2 ; 147-162, I I I 64, 1-2; 175-188,
A teniese, accusato, I I I 26.
Amico innominato: v. Cobeeggio, Az Appennino, I V 122, 1. H I 65, 1 ; 189-201, I H 66, 1 ; 202-
— , prudente vecchio, I V 13, 1-3.
zo da. A ppio Claudio: v. Claudio. Ateniesi, I 36, 2; I l 33; I I 34, 1; 213, n i 6 7 ; 214-230, I I I 68.
Amilcare, I V 62. Apuleio, Lucio, D e d e o S o c r ., X V II Aventino, I I I 4, 1 e 2.
I I I 2 0 ,1 e 3 ; I I I 2 2 ,1 e 3 ; I I I 6 0 ,1 ;
A mmone (città), I V 78, 8. 157, I I I 71, 1. Averroè, D e an„ I I I , comm. 14, I
I V 20, 1 ; I V 22, 3 ; I V 78, 7.
Anaoarsi, I I I 86, 1. F i o r . , 15, n i 70, 8. 26, 5.
Attalo, re di Pergamo (non si può
Anassagora, III 81. M e t a m ., I X 13, I I I 87. Phys., I , proem., I 26, 5.
risolvere se il I I o il n i ) , I V 29, 3.
Anassimene, III 28. D e P la t. e t e i u s d o g m ., I 13- 25, D e Cado, I I , comm. 1 e I I I ,
A tto Navio (per P .: Azio), I V 79.
Andrea d’Ungheria, duca di Calabria, 14; I I - I I I , I 25, 2-9; I III Ì86, I 25, comm. 68, I 26, 5.
A ugusto, Gaio Giulio Cesare Ottavia
I I I 96, 9 e 11. 17; I V ili 198, I 25, 15. Meteor., I l i , summa I I parafr.
no, 1 12, 2 ; 1 1 8 ,1 ; I I 1 9 ,2 ; I I 21, 2 ;
A ndrone di Laodicea, II 68, 6. Aquilio, Manio, I I 23, 3. media ad cap. 2 , 1 26, 5.
I I 5 0 ; I I 5 2 ; I H 12; I H 14, 1 e 3 ;
Anfiarao, IV 78, 5. Arabia, I V 78, 10. Destructio destructionis, disp. I l i ,
m 41, 1 ; I U 42, 2 ; I V 30, 1 2 ; I V
Aneiloco, I V 78, 6. I Ara Coeu , IV 30, 13. 56, 3 ; IV 112, 1. - Amore per la sol. 3 dub., I 26, 5.
Annibale, figlio di Gisgone (che il Arcadi, I V 72, 1. De gener, animal., I , cap. 20, I
solitudine e per lo studio, prote
P. confonde col seguente), I I I 23. Arcadia, I V 24, 2. zione degli artisti, 1 6 ; 1 1 8 ; I 37, 7 ; 26, 5.
— , figlio di Amilcare Barca, I I I 6, 1 ; Archia, Aulo Licinio, I I 17, 5. A zia , madre di Augusto (per P. : Ao-
eloquenza, I l 20; sapienza, I I I 3 4 ;
IV 2 ; IV(,88, 1 e 10; IV 94, 2. - Pres
so Antioco, I I 8 1 ; I I I 7, 1-3; sogni
Archimede, I 23. modestia, Liber... 8 ; astuzia, 11;ni cia), IV 49, 1.
Archita, I 25, 7. arguzia, n 3 8 ; facezie contro di lui, A zio (battaglia), I V 56, 1.
presaghi, I V 6 8 ; carattere e scia Aretino, nobile, n 57. A zzo: v. Correggio, E ste, V isconti.
I I 69-72; spiritose lusinghe a lui di
gure previste da Annone: I V 12, Arezzo, I V 88, 2. poveri faceti, I I 86-90; superstizio
1-4. Ariaratte, II 53. ne, I V 94, 3 ; I V 109, 3 ; suoi presa j Babilonia, I 24, 8 ; I V 38; IV 92, 5.
Annone, I V 1 2 ; IV 13> 3. Aricia, bosco di, I I I 3, 2. Bacco: v . Libero.
gi, IV 6, 4 ; IV 8 5 ; sua visione (Ara
Antifone, I V 7 4 ; I V 75. Aridioe, n 78. B agdad, II 58, 3.
Coeli), IV 30, 12-13; salvo per un
A ntigono, re di Licia Panfilia e Fri Aristofane, I I I 50, 1 ; I I I 8 9 ; IV Balbi Giovanni, Cathol., IV 77, 8.
sogno presago del medico, I V 4 8 ;
gia, I I 80. 12, 3. preannunci della grandezza e della Bassano, IV 39, 4.
A ntioco in, re di Siria, I l 81, 1; Aristone, I 25, 3. morte, I V 49-51, 1 e 5 ; IV 8 1 ; IV ! B ebio, Gneo, ni 38, 8.
D I 7, 1.
Antipatro, prefetto di Macedonia,
Aristotele, I 33, 3 ; I V 40, 7 ; IV 6 8 ; no. Benaco: v. Garda.
I V 69, 1 ; I V 99, 2. - Studio e dot Atax, I 13, 9 ; I l 38, 15. B eozia (per P .: Boezia), IV 27, 1.
IV 61, 1. trina, I 26; eloquenza, I I 3 1 ; stu Ber^uibe, Pietro di, Reduci, mor.,
Carmen graecvm, U 90, 2.
—, Lucio Celio, annalista, I V 43, dio retorico, n 32; crede eterno il X IV , I I I 29.
Commentarii de vita sua, I 13, 2. l x x ii
6 ; I V 4 4, 2 ; I V 62, 3 ; I V 63, 4. mondo, I 25, 15; sapienti detti, I H Biante, I H 1 9 , 1-2; I H 20, 1 ; I I I
Epistolae, I 6, 2 ; il P, crede di
— sidonio, poeta, I I 36, 1. 74; maligna astuzia, H I 25. averne incontrato una raccolta, I 6 6; D I 91, 3.
Antistene, II 51, 1. Eth. Nicomach., V I XIII 1114 b, Bibbia, Oen., X X X V I I , X L , X L I ,
13, 3.
Antonio abate, santo, III 77, 16. I I 1, 1. I V 40, 10.
Epigrammatum liber, I 13, 3.
— , Marco, oratore, I I 2 8 ; I I I 15. M e t a p h ., 9 8 2 b , 1 0 , I 29, 5. Dan '., I l , IV 40, 10.
Fescennini in Adnium Pollionem,
— , Marco, triumviro, I I 17, 8-9; R h e t o r ., I IX , I I I 74, 3. Matth., X X V 21 e 23, I H 6, 5.
11 69.
80, 1; 1 L iv 122, IV 22, Z; I L V II / XXVI 90, I I I 32, I H 71, 2 9 ; 1 10, 1, I I I 73, 2 ; I I I I 5 , 1 15, 2 e 4 ; C l o d io Pulcro, Publio, n 46; n 67;
131, I I I 46, 1 7; I L V I I I 132, H I I X X IX 104, I I 37, 1 e 8 ; I XXX I I I I 6, I I I 93, 9 e 11-12; I X 22, I I I 33, 5.
46, 19; I I I I I 9, IV 76, 2 ; I I V i l i 108, n i 6, 1-2; I XXX 109, I I I 79, I 25, 10, I 26, 3 ; I X V I 38, 1 24, 9, C o l o n n a (famiglia), H 56, 1.
20, I V 9 7 ; I I V i l i 2 1, I V 88, 1-9; I 25, 7 ; / X V I I 39, I 25, 7 ; / X V i n — , Agapito, senatore di Rom a nel
1; I I I 4 , 1 15, 2 ; I I V 16, I I 17,
I I I X 22-23, I I I 46, 7-10; I I X I I I 2; I I X X 71, H I 5 9 ; I I X X I 73, 41, I I I 93, 7 ; I X X I I 52, H I 63, 2 -3 ; 1293, I I 56.
30, I I I 46, 2 0 ; I I X X I I 49-50, I V I I I 69, 10; I I X X I 75, I I I 5 2 ; I I I I X X I I I 55, I 25, 11; I X X I V 59, — , Mabilia, moglie di Agapito; H 56.
101, 5 e 7 ; I I X X I I I 50, IV 77, 2-3; I I 4, I I 10, I I 12; I X X V 63, 1 23, C o p o n io , Gaio, I V 32, 2.
/ 1 , 1 2 , 1 4 , 1; I I I 1 4 , 1 4, 2 ; I I I
I I X X I V 51, m 46, 2 1 ; I I X X I V IV 16, I I I 39, 1; I I I IX . 38-39, IV 3 -4 ; I X X V I I I 7 0 ,1 25, 15; I X X X I V Cornelia, figlia di Siila, II 65.
52-53, I V 94, 9 ; I I X X V I I 58-59, 24, 2 ; I I I X I X 77, III 40; I I I 83-84, H 2 8; I X X X I V 84, I I 2 9; Cornelio, Gaio, sacerdote padovano,
I V 115, 1-7; I I X X V I I I 60, I V 121; X X V I 97, H I 21. I XXXVIII 92, I V 34, 5 ; I X X X I X I V 8 8 , 1-4.
II X X V III 61, I V 101, 4 e 6 ; I I 93, H I 71, 13; I X L 96, I V 37; — Cinna, Lucio, I V 93, 1-2.
Orationes, I I 17.
X X V III 62, I V 115, 8 ; I I X X X 65, I X L I 97, I V 34, 5 ; I X L V i 110, — Nepote, Gaio, I I 18, 4.
Pro Arch., I I 17, 5.
IV 87; I I XXXI 66, n 27, 1, IV Gatil., H 17, 3 ; I X iii 3 1 ,1 1 5,2 . 1 7 ; I I I V 11, I I I 93, 2 (1. 15); — Scipione: v. Scipione.
96, I V 9 8; I I X X X I I 68-69, I V 100; Pro Deiot., H 17, 5 ; I V 97, 6. I I xxil 52, I V 3 8 ; I I XXVI 62, — Siila: v. Silla.
I I X X X I I 69, I V 86, 7 ; I I X X X V I D e lege agrar., I I 17, 5. I I I 7 3 ,1 ; I I I X V 31, I I I 71, 29-31; Correggio, Azzo da, H 18.
77, I V 9 5 ; I I X X X V i i 78-79, I V 9 7; IV i 3, I I I 3, 3 ; I V x i i i 31, H 2, C o r s ic a , I I I 44, 1.
Pro Lig., I I 17, 5 ; X I I 35, I I 2 ,1 .
I I X X X V I I I 80, IV 33, 5 (11. 28-30), 2; V I I I 8 -1 V 10, I 24, 4-6 e 10-11; C o r t o n a (battaglia), IV 88, 1.
Philipp., H 17, 8 e 9 ; IV 2 9 ,1 0 .
IV 79, 3 ; I I X L 84, I V 109, 2 ; I I V I V 10, 1 2 7 ; V X 31, Liber... C o r u n c a n io , Tiberio, I H 5 1 ; I H 83.
Pro Rose., I 21, 1 e 4 ; I I 17, 5.
X L V I I 99, IV 94, 8 ; I I L I 105, I I I I n Verr., I I 17, 5. 1, 2 ; V X V I I I 51, m 79, 1 ; V C o t t a , Lucio Aurelio, I I 18, 2.
46, 1 4; I l L IV HO, I V 31, 2 ; I l XIX 55, 11 23, 1; V xx 57, H I Cr a s s o , Lucio Licinio, oratore, H
Orator, L I I 174-176, I 33, 4-5.
L IV 110-112, I V 30, 17-18; I I L V De o r a t ., I I 1, I 1, 1; I X I 47, 53, 8 ; F X X I 61-62, H I 53, 1-7; 2 2 ; I I 23, 1; I I 77.
113, I V 33, 5 (11. 28-30); I I L V 114, F X X III 64-66, I 23, 8 -9 ; F — Agelasto, Maroo Licinio, I H 71, 30.
U 27, 1; I I V I 22, I 3 ; I I X X X V I
IV 32, 4 ; I I L V I 115, IV 25, IV XXXVIII 111, I 30, 2 ; F X X X I X — , Marco Licinio, triumviro, H I 4 6 ,
152, H I 66, 5 ; I I X X V I I I 122, H
29, 7 ; I I L V I 116, I V 26; I I L V I I 113, I 35; F X X X I X 114, I 29, 4, 8 ; IV 9 2 ; I V 94, 7-8.
22, 3 ; I I X X Ì I I I 124, H 23, 3 ; I I
117-118, I V 2 9 ,5 -7 ; I I L V U I - L X X I I I , X X X V II 154, H I 3, 3 ; I I X X X V II I I 25, 2 ; F X L I 120, 1 30, 4. 1 — , Publio Licinio, I H 46, 8 ; IV 92, 5.
IV 4 0 ; I I L X V 134, IV 7 3; I I L X V I ps. Cicerone, D e re milit., I I 1 5 ,7 . Cr e s o , re di Lidia, H I 62, 3 -5 ; IV
155, I I 3 0; I I X L V I I 194-196, I I
135, I V 61, 2 -3 ; I I L X V I I I 141, IV Ci c e r o n e , Quinto Tullio, I I 39, 1; 2 5 ; I V 26, 2 ; I V 59.
23, 3 ; I I L I V 217-218, I I 37, 6 -7 ;
61, 2 -5 ; I I L X I X 143, IV 6 7 ; I I I I L I V 220, I I 37, 11; I I L V I I 233, I I I 42, 2 -4 ; I I I 48. Creta, I 24, 8.
L X X 144, I V 74 e 7 5 ; I I LXX 145, Ci u c i a , I V 78, 10. Cr e t e s i , I I I 3, 4 ; I I I 88.
I 21, 3 ; I I 234, H 36, 3 ; I I
L V II
I V 76, 1 ; I I I I 150, I V 31, 3. C i n e a , I I 1 0 ; I I I 51, 1; I I I 77, 1. C r is ip p o , I 30, 3 ; 1 81 ; 1 3 2 ; IV 26, 2 ;
L X X L V I I I s g g ., H 37, 5 -6 ; I I L X X I 290,
D e fato, I I I 5, I V 2 7 ; I I I 5, I V Ci n n a : v . C o r n e l io . I V 73, 1.
I I 36, 3 ; I I L X X I V 299, I I 9, 3 ; I I
29, 1-3. L X X X V I 351, I I 9, 3 ; I I l x x x v i i i C i p r o , I V 69, 3. Crispo : v. Sallustio e Vibio.
D e fin., I I x x v 80, I II 77, 18; 360, H 12; I I I I 3, I I 22, 1-2; I I I C ir o , re di Persiti, I I 1 1 ; I I I 5 8 ; I I I Cristo: v . Gesù.
I I X X V I I 87, H I 62, 3 -5 ; I I f V 19, 62, 3 -4 ; I V 60, 2-4. Critolao, II 80.
IV 13, I H 4 3 ; I I I I V 16, I I 23, 1;
I I 31, 8 ; I I I X X I I 73, I I I 63, 2 ; I I I x x x i v 137, I I 3 4 ,3 ; I I I x x x i v — Minore (ma per questo aneddoto Critone, IV 68.
I I I X X I I 76, H I 62, 3 -5 ; V I I 4, il P. trovava nel suo codice cicero Crizia, IV 37.
138, I I 3 5 ; I I I X X X I V 139, I 24,
1 24, 10; V I I I 7 , 1 2 5 ,1 0 ; V X I X 50, 10; I I I X X X V 140-141, H 31, 2 -4 ; niano ‘ Epicuro ’ ), I V 22, 3. Crociate, II 58.
C i v i l e , Guerra, I 12, 7 ; I I 39, 5 ; I V C r o t o n e , H I 70, 2 e 3.
1 2 3 ,6 -7 ; V X X I X 8 7 ,1 24, 8, 1 25,7, III L 194, H 36, 1; I I I LVI 213,
I 29, 4. 9 3 ; I V 94, 1; I V 97, 5. C u m a , IV 30, 8.
H 26, 1-3; I I I L X 225, H 24; I I I
C l a f a n i t e : v. D a v it a . C u r io Dentato, Manio, I I I 51 ; H I 83.
De inv., I I 1 1, I U 70, 2 ; I I u 6, L X I 227, I I 24, 3.
C l a u d i a n o , Claudio, De raptu Pro- C u r io n e , Gaio (padre), H 68, 22.
I I 31, 5 -6 ; 1 1 II 7, I 33, 3 ; I I Llll Parad., I I 8, I I I 66, 2-6.
160, I I 1, 1-2, I I 15. serp., { X X X I I I ) 142-146, I 23, 1. C u r z io Rufo, Quinto, tìist. Alex.,
De rep., I 15, 6.
De leg., 1 1 5, I V 26, 4 (11. 29-30); Cl a u d io il Cieco, Appio IV 1. V i l i x 29, 111 57, 1.
De sen., I V 12, I I 3, 1; F 13,
I I X i i i 33, I V 33, 5 (1. 26). — Censorino, Appio, IV 15. Curzio, I l 70.
I 33, 1; V I I 23, I 33, 1 ; V i l i 26,
De nat. deor., I X X I I 60, n i 88, I 9, 1, I 20, 2, I 36, 2 ; X I I I 43, — Druso, Tiberio, imperatore, I I 75;
1-2; I I X X iii 60, I I I 93, 2 ; I I I V 8 6 ; I V 52, 1 ; I V 53, 1. Da Correggio: v . Correggio.
H I 51 ; X I I I 44, I I I 72, 1 ; X I V 50,
X X X V I I 95, I I I 74, 6 -8 ; I I I X V 38, Cleante, I 82. Dafita (per P .: Dafnite), I V 29, 2-3.
I 36, 2 ; X V I I I 63, I I I 69, 6 ; X X
I I 1, 1. C l e m e n t e V I, papa, I I 14, 1-3. Damasippo: v . Licinio.
72, I I I 96, 13; X X I I 79-80, I I I 58,
Cl e o b u l o di Lindo (per P. : Cleobolo D a m o c l e (per P .: Damone), I I I 53,
D e off., 1 1 3-4, I I 27, 4 ; 1 X 33, 1-3; X X I I I 85, I 25, 11.
I I I 93, 4 -6 ; I X X V 87, I I I 72, 3-4; "di Lidia), I I I 64. 2-6. V . D e m a d e .
Tuse., I 1 3 , 1 33, 3 ; I li 4 , 1 7,
294 INDICE DEI NOMI
INDICE DEI NOMI 295
D a n t e Alighieri, I I 88. D r u s o Claudio Nerone, I l 41, 2.
D a b io , re di Persia, I I I 17, 3-5. D u razzo, I l 46; I V 32, 1 e 4; IV IV 88, 11; I X X X I 5 , I V 3, D 2 ;
E u f r a t e , I I I 46, 8 ; IV 92, 8.
D eo io Mure, Publio, IV 42. 94, 2. I XXXVI 18, I I I 5 4; I I X V I 5 , II
E u r o p a , I I I 85, 4.
D e io t a r o , re dei Galati, I I 17, 6; 17, 8.
IV 97. Eacide: v. Pirro. F o ix , I I 59. - Conte di, I I 59.
Massimo il Temporeggiatore,
F a b io
D e l e o , IV 23, 1 ; I V 24, 2 ; IV 26, 1; E cat .o n e , II 29 (ma qui l’aneddoto Quinto, I I 8 ; I I 4 ; I I I 6. Fortuna, tempio ad Anzio, IV 18, 1 ;
IV 27, 1; I V 29, 5 ; I V 78, 8 ; IV va riferito a Platone); I I I 82. — Pittore, Numerio, annalista, IV tempio a Tuscolo, I V 54.
86, 4. ■
> Egeria, I I I 3, 2. Francesi, I 37, 9.
43, 6.
D ella Sc a l a : v. Scala. Egesia di Cirene, Il 28. Frigia, IV 78, 10.
F a b r iz io Luscino, Gaio, I I I 61; III
D ella T o r r e: v. T orre. E g it t o , I 24, 8 ; I 2 5 ,1 7 e 19; I I 58, 2 Frontino, Sesto Giulio, Stratag., I I
77, 1.
D e m a d e (per P .: Damocle), I II 60. e 3 ; I I 63, 2. 15, 7 ; praef., I I 15, 2 ; I l 10, I I I 22;
F a g g io l a , Uguccione della, I l 84.
D e m a r a t o , I 24, 1. E giziani, I 25, 21; I I I 46, 9. I IH 6, IV 2 0 ; I V 14, I V 42.
F a l a r i d e , tiranno di Agrigento, I V
D e m e t r io Poliorcete (per P .: Poli Eliopoli d’Assiria, IV 17, 1. - Ora Frontone, Marco Cornelio, I I 17, 11.
66, 1.
certe), ITI 66, 3. colo di, I V 17. Fulvio (amante della figlia di Siila),
F a n i a , pretore degli Etoli, I I 79.
D e m o c r it o , I 29. E m il io Paolo, Marco, IV 88, 11. I I 65.
F a r s a l o (battaglia), I V 4, 6 e 7 ; IV
D e m o s t e n e , faticosa conquista d ’elo — Paolo Macedonico, Lucio, I V 108. 32, 3 ; I V 33, 1-4; I V 97, 5.
quenza, I 2 8 ; IV 61, 5 ; e Cicerone, E n e a , I I I 50, 1; I I I 87. Fausto: v. Si l l a . Gaio : v . Caligola.
I l 17, 1; e Platone, I I 27, 3-4; gara E n n i o , Quinto, I I I 46, 19; I V 26, F a v o r e (mimo che derise Vespasiano Galazia, I I 17, 5 .
con Eschine, I I 26; generosa astu I 1 e 4. morto), I I 73, 5. Galba, Servio Sulpicio, console nel
zia, I II 24. E n r ic o V II di Lussemburgo, impera 144 a. C., I 20, 8.
F a v o r i r ò , I I I 4 6 ,1 -7 e 14; I I I 47, 1-2.
D e n t a t o , M anio Curio: v. C e r io D e n tore, I V 117, 1. — , pretore contemporaneo di Augu
F e d e r ic o I I di Svevia, imperatore,
tato. Epaminonda, I 7. sto, I I 38, 5.
IV 117, 2. .
D ’E s t e : v. E ste. E p ic u r o , I I I 51, 1; I I I 77; I I I 79; — , Servio (per P .: Sergio) Sulpicio,
F e m o n o e , I V 15, 1.
D i a n a , I I I 4 , 1. - Astuto sacerdote IV 22, 3 (ma l’allusione è rivolta imperatore, I I I 1 8 ; I V 6, 3 -4 ; I V
F e r e , I V 69, 1.
di, I I I 4. a Ciro). 16, 4 ; I V 5 4 ; I V 55; IV 8 3 ; IV 118.
F e r e c id e di Siro, I 24, 9 ; I 25, 7.
D ìc e a r c o , I I I 46, 14. E p ir o , IV 28, 2. Galli, I I 68, 4 e 13-14 e 23.
F il ip p i (battaglia), I V 4 8 ,1 ; IV 94, 3.
D in o fiorentino, I I 6 0 ; I I 82. Eraclidb: v. Eraclito e Pontico. — Senoni, IV 102, 1.
F il ip p o I I , re di Macedonia, II 31, 4 ;
D io d o r o stoico, I 8 6 . Eraclito di Efeso, I I I 8 0 ; I 25, 4 Gallia Co Gallie), I I 68, 18 e 23; IV
I I I 5 5 ; I V 2 7 ; IV 28, 2.
D io g e n e cinico, I I 51. (ma in questo caso per P .: Era- 116, 2.
— V , re di Macedonia, I I 79.
— di Seleucia, I I 80. clide). — Cisalpina (Italia Settentrionale),
— V I, re di Francia, I 37, 9-10.
D io n is io , figlio di Areo, amico di A u E r c o l e , I I 4 5 ; I V 71. I V 117, 2.
— , Lucio Marcio (per P .: Gaio Mar
gusto, I 13, 4. Erennio: v. Ponzio. — Citeriore e Transalpina, I 12, 7.
cio), I I 37, 11.
— , maestro di Platone, I 25, 3. E r o d e il Grande, re dei Giudei, I l — (Francia), I V 116, 3 ; IV 117, 1.
F i l is t o , IV 64.
— il Vecchio, tiranno di Siracusa, III 38, 14. F i m b r ia , Gaio Flavio (per P .: Fim Gallica, Guerra, I 12, 7.
5 8 ; I V 6 4 ; I V 65. E r o d o t o , I I I 62, 3 ; I V 26, 4. Gallo innominato (e Cicerone), I I
bria, Licinio), I I I 40.
Dodona (oracolo di Giove), IV 78, 8. E n o f il e (per P .: Erifile): v. Si b il l a F i o r e n t i n i , IV 119, 1; I V 122, 1. 68, 4.
Dolabella, Gneo Cornelio, I I 18, 2; Eritrea. F io r e n t in o , nobile, I I 82, 2. Garda, Lago, I I I 97, 2.
I I 68, 20. E s c h in e , I l 26; I I I 78, 4. Gellio, Aulo (per P. : Agellio), Noct.
— territorio, IV 120, 1.
— Publio Cornelio Lentulo, genero di Esiodo, I 33, 3; I 36, 5, A lt., I III 23-25, I I I 75, 1-3; I v i i
F l a m in in o (per P .: Flaminio), T i’
Cicerone, I I 39, 1-2; I I 68, 3. Esopo, attore, I 22. Quinzio, I I 79. 1, I 16, 2 ; / I X 3-5, U I 70, 8 ; I X
D o m iz ia n o , Tito Elavio, imperatore, Este, A zzo marchese d’Este, signore 4, I I 18, 5 ; I X I 10-16, I I 24, 1-2;
F l a m in io , Gaio, I V 88.
I I 4 2 ; I I 7 4 ; I I I 3 5 ; I V 8, 2 ; IV di Ferrara (il P. non spiega a quale I XVII 1-3, I I I 71, 32-33; I X IX ,
F l a v i i , IV 84, 1.
53, 1; IV 85. di tal nome voglia alludere), I I 55. F l a v io : v. D o m iz ia n o , G iu s e p p e , Sa I V 30, 9-11 r V V, I I 81, 1 ; V I I 2-6,
D o m izio Enobarbo, Gneo, avo di Ne Etoli, II 79. III 5, 6 -8 ; V i l i XV, H I 92; X
b in o , T i t o , V e s p a s ia n o .
rone, I I 77. Etruria, I V 77, 3 e 6. V . Toscana. F l a v o Lucano (traditore del console x v i i l , I 29, 3 ; X I X V III 18,
— Enobarbo, Gneo, padre di Nerone, Etruschi, I V 81, 4. Tiberio Gracco), IV 89, 2. n i 39, 4-5; X I I I IV , I I I 5 6 ; X I I I
I I 76, 3 ; I V 7. Ettore, I I 41, 2; IV 34, 6. v , n i 74, 10-13; X I I I v i l i 1-3,
F l iu n t e (per P .: Filunte), I 24, 4.
— Insano, grammatico, I I I 47. E ubea, IV 15. U I 4 8 ; X I I I V ili 4-5, I I I 49;
F l o r o , Anneo, Epit., 1 1 5, 2 -4 , IV
D o n a t o , Elio, Vita Verg., I 13, 9 ; Eudemo di Cipro, IV 69. X I I I X VIII, i n 39, 4 -7 ; X I I I XXI
79, 1-2; I U 0 , i n 2 ; I X I 10-11, I I I
46, I I 45. — di Rodi, I I I 74, 11. 16, I 16, 2 ; X I I I X X V lil 3-4, HI
4 ; I X I 10-12, IV 11; I X X I I 14,
I V 88, 1-7; I X X I I 15, I V 12, 4, 84, 1 ; X I V I, I H 46, 3 -6 ; I I I 46,
296 INDICE DEI NOMI 297
INDICE DEI N O M I
Padovani, IV 39, 3; IV 117, 2. Cam ., son. 56, 12-14, I I I 62, 1. X I I 3, 21, I I I 93, 7 ; X I I 5, 7,
tura, I 19, 3-4; sterilità e insensi
Palestina, I I 58, 1. I 19, 1; X I I 7, 6, I 36, 2 ; X I I 15,
bilità dei contemporanei e disprez Contra med., I I , I 21, 1.
Pallante, liberto di Claudio, II 75. 4, I I 18, 1; X I I 16, 7, I I I 38, 6-7;
zo per i ‘ mercenari ’ della scienza, Fam ., I l , 14, I 20, 5 ; I 2, 6,
Pandosa, I V 28. I I 4 5 ; I 2, 22, I I I 87; I 2, 24, II X I I I 7, 7, I II 93, 12; X I I I 12, 2,
I 15, 5 -6 ; 1 17, 2 ; 1 18, 2 -3 ; 1 19, 2 ;
P a n e z io , I I I 84, 1 e 4. I 24, 8 e 10, I 25, 7 ; X I V 1, 32,
I 37, 1-3 e k 6 -7 e 13 e 1 7; I I 36, 2 ; 73, 4 (11. 20-21); I 3, 10, I I I 35, 3 ;
P a n f i l i a , I V 78, 10. I I I 33, 3 ; X V 4, 3, I ' 1, 2 ; X V 4,
I I I 93, 7 ; e per i ‘ dialettici ’ : v. A r i / 4, 10, I 28, 3 ; I 7, 3, I I I 91, 6
Paolo Apostolo, I I I 77,16. V. Bibbia. 5, I I 25, 1 ; X V 4, 5 e 7, I I I 87;
s t o t e l ic i ; disdegno contro la bar
(1. 29); 1 7 , 1 1 , I I 51, 2 ; I I 1, 12,
Paolo Emilio: v. Emilio Paolo. X V 9, 5, 1 25, 2 0 ; X V 12, 2, I I I
bara ignoranza di Filippo V I re di I I I 71, 34-35; I I 1, 33, I I I 39, 1;
Papirio Cursore, Lucio, I V 11, 11. 93, 2 ; X V 14, 17, I 7 ; X V I I 3, 19,
Francia, I 37, 9-10; limitata cono I I 3 , 14-15, I I I 9 7 ; I I 4, 9, I I I 66,
Parigi, II 14, 1. I I I 32; X V I I 3 , 21, I I I 5 7 ; X V l I
scenza delle lettere sacre, I 25, 16; 2 -4 ; I l 8, 2 , IV 115, 1-2; l i 9, 6,
P a r m e n i d e , I 25, 8. 3, 23-24, I I I 33, 1-2; X V I I 8, 5,
I I I 3 1 ; IV 14, 1; curiosità glottolo I I I 3, 2, I I I 5 , 6 -7 ; I I 10, 5, I I I 4 5 ;
Parnaso, IV 61, 6. I 9, 1 ; X V I I 8, 5 sgg., I 25, 25;
giche, IV 81, 5 ; e numismatiche, I I 13, 2, I 25, 1; I I I 8, 2, I I I 46,
Partiche, Guerre, I V 17, 2; IV 9 2 , 1. X V I I 8, 6, I 30, 1 ; X V I I 8, 7,
I I 73, 6 ; rapporti con singoli auto 16 e 18; I I I 8, 3-4, I I I 46, 3-6; I I I
Pasifae (per P. : Pasife), I V 78, 9. 1 36, 2 ; X V I I 10, 28, I 2 ; X V I I I
ri: v. sotto i nomi dei vari autori. *- 8, 8, I 25, 2 0 ; I I I 18, 5, I 15, 6 , I
Pausania, I V 27, 1. 2, 5, I I 25, 2 ; X V I I I 3, 6-7, I 14,
Libri: ricercatore di codici, 1 19, 2; 19, 1-2, I I 2 8 ; I I I 19, 8, I V 102;
Pergamo, IV 94, 5. 2 e 6 ; X V I I I 3, 8, I 18, 2 ; X V I I I
inchieste di opere di Cicerone, I 15, I H 20, 9 , I V 24, 1-2; I I I 22, 4, I I
Periandro, III 68. 3, 11, I 25, 2 5 ; X V I I I 4, 5, I 15,
3 ; cercò invano i B Alorum Germa 23, 2 ; I V 2, II. 1-2, I I I 96, 8; IV
Pericle, I I 35; I I I 89; IV 12, 3; IV 5 ; X V I I I 8 ,1 4 , I I I 66, 5 ; X I X 7 ,1 ,
niae di Plinio il Vecchio (che per 2, 2-5, I I I 71, ,3-17; I V 2, 2-5 Y,
13, 2. I I 4 8 ; X I X 17, 12, I I I 5 9 ; X I X 18,
errore crede Bellorum Romanorum), I I I 71, 3-17; I V 3, 2, I I 17, 6; IV
P e r s a (cagnolina), I V 103, 1. 32, I I 35, 1, IV 13, 1-2; X I X 18,
I 19, 2 ; e invano, esortato da re 3, 6, I 24, 9 ; I V 3, 8, I I I 96, 8 ;
P e r s e o , re di Macedonia, IV 103. 44, I I I 77, 12-17; X X 1, 3, IV 6, 3 ;
Roberto, la seconda Decade di L i I V 7, 10, I 37, 7, I I I 96, 8 ; I V 12,
P e r s ia , I 24, 8 ; I I I 17, 2 ; I I I 59. X X 1 3, 14, I I I 19, 1 ; X X I 8, 7,
vio, I 18, 2 ; codice avuto tra mano 2, I I 41, 2 ; I V 15, 2, I 26, 1 ; I V
P e r s ia n i , I 24, 8 ; I 29, 2 ; I I 9, 2 ; I V 3 0 ; X X I 10, 5, I 20, 2 ; X X I
delle epistole di Augusto, L 13, 3. 15, 7, I 15, 4, I l 16, 2 ; I V 15, 20,
I I 11 ; I I I 17, 1 ; I I I 22, 1 ; I I I 62, 3 ; 11, 7, I 20, 2 ; X X I 12, 24, IV 101,
Fama. - Immoderata ansia di I I I 93, 7 ; I V 16, 1, I I I 93, 2 ; I V
I V 25; IV 60, 2 e 4 ; IV 78, 9. 5 ; X X I 12, 25, I 13, 1; X X I 12,
fama letteraria, I I I 93, 8 -1 2; invi 16, 13-14, I H 99, 3 ; V 1, 1, 1 37,
P e r u g ia (assedio), IV 81, 3. 28, I 36, 2 ; X X I 15, 12, I I I 66, 5 ;
diosi detrattori, I 13, 10. 16; V I , I I I 96, 5 -6 ; V 3, 1-2, I V
P e t il io Spurino, Quinto, IV 105. X X I 15, 25, I 15, 4, I I 16, 2, II
Onori. - Amicizia con re Rober 91, 2 ; V 4, 5, I V 30, 8 ; V 5, 21.
P e t r a c c o (padre di Petrarca), I I I 99, 27, 2 ; X X I I 10, 11, 1 25, 25; X X I I
to, esame e laurea poetica, I 1 0; I I l i 91, 6 (1. 28) ; V 6 ,1 6 , I I I 96, 5-6;
3 ; I V 120, 2. 11, 2 testi y e IV 47, 1 (1. 1);
18, 2 ; I 3 7 ; I I I 9 6 ; spesso ai piedi V 7 ,1 6 , I V 48, 1, I V 51, 2 -5 ; V 17,
P e t r a r c a , Francesco. - Infanzia e X X I I 12, 2 testi y e fi1, I 20, 2 ;
di Clemente V I, I l 14, 2 ; amioizia 7 , 1 1 4 8 ; V 18, 5, I I I 35, 3 ; V I 1, 1,
giovinezza. Memorie della patria. - X X I I 14, 40, I V 47, 1 (1. 1); X X I I I
con Azzo da Correggio, I I 13; rifiuti n 6 2 ; V I 1, l. 205, I I I 98, 3 ; V I
Genitori, I I I 99, 3 ; IV 120, 2 ; na 5, 17, I 36, 2 ; X X I I I 8, 6, I I I 80,
di onori contro le vane lusinghe di 2, 12, I V 30, 12-13; V I 3, 14 sgg.,
scita, I I 57, 1; IV 77, 4 ; ricordi 9 ; X X I I I 9, 6, I I 2, 1; X X I V 1,
amici, I II 77, 8-10. 1 25, 2 5 ; V I 5, 6, IV 24, 1-2; V I
di fanciullezza, I V 120; IV 117, 8, I I I 80, 1; X X I V 3, 3, I I I 4 3 ;
Opere. - Africa, I 1, 3 ; I 13, 10; 8, 8, I V 3 8 ; V I I 15, 7, I I 6 9 ; V i l i
1; studi giuridici, I I I 99, 3 ; IV X X I V 4, 1, I I I 93, 2 ; X X I V 4,
la dedica a re Roberto, I I I 96, 3. I , 4, I V 24, 1-2; V i l i 1, 8, I I I 62,
122, 1. Suoi concittadini: sconfitte 5-6, I 15, 4 ; X X I V 4, 5-7, I I 16, 2,
De viris illustribus, Liber... 1, 2. 3 -5 ; V i l i 1, 28, I V 8, 1 ; V i l i
dei Fiorentini, IV 119, 1; IV 122; I I 17, 7 ; X X I V 4 ,9 , I I 2 5 ,3 ; X X I V
Progettato De Roberto rege, III 96, 2 § 5 testo y , I 25, 1; V i l i 3, 8,
Dante Alighieri, I I 83; Dino fio 4; 12-14, I 15, 5 ; X X I V 4, 13, II
1-3. I I I 98, 3 ; V i l i 3 y , 83, I I I 9 8 ,3 ;
rentino, I I 6 0 ; I I 82. 15, 7 ; X X I V 5, 3, I 26, 2 ; X X I V
Africa, 1 19-64, I I I 96, 1-3; 1 361- V i l i 5, 12, I 3, 1; I X 2, 8, I I I 71,
Viaggi. - 1341 : viaggio a Napoli, 5, 10, I V 5 2 ; X X I V 5, 11, I II 4 4 ,1 ;
362, I V 90; I 378-380, IV 89; I 466- 29-31; I X 3, 1, I I 68, 1 1 ; I X 4,
I 10; I 37; I I I 96, 3. - 1343: viag X X I V 6, II. 25-26, I 19, 2 (11. 11-
467, I I I 96, 13; I 511-516, I I I 3, 2; 12, I V 9 0 ; I X 5, 25, I I I 94, 1; I X
gio verso Napoli, IV 91, 2 ; gita 12); X X I V 6, 5 - 6 ,1 14, 2 -3 ; X X I V
l i 228 sgg., I l i 33, 1-2; 111 596- I I , 5, I I I 5, 6 -7 ; I X 13, 13, I 24, 8,
all’antro della Sibilla, IV 30, 8. - 6, 7, I 15, 5, I I 6, 1 ; X X I V 8, 1,
609, I V 4 2; V I 452-453, I I I 70, 2 ; I 25, 7 ; I X 13, 27, I I I 8 7 ; I X 13,
Viaggi con Azzo da Correggio, II I I 19, 1; X X I V 8, 1-2, I 18, 1-2;
V I I 78-80, I II 5, 6 -8 ; V I I 155, IV 37, I V 30, 12-13; X 3, 9, I 24, 11;
13, 3. X X I V 8, 6, I 19, 1 ; X X I V 9, II
9 0 ; V I I 197-200, I I I 5, 6-7; V I I X 3, 48-55, I I I 77, 12-17; X 4, 33,
Consuetudini e riflessioni. - Aman 21; X X I V 12, 3, I I 16, 2, I I 17, 7 ;
796-798, IV 88, 1-5; V i l i 714-734, I I I 5, 6 -7 ; X 5, 15, I 2 7 ; X I 8, 24,
te di solitudine, I 1, 1; vigile alla X X 7 F 12, 18, I I 25, 3 ; X X I V 12,
IV 12, 1; V i l i 741-748, IV 12, 4 ; I I I 73, 1; X I 9, 1, I H 71, 3 0 ; X I
fuga del tempo, I II 80, 7-9. 19, I I 4 5 ; X X I V 12, 28, I I 25, 1.
V i l i 765-767, I I I 3, 2 ; I X 187-195, 12, 8-9, I I I 98; X I 14, 2, I 6, 1-2;
Studi. - Quasi ‘ al limite tra due Metr., I I 3, 123, I 13, 9 ; I I 5,
I I 25, 2 ; I X 209-210, I 29, 3 ; I X X I I 2, 7, I V 3, 1-2; X I I 2, 14,
popoli ’ , rinnovatore dell’antica cul 129-140, I V 30, 12-13; I l 6, 12-13,
260, I 1, 3. I I I 41, 1 ; X I I 2, 16, I I I 35, 4 ;
302 INDICE DEI NOMI
INDICE DEI NOMI 303
I 10, 4; I I 7, 48, IV 30, 8; I I 9, 20, De sui ipsius, p. 21, I I 31, 10;
III 96, 7; I I 10, 67-68, I 19, I; I I p. 34, I I I 96, 8 ; p. 56, I I I 70, 2, col cristianesimo, I 25, 16-24; an Polluce, II 68, 15.
10, 224-226, III 50, 1; I I 14, 138, che, contro Aristotilé, sulla non Pompea, moglie di Cesare, I I I 33, 5.
IV 115, 2 ; p. 72, I 26, 5.
II 17, 8; I I 15, 128, I 19, 1; I I eternità del mondo, I 25, 15; su P o m p e o Macula, I I 65.
Tr. M U Fama, III 42, I 19, 1;
16, 30, IV 30, 8 ; I I I 22, 32, I II periorità su Aristotile, I 26, 2 -5 ; I I — Magno, Gneo, I 14, 6 ; I I 68, 1-5
111 58, I V 26, 4 (11. 29-30).
44, 2 (1. 10); I I I 25, 9-16, III 87. 31, 9 ; forza e limiti della sua elo e 8 e 2 0 ; I I I 46, 9 -1 0; I V 4, 5 e 7;
De vir. ili., I 1, 3 ; Liber... 1, 2
Ad post., III 96, 8. quenza, I I 2 7 ; I V 9 8 ; detti sapien I V 32, 3 ; IV 9 4 ; IV 97, 5.
(11. 5 -6 ); p. 18, I I I 2 ; pp. 34-36,
Sen., I 4, IV 34, 6; I 7, IV 61, ti, I I I 7 2; il D e Platone et eius P o m p o n io Mela, Chorogr., I I Vii 115,
I I I 3 , 2 -3 ; p. 52, I I I 1; pp. 94-100,
9-10; I I 3, III 48; I I 4, III 91, 5; IV 4 2 ; p. 126, I I I 56; pp. 126-128, dogmate di Apuleio, I 25, 13-14. I 23, 1.
I I I 1, III 39, 2, III 96, 17 (1. 96); Opere, I 25, 3 ; tradotte in latino Ponteeice romano, I I 58, 2-3. V. B o
I I I 74, 1 -2 ;> . 138, IV 61, 1 ; p. 144,
I V 1, I 12, 1, II 15, 7; X 2, IV nifacio V i l i , Clemente V I, Gio
I V 2 8 ; pp. 210-212, I I I 38, 6 -7 ; I I 31, 9.
63, 3, IV 88, 1; X I V 1, I 13, 3, pp. 278-282, I 23, 6 -7 ; pp. 306-312, Apologia di Socrate, I I 27, 2. vanni X X I I .
III 82, 1, Liber... 2, 6; X V I 1, I Timeo, I 23, 4 ; I 25, 7 ; 20 E , P o n tic o Eraclide (per P .: Ponzio),
I V 90, IV 9 5 ; pp. 438-440, I V 88,
15, 6, I 25, 1; X V I 7, II 19. 1-5; p. 460, I I I 5, 6 -8 ; p. 472, IV I 36, 2 ; 21 B -C , I 36, 5 ; 27 C, I II I 24, 4 ; IV 66, 2.
Var., X I X : Heu michi, I I I 96, 30, 17; p. 518, I V 12, 1; p. 678, 72, 5. P o n t o , I I 53.
• 17 (1. 96); X X X I I : Mirari cogor, P lauto, Tito Maecio, I I 37, 8. P o n zio Erennio, Gaio, I I I 5 2 ; I II
I V 3, 1-2; pp. 680-682, I I I 39, 2 ;
II 2, 2; X L I X : Pro hoc tam michi, P lin to Secondo, Gaio (Plinio il Vec 54, 1; I V 1 1 ; I V 13, 3.
pp. 682 e 702-706, I 20, 2-7.
II 6, 1 ; L 1 V : Sensi olim nobilem, chio: il P . attribuisce a lui anche Porto di Ercole (Monaco), I V 91, 2.
De vita sol., I IH 1, I I I 8 3; I IV
II 38, 3; L V I : Solebant romani riferimenti che andavano diretti al P o s id o n io , I I I 85, 1-3; IV 34, 6.
8, I I I 77, 12-17; I V 4, I 1, 2 ;
consules, II 30; L X I I : Virtuti tue, P o s t u m io , Gaio, IV 87, 1.
I Vi 1, IV 38; I VI 2, I I I 71, 3 0 ; nipote), 1 1 9 ; I I 17, 11.
II 45. N . H ., Dedica, I 19, 1; prae/. 16, P o z z u o l i , I I I 9 , 4.
II III 3, I I I 71, 6 ; II III 11, IV
De gestis Ces., I pp. 1-2, IV 4, 40, 1 ; I I I I I 16, I I I 71, 2 9 ; II VI 1, I I 19, 1 ; prae/. 26, I I I 16; V I I P r i a m o , I I I 71, 13.
2-4; I p. 2, I I 39,5-6; I p . 3, I I 18, 2; I I I 96, 13; II VII 1, I 25, .10-11, X X I V 88, I I 5, I I 10, I I 11; V I I Ps o f id io : v . A g l a o .
I I p. 4, IV 45, 1-2; I I p ■. 5, II 68, X X I V 89, I I 12; V I I X X I V 90, I I P u b l il io Siro (per P .: Publio), I I 5 4;
I 29, 3, I I 6, 1 ; II Vili 1 , 111^4, 1 ;
15; I I p. 9 ,1 1 68, 16; V p. 42, II II Vili 4, I 30, 1-2; II IX 1, I 6, 14, 4 -5 ; V I I X X V 91, I I 2, 1 ; V I I I I I 9 1 ; I I I 92, 1-2.
6, 1; X I V p. 108, II 6, 1; X X I 13, 3 ; II IX 2, I I I 44, 2 (1. 10); X X V I I 100, I 20, 5 ; V I I X X I X 107, Publio, II 62.
p. 212, III 33, 3; X X I pp. 248-249, IIIX 3, I I I 3 ,2 ; IIIX 5, 1 3, I I I 5, 8 ; I I 25, 1 ; V I I X X X 1 10 , I I 26, 3 ; — : v . P u b l il io .
IV 48, 1; X X I V p. 271, IV 88, 6; V I I xxx 111, I I 3 3 ; V I I xx x 112- P u n ic h e , Guerre, I I 3, 2 ; I I I 23; IV
II X 1, I I I 71, 29-31; II X 4, I V
X X I V p. 286, III 33, 1-2; X X I V 13, 1-2; II X 5, I I I 84, 2 ; II X 8, 113, I I 3 0 ; V I I X X X 115, I 14, 6 ; I 2 ; I V 3, 1 ; I V 88-90; I V 116, 1.
pp. 299-300, II 2, 1; X X V pp. 301- I V 102; II X 9, I 1, 1. V I I X X X 1 1 5 -1 1 7 ,1 15, 1; V I I X X X
302, I 12, 7; X X V I p. 317, II 18, P ietro di Poitiers: v. B er ^ u ir e . 1 1 7 ,1 21, 1, I I 17, 4 -9 ; V I I X X X r i I Q u a d r ig a (città della Beozia), IV
1; X X V I pp. 3 1 7 -3 1 8 , 1 12; X X V I PlLADE, I I I 90. 125, I 23, 6 -7 ; X I V I V 44, I 20, 4. 27, 1.
p. 329, IV 46, IV 80; X X V I p. 330, Pirro, re d ’Epiro, I I 10; I I I 51, 1; Bellorum Germaniae libri (per P. : Q u in t o , Lucio, I I 47.
IV 47. I V 26. Bellorum Romanorum), I 19, 1.
Itin., 47, IV 30, 8; 61, I 19, 1; Pisa, II 84, 2. ps. Plinio, D e vir. ili., I 19, 1; R e innominato, I I I 94.
67, I 23, 1; 69, III 70, 2, IV 63. 1 Pisani, IV 119, 1. I I 1-2, I I I 2 ; I I I 2, I I I 3, 2 ; V I I R e m g io s o innominato, I I I 98.
(1. 2). P is is t r a t o , 1 1 3 4 ; I I 3 5 ,1 ; IV 1 3 ,1 -2 . 10-14, I I I 4 ; X 2, H I 1, 3 ; X X V I , R o b e r t o d’Angiò, re di Sicilia; re e
De otio, III 62,1 ; III 80,1 ; p. 297, P i s o n e Frugi, Gaio Calpurnio, I I 39, 3. I V 4 2 ; X X X V 1-3, IV 26, 1 ; X L I V filosofo, I 10, 1; I 37, 8 ; I I I 96, 8 ;
IV 86, 6; p. 343, I 14, 2, IV 30; 1, I V 3, 1; X L V I I 7, I 20, 5-8; studio e dottrina, I 3 7 ; esorta il P.
P it a g o r a , I 2 4 ; I 25, 7 ; I I I 3, 3 ;
p. 352, III 46, 3-6. I I I 70. X L I X 1, I I I 5, 6 -7 ; X L I X 3, I II a ricercare la seconda Decade di L i
Ps. Penii., 1 , III 44, 2 (1. 10); Pitagorici, IV 109. 5 , 8 ; L I X , I V 9 1 ; L X X V I 1, I I 11. vio, I 18, 2 ; svaghi e giochi, I 1 0 ;
V I I , III 80, 2 (11. 12-13). P it t a c o , I I I 67. P l i n i o Cecilio Secondo, Gaio (Plinio morte da sapiente, I I I 9 6 ; I 10,
De r e m . , I V I I , I 20, 2 ; I X X i i l , Planco, Lucio Munazio, I I 64. il Giovane), Epist., I I m 8, II 7 -8 ; I 87, 1 6; progetto petrarche
IV 26, 4 (U. 29-30); I x x x m , I 7 ; Platone, I 25; I 36, 2; I V 22, 3; IV 19, 1.
sco di un De Roberto rege, I I I 96,
I X L t i t , I I 49, 4 ; I ' l x i v , I 19, 1, 1-3.
40, 11; IV 66, 2; I V 68; patria, P l o t in o , I 25, 10.
I I 85-89; I C 7 1 I , III 95; I I X I V , famiglia, prime discipline, I 25, P o l ic r a t o (storpiato titolo dell’opera Rodi, I I I 14, 1; I I I 74, 11.
III 65, 1; I I X X I X , III 6, 5; I I L V , 2-3 e 14; viaggi e esperienze, i di Giovanni di Salisbury, fatto no R odh , n 26, 3 ; IV 32, 3 ; I V 106, L
III 66, 2-4; I I L X X X V I , I 13, 1; grandi predecessori, I 25, 4 -9 ; mor me di persona), I I I 95, 1. R o d io , marinaio, I V 82.
I I L X X X V I I , IV 40, 13. te, I 25, 25-26; principe dei filosofi, P o u u d o corinzio (per P. : Polipo), IV — morente, IV 34, 6.
Secr., I l i , III 71, 25-28. I 25, 10-12; generale concordanza 33, 5. R o l a n d in o da Piazzola, Cron. M or
Liber s e c u n d u s ............................................................... 43
L ib e r .......................................................................................................... 273
IN D ICI:
I I. - I ndice d e i libbi tbattati e capitoli 281 Il presente volume fu riveduto e approvato dalla
Commissione per l’ Edizione Nazionale delle Opere
III. - I ndice d ei nom i................................................. 287 del Petrarca, istituita dalla Legge 11 luglio 1904,
f G i o v a n n i G e n t il e Presidente
U m b e r t o B osco
f G u id o M azzoni
G io r g io P a s q u a l i .
Finito di stampare
nella lipografia “ L ’ Arte della Stampa”
in Firenze
il giorno X X Luglio
M 0M XL7